OSMANLI

DEVLET TEKLTINA
DAR KAYNAKLAR
KTB- MSTETB
KTABU MESLHL MSLMN
VE MENF'L-MMNN
HIRZL-MLK

Prof. Dr. YAAR YCEL

OSMANLI DEVLET TEKLTINA

DAR KAYNAKLAR
KTB- M STETB
KTABU M ESLHL MSLMN
VE MENF cT. M MNN
H IR Z L - M L K

ATAT RK KLTR,
T R K
T A R H

D L V E T A R H
K U R U M U

Y K SE K KU RU M U
Y A Y I N L A R I

III. D izi Sa. 13

OSMANLI DEVLET TEKLTINA

DAR KAYNAKLAR
KTB- MSTETB
KTABU MESLHL MSLMN
VE MENFL-MMNN
HIRZL - MLK

Prof. Dr. YAAR YCEL

T R K

T A R H

K U R U M U

19

B A S I M E V

8 8

A N K A R A

IS B N 975 - 1 6 - 0060 - X

K TB- MSTETB
Sayfa
I.
II.

G R

.......................................................................

X V II. Y Z Y IL D A IS L H A T A L I M A L A R IN IN
B A L A M A S I .......... .............................. X V

III.

K T B - M S T E T B

IV .

M E L L F V E E S E R N D E E R

V.

V II.

V III.

.........................
.......................

X IX
XX

E S E R N T A R H V E K M E S U N U L D U U M E
S E L E S .

V I.

IX

. . . ................................................................................

E S E R N K A P S A M I

X X II

................. .........................................

X X III

K T B -
M S T E T B n
M EVCUD
N SH A
L A R I _______________ _________ _____ _

X X V III

M E T N N

YNTEM

Y A Y IM L A N M A S IN D A

S E L M B B L Y O G R A F Y A
M E T N N T R A N S K R P S Y O N U
N D E K S

UYGULANAN

_____ ___ ___________ ______ . . . . . . .

............ .................. ......
..... ................ ..

......................................................................................

M E T N N A S L I

X X IX
X X X III
i
41

II

KTBU MESLHtL - MSLMN

VE M E N FttL-MMNN
METNN ASLI VE TRK HARFLERNE EVRS
DEERLENDRLMES
3 R

. . . . . . . . . ;

^. . . . . . . . . . . . . . . : . . . . . . .

49

I . :O S M A N L I D E V L E T N D E B O Z U K L U K L A R I G D E R M E
ABALARI
II. K T B U

. . . . . . M . . . . . . . . . . . . . . . . . i . . . . . . . . . . . . . .

M E S L H L -M S L M N

M M N N

VE

M E N F T L -

........................................

1.

M e llif

.................... . ........... ............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.

E serin tel i f tarih i v e kim e su n u ld u u m eselesi

3.

E serin ta v sifi, im l zellikleri, d ili ve neir esaslar

III. E S E R N K A P S A M I V E D E E R

57

57

. . 1. . .

s 59

....

63

....................

67

V : M E T N N T R K H A R F L E R N E E V R S
V . N D E K S

51

..........

91

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

131

V I. M E T N N T IP K I B A S IM I

III
HIRZL - MLK
G R

.................................... ....................................... ........... . ....................... ..

145

K it a b n m e llif i, t e l i f s e b e b i v e k im e s u n u ld u u m e s e
le s i

......................................................................................................................

K ita b n k a p s a m

............................... .........................................................

H IR Z L -M L K N M E V C U T
Y A Y IN IN D A K Y N T E M

149

N S H A L A R I V E M E T N N

...........................................................................

M E T N N Y E N H A R F L E R E E V R S

N D E K S

147

167

..............................................

171

..................................................................................................................

203

M E T N N T I P K I B A S IM I

NSZ

Trk toplumunun ekillendirdii Osmanl devlet tekilt sayesinde,

Osmanl imparatorluu, XVI. yzyln balarnda Yakm -Dou ve Balkanlarn
sahibi durumuna gelmitir. Hi phesiz bu gelime; toprak mlkiyeti, iktisadmal hayat, kiilerin devlet ile ve kendi aralarndaki hukuk ilikilerini ayrntl
bir biimde dzenlemi konularn salkl ilemesinin bir sonucu olmutur.
Ancak XVII. yzyla girerken Osmanl imparatorluunda, gerek
hkmet idaresi ve gerekse toplumun dirlik ve dzenliini biimlendiren
unsurlar bakmndan, devlette geerli klasik idare ekli ortadan kalkmaya
balamtr. Bu durum derhal dikkatleri zerine ekmekte gecikmemi,
Osmanl aydnlarn areler aramaya sevk etmitir. Bunun sonucu devlet
adamlar ile baz fikir ve kalein sahipleri pratik ve amel bir gaye ile pdihlara
ve mesul devlet adamlarna risaleler ve lyihalar sunmaya balamlardr.
te bu kitabmz ile, Osmanl kurumlarnn geliim ve deiim tarihinin
vazgeilmez kaynaklarndan olan, bu tr eserlerden n daha bilim aleminin
istifadesine sunuyoruz.

Ankara 1988

Prof. Dr. Yaar Ycel

I. GR
Trk toplumunun yaratt kendine zg bir devlet dzeni sayesinde,
Osmanl imparatorluu, X V I. yzyln balarnda Yakm -Dou ve Balkan
larn sahibi durumuna gelmiti. Hi phesiz bu gelime; toprak mlkiyeti,
ktisad - mal hayat, kiilerin devlet ile ve kendi aralarndaki hukuk
ilikilerini ayrntl ekilde dzenlemi konularn iyi ilenmesinin bir sonucu
olmutur.
Ancak, X V I I. yzyln balarndan itibaren imparatorluk bunalml bir
evreye girmiti. Genellikle aratrmaclar Osmanl devletinde, bu devrenin
balangcn K anunye kadar indirerek III. M uradm saltanat ile kesin
ekilde belirlendii hususunda hemfikirdirler1. Gerekten de, III. M urad
ve olu III. Mehmet zamanlarndaki sosyo-ekonomik deiim ve gelime
leri ksaca gzden geirdiimizde grlecektir ki, byle bir tarih yaan
ts, nceki yzyln ileri hkmet dzenini ykp, Trkiyeyi en az X V I.
yzyln ikinci yarsndan itibaren, yeni bir sosyal ve siyasal dzen ii
ne atm tr2. Nitekim bu dnemde Osmanl lkesini gezmi olan Batl sey
yahlar gzlemlerinin bir sonucu olarak, imparatorlukta balayan alkantya
dikkati ekmekte ve yakn bir gelecekte siyas kuruluta balayacak kn
tden sz etmektedirler3. Her ne kadar imparatorluk III. Murad devrinde,
en geni snrlarna erimise de ( kt5ada toplam 40 eylet, 4 vasal emret) dnya siyasal ve toplumsal artlar bu tarihlere doru Osmanllar aley
hine byk gelimeler gstermiti. rnein ngilizler ve HollandalIlarn O k
yanuslarda ve Akdenizde hkim unsur haline gelmesinden sonra Suriye,
Msr ve Anadolu, Asya-Avrupa transit ticaretinde nemini kaybetmiti.
Batl tccarlar bu dnemde Levant pazarlarna yanlz ynl kumalar,
elik ve kt deil, Hind retim mallarn, gm de getirmekte idiler.
Zaten ok gemeden Batnn merkantilist devletleri Bursa kuman, A n
kara sofunu ve pamuklarn da imle balamlard4.
1 M esel

bk. H a lil nalck, T h e O tto m a n Em pire, the

Classical

age, 1300-1600.

L nd on 1973.
3 B u konudaki aratrm alar iin bk. H alil nalck, M illita ry and Fiscal Transform ation in the O tto m a n E m pire 1600-1700 , A rch ivu m O tto m an icu m V I (1980), s. 285 v.d.
3 Batklarn gzlem leri iin M esel bk. O rh an Burian, T h e R ep o rt o f Lello, T h ird
English Am bassador to the Sublim e Porte. A n ka ra 1952. H ran d D . A ndreasyan, Polonyal
Sim eonun seyhatleri. stanbul 1964. M . Ferm anel, Observations Guriuesses sur le V o y a g e
du L eva n t. R o u en

1691. D A rvieu x, M em ories d u C hevalier d A rvieux. Paris 1735.

4 Bk. A .G . W ood, A H istory o f the L ev a n t C o m pany. Londo 1935. Neils Steensgaard,

T h e A sian T r a d e R evolu tion o f the Seventeeth C en tury. C h icago

1974.

Ariv ve ktphane malzemesi, szn ettiimiz yzyln ikinci yar

sndan itibaren meydana kan derin ve genel deiikliklerin, devlet me
kanizmasndaki ve messeselerdeki bozuluu hazrladn gstermektedir,
te devlet ve toplum dzenini inhitata gtren bu deiiklikleri balca u
balklarda toplamak gerekmektedir: Nfus artmas, mal buhran, asker
sistemdeki deime, Cell fetreti.
Nfus artmas: Tahrir defterlerindeki istatistik! veriler X V I. yzylda
Osmanl imparatorluundaki nfusta nemli bir artma olduunu gster
mektedir. Ancak ayn defterlerdeki kaytlar ziraat alanlarnda da bir geni
leme olduunu gstermekle beraber, toprak-nfus arasndaki dengenin,
kincideki daha fazla art dolaysyle bozulduu anlalmaktadr. Bu hal
gelime ve genileme K anun devrinden itibaren durduu iin, X V I.
yzyln ikinci yarsndan itibaren devletteki sosyal kargaaln neden
lerinden birisi olarak dikkatleri zerine ekmektedir. Hakikaten bu dnemde
Anadoluda yersiz yurtsuz, ocaksz bir snfn ortaya kt ve sayca ok
luk, arzettii gzlenmektedir. Devrin kaynaklarndan Gurbet tifesi ,
Levendt isimleri ile geen bu snf, kylerdeki toprak darl nedeniyle
bir geim vastas bulabilmek iin Anadoluya yaylmaa balamlar.
Genellikle bunlar snrlarda Garib-yiit, gnll, kale muhafz, donanmada levend
ve azab, nihayet paalarn hizmetinde saruca ve sekban askeri olarak i ara
maya koyulmulard. Devlet ise ancak Garib-yiit ve gnlllerden yarar
llk gsterenlere ulufe ve timr vermekte idi. Hemen u noktay belirtmek
yerinde olur ki, balangta bu unsur devletin yayl ve fetih politikas
zerinde geni tesir icra etmiti. Ancak yukarda da deindiimiz gibi
yayl, sz edilen yzyln ikinci yarsndan itibaren durmutu. Zira
O rta Avrupada Osmanl genilemesine Habsburglar iddetle kar koy
maa balamlar, I. ah Abbas da Doudaki tm fethedilen yerleri geri
almt. Bylece byk asker seferlerde gnll, donanmada levend ve
azab olarak grev alm sayca okluk yurtsuz gen, Anadoluya isiz ve
dirliksiz geri atlmlard. Bu suretle de binlerce Garib-yiit ve gnll,
Anadoluda kaynamaa balamt. lerinden bir ksm lmye snfna
girmek iin eitimin parasz olduu medrese ve imaretlerde kmelenmee
balamlard. Bylece Anadoludaki ufak medreselerde binlerce shte
toplanmt. Saylar X V I. yzyl ortalarndan itibaren iyice artan bu
shteler gruplar halinde kylere yryerek aka ekiyala balam
lard. Ayrca devletin ihtiyacndan ok fazlaya varan medrese rencileri
renimlerini bitirdiklerinde gidecek yer bulamyorlard. Bu nedenle
de yer yer soygunculua ve toplu hareketlere girierek uzun sren shte
isyanlar yarattlar. zellikle shte kargaalklar II. Selimi takibeden
dnemde devlet iin cidd bir mahiyet kazanacaktr 5.
5

Bursadaki Sultan M u ra d m retinde tabh oluian ta am tevzi* ve taksim olunurken

Burusada olan suftednm cmlesi im ret-i m ezbreye b te fa d d ve tecvzlerin hadden

ziyde o ld u u n d a n . . . 59 (Gurre-i Z ilk a cde 1016 (M . u b at ortalar 1608) B A M him m e
Defterleri. N o : 76/108.

M al buhran : Nfus artmasnn ortaya kard bu sorunlarn yan sra

ml buhran, devletin uzun yllar boyunca gelitirdii dzeni kknden
sarsmaa yetmiti. yle k i: 1580 ylndan itibaren Amerikada retilen
ucuz ve bol gm, Osmanl imparatorluuna akmaa balam, pahalya
gittii iin tm Levant pazarlarn istil etmiti. Bu hal ise Osmanl impara
torluunda, Ispanyada olduu gibi, bir enflasyon yaratm ve devletin
iktisad-mal hayatn, tabakalar, messeseleri alt st eden bir etki yapmtr.
nk aka, deerini sratle kaybetmi ve fiatlar birden bire ykselmiti,
Bu enflasyonun ortaya kard her trl anormal durum, yani parann
deerinin dmesi, kalp parann oalmas, speklsyon, faiz hadlerinin
ykselmesi, kaya dayanan tm Osmanl mliyesini ve buna bal olarak
da ktisad hayat iinden klmaz sorunlarla kar karya getirmiti.
Hemen belirtmek yerinde olur ki, fiat artlarndan en ok etkilenen def
terlerde yazl sabit gelire bal onbinlerce dirlik ve ulufe sahipleri olmu
tun Bunlar da bata timrl sipahiler, kap-kulu ve vakflara bal din
zmrelerdi. Asker, mal dzenin bozulmas ve hayat pahall kar
snda sabit kalan ulufelerinin karnlarn doyurmaa bile yetmemesi so
nucu her trl suistimallerin iine girmilerdi. ine Trk karm ve
saylar artm bulunan kap-kullarnm 1558deki ehzde Bayezid isya
nndan itibaren Anadolu ehirlerindeki garnizonlarnn saylar artm
ve buralardan bir daha kalkmamlardr. Artk bundan byle de kapkullarina yalnz byk ehirlerin garnizonlarnda deil, ky, kasaba ben
zeri yerlerde ift-ubuk, faizcilik, esnaflk gibi zel ilerin banda bol
bol rastlanr olmutur. Ksacas vergi demeyen ve adl bamszlklar olan
imtiyazl bir snf olarak memleketin her tarafna yaylmlar, mal kaynak
lar kontrolleri altna almlard. te bu hal yenieri ve sipahi isyanlarnn
kn hazrlamt. te taraftan kanunme ii vergilerin hi deimeden
kalmas, dirlik sahiplerinin gelirlerinin de sabit kalmasn gerektirdiinden
kk timr sahipleri uzak ve masrafl seferlere itirak edemeyecek kadar
fakirlemiti. M al imkanszlklar nedeniyle yaplan sefer arsna olumlu
cevap vermeyenlerin timrlarna ise kanun gerei devlet tarafndan el
konunca bunlar da rahatlkla siler ve ekiyalar safna katlmakta tereddt
gstermiyorlard. Ayrca btn eyletlerdeki memurlar, ehl-i rf de halk
soymaa balamlard. Rvet yaygn bir hal alm, ahlk dm, yksek
dirlik sahipleri reydan resimleri bir iki misli fazla istemee bala
mlar ve teklif-i sakka yklemilerdi. Halk deta arkalarnda devlet
otoritesinin destei bulunan bu resm kiilerin hizmetkr durumuna
dmt. te para darl yznden iftlerini ubuklarn bozmak zo
runda kalan, ya da ehirlerden kylere el atm ehl-i rfn koltuunda
hayat artlad son derece arlaan Anadolu kyls iinden . dalan
lar, kurulu dzeni temelinden sarsmaa yetecek olaylarn kmasna
sebep olmulard.

X V I. yzyln sonlarna doru ehl-i rf aleyhine olan ikyetler oun

ca resm kiilerin devriye blkleri ile halka musallat olarak onlar soydukla
r noktasnda toplanmaktadr. Nitekim III. M uradm 1591de yaynlad
bir adalet fermannda sz dinlemez ehl-i rfn devriye blkleri ile kylere
gelmeleri halinde, kylerin bunlara kar direnmee gemelerinin, bir hak
olduu bildiriliyordu. III. Mehmedin 1596da yaynlad fermanda da
ayn anlam vard. Bu adalet fermannda da sulanan kimseler, kap-kulu
ocaklar mensuplar, belerbeleri ve sancakbelerinin subalar ve yahut o
ad taknanlard. Nihayet Anadoluda ve Rum elide ehl-i rfn giritii
soygunlara 1609 tarihli adaletnmede daha da geni yer verilecektir.
Bu suretle bir taraftan nfus artmas, br taraftan para sisteminin
alt st olmas imparatorluun asker, mal ve sosyal bakmlardan temel m
essesi timr sisteminin de bozulmasn hazrlamt.
Enflasyon, ayn zamanda devlet mliyesini yeni gelir kaynaklar bul
maa ve vergi sisteminde deiiklie gitmee zorlamt. Osmanllarm kla
sik vergi dzeni, ehirlerde ticaret, endstri ve teki kazan ilerini vergilen
dirme esasna dayanan mukataalardan ve hepsi de mri toprak ekip bien
kyllerden bunun karlnda trl isimlerle toplanan icar ve kiralardan
olumakta idi. Bu alanlardaki tm vergilerin, resimlerin miktar ise devletin
koyduu kanunnmelerle aka olarak tespitedilmiti. Bunun dnda devlet
harp ilan ettii zaman, srf sefer giderini karlamak zere, tekalif-i divaniyye
ad ile bir vergi daha almakta idi. X V I. yzyln ikinci yarsndan itibaren
kanunnme erevesindeki vergilerin miktarlarnda bir deime olmad
iin aka deerindeki dme yznden bu eit vergilerden elde edilen gelir
de nemini kaybetmiti. rnein K anun devrinde 537 milyon aka o zaman
10 milyon, 1653de 507 milyon ake gelir 4,2 milyon altn tutmakta idi* Bu
durumda devlet artan ihtiyalarnn karl olan paray bulabilmek iin
avnz- divaniyye denilen mkellefiyetleri kullanarak, yeni bir vergi sistemine
gemiti. teden beri devlet olaanst asker ihtiyalar karlamak iin
avrz-hnelerinden hne ba hesab ile bir vergi toplamakta idi. Ancak
bu vergi X V I. yzyln sonlarna doru her yl toplanan ve miktar srekli
attrlan bir vergi haline getirilmiti. Ayrca devlet, belerbelerinin de
sekban askeri toplamak iin salma yolu ile halktan ayn mahiyette bir
vergi toplamalarna izin vermiti. Bu arada gelirleri arttrmak iin alnan
tedbirlerden biri de, devletin timr dirliklerini dorudan doruya hzinenin
denetimi altna almas idi. Ancak bunlar hzineye gelir getirecek mukataalar olacak yerde, saray mensuplar, kap-kullar ve nfuzlu ahslar
iin arpalk veya bamaklk haline gelmee balamt. te X V I. yzyl
sonlarndaki enflasyonla dorudan doruya ilgili olan bu deiikliklerin
imparatorluk ahalisinin hayat artlar ve sosyal yaants zerinde derin
tesirler yapt bir gerektir.

Askeri sistemde deime : Bu alanda meydana gelen en nemli deime,

inemde timrl sipahi ordusunun artk nemini yitirmesidir. Bu ise klaOsmah rejimini temelinden sarsan dar, m al ve sosyal bozukluun
pasta gelen nedeni olmutur. Kapu-kulu saysnn artmas ve Anadoluda
i lde yaylmalar ilk neticelerinden biridir. 1559da ehzde Baye5in isyanndan sonra emniyet dncesi bu yayla sebep olmutu. Artk
dan sonra ehir ve kasabalarda imtiyazl bir zmre olarak yerleen
nieri ve Alt-Blk svarisi; vergi mltezemi, tahsildar ve asayi i
inden sorumlu olarak, Anadoluda hkim bir duruma gelmilerdi. Bu
1 ise klasik vilyet ynetimini deitirmee yetmiti. yle ki, kapu-kulunun
tiyazlardan faydalanmak maksad ile yerli Trk-Mslman halktan
roldar, trl yollarla Yenieri sfat taknmlard. Ancak burada hemen
inmek yerinde olur ki, devrin asker yenilikleri karsnda sipah sva;i esasen ie yaramaz hale gelmiti. nk 1590larda Habsburglara
tr yeniden balayan savalarda alman sonularla, Douda rana kar
^ramlan bozgun bunu kantlamakta idiler, te hkmet btn bu nesnlerle, bozulan dirlik ve dzenlii kanun yoldan salamak iin ulufeli
2 tfenkli askeri oaltmak gereini duymutu. Neticede de Yenieri
iyisi arttrlarak, Anadolu Trk halk arasndan tfenkli sekban askeri
ittike daha ok sava meydanlarna arlmaa balanm, timr ordusu
im al edilmiti. Bunlarn yan sra yaya, msellem, voynuk gibi eski sava
mflar da siphlerin akbetine urayarak tamamiyle kaldrlmt. Bu
reni durum ise klasik Osmanl dzeni iin ok nemli sonular dourmu;ur. nk eylet askeri iinde artk timrl sipah bata gelmekte, vilyet
/e sancakbelerinin kaplarnda besledikleri sekbanlar kanun kurulular
Darak onlarn yerlerini almakta idiler. Her valinin madd imkanlarna
gre, kapsnda ulufe deme esasna gre topland, bu askerler tekilt
lar ile her ynden pdih kapu-kullarma benzemekte idiler. Daim
hizmet gren bu ulufeli tfenkli asker mene itibariyle Anadolu yaylasnda
artan nfusun gen unsurlar ky delikanllar, uzak kalelerde veya Magrib
korsanlar yannda yahut ularda timr midiyle gnll olarak, hizmete
giden levendlerden gelmekte idiler6. Bunlarn nemi bilhassa 1559da
s ehzde Bayezidin Yevm l ordusunun esas olmalarndan sonra
meydana kmt. Sekban askerinin ayrcal tfenkli asker olmasmdand.
Bundan dolay da sekbanlar 1590lardan itibaren Osmanl ordusunun bel
kemiini tekil etmee balamlard. Tfenkli sekban askeri iin gerekli
para, sekban akas, ahaliden salma suretiyle toplanmakta idi. Seferler

L even d meselesi iin nce bk. M u stafa

C ezar,

O sm anl T arihin de Levendler.

stanbul 1965. Bu konu iin ilgili dnem in sicillerinde birok kayt bulunm aktadr : cc. . .
V e levend tifesinden b a cz ekiy d a h i tfenk tayub Y en ieri ve A ce m olan ve tobcu
ve cebeci nm na gez b fukaraya zulm ve tecad d i d b . B k . sparta er. Sic. 174/135.

srasnda blkleri fazlalatran sekbanlar, ayn zam anda asayi ilerinde

de kullanlmakta idiler.
Cell fetreti: Ksaca X V I. yzyl ortalarndan itibaren srekli olarak
devlet ve toplum dzeninde gelitiini grdmz bu olaylar, 1596 yazn
da birdenbire dikkatleri Anadoluya ekecek derecede byyecektir. te
o zamann dilinde Cellfetreti olarak adlandrlan bu olaylar ok ksa bir za
manda hkmet dzeni diye bir ey brakmad gibi Anadoluyu tam bir
anari iine itmitir. III. Mehmedin Eri seferi hazrlklar bu anari
devrinin balangc olarak kabul edilmektedir. nk sekban blklerinin
esasn tekil ettikleri Celller bu tarihe kadar Anadoluda ufak gruplar
halinde hareket etmekte idiler. Bu harp hazrl srasnda hkmet tara
fndan Hseyin Paa ile K arayazcya Orta Anadoluda asker srme
yetkisi verilmiti. Ancak bunlar yetkilerini ktye kullannca, devlet bunlar
tedip karar almt. Bunun zerine isyan bayran kaldran bu kiiler
yanlarndaki sekbanlar beslemek iin halktan zorbalkla para ve erzak
toplamaa balamlard. Yetenekli bir lider olan Karayazc, Anadoluda
hkmete kar gelen ve sefere gitmek istemeyen muhtelif menede Cell
gruplarn etrafna toplamaa muvaffak olmutu. 1598den itibaren de
bunlar byk topluluklar halinde ehir ve kasabalara saldrarak onlar
haraca kesecek kadar kendilerini gl hissetmee balamlard. Orta
Anadoluda Sivas ve Dulgadr eyletlerine hkim olan Celller 1602de
K arayazcnm lmnden sonra btn Anadoluya yaylmlard. Nitekim
kardei Deli Haan idaresinde hareket eden bir ksm gelip K tahyay
kuatmlard. Deli Hasanm 1603 ubatndan itibaren hkmetle anla
masndan sonra Anadoluda Celllerin yepyeni bir yola girdiini grmek
teyiz. Bu dnemde 161 o ylna dek Byk kagur olay meydana gelecektir.
te Cell, Suhte, Sipah zorbas blkleri gibi eitli trlerden kalabalk
soyguncu gruplar, Fetret ve Byk Kagunluk dneminde azl liderlerin
ardna taklarak ehir ve kyleri talan etmilerdir7. Bunlar, gerek ktisad
ve gerek sosyal ynlerden Anadolu ehir ve ky dzeninde uzun yllar
onarlmayacak derin yaralar amlardr. Nitekim Cell Fetreti devrinde
Anadolunun batan baa harabe haline geldiini eitli kaynaklar teyit
etmektedirler ki, yaymladmz Kitb-i Mstetb bunlardan biridir.

Bu konu iin arivlerim izde binlerce belge bu lm ak m m kndr. M esel : m aret-i

H tu n iye evkfm dan K a sa b a-i G m hn ede olan kapan ve etrafnda v k ic dkkanlar

C e l l ihrk id b bk. T ra b zo n er. Sic. .1822/31 Burusada Sultan M u r a d ve evkfm dan
T a v u k bazar ham am i C e l l istilsnda b ilklliye ihrk o lun ub . Bk. Bursa er. Sic.
B. 45/2. C e l l olaylar iin bk* M u stafa A kda,. C e l li syanlar. A n k a ra 1963. ,

II. X V I I. Y Z Y IL D A IS L H A T A L I M A L A R IN IN
B A L A M A S I
Btn bu grnmler bize, Osmanl imparatorluunda X V II. yzyla
girerek gerek hkmet idaresi ve gerekse toplumun dirlik ve dzenliini
biimlendiren unsurlar bakmndan, devlette klasik kuralc idare ek
linin ortadan kalktn gstermektedir. Zira devlet merkezinin bu dnemin
deki yaantsnda, kademeli organ halinde blmlenen merkez rgt
(Padiah, Divan, Ordu) btn X V I. yzyl sresince yava yava Yenieri,
Alt-Blk halk ve Ulem deyimlerinin ekillendirdii bu gcn denetim
ve ynetimleri altna girecektir.
Ancak Osmanl devlet ve toplum yapsnda meydana gelen bu bozuk
luklar derhal dikkati ekmekte gecikmemiti. Bunun areleri aranmaa al
lrken olaylar tespitedilmeye ve bunlar zerinde durulmaa balanmt.
K anunnin son yllarndan balamak zere hkmdarlar kardklar baz
fermanlarla kt gidii durdurmak iin areler aramaa koyulmulard.
nk devlet otoritesini temsil edenlerin bu otoritelerini ktye kullandk
lar, knn, hak ve adlete aykr bir tutum ve davran iinde bulunduklar
artk hkmdarlarca iyiden iyiye anlalmt. Nihayet, gzle grlr ve
yaygn bir hal alm hakszlklar, tarihimiz iin nemli belgelerden olan
Adaletnmelerle kaldrmaa almlardr. yle ki, K anun saltanatnn
son zamanlarna doru, kynden kopup ehirlere akan iftbozanlarn
devlet gveni iin bir i sorun olduu anlalmt. Kanun, lmnden
nce yaynlam olduu adlet fermannda, reynm, hkmet adamlar
ya da vilyet halkndan gl kimselerce zorla soyulduklarn sayp d
kerek, huzursuzluun idar ktlkten gelmekte bulunduunun farknda
olduunu aklyordu. III. Mrad, Osmanl imparatorluunda balayan
kntye, halkn zellikle kyllerin, hkmet memurlarndan grdkleri
zulm ve hakszlklarn sebep olduunu anlamakta byk babasndan
ok daha ileri grl kmt. Nitekim 1591 tarihli adletnmesi bu en
dielerin tezahrnden baka bir ey deildir.8 III. Mehmedin 1596
tarihli adlet ferman da zellikle asker snfn salgunlarma kar karl
m bir belge idi. Burada da sulanan kapu-kulu ocaklar mensuplar ve
ehl-i rfd. Daha sonra Anadoluda ve Rumelide ehl-i rfn giritii
kanunsuz hareketler ve bunlara rekabet edercesine halk soyan kadlarn
hali I. Ahm edin 1609 tarihli adletnmesinde en geni ekilde yer ala
caktr. rnein burada belerbei ve sancakbelerinin hslarn iltizama
vermeleri, onlarn veya adamlarnn salgun salmalar, kadlarn tefti
grevini ktye kullanarak devre kmalar yasaklanmakta, ayrca reyy
korumak gayesi ile tefecilere kar tedbirler alnmaktadr.
8 Bu

konu iin bk. H alil n a lc k , A daletn m eler5. Belgeler 3 -4

(1965) 4 9 -14 5 .

X V I. yzyln ikinci yarsndan itibaren imparatorlukta balayan dar,

asker, sosyo-ekonomik knty durdurmay hedef alan hkmdarlarn
kardklar adletnmelerden 1609 tarihli olan gsteriyor ki, I. Ahmed za
mannda Cell fetreti karsnda esasl slhat dncesi yaylmtr. n
k bu hkmdar, Sleymn knnnmesi yerine gemek zere bir kannnmeyi yeniien dzenleyerek, yrrle koymu, ayrca birtakm
slhat kapsayan fermanlar iln etmitir. Artk yaygn olan slhat fikir
leri, kapu-kullarmm azaltlmas, bunlarn devlet ilerine karmalarnn
nlenmesi, vezir-i azama devlet ilerini yrtmekte tam istikll salanmas,
reymn, kyl snflarnn himayesi noktalarnda toplamakta idi. Islhatlar, II. Osman Anadoluya geirmek ve eylet askerlerine dayanarak
slhat gerekletirmek istemilerdi. Fakat kapu-kulu ayaklanarak ulem
ile birlikte gen pdih II. Osman tahttan indirmekle kalmam, ha
karet derecesinde ikencelerle hayatna son vermiti (1622). 9
Yukarda ksaca deindiimiz bti gelimeler yan sra imparatorlukta
balam knt, devrin aydnlarnn da dikkatini ekmi ve bunlar da
areler aramaa sevk etmitir. Bu cmleden olarak devlet adamlar ile baz
fikir ve kalem sahipleri pratik ve amel bir gaye ile pdihlara ve mesul
devlet adamlarna risleler, lyihalar sunmaa balamlard. Bunlar III.
Selim ve II. M ahmud devrinde nizam- devlet iin sunulmu slhat lyi
halarnn ilk rnekleri olarak kabul edebiliriz. Ancak muhteva ynnden ay
rcalklar arzetmektedirler. yle ki, X V I. yzyl sonu ile X V II. yzyl ba
larndaki, yaynladmz Kitb-i Mstetb da dahil, tm lyihalarda es
kiye dnme yani K anun devrini model alma arzusu ar bast halde, III.
Selimden itibaren sunulan slhat lyihalarnda Baty rnek alma istei
arln aka hissettirmektedir. Esasen teden beri bilim adamlarnca ve
dnrlerce birtakm ahlk ve siyset kitaplarnn telif edilerek, hkmdar,
lara ve genellikle devletin ynetici kadrosuna memleket idaresinde yol
gsterilmek istendii bilinmektedir. Osmanl Trkiyesinde de X V . yzyl
balarndan balamak zere bu trl eserlerin ya Farsa ve Arapadan ter
cme edildii veyahut bu gibi eserler rnek alnmak suretiyle yeni eserler
meydana getirildii grlmektedir.
Ancak biz burada konumuzu fazla geniletmemek dncesiyle X V I.
yzyln ikinci yarsndan itibaren, Kitb-i Mstetb'dan nce ve sonra, mey
dana getirilmi eserler ve yazarlarndan ksaca bahsetmekle yetineceiz.
Hakikaten III. M urd devrinden itibaren devlet yapsnda ortaya kan
derin bozukluklar, kannlarn iyi ilememesi veya toplum hayatnda zararl
9

K it b - M ste t b yayn lad ktan sonra u zu n aratrmalar sonucu haberdar olduu

m uz Z afern m e hem I I . O sm a n n slahat yn, hem de K it b - M ste t b d a yer alan

nerilerin uygulan iin ok nem li bilgiler ih tiva etmektedir. Bk. I I . O sm an A d n a
Yazlm Zafer - nm e (yay. Y . Y cel) 5 A n k a ra 1983.

ekilde deiiklikleri grlnce, bu tr eserlerin telif ve tercmesine daha

ok nem verilmee balamtr. Bu dnemle ilgili olarak bahsedilmesi
gereken isimlerin banda, Mustafa l Efendi gelmektedir. Osmanl dev^
letinin merkez ve tara rgtlerinin ileme ekillerini iyi bilen l, ocukluk
ve genlik yllarnda yaad K anun devrindeki dzen ile son zamanlar
mukayese ederek k iyi grebilmiti. X V I. yzyln sonuna doru
kaleme ald Knh'l-ahbr adl eserinde bu hususa dair gr ve tenkit
lerini yer yer belirtmitir. Ayrca Haleb defterdar iken telif ettii Nasiha
ti? s-seltn (158 1yi; K anunnin son zamanlarna dora balayan sosyo
ekonomik bozukluklara kar tedbir aramak endiesiyle yazlm olan
lyihalar, vzera nasihatlar veya siyasetnmeler biimindeki nemli
eserler arasndadr. lnin FusliTl-halli ve'l-akd ve usul?l-harc ven-nakd
(1598)ini de bu kategoride zikretmek gerekmektedir. nk dirlik ve
dzenliin yerini anariye brakt devrin devam III. Mehmed dnemi
nin bir rndr.
III.
M urd ve III. Mehmed devrinin slhatlar arasnda saylmas
gereken bir dier isim de Bosnal bilgin Haan K f-i Akhisardir. O da Us
ll-hikem j nizmiH-lem adl Arapa bir eser yazmtr. 1595de Eri se
ferine katlan bilgin sonradan eserini Trkeye tercme etmitir. Memleke
tin iine dt durumdan kurtulabilmesi iin yapt nerisi Hkmet
ilerinin intizm, her eyden evvel icry- siysette erc-i erfe ve akl-
selm kidelerine tatbk-i hareket etmee bal idi, dmana galebe ise,
askerin mut, disiplinli ve ayn zamanda yeni icat olunan harp letlerine
sahip ve bunlar istimal etmee muktedir bulunmasyle mmkn olabilirdi,
eklinde zetlenebilir.
X V I I.
yzyl balarnda devletin zaafn, hkmdar ve ynetici kadro
nun yetersizliini, kann dzeninin ilemez durumunu yakndan grenlerin
saylar daha da artmtr. Bunlar bir yandan siyaset kitaplar telif ve terc
me ederken, te yandan da su yzne km gereklerin nedenleri zerinde
durarak kt gidie son vermenin arelerini, seleflerinden daha etkin bir
biimde, aramaa balamlard. Gzlemcilere gre dirlik ve dzenliin
bozulmasnn iki kkeni vard. Biri erc-i erfe riayetsizlik, dieri ise rf,
adete ve temle dayanan kannnmelerin ihlli idi. Bu yzden I. Ahmed
devrinde kodifikasyon iinin yeniden ele alndn grmekteyiz. Bu yzyln
banda, K itb-i M stetbin yazar ile ada, bize o zamanki durumu yan
stan ve ayn zamanda deerli baz neri ve tenkitleriyle X V II. yzyldaki
slhat ihtiya ve eilimlerini belirtmi, areler teklif etmi bir yazar ile kar
layoruz. Bu yazar, dieri idare ve maliye adam olan Defter Emni
A yn A li Efendidir. Haleflerine rehberlik yapm olmas kuvvetle M uh
temel A yn Ali, III. Murad ve olu III. Mehmed devrinde, ordunun
sava yeteneklerini kaybettii, saysnn geliigzel artarak haznenin

zorluklar iine dt bir zamanda Defter-i Hakani eminlii ve Hazne

kethdal gibi nemli grevlerde bulunmutu. Bu yzden de devlet
kadrosundaki ynetici snf hakknda gerek fikir sahibi olmutu. A yn
A linin I. Ahmed (6 o 3 -6 i7 )e sunduu ilk eseri Kavnn-i l-i Osman
der hulsa-i mezmn-i defter-i dvn adn tamaktadr. Bundan baka 1609da
o zamana kadar yrrlkte bulunan kannlar bir usul erevesinde
ayrma tabi tutarak, araziye, timr ve zeametlere, devlet ricline, umur-
tnliyyeye dir ve sir nizamat bir araya toplayan Kavnn-i Osmaniyye
Havkn-i Sultniyye ismiyle ikinci bir eserini de I. Ahmed adna telif etmi
tir. Osmanl imparatorluunun kapsad memleketleri, eylet, sancak
ve her eylet ve sancan defter kethdas, timr defterdar, hslar, zuam
ve erbb- timr, cebelileri ve bunlarla ilgili bilgi veren bu eser yedi fasl
ve bir sonutan olumaktadr. zellikle eserin 6. ve 7. fasllar ile sonu
blm birtakm slhat istek ve eilimlerini belirtmekte ve bunun yollarn
gstermektedir. yle ki, 6. fasl zemet ve timr tevcihindeki kann,
7. fasl bu tevcihlerdeki yolsuzluk ve usulszlklerin giderilmesi artlarn
bildirmekte ve sonuta da bu alandaki dzensizliin slh iin srdrlen
gayretler anlatlmaktadr. A yn A linin pratik bir gaye ile hazrlayp pdiha sunduu bu risale ayn zamanda X V II. yzyl balarnda imparator
luun dar, mal ve asker alanlardaki genel durumu hakknda fikir ver
mesi ynnden de ayrca ilgintir.
Yine X V II. yzyl slhatlar arasnda nemli yeri olan iki yazardan
daha sz etmek gerekmektedir. Bunlardan biri Kitb-i Mstetb'm kaynak
lk etmi olmas kuvvetle muhtemel K oi Bey, dieri de K tib elebidir.
IV . M uradn musahibi olarak seferlerinde onunla beraber bulunan,
Enderunda Hs-odal olarak tannan K oi Bey, devrinin siyas fikirleri
ynnden en sekin kiilerinden birisi olarak tannmaktadr. Pdih
IV . M urda sunduu lyihasnda yer alan nizam- devlet hakkmdaki
gr ve teknikleri, nerdii areler, onun bu yzyln byk slahat
larndan biri olduunu gstermektedir. Gerekten de Telhst der ahvl-i
lem-i Sultn Murd Hn (Koi Bey rislesi) adl eseriyle K oi Bey bu devirde
bir slhat olarak zerinde durulacak bir ahsiyettir.
Nihayet ikinci isim bu yzyln en byk slahats ve dnr K tib
elebidir. K tib elebi Kefi?z-znn adl mehur bibliyografik eseriyle
hakl bir hret kazanan ve dier eserleriyle de tannan bir fikir adammzdr.
Burada onu devrinin slhat dnr gibi gsteren eserlerinden ksaca
bahsedeceiz. Bu bilgini kendinden nceki slhatlardan ayran ve yksel
ten en belirgin vasf onun devlet ynetimine dair ileri srd yapc fikir
ler yannda, toplumun manev ynn dzeltmek gayreti, fikir ve zihni
yet inkilab yapma hususundaki kararl tutumudur, M ellifin bununla ilgili
rislesinin ad Dstru*l-amel li-islahiH-halerdir. Bir mukaddime, 3 fasl ve bir

neticeden oluan eserini, X V II. yzyln ortalafnda, IV . Mehmedin ilk

zamanlarnda bozulan ilerini dzeltmek gayesiyle yazmtr. Mukaddime
de etvr- devleti, i. faslda reyy, 2. faslda askeri, 3. faslda hazneyi
ele alan K tib elebi mevcut durumu tesbit ettikten sonra slhat iin
nerilerde bulunmaktadr. Eserinin asl enterasan blm inhirf- mizc-
devlet tedbrlerinde ve gile-i kesret ve kllet ilcmdadr dedii netce55dir.
K tib elebinin slhata dair ikinci eseri de 21 bahisten oluai MzniTl-hakk f i ihtiyari5l-ehakk'dr. Eserin giri ksmnda devrinin koyu taas
subunu ac ac teknik eden yazar nsbet ilimlerin gerekliini savunmakta
ve Islm leminde ilim tarihinin ksa bir panoramasn izmee almakta
dr. K tib elebi bu rislesini telif ettii srada memleketin tek ilim ve
eitim kurumu olan medrese inhitata yz tutmutu. Nitekim o, bu ese
riyle Osmanl medreselerinin X V II. yzylda iine dt skolastik
zihniyete ve taassuba hcumun en gl mmessili olmutur. K tib e
lebi Mizn l-hakkda toplumsal ve fikr meseleleri, daha cesur bir tenkit
zihniyetiyle ele almaktadr.
II I . K T B - M S T E T B
te X V I I. yzyl balarnda, devrin, ihll edilmi olan nizmlarn ve
bozukluun kkenlerini, Koi Beyden nce iyi tespitetmi slhat bir yazar
da Kitb-i Mstetb mellifidir. Adn tesbit edemediimiz mellif, eserinde
Osmanl imparatorluundaki sosyal, dar, asker, ktisad alanlarda ve
ulem snfndaki knty gittike yn 4 saltanat- Osmn muhtel ve
rite-i k cide-i knn-i cihnbn hail olmakta ve hznede kllet ve mbeyn-i
hkkmda^ advet ve kuztda rvet ve cnib-i dmende frsat ve kurbiyyetde olanlar hiynt ve ulemda tam ac ve hamkat ve ra ciyyetde
zirt-i b-bereket ve kasvet, el-kssa ke be-ke bidcat ve taraf taraf
haclet (Metin 32/00) eklinde ifade etmektedir. Mevcudiyeti bilinmekle
beraber, eserden bugne dek gerektii ekilde istifade edilmemitir. Kitb-i.
Mstetb ad ilk kez, kendisine yetimek bahtiyarln duyduumuz deerli
tarihi, hocamz, smail Hakk Uzunarl tarafndan Osmanl devlet tekil
tndan Kapu-kulu ocaklar, cilt I. (Ankara 1943) adl eserinde kullanlmtr.
Hocamz bu tetkikinde sadece yenieri ocann bozukluu bahsinde
esere atflarda bulunmutur. Yine Halil nalck, .X V I I . yzyl Trkiye
tarihine dair yapt aratrmalarn birkanda, bu eserden faydalan
mtr. Uzunarlnm dnda, X V II. yzyln en byk slhat mel
liflerinden birinin telif ettii, Kitb-i Mstetb'^dan faydalanan olmam
tr. Sadece 1957 ylnda K tib elebi iin karlm bulunan an kita
bnda Tayyip Gkbilgin XVII. Yzylda Osmanl Devleti ve Ktip elebi55
konulu yazsnda eserden bahsetmekle yetinmi, Agh Srr Levend ccSiyaset-nameler55 ( T D A T Belleten 1962), adl tetkikinde verdii listeye Kitbi-

Mstetb- koymutur. Nihayet Osman Turan (T&V& cihan hkimiyet mefkresi tarihi. I y II. stanbul 1969) yanl olarak IV . M urad devrinde yazl
dndan sz ettii kitaptan ok ksa baz ksmlar almtr. Ancak tm
szn ettiimiz bu aratrmaclar risalenin stanbul kitaplarnda mevcut
bulunan yazm a nshasn grmekle yetinmilerdir.
Bu aklamalar, yaynladmz Kitb-i Mstetb5dan deeri ile orantl
olarak yeterince fayclalamlmadmi gstermektedir.
IV . M E L L F ve E SE R N D E E R
Kitabnda ismini bildirmeyen mellifin hayat hakknda herhangi bir
bilgiye sahip deiliz. stelik o da eserinin ne mukaddimesinde ne de
metninin iinde hayat, ailesi hakknda malmat vermedii gibi bulun
duu memuriyetleri, hatta kendi adn bile zikretmemektedir. Bunun
nedenini hasbeten lillh dndklerini sylemek istemesine ve hi
bir talebi ve murad olmamasna balayan slahat teden beri hane
dann nimet-perverdesi olduunu beyan etmektedir. Buna dair de ki
tapta u ilgin pasaj yer almaktadr: Nihayet bu hksr-i b-sadkat
zamn- tufliyyetteh hnedn- l-i Osmnn perverde-i n icmet ve hidmet-gzde-i der-i devletleri olub ve zllullh pdih-i lempenhn
nazar-1 liyeleri ile manzr ve nice hidmet-i aliyyeleri ile mesrr olduum
ke-ems zhir ve minel-ems bhirdir (Metin, 32/00) Burada bir nokta
zerinde durmak gerekmektedir. da yazarn kiiliine dair ipularn
bu pasajda bize vermesidir: cc...Z a m n - tufliyyetten hnedn- l-i
Osmnn perverde-i n icmet ve hidmet - gzde-i der-i devletleri olub. ..
eklindeki ibare onun devirme yolu ile yetitiine ve saraya dahil olduuna
kesin bir delildir.
Kitb-i Mstetb X V II. yzyl Trkiyesine ait mhim bir kaynaktr.
Bu devre ait slhat lyihalarnn azl dolaysiyle, mahit bir mellif eseri
nin ne denli bir nem tayaca ortadadr. Bu eserin verdii bilgileri, ortaya
att meseleleri, yerli ve yabanc ada kaynaklarla, zellikle ariv malze
mesine de dayanarak dorulamak olanana sahibiz. Kitb-i Mstetb,
X V I . yzyln ikinci yarsnda Osmanl devlet ve toplum dzeninde ba
lam knty kklerine inerek ortaya koyan bir eserdir. Yeri geldike
edeb yeteneini gstermek isteyen yazar, olaylar, okuyucuyu dndren,
devlet hayat ve birey iin nasihat veren bir edada ele almaktadr. O
olgular tasvir ederken yeri geldike bunlarla ilgili yet, hadiseler, hik
metler, darbmeseller ve iirlerle sslenmitir. Bu durum bize kendisinin
Enderuna mensup bir kii olduunu gstermektedir.
Devrinin kendisinden sonra gelen slhat yazarlar K oi Beye ve
hatta K tib elebiye kaynaklk etmi olmas kuvvetle muhtemel bu

isimsiz mellif d e . gzlemlerini dou devletlerinin eski bir formlne gre

ifade etmitir. Buna gre pdihn kudreti askersiz, asker parasz, para
ve hzine reysz olamaz, rey ise ancak adlet sayesinde vergi deye
bilirdi. Bize bu yzyln baarlarndaki durumu K oi Bey5den daha geni
ve sistemli bir biimde ileten yazar bozukluklar ve nedenlerini Osmanl
devlet dzeninin ve eski kanunlarn bozulmasnn esas nedeni pdih
otoritesinin zayflamas ve paralanmasdr. Zira pdih devletin ruhu
saylr. Eskiden pdihn otoritesini icraya, yalnz vezir-i azam, mutlak
vekleti ile haizdi, araya ldmse girmezdi. Fakat imdi pdih adna do
rudan doruya emirler verilmee balanmtr. Sorumsuz kimseler bu
otoriteyi kendi ahs karlarna alet etmilerdir. Rvet olarak memuri
yetleri ve devlet gelirlerini balamaa balamlardr. Otoritenin zayf
lamasnda pdihlarn devlet ilerine kaytszl da byk rol oynam
tr. Bu zayflk ise eyletlerdeki kargaaln balca kkenidir. Buralarda
artk pdih fermanna eskisi gibi aldran yoktur. Kapu-kullarmm ta
hakkm yznden eyletlerin yneticileri grev yapamaz hale gelmi
lerdir. Devirme-kul sistemi bozulmutur. Reynn asker snfa girmi
olmas bozukluun balca sebebidir. Saray hizmetlerine devirmeler
yerine Mslman reydan kimseler alnmaa balamtr. III. Murad
devrinden itibaren reynm silh tamasn yasak eden, onlarn kapukulu olmasn veya dorudan doruya sipahi timr almasn meneden
knnlara riayet edilmemee balanmtr. Neticede askerin kalitesi d
m, disiplin bozulmu, iftiler topraklarm brakmalarm bu drm te
vik etmitir. Levendler ve sekbanlar bunlar arasnda tremi, ekserisi
Gell olmulardr. yle ki olur olmaz rey bir ift kzn satp aka kuv
veti ile kimi sipah kimi yenieri olup istedikleri dirlie ve mansba ge
milerdir. Tinrh sipah ordusu nemini kaybetmitir. mparatorluun esas
ordusunu eyletlerde timrlarnda oturan sipahiler tekil ederdi. Fakat
imdi saray halk ve ekbir hkmet otoritesinin zayflamasndan istifade
ederek timr ve zeametleri kendi tasarruflar altna geirmiler ve bylece
sipah aileleri dirliksiz kalmlardr. Bu durumda devlet kapu-kulun
oaltmak mecburiyetinde kalm, bunlara ulfe, maa yetitirmek zor
lam, merkez hzinenin yk fazlas ile artm, mal sknt bagstermitir. Kapu-kulu devlete tahakkm eder olmutur. Rey asker olmaa
zenince topran brakm, istihsal azalmtr. Dier taraftan bu toprak
larn ou ekbir ifdikleri haline gelmitir. Reynn vergi yk merkez
haznenin artan yk nedeniyle artrlmtr. ltizam usulu genilediin
den suistimaller sebebiyle bu yk ekilmez hale gelmitir. Bu sebepten
rey dalmaa topran brakp kamaa, levend, sekban olmaa veya
ekyala balamlardr. Kudreti olanlar Rum eliye, rana ve K rm a
kap snmlardr. skdardan Badada ve Revana varnca kur
ve m e za rfde ancak 1/4 kalmtr. Bo kalan topraklar, avu, zaim,

pdih kullar tasarruflarna geirmilerdir .55 eklinde formle etmek

tedir. Grlyor ki, Kitb-i Mstetb kapsad geni konular ve ayrca
nerdii areler ynnden zerinde uzun uzun durulmas gereken bir
slhat kitabdr. Osmanl devletindeki tagayyur ve fesadn 55 ilk belirti
lerini K anun devrinde bulan yazar, asl bozukluklarn III. M urad za
mannda baladna iaret etmektedir. Olaylar toplumsal ynden de
eletiriye tabi tutan yazar, ykseli devrindeki messeselerin, yani balca
mutlak ve merkeziyeti pdih otoritesinin, kul sisteminin, timrl sipah
ordusunun ve knn dzeninin, ihyas neticesinde durumun dzelebile
ceim savunmaktadr. Bunun iindir ki eserinde K anun ve ncesi dev
rine atflar yapmaktadr.
Eserdeki ifade ve slhat dnceleri bize Koi Bey5i hatrlatmaktadr.
Ancak yukarda verdiimiz ksa aklama dikkatle incelendiinde Kitb-i
Mstetbm K oi Bey5in rislesine kaynaklk yaptn ve daha mufassal
olduunu grmek mmkndr kansndayz.
V . E SE R N

T A R H ve K M E

SUN U LD UU

M ESELES

Hemen deinmek yerinde olur ki, eserin tarihi ve kime sunulduu

meselesine dair de Kitb-i Mstetbda, ak bir bilgi verilmemektedir. Ancak
burada eserde yer alan baz kaytlara gre, bu soruna bir zm getirmee
altk.
imdi bu hususta bizi bir takm doru neticelere gtren kaytlar
buraya naklederek bunlar zerinde ayr ayr duralm :
1. Denile ki bundan akdem Burusa5ya Cell ekiyalarmm defci
iin bi5zzt merhm ve mafrun-leh Sultan Ahmed Hn hazretleri azmet buyurduklarnda vlizer ve ehl-i mensb olan kullar dne ve
yhd seyrne gider gibi gitmiler . . . 55 (Metin 3 9/^ ).

2 . imdiki hl marn-ileyh merhm Sultn M urd Hn hazretleri

nin zamnmdan ber yirmi be yldan mtecvizdir ki kann-i l-i Osmn
bozulub siph ve silahdr b a cdehu Yenieri aas vzer ile sefere varl
maa ihds olundu 55 (Metin, 17fx\).
Mellif, 1, pasajda I. Ahm ed5den merhm diye sz etmektedir. Bu
hkmdarn lm tarihi ise 1617 yldr. O halde bu kayda gre eserin
telif tarihi 1617 ylndan sonra olmaldr. Nitekim 2. pasajda yer alan
Merhm Sultn Murd Hn hazretlerinin zamnmdan ber yirmi
be yldan mtecvizdir 55 ibaresi, hem yukardaki dncemizi destekle
mekte, hem de bize kesin telif tarihini vermektedir. Burada ad geen
hkmdar III. M urd 5dr. Onun lm tarihi olan 1595 ylma 25 ilve
ettiimizde 1620 rakamn buluyoruz ki, bu srada Osmanl tahtm II.
Osman (1617-1622) igal etmektedir. Nitekim u msralarda:

 sumn- devlet u zll- hd Osman Hn

Halk- lem sye-i adlinde buldular emn
fitb- lem ca-i hilm hay Osmn Han
Zll-i adlinde anun buldu cihn emn emn
fitb-i mlk zill-i Hakk Osmn Hn
Halk-i lem sye-i adlinde buldular emn55
(Metin, 35/0 <\) geen Osmn Hn da II. Osmn olmaldr.
Verdiimiz bu izahattan kan sonuca gre:
a)

Kitb-i Mstetb'*m telif tarihi 1620 ylnda veya az sonradr.

b) Yazarn eserini II. Osmn5a sunmu olmaldr.

c)

II. Osmn5m slahat teebbslerine gemesinde Kitb-i MstetVm etkisinin olduu dnlebilir.

d) Yazarn ismini saklamas ise, II. Osmn5a yaknl nedeniyle,

payitahtta bu hkmdara kar mevcut husumeti bilmesi ile
ilgili olmaldr.
e)

Yazar, III. Murd, III. Mehmed, I. Ahmed ve II. Osmn devir

lerinde yaamtr.
>
V I . E SE R N K A P S A M I

Eser, ksa bir giri ile 12 blm ve zeylden olumaktadr. Girite^

deien artlarn nizm- leme ihtill ve rey ve bery in licP5 verdii
belirtilmekte, shib-i hkmet55 onlarn ahvl- leme ne denli tedbr
ve tedrk55 ile dzen getirebilecekleri anlatlmaktadr.
I. Blm: Burada Osmn G azfden Sultan III. Murd zamanna
kadar her kademedeki devlet ynetimlerinin eriat ve kanunlarna uygun
hareket ettiklerinden, adleti gzettiklerinden, bu yzden de geni lkelerin fethedildiinden ve reymn refal iinde bulunduundan sz edil
mektedir. Eserin yazarna gre, III. M urd5dan beri adlet bir yana b
raklm, vezirler ve beyler birbirlerine dm, K u l t5ifesi iine yabanc
karm, makam sahipleri hemen bugn ho grelim, irtenin ss var
dr55 duygusu iinde z karlar peindedirler. Gerekli tedbirler alnmazsa
devletin temelinin kazlmas mukadderdir.
II. Blm: K u l tifesi5nin ahvli ve dirlik tevcihi hakkndadr. K apu
kulu askerlerinin, hi gerei yok iken, says artrlm ve gelirler giderleri
karlayamaz olmutur. Bunun nedenlerinden ilki, serdrlarn geliigzel
tevchatta bulunmalardr. Kann-i kadme gre, serdrlar, serhadlerde ve
muharebelerde zafer kazanldktan sonra, sava mahallinde terakki
veyhd ibtiddan dirlik vermee55 yetkili idiler. Oysa yukarda belirtilen

tarihten sonra, stanbuldan kar kmaz belerbeleri ve sancakbeleri ve

sir mansb nmnda leme bel nzil olan rved sebebiyle tebdil ve
tayir ve azl ve nasb itmee balamlard . Sipahilik, anigirlik, avuluk
tevcihleri alan satan belli olmayan bir al-veri konusu tekil etmitir.
Aralarna karan yabanclar dolays ile says artan K u l tifesinin maalar
denemez olmu, dense bile kesik para55 verildiinden, asker slb-
sbk55tan km, knn gzetilmediinden Celller ve fitne ehli tre
mitir. Bunlara kimler sebep olmutur?
II I . Blm: Bu blmde yazar, hazneye zarar gelmesinin bir nedeni
olarak sadr- azmlarm, K u l tifesinden birine, rikb- hm ynca arz
eylemeden terkk ve ibtiddan dirlik vermee balamalarn gstermektedir.
Bu yzden dirlikler almur-satlur hale gelmi, Is takyesin M us5ya giydi
rilir55 olmutur. Byle dirlik sahibi olanlarn Devlet-i Aliyye55ye ne ekilde
hizmet edecekleri ortadadr. Rvetin bir bel halini almasn da mansblarm ehline verilmeyiinde aramak lzmdr.
IV . Blm: K u l t5ifesinin bir nizm vardr. Bir kulun t vezr
oluncaya kadar mertebeden mertebeye geii kanna tbidir. Buna gre,
sekiz on ylda bir veya gerektii zamanda, Rumeli memleketlerinden
olan devirilmesi emrolunurdu. Bu ii bilir yayabalarm devirdii o
lanlar Divan- hmyn5a getirilir, pdih arz odasnda iken gsterilir,
sonra kapu aas yararlarn i olanlma seer, dieri Trk terbiyesi
almak zere aileler yanma gnderilirdi. Sonra acemi olanlar55 ocana
alnr, buradan da Yenieri t5ifesine katlrlard. olanlarn terbiye ve
retimden gemeleri saraydaki odalarda ykselmeleri ve grevle taraya
kmalarnn belli kurallar vard. Lkin bu kan Sultn III. Murd
devrinin ortalarna doru bozuldu. Ocaklara ecnebi55 girmesinin yolu
ald. Mesel kadm blk halk yedi sekiz bin nefer iken imdi yirmi
binden ziyde olub ve Yenieri oca kadm sekiz bin iken b a cdehu mer
hm Sultn Sleymn Hn hazretlerinin zamn- eriflerinde on iki bin
olub imdi ise krk bine karb olmutur55. Kezlik s5ir ocaklarn neferi
bir iken olmutur. Bylelikle saylar artm, ancak saplama ve ecnebi55
olmayan devirlerdeki mansur ve muzaffer55 askerden eser kalmamtr.
Yenierilikten vezir oluncaya dek neferlikte, aalkta, sancak ve belerbelikte grev yapanlar recy nedr, asker nedr, hkmet ve adi ve
zulm nedir55 bilen kimseler iken, Kann- l-i Osmn bozulmakla alval-i
lem here merc olmutur. Bunun sebebi de bataki bozukluktur. Serdar
olanlar ve sitnede sadrda olanlar satarlar, beyler dahi akalaryle satun
alrlar; yoksa kimesne gelb darben dirlik ve sancak ve belerbelik alm
yoktur55. Cell zuhr etti, zorba peyda oldu diye taaccb etmenin gerei
yoktur.55 Devlet-i Aliyyenin temeli bizim tarafmzdan yklmaktadr.
V . Blm: Yenierilerin says, K anun devrinden sonra oalmtr,
ancak ie yararlar azalmtr. Yenieri olarak defterde kaytl olanlarn

ou bir yolunu bularak, sefere gitmez olmulardr. Eskiden, stanbul

civarndaki kefere balarm talan edilmekten korumak iin ihdas edilen
koruculuk55 bahane edilerek, devrimizde zengin Yenieriler, Yenieri
aa kapusunda para verip sefere gitmekten kurtulmulardr, O da koru
cusu55 diye bin nefer koruculuk ihdas edilmitir. O da koruculua diye
bir ey, kananda yoktur.
Yenierilerin ve dier kapu-kulunun nizm bozulduundan; seferler
baarszlkla sonulanm, sonunda da o beierbelik Kzlba eline
dmtr. Rumeli'de elden kanlar da dnlrse, tez elden tedbr
alnmas gerekmektedir.
.....
V I. Blm: Acem olanlar, eskiden ancak bin nefer kadar olup,
ikier buuk akaya mutasarrflard ve Yenieri olduklarnda aka
alrlard. imdi ise hem saylar artm hem de be, alt, yedi akal olmu
lardr. Defterde ismi olup, kendisi beikte ya da iinde gcnde birok
acem olan mevcuddu. Acemiyn iki misli artm olmasna ramen
hibir hizmet grlmemekte ayrca yevmiyeleri ziyde olmala beytlml-i mslimne gadr ve zarar ve itlaf ve israf55 olmudur. S5ir ocak
larn durumu da pek farkl deildir. Ne alan bilr ne satan bilr, katc
Devlet-i Aliyyeyi kayrur kalmamtr. Btn bunlar slh etmek ve irad
masrafa stn getirmek lzmdr.
V II. Blm: Ulfeli kapu-kulundan baka, Anadolu, Rumeli ve A ra
bistan'da zemet ve tmr tasarruf edenler iki yz bin askerden fazla idi. R u
meli zuems sefere memur olduklarnda otuz krk nefer demleri ile gelir
lerdi. te Arab, Acem ve Rm da birok memleketler ve kaleler bu askerle
fethedilmitir. Yoksa Kapu-kullar, sadece pdihn kafadarlardr. Ancak
btn tmr ve zemetler, vzer ve ekabirin sepetlerine girmekle zuemnn
ocaklar snmtr. Hemen her sefer olduka yalnz kapu-kulu ile her yl
bir seferdir gider oldu ve bu sebep ile hem K u l tifesi emre mahkm olmayub ve hem memleket ve re*ya ve hazne elden kt55. Belerbei ve
sancakbelerinin ve dier tmr sahiplerinin ceblleri gittike azald.
Yenieri kullarnn mevcudu otuz be bin olduu halde bunlardan
pek az sefere memr yazlr dierleri, korucu, tekad, kalelerde nbeti diye
rikb- hmyna bildirilirlerdi. Ancak sefere yazlanlarn bile defterlerde
ismi olduu halde saylar yedi sekiz bin neferi gemezdi. Fakat mevcud
olmayan kapu-kullarn, serdarlar mevcud gsterip, kendilerine gelir
saymaa balamlard. Bu durum K u l tifesini Cell yapm ve eski
zaferler artk kazanlamaz olmutur.
V II I. Blm: K anun Sultn Sleyman devrinde yaplan seferlerde her
trl tedbr alnd iin saysz baarlar elde edilmitir. Esasen, pdih ka
tlsn katlmasn, Siph ve silahdr blkleri ile Yenieri aas veya sadr-

a czamn bulunduklar seferler, gerek seferlerdir. III. M urdm saltanatnn

bana kadar knn olmad iin sipah ve silhdar ile Yenieri aas
pdih sefere gitmedii zaman vzer eliinde sefere gitmezlerdi. nk
bunlar pdihn hassa ordusunun kumandanlar idiler. O nerede olur ise
bunlar da orada olurlard. Ancak III. M uraddan itibaren siph, silahdr
ve Yenieri aas vzer ile sefere kmaa balamlardr. Bu suretle
Knn- l-i Osmn55 bozulmu ve her yl bazen Acem diyarna, bazen
RumeliJ,ne seferler olmakla Anadolu memleketlerindeki reynn ekseri
perakende ve perian olduklarndan baka biroklar Cell ve ekiy
olmular, kylerin de birou harb hale gelmitir.
Bozukluun sebeplerinden biri de haznenin boalmasndan ileri
gelmektedir. Dzensiz masraflarn gelirlerden fazlal nedeniyle K u l t5ifesinin ulfeleri denmez olmutu. Bu yzden ekser K u l t5ifesi birer kr
ve kisbe slik olmu ve kimi baz devletllerin kapusunda hademeleri
olmulardr55. Seferlerde hizmete yarar kul kalmamtr. Oysa saltanatn
devamll iin ey gereklidir: Rey, hazne, asker, devrimizde bu
de bozulmutur. nk reydan hazne, hazneden ordu hsl olur,
ordu ile de dmana baar salanr. Ancak btn bunlarn tam ileyebil
mesi iin: Adalet, kann- kadm zere mansb ve dirlii ehline vermek
gerekmektedir.
Sadr- a czamlk messesesi de bozulmutu. Eskiden cem-ci lem vezr-i
a czamdan korkar iken imdi vezr-i a czam5lar olur olmaz kimselerden kork
maa balamlardr. Bunlar da bu gn ho grelm, irtenen ss vardr55
diyerek maslahat idareyi benimsemilerdi*
IX . Blm: Devletin basma ken bellardan biri de rvettir. sitne-i sacdetde olan ehl-i mensib yirmi be otuz yldan ber rvet tar
kine slik olmular ve rveti dah bir mertebeye iletmilerdir ki hedy
dey kre kapudan kapuya verilr ve almur olmudur55. sitne5nin
durumuna paralel olarak, belerbei, sancak beleri ve dier grevliler
de ayn belya tutulmulardr. Kadlar, rvetle geldikleri makamda,
erat ve kannu uygulamay dnmekten ok, verdiklerini toplama
verdine dmler, belerbei ve sancakbeleri ise, sen ok aldun ve
ben az aldum55 dey birbirleriyle kavga etmekten Devlet5e sadakati unut
mulardr.
X , Blm: Pdihn sa kanad vezr-i a czam ve sol kanad Harem-i muhteremede olan kapu aasdr55. Knn-i l-i O sm nfde kapu
aas pdih5m sol veziridir, vezr-i a czam5dan sonra. erye mteallik
umr-i kll ve cz5yi arz itmee shib-i arzdr ve tarada olan b a cz
ahvller bilinmek in pdihlar kapu aasiyle mvere itmek kan-i
kadm dir55. Ancak III. M urd5m clsunda kapu aas olan Mahmud
A a 5dan sonra kapu aalk ahvli de bozulmutur. te taraftan K u l sis

teminin bir yan olan i olanlar55nm durumu da karmt. Eskiden

beri bunlar devrme ve yhd sahh kul cinsi pike ol gelmitir. imdi
ise saray5da on olanda bir sahihe kul cinsine rastlamak mmkn olma
maktadr. Bozuluun nemli millerinden biri de bu olmutur.55 denerek
bunlarn mevcud durumlar hakknda bilgiler verilmektedir.
X I. Blm: Eserin son iki blmnde buraya kadar anlatlan devlet ve
toplum hayatnda grlen bozukluklarn nasl dzeltilebilecei ve ne gibi
tedbirler alnmas gerektii zerinde durulmaktadr.
Pdih, memlik-i mahrsada olan recynm ,.eyym- adletinde
sde -hal olmasn55 salamakla sorumludur diyen yazar eskiden sadr-
a5zam olan kimseye verilen talimat zerine durmaktadr. Bunlara riayet
edilmesi nedeniyle lem nizam ve intizam zre yrmt demektedir.
Devam l inhitatn ba nedenlerinden birinin de, iyi sadr- a czam gelme
mesinde bulmaktadr. nk vezr-i a czam olanlarn s-i tedbri ve rvet
almalar, cmle lemde olan yaramazlklar, bidatler, hilf- kannarm
ortaya kmasnn tek sebebidir.
.
X II. Blm: Burada da pdihn ne tip bir devlet adamn sadr-
a czam tayin etmesi gerektii zerinde durulmakta pdiha lyk ve
lzm olan slm kav ve diyaneti mkemmel ve Knn- l-i Osmn
icr ider zamn-i sbkda olan ecdd-l izmlarmm vzeralar gibi tark-i
hakk gzedir bir mselmm bulub sadr- a czam55 atamas gerektir, den
mektedir. Ayrca vakit kaybetmeden bu nitelikleri olan bir kimseyi bulub
derhal sadr- a czamla tayin etmesi hususunda pdih da uyarlmaktadr.
Bunlarn yan sra bu blmde eserin telif sebebi de yazar tarafndan aklanmaktadr.
ZeyPde de: pdihn devlet grevlerine aada belirtilen sual
leri tevch ederek, umr- din ve devlete m tecallik55 dncelerini ve
nerdikleri tedbirleri renmesini istemektedir. Vezirlere, hkmette olan
ulemya Alt Blk ve Yenieri ocann ihtiyar kullarna sorulmas istenen
hususlar unlardr: i-Eskiden seferlerde daim baar kazanlp dman
elinden memleketler ve kaleler alnrken nice yldr dman lkemizi
inemekte ve fetihler elden gitmektedir. Rey periandr, beyt5l-ml-i
mslimn boyere sarf ve telef olmaktadr. Bunun sebebi nedir? Baarsz
lklarda ve devaml gerilmede, K anun Sultan Sleymn5dan sonra bizzat
pdihlarn ordunun nnde sefere kmamalarnn etkisi var mdr? 2imdi gerek Yenierilerin gerekse Alt Blk Siph halknn saylar
artmdr. rnein Kanun devrinde Yenieriler 011 iki bin iken, imdi
otuz be bin, Alt Blk Siph kullar dokuz bin iken on dokuz bin olmu
lardr. K l t5ifesinin says bu kadar artm olduu halde eski zaferler
neden kazanlmamaktadr? 3-Yenieri ve Alt Blk svarilerinin saylar
fazla olmasna ramen, sefer vukuunda saylar defterlerde yazlann ok

ok altndadr. Birou ticaret ve sanatla uramaktadrlar. Aralarna

ecnebi girmi bu kullarn itirak, ettikleri seferden hidmet ve nusret beklenilebilir mi? 4-Eskiden, bata vezirler olmak zere her kademedeki
mer tifesinin mkemmel kapu halk53 ile, sefer vaki oldukta derhal
katlmalar mmkn olurken, imdi dirlikler geliigzel datldndan
buna imkn olamamaktadr. Kanun- kadime uyulmamasnn nedenleri
nelerdir? 5 - K u l iine, recy olu, olan Etrk, Ekrd ve ingne ve
T t ve Acem ve s5ir55 knn- kadme aykr olarak, ne yolla katlmlar
dr? 6 - Ulfeye mutasarrf kullara her ayda ulfeleri Dvn- hmyn
da verilmek knn- kadm iken, imdi sadece Yenierilere tamm ulfe
verilip, siphlere dah para kesik zre virilb ve s5ir kullarn mltezim
ler kapusuna55 Yehd ve dier kefere eline drld doru mu? 7 Pdih hslarndan, her yl nice yk ake hazneye girer iken, imdi
gelmez olmutur. Hslarn birer yolu bulunarak, onun bunun elinde
kalmasna sebep olan kimlerdir? Bu cmle ahvlleri giru slb- sbk
zre nizm ve intizm buldurmasnn tedbr ve tedrki ve re5y-i sevb
ne slb zre grlmesi mnsibdr?53
V I I . K T B -I

M S T E T B m

M E V C U D ; N SH ALAR I

Enderundan yetimi ismi bilinmeyen yazarn II. Osmn adna

6205lerde kaleme ald K itb-i M stetbm bugne dek kataloglara ge
mi bir tek nshasnn bulunduu bilinmekte idi (Bkz. stanbul Ktpha
neleri Tarih-Corafya Yazmalar K ataloglar. Trke Tarih Yazmalar, stan
bul 1943, s. 290-291). X V II. Yzyl Osmanl dirlik ve dzenlik tarihi
iin birinci derecede bir kaynak olan K itb-i M stetbm bugn iki nshas
daha meydana kmtr. Bunlardan biri Trk Tarih Kurum u K tp
hanesi No. 537'de, dieri de Sleymaniye Ktphanesi Fatih Blm Nr.
3514/de kaytl bulunmaktadr.
I. Sleymaniye K tp., Hamidiye No. 983 (Ksaltmas M ):
Varak

: 64 (Vrk. 53 a5da.n sonra gelen ksm ahlk ve terbiyeye

ait bir risle)

: 2 28 x13 4 mm.

Y az

: Nesih. Blm ve nemli yerler krmz (surh), sayfa ke

narlar krmz cetvelli.

Satr
K t

7
: Venedik.

Balk

: H afif mzehheb.

istinsah Tarihi : Yok.

(155 X 75 mm.)

' -

..........

'

Mstensihi

: Belli deil.

Cilt

: Nefis ebr kt kapl, mldepli, yaldzl.

V ak f ve temellk mhrleri: Birinci yaprakta I. Abdlhamidin tura

eklindeki mhr vardr. X V III. yzyln
basma ait.
II .

Trk Tarih Kurum u K tp., No. 537 (Ksaltmas T ):

Bu nsha Nurnme ile ayn ciltte bulunmaktadr.

V arak

:5

(25 b - 51 a Kitb- Mstetb)

ls

: 273 X 183 mm. (184 X 107 mm.)

Y az

: T a lik krmas. Blm balar ve

(surh).

Satr

: 19

yetlerkrmz

stinsah tarihi : Yok.

Mstensihi

: ,Belli deil.

Cilt

: Srt tamir grm, kenarlar deri,mildepsiz,

barm mukavva.

ka

I I I . Sleymaniye K tp., Fatih, No. 3514 (Ksaltmas F ) :

Bu mecmada Kitb- Mstetbm bir nshas mevcuttur (Vrk. 1 a 72 a ) :
ls

: : 237 X 180 mm. (180 X 110 mm).

Y az

: Sls. Sz balar ve nemli yerler krmz (surh),

sahfe kenarlar krmz cetvelli.

Satr

: 13

K t

: Aharl.

stinsah tarihi : 1063

Mstensihi

: Belli deil.

Cilt

: Kahverengi mein, mklepli ve emseli, cetvelli.

V I I . M E T N N Y A Y IM L A N M A S IN D A U Y G U L A N A N
YNTEM
Eserin elde bulunan yazma nshasnn karlatrlmas, aralarnda
herhangi bir iliki bulunmadn ortaya koymutur. Bu bakmdan metin te
sis edilirken her nshadan da faydalanlmas gerei ortaya km, fakat,
Fatih nshas nemli saylabilecek varyantlar ihtiva etmemesi nedeniyle
karlatrlmasndan vazgeilmitir.

Metin tesisinde karlatrmaya esas olan iki nshadan Trk Tarih

Kurum u nshas (T) nm, mellifin slubu ile badaabilecek arkaik, nispe
ten ibtida saylabilecek iml zelliklerini muhafaza ettii kanaatine vardk.
Bununla beraber bu nshada da tam bir iml ittradnn bulunmad gze
arpmaktadr, rnein, jjS kelimesi hem(j) ile hem de (j)5sz olarak
yazlmaktadr, ^pj55 kelimesi bazen
bazen de
tarznda ge
mektedir. Yine jrcSV5 kelimesi bazen (^), bazen ( ^ )
kelimesi,
bazen
bazen (j Vj ) eklinde yazlmaktadr. Yine (T) nshasnda
mstensihin dikkatsizlii dolaysyle baz kk atlamalar ve yanllklar
bulunmakla beraber, bu nshann mellif nshasna en yakn nsha oldu
unu ve (M) nshasn istinsah edenin, metin zerinde baz tasarruflara
giritiini gsteren deliller vardr. Metnin dikkatle gzden geirilmesi
gsteriyor ki, mellif tam mnasyla Osmanlcaya vkf olmad gibi,
cmle tertiplerinde de pek iptida grnen baz dzensizliklerden kurtu
lamamtr. rnein, (T) nshasnda
oLj gibi yanl grnen
fakat mellifin slbu dikkate alnnca yadrganmayacak bir ibare, (M )yi
istinsah eden tarafndan aJj&U* oLj55 eklinde dzeltilmitir. Mellif,
birok yerlerde ccj i j i yerine yanl bir tarzda ccuij!55 eklini kullanmaktadr.
Bunlardan bir ksm (M) nshas mstensihi tarafndan dzeltilmitir.
rnein, (r*) cc4*il (T),
(M). Ayrca birok iptida iml ekil
leri klasik Osmanl imlsna gre deitirilmitir. Bu bakmdan (T) ns
hasna uymak uygun grlmtr.
Yaynda :
1. Nshalar arasndaki iml ittiradszlmdan doan basit farklar
notlarda belirtilmedi,
2. M anaya hibir tesiri olmayacak nemsiz ayrlklar da gsterilmedi.
rnein, \ oj\ * s.de T nshasndan alman
J
M nshasnda j! Jm
eklindedir.
3. Metnin okunmasn zorlatracak hallerde eski iml ekillerinde
nemsiz deiiklikler yapld.
4. M uttarit olmayan iml ekillerinde daha arkaik olduu bilinen
ekiller tercih edildi.
5. Metinde geen btn yetlerin K u randaki yerinin ve hadslerin
tesbitine alld ve notlarda gsterildi.
............
6. Teknik zorluklar dolaysyle (d f)ler gsterilemedi.
7. Eski metin Trk harflerine evirilirken Tarih Vesikalar Dergisinin
16. saysnda Adnan S. Erzi tarafndan yaynlanan iml kurallarna uyuldu.
Bununla beraber, aUbb55, cc<U.J gibi kelimeler Osmanlcada kullanlan
yanl ekilleri ile brakld. Kelime ortas ve sonunda bulunan btn (g)lar
(c) ile, (*)5ler () ile gsterildi, M ellifin iptida slbu iin tabi grlebi-

lecek cmle aksaklklarnn dzeltilmesi yoluna gidilmesi. rnein, r-r/1

v / u de ^0*1 kl? ile konuya birdenbire geilmekte, arada aklayc
bir ibare bulunmas gerekirken, byle bir tamamlama yaplmamaktadr.
Yine, n-/ro5da CC^U j ^ 55 terkibi dzgn grnmemektedir.
8. Doruluundan phe olmayan yet ve hadsler, nshalarda farkl
yazlmsa, bu farklarn gsterilmesinde lzm duyulmad.
9. Metinden dm olabileceini aa yukar kesinlikle tahmin etti
imiz ok ndir ilveler yapld ve bunlar eklinde parantezlerle gsterildi.
rnein, w / n
o . Eski harfli metne ait indekste ilk rakam sahfe saysn, kincisi ise
satr saysn gstermektedir.

SELM BBLYOGRAFYA
(Giri ksm bu bibliyografyadan faydalanlarak yazlmtr)
A kda,

M u s ta fa . Celli karklklar-Byk
balamas. Erzurum 1963.

Cell

karklklarnn

---------- Trkiye tarihinde itimi buhranlar serisinden:

Medreseli
isyanlar. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas X I / 1-4
(1949-5) s- 361-387-----------Cell isyanlarndan byk kagunluk (1603-1606).
Aratrmalar Dergisi, II/2-3 (1964) 1-49.

Tarih

----- ----- Osmanl mparatorluunun ykseli devrinde esas dzen. Tarih

Aratrmalar Dergisi, i l i /4-5 (1965), 139-156.
----------- - Genel izgileriyle X V II. yzyl Trkiye tarihi. Taril Aratrma
lar Dergisi, IV/6-7 (1966) s. 201-247.
----------- Trkiyenin ktisad vaziyeti. Belleten 51 (1949), s. 497-568, 55
( i 95 ) s- S ^ - 4 1 1 ----

Cel l isyanlar. Ankara 1963.

----------- Tim r rejiminin bozuluu. D il veTarih - Corafya

III/4, 419-420.

Fakltesi Dergisi

li. K nhl-Ahbr, niversite Ktphanesi, T .Y . 5959.

-------Fusll-halli vel-akd ve usll-harc ven-nakd. Nuru Osma
niye K tp. Nr. 3399.
-----, ----- Nasihats-Seltin. niversite K tp. Nr. 4098, Fatih K tp. Nr.
3522 .
A y n A li. Kavnn-i Osmn der hlsa-i mezmn-i defter-i
stanbul 1280.

dvn.

B a rk a n , . L. Tarih demografi aratrmalar ve Osmanl tarihi. Trkiyat

Mecmuas X (1955) 1-36.
----------- X V ve X V I. asrlarda Osmanl mparatorluunda zira ekono
minin hukuk ve ml esaslar I. Kanunlar. stanbul 1945.
----------- Essai sur les donnees statistiques des registres de recensement dans
1Empire ottoman aux X V et X V Ie siecles, Journal of the Economic
and Social History of the Orient, 1958.

B e h r n a u e r , F. A. K oabegs Abhandlung ber den Verfall des osmanischen Staatsgebaeudes seit Sultan Suleiman dem Grossen. D M G

15 ( 1861) 272- 332.

----------- D as Nasihatnama. Dritter Beitrag zur osmanischen Gesellschaft.
ZD M G 18 (1864) 699-740.
G ez ar, M . Osmanl tarihinde levendler. stanbul 1965.

,.

G ook, M . Population pressure in rural Anatolia 1450-1600. London 1972.

a a t a y , N e et. Osmanl mparatorluunda reydan alnan vergi ve
resimler. D T C F D V (1947) s. 483-511.
G e r , L. X V I - X V I I . Asrlarda Osmanl imparatorluunda hububat
meselesi ve hububattan alian vergiler. stanbul 1964.
H aan

K f- i A k h is r . Usllil-hikem f nizmil-lem. Esad Efendi

K tp. Nr. 1823.

n a lc k , H. Osmanl imparatorluunun kuruluu ve inkiaf devrinde

Trkiyenin ktisad vaziyeti zerinde bir tetkik mnasebetiyle.
B elleten 60 (1951) 629-684.
---- ___ Osmnllarda raiyyet rsumu. B elleten

95

(1959)

575-610.

------ - Adaletnmeler. B elgeler 3-4 (1965) 49-145.

------------ Capital formation in the Ottoman empire. Jou rn al o f the Economic
History 29/I (1969) 97-140.
--------- The Ottoman decline and its effects upon the reaya. Rapport to

the Second International Congress o f Studies on South-East Europe, Athens 1970.

,
----------- The Ottoman empire, the classical age 1300-1600. London 1973.
z, F a h ir . Hseyin b. Sefer T i: V a k ca-i Sultan Osman Han. T D A Y
1967, s. 119-164.
K tib

e le b i. Dstrl-amel li- slahil-halel. stanbul 1280.

-----------M znl-hakk. stanbul 1280.

The Balance of Truth. ev. G .L. Lewis. London 1957.
K tip

e le b i, hayat ve eserleri hakknda incelemeler. Ankara 1957.

K o i B ey. Risle-i K oi Bey. stanbul 1277.

------ -

K oi Bey rislesi. Y ay. Ali K em al Akst, stanbul 1939.

L ew is, B. Some reflections on the decline, of the Ottoman empire. Studia Is lamica (1958).
----------- Ottoman observes of Ottoman decline. Islam i Studies 1-11 (Karachi 1962) s. 71-87.
.
.
' .

M a n tr a n , R. stanbul dans la seconde moitie du X V I I siecle. Paris 1962.

M a n tr a n , R .- S a u v a g e t , J. Reglements fiscaux ottomans. Beyrut 1951..
M u s ta fa S e l n ik . Tarih. stanbul 1281.
O s m a n l

K a n u n n m e le r i. M ill Tetebbular Mecmuas I-III

(1331).

P e e v i, b r a h im . Tarih I-II. stanbul 1283.

S e r to lu , M ith a t. T uLtarihi. Belleten XI/43 (1947) s. 489-514.
T u r a n , e r a fe ttin . K anunnin olu ehzade Bayezid vak5as. Ankara
1961.
----------- X V II. Yzylda Osmanl mparatorluunun dar taksimat.
Atatrk niversitesi Yll (1961) s. 201-232.
U lu a y , a a t a y . X V II. Asrda Saruhan5da ekiyalk ve halk hareketleri.
stanbul 1944.
----------- K oi Bey Madd., slm Ansiklopedisi.
----------K oi Bey5in Sultan brahim e takdim ettii risale ve arzlar.
Zeki Velidi Toara Armaan (st. 1950-1955), s. 117-199.
U z u n a r l, 1. H. Osmanl tarihi III/2. Ankara 1954.
----------- Osmanl devletinin ilmiyye tekilt. Ankara 1965.
----------- Kapkulu Ocaklar I-II. Ankara 1943-44.
----------- Osmanl devletinin saray tekilt. Ankara 1945.
-----------Osmanl devletinin merkez ve bahriye tekilt. Ankara 1948.
Y c e l, Y a a r . Osmanl Devlet Dzenine ait Metinler II., K itbu Meslih5l-Mslimn ve M enfiCi5l-M 5minn, Tbkbasm, Ankara
1980.
------- -

Osmanl Devlet Dzenine ait Metinler III., K itbu M eslihil

Mslimn ve M enfi<i5l-M 5minn. Metnin Trk Harflerine
evirisi ve Deerlendirmesi, Ankara 1981.

----------- Osmanl Devlet Dzenine ait Metinler IV ., 1640 Tarihli Escr

Defteri, Tpkbasm, Ankara 1981.
------------Osmanl Devlet Dzenine ait Metinler V ., 1640 Tarihli Escr
Defteri, Metnin Trk Harflerine evirisi ve Deerlendirilmesi,
Ankara 1982.
--------- - Osmanl Devlet Dzenine ait Metinler V I., II. Osman Adna
Yazlm Zafer-nme, Ankara 1983.
---- ------- Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona (Adem-i M er
keziyet) Dair Genel Gzlemler55. Belleten 152 (1974).
----------- CCX V I-X V I I.
Yzyllarda Osmanl dr Yapsnda Tara
mersnn Yerine Dair Dnceler55. Belleten 163 (1977).

HVEL - FEYYZ
B tS M tL L H R - R A H M N R - R A H M
El - Hamdu lillhi vahdehu, Rabbi yessir ve la tu cassir, Rabbi tem
inim bi5l-hayr ve sallllhu ala seyyidin Muhammedin ve al lihi ve
ashbihi ve ezvcihi ecma^n.
F zamnin hz sdr olan hvl-i lem ve mtebdir olan efcl-i
Ben dem, ki nizm-i leme ihtill ve recy ve beryya in ficl virmidir, na b cis ve bd ne vehile olmudur ve simden sonra gir tedbr
ve tedrki ne slb zre grlmesi mnsibdir. bi-inyetillhil-M elikrl
K ad r nakr ve ktmr, takrr ve tahrr olunur.
T lh inyet eyle ban
Lutfnile hidyet eyle ban
Szirni it mffessir ey Br
Kl muzaffer hemie hnkri
l-i Osmn da! im it mansr
na h'in olan it makhr
V e bu kitb-i hakkat-meb Kitb-i Mstetb dey tesmiye olundu.
Olduiyn kile faslu' l-hitb
smini itdim Kitb-i Mstetb
V e ylda on iki ay ve felekde on iki bur bulunduu gibi bu risle dah
on iki fasl zre iml ve in olunmudur. Lkin elfz-i drer-br ile tahrr
olunmaa takayyd olunmayub ve murdmz dah bir keml ve m acrifet
izhr itmek deildir; nihyet shih-i hkmet olanlar ibu sadefden nice
drr-i b-kern ahz ve tahsl itmek in avm mbeyninde cri olan lisn-
T rk zre takrr ve tahrr olundu. M e cmldur ki sadef-i n-hemvrm zhrine nazar buyurulmayub iinde olan mefhm ve m acn-i cevher-i b-nihyeye takayyd buyurla ki intifc-i dreyne vsl oluna.
EL - F A S L U L - E V V E L
Merhm ve magfrun-leh cedd-i emced-i hkn Sultn Osmn Hn-i
G z-Aleyhi?r-rahmeti5l-Br rahmeten vsicaten-hazretlerinin zamn-i asrlarndan1 merhm ve magfrun-leh Sultn Murd Hn ibn-i Sultn Selm
1 B urada zam an v eya asr kelim elerinden biri fazla grnyor.

Hn hazretlerinin evillerine gelinceye dein her sadra gelenler ve hkkm

nmnda olanlar dima ileri adlet tarkine sc ve slik ve erc-i erf-i Nebeviyyeyi icr itmee mnselik ve her vehile knn-i mnf-i l-i Osmh
gzetmeleriyle bunca feth ve futht ve bunca klc ve memleketler kabz vb
zabt olunmudur. Huss Beytl-harm ve Hre-i mutahhare-i Hazret-i
Seyyid5l-enm-Aleyhi efdlus-salt ve selma kisve-i erife giydirilib ve
ehlleri l-i Osmnn hkmetlerinde mahkm olub Yedi Iklme dein
hkm-i hmynlar cr omudur ve bi-emri5llhi ve bi-inyeti5llhi
T e cl ol asrlarda ahvl-i lem dim nizm ve intizmdan hl olmayb
ve bu sebeb ile memlik-i mahrsada olan recy ve bery ve fukar
ve.zu caf ve ulem ve suleh ve msfir ve mcvir zll-i hmyn-i ehinhde sde-hl olduklar, gnden ayn ve ktb-i tevrhde mestr5lbeyndr. Hakk-Tebreke ve T e cl-li Osmnm izz u evketlerin ve
saltanatlarn il yevmi5l-kym k5im ve dim eyliye, min bi-hrmeti
Beytil-harm ve bi-hrmeti Hazreti Seyyidil-enm --Aleyhit-tahiyyeti
ve5s-selm.
s.:;
Fe-emm mrn-ileyh merhm Sultn M urd H n-Tbe serhuhazretlerinin zamn- saadetlerinden ber olan hkkm ve vkel-i
devletin adletliklerinde kusr ve ilerinde s-i tedbr ve Devlet-i Aliyye
umrunda nice ve nice ihmlleri olub dim knn-i kadme muhlif
mesleke slik olduklar eclden Memlik-i mahrsada olan kur ve mezric
harba yz tutub recy ve bery perkende olub ve Hazne-i mirenin
rd masrafa kifyet itmez olub ve K u l tifesinin mbeynlerine dah
ecnebi girmekle ihtill ve my*i Zengve biri birine karub ve vzer-i
hazret ve vkel-i devlet dah biribirine hased ve biribirlerinin aleyhlerine
mukayyed olmala her sadra gelenler Hemn bu gn ho grelim,
irtenin ss vardr55 dey nizm- intizm- lem in takayydleri olmayub
ve ileri d5im garez ve intikam olmala ve hilf-i erc katl-i nefs ve rvet
ve hilf-i knn hareket ve bi5l-cmle kec tarka slik olduklar hlde
d5im satdetl pdihmz veble koyub ve bu sebebler ile ahvl-i
lem mevve ve muttasl bu Devlet-i Aliyyeriin temeli kazlmak zeredir.
yle olsa tarh-i mezbrdan ber bunca efcl-i kab5ihin ibtid zuhrma
sebeb ve b cis ve bd kimler omudur ve gir bunun tedrki ne vehile
mmkindir, zamnenin: icmleri b a czi ahvlleri bir ka fasl zre takrr
ve tahrr olunduktan sonra it-Allhu T e cl cevb virilr. Allhu
T e cl a clem ve Resluhu.
EL - F A S L tP S - S N I
F zamnin zuhr iden efcl-i n-hemvr mddelerinden evvel K u l
t5ifesine ecneb karub ve lzm del iken nefert ziyde olub ve ulfeleri
dah kat-ender-kat ziyde olub ve rd dah masrafa kifyet itmez olduu:

-A llh u T e cl a-lem ve Resluhu- bir sebeb bu ola ki Rm-ili veyhd

Acem seferlerine serdr olanlara knn-i kadm bu idi ki serhad ve ceng
olacak mahallerde vardklarnda bir yz akl olub hisr alunursa vey
hd feth ve nusret myesser olub balar keslb yararlk ve yoldalk
idenlere ol mahalde terakk veyht ibtiddan dirlik virmee meznlardr. Kezlik mr-i liv ve mr-i mrn olanlar dah unlar ki mliyle
ve cniyle Devlet-i Aliyyeye hidmet eyleyb yararlklar ve yoldalklar
zuhura gelenlere hidmetlerine gre fevkinde olan mansb ile ber-murd
ve hidmetinde bulunmyanlar zl eylemee dah meznlardr. Lkin
serhad mahalline ve ceng yerine varlmadan virgler ve ibtiddan dirlikler
virmeleri knn-i l-i Osmnde ola gelmeyub mahall-i memra varncaya
dein her umru sitne-i sacdete arz ve telhs itmeleri knn-i kadm
dir, B acdehu sefer-i zafer-rehber tamm olub sitne-i devlete avdet idb
geldikde zamn-i serdrlmda hazneden ve mahllden ne mikdr terakk
ve ibtid virmidir ve ne mikdr gedik ve dirlikler virmidir ve ne mahalde
ve ne sebeb ile virilmidir dey rs defteri rikb- hmyna arz olu
nurdu. B acdehu unlara ki hidmetleri mukabelesinde ve ceng yznde
virilmi ola ol makle virgler knn-i kadm zre sacdetl pdih
mzn makbl-i hmynlar olub ve hilf-i knn ile olan virglere ruhsat
virilmeyb rslar ibtl olunurdu. Mesel yakn zamnda merhm ve
magfrun-leh Sultn M urd Hn hazretlerinin asrnda ibtid ark seferine
serdr olan merhm K ara Mustaf Paa, ki Kzlba vilyetine hemn ol
tapanca urmudur, b a cdehu stanbula gelb ve rsu defteri rikb-i
hmyna arz olundukta ibtid avuluk ve siphlik ve b a cz dirlikler viril
mi dey rsunda kayd bulunman her biri ne mahalde virildi mahalleri
grldkde rlisunun blk virgsinden ancak bir bl makbl
tutulub ve ol ki ba kesmeyb ve yararlk itmeyb birer tark ile dirlik
olanlar2 ibtl buyurulmu, ite bu vehile knn-i kadm cr ve bu
tarkle lem nizm ye intizm bulmu idi. Lkin imdiki hl mrn-rileyh
merhm ve magfrun-leh Sultn Murd Hn hazretlerimi^ izamn-i sacdet^
lerinde vkic Acem seferlerinin ibtidsmdan bu na-gelince serdr olanlar
hemn skdra gedikleri gn veyhd Rm-ili seferi ise Edirne-kapusundan tara kdklar gnden hemn belerbeleri ve sancak belerini
ve sir mansb nmnda olanlar leme bel nzil olan rvet sebebiyle
tebdl ve tagyr ve azl ve nasb itmee mberet iderler ve sir dirlikler
hod mesel ngrlik ve mteferrika ye avu ve siphlikler ve kapucu
ve topu ve arabac ve cebeci dirlikleri virmek ve terakkler virilmek
gibi ne viren bell ve ne alan ve ne satan bell, hemn bir al veri ve
bir alm satm idinmilerdir ki ta cbr ve tahrri mmkin deldr. El? '
hsl bir serdr sefere varub gelinceye dein 'dirlikler ve mansblar bu
2 *olanlar yerine <calanlar da dnlebilirdi.

vehile alnmak ve satlmak ile beytl-ml-i mslimn berbd olub ve

re cy olanlardan Etrk ve Ekrd ve ingne ve T at ve A ccm el-hsl her
isteyen ill-n varub eer seferlerde ve eer sitnede aka ile dirliklere
gemek ile K u l tifesine bu sebeb ile ecneb karub here merc olmu
lardr. Bu takdrce ayruk haznede bereket mi kalur veyhd K u l tifesine
hazne kifyet etmek ihtimli mi olur ve her sene ieru hazneden altm
yetmi kise filori karmaa m uctd oldlar. O l dah mevcibe kifyet
itmez olub ve nice yldr K u l tifesine ulfeleri kesik para virilmekle ve
tedbr grlmeyb bu vehile dim s-i tedbr knn-i kadm gzetilme
mek ile Celller ve zorbalar ve fitne ve fesdlar zuhr idb ill-n memle
ketler ve recy ahvlleri muhtel ve mevve ve K u l tifesi dah slb-i
sbkda kub ahvl-i lem nice huss ile ihtille varmdr. im di bu
makle efcl-i n-hemvra ve hilf-i knna b cis ve bd kimden olmudur
ve simden sonra gir tedbr ye tedrki grlmesi ne vehile mmkindir
dey sul olunur ise in-Allhu T e cl bir ka mdde tafslinden sonra
cevb verilr. Allhu T e cl a clem.
EL - F A S L U S - S LS
Nizm- leme halel ve hazneye tenezzl gelmee b cis bir mdde dah
budur ki sadr- a czam olanlar K u l tifesinin birine hidmeti mukabelesinde
terakki veyhd garb yiit ise ibtiddan dirlik virilmek iktiz idb lzm
gelse rikb- hmyna arz eylemeden kendsinden bir aka terakk vey
hd ibtiddan bin aka tmra emr-i erf virmek knn degldr ve iderse pdihmza ve beytl-ml-i mslimne gadr ve hiynet ve saltanata
erk olmak lzm gelr. imdiki hl yirmibe yldan mtecvizdir ki her
sadra gelenler bir aka terakk ve ibtiddan eli emrli dirlik virmek degl
sacdetl pdihmza arz olunmadan istediklerince terakkiler ve siph
ve kapucu ve avu ve mteferrikahklar ve sir dirlikler huss aau
hll cebeci ve topu ve sir gedikler ve mansblar yzde birisi rikb-i
hmyna arz olunmaz olmudur ve tarh-i mezbrdan ber sadra gelenler
bu makle hiynet ve ihds- seyyie v a zc eylemeleriyle sir ehl-i dvn
eer defterdr ve eer mukabeleciler ve rznmeciler ve eer sir ehl-i
mensb tifesidir her birleri mansblarm rvet ile satun aldklar eclden
defterlere kalem katub ve mrde gediklerin ihy idb s takyesin Msya
giydirb nice telbs ve tezvrliklere slik ve esmileri tebdl ve tagyr ider
olmulardr. Huss mukabeleci kapusunda siphlik seksen ve yz altuna
almur ve satlur olmudur ve Yenieri oca ahvli dah hod tafsile muhtcdur ve sir gedikler ve terakkiler delll elinde gezer.
Tl geer kul defterinde mrdeler olmaz resd
Mansb- sh ne l& ik ola beyc-i men-yrd

Pdhm kl tafahhus muttalic ol devlete

YoksaJilem gitdi^ slh olmadan oldu bacd
Kezlik memlik-i mahrsada olan beytl-ml-i mslimn haznesi
nin defterdarlar hidmetlerinde olan muhsebeci ve m uktacac ve rzmeciler her birisi kta kesilmekle hazne b denl hsl olduuna ta caccub
deldr. yle olsa bu makle ehl-i mensb kta kesilmi olalar ve kimisi
hd htnlarnn esbabm? ve ipik boncuklarn dolandurub ve m ucmele
ile aka
tedrk idb ve rvet virb mansb alm olalar ve der-akab
gir m aczl olacaklarn bilrler iken ol makle demler Devlet-i Aliyyeye
ne vehile hidmet idecekleri hd gnden ayndr. Hl ki bunun gibi
ehl-i mensb beyt5l-ml-i mslimnin haznedr ve eminleri saylur
iken bunlardan rvet alub ve hidmet sipri idenler hemn dimek olur ki
V ar imdi her nice hrsuzluk idebilrsen sana destrdur dey icazet
virilmi olur. Bu takdrce emnet ve diynet ve sadkat ve hidnietleri
ne minvl zre olduu ke-emsi zhirdir.
^
Virdi dvn ehli rvetle cihna ihtill
Pdhnv itdiler vallahi mlkn pyml
Akre beyc iderler kahbe-zcnler mansb
JVce kopmsun Cell nce olmasun ktal
Birbirine my-i ^engve kar d cmle halk
Enirini tutmak bular simden gir emr-i muhl
v

V e sacdetl pdihmzn zamn- eriflerinde Sary- mirede olan

halka rvet girmemekle tarada dah rvet alnmaz kys buyurulub ve
cem c mensb ehline ve mustahakkma virilr kys olunub ve recy ve be
ry gir yerl yerne gelmee ve nizm-i lem gir intizm zre balad
dey sacdetl pdihmza ho med cevblar arz olunclu ekseri
hilfdr.
mdi rvet alnmasnn ibtid zuhru ve bu sebeb ile mensib ehline
virilmeyb ve K u l tifesi mbeynlerinde dah ihtill olub ve Hazne-i
mireye halel gelmesine sebeb ne vehile omudur ve simden sonra resi
ve tashhi ne vehile mmkindir, bir ka mdde tahrr olunduktan sonra
in-Allhu T e cl cevb virilr.
.

EL - F A S L U R - R B lc

Sahh olan K u l tifesi ne vehile hsl olduj icmlen beyn olunur ki

her blkte ve her ocakda olan K u l tifesi mertebeden mertebeye t vezir
oluncaya dein tarkleri ve olgelmi knunlar budur ki her yedi ylda ve
her sekiz on ylda ve dah ziyde el-hsl iktiz itdne gre Rm-ili mem
leketlerine olan devrmesi emr olunurdu ve mstakim umr-dde yaya-

baslar ta cyn olunurdu; varub iyce yarar olanlar eemc iderlerdi ve kzl
abalar ile sitneye getirilb ve her vilyetin devrme srisi ki iki yz ve
yz ye dah ziyde nefer olub kzl abalar ile Dvan- hmyna getrilb
sacdetl pdihmz Arz odasnda iken birer, birer manzr-i hmynlar
oldukdan sonra kapu aas cmlesin gzden gerb ve her sriden ilerinde
gze dokunur ey olanlar emr-i hmyn ile i olanlna intihb olundukdan sonra Edirne ve Galata ve Atmeydan sarylarma tevz olunub ve
sr olanlar Yenieri aas m arifetiyle stanbul aalar Trk zerine yazdururlard.
Geldk imdi 3 sarya. tevzc olunan olanlar sarylarda yedier ve
sekizer yl ve dah ziyde terbiye olunurlard. B acdehu ilerinde gir gze
dokunur ehl-i m acrifet ve akl u basret zre olanlar Yeni sarya K k
odaya ve Byk odaya, H azneye ve Zlfl b alt acla almurd. Anda
dah nice ylla r terbiye ve edeb ve m acrifet hsl eyledklerinde gir bunlar
dan okumaa yazmaa iktidr olub ve ehl-i basret zre olan olanlar
Hs odaya almub b a cdehu ummen kma oldukda her odadan ta cyn
ve fermn olunduu zre ve her sarylardan dah kezlik tarkleri zre
ulfe ve blk ta cy olunub tara karlard. B acdehu giderek her bir
lerinin liykat ve kbiliyyet ve istihkklarma gre dirlik ve mansb t
vezr-i a czam oluncaya dein yollar vardr ve Hs odada olan silahdr
ve ukadr ve rikbdr blk aalklarndan biriyle kmaa knunlar
olub b a cdehu liykat ve istihkakna gre hidmeti sebkat itdikce byk
mr-i hr b a cdehu kapucu-ba ve andan mr-i alem ve andan yenieri
aas ve andan Kastamoni sanca ve andan belerbeilik l^ d e h u her
vilyetin belerbeiliklerin tasarruf itdikden sonra mr-i mrn- Anadolu
b a cdehu Rm-ili ve andan vezr ve giderek vezr-i a czam olur. Bu takdrce
bu vech zre tarkiyle vezr-i a czam olan kimesne cem c K u l tifesinin
ahvllerine ve aalklarna vkf olmu olur ve sancak ve eyletliklerde
vkic memleketlern ahvllerine ve recylanna ve tmr ve zecmet
ahvline ve haznenin rd ve masraf ahvllerine vukf-i tmmesi olur ve
Dvn-i hmynda ve kend dvnnda bir mr vkic olduka ve yhd
bir memleketden ekvc geldkde ccAcaba buna nice cevb vireyim ve
bunun asl nicedr dey res azna ve kethuds ve sirlerin azlarna
bakmaa ihtiy olmaz, her 11e umr olursa olsun ercile ve knn ile
icr-i hakk idb sacdetl pdihmz veble koymazlard ve unlar
ki aalklarnda ve sancak ve belerbeiliklerinde imtihn olub liykati olm yanlan iler getrilb vezret virilmez idi. K im i aalklarda ve kimi
sancakda ve kimi belerbeilikde kalub ve kiminin hilf- erc ve kann
v a zc ve hareketleri sebebi ile ebed azl olub kahrlar idi.
3

geld k im d i den sonra ibare tam am lan m aa m uhta grnyor. F a k at 7. sah-

fede b un a benzer bir cm lenin bulunm as, b o zu ld u u n /m e llifin slbunun dzensiz

liine balanabilecein i gstermektedir.

ste knn-i kadm minvl-i merh zre olgelmidir ve nizm-

lem bu vehile intizm bulmu idi,
Geldk im d i4 devrme Trk zerine virilen olanlar ahvli budr ki
ol olanlar Trke hidmet idb ve iftini srb nice yllar sovuk ve s ekb
barlar hn olub alt yedi yl mrr itdkden sonra rikb- hmyna arz
olunurdu ve^Yenieri aas m arifetiyle gir Trk zerinde olan olanlar
cem c itdirilb ve Yenieri aas kapusuna getrilb ve saplama karlmasun
dey ninlar ve esmeleri grilb ve muhkem sul ve tefti olundukdan
sonra birer aka ile acem olan dey torbaya yazub ilerinden gze gr
nr eyu yarar olanlar ikier aka ile Hs baeye bostanc yazlub b a cdelu
baelerde be on yl hidmet eylediklerinden sonra umm zre det kma ve
kapu oldukda yoliyle siph ve avu ve yenieri olur, andan sonra hidmet
ve liykatlarma gre bunlarun dah vezr oluncaya dein yollar vardr ve
ol bostanc ki eskilik ile baei bekliye, yoliyle Bostanc ba olur ve andan
knn-i kadm zre zengi aalklarndan biri olur ve andan giderek yoliyle
vezir oluncaya dein yolu vardur ve torbada yazlan olanlar dah kimi
sarylarda baltac olub ve kimi krhnelere virilb ve kimi at gemilerine
virlr ki Karadenizden Ve Akdenizden mr in odun getrrler ve
b acz olanlar dah kz anbarma ve hasta odalarna virlb ve b a cz
olanlar tarada olan sultnlar kapusuna hidmet itmee virrler. B acdehu
bu cmle yedi sekiz ylda bir kapu vkic oldukda ibtiddan yevmi
aka ile yenieri olgelmilerdir. B acdehu yenieri odalarnda karakulluku
olub ve nice yllar gir hidmet ile barlar hn oldukdan sonra yoliyle
ve istihkakna gre Odaba ve Yayaba ve Yenieriler kethuds ve Sekbnba olur ve andan sancak b a cdehu giderek vezr oluncaya dein bun
larn dah yollr vardr ve bu kn-i l-i Osmn zre eer siphlik
tarki ve eer Yenieri oca ve eer sir ehl-i mensb tarkidir, merhm
ve magfrun-leh Sultn Murd Hn hazretlerinin evillerine ve evstma
gelinceye dein zikr olunan k cide zre knn-i kadm cri idi, Lkin
ibu yakn zamidan ber knn-i kadm bozulub ve har tarka slk
itmeleriyle ocaklara ecnebi girb ve b m acn nefert ve yevmiyyeleri dah
kat-erider-kat ziyde olmudur. Mesel kadm i blk halk yedi sekiz
bin nefer iken imdi yirmi binden ziyde olub ve Yenieri oca kadm
sekiz bin iken b a cdehu merhm Sultn Sleymn Hn hazretlerinin
zamn- eriflerinde on iki bin olub imdi ise krk bine karb olmudur.
Kezlik sir ocaklarn neferi bir iken olmudur. Fe-emm geri evvelki
zamnm askeri az idi lkin uz idi. Saplama ve ecnebi olmamala her
kank adya mteveccih olsalar idi bi-emrilhi T e cl mansr ve muzaffer
olrlar idi. l-i Osm o f asker ile Haremeyn-i erfeyne mlik ve Yedi
klime dein hkm-i hmyunlar car olub karulannda adlar durmaa
: 4 Y u kardaki 3 - num aral nota baknz.

iktidarlar olmaz idi. Zr ol makle kullar kkden nn u nemek-i

pdihyle perverde ve terbiye olmala efendisine hayrhh ve uuruna
ba alub ve ba virmek sehl imi ve ol makle kullar saraylardan ve Y eni
eri ocandan ve eer sir ocak ve gediklerden bir kul gelb vezr olun
caya dein neferlikde ve aalklarda ve sancak ve belerbeiliklerde nice
sovuk ve s ekmekle Devlet-i Aliyyeye lzm olan ekser-i umrna vkf
olub b a cdehu sadr- a zam oldukda knn olgelmi nedr ve hazne nedr
ve beytl-ml-i mslmn nedr ve recy nedr ve asker nedr ve hk
met ve adi ve zulm nedr ve tmr ve zecmet nedr ve evkf nedr ve
memleket ve kur ve m ezric nedr, cmlesin bilmi ve grm olmala
erc-i erf ve knn-i mnfden hri bir ileri olmayub icr-i hakk iderler
idi ve sacdetl pdih- lem-penh hazretlerini dah veble koymazlar
idi. imdikihl ise yirmi be otuz yldan mtecvizdir ki ibu knn-i
l-i Osmn bozulmala ahvl-i lem here merc omudur. Mesel bir
i olan on ve on be yl sarylarda ktek yiyb zahmet ve mahbsluk
ekmee ve yhd bir bostanc be on yl baelerde apa ekb hidmet
itmee ve yhd bir torba olan nice yllar at gemilerinde ve sir hidmet-i mu cayyenelerde hidmet eyleyb dirlik in bel ve zahmet ekmee
ihtiy kalmayub imdikihl olur olmaz recy bir ift kzn satub aka
kuvvetiyle kimi siph ve kimi yenieri olub istedikleri dirlie ve mansba
geer olmulardr. El-hl ecnebilere dirlik ve mansb ve sancak ve belerbeilik virilmekle ecneb olanlar tarkden gelen kullara glib olub ve
ziyde olmulardr ve ecnebde sancak ve belerbeilik vardr ki nice yllar
mansb tasarruf iderler iken gir b a czlar ehr-i stanbul nicedir bilmez
ler. Kande kald ki Dvn-i hmyna gelb el pb sacdetl pdih
mzn devlet ve evketlerini ve yn ve erkn-i l-i Osmn grm ve
bilmi olalar. Kezlik mansb ve dirlikler ekseri ecnebilerde olmala bu
takdrce bir kul ve bir hkim ki sacdetl pdihmzn ekmei ile perverde
olmam ola ve yn ve erkn bilmez iken bu makle kimesneye dirlik ve
mansb ve sancak ve yhd el-iyzu billh belerbeilik arz idb tevcl iden
serdrlara ne buyurulur? V e bu makle hkim ve vl olan ecnebilerden
gir leme nizm ve intizm olmaa ve adi ve zulm sordurmaa ve beytl-ml-i mslim ahvllerin grdrmee ve recy sde-hl olmak
midinde olmaa zel ahmaklk ve zeh aklsuzlukdur. Rz-i mherde
ve cezda acab bu recyya olan zulm ve ta cddlerin cevblarn kimler
viriir. Allahmme fin y R abbel-lemn. V e ol sancak beleri ve belerbeileri ism ve resmiyle zikr eylemek hcet deldr. Zr anlaru
katc birisinin suu yokdur. Serdr olanlar ve sitnede sadrda olanlar
satarlar ve anlar dah akalariyle satun aluiar; yoksa kimesne gelb
darben dirlik ve sancak ve belerbeilik alm yokdur. Hemn Devlet-i
Aliyyenin temelini gir kend elimiz ile ykarz. Bu takdrce H ay nedr,
K u l tifesi it cat itmez oldu ve Cell zuhr itdi ve zorba peyd oldu ve

ahvl-i lem here merc oldu ve Hazne-i mirenin rd masrafa kifyet

itmez oldu55 dey nin ta caccb olunur. kil olan kimesne b hussa
katc tacaccb idecek deldr, belki nin dah ziyde olmaz dey ta caccb idecekdir. yle olsa bu vehile knn-i l-i Osmn bozulmaa b cis
ve bd kimler olmudur ve simden sonra bunun tedrki ne vehile mmkindir, in-Allhu T e cl bir ka mdde dah zikr ve tafsil olundukdan
sonra ayn ve beyn olunur.
EL - F A S L U L - H M S
V e kanna muhlif olan bir mdde dah budur ki Yenieri kullan
kadm on iki bin nefer iken imdi hemn korucu ve tekcd nmnda
yedi bin neferden ziyde olmudur. Lkin ihtiyr ve amel-mnde ve sefer
lerde sakat olanlar -A llahu T e cl a clem ve Resluhu- ancak bin nefer
mikdr vardr ve s5irleri mcerred sefer-i hmyna varlmamak in
unlar ki mncim ve mtemevvil yarar nmdr olan yenieriler aka kuvve
tiyle ekseri korucu ve tekcd nmnda deftere kayd itdirilmidir. Fe-emm
kadm koruculuk dimekden murd budur ki merhm ve magfrun-lel
Sultn Sleymn Hn-i G azi asrnda Edirne kapusundan tara Dvud
Paa iftliine varnca hlen vkicolan tarlalklar ol zamnda balar
imi ve ekser kefere balar olmala zm zamnmda b a cz levendt
varub re^ynm cebren zmlerin alz ve tecadd olunmamak in gir
kendlerinin talebleriyle Yenieri aasndan drt nefer yenieri ta^ n
olunmu ki balar zaleme ve harmzdeden hfz idb koruyalar. ste
ibtid balar korunmaa ol zamn drt nefer yenieri korucu nmnda
ta cyn olunmu, b a cdehu kefere t5ifesi zmlerin ire itmee balamlar ve
nice levendt t5ifesi varub balarda rb-i hamr ndb ve nice fesd ve
b a cz zamnda katl-i nefs olmala merhm pdih - Rahmetu5llhi
aleyh - [zamnmda] cmle balar hedm ve refc itdirlb ki hl imdi
yirleri tarlalk olmudur ve balarn hl c-be-c b a cz yerde koz aalar
nin kalmdur. ste ol zamnda koruculuk didikleri zikr olunan ancak
drt nefer yenieri imi ve bunlardan m cad skdar'dan Burusa5ya
varunca ve Yoros kazlmda olan dalar Pdih avgh ola gelmidir
ve Bostanc ba m arifetiyle yirmi otuz nefer mikdr yenieri t5ifesinden
dalara korucu olmak knn-i kadmdir ve imdi dah yledir ve defter
lerde da korucular dey kayd olunur. Bunlardan m cad zamn-i sbkda
Yenieri oca5nda korucu lafz olmazd ve bilinmezdi ve imdi ise oda
korucusu dey bunca bin nefer koruculuk ilds eylediler ve bilinmez
ki odalarnn kiremitlerini mi kurutuyorlar, yoksa hemn beyt5l-ml-i
mslimn z yic ve telef olub gitsn mi dirler? mdi koruculuk kadm minvl-i merh zre olduu i ctimd olunmaz ise merhm ve magfrun-leh
Sultn Sleymn Hn asrnda olan kul defterlerine m rcacat olunursa

m aclm olunur,ve imdiki hlde ise Yenieri ,aa kapusunda koruculua

yz ve yz ellier altun narh virilb sol yenieri ki yarar ve mtemevvil
ola sefere gitmemek in aka, virb korucu nmn dal deftere; kayd iderler
ve sekiz aka ulfesi var iken on iki ve on be ve yirmi ve dah ziyde
ile deftere kayd iderler, her ne mikdr akasm ziyde alurlar ise akasna
gre ziyde ulufe iderler ve k atc rikb- hmyna ye sadr- a czama
ve defterdra arz eylemezler, hemn istedkleri zre ryegn halfe kisesinden hare iderler. El-iyzu billh bu hod hilf-i knn ve hiynet ve
beytl-ml-i mslimne gadrdir ve bundan m cad bir yaya-ba ve yhd bir blk-hamm gediklerin satmak murd eyledliklerinde nedr
ihtiyr ve vcibr-ricyedr dey yirmi be aka ve dah ziyde ile korucu
dey deftere kayd iderler ve gediklerini hare bin ve iki bin altuna satarlar
ve hl koruculuk ve tekcd sekiz bin mikdr nefer olduu uyc bulub
ve sacdetl pdihmzn dah m aclmlar olmala imdikihl olan
Yenieri aalar istikmet gsterb nedr ibtid koruculuk ve tek^ d
virilmez, ancak mahll ddkde virilr dey doruluk tarkiyle sacdetl
pdihmza i clm iderler. Lkin koruculua ve tekcde mahll dimek
el-iyzu billh bu dah Devlet~i Aliyyeye hiynet ve beytl-ml 4 . mslimne gadrdir. Zr koruculuk ve tekcd ktrm olanlara ve yhd
ihtiyr olub sefere gitmee iktidr olmyanlar indr. ve ol maklelere
hd mahll dah lzm deildir ve ol makle amel-mnde olanlara tek-d
lzm geldi takdrce sadr- a czam m acrifetiyle rikb-i hmyna arz
olunub b a cdehu defterlere ve mukabeleci defterine kayd olunurdu. Feemm imdikihl Yenieri aalar kend alur ve kend virr, kend satar
ve shib-i arz keid olur. Aalar bir yana ve zbitleri bir yana ve Yenieri
ktibi bir yana almak virmekle Hc Bekt ocan dah knn-i kadnjden karlb nefert ziyde olmas bir bel ve koruculuk hilf- knn
byle olmas bir bel ve amel-mnde olmyanlara tekcd virilmesi bir
bel ve koruculua ve tekcd olanlara ziyde ulfeler ile gedikleri bir
bel ve rikb- hmyna arz olunmadn aalarnn rey-i reklderi zre
beytl-ml-i mslimni sarf ve itlf ve israf itdikleri bir bel, el-hsl ne
bilr var ve ne sorar var ve ne bilmee kimesnenin murd vardr; hemn
Ubu gni ho grelim, irtenin ss vardr dimeleriyle ahvl-i lem bu hle
vard. Hakk T e cl hazretleri hemn beterinden saklya ve bundan m cad
bir ka yl kapu olmamala yenieri tifesi b-. hayt imee sebeb
olub ancak her ulfede sacdetl pdihmza yaramak itin bir mikdr
mahll dey defter virrler ki ol virdkleri mahll kimi fevt ve kimi merd-i
tmr olmudur. B acdehu zbit olanlar ve odabalar bu kez bunu sancat
idnb neclr filn yold fevt olub mahll dey virilmi idi, lkin sehv
olunmu, hl hayatdadr ve filn yold sefere gelmedi dey ve yhd
c-filn kabhat idb mrd tmr olmu idi, lkin gayr-i vkic imi dey
ekser virdkleri mahlllerinin :yerlerin gir bu vehile tashh itdirilb

hlen ki fevt olduu mukarrer ve mrd tmr olmduu muhakkak iken

gir akalarn alub ve yerlerin tashh iderler ve yhd. bir Trkn akasm
ahrlar ve bir vehile saplama yenieri iderler, ve bundan m cd yenieri
aalar terakk virmeleri ahvli dah yazlursa ol hd olur du c' deildir.
Nihyet bu mikdrca m aclm ola ki hemn insfma gredir; dilerse bir
gnde bin aka terakk tevz cider ve gir huzr-i pdihde mstakim
geinrler ve bu ocan ahvli byle olunca sir ocak kullarnn ahvlleri
ne mertebeye varld haf deildir.
Kzl elma kapsun feth ideriken naca
Ne revdr boza Hazret-i Bekt oca

,*

V e bundan m cad mhimmt-i sefer dey on be yirmi yldan ber

ieru harem-i hssadan imdiye dein bunca hazne ki taraya kul mevcibi
in virilr ve gir ummen K u l tifesine knn-i kadm zre mevcibleri
temm demednden gayri imdiye dein bunca seferler olub ve bunca
yllardan ber ki hazneler sarf olunmudur hlbuki ol seferlerin ekseri btedbr olmala sahihe bir nefc hsl olmu deildir ve feth olunan vilyet
lerin ekseri gir dmn elinde olduu gnden ayndr ve bundan katc- na
zar belki bu seferler sebebi ile nice m acmre memleketlerimiz harb olub ve
ol memleketlerden nice hazneler gelrken. gelmez olmudur. mdi bu ihds
olan knn ile ve bu tedbr ile leme nizm ve intizm olmas muhl ye rd
masrafa kifyet eylernedi ol dah muhl ender-muhldir ve seferler
didmz ol deildir ki sefer olunmaa muhta olmaya, muhtcdr ve
lzmdr, husus Kzlba-i bed f i cl in sefer-i hmyn olmak gayret-i
dniyyedendir. Nihyet knn-i l-i Osmn zre evvel tedbr ve tedrk
ve mhimmt grlb bacdehu urc oluna, yoksa imdiye dein itdikleri b
m acn seferler ki bir varub ve bir"gelb ve her sene bunca beytl-ml-i ms
lim n telef itdiklerinden m cad ol seferler sebebi ile nice memleketler harb
ve ekser recy ayak al tunda pyml olmalar ne:erc-i erife mutabk ve ne
knn- mnfe muvfkdr. yle olsa hl Kzlba-i bed m ac olan h
Abbs-i pr-vesvs ibu Devlet-i Aliyyeye eyled iler bu tarhe gelince
bir zamnda olmamdr. Evvel merhm Sultn Murd. Hn hazretlerinin
asrndan bu zamna gelinceye dein Acem memleketlerine ki buncja sefer
lerde zahmetler ile alnan bunca klc ye eyletlikler gir imdiki hl bilklliyye Kzlba-i bed-ficl tasarrufundadr ve ol memleketleri dmn-
bed-gmrh mmet-i Mhammedin ellerinden alncaya dein bunca
ehl-i slmm ell u aylleri esir ve el-iyzu billh nice hiynet itmilerdir
ve ol m elcnin elinden hd mukaddem ol vilyetleri alncaya dein
bunca seferler sebebi ile kadm olan memleketlerimizin ekseri harb
ve recy ve bery cil-i=va t i5 ve Gelller ve zorbalar zuhr idb
ve beytl-ml haznesinden riil-i Karn sarf olunmu ikei hl [ehl-i]
5 C4cil-i v a ta n 55 dan sonra bir noksanlk olduu anlalyor.

snnet ve cemcat nice yllar ikmet ve tasarruf itdii memleketler imdi

Rfizler elinde olmas emr-i acbdir. nn lillhi ve inn ileyhi rcicn.
V e ol memleketlerde olan eyletliklerin ve kabalarn esmilerin bildiimiz
mikdr zikr olunur:
Eylet-i irvn
Eylet-i eki
Eylet-i Demrkapu
Eylet-i Ere
Eylet-i Gence
Eylet-i Tiflis
Eylet-i Gori
Eylet-i Tebriz
Eylet-i Nahcivn
Eylet-i Nihvend
bu zikr olunan on belerbeilik vilyetleri bil-klliyye Kzlba-i
bed-m ac zabt eylednden m cad Kars belerbeilii v e k a lcas, ki mer
hm ve mafrun-leh Sultn Sleymn Hn hazretleri feth eylemiler idi,
hl harbedir ve bunlardan m cad Kzlba-i bed-kr dr- slmdan
ald kalcalardan ibu bildiimiz mikdr zikr olunur:
Evvel irvn eyletinde: kalca-i Ahi, kalca-i Cavad, kalca-i Badk6,
kalca-i K ubba, kalca-i K abala, kalca-i Saliyn.
V e eki eyletinde: kalca-i ibl, kalca-i
V e Gence eyletinde: kalca-i Gori, kalca-i Karaba, kalca-i Berde,
k alca-i em kr7, kalca-i Kelek.
V e Tebriz eyletinde: kalca-i Rmiye ve bundan m cad onbe kalca
mikdr vardr ki esmileri m aclm olmaman yazlmad.
V e Nahcivn eyletinde: kalca-i Revn, kalca-i Ordubd, kalca-i Bergd, kalca-i Zergd.
V e ehrizol8 belerbeiliinde nefs-i ehrizol kalcas dah Kzlba
elindedir. Lkin vilyet-i ehrizol ki hl belerbeilikdir fe-emm bir
kalcas gh Kzlba cnibinden zabt olunur ve gh kalcaden firr ider6 Bu kale adnn B dkbe eklinde dzeltilmesi gerekiyor.

M etin ksm s.

225y e

baknz.
7 Eski m etinlerde

(msl. el - M u kaddesi, A hsen t - Takasim .

M . J. D e G oeje nr.

L eyden 1906, s. 374) b u ekilde geen kaleye imdi m hor denilmektedir.

8 ehrizor ad kaynaklarda iki ekilde grlm ektedir : ehr-i zol, ehr-i,zor. M e tn i
m izde grlen yanl ekil iin bk. ehrizr m add., A .

ler ve Hel H n 9 nm kzlba zabt ider ve bunlardan m cad nice kalfala

rn esmileri m aclm olmamala yazlmamdr.
Bu takdrce bunca yllardan ber Kzlba seferleri dey bunca zah
metler ve himmetler ve hazneler sarf olunub imdikihl bunca memleket
lerimiz* gir elimizden gitmesi acebden acebdir. Kezlik Rm-ili memle
ketlerinin kliffr serhadleride olan vilyetleriH>una gre kys olunub ve
bilinmesi lzm gelrse ehl-i vukfdan su5l buyurula. mdi bundan sonra
sefer-i hmyn murd olunursa evvel knn-i kadm zre tedbr ve
teclrk gmlmedin sefer olmaa el-iyzu billh hat-i mahzdr. Br
gir bu vehile sulh u salh olduu hem erc-i erfe ve hem knn- mnfe
muvfk ve mutbkdr. Kelm- sahh budur. yle olsa bunca knna
muhlif v a zclar ve bunca memleketler alnmasna b cis ve bd ne vehile
olmucir ve imdiden sonra tedbr ve tedrki ne vehile mmkindir
dey su5l olunursa in-Allhu T e cl bir ka mdde dah tahrr ve tak
rir olunduktan sonra ayn ve beyn olunur.
"
EL - F A S L U S - SD S
Yenieri ocanda ve seferlerde ibu zikr olunan ahvllerden m cad
acem olanlar kadm i ancak bin neferden ziyde olub ve ikier buuk
akadan ziyde ulfeleri olmaa knn deil iken ve kapuya kdklarmda
knn-i kadm zre aka ile yenieri olurlar iken imdikihl hem nefer
ziyde olub ve hem hilf- knn ekserinin yevmiyyeleri be ve alt ve yedier
akal olmulardr. Zbitler ulfelerin ve ukalarm kendlerie ahz itmek
in ekser olanlara destr virmekle varub kend kr u kisblerinde olurlar
ve b a cz olanlar hd beikde olub ve b a czlarmm defterlerde ismi var
lkin resmi yok ve her ulfede ise hazne-i mireden bunca beytl-ml-i
mslimn ihrc olunub sarf olunurken gir m r lidmetlerinin ekseri
m ucattal olub mesel mrye odun eken at gemileri Akdenize ve K a ra
denize sefer eylemek lzm geldke gemilerde hidmet ider olan olma
mala m r in odun tedrklerine iktidrlar olmadka bu sebeb ile
renber gemilerin mr in ahz iderler ve bu hussda, hem pdihmz
veble koyarlar ve hem sarylarda odun dima kllet zre olur ve hem
bu sebeb ile ehrde odun ziyde bahya ikub fukarya mkil omudur
ve bu eki zre itdiklerinden m cad nedr at gemileri battal nm olmasun
in ihynen Yenieri aas ve stanbul aas cnibinden at gemilerin
sefer itdrrler. Lkin gemilerde olan eksk olmala stanbulda ve
Galatada ve Boazlarda b a cz kimesnelerin eer hidmetkrlardr ve
9

Safev kaynaklarnda da

(msl. bk. skender M n , Z e y l-i T a r ih -i lem -ry-i

A bb a s. S. H n sr nr. T a h ra n 13 17, ndeks) zikredildii. grlen oU-jJU adnn 11e e

kilde okunaca hakknda kat5 bir fikre sahip deiliz.

eer mteri kullardr nedr sen acem olansn dey bu tarikle dar
ben ekb gemiye koyarlar ve gemiyi bu vehile sefer itdirirler. B acdehu
yine avdet idb stanbula geldiklerinde herkes klesi ve hidmetkr in
ekvaya vardklarnda acem olan zann eylemiler, ol eclden gemiye
almlar55 dey cevb virrler ve d5im bu vehile zulm ve ta cadd olunur.
yle olsa zamn- sbkda glmn- acemiyn az iken gir m a( ziydetin
hidmet-i pdihye kifyet olunurdu ve kimesneye dah zulm ve ta cadd
olunmaz idi. imdikihl acemiyn iki ol-mikdr ziyde olmu iken
hem hidmet grlmeyb ve hem }ilf-i knn nefer ve yevmiyyeleri ziyde
olmala beyt5l-ml-i mslimne gadr ve zarar ve itlf ve isrf olmudur.
yle olsa Yenieri oca bu hle vardkdan sonra s5ir ocaklar ahvli hod
cmle knundan hri olmulardr. Mesel ibu yakn zmn ki merhm
ve mafCrun-leh Sultn M urd hazretlerinin ibtid-i asrlarmda Dergh-
l kapucular altyz nefer iken imdi iki binden ziyde olub ve tara
kapucular ol tarihlerde on alt nefer iken imdi drtyz neferden ziyde
olub ve Kiler-i mirede olan bzra gidenler dah merhm Sultn Sleyman
Hn hazretlerinin asrnda ibtid be alt nefer olub b a cdehu otuz krk
nefer olub imdikihl bunlar dah ikiyz neferden ziyde olmulardr.
Kezlik s5ir ocak kullar eer ehl-i mteferrika ve anigrdir ve eer
ehl-i hirefdir, eer cebeciler ve topular ve ahr halk ve tershne halk
ve eer s5irleridr nefert ve yevmiyyeleri kat-ender-kat ziyde olub
ve muttasl ziyde olmak lizredir, ne alan bilr ve ne satan bilr, katc
bu Devlet-i Aliyyeyi kayrur kalmamdr. Hele br bu zikr olunan ocak
larn nefer t ziyde olmaa lzm gelse idi, lkin katc ziyde olmaa ik
tiz itmez iken mcerred hemn rvet almmala b-m acn isrf-i beytlmldir. Hlbuki haznenin rd bu seki zre iken gir bu b-m acn bunca
itlf ve isrf masraflar olmak h i 10 deildir. Hemn bu devletin temelini
kazayorlar ve masrafa gre mahsl kifyet itmedii hod gnden ayndr.
mdi knn-i l-i Osmn zre rd masrafa tatbk olunsa elbetde rd
masrafa glib l-bdd lzmdr ve knn-i kadm bu vehile v a z c olunub ve
bununla intizm- lem hsl olur ve K u l tifesi dah bu sebeb ile mazbt
olub ve emre mahkm olurlar ve ill fe-l ve bu dah aceb hldir ki yirmibe yldan mtecvizdir ki haznenin rd masrafa kifyet itmez iken gir
bunlar hilf- knn ve b-m acn muttasl masraflarn ziyde itmek zrelerdir. Bu takdrce bu Devlet-i Aliyyenin temelini kazmaa bundan ziyde
nice olur ve ier Hazne-i hssadan her sene altm yetmi kise filori
niceyedein ksa gerekdir. Ne diyelm Hakk T e cl hazretleri lemn
bunlara bulay ki insflar virb ve ahvlleri sacdetlii pdihmza m aclnO
olmaa myesser ve mukadder itmi ola, mn y m ucn. V e ibu zikr
olunan knn-i kadm bozulmaa sebeb ve bd olanlar kimlerdir ve
10 h i

den sonra bir kelim e bulunm as gerekiyor, belki rev .

imdei sonra tedbr ve; tedrki ne vehile mmkindir dey su5l buyurulursa birka mdde dah tahrr olunduktan sonra in-Allhu T e cl
cevb virir,
EL - F A S L U S - S B C
Ulufeli kapu kulindan m cad Anadolu ve Arabistan ve Rm-ili
memleketlerinde ze cmet ve tmr tasarruf idenler ikiytizbin askerden
ziyde idi. Huss Rm-ili z u cemsmn ekseri sefer-i hmyna memr
olduklarnda otuz krk nefer kostariiel yarar cebel demleriyle sefer
iderlerdi ve bu minvl zre nice bin asker-i slm h-i mahalde cem c
olunurdu ve kahgi cnibe mteveccih olsalar idi bi-iny eti5lhi T e cl
feth ve fth ve fursat ve nusret ohgelmidir ve selefde olan seltn-i izmRahimehuniu5llhu-memlik-i mahrusada olan bunca klc ve ehrleri
ve Arab ve Acem ve Rri5da olan memleketleri bu asker ile feth ideelinmidir. Yoksa ulfelu kapu kullar ancak pdihmzn kafdrlardr.
Lkin fi zamnin memlik-i nahrsada olan cmle tmr ^e ze cmetlikler vzernm ve ekbiierin sepetlerine girmekle hl krk elli srkl ile
suvr olan zu cammn bil-klliyye ocaklar sonmudr ve bunca zecm et,
ve tmrlar vzerdan t kim on akalu bir ktibe varunca evlerinde
olan hademeleri-nmnda ve emred olanlar ve kleleri nmnda kedisine
ve kelbine varnca her birlerine birer ism tesmiye olunub zecmet ve tmrlar bert eyleyb mahslini tasarruf iderler ve sefer-i hmyn vkic '
olduka sepet iinde olan bertlar yoklama in sefere iledrler. Bu tak
dirce aym k dmna mukabil kimler dursun ve kdlar ile hd ceng
olunmad zhirdir ve yalmz kapu kulu ile ceng ve feth ve fth olmak
bu dah muhldir ve eer mmkin olayd selefde olan seltn-i izm ider
ler idi ve zecmet ve tmrlar Hazne-i mire in zabt iderlerdi. imdi
ise tmr ve zecmet bunca bin kl iken hl bertlarda ismleri var ve
lkin resmleri yok. Hemn sefer olduka yalnuz kapu kuluyla b-m acn
ve b-f5ide her yl bir seferdr gider ve bu sebeb ile hem K u l t5ifesi emre
mahkm olmayub ve hem memleket ve recy ve hazne elden kd.
Kezlik m r-i:mrn olanlarn ekalli ikiyz ve yz yarar cebelleri ve
mr-i liv olanlarn yz ve yz elli yarar dem cebelleri sefer-i hm
yna gelrler iken hl; mr-i mrnn ekseri krk elli cebels ve mr-i
liv olanlarn on ve n be m^kdr dem ile sefere varur lmlardur ve
kapu kullar dah Alt blk cemcn yirmi bin neferden ziyde iken hl
her sefer vkic olduka cmle be alt bin neferden ziyde sfere varlmad
mukarrerdir ve ekser ziyde ulfelu olanlar dah kimi defterdrlarm
ml m iri lidmetinde dey istihdmda kalib ve kimi vzernm bid cat
olan defterls dey mride lb ve kirriisi aalar ve ktibleri ulfelerin
almak in himydlerine alub ve seferlerde ulfe yoklamas oldukta mevcd

dey defterlere yazlub bu takdirce sefere gidenler dal ekser Trkden

ve ingeneden ve Celllikden hsl olmu ve dirliin satun alm alt ve yedi
ve sekiz ve onar aka ulfelu siphler sefere^varurlar. Bu takdirce bu maklelerden nice hidmet umulur ve Devlet-i Aliyye in ne menfacat fehm olu
nur. Belki hidmetleri err zre ve dim hilf zre iderler. Kezlik yenieri
kullar dah otuz be bin neferden ziyde iken sefer-i hmyn vkic ol
duka. mesel yirmi bin nefer mikdr sefere memr yazlur ve bakleri
kimi korucu ve kimi tekcd ve kimi kk ve kimi b a cz kalcalarda nbet
i dey rikb- hmyla arz ederler. Lkin ol sefere yazlanlar dah
defterlerde esmileri mevcud fe-emm yedi sekiz bin neferden ziyde varl
mad mukarrerdir. Hatt merhm ve mafrun-leh Sultn Mehmed Hn
hazretleri biz-zt sacdet ile Eri seferine buyurduklarnda ol sefer-i hm
ynda on bin yenieriden ziyde olmad zhir ve tevatre yetimidir;
ve dah ziyde idi diyenler kizb-i sarh iderler ve ol tarhde yenieri kullar
ki hlen defterde krk binden ziyde idi yle olsa imdiki hl serdr ile sefer-i hmyna memr olanlar mesel yirmi bin mikdr yenieri sefere
ta cyn ve rikb- hmyna arz olunur; fe-emm bu cmleden yedi sekiz
bin neferden ziyde sefere varlmad hd mukarrer ve muhakkakdr,
lkin mevcd on bin nefer sefere vard takdrce gir sefere memr
defterde yazlan yirmi bin yenierinin ulfelerin bi-kusr serdrdan mevcddur dey alurlar ve ibu sefere varmyan on bin neferin seferde virile
iki kist ulfeleri tamm yzbin altundan ziyde ider. Bu takdrce bir ka
zamndr yenieri aalar mushib ve shib-i arz tabakasna vardklar
eclden sadr- a czam ve defterdr cniblerinden skt olunmala nedr sefere
gelmiyen yenierinin ulfesi ve mbeyn akas dey her sefer dnnde
yenieri aalar yirmi otuz bin al tun mikdr sacdetl pdihmza
istikmet tarkiyle teslm iderler ve imdikihl hd n dah virmez olmu
lardr ve bk kalan yetmi seksen bin altunu Yenieri aas ve zabitleri
mbeyninde kalenderi bah iderler ve bu hiynetlerden m cad yenieri
lerin beytl-ml akalar hd bir ka yldr aalarna hemn ceyb harl
olmudur. El-hsl bu iki ocan ahvli knn-i kadmden kub hemn
aalarna ve ktiblerine ve zabitlerine ve mukbelecilerine mekel olunub
ye beytl-ml-i mslimne ise gadr- sarh olmudur. Ne soran vardr
ve e tedbr ider vardr, hemn bir al viri dnysdr. Hakk T e cl
hazretleri ola kim beterinden saklya. El-hsl knn-i l-i Osmn hikmet
ile v a zc olunmu bir izi idi ve K u l tifesi ve bunca memlik ol knn
ile mazbt idi. m di gir ol knn mdm ki dzelmiye ve ol iziden
tara hareket oluna ayruk K u l tifesi Devlet-i Aliyyeye hayr-hh olmaz
lar ve mazbt dah olmazlar. K im i Cell ve kimi birer tarkle yaramaz
la slik olmakdan hl olmazlar ve dmna dah zafer bulunmaz ve her
iler ilerye varmaz ve sacdetl pdihmza dah huzr-i kalb hsl olmaz
ve ahvl-i lem dah nizm ve intizm bulmaa muhaldir. yle olsa ikiytiz

bin asker mikdr sepetler iine girb berbd olmaa ve kapu kulu byle
here merc olmaa bd ve b cis ne vehile omudur ve simden sonra
resi ve tedrki ne vehile mmkindir dey sul buyurulursa in-Allhu T e cl bir ka mdde dah beyn olundukdan sonra cevb virilr.
Allhu T e l a clem ve resluhu.
EL - F A S L U S - S M N
Bu zikr olunan ahvllerden m cad merhm ve magfrun-leh Sultn
Sleymn H n-Tbe serhu ve ca calel-cennete misvhu-hazretlerinin zamn-i saltanatlar krk sekiz yl olub ve bil-cmle saltanatlarnda on defa
sefer-i hmynlar vkic omudur ve her sefer-i hmynlar vkic oldukda
envc-i tedbr ve tedrklerle ve her eyin esbb ne ise ihzr itdrlb her
vehile hsn-i tedbrleri sebebiyle bunca klc ve memleketler feth olunub
nusretler myesser omudur ve sefer didmz siph ve silahdr blk
leri ve Yenieri aas ve sadr- a czam olduu seferde gerek pdihmz m can olsun gerek olmasn buna mkemmel sefer-i azme dirler, zr l-i Osmndan merhm Sultn M urd Hn hazretlerinin eviline gelinceye
dein giph ve silahdr ve Yenieri aas mdm ki sacdetl pdih
mz sefere varmya bunlar vzer ile sefere varmalar knn deildir ve
katc olgelmemidir. Hemn pdihmz kane ise bunlar dah ndadur,
kafdrlardr. imdikihJr-iarn-ileyh merhm Sultn M urd Hn
hazretlerinin zammndan ber yirmi be yldan mtecvizdir ki knn-i
l-i Osman bozulub siph ve silahdr b a cdehu Yenieri aas vzer
ile sefere 'Varlmaa ilds olundu. Bu takdrce ayruk stanbulda pdi
hmza >e kalm olur ve eer selef-i-seltn-i i czm~Rahimehumullhu
T e cl-zam-i eriflerinde bu makule tedbr rey-i savb ve mnsib
grm olsalar idi hd bu knn va,zc iderler idi. mdi shib-i iz cn olan
lara bu mikdr iret ile kifyet ider ve muhtasar mfd mefhmunca N
tefekkr olunursa mesele m alm dur, haf deildir. yle olsa tarh-i
mezbrdan ber bu zamna gelinceye dein her yl gh Acem ve gh
Rm -iline seferler olmala Anadolu memleketlerinde recymn ekseri
perkende ve pern olduklarndan m cad niceleri dah ekiy ve cell
olub kurnm dah ekseri harb ve yebb omudur. Bu takdrce otuz yldan
mukaddem tarada olan hazne kubbeleri hazne ile meml olduundan
gayri Yedi-K^ullede dah nice nice yk hazneler var iken s-i tedbr ve
b m acn her sene seferler ve b m acn masraflar olmak sebebiyle ve knn-i
l-i Osmn gzetilmemek ile eer tarada olan hazne ve eer Yedi-Kullede olan haznedir bil-klliyye sarf olunduundan m cad yirmi yldan
mtecvizdir ki seferler in ve kul mevacibi in her sene ier hazne
den ellierVe altmar kie filori virilr lmudur ve her sene bunca hazine
ierclen virilr iken gir ancak yenieri ve sipahiye gle kifyet idb ^

ve sir hod ocak kullarnn ve serhdlu kullarn ulfeleri virilmekden

kalmldr. Mesel ylda iki ulfe alanlar El-hmdu li5lh bu sene iki
ulfe aldm55 dey hamd ..ve sen iderler ve bu sebeb ile hl ekser K u l
tifesi birer kr ve kisbe slik olub ve kimi b a cz devletllerin. kapusmda
hademeleri olmulardr ve defterlerde ise hemn ismleri: vardr v.e ill
sefer-i hmyn vkic olduka f ideye yarar ve hayr-hhlk zre hidrnet
ider kul kalmamdr ve olanlar dah birer tark ile kenr izer olmu
lardr. yle olsa bunca zamndan ber ierde olan Hazne-i hssada
her sene niceye dek hazne ksa gerekdir ve ol hazne dah el-iyzu billhi T e cl tenezzl zre olursa sonra ahvl niye mncer olsa gerekdir.
Hi bunu bilir ve fehm ider var m dr, yohsa hemn bu gn ho gre
lini, irtenin ss vardr55 dey herkes bu Devlet-i Aliyyenin temelini kaz
mak zre midir? m di tevrh kitblarmda yazlan budur ki saltanat ey
ile kim ve devam bulur: Birisi recy ve kincisi hazne ve ncs
askerdir. Zr recydan hazne hsl olur ve hazne ile asker hsl olur ve
asker ile dmn feth olunur ve bu zikr olunan ey gir ey ile hsl
olur: Bmsi a,dlet ve kincisi knn-i kadm zre mansb ve dirlii ehline
virmek ve ncs umr-i saltanata m tecallik mshib ve nedm sziyle
\ve hkmetde olmayan hademe sziyle katc umr grlmemekdir. M e
sel buna mnsib hikyet ki merhm ve magfrun-leh Sultn Selm
Hn-i atk -R ahm etul-lhi aleyh- zamnlarmda Rm-ili cniblerinde
kffr- hksrm hareketleri ye hem Acem diyrlarmda dah Kzlba-i
bed-mac m fitnelikleri vkic olub ve sefer kangi cnibe fermn olunur
dey herkes terakkub zre iken ol mahallerde bir gn vzers arza girdik
lerinde merhm pdih hazretleri vezr-i a czam olan Pr Paaya hitb
idb buyurmular ki: Seferim vardr ve sefer mhimmat .ve tedrk
grlsn dey emr ider. V ezr-i a czam dah Emr pdihmmdr
dey cevb virir, lkin sefer Anadolu ve yhd Rm-ili cnibie midir,^
t kim na gre tedrk grelim55 dimee ol. mahalde pdih hazret
lerine su5l itmee cr5et idemeyib ve arzdan kdkdan sonra dah gir
telhis itmee h avf eyledi ki yed sacdetl pdih gazaba gele ve buyura
ki sizler ki vzersmz sefer kangi cnibe lzm geldin nki bilmezsiniz
y ol makamda nin oturursunuz denilmesin in ve nefsl-emrde Pr
Paa merhm bir kil mdebbir vezir olub ve kendsne bu vehile itb
olunmamak in tekrr arz itmee iktidar olmayub ve bu hussda mtehayyir oldukda meer, ol asrda merhm ve magfrun-leh pdih hazretlerinin
bir makbl cce nedmi var imi ve Pr Paa ol nedime bir tezkire yazb
minnet ider ki: Benim olum, evvelki gn arza girdiimizde sacdetl
pdih hazretleri sefer mhimmat grlsn dey fermn-i hmynlar
oldUj lkin Anadolu ve yhd Rm-ili midir m al m olmad ve hamkatmza hami olunmya dey sul itmee ve yhd telhs itmee hicb
ideriz. mdi lutf idb oulluk eyliyesin, sacdetl pdihn bir enlik

arasnda bulay ki bir tark ile murd-i erifleri kangi cnibe sefer itmekdir,
haber almaa himmet eyliyesin dey ibrm eylemi. Bu hussda derdmend cce dah vezr-i a czamm tezkiresine ve. iltiftna marr olur ve
bir tarkle merhm pdih hazretlerine sefer ahvlinden sul eyledikde
merhm pdih hemn belinleyib ve cceye hitb idb buyurmular ki:
T z syle, sefere m tecallik ahvlden sana kimler syle4 i?55. Gcenin
dah ald baindan gidb dir ki: V allhi pdihm, Pr Paa kulun*,
bu kullarna tezkire gnderdi ve sacdetl pdihmza arz eylemee
havf ve hicb eylemiler, emr pdihmmdrTr7IIdikde ol mahaldel merhm
pdih hazretleri buyurmular ki: Sen nedm olduun eclden ben seni
mcerred masharalk in seferim Rm-ilinedir disem ve yhd Rm-iline
iken Anadoluyadr disem ve sen dah nedr haber aldm dey vezr-i
a czama haber gnderb ve l dah senin sznle hilf zre tedrk grrd
ve imdi kald kald Devlet-i Aliyeyeye ve umr-i saltanata m tecallik
ahvllerde senin gibiler mi karyor dey fl-hl emr ider ccenin ban
keserler ve gir ban emr olunur bir tepsi iine konulub ve bir boaya
balanub mhrlenir ye Pr Paaya hatt- erf yazlr k i: Bire kara
Trk, bir nedmim var idi, bize ok grdn, imdi ban sana gnderdim,
seferim sul idersen Acem seferidir, tedbr ve tedrk zre olasn, yohsa
senin dah ban byle iderim dey tezkire ile boa Pr Paaya varub
bu ahvli grdkde akl bandan glj. gider gh gelir imi. yle olsa
saltanata mtecallik umru vezr-i a czamdan gayri kimesne vkf olma
mak gerekdir ve vezir olanlar m uctemedn aleyh olmaynca nin vezr-i
a czam olur, zr vezr-i a czam olanlar pdihn srd ve haznedr
ve kethuds ve m uctemedn aleyhi ve hayr-hh ki hi bundan mukarreb
ve sevgili bir kulu dah olmamak gerekdir ve bu makle sfatlar ile muttasf olan kulunu vezr-i a czam itmek gerekdir, yohsa f zamnin sadr-
a czam olanlar hezr sfat ile zuhra gelb kendlerinde ise kem hve
hakkihi sadkatleri olmamala ier saryda ve eer tarada nedir filn ve
filn pdihn mukarrebi ve m uctemedn aleyhidir dey olur olmazlarn
hevlarna tbic olduklar eclden vezr-i a czamm rz ve knn-i l-i Osmn gzetilmek kande kald? C em c-i lem vezr-i a czamdan h avf ider
iken imdi vezr-i a czam olanlar olur olmazlardan havf ider omudur ve
el-iyz billl bu bidcat- seyyie ihdas olal f zamnin vezr-i a czam
olanlar dah hemn sadra geldiklerinde bu gn ho grelim, irtenin
ss vardr dey olur olmazlara mdr ve murdlar zre hareket ider.
Zr f l-vkic f zamnin sadr- a czamda sadkat bulunmayb ve hem
m uctemedn aleyh olunmadklar eclden biz-zarr olur olmazlara
m rcacat ve mdr ve murdlar zre hareket itmek lzm gelir. mdi
sadr- a czamlk bu ekle varmala umr- saltanat ahvli kem hve
hakkihi grlmekclen ber-rtaraf omudur. yle olsa imdikihl skdrdan Karam an ve Hleb zerinden Badda varnca ve Sivas cnibin-

den Arz- Rm (Erzurum) a ve V n a varnca kur ve m ezricden drt

blkden ancak bir bl m a'm r kalmdr ve bu cmle ahvl-i kabih.
vezr-i a czam olanlar tarz- kadimden klb ve htr ve mdr gzedb
bb- rvet mefth olmala vilyetler harba yz tutmudur. Lkin
pdihmza gir muttasl ho med cevb ile arz iderler ki nedir filn
vilyetin re Cylar yerine geldi ve gelmek lizredir ve her vilyetde gir en
lik oluyor ve lem nizm ve intizm lizredir, ucuzlukdur dey inh iderler.
H l ki evvel ucuzluk dedikleri vilyetde recy kalmamdr ve kalacas dah fakr olub bir ift kz komaa kudretleri olmamala yerlerini
ekser avu ve z a cm ve sir hnkr kullar tasarruf iderler. Mesel vilyet-i Sivasda bundan akdem bir kaht- gal olmu idi ki recy kedi ve
kpek eki itdiklerinden m cad dem etini dah eki itdikleri mehr olmu
idi. Fe-emm imdi gyet ucuzlukdur, zr dem ve recy kalmad ve
gaile alr kimesne kalmamala recy olan kimesne cizdir ki bir kile
gailesin bir akaya vireler, t kim ehl ve ayline kisve alvirb ve yhd
bir kz almaa bir re eyliye. mdi buna ucuzluk dimezler, ucuzluk na
dirler ki b u n d a n ^ d em zikr olunan Sivas kaleminden masraflardan m cad
her sene Der-i sacdete Hazne-i mireye seksen yk akada ziyde irsliyye gelirdi. Hl nice senedir ki hazneye kat bir aka gelmez olmu
dur ve gir vilyet-i mezbreden bundan akdem Haremeyni-erfey
evkafndan her see D rs-sacde kapusuna on yk akadan ziyde
gelirdi ve imdi ise ikibuuk ykden ziyde gelmez olmudur. Bu takdrce^
sir memleketlerin recylarm. ve ucuzluklarn buna gre kys buyurula.
m di ucuzluk didikleri recy ucuzluudur ve memleketler m acmr didikleri
gir recy varldr. imdiki hl ise recynm ekseri kimi Acem vilyet
lerinde ve kimi Tatar Hn vilyetlerinde ve kimi serhad olan Rm-ili vil
yetlerinde vatan ve karr eylemilerdir ve kimisi stanbul ve Edime ve Bu
rua ve sir bild-i a czamlarda hamml ve ehl-i sanyic ve ekbir iftileri
olmudur ve b a czlar hd kimi hnkr kulu ve kimi Cell ve ekiylardan
olub harmlik iderler. mdi K ll rin mesln an ra ciyyetihi hads-i
erf i mcebince hkim olanlar bu hussda rz-i cezda mesllerdir ve
buna mnsib hikyet ki merhm ve magfrun-leh Sultn Sleymn
Hn-i G z -R ahm etullhi aleyhirahmeten vsicaten- hazretlerinin
asrnda vezr-i a czam olan Lutf Paa bir mikdr pek szli imi, fe-emm
kelm gayet ile dor ve her vehile rz-i devlet ve nmus gzedir imi
ve menkhesi olan sultanna serfr itmeyb ve topuz ile ddi mceras
mehrdur, kbet ol sebeb ile azl ve sultndan mufrakat olunub ve yerine
Rstem Paa vezr-i a czam olub ve merhm Lutf Paa b a cdel-azl hadem
ve haemin dadub mahrsa-i Edirne kurbinde varub bir karyede iftlik
idnb karr eylemi. B acdez-zamn merhm Sultn Sleymn Hn
hazretleri Edirneye klaya varduklarmda bir gn ml-i mrye m tecallik
Lutf Paay ilzam idecek hussi ar htr- eriflerine gelb ve bir gn

ikra azmet buyurduklarnda emr ider ki Lutf Paay arsnlar. Lutf

Paa dah Edirne civarnda olduu karyeden gelb. merhm Sultn Sleymn Hn hazretleri ikrda iken gir det ve knn zre selma durutk
ve yaaub ve ol mahalde merhm pdih- Rahmetullhi aleyh- Lutf
Paaya hitb idb buyurmular ki: Lutf lala, senin zamannda tarada
olan hazne kubbeleri dolu del idi; imdi Rstem lalamn zamnmda
tara hazne kubbelerinde aka koyacak yir kalmaman hljl Yedi K ulleye nice yk akalar konuldu. Senin zamnmda nin byle sacy ve
tahsl olunmad, asl nedr dey sul buyurduklarnda ol mahalde cevb
virmler ki: Devletl pdihm, sahh buyurursmz. Lkin hl bu
kullar ski olduu karyede ve etrfmzda^plan kur recylar bu kul
larnm zamnmda drt ift kz koanlar imdi iki ift koar old ve iki
ifti olan bir ift dah komaa kudretleri k^lmamdr. yje olsa devletli!
pdihm, stanbul kurbinde byle olunca sir memleketler re'ylarmm
ahvlleri na gre kys buyurula. mdi devletl pdihm, hazne dedik
leri recydr, koyun olmaynca st olmaz. Bu kullar zamnmda koyun
ile kurd yrrd, imdi ise koyunu kurda yidrlmee baland. Eer bu
hl zre gider ise az zamnda ne Y edi-K ullede olan hazne ye ne tarada
olan hazne kalur, berbd olmas mkarrerdr dey Lutf Paa bu vehile
cevb virmiler, F l-vkic ol hazneler gitdnden m cad hl ierde
olan ha^toe-i hssaya dah el konulardr ve el-n sefer mhimmat ve
kul mevcibi dey her sene ieriiden elli altm kise altun karlr ol
mudur ve koyunlarun ise ekseri kurda yidirilmidir. Bu takdrce ayruk
h |jn e kimlerden hsl olur. mdi bu Devlet-i Aliyye adi ile kimdir ve
ill zulm ile memlik vrn olmas mukarrerdir.
Adlet bHs~i krb-i huddr
Nitekim zulm iden Hakdan cdadr -

V e kale Reslullh -S allllhu T e cl aleyhi ve sellem -: A dlussultn yevmen hayrun min ibdeti sebce seneten .
V e kale Reslullh -S all llhu T e cl aleyhi ve sellem-: V e llez
nef^j/ Muhammedin bi-yedihi yurfecu lis-sultnil-dili iles-semi minelameli mislu [ameli?] ctimletir-raciyyeti.
V e kale Reslullh ~Sall?llhu T e cl aleyhi ve sellem-: Ahabbunnsi illlhi ve akrebuhun minhu es-sultnu5l-dil ve abazuhum ileyhi
es~sultnuc-c?ir .
V e klellhu T e cl -A zze ve celi-: Le-in ekertum le-ezdennekum.
Bu mavnay onat fehm eyle h
Hakin in'mna kr eyle h
Bunun kr nedr dey sorarsan
Rizhrilha doru yol ararsan '

Adaletdir adletdir adlet

K i t sde-r-hl ola raHyyet
Gel imd degr bu, kre gayret
Begm efzn ola krle nicmet
al adlile doldur k'int
Bilrsin kim cihnn yok sebt
Kime bk kalbdr bw harabe;
Kimi grdn ki yz urmaz trba
iki kapul bir evdir bu fn
Konub gmekde her dem krbn
Kani dem kani Havva kani Nuh
Kani mlk~i bedende hkm iden rh
Ta brhim u sm^l u Ishk
Kani bunlar efendi bir onat bak
Kani Tsuf ki Msra oldu Sultn
Kani dnyya hkm iden Sleymn
Bu denl hikmetile nold Lokmn .
ucayb ile kani Mua bin tmrn
u kalmaz enbiyya evliyya.
Huss fahr-i lem Mustafya
Olur mu gayre kalmak ihtimli
Odur kil k ifik rd e me'li
Sakn imd bu mlke olma marr
Adlet it olasn t ki mansr
Recynn ey mi kem mi hli
Tefahhus eylemekden olma hal
Sakn eshb-i agrza inanma
Begm herkes hak^ilk de sanma.
yle olsa ibu zikr olunan mefhm-i m acn iz cn olundukdan sonra p
dihlara lzm olan ibdet ve t
at budur ki selefde olan dil mlkin revileri ve tevrh kitblar tetebbuc itmekle dle mtecallik umr her ne ise
n bilmee ve amel itmee sacy olunmakdr. Yohsa pdihmzn hkkmlar nmnda olan kullar rvet almala ve her sene s-i tedbr seferler
sebebi ile ne recy kald ve ne hazne kald ve memlikde hd ekser kura
ve m ezric haraba yz tutub ve K u l tifesi dah bu vehile here merc
olub ahvl-i lem muhtel ve mevve omudur. mdi ahvl b\ ekle
varmaa bd ve b cis olanlar kimdir ve simden sonra resi ne vehile

rcmkindir, bir ka mdde dah tahrr olunduktan sonra ia-Allhu

T e cl ayan ve beyn olunur.
EL - FASIXJT - T S C
V e bu zikr olunan mddelerden m cad bir mdde dah budur ki
sitne-i sacdetde olan cem c-i ehl-i mensib yirmi be ve otuz yldan
ber rvet tarkine slik olmulardr ve rveti dah bir mertebeye ilet
miler ki hedy dey kre kapudan kapuya virilr ve almur olmudur.
Eer ulem ve eer vtikel-i devlet mbeynlerinde bir det-i hasene ol
mudur ki el-iyz billh mbh mertebesine iletmilerdir. Mesel bir
kimesne nevc bir mikdr diynet ve sadkat zre olsa ve yhd emred
olanlar ile ve sir hev ile mukayyed olmasa ol makle demlere mansb
virilmek deil nfs-i zyicadandur dey mezmm olur. Itje sitnenin
ahvli imdi bu hle varmdr. Sir tarada olan kuzt efendiler 3^ mr-i
mrn ve mr-i liv ve sir hkkm nmnda olanlarm ekseri bu belya
mbtel olm ulardry^kin ulem silkinde olan efendilerin ahvlleri ki
mesel beyz akalk bir kad efendi sitnede m aczl oldu hlde
ekseri mnakka ve mzehheb ve drl drlii nevpeyd evler ve kkler
ve baeler ve mtecaddid hadem ve haem ve emred olanlar ki bunlara'
rzmerre olan masrafna akallu m yekn yevm^bin aka hod kifyet
eylemez. Bu takdrce mansb olmcaya dein 1bir ka bin altun medyn
olur. B acdehu bu makle efendiyi bir vilyete kad iderler; mesel Haleb
ve am ve yhd Selnik ve Yeniehir gibi bir kadlk virrler ve aldk
lar kadl dah b a czlar hedy dey rvet ile almlardr ve gir kadl
na varncaya dein bunca hadem ve haem tumturaklarna bir ka yk
aka gider ve ol kadlkda bir buk yl ve yhd gyet ile m uc ve zahri
var ise nihyet iki yl ancak karr idecein ve m aczl olacan bilir ve ol
kadl gir ol sfat ile muttasf bir efendiye dah tevch iderler. yle
olsa bir buuk ylda ve iki ylda ol kad efendi hem bunca borcunu ed
itse gerekdir ve hem ehibblarma hedy ve ekbirlere v a cd eyledii
hedy-i zuhriyye in bir ka yk aka lzm olduundan m cad
m aczl oldukda gir mansb oluncaya dein ehl ve ayllerinin nafakas
in akallu m-yekn bir ka yk aka lzm gelir. yle olsa ibu az zamn olduu mansbda elbetde l-bdd bunca ml eer recydan ve eer
yetimler mlinden al eyye hl harm ve hellden bunca mli tahsl it
mee sacy ve ihtimam ider ve vilyet ise ister yklsn ve ister dzelsin
kat c klfetine (?) yaramaz. Nihyet mr-i mrn ve mr-i liv olanlar
ile sen ok aldn ve ben az aldm55 dey biri biriyle kavgalarndan gayri
kendlerinde bir sadkat kalmamdr.. H l ki memlik-i m^ahrsada
olan kadlarn a cl mertebesi olan kadlk er cile ve hak ile grlse drt
be biri altudan ziyde mahsl hsl olmad hod gnden ayn ve cem c-i

leme haf deildir ve bu mikdr ml bunca masraflarna kifyet eyleme

dii bu dah mukarrer ve muhakkakdr. Bu takdrce seccde-i R eslullh5da olanlarn ahvlleri bu mertebeye varnca ve bu makle efendiler su
varike teyemmm ile namz klmaa irtikb idince sir mr-i mrn ve
mr-i liv ve hkkm namnda olanlarn el-iyzu billh ahvl-i n-hemvrlar takrr ve tahrri mmki deildir ve fille r i m a l m ve zahirdir.
Gel ey lim gurur itme ulma
Bakb kalma sakn ancak riisma
Beim ilm^olcak nfic gerekdir
Hev-i nefsi ol dfic gerekdir
Meye yarar efendi felsefiyyt
Tr var eyleme tazy-i evkt
Gel imd gayr-i nficden hazer it
Gricek isticz ile gzer it
Kem kale sallllahu aleyhi ve sellem
E czu bike min ilmin l yenfac
Eeri ilm-i njic mHeberdir
Amelsiz lk kavs-i b-veterdir
lim kim olnya acmle makrn
Olur ss nn meftn u mabn
Tazallmden murd olan ameldir
Ne n kim kl u kal ile cedeldir
Kaan lim ola ilmiyle mil
Olur ol bilmedii ilme vsl
K leJnneb -A leyh i5s-selm-: Men amile bim alime veresehullhu
[tecl] ilme m lem y u le m 55. Sadaka Keslullh.
yle olsa recy derdmendler bunlarn zulm ve ta caddlerinden zorba ve
Cell olanlara hayr duclar ider olmulardr ve bu memleketlerde ihtill ve
hazneye tenezzl olmad, ill bu hl zre olan hkimlerimizin zulm ve
ta caddleri sebebi ile olmudur. Buna mnsib hikyet ki Nirevn-
dil bir gn avghmda bir ikr ahz olunur ve emr ider ki f 5l-hl bunda
pirsnler ve bir kulu pirmee mberet ider. Lkin hzr tuz bulunmamala yakn yirde bir karye var imi ve dem gnderirler ki vrub
ehl-i karyeden bir avu tuz alub getreler. Meer ol mahalde Nirevn-i
dil dah bu ahvle vkf lr ve buyurmular ki zinhr ve zinhar tuza
giden kulum aka virmeyince olnya ki recydan tuz alm ola. O l mahalde
mukarriblerinden birisi dir ki: pdihm, bir avu tuz bahs olmaz,
ey5-i kalldir ve recy tuzdan incinmez ve pdihmza bu makle

hidmet deil dah ziyde hidmet eylemeleri c&fflfarna minnet bilrler55

dey syledikde buyurmular ki: pdihlar recydan bir avu tuz
muft alnmaa ruhsat virince yarndas kullar yumurta almaa ve ndan
sonra tavuk ve koyun almaa balarlar ve ndan sonra gelenler ol karyenin
aalarnn kklerini yukaruya getirirler ve bu det filn zamnda vki<55
oldu dy il yevmil-kym bed-ducya mazhar olmu oluruz55 buyur
mular ve bir hikyetde dah menkldr ki merhm ve magfrun-leh
Sultn Sleymn Hn -T b e serhu- hazretleri Rm-ili seferine gider
iken bir gn bir karyenin yannda yol urayub geerken bir evin bae-,
sinden bir yemi aacnn dallar havls dvrmn zerinden tara yol
zerine sarkm ve fervn olmu yemileri mevcd olub ve merhm
pdih nazar eyler ve grr ki iler giden askerden kimesne bir dnesine
dahi iqnemiler. Meer ol karyeden ileri okluk gidilmeyb menzilgha
karb yerde olub nzl olundukcla merhm pdih -Rahm etu'lhi
aleyh- kapu aasna emr ider ki gedmz karyede filn yemi aac g
rnrd, bizden sonra gelen kullarm acab yemiden koparmlar mdr?
M u ctemedn-aleyh kapucular varub haber getrsnler55 dey buyurmular.
F fl-h l kapu aas dah kapucular gnderb ve gelb haber virdiler ki tcke
m-kn yemiler yerindedir, koparlmam55 dey merhm pdih hazretleri
ne haber virildikde kullar, emrine mahkm olub lem adlet zre olduuna
Hakk -Subhnehu ve T e cl- hazretlerine fervn hamd u sen ve krler
eylemiler. yle olsa f zamnin bi-emri5llhi T e cl ol zamnn hkim
lerinden birisi ihy olsa idi ve bu zamne hkimlerinin f i cllerin ve b id a t
lerin ve bu halkn sr u err ve bozgunluklarn grseler idi acab ne dirler
idi; yoksa dirler midi ki bu kavm ne mezheb ve ne millet ve ne hll dem
lerdir55. Subhne5l-Hallk, allahmme aslahan bi-lutfike ve keremike
ve fazlike y R abbe5l-lemn. yle olsa f zamnin baz mahallerde kem
hve hakkihi erc-i erf-i nebevi icr olunmad ve knn-i l-i Osmn
gzetilmedii ve ulemnn kavileri f i cllerine mutbik olmad ve s5ir
ehl-i mensib ki tark-i hakk koyub kec tarka gitdiklerine b cis ve bd
ne vehile omudur ve simden sonra tedbr ve resi ne minval zre g
rlmee mmkindir dey su5l olunur ise bir ka mdde dah tafsl olundukdan sonra in-Allhu T e cl cevb virilr.
EL - F A S L U L - R
V e bir m aclm idinmesi huss dah budur ki sacdetl pdihmz bir
hm-i hmyn-i rh-i lemdir ki mubrek cesedi ilm ile mil olan ulem-i slihndir ve sa kanad vezr-i a czamdr ve sol kanad Harem-i
muhteremede olan kapu aasdr. yle, olsa merhm ve magfrun-leh
Sultn Selm Hn hazretlerinin asrnda eyh5l-islm ve mft-i enm
merhm Eb5s-Sucd Efendi idi ve merhm Sultn Murd Hn hazret

lerinin clslarmda vezr-i a czam merhm Mehmet Paa ve kapu aas

merhm Mahmd A a idi. Bunlardan sonra ayruk knn-i l-i Osmn
bozulmaa ve rvetler ziyde tafra ile kre alnmaa ve ahvl-i lemin
nizm ve intizmna halel ve memleketler harba yz tutmaa ve zorbalar
ve Celller zuhr itmee ve sir ahvl-i n-hemvrlar peyd olmaa
vkic olmudur ve bu ahvller hod yakn zamndandr ve zemne halk ekser bildii ve grdkleridir. yle olsa b a cz huss ki alel-icml zikr olund ;
lkin kapu aal ahvli dah budur ki knn-i l-i Osmnde kapu aas
pdihmzn sol veziridir, vezr-i a czamdan sonra ierye mutecallik
umr-i kll ve cliz yi arz itmee shib-i arzdr ve tarada olan b a cz
ahvller bilinmek in pdihlar kapu aasiyle mvere itmek knn-i
kadmdir. Lkin mrn-ileyh kapu aasndan sonra kapu aalk ahvli
dah ber-taraf olmudur ve evvelki knn ve zabt u rabt ve edeb tebdil
olunub hl Harem-i hmynda knn-i cedd v a zc olunmudur. K
nn ve zabt ve edeb ahvllerinden evvel i olanlar kadm l-eyymdan
devtirme ve yhd sahh kul cinsi pke ola gelmidir. imdiki hl ise
ekseri stanbulun ehr olanlar ve Trk ve Ermeni ve ingne olanlar
olub on olanda bir sahhce devrme ve yhd kul cinsi yokdur.
Bu takdrce ol makle olanlar taraya kub K u l tifesine zbit olub
aa oldukda ve yhd bir memlekete vl olduklarnda ahvlleri m aclm
ve ehl-i basret katnda haf deildir. Nmneleri dah grlm ve grlr. <
mdi eer bu makle ehs- muhtelife sarya kullanmak ciz olsa idi
selefde olan shib-i ukal-i devlet devrme ve kul cinsini knn itmezlerdi.
Hemn stanbuldan ve sir kasabalardan bulduklar ehas alub pke
dey sarya koyarlard ve knn-i kadm budur ki bir olan sarya girdikden sonra ayruk taradan n kimesneler bilmezdi ki sa mdr l mdr
ve i olan dedikleri nicedir ve tarkleri nedir ve ne iler, kimesne n
bilmez idi; meer ancak saraydan kanlar bilirdi; t bu seki zre zabt
ve edeb ve erkn var idi ki mesel bir zlfl baltac bir i olan ile mushabet eylese zbit olan aalar i olanna b hadd denek urulub kezlik
baltacya dah kethuds let rrd ve bundan murd budur ki i olan
ier ahvlinden bir sz taraya karlmya ve yhd baltac ile taraya
bir mektblar varub gelmiye ve zlfl baltaclar dah kapucular ile
ve tara halk ile mushabet itmeleri yasa idi ve iersnn ahvlini
tara halk bilmesi ve al veri itmeleri ne czu billh gyet ile mezmm
idi. Lkin imdiki hlde olan i olanlar baltaclar ile mushebet itmek
deil tarada ana ve babalarna ve ehs- rnuhtelifeye biribirine tezkire
leri ve boalar varub gelmekden sary ahvli hemn bedestna dnmdr
ve bu vehile mazbt olmadklar in bundan akdem siphlerin hengme
lerinde i olanlarnn tezkireleri muttasl tarada sipahilere varub gelb ve
nedir ierisi sizden havf ideyorlar^ hemri aya peke basasuz dey nice
kizb ve m-l-yacn szler tezkire ile haberledikleri eclden siph tifesi

edebsizlik itmee sebeb ohnmudur. m di her kann-i kadm ki v a zc olunmudur birer hikmet ile omudur; bu takdrce i olan tifesi evvel
sar y a bu eki zre gireler, b a cdehu kann-i kadm zre zabt dah olmyalar, zhir bunlardan bu makle f i cller zuhr itmek iktiz ider ve ta
raya dah kdklarmda Devlet-i Aliyyeye hidmet idecekleri na gredir.
yle olsa simden sonra geldik imdi bu rislenin evvelinden bu mahalle
gelince vkic olan nakllerin cevblardr ki zikr olunur. Allhu T e cl
a clem ve Resluhu.
EL - F A S L L - H D A E R
m di muhtasar mfd zre ol husslar ki beyn olundu nnla iktif
olunur, ayruk tafsl ve tatvl-i kelma ihtiy kalmayub alan bu szden alr,
almyanlar nice bunun gibi szler nakl olunsa kulana girmez. yle olsa bu
rislenin evvelinden ibu mahalle gelince vldc olub zikr olunan mdcleler ki
nakl olunub ahvl-i lemin ihtilline ve hilf-i knna b cis ve bd olan^lardan sul olunursa akl- ksrmz ve nice ulem ve ukaldan iittiimiz
zre buna cevb meer bu ola ki, evvel kuvvet ve kudret ve tasarruf ve
dzmek ve bozmak ve takdir Allhu Te cl hazretlerine mahssdur ve
Hakk -G elle ve alahazretleri her nice dilerse yle ider ve takdr-i rabbnde
her ne mukadder olmu ise ol olacakdr. Fe-emm bu deildir ki bir kimes'ne
hayrl iler durur iken err ilere gide ve adi durur iken zulm eyleye ve
hell durur iken harm eki eyleye ve rvet almaa slik ola ve gir diye ki
bu bize mukadder imi* Hakk T e cl hazretleri bize byle mukadder
itmi, bizim elimizde ne vardr dimee kii Islmdan kar. Zr Hakk
T e cl hazretleri kullarna dilemez ki isyn ile gnn gereler ve rvet
alub zulm ve fesd eyliyeler. Hakk -T ebrek ve Te c l- deme ihtiyr-i
czyi eline virdi ve akl virdi, hayr ve erri bildirdi ve zarar olan eyleri
bildirdi. Dilerse alh-i hl ile Hakk T e l hazretlerinin rizs ve emr-i
erfi zre K itbullha tbic olub amel eyliye ve dilerse eytn- la cn
tarkine tbic olub cnna lyk ne ise n ilesin. Pes mn ehli olan kimesneye bu mikdr yeter, chil ve dalletde olanlara bin bunun gibi takrr
olunsa katc faide eylemez, nlarn mekn cehennemdir. Nitekim Hakk
T e cl hazretleri Kelm- mecdinde buyurur: ve ernm ellezne fesek
fe-mevhumun-nr .
m di Hakk T e cl hazretleri yaramaz ilere rzs yokdur, her kii kim
erri iler kendtinnficl-i ihtiyrdur, cezsm bulur. Kem klallhu T e cl :
Fe-men y a cmel miskle zerretin hayren yer ah ve men y a cmel miskle
zerretin erren yerah . Pes imdi ibu nizm ve intizm-i leme mtecallik
n-hemvr ahvller1" ki yakn zamn: iinde zuhr itmidir bd ve b cis
ne vehile omudur dey sul olunur ise, Allhu T e cl lem ve Resluhu,
meer cevb bu ola ki Islm pdih bir rh-i lemdir ve pdihtk

fevkinde dnyda bir l mansb dah yokdur ki garaz ve hased ile bir
v a z c-i n-hemvr eyleye. mdi pdihlarn kalbleri sfdir, bunlarda
garaz ve hased olmaz, dim Hakk T e cl lazretlerinn rizs zre ol
ma sacy iderler ve ecdd- izmlarundan oligelen knn-i kadmleri
dah budur ki cib-i liyyelerinden vekl-i saltanat dey kaan bir kulunu
sadr- a czamla nasb itselerdi ol vezrine buyurulur imi ki: ccte seni
irdet-i Hakk ile vekl eyledim ve min b acd greyim seni basret ve tedrlik
ve takayyd zre olasn ve memlik-i mahrsada vkic taht-i hilfet-me5bmda olan recydan ferd-i ferdeye zulm ve tecadd olunduuna rizm
yokdur ve mr-i mrn ve mr-i liv ve kuzt ve sir hkmet nmnda
olanlara tenbh eyliyesin ki hilf-i erc katl-i nefs olunmayub ve dmesneye
zulm ve ta cadd olunmayub herkes eyym- adletimde sde-hl olalar
ve her mansb ki virilmek lzm gedikde tafahhus ve tetebbuc idb mahall
ve mstahakk olanlar rikb-i hmynuma telhis ve arz eyliyesin ve
kimesneden rvet ve hedya nmiyle ve yhd gayri tarkle nesnelerin
alub ve bu sebeb ile ehl durur iken el-iyzu billh n-ehle mansb arz ve
telhs eylemekden begyet hazer eyliyesin ve bir kulum mdm ki mansbda adalet* iizredir ve recy ve bery kendden riz ve kran zre
olalar ve her ii erc-i erf-i nebeviye muvfk ve mutbk ola ol makle
kullarm zinhr ve zinhr garaz ile ve yhd hazz- nefs ile azl itdirilmek
in bir tark ile rikb- hmynuma arz eylemiyesin. Belki ol makle
kullarma hidmet ve diynetleri mukabelesinde istihkklarma gre h ilcat-
fhirem ile ve yhd nn fevkinde olan mansb ile arz eyliyesin. Kezlik
bir akadan bin akaya ve dah ziyde ulfeme mutasarrf olan kullarum
mdm ki ta cyn olunduklar hidmetde miicidd ve sc olub hakk zre
ve istikmet zre olalar, tebdl ve tagyr olunduuna riz-i erfim yok
dur. Beytl-ml-i mslimn hussunda dah itlf ve isrf olunmakdan begyet hazer eyliyesin ve sacy dey hazneme yetmler mln ve evkaf
mln komyasm. El-hsl cmle umru ercile gresin. V ebl bizden
gitti, Rz-i cezda cevb virecek iler ileyesin ve mdm ki iyilik zre
olursun benim hayr ducm seninle ma candr55 dey selefde olan pdihlar
sadkat ile m acrf olan sadr- a czam kullarna memleketi bu vehile sipri
buyururlar imi ve sol sadr- a czam ki eytan la cn vesvesesine aldanub
rvete ve kec tarka slk eyliyenlere sularna gre cezsm grrler
imi ve sol vezr-i a czam ki diynet ve sadkat ve adlet ve hakk zre hid
met idegelmi olalar ol makle-i katc b-m acn olur olmaz bahne ile
azl olunmazlar imi. Hatt merhm ve mafrun-leh Sultn Sleymn
Hn - T b e serhu- hazretlerinn zamnlarmda vezr-i a czan olan Topal
Mustafa Paa b a cz zahmetlerden ktrm olub ve Divn- hmyna
geldikde Bb- S acdetden Divn-hne kubbesine ve ndan Arz odasna
varmaa iktidr olmad eclden kendisini oturaa arz ve tehs eylemi;
ol mahalde merhm pdih Rahmetullhi aleyhi rahmeten vsicaten~

buyurmular ki hl vezr-i a czam cem c-i umra vukf-i tmmesi var

iken imdi tebdl olunur ise yerine gelen bunun tabakasna varncaya,
dein belki nice umr-i mhimme zyic olur ve gelb ne vehile hareket idecei hod n m aclmdur. m di gir Mustafa lalam mdm ki tark-i hakk z
re hidmetdedir gir sadr- a czamlk hidmetinde olsun; nihyet Der-i
sacdetden Divn-hne kubbesine gelince at ile gelsn. B acdehu 'arza
girmek lzm geldikde huzr- hmynuma tezkire ile getrsnler55
dey buyurmular ve nice zamn merhm Mustafa Paa bu vehile hidmet
eylemiler. yle olsa ol asrlarda hod kaht-i ricl deil idi, nihyet tz
tebdl ve azl ve nasb olunmak ahvl-i leme ihtill ve hazneye kll za
rar olmas mukarrer olduu fehm olunurdu. Zam- sbkda her nesne
nin sonrasn fikr idb ve kbet-end ve re5y-i s5ib olduklar in lem
nizm ve intizm bulub K a cbe-i mkerreme ve Medne-i mnevvereye
mlik olunub t kim Yedi klm e dein hkm-i hmynlar cr olmu
idi. Lkin f zamnin hzr memleketleri zabt eylemee acz eker olunmudur. mdi f zamnin her sadra gelenler Bu gn ho grelim, irtenin
ss vardr55 deyb kapularmda olan hademeleri aka ile kimin meslihi
vardr55 dey mesel sokaklarda avclarn zaar kelbleri gibi rvet arayub
gezerler. Bu takdrce sadrda olan bu f i cle slik olunca s5ir aaa hili
olanlarn ahvlleri zahirdir, haf deildir. Bu hussda Muhammediyye
kitb shibi Yazcolu -R ahm etu5llhi aleyhi rahmeten vsicaten- te5lf
itdii kitbda yle buyurmu ki:
Kaankim aznasa metbH dnin
Balanur gnh tbirinin
Hakk T e cl rahmet eyliye, bir kitb sz sylemiler ve atalardan dah
mehr meseldir ki Balk badan kokar55 dimiler. mdi cevb buna kd
ki cmle leme ihtill ve nizm bozulmas pdihmz ey vezr-i a czam
idinmeytib vezr-i a czam olanlarn s-i tedbri ve rvet almalar ile cmle
lemde olan yaramazlklar ve bidcatler ve hilf- knnlarm zuhrma
hemn sadr- a czam b cis ve bd olmu olur. Buna mnsib hikyet ki
merhm ve mafrun-leh Sultn Selm Hn-i Gz-i atk -R ahm etu5llhi
aleyh- Msr vilyetini feth eyleyb ve K a cbe-i mkerreme ve Medne-i
mnevvereye kisve-i erf giydrb ve ehl-i Haremeyn hkmlerine
mahkm oldukdan sonra gnlerde bir gn serr-i saltanatlarnda iken
feth eyledii vilyetleri htr- eriflerine gelir ve gayet ile refhiyyet ve
inirh-i kalb hsl olur ve bu htr- erifleriyle vezr-i czam olan Pr
Paa5y arsnlar55 dey emr ider ve f 5l-hl haber olunub gelb huzr-i
Pdihde dest-bs ider ve ol mahalde merhm pdih - R ahm etu511hi
aleyh- hitb idb buyurmular ki: Pr lalam, biinyeti5llhi T e cl
vilyet-i M sr5 feth eyledk ve Haremeyn-i erfeyn - e r- refehum5llhu
T e c l- ahlleri hkmmze mahkm olub ve Hdim?l-haremeyni5-

erfeyn unvaniyle m ucazzez ve mukerrem olduk ve imdiye dein her ne

cnibe mteveccih olundiyse bi-emri5llhi T e' l feth ve nusretler m
yesser olurdu ve hl emrimize m uhlif v a zc ve hareket ider kimesne dah
yokdur. yle olsa simden sonra bu devlete zevl olmak ihtimli var mdr55
dey buyurmular. Merhm Pr Paa dah bir kil ve mdebbir vezr imi
ve ol mahalde merhm pdih hazretlerine cevb virmiler ki: Devletl
pdihm, imdiki hl bu devlete zeval olmaa bir ey grnmez ve mdm
ki cedd-i a Mlarnzdan bu knun ve k'ide ki kurulmudur ve icr olunur
ayruk bu devlete zevl olmak muhl ender muhldir, lkin benim devletl
pdihm ba'de5z-zemn haslet ey yle kim evld- kirmlarnzm
zamnlarmda zuhr eyliye ol zamn bu devletin ihtilli mukarrerdir55
dey cevb virdikde merhm pdih -R ahm etu5llhi aleyh- bunun
cevbndan mteellim ve b-huzr olub ve gazablarndan buyurmular
k i: Bire kara Trk, benim haznemde hazne mi ekskdr ve kullarmdan
kullar m ekskdr ve cebehneden ve at ve katrdan ve deve ve s5ir sefere
mte'allik ltdan eksk nesne mi vardur, hd her nesnem kuvvet-i ke
mlde olub ve hibir nesneye ihtiy yok iken ol ey ne bir nesnedir ki
Devlet-i Aliyyeye sebeb-i zevl olmu ola.55 Merhm Pr Paa dah cevb
virir ki: Devletl pdihm, Hakk T e'l mr ve devletini izz u evketle
gnden gne ziyde eylesin, eer haznenin ve eer kullarn ve eer lt-i
harbe m te'allik cebehne ve s5ir mhimmat cmle mevcd ve mkemmel,
hi eksk ve noksan diyecek bir ey yokdur, lkin Hakk T e' l hazretleri ,
gstermiye, zamn- adletinizde ol ey hd olmaz, muhldir, fe-emm
ba'de5z-zemn evld- kirmlarmz eyym- hilfetlerinde yle kim birisi
bir hmak vezr-i a'zam a derse ve yhd rvet kapusu kde olub
ve ol sebeb mensib ehline virilmez ise ve yhd hkmet nmnda olanlar
avretlerinin murdlar zre hareket iderse ol zamn bu devletin ihtilli
ve here merci mukarrer olur55 dey arz eylediklerinde merhm pdih
-Rahmet-llhi aleyh- bir zamn tefekkre varub ba'dehu szn pesend
itmekle ol mahalde buyurmular ki Allhmmahfizn y rabbe5l-lemn55
ve Pr Paa merhma bir hil'at-i fhire giydirmiler. m di hakkat-i
hl arslan hidmet iden karakulakdr, yohsa tilki ve tavan arslana hidmet
eylemek hi mmkin midir ve bu tarihe gelince itmi deildir. yle olsa
f zamnin yirmi be yldan mtecvizdir ki her sadra gelenler hilf-i
knn nice n-hemvr ilerinden m 'ad rvet alnd hd mukarrer ve
muhakkak sabit ve zhirdir ve rvet ise din Devlet-i Aliyyenin temelini
kazmak zrdir ve her sadra gelenler rvete slik olmala s5ir vzer ve
ulem ve mer ve hkkmlar el-hsl a'lda ve ednda rveti bir mertebeye
uy' buldurdlar ki bir mselmnm meslihi Allh in grlmek yanlarn
da hemn kfr tabakasna varmdr ve rvet bu vehile hret bulmala zhir mensib ehline verilmedii bu dah azharun mine5-ems5dr.
Bu takdrce Pr Paa merhmun rvet alnmas ve mansb n-ehle viril-

mesi didi huss zahirdir ve bunun resi ve ilc grlmez ise idrk
oluna, mesele m aclmdur. yle olsa bu ahvl- lemin ihtilli^ ve Kul
tifesine ecnebi karlmas ve zorba ve Gell zuhru ve haznenin muzyakalklar ve recy ve berynm perkendelikleri ve mensb ehline virilmedi ve rvetin ibtid zuhru ve bi 1-cmle knna muhlif ve cem c-i
efcl-i kabih zuhuruna bd ve b cis vezr-i a czam yokluu ve yoksullu
udur, gayr deildir. En-nsu ala dni mlkihim55 fehvasnca ite cevb-i
saf ve sahih budur ki zikr olundu. Bk Allhu T ecl alem Resluhu.
EL - FASLUS - SN AER
m di ahvl- leme halel olmaa bd ve b ls olanlar nki beyn
olundu, bundan sonra bunun ilc ve resi ne vehile grlmesi mmkindir dey sul olunur ise, Allhu T ecl a lem ve Resluhu, buna dah
cevb bu ola ki nki halk- lem byle mevve ve knn- kadm dah
bu ekle varmdr, simden sonra hemn sacdetl pdih-, lempenh
hazretlerine lzm ve lyk olan budur ki pdihmz veblden saknr
ve Hakk T ecl hazretlerinden havf ider slm kav ve diyneti mkemmel
ve knn- l-i Osmri icra ider zamn- sbkda olan ecdd- izmlarmm
vzerlar gibi tark-i hakk gzedir bir msemm bulub sadr- a czam
eylemeleri zerlerine vcib olmudur. T kim rz-i harde mesl olmkdan
hals olalar. Menkldr ki hazret-i mer -Radiyallh an h - hilfetleri
zamnmda taht- hkmetlerinde mermerr-i ns olan meer bir kp
rnn meremmet olunmas muhtc iken bilinmemekle ta cm r olunma
m ve bir gn ol kprden koyun geer iken kprnn sakat olan yerine
bir koyunun aya geer, ikest olur ve tekayyd olunmadna rz-i cezda
Hazret-i mer -Radiyallh an h - mesl olmasna sebeb olduu kitblarda ayndr, tafsil zre bilmek in mahalline mrcaat oluna. Bu takdr
ce ahvl-i lem in sacdetl pdihmz dim tekayyd-i tm eylemesi
zerlerine vcib ve lzmdr ve knn-i kadm budur ki sadr- a czamhk
virilmek lzm geldikde eeri vezr-i sn ol gelmidir lkin f zamnin
bunca ihtill-i lem sebebi ile zikr olunn sfat ile muttasf bir ehl-i hakk
kimesnei gerek bi5l-fil sadrda olan vezr-i a czamm insfa gelmesidir,
gerek ikinci v^ nc ve drdnc vezrdir ve gerek ulemdan ve sulehdan ve gerek merdan ve sirdendir, el-hsl kullardan her kangi blkde bulunursa getirilb ve istimlet virilb ve sacdetl pdihmz dah
dim m ucn ve zahri olmak zre sadr- a czam eylemek lzm gelmidir.
Zr memleket harb olmaz, ll vezr-i a czamdan ve m acmr olursa gir
vezr-i a czamm hk ve adi zre olduu sebebi ile olur. mdi kelmn muhassal ve zbdesi vezr-i a czam tedrki umr-i. mhimn-i dniyyedendir
ve yhd hr-yr- gzn -^-Ridvnu5lhi T ecl ecmacn - zamn-i
hilfetlerinde olduu gibi sacdetl pdihmz dah kendleri d a cv

dinleyb ve her umr kendleri greler; fe-emm f zamnin kendleri

grmesi hd muhldir, zr zamane demsi edebsiz olmudur. Hemn
pdihmza lzm olan budur ki zikr olunan sfat ile muttasf bir ehl-i
hak std- kmil m icmr bulub ve ibu bozgun binya m i'm r ve emn
iderse ve bi5z-zt kendleri dah tekayyd buyururlar ise ol binnm ba'z
harb olmu yerleri san'at ile ve tedrc ve tedrk ile gir an-karb biinyetillhi T e' l ta'm r ve termm olunmas mmkin olur ve byle
std- kmil ldmesneler taht- hkmetlerinde b-nihyedir, eyleri
hemn taleb ve aramalarna mevkfdur, bulunmaz dey gadr yokdur,
cihn hl deildir ve ill ibu bozgun dzen bist gayr eki zre tashih
olunmaa mmkin olunmad ke-ems zhirdir. Belki ihml olunur
ise el-iyz billh giderek i dlivr olur ve Tershne-i mire ve donanma-i hmyn ahvlleri ve mahmiyye-i Msr ve Haremeyni-erfeyn
ve Yemen ahvlleri dah yazlr ise tatvl-i kelm ve tafsle muhtcdr.
Lkin beyn olunmaa dah ihtiy yokdur. Zr ib rislede zikr olunan
ahvllerin islh mmkin ise bunlar dah na tbi'dir, hemn m a'an
islh olmu olur ve ill fel ves-selm. m di cevb-i sevb bunda hatm
olundu ve vki'-i hl budur, Allhu T e' l a'lem ve Resluhu. V e lhamdulillhi R abbil-lemn ves-saltu ves-selm al seyyidin Muhammedin ve lihi ve ashbihi ecma'n.
Bu faki^-i kesrt-taksr ibu risle-i nasih-pezri gyet ihtisr
zre tahrr, H ayrul-kelm akallun ve dellun fehvsmca tastr klub
fe-emm her sz bir kitb ve her harfi bir faslul-hitbdr; yet-i kerme-i ccV e m yantiku anil-hev in hve ill valyun yh msdkmca
ilhm- kibriy ve eltf- hd ile iml ve in olunmudur. Egeri f za
mnin hz hsidn-i dn Efemin hzl-hadsi ta'cebne ve tadhakne yet-i kermesi muktezsmca bu mazmn-i sadkat-mehna istihz
ve hande-i b-c iderler, lkin nlar kavm-i dll ve frka-i chhldendir.
Nitekim server-i kint ve mefhar-i mevcdt buyurmular ki Kl
hayren tagnem ve skt ani-erri teslem . yle olsa doru sz gani
met ve kul efendisine rst sylemek sadkatdandir. Herkesin mikdr-i
akl zre sadkati sznden belldr. Uklu zl-ifhm tahte elsinetilaklm . Eeri pdih- lem-penha bu makle szleri inh ider ok, l
kin Yeklne bi-elsin etihim mleyse f kulbihim yet-i kermesi fehvsmca dillerinde var, fe-emm kavileri fille rin e uymaz ve bu kullarnn
ismi zeyl4 rislede nihn olub ayn ve beyn olunmadna sebeb bu
makle ilmmuz hemn f llh olub ve bir vehile murd ve taleb olma
ddr. Nihyet bu hkr-i b-sadkat zamn- tufliyyetden hnedn-
l-i Osmnn perverde-i ni'm et ve hidmet-gzde-i der-i devletleri olub
ve zllullh pdih-i lem-penhn nazar- liyeleri ile manzr ve nice
hidmet-i aliyyeleri ile mesrr olduum ke-ems zhir ve minel-ems
bhir dir. yle olsa kem hve hakkihi sadkat zre bir hidmetim sret

bulman l tuhizn bi-m neseytu55 dey zr-gyn bu bir ka kelimt

beyn olunmudur ve asi ve sebeb budur ki grdm gitdike yn-i saltanat-
Osmn muhtel ve rite-i kcide-i knn-i cihnbn hail olmakda ve
haznede kllet ve mbeyn-i hkkmda advet ve kuztda rvet ve ca
ni b-i dmende frsat ve kurbiyyetde olanlar hiynet ve ulemda tam ac
ve hamkat ve ra ciyyetde zircat-i b-bereket ve kasvet, el-kssa ke
be-ke bidcat ve taraf taraf haclet her vehile gayret-i nn u nemek-i
pdih ve hamiyyet-i rukiyyet-i ehinh ca gelb bu denl cret
olundu. midvarm ki makbl- tab-c-i erf-i pdih ve m atbc-i kabl-i
ehinh olub bu fusl-i kmmel belki ihynen manzr ola ki in-Allhu
T ecl tahtnda fev3id-i bisyr ve av5id-i b-kenr vardr. Amel buyu
rulur ise lem iyile tebdl ve nevc-i ben dem islha tahvil ola. Asa
rabbn en ybdilen hayren minh inn il rabbin rgbn55. Belki
Se-yec calu5llhu b a cde usrin yusren55 nice ve nice frsatlar ve dmen-i
dn ve devlet olan bed-gherlere hakreter ve feth ve nusretler myesser
ve mukadder olmu ola. Fe-as?Ilhu en yetiye bi5I-fthi ev emrin min
indihi55. Zr adlet mcib-i nr-i nusret ve hidyet ve zulm b cis-i syh-i
zulmetdir. Nitekim hazret-^rislet-penh -Salla511ahu aleyhi ve^ sellem
ez-Zulm zulemtu yevmiKkyme dey buyurmlardr. R a ciyyete
zulm olsa pdih mesl olur. Hads-i erf-i es-Sultnu zillullhi yev
ileyhi kll mazlm fehvsmca Ve kllkm r cin ve kllkm mesln
an ra ciyyetih53 muktezsmca pdih sulden ve lem-penh veblden
sakndm. m di tedbr-i umr-i memlekete rey-i sib ve zabt- kavcid-i
saltanata fikr-i skb gerekdir. Mavere vcib ve ehemm ve akl-i klle
mlik olanlar ile danmak elzemdir. ster zevi5l-cukK ve l ta cs
fe-tendem53 ve yine buyurmularki M hbe men istir ve m nedime
men istihr . R ey-i sedd dest-i eddden evldr. m di dergh- zlcellden dileriz ki bu hnedn- sacdet--iyndan devlet ve ikbli dr
itdrmeyb pdih-i ru b c-i Hi^sknu heme muzaffer ve mansr ve
a cdlarm meksr ve maklr ve devletlerini m acmr, husrevleri hk
mne mem r3 hayr-hhlarm meebr, seherlerin pr-nr ve gicelerin mes
rur, t yevm-i nr clest-i saltanatlarn pr-zr ve hiynetlikle hidmet
idenleri kr ve mflis ve a cver eyliye, bi-lutfihi ve keremihi bi-hakki Seyyidil-cumhr.
Hikmet-i Bzrcmihri dinle ey h- cihan
Her biri bu szlerin bir drr-i safidir ayan
Srme-i ayn-i adlet hk-i pyindir senin
Hakk Tecl haredek ol hki klsn ryegn
Nrdr ryun eh zM-i lhsin vel
Olsa lyk taht~ zilim ke-i emn ii emn

Bu fena klme geldi nice yz bin pdih

Hep ferm^old amm anlr Nirevh
Mm-i bk isteyen adi u adlet eyledi
ehlere lzm olan hm adletdir hemn
Dr- dny mahzen-i insn-i kmildir sahh
Pdih-i dehr olan olmudur na psbn
Her zamn kim tayy-i bahr itmek dilersen Husrev
Mlk dery) taht ketdir, adlet bdbn
Ger tefekkr itse dem bir bedendr kcfint
Anda zt-i pdishe didiler rh-i revn
Grme lyk pdihm haste ola ol beden
Bir marazdr zulm^olmaz cism^nnla dmn
N'oldn bilmek dilersen mlkn ahvlini
Kl tafahhus evvel bul ehl-i hak bir tercmn
Tk-i Kisr-ve kurub zencr-i adli bacdehu
Eyle bir bir kullarn hidmeiinle imtihn.
Kullarndan sadr- a*zam kim vekilindir senin
dil lim gerek hem krsz u krdan
Ykma yapma virme alma sadr- aczamdan olur
Tohsa ehler mver-i perdede olur nihn
Durmadn ykmakdadrlar Devlet-i OsmnVyi
Pdihm sadr- aczamlar elinden el-amn
Rz asam kullarnn cmlesi gafletdedir
Hakk Tecl bunlara insflar virsin hemn
Ekseri hkimlerin rvet tarkin tutdlar
Hurmet-i erc-i Resle irdi Sultnm ziyn
Tand lem te-i rvetle yoklar olmad
Doldu sahn- sumn h-i recydan duhn
Sr u en tutdu cihan Surh-er kld guluvv
Gitdi Tebrz ile Gence Nahcivn ile Revn
sterz Allhdan kim l-i Osmn miidm
de mansr u muzaffer durduuma bu cihn
Dger:
sumn- devlet u zll- hd Osmn Hn
Halk-i lem sye-i adlinde buldular emn

K T B - M S T E T B

D g er:
fitb-i lemca-i hlrn haya Osman Hn
ZiU-i adlinde anun buldu cihan emn emn
Dger: :

ij^

fitb-i mlk millet zill-i Hakk Osmn Hn

Halk-i lem sye-i adlinde buldular emn
Htif-i gaybden ilhm oldu bu nazm-i latf
Kilnin ismin eyler msrc-i evvel beyn
................................................. ( Msrc-i evvel)
Odur bu devlete cndan hayr-hh

[ZEYL]
Sa'detl pdih- lem-penh hazretleri ibu ahvl-i leme alelicml haberdr ve m alm - hmynlar oldukdan sonra vzerlarma
ve ulemlarna vech-i merh zre sul ve cevb taleb buyuralar, t
kim mansab tasarruf idenler ve mansaba tlib olanlarn istihkaklar ve
re5y ve tedbrleri zhir ve malm oluna. Ba'dehu sa'detl pdihmz
iktiz itdine gre Devlet-i Aliyyeye enfa' olan rey ve tedbr ne ise gice
gndz Hakk T e'l hazretlerine mnct idb ve slh in hsn-i
himmetlerin sarf idb buyuralar:
Lalam sadr- a'zam ve sir vzer kullanm a ve hkmetde ulem
du'clarm a ve sir zengi aa kullarma ve Alt Blkde olan ihtiyr
siph kullarma ve Yenieri ocanda olan ihtiyr kullarma selmlar
olunur. H ayr du'mdan sonra umr- dn ve devlete m te'allik cmle
nizden yedi su5lim vardr, cevb- b-sevb taleb olunur:
'
Evvelki s? l: Merhm ve magfrun-leh ceddim Sultn Sleymn
Hn-Tbe serhu ve ca'alel-cennete [46a] misvhu- hazretlerinin zamn-
eriflerinden ber Kzlba- bed-ma' zerine seltn-i izm biz-zt
sa'detle sefere varlmad sebebi ile midir yohsa gayri sebeb ile midir hl
ah nmnda olan Abbs- pr-vesvsm dalleti gnden gne ziyde ol
duun nakl iderler. Bu takdrce Hazreti ihryr-i zn -R id vn u llh i
T e' l aleyhim ecma'nlazartma tl-i lisn iden rfzn ve mlhidne
mchede f sebili5lh gaz itmee hd vcib ve lzm gelmidir ve ecdd- izamlarm - R ahinehumu51-lhu T e ' l - zam nlarnda memlik-i
mahrsada vld' bunca kl' ve memleketleri ki feth idinceye dein zhir
nice ve nice sefer-i hmynlar vk'i olmudur; gir ol zamnda kat'
re'yya ihtill vki' olmayub ve her vehile ahvl-i lem nizm ve intizm
zre olduklar bu dah zhir ve beyne5n-ns ma'rfdur ve kullarmdan
niceleri ol zam lan grmlerdir. yle olsa hl yirmi otuz yldan mtecviz olmu ki ahvl-i lem muttasl tedenn zre olduu [46b] ve nice
memleketlerimizi gir dmen aldu yi'dir. Mesel Acem vilyetlerinde
Eylet-i irvn ve Eylet-i Ere ve Eylet-i eki ve Eylet-i Timurkapu
ve Eylet-i Gence ve Eylet-i-Tifls ve Eylet-i Gori ve Eylet-i Tebrz ve
Eylet-i Nahcivn ve Eylet-i Nihavent ibu zikr olunan on belerbeiliklerden m 'ad otuzdan ziyde kal'alarm z alnm ve. zhir bunca vilyet
lerimizi dmn- bed-fi'l alncaya dein nice nice mmet-i Muhammed
ehd olduundan m 'ad ehl- aylleri esr olub ve nice dah rz eksiklii

olmudur. K ezlik zikr olunan vilyetler feth oluncaya dein nice"hazneler

sarf olunub ve ol seferler hasebi ile dah nice memleketlerimiz ayak altnda
py-ml ve nice recy perkende olmaa sebeb olunub ve bunca ta cb
ve zahmetlerden sonra bu ne hikmetdir ki ecdd- izmmr^femn- asrlarmda dmnm ellerinden memleket ve kalcalar alunur iken ibu tarl-i
mezbrdan ber diimn- bed-kr bunca memleketlerimizi alub ve nice
yldr ki sefer-i hmyn vkic olduka serdr olanlar [47a] hemn bir
varili bir gelinir olmudur^ katc bir f ide mhede olunmadndan
m cad bunca memleketlerimiz ayak altnda ineniib ve bunca recy
py-ml olduklarndan gayri nice ve nice beyt5l-ml-i mslimn sarf ve
zyic ve telef olduu mesm c- hmynum olmudur. yle olsa bu ahvl
lerin asi ve hakkati var mdr ve nice rzgrdr i ilerye varlmad
sebeb ve b cis nedr, beyn oluna.
kinci svl: Bundan akdem merhm ve mafrun-leh Sultn Sleymn Hn hazretlerimin zarnn- eriflerinde yenieri kullarm on iki bin
iken imdi yalnz hemn korucu ve tekcd nmnda olanlar yedi binden
ziyde olub imdiki hlde cmlesi otuz be bin neferden ziyde olmu
dur. Kezlik A l ti Blk siph kullarm dah ol asrda cmle sekiz dokuz
bin nefer mikdr iken imdi on dokuz bin neferden ziyde olub ve gnden
gne muttasl eer yevmiyyeleri ve eer nefert artlmak iizredir ve sir
ocak ahvlleri hd cmle ziyde olub ve knna muhalif olmudur ve el-n
ziyde olmak zredir [47b] ve K u l tifesi byle ziyde iken gir nice
memleketlerimizi dmn- bed-kr almasna bd ve b cis ve sebeb ne
vehile olmudur, beyn oluna.
nc su l: Bundan m cad imdiki hlde yenieri kullarm otuz be
bin nefer mikdr var iken sefer-i hmynum vkic olduka evvel yarar ve
nmdr, m ncim ve mtemevvil olan yedi sekiz bin mikdr yenieri
kullarm nedir pr-i fn ve sakat ve amel-mndelerdir dey aalarnn
hilf- vkic inhlariyle tekcd ve korucu nmna defterlere kayd itdirilmi ve b a cz nefert dah zbitlerinin himyelerinde olmala kimi Rrnili cnibine ve kimi Arab ve Acem ve Hind diyrlarmda her biri kr
kisb ve ticretlerinde olub ve b cz nefert dah kk nmnda ve kimi
henz beikcle ve kimi dah defterlerde ismi var lkin resmi yok iken beytl-ml haznesinden her ulfede gir bunca yk ml ihrc olunur ve bu
sebeb ile dim hazneye gadr olduundan m cad b a cz yaya, ba nefertiyle ve yamak neferler ile topu dey b a cz serhad vilyetlerine ta cyn
[48a] olunur imi. Mesel Budim ve Belgrad ve Kamanie ve sir klc
ki m aclmdur cmle be alt bin neferden ziyde topu dey muhfazaya ta cyn olunub defterlerde kayd olunur imi. H l ki bu cmle klcda
bin neferden ziyde muhafazalarda* mevcd olmad ke-ems zhir
imi ve byle iken gir bunca nefertm ulfeleri nedir, mevcddur dey

zabitleri ulfelerin kabz idb ve eki belc iderler, hem bunca beyt5l-ml
tlak ve israf olunduundan gayri sefer-i hmynum dah vkic olduka bu
mikdr bin nefer, nedr serhadlerde muhfazadadr dey aa ve zbit
olanlarn hyneti sebebi ile sefer-i hmynuma hzr olmazlar imi ve
bunlardan bakiyye kalan kullarm dah sefer-i hmynum vkic olduka
her zbit olanlar beer onar nefer yenieri kullarm himyelerine alub
ve seferlerde her ulfe yoklamalarnda mevcddur dey ulfelerin haznem
den ihrc ve eki belc iderler. Bu takdrce her sefer-i hmynum vkic
olduka bunca [48b] bin yenieri kullarmdan ancak sekiz bin nefer mikdr seferlerde mevcd olur imi. Hatt merhm ve mafrun-leh G z
Sultn Mehmed Hn -T b e serhu ve ca ^ lel-cennete misvhu- hazret
leri Eri seferine biz-zt sacdet ile tevecch buyurduklarnda ol sefer-i
azmde on bin yenieriden ziyde olmad bu hd tevtre yetimidir.
Byle iken serdrm ile efer-i hmynuma memr olan kullarmdan
imdiki hlde ne mikdr mevcd sefere varld beynen-ns haf deil
dir dey nakl iderler. Kezlik Alt Blk siph kullarm on dokuz binden
ziyde iken sefer-i hmynum vkic olduka unlar ki ulfeleri ziyde
olub ve mncim ve mtemevvl ata ve hidmetkra kadir olan kullarmn
b a czlar vzernm bidcat olan defterlsi dey her sefer-i hmynum
dan alkonlub ve b a cz nefert kapu defterdrlarm ve sir vilyetde
olan defterdrlarmm istihdm kulu dey seferden alkonlub ve b a czlar ki
ar ulfelu kullarmdr, aalar ve ktibleri seferde vkic iki kist ulfe
lerin mcerred kendleri almak in [49a] himye tarkiyle uhdelerine
alub ve seferlerde her ulfe yoklamasnda mevcd dey bit-tamm ul
felerin aalar ve ktibleri eki iderler. Bunlardan sonra bk kalan siph
nmnda kullarmn hod kimisi serdrlarmn ve mukabelecilerin lyneti ile bezir yayla yanm raklar ki altar ve sekizer ve onar akalk
ulfeleri vardr ve ekseri Trk ve K rd ve ingne ve Acem ve sir ecns-
muhtelifeden hsl olub ve yolsuz gelmidir ve b a czs dah geri tarkiyle
ble gemidir, lkin fakrl-hl olmala ata ve dona kadir olmayub
piyde sefere varr ki ancak ulufe yoklamasnda bilinr, t kim ulfesi
k atc olunmya. Bu takdrce sefer-i hmynuma giden kullarm bu makle^
lerden olunca ayruk ol seferden hidmet ve frsat ve nusret midinde olunur
m? yle olsa ibu zikr olunan maddeler vkic ise dmn- bed-ficl
bunca memleketlerimizi alduuna ta caccb iclecek deildir. mdi eer
Alt Blkde olan siph kullarm ve eer Hac Bekta ocanda olan [49b]
yenieri kullarmdr aralarnda ecnebi girmesine ve yirmi be yldan ber
vkic olan seferler in bunca hzineler telef olduundan m cad ol se
ferler sebebi ile bunca recy perakende olmu iken alman memleketleri gir
dman almaa ve bunca v a zc- n-hemvr ve knn bozulmaa bd
ve b cis ne vehile olmudur, beyn oluna.

Drdnc su l: V e bundan m cad ecdd^ izmm zamn- erif

lerinde olan vzernm yedi sekiz yz mikdr mteri abd-i memlki
ve yarar kullar olub ve na gre sefere mtecallik cebe-hneleri ve at
ve katr ve deve ve adr ve sir lt ve esbblar hzr ve mheyy olub
t kim alel-gafle bir dman zerine gnderilmee serdrlk ile fermn
olunsalard irtesi hemn otlaklarn skdara ve yhd Edirne Kapusundan tara kurarlar imi. Denile ki bundan akdem Burusya Celli
ekiylarmn defci in biz-zt merhm ve mafrun-leh Sultn Ahmed
Hn -T b e serhu- hazretleri azimet buyurduklarnda vzer ve ehl-i
mensb olan kullar dne ve yhd seyrne gider [50a] gibi gitmiler
ve b a czs azimetlerinde bir ka gn sonra varmlar. Bu takdrce vzer
ve mr-i mrn ve sir ehl-i mensb kullarmn sefer-i hmynuma
mtecallik kapular mkemmel olmaduundan m cad kapularmda kethudlarmdan t kim seyislerine varncaya dein cmle hademeleri ulfem
ve zecmet ve tmr tasarruf ider kullarm istihdm itdiklerinden gayri
memlik-i mahrsemde olan ze cmet ve t imrlar evlerinde kedilerine ve
kelblerine varmcayadek py- Kalenderi bah itmilerdir. Lkin merhm ve
mafrun-leh Sultn Sleymn Hn hazretlerinin asrnda ve ndan evvel
olan ecdd- izmlarmm zamn- eriflerinde sadr- a czam olanlarn
kethudlar nmnda ancak yirmi bin akalk ze cmet mutasarrf olmaa
meznlar im i.*K atc ayruk vzer kapularmda ve sirin kapularmda
dirlik tasarruf ider kullarmdan hddm nmnda olmazlar imi. imdi
ise vzer hademeleri deil, kethdalarnn hademeleri ve kleleri seyis
lerine varncaya dein birer ism tesmiye eylemiler ve bunca zecmet
ve tmrlar birer tark [50b] ile bert itdirb ve sepetlerine koyub tasarruf
iderler. Bu sebeb ile erbb- zu cem ve erbb- tmr kullarm Anadolu
ve Rm-ili ve Arabistn cmle ikiyz bin kl iken hl r-i a cr kalmayub sepetlere girb m acdm omudur dey nakl iderler. Bu hod el-iyzu
billh hynet zre hynetdr. y k olsa bu makle hynet ve hilf-
knn irtikb itdikleri ve ecdd- izmlarmm knn- kadmleri bozul'maa b cis ve sebeb ne vehile omudur, beyn oluna.
Besinci sut l: V e bundan m cad ecdd- izmlarm zamn- eriflerin
de cemic kullarm salih ve devrme ve kul cinsi iken imdiki hl recydan
ola ecns- muhtelife ki ata ve dedeleri dirlik tasarruf idegelmeyb recy
olu olan Etrk ve Ekrd ve ingne ve T t ve Acem ve gayriden olgelmie
muhlif ve knn- kadme mugyir sipahilie, ve yenierilie ve sir dirlie
geb kullarm ilerinde bir vehile ecnebiler girmee bd ve b cis ne
sebeb ile omudur, beyn oluna.
Altnc su*l: V e bundan mcad [51a] cem c ulufeye mutasarrf olan
kullarma her ayda ulfeleri Dvn- hmynumda virilmek knn-
kadm iken hl yirmi be otuz yldan mtecviz olmu ki ancak yenieri
kullarma tamm ulfe virilb ve siph kullarma dah para kesik zre

virilb ve angr ve mteferrika ve sir kullarmn ulfelerin badan

savmak in baclarn a m uktaca eminlerine ve b a czlarma m uktaca
tutan Yehd ve kefere zerlerine slyne olunub ve kullarm varub ol
makle mltezimler kapusunda ulfelerine mlzemet iderler. Huss
el-iyzu billh Yehdlere ve kefere tifesine nice ve nice mlzemetliklerinden sonra gir her sene drt kist ulfelerinden sahh bir iki kist
ulfeleri vsl olmaz imi dey mesmc- hmynum olmudur. Bunun
dah asi ve hakikati var mdr ve byle hilf- knn sdr olmaa b cis
ve bd ne vehile olmudur, beyn oluna.
Yedinci st l: V e ibu zikr olunan hinlikler ve hilf- knundan
m cad Anadolu ve A r abis tn [51b] ve Rm-ili memleketlerinde v k c
bunca hss- hmynumdan bunca hazneler tahsl olunur imi ki cmle
kullarmn ulfelerine ve sir masraf- mukarrereye kifyet eyledinden
m ada, tarada olan beytl-ml haznesine her sene nice yk akalar
v a zc olunub ve zamn olmu ki ol tarada olan hazne kubbelerinde aka
smayub Yedi K ullede vaz cideier imi. imdiki hl memlik-i mahrsada
vkic hss- hmyn mahslnden r ve iri hazneye ml girmez
olmutur. Mesel hss- hmynumdan gzde aklmdan Haleb haznesi
ecdd- izmm zamn- eriflerinde her sene drt yz bin filori irsliyye
hazneme gelr iken imdi on blkde bir bli gelmez olub sir hss-
hmynum hod ve kss al haz tenezzl zre olduundan gayri vzer
kullarma kadm ecdd- izmlarmzdan kendlerine ta cyn olunan
hslar ibu yakn zamndan ber demleri ve voyvodalarnn zulm ve
tecaddleri sebebi ile recylarm pern ittiklerince ol makle b-hsl
olan hslarn hss- hmynuma [52 a] ilhk iderler ve hss- hmy
numdan bakyye kalm m acmr hss- hmynumu hilf- vkic inh
ideier, kendlerine hs ta cyn ider olmulardr dey mesm^ hm
ynum olmudur. Bunun dah asl ve hakkati var mdr ve hss- hm
ynum berbd olmasna sebeb ve b cis ne vehile olmudur, beyn oluna.
mdi bu cmle yedi u?li.m. kim olmudur bunca efcl-i kabih
zuhru ve knn-
kadm bozulmasna b cis ve bd ne vehile olmusdr

9
ve ne sebeb ile vkic olmusdr ve min b a cd bu cmle ahvlleri gir slb-
sabk zre nizm ve intizm buldrmasmn tedbr ve tedrki ve rey-i
sevb ne slb zre grlmesi mnsibdr? Evvel bu cmle cevb vzer
kullarmdan taleb olunur ki nlar bu ahvllere vkflardr ve bu makle
umr in vzer makmmda v a zc olunmulardr; b a cdehu bil-ficl mansbda ve yhd mansb tasarruf itmi ulem efendilerinden ve zengi
aas kullarm ve rzgr-dde ihtiyr Alt Blkde olan siph kullarm
ve Hac Bekta ocanda olan ihtiyr yenieri kullarmdan [52b] dah
ecdd- izmlarmdan grdkleri knn ve m aclm idindikleri mertebe
cevb- sevb taleb olunur. Bak, Allhu T e cl a clem ve resluhu.

 N D E K S
B eyt 5l-m l-i mslimn, 4, 5, 8> 10, 13, 14'j

16, 29, 36, 37.

A bbs, ra n ah, bk. ah A bbs, , 36.
A cm , A cem ,

A cem

M em leketleri,

3,, 4,

11, 15, 17, 18, 19, 20, 36, 37, 38, 39.

Boazlar, 14.
Bostanc,

7,

A ce m olan, olanlar 7, 13, 14.

Budim ,

35.

dem , 22.

Burua,

9,

A a , A alk, A alklar,

6, 7, 8.

8.

Bostancba, 7, 9.
20,

39.

Blk aalklap, 6.

A h m ed I., O sm anl Sultn 39.

Blkba,

A h i, irvn eyletinde kale, 12.

Blk halk,

A h r halk, 14.

B yk m r-i hr, 6.

A ka, 4, 5,^7, 8, 9, 10, n ,

13, 16, 20, 23,

10.
8.

B y k oda, 6.

24, 25, 29.

A kdeniz, 7, 13.

A lt Blk, 16, 36, 37, 38, 40.

A nadolu, A n a d o lu m em lek etim , 6, 17, 18,
J9 ?

Cebeci, Cebeciler, 3, 4, 14.*

39 ? 4 -

A rab, A ra b m em leketleri, diyarlar, 15, 37.

Cebeller,

15.

C el l, Celller, 4, 5, 9, 12, 17, 20, 25, 26.

A rabist, 39, 40.

A rza girm ek,

3 i> 3 9 -

29.

C el l ekiylar, 39.

A rz odas, 6, 29.

C elllik,

A rz- R m , bk. E rzurum , 20.

sary,

6.

A t gemileri, 7, 8,

13,

Avm

C ebehne, 31, 39.

C ebel,

A rabac, 4.

A tm e yd am

G avad, irvn eyletinde kale, 12.

m beyi,

16.

14.

I.
anigr, 3,
anigrlik,

14, 40.
3.

avu, 3, 4, 7, 20.
Bb~ sacdet, 29.
Badk,

irvn

avuluk, 3.

eyletinde

kale,

12.

ingne,

Badd, 20.

ingene, 4,

16, 26, 38, 39.

ukadr, 6.

Baltac, Baltaclar, 7, 27.

Belerbeler,

3, 9.

Belerbeilik,

Balerbeilikler,

6,

7,

12, 36.

D a koruyucular,
D r-

Belgrad, 37.
Bert,

15,

8,
slm ,

D r 5s-sacde,

39.

Berde, G en ce eyletinde kale,

12.

D r V sa^ d e

20.
kapusu,

D vud

B eyt l-harm , 2.

Defterdr, Defterdrlar, 4, 5,

akalar,

B eyt l-m l haznesi,

9.

D elll, 5.

16.
5,

iftlii,

20.

Bergd, N a h civ n eyletinde kale, 13.

B eyt l-m l

Paa

10.

12.

12,

37, 40.

D erg h - l

kpucular,

14.

10,

16, 38.

D em irkapu, bk. Tem rkapu ,

G en ce eyleti, 12.

12.

D evlet-i A liyy e , 2, 3, 5, 8, 9, 10, 11,. 14,

16,

17,

18,

19, 2 i, 27, 31,

35,

15,

G lm n - acem iyn,

36.

Gori, G en ce eyletinde kale,

14.
12.

G ori eyleti, 36.

D evlet-i O sm n, 35.
Devrm e, 7, 26.
Devrm e srisi, 6.
Dirlik, Dirlikler, 3, 4, 6, 8, 9, 16, 18.

H c Bekt oca, 10, 11, 38, 40.

D v n ,

H kim ,

5.

D v n ehl-i 5.

H kim ler,

H leb,

20,

23,

8,

25.

40.

D V n - hm yn, 6, 8, 29, 40.

H leb haznesi, 40.

D ivn-h n e,

H arm ey-i erfeyn, 8, 20, 30, 33.

29.

D ivn -h n e

kapusu, 29.

D ivn -h n e

kubbesi, 29.

D on an m a-i hm yn,

H arem eyn -is-erfeyn evkaf, 20.

H arem -i hssa,

3.

D rdn c vezr, 32.

H arem -i m uhterem , 26.

Hs,

E
E b s-S u cd,

eyh l-islm,

26.

Edirne sary, 6.

H av v ,

22.

H azn e,

38.

H aznesi,

8, 11,

E h l-i dvn , 4.

H azneler,

3, 4,

5,

H azn e-i mire, 2, 5, 9,

14.

13,

15, 20.

H azn e-i hssa, 15, 18, 21.

E h l-i san y ic, 20.

E h l-i snnet ve cem at, 12.
E krd, 4, 39.

H azret-i
H el

m er,

H n ,

bk.

m er,

32.

13.

H il at, 29.

E li emrli dirlik virm ek, 4.

H il cat-i fhire, 29, 31.

5.

H in d ,

E rb b - tm r, 39.

H in d

E rb b - z u cem, 39.

37.
diyrlar,

37.

H kkm , 31.

Ere eyleti, 12, 36.

H nkr kulu, H nkr kullar, 20.

26.

Erzurum , bk. A rz- R m , 20.

Etrk, 4, 39.
Evkaf,

8,

brahim ,

29.

Peygam ber,

22.

olan, olanlar, 8, 26, 27.,

E v k a f ml, 29.

olanl,

6.

olan t ifesi, 27.

s, Peygam ber, 4.
Filori, 4,

15, 18, 40.

shk, Peygam ber, 22.

sm cl, Peygam ber,

- G
G ala ta , 6,

G a la ta sary,

stanbul aas, aalar, 6,

6.

G a r b yiit, 4.

G edik, gedikler, 3, 4, 8,

10.

G ence,

22.

stanbul, 6, 14, 17, 20, 21, 26.

14.

12, 35, 36.

K a b a la ,

6,

15, 18, 21, 23, 25, 30> 3*, 4 .

H azn ed r, 5, 19.

14.

E h l-i mteferrika,

Erm eni,

H s b ae bostancs, 7.
H s oda, 6.
H asta odalar, 7.

E ri, 16, 38.

Em inler,

40.
7.

Hss- hm yn, 40.

Edirne kapusu, 3, 9, 39.

E h l-i hiref,

Hslar,

H s bae,

Edirne, 6, 9, 20, 21, 39.

E ri seferi,

11.

H arem -i hm yn, 26.

irvn

eyletinde

K a lbe-i mkerreme,

14.

30.

kale,

12.

K ad lk,
K ad

23.

efendi,

23.

M b e y n akas,. 16.

K am an ie, 37.

M ah l l, M ahlller, 3.

K a p u aas, aal, 6, 26.

M a h m d A a, K a p u aas, 26.

K a p u cu , K apu cu lar, 3, 4, 25.

M l-i m r { 16, 21.

K apu cu -b a, 6.

M ed n e -i

K apu

defterdrlar,

K a p u ku lu ,

38.

K apu ku llar,

K a ra b a ,

G en ce

K araden iz,

7,

mnevvere,

M eh m ed I I I ,,
15,

16,

17.

eyletinde kale,

30.

O sm anl Sultam ,

12.

M erd -i tm r,

13.

M r -i hr,

n.

6.

K arakullu ku , 7.

M r -i alem, 6.

K a r m n,

M r -i L iv , 3, 15, 23, 24, 29.

20.

K a r a M u stafa Paa, Serdar, bk. M ustafa

T rk,

P r

Krhneler,
Kars,

Paanm

lkab,

M sr,

31.

M ukabeleci, M ukabeleciler, 4,

K ars belerbelii,
K ars kalesi,

12.

M u k ta ca,

40.

M u k ta ea

eminleri,

40.

M u k ta 'ac, 5,

40.

M u ra d I I I ., O sm anl Sultn 2, 3, 7, 11 ,14,

Kefere t ifesi, 40.

K elek, G en ce eyletinde kale, 12.

17, 26.

M s, Peygam ber, 4, 22.

K esip para, 4.

M ustaf, M uh am m ed, 22.

K eth u dlar,

ablar,

7,

19,

27,

39.

M u stafa

6.

Paa,

V e z r-i

K zlb a, 3, 11, 12, 13, 18, 36.

bk

a'zam ,

Topal

13.

Paa, 3.

K z l elm a kapusu, 11.

M ltezim ler, 40.

K iler-i

M ltezim ler kapusu, 40.

mire.

14.

K o rucu, 9, 10, 16, 37.

M sfir, 2.

K oruculuk,

M teferrika, 3,

K ubba,

9,

10.

15.

irvn

M teferrikalk,
eyletinde

kale,

K u l m evcibi,

10.
11,

N ah civn ,

18, 21.

K u l t ifesi, 2, 3, 4, 6, 9, 11, 14, 15,

23,

K k

oda,

17,

12,

19.

Nefer, Neferlik, 3, 8, 9, 10, 14, 37.

29.

N ih ven d

6.

N beti,

eyleti,

N irevn-i
Leven dt, 9.
Lokm ,

bk.

T rk ,

dil,

1.

36.

25,

34.

O cak , O caklar, 6, 7, 8, 18.

22.

L u tf Paa,

12,

16.

N h , 22.

Lisn- T rk ,

13, 35? 36-

N a h civn eyleti, 12.

N edim ,

23, 26, 31, 37.

K u z t,

14, 40.
4.

(?) eki eyletinde kale, 12.

12.

K u l cinsi, 26, 39.

K u l defteri, 5,

M ustaf

V e z r-i

a fczam ,- 21.

Paa,

29,

M u staf Paa, Serdar, bk. K a r a M ustafa

K zlba seferleri, K zlb a vilyeti, 3,

K ostanie,

16, 38.

M ukabeleci kapusu, 4.

6.

K astam on i Sanca, 6.

K eth u d ,

10,

M u kab eleci defteri, 10.

12.

Kastam oni,

K z l

22, 30, 33.

M uhsebeci, 5.

7.

12.

Kefere,

M r -i M rn , 3, 6, 23, 24, 29, 39.

M r -i M r n - A nadolu, 6.

Paa, 3.
K ara

16, 38.

M eh m et Paa, V e z r-i a zam , 26.

O dab a,

O dabalar,

7,

11.

O dalar,

Selm H - atk (Y a vu z), O sm anl Sultn,

o.

18,

O d a korucusu, o.
O la n

devrme,

O rdu bd,

26,

30.

Serdr, Serdrlk, 3, 9, 16, 37, 38, 39.,

6.

N a h civ

eyletinde

O sm n H n - G z,

kale,

(I. Osm an)

13.

O sm anl

Serhdli kullar, 18.

Serhad vilyetleri, 37.
Silhdr,

Sultn, 2.

6,

17.

Silhdar aas,

17.

Silhdar blkleri, 17.

Siph, Siphler, 4, 7, 8, 16, 17, 27, 36,

zen g i

a a

(aas)

zen gi

aalklar,

kullar,

34,

36,

40.

7.

38,40.
Sip h aas,

17.

Sip h blkleri,
P
Pdihlk,
Pdih
P y-

Siphilk, 3, 4, 7, 39.

28.

avgh,

Sivas,

9.

K alen d eri,

20.

Sivas kalem i,

39.

P r Paa, V e z r-i a'zam ,

Pke,

17.

Sip h kullar, 36, 37, 38, 40.

18,

19, 30, 31.

Sol vezr,

20.

26.

Sultnlar kapusu,

26.

7.

Sleym n H n -i G z (K an n ), O sm anl
Sultan, 8, 9, 10,

R
R fizler,
R e is,

12.

Sleym n, Peygam ber, 22.

R evn , N a h civn eyletinde kale,

R ikbdr,

13, 35.

6.

23.

ark seferi, 3.

R m -eli, 3, 6, 13, 14, 17, 18, 19, 20, 25, 37,

39, 40R m iye, T eb riz eyletinde kale,

R zn m eci,

4,

12.

5.

R vet, 2, 3, 4, 5, 14, 20, 23, 26, 29, 30, 31.

3.
defteri,

ehr olanlar, 26.

ehrizol,

13.

ehrizol

belerbelii,

13..

eki, eki eyleti, 12, 36.

emkr,

R stem Paa, V ezir-i a'zam , 21.

R s,

ah A bbs, bk. A bbs, ran ah, 11, 36.

am ,

15.

R ik b - hm yn, 3, 4, 5, 7, 10, 16, 29.

R s

14, 17, 20, 21,

7.

R en cber gem iler, 14.

Rm ,

12,

25 29 > 36, 37 3 9 -

G en ce

eyletinde kale,

enlik, 19.
eyh l-islm. 26.
ibl, eki eyletinde kale,

3.

irvn, irvn eyleti,

12.

12, 36.

u cayb, 22.
S

Sadr- a czam , Sadr- a'zam lk, 4, 8, 10, 16,

T ara halk, 26.

17, 20, 28, 29, 32, 35, 36, 39.

T ara kapucular,

Sahib-i arz,
Saliy,

irvn eyletinde kale,

Slyne,

40.

12.

14.

T t , 4, 39.
T atar^H n, 20.

Sancak, 3, 6, 7, 8, 9.

T a ta r

Sancak beleri, 3, 9.

T e b r z,

H n

vilyetleri,

20.

1)2, 35, 36.

Saplam a, 8.

T eb riz

Saplam a yenieri, 11.

T e k ' d , 9,

eyleti,

Sekbnba, 7.

Telhs,

Selnik, 23.

Tem rkapu, bk. D e m rk a p u ,, 36.

Selm , I I , O sm anl Sultn, 2.

T erakk , 3, 4.

3,

12.

10,

19,

16, 37.

29.

12.

Tersahne-i mire, 33,

Tersahne halk, 14,

Yamak, Yamak neferleri, 37,

Tifls, 12, 36.

Yaya-ba, Yaya-balar,

Tmr, Tmrlar, 4, 6, 8, 11, 15, 39.

Torba, Torba olan, 7, 8.
Topal Mustafa Paa, Vezirdi a zam,

29,

Topu, Topular, 3, 4, 14* 37 Topuz, 21.

Trk, Trk olan, 6, 7, 11,

16, 19, 27,

3 J> 3 8Trk,

7,

10, 37,

30.
Yedi^Kulle, 18, 21, 40,
Yehd, Yehdler, 40.
Yemen, 33.
Yenieri, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 16, 17/

18,

bk. Lisn- Trk,

6,

Yazcolu, Muhammediyye kitabi sahil^,

1.

37? 38, 40-

Yenieri aas, 6, 7, 9, 14, j6, 17.

Yenieri aalar, 10, n , 16.
Yenieri aas kapusu, 7,

10,

Ulem, 2, 23, 28, 31, 32, 36, 40.

Yenieri ktibi, 10.

Yenieri oca, 5, 7, 8, 10, 13, 14.

Ulfe, 3, 4, 6, 10, 11, 13, 16, 18, 37, 3 8? 4 -

Yenieri tifesi, 10, 11,

Ulfeli kapukulu, 15.

Ulfelu kullar, 38.

Yenieriler kethuds, 7.

Ulfe yoklamas, 16, 38.

Yenieri ulufesi, 16.

Yenieri zbitleri, 16,

nc vezir, 32.
mer, 31,-38.
skdar, 3, 9, 20, 39.

Yenierilik, 39.

Yenieri
Yeni

odalar,

Sary,

Yeniehir, 23.
Yoros kazl, 9.
Ysuf, Peygamber, 22.

V l, 8, 26.
Vn, 20.
Vezret, 7.
Vezr, Vzer, 2, 6, 7, 8, 15, 17, 18, 19, 28.

3 0 , 31 > 3 6? 3 8> 3 9 ? 4 *
Vezr-i a zam, 6, 18, 19, 20, 21, 26, 29, 30,

3 X> 3 2 *

7.

6.

Zbit, Zbitler, 10, 16, 26, 37, 38.

Za'im,

20,

Ze'met, 6, 8, 39.
Ze'metlik, 15,
Zergd/ Nehcivn

eyletinde kale,

Zir<at, 33.
Zorbalar, 4, 9, 12, 26, 31.

Vezr-i Sn, 32.

Voyvpdalar, 40.

Zu'am, 15.
Zlfl baltac, baltaclar, 26, 27.

Vkel-i devlet, 2.

Zlfl baltaclk, 6.

13,
/

 ^v /

ta

n r

n * /r v

io/rr
.

n/\r

rlx\
. T Y/ t A (

^UT
. r/'r^tr*

r /u

h i

. ^

t \ / \ r <i \ / \ ^ l* . J I <_
* \ /r r

yy/

jlj

. T */ "\ T

JU

f * / Y

*X j

* / \ v

jl

<jU5"*^ U ^- )

t / \r s \ t / \ jL^U jU t

Lb

. Y /*\YV>a /^V

i l \ r

iS S T ^

Y * / *\ Y

, \ 0/ Y V

, \ Y/ T v ^ J P
y / nr

^^S o
^ ,^ X .

t I \r <
\ \ ] \ r jk j^ S
/ y ^ h / y y

cr/nr s vr/y < \

\ I \s
iI \ \

(J?!/** sS*d

t ^

^/r ^ ^ 5 i
.

S\ t l \ I \ \

soj\ \ *a t W u

v/rv ( ^

uj

m y t n

H / \ t a 1 1 -t r

<\ i v / -\ r

^y/or *
. A O / ll jhjf" ^j*

<^

c y I \'\k s ^l \ t

n / v u n r n
c i/ y a m v

U*

4 jjb

. \A /u M S 8 /rM i4 ir/Y ^

. \k/ \hh TI W ^<UU* <JO~>o

. v

\ r

u / n v s r / n
y y / * \ o j JLJ

t
h y / h

<ss?St
n

/ \ y

V ...
"

5!

' . a /*u

" / oa

> 1 / r ^ o lj~

u / t v J J I 4I

,
!. '
.

o/

. a / 'u * r r / r * - o V
r / vt i \ t
n / u

i \ r i \ r sr/o

d iy

/ Tt

o / r r

........"

i/rr

. A/r

, . A/^
. \v/ r t *:>>'

i \ /n

/ U . r - J j 1*

i t

v/tr (
jl-5-0
), ,.
v/ 1 r ( ^ U l j J ) U!
. . . ^ / tA \ o j t A j ji *4A.
t r/ i j v, r/r .. I I I (ui- ) ^ <>.^ j *

. r/rv
'/ o " \ f

JL.

* " r v: r - / n

: X
\ \

.,,

. T / > ^ i T T I f 7* u r

\/"vr

t *^ i .

. \\/ r t i \ / r

t yu

t t ' v / ' V \ r o c r / n

t / nr n

T/TV J#-.'***! jjjU

-u \ / a n / 1

Jile

ta \a/ rr i a /, t \ / \r V\
..-y

v. : v

. r /11 / \ s
.

Av / Yt \

...

a/ y

} *

r/ u ^ ijj

n/*

i / t "V V V T 4 V ^ /-T o T /

J ij

o/t I j j j t y j j
v/ \ r M A

;/rt' *r/n V vV r* * r*/ TA '

; ., A/ t r t/ m

. r /w i n / u > ' v
. \e^/iA v/vr ^r
\ V/tA ( (Ji'j1,jj )
. Vt /Vv (
likJL.
a/^hmv o r /a j W

a / v t / n r v / t vsr * / n n
a

f n

y\\tj\i

r r

. \r

Y^t *

mt o

t \ r / v

a/ \A cJJ

o / \

\e

/rr

: -a \ > r / r t i v / r r < n
/ m * </ia

. r r / r ^a/tv

u / r

r r / * \

M >v- t n

<n - M

r r / t v u

' v/A tf'j**

j- _ jj

/n
. .1 -

v n / r

, ..

, . jo/rA

o/t

^r/or

Jl y j j

..... .

^ \r w / r r

J. -

v/m > j ! 1

Ujl

u/ l T

**

^-j*

. 1 t/ n (!*
r v 5 t - /rA i t / n n/o 'jJ j-

--

* # y j*

' \ - - , - . T o / v V
-

t , \ A / r , c . J j t f ^ T j

. y/iv >*JJ

A/ ' 1^**^'-*'

0/ ^

* v/ll
. \/ r v i n/a oiyf

. r u r .

1/11 tli*

t a

t v v . i - v / r > \ r / \ u / o i i r o
,

u /

r r /n .

i r

/1

\a /

n 1 1 f m \ ,\ I \ \ i \ I o ijj
. Y r /t t r

' i

/11i r /1 m

A /r a r > /r a

' ; \/\ ^ Jjlul 6ljwju

\ v / r o i \ v / r *
v* t r

* v / n

'i

t/ v

Jj *

ir/o
m

it / t
1/ \

, -, / r r

ir/A

r / r \

i ' r/r t

i \i]\*

{ \ ij \ e

i v 't a

i t r / m

r/tA

i rr/r v

. ' v \/ v ^ ^ Jij

J_>

a/i t

J iJ *

J k

J jj

t/*'

T .t/ t.T .S .t\ / \ r . j f i

i r/t t

/>

/ 'r ,

V*

, >'

"v Lil/ JU~a* _.

t;
.

r/

vY s

r/M

i i / o j i f o f id - ?

.
.

,m

:Y r * m / \ v

V/ T \

2U

v v / t i r r / t n ir / a

\ / t

in/sA i \ */r v
.

jjJ * S

u / n

f* * &

,<u^*

v v

***^

. n/r v

'i?

A/n \ t f j j f

. v/

. v/T \ 'L '<uii

. v/ r \

iT
:

*
i

va

vi

/ r \

i \r/r o

, r \j\ r

w v
t

. r / t i n / t r
. r ^/

j !

.: n / n

* v , N o

vt/ r v V

i/
J jjf
,

jj

; ' * * 1

\ v / r \ - ljj- '; * 4

jlitsjj

w /n

v - 1*

'U

\r</x \ illT. '*J

. ...

'V 'S '

\ v /rr

. vr/r v

r/#

j U l i i - T

. \ jt \ 1o/tA

n / n

tU i^ f

J i

< s j j f ***i

n /r \

t J * iU j T

i \ r / 11 v r / r T r r / \ \ J

'I

- A/ r v j U

If

T*/-vr

o y u

' ' , ^ / n J~ *Ui

vv / rv
.

j ; V I

\ v / r \ j - j j ' u i i

' J

' / T ^ 2-1

i r * < V f t / v v i v t t v t r / j -

>>'. r f r S j y o u

:
t r m v i vtj r t

> j j ) L iU

. \ r T/ro i r \

ju
.

, ; v / r v OljJU
. t ' i n / n

.
i T\ t n

ola;_,J

. \-\\s

\ 11 r / 1 r 4 n / r

(A IV M / ) V

A / l l

ir

jr

m / u

J y
r -/o n

\/ 11

Jj
Jj

. .

e/

A / YV S U
\r /t v

o / it

I 1tl U 1 ^ /tI

y / t^

l.

' ,

m t ^

a / i r

11 t .-i v/y Y .1 4 r \/ \A _/*jL.

/'u

^ T/ T

4 0

C v

cJ j

J ^ j Ip
.

o / n t a/ *\ r

' .; .

i l- i

.4

V4. o 4 Y /1 Y"; 1 0,/VY J Y

i r r y/ai r./ no o i
. ^0 C ^

-J

4T \ / 1

y y / AO

^U>

; n r / r *\

.U / l T U l / VA

?/'v

. '

4 \ c/ U

j^

jil

. V / A

. Y.o/ 1 V

b
. . t/ A
. v/ r r

'r'iO ^
s

/ 1

Y / Tr

( p ! H /.j-> )

j L * . 4JbjI*

T T 4 Y / \ Y Y Y /

r / Ys

t . I \ . 4'. , &H.
T/T T

w'L*

" v

i. \ A / T ' \ * V V / Y t i ./ V J j j l

- - t .;

. Y/r,. I (LLJ) tsjp OU4 ^ Y ^ i a / y o 4 \ j x . 4 ^ y / 1 4 o / 0 J^P

li

w /

. yy/iy

i /-u * e / r t v/ r
. YY/ 10

. \ v t \ r v /1 r v o / i y \ a '/ \

i a/y ^li

54 o / t t 5 V/AVA v / l J U

<

_>$*

. ^t a / i r
V

_> .4, J y J

' / TA V .

- :

Y/ YO b - j ^ o

"

'V/-

:. ^1 i A vii*^S" * - j

Y/ t A <\h{\'

c s '^ J 1

u - 'J *

jSd-

V h / A V

VI

y/ t

<*i

0 <v/r^ *

. , y ) t v* 4 a 4 y >
4i -t 4\/T\ 4n

4Y/ l i

5 A / Y o <sjt&k V j c V /

. \ V/"\Y

. V * /* n 5 l Y ' / l e H t / n

, . T /n

. T.

. \ 4 a/ Yr

. ,y\/Ar lsJjI--)'- jj
. T /T 1 o - .A*

y a

U / YY ,A r / YY

Vc # !-^

',

t T/ Y * ! U

j> { >

\ - \ l \ - (* 1) o 'L *
)\<
\T \ I o\ . II ( o lU -) U O^p

. I i i Ki \~\

W r t

sl^i*

*
. Y\ 1 ^

4 ^v/l

n/r^

4V4 v/ T 4 i / l

^ jilj j i j i

. , ) V f . / * V A . / r - * T 4 \ *1 t YA ,

4 \ A./1 Y4 T 1 4 1 o /T A 5 y / "V 5
1 4 VA /o t

yy/

r U*

4 U ' / o Y 5 i / O N H i /1 0
-,

4 \ o . 4 ^ r I )y 4 \ / n

Vi/lVSA/ ,
"C / v r / 4

Y/ Y O4 T 4 W4 ) o / . Y Y \ \ i \ r l \ h

S A r_ >

. t/r
* / \ v

.II( U * U

a / n *\ M o / \ r

rL )

( o lU L ) H -

. w jtt
t n / r t v \/ta

rr / r r

a t / 1v

/- n

t I f / TO
m

. /o

srr

/r

. \r

S \

I \.t \ ^/ N \

\ | A ci i r / l o

n r /

* r / \ r n

a ./

\ u / w i H M v

1*

i M / t !

5-1 s / r n

*jjjj

:.

n / o \

o *

. T /ll
lr\

a / 1r

v /

i n / '

^J*"

JJ.IjJ ' j j - i

Jjy 5 i

a /ti

/ r

t\

.\ o/lV

s
/

. yr/r

t t / l l

A/-U

'* T V

M \ / l f

. yo/v

t v

/ v \

a i

/ v

< iA > *

t/m

M /it

*- j -

SVM IT

tt / n I o t o / o J j j b ^

t j l i _r .

5 A t/TV

Iv /l I

n I

u - r/tr

o/ |

. i a/ 1 1 5r r

'. r / r v
. r /

r t / r 4v / u

. v /i

* 'r *

n r / n r

v /r

lX-

. n /rv
ia

r w r * A / t v r* / t v m / r r n r n

^ U -

u i

ta

iA n/-\ V4 e/l t ST/a .ilUel j-U. t

n o

.^

. r / "\ r

. il \ \ Sj^Sl
a a/va o*j*
t a

ta

T / T ^ t i Jj *

^ ^5"

\ O*

<
r / r \

5 t / vr

J jj
01 T

t T * / t t '^

5 o/-,r

. u/r

%n / r r t w

J iiJ

i A / n

\ A / ir

> iW

5 \ 0 / Y V 1 1 / \ t

.t W t r ^ > ^ j i ^

s vv/

TA

. r /

. u

JU L

. rr/io

. -\/rv

. n / r

v/r *

. v /m

n / 1r

. v / n Y o /n

J j

J ii j

/ i o v/v

t\ t t * / r r
v */ r r

r? j

i J i a r * d lj

. >/ n

. \/\ M i / l
. r

. r / r r

t/

r/ t

-U j

| | / T 0 J&Sz j

,
A/rV (

v <r / \ r

C.C. I j j

r / n

( H
t

v -

j j j Jj~

^ r -

\ \ /

. r . a/ 1^t

* / t r

ta

n r / n
ta

j'- u i-

j - U jio J L .
jt - u d -

ta

r / i r

n / r *

.1 ( o l u - ) ^ l .

i ift)

i A /

i ijt

r / r t. u

T ' T

/V

/ a

\ r u | o _,iJ

s v /

i \v < w / w

( tt jj>

,r o v t n

r\ lr\A \ijy\ i \y a

t A

\ i/vVa/

m t m i

' o/r*

i \ o/f\<

n / \o

\ v n M

t T M V U t lo/ll

. i v / r o o / r \ v / y j - u * o > .

n /^ J1

AC T / i A

/ yy m

sy i / t a/ r i n / y u /

YYiY \ t ^ / l o
.

u n

: \ v/h \ v/o i u l / s ' r/i

n / \ )

/ vt

t s y/r o m / r r

. . - \ v/ r 6>.l>

.1/ n

'jji'

* U-

u / r y \ i/^

"iy;/yy5 i o/\ o i \ l \

'*>.>

. r l i

. y \ / r r y */y o

T/ i A

y/^r

i r i /u

i y ' v / t OjjU* Ijjj

.

Y / M

*~ = :-

. \ \ j i M c~A^

>/ i A

. y / o n / 1 v >-1

.A/r t \r /r r

J_>; j ^

' v / y -jls-lj
M

t / A

l / l

i \ V/o

O jjU

. >/ r t- U !

v / u -vn/v-sv/r

...

. \ v.t t / i v / r y

t / f o
t

/n

Y /'o >

l / l

i^/- O j - i j

n / . v v/<

. l/
a / ^

oA

y */io

/ 1

n r / s /o J; i f j j

4 v .v \ / v ^ t A t v / ' r o i Y / y y

u / \r / * n / y

*0/ l

S Y

v/ 0

<J"jj

yy/n u-Pj

iv/u

( jj

%\/ i y %/r t yyt \ \/r\ syr/

o t \ l a . i \^ l ir

U f / A

m / yv h / y i

ljj

. A/Yo

,. A

(O U >

\r/ a j-1jb j i 4

. h / r

V/ Y t

n /\ s.vr/ w

y\

n/n j j j

\1 / r t

. \ / s AS i / o s \v/ t H O u

r*

' /r *
. t /

VY/ 1 V j l # j

y / yn

i i / i

t o/ y t

\n \l< >
v/y>

j -jjj-

'jjAji

' o / c V l-&

i v
* u u

m /t

\r/\ o

> 1 1 4 o / Y i y / YA V o / Y 1 '>

r/ry A / r *

y/ya

i n / y i

t/

o/r \ 5t */r ( jJ**i ji J j ^ tf-cj

^o i \ r 1 1 \
o/rr n a
. v/ o \ y \/ - r

n/

t/r i

. \ "\j \ .D
. r / r r

. v / 11

s /

.l/v

u ijU -

jL J jlT

' /11 -A;,^r

. / r f' OU- jll

Y/t

. n / t r . n r / Y i

. y ^ / i

- yr
. u/n

/ r t

. a/i \ / o An

j1

..............

vr/tY ^ / n

r/Y

^r/l \ JIU j^jy

. r/rt JU- o^y

. n/r
4a 4o tr/a \v / n 1 4a/o j L i j <.j J

t/

4, * f L .

.w

i \\ / \ \ H \/U ",/U.jl jiUS ^ U

. A/lH t Y/ Y u-ili"

U 1 o ,/v ^ / l t

. \ ci/o Y

14 /1 v n y 4y/n n s/o

O ^ *-

-.

. \ a / t r o j A * j>. \ l / \ \ - U -

. t/ tr
n / M n / r t r */ \r

|*y~
> ,-

T />! ^

u / y m / y i n y v 4 1 4y / \ a

4* u;

. \r/rt y /u 'J h j j

'-ri~

. r/rv

r./tA

r/ t Y i / t r ^ r / Y i v / u Y / n

'
. u/r
. t /m o/.m o/rr

\5 y y / y

jU -jii;

4 1 04y t i r/r o

. y ' /1r

n <\/ n o/a ^ j'ic- 4jlfj-

;,

'_,>-

V /l \ 4

.1 V 4 t / 1 o 4 T.
J^-O

C
'. o i r i \ / v V - / ^

s t r

t - n

u /
. n
.

,j- . U
t r/v

n v/ n ij1
t-/ ^ r

o - 'U -

\t/\r
r / V v o[\ t ^ t o / n

. o ,4 1 4 t / Y1 4 o / t o

Vr

r/YA M t / l O YY/^ v / v

j J

J^r

. y * / t \ \/o \ n / i r \ <^

v / ^ t / a t r / v o / o
o o 4

'. T/r n /A n v/ A r <*

*
. n / ' K h 4 t/o*
i*-'<->-4 jj.
.

. Y /> t c f 'J L j - 1 J * r

-r

r/ n ^ ^

u/

e T j r j j

. v/
. r r /i A

o j

U- v k

. u /t

. 0 j-TT

W ' ...i \

) j r \n

r u

..

*r/\ t

jL

;
4 A

5 ,' /

T*

( * ' >1 o *

. a /u

Ori

u / r r t / r \ o i t
i

>o/ 1v m i / t v

. r/v r

i n

r / u

rr/ v ^ jl-r cJU

T/.t ^ *ilU
. u. rr

U y a/ av

/ rr

s ;

jl jjjl
jj~ )

jrJj jr&A

. ^/ TV ' A
2~i 5 i1

j
>

/ '

v/r ' v-1?

a j\\ u f / r * '

i \ t

- .tj \ a

; u u

sr

y n / t r u/\t j J ^ j i
. r v u v Ur u r <.\\ <-\/11

y / \ n / A n t / 1 ^i JU' c~j
/ \ # e /

u.

s rrv v*

: '. v/ V

U/ U
yA a / v v m

iJ y

' v/ v u / v J-- - ' y

. v y / t v tf
\T

n / r * cri1^

.A | n

- v / r r

\ A /

> o J U

".' v i / i v r / r

U / l T (0>;

in/r*

a/ m

a v / m

.... (/IV i \A / .*T:

y ij i <j^ji

. v/-u r /r ( jJ j W ) _>;*

. .,. ' T/.U M M l i / l T

it S J l j j \

v / n / r - j ! j'

1A / ' V

u r/ r

jjl

. u/1 v / r t 4v/ yt
. \ V \ 1/ t V JL* v j'jj1

U / T

'^

^ u

tf

. u/ u

J&i

v.T/ ^' lSjJUT

U/

J1

* > h ' s ] k jfo \ _ >& J j '

j'-J

1 .A ^ i^

tj

! H t r / \ r U / U
. u

v / r t t r/ \ v o j /

, ;,

> ^t/ w

/ r toly,

jJ

1/ yV

U/ t t b>^.
</ r \

\ V

. n I w i^l \r J

. U M U ' T / U V / i t A>- ^
.

j'

1 / t ^

A#

vr /

iri' j a

J l* l

jl-jiv U l

^ -M
.

<
t ;
" . / t#-* * t'u
' e/tl
. {/-,n di-S' <jlj

" j

t /> t

> '

. A1 v/ r t

J1

l s\j i\ u r / ' r a u /a

J!

r/ u

>i

\ "V / T

>1

NDEKS

\ i I

j .' . -oe ' / r v

'Iir

( rV-'VI 0^1 )

i r

i \ j i t i

s n

/ n

a / n

- / V a s r / u

j\i\
:

s\r /\r

/ v r

l l/l V

tf-A-il a_>

s t / rr

. r / " t

v*\ /

. . i /

O f-

J i - j ^ T

ir

sr/ n

sr

r jr \

<. \ t j n

i \I

m / i v s u / n n r <a

11

jllj

vr/ \ v sv /
s r / > s \ r / 1 o jI

v / r :s a / n

s /v ^ii
. n

oT

S T 1 / *V i l l y l
.1 (

r / r t
s \r / s

. T\ / l #

/ir

s n / ^ s a / a

Uj .)

ju

r r / r r f ' u / v t k \ \ l \ r i s j ^ ^

S l l / i r l t / ( ! M A \v/TV
.

s w

11 /

, | V / * U
. r r / r r

rr

T) ( H t W
. n / - u

\ / n *

j Tj

s / \ r

n / 1

s u m

. r / rv

jT

'

r /n r

r r / n

jW

~\r/\*

r / ->

>>j

< # jfi
n / n s n

r/ \r

/r r

< J U ji

i jS 'i
V /M

s a /m

st/r

> / - v *

s v / n

4 _ ,L

a/ a

V* j -_j j O

. n / o r

s /

...........

. i / m

sv*/rvsr/r
sr/io

uvtr/r
v r / r

. v / r

s a / n

./tt
J > W

j1

s r/\t

tr * /r ^ 4 > r /r o

/ 1r

,> j'

( - * * - { ) <31^1

/ r r s r / \1 s \ / ' o /

s n / n

s n / n. A

s v /rr

#/ rv

s n / r s v / r t s t/ta

U / M

u -ji

(j j

m ij-i

s n / n

s/rr

* I rr

Ji

. u / \ A - i
11 r /r

>

J 1

' / ''v
.

(-jT

j'/'i

*:jii

r / 1

SV/lo

/ r r

s r / n

. u / t

s /rr

^ u T

m < v
s n / t r
t ^ .u

J *;b J

s t / yv s r / l
.

/rv

jU * l

(j^ U g j) J ^

. n/

\&mo Ia j 1a*j j i j x*S* o ^ ^c j<L*Ijtf.p'

j ^j\j j ..**!

^ /^ J b ljC ' J . 4 j I

(Jjj-**"- 'lS j ^ L$ ^

[52^ a},. 4^'j j U**

Vj^

J ^ l> -

j j* * *

j j ) j & j l

4uJ. jl

j j

c jl* il

( ^ } )

jJ L L jl

^ * !jjS *

a^lj>-I

6j j j \

dU ^

dJ J J ^

jj

^S ^J

< l j j |j ^

f j% *

I-* *

aJ j

>

jX * i^ l

1J J J

4 ^ > -j

L>

aJ

,+j ^ j

. j X jl

J 1!

jJ J

^ *A

d i^ ^ jv jj

ci^ j^ *^*1

6 J 3* ^

ij

t J L ^ p lj j

dp^JJ

JJ*\

^ ^

$*} j a J J J

d*X<42~t'* ^Jk^i lj

j l f j j j j ^ j ^-IpI

j U ^ I ' 'b /jl

^ j i# u

< jU . I

1 Lm3 j*jl) U**a#<S2a^

^ IT ^ jw b I

Oj

lr l

J '*-** ^

4 -^ ^ 5 U j I
j

c S *^

^ Ij-m ?

J J

{ * ** v i^ * J J

d o T jl ^ j ^ ' ^

[5 2 b ]
<w *j I j > -

* j

^ j* ^ 4 .J j l

jv L tiji

jl ^

# J J y # t5 ^

LfcAP'

M *uM

j j ^ J j l > ^ l t i)X jj* \ j j j

j.L i

j > ^ i i i ^ j l

g fr^

4+j .J . j)*x*.5**" *

4*

{ J i^ *

^ J ji- -^ l

JJ J

. <cJ j l

jj

j j

J J

**~*^ ^ ^

^U&lj' ^ij

- ^

{j 0 ^

j * x > 1

<J^>~ J j ^ * 4

Y *J -^ *

li-1^

O j f l

d J ip U -> -jl
j j

$"

^h^ j

0 -U ^ U liip

sJ>l^ -.41) J l , - .. j j J j !

. 4-^3^ P

[5 1 ] I*Ap U

J S jd tfi' 01

V U - ^ ^ J ,^ 4 , j j A . d i l / j

4 M \ S . 4C
j$ ^ Z \> - , j
4*1? 1.4* *

<

^ j l j j

j i

6jjj\

<

J J j^ iS s J U j^ ,* 4>*J J

4?xJ

^ ^ U ijlp JL^ ^ 1 ^

^>xXX']|a

(j9 ^ ,c L-J^*

J^'j>* J ^ ^

^-U

A0

^JU_)\Ju ^ J&4 (J jl

jlS * j d^JO

<C^4jLU

j ls * V " j \ v A ' ^ J .

2 3 ^"* O^

wU^j J

* * * jjij *

i L i " ' d jli

<^A j i p

(J j \4j I& a X

. 0 Aj\+S? vj*Ar^,ij

, *

L.j l** ^ J

, j jw l;i

jj ^ U ijlp ia~i O

Ji&f J
tK) j ,, AaJ

ji J

A1J U *il

jj^

I^

jv > -

<ccv y> ;,;* f

J J ^ ' ls*0 ^ ;J J. - J ^ j ' f j t ^ (<j-^~* y ? cr*} ,A>' J ^ J

3 ^

jwL*i^i

c^J 3

*pIj

0^->ta \m

a IjI

aJj j i j j * k + A j

\ d jV o U
\j >P[a
Q j

o >Xj

<*3 ^\>- j

AjP

J ^ *^Jf

J:i
O j \ a j P .

4 ^ ia^j j>-. tvJlU

<\f? .

l)
JU

^1a1^jL.>- o t J j l j S ' . j+J*\ j

Uj ji^ S j !

^JlC ^11j i

I >JJJ -r^- *>1 l*U%JTy. j ,^ ^1^1;I

l a p U jjj^ 'j.aJb J

^ 4 ^ (J>

*UXj^>- ^ j* \ * j

\ J l. ^ C J j

Ai^' 4^J*+ I j j ^} j \ ^JavS^-

(^ V jl

Sjjti

.jf i<***
< x ^ y

^J

^] <Cj J>- A^-jj

15

c^jUS^ <u

A^tJ d^j j]

jS+* J.*]j*ia -

4>+)^
j j i * cjT

j>- c-*>
4-Jl-----^ j \

12

*jwLi*i^
JJ ^ J J 2

\ j j j iS jr f 0 -U P j^ jjl

7^}\ <*** J *

-*

J j jl& j ^ t j U j

^\&

21

Cj^si-^
J jr J

Ia J p

QXhjJ j l ,
(
^

( _

( j j jS

aI^*

<iJU ^Ujt C^a^L* J a J jL * j

^j l j

a*j jl**jLv L> o * 0 I

. A-iOJ j j f

I^ p U

^3 .j * \j I

<X)jjf0t-l^j I ^ I

AaJjIaIS* j

6*\j ^jjJ>A

d \jj ij l.,

t jL^w0 j j j ^ i j l p

^1 j L >j

^.a 1

o ^ ji

i
^

o\^i^ llal*- aJj jhk* j j>m

jj At cr*^ ..j^L***^! u*^.
^

oU j

dJLc j*p .-.,Mjl>4 OVjjl; Jj>l;. o .u jlj

^^A>Jfcli ^aJ \

J j/

[ ^ 4 a J ^ j> -

(^ j^ ) j|L a - j j

w l.v * lp j

I^ J jv T

18

21

A -j j j j

^ L jL * .1 jI

^ jU p l

(S j^ ^ }

jJLJm j l

aL^^-j aJ a^a.^ j

"'' - ^ --

,.

^U>*l u ^ jl

^IjU-j

iS tjl V jl j i^ j l

xl

M.lj'
jl j

J j*

^jI

Ij

[50 b] (jijb
j-

2 ? ^

a I^

*} & j i * j - ^ i l j l ^j^u^

jit v3^>* j
' wL*p!j A ^ ljjj

CjUs^-

j a j j

<uJjl aL j t

^ j)s Jjl O jjI - ^-^>*-^Ulip

J *A
O ' j j J ^ d ^ b t - <d* J # 3

c * A^ A^ mA^ S " ( ^ j l

dJ^3i ^>jjji (^>j5jtS"

as j

j j

, f ^ ^

b \p j

Jj J j J

< ^ jl ^

^ i-> *

. jjuJU>- dj j j l C-Jl*> 4lG L*^I ^j>* y

^JL>-t j

a?4w >-

A a ,* **j

C-^Ip j

j<
a ) d JJjo

JS" ^

j t_iji?ljl ^ j jU>^

J j a I U

AJ JJ Oj)^'il j

23

t iJ jo ^ 1 1

* j - L ^ l iJ>,j*&>it. v>J.O?-.'
j <J>I ^j

a*1jI sJj*

c5j*l *A*la$ . ( j ^ ) ^i jS U

^ 4 ^ . *.^4^1 ^ J jl j i dJU^lJ ^1 wi>- J ^ j j ^ i

<j ^ L * o L *

*Xij*A' {i^ j\ jjJ ^ ' 0L>-

1t&tvtS' iJ ^ U jl ^lP J<\+4& Aj

i j y U j ; d^ujJj*. I j j j
^

; 4l)jl o U jJL^' aLI -wt um. aJ cUpb j

J 2?^

i L & j S ( j\b > b * J li:

^yu j

jl L

as

Jj Aj lS>-*> j

A:^:

3 j$^l j

aSCLa Ia^,

aSUjjS* ^ ^ 1 - , a^>-j

-'iJilAajj-l j j\ j

^ ' S j & j z

O^aaU- ^ 1 ^ -1 J\~* j ^ 3

j<&

<ji p

^g**kJlA) j jJJL^S* JJ** ( J J

^S^lj

Jaf I ^ j j \ j

vJ^US* 4JCj.*U*

jA -*

j jy (S j ^^3

o^lo <

4>- J jjJ

; A * S ? j\

Ji l i

ji j

J-Ui -l

<u~; I #lj jlo aU jb J jl ^ ^

c^a>-'

jl

4l 4J.I J l i l

^^4;i JP

la

o j^iLi j

aJj^j

J ^ lL /

(3y I 4sj*J j l

0^

i 49 M

jV jl

j ^ l ^^3 *)j

4>~ ) A. IJ
j

j\
{ j

o a ^ ^ l

pU ( jJ c i- jil j l c J Jl
AiU O U r * 3

j z \ 3 " fjb j

y>-

<^^^1

4 j5a I ^ p

Ai\f-j

; J l ji** ^yf-0-*
<S^T v i f l j J j

jjd

*x \j

O ji^ -j j l

>1#'-

d>J *j* J*jh 3 S j * ^ f',S O t * * 4

W i*?"-

* j{ j > ^ l

UpU j.U j> j

yu j j^l>-j 4 .ji j y ,y !j cJ>-.;{

uVjl

,p<-UjJI j\ j*\a

jb ll

4'l|^y-'4/--.v^pUjj

j S ' j l dXJJyjJ* O U j a*Ip

{jtJt&SjS A^j

^rH ^ Jt^i, 3 ******jr*?-

. c j l - 0U>

*Cw> J j l

j^,

<uJjl aLj(

o-iSjL J>I jS"t ^**ul: . jfUS* > i>-dUji c^->*a

iS j^ A

:
^

.
t

, *

4fJ>j
.$ W<^ dlf
Vr y i J j l \...OUjk

m
m
f**j j ^lUl o j
I

fc,^i v - *> I

V'fl^-r^ aJ JJ**** J ^ J 1* ^1^-L

W^U. JaI j
^ w i * j'

J IVA

j
4Uj^ U>5^i ' y^ !)^>"

'Cjf.jP- i.jtif*:. ',^1/,.

^ff

a]

jjJ f

a \

j IJ j j j jj J:L . ^,IJL ji J 0 ^.Svv? 0

f i r l 3 l--A^ 0

U y

OUj$-3t* , 0V j l

X jJtj? Jp

21

t.4^i;

v ur

aj j

(j- ^ A j l f i - \ $ j i h t L ^

\S^

-*

i iJ ^ " J A

l5 j J * * 1 j & i

Aj j j

J llI C -J
j> X ) j A j k t ^ -i jl^-U* j j
as *j j

\ ^

a ,<x

4 > c jJ jl

j ' A **

^L j

\ j

4*J
^-1 j > - \

U ^ p j *

15

J j\

a 1 /j/

j aM

* X J ^ 3 jj* j a^
j * !j

L j j a J\

^ lj

^t

^ JlJ Lv<?
4 j p j A

\ ^ jA*+> j A

A>- j

k\jb j j

jj

aL I 0 3 U**

s j> * j j

JJL*

Ji^

jJ j \

jj^-i

<Z j \ J b

J ,L jl o b j

jJ S " ^
d^
j

jlS si* J > ,3 * -^ ,4j-l

tJLc j \ ) \ s j \ 2 >

ji

X * ^ U slL * ( S j y * ^ JJ& * * J

j^ j) \ / & j ^ t j ^ * ) j &

O ^ -C jjU 0 j **

S j i

JK^1 Jp**^

A ^

j< & \ > -

4*j j L *

0^ (

\ j> \

'"^s*

l ) 4 ^ j U j j ' i f j i J J A ^* 4 J i \ ^ jJ U # 4 j \

. ^J j J j I

^ i x j ^ j i ^O ^ j l j l ^ l
^

jj$

j j

J JL * Aj 6wl>*

4 > x iU J j \

dlj*>US> U

^ a Ia^
t S ' j \j j >

0*X^

os

^y^jA bz^jk+M ^ji-s* jiu ^

( J&j*4J>* ~~ d \j!i* Ajs^** 1

J

4 ^ jJ jl

j' (S*^:*u ^ ^

jjl

IpI^ jJ

^-c^

o ^ to jj j> ~ L r j i f >

( j > c-J x j; <dXo [4 -8 . b ]

12

Je2j l

jj^ sjI
U*h*

t j &

S j A i <t\+J

(J ^ ^ ^

Aj

^b j

J j $

4j>cI%aJj \

**^ ^jj U - jlJ ^ U ^1

jL*M p ,

d^

^a

^ ^ A a il^

J & * ^ i

^mX* j

< i* jj}j\

**!
O jl ^ j j ^ J*
d -> L j

'

*)!j \ d * X zj* )lj J\ * * j

w lj&

^ J ol* ) 'j

t j ) j \ f J t j ^ \ j l j'tij* j ^ A*jk

21

[49 a] j>cjI JI (Sjlj'&S' yj& '"JA* j k

jj* >

Sj > ~ j a

j Mi J l
^

'

aL . Ia>-

dJJs^^vUj j
j* p

Al j P j A

0 2 j \j j i . .

ii^ L j > - a L I a j

02 j l

j-4 *

^ J s j}j\2j*mmM

JS^I

^ j d*A^.P aXv4j^1* Aj [r*

^LjLS""j (^>^U-I

^ ^ Ja^ p

P j^

o*Xv*

ilX z j ^ j f

^ lir lj

^ a U ^

<jl>-r O t^ L w

o llai-^

(*$* (j>j I vjo '

duJl>-

*1 JJAAA j

I j I
I

j >*j

j*

a j j j

(j^4 * * ji

^ -A L t

J^*

ti t*j

y^M* A^

J j j [4 7 b ] j ^

L $J^^

^-^2P

j l (^* 2

I J^viAJU aJjS" JwIJjS"j c -^ jjj l o b j

jjj

J jl^ jl y U j

< jljl

d4^>"

jj

c j U -

P ^ J}

^o j J l l L j l

^ J

' jy * c c ^ j l * ^ 4

a u Ij\

^ r j j j ,,''4 f l# .

aL

J l^ l

^1 j

Anijl ^J^AjI^
J & 'i S j

j l y * * ^5^c>-jl

12

Jj$w>: j jlfe

4j ^ j l J j^ .^ j ^*
d J b ^ J lp l

j j :>

j a j JJUU J - ^

O^j {J<a*f. J ^ ^ J '^ J

JA
j

J ^ A + J .j > - ' J I C-AJ

( j^ { !

i ji

dj^,^

<Zj \j j {j*> j
J J

^ *J

<
^jJjl 0JjJuj\ j
d ^ jv O

'i ^ f j

AjAly>- U tj Aj IJ j j jj jl ^1 j >-1 .J U il Jj A^J J jyS" J5AJP

J ^ C ^ " ' ^ d '

c3^ J

o~\p^l

|^ I j Ij Ij

I j j i l j l [48 ti]

^ ^ ^jj
{^T' J"*^

aL j !j i j

IAp U
a ^ j^ a jV j

0*A^^*-j I

A>

Up

^jjZA}

> 0v'^J^^IA<^ ^w\^j1a^ aT ^ I..,.**<j Axb#h^jU| j

jj aJ*" Vl>-....

AAjI^- ^JjI ^j^ \ ^ S

*^ 3

U <ii>-jS^

A g> -j Aj

j l ^ l j j l j * V j l a > c jJ j! ^ 5 Ij ^ j j U ^ j ~ jjSsjI j I j ( ^ j l j ^ 4
J&^Mj

J f-^ jl

j J L lijl

4> *J J J &

I^P-U

d ij j

j^ d j j j l

d'^L j ^ j

. A*Jjl

J j^

jJz>-

ji

vUpI j J ( ^ j Al^Jil j lS ^ J j (J ^ * 5 C j^

J l j -*

jA)

c-Lj j y b

j j l d ^ L j A/^ ^ j > - \ ^11j> -1

a J jjt j

^Jj J

is**. j.Xm*1jI o ^ b j

jjaL? jl S * ^* ( j^ l (^jlAjt4
j

-J\

j j*aSsaj ^.Aj^JUjI d^x*U U pU jj ijT 'jj* O U*

j1j

(J\ j j j \

I j j J j l *aJ>

c^jjdjl (jr^f ajaJsl!^ jj^

18

^ jlj

yu

&Lt

jAj

U?*0 Ji \ j * ^

Vl>" <w Jjl < L j 1

[4 6 b ]
^

jl

cJbl

c J b l j

.j

3J .& a j j S

^ a I

jjliUJ

5^*

<>vS' v l J L t j j J

* J

c J b l j

^ ^ 1

^ S C ^ I

t3 ^

4>^C*J

^S*

^^1

4^5^ j i

j&

4 j

^Sw?

^ U ^ J j

USCLr Jti^UI

d li^ i

<-^l cj
./ 0 ^

(^ U L p j

t*# ^1^1 V j j l ^T" *U J^

jU jl

OUj

) J ^ afr

4* i j l
'^ a

Jj

[4 7 a ] . ^ U ) j l j\zy*> A ^ i^ J jl

JaI

jijk *** J j ! j

4^ j j J L ^ J jJ jI
J j j

U J jl J * S

O xj[U ]j

^**^
V**?

l j j$ *

IU p U

4^>ca/j J l c L wU!xj
4 JJ

c J j

(S j j ^

3 4 f V ? j I j 1^1 <>Aj

\ jr ^

34J>* 4 . ^ J (J^ 3

*>*s5 j

0 2 j y j \ JbpU 3 ^ ^ L ^ j y ^ d

J < u l d^b j

J&

0 4 * J^ j * j

t j jl

J J jy ^ - J y J

^t.-*---*I

15

j l j>-\

Jj^

.j-^ d ^
j j

i j*xtXj\

J jl

^ J J J J v a J l * jilp J l j > - I ^

J ^ X ij

jj-^

d jjjl

j^ l
^

dJjUj J j l j j S

J^*Jj**
lf j^ i

jjI

j& $

4j I p j

& x S ' IJ

3 U^I ^ j O S v -

CP^

* 'j

y } ^ j^ dy jJ* A~s*%Sj>

4mm&y ApU JXsAJ*Ai^jl ;*AaL*ty* d*Xl jj Ia3l9 ^*>X^<ljl

21

J * 0 j 3 J **& J

4 >iw J

;'

J i } ^ ^ttl^l> ;' AiJ)l mL jl

. 'Jj l

otjf j j j ix& & \ ) t j

^17

[ J -.]

J l^ V l

aU

ja

IiA Ip

J & j '& > ~

d li^ b

j j i ' j } ' * Asr j < ^ U * J <i J h j j

j ' jk* J

J * ^ } ^ *> V * * * f ^ 4 J i J J ti

U \%

. a J j ! ^ji* , j ( S j l j v J * j

om )

*W. AJ ^ ; i j v <jJ V j l

^>^1 j

,*iil

w -^

iS ^ jj

4 j A^P

J f r j ^ jr*

<J>jW U >tX ^I i ] j L * V j l

d jjS "

C > L A >

aaSjJJ L & l j ^ L o b
J>U

-v ^
J ^ J .Af ^ t a - U i L.,U

> j >*.J Aa j j i \jjj

oVjl

O vU Ia^

j o

J) ^!i&\ j j u f . V N

0*A$j|b.

3 .J jp

j
ji

c^4 d

W j J b ^ O jl

d^A^P 1^*j I

<jP^

?*
12

':.

- ^ J'

i /" vj;J? ji>- Cf-l" jllal* f"^- A jj kt j jp-j ; Jlji** J3 jl

v;

J jl
<

;0^ j l i * J**?
j

'

"

$W j
*

.'^a?2>u * * 1'vo i m# ^ y *

U V j l --0J&*U ^

;r d J ^ ^ r ^
v/^ v - V ^
*

a ljiU aJlA*I

f j'b j

*J j

^ ( jv ^ l
w > -lj

^ jjji

4*Jb V t ^ J-U^ A^I

J^*
y U

[4 6 a ] J * s f j

_AaO*

;d^ki
^ P

aSs^i, I I j p

J> W AI l j

<UI J^x^# J

tJ ^ L j

J ,U j

^ ,w*4

0j

u aI^

-* d / j "
a^jji^JU j

r f'j

j i *IP

15

Lj

S j \ j s * * J i)

1^ d k ; L ti

( 4 >' *rA * ) .......................

*tj>* j\>*

jj j ^ jl

b-

^ : T Jjl

......

. . . 3 ||M uU : T jl* 2 ;! T M '^J. ; o-u.i 1

I) TM jl ^

+ : 1^ > 4 j|>i jy-

\j
.jlo b

c J J lP

jJL L iS^ j ,

c ^ b jlS^ j j j J j
JJ

2 ,^

t b .p. ,dJA^

ja.5\j7

a,wJ

^ol

^b^bi

A A L _^ob

0*-^ Uj^ ^Jji

oLol .**<

^ j U j jA

d JU 'jta

J >

o b

Jjl

ax^ j>-

^&bob (3jS^

ii^ J U dJ<AMj[)^ i^JUJL *j*a5 y

J>- J a '

*U>,(JUp j ^ j
0^<w^bv4

a S^<v4\^*

^\!j*

V_^J j j

j..x^.L5*j

12

o b jir j j i_ ^ j ir

l r JJJ $9* j

j^ Ip

A^>-JJ>

: j l c p ^

15
oU ^I

o-UJl

^ J U ip i

jJ i^

dr^JJ^
io u

j^dU>xI^p' ^ ^ a! ^

18

0^5^11 j $

j A.C b A^-j

4)

(J,\j j U

Ab i

jT* ^ .lip l

jii^ j

j j ) j l-

{ j ^ 3^>

OU*

j^

^.^,>-1 j l j

j'jU aJI o^bjj (JU >-

JJJI 14 I] M loli j^Jjl -l& T ^ : TUU........ (T r ) ^ j ijl 6

1 IIT JjS : M

dXAijj) O j*j ^iTl>-

b j ^rlL* JZ*j\ aJj**j

,

^IU j

oU o

c S O j t
J

jlp

(II p

O l^ T ^ .

^ a l

jfS"I

o j

-.^ a J ji..

^ d

l j j aLI olj^r*^

y^
^x*

<^0^1* ^ 5 j

W *-

jyi*

i'te
cJ*^r ji"* oA^y

j j j +a d d jl

l $ > * j i A > tX P j 5 jj^

A O
u l-> *
U l j L j j j

o *u J .a p

\^ p

* a jU

I* l > ^ ll-p

JJ^j

o U -T

J}1>*

12

l->"
j

\?P

(S ^ ji

*A** *-^U
ouj^p jfe

^5so

l>
f Obl

^p

J** Ji* c U j diU ^UiT

y D*A^J*Ap *Aj i

|llp <J>-

[M : T [ OU. .. . jSii ] 9 17

oJjU^j j
Aj^ksP*

4S^jjio o^t^rMjS

(J>j>i*~A ^ Jj

iS)j j - ^

^^JLi ^+*5

<**>j a A j ^ A j j 5

d lio b

i JJ+**

oJ^ L^T C * o l* ^

J JJ* J J J ~ *

4J J

jjjj^

^ J/*

^*J,i,4j jjS*"* ( C-s^*A>-

SiJ^ J

J j-j&L*
1J j h

(_$i^A 'j> - J f ~

U>- j jjj^^u^Jb^LaJL* C*-*o

* J

\^>~

A-***'

^'4

j j ~+>

J Ajtlaij 4aL i j

\j

dLi (^1 aI^ 3 i S j ^ i j j

jO^U* j"* */

***j i (-/ j^
jji^ L T l-> - cJlwip dr^ *<j*~*

IS^jIj

o j^ ii cV' J j l itad^>- (jU J}-

*>

c)UI

.. 4 .J , r ^ l r j^ \r-*

*<tjS* d.LU*

^ iJ J

12

jzjj

C*^- g^V 4*Jjl

aloU d*Lj 351' **&? (^ <uJil Uj j j

j^*y

< w Jl kXo j .
U *

jO J U p

^ a I i

c J iA p

IT T jj j s jl

fjfC ^

I j

fu

u V jl

ji j U i r oL**^l
L .* 4 j

15

lw4 (j^jJji fjMj*\j*

D V jl y o

Lo

d L _ *J o b

II T OjPl : M

1 1 || T jjp : M j j * l

j &

aJm j

CL-k-a3j ds-^* j

> -

jJ*

j -dL*o\j

^ 1 ? . (Jj+aa.

(JA*J AJ *UtJI & aJj! jjl ^

^jkjw\.>.j A$*^l>i ^l-P 4.**j I j
<

3?

t-

L> C J L - j

* ,^.j)

>

b\jO

, (( ^up

aJa-aPj

jo

(( <UlJ!l

4>c,*.vwL/2.a& A (( AX-aPj JjP

(J^lj A^Ssa
J^Hp j

^a! j

\j ^

Vj

15
k

\J * \*

^ > - \ J

C- (( 0^*P^)

CLpIj

\ j j % ~ *a

(J ^

J * [ J A

0^11? ^ l + * >

j j

d-o*A>f

*X *A + ?

. j

j S

,j J

^a d 8

JjU oJI.. . ^ J
Sj*>

* ((

*^" .S"'*)

jjj

<up a

L o U a^J j

j ^sl-S^J )) A>t^I^>r-3 (( ^J2,4

O^Uj

tJl

^aU^oI;

4 ^ k l^ ^\.PJ?
AjI

3 . ^

uJJU

j \

w \ a J j l ^ I ^ I j mA ^ [ > - [a )) a S " J j *J A^J J ((Ij a S ^

II v \ <J 4

z\ |ii* 4 ^jl>*JI

1J),

C-J 4.A j

M : T J^jit' JA3. 15- II T - : M

: (( o4id& . . .

A.lil^*s^.i ,aJjI

J .

S ^ J * (( j l > t ^ l j-A

^1 ^

.^ \j l ^ i J l j ^ I j - o I

aJI . t f j l A ' j U O I U J I )) <*Jj

12

A>--^'s^l

4,111^Jk*>CA.v^ )) A^.jj

j3o. . jw^uI3

jj* & > -

cjii^
>

^J

dJI*Ap Ij

<*->j\j\

jj

*Aj I^p j i-\jI j &1 wX^a^-

^~{J

4 >caJ ((

J. ^^4J ^"^J'1

UU>-l aSvIi J.-5"*,;Jjv2.i

l ^j* ^ '4 Li5^ ^ ^1~t

A^.>-j
^ j Ij -Ua 7 .j& s j\

-AjA', c K ^

^aLToI; do^-J vjb O j\P

|| V

. (j

tjj*' i *\js : jjz\j . . .

4jJ i o^LJI 8j

t. <jljS

: I

>: (( LLa , . . ^ \ d 1 0 || OV

u^j.a>. :

. . . .lLL.1! )) , 1 1

<^S^"j )) 12. || t o \

)) 5 6
j

. . .

)) 6

4.jJ ^ <
3-AjLLi i j

1 2 || (W .e n siek ) I V , 8 4 )

( ^y* p ^

) I ^i>-

\^.zS

Sj j JiUJt ijx> j\+*\ )) : 1jaxS . . . ij jwu-! d 1 5 16 j|Kir . ^ * \ J** y t ^

^ c^Ui-.U..)) ,: ((jUu^i . . . c-jI^-U d 16 |J K\^ i ! j^^' o^h9 ((
oj+au Vjj
_/ 4 i)i

V'- ^ A

(j-** - ^ Y

II u r ^

i o

i^.^S'

, ((

*.

\j r ^ \

A) j >i*A

O l l S * j j j *a

jP tJ la j

, ((1j^ n Ia m .^ ^*,**1! j j p

^ L v t j jj d J L ^ > - * 4 j i j

^ ^ ^ 1 U j A - p )) .

^ J j^ "

j^ ^

A > t X ^ l j > t ^ m AZ j f

Aj

^aJL^j
c ^ jJ ji

(3 *^
A1I ( J

<- j ^ J ^ j ^
C ~ *A > a IJ

. j: >

ap

jL * S ^ L > - j j

j a \j

\j * J ^ I

aL

cSj

Ja J I p ^ l i j

u ^ a J IT ))

O j- ^ j

L ^ Ip

dJJJ*

Up
j

< j i j l l f i

* ^4 ^

aLI
A -J>*

j i jjS j^ p

c jJ a J Ip

j A l i f " A * * J j

15

jj^

C j^\* J d J > A ^ j

A ^ jS v

A^Z*j$

Am^AI

J L jjU i j

^ i

dJU & a

(J i

4}^. ^ 9 II M 4JUr : T JJJI^ |M : TpS 2 ||M

i M . o^pj 18 || M Jk : T

16 || M

; T <jj>^ 1
: T ^)-JU 12 || M : T
II T ^ j

wf ^ t j^-scsJf (^*^ C
:

12

C * U a L * ^ / u l A ^ tS tu S *

- > y p j C J U > - ^ h J j l o - U - X jj j
<JL-.PAj

^ j J

J O jt A p

j i t

a L i o l ; AI

^ jJ iljl

C j* l * jl U j o y S " '

C * P ; j 6J.Z-+&JJ ji\ f i* j

(Jj ) J~A j )) (j ^ i

J I o U l> -

jt j j j \

* o J Ip I *& *j J c i \ c ^

4X-*m. I

j l j

J * j

j ^ p

a JLI

d L i^ jA

U l

t j^ * p j ^ jI
* ^ jj

^ j'jA J

A ^ P j * ^ j I (1)L j

C - * jI ^

i S j ^ J ^ 4 * * J jl

^ J i- * w jtj

{J,j U j -

jj

O jjI

cjJ j^ j !

d L ^ o l; a > - I

^ ^ .j j. L

A j A *

J (J ^ J

C - jl> -j

T ((

ji l

<w~*.AP j j * ^

^ a U p

v i J b j j i l J * J J A^Jj)k*i

jjl ^ 4

X^ ( 3 * ^ ;> I nJ^ ^

J>-

(Jj i j

* ^ i j ' ^ C * *A > * j
J j

^ j

o ^ J j j ^ J ^ J U * dj j j l

o U j \ U > J v > lj

J t^

1l j ^ j~ ^ a S " ^ ^ I | j 3 j * j *

1j.jl.kw** I j

4 jw l;A X f iwL^? fJ^L j . * * C U ^ I j

c ^ .> o

&.ZAA (#A j ' A jT

. J ^ v S L * J J

. . * -V 1 4 1 5 || ^ ^ i T t ^ x iJ I j

; (I I^JU> . . .
c ol ji

I^ J 3

j l j b )) 7 || o v

|| v \ u T t jty3l ijj** c T y

18

o J ^ o ijl

v^ djjf
J j^ ^ I

aSjy\

^.*V .}l

4j*Uj

<^Jla^zSa 4j] lLj^

(S

Ij

Cjj^JU.'

jZ i

b J jl

dJbL j

>~

{ j>

lLM i

.j

O ^J

4 ^ j w l j | ,^ jm J jl**-4 4 jL j j p j j j
i ~ j \j > -

sj

^ j \ j J L$j\*A J ^ ^ ^ b u ^ j l

J jl

<u*jl ^ j j j aJ At'-Sj

- b ^ j l

( j p " 'j * .

I .Jb j

j \*.*5 (J,U aI U?o <

._*jjl (J& j j & 4jI iijJJ j ^cjjJj j aLI C*a1h^

(Sj^j

JJjk+Ajfyi^ <***+- ) k ^ S ^J''4^" 3 lx**jl 4j j j j j j^jl

j jS
^ > t ^ L " 6j
aJU

i L i l I - ^u

a u ^ojl J j

^J^ a j-vP 'J^LmJ j j 3

Vj j J j l

1J J

^ jjd jj
^

JL ^I

a^J u

.'U u

Jb>- ^ l j , j

^ J {1

L*.11^ b=^

O jp jj('

j J w^"" 3 ^ l > - l p ~

'

1
4**A

j l j ^ 9 '

j>~ j j*A*

< ^ > 0 c ^ i j ^ l . <j j

^ jJ U ^ l; lT I

(3^ J j l , ^ > - <5~ ^ j i

a ^ j

^ \^~ J* J

c j^ ^ ,

U*

(3

3 ^ ^ J i 5 ^ p j J . ^ j l

J A\&

'^r J j j k a ~ jI J j l ; j b

O b J jl

IJ

l j ^ f j f j '4 ^ y L * l j

\j>m\ J-11^

A-a^o.^ J

12

j j

j*

J J

^ ^ J ^jA ^ - U ^ ii^lilj2*->

/^ M * J lj

Mi

j j j

I^

^ p ^M*JI j Sjl^s2. j ^11*11 <w^j a j ,^ J-1 j ... aJj -^j j j p I (J?l^ aII j^j-

;. J j - P j j j l J|iy2-^>-j C-*J ip (J* _/ ^j

^aj

^~J;

jA

A; 1^*1 j

C4 I ^ J

L*li tj^l-

4>tiul^j>c ti

4 > -^S "l . j j . ^ l j ^ j l

((. j$\j>.*Lj j

U j

^ 1

"
ajI J,> . ^ U a J I j

; ^Svj.l jS- 19 ||.J M c-j!

ji] w:.'.22 || i 4j_ t

b jS *

IJwA ^ i l )) o j ^

j 0 - j w - l

Ij>- : l~*I

ij

j\<s^4X I. yv

t)i $J$ Cr* J - b h ^J ^ j f h ' 1

"

a]

'

J ij

j^>~ 3

J.SI

j> -

;
4 > v i I s^2.a (( ^j>-j - j
0 lj.^ l> -

Ia b .j U j ( j

15 ||M.'fj^i j . ^"5
'-n M _.. ; t

ijj^. ;
(. jj yi : a ^>-*1
. . 'l*j> .20 21
JJ o ^ *a t

c j ^*3 ; ,( J^Ssj^v<aJ

*^ob. aS^ j ^ j j

i S 3^

o V jl

j^ jI <3j>~ J jjtij* & > - (JU^

3 ^ s j*

tib j^ U llip

^lwii>-l o V j l

aS-*

b*ilp

dwA>jjUw U j j * ^

\ (^j^* ^,^im

a^s.^^**J.j

j 1
< J ja

^ 3-*)3^ (t^ ,t^ ^

J .* M J io b

< w > -lj

(jji (j^ - / j j

/ j
j

^Jipij * A ^

J jl

jS " j

I j jK*t*A * ^ P

^ l P

s j b jjS S "
o jjjl

Ab i
V jl

j&

{ J ^ .^ ^ J ^ J

Ij> "
jjjl

. A l l j l a * . ! ^ 10 ^ 2 *6 * I

^b*

lc J

Aim^1j i

^ llP J
J * j i j b ijS"

L /r ^ j'j

t i'k i j h j *

J ^ b ^ -I

.j^bi^b

j J ^ l^ j

Ij > j

**?j ^ j j

J ^ x p j J> ^ d U i a P ^ j j j j S

<-)Uj -s c r ^ -* ^ r T ^

; M' 4 JS& 1 8 || M JjLm : T j ^ J L ,

17

18

J J u+ S
AJ J J

V 33 ^ S 3 ^^ ^ ^ J 33 ^sM^J S***'
^ * ^ > "

d .\u J ip

iJ jf J J*J JJ \ * J >

o'A^b

V | jijt

31 ^ ' v*'*-bJ

o ^ r i i s -i l i j j

( J ^ j b ^ \jr'**

O -U P Jf j j

.J J ? I

4>^JJ J

O b jjl ^ r ^

^ U J ^ J

Umm5w> ^ p b l

* v ^

JS" AiLyU ct.i^.pl y j j

> l^ l

'jpsA

A > - j i-LJ j i

^ A t i J i ^ i J J*Xaj V j

^j> C !^.j\

J J ^ j

AvPjfcAi^jl

ALI

Jj+ JAA J

tij* t i * k j j ?

^ j*Aj b p o j b bS^ ^ ^p j *aJj 1

b jU j (j

c jhA^vs^jl

^ > c ;i | I p

j - W * *& J $ j i

< J^\

J I ^ -~

b ^*

ap 411^jf>j jf* ^

-b L * u i l J

A I ^ J -

<L)*bj

d I

j j j

a ^ j $Xijl*jSs>- c - 3^ JUj

jb o U ^

lI c ^

***+a d^

d lio b

aAII O j * j

21

|| T aU : M dk

(j j

11

|| T 4 j&

^ . h lS - j - I v 5

O jj
j^ a I? j

^ j ^4 j

d * J I j J J Jk* $j>- ^ ^ jw U I C j j ^ j I ^ p U

d jJ L y ? /

d ^ to l j

O ^ L ,

j ) 4 j j j l

J ^ jl

< i , i ! j O j ^ l

jl^ ^

^ m -p

1 ^1 j

J ^ U - I ^ J U L > \> - j

^^p!

yp j

4 . > -j J j ^ J jS /j j

, ^A '4j ^ *

c _ 4 l^

aJLm**^

^ m x * jjU >

4 ^ *^ J

d ijb t J

jU^

iilj.} !

b lp j j

i S j 3 f s ^

a j ^ j -^j

J* J

w JU p

i ^ l ^ A U s u
I* -U jI

Zj j

l-^
$

J '^ jl

jU *

j> -

w lJ ^ ;L

J j ^ j i
( S

' J

4 * J jl

l ^ T J

3 4*A A

O jj^

J Uil

J p u ^U!l)) . jxb> ^

A ^ ijl

* (^ *A x j j l

j j ^ ^'W^"j

jO J U jlJ

iS .j^

} 4 .f j $ j {

J^ !

<*^ p I | j

4$f'*)!j\ jj ' ^ 1 j > - ^ > 0

d ^ ^ y a jjj^

\<

cJ ^

j Jlc-

jij^A<^ j i Z j & S s

-^ j

j*

d M .U

aiJLjI a>*ju#Ij**** ^ ^ j a

U{

t)*y>-j*

. 4] j **j j

^1>*

i / j ' ^ ' j j <'^A'

^ j j ^p I y j j j cL p Ij j

15

( jf* U jl

j i j j

4 *1 j l

4 a * *'I

. 4 * **AS[\? 0

^ *^ 1

A j^ lji a I ^ J ^ I j j

c j X p j 11j ~3j j

:<u j I

4 ^ 4 j L i? j A ^ 0 j U *

jw U ^ j! J

jjyk ll ^ y & > - j j i i^gJ,j j 4.1* 1 1; i^ ^

12

I jj j y U

. j . ^ 3 i , y j>\

( ^ J & J c S '\j^

4 > vJ

__^u

Aj j j j j

4 J I

j A li 4 * 1 j J

A jI

<J 4 * J j l

J I j > - I ^ > " ^ *1

^
IS jj

4 ^ i jj

jp I

cJW

:j i
4,111

j.

4 4^1

l P J ~ * A ^ iJ k !

\j*\ >1 : T ).!>* 9 IIT <xij/ : M d ilj/ S j| M ^ j J T : T ^^jT 2

-lC > 19 || M ts-J9xSf\j : T- ^J &i xf \Jt | M dUy : T di'Uy 11 || M
II M : T

jix jj^
a *L I j j 4 &
L^ob

v jjJ l^

0*Aj j - L >y3.P J

1j ^ j l

< ^ lj^ jjO

j 3 j j*^\+*SI
tj ^ i j f U

t_^

kALS"

AjA-*ip ,CJj.S

co jJ L I

d ^ ljj

j j j

jl

^nou*J

o ^ jj^ -

t jljl

c^vw

^ j> -

{ * * u ^ - ^ j ^
(J jl j

U j.u J j!

1 -jj^ ^_j^ ^ jt ^

1j l / Aa^mJI

j> -j+ . (( J j l * < j i l j l - J l j j

ja j

l j

i^ S ^ I g p A

(S>Xa \ . j l J L * j J r '
(jL _ .^ j3 j
.jJ d S T i

:' T

d W j^ jj. U j

A * > - jj

J jl

C J*A^ ^ j ^

A -^ jJ jI

I - A

aJLa!

c S J p - 0j j J

,j j l j

lAjta ^

(j\lU ]l ^

0 *A j 1

aJ

-* -jl

: M Lf J J 6 || M _

j J%j3j

j L b J u i^ -l
J l? -

u L . j > .

^t.aA

18

jj^ j l

{J& J& y

A>t,(slS" A -^- j l j j i j

1 0 || T

15

-^vMj*Zij2 a ^ J p I

^ j^ ^ j

A l^<K >! wU.*W; ( Jy j * ^

a ^ j> ^ ^

(^ J 3 jj2 > -

^ V j l U j l i J.x) U l i

A lil a~2*j &\ ><5olj> ^ j >~j a o w X J ^ L l

j> ~ \3

12

^ j^ T j*

j^ s d li- ip O U j a ^ j S "

j* ^ j

( j ^ * 1^L**o t j

J^"^ 3 i X o j b * j 1

a 4 ^ J b i!> l> - ^ L j I

AS"* j L ^ r J j A j 0 * A l^ j l

I 0*Aj^/T*

(J j!

l/jj

c3ji ^X>-I Aj A^J J

,d*A^L> itrn^AJ^S^" ^ JP ^ lj J Aw j I

A ^P

*aS*"*^1\**ajj+j

o ^ A j L > - < l > - j jJ .S v m S ^ 1

jl (JJ

^*

U j l l d jo

Q <-U;jlj>- \t,i)j) ,,- AaPA I A^ j ;

l*O A J j

l ^ ^ 1

^ U l ))

a x ! j^ jj { j j I ' jj* ^ j !

^ * ^ 5 c ^ i^ > - ^ j \

^ j ^ * " ^ "j

j a

c J ljj

Sj j M

o l j

w j!jl

J j& *
o U j j

AJ

a 1a5"?j

^ jl

1^**

aLI

o :^ t ? l j

LJ ^ J *{*' J

J>1 j

a jiI

.^J Ul4

^ j > r '- '( J * * l ^ l j ^ j o

A jj^ "

J>-

,c j j J l ^ -

.((

4jI^*4a> (J_1jC,4

j U j
JU T

^ * jl

6hA,^.<
j

^ S fji

*j j j

jk lji

a*j

C^ jj j l

(J l^

4 J ^ ljU j ,z lj! h jjl* \j$ ' ^ j \

^ J^>"j A U T 2 j j

^ lU i4

j^ l

IA J ^ A ^ jI

II ^ (i^O^

J J ^ VS'4

lJ

^ L J

a5^cJi5>- a^ jj ^Ij^ r c - ^

p 4 ^

i i ^ l l l j\ ^&>&\

j j

l-3 M > - j

j
a S jj

.^ il- c ^

J ^ jl

Ip

Q j fT j

O j[jjS

aLI C -jIp j j j IS

jj^ s t> * L ^ j ^

^JJi^

(j^ i^

J^U

(J J

^ J ^ j A

Ali AjL*>

AjUj^j c5> U jl

j ' 4^

(j^lf

wU^- J j l j J^bl ^Jt

c 5 j ^ )) 1

y L A ^ l;

^~+AJ J \ ^ J ^ })

<J>-} l i b
w lj> *
^
1^>-I j

c i^ .
aL I

( J j O J > -jA

< U jJ lJ ji 4 _>-j X4 4^Jl^-

Cj*Ajji ^j>~ 2

^ j > - j<*

J jl j

jL > * u ^ w U ^

<;

4 x ijl J I j j

^ d jj j j

j j ,J w lj j i

aS^ oA-pU j

(jj> l j j

aJ

S j \kL S j >-j

. j'Z * AJJ*J, J * il j ^ j b

<Cjj)3j>* dl

J j* " * aL jIj P (^uJ^IslI ^jrv^j3^

V l> " J ' cS ^ J

aJI j \

d^

6 j * S ^ \ g J k J I a I JA*S 4 1 1 \$ i j Z i/'&ij** l A 4
^ fT 3

S(J?l-A J

jl?l>- j j j jj^ jl J^l>" u d i ^

A*P aIH AJ?*j d L o b

*j* *

iljljjJ l

j ^s ^ A+J^ji'^tsa*-' tj[\Aj>-

c 5 j^ i^ J

O j J j l j^ > - J l i - I

( J+A* O / b / j

(S j* ^

Aa J ^ A A^aS**} C-^j*jI ^c.aJ

^X a^ .-.- jI

&Vjl ^pI jJj ))

c J M -^ 'l

oliiL* djjhk,* j j ^ j a4T ciol^o-

A^j *Xa J

jamS** Aj Gj jl<4

O j ^ j j

^ Ia P jw L /? U *

aUp aUI aj*j Jj-^p c^JIp l> ^ J j^ ^ a - <*j2j

J I j aTjJk*
^ ll jj

a > aj! ( ^ y l.U

(^i J

JJ^

o ^ l>

S JJ J ^

c ^ jJT k A j!
j^ j* [ /

Aa^J 1 ^Ii* ^

d \c ^
^ ^ 1

j A\
$ j}

j'jj

^J ^ J .

j*Xj- J L p ^

j* j j
^ U j^

)) \ a ^ 0j^2 * < * jj

A ^ ^ I^ U j j ^ J J ^

||M >CJ^I : TOjCj-^l I M AJ^I : T > 23 ||Tj j ^ : M

oJS'lS-O j ^ j j
l j l (^jJll
dLob

j jf' 0

<CUwo^jl {j p j & OAjTj 4l**4-** 4 j l >- 4 j i ^ U- * #

> - d^I^- jl c^jL^.LI ^A^&L j

dj^4^^-^

^yda^L

* aS^j [2Uajj ^j A*+m\j

J JJ

4l**>4LU dJjjJ

j^0

4-^) AaP 4II 4<*-j

^ J 4^0 j j J j l J j JaJ (^u\j*

c T ^ 4^>-j 4j

JJ^J

JJ ^ 4 ^ 1 ;

L-J^j

<
*~*4'4 JJ^ 4->^J 4^L ^jS*^

O jjjl JJ>- JJijk 4^bU ^ V ^ ia u ^ j yvS c^JUl cjwUjWU 2j>-

4l>-^^ i)JteU-*ja C^jIf* O j* J jl d*Uld>- dJJ*dpl

4 j C ^ j L ojSj)S

dUyv- 4*^9j& >XxJ 4

L il

4>t^J j

jj&j$dSlA*\>~

4J c_JT4>xS* 4**4
*J
^o ((^ij ^ j j S aLI o^TJj

JS*^ Jl>"j Ja>c# ^J> 6^y^P J j l 4 * J jl 4;I .^JLUjI vL^-b^ aJL^>-j Jj

4I-P

t*

y dOU o U j . ^ j j J j l ^.i ^ j a i j l J ^ 4 ^ J

jl tto-OLv^

ij J ^j_
mJ^Xj \ l- ftjp J Vu^JjtAr?!

j l il* 4j*o^u j
A-?Uj J

4 *a *jS *

k*

<jjul

^5\>-

{J** ^
^i

o I

j L

J^J^,^

cP-4, (T^

4^^bi Jte^s

(j^ jl oUjjJjJ v -jjo j^ jt j ^ 1

^U-

cf dj j ^
J-^l J

ij^~\+&a

18
(JJUmS <Jbi 4?^

4>*.Jj|( iDU* AOjj V j l O J 4 > - y d J j j j .^jj j S w

4-J wL^>^ qJ^ j ^OJ>- jj cjt-US"^
uaJU -r- 4*^1j

^j

J *Zjfi*j

il? ^^j>-l iiyL ^jl j

4?wT

4a1p 41I 4-^*j ^|pj \ ^ j l ^j%>-U? (jhT

4$^

23 || M #^jlu-^l : T

J S - 4jm4* j ^ j

^S , ijJj] ^ jljl c^jL>- <5j ^ j i ^ ^

^cl5T Qjt\*& jA

i (_*bl

4>

20 ||T y j j yz : M yi j : T c-jI^ 12
II T

: M

^>-

J l> J

AaLI U17 jJb*VJ -U^b* ~~*yS> ~

jfcLI

d J^ Jlp

J ,^ .

aT

(S ^

J u j {j & J * j o j S j S S ' j S

aJL

jj j

^ J t^

X > l 3 4 j

J*-<ubl j J b - C-*j1jO J ^ ^ b i
O\J!s Jmj U ^ j -jJU ^ bl j
4

4 J

o tJ

J j^

Aa J j $J A j a J j I
j >A j

4jI

J > -

^ > 1 j

^ I j L j i <jw J 4 & b U

/ * c ^ ' y * J ^ - i '
aLI

j ^ J * J j j j l

< tb l <JlJ& J

o jjjl

V j l *XX#j iiX? T

4,ij i p ^bj

4^ J

^ (S ^ c ^ J j b j

iJ jjj* *

^ jl)I

J>- jO

6 ^j-^0jjS"

^ ^ 4 - j

4 p j-

j j j l d iji-jI

jja

\ 4 ^

*Aj^^j^ (

a!x u

J jk

U aL- 4 j j i ^
J b j t O V jt

j
^iaP J J J

O J U ^ IJ

^ l j j j
* ^ Ip ^

^ k p j*X*&

bJaJ aJj A* j l
24

O V jl

' a J j -4 j v^jj*A T

JIa ^

J > - C -j U

^ L ijl jL > -o j

<JLjV <*#IJU^9 ^Jj&lJiob V j l

Aj j

. J*AJJ\+pJ

.is^ y J jM d l t ^ j V - .4^ '-> 4 i < s Q f

ijjjL f

4j b^J!

0 >X**^y ^ 3L> <juS~~* J l l l V

tJ lljt J

21

J 5* ^ !

j i l i l o j . CL**d>

jfr 4J i

i3 ^ jl

j 3 j '

jl^ jj jV j

4>^l>w*'l oJU^Ail

V jl <

4Sv*bb* j l j j j

1 \ j ? y \ * P

CL*&>* d j j S

4a-*J b I*Aa

4fcl b* 4Jb SL*

^p

<^Sw O* 4^*d&l ^ drldST 4 (j** 4^b i

15

^ \P ^^>-b j

*nSyt

4$vb

} b l p ^ j j ^ j j j l dJl*Ap

I - jl J j l k j

iiijj^ J

j ^ > A jA U * S j

i l l y ' J 4 ^ t s*0Lm
* A"j& J J aJj

<J L ^ * ^ 4X+m$~ {y ^ <JL I {j ^j ^ J

I

d^jl vL-.^J> j j j l
^
o-U^b*Uj

^3>*j dJloAP j C JJU ^ j

k

< ^

olj <^>Us>. b*' 0\gX<*

4^.P

(Sij^J*
4

s Iam^

a * j 1

(S jf-

J * - Ij

< J^

1 *m* >

^.li

P_/j

^ -jl2>-

j
j

0 4 * ^L*l

djj^ c S " ' d b j T

j e-/j axJI

aLI Jl>*

jb a

.j-^-JL^I (^1 4^jI 4j

j^

j\

Jj^

ja

((j ^

9J

^J.^>-

iljL J J>-

c^j4b

j (^ U ^ j

. ((j ljJ i ^ I j l i
(

4j J j j

JAA*

I (^4*l

jX l,o J jl
a Jj

~-j j

S ji JUi*

Ji

J> - c4**I
d b j4l5^1.

Jr*j 6j- iL i5*"

JliU

12

d4l>tJ O l*j (j\ i aS"*^]lj >-I j l b * J^bcu Alp ^UaX I j ^flj

^p I

(Jl*

a I

4^1 . AaLI

A^vjl j j J j l

JljL* j O

j^ lljI

j jAIp \ 3 jj

o^LJ^ 4 iji
^

o lc I (_/***

^j 4 j j Ua>-1
. ( V t y j i I

^^1

tyS' {C,j&j*a>~ Jb u

j-b^l j^ l j i S j & j ^ >m

(j****-*

Uia A**iJjl j jj ^

4li

(j-JI j )) j j j *> J j J ^

(S

ci>l^ J^*

aiJU^- ^ jJ jI ^ Ij Aii^Jb (j^t! oU^-i

<jl i i j\) I 4

aJ

y + \i s

d-b-j ^LJjl 4il^ v^ j ^JaI> ^ j \ j J\<\jl* j j 4j a*a*S" o ^ jI

JJ 2- ^O* ^

jlj

a I j I o U -v p

a,oT J U

c c^j4*b

<
jUT d j j

jS*

aSot^

jlj^ b *

Abl

^ j

aJ

u^pb

^!^L*I aS" V jl j j <

>Ij>-

ji> aT j 4 j j

15

<Jlp j

J U J j ? - b :b 4^ ijl O m > j ^ ^ p ^ L jj c j 4 J U ? c5jiUl iS ^ U L i^ b

O jil ^^Ss^jl 4 J^UP ^4 >-l j j j 4 jI ^ -^ ^ J d jjjl
(J ^J* J

O ^J*

A ii ; ! ) )

Jc^J

aT

^ ^ I jjb jj^

4 - a7 j iJ j J J j
4X t*<
s^

S U j J

^ ^ L

^^>0

I t__ a S s J U J p I

(5 ^ ]a X 4
j

aJUl

v?

0 ^ 1 J

^ulJ d2>A^j^5^ db? J J^-aJJ jjjl

ji* j j 4 j j ^U^j A lp j4 jl ^ 4^o j

IIM \
*/ . ^

A ij^ jj

L - jU - a T j^ j j

^t jj S* 4^o ^ j ^4j I

^>bLpj V jl
j

0 4 ; * ^ ] A^sJIp

18

\ j j j

:T

20 II M : T ^ ja L 4

K. J J

I I 1 2 || v j'T c A>fc*J) jjy *

Ajo4>^iT

**

11A

T^ * w jbJI . . . L j d 9*

5j T

; J I j J j

2j ^

- ; T ^

Vi, ^ j f
jjj'
^

^ S"* ^t f * O^j ^

a^Ij *jj

Ji

jI

aajUs* ^ ^ j l

J& a a^Ju j j J * ^ /^ J j. j A l t y ^ l j !
aja-*1p

d J j.

f C-L<'
j

Ja^s> O j j j l ^rJli j l JUj

d J j^ iv U > -

a j$ ^ iis j j j u l

U i l

JJ O U J j l
. aj ^ j

c.I>aL aj j

^p ! J U J

c ^ V l

U ^ l

aS s J

g ^ j u J jl

OU

+J i & j S

iJUj^I j j - ^ t

a,*J j l

a 1>I

O V jl

J ^ a ill

J j_ -i

g jJ j

I ^^'*

c5*-M

I < jji[I

O V 'I J~y2Aj Icj

j l J a J U j j j A *JjI aLI . j * j S A p N j* A**iJjl J i j J j j* ^jcS>

A>tJ

d ilip

J l ^ i w j j I J i*

AS^ V j ! J J.

O j> -

15

^
aJLjI

J A ^ jU S ^ JJ L li

aj^

jjjU

j* J & * U ^ -* l

A**J ^ J ^ ijl J
o j^ ii

^ 1

0 ^ !>AP J

l^ri^

Jjl^O

A*->*$> J

O j i V jl

J ^

& *" J

4 * 4 j O v U i U j

j*^ j ^ . 1

* c^I J ^ l

a J !^ I

jr ^ J

jJ j* > "

*J

a>*;$* a I ^ j ^ I

'C - ^ lj AjjJU cj^

< j* jj{ J

J jjp j

^ j l i^ U

JM
j * Jb j

J J J

( j J . > - V J J j l

j
4*m~j

j l j f 's ^ j l j l ? l j

4 >**j

OJVJjC^I r- ( J ^ ^ i I J A4

;n T
|T j 4JU

^JJ

J .J & J

A**jJk>

a^IjI ^jii j & \

A^^p

J )j* ^ 0 3 j ^ J

J*^

jJ l

A $*"jl^-^a>*

aLI

15*1 (_ ^ i> s> d J jl

J (_.XI iJvilS - 0^^ - vjJ.jC^

gjj

^>** aSC
jl

. vo $j j !>

,t,,

j^ ^
f*^ > - ^ , 1

<J ^ -

J
4+*hS

jjji?

j!> i> * j

L p L \ j *Xa a 0j

: T <2mLJj.5 j 15 J| T * j j j \ -|- : M
X *. M j Aa , . . j a a 17 |
|T-> : M ^

13
16 ||M

II T ji/ ^ : M

jj

))

JJ . j4 jJ

d j 'S J

JU JlJjl ipi W j J j l . Ja jU i AX**4l? J j

dlX\3 Im-Jjp.A&J

Aj d^*L> j J ^ P j l

^>^ *'4 (

*: y^ljel ^iUjj jSM

A^SkjC^ ^

.j**K *

^AjI AmJ^I

U- ^ * * 1 1 Ajiy^u

^ l^ j o *-0j-o lx**i oU* . 4^ ^ ^ I

^rJ j j J l

aT
aJ j

j -

<*O j JdLv^
A*JbV

W JJJ

j'

^L^l

aIj I

A O j^ ti?

V jl

^jp^AiiU - ^ i j j

^A1* aS^^-b! j l j :- l5j'l j

I j) Ipl

aL I ^ -a J I j

^j> -b j 4*1 jU > - Ajo^? j j * * j

^JU^aJ b ^ J i J j j a *!T

^2>-

d 4 W

j I jfittW?

c P jjj^ ^

j j^ J ^ j ajiJ ^ lj^-A'-

4:d ^ ^ J
Aib^*-U OU^

* (3^ ^j^-4 ^

^ j^ y .

( ^ jJ T
3^^S* aj i^*>)

<Jb5 *> >- (3 aij *>(pj 1

J j^ ) '( ^ j ! ^

c Jji

jf

c ^ ^ i j V - j . j ^ - 5?*^ c

aLI .( J ^ p j I ja l j

<

T*

^ ilC fco

A jI^ i j O

^ ^

^j>*^ Aj^sJ L i l i $*

S ^ J jlij

^J A****^"

j^.L ( j T a**5~ t

J jl

j j k - j j ? j 'u ^ j j z

^^Aap

a T j^ jj

*U^\pjl j l

( j&

15

j C>'^i^ ^**
*

i -**

5*^l

C*jIp '.a;1| .ijiJ'

* dJU^l ^ U o.a aL) J t*?r*d\)

^1/^ OaSs^IS- *

( J ) i J

18

(S) * - / & * > J-& J

dUjjAlS^A ^ Jk L** ^ Jil d )Jjjj oj>=-> I ^ J i l j l JUj*.s i* aJL^ - j y j jJJL c

jjJ j ^ jiS A>J j O

^LaL^ ^j-i-t J ^ a -^4 s J * J ? ^

((J^AvA) A > ^ ^ p li T l> 6

^Ali o^J>-l <

j &

aJLI

dSiojlj !>\pj! 0)1

f^ j> - O ^ m*
J J ^ o N l * j

19 || M j^. ^ : T ; a 12, ||:T ^JLV : M. j J l y 5 || M^ : T .Jjl 2

.
,,
:
II ;M uUI : T
20 || ( Ol^l j" y ) T ao^ V j : M <U-ju

21

oj

{ ^

J j^U^-lv5
4JLI

V jl

. jwL^*IpI j *

J jjJ > -

pl>-

^ I

j j j4j \j >-^Ii^LT jj

^ L j i j j
J!> -

cjj ia^ j

d)Hl**

jJ ^ J a P

^ J ^ J *

A Jjj Ol^P

1J f

J J

J.T j j j l , (3j*

4J

'.^Ul

^ j*

JJ^

j^ J i

Aii^ I. j l ^ w i T

J+iJJ J*

^Sj^ c5j^^! (.5^* ^ ^ j j.jJ jJ J U j; (j^i, 3j>* jll|j>^l j ;

, j 4 ~4jt ^lj-

t}^ ' 4

jh^ij^k)j^'j

/ i

oj>b>l dJLjJL
jjl

aJIjLJL*

JkLv? j

iM ^ J * ^ " {***1 ^ J -
'^

^111j?*\

^^2i>o

,j*xcdS

j> l* 4^J j l j jw H jl

.jJ L li^ jl

.^ J L fV -'

aTj J
jj l^"1^ Ip ! j
dJ ^ *

V j l d^ dy-J^ j
d i^ jl
j

O J -J iP J^ J
j*W *^ p

c-a>-L^

{ jfc^ 1

Aa*01

j>"\ j ! I p I j a

JljJl^- js\i oSjj A ^ ^j>- Nt>-

aSv^j!

J ^ Ip T
cr ^ J ^ i) J

JL>tAJ^ Cjwk*w*l^' <

j1

( ^ j l A ) l 5 s ^ > - J J *JJ^J ~*JJ~J L

a1h ^ \p ' j S ^ Ia L ^ U

o jjU L *

is*"^

J^ j O

<*jj^>j2 JU L/i/l jc'Ji x $ M p j l g j t V j i ^ U t j> * l u i I j Jaw? j

21

^V^

Jt J J

I ;

^I2J d i l i p , J ij> -1 j

J j j T J.. . ^ 0 ^ '

18

5 d'- yl^jl^

JiJj^LoU :^*Ipja! Juj\^p _(j!

a) J J A * * J ; , J * ~ J < *

^J

J L-^lj

<c^l]ujlj

.1.^4 j h ^

^ j^ * '*

J!J

^j> - >(j2\>3

S a

^ J ^ J *

4>) d^? P^J

12

0A>*0 lia l^ ^ j > - ^ j -jlS ^

; (^ ^I ip ^

\s * ^

aj! ^

.^ L / i ll. u .i \d4Jj*aP

^j * ^

O y\i

Jjl Ijj
J

d j^ l^ l

15 || T : M ^ 13 I) M * > : T a>" 8 j| M ^
: J^ 7
:!; c ;
|| M Jji : T Vj\ 19 ||T
j&e ; M oVji o . >

 M jj

j^ * }

^*a)j>- (^jlll^ di>*lpl jiJ^

X^-a>6pIj Sj j

\~>y\

ijlji j JS jU > **djjjl- J j i ^JLU ^ jjjjl

^S*

<XlS jjJbl aS^ j j j S " j jLI ^ oL.3j j ^ j *

olSsJ^

j l j ^-

Ai^lpl ja! - 4a1p 4JI

Cj^

((j\j y * jy S

j^>-

I^ jf

^4*xJ j) cJ^Jk <

* t/

(jr?^

c^*

JU<** 4-LC lj ^jl]

jv>-

L5*0

J L ^ -lj

4l^pjjAjjl

j*

o^Aj^ jSjUs^&ST)) .IaTjJjI

<w*>jjlj jL>*ja

4to^j\Sj^s.>" o J i b

^ j l

^*x* . ^JLL*4*^)1

Lolj

(>j Z b S i j fj

Jd3

IS^LT"))

j*\ i S

J4p jll-p

jh"3>j> J

s.

*-^*"4>
/ j -z^3*"
12

4^h)jI aL \ . jiA ^.jl j,] j ^ s - i j U j

jl j

ci4jl

L>-l

wU^ j l j l ^ i

*-Uji5~U-

<jrjU L jp j j j j ^ j j j ^

dUl>- jj

4j j L-~A** 4j ^ j j - j <$* (J> 4 ^ v ijj

4->-jA

4JJJ^

J>j ^

4>Uj

Aj L

15

M >t]l

4j J vIU^L*

j^ P j T O jj j

\ \ T

{Jlj*

^.a^zaj

imJj b
^j 9^

<-*>j l j i

^ c^'-

o^!^4#4jJjJj

(j jb&d) j

L jU j c A^JjI aLI . ^jdUI

^jiW cjilji

aJU**-* "^5^

(J>^ 411j^t> 4j>j ^

t (_ J.J

d^-v. J <\aJ $ j di-^2J U s ^ J L ^ ^

(^j-j ui-dj-i

O jT ^ ^ a^ * (J,U j

^Ss.*^uw\j^ j j j d i j l

X J? :

||T

^ j

A*4ji j

<>

j cl^pb
aSO.jjS^

M V J J ^ I ' M :T V * |T : M jj-9
!jjL : M
j o^#lj 20 || M ^
jjj{ T

18

J.A j{**J ^-jJL

j3
jJ

-04r*Il*.

s\ j A

*A>- 4-bI J U j Ju j^CI 4;

J^ L p

aLv^1p

4j I

jjb '
<^ (J,l^J ^> 4JI aJj j I ^-1p Ijc J_^._p

^L%
y jl

VI c ci^ljl J

^Ijjj

j j j

ys

AiaX)J>~ j

ISjj . j^ L llji 4j1

ja I j

*JUI

<Jj*#[+A

{J**^

O j jSy

, 4S"*' j 3 [jj^

i\j

j) j

* i j j m**jv

MJ

jj^

I JjJ^ j I j

j,
^ \ j >-\

'jk) j AA o*x\
o ^ jjk U p j j j a U

jJ ij

c3j

cjljl

jjl^ ^ jT y

jjj

jy * <j^

LSo U

O-^J^ ^b j (J&3 Or^d.?*"

jj

O^b lpJ ^IaLoU )) 4^ ^^'^JaJ iAS^Lja^

^ j ^*,a J^J j 4ill

a1?j j

X cS j j

^ j^ > -I p I dJ-j^j^ J j l jk iS * o^Ss^j JsI j

c/*^ j ^ ' 4

J J J & -:

c-Jj ]

Cffi ^ & j {

dJ J ^ j V - J J j V j

fjd

jj -^ c^^jl

l>- O^U Oal^ 4jjii* j-^ j >-j ^ 4S"jwlJj<4

II t

Jl>* y

Jl^-I $ ^0*"^

a^ j\ j

Ip y j j ^ j j j * ^

j^

Ojj *#y aST* <__ +)lSs>v^-^U,*

_J

ax!T O

^.p

j^ L t l jl j*-bJ
l_>- o ^ jl j j j !

dU^- J j l j S\a . j l o j j Z ^

1**^VJ 4*J?M 0*A* jj l? ^ j I j

J^ j lj

((

^*Jjl

(J^Ax;>'I

jO ((j^ jj^ j 0*-~* 0 ^1jI>- ( j

03

^U

JJU *

a^^j-Io J,jS ^ j

4 fJ j j M j f

^ jjlj

j^ L S o b j j ^ l

18

. 411 J j - ^ j

j\jy

(_jAj wi*j>j

(^y
15

d l

j j j l *1^-1 jl!x.^ j *-CaS^1 djS~j J^Ip

^j5si . jd jl

12

)) ! ^^UJI 4a1p

'S

20 ||T

JjjlSo- j* j j i ^ j j ^

U : M.]jx>ru 9 II MT

II n e ( ^Y*o ^ Ojitti ^ y *La>JI i^.a-zS' c

l x*& {j>

2?lj . d.AjUj o!>

; 4^ 1 5

; wp-1-^ .., (j* )) 5

**ZLfe

ji
3

^ j A iii

JU > U

I ji

(S jh * j jJ S j

. j Jj L j J j *
a ^ a * j j

<a j

lS

4 jA a j^ /* j j

jv *

ljr ^

**{j &j *#*

jjO j U j

A ^ J b l

> X ^ JI J

4i t ^I

j j- j _/ jA ( _ 5 < j S j > - l

_ )lc

4 l

4 ^ 0 1 J J j &

aIIL L*I lijjjbJjl

. I t j

A.a j ^ S

^ w * -J

I p

(^ 1

pl*>

J S *

6
< 3*^

4 ^ -U

-^
X

j ,

J^rj' ^

^j

C $ Ij A
9

j j \j

L^.flw.....^wi#
O

l j l

4 ^ jI

i j j {

J J

4*o

j I

jJ U

O -U U

J &

( S

J S "

C*j I j*S" 4joU X->l

12

^ J L j

& V .

iL

4 4 p

4 > l

J l

i j p t ))
.
j

jj- j

&AA

'.

'

15

4 -> * ^ S * I

d U ^ J /-

JjA*

aU-I

' ' A>*** J j Za iS jT ^ 1

18

12|( M j A j I a * ; T j*lk j
5 || M vJljl ^yU :T c-Ikj j \ <jul 3
||T j --~ : M j jzk 19 ||T X*-\ : Mj-U |T t sj * : M j&
4 ^Ur ^i.V.^P jr* iy JJ ^ 1 :
*^ . . . s j A 15
|| Y A A ( YA e o ^

) i

o3 aI>15^AaM.

><te3 J .^ i f k J J & > jfj- J j '- -V,j; -.Jjj* J j j ^ j

V 'j

2j>- 4 ^ 1 dJLo i j j l

U J.l (jV j\ o ^ j J J

2j>*b j lJi/ j uJ?-

a.zj'Sj j

.^jiAj

^ J J& 3

^%v>-j ^*A>- 4^-j j < j^

i5 ^.J

4l>j i l JLab

Aa*ojIj \>jMs^ j ^*'*

4/ ^ X i l j c-Avs2)U aJLj\ C-^v^ (Jjl 3

^ydL^l (Jjl J j j I j o^^^T^ljl

(^XjI ^^l J j l aJvLj ^ j I j s*aLj (j>tj j* 4*Jjl aj . j i j ^ l ^ ry

4j jj

^ L IJ a ^jU,LI *Apj d
J jf S

* L X jl

g l J

J j J * ^

OJ^J U

15^I j i>Isa 4i>j]La>-I

J ^ U

^ j V

4 > J

J i l j^tJ ^*4a

J jV AlJl d*-Lvau^

j* (3 ^3M>* j

iS jJ

J JaI

j l J a^

J ^

C U -s^ J d^Jy]}& (j&

4 .jy > 0

L~+*i^A

)J& j>^

4*^j l

l^ c^l (J^ <IJU jJU.aL y f l j

(3 j>" j ^ )) 4LI jL*VjI Ij! ^ j jl^ - 4

Sljl

a^J 1^1 ^^m

33i

^Ji
l^

45s.rO.!>I

j (Jj^mLj j^-^I <U*J CL-.j'fJ j jJbI ^\^ j

18

J J V

;^ J1 ^ 3***3 3*^

4>*J l ij j . jrA

J x j j . wX^s^l (Jjl J

J J a f . J A! (J^>l

15

^3^* j j

c^J.) I _j J j ) j j j L - ^ l _/^

ts^ 1?

3j>*b j

yJjJj 4^

dJU) ^ l ,j2 <U45*jJ jl, l^aa/3.1a A>-jXAj ,j)t . J**J

j J T

12

_/ d<^A>*3

(JU

c*A^. . j^l^ (?) tjA^ U k o

ipJp <dby

jO

(( ^JJ

J UT

}j\**J?\ O^j 6^ 4-^Jj^> diil 4S^^l>- .jJJL^lll

l>* (Jjvsl^ JiLf^j 0 ^,:JT

4a|jj5^ 4.jI ^j>~j 4p^^ ^jl**^ 1j

cJt jl^ j .4 j j j jAlS*ji ^ 4> 4Ip ^^^>

>
j

o L p ( J ^ j^

\J*'3'^k,3^

13 ||M : T .JL I j l l ||T^> : M ^ t 9 ||Tr^ : M ^ 2 ,7

: T ^ 21|| M c ^ j - f ,V.T. ^ 17 ||T ,. M # 15 || M T .> j :
II M : T J^U |M

^1
(S j ^ j j

JM p

o Ip * ^I

^ j ^ j i lL * p I9 j O ^ L p

V j l U ^

j a S s ^ L ( j T a ~ j 1 aJ j A j j a 1

a.A p 4 S 0 CI^

iSj&j* V jl dJU>U
&j>m
^

m <a S[]c9

^ ^*.*^1 a***jjfI aj I

o b ljl

J jj Ai\j>- j l J a

dj j

^vjL>- j l J j l

ij^Alob A**>-jj .jU^jI ^*u* 4$\*2j\

b l p j A Aj {***j ^j***

l) N j I .

*A j J : j t

J * J A T jj*j
Ij jS * 1

|IIp J l j l

I y

d J l j

(^ J l

_> j *

t / '5

Jl^pb _j (_.}lj <u^jlj 4Ss_--jj J l j~\

ll^J 4ill ^mJ

d iL* 7^U ^ jtX ^ jf A^>*J Aj

o>M

Aj Ix*T
dU U

~>j j

A ijJ

o jl^ iT

a;~>- C o I p ^

1>I*xa < & ^ JL ,^ !,)!

c J ji

**^Sj ^ 1

A -ji a L I I ^ a j f L * j

j*X j j i j J J i AajiIs^

j U j l jS ^
lf j ^ i

\J Ip ^ I

mj

&

' / j l d j j u

l j

12
o 'b / j l

^j J

.jX iljl jj;)T

a * J jI j J j I d J J L ^ j d J l o

J^ -5

V j l o i o j -^wU

(j>~2

e ^ lo l

J jl

A * * ljl

j^As?* l I j ^ * ! il4 J tu * l A l i l

.jjljl

^ /U o

Lj

jA q U aI/Ij <^1*aJI aS j

jy l

<j

jj

J^ l

Aa\jj a j

, j^.mi4^1jI A

21^

*/ lw \p U

j j *j \j j**>

j j

o ^JL ^U

jI>Aa^ ^ Ipj/

a )jiU

10

^ L j.iil lv i

a*jUlj >-1 il^ijJ.;il j V j l J^JU- yp (jS3 . ji^JUjl

: M 4i.jt> 8 || M J > IjL : T tf jiijj >iir> | M . T Vjl 2

II T .JiU^ : M .iiU- 12 || T

11

J js

t /
j j

0-Aj V

i\L*

Jj^j

- j l

c 5 w U it

j*"

( T ^

(J U ^ I

&

^nA j

^ J L -

-A j I

^N >*

sl* *

4 j L j J>

\ ^

UkA *y \s*

A jU L M t *

jL p

j j

^ > fc i

1 -. x^ ^ > -

ajI-j I

j )

jll-j

$*&>*

^ U dJbl

V :* ^
ajL J j

12

Aj

j J j j

slU

O jiu P

Af J lp jJSjl

j j j * * aIj! A$\Ujj iL^-^

15
jj^ x * a5^1J

O j l C-J!*ap
iLI j Lp j

^L>- aLjI *^*Jbl

(j iaJ>%J)
a j :I i >I

J jI

U II

4^*l^pl

II M ^

: T^oJji 9

02UI J-Ap )) *

j <u!p J l *5 4 JI Jv* 411 Jj-^j J l j

.

JL**A

"fjf&AA# S^Up Jj* Jj>

((

)) .-; fx**J Aap <^Jl*^> 411 J**? <i! J J l j

^,4

4 JIJ l ^LJI. <*_->I)) 1,

J^ J^UI l^l^l ^ j . *Aa>

^vi^j Aap J U 411 J*^ 411 Jj-^j J l j

. ((yi^-l jUaLJl <uil ^^ol j

,;

JaU, oUaLJl*

^ .j^ j

)) : "J>*j jp JU 411 J l j

ULA 4,1

<0l*jI iLi> -

J j , l^*}^
*^Aj 4jl Jl->O-^jo
JL

ULA 4,1

*lv^j

di-^j jjv? ji*

L aT

^JIiA.p

aJjI j ji l

j 1A"!I-Lp

J l i r jU j t

jjt

: M

(S

Oj\p d^SLAjj jjSd*A,l (_x*lJS"

J j j tiijl^ -

**)J

O lS ji (^L**j,

4,1j>- j j

aLjip

jjJ L i

12

^tJl>-

J l,

aS"

6 I] M ^Ul 4jp : T y . . . (Jj-^j 5 ||T M ^

:'^ 4
|| T-fcUUj : M,4<J)LUj
||M T J. / > 7 ||T ^ 1
j

il

.,

<u**

IpL*

o iL p {j*

J-vi J i U ^ l l (y j i
: <o . . .
|| ^o * ( \ ^rr; > u ) r c^^ j y ^ ja
: LpjJI . . . ^JIj )> 3 4

B u h a d s i, balca hads k lliy tn d a bulam adk .

t+Jif- <c~*

Jl

"c-a*-! ^ : flj^U-1 . . . jj^UJ "u-a^ w

ft^jbU ^ *f (jU J

4 ^*^*

(( j\* r

<c*

j (JUJ ji JJ ^ b J l

j J^W ^ L !

||\w(^rv
II V if 4 " ^ - ^

J j *

c ^\J

: p-SCjJjJV . . .

J jp

))

12

..o j -b j

d j j j i j j i i j

ip

^jla] )) * aS^j 1^ a j j *( O j J j I ; ^tLi>- 4/Ub ,^laJ ~ <uip AI A-^j ;- lS^lj

SA&" i o>Ju1 J ^ V J j k

Vfl>"

'(jiJ'A -J o ;;> . o V j l

j-u<a >J"I -b^a^j

j (fc5*'vW ^ j J

* a^

i ^*Aj i

dto^
J jl

c f 'U i S y

oJUJUj d:** c V V
Uj Uj ciX *W

A>tJ i jJ 4.>.+j Aj Al

J I ja^j y ^ ^

^ (jaJ>jc^jl

Vl>- < j^ ^ jS ^ jjja j

c ^aLoU j k J j 3

j j S j l O i>* ^ j j * A*&Uj 'tk+ ijhj*y < S k U j i j o V jl

c i - _ r :dVjl--i ^4-( l j ^ a j l ;j l - j . ;c -^ - J o l .

Ajbj/ dJCJji d jJ b u -l c
l*1 . aJUj j o
12

j j 5".

jfcJj.3 a* J j I Abl . j.XL*l . c^ jlj^

1$^. I

.j f t-** A>ijjjl
^ i j ^ c^fcLiib

. j l j l O j- ^ :A ^ ^ t lji Oy^ji ^
aS sjjJ 3 jjc jS *

^ L>"*JJJ t)J* A i j * X . J Uj (J^ j i j i

Kj j>* oH j l o^a ^ J j .a OlAjUj j l AjI j* ^ ^ v':$ j j y d ^ - j

15

a^4*rJy,

ji~* 6j j i l a

V jl oS jjZ j I Vl>- IJIpU d s S j J c S j \ AX>j>- J j l ^ jy i (S *

j * y m* { ^ ^ j * d j j
18

a*m

ji*

i J j j b j j jA ^ jl

oVI j

Jl
Oj ^*^

^Jll

a^**

A^^J>- ( jv*I A>-^AaJ j j . j J J w1j j *A^j ^ jj

J^ j J *

ti>\jj <ib? aII j i t VI j

9 ||Mr :T jjTjl 8 1|Mfl

,Adl

:T ^ J 4 ||M of>.
|| M ^4*Uj^s

4ws1p o J j 3

T
: T

3 .
j^ y

o j j - ^

jd S

. jJ J L jl

* ^j\ a

p b j J & 'ji ( J > t j ^ o l <W>I

j j? ,

6j j ^ ^ y . ^ j ^ j j

j J jjiii^ j ^

j ' y -> < j^

JaI j

j^ * 4

< j* f

jjj
i> -

jA j

(J jl

^ flp

<Cj3

a^ j

jX lij!

^ j L>&xi>- j \ f \ J
^jLa_J*I j

(J,M>"
((

a S j j j -j^jiJjtfM^

4 * _ ^ lj

AaIp

aUI ^ j

o -j?

j Jj

j l i a l ^ J ^ j * U jll-U ^

<)jj *j* J U o j> j

12

(^ jlp

(Jjj** d-L jIU a^ _/ H U ^jlaJ

^j^C j ^ j j S "

<u*j^< w jwLpU* iJ^JL>-j

C J j^

<j ^ j

44>-J

15

J Ij j j / j l p jjv^j*.*J*j1j
I O j U ' 4 ^UaJL* j
J j* !l

j* ^ y ^ )
* - k * a j M i

jp

ajJ

L ilj ^jL] ^y*~j~ j

^ jj!

0-Aj^ j w j j i j P-Lo^i
4jaJj^I (j&j*&>" 0^>- O J^

^ lj!l (Jj-tib ^iaJ

t jk 1y**j*'^ c i ^ i ^ c ? ^ ^ J ^ }
O U - O ^ - Oal** ^ J ^

d^ )l!$si

J JjaJU-wIjJ ^ H ^ jI

(_**' j ^ m^*

l^ V ^ L ^ j

aJj^I ij ^-2 L ilj

j U ip j

4^>*,1a>-j^

L li

^JU j

ojl^J jS -j

j j j j i ^ - 4!

*>x>j&yj o l - j t

A 4$* C * jI > -

U ^ ^ p

i j & j b aIji <Jl-jIp

jip 'l-y jj

^Tl>-

j >*j

O lk L * a ] j j ^ 4 j

4JlUJL** ^ /j l

vi-J^4!j>* <w^jJ j l

^ (J?*^

b<\*pj,y2> - j j ^ U j i

^ lip l j j j

j l** J ^ J J J
3j> ^ (jl**#*) j

^ J j ^Jk>^

a^jI J 1>x-^jj.j^ ^

O y i^ J ip l

^ ^ s J j ( J j jISs>^jp

c X J

cji'

j^ A > t# l

- J i S ^ l s S s l i f _/L * 4>-j^J j j

(S j^ \

Xjj ^

( ^ J J ^ 0 ^ d j

c j * ^ * ^ d ^ jj- * * * * 4 y i ^ l - ^ j

0*0y

j I

j a^

O /jp

^Aj j i ^ j ^ J j t #JL>jlj^

: ^ ^t j c Jji (j^jSr 14 j|N : jfij^ 10 JJ M l* Ur* ; T j*4ii 04J^j 1

II M Jij-jli- : T Jjj* j* s* 21 || M o*y k c-)j^ j o * j * T ^ J *\J J C - ) p*j*
^UT c

/(<

<j^

j*5viT j ^^-Ij |v^iT)) :-

. ( t vr

... .JTd 9 -^p

4 r W e n s in c k ) 4*J-I

18

c y b lj*

\J J J

C + * * r \jA

y J j l l j i

j j j l

- > -I

c ^ y l-^ jl

j>~

a!x.A^
. jU J L J *-3 y b J

J 1 > iu a ^ J wLC^ A * J j l A > I

(j& j

* & b \-'>

w * > -j

jUJLl JJ***

<X>jh ->j

J j\* > [> - j

tjJ U

JS*X

w > jL > -

dJ**Lol; (J^
i

0 ^ 1

^ l lp j jjj jl

j 4 j

))

jf

jl c > -

j f U . j

^ p

<

>

15

|y j

a * 5 ^ y

18

Ja>* j

a T l > "

P 'j V

( j ~ U

j ^ j j j l

j> -

d L J S "j

O y

( 5 y ^ J_ ' ^ J

r lk
j A a * * , * I 3

> 0

l l j l

b l-P j

*X*^)J)

c s A ;*^

4* * V

J j^ j'

^ \f^

o ^ iy i^ ^ J

j r i

c *a

(*x &* i - ^ l i

v * jIp

A'*vS ^ f j l

^y.

A /m II

(1 )^ A > J

^ j i l j l

A v ^ S ^ j j ] I A _ lp j

^ o ll

A jA > c 5 I

6j ^ "

AU

d^ ^ J

S^

^ y j dy j

< s* ^

L>y^?*

j j i c *'* c >J^ '^ i I

I dJ * '

A ^ L jJ

J lV 2 L -X .* j y v $

((
J

J* J

j^ }

A^yA IJLp U j ^ J l y , ^
V l> *

j j

^ A l

j j ^^ I

$ J > \) J

lT l

J & )j

.J

^ 3 IJL p U

^ T

^ P j

yv4$

>

o \a j j ^ j i u S s ^

J \J 4a^-jlj Ajlj j

J b y U ijl

{J^ J^

yi

J jS

i i t i

a4->^

-d - 2 ^

^}j^ J^^J 4* 1 j l J*AA Cjj ^mj V lj

V jl
12

l ) * A ^ 1 j j S " " A-P- j &

jjj!

___^ A j p

U j l yS^ ^w!l JJ J j A S 'J y ^

iJ jJ

0 L S v w V Aj o y l p

C<U j J s> - A j j U ^ j ^

OSdjjjjAJy\S"j j 4jtljl y*\S A>tl j

Uja3 AjA^j^>* aS*j^

II M L-.0. :T ^1 jJUji 14,20 ||M<->y J

||M : T

> f IjIju J u j j j_,f I^Iju 7-8

16 ||M 4Xiljl :
j j \ 15

rr

J*^ ^ j^ ^ l <
3^^

( j J j ? j {1j j j jJi--jjjl'. vJ*U- 45

d5s^ ^>0 J j l j ^jjaJJjST

j+>m

'-J J3 Jfi*^ ^wT-

^ ^ L ju S *

O ^ lj^ - l

j^-t ; -(S * ^ t
4jL

4^,]flLU^ j j ^ I j

l> ^

{ S j ^^ j 3 3 ^ \j^ A

^>j* ~

a
**j*^!

i jjj\

ja

A J j 3

J -I

j>3

(j

: 6 4j ^ . J . d / -

vli^jwbl J l j ^

dtoL.^tj! ^^xj j* . c j j ^ j l

J i J 3 ****j^**J^

C^ J J ^ O j ' *-> t P d ' j h

j^UJ CjJb jA**

4j 4 4 p

V ^ i Ja>-

j*** ^ ^ U T ' L * .

./ X - f j ; : ((^jdwbl a^j j

4^-v>-j j

(^*-14

jl djJjliJjlJJ j

jJLS" 4ST oo;,l* ^|4p d J .S o jj? ^ j5*^j \

( _ < ^ l ? I
jjkipl j

jt

.33

( j j *

I (jd 1^*^1* .

A* 4aJj 4*j ^ ^.jc I j j S ' l"

3 O j s ^ a^i^Ij a J p x*^ m ^ iJ j l _/ J j j
> c^>r"

j ^ ij t ^ > -3 j j j j i S j ^ j
.

d l o l ^p!

JJ ^]j jS^j

j A

O^jJi oo^ti*

jlJ jl

4jS

*U (di^Jjjj5" 0^*p J T j i i j

> X *2 jk a

1^ 4 jt vl^lk^l

cjOj C 5 ^ - d j j j l

jP

'/ jp

*A>-i

18

eS

ctf jJ U

A^S^US; j*x*0
{ jh ljA j

15

dU L^^h 0 ^ j

c^p-Ujj 4!t L41 j jJJL j ! jJ^

4j* j j j - j ^ j ^
l? uJ cJ.

J J yu

/ j j j j * 1 >j> u a J i ^ i j ^ j j jiU ^

jfjj'

jk iv ^

4^lij. {jjJbilvW? 4*2>- ja Uf <t**4

^J O jJ ijA l i j i j l j l j j i j l jd^ j ^ J p

^ ^

jl ji-Jj S 'Jk&i j

Sj 4d!/"-**

* > * '

j y j . t / j cj j j

. *x * j *

j j J ^ j , yj l

j j ^ 44

^ l l j l cJt j , k

^ jlljj
,/ Jj l^iU} ^J-

j L u d jJ j U jl

J^JJ ^ 1 d i l

j \

: M C*k~*; d J|M w>jj4JjT :,T v jjj 9 jj M

J jj^ji* J :
5
ijl-u ^ jlijl J^J'22 |j T ^ J * .1 M
j M ojr l :T 64U II 8 |jt\
|| M j ;

ub !jl,u

4 >t j U j i j j i j l

: j

Q X *p jfr

v ^ j^ d -tb l

4S ^ j I

C j \j >-

d'Lob jij3bw > Jj-bi 45*"(_jJj!

^

(jr\SjJLS*''
^

4wl>ta j * * * '

j j

a i m

<S.X * 0 j Af & > - j y

' - / j j

c ^ j a j I

\ ~ob

CL*JU ^ j j b ,
jk ^ j* 4 L > ~

3 jp*b j

4jC J j

b * o b jbiWo>

(Jji?l>i.

Aaj 1.^*

j U

J C

18

d jh * *

(JjS*

j> -jA

4 b j ^

W
*J*

* * T J 2?

J?

j * J J jr>

(^JIJ ^ j i JKA

J^^^b I

4x1 I

K**mJ> J j

J lj! L *

<

Jj

S s ^ j

j f j f d-UkL

4Xj UJI j

))

j^ > % l^

4b i

o J * T J ,L 1

y j

u ^ U p

4 $\] J ^^ P J ^jO )) . 4S"*"

b>yi j-<^
J^X li** j

dJ.IJ.Jj!

j& A

(j^ J j

( S j't ' j

(jv?^ j '3

J^ aP J j l

A jP j *

^^J

^ 1^^

j j j J J J j * - 4

v>-

'fi.jdSv*>i

dJU Jip l ; / j j

O t-U lj^ l

*MtAj^yA

JLj *

a^ j J ^ j j

imm*)J * X )

A *m

^ y *?

+& >-

U * o b

Aj

^ j 3*"

:> 0_ ,
j
oJL $^JU 3

( S j '.t t j / y

i j

1 ^ \|u P jl, i ^ j J j I ^jdJ (J^J"4! C jj J b l c-^l>e.?*

4a^ P
4>sJ

^1^/1 jJ-5 ((

b ^ b

bMj-

J > "J A

d2j^:SsJ 2j\S>

j ,j

A )Jb jl? j

J jl

. &^ a i j !

j^bSL%./^ C /^aj4 *L

j i p

A ^ ^ J -

^ ijj k A j

^J>b j 45s,<s^! J l j ^

- ^ jlj j l

* ^ 'djj { J

J * X *

d)j>iaJ ojbt* (Jj! t

JLJ-

J l J,4>*

J j* S

;&J^**lJJJ

j -* *

j o ^ j

aS\.*Xj 1

((J ^ ^ j j j - j !

4 4 > .j

l J^b

0 J> *

* ^ j* -b j|S "

((j J C

il*d-^j

4Ia]jI

d ^ J J

^ l o b

j^ v u

j a

))

^ J J 3J>-b J

: T ^ L l

14

|| M
|| M.

^ A ? * ji

C y b l ^ b l

* a S " ^ J t> jjA j

4 XJ ^ J J

: T

aJj ^

c ^ _ ^ 3 b

j v

L ^ [^ o - j

^ jljj* J a & ~

4 S ^ ^ b I

l i o b

J^l

^ J * " j*

0 * -^ ^

j> r * * A

2 j -

4 i j ))
j ^

l ^

J jl
ij * *

ijt

[| M dlpjaJjl
; T o jJSL 1 7

|| T

: M^ |M<s^

r \

{j \4a*X>- OtaU^jJI

j
j l J

o V

jA - * *

A j J j

jj*.
j l

t/:)

o jy 6 .jl

<0 j >

c jj.T ^ S "

j y

j J J U

4 J jl

>% ^*

j j

a ^ J j I

4 * J> -

3 *

\*

J ^ J J

' C

^ 4 - 1 p

C * d a l* * #

J j ^

j ^

j ,

j l j

dj j j ^

jO ;!

r y

ij

^ I jo .a U I j

j j

S L a I

j ' j

g j>

J ^ L

j ^

d i i ^ y l

t J * \

ts**--*.

**

'- jjh i
J

UJjl ^ j j 3 j>'j'

o *1* ^i'

JJ^J

*JL l

(3 ^ ^

12

j CJUp iS~J' - J^ J^
j j * l ^*Jk>i.>-jl j

j u-*^-lya^ J ^ jC *

a III

4a% J

ts ^ y ^ ) j

j>*' Ula*
4*1p

O U *

jjr^ >

<J

j o

^SsJj i j u^a^* 4jjj'

l l j l

4J 4jJ>- j

aU

a L ^ A J

C ^ y l^ l

<** y b

4S" j ^ j j

J
Jj^ J

. j ^ y L

4a_ > * J

&J > s* 0

J. U *

aJL I

i b

l y - l

* ( *

V I J

dL*

J ja^lil Jji j JjI C~*^>- jjjl

J j I

( A

\ jj

O*1**'

< 3 t* ^

d b jj.% *

lla l*

A *JL > -

^ jjj a *

*X* y j

4^*1

U jl &JdAj^>- j

j 9* ' j *

**~"j

^ j > i J j U w ? * l > - jLiS* oJJ

Uyi

aJ[>-

^ c i jk+* j i-^jJjl ^ lj

d liU * j j

^ ' j j j J > j' oZj^t- Jj! (j^.' jjjl v-*-'"

J ij
lT ^ j *

Jt*

(L^>lla>- 4jLAI; (S jv^ O V jl ^ Ja P j j j ( S j t i j *&>* d l i ^ l / ^ j> - j * d J j j& S j &

((

y i* -)>

j * J J J )r >

^ $ 3

J ^

L ^ ^ C ' 4 '*

J j j

( ( jO S C ^ U ^ b

i)

^5*^j t l ^ ^ j J a ,

^ p j j j ' t

J j I a5^x ^ ((j l j j S - i]jl*AJ jjS * i T l f l jJ^4<UxJl>-

jj T --**j m

M u * j 1 9 ||T *aJy ) y M * s Uy : M

*12 1

j ^

j T

UaJL* ^j>*jA
O y l
d

a J IjIA *

4 5 ^ j^ jjU xX *

aL I

UT

(3 _ / ^ A>-y wi4J j j

l * j (J>bo AJI
c ^
aL I

. JJL ^ S ^ y > -

d * ^ J

l A > j

J^S^I j

4 J.X * j W
e k i j*

ls * ^

<**>j 1j j j j
.

4 * ljij

^ j

A*** A**j j l J j I jJ>J

aJ j a a
.c -u l

4>iX* j^ *

A jU jy .

1** J > I j j j J j l

d ^ U j l O I p SI t__*> -L ^

\^ P

<d>J>l

y J < u J jl ( j ^ j j ^

LM j l JJI*

3 jA

{jrb ^ +

^U aP

4**ol

j
j

.i-^1j d jJ jA jli- ^ 1

v?j y^* y
j

js

^ C

jj d J j ^ i i j y

J I. C

.jiy J jb l^

cA l

ji

aJ &j*P\

y x lU

J J.i^

^*AA j*- J

^ jjj>

0 > jl"

< J jl

i j I d X *L lp j dj.jjlz&Jt J,jl?\ji aIjI j\ jA** ^uLI j j

(j?j&*l d*l>^y ^ J J

12

<j J> Vj l

JI.pU

A* **d

a J ,^ Jj <jj\P )X+&j>\\j\ j[

iJj 4>J A-jkJ

y i i ^ c ij

15

18

Al>J>- V j l

4>-y -Al>j j . j X l l j l wjLj j c~>Ij >~

aLI

O J>-

jJ a^

y * - *c-** y

d^ d jJib J Z I AjI

jj& l

JLpU j U p j J J j I <3^*^

j^ s jtJ

4Js-**J y

j > tJ I

AJJy>* A^-jj Aa<^ j A j

^3^1 j*

jv U lj

j jS" j\ ^ P

Jl

jH j

Oj>-d^

^wL y S " l j

j5jj\> a

j**-

^aj

Aa*m5^ jyvWJl j ^^vxI

y* J

< j ^ d 'j l

4^u*

a J ^ I j j^ A jjy - V j l o <dj
(J j j

0*^ J^

C A j f *\>-j \ ^ftU - j iSj* ?^ . 4\ j j f J ^ ) j j k j j

*A^l j j l? j^ 4 jp

-jj

Jj$ ((^JljT A jip ^ j \

K** J

J &

JJ

(J><A>-j *mj

dJ^dy^y

J <
- f ?j*-^d^

A ^ JJ' AJ J,*.i~i )) jL \T AJP ^l)\ J,Lj *y&A #jJA l

^jgiAd Ijb

(J J *

^ Vi>"

AJ <w*<a^ j J j

j ) J*^d^ ^

: M tfjul 7|| T ^rfUip : M f lP |M :T

5 || M ^ ijlj J ^ l j 4
ojla jl : T -Upj-uJjI 16 || .M : T j l j I j *a
<jj 1 4 1 5 || T
||M i T y ^ l j 18 || M

- c jj! c S j >- &

(J Jj y , > -

j j l j l

(_ > !.> -

w iiljI

i^ l , j jv i^
4 - v J jjI

< iJ U

a * J j> !

.jjJ U ^

!y

^ llix jI

j {\izj

J. ^uO J'l>- oJL&J Js? j j J - j l

lo

^ > -^

jilp

lf L

jS s ^

c 3 ^ "

l j l

( js ^ I

x y l^ I o L * >

^ J

jI J .^ a a # j

aLaX aa

^aU ^*<

Ajx$2

y j y< j J j

^ S ^ jJ j3

j A-^J

yv J J -

oju# {J^ j ^ j ^
^ p

jlj.> x l^ j

jjI

j*A

A ^ j L t a

'^ 1 j

^J

j L 'J

o l i ?

12

e ^ j lj l

y jc u *

j \^l>\

JX l

j &j

A^*J

Aj

15

:j*^3J i^Jy.1j\

j jt * jb

^ly^ 6ajL< j ^ j *

^*J-J 6j ***

|j M

c ^ j^ jU ^

jj^U^ .aSs^I^UJ

<
jA ^ 4 a^-S^ (J ,jl l^lai j jj- lS - 3 j J l c^^A /jlj &j**

j f j -6 ~ 7. || M j j j : T4Ajj 5 | ! T j i j l j : M ^ I j \M J j\ ly

44-U 13

Ji

4y jO ..A^-Jip jJL-x* J5v< a5*jj ja+\> )\ j>": j/sJj

'jj!sS j-fl^LSo.U o l ^

-:

d-L->
AIjI J

J * > - j

^ 5 3 Aa^^IS" a iI jI jl d J , o l > -

^JJJ

(J ^ l > *

jl

A ^ ,> - j

j j j i l j !

j>\j

^1j^~ j * j L ih \t j l

- ^ 1 jj-l - J j J j I

(JI-jy** j j ~*.j v u S s ^ r a^.>-j aj

j j v

^ j p ^j A \ J s ^\a

a J jI S j J j j

W.
j j

y- **

n i l i v i y A - j

^
^J

o U

^ j

J l

A^.^J Aj ^ p l j . j

, ^ y . (J,lxj:aI 5-l*^jl a ^ jj j L

a] j j i k

( J j ;\

Lj ^^A a

a]j^-^j j ^]<pI a]I . j j l * j 1j

l>

J j

-jL oU ^ J -. J ^ j l j -4jJjJ y i i j i .
aL I

^ J-* !

j ^Zjjb j j {j^ ' j

aL ^ 'J -A*LjI 2)\j j >- - ^ J J ^ AsJ

j j j ^

J jl j

J^ j^ s i* . j : ^ j l j l . . o\js^j \^ :<JuA.,Jip c J j 3

4y) j l j i :

j j J x j I

a$C#3U O jil

: T j^ ,

r/ i. + : T . 4 j * j 9 ||T :
8 || M _
: .T aajI . . . Jy
||T a>-jj1 : M . ajj I 14 ||M ^ T <1^^

18

 J tj

(Jjl j jjUj.I

j^> ^ J 5 ^ L J j (_^wbl d ib j

3 jJUL*JL3

A~JJ AjA C(^ub! ib j 0 ^ o (i^ di j ^ i

A?" <(S j^ y ( S j ^ ^ i

j I j ^ jj^ U *jjjU* j A^j a!)I j b ^ J U .- & JU?*

jZjpuK)'

OiA*^ j j lwl JJ^ J (J0 jP

Sj Aj dXi

j j^A^*

O-lSj J

i J^~JA Cf^ ^j Sa~a- j j j Aa ^j^ ^jpj1*^j l J &J&A&dil/j

{X^ \ i i j j i

L $ j^i Otbjl.' di^\i Jj^ U 6j*** J

tJUj O ji 0 L j l j j a J ^ I j

A-^AA^i? <j ^ P

A>-^XJ

j i jlj

^ j^ i ji* ^ " j'4 i ) l i ^ j j ^ a (3 ^ Jajp

* jAj 1 di lj j O^ja*' I c^i-o J $>* ^ ta

AtjP J&*m$

IO

jf J i

^ &)

j t-O'-lvafi-4 4^^lp^ ( J*"^Uj ^ li ^ A>*^ dJb j j

6j a* jwXJ A*j^jI O jSs**' OUJjLJI-^- j b j* ii j ^LaP jwU^5 0*-^l

12

gyt*

toLvwJji
aJLJLjl?

j ij j

^A

i I O1^

d j ^ l i i b j7iUu^

Ojdl ^ 4 j j jWj' l j^ d (J

o ^ i (jl> j j i j i ^ l j l y * j j ^j>i cJ ^ ^j>- J l ^ ^ ^ i c ^ j j i j d j t ^a*J

15

18

J jJ jI

dJJjjU

jw\JL> "g-t

ij> -

O jjI

pA^j^

j ^^IpI
CLj j

J j J I iL j ol^Ss^

I * A p U jijh iL s ^

j i J ^ A i- l , j X l l j \

j^"

l^

U A^jL>- aL UU j A^J ^kj U i j AJj ^JLJ IS^ j AXrjl ip i 0 W0 O J% " *Xc--Ji

j i j l j tJjijA^ a> ^ jw\^ijl ^xj

:t ' p ( j * -

^ ij^ j

( j ? j l * ^ j aL i lL^kS\>- 0^ .p d I 0

Aaj.I Aaa^1^^v* cjill <*aj j Ca^j>ijl

T y OU*, -cj^ jljf- j ^ l ' .j v ^ :^ j
.

aA a-'jp

^ ^ jl

.^ Jb l b j ^ ^ * aLI O jJl J j l dAH A ^ jj j ^^ajIL J j j c 5 ^ " c ? J ^ :J

2 ||M Jo i jl : T Oji j M
:

T f ijj'J jj ' 9
'

||

_M j a
||M

: T * * A J j*4 | M o^jjAm : T <Cj

i
T J >J l j~ lM j j j !j u : T jJ J v ^ j i j ^ y
jjO :T
JO 19 J|M : T j 11 ||Mjji
:

o u *

ciji

Ij j>~j

I i P j j

^ J A * J

o b

j> 0

d- U

iL-Aj

^ jd l

J 'A jP

O j3 j jjl* jl

is 3 ^ > -

lx l

( S

(_ ^ b > w \ .> -

i Uj

jj/ U

Oj -,*m (_ j J j ,4 j Aj d i AJ

jjJ jl

<
j &*{'(j^~.j

A jl

, jj

-(^ j

^ jj

^
3

J
O

d^ b J
-U b

iS j'ti

j L m
J i4

t>^j] I A * j ^ A j I - ^

mLj j J

. ^ J J J

v C -* * X < *

aS vi

(jiv ljl

djiu * <

aJ

<^j j * ^

^ A a-^

j > t j l

d i ^
^ J

di^-J

j^

l> -

U l
O J U

J^d^

iS j^ ^ iJ

dJ J J
18

jj^ d ik

3 J > * J ^ (J > jU U l
^

15

A a -p

jd b ^

a J jj U j

12

c - j j b jl>

A j j j l ^ <^15j j j 3 ^ C j j 'j

3 j J
> -

jA

lSj*'*

^ 5 \Jj 3

jj

A -> eJ J J jI

U pIa

^3

J ^ U j j 3 ^a,jJjv3

jl

A J

J > jA j\j

jj3

I jjiv ^

6jA**- J j l < 3 ^
.

A ^Jb

^>3

d i > - j S ^ j

d3^)j^3^^-3
(JZ **" * J

(J ^

d W jv * ^

d "^^dJ

3 j ) j& * * J

A J ^

jA^i

J J 3 J ^

^1

. ( ^ A a > -

^ ^ - 3 ^ J L .S ' jA+* A>*j

L S ^ d J (J ^

3bj

3 j a iJ

y n

A J

j j i iljliV jl

V l> "

{**}: J

* A 5 jj j

jJL^ jA

d J .^ J j > tI

^ ^ A > o .l j j

C-*A<A>- A > caJ 0 3 ^ a ! j A-^j J A > -j* >-XAj

j j j

03b j

3 l

O-l5Ajjl

J ^ 5 s^

Ij

d -^

j \ j m (JM j j u

{jf'J <J j l

0 3 A j1 5 n > - j

A > c3

> V jl j A j U

3j ^ j ' 4

l j * * J * *

^ L V jl

A/*** A > tJ.U j l

cA ^ f

J w 5 sU

(> ' ^

(JJ^

^ ^ A -A jU ^

<3y

( 3 >"'^ (

d * b * lj j j

* ^ >^^3 j j 3

^J^' ^ ^

IjJ j^ 4 j

J jb y 3 ^ ^ 3
V j l

j-*> L S j j^ - f r ^

^
J (jj A > * j J j l

j^ * > -jl j jja S sjI

ilJ ^ j l

a ^

J jl

jijji^

i S A ' ^ - 4 < j -^ O j l
d -U ^

tO ^ s J k

C ^ y j J A^:>- j l ^

NJL > -

^A

j j\ jgi. viL

jA ^ i j

; J J^LS**

O*-'*'!

j> * j*

:ToLj9||M -: T > 3| M jJ JJ J : T jiJL jt j j l j 7 ||M jjJtS* :T jJr 4

20 II M : T > |M : T ^. 18 || T . > 1 ^ 1 : M .-Ua^-I 10 || M .-Lj
| | M ^ > :T ^

^
3

(J jI

U > j* a > * , cAj! * ^ d J

jj

jl j

J 4> u l %*>ji j j (3j* j j j

< j^

^^L <l

- 'k d ^ ,,tt J

94***j j

ja *

d X o j j ^ j l ^13^,1 L -i y .^ a l
a J jjU *

6j j j ^

jj j

jl

^ JJJ

A/*

^d'
J ^ jW J
^

V jl
J!'

3 J

4.0 J

2 j> " 4 ,1
iS '^ y .

J^->'

C-^U-JJ c-b'
C~*Ipj j

J*AJ* j *

^y^aJ

O j i **1 0 j > ^

d* ^

'^ J d

J> < L ^ j y

iZ + ^ ji j
dU L?

. j *Aj j i j b l i
i J ^ ^15*1 j

* u .i j d

4 j* ij! j

<Sj J ^ j

aJ [ * j

^ J b u lp j

O l/

V j l o -U ^ jI

C ^ Ip J

O u*

(J^

^ ljjj

a ) j ^ * j (j J

i$ J J & 3

0 * ) ! j I J j-**

j]a > c O j \ ^ \

hA ^lj (j J

J * ^
dS ^ r

d i;tjjj

4
-ki-Sv Ij i i j j l / j

^ j^ J

J jj* ] ^ J

jfi-J

(^ jjlJ j!
C -^ o i j

^ ^ j J AaaS^j

.A > ^

.^ J jjU L I

o jl:^ -

V jl d ^ J jl

4a,*.*%J ^.*1 j y

4 j ^ l o T J *u>-

jJ J L U S s J jl

diH j* ^ J l * j

V l> --4 & * j* f

dJH^U

\ iJb u * ^ j

j j a ,I

ji

i 4 ..,.- ^ j^

C ^ lp j

^ j d ^ 8*

o*AiL* j

c 5 ^ r* J

. jX<**.*a1S* dvtal ^ cJM 4 j I

j\o

18

j>s~*&

^ P

V jl

15

I-^ p U

^ I j c ll J U At jU # ( ^ ^ b l ^]<UJjl < L > - 4 J U - ( j * 1 J

4)1

12

* ^ jl

< ~ *> j^J

4 > t* w i]j!

^ lj

^ JK i 4 ~ > -J *\J

<1jJ J j i ja JjSIji j jijA y P ja i jt

^Uap jja^L ONjI -U*-

j ^ t J>

A*jl (_$Jjr* . f j i jJj^ jI Ja*s< OjJ^J. #J^lp a^jj>-

II M u ; T j A J 15 ||TJTy- : M J*> 1 1 || ( ? ) . ; >

IJjjJl^

ijJ j\f j

:M T.jU 6

y U dJJS^ , jijJ liji

jj j

J&yt

j$* \j*Aij> Ja! j ! j j 3

( _ j j
jjJ L j

jS^jj

-^ b j

a S ^

d l > \

jJ lL l

. j V

ilia X /j> -

' { j''J & j* & *

i ^ b j

J d j j j

JJ"id

^ V

J ..

4j

-# j

C - J j^

l j l

c i

jj

^ j l

j3 jjL > s J U

^ C

U ia d

^ b j

a 1 A .c M

(J [lj-^

j^ j

j5 "

^ l &

(_ j \ j j ^ > ~

i ^

a A jl

aA J j j

^ j l ^ '4

k J j l

j ;

^ j j

i j J >> j

a T

j ^ L .

'b

^J> -

j j J L

j j S

3! J

( ^

fj* *

^ > - 3

^>0 j j

c J :

y \ i j

Aa}^^" J ^J^-i I J J j | j

^ /jv U

.j t ' j s

a ^ m

b <jv*l

A ?vi
J S " 3

u t

aJj

I ^j w*. j I

^ J S '

jb*V^l

*j j l / j j c^!j>* d>!>^ UI frl^rO j2\*4L)t\9JjI j j~ 0 sU ^ l j

: < .> J

|| M j i j l

: T ^ l 7 c 6 || M
)|T.>^J : M J > j

J H j\

15

^ b j

A *m A >

j l i U

12

^ * A ll

v iJ L * X l

AJ

1 dJ J J I

c ^ U S ^

jjj

j - 'l o l J j l ^5^3 j ^ l j

S ^ Xi

j i

J ^ A

d j v 3 ^

f j^ J

^ 4 0

J J J

^ 4 ^ J J

b*^

j J j ^ U

, j >

t - jb s S * * -

f J

A b!

> - jJ A

A l j + j 3 .A

J?jwa^

C -Jj > j j

< ^ .

* \a j \

- r ' j ^ j '

!> l> * j \ j j i

J U

^ A

A ^ -m A ^ J

A^mAS^ ^JA
A,r+**i ^JVwC^! A-.^* ^A 0 3

d j b j j

b L ^ >

jll> * ji.

o U ^

C jw S "

3 j> ~

^ J ^ J

j-U

d J lU -A P

^ j j b ^

( 3 ^ 1

J ,jIa P

jA

j i

c J

^ ^ * '

j ^

a -T

&

. j

j^ -

A 3 ^j +jSLA (_ 3 ^ y I - b J l

5 *

( J 4 - .A P

Ja! j^ l^ ^ U ji (3WJ

J!>bj J v 2 .J U J <
> jJjl ^ b j O l j d j i o l

dJ^j3 J j

^ J J ^ J *

/ !

(j * -*

(^ w L aI

!^ u !

tw J P

j j j l

(jljl

A * J lS

j i

jl

U j-jb *

J b A ^ jV

* A

j j

tO u

* > lj i

j l j j

d !

c 3

jjjl

lx ia J (J? * ^ !

^ 3

p d u j

d j

Aj C j 3

S j b c jJ J L ^ lll

4 ljl

4.

tljks j ^ i J j ^ j ^ ) j

<

*j j l j& (3j l

21 ! [ < ? jj>

18

i?

&;$j\j\'jm/t

'olf*

4~>*jJjI

^ j yJjbj <!uj

6^{j J j ^ j l ^ ^ V a j!

y,

qj.

o T \J j ' Ju^U o jjjl * jjzj I o j j j l

4jjyi 5jJJ. j-^jl

^

j \ jp\ -v^l^Oj^ 1

>

j j J j l j j j l C ' le b j j ^ j l

J j w t l i j l JS sJia

^ I p I J j J l ^ l j ^l^i (S j:> ^ Ktjj>tJI

^ \ j ; J lL j

4j ! j
iS j ^

4*ij dJTI oMpjI ^yL^" J >3 c yjjjjJ^>l

^SI j

j J j j j jl^ 4 Jj>- yS" I ,li^)

vjj^>- Lj-^? a j j ? j j j o

o f JuJuL>~

^ yi j p j-> J 634aiP j c dJ jajIu*'!

(tj liSL^

(( (j**. ^ M p j I

4^Jtt^4^jJjl Cr>J^P 4Jj dJ.*U . y jjJJjt jk^> 4'f^TJ j{

)) o J jy iijlj

aAj ^

^ Icl^ j J i j j j <^1
12

0^

i^ j j a >-

j^jJ {jlSc.4j^ -j
y i ^lllT

jS'"

J J^
j*

ojA>-I J jl cyil^J.jl

I^Ip JJbL* j U j <uJj\ aLI . j j J j l

JJjlSJjtr
(jMpjl

( juJ j

a^>-j

4 i J:>T
^ ^ j^ l ^ j l

15

' ^ ljj j l o i l j l

Lu^-'-J[>^!&x!Jks*-.-,'t. j l

<JtllC-Xj '4J o iljj (_yJ-4-Uj. j jii ojJl C ^ J jajjS" C^'4^

{jjr

1 ^ S j :^ ^ i 4 ^ Jj 1 4j 1 ;jJ J L j 1 L-jly^!'j 1j Jy*^ J J j ^

^ j l > oJjj^ 4^*' oj>* J?1j>! jil>ji' j/ 1^ y^^sJj ^ jlj 4I">- j j

18

0 t>-

otial-___ 4jjjji> j

^J

4^^t*j lA^ j ^1

y L lljl

1jA j J JaXT (j;jL > -jJ ^Ip olSj^ JyiyAP JS'lJJoi 4^*0^j* * 3apm
^^>1 j / u ^ 1 o j l

^Jb^jl7 J j l JL c^ j S

^J *J A(J*~*
J j J j l oJ^; ,w>j J j l

jZ*

c->jJjI jb J . j j ^ L j

djU ^ ^ V jl
^ T

* JA^ j ! ^ldj.>>4j

4^l JL^-^ap i i J b j l ? l > - jc-^ Ua' *-

II M JU^ : T*J^>*P 19 || M :T Vjjjf 4 || M ; T <LI ^

^ 1

*UT

rr

< - 4 y yj> iSjYjA*

u ilj

j ^ 5 y^ Jk ^ U
iS j^ j ^ j'
.Aj jjaJ (JljL*
jo J J

jj j I
j j S

J d ji J /

JU^uSCju^ j

j r

J il

A**jjlS"

jjjjtj

dJUif .jOJ6 o x
J

^rJL j j l V j l
( J j \j

^ j *

4 jjJLllr* j

c5 *-U

O y \ ^ jA*

*Ua>- aIj iU*l **ijl

4 j X J sl^

jjI

yun

{j'& jjZ

f^J** ^

iljtj7j

jJL^jC 4^>-J 4 ^ j U j _/jJj d

Oj^aJJJUJjI y y j

3 C^

jJ-AJ 4^>-j 4j

u^ 6 ^

*lAol

^ J ilJ I

IiApL*
j JLSj)

O jjjt ^

Lp

12

^Lj o^ iL> (Jflfl

oJLyll*X4>b 4j ja j

L^a^ P ' ylll^?

4 * ljl

J U ^ jJ U r'

jb j^

15
4 > tl

^AiNh*\ ^ J mJ Aj J

j (eJ*W
w^0^,1*

4 ^ * j> j j \ &J*?*} dX*2jl JL>-I A ^ j j j J J ^

d ^ L rfA j j

j>

f 3 *

JjS

* c3 ^ S

c?vA* aU.*IVj \

o * * 0. 3 J j J J * & J L 0j j l f j J c i -"

o ^ lio

*OJ>i <mJ OJAjlp / J j j ; j

x /S * \

yi** ^ d<xpl^jl

<3^>-

J-^ a i!l

y5*^^

o^Lj ^a^I

J
Jlji**

. j j J j I OIj j

< y . 3 J * * * 3 lJJIsS- A j y \i Aa y AaJjI aL . J ^ J j.

C *pL

g jl

] J j

J^ \

6*J jj*

^U*4 J*( C-Ja

j AjJ

A j^ jv
0 * . a>- o ^ l

J.Ja#c4

A>*jr"jlS* ^

II M - ;: T , ^ 19 ||M

:T^

21

Ja**,*?

Aj

Jj ji

0.j\- lJ jl^ S ^ j-^ l

4*J^Jlj

liaU A jjik * j j> - j* ** w^*4*1* j

./ ^

'I^pU -U SjJjI

J j i l i J ^ j lU p U

J j^ A jI^ -V I^ * 4 (jwbl ^LL*jI tS (_j \jj j l > - l> - \ ^ U

I JJ^ j l

jS j jjj

0 3 A*l (^^J**^ l *b* ^-.*#\ J3 J^S Jj

: o jjjju

( ! ) jS ^ b *4*l
OU

3j>- *4xi

V * li

A-*

V ji

4*1

^ 1

aJLZ *4*i

jljy ,i

*4*i

* oA#wL
(?)

J^ *4*1

*4a
: oJ& JIjI

d*J

4*

^ dJ*

<Sj S*

si f *4* l

jj^jC5, *4*

a >c S

u^Jbl j jCt j

**AJ J
d^t^lljl ^ jl** cS jl^ U I ^ j ^ j I j

^ jJJi* 4*li

j l I^pU X j i j

.. (JJXj\j
* t-i^il! (jlj5?^ j
4*
Cj 3 dXI
Jj j

J j J

l ? j*

4* l

ol

t^3 j j l

4*

^ *4*if djj^/f^^j-*-^

J U l j^ ^ L ^ i

^ iL J j J fU U j a j j l ^
. j J L l ^ l l j l i A it^ jl ^ j l t 4

ljj

J j j Jf*i J
VU- * d j j j f i C j-V j

034*1* ^ 15 " j j j ^ j l
I^

4*

aa i

a^ J

I ^ p I* O ^ ^ l i j j

*Uxil>j j

Uj I i s u ^

: TM ^U |Mv - h T / l t ||M > J : T J^jTl

B u adm
olarak tashihi g e re k iy o r. B k . skender Mn,
Z eyl-i T arih-i lem - ry-i A bbas. S. H nsr nr. (Tahran, 13 17)96 .
II M & j T : T j j j T 11 || M M \ U : T ( ? ) > \Jfc 9 ||M 45 : T *J 7

J U wb

3_jltJJj ^.jUi

j* A > "

* ) jj\

{** L L9

(J 1 ^>

\"

^jUvl^v# J l i l d>.Xj 4_jJj jfii J

cJij

. JuVJ^A-aA/ 2

AiStf* A+*i.j^j <cJjl

^jS"

<^JJ& J J

(J^ J^ j
jA^

o 1^* O li^ l^

^
V jl

w \jU j j

. jw l^v4jl

4.^^ j 4,5^ <Cj ^JhSsJif ^

\j^ ^

Ij .p U 0 -U j 5^Lxxj1

(JdJ^

A>JsiS" <^>jl7

l L i . ~ ^ C *1 l -j>

Xr. o U ^ ^ (^^jbvliT;:;. <Jji j $X j >j*l) j U i *Aj

q x ,^ k^ j >-

(j j S i ^JjC ^^^,T;. V j l

4^4, ^ p l ^ ^

J jj

c^j*L>- 4>*^J

^j *AAji ()j x A*

J&**- -'^rj{ ' -

j^ ijjj j

<^ ( ? ) Ju&i ^>

^A jI (^jw \Ll

tii> ^ L * l J.A ~>4jIo*Aj^JI

^)lj cJjt U 4 *o^u ll i i ^ v p ^ ^ cJjI j

Jlllc^jjj ^ j jjl

4 * J jl

z'

aLI ^ 1 ^ 3 *^^ j**

d)tJ-I

4ib U*)S j j-\..<^i|_^UUpj.

1>Ipj j$^**j\ j >?.

y -/ J

***

J j\ j ,Oj>*->-ij <ull L j}j a\! U j

^8

'VL>-

I! -Vjjlo^jJb^Ls

(jj \*XjL*
ja
(j^Xk

dJljl
dJll

b\j> ^ d-1 bi

J Jj+t&' (iJb ^ j^3J>- (J l>^

4s*c5f 4j*U j

As-Ssb

aj4 > ^ T

uU^T

lljl

t- J J J J ^

^ c J j l

. juA^Ij/* 4** O j i l 4J j

4M-J.P

j\P

jS i *A*.) <^J^L j^S* j L ^ f 4 j

ciC l b l p j j\5^S j ' w i j J b S s l ^ 4>aJ aL

a[A

i j*-k4j ^ J J * -^ ^ * ^

C^JjI
a>k^

C-Jbi

j y i C-.JUI

^ 3 j**
cA-^ dJlji
ijj,jf

cJIjI

djji^ o ) Li
II T . ^ r : M Jj\ 21 IITmUjI : M j i jl 2

(jzj f l j ji
^ P

\ y {(

^31j j\&

'(5*4/1~L)AvJ

jJLjl O j aT V Uri
- r j ^ r

(> j U

J j ^} S j^ ^ i
(J j

A a ^ jj jjI j

A ilv -M

J 1 .ft*"* *

a S " * a j i

jyj>- J

JL a U o b

> J T j ^ 6

J s

j j ^

i j i

j AJ J j a

J ^ .

^ r j y . j J j j ^ Cr^^^ ^ J .y J,

^ > 0

U ^

A|^>J .j j J j S" t^J^J

J * J J{

^ jl* *

j 4 j !

viJlij^Uji (jU*j!

4 . > - j! iJ .4 ^ j,>

L h "

A^tJj

4 p U

l-* jI ^ '

^ j4 !> i

J r J JjJ

0 J jjJ

jj*j^ ^j***

ip i

(j$*J A>&i-.'iiLj XjjS' j 4*#jh$ i j i

aLj j

J 4>i

.j J S "

^ j Jjj ^^S-

jj
4 ><Lj j a

j j b

'4

(j

j S j Oj;! J-j* .1 J j j
^iU^j o

12

U * f j> "

t* j^

jj^ S

a S j^

( J .U -

jj lr i

O jjl

kSj^*

j -: j ^ j j

{Jj Ss

jjJ L *

J lS 'j

^ C

w J * ji

i^*

jJ J jS - ^

C L ^ l-A S -

J**'bA1

(j )

j j J j !

Jf. fO

^ ^ U > * j< 4

>* ^

j j

.jJ J L jl

J jO

Aj

^^

j \j

A^hj

jj l ^ -

y \

.> 4 j J i ^

J j .

. jk ^ j,

U ^ ;' ^

4$ v j

j)*Cjy>- a>*sj

j J j '

p^

^j {

$J

^ jS jjiS '"

.J J jj j

j4

aL I

j,^S"

Ay

k x > j

Ij

^ * J j'

lf ^ i j> S "

i ^

c J j)

j^ jl

A ^ A ji

p4 t

, I4 p U

-^ u

d j 4 X ^ ,4

^xl

A jd y -j ^ -a S " . 4 -k J r * *

4>*

.^ J >

0*)lj \,

3A

,<**$j *&

j4 J U p

^ j 4 ^ ,L 1

) f b j $ 0j ^ j t J 1

4^1* jj i

Oi'y j
^

Jj>** I J

4 j J.C ^

ji

U i

j.

^ ffi

^i5L
J

a LI

: M i b ^ 8 i!' M./ J :
J 4/ J t j > / M ^ II Mv; : T j. 2

jjuo^ 20 |) M J j \II !; T J j J t j \
^I 17 ||M 4X-'_U? ; X Cm'4j4^U> 14 [j T iijA
, ...
"" . ||T iU :'M U |T._ Jt : M

j-Aj
mJU^?

{^IIpI

j!j^*

((

aJIj ^LaI i.lx^ (Jjjii 6ApIa) ^

Jlll VAjJ ^jIa^*

(^J-U aS\^;S"

jlljl aJU
m

a]

j x

d^j

(j?*0 <-)j^

ApIa

<UjJ^ ^>-4.11^j dJ J . h Jj
j

o <0J*

j\^ >

a^*j j o l T C j
^

S * ^ ^

; j j j j

0 *U *X

f J

jjJ T

j x

(S j\* \

^ j

O jil

aL^ jjl
3 ^

O jkSj\ Js>\J j

3 ^ J vli^L^I

4j ^ 3^3 3 3 ^i ^

j X

< S j* ? ^tj ^ i j <Sj^i\+? j ^jj i S j ^ ^

d^ J

Jtll C-ji

^ ^j jf

\^ * ^ j3

u * j * ^}3 ^
L-<^ 1

iSjfi3^ l** C

i l* jj$

J ^ r

j ) W j L j U > -

jlpIa? jilLljl dJJU

J

Ai.ap ^^

6j\^j\ j j j 0

jL^u^JU5, L*li
. j j )j \

J Jjl^

dJ***fcLtSob

33^

^jfm
\j J ^1*^j^l l^1j
jJLJj^.'

oNjI

^3 {'ma^ j^ ^2*^****

i ^ j* Lam*^-4n.^) Aj j j \j jl JJ*&

^U jj>- iS^j^3 d\>?jj' jllp J l 4 L ^ J < t o ((

ci-b^J^

^Al]^ c5j55^ aJU^Ij! j J Jk*j

j JpU o^ij* 3 4S+0 o*AJ^

^<1^

(j^l *

o^a^p
(

O j J T
.w ^

(Jj* j j

jf**

3 J j'

*T*3^3^

^ i B >3>*\i3 j i * (-^*US oj Jl*

IIT _

s
^U>* v-JT

& J j 3 j m3 J * * 3 1*

3 j ^ 3^

(J~ b 3 3t* ^ 3^

*a<w
>i

-^o

jl^

^3^

. j * l j i j ^ J 3 jA ^Ji j

O^ij*-^ J l ^ y j J A
^ i j j3e>XL>- ^l>- t

; M jl U 17 ||M : T r JV T ||M jU^SLju?- : T J U X ^ r 1

C J

Jts\

lo p u

OjJ> J ^ l O jI jS^ (jfjlJb^

I dlioL ^pIU

^jIiAj*

odjJJU<?l

('Xss* j jJ S J i OjH

%UpU-jI c^jsjfc^j JbL* j U j I*ApU

6

j l j A; Aamjj 0 -^)1* ^ ^ !

i Aaj** (J?'*1^

A) j y j \

fj^ jjji

^ "Ji Jt*

6*j\

j l p l t 0 *x**43

$J^j \ j

S ^ 3

y *

'J tij~+> v*^Jjl O ^ j

j^ j* A-*i'>*^j'
st p' t

j l cl**3fl j *

<Jj - ^ 4 j

j\

JIUc^m U*

O V j l oX j>A& l>> lc^* UaJL*

j >%^\ 4**jl 6to\i>.JXj hAj?^J J J J

dkX***>J*f ipi

di*\c^* d

i ji*

sj j j ' Jj~~*

J ji

^**1)1 J y J

12

jfcjjp

j jb ^ b l ^U>-I

J b jfjj*

S S) j j \

** i

^ J <*

J^J ti j~>

(j# AJjP A>tJ JJ-+hj ^j^Aj I X* dd^l^b f^T"Jj* ***^3 J 3 A^jbJ OJ^ ti^
^Jj^ i} JU o
15

*M dM jj <^0 J j j ^ t j (_,ij <ij' j 5 i '

J j ^i'

jj^ **
' 4s?*' **' J j J ^ #;>^3 0 ^ ^ ' j'*'-*4 * o A

lS j!> X*l jU
jJ l

( J0J*

ajIpj)i ^>-lj

IupU
j

jUx>-!

i'
21

jS t

J>?

^_5j!j i L j j>~ ipljSij

Aiijl

U^l jJU<9 J

Ula J

^j>- ji Ab SUJI . j )j J>A^j>* C)>Xm4-m-aS^ aaJ>* U ^ ! j jJj^

i lj L j 3^>-U j
jj3

<j^i' J j

ti>Xiji

J ll l

C~$i j

OJU>- j

*\)j\$f'j\i\ ^1jA ^J-C\+0 j)S*j& dJb,xi^l

\jfmj J ^.' U

^ jj*

j _)j ^

4>s\ J^ : j J , t
I i,'jj ^ ) j

7>-T

iijj>JkLiiU j Jj U J ( _ J J j p j j j i

: M Jj> J oJ~ | T ciu J i M g U 8 II T ^ >./" : M

"

"

jij
7

IIT j V jjlT

j \

o iU J Vjl cJJl^ Ajil J

(Sjj* i S ^ J ^ J i

J>LJ

iLj

>y
a

*U>l> *ApUj j

j k 'b l j l

^y?jy

ol**

j^j*-**J dJj\^

J^JL*

C&}'j&'

jU > -l

& )
4

y-** i c j j ? l ^ j y JJ (j \Jji* y o ttio <JUM

V jl jJ^U j ! j

J j +^*j

t Z' Jjj oj ^ l j

, Jta\***^J*A.J^ *\a& j\0 dteX*^l> Ap1LA) J

j l > - o\^L**

<jUaJL* ^ j j j i ^ j

4j>j i ^

^ (_^J t^ ^ AL j 4w3^*^

(*J*~jA

^ y

'^$s& $

J jla ^ jjJ

J j

^lj Vl>- -Ljfjlj A5Ui>- Ll> ^jta 6j+ h OwCUvjJ *jj >a & (^jIjp
jjl 4*ljl
j .*j j

O^S^

J^ -L

dJU^UL
^iin* ^L^f

dU bU j O jji j CjI-AJj]

c ^ jh b

- ib jL il

oUj j 4*jj j-b

4Ss*%*0t 6J^wm+t* ^Jf

^Lj 4>*J j <jj JjI

< ^ e J C J U j ^ > - <c-

^ C^"-

j I ^ jv ^ )

^.>6rt5si

I*UjI Cj! j^Jj

li^ djS & dfcAftJ 4 ^^W(Jji ^vJU

<>
<>^5 <o^p L t^j jl j ^*4lt O*ji 4^*1 j
e L o U

j O J L l j l j J a 3 j l J (gj)j

d^uiUj

i U j y j X $ ^ jjv S " 0 j- > ( ^ !

("^ L .p 'lj

6wb*Uj Jjl j aJj U Vjl

A->-l ^ jJUjjl

O jj^

y y

c i ^ ^ y 1**3

*1*1 j l

(jjJ* V U - a T t . ^ j l j J & A

JiiUj Jjl -cijl t jxU (^1-^j ^j>-1pi j y o^/

^ ijj

i j

II M *4j\ : T ^ j l 15 ||T j : M j jL^ 4

18

3j

a5^ ^L->-

4j A,+a**S* ^ j A a J j
w j* A jI ( j p j t '
^ j L jo d

O V jI (J?Ij j

4k A j j 5 j j * 0

(jj\ S ,j

j s

S $j S

(J^p j

A jl ^ ll ilj ^likJ 4 l p

y $ JJ

L-H p

O^L j

<w

jwU.5 sjf

obj

<r^U J. 2 ||M ^
: T

^vuI (^aSnj ^5 s)

jl.} j ^.m
I

, j J j )
^ >-J>

^j4 ^j ^ i l l <iiL 5 v>

Jj

))

^P

>\*p *\.J j \ 4 > c J

v ^ 4 jl

4 j ^ sla

iJ.2- 0Jj I t._;>xxJ lxiz 5 . ^*^Py^SL>~ y

\^ a cJ I O jj

41I

T jx s : j j f

(i j j j \

IjjI j >-

j j

aaj^j

^j'VjI

C^A

O j>e*i ' 4xb- CjUS",i

cL-.pI>

(1/

. JwU!j j j ^ l p { j k j J

*j

oU *

j * 5

J Ip

^ J J -^ J J ^

'

c*>-l>- iiX*.h

+ *il ^*<jI> J j

^ I j^ l d i ^ l p
<u^vT" V j l

j**> I l l p j j

^ L c j 4_J,p
j

^ j

4> 0 * A j I

Ij

cS*A^

- w

02 jZ*- j J J

t jj. 5o

^1,*aX>-1

2 t j j+ J ? W j ) S AX++S~ 4**d>j j

^ J i j l j j 4 >5

4- :

'^] j

jJ'b/jl

ijJ

o j j l ^ d j* -J I

(jjU

l*isj jjli I \ j j

I j j l j \*p

tS*\> j

4.1*1j l

4 * l j i JjtaL^I Jpj* lH

18

4 >-^ J.J j j

^ T j aJj! u L*lijiiju'j; 4 >l j X l 1

^T\>- 4jiU

4jL lp J JJ

12

uSc^1' J ^ 0 5 j( j O o T j

4 ]l> ^L*)! Oj>-1> j

li^L J.AJ J ^j,? ^ l

JJb*

(Jj

-9

dJUL5 ^o jS\j

J^LlL**I

i ^o.1j

J l l l <JL*X; J

15

x^ ^ 5hcf

<djl .

4 ^>-j 4 ;^

JJ 0 ^^vS2J*Aj5^,j ^ 1^ , 5

jl-^p dvu .-lwi^Jj I ^|^2.>2j j

*}*'

j $ j ^jL^aL* : T H j S s j j ^ . |M T o f j l j 1
7 || M';.: t
6 || T 4 fu j. : M

13 || T Eu t '.: M '^L*. 10 || M ; T -j
IIT juT : Mj L

19

8 || M

||M : T <SvL 17 ||M

J i j i a) j * J

fjZ'b' j

j , ^ j i S - J j j-- j-^lSuS*j ( j l^ji y L ^

,^^,i^JL5\j '^5sJ
.*Xa )

(^JL$\j

Aj j

J J J*)j

* \

j> -!

Aj A^P <JlJ
lS^

aS^ _J)^

j\ J

O *^1*0
J

. j^ h jI

j a

^ J^

A ilJ j j

j Jt^L^T o

ti.ij

J&d

ji

AJj 4>t^i
J

'0*-4^Js? jAj ilj|

-<Jj[jjU ^

O ji

^ L^>-1 aSs.^Sv>-

A->tJ aTJ* J j iJUyy

tU. i jj^Jj

7j *

(,J

C - ^ - J C - * > l i - J t ^S"" -5j i j l y v * J^J

C-^A>- s,^j 4L***

V
iJlp d jdJ j*
J k i'

**1jI

^1^4^ j j } j i (J t>^vSsj

cJJy-i

A jI>* d ^ j A ^ L

ji^
>&**

^A^"\

dL**ota

AhsJ (jS ^ P ^ H j y j

j f L p j

ljlji j

^3 ^ \

> ^ ^ J A 5 ^ S s > - ( i \ U * J

Oj^uj ili^ s w

A ^ * ^ > -

j j S)

O ^ I J

*\A*m

j& j+ 42>~ U a L p

^>o

<j**{ & j\ J J t J ^ P j l

"*

d*A*AJj(i

^ ^ -.I
y

aI> j

\ i

J o p j

j.J, ^1

v*J I

^j J

0 )1 j \

<3^

^ * A jI j ) j

0 \^ P

Xj ^

jS" j
J p-

X j^ \ j >-j

^ d^Lsllp! J &SjA)

J) j* \j A*) jj>~ ^ w)1^

^r\<&J.,4*y4 1

(3 1

4 ^ A U

Cj

jj

^ }^

J ' A S 'j l / ^

' 'ASCl j y ^^aSv! ' j ZK)' f

#J>-^a|! f - 3..^>,wi )) tt)\i j |

(^^Ly*;

_j&vi Jj*U' w.*r ,!sJ

j C-Jj i i]j*liob jljU^ w_j3j l j ! u>jxS" <>jjl/! l

<^jjji

II M C^li : T c.SsL> J .JAJ |T ol.,! 84 : M u J T f T j + :.lT Z jj7 5

: T 4S^I 13 II M : t c->j 12 ||M ;T ^ |T ^ ^ : M r j ., ,r y> 11
o
: M; JL^-r 17 II M :' T o > v - 14 || M^ j y T J^- | M~S^jI
'T J j J U 23 || T j J j & i : M ,^Lxj JS j |M ~ : T j 'jJJtXj\ 19 jj T
=

'
; '
II M J.^'jU

uf*--5

cS.a

> * IU * o Y ,l id^> (_j l

*lj j j J

0.-lL.>

^ I p jl

(J?Aj A-^ j J

*Axj f j^JL^SvJji
0j>*

>cj^ u

j >c-J>)

A/1 iJL^a*X>~ j j S '

J

\)
J*.

'

aLI a>&$I^ y iJJol AvUji

4_>*aj j

lijJ j l

j% a*\j

J djj^"" 4.Ij2>cX^I J

aajJ

oL^v^>.'j

J*Tj A ** J

^ %

J^ 5 <

J jS

j ftL

jS> I J

jS

oi ji ^ r i ^jSi
<u>6s* A^ia^ji j ^o^jiji ib
J jjl

JJ

!2

J A j U j fj^A)

.JjL

. jJ U ^ lj l

. (^ A jI

. jJ liA jI

\ "

f J 2* " A * j

I^l^ji^l
^>"

: M

22

|| M

^rJ

j j j

l>-jI

j C l j j l aw\J^j^w o U j
^ j w i j * S ^

\i

<UkaI (^Aji J

<U ljl

: T J.L-, / !

^ f L

j j l ^jSsi l^ A jI j I

4Jj
al^>-

IJ

iv*J j S w

j jj v i^ (J>b 4.UIj

21

j\^

j. J

J J 4 :

jj^ l

^5" l-^i . j X i l j l j l <joJ

^ jl> -

j> -

/; - > - ^ : j ^

u v ; ii'*-'v4j j j

jjjl iL j

i } j i

cJ I j

j A AA^lljl (^r^l j

A ijJ s *

j- jU

o i l j j o l i j A j I O lS

d)l>* \^-L*

v i^ U j JT J

|| T

jl> -

tj J j l P i b j -ASsaJ

j5 J > s i J

cJjl

!Jk^ S

--> *>* -w -

- -

4>jJUljl j-L^ 4

j^ s .> ~

j ^> \

U> J

J.3 jJ *'

j j j l ^ P d T j y U J J J j i j i j ^ .U jj

y f i J *

aj j *AJ

j AbjU,^

AS\^J I (Ov4*A>* : 4Jcvj ?J>

J J j 1J

,;JJ j * j j iJj-LS- wUj * (jjl>&^ oUj Ij j Jj\

J ^

O j i di J I

j C -> jL jj

J.*.)

& * i)jj

j I 4>-j^
4 LI

i4Jj' 0 3

.^O jI j l j l

aLaLSoL i l x

: T .j.jL T ..^

|| T *J.iiUj ; M *a jjI j^

jL j

|| M

16

^Xvv^P

<jb o*A$C> j

jla :l
f

J i j l

: T ^ jT a T 1

|| M j-lj^L *. Tj^-Ju^ | M

Jv

j >j

S* ^ ^ j

wX^a5sj ^Ssj ^

^>~

3 ^ ^ U J. ^ J . j ^ ^ I ^ / ^ S v . j j JSl>w* j

J j^ t^

^ jh jj* ^

c-jjJj

r j o jii^ o ^

( j j P C?*"^

j ^IaSlp! ^

J ^ l J,

i S j ^ * ^'j>J

J .-J.^!li

A>j ! T'-.1-1

. ^ . !

a 5 j ^ ^ j

c*^ J d
1^

^ J tA p jl

4 X

j^ L
1

33

^ U jU ^

j_ y j y i^ ll J J j j j l
jjl jj* u j5
d w lx ;

^ ^ I p i

(j& {> -

* L ^ c P j

& 333^ ^

iS '^ * ^

J jl

A j 1

3^

^ ^ 3 ^^^

' (_ J > X L ^ S J

L ^ J j\j J

^^Ap j l

4 > t 3

(w ^ A > -

^ Ju * j

aJ

(jfr^* * 3 i

^ i'j-'

ej i

aT

, /

jjhjj

12

>>b

^ A ^ J

jf 33
3J

iijS -U S jj,j I j

j j

*4.0

^ i j ^ l p j l

>

j l r

c^:!t',,^ , 3-5y d*-\Jwlijlj

^^3t C^^ aj

o U jT j j ^ ! j l

J j !

j \ j [ j yr$

$<***Aj>" ^^M*aJl c
J y* 3 3 ^3^3

-i5 -^ S "

C ^ J^ J

c -^ jlj j LA ^ j j y jO

^j ZjCA J J J ^ J ^ t J J r * ' <

* 33^ 4 J I

3 3 * * 3

aL j *j > ^

t - ^ j i ) j ^ s "

jJ j

d o l p

(* ^

^Uj j

jilp

^-^*^>- ^ j y

>
*^

c Z jk y ^ P jl ^ J O jjjjl jj;
O J* W ro J^ j l

i l j j

jjjj

j|

^ iJ l

{$ * ^7 J
.}a 5 a ^

c^

^ jid j j

a^ p L

-a JLj I

_/' O'-Uy liJ lp I

g f ^ .A k j'

jj\jC

3* *33^

(j^ J ^ d
T

J
j

t 5^ L y

]^w>I

t^ j

J - l) !,
j

3
^j j

j j j ^

lijd

( j ^

4 j U ^ jls "

! ^ j

: T .-j j j l 10 || M OjiSOJ
: T .aSO-^; _,& |T JU^- ; M .aL^- 3
: T 4 Jji 16 |j M <i^r : T 4.ar 15 ||M *J j j \ : T ^ j^; , .13 || M o.jj^l
]| M
: T^
|M-^I.jjI : T .lO 'jj; 20 ||M - : T f * 19 || M L#

18

(JjJU**l

aL s j

*> ^ * p I ( j > ^ b ^ p j l

*L* j

j 1

^dj^dir*

jJ!>Ipjl obJjl ^ j j ( _ $ I iSwilS". (ij]jjj-^ j^ AijjjjI jjj ^jJ IpI

dAJ^i>sj| Jjo .j ] j j x ! j l <to j

4ir* J 'i

j ,4^iw4,
ajjf j j S

j j j ' O jw ^ j JC- j C-jA JaI j

P<-XiT .(^JJ^J I 4*1>-Aljb Ja j j Aj<Cj j>- j AJPjl iiJaJ j . AjPijl

A>**)
*

p ib j (^ ^ j J ' j j

A*^jb j A i^ jjl

i ^ l j j jj\S " p4^SA .bl J ^ ^ l> - C ^ j ^ j

c-^j) T A jd ijl

4^jj< jil^d

<wJil j

(S jitA ^ jl o Y j l o j j j l Cjj^AiOj J a I j j- ^ j jl ^jl>A3

jA J d j j j l ^ p j ^ i j l U j J C^**^ O iPJ jA pJLJjl A-^JL*- Uyf* JjO

^

j j S"

a^

i 5JJ J

UU***! j

c J b l i J C -ib J

j jA

j ^l S- pA*j

Y jl pipimi ^ U * - j j i j l j c^ j^ ji
^

o 1j j l
p4*J

> jJU

J j ^ lj 4 >

Ax*Ji>* aL_/ oA jjaJIpI l i j l i jlJjIS^j j j a j j l

1ja J , A-.?xSUj 0 L^

pj> *P J J lS ^ jl

PjjS" O U ^ - ^ y l j

U*# 4U? J j i
j d* ^ jl^ U b l j
ilj l

O^Tj

Al^S" Y j l
(3 1>-

Ls& )) p o T a K

j \ / U j ^ l o ^ T 3

:T

Ju-j
r

;-ja

J j l ^j j d0^# J j i ? l ; l

jjijl

JJJ

^ i l j l c j^ I j

j *Jj l j j ]j

3 jj

oAi^Jbr

i j > ^ j

jd^ (( j^ 4^ *
I j j * l a j A t j l j I

12 || M JlU : T j JP | T ^ - >

:M

^ ^ j J U T j <Cj jUlj>"l

^ j^ b L p jj

j p X jlj ji j ^ u ^ j pUJj j I^* 61 j j i j j j J j l

<l>t OjiU j

jv o*AJ j

J 'j j

dJb*oj>- j aiIj >-I <0*L p j j j ^ J j

aS^j j

O U pAj

( 3 ^ a iSjiSvJL^j ^i5o d t a Y j ^A pJjo dJiU^V jiS\j J lj

j i o j ^j ' ^ M j o j

. c-*

^ ^---a>j d jO

jjj

Jj*Ja*w OwUTj ^,*<lpl ( j j j w i ; T j

15

41jl^ P ^1d-UAS*"'uT-5o i ^b

<C^1!Ij >- jjlxSCi^

^ J j UIj >-I c 3 ^ o j
ASsjj Jj I ^Jl j j j ^I

d ^ ji j f * j j ^ j 9?
a^ i a^^Jj p

> 4 II M V / : T Uj l 2

|| M ^

'<S1>- o V ji
4A

o L*j

t+.*>

<^ b j ^ o

^Uj j 4SU5T

J^j j j

iij^bob

IO j^ j

^} j 3

^ M ' j j t*)

^^Js? A5\.
( j* \} J j l / J

a iJa >c >+a j

(J&j ' jh)j> ; l$*Xa\oj^bi^b'^Jlj^l*** jO (^ jL ilj j j j l ^llklJl 3 J ^

aL I

<

ajjI d'i-*'4-*,<1^ 1

c ^

.j

(^ jS * \ ^ p j*A ijjl

* < jj> -j j ] j l Jt>l:>-1 ^ > o oJj^LuU ^ a j I? J j j c-jja I / j a^Ia ! l- ^ U *

4j
J

J ^g^djl>"
j

j ^

, i-j*j^>-

*\S?*J ^-LLji A^5*-*^ Aj L-aV-^ Aa^^JS-

Aj^Ip

J,bu 411 *>LUI <^S\^*J juJjI ^ ^ ^U ^ l j,

a> - j

J1 j^

A r J J ^ J l)U j

'y is ^ l

^ 'jA .Jjl

Aj A > ftJjl y j j lJ 4j A J y

^ aJ ^

J^s-^ jA j OwlL) ^ Jj j&

^ 1

j jj

J ^ > 1 > - A,[^>-J A ^ A jJjU ? ( J j

jjS "

uA j

b b 0>LO Jj*^

lyg.^1 J ^ b L l
j

#^ J i j o j j j i j t j ' j j j t <5 ' ^

^J*t*A ^

^ Ip T ^

S I (S j ^ ^

\ ji}

d J U - j l ^A j

AS^ j

^A

12

^bJ

^ > o j

jl

L^^JJ^J^ J"*^J J~^ J ^ lJ^^pj

Aaj IIv- Aj j L p J i j J C ^ J*^ ^T

j^ L - * io b

V jl

j Ijj)\ (j t ^ } S (^ JJ

jSjj
a^S-j J &

I? J

^ /jI

j[/ As^jJ O ^ JJJ ^ L ^JJ^J

^ j j -^j
*

j ^ jk jj^

c - ^ j L aJj j I ^ o l j j ^ aLI ^JLp J j J ^ j ^j ^

6 ^^y2J*A3wljl

(_j i J j l ^

j j - j ^ j j ^ *AJ^>l

JJ^OLaA J J

O A .jjj^ jA J

j j

J> j\

d JCm^O^J

V jjj^ S -

^ jjS

o T j AaP j Ajj^I o^^s<ajA^jl c ^ lio 'l Aij^IpjI ^ jI aLI Qj )\aP

. . . J Ji 6 || M 4*T : T dJb^^T | M ; T ^ju! 5 || M >1 + : T ^ 2
II M . ^ J J j l : T .^ a a J jI 1 8 || M j>xjU ^
dL-4ilL J /, \ T

15

aJUaAj ^y>~

(
. jj S "

jji J

j l ji .i

3
wb^-j

ji

*J j< X ji j

j-L -V j
oJjJ \h l

j\ - j

J jS J >rS" ^ aJ

c^-v.^
A lij^

fj 2 ->*~i JJ

J jl

a L o Ij

^wL*u ^ J jl 0 J j l ^>L^?I (^JLlS" jllp Aa~s*-y

jJ jt a j \ i^

J lll'

43-** {*^LJ J A
^

jj

4<Jjl 4jb jl

jjj

c L<xj

X a*>Jj

J ^>- 4* 1? L J ^>- 4* ^ 1^-

. j)-UiS^ l

' iU lC (illuS^

'y j l -oJjji^*U>-^ j , .

4Pjt-jl

^^jV-n*uI

1-^"
jjl_>~ ^

iI J j- J m j j

12

V jl

j ) a^jIaJsuaaS4.S"l^4

L -JjU jI iJ jJ j 4 _>c31 4J

<Jjl. ^i'

j* j

J d j \ ^ilT

. jtoULp o o; jS" ^J> (_>^iSs>-0 talj I lLvi-1>- d\^>~j 4j 4j 4 _AP d J j ^ ^ 0 j Aa

jjIji< *^ ^^^ii<v4 j jI^4aj^^

15

j Ij

a^ j j

^ jilj j
jjl

J^I i l e > j U *

C jjI> *1 j o

J l j ^4 aJ ^

Jll11., ^ j

.IJ j I

CLja> - j tJjl-I O

wbl
j

45""*

Ls^

c^l^iy? j

<wJio j

^j

i J ^ j j ^ j^ '

lLJUI ^ ? ^ j X ki y

(S*^*
.jj^ jl

. joyfcll?

J*>l*-1 <!l^.>-^j Jmj j^JaI jl^ o S^j j

JUb dll. <d)l_, jLJbl

j^ jj

<U>t3 ^JjJul

d jl 5 \_^l

j U i o j ^ l l j l 4 >cJ J?SW" y *\ j *

jis^ 4> (jJJ^jl^jj ^ J j (_Jj^

d.l-^.

Xm^

_y,

cS^'4^

v>ti 11 || M J -g >. T^.L-1 10 || T Mj : M -J: 4 || ; M j - s 1

II M disZlt : T iio , I M Jjjjjl. : T >.*l. 20 :|| M >1 : T >1 19 || M : T

d J lll

d^ j

<**pb

1I

jJ.jJ

^Up. ^llk

is A^ di^4 j IL J j ^Ljl ^lipljju^

-J ^ I J <j?J

J&J& *^1*

J *

**& jV

J^J l^3 iil/J

j* \ j^j 4-^jl <..Lj j\ l)j>IiAxjI

0^1^A)oII *-, y^1

j 4-3jjl j .

s j >-\j j

o ^a*JLv

jJnP 4a^.Lw* Jllt v!Ujj j j^Li^b a+*j Jj \j jUSo ojJI

^lo

JL>-

i U

(Sj *I (J^ -5*-^ol j \ ^ J

^ aIaa^ j

. jjlS"

jjl jl ibj-^ A^JaJL*j CJL>j

4..5HB3 j jJLS" j j k

4^jlS"l\*wl ([/>-^j

V ^ j CS4 /

aSj3jjL>1*

jp o^^l.*ob jlol*.**

\*0jai- j\.3 J i J L< J

j^ J 1 . 0 ?J *

iJLj#j (^Jji^

jjp~> j l A ^ T

jjd

&*x*m w>Ij^I j c*JL>- aj a y jJLS-

^
J tjrj? J

{J^ijkj

jj

jL^^Ujjj j ^JU^-AjbUu jSIj jbj^i^ jS! ljO J* l ^ l aL^JUjI ^ j

OjU** aLI jj ij lijLvs^ ^jJ-y

JaI

1*>-I i^ifuS*j c-Jjjli ji djj\h 0*U>-l (^jjJI

j
aJjJT

(_^j!a^L*>I j (^.ilb^* o
jju

jJi* a L-* oj,x*w

3J 3
^^aLUU

<w^3 jt
j*a>- .

^
jljt ljl jd jl

:T ^ Ji r ^ |9 ||M : T J r l jl 8 ||MJ^l :T O^l 6 ||T^I : M <>J 5

(J M ^ U T j v ^ 14 ||T : M jfL . . . O l ^ > 1 3 - 1 4 ||Mo^lT^
IIT
:M
16 || M :T p 15 ||M :T i s j j , j*

<L1 4-sjjl d^Ail^T j 1j

^Tj* j r j \ &

j I <-^jjlj *i/l (J,l (jc^*l jA

aIjI !L+.>%S' 6

^>*l 4jI

jiS ' j j .j^JLiljl

4L*> Ai-lU J j i :>js t-L j jjJ l ( j c S j . o o y>r i}j\

^j^I ^OJ>-

4X**jA j j j j I l

t^jijl J^JoI CujUS" 4*>-l^*

O j* ijjS "

AJJii j

jjj

\y*3***'*3

cJLuS^ (^jJajip

a1jI

'^jI C*oliS^ o j>-

j l &jl/jJj.l oll** -c4jU>*

j jlJ

li? <Jj j*aJL> A>**yj

jjS" jtf*J j jj l j j'M

'

*j ^ Uta 4^.3j-j jj

J>l <

jjAjI
is*~^

j <JL*aIi aJj^I

l-A-l

^^ 1
A*j
l j j

jlj^ l (jUil,^ * j j (_^Jul j'-^,'4j^J

j>X^Jt *^4s*rj ^
<_^ljp- ?J>*0 JcbiO.A) o ^U ^ j

3 J ^ a j*+A)'^i j , jw\iijl (jJ^S*

<d!l *Ll 4.w l,jjJ jl JljiL**'jd^

I l 1>1*^ ^JI j j b y j

jb- : M ob iJLT |M OJL : TjaL 6 ||M : T ^ V f t M V : T> I

Jj T 4j^ju : M -U*1;4^j 12 jj MajI
|: T j^j4J |T diS"

^ j l j \ j&y\ J y&*
.{

o jjjl ^rJ y\ j l j j j
' Jl j Z j j 'Vjl aLI . O y l

$ JUaj I ^**J j ^ j ^ J J
l>-. >1

dJU^^aA
^ U

4$^ c . L i b

^lau ^L *

. (jllal^ Ajj^ j
^

( S s * * i m$ J 3, ^ 3 ^
o # -* ) j

1 ddjU

(J^aU^* j

taX5"fcXx

^ ib <T-Jjl j -jlJji JjJU

(3 j>

' i / j l . j t a

<mj *AJL*jj I A-^-IaJ

J^Sjl> IJ&.l

cSj1"^jf j *A^ Aj

dfc^Uj cMi

(J jl

JliJL jJjl

cS j j j '.

!-&)

U *

AJUV j

a J jjU *

c>15"j

*Aa5 -Lw4^ jj jj^

j.

jf 3

dijb g j l

'.

J lL t

iJ J /

, i^Jj 1

j j [\l'A j \]kj jllp Ai^i? j( j'^ jI > ^c*U Oj->1* A^jj-j y AlJtjl

AjIJj* ^

jl>- >1^ jlial-^ aJjji** j ^j*~ jA aJI jUu. Jl>*

A^tdtS^ a J j j

*j~*b *+*yS aJj^I 4^j I (Sj**

dJLl^U

^**a'A

\*j* j

Aj J & * J

U *

0 * A JjS "(_jiJ ->*

Jjb*

aIp (_jb^ 1

( jls f R ^ j

J \ S \ aA-^ l>

J j^ 7 ^ U ^ o U j

12

3j ^ J ^ i 3 OjS* (S

aS^^J L-w2J J J jP J J\:** 3 cJd^V

J

^ Ij

^ y^ J

^y4

15

^ J> "

j L J j j a j j ( S j & j * ^ jr< ? rj ^ f r ^ j ^ j J ^ U ^ J
J J (J ^J J c r i jT j

j+m j

jA^>

^ J ^ l^ -I

J ^ i U U ^ 4j J
.jA lS " ^

Jlll Cj Ajbl j^ i;l^ j

^ 1

o ll? j

'V T Aj j j j j 'J aJ
j j * - 3 jm ** ^

^-^rj j J.

aJIS^x^- j

: T siLjrj, 17 ||T j^JLiU : M

, : ||T
- M

iilj ! ^ J b V j l L I p j j

18

j^ L i* x * A jI

jll

0 ^ Aj^T
jJ jl

16 ||. M * l j ^ : T
5
19 ||Mjk :, T'i% OlU 18 ||Md i JmJ

21

^>-1

(Jj V jl

j i l i

O l ^>-3 ^^Jajp j e^>j]jl

^J.pI <jUJ 'aMI

jjJ U

j \j

aS \ a j >j

4jA -a!p
>Xs j

C -J j3

j *O^

Jd ' fJJ

. V H 1/

j j S*

O ^ a j j

<4*^/ ** o^lAx> i o j ^ L j
A Jl* ^

J ^ 3*ASjI

j j

J.Z^Jb*. J

O jJ j^ j

J j o

j *x

$*a j j

ji

j\f> Sj> $ j
aj

A A

Jd S
tl 5 j

d"^0^J

jI^jl?*-

j
^ J '* ./ AJ

i5 \^ > - j

jj^ U

wU*Jjtayv*< U j

. c P j j * \j\

A^j*

Cj J

y^*

^ l / l'V t 4 J
j

L S 'j

^ ^ 4

jt

ai^X4w\> dj^S"

Ajbu-J ( S j j *I j A & * A a ^ jI j

o*aJj *j

cX$

J"^*. \J>*~*

ASs^Jjl J j P

/ J

" 4 r * J J

^ a S^) j{

A jU A -Jj-j

.j^ lijiu

aj ^ *

^r

C-^ j b * S * j i ^ l j

IaJUj J

J 5 ^jM j

j l ^ U l Jjj j. Ui^l^jlj
tj)

JJ4& -

j O jij

j^x>l

o ^ U jl j l ^ -

Al

<C -^

; V jl
*\>- j -,m {j!> ^

aJ j \ d.Axj\^P (J i j ^ l
jjI
o J ^ J j lS -

jl^ x 2 ^

<i j

^ s l-p J j j
t^ jA i\
j

S+a j j

C o jp
lwtol j

Aiol***
< c ) j^

ijzJ*j j l j J I c

(J-J j y

^ OJ^aai<1I*

<bu*T

aT

<) 4>IAj j

10 ||T c^Ljj-.j : M
J 8 ||M : T 4 i^jlj 6 || M ; JU 2
j ; 16 ||T .j^ A ir : M .jJlf 15 ||M ; .T .ju* 14 || T J i ) j \ j
. M ^ Jjr
II M jAilj^j : T jX~jj |M : T_

J jl I c t ^

4jlj>A j ^

ia

A>&a j 4 > * J

j IoVjl
&

iL d j

\ j \

J ^ > - *-1
C J ji

j J

* ^

J^S^I j

jJLJS* J-lv jfA A i i j l

j^ 4

cj d j l

. j> d jjjl

j U

'*^.J' Sj

I ^Laj I j

< D ji -(jf J

^ ^ C$^U)I j

jljl- J i:

c p b J c ^ p b j

CS"j>- O y M

K t*J y j &

a fi u ^ o - c?> *j

( ( J J ^ -* 1 dJ-JA jy.l c ^ ld jjS - 0 * 3 *

AJb'jl? c T A ^ i - b j

jilp (Jl^>l x bl

&JJJ*4 ijl

aa I j

blj j b I p j j <^j7j1?

jJ < u i p i t a ^ J* ( J ^ j' j

O j ^ j ^Ip ^ l l i l ^ a J j O

dJJLw

J j *j+*

>jjl j * a l <JL-j U5^

{\t' fy C > jja > - < j l j j j 3

j l jJ jl

jv

iLc ojA>-I jz^]jwijjl ilil**

O j jU ili** Ali? J j j

4-<sip c J

C^

(J>

^ J ^ > - J O j - ^ j J

4b j ( ^ J ^ L o b j i - O U ^ Lc !.> i*AJl>"

d A ^ lp
O

"cJpy^^JiiA j
j j ^

J ljl J b U

jJ|^>*IVb^l ib*4jU j C jJ ^ S o f 4^>-j 4j & U

dJbjJ

< Jl* il ^ y
J j ^

jj

12

15

(j,lx J AlI JJ^iJJ V^^jPT l ^ * A I U l ii l o j S ^ a J d J j l j j J J jA> * j j j t

. a]j -^j j

9. ||T

: M AAJ 8 HT VJ>f : M ^ j l 5 ||T l/l^ : L/b 1

IIT #J\j~\ : M * ^ 1 13 ||T - : M c i>

* (j\& ol>- o\<*p ulJd.^ <jliL>- *X-\ U->3

aL*

^ ( \')Jjlj*<
a& j U j

djj.A & y * (jtS 's

^j+s*j
^

c ilc ^

u ^ lS *

aJLp

jt.

ul*** 0 ^ > cJ I

4 !l^ b j

(5jl>-

j^ L lljl

(js jU

L p

I j I p j U*wJ j

o J jjS "

JJP i l i ^ P

15

CXj

^ ^ I i j J j

J l

j 2

j bj

J L > -

IjI^ -j V j l

^ j wJ T

lijl^

*l a L 1 ^

(J> *

+Jf$

\^> y& > ~

d jU a ! l

^3^^

J j l ^ U J .ili <L*u j
d l^ * k l kmrkT M3 i 3

j^ la u ^

J,l

Ij V I

AjjicjjS-

4 > ^ \b * J Ij

JJs>

.jJ J U J l

O j j

( < ^J j

^liaJ U t a ^lp J l ^ - I d ^ J ^ a P
b ij

j ^^S"

^ tx

0 j5 y > * j !j i ~ \ CLj j

* ^ j j t > ^ X s S

. ^^***11^ 4_*>II 4ap

dj

OUj
* X jJ L )\

c ^ IjO

j o l >-jpi j

^ 4 t *JLI ^rtaj f\ ^UI

U l j

ia

Ij >\ ^

u a ^ !

I^S* j
I

dj - $

l> - ^1 ^

d-L^>

aSs^JIj I
j j

c j^

U ai^ ^ 1

^1a*a) U ta

Lj ^Jb^Jjfj

o * \jJ * * * 3 ^ ^ *

U J^ j

J*3

^ J y X j \ J l > - jJU U & lJ j

*2

^ J ^ iit

4*u*lj

<*k>mJ j > * u l> -

^jp"U 4*

\,* * p

j j L

d ^ J ^ -jljJ

j i l ^

K ^ & 'j

j+jS.y* 4aj- j

^1 j ^ l

c-^lt ol>- ^ 1^ OUal*^ ^j ^ j a ^uiljU^4 ^ l i

d J J ^ ^ k l l J p

( S ^ ^ 3

jl

j y

o o ;^ 7 ^ U * * *

: M li *0 ^ 6 || T
:M
5 ||M : T jA?j j *> , . . j *-ja 2 3
18 Jl MT j ^ j j J ^ i j U jjL * 14 || Mj + ; T jjU 13 || T ^ J
||T *Jij>*& : M -tj \js [*~*

j *a>" o l o

jI ^-*^j5

; (_5*aJjI ^

jy & jjj^ S j J* ob*J oV jt c j b > - ^ ^

^m j

jl wU>cj!

. <cJjl ^Jv^lj o j b

||M

: T & | T <jL^ : M

^l o i j l ^ U l 3 wL/? aS^jjJ^U
^-iV ^ j*j^~

4 ||M o-&.^5C>.
. T c-.*_>>- 1

.
<T i ^oT ^
6

J 4jI^M J a I ^P j

jU il

j^ ^ j
i f I 'CjS * j j

J
djjjl

^^>"1 V jl
Ju l

4J ^ j J j j

. jjiljl j

j j y

j j 4**

JBLAAi S j ^ ( S ^ J ^ y

<L1

Ib

ChO { J j y * t

k^UaLM*

aLI jl> jj^ JiLi!i

t j*xi*^ (JJJUj I

Milp

o*aj J S S 1) ^

JI j
C * i j

(JS^P J T

u l C^*2jj>" c^>lS^^ j

c-Alau*Jl
c y . <5 ^J

4I-Siljjo

JyJA cLol

t/^5

||TM 4it. :

j J J L jl

&

^UaMn* ^bT

C j I^

L L p j j <J^te>-l 4 Ip ^Ij

j j j u jjl2)I d JW

. c*Ujl a+**J j o

AiiJjl j

I^a L JU j c

^ J J JjvS*

< JV y

12

15

AjIjI j j

l <L>I c*jJfe <L^aU1

i j& > " 4

d-+- L*JLa^* Jp,

JlT j

<jp"^

Ai j

jjjI ^J^li
j

jl
t LJi?

12 || M ITTj T ITT 6 |[ T > : M > j 4

KTBU MESLHL-MSLMN
VE M EN FrlL-M MNN
METNN ASL VE T RK HARFLERNE EVRS
DEERLENDRLMES

G R S

Klasik Osmanl siyasal ve sosyo-ekonomik yapsna bakldnda,

gze arpan ilk zellik, teorik olarak yapya vcut veren bu sistemde
yer alan btn kurumlarm pdihn mutlak otoritesini gerekletirme
amacna dnk ileyileridir. Merkezdeki en bynden en uzak kyndekine kadar lkenin btn yneticileri hkmdarn kullaryd. Yine
lkedeki retime elverili btn topraklar m r yni mlkiyet hakk dev
lete ait bulunuyordu. Ynetici kadrolarn dnda bulunan, recy adyla
ifde edilen Osmanl toplumunun btn zmrelerinin yaantsna erat
ve belki ondan daha ok Osmanl pdihnn tedvin ettii rf kanunlar
ekil veriyordu. Bu yle bir etkiydi ki, kiinin giyim tarzndan mesleindeki
retim biimine kadar her alanda kendini gstermekteydi.
Toplum iindeki zmreler arasnda ve mekndaki yer deitirmeler
bile bir lde snrl tutulmutu. Bilindii zere Osmanl toplumunda
balca iki tabaka vard. Birincisi, hkmdrm otoritesini temsil eden
ynetici tabaka ki, bunlara askeriler denmekteydi. Her kademedeki y
netici ve askerler ile lmye mensuplar devlet dairelerinde alan ktipler
bu tabakay oluturmakta idiler.
Toplumun re cy diye adlandrlan blm ise retim yapan btn
tebaay kapsyordu. Ynetenler ile ynetilenleri birbirinden ayran en
nemli zellik, birinciler vergi vermez ve f ii li , retimde bulunmazlar
ken, kincilerin vergi ykmls reticiler olmalardr. Bu ayrm Osmanl imparatorluunun her dneminde geerli olmu ve birbirine ge
iler, daima devletin dayand anlay ve pdihn otoritesiyle snrlan
drlmtr.
Ancak, bu durum Osmanl toplumunun tarih geliimi boyunca in
celendiinde teoride bir deiiklik olmad halde, Osmanl kurumla
nln siyasal ve sosyal muhtevasnda zaman ve mekna gre yeni gibi
grnen zellikler ortaya kt, gze arpmaktadr.
Kkeni en esld ran mparatorluklarndan beri sre gelen, gelenek
sel Orta-Dou ynetim anlayndan kaynaklanan bir yandan eski Trk
tresinden dier yandan d slm kurallardan beslenen Osmanl dar
hukukunun . pratikte tam anlamyla uygulanmad yaplan aratrma. lardan .ortaya. kmaktadr. 1,
1

Bk. Yaar Y ce l, O sm an l m paratorluunda Desantralizasyona (Adem -i M erkezi

yet) dair genel gzlem len Belleten 152. (1974) s. 657-70 8.

te, Trk toplumunun yaratt kendine zg bir devlet dzeni sa

yesinde Osmanl mparatorluu X V I I . yzyln balarnda Yakm -Dou
ve Balkanlarn sahibi durumuna gelmitir. Bu gelime; toprak mlki
yeti, iktisad-mal hayat, kiilerin devlet ile kendi aralarndaki hukuk
ilikilerini ayrntl biimde dzenlemi, yukarda sz edilen knnlarm balangta ilemesinin bir sonucu olarak deerlendirilebilir.
Ancak, Osmanl imparatorluunun X V I. yzyln balarndan itiba
ren ynetim asndan sosyal ve ekonomik durum bakmndan yeni art
larla kar karya geldii gzlenmektedir. Gerek ada ariv, gerekse
kitaplk bilgileri bu devrenin balangcn K ann devrine kadar indir
mekte, III. M uradm saltanatnda kesin ekilde belirlendii hususunda
birlemektedirler. Gerekten de, III. M urad ve olu III. Mehmed devir
lerindeki sosyo-ekonomik deimeler gzlendiinde, byle bir tarih yaan
tsnn nceki yzyln devlet dzenini sarsp Osmanl mparatorluuna
en az, X V II . yzyln ikinci yarsndan balayarak yeni bir sosyal ve si
yasal dzen iine atm olduu anlalmaktadr. Her ne kadar imparator
luk III. M urad devrinde en geni snrlarna erimise de, bu dnemin
Trk ve Batl tarih aratrclar, imparatorlukta balayan alkantya
dikkati ekmekte ve yakn bir gelecekte siyas kuruluta balyacak kn
tden sz etmektedirler. te sz edilen yzylda, devlet ve toplum dze
nini kntye gtren ve deiiklikleri, bir yandan Osmanl i bnyesinde
grlen, nfus artmas, mal bunalm, merkez ve tara rgtlerindeki
boluklar ve Cell fetreti gibi, ok nemli olaylar hazrlarken dier
yandan da, o dnemin dnya konjnktrndeki artlar bu tarihlere doru
Osmanl aleyhine byk gelimeler gstermekteydi. Szn ettiimiz
yzyln ikinci yarsndan balayarak meydana kan bu kesin ve genel
deiikliklerin Osmanl devlet mekanizmasn olumsuz ynde etkilemesi
kanlm azd2.

X V I . y zyld a n balayarak ariv ve kitaplk m alzem esine gre devlet ve topl

dzenini ke gtren b u deiiklikler hakknda geni b ilgi i in b k . Y aar Y ce l, K it b -

M stetb . A n k a ra 1974, s. V I I - X I I , ayn mellif, Desantralizasyon, Belleten 152 (1974)
s. 657 v.d. X V I - X V I I . y zy lla rd a O sm an l d a r yapsnda T ara m ersn n yerine
dair dnceler. Belleten, 163 (19 77), s. 495-506. m er L tfi Barkan, X V I . asrn ikinci
yarsnda T r k iy e de fiy a t hareketleri. Belleten

136

(1970) s. 5 6 8 -5 74 ; H a lil n alck,

T h e O tto m an Em pire, the classical age 1300-1600. Lo n d on 1973; B. Lew is, some reflections
on the decline o f the O tto m a n Em pire. Stu dia Islam ica (1958). Neils Steensgaard, T h e
A sia T r a d e R evolu tion o f the Seventeenth eentury. C h ica go 1974, s. 75 ; P a u l R y c a u t T h e
H istory o f the T u rkish E m pire from the year 1623 to the year 1677. L ond on 1680.

OSMANLI DEVLETNDEK BOZUKLUKLARI

GDERME ABALARI
Osmanl mparatorluunun X V I. yzyln ikinci yarsndan bala
yarak gerek ynetim asndan, gerekse sosyo-ekonomik durum bak
mndan karlat yeni artlar, devletin baz sorunlar zmesi gerek
tiini ortaya karmt. Baka bir deile, mparatorlukta ba gste
ren bunalmlar, dnemin dnrlerini ve devlet ynetiminde deneyi
mi olanlar zmler aramaya yneltti. Bir yandan nazar ahlk, idare
ve siyaset kitaplarnn telif ve evirisine nem verilirken dier yandan
da pratik ve amel bir gaye ile baz devlet adamlar ve kalem sahiplerin
ce pdihlara ve sorumluluk tayan devlet grevlilerine risleler, lyi
halar sunulmaya baland. Bunlara rnek olarak, i. Ahmed, II. Osman,
IV . Murad, III. Selim ve II. Mahmud devrinde nizm- devlet hakknda
takdim edilmi slhat lyihalarn sayabiliriz.
Yukarda da deindiimiz gibi, siyaset-nme ya da nasiht-nme
trne sokulan bu raporlardan bazlar, idealde devlet yneticilerinin
nasl olmas lzm geldiini dile getirmektedir. Bir ksnl ise, ortaya
kan bozukluklarn nedenlerini gstererek bunlara areler arayan nite
liktedir.
slm dnyasnda da, teden beri, ilim ve fikir adamlarnca birta
km ahlk ve siyaset kitaplarnn telif edilerek, hkmdarlara ve genel
likle devlet yneticilerine, memleket idaresinde yol gsterilmek isten
dii de bilinmektedir. Bu trden eserlerin X V . yzyl balarndan iti
baren Osmanl mparatorluunda Farsa ve Arapadan evrildiini ya
da bu trden eserler rnek alnarak yeni edeb eserler ortaya konulduu
grlmektedir3.
Genellikle amel ve pratik bir gayeyi kapsayan trdeki bu eserler
K ann devri artlarna55 dnlmesini nermektedirler. X V II. yzyl
ortalarna kadar olan dnemde yazlm bulunan bu eserlerde hakim
olan dnce budur. Ancak, hemen belirtmek yerinde olacaktr ki, aa
3

Bk. A a l Srr Leved, Siyaset - nmeler, T r k D ili A ratrm alar Y ll, Belleten

(1962) s. 1 6 7 -1 9 4 ; T a y y ib G kbilgin , K tip eleb i. A n ka ra 1957, s. 198 v .d ; H alil nalck,

Adletnm eler. Belgeler 3-4 (1965) s. 4 9 -5 1; B. Lewis, tto m a n observes o f O tto m an
decline. Islam ic Studies I - I I (K arach i 1962) s. 7 1 -8 7 .

da yeri geldii blmlerde aklanaca zere M eslihl-M slim nin

bu grubun dnda tutulmas gerekmektedir. nk mellif, eski dnemi
iddetle tenkit etmekte ve yeni deien artlara uygun nerileri ile X V III.
yfc^yl slahatlarnn ilk temsilcisi gibi grnmektedir.
Ancak, tarafmzdan ilk kez bilim alemine tantlan ve tpkbasm
olarak yaynladmz Meslihl-M slimnin 4, 1637-40 larda yazlm a
sna kadar geen dnem iinde sunulmu olan bu risale ve lyihalar ve
mellifleri hakknda ksa aklamalar yapmadan nce, dnemin pdih
larnca, Osmanl devlet ve toplum yaplarnda meydana gelen bozukluk
lara aranan areler hakkmdaki almalar zerinde durmann da yerinde
olaca dncesindeyiz. nk devlet otoritesini temsil edenlerin bu
yetkilerini ktye kullandklar, kann, hk ve adlete aylar bir tutum
ve davran iinde bulunduklar artk hkmdaiarca iyiden iyiye anlal
mt. Nihayet, gzle grlr ve yaygn bir hal alm hakszlklar, tarihi
miz iin nemli belgelerden Adletnmelerle ortadan kaldrlmaa allmd. yle ki, Kann saltanatnn son zamanlarna doru, kynden
kopup ehirlere akan iftbozanlarn devlet gveni, iin bir i sorun olduu
anlalmt. Kann, lmnden nce yaynlam olduu adlet ferma
nnda, recynm, Hkmet adamlar ya da vilyet halkndan gl kim
selerce zorla soyulduklarn sayp dkerek, huzursuzluun dar ktlk
ten gelmekte bulunduunun farknda olduunu aklyordu. III. Murad,
Osmanl imparatorluunda balayan kntye, halkn, zellikle kyl
lerin, hkmet memurlarndan grdkleri zulm ve hakszlklarn sebep
olduunu anlamakla byk babasndan ok daha ileri grl kmt.
Nitekim 1591 tarihli adletnmesi bu endielerin tezahrnden baka bir
ey deildir. III. Mehmedin 1596 tarihli adlet ferman da, zellikle
asker snfn salgunlarna kar karlm bir belge idi. Burada da sulanan
kapu-kulu ocaklar mensuplar ve ehl-i rf5d. Daha sonra Anadoluda
ve Rum elide ehl-i rfn giritii kannsuz hareketler ve bunlarla rekabet
edercesine halk soyan kdlerm hali I. Ahm edin 1609 yarihli adletnmesinde en geni yeri alacaktr. rnein, burada belerbei ve sancakbelerinin haslarn iltizama vermeleri, onlarn veya adamlarnn salgun
salmalar, kdlarm tefti grevini ktye kullanarak devre kmalar
yasaklanmakta, ayrca recyy korumak gayesiyle tefecilere kar tedbirler
alnmaktadr. X V I. yzyln ikinci yarsndan itibaren imparatorlukta
balayan dar, asker ve sosyo-ekonomik knty durdurmay hedef
alan hkmdarlarn kardklar adletnmelerden 1609 tarihli olan
gsteriyor ki, I. Ahmed zamannda Gell fetreti karsnda kkl deiik
4

K it h u

M eslih il-M slim n

ve

M e n fiT l-M m in n

tpkbasm m

yayn layan

Yaar Y cel, A n ka ra 1980. ileride eserin tarihlem e ksm nda da belirtilecei zere, bu
eserin K em an ke K a r a M u stafa JPaaya-snlu olduu, T pkapr Saray R e v a n 1934
n oda kaytl E s cr D efterinin tetkikinden de anlalm aktadr.

likler getirmeyi amalayan slahat dnceleri iyiden iyiye yaygnla

mtr. Bu hkmdarn ayn zamanda mevcut knn ve nizmlarn tes
pit ve tertibini yeniden balattn grmekteyiz. Bunun yan sra birtakm
slhat kapsayan fermanlar da iln etmitir5.
II . Osman ve IV . M urad dnemlerinde kesin bir ekilde ortaya
kan ve yaygn olan slhat fikirleri, kapu-kullarmm azaltlmas, bun
larn devlet ilerine karmalarnn nlenmesi vezr-i a czama devlet i
lerini yrtmekte tam istikll salanmas, recynm himyesi, asker
ve mal konularda yeni dzenleme, merkezi ynetimin tesisi gibi nokta
larda toplanmakta idi.
imdi de yukarda deindiimiz zere X V I. yzyln ikinci yarsn
dan balayarak Meslihl-M slimnden nce
meydana getirilmi
risle ve lyiha yazarlarndan ksaca sz edeceiz. Ancak, burada bir
noktaya deinmek gereini duyuyoruz. O da, X V I ve X V II. yzyl Osmanii gzlemcilerinin imparatorluk kurumlan ve kne ait kaleme
aldklar eserlerin herbiri bal basma bir deer tam olmasdr. Ne
var ki, aratrclarn dikkatlerini bu gne kadar yeterince zerlerine
ekememilerdir. Bunun en ak rnei, bugne kadar Osmanl kurum
lan tarihi zerinde inceleme yapan az saydaki yerli ve yabanc aratr
clarn eserlerinin btnnde bu kaynak gurubunu ihmal etmi bulunma
lardr. Halbuki, bu hususda tecrbeli devlet grevlilerince kaleme aln
m reform nerilerini ieren kitaplar grmezlikten gelme byk bir
tarih yanlg olarak gzkmektedir. ada olan bu gzlemcilerin verdik
leri bilgiler ariv belgelerinden ncelik alacak deerlerini hal korumak
tadrlar. nk Osmanl kurumlarnn t batan beri ekillenii ye nihayet
ada olduklar dnemdeki durumlarn akla kavuturan bu yazar
lar ve dnceleri ele alnmadan Osmanl kurumlarnn geliim ve deiim
tarihi kaleme alnamaz.
Gerekten de III. Murad devrinden balayarak devlet yapsnda
meydana kan derin bozukluklar kannlarn iyi ilememesi veya top
lum hayatna yararl deiiklikler grlmemesi bu tr eserlerin telif ve
tercmelerinin de artm asn azem in hazrlamtr. Bu devir iin genel
bir objektif ahlk, idare ve siyaset meselelerini konu eden melliflere
Ltf Paa ve eseri saf-nmesi iyi bir rnek tekil eder.6 Yine bu tr
deki mellif ve eserlerinden bir dieri de G elibolulu Mustafa A li Efendi

5 Bk. a a ta y U lu a y , Saruhanda Ekiyalk, stanbul 1944, . 16 3 -1 6 9 ;

M ustaf

Ak.da, .Celli syanlar. A n ka ra 1963, s. 265, ve. I I ; A* L tfi, M ir t- A dlet, stanbul

1304; Babakanlk Arivi, M h im m e defteri, N o. 78, s. 8 91-8 99, M h im m e defteri, No,
74, s. 232, M h im m e defteri, N o. 74, s. 248; Kr. H alil nalcikj A dletnm eler, s. 49 v.d.
6 Bk. L tfi Paa, safm e. s ta n b u l. 1326.

ve onun bu konudaki eserleridir.7 Bosnal bilgin Haan K f-i Akhisrnin Uslll-hikem f nizmil-lem adl eseri de bu trn rneklerin
den bir dieridir.8
X V II . yzyl balarnda devletin zaafn, hkmdar ve ynetici kad
ronun yetersizliini, kann dzeninin ilemez durumunu yakndan g
renlerin saylar daha da artmt. Bunlar bir yandan siyset kitaplar
telif ve tercme ederken, te yandan da su yzne km gereklerin
nedenleri zerinde durarak kt gidie son vermenin arelerini, selef
lerinden daha etkin bir biimde aramaa balamlard. Bu gzlemci
lere gre, dirlik ve dzenliin bozulmasnn iki kkeni vard. Biri erc-i
erife riayetsizlik, dieri ise rf, adet ve teamle dayanan kannnmelerin ihlli idi. Bu yzyln banda, bize o zaman ki durumu yanstan
ve ayn zamanda deerli baz neri ve tenkitleriyle slhat ihtiya ve ei
limlerini belirtmi, areler teklif etmi bir yazar ile karlayoruz. Bu
yazar, deerli idare ve maliye adam olan Defter Emni Ayn-i Ali Efendi
olup, haleflerine rehberlik yapm olmas kuvvetle muhtemeldir. Ayn-i
Ali, III. M urad ve olu III. Mehmecl devirlerinde, ordunun sava yete
neklerini kaybettii, saysnn gelii gzel artarak haznenin zorluklar
iine dt bir zamanda Defter-i Hakani emnlii ve Hazne kethdl
gibi nemli grevlerde bulunmutu. Bu yzden de devlet kadrosundaki
ynetici snf hakknda gerek fikir sahibi olmutu. Ayn-i A linin I. Ahmet
(6 o 3 ~ 6 i7)5e sunduu ilk eseri Kavnn-i l-i Osmn der hulsa-i
mezmn-i defter-i dvn^ adn tamaktadr. Bundan baka 6og5da o
zamana kadar yrrlkte bulunan kannlar bir usul erevesinde ayrma
tabi tutarak, toprak tmar ve ze cmetler, devlet ricli, mal iler ve dier
konulardaki kannlar bir araya toplayan Kavnn-i Osmnniyye ismiyle
ikinci bir eserini de I. Ahmed adna telif etmitir. Ayn-i A linin pratik
bir gaye ile hazrlayp Pdiha sunduu risle ayn zamanda X V II.
yzyl balarnda imparatorluun dar, mal ve asker alanlardaki genel
durumu hakknda fikir vermesi ynnden de ayrca ilgintir9.
Yine X V I I. yzyl ilk yarsndaki slhatlar arasnda nemli yeri
olan yazardan daha sz etmek gerekmektedir. Bunlardan biri K itb-i Mstetb yazar, dieri Halis, ncs de K o Beydir. D ev
rin ihll edilmi olan nizmlarn ve bozukluun kkenlerini K o Beyden
nce belirlemi bir baka slhat bir yazar da K itb-i Mstetb rriel7 M u stafa li, K n h l-A h b r. niversite K tphanesi, T . Y . N r. 5979, N a sih t sSeltin. n iversite K tp . N r. 4098, F a tih K tp . N r. 5322, F u s l l-h a lli v e 5l-akd ve usllharci v e n-nakd. N u ru -O sm a n iye K tp . N r. 3 3 9 9 ..
8 Bk. H aan K f-i A khisr, U s l l-hikem f N iz m il-lem , Esacl Ef. K tp . N r.
1823. Eserin baslmnn bask yeri ve tarihi yoktur.
A y n -i A li Efendi, K a v n n -i l-i O sm an der-hlsa-i M ez m n -i defter-i dvn .
stanbul 1280. A yrca bk. T . G kbilgin, K tip elebi, s. 204.

lifiydi. II. Osman adna sunulmu olan bu eserin adn tesbit edemedi
imiz mellifi eserinde Osmanl mparatorluundaki sosyal, dar, asker,
ktisad alanlarda ve ulem snfndaki knty yn-i saltanatl Osmn muhtel ve rite-i k acide-i kannci cihnbn hail olmakta ve hazne
de kllet ve Mbeyn-i hukkmda advet ve kuztda rvet ve cnib-i
dmende frsat ve kurbiyyetde olanlar hiynet ve ulemda tema ve
hamkat ve ra ciyyetde zirat-i b-bereket ve kasvet, el-kssa ke be-ke
bidcat ve taraf taraf haclet eklinde ifde etmektedir.
II. Osman adna H alsnin H. 1030/M. 1621 tarihinde kaleme alm
olduu Zafernmesi her ne kadar Lehistan ve K azak meselesini hal
letmek iin yapt seferi btn ynleri ile anlatan tek eser ise de; K itb-i Mstetbla II. Osmana nerilen devlet dzeninde yaplmas ge
rekli slhatlarn uygulama alanna konduunu gstermesi asndan
ya da bir slhat lyihas olarak deerlendirilebilir.
IV . M uradm mushibi olarak seferlerinde onunla beraber bulunan,
Enderunda Hs-odal olarak tannan K o Bey, devrinin siyas fikirleri
ynnden en sekin kiilerden birisi olarak tannmaktadr. Pdih IV .
M urada sunduu lyihasnda yer alan nizm- devlet hakkmdaki
gr ve tenkitleri, nerdii areler, onun bu yzyln byk slhatlarmdan biri olduunu gstermektedir. Gerekten de, K o Bey rislesi ad ile tannan eseriyle Ko Bey bu devirde bir slhat olarak ze
rinde durulacak bir ahsiyettir10. Nihayet, sz edilen dnemde, ze
rinde durulmas gereken ve bu tr eserlerin en gzel rneklerinden birini
veren, daha nce tpkbasm olarak yaynladmz, K itbu MeslihilMslimn ve M enfi T l-M minn mellifidir.

10 Bk. K it b -i M stetb s. 33; K o B ey Rislesi. A li K e m li A kst neri, st. 1939.

A y rc a bk. a a ta y U lu a y, K o B e y in, Sultan b ra h im e takdim ettii risale ve arzlar.
Z eki V e lid i T o g a n a A rm aan , stanbul 1950-1955, s. 177-199*

KlTBU MESLlHL-MSLMN VE
M ENFPT-M MNN
Byk bir ihtimalle ilmiye snfna mensup ismi bilinmeyen mel
lifin, tek yazma nshas Konya Yusuf A a Kitapl 673 numarada ka
ytl bulunan, Kemanke K ara Mustafa Paa adna kaleme alm oldu
unu tahmin ettiimiz, K itb Meslihil-Mslimn ve M enfiCil-M minnin bu gne dek kataloglara gemi bilinen bir baka nshasna
rastlanmamtr. Ancak, K tip elebi, Kefz-znnunda Meslihil
Mslimn f M enficil M minn adl bir eserden bahsetmektedir. Burada
da mellif ve telif tarihi hakknda herhangi bir bilgi verilmemektedir.
Byk bir ihtimalle bu, tpkbasmn daha nce yaynladmz ayn
yazmadr.
1.
M ellif
Kitabnda ismini bildirmeyen mellifin hayat ve ailesi hakknda
da herhangi bir bilgiye sahip deiliz. M ellif ayrca, bulunduu me
muriyetleri de kesin bir ekilde aklamamaktadr. Ancak aada ver
diimiz pasajlarda yeralan bilgilerden bir grev sahibi olduu ortaya
kmaktadr. rnein slhat 8. Bbda Bu kitb telif iden kimesne
mrnde mlzemet bilmez, gir nasibi haberi yoken gelr yetitir.
Sehl nesne ile kanat ider, bi-inyetillh demektedir. Yine 52. Bbda
verilen bilgi onun bir devlet grevlisi olduuna dair yukardaki dnce
mizi biraz daha kuvvetlendirmektedir. yle ki: Bu kitb telif iden
kimesneye bir zamnda bir kise ake virmiler ve buyurmular ki bu ake
ehzde hazretleri-Tbe serhu- imretinde fukarya tevzic eyle dey
emr olundukda bu kii dah gtri silleri cmic-i erifin haremine koyub
dah kapular berkidb bir kapunun iinde kendsi ve yasaklar cemc
idb oturmu; dah yasaklara smarlam ki evvel a cmlar ve prleri
getrn ki aya altunda kalmasunlar. Evvel anlar birer birer nne
gelincesie hili hline gre virmi, b a cdeh htnlarn, karcklarn ve
hastalarn getrdb hllerine gre virmi. B acdeh tze yiit dilenciler
kalm. Evvel ehl-i ilm shtelere virb, b a cdeh ehs- mhtelifeye
hemn birer ake virb ve, biraz akeyi ....dah arturmu, gelb b a cz ma
hallelerde mstahik olanlara yiirmier otuzar ake vermi .

Ne varki, her iki pasajda da yeralan bu bilgiler kendisinin bir devlet

grevlisi olduunu aka ortaya koymakta ise de; bulunduu grevin
trne aklk kazandramamaktadr.
Bunlarn yansra, mellifin kiilii hakknda baz ipularn eserin
satrlar arasnda, ksmende olsa bulmaktayz. rnein : ccBu risale alt
m bb zere akd olundu ki bu risleden hkim5l-vakt olanlara ok
sevb- azmlar hsl oldkdan m cad bu eserler ve bu nk-nmlar ve
hayr du clar t rz-i kymet munkatic olmasa gerekdr11, diyen m
ellif cchkim5l-vakt deyimiyle dnemin V ezr-i a czamm kasdettii,
I. Bbm sonunda Hazret-i V ezr-i a czam zammnda bu huss dah
myesser ola ki ey namlar her giz unutulmaya dim hayrla yd olal a r . . . ifadesiyle aklk kazanm aktadr12. Ayrca, eserin bir yerinde
Vezr-i a czam a seslenen mellif rislesinin amacn aklamakta ve bu
tip eserlerin slbunun en gzel rneini vermektedir: Bu hususun
dan dah V ezr-i a czam hazretlerine ok hayr-duclar hsl olurdu, cem c
mslmnlar Allh rahmet eylesn bu V ezr-i a czam ne gzel det kodu53
dirlerdi.
Beyt :
Cehd idb hayr ile ol dnyda yd
Kii kalmaz kalr andan belki a d 13.
Yukardaki bu ifadelerden mellifin devrin V ezr-i a cz amin a ok
yakn bir kii olabilecei veyahut iyi bir mevki elde edebilmek iin ona
yanamak istedii sonucunu karmak mmkndr.
Meslihl-Mslimn mellifinin, eserin muhtelif bblarmda yeralan
bilgilerin altnda, ilmiye snfna mensup bir kii olabileceini ileri
srmek mmkndr14. nk, X V II. yzyln ilk yarsnda Osmanl
devlet ve toplum dzeni hakknda imdiye kadar bilinen lyihalarn he
men hemen hibirinde yeralmayan konular sade bir dille ve liyakatle
anlatmas, meseleleri gzonne koyarak izah ederken bununla ilgili yet,
hadis, darb- meseller, hikyeler ve iirlerle sslemesi, bu hususdaki
dncemizi dorular niteliktedir. Ayrca, yer yer kendinden nceki
dnemlerin baz devlet yneticilerinden mm olarak bahsetmesi de
ayn grmz kuvvetlendiren bir baka delildir15.

x Bk. Tpkbasm , s. i.
12 Bk. T pkbasm , s. 6.
13 Bk. Tpkbasm , s. 56.
14 Bk. Tpkbasm , M u h te lif bb lar
15 Bk. T pkbasm , 3. B b

2.
Eserin telif tarihi ve kime sunulduu meselesi
Hemen deinmek yerinde olur ki eserin telif tarihi ve kime sunul
duu meselesine dair Meslihl-Mslimnde yine ak bir bilgi veril
memektedir. Ancak burada, eserde yeralan baz kaytlara gre bu so
runa zm getirmeye altk. imdi bu hususda bizi olduka doru
neticelere gtren kaytlar burada belirterek zerlerinde ayr ayr du
ralm.
rnein, tpkbasmn daha nce yaynladmz yazmann n ka
panda Shibuhu erf Ahmed elebi ki be-Harem-i hmyn mede,
sene 1053 kayd bulunmaktadr. Bu kayt, eserin en azndan H. 1053/M.
1643 ylndan nce yazldn gstermektedir. Bir baka kayt ise bize eseri
mizi biraz daha geree yakn tarihlemeye yardmc olmaktadr. O kayt
da budur; . . . Eer V ezr-i a czam hazretleri her harc defterin aub nazar
itseler defter vardr ki nsf girhtedr. Sl be-sl girhteler bu hussdan
dah ziyde olmak zredr. Bu iki zulm eer V ezr-i a czam hazretleri
zamannda refolursa klliyyen re*y olu ve kz ile ba aub hayr duclar
itseler gerekdr. Bunun zerine dah hayr olmaz, ml-i m r dah sl be-sl
ziyde olmaa balar. Hliy bir kfir alayu alayu Beik-tamda Yahy
elebi Efendinn yanna varub eyitmi kim Efendi, kitbmzda var
mdur ki benm babam yedi yldr kim fevt oldu, bir nesnesi kalmad,
dilencilik edb yedi yldan ber babamn harcm mtevelliler b kusr
benden alurlar ve harcdan gayri ispenesin dah ahrlar, hell midr55
dimi. Yahy elebi Efendi dah, Hell diyemezz55 dim i.16
Yukardaki pasajda ad geen Y ahy elebi Efendi bizi, 18 Z i l
hicce 1053/8 ubat 1644 tarihinde vefat etmi olan, Divn55 sahibi eyh5l-slm Y ahy Efendi olabilecei varsaymna gtrmektedir ki, ka
nmzca bu dorudur. Ancak burada hemen akla cevaplandrlmas gere
ken bir iki soru gelmektedir. Bunlardan birincisi metinde yer alan e
lebi55 nvanmn eyh5l-slm 5larca kullanlp kullanlmad? kincisi
de bu Y ahy elebi Efendi5nin X V I. yzyln byk lemsmdan olup,
Beikta5da dergh bulunan ve menkb sahibi eyh Y ahya Efendi olup
olamayaca? 17
imdi bu sorular cevaplamaa alalm. lmiye Salnmesi5ni tetkik
ettiimizde, elebi55 nvan kullanm olan eyh5l-slm5lara rastla
dmz hemen belirtmek yerinde olacaktr. Bunlara rnek olarak, K ann devri eyh5l-slm 5larmda Sad Sadullh elebi Efendi ile, Abdl16 Bk. T pkbasm , s. 71-72.
17 Bk. M en k b - Beikt Y a h y Efendi. Sleym aniye K tp . N r. 4604

(bu eserin

I 3 i 4 5de biri N u ri Efendi dieri M eh m ed kr tarafndan stanbulda yaplm basm

vardr).

kadir elebi Efendi5yi, gsterebiliriz.18 Merhm hocamz smail Hakk

Uzunarlnm Osmanl Devletinde lmiye Tekilt55 adl eserinde,
kd, kd-askerlik yapm kiilerin bu greve, atandklar belgeleri ile
aklanmaktadr.39 Herhalde Meslih5l-Mslimn mellifi aada
hayatndan ksaca bahsedeceimiz eyh5l-slm Y ahy Efendi5nin de k
ri lik ve kd askerlik grevlerinden mhlem elebi55 nvanm ismine
ilve, etmi olmaldr. K ld ki, yukarda da deindiimiz gibi bu nvan
kullanm eyh5l-slm 5larm varl da bir gerektir.
Aada aklayacamz hususlar ise cevaplanmas gereken ikinci
soruya k tutacak niteliktedir. yle ki: eyhT-slm5larm 1826 sene
sine kadar mstakil daireleri yoktu. eyh5l-lslm tyin edilen kiiler,
oturmakta olduklar konut uygun ise onun selmlk ksm ve eer uygun
deilse, kira ile tuttuklar konakta grevlerini yerine getirmekte idiler.
Daha ak bir deyile Bb- Meihat iin 8s65lara kadar belirli bir yer
yoktu. kez aralklarla, toplam 20 yl, eyh5l-slm 5hk grevi yapm
olan Zekeriyazde air Y ahy Efendi5nin hayat incelendiinde, ikinci
kez azline neden olan olaylar srasnda Sultan Selim semtindeki konann
siphler tarafndan harabeye evrilmesi nedeniyle Topkap5daki ift
liine ekildiini gryoruz20. Yukardaki bilgilerin nda, nc
kez, IV . Murad tarafndan, yeniden bu greve getirildiinde Beikta'ta
yeni bir konaa tanm olmas kuvvetle muhtemeldir. Btn bu akla
malardan sonra dncemiz odur ki, mellif bahse konu ettii Yahya
elebi Efendi5ninj elebi55 nvan kullanm eyh5l-slm 5larn varl
da gznne alnacak olursa, eyh5l-slm Yahy Efendi5den baka biri
olamayaca kansndayz. Beikta'ta dergh bulunan eyh Y ahy ile
bantsnn da ancak semt ismi benzerliinden . ibaret olduunu syle
menin de yine yanl bir sonu olmayaca grn muhafaza etmekteyiz.
eyh5l-slm Y ahy Efendi ise, eyh5l-slm Zekeriya Efendi5nin
oludur. Babas gibi ilmiye snfna katldktan sonra Halep, am, Edir
ne kdlklar yaparak stanbul kds, arkasndan Anadolu ve Rumeli
kdskeri olmu, ilk defa H. 1031/M. 225de eyh5l-slmla yk
selmitir. defada olmak zere yaklak yirmi yl eyh5l-slm5lk
yapan Y ahy Efendi 18 Z i5lhicce 1053/8 ubat 1644 tarihinde ld
srada 93 yanda idi ve eyh5l-simlk grevini srdryordu. IV .
M urad5n Revan ve Badad seferlerine katlarak, pdihn gvenini
ve yaknln kazanmtr. Sultan brahim'in saltanatnn ilk yllarnda
18 Bk. lm iyye Salnmesi. stanbul 1334, s. 355, 364.
19 Bk. sm ail H akk Uzunarl, O sm anl D evletin de lm iye tekilt. A n ka ra

1965,

s. 177. v.d.
20 Bk. lm iye Tekilat, s. 208 v .d ; b n l-E m in M a h m u d K em al, D ivr- Y a h y .
stanbul 1334, s. 12-14.

da, eyhl-slm lk makamn koruyan Yahy Efendi, ayn zamanda

iyi bir airdi21.
Rislemizi tarihlemede sorunumuza yardmc olan bir dier nemli
kayt da Kzlba ne vehile ele gelmesi mmkindr an bildrr cm
lesi ile balayan 47. Bbda mellifin verdii geni bilgidir. Bilindii gibi
IV . M urad dneminde, 1635 Revan Seferi, 1637 Badad Seferi ile 1639
Kasr- irin Antlamas arasndaki dnemde, yani X V II. yzyln, ilk
yars devammca, Kzlba meselesi gncelliini korumaktayd. Nitekim
deneyim sahibi ve uzun sren Osmanl-ran harplerinin at yaralar
grm olduunu tahmin ettiimiz mellifimiz, 1620li yllarn eseri K itb-i M stetbta bu konuda verilen bilgileri ok aan ve sorunun kesin
ekilde halline dair son derece dikkat ekici ve dier kaynaklarda gremedi
imiz zm yollar nermektedir22* Byk bir ihtimalle, Revan ve
Badad Seferlerinde alman baarl sonularda, mellifimiz tarafndan
yaplm olan neriler dorultusunda alnm tedbirlerin yardmc olduu
dnlebilir.
Eserin telif tarihiyle ilgili olarak yukarda verdiimiz bilgilerden
kan sonuca gre:
a) Meslihl-Mslimnin telif tarihinin Terminus ante quem i
H. 1053/M. 1643-44dr.
b) Bu tarihe gelinceye kadar eyhl-slmlk makamn igal eden
ler arasnda, yukarda hayatndan bahsettiimiz Yahy Efendiden ba
ka ayn adla bir eyhl-slm a rastlanmad; mellifin Kzlba mese
lesinin kesin halline dair vermi olduu ayrntl bilgilere gre, eserin
Terminus post quem i byk bir ihtimalle 1639 veya biraz daha nceki
bir tarih olmaldr. K ald ki eserin, ada dnemin byk alimi Ktip
elebi (1609-1657) tarafndan 20 yllk bir alma sonucu kaleme ald,
Kefuz-znn unda yer alm as23* Yukarda vardmz sonulara
tam bir destek salamaktadr.
Eserin kime sunulduu meselesine gelince; stte deinildii ze
re rilede yer alm olan eitli kaytlardan devrin vezr-i adam larn
dan birine sunulduu kesinlik kazanmaktadr. yle ki: Hliy Vezr-i
a czam hazretleri hayrta mil olduklar gibi dah bunlar gibi Vezr-i
a czam gelmed beynen-ns m acmfdur. Eer bu hayrtlar zuhr bu
21 eyh l-sl m Y a h y E fen dinin h a yat hakknda geni bilgi iin bk. b n l-E m in
M a h m u d K em al, D iv n - Y a h y , s. 3-65; A h m ed R ifat, .D e vh a t l-M eyih . s. 46-48.
A yrca, sm ail hakk Uzunarl, O sm anl

T a rih i

A nkara

1951,

m /

s. 146 ye m

teakip sahifelerde de geni bilgi verilm ektedir.

22 Bk. T pkbasm , s. 118 -12 7.
23 Bk. K ef z-Z n n . Fl gel nr. L e ip zig - L ond on 1835-1858, V I I . cild ; erefddin
Y a ltk a y a -K ilisli M u a llim R ifa t nr. stanbul 1936, I I cild. A yrca bk. O rh an aik G kyay,
K tip eleb i H ayat-ahsiyeti-Eserleri. K tip elebi. A n kara 1957, s. 3-90.

lursa bu shib-i sacdetin zamanlarnda zuhr bulur, bulmazsa hayf

bu hayrtlaraki zayic olur, bu kitb bir bucakta kalur, rr yabana
gider55. 24
imdi burada da cevaplanmas gereken bir soru ile kar karyayz.
O da, Risalemizin sunulduu V ezr-i a'zam kimdir? Bize gre bu V ezr-i
a czam, 1635 Revan Seferine Yenieri Aas, 1637 Badad Seferi5ne K apudan- Derya ve Sadaret Kaym akam sfatlaryla katlan ve eyh l
islm Y ahy Efendi ile Yekdil ve yekcihet55 olarak devlet ilerini dzene
koymaya alan Vezr-i a czam Kemanke K ara Mustafa Paa olmaldr.
Adgeen Vezr-i a czam bu dnemin en nl devlet adamlarndan biri
olup, Rislemizde konu edilen meseleler zerinde ald nlemlerle de
hret yapmtr. Kemanke Mustafa Paa 1638 Badad kuatmas srasnda
Vezr-i a czam Tayyar Mehmed Paa5nm ehdeti zerine, V ezr-i a d a m
lk grevine getirilmitir. Bu grevi 21 Z il-kade 1053/31 Ocak 1644 tarihine kadar devam etmitir. Yani IV . M urad5dan sonra, Osmanl tahtna
kan I. brahim'in ilk yllarnda Sadaret makamnda kalmtr. Bu h
kmdarn iktidarnn ilk yllarnda devlet ynetiminde grlen belirli
skn ve kararl durum ve baz baarlar, bu yetenekli V ezr-i a czam n
ald nlemler sayesinde gereklemitir. O nce, d meselelere kesin
zmler getirmek istemi ve 63g5da imzalanan bar antlamasndan
sonra Omanl-ran ilikilerinin bozulmadan devam konusunda gayret
gstermitir. Kemanke K ara Mustafa Paanm dikkate deer alma
larnn banda, i ilerle youn olarak ilgilenmesi gelmekteydi. Osmanl
ekonomisinin o zamanki problemli durumu ile yakndan ilgilenerek, yeni
paralar kestirmek yenieri ve siphlerin saysn azaltmak, stanbulun
beslenmesi ve ihtisb ileriyle ilgilenmek, vergilerin adaletli tevziini ve
tahsilini salamak zere eyletlerde tahrirler yaptrmak, mslim ve gay
ri mslim tebaa zerinde adleti gzetmek bu V ezr-i a czam m faaliyet
leri arasndadr. te bu alman nlemlerin, Rislemizde nerilmi ol
masdr ki, bize Rislemiz ile Kemanke arasnda ba kurmamza neden
olmaktadr. Bu konularda, istedii sonular elde etmek iin biraz da ba
msz hareket etmesi, hayatna malolmutur. Aada eserin kapsam
ve deeri blmnde aklayacamz hususlardan da anlalaca zere,
Rislemizde aa yukar Kemanke K ara Mustafa Paanm urat
konularda neriler bulunmaktadr. Btn bu hususlar gznne alnacak
olursa, sonu olarak diyebiliriz ki Rislemizin Kemanke K ara Mustafa
Paaya sunulmu olabilecei kuvvetli bir ihtimal olarak ileri srlebilir25.

24 Bk. Tpkbasm * s. 67-68.

25 Bk. K tip elebi, Fezleke. stanbul
yih, s. 47.

1286-1287,

II., s. 232-233;

D e vh a t l-M e -

3Eserin tavsifi, iml zellikleri, dili ve neir esaslar

X V I I. yzyln ilk yarsnda Osmanl devlet ve toplum yaps asn
dan birinci derecede bir kaynak olan Meslihl-Mslimnin tek yazma
nshas K onya Yusuf Aa Kitapl 673 numarada kaytl bir mecmua
da bulunmaktadr.
K onya Yusuf Aa K itapl No: 673
Sahife
l
Y az
Satr
K t
Cild

:
:
:
:
:
:

141 sahife
1 4 0 x 7 5 mm.
Nesih ve Bblar krmz (Surh)
13
di
Kahverengi, mein

Balk : H a ff mzehheb. V ak f ve temellk mhrleri: Tpkba

smn 1, 70 ve 141. sahifelerinde III. Selimin kethdas Yusuf A a5nn
vakf mhr, n kapakta Shibuhu erf Ahmed elebi ki be-Harem-i
hmyn mede, sene 105355 temellk kayd bulunmaktadr.
Mellif, rislesini altm bb olarak dzenlediini bildirmektedir.
Fakat eserde bb5lara numara konulmamtr. Bblar tarafmzdan nu
maralandnda halihazrda elli iki bb bulunduu grlmtr. Buna
ramen metin incelendiinde hem anlam balantszlndan ve hem
de yazmann tarafmzdan numaralanm sahifeleri arasndaki devam
gsteren murakb kelimesinden baz sahifelerin eksik olduu anlal
maktadr. Bu durum eserin sahifelerinden bazsnn sonradan kaybol
duu veya m ellif tarafndan koparld eklinde yorumlanabilir.
Mesel; (Tpkbasm, s. 41) in altndaki murakb5dan anlaldna
gre arada noksanlk olduu grlmektedir. Bu arada kat eminleri
ile ilgili 15. Bb noksan kalyor ve yeni bb balksz devam ediyor. Fa
kat biz numaralar tesessl ettirdik. Bu ihtimalin yannda, rpellifin 60
bb zerinden dzenlemeyi tasarlad rislesini dndnden k
sa tutmu olmas da mmkndr. Nitekim bu dncemizi dorula
yabilecek deliller elimizde bulunmaktadr. yle ki, mellif 52. Bb5m
sonunu ccF 5l-cmle her maslahat ehline smarlamak gerekdr, ve5sselm55 cmlesi ile bitirmitir. Bunun hemen altnda (Bb- vke l . . . )
ile yeni bir bb5 kendi el yazs ile ilve etmek istemi ise de sonradan
bundan vazgeerek zerini karalamtr. Yeni harflere evirerek deer
lendirilmesiyle birlikte bilim aleminin istifadesine sunduumuz tek yaz
mann mellif hatt olduuna dair kesin deliller mevcuttur. Metin ince
lendiinde bu durum aka ortaya kmaktadr. Bize gre mellif kitabn
bizzat, syleyerek bir ktibe yazdrmtr. Bilahare eseri tekrar gzden

geirirken eksik grd yerlere ilek olmayan yazsyla ilveler yapm

tr. Baz yerlerde de fazla grd kelimeleri karalad ve baz kelimeleri
de harekeledii grlmektedir. Bu dncemizi dorulayan kaytlar
yaynladmz tpkbasm, 90, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 103, 130, 141.
sahifelerinde grmek mmkndr. Yine mellif kendi yazs ile metine
yapt ilvelerde ufak tefek tashihler de yapmtr. Mesel (Tpkbasm,
s. 116 satr i2 )5de Birer ake virmee yerine ikier ilavesiyle cmleyi
birer ikier ake virmee ekline koymutur.
M ellifin slbunun Osmanl ina kaidelerine uygun olmad grl
mektedir. Bunun da bir ktibe dikte ettirilen konuma slbundan kay
nakland inancndayz. Bylece, esere Trk sentaks gl bir biimde
egemendir. Metinde mellife ait olduunda phe olmayan tahrr ihmal
ve yanllklar vardr. Mesel, 42. Bbda Harc tacmm heman harc
yabana gider burada harlardan biri fazla ancak metni yeni harflere
evirirken buu dzeltmedik. nk metin'tashihi bakmndan bu yanl
ln mellifin ihmalinden gayri izah mmkn deildir. Yine 43. Bdda
Ne mnsebetr n iki defa tekrarland gzlenmektedir. Yukarda
da belirttiimiz zere mellifin imlsnda da birlik yoktur. Baz kelimeler
ayn sahifede bile, farkl olarak yazlmaktadr. Mesela, Yasa yasak
(s. 50), ota (s. 109), da otak (s. 110) gibi. Yine Dmn kelimesi
bazen elifsiz yazld halde bazen de elifle yazlm aktadr, (s. 100). Y a z
mada baz kelimeler acele ile yahut halk aznda kullan eklini aksettire
rek yanl harekelenmitir. Mesela, Derdumend (s. 79), bunlar asl
ekilleri ile metne alnmtr. Metinde yine ok enteresan bir iml zellii
nin varl grlmektedir. M ellif gemiciyi (s. 49), muhasebeyi (s. 54),
mireyi (s. 100) diye yazacana kelimenin sonunda hemze ve kesre
kullanmaktadr. Yeni harflere evirirken ok zarur bulduumuz yerlerde
izah kolayca mmkn yanllklarda metni dzelttik. Mesela, m ehyf
teftiinde mellif gh gh kmak lazmdr dedikten sonra, bundan
sonra gelen cmlede ise bir def^a kmala nice bin zlimin zulm def5
olsa gerekdr55 diyor (s. 116). Buradaki olsa5nm olmasa55 eklinde
dzeltilmesini zorunlu grdk. Bunlarn yan sra mellif ok nadir ve
Trke'de birka manaya gelen kelimeler kullanmakta ve ilk nazarda
metinde yanllk olduu zannm uyandrmaktadr. Halbuki kulland
kelimelerin zel manalar bilinince metinde yanllk olmad anlal
maktadr. Mesela, 46. Bb5da ekskleri del buradaki eksk keli
mesi bugnk Trkemizde kullanlan eksk manas verilirse metinden
mana kmamaktadr. Ancak ekskleri del55. tabiri (Nesine lazm,
ilgilenecei ey deil) manasna gelmektedir26 ve cmleden mana

26 Bk. T a ra m a Szl, T D K yaym ; I I ., 1967, s. 1412.

kmaktadr. Ayrca metni anlalr hale getirmek amacyla mellifin

noksan brakt noktalama iaretleri de tarafmzdan metne ilave edilmitir.
Eski metin Trk harflerine evirilirken Tarih Vesikalar Dergisinin
16. saysnda Adnan Erzi tarafndan yaynlanan imla kurallarna uyul
du. Bununla beraber, I ^Ij55 gibi kelimeler Osmanlcada kullanlan
yanl ekilleri ile brakld. Kelime ortas ve sonunda bulunan btn
(^)5lar (c) ile, (p)5ler (5) ile gsterildi. M ellifin iptidai slubu iin tabii
grlebilecek cmle aksaklklarnn dzeltilmesi yoluna gidilmedi. stde
de belirtildii zere metinden dm olabileceini aa yukar kesinlikle
tahmin ettiimiz ok nadir ilaveler yapld.

ESERN KAPSAMI VE DEER

Yukarda Meslihl-Mslimnin X V II. yzyl ortalarnda kaleme
alnm bir eser olduu ve deneyimli bir devlet grevlisi tarafndan d
zenlendiini, V ezr-i a'zam Kemanke K ara Mustafa Paaya sunulmu
olabileceini belirttik. Bu blmde ise risalenin genel kapsamn ak
ladktan sonra, baz seilmi konular ele alarak, rnekleme yntemi ile
ada kaynaklarla sistematik bir deerlendirilmesi yaplmaya allacak
tr. Tpkbasmn yayn yaplrken eserin kapsam bb srasna gre zet
lenerek verildiinden burada tekrarn gereksiz grdk.
Daha ncede sylediipiz gibi, mellif eserini 60 bb zerine d
zenlediini belirtmesine ramen rislecle 52 bb vardr. V e eser 141 sahifeden olumaktadr. Bu 52 bb incelendiinde gr ve nerilerin balca
5 ana noktada topland grlmektedir.
1. lim ehline ilikin dnce ve neriler:
a) Mderris, kadlarn yetitirilmeleri ve grevlendirilmeleri.
b) V aiz, mezzin, hatib gibi din grevlilerinin durumlar.
2. rf ehline ilikin dnce ve neriler:
a) Yenieri ve dier kapukulu blklerinin tehizat,
revleri.
b) Taradaki askerlerin durumlar.

giyimi ve g

3. M al ve Sosyo-ekonomik konulara ilikin gr ve neriler:

a) Ihtisab ileri.
b) Fiyat meseleleri.
c) stanbulun iaesi.
4. Sosyal konulara ilikin gr ve neriler:
5. Kalem ehline (Ktiplere) ilikin neriler:
a) Divn ktiplerinin durumlar ve Divn brolarnn alma usl
leri.
Bu 5 ana noktada toplanan gr ve nerilerden baka eserde Osmanl Devletinin dayand ynetim anlay ile ilgili genel deerlen
dirmelere de yer yer rastlanmaktadr.
Bilindii gibi Osmanl mparatorluu, bir yandan eski Trk hakan
lklarnn tre ve geleneklerinden, dier yandan da slm kltr evre-

sinin hukuk kurallarndan ve evrenin ilk dnemlerden beri sregelen

uygulamalarndan kaynaklanan bir ynetim anlayna uygun mutlak,
merkezi, teokratik bir yapya sahipti. Doruunda pdih bulunan mer
kez ve tara rgt oluturulmutu. Bu klasik modelde X V II. yzyln
sonlarna gelinceye kadar herhangi bir deiiklie gidilmeden, daima
karlalan problemlerin zmnde temel dnceye uygun kurumsal
uygulamalarn srdrlmesine alld bu modelde, pdihn siyasal
otoritesi ve yrtme gcn merkezde vezr-i a czam ve vezirler, tarada
ehl-i rf denilen kalabalk bir grevli grubu temsil etti. Asker-idar yetkileri
olan bu grubun yannda kaza-idar yetkiler, ulem snfnn elindeydi.
M aliye ilerini defterdrlara bal grevliler yrtrd. Bu kolun
yannda ok nem tayan bir grub da kttb snf idi. Ktipler, merkezde
Divn- hmynun Nianc ve Reisl kttb bakanlnda e sorumlu
eleri idiler. Bir anlamda, devletin dayand temel dnceyi ve bu
dnceye dayal yasal kurallar tbunlar saptar ve uygulamalarn dzenli
olmasn salarlard.
Osmanl Devleti, X V I. yzyln sonlarndan itibaren birtakm prob
lemlerle ve sorunlarla karlamaya balandnda, bunlarn nedenlerini
ilkin kendi iinde arad ve klasik dzenin bozulmamas iin nemler al
maa balad. Kendisinin dndaki gelimeler ve deimeler, ancak X V I I I
yzylda Osmanlmm dikkatini ekecekti. Nitekim. X V II. yzyln b
tn lyihalar, geleneksel ynetim anlay ve klasik dzenin korunma
sn nerirler. Ne var ki deerlendirmesini yaptmz Meslihl-Mslim nde ana tema bu deildir. stelik bu eserin zellii, dncelerini
belli bir sistemlie bal kalmadan eitli bblara datm olmasna ra
men, biraz nce szn ettiimiz devletin dayana ve kolu olan drt
ana grevli gurubu hakknda bilgi vermesi ve nerilerde bulunmasdr.
Bu hususu, mellifinin devletin ynetiminin temel anlayna tm anlam
ile vkf olduunu da gstermektedir.
Bu genel deerlendirmeden sonra, rislemizde verilen rnek olarek setiimiz, bilgileri ada olan dier lyihalar ve ariv belgeleri
ile karlatrarak eserin deerini ortaya koymaa alalm.
Birinci bb, Meslih-i ulem-i izm5a ilikindir. Dnyann dze
nini, bilginlerin varlna dayandran mellif, onlara gereken ilgi ve say
gnn gsterilmesini ister. Leyi nehr m tlacalarnda55 olabilmeleri
iin K apu kapu dolamalarnn, be alt yl m aczl kalp srnmeleri
nin nlenmesinin gerektiini belirtir. Geim derdine dmelerini son
derece tehlikeli bulur. Gzlemleri olduka ilgintir: . . . . ve nicesi fakrlikden kitblarm satub kara chil olurlard. imdi dah bi-caynihdir.
Zr mahll mansb bulunmaz ki ber-murd olalar. . . 55. Bu durumun
ortadan kalkmas iin u neride bulunur: . . .bunlara mahll mansb

bulman bir aresi budur k i . . , , atlar ve libslar ve hidmetkrlar

siphlie mnsib ola ve ilminde dah kmil olmaya, bunun gibileri end
ulfe ile blklere ve timrlara, hll hline gre yenieriyi hisra kardk
lar gibi bunlar dah bu vehile karmak buyurulursa hem sir m a k l
lere yerler alurdu ve hem siph tifesi dah ilerinde ehl-i ilm olmala
her vehile f idelenrlerdi . Bu nlem alnrsa, bilginlerin alt aydan
fazla m aczl yrimiyecekleri kadla vardklarnda sancakbeyinden
ve rf tifesinden korkmayacaklar, kitblarn satmayacaklar, rvet
yoluna gitmeyecekleri, hak zre icr edeceklerini ne srmektedir.
II. Osmana sunulan Kitb-i Mstetbm mellifi de, lem snf mensup
larnn en byk zaaf olarak rvet almalarn, aralarnda rvetin yay
gnln gstermektedir. Bunun nedenini de, gsterie nem vermelerine
m aczliyet dnemlerinde rahat yaayabilmeleri iin, grevde iken ola
bildiince bol para kazanma isteklerine balarken u gzlemde bulun
maktadr: . . . Nihayet mr-i mrn ve mr-i liv olanlar ile sen ok
aldn, ben az aldm dey biri birleriyle kavgalarndan gayri kendlerirde
bir sadkat kalmamtr. K o Bey, Rislesinde lemnm iyi yetime
diinden, rvet ile, adam kayrma ile bu guruba ok kiiningirdiinden
ve bu nedenle saylarnn oaldndan grev alanlarn rvetten baka
bir ey dnmediklerinden yaknr27. Grlyor ki her nn de
gzlemleri birbirine yakndr, ve bir dierini tamamlayc niteliktedir.
Osmanl ariv belgelerinde ilmiye snf mensuplar vrisu ulmil-enbiy vel-mrseln , mmeyyiz-i hell anil-harm diye tanm
lanrlar.28 V e pdih tarafndan icr-y ahkm- erciyye ve infz-
kavnn-i meriyye eylemekle grevlendirilmilerdir29. Yani, ulem
snf devletin temelini oluturan slm hukukunun ve Yakm -Dou kl
tr evresinin eskiden beri geerli olan geleneklerinin kuaktan kuaa
aktarcs ve uygulaycsdr. Bu snfn bozulmas, devletin nemli bir
dayanandan yok olmasdr. Ulem snf mensuplar, kd olarak grev
yaptklarndan, kaza ve dar yetkileri vardr. rf mensuplarndan ayr
olarak dorudan pdiha kar sorumludurlar ve bir anlamda rf mensup
larnn denetleyicisidirler. Bu ince denge Osmanl devletinin adlet anlayn
ve uygulamasn tekil etmitir. Meslihl-Mslimn mellifi bu ince
dengenin bozulduunu saptamtr. Onun iin, bilgisizliin nlenmesini,
ulemnn fonksiyonunu tam anlam ile yerine getirmesini salyacak
nlemlerin alnmasn istemektedir. M ellif bilgisi tam olmayanlarn,
tmrlara ve kapukulu ocaklarna aktarlmas nerisi getirmektedir. Bizce
bu kesin zm getirici bir nlem deildir.
27 Bk. K it b -i M stetb s. 24-25; K o B ey rislfesi^, s.
28 M esel bk. K o n y a er. Sic.

31-37.

14/182.

29 Bk. ze r Ergen, 1580-1596 yllar arasnda A n ka ra ve

K o n y a ehirlerinin M u

kayeseli ncelemesi. A n k a ra 19735 s. 120-182 ( D .T .C .F . D oktora T ezi). ,

Meslihl-M slim nm ellifinin ulem konusundaki grleri Osmanii devlet dzeni iin nemli bir kaynak gurubunu oluturan eriyye
sicillerinde yer alan bilgilerle dorulanmaktadr. Rislemizin kaleme
alnd tarihlerde bir baka nemli Osmanl ehri olan K on yadaki ule
mnn durumuna dair rnekler risleyi dorulamaktadr. H. 1050-1051 /M.
1640-1641 tarihli K onya eriyye sicilinde muhtemelen byk bir bl
mn mansb bekleyii iinde bulunan birok kd san tayan ulemnm
ismi gemektedir. Bu kdlardan bazlarnn ismi K onya ehrindeki e
itli mlk alm ve satmlaryla ilgilidir. rnein, M evln eyh Mustafa
Efendi, evini 1700 akeye30, Mevln el-Seyid Mustafa Efendi evini
6000 akeye31, M evln Mehmed Efendi konann arsasn 87,5 esed
kurua33 satarken, Mevln Musa Efendi 5500 akeye bir b a 33,
Mevln Ali Efendi 150 riyl kurua bir konak34 satn almlard.
Bir baka belgede Mevln Hseyin Efendi ise bir vakf m tevellisi35,
M evln A li Efendiyi Defterdar kaym akam 36, Mustafa Efendiyi ise
stanbul'daki Mustafa Aann mal vekili olarak37 grmekteyiz. Yine
ayn defterden grev yapan kadlarm da rvet yoluna saptklar gzlen
mektedir. rnein, Silifke kadsi A li Efendi, Kbrs avularndan Cell
avutan 2000 ake38 Kulak olu demekle m arf A li nm kad55
H alil avutan 2000 ake rvet almlard39. Meslihl-Mslimn
mellifinin ulem konusunda 11e derece isabetli grler ileri srd
ariv belgeleri ile bir kez daha dorulanmaktadr. Gerekten birok kadnm mansb bekleyii iinde bulunduu ve bu sre iinde nitelik ola
rak merkez grevlisi olmaktan ktn grmekteyiz.
M ellif ayrca ilmiye snfna mensup mderris, mezzin, iman
gibi din grevlilerinin durumlarna da deinmekte ve bunlarn tiryk likten grevlerini yapamaz duruma dtklerini dile getirmektedir
k i 40 bu konuda tara ehirlerindeki ehl-i ilm arasnda da grevlerini
ihmal edenler olduunu dorulayan ariv kaytlarna rastlanmaktadr.
Buta en iyi rnek 1609 tarihli Adletnamedir 41. Bir dier rnek A na
30 Bk. K o n y a er. Sic. 6/16.
31 Bk. K o n y a er. Sic. 6/24.
32 Bk. K o n y a er. Sic. 6/29.
33 Bk. K o n y a er. Sic. 6/114.
34 Bk. K o n y a er. Sic, 6/76.
35 Bk. K o n y a er. Sic. 6/108.
36 Bk. K o n y a er. Sic. 6/100.
37 Bk., K o n y a er. Sic. 6/5.
38 Bk. K o n y a er. Sic. 6/137.
39 Bk. K o n y a er. Sic. 6/176.
40 Bk. T pkbasm . 8. Bb.
41 Bk. Babakanlk Arivi, M h im m e defteri N o . 78, s. 891-899. A y rca bk. A . L tfi,
M ir t- A d let. stanbul 1304.

dolu mfettii smail Paa K onya kadsna gnderdii ocak ortalar 1659
(Evst- cem ziyel evvel 1069) tarihli buyurulduda ou n-ehl olub
ve gelb ed-y hizmet eylemedkleri55 saptanan K onya ehrindeki Cami,
mescid hatiblerinin snavdan geirilerek n-ehl olub chil olanlarn55
yerlerine yenilerinin arz55 edilmesini istemiti42.
M eslihl-M slim n5de kapu halkyla ilgili grler de yer almak
tadr. nk bu tarihlerde kapukulu ocaklarnn nizam, devletin dier
kesimleri gibi birtakm glklerle kar karyayd. Bu glklerin ba
nda ocan kaynaklarnn eitlenmesi sonucu mensuplarnn saysnda
olaanst artma, asl grevlerinin dnda ilere ynelmi olmalar gel
mektedir. M ellif rf tlfesi55nden en ok kapukulu ocaklar ve onlarn
tekilt, giyim kuam, talim usulleri zerinde durmaktadr. Bu konulara
ayrlan bblar eserin nemli bir blmn oluturmaktadr. Heman ia
ret etmek yerinde olacaktr ki aada seilmi rneklerde yer alan bu
hususlarn hemen hemen btn K itb-i Mstetb ve Ko Bey5ii rislesinde yer almamaktadr. Bu konuya dair metinden baz nakiller yapma
uygun bulduk.
Eskiden beri, acem olanlar stanbul5a getirildiklerinde, ift sr
meyi rensinler menfacata yarasnlar diye, Trk t5ifesine tevzc olu
nurlard. Bu ite yarar yoktur. Bunlarn yenierilik ye siphlik ilmini
renebilmeleri iin, stanbul'a getirdikleri gibi hemen blk halkna virseler . . . Onlara hizmet etseler gerektir.43 Sonra yenierilie kduklarmda heman kdu gn krk yllk yenieriden std olurlard. . .
Bunlarn byle menfa cata yaramadklar Trklere iiledrldklerinden
trdr55, 44 diyen mellif burada acem olanlarnn yetitirilmelerine
yeni bir model nermektedir. Ayrca, Rum-ilinde Acem olan devirilmesi srasnda rastlanan aksaklklarn giderilmesi iin Yaya-ba bir
slih ihtiyr pr kii ola ve yannda yenieriler dah ihtiyr 0la5545
diyerek bu konudaki nerilerini sralamaktadr. Daha sonra Blk halk
nn toplum iindeki durumlarndan sz eden mellif, merkez ve tarada
kargaaya karanlarn kolayca tesbit edilebilmesi iin, giyim kuamlarnn
nasl olmas gerektiine dikkatleri ekmekde ve yle demektedir: B
lk halkna mnsib olan. . . kisvetleri bildrr k i,. .. her kii oturmakda
ve durmakda ve eer bir gavgda fesdetde kisve derinden m a l m olal a r . . . Bu takdirde hi kimse gavg fesd itmez olur55. 46 Bundan
m cad yenieri tifesi borklern karcak ne giymek gerekdir ki m l m
42 Bk. K o n y a er. Sic, 18/344.
43 Bk. T pkbasm , s. 8.
44 Bk. T pkbasm , s.

10.

45 Bk. T pkbasm , s. 63-67.

46 Bk. T pkbasm , s. 23-24.

olanlar, gavga veya bir fesat itmee korkalar. Lyk budur ki bunlara
krmz ukadan birer eb-klh giyseler, isteyenler ve ihtiyr eskileri
olanlar eb-klh zerine birer ksa, alma dah sarsaiar revdur. V e
cebeciler mor eb-klh giyseler topular siyah ukadan eb-klh giyseler
ffl-cm le sokaa veya rya kdklarmda ki brklerin giymeyeler ol
vakt bu kisvetleri giyseler ve sir ehl-i hirfet dah hassa top arabac olan
lar sumn em-kh giyseler bu takdrce ylece yasak olcak, em cisi
zabt olunur. Ne kimse gavg ider ve ne kimse fesd ider ve fsk dah idemezler5 . 47
Yenierilerin ve Siphlerin srekli kontrol altnda tutulabilmesi
iin kendilerine hergn talim yaptrlmas nerisini getiren mellif: Bir
gerekl huss dah budurki yenieri tifesi her gn odalarnda m ucattal
dururlar. Pes bunlara yasak olunsa ki, her gn odalarnda matrak oynayub ol sancatda her biri tamm iistd olsalar ilerinde matrak bilr b a cz
yiitler vardur anlara terakk inyet olunsa, her odaya bir m ucallim ta cyn
olunsa bu ilm dah kat lzmdur. Yayak olan matrak ilmin bilse siph
olan ki, civan ola anlar dah bu vehile her sabah cndlik renseler,
bunun gibilerin stdlarma ve agirdlerine gh hizmetcik gh terakkcik
himmet olunsa bundan dah V ezr-i a czam hazretlerine ok sevb hsl
olurdu, ve nm- erifleri her giz ferm olmayub dim hayrla yd
olurlard. Zr imdi nice siph vardr ki at seirtmee bile kdir deildr.
Yarak kullanma hd ou hi bilmezler. Bu takdirde ol makle olan
kimesneler abes yere ulfe eki etmi olurlar. Bu takdrce her kii sancatmda
kmil olmak kat lzmdur. A lel huss ki avularn tze civn olanlara
cndlik bilmek kat lzmdur. Zr bozdoann eline alub sarb yerde
atm koub alay balansa gerekdr. Bu hussun cenk ve cidl gnlerinde
fa cidesi olduundan gayri oturakda dah atlar ve kendleri ham olmazlar
ve dah bir vilyetden eli geldikte at meydannda ve gayri yerde matrak
oynasa ve kimisi cndlik oynasa gelen eliler bunlardan byk ibret
ahrlard. Hizmetler ve terakkiler bunlarun gibilere virse, yohsa bunun
gibi menfacatlu maslahat kyub mlzemete megul olurlar, ekbiri
kend maslahatndan avk iderler, bi-huzr ideier 48 demektedir.
Yine seferde, blk halk ve siphlerin karkla meydan verme
meleri iin statlerine gre nasl giyinmeleri ve beraberlerinde neleri
gtrebileceklerine deinen mellifin, bu konudaki nerileri de ilgin
tir: A lel-huss ki dmene evvel grnen topu ve arabacdur, eyle
olsa bunlara ninl ak brkler gerekdr ki yenieri olmad m al m
olunalar. Bu takdrce nki cebehne rts kzl kee iledr, cebeci
ler dah ak brklerinin nlerine ve ardlarma kzl kee presinden
47 Bk. T pkbasm ., s. 32-33.
48 Bk. T pkbasm , s. 34-37.

birer gl kadar almet komak gerekdr, ya dah bycek ola. V e top

ular ki kara top otu hfzlardur, anlarn dah ak brklerine siyah kee
den bi-aynih birer almet gerekdr. V e dah top arabaclar ki evvel
dmana grnen anlardur, anlara dah bir heybetl kisvet gerekdr. Zir
ekdkleri nzl arabas deildr. Bunlara keesiz kayyum brkler gerekdr;
yahd sumniye boyanm yenieri brkleri gerekdr. V e bade zlike
solaklar tifesi ki pdih- lem penh hazretlerinn kavvslardur,
bunlar be on dne ok gtrmek hi mnsib deldr. Bunlar ok ile
kirpi-misl gerekdr. Zr bunlarun muhrebesi ve mcdelesi hemn
okiledr. Oklar ellerinde dkenicek, hi menfacata yaramaz olurlar.
Pes bunlara birer msannac haffce varsak kubrlar dah gerekdr ki
ii dolu ok ola ve hem ellerinde dah det-i kadimeleri zre oklar ve yay
lar gerekdr. V e herbiri kuana birer h aff demr klng dah sokmak
gerekdr. Budun muhrebesinde iki cebel kfiri solaklar klng ile d
rdler. Bundan m cad solaa ve yenieri taifesine fl-cmle yayak
yryenlere kl gtrmekten gemici krdesi veya uzunca nimeler g
trmekten eys olmaz 49. Evvel siph olanlar blnn nice
ki bayraklar kzldr, mcevvezeleri ve tahffeleri dahi kzl kadifeden
gerekdr ve silahdrlarun nice ki, bayraklar sarudur, mcevvezeleri
ve tahffeleri dah saru atlasdan gerekdr ve sa ulfecilerinin mcev
vezeleri bayraklarna gre yeil kadife midr, atlas mdur, ol reng gerekdr
ve sol blk ulfecilerinin bayraklar alacaolmak blk halkna mnsib
deldr. Evvel bayra fstk tfta olub ve mcevvezeleri ve tahffeleri
dah ak fstk atlasdan mdur, has kutnden midr, hemn murd
fstk olmakdur. V e sa garbler blnn bayraklar akdur, mcev
vezeleri ak atlasdan, ya ak muhayyerden olmak mnsibdr. Bunlarun
bayraklar auk mavi tftadan olub, mcevvezeleri mavi atlasdan, ya
mavi kumadan olsa ve cem c alay bayraklar dah bunlara gre olsa . . . 50
V e solaa ve yenieriye uzun yenl ukalar yaramaz, imdi b a z
solaklar kutn kaftn dah giymeye balad. Ksa yenl ukalar mn
sibdr 51. Siph tifesini zebn iden bu sadak bldr. . .. Siphnin belinde h aff musannac varsak kubrlar gerekdr ve kaba dlbendi hemn stanbulda komak gerekdr... balarna dah birer Selm aruk sarsalar evlyd 52.
Yenieri ve siphlerin saylarnn artt rakamlar vererek izah
eden ve dolaysyla bunun nlenmesini ve eskiye dnlmesini isteyen K itb-i Mstetb5dan yaklak onbe yirmi sene sonra, Ko Bey Risle49 Bk. T pkbasm , s. 27-30.
50 Bk. Tpkbasm , s. 24-25.
.

Bk. T pkbasm , , s. 37.

52 Bk. Tpkbasm , s. 37-40.

sinden ise en az on sene sonra yazldn kabul edebileceimiz Meslihl-M slimnde yukarda verilen rneklerden anlald zere yeni
eri ve sipahilerde ki bozukluk aka dile getirilmekte dier iki lyiha
yazarndan farkl olarak yeni nerilerde bulunulmaktadr.
Yukarya aldmz M eslihtfl-M slimn yazarnn yenieri acem
olanlarnn durumu, giyimleri ve talimleri ile ilgili verdii bilgilerin
altnda yatan temel dnce bize bu zmre mensubu kiilerin kendi g
revlerinin dnda ilerle uratklar grnmn vermektedir. Bu d
ncemizi dorulayan ok sayda ariv belgesi bulunmaktadr. Biz bu
rada birka tane rnek vermekle yetinmek istiyoruz. Mesel, X V II,
yzyl ortalarnda Konya, Ankara, Bursa gibi byk ehirlerde merkez
grevlisi olan yenieriler kasap dkkan, han, hamam iletmecilii, ti
caret gibi meslekleri icra etmekteydiler. Daha H. 992/M. 1584 tarihli
stanbul kadsna gnderilmi olan bir fermanda: B acz blk halk,
yenieri, acem olanlar, cebeci, topu ve sair kullarn tccar taba
kasna kararak, ticar faaliyetlerinden55 sz edilmekte ve devamla bu
tr ilerle uraanlarn iddetle cezalandrlmalar istenmektedir55 53.
Daha sonraki tarihlerde de merkez ve tarada ayn durumun devam et
tiini belgelerde yeralan bilgilerden anlamaktayz. H. 1065/M. 1655 ta
rihinde Ankara ehrindeki toplam 33 kasaptan, 8 tanesi yenieriydi. Y i
ne Ankara yenierilerinden Mustafa Bee B. Abdullahn Atpazarnda
yenihan denilen kendi mlk bir ha olduunu54, Haan Bee, A b
dullahn kardei C a fer Bee ile birlikte zmmlerle ibirlii iinde a
rap kaakl yaptklarn55, Ankarada Yenieri Mehmet Be ve
sirleri ve siph tifesinin, ehir dna kp, evre kylerden ehre
satmak iin meyve getirenlerden bu meyveleri toptan kapatarak narh
tan daha yksek fiyata sattklarn56, grmekteyiz. Hatta yenieriler
tarada vakf ilerine de el atmlard. H. 1059/M. I^49 ylnda K arap
nar Sultan Selim Vakfnn mtevellisi Halil nm Yenieri K on yada
oturan, Sefer ve Piyle nm yenierilerinin zimmetleihde vakf ma
lndan para olduunu merkeze ikayet etmiti57. Bu verdiimiz r
nekler mellifin yukarya aldmz ifadelerinde yer alan, yenierileri
ocaklarda bo oturulmayarak talim yapmalar, asli grevlerinin dna
kmalarnn nlenmesi, klk-kyafetinin dzeltilmesi gibi nerilerin de
ne denli hakl olduunu kantlamaktadr.
53 Bk. Ahm ecl R efik, X . asr hicrde stanbul hayat. stanbul 1333, s, 184.
54 Bk.

A n ka ra er.

Sic. 40/438;

55 Bk.

A n ka ra er.

Sic. 8/1461.

56 Bk. A n ka ra er.

Sic. 8/1090.

57 Bk. Babakanlk A rivi ikayet Defteri

konusunda ayrca b t

1/1092.

1 /6 , Yenierilerin baka ilerle uratklar

K o n y a er. Sic. 20/266, 17/13 , 23/122/ 16/13.

Meslih5l-Mslircn5de 9. Bb Sancak beylerine ayrlmtr. M

ellif burada sancak beylerinin zarf55 ve kl engini grmemi55 ki
iler arasndan deil ncelikle bahadur55 ve bu greve lyk55 kiiler
arasndan seilmesini ve ayrca endmda ve srette ve aklda ve idrkde ve her hussda kmil55 olmalar gerektiini nermekte erce ve kanma
aykr hareket yapan sancak beylerine korku verilmesini arzulamak
tadr. Bu konuda, .. .re cymn bir ift kzn satb ake kuvvetiyle55
yenieri ve siph ve sonunda sancak beyi ve beylerbeyi olduunu sy
leyen Kitb-i M stetb58 mellifinin ............. bir alay ehliyetsiz ve
hak sahibi olmayann rvet i cesine tam ac edip, kimine beylik, ki
mine beylerbeylik55 verildiini syleyen Ko B ey 59 ile birletii grl
mektedir. Z 5l-ka5de 1051 (ubat 1642) tarihli bir sicil kaydna gre Bey
ehir Sancak beyi, Seydiehir subasm Seydiehir kylerine gndererek
zoia kannsuz para toplatmt60. phesiz arivlerimizde bu ekilde
birok rnek bulunmaktadr. Bylece, Meslihl-Mslimn mellifinin
sancak beyleri konusunda da gereki gzlem ve nerilerde bulunduunu
sylememiz mmkndr.
Meslih5l-Mslimn5de yer yer siphlere de deinilmitir61.
Seferlere kabul edilir nedenlerle katlmayan dirlik sahiplerinin timrlarn kesilmesi gerektiini ve bu gibilerin tefti edilerek sahtekarlk ya
panlara ebed dirlik verilmemesi istenmekte tmrlann her blkden
ihtiyrlara55 verilmesi nerilerek, ayrca kdlara da dirlik verilmesi
durumunda siphlerin ehl-i ilm55den yararlanacaklar belirtilmekte
dir. Bu dnemde de cmle tmr ve zecmetlikler vzermn ve ekbirlerin sepetlerine girmekle. . . tmr ve zemet bunca kl iken hl berat
larda isimleri var ve lkin resimleri yok55 diyen Kitb-i M stetb62
mellifi ve zecmet ve tmrlann ehlince55 datlmayarak herkesin
dirliinin banda bulunmadn syleyen K o B ey63, dnemlerindeki
durumun aynen devam ettii anlalmaktadr.
Mellifin tmr konusundaki grleri ayn tarihlere ait ariv mal
zemeleri ile de dorulanmaktadr. H. 1050-1051 /M. 1640-1641 tarihli K onya
sicil defterine gre, Konya kazas aid ili nahiyesi Kadn Tekyesi ky
ve Konya kazas Karacian ky siplleri halktan ziyde mahsl55
almlard64. Yine ayn defterde, siphlerin birbirlerinin dirliklerine
58 Bk. K it b -, M stetb, s. 8.
59 Bk. K o B ey rislesi, s. 33.
60 Bk. K o n y a er. Sic. 6/83.
61 Bk. T pkbasm I, 4, 29. B b lar.
62 Bk. K it b -i M stetb, s. 15.
63 Bk. K o B ey rislesi, s. 55-75.
64 Bk. K o n y a er. Sic. 6/23, 6/1.77

tecvz ettiklerini65 de grmekteyiz. Daha eski tarihli bir rnee gre

ise, Ankara kazas ubuk nahiyesi Mekki adl ky ve civrnda ze^mete
mutassarf olan Mehmet avu adl biri sefere katlmad iin tmr
elinden alnm ve bu gelirler, mteferrikalardan Mehmed adl birine
verilmiti. Fakat ondan nce yine Mehmed adl biri sahte bir beratla
buralar tasarruf etmeye balamt66.
Meslihl-Mslimnin deindii en nemli konulardan biri de,
muhtesiblik67, kurumdur. 35. Bbda yle denilmektedir: cc. . .
Muhtesiblik ziyde ulu mansbdur, muhtesiblie blk halk olmakdan
ise mteferrikalarn eski ihtiyrlarmdan hem ehl-i ilm ola, kat chil ol
maya. Bu makle uslu akll, muhteem yarar dem olsa ki her kii grdkde andan utana ve uurlu yz, nurlu kii ola. Yoksa deme bir edn
kimesne ki uursuz ve hor ola, anun gibiler muhtesib olmala lem kurur
gi der. . . asi muhtesib kds mstakil stanbul kadlndan tekacd
itmi mollalar gibi bir fzl kimesne olsa ana muhkem ricyet olmsa bir
ayun iinde ehr bir onat ucuzluk olurdu. Hi phe yokdur. Her gn
muhtesib dkknnda bir mikdr bile otursa, mcerred ihtisb narhlar
ve her huss, her m etc kendsi her gn grse k atc bunun meslihine
stanbul kds girmese, bil-klliye tedbr almak, virmek anun olsa ve
ucuzluk ne vehile olmas mmkindr ve narh dah ziyde itmekle mi
mmkindr, nicedr, leyi u nehr anun fikrinde o l s a . . . 55 Bundan sonra
yine ayn hususda rnekler gsterilerek
.ihtisb dkkn hemn hrsuz orta gibi bir dkkn o l d u . . . 55 diye yakmlmaktadr. Yalanmalar,
zellikle stanbuldaki uygulamalar zerinde younlamaktadr. 37. Bb5da
muhtesiblerin ccedn blk halkndan olmalarnn da, kimsenin kendi
lerinden korkmamas sonucunu verdii eklenmektedir. u gzlem ve
yarg, muhtesiblerin o zamanki durumuna aklk getirmektedir.
.
muhtesib arda hemn bir harm yata gibi olmudur, yannda kd
yok hep avm cem c olmudur. K d efendi nibinden adetdr, bir dnimend korlar, asi harm-ba oldur. Zr bir gayetle a dnimend korlar
ki bir ka akcecik eline girsn dey5 .
htisab eski bir slm messesedir. Yakm -Dou devletleri tebcanm
adletsizlikten korunmasn, skntlarnn giderilmesini en nemli g
revlerden saymlardr. K u ran da, slm hkmdarna toplumun men
faati iin etkin olarak, genellikle kabul edilen sosyal deer yarglarn
65 Bk. K o n y a er. Sic. 6/35, 6/98.
66 Bk. A n kara er. Sic. 5/1206.
67 M u htesib iin Bk. O sm an N u ri, M ecelle-i U m u r-u Belediye. I., stanbul (1337/
1922); R ob ert M an tran , U n docum ent sur Fihtisab d ?lsta n b u l la fin du X V I I e s., M e la n ges Louis M assignon publies par IT nstitut Franais d Etudes A rabes de D am as, t. I I I ,
Beyrouth 1957, R o b e rt M an tran , stanbul dans la seconde m itie du X V I I e siecle, Paris
1962, s. 299 v.d.

ve yasaklarn desteklemesini emretmitir. Bu yzden bu trl yasak

lar hisba ad altnda-toplanarak eriatn bir ksm haline geldi. V e hali
fenin grevlerinden biri addedildi. Uygulamada, hisba kurallar esas
olarak sanat ve ticaretle ilgilidir ve hilenin, speklasyonun nlenme
sini pazarda doru fiyat belirlenmesini, l ve tartlarn kontroln
ama edinmitir. Bu yolla fiyat denetim metodlar ve llerindenetim i
hisba ad altnda eriat bnyesi iinde topland. Nitekim Osmanl kannnmelerinin tarifine gre devletin sahibi olanlarn narh iiyle biz
zat ilgilenmeleri, ii kd ve mntesibe havale, etmekle geitirmeme
leri gerekirdi. Narh ii Umr- klliyeden55di ve istirahat- lemin
bir maddesi dah narh icr olunub ehl-i sk v'e pazarn mru muntazam
olmakla kimdir5568.
Osmanl mparatorluunda en yksek devlet makamlarnn ilgisi
ne kadar byk olursa olsun, fiyat ilerinin dzenlenmesi konusunda
genellikle kdlarm grevlendirildikleri grlmektedir. Kdnn em
rinde muhtesib veya ihtisb aas denilen byk bir beled zabta me
muru vard ki, bunun grevi kdnm verdii hkmleri uygulamak ve
ar ve pazardaki hayatn dzenini salamaktr. Bu memur mevkiini
genellikle iltizamla alm bulunduu iin, pazarlarda satlan eyalardan
alman ihtisb rsmunu kendi hesabna toplar, esnaf teft ederek narh
tan fazla veya eksik satanlar, kalitesiz mal retenleri ve satanlar ceza
landrrd69.
Osmanl mparatorluunun X V I. yzyln ikinci yarsndan balayarek gerek ynetim , asndan ve gerekse sosyo-ekonomik durum bak
mndan karlat yeni artlarn mparatorluun en byk ehri olan
IstanbuPu da olumsuz ynde etkilemesi kanlmazd. Mesalih5l-Mslimn mellifi Kitb-i Mstetb ve K o Bey Rislesinde gremediimiz
ekilde mal ve ekonomik konulara yer vererek bozukluklarn geni kap
saml olduunu farketmi gzkmektedir, M ellif bir yandan mal ve
ekonomik konularda grevli kiilerin durumunu sergilerken bir yandan
da, IstanbuPun iaesinin salanmas ve denetlenmesi konusunda duruma
pratik areler gstermektedir. M ellifin muhtesib konusunda stanbul
iin verdii bilgilerin Bursa ve K onya gibi dier byk ehirler iin de
geerli olduu anlalmaktadr. Narhn muhtesib marifetiyle verilmesi
gerekirken Bursa5da ehir halkndan baz kimseler cebr ile muhtesib men
fa "ati. olmadan narh vermekte ve muhtesibe kar koymakta idiler.70
68 Bk. E m ile T y a n , H istoire de l organisation. Judiciaire en Pays d 9Islm, Paris 1938.
69 Bk. m er L tfi Barkan, Baz b y k ehirlerde eya ve yiyecek fiyatlarn n tesbit ve
teftii hususlarn tanzim
1 1/7 (1942) s. i 5 - 4 >

eder K anunnm eler. T a r ih Vesikalar 1/5 (1942) s. 326-340,

/9 ( L9 4 2 ) 1 6 8 -1 7 7 .

70 Bk. T u rh an D alolu , 16. asrda Bursa. Bursa 1940, s. 66-120.

 ...M u h tesibler bac nmyla asla bir nesne-akgelmi-deiller iken ve

defter-i haknde dah muhtesibler in bu hususta bir ey almamak
kayd olunmam iken K onya ehrinde muhtesiblerin pazara meyve ve
sebze getiren reticiden ake alarak55 ihds- bid5ad ve zulm ve gadr55
ettikleri grlmektedir.71
Meslih5l-M slimn5nin eitli bblarnda, stanbul'un iesi ve
fiyat meseleleriyle ilgili ok deerli bilgiler mevcuttur. Mellifin, stan
bul5un iaesi ile ilgili gzlemleri de olumsuzdur. htisb kurallarnn ge
reince uygulanmad, muhtesiblerin grevlerini ktye kullanmalar
yznden esnafn, halkn ve ehre yiyecek getirenlerin zarar grd,
ehirde eitli maddelerin darl ve buna bal olarak da fiyat artlar
nn ok sk rastlanr hle geldii belirttii hususlardr. Bu konudaki yargs
zetle yledir: . . . l e m hile ile hokkabazla mlml olmudur55. 72
M ellif halkn tketim ihtiyac olan temel konularda mevcut durumu
anlatmakta ve nlem alnmasn istemektedir. 43. Bb5da ekmek konusu
ilenmitir: . . . A h v l budur ki ekser etmeki furunlarnda furuncusu
ve etmek yourucusu cem csi kfirlerdr, Sehel furun vardur ki mslmn
ola. Pes furuncusu kfir olanlarn etmekileri ellerin yumazlar ve ekmek
yourduklarnda detdr ki giyecein ve gnlein ve apkasn bile karur,
dah yourur; terledkte gvdesinden ve salarndan derleri ve bitleri
tekne iine dklr, hi eksi olmaz, muttasl yourmaa megul olur;
deme bir kl ya sinek dse mukkayyed olmaz, hemn tzce bireyim
sataym, ake elme girsn dir55.
stanbul et sorununa da deinen mellif, bunu zmlemek iin
nce reticinin durumuna eilinmesi gerektiini gzleyebilmitir. K en
disine gre recymn koyun resmi yznden incitilmemesi gerekir. Def
terde yazl olan resmi almak art deildir. R e cy5nm o yl 11e kadar
koyunu varsa onun zerinden resm alnmaldr. len koyunun da res
mini almak gerekm ez73. Kassblarm ehre koyun getiren Rencbeierin55
parasn heman vermediklerine deinen mellif . . . Re n b e r vardr ki
ay katlanur hakkn alamaz drl bellar eker.55 zm olarak koyun
getiren reticiye hccet verilerek bu iin dzene konulmasn nermek
ted ir.74 Mellifin et fiyatlarnn artyla ilgili u gzlemi de ilgintir:
Eskiden ehre ne kadar celep koyunu ve renber koyunu gelrse bizzat
muhtesib tarafndan mhrl temesskleri vard. imdi Edrene kapsnda
grevli kadnn dnimendi eer rvet yimek isterse iki yz koyun getren
celebin eline bin koyun gtrd diyti bir hccet vermektedir55. 75 Burada
71 Bk. K o n y a er. Sic. 27/136, 35/173.
72 Bk. T pkbasm , s. 95.
73 Bk. Tpkbasm , s. 68-69.

74 bk.

Tpkbasm , s. 96-97.

75 Bk. Tpkbasm , s.. 95.

narh d koyun satlmasna aka zemin hazrland kesin olarak an

lalmaktadr.
Nitekim daha X V I. yzyl sonlarna ait bir hkmde: Yhdi ve
koltukularm evlerinde ve sair mahallelerde gizlice koyun ve sir kes
tikleri, eskiden beri olduu gibi salhanenin dnda kesim yaplmasnn55
yasaklanmas istendiini grmekteyiz76. Yine, X V II. yzyl balarnda
Ankaraya ait bir sicil kaydnda, ehre kontrolsz sokulan kassablk hay
vanlarn kaak kesilerek ihtisb kurallarna uyulmadan satldna, tank
olm aktayz77. Ayrca, muhtesiblerin grevlerine dair: V e ehre kutu
bal gelse st gmeci nefis ak baldur, alt harbdur, yenmez yabana atarlar,
hemn bir kuru kara gmedr. Muhtesibler bunun gibi hussda ihml
etmemek gerekdr ki mslmnlar huzr ideler, akeleri dah abes yire
gitmeye55 78, diyen mellifin bu grndeki haklln, ihtisb kannnmesinde yer alan aaya aldmz belge de dorulamaktadr. yle ki;
Taradan gelen gaile ve bal vesir mecklt ksmndan ne gelir ise muhtesib
kad ma5rifetiyle kem yenba tefti eyleyb t ki yalan yere ire deyb ve
ziyade narh istemeyeler. V e getiird yere gre harc hisab olunup ta
mam oldukdan sonra on onbirden nihayet on bee varnca muhtesib kd
m arifetiyle narh vire5570.
Muhtesiblerin bir hli dah budur ki stanbul gibi ehirde ki pdih5m tahtdr, bir kassb ki iki ake koyun eti satsa yannca bir pare
elbetde kei eti bile kardurur. Buna hi kimse nesne dimez. Pes sevb
budur ki koyun eti satlan kassb dkknnda katc kei eti durmamak
gerekdr, kei eti satlan dkkn bunlardan rak gerekdr ki m uvzaca
itmeyeler, muhtesib olan muhkem yasak eylemek gerekdr. V e Hzr
lyas gni gelmeyince deme bir edn kiiye kuzu satlmasa koyunun
dah bereketi olurdu. V e hi dii koyun ve dii kuzu satlmasa hem ya
ucuz ve hem koyun ucuz olurdu55 80.
6305lara ait bir ihtisb kannnmesinde yeralan ve stanbul'un et
sorununu ieren aadaki bilgiler81, Meslihl-Mslimn mellifinin
gzlemlerinin haklln bir kez daha aka ortaya koymaktadr:
Zemherrin evvelinden ra b cin ahrna dein ki alt ay olur ki yz
elli dirhem koyun eti bir akeye ola. Sayfm iki evvelki aylar yz sayfn hiriyle gzin evvel ay yz elli dirhem gzin iki hr aylar yz
dirhem koyun eti bir akeye;satla. Am m a her zamnda koyun etinden
76 Bk. A h m ed R efik, H icr onbirinci asrda sta n b u l hayat. stanbul 1931, s. 20-21.
77 Bk. A n k a ra er. Sic. 2/1092.
78 Bk. T pkbasm , s. 5 1,
79 Bk. m er L tfi Barkan, T a r ih Vesikalar I/5 (1942) s. 331.
8Q Bk. T pkbasm , s. 52-53. ,
81 Bk. m er L tfi Barkan, T a r ih V esikalar I/5 (1942) s. 329-330.

kei eti elli dirhem ziyde satla. Koyun etin ayru kei etin ayru satalar
birbirine katub satmayalar. Katarlar ise muhtesib kd m arifetiyle ta czr
ide cerme alnmaya. V e kuz eti elli dirhem eksk satla iek oldu vakt
koyun etiyle beraber satla. T a cyin olunan narhdan eksik satlur ise dir
hemine bir ake cerme ve sir terzu ile satlan nesnelerden eksk satan
dan iki dirheme bir ake cerme alma. Mahrsa-i stanbul maslahat
in memlik-i mahrsadan celebke yazlub, zerlerine ta cyin olunan
koyunlarm emr olunan mevsimde stanbula gelrler. Geldikten sonra
kd ve muhtesib m acrifetiyle celebke getrdi koyunlar saylub zerine
kayd olunan koyunlarm tamam getrdkleri m aclm olduktan sonra
koyun getren celebkelere kd ve muhtesib m arifetleriyle salhne ve
ehirde kassb dkkannn buluvirb celebke getrdi koyunu ol virdkleri dkknda boazlayub getren celebke binefsih kend narh-
rz zere sata. Am m kd ve muhtesib dim anlarn gibi celebkeleri
grb gzedb yoklayalar t ki kassblar ile m uvazaca idb hiyle itmeyeler. V e koyunlarm tamam boazladktan sonra kd ve muhtesib celebkelerin ellerine koyunlarm tamam gtrb satdlar diy hccet virb yer
lerine ndereler. V e ol celebkelerin zerine kayd olunan koyunlarm
b a czm getrb ve b a cz harm gtrmeyeler teklif olmub elbetde zer
lerine kayd olunan koyunlarm buldurub tamam getrdb emr olunan
zre satdrub ellerine hccet vireler. K uzt ve hkkm bu bbda gerei
gibi mukayyed olub ihtimam idb celebkelere koyunlarm mevsimin
de buldurub celebke in kul varcak celebkeleri ve koyunlarm varan
kula teslim idb kendler dahi birer yarar demlerin koub getrb
stanbul kdsma ve muhtesibine teslim idb anlardan hccet alub gi
derler. Veyhd emr olunan slb zere boazlayub satalar, U emre
muhalefet iden kdlar mstehikk- ckab ve citab olalar. V e ehre ihti
yariyle koyun getren kimesnelerden celebkeler koyun almayalar. K d ve
muhtesib men cidb aldrmayalar. Alurlar ise kd m acrifetiyle muh
tesib de, amm cerme almaya. V e kassbne ile yzlmesi mkerrer
ola. Amma ol vakit ki sellh koyun derisin ve gayrnn derisin yarub
veya delik ide etdi ziyana gre cerme alma .
M ellif 49. Bbda odun sorununa deinmekte ve yle demektedir:
stanbulda odun ucuz olmamak sebebi nedr an bildrr ki bu hu
ssdan mslmnlar gayette b-huzrlardur. Ekbirden ayri kimse eki
odun almazlar. Sebebi oldur ki Trkler gh terekesn ekerler ve gh
ndas srmee mberet iderler, arabalarla yallara odun tamazlar
ve hussdan rencber gemileri vaktiyle odun tayamazlar. Odun bahlu
olduu budur. Pes bu hussa re ve dermn oldur ki evvel mrden
vey bir ekbirden bir mikdr ake kub Yalk-bdda ve znik-mid
iskelelerdeki f l-cmle odun ylan iskelelerde birer byk krbn-sarylar
y a p ls a ... vfir acem olanlar vey kullar tayn olunsa ve her birine

baltalar virlse. . . ol odunlar :belik at gemileri ehre tayub m r cnibinden s a tls a ...55
. Grld zere risale mellifi, odun konusundaki tkankl mal
azlna ve talep fazlalna balamakta, ulam ve datm sorunlarna
pratik areler nererek devletin bu konuya zm getirmesini istemek
tedir.
Meslih5l-M slimn5in 4, Bb5mdan ise cc. . .her vilyetde bir drl
arun ve kile vardur, nice isterlerse yolcular aldarlar55 denilniekte ve
zm yolu olarak nasl her yerde hutbe ve sikke bir ise . . .her vilye
tin kilesi ve arunu ve vukiyyesi ve dirhemleri gtr stanbul5a uya55
olmas nerilmektedir.
M ellif 18. Bb5da ehre hm meyve getirildiinden ikayet etmekte
ve yle demektedir. ol vehile ve yasak olunsa ki, gemiciler kat hm
yemi getrdkte hi bzrclar ve halk almasalar ve hm yemi getren
gemiciyi muhtesibler dp habs idp cerimesin alsalar ve dah dkknn
da kat hm yemiler dutan bzrclara dah b ic-aynih siyset olmsa
ve yemi gelen Yalak-ova ve M ihali ve s5ir meyve gelen kdlklara
dah tenbh olunub hkm-i erifler gnderilse ki anlar dah Trkler5e
yasa itseler ki yemnz hm iken gemicilere koparup satmanuz;
eer satarsanuz siyset olunup mhkem cermenz almur55 dieler bu
huss def- olunur giderdi. Amm bir yl yasa edp sonra muhtesibler
yep-yp rvet olup gemicilere iczet virmemek gerekdr. Yasak oldur ki,
yldan yla yasak dah ziyde ola, Osmanlunun yasa hd kulua deindr
dimeyeler gaflet itmeyeler. V e ehre kutu bal gelse st gmeci nefs ak
baldur ve alt harbdur. Yenmez yabana atarlar, hemn bir kuru kara
gmecdr. Muhtesibler bunun gibi hussda ihml itmemek gerekdr
ki mslmnlar huzr ideler, akeleri dah abes yire gitmeye55.
Yukarda verdiimiz btn rneklerde aka grlecei zere Meslih5l-Mslimn mellifi lstanbul5un iaesi gibi ekonomik konularda
son derece baarl gzlemlerde bulunmakta olaylar tek nedene bala
mamaktadr. zm iin nce kannlarm srekli uygulanmasn, ehre
dardan gelen her eit maln ucuz, kaliteli ve bol olabilmesi iin retici,
nakliyeci ve satclarn sk bir ekilde denetlenmesini, gerekirse Bzrclar
ve halk55 kalitesiz ve pahal mal almamalarn, devlet grevlilerinin kannla
kendilerine" verilen yetkilerini kesintisiz kullanmalar lzm geldiini dile
getirmektedir.
Meslih5l-Mslimn5de IstanbuPun sosyo-ekonomik sorunlar ya
nnda zaman zaman taradaki recy5nm durumuna da deinilmekte
ve dzeltilmesi iin nerilerde bulunmaktadr. 24, 25 ve 26. Bb5lar bu
konulara ayrlmtr: Devirme sisteminin iyi ilememesi yznden
. . . R e cy olm hals eylemek in ift kzn ve ban ve tarlasn

bil-klliyye satub yaya-bama rvet verr, olan kurtarr. D ah ol

kfirin oturacak ve duracak yeri kalmaz, ol ile kz ile baun alub gi
der. . . Yaya-ba bir slih ihtiyr pr kii gerekdr ve yannda olan yeni
eriler dah her blkden koca yenieriler gerekdr. . . 55 82.
. . . Mslmnm yhd bir kfirin km kaz-y sumnden koyunlar krlur, dah koyun haks gelb bu kiinin defterde buldu ze
re geen yl sentin bu kadar koyunun vard, elbette resmin tamm vir
diy ol fevt olmu koy unlarnn resmin, bi-kusr alur. Pes ol. Fakir nuelesn hem koyundan kd ve hem kuru cerme virr. Koyunlar kurul
duuna acmaz, ill ki bu kuru cermeyi alayu alayu ve bin kere ha
rm idp virr. . . Her kiinin mevcd olan koyunundan resm almub
eski defterle kimseye zulm itmeseler.55 . . .bir karyede bir yl birka k
fir fevt olur, yhd t cn olub v fir .kfir fevt olur. Gelecek yl harc
gelr, eer bu mrdelern emlki, esbb varsa satub harcm virirler.
Eer nesnesi yoa ve batinas dah yosa elbette elbette yla dein
kyls alayu alayu bu mrdelern harclarm kend yanlarndan
virrler. .. Pes lzm old ki dem-i kudretlerinden mevcdlar dah
bi5lklliyye girhte olalar. Bu takdrce hem ml-i mrye zarr hem kendlere zarar oldu55 83.
Mellif, yukarda ak rneklerini grdmz taradaki olumsuz
durumun bir bakma denetim yokluundan kaynaklandn 45. Bb5da
dile getirmekte ve yle demektedir: M ehyif teftiine mukaddem
bir vezr-i a czam gelb gtri mehyif teftiine kapucular gnderrm. Kapucu neye kdirdr? Hnedan hneye ikier ake cem c idb
nice mslmna zulm idb gelb gidermi* Sonra gelen vezrler dah
kanndur dey bu trikle kapucular gnderrlermi. . . M ehyif tef
tiine giden kimesne vzerdan tekacd eylemi bir yarar maslaht-gzar
slih kimesne vzerdan tekacd eylemi bir yarar maslaht-gzr slih
kimesne olsa, ve yhd kk vezirlerden kangs slih ve mtedeyyin
maslaht-gzr kabil ise ol olsa. Bu dah eydr ve kdlar kd-askerlikten tekacd etmi bir mstakim maslaht-gzr kimesne olsa bu ikisi
emr-i erifle gidb bykden ve kkden eer sancak beidir ve ger
toprak kadlardur ve ger siphlerdr ve ger recydur ummen cem c-i
mehyifi greler, her kiiye hemn hakkn alvireler. . . Sancak beleri
ve kdlar ve emnler ve hizmete varan kullar bir kimseye zulm itmez
olurlar. . . M ehyif teftiine hkm alub varan kimselerin maslahatn
beler ve kdlar hak zre grmezler. Hkm-i erife gzleri renmidr,
hkm okur dah dizi altna kor, bildi gibi hkm ider. Anunn dem
vardur ki iki kerre hkm alur yine maslahat bitmez. Pes vech-i merh
82 Bk. T pkbasm , s. 63-66.
83 Bk. T pkbasm , s. 68-69, 70-72,

zre hayf sorucu giderse vardklar yerde sancak belerinin ve kdlarm

ve sirlerin pekelerin yk yk arpalarn ve koyunlarn ve tavuklarn
kabul idb ve ta cmlarm yirlerse m ackul deldr. Ykl olurlar lak
yirine varmaz, katca belerle mushabet dal itmemek gerekdr.55
Gerekten X V I I. yzyl ortalarnda Osmanl Devleti ynetimi iyice
zayflam ve ynetimde byk kk herkesin sz sahibi olduu bir d
neme girilmiti. Naima, bu dnemdeki yksek yneticilerin . . . V a k
timizi ho getirelim fesd- lemi biz mi slh etsek gerek oluruyla g
relim. . 55 anlayyla hareket ettiklerini yazm aktadr.84
Meslih5l-Mslimn mellifinin yukarda vurgulad hususlarn
tarada aynen geerli olduu ve gnden gne arlat ariv belge
lerinden aka anlalmaktadr. Merkezden zaman zaman mellifin
belirttii tipte baarl mfettiler gnderilmi olmasna karn dene
time gidenler ounlukla baarl olamam stelik halka yk olamulardr. X V II . yzyl ortalarnda Anadolu5da tefti iin grevlendirilmi
olan smail Paa geni yetkilerle donatlmt. Kendisinin Orta Anadolu
ehirlerindeki, ulem ve askerlerin saylmas, dini grevlerin, vakflarn
denetimi ve taradaki merkez grevlilerini klk-kyafetiin dzene sokul
mas gibi geni konulara eildiini gsteren kaytlar bulunmaktadr85.
Daha sonraki yllarda ise. dzensizlik ile nlenmesi gereken, ihds edilmi
bid5adlerden zarar gren halka yaplan hakszlklarn giderilmesi iin
merkezden gnderilen grevlilerin baarl olamadklar szlanmalarn
srekli olarak devam etmesinden anlalmaktadr. Bu grevliler Meslih5l-Mslimn yazarnn belirttii gibi halktan ve yneticilerden Pikelerin55 almaktan geri kalmamlard: rnein, H. 1095-1096/M. 16841685 tarihinde K onya kazas halk mfettilerin ve merkezden gelen a
vularn masraf olarak yaklak 6000 kuru harcamt. Bu parann 449
kuruu mfetti A li Paa5ya, 1500 kuruu mfetti Seyid Mehmet Paa5ya
nakid55 olarak verilmiti86,
Meslih5l-Mslimn mellifinin tefti konusu ile ilgili, olarak iz
dii grntnn ne derece yerinde olduu ve bu durumun kendisinden
sonra dzeltilmeyerek dahada ktletii 1687 tarihli fermandan ak
a anlalmaktadr. . . Memlik-i Anadoluda baz mahallerden levendt
ve hrsuz ve k atc el-trik ekiys zuhr idb ebni-yi sebilin yollarna
inb, nicelerin kay d ve cmle erzk ve emlklerin nehb ve gret ve hilf-
erc fesd ve ekvetlerlin ibdullh zerinden defc ve ref5e mfettiler
ta cyn olunmu idi. Anlar dah, bu bahane ile ta m V hma db ekiya
teftii nmyla bir-iki bin levendi cem c ve kasaba ve kurda gezb mft
84 Bk. N a im a T arih i. stanbul 1280, V ., s 180.
85 Bk. K o n y a er. Sic. 18/327-344.
86 Bk. K o n y a er. Sic. 28/1-4, 33/2-3.

ve meccnen yem ve yimek aldklarndan m cad mfetti akesi ve sir

bahne ile ahvli-yi memlekete, ve reCy fukarasna, hilf- erci erif
hadden ziyde zulrn, ve tecadd ve tecvz zre olduklar sem- hm
ynuma ilka olunmala bdel-yevm memlik-i Anadoludan mfettiler
refc olunmutu8?.
Meslihl-M slimnin belki de en nemli ve benzerlerinde rast
lanmayan bir baka zellii de, yazld a aan bir anlayla baz sos
yal konulara eilmi olmasdr. rnein, mellifimiz: Mahrseri stan
bulda ve Edrenede ve Bursada ki her zamnda teden ihrk olub, mlislmanlar fkir olub evkaflar harb oldu. Hi mimrlar buna bir fikr ve
tedbr eylemek ekskleri del, her yanduka hemn yapalm dirler. H~
kimul-vakt olanlar bu stdlardan elbette bir tedarik taleb eylemek
gerekdr 88, diyerek, sosyal bir olaya parmak basmaktadr. Hakikaten
1635-1640 tarihlerinde bata stanbul olmak.zere birok ehirlerde byk
yangnlarn km olmas ada kaynaklardaki bilgilerle de dorulanmaktad r89.
Mellifimizin yukarda deindii yangnlar ve verdii zararlar ko
nusunda; stanbul evlerinin tarz, mimarsi ve ina ekline dair H. 1131/
M . 1718-19 tarihli son derece ilgin bir belge bulunmaktadr. MeslihlMslimnden en az 50-60 yl sonraya ait bu belgede yer alan bilgilerden,
ar sosyo-ekonomik kayplara neden olan yangnlardan korunmak hu
susunda fazla bir yol katedilmemi olduunu gzlemek gerekden ilgi
ekicidir. Ayn zamanda bu bilgilerin X V II. yzyl ortalarnn bir eseri
olan rislemizdeki verilen bilgilerle de byk bir yaknlk gstermesi
dikkate deer bir husustur. yle ki; stanbul kdsma ve hassa mimar
basya hkm ki: Mahrse-i stanbulda vaki byt ve menazil zyk ve
birbirine karib ve muttasl olduundan m cad baz evlerin saaklar
uzun ve ehniinleri karu karuya vaki olmala bi-emrillhi tecl bir
mahalde harik vaki oldukda karusunda vaki olan ehniinlerin ve saak
larn serian yanmasna sebeb olup tizyeten basdrlmas mmkn olmayub
ve ekser harik ahabdan bekr odalarndan ve hanlardan ve dkknlardan
zuhr itmekle ibdullhm bu harik musybetinden himayet ve syanetleriyn bu makule harika sebeb olan eylerin men refi fermanm
olman imdi senki mimar basn fim abaad stanbulda dahili surda
ve harici surda gerek muhterik olan yerlerde ve gerek sir mahallelerde
kendlere kr ve akar in bekrhabe ve sir hanlar ve bekr odalar
yapdrmak murd idenler tadan krgir yapdrub zinhar aadan yap87 Bk. K o n y a er. Sic. 31/288.
88 Bk. Tpkbasm , s. 1 1 6 -1 1 8 .

' ' .

89 Geni b ilgi iin bk. M u stafa C ezar, O sm anl devrinde stan bu l yaplarnd a tah
ribat ya p a n yangnlar ve tabii afetler. stanbul 1963, s. i o - i i .

drmasma ruhsat virilmeyb ve gerek bundan akdem ve gerek bu defa

muhterik olan mahallerde menzil binasna mbaeret idenler damla
rnn saaklarn tuladan kirpi olmak zre yapub katc aa ile saak
yaplmayub ve bunlardan menzillerine ehriiin karmak murd idenlere kadimi zre on sekiz parmak yapmalarna mmanaat olunmayub
ziyde olmamak zre ihtimam ve iki menzilin ehniini birbirine muka
bil yaplmayub beher hal birisi ya st tarafndan ve yhd ait tarafndan
mnsib olan yaplmala mukabeleten. . . 55 90.
Mellifimiz, 38. Bbda da hrstiyan tebaann klk kyafetine de
deinerek: Bir huss dah budur ki baz derzi kfirleri vardr ki krmz
yelken takye ve krmz arakiyyeler giyerler. Mslmnlar bilmezler ki
mslmn mdr, kfir midr bilmeyb selm viriier, ricyet iderler.
Gnhdur, bunlara dah yasa olunsa ki yelken takyelerinin ve arakiyyelerinin keniarma dolayu dizge dikseler veyahut dkelisi siyah ukadan
giysnler, gayri renk itmesnler, meer ki saru ideler55 eklinde nerilerde
bulunmaktadr.
zellikle H. 1040/1630-31 tarihli fermanda, hrstiyanlarn kyafet
lerine dair verilen bilgi Mesalih5l-Mslim5in bu konuda verdii bilgi
ile byk bir benzerlik gstermektedir ki, bu ayn zamanda eserimizin
doru tarihlendiine de iyi bir delildir: stanbul kdsma hkm ki K e
fere t cifesi ata binmeyub ve samur krk ve kalpak ve fireng kemh ve
atlas giymeyb ve avretleri dah mslmn tarznda ve slbunda gezmiytib ve parus ferace giymeyb mahasal libaslarnda ve tarz slblarnda tahkir ve tezlil olunmak ercan ve kannen mhimmat diniyyeden iken bir nice zamndan ber ihml olunub hkkmm msaadesile
kefere ve Yehd tifesi arularda at ve libas ile gezb ve samur krk
ve fahir libaslar ile aru iinde mslmna mukabil geldikde kaldrm
dan inmiyb ve kendler ve avretler ehl-i slmdan ziyde evket shibleri
olub bihasbeer tahkir ve tezlil olunmadklar mesamii lyyeme ilka ve
sddei sacdetime inha ve ilm olunman vech-i meruh zre mel olunub
minbaad zikrolunan evza mele getrmiyb bu defa vaki olan seferi
hmynumda mlzimnden olan Mustafa Mbaeretile menc olunmak
emrim olmudur. Buyurdum ki . . . vusul buldukda bu bbda sadr olan
emrim zre mel idb dah kefere t5ifesin bihasbeerci velkann donda
ve libasda ve tarz slbda tahkir ve tezlil eyliyb minbaad ata bindirmiyb ve samur krk ve samur kalpak ve atlas ve kemha giydirmiyb ve
avretleri dah yksek arakyye ve parus uka giyinmiyb mslmn tar
90

Bk. Ahm ecl R efik, H icr onikinci asrda stanbul hayat. stanbul 1930,

s.

A yrca H , 110 7 /M . 16 9 5-1696 tarihli, bu kou ile ilgili, bir dier hkm de bulunm akta
dr. (s. 21).

'

. i

66.

znda^e libasnda gezmiyeler. O l makuleleri menc ve refc eyliyb bu bbda

sadr olan emrimin icrasnda dakika fevt eylemiyesin 91.
Mellifimiz, 52, 15, 21. Babalarda iki ayr sosyal konu zerinde dik
katleri ekmek istemektedir: ..b ir mstakim slih m azl kd ile bir
slih avu mahalle mahalle hak zre fakr olan dulca htnlar ve yetimceleri ve sir mstahk olan fukrasm bir ka mcelled defter ey
leseler dah hesbeten li5l-lh ol defterler Hzne-i mirede dursa bunun
gibi sadakat- pdih kdkdaki defterle esmiyle hili hline gre
avrz defteri gibi kayd olan akeleri mahalle mescidinde oturub shiblerinn ellerine ulfe ledrr gibi virseler ve bir mikdr bki kalan
akeleri dah det imretlerde birer ikier ake sir dilencilere dah vi
r s e . . 15. Bbda ise baz alanlar arasnda dengesizlik olduu dile
getirilmek istenmitir. . . . K d eminleri ve ktibleri ki leyi u nehr
hi bir yere gidemeyb fukarnun meslihin grrler bir ake gelr yerleri
yokdur. Dvnsuz gnlerde hd sabh ahm maslahat grrler. Matbah-
mireden nice kiiye ta cm virilr, bunlara dvnsuz gnlerde bir iki
bakr a dah virlmez. Ahamn kalkub hem karnlar a ve hem elleri
bo evlerine giderler. diyen mellif buna karn kendilerine harc ve
koyun hakk virilen blk halknn, her ne tahsl iderse meyhaneciye
verdiini belirtmektedir. 21. Bbda yine ayn konu ile ilgili olarak bir
baka durum anlatlmaktadr. Sefer olduunda clet-i kadm zre
yenieriler halktan at almakta, fakat bundan zellikle baka sanacat
olmayan ve ehlin ve iylin i at sayesinde besleyen sakka ve hammallar
zarar grmektedir diyen mellif bu uygulamann yasaklanmasn, by
lece baka bir i yapm a imkan olmayan bu tabakann sosyal yaantsnn
daha da ktlemesinin nne geilmesini istemektedir. H. 1019/M 1610-11
tarihli stanbul sakkalarma tannan izine dair bir ferman son derece il
gintir. stanbul kadsma hkm ki diye balayan bu belgede Sefer
srasnda sakkalarm beygirlerine ulak ve yenierilerin el koymamas, bu
konuda Sultan Sleyman Hn ve Sultan M urad Hn zamanlarnda
karlm emr-i erfe uyulmas istenmektedir92. Ancak buna uyulma
d ve ikayetlerin devam ettii, yukarda deinilen ve rislemizde yer alan
bilgilerden, aka anlalmaktadr.
Rislemizde mellif, yaad evrenin sosyal adan bunalml bir
dnem geirdiini gsteren bir baka rnek daha sunmaktadr: . . .bu
zamnda ihtiyrlarm szin dutar yiit demede bulunmaz babas dah
nasihat itse bunam kocadur, ne bilr der . Nitekim mehr meseldr: Meveretden kimse hsrn bulmad, meveret iden pimn olmad.
91 Bk. A h m ed R efik , H ic r onbirinci asrda stanbul hayat. stanbul 1931, s* 52.
92 Bk. yu karda not g deki eser, s. 46-47.

Pes bu hodbinlik kat kabh f'ldr. Kii ne kadar kil olsa, elbetde me
vereti elden komam ak gerekdr55 93.
Meslih'l-Mslimn'in deindii en nemli konulardan biri, re^ynm Dvn- Hmyna kolaylkla ulaabilmesi sorunudur. 51. Bb5da,
stanbul'a gelip de hkm almak isteyenlerin bir gnde ilerini bitirebil
meleri iin yaplmas gerekenler anlatlmaktadr. ...M sl m n lar bu
hussda kat mteeklerdr. Zr kimisi mrnde mu5azzam ehir grmemidr. Trk vardur ki iskeleden Dvn- lye gelince krk kiiye
sormaynca Dvn bulmaz. Bu kande kald kim Dvn yazclarn; evini
bula. Bunlarn hli budur ki evvel Dvn- liye ki varuiar hkm-i erf
emr olunur, d olurlar. Sonra sora sora Res5l-kttb hazretlerinin evini
bulurlar. D ah det-i kadmdr ki ol hkm isteyen Trk'n eline barmak
kadar kd virilr ve derler ki var imdi sen bu kad fuln mahallede
fuln yazcya vir, ol senn hkmn yazverir derler. Dah ol derdmend
eer yayla yriiklerinden olub mrnde ne ekbir ve ne bu asi ehr grmedi
ise, vakt olur ki Dvnsz gnlerde iki gn gezer bulmaz. Sonra konak
yerine dah yav kluv Bana di drl haller gelr, t Cum 'a ertesi
gir D vna gelr, ol emr etdkleri ktibi bulur, ktib dah neylesn ol
dar yerde Trk ile oturub hkmn yazmaa kabil del. ... geze geze
hkme virecek akesin dah eki eyler, sonra hkmn dah bulsa akesiz
almaz, h vh ile kar gider, mazlmlardr. Hem tede zulme uramudur, hem bunda gelb ileri bitmeyb arkasndaki kepenek ve gayr esbabuun s a ta r ... Eer Dvn ktibleri vfir olsa ve bir vsc yerde otursalar
dah her kiiye ki hkm-i erf emr olunur, hemn her kii bir ktibin yann
da oturub f 5l-hl hkmn yazdursa ve divtdr muttasl ninladub
kad emnine teslm eylese, dah her mslmn Dvn gn eecn
skdar'da yoldayla koyub sabahdan D vn'a gelb maslahatuun
grb d u hrrem olub cn u gnl ile bu deti koyan Vezr-i a czam
hazretlerine ol kadar hayr du clar id e rle rd i... hkm almak kat sn
olm dey ol kadar demler hkm-i erif almaa geleydi ki kd mahsli
evvelkinden ziyde tefvt e y le r d i...
Ho bir slb ile anlatlan bu huss, Osmanl devletinin dayand
ynetim anlaynn ok nemli bir kavram ile ilgilidir. Bu kavram ad
let kavramdr. Btn Yakm -Dou ve slm kltr evresinin devlet
lerinde olduu gibi Osmanl devletinde de pdih, dil bir ynetimin
ilk art olarak, en rak bir yerde oturan kulunun dorudan doruya ken
disine ve Dvn- hmyna, bavurabilme yollarnn ak tutulmasn
93

Bk. Tpkbasm , s. 61. A yrca zel bir kitaplkta bulduum uz iki slhat rislesi

zerinde de alm alarm z srdrm ekteyiz. Y a p t m z incelemeler bizi, her ikisinin de

kataloglara gemi bir baka nshasnn olm ad sonucuna gtrmtr.

IV .

M u rad

dnem inde yazlm olan b u iki slhat kitabn da yaknda bilim alem inin istifadesine
sunacam z um m aktayz.

n grmtr. Bunu salyabilmek iin, ilk dnemlerden itibaren akla

gelebilen btn nlemler alnmak istenmitir. Ancak bu uygulama ile
(veda-hlik-i kibriy) yani, Tanrnn kendisine emnetleri addedilen
re cymn huzr ve gvenin gerekleebilecei, kuvvetlinin zayf olan
ezmeyecei, grevlilerin eriat ve kanna aykr ilem yapmayacaklar
kabul edilmitir. Btn nasiht-nme tr eserlerde de nerilen bu husstur. Bu eserler, dire-i adlet adn verdikleri bir zincirleme anlatm
ile, aer bir lkede hkmdar adleti salarsa, re cynm huzr iinde
olacan, huzrun bulunduu yerde retimin artacan, retim artnca
tebcanm ok vergi vereceini, ok vergi alan hkmdrm kuvvetli ordu
besliyebileceini, kuvvetli ordusu olan hkmdrm da gcnn yksele
ceini vurgulamlardr. Bizim mellifimiz de bu anlaya uygun olarak,
Dvndaki ilemlerin kolaylatrlmasn ve abuklatrlmasn nererek
ayn hussa dikkat ekmekte ve bunu gerekletirdii takdirde, eserini
sunduu Vezr-i a czam5m nnn artacan bildirmektedir.
Burada bir noktay hemen belirtmek yerinde olacaktr. O da rneklemler seerek yaptmz deerlendirmeler srasnda, metinden bazen
uzun bazen de zetliyerek nakiller yaptk. Yaptmz bu nakillerde ise
aklanmaa ihtiya gsteren birtakm istilhlar vard. Ancak, konuyu
fazla datmamak iin ylece braktk. Bunlar izahl indekste akla
may daha uygun grdk.
Verilen btn bu bilgilerden sonra diyebiliriz ki, dier risle sahip
lerinden ayr olarak, Meshhl-Mslimn mellifi, X V I. yzyln son
larndan itibaren Akdeniz havzasndaki hzl nfus art, Avrupadaki
byk deime ve gelimenin yaratt yeni ekonomik durumun ve para
meselesinin Osmanl sosyal ve ekonomik dzeni ile ynetim mekaniz
masna etkilerini sezmi grnmektedir. Eski dzen, doru deyimi
ile klasik dnem zlemlerini pek dile getirmemi stelik dnemin bu uygu
lamalarn eletirerek gereki nerilerde bulunmutur. Bu lyihadan,
klasik dzenin btn zellikleri ile karlalan problemlerin hangi kesim
lere arlkl olarak yansdn renebiliyoruz. O nedenle elimizdeki
eser Osmanl tarihi asndan son derece nemli belgeler niteliini tayor.
Mellifin, kann- kadm yerine yeni yol tutmak ve gnn artla
rna gre birtakm dzenlemelere gitmek gerektii konusundaki g
rlerini, eserinin eitli blmlerinde aklkla grmekteyiz. rnein;
3. Bbn sonunda El-Hamdu lillh imdiki zamnun V ezr-i a czam
hazretleri kil ve dnlkda bin derece anlardan ziydedr, kend rey-i
eriflerin koyub ol makle mm vzernm tarkine gitmek endn rev
deldr . Yine 21. Bbda Sefer-i hmyn vkic oldukda yenierilere
det-i kadm olmudur ki mslmnlarun bargrciklerin ahrlar, mbeynde ehl-i sefere ok bedduc hsl olur. . . diyen mellif bunun ,da dzel

tilmesini isterken; 30. Bbda cc. , . b u asi knnu koyanlar ya Hersekoludur ve yhd Karagz Paadur ki bir solp mm demler imi. Lzm
mdr ki imdiki zamnun kil ve dn hkimleri muttasl hemn onlarn
yoluna giderler. Bi-hamdillh bu huss ne snnetdr ve ne farzdur ki
terk itmekle ulu gnh hsl ola. .. Yine 44. Bbm sonlarna doru da
...H liy V ezr-i a czam zamnlarmda bu makle mnsib husslar
olursa olur, olmazsa sir vezr-i a czam zamnlarmda olacak del. K ara
gz Paa ve Hersek-olu zamnmdan kalm knun ancak dey eski hli
zerine konulur gider. . . Biz dahi bu asi bir ka eser koyalm, kymete
dein admuz yd olsun dimezler imi. middrki hliy Vezr-i a czam
hazretleri zamnunda bil-klliyye bu hayrlu eserler zuhr b u l a . . .
Eserin bir baka yerinde de C. . .imdiki zaman halkna eski det fayda
itmez. Tedbr itmek s e v a b d r... diyen mellifimizi, verdiimiz bu r
neklerin n da, X V III. yzyl islhatlarmm ilk habercilerinden biri
olarak nitelemek herhalde yanl olm ayacaktr94.

94

Bizim yaptm z deerlendirm eye benzer, m ukayeseli bir aratrma ya p an R hoads

M u rp h e y de belirli bir sonuca varamamtr. A n ca k bu tr eserlerin yaynlanm alarnn

tam am lanm asndan sonra m ukayese y a p m a im kannn ortaya kabileceini belirtm ek
tedir. Bk. T h e V eliy y d d in Telhis : Notes on the sources and interrelations between K o
B ey and contem porary writers o f advice to kings. Belleten 171 (1979) s. 5 4 7 -5 7 1 .

IV.
METNN
TRK HARFLERNE EVRS
K l T B U M E S L H L - M S L M N
V E M E N F 1 L - M M N N

B S M L L H R - R A H M N F R - R A H I M V E B H T - T E V F K

El-Hamdu liFllhl-M elikid deyyn, ellez l kevne lehu ve l me

kn ves-salltu ves-selmu /al Muhammedin hayre halkihi seyyidilenm. K lellhu Tebreke ve T e cl: V e emm m yenfecu5n-nse
fe yemkusu f 51-arz 1 mebi zre cem c-i nse efac olman bu risale
altm bb zre akd olundu ki bu risleden lkim5l-vakt olanlara ok
sevb- azimler hsl oldkdan m cad bu eserler ve bu nk-nmlar ve
hayr duclar ta rz-i kymet munkatic olmasa gerekdr -n-Allhu
T e cl bi tevfkihi-,
B B U L -E V V E L
(2) Meslih-i ulem-i izm, ki nizm- lem bunlarun iledir, nite
kim Men ekreme limen fe kad ekremen deyb burulmudur, bu
takdrce grelim ki ulemya ne vehile ikrm olunmak gerekdr ki kapu
kapu gezmiyeler ve be alt yl m aczl, hor ve hakr srnmiyeler, leyi u
nehr m talaalarnda olalar; belki haftada ancak iki gn Kd-asker
efendiye mlzemete varalar. Mukaddem Hakm Hmnolu sa iken
ve dah nice edn kimesnelerin kapularma nice byk kdlar anun gibi
lerin kapusuna dah mlzemet iderlerdi ve nicesi fakrlikden kitblarm
satub kara chil olurlard. imdi dah bi caynihidir. Zr mahll mansb
bulunmaz ki be^murd olalar. Pes bunlara mahll (3) mansb bulman
bir aresi budur ki rvet ile mehr olan kdlar gibi ve chil elebi kd
lar ki atlar ve libslar ve hizmetkrlar sipahilie mnsib ola ve ilminde
1 in sanlara fa yd a veren ise yeryznde kalr K u r n X I I I . sre (er-R ad), A y e t 16.
Bk. D iya n et leri Bakanl, K u r n- K e rm ve T rke anlam (Ankara 1973)58,250.

dah kmil olmaya; bunun gibileri end ulfe ile blklere ve tmrlara
hll hline gre yenieriyi hisra kardklar gibi bunlar dah bu vehile
karmak buyurulursa hem sir m aczllere yirler alurdu, hem siph
tifesi dah ilerinde ehl-i ilm olmala her vehile f idelenrlerdi. Bu
vehile olcak ulem alt aydan ziyde m aczl yrimemek gerekdr ki
ulem kuvvetde ve erefde olub kdlma vardkda ne sancak beinden
havf ide ve ne (4) pdih kullarndan havf ide ve ne ma^llukdan havf ide
ve ne kitblarm sata, emr-i er< ne ise hak zre icr ide, rvet yemee
muhtc olmaya. Eer bunlara bylece re olmazsa bunlar yle mbtezel be alt yl m aczl hor ve hakr, eer ekbir kapusunda, eer edn
gezb ve tamm borlu olub, andan mansb alub bu hl ile kdlma
vardkda deme bir kd hak zre erci icr idemez. M a czlluk korku
sundan ne sancak beine muhlefet idebilrler ve ne voyvodalarna ve
ne siphlere ve ne recyya muhlefet idebilrler. Ancak her kii ile bir
mudr zerine dirilb ya z a cf- kavi ile hkm iderler ya biz-zarr m aczlluk (5) felketinden rvete dah perhiz idemez olurlar. Pes nizm-
lem bunlarn ile olcak evel bunlarn ahvllerin tedrk itmek gerek
imi ki mslmnlar huzur ideler. Bundan vezr-i a czam hazretlerine
ta rz-i kymet bu deti koduklar in her ehl-i ilm cn u gnl ile hayr
d u clar ideler idi ve nm- erifleri hd her giz fermu olmazd ve hem
bu ehl-i ilm tifesi yenierilerden artuk shtelikde, garblikde gurbet
ekmilerdir, tamm derece puhde olmulardr. Asi bunlar siphlie
lyklardr ve hem r-merd ve hem killerdir ve limlerdir, her cihetleri
m acmrdur, her ne hizmet zerine konulsalar kdirlerdr. K ad Bayram
Be (6) bunlara rnekdr ki her hussa kbildir, nelki andan yarar be
sehel vardr. Be oldur ki her hizmete yaraya ve siph dah oldur ki her
hizmete yaraya. Mcerred hemn bahdr olub gayri hizmete yaramyan
chil siphden ne hazzolunur. Bu takdrce asi siphlik ehl-i ilm tifesine
mnsib imi, Hakk T e cl myesser ide. Hazret-i V ezr-i a czamnmda bu
huss dah myesser ola ki ey nmlar her giz umdlmya, daim hayrla
yd olalar -n-Allhu T e cl-.
2. BB
l-i Resllere mte^allik olan ahvlleri bildrr. ol kimesneler ki
sahh l-i Resl olalar ellerinde sahh ecereleri ola rev deildir ki bun
lar kat zillet ekb, kimi delll ve kimi m accuncu ola, (7) si r 2 sancatda
olsalar revdur. Eeri bunlarn fahri fakrledr3 lkin hkiml-vakt
olanlar ta czmen evkaflardan ve imretlerden ki mahll nesne de hl
lerine mnsib ola ki kendler tlib olalar. Bunlar varken gayriye virmek
2 S ir: k i kere yazlm tr.
3 Bilin<en hadislerden deil Bk. b n T eym iye , Fetv, K a h ire 1980, II., s. 196.

hi rev deildr. Zr siph tifesinden bir kimesnein nesebi m aclm

olunsa filn kiinin neslidr dey terahhum olunub dirlik virilr. Pes
l-i Resl olanlara nin ta czm olunmaya, Pes Vezr-i a czam hazretleri
nin zamnnda ulemya ve sdta bylece ikrm olmacak kibetler ihayr
olmak mukarrerdr -n-Allhu T e cl bi-lutfih-.
3. B B
Acem olanlarna mtecallik olan ahvli bildrr ki kadmden det
olmu ki. (8) acem olanlar stanbula geldkde Trk tifesine tevzc
olunur ki ift srmekle puhte olsunlar, menfa cata yarasunlar dey. Pes
bu tife hod kkden kend vilyetlerinde ift srmekle puhte olmu
lard, tekrr bunlar gir ol sancata virmekten hi f ide yokdur, kll
zarardur. Pes bunlar bir sancata virmek gerekdr ki yenierilik ve siphlik ilmin reneler, sonra menfacata yarayalar. Eyle olsa ol san-at budur
ki bunlar stanbula getrdkleri gibi hemn blk halkna virseler efer
oldukda siphlerin yayak seyisnelerin yetseler, ktc seyisneye binmese
ler, dim siphye hizmet itmekle ve muhrebe ve mcdele ve her
ahvli grmekle tamm derece puhte olurlard. (9) Sonra yenierilie
kduklarmda hemn kdu gn krk yllk yenieriden std olurlard.
Zr imdi siphlerin yannda hizmetkrlar vardr,ki eer aklda ve eer
idrkde ve eer eccatde ve eer at komakda ve her hussda ok kimse
vardr ki aasndan ok yedn Bunlar hod dah ye olurlard. Pes hayf
deilmidr ki acem olanlarn bu asi sancata vireler. Hem siphlere
hd bir kll f ide idi, bir ake terakkiden ise bundan ye hazziderlerdi
ve ill byle olmayub gir eski hl zre konulursa Trkden alub yenieri
lie ve siphlie kdklarmda nice yl menfa cata yaramazlar. Sonra eer
siphlie dah karsa ne at eyerlemek bilrler ve ne dlbendlern sar-,
mak (10) bilrler. A t koarlarsa hd bir eliyle eyer kan dutmazsa d
mek mukarrerdir, Kend dmezse dlbendi bari der. Pes bu hlle
bunlar ne vaktin cenge cidle yarasalar gerekdr? Pes t sakallar aarncaya dein ancak siphlii ve yarak kullanma renirler. O l vakt hd
pr olurlar, rendikleri hi menfacata yaramaz olur; hizmete dah varsalar
ml-i pdih cem cine hi kadir ohmazlar. Buula bym tifedr,
pr olcak hemn birer bnzede beler olurlar. Pes bunlarn byle men
fa cata yaramadklar Trklere ledrdklerinden trdr bu kadar emek
zahmet, bu kadar ulfeler hep abese gider. Meseldr krkndan sonra
eek yorga olmaz, bunlar bu hlile kahrlar. (11) Pes eer Vezr-i a czam
hazretlerinin zamnlarmda acem olanlar blk halkna tevzc olmak
knun olursa bu hussdan ol kadar hayr duc ve sevb. hsl ola kim
hisbm Hakk Sbhnehu ve T e cl hazretinden gayri kimse bilmeye.
Bu knn Reslullh zamnmdan kalm deldr ki bozulmakda gnh
ola. Karagz Paa y Hersek-olu zamnnda olmudur; anlar eyle m ackl

grmler, kalm. El-Hamdu lillh imdiki zamnun V ezr-i a czam

hazretleri kil ve dnlkda bin derece anlardan ziydedr, kend re cy-i
eriflerin koyub ol makle mm vzernm tarkine gitmek endn rev
deldr.
4. BB
Pdih-i lempenh hazretlerinin hkm itdi vilyetlerde (12)
hutbe ve sikke birdir. Lyk budur ki her vilyetin kilesi ve arunu ve
vukiyyesi ve dirhemleri gtr stanbula uya. Misfirler bu hussdan gyetde cizlerdr; bir vilyete varsalar bu Karam an kilesidir, bu
Karam an vukiyyesidir, her vilyetde bir drl arun ve kile vardr, nice
isterlerse yolcular aldarlar. Pes mnsib oldur ki devletl pdihn eyym- sadetinde nice ki her yerde hutbe ve sikke birdir kile ve arun
ve vukiyye ve siri dah hep stanbula gre ola. Eer bylece olursa
Vezr-i a czam hazretlerine vfir hayr duclar hsl oldukdan gayri nm-
erifleri ve unsur-i ltifleri t rz-i kymet hayrla yd olsa gerekdr,
n-Allhu T e cl.
5. BB
(13) Mslmnlara n fic bir hss dah vardr ki bundan hsl olan
sevb hemn V ezr-i a czam hazretlerine kfidir eyle olsa, mahrse-i s
tanbulda ve Edrenede ve Bursada b a cz ulu cm ic-i erifler ki vardr,
zevidlerinden nice b-nefc kimesneler vazfe eki iderler. Pes bunun gi
bi cm ic-i eriflerin zevidlerinden b acz ulu cm iclere vazfe ile birer
v ciz ve birer eyh sufler b ile 4 her ikindden sonra, evvel v ciz v cz
idb b a cdeh mezkr eyh t aham ezm okununcaya dein zikr eyle
seler ki tze yiitler tahtel-kalca seyrinden fergat idb gtr bu ejrf (14) meclise gelb cem^ olurlard. Bu hussdan ol meclisde olanlarn
cmlesi buna sebeb olan V ezr-i a czam hazretlerine ok hayr duclar
iderlerdi. Bu eser dah gyet sevblu eserdr. V e Ayasofya gibi ulu cmie
Arabistanda ola hb-nefes Arab mezzinlerinden bir ka nefer mezzin olsa gh gh cuma gnlerinde mirirede sal virseler ve gh temcd
kualar ve gh ezan okusalar, bir mikdr zevidde cz ulfecik virmekle teselli olurlard.
6. BB
Bir gerekl huss dah vardr ki bundan dah ok sevb- azmler
hsl olurdu. C m iclerde bir aly mezzin bir yere cem c olub (15) durur
lar. inden birisi ince vzla kamet getrr ve tekbr ider. Aada k
lan ve cm icin tarasnda klanlarn ou tekbri iidemezler. Pes evl
4 B ile .........:

Burada noksanlk olduu dnlebilir.

budur ki drt mezzn bir yerden kamet ide ve drd bir uurdan tekbr
ve Rabben leke5l-hamd55 bir yerden evkile diyeler. Eer bylece emr
olursa hi V ezr-i a czam hazretleri imretler yapmak lzm deldr,
bu eserler kifyet ider.
7. BB
ol kimesneler ki ekbir olmayalar, hi uzun kaftan giymeseler yasa olunsa, alel-huss ki yayak yriyenlere eer yenieridr ve eer ek
bir kullardur ve gayridr uzun kaftan giymek kat kabhatdr. (16)
Anadolu siphsi hd yle olpa olduu hep ol kaftnlarmdandur. Se
ferde buday ddklerine dah mnidr. V e bir kabhat dah drt
be arm ukadan msrlu alvar, bu dah aceb sefhatdr. Bu iki nesne,
ukann ve kuman bereketini dah giderdi. Bunlar dah yasa itmekle
gidermek gerekdr, sevbdr. Edebsize edeb retmek lzmdur. Sal
maln asl olmaz ve ill gnden gne kabhatlarm dah ziyde iderler.
Bundan dah V ezr-i a (zam hazretlerine alklar ve hayr duclar hsl
olurdu. Dnyada nice yz bin kerre yz bin dem vardr, edn olan tife
ksa kaftn giyse cemi Ckuma (17) ve astar ve boas ve ibriim ucuz olurdu.
Zr bu kadar insandan birer arun tefvt ider. Topuuna dein olcak
ve yayak yryenlern hemn dizgesin rtmek gerekdr. Bu takdirce
kuma ve uka tefvt ider. V e Yahudiler dah yasa olunsa ince dlbend
sarunmasalar kaim sarsalar dlbend ucuz olurdu, bi-inyeti5llh
8. BB
ol tiryklikle mehr olmu benzi saru gegn tirykler olur ki
sretlerinden tiryklii belldr. Bunlarn kimisi kddr ve kimisi imam
dr ve kimisi mezzndir. Pes bu tifeye ki kd veya imm veya mezzn olan gegn tiryk ola hi bir vehile bu makle kimesnelere (18)
bu asi cihet ciz deldr, sarho bunlardan yek maslahat grr. Zr
sarho idikde sarho olur, imedikde maslahatn grr. Lkin gegn
tiryk d5im mestdr. Ne sz szdr, ne ahdi ahddr, hibir menfa Cata
yarar tife deillerdr. Acebdr ki bu tifeye bu kadar ruhsat virilr.
Bunun gibilere bu asi mansb virilmese gayri cihet virilse ki zarar ancak
kendye dokunsa mslmnlara dokunmasa sevbd. Sir sanatlarda
tiryklik ayb olmaz, tiryk sebebi ile stdlklar ziyde olur. Pes bu
mansbda olan tiryknin kabhati ve Msrlunun dah drt be arun
ukadan deve grar gibi alvarlar (19) aceb sefhatdr ve blk halkmn
dah edns alt yedi en kaba dlbend sarnmak aceb cehletdr. V e bu
hl ile temcdden nrd kalkub ekbiri uyumaa komayub kaldrm
zerinde benim eskiden ber yirimdr dey birbiriyle gavg idb, bu
hrsile ekbiri beklemek hod kat kabhatdr. V e borcum vardur, bolay
ki hals olaydm dey hizmete varub be on bin kfire borlu olduklar

ld byk nedmetdr. V e kend hlinde oturub hars ohmyanlarm

mansblar oturduklar yerde gelb yetimek aceb sadetdr ve bunlara
byk ibretdr. Bu kitab telif iden kimesne mrnde mlzemet bilmez,
gir nasbi haberi yoken (20) gelr yetir, sehl nesne ile kanat ider,
bi-5inyet5illh.
9.

BB

Sancak belerine mtecallik b acz husslar bildrr ki devletl

pdih hazretlerinin sancaklar ol kiilere lykdr ki evvel bahdr
ola ve kelimt berk ola. Z a rf ve zref ksmndan ve ir ksmndan
olmaya. Sret sancaa lyk ve belie lyk ola, endmda ve sretde
ve aklda ve idrkde ve her hussda kmil kimesne gerekdr ki her kii
grdkde Brekallhu bu kiiye sancak meheldr55 diye. V e mrn
kitbetde germ, kl engini grmem, eer hazne kitbetidr
ve eer gayri kitbetdr, bu makleye dah sancak endn mnsib deldiir. (21) Her kii kend san5atndan yarlganur, anlarn gibinin mansblar defterdrlk ve yhd ehr-emnlikleri ve tevliyetler gibi olmak
msibdr. Bylece olcak V ezr-i a czam hazretlerine bu hussdan dah
ok ferinler ve nk nmlar hsl olur, n-Allh.
10 . BB
Bir gerekl kaziyye dah budur ki sefer-i hmynda otak ile or
ducu bann drt be atal bir alay bayra kat lzmdr ki bir gn otak
ile gidb ordu yerinde dikile ki dn yarusunda dah orducular alay bay
ran sormala bulub her kii giceyle geldikde kollarn ve konak yerle
rin bileler, ergelerin kuralar, leker halk in orbalarm (22) bireler,
sabaha dein cem f ta cmlann hzr ideler, mslmnlar huzr idb
V ezr-i a czam hazretlerine hayr duclar ideler. Yohsa mslmnlar bu
hussdan kat mteekklerdr. Orduyu kolunda konanlar giceyle konaa
gelrler, seyisnelerin sabaha dein vakt olur ki kulua dein konamazlar,
katlanurlar ki orducu bal gele adrn kura kona. Andan sonra bunlar
dah konalar. Bu kat zulmdr. Eer nrdi konarlarsa orducu ba sonra
gelr, bir gayri yerde konar. Bunlar dah tekrar ergelerin bozub orducu
ba yanma varub konarlar. K aba kuluk olur, sonra murdlar zre ye
meklerin biirb (23) satamazlar. Mslmnlar bu hussdan kat cizlerdr. Vech-i merh zre olursa sevb- azmdr ve ol kadar hayr
duc hsl olur ki hemn sevbm bir Allh bilr.
1 1 . BB
Blk halkna mnsib olan hretl kisvetleri bildrr ki bundan
ok drl nef5 vardur ve hem hb znetdr. Devletl pdih hazretle
rinin eyym- saadetlerinde ve V e z ir i a czam hazretlerinin eyym- ad-

letlerinde bylece olmak revdur ki her kii oturmakda ve durmakda

ve eerbir gavgda fesdetde. kisvetlerinden m aclm olualar, sormak
ve teft itmeklie muhtc olunmayalar. (24) E fL h l balarnda kisvetleri haber vire, inkra meclleri kalmya. Sonra aalar kim idgn f f lhl bulur. Bu takdirce hi kimse gavg ve fesd itmez olur. Eyle olsa bu
zikr olan kisvetlerince olmak mmkindr. An beyn idelim ki evvel
siph olanlar blnn nice ki bayraklar kzldr, mcevvezeleri
ve tahffeleri dah kzl kadifeden gerekdr. V e silahdrlarun nice ki bay
raklar sarudur mcevvezeleri ve tahffeleri dah saru atlastan gerekdr.
V e sa ulfecilerin mcevvezeleri bayraklarna gre yeil kadife midr,
atlas mdur, ol reng gerekdr. V e sol blk ulfecilerinin bayraklar (25)
alaca olmak blk halkna mnsib deld*. Evvel bayra fstk
tfta olub ve mcevvezeleri ve tahffeleri dah auk fstk atlasdan mdur,
has katnden midr hemn murd fstk olmakdur. V e sa garbler b
lnn bayraklar akdur, mcevvezeleri ak atlasdan ya ak muhayyerden
olmak mnsib ve sol garblern bayraklar alacadur. Alaca bayrak tmr erlerine mnsibdr. Bularun bayraklar auk mavi tftadan olub
mcevvezeleri mavi atlasdan ya mavi kumadan olsa ve cem c alay bay
raklar dah bunlara gre olsa ve dah anigr aalarn krmz altunlu
kumadan olsa ve avularun (26) mcevvezeleri blk halkmun mcevvezelerinden bir mikdar uzunca olub has krmz ya gezi atlasdan olsa ki
siph olan mcevvezesine benzemese ve dah hazne ktiblerinin mcev
vezeleri zeytun sofdan olsa girdlerinn mcevvezeleri anlardan ksa
olsa ve haznedrlarun ve mehterlern mcevvezeleri dah ksack olsa
haznedrlarun misk kadifeden, mehterlerin siyah kadifeden olub hem
ksack olsa blk halk mcevvezesine benzemeseler ve belik derzler
dah hayli cemaatdr, anlar dah bell ve ayn olmak mnsibdr,
bunlarn yeil muhayyerden olub hem ksack olmak gerekdr. (27) Bun
lardan m cad ahur halk hd yarar blkdr ve lem pdih hazretlerine
hizmet iderler. Bunlarn mcevvezeleri det zre uzun olub srm at
lasdan ya srm kadifeden olsa, ednlar ba sarrlardan mcevvezelerini dah ksa itseler ki a clyla edn m aclm olunsa. Bundan sonra top
ular ve cebeciler bl ki hayli t5ifedr, huss ki seferde ve hazerde
lt-i harb hfzlardur bunlar at olanlar gibi eb-klhla yrimen
endn asl yokdur. Pes bu tifeye bir heybetl kisvet kat lzmdr ki
dmene hor grnmeyeler. A lel-huss ki dmene evvel grnen topu
ve arabacdur, (28) eyle olsa bunlara ninlu ak brkler gerekdr ki yeni
eri olmad malm olunalar. Bu takdrce nki cebehne rts kzl
kee iledr, cebeciler dah ak brklerinin nlerine ve ardlarma kzl kee
presinden birer gl kadar almet komak gerekdr, y dah bycek ola.
V e topular ki kara top otu hfzlardur, anlarn dah ak brklerine siyah
keeden bi-Jaynih birer almet gerekdr. V e dah top arabaclar ki

evvel dmana grnen anlardur, anlara dah bir haybetl kisvet gerekdr.
Zr ekdkleri nzl arabas deldr. Bunlara keesiz kayyum brkler
gerekdr; (29) yhd sumnye boyanm yenieri brkleri gerekdr.
V e bade zlike solaklar tifesi ki pdih- lempenh hazretlerinn
kavvslardur, bunlar be on dne ok gtrmek hi mnsib deldr.
Bunlar okile kirpi-misl gerekdr. Zr bunlarun muhrebesi ve mc
delesi hemn okiledr. Oklar ellerinde dtikenicek, hi menfa cata yaramaz
jlurlar. Pes bunlara birer msannac haffce varsak kubrlar dah gerek
dr ki ii dolu ok ola ve hem ellerinde dah det-i kadimeleri zre oklar
ve yaylar gerekdr. V e her biri kuana birer (30) h aff demr klng
dah sokmak gerekdr. Budun muhrebesinde iki cebel kfiri solaklar
klng ile drdler. Bundan m cad solaa ve yenieri tifesine f lcmle yayak yryenlere kl gtrmekden gemici krdesi veya uzunca
nimeler gtrmekden eys olmaz. Koltuundan aaa yksecik balayalar, gayetle mnsibdr. Zr yayak yriyenlere kl kat mzyaka
virr. Eer yrmekde ve eer alayda ve eer her hussda yayak olanlara
kldan krde veya nime yekdr. A lel-hsus ki ellerinde tfenkleri vardr, bunlarun sir yara vech-i merh zre olmak makuldr. (31) V e
sir yayak yryen hizmetkr tifesi dah ylece nime veya krde
getrmek enfacdr. V e her birinin bellerinde nacaklar lzm ve lbddr.
ve bu makle yayak yryen tifelern kaftlar ancak dizgesin rtb
ksa olmak gerekdr. Bunlara uzun kaftn hibir vehile mnsib del
dr. Hazret-i V ezr-i a czam zamannda bunlara bylece yas olunsa
bundan dah ok sevblar hsl olurdu, hem kendler dah bu yasadan
tamm hazziderlerdi ve harlar dah az olurdu, ve ukalar dah abes
yere zyic olmazd. F l-cmle bu yasak kat lzmdur. Ekbirden ve
ulemdan gayriye uzun giyesi hi mnsib deldr. (32) Anadolu siphsi hd yle pusuda olduklar hep uzun kaftn giydkleri indr ve
hem ne ercdr ve ne snnetdr ve solaklar hep uzun boylu rtleme
yarar gzel yiitler olmak mnsibdr ve efdaldr.
12. BB
Bundan m cad yenieri tifesi brklern karcak ne giymek ge
rektir ki m aclm olalar, gavg veya bir fesd itmee korkalar. Lyk bu
dur ki bunlara krmz ukadan birer eb-klh giyeler, isteyenler ve
ihtiyr eskileri olanlar eb-klh zerine birer ksa alma dah sarn
salar revdur. V e cebeciler mor eb-klh giyseler topular siyah (33)
ukadan eb-klh giyseler, f l-cmle sokaa ve rya kdklarmda ki brklerin giymeyeler ol vakt bu kisvetleri giyseler ve sir ehl-i hirfet dah hassa top arabac olanlar sumn eb-klh giyseler bu tak
dirce ylece yasak olcak cem cisi zabt olunur: ne kimse gavg ider ve
ne kimse fesd ider ve fsk dah idemezler. derlerse inkra mecl kalmaz,

kisvetleri ehdet ider, cem c mslmnlar dah huzr iderlerd. Sir

ehirl tifesi hi mcevveze sarmmasalar hemn yleee Selm sark
ile anlar da huzr iderlerdi. Bundan V ezr-i a czam hazretlerine ce m ili
lem t rz-i kymet (34) bu hussdan her biri hayr duclar iderler.
Belki nice imret yapmakdan bu rislede olan husslar ki akesz ve pul
suz hemn bir emre mevkf husslardr, bunlarn sevb artukdur. al
dran seferine giderken bir Vezr-i a czam blk halkna kzl saru bayrak
mnsibdr dedi. Anun eseridir, her kii ferin, brekallhu, ne ho
fikr itdi dediler. Bir sehelce eserden dah anlur.
13. BB
Bir gerekl huss dah budur ki yenieri tifesi her gn odalarnda
m ucattal dururlar. Pes bunlara yasak olunsa ki, her gn odalarnda mat
rak oynayub ol sancatda her biri tamm std (35) olsalar ilerinde mat
rak bilr b a cz yiitler vardr anlara terakki inyet olunsa, her odaya
bir m ucallim ta cyn olunsa bu ilm dah kat lzmdur. Yayak olan mat
rak ilmin bilse siph olan ki, civan ola anlar dah bu vehile her sabah
cndlik renseler, bunun gibilerin stdlarma ve agirdlerine gh hizmetcik gh terakkcik himmet olunsa bundan dah V ezr- a czam hazret
lerine ok sevb hsl olurdu ve nm- erifleri her giz ferm olmayub
dim hayrla yd olurlard. Zr imdi nice siph vardr ki at seirtmee
bile kadir deildr. Yarak kullanma hd o hi bilmezler. (36) Bu
takdirce ol makule olan kimesneler abes yere ulfe eki etmi olurlar. Bu
takdirce her kii san5atnda kmil olmak kat lzmdur. A le5l-huss ki
avularn tze civn olanlara cndlik bilmek kat lzmdur. Zr boz
doann eline alub sarb yerde atn koub alay balansa gerekdr. Bu
hussun cenk ve cidl gnlerinde f 5idesi olduundan gayri oturakda
dah atlar ve kendleri ham olmazlar ve dah bir vilyetden eli geldikde
A t meydannda ve gayr yerde matrak oynasa ve kimisi cndlik oynaa
gelen eliler bunlardan byk ibret ahrlard. Hizmetler ve terakkiler
bunlarm gibilere virilse, yohsa bunun gibi menfa5atlu maslahat koyub
(37) mlzemete megul olurlar, ekbiri kend maslahatndan avk iderler,
bi-huzr iderler. V e solaa ve yenieriye uzun yenl ukalar yaramaz.
imdi b a cz solaklar kutn kaftn dah giymee balad. Ksa yenl uka
lar mnsibdr.
14* BB
Siph t5ifesini zebn iden bu sadak bldr. Siphnin yara
kendye glib olmamak gerekdr. A le5l-huss ki ss gnlerde ve uzak
konaklarda sadak demi kat zebn ider. V e nice yerde bendleri ve d
meleri vardr, ngh dmen gelse hi menf*ata yaramaz. Sadaklu siph
bendlerin znce kuburlu siph cem c oklarn atub, maslahatn (38)

tamm ider. Bu sadak hemn bir kuru hretdir, meer ki stanbulda

bir ziynet iin cuma gn takmalar. Bu takdirce siphnn asl yara
oldur ki dim hzr dura, katalan ban zeyim dimeye. Pes ceng itmek
isteyen siphnin belinde h aff musannac varsak kuburlar gerekdr, ve
kaba dlbendi hemen stanbulda komak gerekdr. Ne olayd Vezr-i
a czam hazretleri zamnnda sipahiler sefere gitdiklerinde emr olunsa
ki her kii mlzemet libsn stanbulda koyub seyisnelerin zid yk
lerle zebn itmeseler, belki balarna dah birer Selm saruk sarsalar
evlyd. Zr nicesini grdk ki at seirdirse bir eliyle banda kaba (39)
dlbendden dutar yhd sadak belnn oklar der, yhd yay der,
y gml ar snebendi krlur. F l-cmle bu kuru hret seferde hi
kabhatdan hl deildr. Bundan gayr imdi blk halknn ou sefere
dipl ar sahan dah gtrmee baladlar. Bylece olcak seyisnelerine
arpa beksimed ykledecek hl kalmaz. D ah her konakda gavgya ve
mesvye hzrlardr ki bu gn ordya azk gelmedi, kimse lekern ahvlin
tedrik itmez dey ekbiri mesv iderler. H l bu hl ki su kendlerndr. Bunlara yasa olunsa birer bakra ve birer kapaklu tas, s?iri
dah ana gre vech-i (40) merh zre mlzemet libslarn ve kaba
dlbendlern hi sefere gtrmeseler seyisnelerine azk ykletseler efdl idi. Sonra kendler dah ccey kurtulduk bu kuru hretden diy
V ezr-i a czam hazretlerine ok hayr dclar olunurdu.
15 . BB
K d emnetine mtecallik b a cz lzm olan ahvller bildrr ki
cem c hizmetlerde ve cem c maslahatlarda eminlere ve ktiblere bir ta cyn
mdde vardur ki hizmetleri mukabelesinde anlara dah c zc ve klli
bir nesneck gsterilmidr. Pes bu kd eminleri ve ktibleri ki leyi
nehr hibir yere gidemeyb fukarnun meslihin grrler, bir ake
gelr yerleri yoktur. (41) Dvnsuz gnlerde hd sa;bah aham maslahat
grrler. Matbah- mireden nice kiiye ta c virlr, bunlara dvnsuz
gnlerde bir iki bakra a dah virlmez. Alanm kalkub hem karnlar
a ve hem elleri bo evlerine giderler. Bu hussdan fukranun meslili
cn ve gnl ile nice grlr? V e sefer oldukda matbah eminlerine ve
ktiblerine ve cebeciler ktibine bile belikden develer virlrm, bu
kd eminlerine deve dah virlmez imi; bertlar ve ahkmlar kend
seyisnesine ykledrm. Hliy Vezr-i a czm hazretlerinin eyym-
sadetinde bu derdmendler ahrenbe ve pencebe. . . (4 2 )... eer
sahih fsk ise sancan sentin begne virelm denilse beler dah bu ahvli
iidicek fsk eylemekden fergat iderler di. Pes ancak fsk eylemek mcerred kfirlere kalurd. Anlar neylerse eylesnler, bundan m cad fsk olan
blk halkna harc ve koyun hakk virmenn hi f idesi yokdur. Zr
ne tahsil iderse cmlesi meyhaneciye gider; Gy ki vekldr, cem c

idlib getrb ana teslim ider. Belki bu makle kimesneye hizmet virenler dah bu gnhda mterek gibi olurlar, belki hizmet viren dah artuk
gnha girer. Zr hizmete varmasa akesi olmazd, akesi olmaynca
fsk dah idemezdi, fakr olub (43) insfa dah gelrdi. Pes bu tifeye
hor nazarla bakub kat ayaklandurmamak gerekdr ki insfa gelb
tevbe ideler.
16. BB
Alaya mtecallik olan b a cz ahvl bildrr ki bu dah kat lzmdur.
Eyle olsa Rum-iline sefer vkic oldukda blk halkhh atlar her gn
alaya varmaa zebn olub dmene vardklarnda ol atlar hi menfa cata
yaramaz olurlar ve te yaka seferine varsalar K ara m ilde varnca alay
dan zebn olurlar. Pes bu takdrce rev budur ki ihtiyrlar ile ekbire
mlzemet idenlern nihyeti yok, anun gibilerden ihtiyriyle yhd
gle bir mikdar dem alaya yazlub alkonulsa mbksine (44) serhadlere varnca destr virilse, isteyenler bir ay mukaddem iler gitsnler,
serhadde hazr bulunsunlar, yoklamada bulunmayana hakaret olunsa
ve bu alaya gelmeyb atlar kolayna huzrla iler gidenler rzlerdr ki iki
er er gnlk ulfelerin ol alayda kalanlara vireler ki anlar dah cn u
gnl ile alay hizmetin ideler, belki ikier er gnlk ulfelerin dah
virmee rzlerdr. Pes bylece olcak bunlarn atlar tamm derece
yoldaluk iderler. Bu hussdan lekere ok menfacat vardr, kat5 atlar
zebn olmaz, asi yoldalk atladur, at zebn olcak yoldalk gelmez,
mukarrer dr.
17. BB
(45) Bu bb dah gyetde gerekl bbdur ki mahrse-i stanburda
Dvnhne-i mirenin tara haremindeki at olanlar atlarla ol mey
danda karda ve yamurda ve ss gnlerde gnee kar dururlar, nice
atlar sanculanur, bir snacak yer bulmazlar ki sabahdan yleye dein
atlariyle durub huzr ideler ve V ezr-i a czam hazretlerine hayr duclar
ideler. Eyle olsa rev budur ki ol meydnn drt tarafna havl diplerine
yksek sundurmalar ola, yazda ve kda her kii atlariyle huzr idb
duralar, duclar ideler. Bundan m cad Bb- hmyn nine ki ekbirler atlarndan in e rle r... (46) . . . esbablarm yama ideler. A lel-huss
ki Eclrene ve stanbula yakn yerlerde dah ok bu makle fesd olur.
Bunun sebebi budur ki kylern subalar ky halknn evlerinde ok ve
yay ve kl grse bu Trkler harmzdelerdr, harmlik iderler, Trklern evinde yarak neyler dey bunlardan cerme alur. Bu sebebden be
on yaraklu kfir yz hnel karyeyi basar. Pes lyk budur ki Rum-ilinde
vkic olan karyelerim halkn kdlar ve kapubalar biri birine kefle
virdikten sonra, yasa itseler k h er Trkn evindeki ok, yay ve kl olmaya.,

siyset olunub cerime alnur ve kylerine harm geldikde evinden kub

harm ile ceng itmeyen Tiirkden muhkem cerime alnsa kat harm
kylere ziyn (47) idemezdi. A lel-huss ki stanbulla Edrene mbeynlerinde olan karyelere hd bu huss kat lzmdur. Gtr Rum-ilinde
olan mslmn karyelerine hep yarak lzmdur. Bu hussdan dah Vezr-i
a zam hazretlerine ok hayr duc hasl olurd. imdiki hnde hd mehrdur ki stanbulla Edrene mbeyninde bir harm Arab ihds olub gndz
harmlik idb gice ile ikre bir kk kyde yatur, kylden korkmaz.
Bu takdirce eger kylde yarak olsa gice ile yaturken ol A rab dah dutarlard. Sancak beinn subalarmdan memleket eri yedr, bunlara
yarak kat lzmdur. Evvelden olgelmemidr dimek. f ide virmez, ol
zam bu zamna uymaz. O l zamnda bu fesdlar (48) yoimi, imdi halk
bir yozdan dah olmudur, her huss zamnma gre olmak evldur. F lcmle mslmnlara nefci olan nesneler zuhra gelb olmala V ezr-i
a czam hazretlerine kat ok sevb hsl olur ve nm- erifleri her giz
ferm olunmaz. Bu deti anlar komudur dey dim hayr du cyla
yd olurlar. Bu bblarda olan husslar hep lzmdur, cmlesinden hayr
d uc hsl olur, okuyub sanda brakmamak gerekdr. Gnk sevbludur, dim mutleca idb bri her ayda birer bbm zuhra getrmek gerekdr ki sevb- azmler hsl ola. Hemn te yaka Trklerine
yarak lzm deldr, anlara yasak gerekdr, meer znikmid, Yalakova
Trklerine yasa olmaya, ves-selm.
18. BB
(49) stanbula gelen hm meyvelern ahvllern bildrr ki bu hi
bir vilyette yokdur. Bunu bzrclar, muhtesibler hemn bir kelek eh
rin etdiler. Gemiciler mslmnlara odun tamazlar, abes yire hm
kelekleri ve hm meyveler tayub ehre getrrler, hem mslmnlarn
akeleri zyic olur ki olmaa komazlar, hmla devrrler, yabana dkilr
gider. Pes bu hussa kat yasak lzm olmudur. Bundan dah V ezr-i
a czam hazretlerine kat ok sevb- azm hsl olur. ol vehile yasak
olunsa ki, gemiciler kat hm yemi getrdkde hi bzrclar ve halk
almasalar ve hm yemi getiiren gemiciyi (50) muhtesibler db habs
idb cerimesin alsalar ve dah dkknnda kat hm yemiler dutan bzrclara dah bi-caynih siyset olmsa ve yemi gelen Yalakova ve Mihali
ve sir meyve gelen kdlklara dah tenbh olunub hkm-i erifler gn
derilse ki anlar dah Trklere yasa itseler ki yemiinz hm iken gemicilere
koparup satm anuz; eger satarsanuz siyset olunub muhkem cermenz
alnur dieler bu huss defc olunur giderdi. Am m bir yl yasa idb sonra
muhtesibler yep-yap rvet alub gemicilere iczet virmemek gerekdr.
Yasak oldur ki yldan yla yasak dah ziyde ola, Osmnlunun yasa
hd (51) kulua deindr dimeyeler, gaflet itmeyeler. V e ehru kutu

bal gelse st gmeci nefs ak baldur, alt harbdur, yenmez yabana atarlar,
hemn bir kum kara gmedr. Muhtesibler bunun gibi hussda ih
ml etmemek gerekdr ki mslmnlar huzr ideler, akeleri dah abes
yire gitmeye. Byk kk Vezr-i a czam hazretlerine cn u gnl ile
hayr d u clar ideler. V e muhtesibler ve gemiciler ve bzrclar kd efen
diye kizb idb cevb virirer ki CBu gemi ahvlidr, eer gemmze hm
yemi komazsak gelinceye dein rr55 dirler, bu ikre yalandur. Sonra
ne ho yemi sonunda olmu yemiler geliir, rmz, murdlar hemn
turfandadur, bahlu satalum, sonra ucuz (52) olur diy tam ac iderler,
bu fesd iderler. Bunun menc olmas kat lzmdur. Hm yemi gelmekden ise iiryb yabana gitmek evldur, mslmnlarm akeleri bile zyic
olmakdan ise.
19. BB
Muhtesiblerin bir hli dahi budur ki stanbul gibi ehirde ki, pdi
hn tahtdr, bir kassb ki iki ake koyun eti satsa yannca bir pre elbetde kei eti bile kardurur. Buna hi kimse nesne dimez. Pes sevb
budur ki koyun eti satlan kassab dkknnda katc kei eti durmamak
gerekdr, kei eti satlan dkkn bunlardan rak gerekdr ki m uvzaca
itmeyeler, muhtesib olan muhkem yasak eylemek gerekdr. (53) V e H
zr lyas gni gelmeyince deme bir edn kiiye kuzu satl m as a koyunun
dah bereketi olurdu. V e hi dii koyun ve dii kuzu satlmasa hem ya
ucuz ve hem koyun ucuz olurdu. Bu hussa dah muhkem yasak olunsa
satana ve alana bile denek urulsa sevb- azmdr. Bundan dah Vezir-i
a czam hazretlerine hayr-duc hsl olurdu.
20. BB
V e b a cde zlike eer muhtesib ve ger mtevelldr ve eer s5ir ml-i
pdh cem c iderlerdr, ol kimse ki ziydece muhasebe gsterr su
retinden dah m aclmdur3 y budur ki istikmetinden ve maslahat-gzrlmdandur. Breka?llh ol eydr veya budur ki zlimdr zulm itmidr (54) vey budur ki hlebz veya hokkabz kimnesnedr, mslmnlar
hile ile aldamdur. Pes her kii kelimtmda belldr ve sretinden
ve evzcmdan ve libsndan dah bell ve ayndur. Ana gre f5l-cmle
sormala ayan olur. Pes bu takdirce eer ol kii istikmetinden maslahatgzrlmdan muhsebeyi ziyde gsderdiyse ki kimseye hayfi ve zulmu
dah olmaya, anun gibiye her muhsebe virdikde anun gibilere terakki
takdir olunsa yabana gitmez. O l terakki kendnn terakkisinden hsl
olmu gibi bir terakkdr. Terakki olmayacak cchayflar benim itdm
sacylere55 diy bir muhsebeye dah endn cn u gnl ile sacy itmez
(55) olur. V e dah noksn zre muhsebe virenlerden dah bi5l-klliye
i ctikd gidermemek gerekdr ki, ihtimldr ki mahsli yl del idi. O l

kii ne eylesn, Hlik virmeyince mahlk neye kdirdr. F 5l-cmle ey

kii ile yatlu kii sretinden ve kelimtmdan belldr.
21. BB
Sefer-i hmyn vkic oldukda yenierilere det-i kadm olmudur
ki mslmnlarun brgrciklerin ahrlar, mbeynde ehl-i sefere ok bed
d u a hsl olur. Nicesi vardur ki ehl-i ayldr ya sakk ve yhd lammldur, gayri sancat hd bilmez, sancat hemn (56) oldur, ehlin ve
aylin anunla besler ve hem mslmnlar bunlarsz olmazlar. Br bu
iki tifenin brgrlerin almasalar, yasa olsa sevb- azm idi. Msl
mnlar bir gn hammlsz ve sakksz olmazlar. Ngh bir ducs makbl kii Allah magbn eylesn bu seferi59 diye ey deiildr, uura muh
kem zarardur. Bu hussdan dah Vezr-i a czam hazretlerine ok hayr duc
hsl olurdu. C em c mslmnlara Allah rahmet eylesn, bu V ezr-i a czam
ne gzel det kodu dirlerdi. S5ir halk gibi bunlar da mezdda alsalar,
amm cem c ehrlliye ve kylye muhkem yasa olunsa ki her kii brgrin
mezda koyub csata. Beyt:
Gehd idb hayr ile ol dnyda yd
Kii kalmaz kalur belki andan ad
22. BB
Eeri ki ksthlkdur, lkin Vezr-i a czam hazretlerine bundan
dah hayr duc hsl olur. Dvn- hmynda Matbah- mirede ve
ekser imretlerde buday orbasyla pirin pier, gayr mercimek, bul
gur, tarhana ve rite ve dutma (57) gibiler ki harc dah azdur, birmezler. Bu halk bu iki orbay d5im yimekle usanurlar, d5im bu s5ir
orbalar rz iderler. mretlerde hd nice hasta marz shteckler var
dr ki bu makle orbalara tahassr ekerler, bulmazlar ve dah imretlern tvhnelern ahura yakn itmeyb mescid yannda yaparlar imi.
Misfirler toaniyle tazsiyle ve kimisinin hizmetkr dah kfirdr, mlevves balklu libslar ile gelb cm icin kapusu dibinde tvhnede ko
narlar, ekseri namz dah klmaz ve kendler atlarndan rak katc huzr
dah itmezler ve esbblarun ahurda tavhaneye getrnce cnlarmdan
bzr olurlar. Nice kerre dirler ki Ah ne olayd, bu tvhne krbnsarym kapusu yannda olayd, huzr ideydk, bir pre yemekden tr
bu kadar rak yerden esbbmuz tayub bel ekerz, atlarmuzdan
dah rauz giceyle atlarmz dah uurlanursa habermz olmaz55 dirler,
katc huzr idemezler. Pes asi sevb buyd ki (58) tvhneler hemn
imretn kapusu yannda krbn-sarya yakn olayd, msfirler huzr
idb cn u gnl ile hayr duclar iderlerdi.

23. BB
Her tifede ki eski ihtiyrlar ola eyy yatluyu ok grm ola,
eer ehl-i sancatda dah olsa elbetde ol ihtiyr ve ergin taze yiidi anun
stne germezler ve sz dah syletmezler. Eer sylese hd mashara
olur. Zr tze yiitler dim eski ihtiyrlarun kelim tn ve nashatm
iitmekle dem olurlar ve mcerred iitmekle dah fide bulmaz, t kendiisi
dah nice ey yavuz grb nice rzgr mr srmeyince sancatmda kmil
olmaz. O l ihtiyrlara sorsan ve grsen bu hle gelince tazeliinde ne ha
tlar itmidr. T bu hle gelmeyince cem c-i ahvle vkf olmadk,
nice hatlar itdik55 dirler. Pes bu takdrce eski ihtiyr olanlara halli hline
gre mansb virmen mslmnlara bunlarm ok nefci olur. Elleri altnda
olan (59) recy ve gayrisi huzr idb bundan dah Vezr-i a czam hazret
lerine ok hayr du5 hsl olurdu. V e mehr hikyetdr ki bir zamanda
iki pdih biri birine mukabil olmular. Bir pdih kil imi, bir css
gndermi ki var ol lekeri gr hep tze yiitlermidr yohsa ilerinde
ihtiyr kiiler dah varmdur diy ol css varub gelmi pdiha cevb
virmi ki tze yiitleri dah ok eski ihtiyarlar dah ok55 dimi. Hemn
ki pdih bu sz iitdikte lekerine cevb virmi ki siz anlarla mukabil
olmazsz; zr hep tze yiitlersiz, ahvle muttalic delsiz, delkanlularsuz, anlar bize galibdr55 diy mukabil olmamlar, ve hem imdi ki
zamnda dah ok grdk ki dmen mukabil oldukda hemn ihtiyrlar
birer arslan gibi olurlar, tze yiitler aarlar, nice ceng ideceklerin bilmez
ler, ihtiyrlar bunlara nashat iderler ki korkmamz, n-Allh fursat
bizmdr, biz bu asi cengleri ok grdk, -Allh (60) fursat bizimdr, biz bu asi cenkleri ok grb dururuz, fursat dn-i slmmdur. A lay
dan kmamz, sancak dibine top evlek saknnz, dmn hle ider, san
ca bo koyub dmn komanuz, kenrda olanlar anlar kovalarlar,
siz pdihdan sakn ayrlmamz55 diy drl drl nashatlar iderler.
Bunlarun sziyle delkanlu yiitler kuvvetlenrler, her biri gedgnde
durub yoldalk iderler. V e dah bir tze yiit ki sancak bei ola ya hkim
ola eer ihtiyrlara danmayub kend bildin iderse ne kadar r-merd
bahdur ise dah rusvylkdan ll olmaz. Pes nice defca malb olma
ynca, rzgr mr srmeyince menfacata yaramaz. Nice ki dmna tiz
varursa gir dmn dnicek (61) ana gre tiz kaar, hi dmnm hile
sinden haberdr olmaz. Meer ki bi5I-klliyye kend bildnden geb
hemn ihtiyrlarm szini duta. Am m bu zamanda ihtiyrlarm szin
dutar yiit demede bulunmaz, babas dahi nasihat itse bunamu kocadur,
ne bilr55 der. Nitekim mehr meseldr.
Meveretten kimse hsrn bulmad
Meveret iden pimn olmad.

Pes bu hodbinlik kat kabh fildr, kii ne kadar kil olsa elbetde
mevereti elden komamak gerekdr. Ne kadar f ideler bulunur ve dah
kat pr olan pdih kullarna gaz yolunda aarm ak sakallarna
ricyet idb, nki bu imaretleri yapan pdihlrm emekdr kullarmdandur, gir bu imretlerin (62) zevidlerinden ki nice ecnebiler beer
onar ake vazfe eki iderler, gir beenmezler, bu kadar vazife buna
nesdr diier, asi bunlara beer onar ake zevidden gerekdi ki prlerdr, nihyet iki yl dah yaayalard gir zevid yerinde kalurd,
hem teselli bulurlard, hem bunlarn ar ulfeleri hazneye kalurd, iki
cmbe kll faide hsl olurd. Bylece olmaycak bir pr seksen yana
dah varsa ulfesinden fergat itmez, sefere gider; lkin kat pir olan
menfacata yaramaz, iki cnibe zarardur. Bu takdirce evl budur ki otuz
ake ulfesi olan pire zevidden on ake ta cyn olunsa yigirmi akesi
hazneye kalurd, bu kalan yigirmi akeye onar akeden (63) iki kl
hsl olurd. Bu hussdan V ezr-i a zam hazretlerine t rz-i kymet
pirlerden hayr duc hsl olurd, ve hem prlik d u cs n-Allh makbul
dr. K len-Nebiyyu-Sallllhu aleyhi ve sellem-: ccE-eybu nrlmmini fe-men e en yutfiyehu fel-yutfhi.5 5 V e klen-Nebiyyu-Aleyhis-selm- Men e f l-slm hamsine seneten kne hakken aleyhi en
yedhulehul-cennete.556 Sadaka Reslullh. Bu takdirce bu gaza yolla
rnda sakallarn aardan pirlere ta czm lzm olub du cla,run almak ge
rekdr.
24. BB
Rum-ilinde bir zulm dah budur ki Rum-iline acem olan devrmee bir slih ihtiyr yaya-ba gnderilmez, ekbir dileiyle (64) bir
rvethr tze yiit yaya-ba gnderilr. R e cy oln hals eylemek
in ift kzn ve ban ve tarlasn bil-klliyye satub bu yaya-bama
rvet virr, olum kurtarur. D ah ol kfirin oturacak ve duracak yeri
kalmaz; ol ile kz ile ban alub gider. Harc defterlerinin girhteleri
bir sebebi budur, ve ml-i m rye bundan ok zarar vardr, V ezr-i a czam
hazretleri hayr duc almak isterse bu hizmete giden yaya-balar
kendleri greler, lyk ise gndereler. Slih ihtiyr kii ola ve yannda
yenierileri dah ihtiyr ola, hi tze delkanl yiit olmaya. V e ya
nnca bir mstakim m aczl kd ki geldi gibi terakkiyle kdlk virile ve vilyetin sancak beleri ve toprak kdlar (65) dah bunlara nzr
olalar ki bir ake rvet yemeyeler. V e yolda gelrken acem olanlar
kyleri incitmeyeler. Zr yolda uradklar kyleri ne tavuk ve ne boaca
5 Benzerleri iin bk. S u y u tni kitbm m yeniden dzenlenm ii olan,
K e b r . K a h ire 1932, II., s. 184-185.
6 H adis kitaplarnda bulunam ad.

e l-F e th l-

ve ne kylnn esbabcklar hep yam aya gider ve det olmudur ki yol

da gelrken yolun iki cnibinde olan kylere bu yayabamn yenierileri
dalur ve kyn immn ve kethdsm bulur. A cem olanlarn bu
kye konduruz, bu kadar tavuk ve bu kadar boaca ve arpa ve otluk
hzr idnz ve hasta acem olanlar vardr be on araba hazrlanuz,
bir iki gn hastalar gtrsnler55 diy ky halkn korkudurlar. K y halk
dah bir iki yz ake cemc idb bunlara tazarruc iderler ki bizm kye
konmanuz (66) gayri kyde konunuz diy yalvarurlar. Pes bu yenieriler
bu akeyi alub bir kye dah giderler, bu vehile nice kyden b-nihye
ake cemc iderler. Acem olan hd aaa yoldan doru gitmidir, ardn
dan yetib biraz ake yaya-bama virirler ve birazn kendler alur. Baz
zlimlerun hli budur. Bu takdirce hem giden yaya-ba bir slih ihtiyr
pr kii gerekdr ve yannda lan yenieriler dah her blkden koca
yenieriler gerekdr. Delkanlu sermest bu asi hizmete gitmek rev deldr. Zr kfirn oln almaa giderler, gyki cnn alurlar, cnm
virmez cmle mlin virr, sonra ml-i pdihye bu hussdan (67) ok
noksan gelr, memleket bununla harb olur eer vech-i merh zre olursa
ve bu rislede olan her bblar amele getirilrse Vezr-i a czam hazretleri
hi imretler yapmak lzm del. mret yapm inn ok lkin mukaddem hi bir V ezr-i a czam bunun gibi akesiz ve pulsuz hayrlar fkr
idb etmediler, ancak knn zre hemn ikyeti dinlemei megl
oldlar. Hliy V ezr-i a czam hazretleri hayrta m5il olduklar gibi dah
bunlar gibi vezr-i a czam gelmedi beyne5n-ns m acrfdur. Eer bu
hayrtlar zuhr bulursa bu shib-i sacdetin zamnlarmda zuhr bulur,
bulmazsa hayf bu hayrtlara ki zyic olur, bu kitb (68) bir bucakda
kalur rr yabana gider.
25. BB
R e cyda bir byk zulm-i sarh dah vardr ki bundan recy ziyde
b-huzrlardur ki bir mslmnun yhd bir kfirn kn kaz-y sumnden koyunlar krlur, dah koyun haks gelb bu kiinin defter
de buldu zre geen yl senn bu kadar koyunun vard, elbetde res
min tamm vir diy ol fevt olmu koyunlarmun resmin b-kusr alur.
Pes ol fakr neylesn, hem koyundan kd ve hem kuru cerime virr.
Koyunlar krlduma acmaz, ill ki bu kuru cerimeyi alayu alay
ve bin kerre harm idb virr. El-hamd5lillh pdih hazretlerinin
bu harm akeye ne ihtiyc vardr ve bu asi ake hd binde birisi hazneye
gelmez; koyun haklarm der-medidr. Ancak emr byledr, biz defter
den (69) eksk almazuz diy memleketi ykub harb iderler. Bu zulmden
nicesi yemn itmidr ki min b a cd koyun beslemeyeler. Eer Vezr-i a czam
hazretleri zamnmda bu zulm defcolursa kadm knn zre hkmde
yazlduu zre hemn her kiinin mevcd olan koyundan resm almub

eski defterle kimseye zulm itmeseler hem sevb- azm hasl olub hem koyunu
olmayan dah zulm gtrld dey her kii koyun almaa cehd iderdi,
koyun vfir olub mzayaka ekmez idi. Her mzayaka zulmden hsl
olur, ucuzluk adletden hsl olur.
26. BB
R e cy tifesinde bir hl dah vardr ki bundan hem Hzne-i mireye ok ml noksan gelr, hem recyya zulm olur. Bu sebebden ki bir
karyede bir yl bir ka kfir (70) fevt olur, yhd t cn olub vfir kfir
fevt olur. Gelecek yl harc gelr, eer bu mrdelern emlki esbb
varsa satub harcm viriier. Eer nesnesi yosa ve batinas dah yosa
elbette elbette yla dein kyls alayu alayu bu mrdelern hara
larn kend yanlarndan virrler; kendler hd kend harclarm virmee
gcile kadir olurlar. Bu kande kald ki gayri kiinn harcm dah vireler,
eeri vireler, bir yl nihyet iki yl gayret idb virirler, nci yl harc
gelb bu mrdeleri karmaa nev-yfte taleb ider. Eer oullar dah
t cndan fevt oldysa nev-yfteleri yoise harc mrdelerin karmaz.
Pes bu bk kalan kfirler nic bir bu mrdelern harclarun kend yan
larndan virseler gerekdr. Pes lzm old ki (71) dem-i kudretlerinden
mevcdlar dah bil-klliyye, girhte olalar. Bu takdrce hem ml-i m
rye zrar hem kendlere zarr old. Eer V ezr-i a czam hazretleri her
harc defterin aub nazar itseler defter vardr ki nsf girhtedr sal be-sl
girhteler bu hussdan dah ziyde olmak zredr. Bu iki zulm eer Vezr-i
a czam hazretleri zamannda refc olursa klliyyen recy ol ve kz ile
ba aub hayr d u clar itseler gerekdr. Bunun zerine dah hayr olmaz
ve ml-i m r dah sl be-sl ziyde olmaa balar, H liy bir kfir alayu
alayu Beik-tamda Y ahy elebi Efendinn yanma varub eyitmi kim
Efendi, kitbmzda varm dur ki benm babam yedi yldr kim fevt oldu
bir nesnesi kalmad; dilencilik idb yedi yldan ber babamn harcm (72)
mtevelliler benden b-kusr alurlar ve harcdan gayri ispenesin dah
alurlar. Hell midr dimi. Yahy elebi Efendi dah Hell diyemezz
dimi ve b a cde zlike haralar tze yiitlerdr, kenr yirde zulm ider
ler amm ol acebdr ki sakal uzun snnet zre bir kii mutevell ola,
kenr yerde dah olmaya, belki hkiml-vakt oldu ehrde ola, dah
vkflarn hayrlarm erre tebdl ideler, anlar dah mrde harcm ve
ispenesin alub imretlere hare ideler ve dkknlar ve m uktacalu evler
satldkta imdi halkn ziyde incinmesi vardr dirler, leyi u nehr merhm mtevelli Aksak Nash Bee hayr du calar iderler. Her ak sakallu
olana i ctikd gerekmez, mtevelli olan irrr7 gerekmez, hemn serat
el virr diy mslmnlar incitmemek gerek, vakfa hayr du c aldurm ak8
(73) gerekdr ki kabrinde rhat ola.
7 irrr: err-i irrr55 daha u y g u n olurdu.
8 H a yr d u c aldurm ak: i k i defa yazlm tr.

27. BB
ehirl tifesi vfir ulfe ile emnetler, kitbetler tasarruf iderler.
Pdih kullar sefer olmad vakt m ucattal evlerinde yatmaktan ise
hsn-i rzlaryle varub bu hizmetleri ol ecnebilerden ye grmee rzlardur. V e hem bu kadar ecnebinin ulfesi hazneye sacy olur, hem
pdih hazretlerinin kullardur at ton idinrler, sefere iktidrlar olur,
hem ml-i m rye sacyleri dah ziyde olur, meer ki fsk ola sacy itmiye.
Am m ol ecnebi eminlerin dah ou fskdur, ehl-i fsk hi mefacata
yaramaz bu ehl-i fsk olanlar dim sorub teft idb tevbe itmeyenlerini
gzden bragub hor ve hakr itmek gerekdir ki insfa gelb tevbekr ola.
(74) Bu hussdan Allh rz olsun, V ezr-i a czam hazretlerinden ki bizi
bundan hals eylemee sebeb oldu dey her biri duclar iderlerdi.
28. BB
Blk halknn ve erbb- tmrn ve sir leker halknn hizmet
krlar ve at olanlar ki vardur bunlar bir mtf-i hzr nice yz bin demdr, hemn ayblar oldur ki yaraklar yokdur ilerine on nefer yaraklu
dmen girse cemicisi kaar bir kzlba on at olannn ellerin balayub
esir gibi alub gider ve ceng ve cidl eyymmda dmen ark arasna
girdkde at olanlar korkularndan gelb blk halknn iine girb alay
bozarlar, vakt olur ark sancann dibine gelr blk halkn sancak
dibinden ayrurlar, sipahiler ark arasnda kalurlar, lekere muzyaka
(75) virrler. Zr yaraklar yokdur, yaraksuz yiit ne kadar bahdur
olsa avratdan kt olur. Pes bu kadar hzr leker ki ekseri aasndan
r-merd ve bahdurdur, bunlara bir yarak gerekdr ki hizmetlerine mni
olmaya, h aff ola, hem maslahat bitre. Cmlesine muhkem yasa olmsa
ki her kiinin ne kadar hizmetkr varise eer at olandur ve eer deveci
ve ger katrcdur ve eer sir hizmetkrdur her biri birer nme ki ban
boynmdan gerb nmesi veya krdesi koltuundan aa dura ki det
zre kat aaa asarsa hizmetine bir mikdr muzyaka virir mi greler,
nice kendlere sn ise eyle takmalar ve dah yalnz nme menfacata
yaramaz, t her biri nme yannca bir haff varsak kubru ile ok ve yay
getrmek gerekdr ve her kubrda otuz krk (76) okdan aa ok getrene
siyset olmak gerekdr ve billerinde birer nacak lzmdur. V e otluk ve
samana ve gayr yere ki gitseler katc yaraksuz gitmiyeler. Bu takdrce
Osmn olunun ardnda ar hisrdur didikleri bu defca sbit olurdu.
Zr hisr oldur ki yaraklu ola, yaraksuz hisr tez alurlar. Eer vech-i
merh zre olursa dmen at olanndan katc dil almaa kdir olmaz.
Am m at olan her kaan aza gitse bir iki dil getrmee balar. Zr
dmen at olann gricek yaraksuzdur .diy bir dmen be olanun
arasna kr gibi at salar dutlur. Pes bunlara ok yay nme ve yhd na
cak elbetde lzmdur. Byle olcak muhrebe gnnde ark kaub bizim
F . 10

alaymuz bozmaa kadir olmaz; her olan okyla kendyi korudur, (77)
Yerl yerinde durur, katc dmen yanlarna gelimez. Zr ok grdk ki
bizim kend arumuz alaymuzun arasna girib blk halknn ou arm
iinde kalur kamaz. Mcerred mteferrikalar ar ol vehile cenk
gnnde k atc zabt idemezler. Bunlara bu vehile yarak ehemm-i muhimmtdandur. Bu hussdan dah V ezr-i a czam hazretlerinin nrn- erfleri t
rz-i kymet yd olmaa sebeb olurdu. Mukaddem V ezr-i a czam hazret
leri olanlar bunun gibi hayrlu eserler komamular ki dim hayr du cyla
yd olmaa sebeb olalard.
29. BB
Sefer-i hmyn vkic oldukda bir kimesne ki sahh hasta ola, ya
lan sylemeye zr bahne olmaya, anun gibilerin dirliin kesmek gnah-
azmdr. (78) Nihyet ol hizmet itmedi zamann ulfesin ve tmr
mahsln virmeyeler. Revdur kendsi dah na rzdir ve ill hem
kaz-yi sumnye urayub hasta ola ve hem kaz-yi insana urayub
dirli katc ola, endan mnsib deildr; ol kii mazlmlardan olur,
ol, kz evld ensbiyle bedduc ider,. gayetde saknmak gerekdr. Nite
kim demilerdr:
Sakn mazlmun lmdan sehergh
K i perde komamdur ana Allh
Sakn mazlumdan kim nli eyler
K i nli var var o i eyler
Meer ki ol kii kizb idb sehice hasta olub gir ey ola, sefere varub
yetimeye, ihml eyleye, anun gibileri muhkem teft idb kizbi zhir
olanun dirliin yle katc itmek gerekdr kim ebed dirlik virilmeye,
mbtezel (79) hor u hakr geze sirlere dah ibret ola, belki Dvn-
lde b a czsma denek dah unla. Bu eseri koyan V ezr-i a cza m 9 hazret
lerine dah her kii dim hayr duc ideler.
30. BB
Muhtesib oullar ki tze yiitlerdr nedr ki knndur size ekci
tmr virilmez siz sefere emenz, size oturak muhtesib tmr virrz
diy tze cevan yiitlere oturak muntesib tmr virilrmi. Bunlar hd
pr deiller, tze yiitler sefere lyk ill ki muhtesiblie katc lyk deller.
Tm r aldklar scat hemn ihtisb bir mile satarlar, sl be-sl mahslinden ne vkic oldysa milden kabz iderler. m il dah ehl-i dkkndan
rvetin alur, ehl-i dkkn dah msfirlere ve yolcu derdmendlere iste
dikleri gibi satarlar. Mbeynde iki cnibe zarar var; hem bu hussdan
9 V e z r : ki defa yazlmtr.

cem cisi gnhda erk olur. (80) Eeri knndur, lkin bu asi knnu
koyanlar ya Hersek-oludur ve yhd Karagz Paadur ki bir solp mm
demler imi, lzm mdr ki imdiki zamnun kil ve dn hkimleri
muttasl hemn anlarun yoluna gideler. Bi-hamdi5llh bu huss ne snnetdr ve ne farzdur ki terk itmekle ulu gnh hsl ola. Pes bunun gibi muhtesib oullar ki tze yiit olalar eknci tmr virilmek cnibeyne evldur. A lel-huss ki bunlara olan r icyet bir blk halknn oullarna
olmaz. Blk halknn oullarna nesne yok. Bunlarn oullan hemn
babalar fevt olduu gibi ne kadar kcek olsa hemn muhtesiblik virilr.
Bhuss ki ekseri ecneb Trk oullardur. Bir tezvir arz ile gelr, zamla
babam kapucu idi diy dirlik alurlar. Mukaddem sahih blk halknn
olu olanlar kimisi krk (81) yama varrm dah dirlik bulmazlarm,
knn byledr dey cevb virilrmi. Pes Vezr-i a czam hazretleri zamnnda sevb- azm idi ki bu tifenin y a cni blk halk evldna terahhum oluna ki t kymete dein hayr du cya sebeb olalar ve bu makle
ihtisb tmrlar hemn ihtiyrlara her blkden ihtiyryle tlib olanlara
artucak tmrla iki uc tmr bir itmekle her kii tesellisin bulurdu. Eski
ihtiyrlardur gerekse kendler zabt eylesiinler, gerekse yararca demlere
mahsln satsunlar, kimseye zulm itdrmesnler, millern zabt eylesler, zulm itdrrlerse bir ka yl m aczl eylemek revdur ki cehd idb
adi itdreler. Sahh muhtesib oullar olanlara byk olduu vaktin
eknc tmr virilse revdur. Her kii hline mnsib (82) dirlik ile
tesell bulurlard. Bu muhtesib oullarn dah bu vehile mahrm itmemek
revdur.
31. BB
Dvn- lnin m ukataaclar ve ahkm ktibleri ve gayrisi ki vardr
bunlar kckde kitbete hizmet idb sancatlarmda pehlivn olrnlardur, hricden bir kimesne ki bu mahsblara gelr, eer bu girdler
olmasayd k atc kendler maslahat grmezlerdi ve ok ml-i m r zyic
olurdu ve slb-i kadm ve mzn bozlurdu. Zr bu slb kat gdr,
stdlar bunu, bu hle koyunca ok zahmet ekmilerdr, hricden bir
kimesne bu makle mansba gelse f 51-hl aub mest hayrn olur, da
h bil-klliyye bir agirde kendyi teslm ider. Bu takdrce agird da
h Nediir, biz bu kadar zamndr hizmet iderz, bize mansb yok, (83)
hricden gelrler bizim mansbumuz alurlar. mdi biz bu herfi bir maglataya bragalum kim neyleyecein bilmesn55 dirler. Pes ol vakt emin
ler, miller bildklerin drl drl hilelerle iderler ve slubri kadm ki
stdlar bunu zuhra getrince her biri ne bellar ekmilerdr. Bu uslb
dah gnden gne sehv u hatyla acem eline girmi togan gibi harb
olur gider. Pes bu ahvl kat saknacak yirdr, iftiye kuyumclk teklf
itmek gibidr. Pes her sancatda agird anunn can u gnl ile alur

ki std ola, baka kub giderek stadnn' yirine gee, emei zyic olmaya.
Nitekim knn bilr eski avulardan avuba iderler aa olduu gibi
std olur, hi kimseye sormaz ki avubalm, hizmeti nedr, nice ideym dey (84) amaz; gy ki on yldan ber avubayd yle hizmet
ider, alel-huss ki hricden re sl-kttb olmak hemn slb ve knn-i
kadmi ak bandan bozmaa sebeb olur. Nitekim demilerdir her kii
kend sancatmdan yarlanur, yle gerekmez ki bir kii bir sancatda
tamm kmil ola dah ol sancatda an kullanacak vaktde kullanmayub
bir her hizmet dah smarlayasm ki ol kii ol sancatda kmil del ok
hats var, nice zamn ol kii zahmetler ekb ol sancatmda dah kmil
olub kullanacak zamnda bir her hizmet dah smarlaycak hemn ol
kii malb olur aar, muttasl agirdleri yzine bakub meded ister du
rur. (85) Nitekim Diyr- Bekr efrd ki bahdurlardur her zamnda
Kzlba engine renb ve anlarun drl hlelern hep bilrler yz
dah aardurlar ve Rum-ilinde dim kfirle ceng ider Yahyl taifesi
ki vardr dim kfirle ceng- cidl eylemee renmilerdr, eer
bunlar tebdl idb Krdleri Rum-iline ve Yahyl tifesin Kzlba
cnibine gnderilse nce zaman m bted olurlard. Mehr meseldr:
uHer yerde yer kurdu gerekdr55. Pes her ahvl buna gredr, dlger
kuyumc olmaz ve kuyumc derzi olmaz ve dah dvn ktibi olan as
lyla hazne ktibi olmaz ve hazne (86) kitbetinde pehlivn olan as
lyla dvn ktibi olmaz. Her birinin baka bir slbu var, agird gibi
olmaz, s5iri dah ana gre kys oluna.
32. BB
imdiki zamnda ekbirin kullar m aclm olsun, gavg itmesnler,
gavg iden m aclm olsun diy bir kiilh v a z colmudur gyetle m ackl
buyurlmdur. Acem olanlar ksa saru klh giyseler ahur halk uzun
sar klh giyseler uzunla ksa fark hemn kifyet iderdi ve dah edn
yumak kepenekler olur, ani Bursa5da ra cn krmzya boyasalar dah
Hazret-i V ezr-i a czam-Edme5llhu T e cl mrehu ve devletehu-hazretlerinin glmnlar bu krmz nemedden klh geyseler ve s5ir vzer
dah isterlerse bu makle kepenekden (87) sumnye ve yhd neftye
her biri diledkleri renglere ekb glmnlaruna klhlar v a zc iderlerse
gavg idenler her kim ise m aclm olur, hem gyetle hb hret olur ve
dah s5ir blk aalarmn glmnlar ak nemedden klh geyseler, anlar
dah gavg idemezlerdi, blk halknn hizmetkrlar hep krmz Msr
zenetleri geyseler.
33. BB
Bir mhim dah oldur kini ulfeci garb yiidi olur ki, sefhat galebe
eyler, dah bana alt yedi en dlbend sarinr kim angrler sarugundan

bykdr. Bu haliyle temcdden mukaddem kalkub kaldrm banda

bir yeri tapulamdur, beher hl her vaktde ol yerde mlzemete megul
dr; eer hat5en bilmeyb bir her kii ol yerde dursa kan eylemee
rzlerdr, ol yeri kimseye virmez (88) ol yere tapmudur, i ctikd anadur,
muttasl ol yerde ekbiri selmlar; yle hars olur ki el-hrisu mahrmun55 den olur, haberi yokdur ki H ak T e cl cnibinden bunun hris
olduu hizmet bir kiiye virilr ki her giz kaldrm ban dah grmeyb
mlzemet dah itmemidr, andan haberi yoktur. Beyt:
Y a tlibe5r-rizka f 5l-fki mctehiden
Aksir anke fe-inne5r-rizka maksm
Er-rizka yesc il men leyse yatlubuhu
V e tlibu5r-rizka yes* ve huve mahrm
B aczlar eydr ki nice mulzimn-i hris vardr ki evvel bir defca
ekbiri bb- erfi ninde selmladktan sonra tekrr bir her skakdan segirdb gir Dvn- lnin meydnnda bir defca dah selmla
mak var dirler, lkin bu kaan olacakdur, ald olan bunu itmez, meer
ki ilerinde bir iki dvnesi (89) var ola. Bu hussdandr ki her ekbir
mlzim-i harsden tri kendler murd idndi kimesneleri bile gz
den brakmlardr. Geldk srk ahvline: Garb yiidinin ve ulfecilerin
dlbendi kiirek gerekdr, byk sarmanlara aalar denek urmak
gerekdr. V e Silhdar ve siph olannn anlardan bycek dlbendi
gerekdr. S5ir angrler, mteferrikalar, avular byk iderlerse c5iz,
anlar dah blk aalarndan byk itmek m ackl deildir. Am m s5ir
blk aalar Pdih hazretlerine r icyeten dlbendlerin byk itmek
gerekdr, anlara kk dlbend mnsib deildr, s5ir halkdan tefvut
gerekdr. V e sancak belern ve b acz hrde ekbirlerin gilmnlar ki (90)
vardur, hi bunlara Selm sankdan mergb sark olmaz. A le5l-huss ki
hizmetkrlardur kisvetleri h afif olmak gerekdr; seferde hod mcevvezel
sark ve sadak blk ok nesneye m nicdr. Hemn hrde ekbirn kethdlar ve kapucibalar ve s5ir aalarna mcevveze olsa c5iz, s5irine
hi bir vehile c5iz deildr. *Merhm-i mafur Sultan Selim HnAleyhi'rrahmeti ve5l-gufrn -hazretleri eer bir ka yl dah fevt olmasa-,
lard belki bi5l-klliyye edn halkdan mcevvezeyi refciderlerdi.10 V e
Yahd t5ifesi hod dlbendi hep bunlar bahlu itmidr. Bunlara yasak
kat lzmdur ki kaim Denizl y Ermenek almasn boy adud giy eler.
Ne mnsebeti vardr ki bunlar Kandehriler ve mermerhler sarmalar
ve skarlt ukalar geyeler, karziyeler, selnikler, muhayyerler kifyet
ider, atlas fistnlar geymek anlara lzm m imi htnlar bile atlas ya
altunl geymeseler. (91) Nihyet kutn veyhd muhayyer alacalar ge
yeler. Cem-* kuma bahlu iden bunlardur. Bu makle dikilmi libs
10 M erH m . . .

iderler d:

H iyeye

eklenmitir.

larn hep mezada komlub satlsa mslmnlar hzr kumaa ukaya

gan olurlard. Yahdler dah endn incinmezlerdi; kll harcdan
hlas olduk, bu libslar bize yiter55 dirler. Zr anlar dahi biribirine nisbete borca girb gayretle a cl libslar geyerlerdi. imdi yasak bahanesiyle
ol harlardan hlas olub sonra duclar iderler di.
34. BB
Geldk gir mulzimn t5ifesine ki bunlar nk ihtiyrlaryla leyi
u nehr bu hrsla kendleri mlzemetden men demezler, eeri ki her
yl n-murd olsalar gir bu kadar zamn hizmet itdk diy sl be-sl
mlzemeti dah artuk itmee balarlar, (92) kesret-i mhede kllet-i
hrmetden hi haberdr olmazlar. Bu takdrce bunlara hemn istimlet
virmekden zge re yokdur. ol vehile ki Haftada iki gn bir cum (airtesi sabah grnnz, yleyin lzm deil, bir dah cum ca gn grnnz;
hem pdih hzretleriyle cum ca gn galebilecek olsun hizmet idin, nAllh nasibinizde olan gelr. S5ir vaktde abes yere gezb atlarumz zebn
eylemenz, sefere hzr olunuz55 denilse mulzimn-i mahrmnden sabh
sabh hals olunurdu; kendler dah huzr iderlerdi. V e eer b a czs
eslemeyub edebszlik idb gir gelrse ol her gn gelenn katc yzne
baklmasa uslanurlard. Bu didklerimiz ulfesi olanadur, m aczllere
del. (93) Yohsa bunlar kovmak ve yzlerine bakmamak hi f 5ide
virmez. Bu hafta hi bakmad, bolay ki bu gn baka55 dey dah beter
gelrler. yle zanniderler ki ekbirin bakmaduu s5ir fikrdendr haber
leri yokdur ki kendlern kasveti fikridr. Evvel zamnda dilenciler
her gn dilencilik iderlermi, Ekbir ciz kalmlar; sonra yasa itmiler
ki dilencileri bir duenbe gni bir pencenbe gn s5illik itsnler diy
ve yasa itmiler; dah ol yasakdur, Allah rahmet eylesn53 dirler. Pes
her hayrlu maslahatda eser koma yedr, mlzimn dah sonra bu yasakdan gayetle hazziderler, hayr duclar idb huzr iderler. Sabh namzmdan kan cemcat dah zerlerine mulzimnn atlar bal
sramakdaj hals olurlar, anlar dah hayr du clar iderler. Bu takdrce
mulzimlere dah s5iller gibi haftada iki gn ta cyn olunmak mnsib
imi.
35 .

bb

(94) Muhtesiblik ziyde ulu mansbdur; muhtesiblie blk halk

olmakdan ise mteferrikalarn eski ihtiyiarm dan hem ehl-i ilm ola,
kat chil olmaya. Bu makle uslu akili muhteem yarar dem olsa ki
Her kii grdkde andan utana ve uurlu, yz nurlu kii ola. Yohsa
deme bir edn kimesne ki uursuz ve hr ola, anun gibiler muhtesib
olmala lem kurur gider, ann gibi muhtesiblern nuhuseti mcerred
stanbul5a de, belki gtr vilyete nuhseti yitib gtr dny

kahtlk olmak vardur. Zr stanbul kkdlir, etrf budakdur. Kkn

nuhseti elbetde budaklarna dah yetir. V e hem asi muhtesib kds
mstakil stanbul kdlmdan tekacd itmi mollalar gibi bir fzl kimesne
olsa *ana muhkem riyet olmsa bir ayun iinde ehr bir onat ucuzluk
olurdu. Hi phe yokdur n-Allhu T e ^ l 11 Her gn muhtesib (95)
dkknnda bir mikdr bile otursa mcerred ihtisb narhlar ve her huss
her metc kendsi her gn grse katc bunun meslihine stanbul kds
girmese, bi5l-klliyye tedbr almak virmek anun olsa ve ucuzluk ne vehile
olmas mmkindr ve narh dah ziyde itmekle mi mmkindr nicedr,
leyi u nehr anun fikrinde olsa imdiki zamnm muhtesibleri ancak anun
yannda haberini ekbire beyn idb ve siyset ve ta czr emr itdkde
bu muhtesib gibiler ancak ol asi meslih in dursalar ciz idi. V e ill
imdi ehrun narhlar ahvlin muhtesibe sorsan an kd biltir, ben rm
cinyet ve gemi resmin cem c iderem55 dir ve kdya sorsan an ehrin
mhtesibi bilr55 dir. Bu takdrce stanbul gibi m ucazzam ehre yemi
gelse12 (96) kllsi hm gelr. Muhtesibler hamlk diy her gemiden
m r in resm ahrlar ve koyun eti satlsa yannca bir iki pre kei etin
bile kardururlar ve sd satlsa bir vukiyye sde belki buuk vukiyye
su katarlar. Sir nesneler dah cemilisi hep buna gredr. Bu takdrce
ihtisb dkkn hemn hrsuz orta gibi bir dkkn oldu. Eyle olsa mshi
lli nlarn hkimler zerinde haklar kalm olur, yevm-i kymetde sucl
olunur. Evvel zamndan kalm detdr dimek f ide vermez. Evvel
zamnda haramzdeler ve bu asi hileler yomi. imdiki zamn halkna
eski det f ide itmez, tedbr itmek sevbdur.
*Nedr stanbul kdsmun asi helii ihtisbdandur dimek ol
maz, gtri mslmnlar bel ekmekden ise stanbul kdsmn helii
bir mikdr az olsun. Mslmnlk helk oldu, eer vech-i merh zre
mstakil bu asi yarar kd olcak ve muhtesib olan yarar mteferrikalar
dan olcak ve bunlarn yannda bu imdiki muhtesibler gibi bir havle
hizmetkr kul gibi korsa ki muttasl gh divn beklese gh arz olmacak
11 A n a . . . T e cl : H aiyeye eklenmitir.
12 95* sahife haiyesinde bulunan b u ekin yeri kesin olarak belli deildir: V e K oska
M eh m ed Be m uhtesib iken ehre ne kadar

eleb

koyunu ve recber

koyunu gelrse

hep kendsi zerine varu b m a lm idinrdi ve her celep ne kadar koyun getrb tes
lim itdine bun un m hriyle ellerine temesskler alurlard. A n d a n sonra gelen m uhte
sibler k a t ehre ne kadar koyun geldi y e ne b o azlan d bilm ezler. A n ca k ehr

k d -

larm n bir a dnim endi Edrene kapusm da oturur, her gelen celep ana buluur, eer
rvet yem ek isterse iki y z koyun getren celebin eline bin
hccet virse b u sebebden m slm nlar m u zyka

ekerler.

koyun
Bu

getrd

dey bir

k itab tel f eden bun

larun zerine zr olsa b elki muhtesibin onat gz alurdu. V e uncularda ve etm ekilerde d a h hlen in nihyeti yokdur. A le m hle

ile

ho kkabzlla

ve ehrin kerestesi ekser gem ilerle ya b a n a gider. K a r a

olur.55

m lm l

olmudur

zm , hd ol sebebden bah lu

ahvlleri vzer-i izam hazretlerine gelb arz eylese asi muhtesib ve kd

hemn cum ca gn ekbire gelse sir vaktde hemn dkknnda oturub
maslahat grseler n-Allhr-Rahmn ucuzluklar olurdu. Ancak ecele
dermn olm az.1?
36. BB
V e mahrse-i stanbulda koyun eti ve sr eti kaht olduunun bir
sebebi dah budur ki bir rencber ki stanbula satmak in koyun getrr kassblar bunu viresiye alurlar, ol hnde ol rencbern akesin virmezler ki varub tekrr (97) ehre koyun getre. Rencber vardr ki ay
katlanur, hakkn akmaz, drl bellar eker, eer bin belyla alursa
rencbere kassblar ezlar iderler, kimin bakr ve kimini kurun hakkn
virrler, dah ol rencber tevbe ider ki bu ehre koyun getrmeye, bir
dah koyunun gayri kasabada satar, murd zre akesn alur. Bu takdrce
sebeb nedr ki sir yerlerde bunun gibi ahvller olmayub bunda taht-
pdihde bu asi ahvl ola, bunu bir kimse olmad ki V ezr-i a (zam haz
retlerine i cl m e y le y eler. * V e celepleriin ou bu zulmlerden tr s
tanbula koyunun getrmez, hemn Edrene kapusmda kd efendilerin
detdr bir dnimendi oturur, ehre koyun getren celeplerin ellerine
hccet virir ki bu kadar koyun getrb teslm etdi diy. Bu takdrce o
olur ki hibir koyun getrmeyen celebe dah be on florisin alub eline
hccet virirler ki bu kadar koyun getrd dey. Bu husslardandr ki
mslmnlar muzyeka ekerler.14
37. BB
Mahrse-i stanbulda odun kat kymetlu olduunun bir sebebi
dah budur ki cem c rencber yazn gemisi ile hm yemi tamaa ba
lar, bir kimse oduna varmaz, hemn yemi hm iken kk ile ve buda
ile koparub ehre getrmee balarlar, eer yemi olunca bir ka yol yazn
ehre (98) odun getrseler mslmnlar hi zarret ekmezlerd. Pes
sebeb nedr ki bu hm yemi stanbul ehrinden gayri bir ehrde olmaya.
Muhtesibler edn blk halkndan olmala kimse korkmaz ve ehre
hm yemi gelmese muhtesibe f ide olmaz. Yohsa buna nin re olmaya.
Muhtesib ki vech-i merh zre bir azm u-n ola ve hem mustakm
ola ve hem slih olub Hak T V l dan korka, gtr b makle husslar
defc ider, giderr, mslmnlar huzr ider, dah V ezr-i a czam hazret^
lerine her kii evld ve ensb ile grh grh du clar iderlerdi, ^llki
mstakil kd olcak gayetle ey olur. Zr ol muhtesib arda hemn
bir harm yata gibi olmudur. Yannda kd yok hep avm cem c ol13 N e d r . . . o lm a z : H iyeye yazlm tr.
14 V e c e le p le r im ...

ekerler: H iyeye eklenmitir.

mudur. K d efendi canibinden detdr, bir danimend korlar, asi ha

rami ba oldur. Zr bir gayetle a .dnimend kotlar ki bir ka akecik
eline girsn d ey .15
38. BB
Bir hus dah budur ki baz derzi kfirleri, vardr ki krmz yelken
takye ve krmz arakiyyeler giyerler. Mlmnlar, bilmezler ki mslmn mdur, kfir midr bmeyb selm virirler, ricyet iderler. Gnhdur, bunlara dah yasa olunsa (99) ki yelken takyelerinin ve arakiyyelerinin kenarlarna dolayu dizge dikseler veyhud dkelisi siyah ukadan
giysnler, gayri reng itmesnler, meer ki saru ideler.
39. BB
Devletl Pdihmz - E cazzallhu ensrehu- hazretleri ki sultnul-berreyn vel-bahreyndr, nm- erifleri her vilyetde yd olmak
iiin bunun gibi azm u5-n pdiha bin nefer al tun skfl kapucular
olsa her dvn gnlerinde nevbete beer yz altun skf l, eli gm
kaplu deynekl kapucular Dvn-i l havlusunda dolay havlu balayub
t D vn dalncaya dein gml deneklerine dayanub dursalar
etrfdan gelen halka ve b a cz csslara byk heybet ve hret-i azm
idi. V e bu bin nefer kapucuya sefer-i hmynda hep bayraksz btalar
virseler ki (100) gnee karu balarnda skf ve ellerinde btalar
imek gibi yalbsa ve ceng gnnde Hze-i mireyi dolayu alub bekleseler ki Hzne-i mirenn yanma bir ku bile uramasa. Zr imdiki
zamnda ceng gnnde Hazneyi at olanlar bile basdrur, kapucu az
olmala endn zabt olunmaz ve hem ceng gnnde alay dah bunlar
mteferrikalarla gtrisi ar zabt iderlerdi, blk halknn alay katc
bozulmazd, ok f 5ideler olurdu. A lel-huss ki her vilyetde sylehrdi
ki: ccOsm.an-olu gibi pdih dnyya bir dah gelmemidr ki dvnnda
bin altun skf l kapcusu durur5 dirlerdi. iden dmn havfncan
helk olurdu. Blk halkn o itmekden bunlar o eylemek evldur.
Hizmetlere varsalar korkub kimseye zulm itmezlerdi. Seferde dah (101)
her hussa sirlerden bunlar yedr. Blk halknn marzleri ve kati
pr olanlar ricyetle vech-i merl zre artucak zevid virmekle kar
salar dah bunlarn ulfesiyle bin nefer kapucu olsa ve bunlarn b a cs
na gh gh havle hizmetckleri ve bkler cem ci gibi virse, lkin harc
ve koyun hakk ve emnetler blk halkna mnsib cmlesi tesell olur
lard ve delikleri dah vardr geinrlerdi. V e eer avu kullar dah
be yz nefer olsa, bin kapucu ve be yz avu olsa aceb mnsib idi,
artuk-eksk dah olmasa aceb m ackl idi.
15 l l . . .

d e y : H iyeye

eklenmitir.

40. BB
Ordu-yi Hmyn in her konaa nice gn zahmetler ekilb
zahireler srilr, hemn ki devletl pdih hazretleri sacdetle ge,
rtesi konak yerinde bir araba kalmaz, terekesiyle (102) kdsyla dalub evlerine giderler. Asi leker hod geridedr, pdiha yetimek in
yrtb konaa gelrler, bir dane arpa ve azuk bulmazlar; atlar arpasz kalur, zebn olur. Pes V ezr-i a czam hazretlerine bu eseri komakdan tr dah ok hayr duc hsl olur ki sefer oldukda bu ahvle vkf
olub her kii zahiresin tamm satmaynca dalub gitmeye, zerlerine
mstakil kul kd konulsa.
41. BB
V ezr-i a czam hazretlerine bir sevb dah kulauzlayalm ki bundan
dah sevblara girub kbeti hayr olsun cley her kii hayr duclar ide.
ol vehile ki mahrse-i stanbul etrfmda olan karyeler ta orluya
varnca sl be-sl ilerin glerin koyub bir iki ay cebren ve kahren belik ayra hizmet iderler, nedir ki det-i kadmdr dirler, dimezler ki
acab (103) bu deti koyan bir kil vezir miydi yohsa Karagz Paa ve
ya Hersek-olu gibi bir mm dem mi kodu ola. Ne munsebetdr,
devletl Pdihn hizmetkra ne ihtiyc vardur; bu Trkler hd ou
trpan tutmak bilmez, ayr dah harb iderler. Devletl Pdihun
bu kadar acem olanlar ola ekseri hd trpan ilminde kmil olalar, m
r ayrlar sl be-sl temiz bidrmek in bin ktca gayet ey keskn
trpanlar dzlse, Cebehe-i mirede hzr dursa, dah ayr biilecek
zamnda bin nefer std acem olan intihb olunub bu trpanlarla
m r ayr k dibinden temiz pak biseler sir yllardan ok tefvt
iderdi. Zr Trklerin ekseri trpan tutmak bilmezler, ayr her yl ok
ziyn iderler ve Istabl- mireye gtrmekde dah Trklerin (104) iki
arabaya ykletdikleri otluu belik katrc bir katra ykledrd. Gir
bu acem olanlar seyislere, katrclara ykletmee yardm itseler belik
katrlarla bilece tayalar f l-hl hals olub ne otluk slanurdu ve ne Trklere zid bu kadar ake hare olurdu. Nitekim seferde siphlerin seyisneleri her gn birer araba otluu yklenb adrna getrr, hi seyisneye
nesne olmaz ve ne kimseden bed-duc alunurdu. Hem recy huzr iderdi,
hem m r ouun ziydesi belki hi phesiz be alt yz araba ziyde
gelrd ve Hzne-i mireye nice bin zid hare olan ake araba kiralarn
dan ve avrzlarmdan ve ayr bimelerinden kalurdu ve bu kannu. koyan
V ezr-i a czam hazretlerine her ayr zamn geldikde bu ayr zahmetin
eken bir iki bin Trk ehli ve ayli ile ol kadar hayr duclar (105) ide
lerdi ki t rz-i kymet bu hayr du c munkatic olmayayd; hem hzne-i
mireye mfd hem mslmnlara mfd olurdu.

42. BB
Eeri ksthlkdur lkin sevbdur, Matbah- mirede iki tacm bier
aba galiba ancak has yemee nazar ider. Harc ta'mm hemn harc
yabna gider, nice yerden yad dem gelr, pirin orbasmdan bir kak
ahrsa hemn fergat ider. Pirinci ok lapaya benzer, lkin pirincin az
koyub m acdensm artucak koalar ve yourdun dah ol kadar ok korlar
ki ekle kbiliyyet olmaz. Matbah eminine iczet virilse ki ake virdn
yerleri sen de gr diy emr olunsa. Zra kanndur ki et hussu kassbba maslahatdur, matbah emni ancak ake viricidlir, a maslahat alarundur. Pes evl budur ki matbah emni olanlara emr olunsa (106) ki
ol ake virdn yerleri gr gzle dinilse devletl Pdih hazretlerine
ve Vezr-i a czam hazretlerine hayr duclar itseler sevb- azm idi. Sir
yerlerde bien ta cmden Matbah- mirede bie ta cm tatlu olmak gerek
idi ve ill abes yere larc gide ve kimse yemeyb ekseri yabana dkle,
gnhdur, saknmak gerek.
43. BB
Mslmnlarm ekseri etmekilern bir hllerinden kat b-hzurlardur. V ezr-i a (zam hazretlerinin zamanlarnda eer buna dah re
olursa klliyyen mslmnlar hayr duclar iderlerdi. Ahvl budur ki
ekser etmeki furunlarmda Turuncusu ve etmek yourucusu cem csi kfirlerdr, sehel furun vardur ki mslmn ola. Pes furuncusu kfir olan
larn etmekileri ellerin yumazlar ve etmek yourduklarnda detdr ki
(107) giyecein ve gnlein ve apkasn bile karur dah yourur; terledkde gvdesinden ve salarndan derleri ve bitleri tekne iine dklr,
hi eksi olmaz, muttasl yourmaa megul olur; deme bir kl ya sinek
dse mukayyed olmaz, hemn tzce bireyim sataym, ake elme girsn dir. Gnh eksi del, kfirdr. Ne mnsebetdr ki mslmn
etmekileri bulmaa re var iken * furun shibleri furunlarm mslmnlara virmeyeler, dah kfire vireler. Ne mnsebetdr mslmnlar a
zulmdr. Bu vehile muhtesib yasa idecek her kii furunun mslmna
virir ve ol furu dutan mslmna dah smarlana ki cehd idb furun
hizmetkrlarn mslmn dutsun, kfir dutmasun. Eer biz-zarr ms
lmn hizmetkr bulmazsa (108) rgadlarm temiz, dutdursun, zerlerine
dursun, bri salarn tra itdrsn, mslmnlara pak etmek yedrsn.
Byle eylemezlerse muhtesib hakkndan gelsn dey buyurlursa bu hu
ssdan dah V ezr-i a czam hazretlerine hayr duclar ve sevb- azmler
hsl olur.
44. BB ;
Blk halkmun zerinde bir iki hizmet vardr. Bunlar kat zebn
ider. Bu hizmetler kapuculara ve sarrclara mnsib hizmetdir. Eer

bu hizmetler blk halkndan giderse V ezr-i a czam hazretlerine ol ka

dar hayr duclar hsl ola ki. t rz-i kymet munkatic olmaya. Bir hiz
met budur ki blk halk alay;hizm etin idb konaa geldklerinde ek
serinin birer nefer hizmetkr olur. Kendleri hizmetkr bile t yatsuya dein otluun ve arpasn, ve kend orbasm ancak hsl iderler. O
lan ota ve suya ve arpaya gitse aas (109) adrn bekler ve gicenin ns
fnda adrn bozub seyisnesin ykledb olaniyle iler gnderb ken
dleri salt at ile sabha dein oturub alaya katlansalar gerekdr. Pes
bunlar bu hl zre komayub aham . eznmdan evvel ota- hmynu
nevbet beklemee srseler gerekdr. O l yalnz olan neye kdirdr?
Eer iki olan dah olsa aalar anda olmayacak yaturlar, sabha dein
uyurlar, brgrlerin bile uurladurlar. Pes bunun gibi gice hizmeti kapuculara mnsibdr. Siphler gndz alayda beklesnler, kapucular
gice ile adrlar iinde yatacaklarn adrlar nnde ot- hmyn
evresinde yatsalar alel-huss ki gice ile adr ssdur diy her kii adr
ninde yatur (n o ). Bu kapucularun adrlarmn n hd hemn ota-
humyndur. Bu hizmet bevvblara kat mnsibdr ve hem kendlere
sndur. Blk halknun hem adrlar otakdan rak hem gndz alay bek
lerler gice ile rhat olsunlar, hayr d u a la r eylesnler. Nihyet drul-harbe
varcak yenierinin adr dah ota- hmyna yakndr, her gice benevbet er yz y beer yz yenieri dah kend adr nnde yatacak
larn ota- hmyn evresinde, yatsunlar mnsibdr, bu hussdan hi
incinmezler, hazziderler. Blk halkmn adr bunlar gibi otaa yakn
Kurulsa katc bu hizmetden incinmezlerdi. V e eer bu vehile olmazsa
nevbeti gelen siphyi hcet olduu miktr; aas bir g evvel yazsa ve
smarlasalar ki yarn sizn nevbetinzdr, kapucularm adrlar ardnda
tenef ber-tenef konunuz, nevbet bekleniz ( m ) dey fermn olunursa
blk halk hazziderler, her gice varub beklemekden saflar srerlerdi.
Bundan m cad devletl Pdih hazretlerinn ol murassac eyerl atlarn
sarrclar eyerlerler, nin gir ol atlarn huylarn ve hnerlerin bilen sarrclardur. O l atlar itmezler, elden ele blk halkna virirler. Y a cni biz eyerledk, zahmet ekdk, geln safnuz,varise siz yidin dimekdr. Pes evl
budur ki sarrclarm katc hizmetleri yokdur, anlara mnsib bu yedekilkdr. Hem libslu yarar demlerdr, yedek yedmee yaraurlar. Blk
halkmn hizmeti hemn yaranda mkemmel olub, drl-harbde her
gn alayda bulmmak gerekdr, bu ey hizmetdr. V e tu-i hmynlar
hd altun skf l yarar kapucular gtrmek mnsibdr ki deme bir
kapucu olmaya. M ecaleciler gibi tucular dah bell kapucu ola. B acde
zamnn ya avu ola ya muhzir-ba ola. Blk (112) halk bu i maslahat
larna hi karmaya, asi mnsib budur. Hliy V ezr-i a czam zamnlarnda bu makle mnsib hususlar olursa olur, olmazsa sir vezr-i
a czam zamnlarnda olacak deL Karagz Paa ve Hersek-olu. zamnn-

dan kalm knn ancak cley eski hli zerine konulur gider. D ah kara
ikayeti dinlemee mbaeret idb knn zerine hkm virmekden gayri
nesneye megl olmazlar.. Biz dah bu asi bir ka eser koyalm, kyamete
dein admuz yd- olsun dimezler imi; middr ki hliy V ezr-i a czam
hazretleri zamnunda bil-klliyye bu hayrlu eserler zuhr bula, t kymete dein yd o la la r.:
45. BB
M ehyif teftiine mukaddema bir vezr-i a czam gelb gtr me
hyif teftiine kapuculr gnderrm. Kapucu neye kdirdr? Hneden hneye ikier ake cem c idb nice mslmna zulm (113) idb
gelb gidermi. Sonra gelen vezirler dah knndur dey bu tarikle kapucular gnderrlermi. Sonra bir kil vezir gelmi, hi bu knnu rev
grmemi, bozub sevblara girmi, Hliy V ezr-i a-zam hazretleri gibi
kil ve dn ve slih ve mtedeyyin ve shibul-hayr ve fukaraya tasaddukt ve hayr t ile m acrf es-sah m meleke bunlardur. Pes bu kermu-n ve cadm ul misl zamnlarunda eer vilyetlere hayf. sorucu
kmak lzm olursa prler yle rev grrler ki mehyif teftiine giden
kimesne vzerden tekcd eylemi bir yarar maslahat-gzr slih kimesne
olsa, ve yhd kk vezirlerden kangs slih ve mtedeyyin maslahatgzr kabil ise ol olsa. Bu dah eydr ve kdlar kd-askerlikden tekcd
itmi bir mstakim maslahat-gzr kimesne olsa- bu ikisi emr-i erifle
gidb bykden ve kkden (114) eer sancak beidr ve ger toprak
kdlardur ve ger siphlerdr ve ger recydur ummen cem -ci mehyifi
greler, her kiiye hemn hakkn alvireler ve salb olacaklar ve hakret
olacaklar hemn ayrmlar, yanlarnda celldlar bile ola. Meer kat
kll kaziyye ola ki der-i devlete arz ideler. Bundan gayr aikre trikussalt olanlar ve aikre fisk fcr idenleri kimin ta-zrle kimin dirliin
almak in b a cz ma Czllarn ellerine arz virub kapuya gndermek ile
ylece hayf sorlursa dah h ayf sorucu stanbuldan bir konak gitmedin bir
aylk yoldan iidenler korkularndan kimisi arba-tevbe ider, kimisi namz klmaa balar, kimisi d a cvacs ile sulh eyler. Sancak beleri ve kdlar ve emnler ve hizmete varan kullar bir kimseye zulm itmez olurlar.
Bylece olak cmle vilyetin halk Vezr-i. a (zam hazretlerine ba aub
hayr duclar (115) iderler ve her biri rhat olub huzr iderler. Zr bundan
hkm alub varan kimselerin maslahatn beler ve kdlar hak zre grmez
ler. Hkm-i erfe gzleri renmidr, hkm okur dah dizi altna kor,
bildi gibi ,hkm ider. Anunn dem vardr ki iki kerre hkm alur
yine maslahat bitmez. Pes, vech-im erh.zre hayf sorucu giderse vardk
lar yerde sancak beleriin ve kdlarn ve sirlerin pekelerin yk yk
arpalarn ve koyunlarm ve tavuklarn kabul idb ve ta cnilarm yirlerse
m ackl deldr. Ykl olurlar, hak yirine varmZj katc belerle ms-

habet dah itmemek gerekdr. Eyle olsa her drt ylda vilyet ktibi
kar gibi bu asi hayf sorucusu kmak kat lzmdr. lem mnevver
olur ve bir kerre kmala olmaz. Eyu savduk, gitdi, bir dah gelecek
del55 dey dah ihm l iderler. (116) Gh, gh kmak lzmdur. Bir def^a
kmala nice bin zlimin zulm defc olm asa16 gerekdr. Nicelerin hak
lar alvirilse gerekdr. Bu kadar halkn du cs bunlar bu cnibe gnderene
Allh rahmet eylesn dieler gerekdr. b tid bir hayf sorucu te yakaya
ve birisi ber yakaya emr olunsa acele itmeyb bir ylda m olur, iki ylda
m olur, drt ylda m olur mrlern ol hayrlu maslahatlara sarf eyleseler, dilerlerse at arabalaryla evldlarun bile uydursunlar ki vuscat
zre istifcl itmeyb meslih-i mslimn onat grseler tzce kurtula
lm, evmze gidelm dimeseler memleket bunun gibi hayf sorucuya,
hnedan hneye hayf soran kd efendiye ve sirine sicillt akesi diy
birer ikier ake virmee canlar virirlerdi.
46. BB
Mahrse 4 stanbulda ve Edrenede ve Bursa5da ki her zamnda
teden (117) ihrk olub, mslmnlar fakr olub evkaflar larb oldu.
Hi m icmrlar buna bir filer (ve) tedbr eylemek ekskleri del, her yandukca hemn yapalm dirler. Hkimu5l-vakt olanlar bu stdlardan el
bette bir tedrik taleb eylemek gerekdr. stdlardur beher hl her biri
bir drl tedrik ider. Eer bu hussa bir tedrik olmazsa Hak T e l
saklaya bir kat yel esdkde kat saknmak gerekdr ki feya varma
ya. Bu kitb telif iden kimesne bu hussda mbtedidr; lkin eyidr ki
her dkknn arasnda iki dkkn ta ile, tula ile krgr bi yaplsa
hi padavras olmasa ate geldkde kesilmee sn olurdu. Yhd buna
gc yitmeyenlerin b a cz kiri ile yapub stn te yaka gibi toprala
rtseler ihrk vaktmda kesilmeye kbiliyyet olurdu. V e Galata tershnelerine ki bu kadar hazne sarf olunmudur anlarn dah yer yer (118) be
on tershnenin mbeyninde bir ikisi krgr bina gerekdr ki katc stnde
aac ve padavras olmaya. Bylece olmas revdur.
47. BB
Kzlba ne vehile ele gelmesi mmkindr an bildrr. Pes K zl
ba pdih- lempenh hazretlerine mukabil gelmedi defactle sbit
ve zahir oldu. Bu takdrce ne lzmdur ki d5im bu kadar hazneler
sarf olunub ve abes yire bu kadar zahmetler ekilmekdense ana kedii
gibi bir levend ve salt leker gerekdr ki an her vehile zebn ide. Pes
byle gerekdr kim evvel sercasker olan anun ahvlin ve drl hilelerin
bilr bir dem gerekdr ki Diyr- Bekr paas gibi bahdr kii ola ve
16 O lm asa m etinde olsa

ona kolan kiiler evvel blk halkndan kendii ihtiyrlariyle her kim
salt gitmei ihtiyr iderse beer ake terakki oluna ve yoldalk eyleyene
mansblar ve mertebe ve terakkiler ahd olma. V e eer dmn kaarsa
bir yerde klama dah ihtiyr ideler. D ah (119) bunlara yasa olma
ki hemn stanbuldan bir ksa uka kapama ve birer uka nmten ve birer
kepenek ol kepenei dah nne balaya, dlbend brki anta yende ola
ve balarnda hemn tahfife ile birer kk Selm saruk ola veyhd
tulgas olursa hi alma lzm del, giceyle tulgasm karub iliin geye.
Hemn kat lzm olan bir iki kaim bezden don ve gmlek ve be alt kiiye
bir adr yeter. Hemn seyisnelerine arpa ve peksimed ve n acl ve mh
ve her adrda birer byk bakra ve birer byk kapaklu tas yeter. Dipl
sahanlar, drl hretler lzm del. Ne olayd her seferde oylece salt
gitseler. O l drl, hret ve mlzemet libslarn stanbulda koalar.
Maslahat bitrmee giden leker yle salt gerekdr ki maslahat greler
ve drl-harbe varduklarmda ki azuklar dkne her ne ki ellerine gire
kancat idb ala ve susuzlua (120) dah katlanub ihtiyr ideler; el
bet de bize azk gerek dimiyeler, ol be ake terakk in amm ulfelerin
hemn ol terakk zerine virilmek gerekdr ki bu bely ihtiyr ideler,
katlan terakkyi stanbulda alasn dimiyeler. Bylece olcak hi szleri
kalmaz. Zr kend ihtiyarlar ile geldiler. Mehr meseldr kim ken
d den alamaz. V e dah sadak belki gerekmez. Hemn birer haff
varsak kuburlar ok, yay, kl, kalkan, gnder ve birer haff zrh lzmdur.
Pes bu makle blk halkndan bin dem gerekdr. C em cisine bir
bahdr r-merd ihtiyr blk aas ba gerekdr ki yarar kii ola, kat
tze yiit olmaya ve ir zuraf ksmndan olmaya. Zr asi hner ba
olanda gerekdr. Bunlardan neferen li bin bu vehile salt gidb kend
ihtiyr ile kabl iden eli tfenkl yenierilerinden drt be bin nefer
yenieri ki atlu ola (121) bunlara her ne yzden terakk c iz ise kend
rzlaryla, aalar m crifeti ile ola. Bunlar dah sol ahdle gideler ki yolda
azklar kalmadkda ki drul-harbe varalar, bize azk bulun dimeyeler;
her ne bulunursa at leinden ve deve leinden ve buday bandan ya
mada bulduklarndan yeyeler ve develerine ve seyisnelerine ykledeler,
hemn orduya bakmayalar. V e bunlara ba, sekbn-ba vey yenieri
kethdas kags bahdr ve i grm dem ise ol ba ola. Bunlardan
neferen be bin ve dah blk halk olan ve yenieri olan yerde bir iki yz
clarbzen arabasiyle lzmdur. Brgrleri gayet ey ola. Bundan m cad
bir blk leker dah sancak belerinden ve erbb- tmrdan ve subalardan ve gayriden eer Anadoludan ve ger Rum-ilinden (122) ve eer
Arabistandan ve eer Diyr- Bekrden her kim bylece salt gitmei ihti
yr iderse bunun gibilere dal nurdlar zre terakkiler ta cyn olunmak
gerekdr ki belki iki bin tmr olana bin, 011 bin tmr olana onbe
bin olsun, hemn tek dmm ele getrsnler, dmn ele giricek, Ace-

mistan memleketi ok bunlarun' ou o l : vilyetde kalur, terakki kend

yanlarndan olmu gibi bir mft terakk olur ve ihtiyr ile giden sancak
belerine dah iki yz bin, sanca olana yz bin olsa ve bu tifeden
dah otuz bin nefer dem gerekdr. Bunlara ba olan dah kat r-merd
bahdr kimse gerekdr. Bunlarun her blne birer ba gerekdr. Nefe
ren otuz bin nefer gerekdr. (123) V e bir blk leker dah ki ne arpa
ister ve ne etmek ister ve ne terakkiden haberdrdur ve hem lekere rak
yerlerden azuk dah taurlar satarlar orduyu gan iderlerdi ve hem cre
ve heybetl tifedr ve muhkem ceng dah iderler, bunlar Tatar tifesidr, bunlar kat lzmdur. Eer Kzlbadur ve eer kfirdr bunlardan
kat korkarlar, dem yiyicidr dirler. Bunlardan neferen elli bin; bunlardan
m cad bir blk tife dah vardur ki ku gibi uub Kzlbaun tacn
bandan kapub kamaa kadirlerdr. Bunlar dah hi ordudan azk is
temezler. Bir avu nohud ile veya bir avu baklayla dah karnlarn toyururiar. Eer ziyde ceng dah itmezlerse bri dmn evre ve dola
y almak ile muhkem adrub (124) zebn iderler. Bunlar dah kat lzmdur. V e hem Snn tifedr, Kzlbadan katc havf itmezler, muh
kem ceng dal iderler. Ancak korkular tfenkdendr. Bunlar anlardur
kim Msrun amun H alebn m utc ve mnkad olan Arab tifesidr.
Bunlardan dah bri on bin nefer dem gerekdr ki cmle lemi K zlbaun bana rmek gerekdr ki kang birisine cevb virecein bil
meye. Kaarsa dah Tatarla Arab kaurmayalar kovb ele getreler. Z
r bizm lekermz alay bozulmamak evldur. Pes bunlardan nefe
ren on bin ve bir blk tife dahi Rum-ilinin yazlu yarar aknclarn
dan ki ihtiyrlaryla gelen yarar yiit olanlara her kande isterlerse er
bin ake tmr almaa ellerine hkmler virelim. Acemistn feth olursa
hd beer altar bin (125) timr virelm dinlrse Rum -ilinde Anadolu
da yarar yiit kalmaz, hep gelr. Bunlara Arslan Be gibi yarar uc bei gerekdr ki ba ola. Bunlardan hi olmazsa neferen on bin ve dah
bu lekerin cem c hizmetkrlarna varsak kubru ile ok, yay, nacak lzmdur, yasa eylemek gerekdr ki yaraksuz olan hizmetkra siyset
gerekdr. Bunlar dah bir hzr nice bin leker olur. Pes bu vehile Hak
T e clya tevekkl idb, Kzlba bu tedbrlerden gafil iken hemn yr
mek gerekdr. ki karga bir togana tapdur dimiler. Bunlarn hd
herbiri bir hindr. Bu hisbda her bir Kzlbain basma drt be ahin
sse gerekdr ; fursat virmek. Hak Te clnundur. Hemn marur olub
ccNe i ctibar Kzlbaa, biz an dibdiri dutaruz dey hod binlik itmemek
gerekdr. Bu makle sz lekeri malb ider. (126) Her halde Hak T e l
hazretine snan galibdr, leker okluu f ide virmez. Pes bu asi lekere
dim nasihat eylemek in bir benm v a cize yevmi bir mikdr ake ulfe
idilse, her gn bunlara v a cz u nasihat eylese ve gazann sevblarun ve
ehdlern mertebelern sylese lekere ok f ide olurdu. Her zamnda

ki seferlere varruz, szlerini bilmezler, ne i ctibr Kzlbaa ve ne i ctibr

kfire dey sorgularna ve sadak bellderine dayanmasalar dn-i slmun
nne kimse gelmezdi, kasalar da dutulurlard; her seferde feth ve futhlar olurdu. Ehs- muhtelifenn ol irkin kelimtlarmdan feth futh evvelki gibi olmaz oldu. Zr hret ziyde o oldu ve halk hdbn
oldu. Bu takdrce her seferde halka nasihat in bir iki v ciz kat lzmdur. V e dah bu mezkr lekere bir mikdr orducu dah lzmdur, n aclbend
gibi (127) a ve ba ve kassb ve etmeki ve bazlama birc ve
berberler f l-cmle kat lzm olanlar gerekdr. Pes byle olcak inAllhur-Rahmn Kzlba dah ele girr, memleketler dah feth olur, sarf
olan hazneler dah yirine gelr, mslmnlar dah huzr idb abes yere
avrz nzl virmekder dah hals olurlard, cem c lem huzr iderdi,
in-Allhu T e cl.
48. BB
Sefer hussu in bir gerekl ve evblu nesne kim merhm ve magfr Sultan Selm Han -A leyh ir-rahmeti ver-ridvn- zamnmda Msr
seferinde rkeslern drlarm gret itdmzde ordusunda17
drt yerde drdan mescidler bulundu. B aczsn sultnlar hayr eyle
mi ve babsn paalar eylemiler. V e bu mescidlere birer v ciz dah
ta cyn eylemiler ki ikind namzmdan sonra v a cz ideiermi. Hliy
devletl pdih - E cazzallhu ensreh- hazretlerinin sefer-i hm
yn. . . 18.
49. BB
(128) stanbulda odun ucuz olmamak sebebi nedr, an bildrr
ki bu hussdan mslmnlar- gyetde b-huzrlardur. Ekbirden gayri
kimse eki odunm almazlar. Sebebi oldur kim Trkler gh terekesn
erkerler ve gh nads srmee muberet iderler, arabalarla yallara odun
tamazlar. Bu hussdan rencber gemileri vaktiyle odun taymazlar.
Odun bahlu olduu budur. Pes bu hussa re ye dermn oldur ki evvel
mrden vey bir ekbirden bir mikdr ake kub Yalakbdda ve znik-mid iskelelerindeki f l-cmle odun ylan iskelelerde birer byk
krbn r sarylar yaplsa ve dah vfir su sr kzleri alnsa ve buna
gre arabalar ve baltalar alnsa ve vefa itdine gre bu huss in vfir
acem olanlar vey kullar ta cyn olunsa ve her birine baltalar (129)
virlse evvel bu kzleri krbn- saraylara ekb bir mikdr acem
olan bu kzlerin yannda durub, tmar idb m-bk olanlar balta
laryla dalara varub evvel kendlere ol dada bir iki ift dam ki saz
17 O rdu su n da: orduysunda eldinde yazl.
18 H m y n : Bu kelim eden sonra noksanlk vardr.
F . 11

rtl ola, yayub gndzn odun kesb gice ile ol dada yatsalar vfir
odunlar kesb yn yn ydklarndan sonra ol kzleri arabalarna
koub muttasl ol yallara tayub ysalar yhd b a cz olan kesb b a czs
muttasl tasalar dah rencber gemisine satsalar ve ahamn kzleri
krbn-sarylara ekb kendleri dah bu krbn-sarym ocaklu soffalarnda telerin yakub ve ta cmlarm birb sabaha dein huzr eyleeler, sabahla kalkub gir bu maslahata mberet eyleseler ve bir
emn ve bir ktib ta cyn olmsa ki bu odundan hsl olan (130) ml
lar Hzne-i mire in zabt eyleseler bu mahslden bir iki yla dein
krbn - sary harc dah kard ve kzler ve arabalar ve baltalar bahs
dah bil-klliyye kdktan m cad nice mllar hsl olurdu. Sonra mil
ler dah bu mli iltizm iderlerdi. *Gmii m acdeninden artuk mahsl
hsl olurdu ve hem odun ucuz olurdu, bir eki odunu drder akeye
alma nzlanurlard.19 Bu dah bir kiill m uktaca olurdu. Bu takdrce
bu hussdan hem mslmnlara odun nefci ve hem Hzne-i mireye
nefcden sonra sol kadar hayr ducalr dah hsl olurdu ki dille beyn vp
kalemle ayn olmmayayd. V e dah rencber gemileri ham yemi tamakdansa yasa olsa ki meyva tamm kemliyle olmaynca koparub
ehre getrmeselef, muttasl ehre odun tasalar, odunun ekisi drder
akeye olurdu. nki stanbulun sular o oldu, odunu dah ok olcak.
Bunun misli ehr olmaz, ancak stanbulda hemn otluk ve saman (131)
kahtl kalurdu. Ana dah re olsa cizdr. V e dah devletl Pdih
hazretlerinn at gemileri o olsa, bri yz at gemisi olsa, bir sefer oldukda
klliyyen leker halk gnde skdara geerdi. V e sefer olmaduu
vaktin acen olanlar ile bu gemilern b a czs bu yukaru erh itdmz
odunlar rencber gemisi satmakdansa ol odunlar belik at gemileri ehre
tayub m r cnibinden satlsa rencber gemilerimin maslahat hemn
ehre tereke ve zahre tamak olsa hi oduna karmasalar cem c nesne
bol ve ucuz olurdu. V e dah bu yz pre at gemisinin b a cz ki odun taurdu
ve b a czs dah mmkin olan yerlerden otluk ve saman ve arpa tasalar,
kimi mrye ve kimi ehir halkna satlsa ehre ok f ide olub her nesne
(132) ucuz olurdu. T sefer olmca yle isiz durmasalar, sonra sefer olduk
da cem c at gemileri bir yere cem c olsalar, ve dah cem c leker halkn iki
gnde gavgsuz ve galebesiz skdara getirseler ve kend rzla
ryla bu belik at gemilerine her at basma nice ake virmee dah rz
olurlard. Tek hemn biz-zarr galebelk kortlusundan kk beremelere beer ake virb atlariyle deryya gark olmakclan kurtulsalar ki nice
dem atlaryla her sefer-i hmyn vkic oldukda skdar boaznda
gark olmlarclur; bu bellardan hals olurlard, dimud-dehr hayr d u a
lar iderlerdi.
19

G m . . .

n zlan u rlard: H iyeye eklenmitir.

50. BB
Devletl Pdih - E cazzallhu ensrehu - Hazretlerinin D vn
hne-i mir elerini grmek in nice vilyetlerden demler gelr, hem
malahatm grr, hem Dvn- liyi tem iderler ve nice vilyetlerden
eliler gelrler, (133) ne grrlerse varub memleketlerinde sylerler.
Bu takdrce Hzne-i mirenn iinde nice hm gmler mahfz du
rur. O l gmler ierde durmakdansa b a czs Hzne-i mirenn ta
rasnda mahfz dursa bu vehile ki ier Dvnhne-i mirenn Bb-
hmynlarnn pervzlar ve b a cz yerleri gm kaplu olsa ve dah
paayan- cizm oturduklar Dvnhne-i mirenn dvn ve demr
pencereleri gm kaplu olsa ve kapucular karularmda hep gm kaplu
deneklerle dursalar ve kapucular lcethudlar ve avuba bunlarun
denekleri al tun yaldzl olsa etrfmdan eli geldkde acebe kalub Asi
pdih Rm pdihi imi dey kend pdihlarndan usanurlardu;
vilyet vilyet sylenrd ve eliler geldklerinde Cebehne-i mire
nnde Dvn- lnin meydnnda drt be yz (134) yenieri kllarla
matrak oynun oynasalar bunun gibiden eliler muhkem ibret alurlardu.
V e dah mezkr Cebehne-i mire nnde kad emni oturduu kulleye
yakn byk nara yakn bir l eme uzun yalayla olsa ki ehl-i dvnun
atugazlar su ieler ve kimisi bdest ala. Belki yannda kk vazmda
bir namz klacak yercgez dah yaplsa st rtlse tamm sevb- azm
idi.
51. BB
Dier mslmnlar bir gnde hkmin alub gir ol gn skdara
gediii ahvli bildrr. Bu huss kat lzmdur, mslmnlar bu hu
ssdan kat mteekklerdr. Zr kimisi mrnde m ucazzam ehr grmemidr. Trk vardur ki iskeleden Dvn-i lye gelince krk kiiye
sormaynca Dvn bulmaz. Bu karide kald kim Divn yazclarn evini
bula. Bunlarn hli budur ki evvel Divn- lye ki varurlar hkm-i
erf emr olunur d (135) olurlar. Sonra sora sora resl-kttb hazret
lerimin evini bulurlar. Dah det-i kadmclr ki ol hkm isteyen Trkn
eline barmak kadar bir kd virilr ve dirler ki var imdi sen bu kad
fuln mahallede fuln yazcya vir, ol senn hkmn yazvirr dirler.
D ah ol derdmend eer yayla yrklerinden olub mrnde ne ekbr ve
ne bu asi ehr grmedi ise vaki: olur ki dvnsuz gnlerde iki gn gezer
bulmaz, sonra konak yirin dah yavi klur, basma drl drl hller
gelr, t cum caertesi gir Dvna gelr, ol emr itdikleri ktibi bulur.
K tib dah neylesn, ol dar yerde Trkile oturub hkmn yazmaa kabil
del. Gel anda evde murdunuz zerine yazvireyin der. Tekrr ol
derdmend zr u sergerdn gezer. Meer ki errr Trk ola nice kerre hkm-i
(136) erf karm ola ki iki gnde hkmn ala. M-bksi hkmn

alncaya dein ok bel eker. Zr. ccel-garb kel-a cm dr, geze geze
hkme virecek akesin dah ekleyler. Sonra hkmn .dah bulsa akesiz
almaz, h vah ile kar gider mazlmlardur. Hem tede zulme uramdur,
hem bunda gelb ileri bitmeyb arkasmdag kepenek ve gayri esbbcuun satar. Vebldur, bunun gibilerden gayet saknmak gerekdr. Nite
kim dimilerdr:
Sakn mazlmun lmdan sehergh
K i perde komamdur ana Allh
V e dah demilerdr kim:
Sakn mazlmdan kim nli eyler
K i nli var var o i eyler.
Bu sebebdendr ki yldan yla kd eminlerinde nice bin hkm
battl kalur. Eer D vn ktibleri (137) vfir olsa ve bir vsic yerde otursalar dah her kiiye kim hkm-i erif emr olunur hemn her kii bir ktibin
yannda oturb f l-hl hkmin yazdrsa ve dvtdr muttasl ninladub
kd eminine teslm eylese dah her mslmn D vn gn eecn
skdarda yoldayla koyub sabahdan Dvna gelb maslahatcum
grb d u hurrem olub cn u gnl ile bu deti koyan Vezirdi a czam
hazretlerine ol kadar hayr duclar iderlerdi ki t rz-i kyamet bu eser
ferm olmazd. Ahamun gir skdara geerlerdi, sonra her iiden
mslmn nedr kim hkm almak kat sn olmu dey ol kadar demler
hkm-i erif almaa geleydi ki kd mahsl evvelkiden ziyde tefvt
eylerdi ve ihlsla ve evkle (138) liayr du clar iderlerdi; shib-i sacdete
bu hayr ve bu eserler kifyet iderdi. Nitekim demilerdr. Beyt:
D u c ki ihlsla ola seherde
Klcdan itidir kalbi cierde
V e eer vfir ktib olcak bunlara ulfe dah gider dey buyurulursa bu
mslmnlar hkme ihtiyrlaryla yiirmi bier ake virmee rzlardur;
tek bir gnde hals olsunlar. Bu takdrce bu ktiblern ulufesi bu bir
ake ziydeden kard, ziyde dah kalurdu.
52. BB
Sadakta mnsib hayrlu meslihi bildrr ki agniynun hiretlerine gerek olan asi bunlardur. Zr Levlel-fukaru le-helekel-agniy
dur. nki eer fakirler olmasa cmle ganler helk olurdu. Pes bu tak
drce fukar agniyya gyetle gerekl tife imi, im di reva budur kim
hkiml-vakt (139) olanlar dah bunlarun tedrkin ideler. Bir sn
vechi budur kim imdiki zamnda det-i kadmdr ki sadakt-i pdih
kdkda ki, imretler nnde tevzc olunur, ol sadakati gl ve kuvvetl
kimesnelere virrler, mustahik olan z a cf fukary basdrub cebren ve

kahren kendler alurlar. O l mustahik olan dulca htnlar ve a cmlar

ve yetmceler ki mahalle bucaklarnda kalmlardur, dilencilik eylemee
dah renmemilerdr, mahrm kalurlar. Eer b a cz varurlarsa aya
altnda inenrler ve mbeynde denek dah yerler. Eyle olsa sevb
budur ki bir mustakm slih m aczl kd ile bir slih avu mahalle mahalle
hak zre fakr olan dulca htnlar ve yetmceleri ve sir mustahik olan
fukarsm bir ka mcelled defter eyleseler, dah hasbeten lillh ol def
terler Hzne-i mirede dursa, bunun gibi sadakt- pdih kdkda
defterle esmiyle hili (140) hline gre avrz defteri gibi kayd olan
akeleri mahalle mescidinde oturub shiblerinn ellerine ulfe ledrr
gibi virseler ve bir mikdr bk kalan akeleri dah det zre imretlerde
birer ikier ake sir dilencilere dah virilse bu asi sadaktdan sol kadar
sevblar hsl olayd ki kabil-i ta cbr deildr ve sadaka tevzc idenler
dah nesne eki idemezlerdi. Bu kitb telf iden kimesneye bir zamnda
bir kise ake virmiler ve buyurmular ki bu ake ehzde hazretleri
-T b e serhu- imretinde fukarya tevzc eyle dey emr olundukda bu
kii dah gtri silleri cm ic-i erfin haremine koyub dah kapular
berkidb bir kapunun iinde kendsi ve yasaklar cemc idb oturmu;
dah yasaklara smarlam ki evvel a cmlar ve prleri getrn ki aya
al tunda kalmasunlar. (141) Evvel anlar birer birer nne gelincesine
hili hline gre virmi, b a cdeh htnlarn, karcklarn ve hastalarn
getrdb hllerine gre virmi. B cdeh tze yiit dilenciler kalm. Ev
vel ehl-i ilm shtelere virb, b a cdeh ehs- muhtelifeye hemn birer
ake virb ve biraz akeyi dah arturmu, gelb b a cz mahallelerde mstahik
olanlara yiirmier otuzar ake virmi. Bri bu vehile olsa, amm ol
mahalle mahalle tevzc idb ve bir mikdrm imretler nnde eylemek
evldur. F fl-cm le her maslahat ehline smarlamak gerekdr, ves-selm.

NDEKS *
Kii, yer ve topluluk adlar

stanbul, 8, 12, 13, 38, 45, 46, 47, 49, 52,

A cem istan, 122, 124.

A ksak N ash Be, 72.
m id - K a r a m id (Bk. D iy r- Bekr), 43.
A nadolu,

16,

32,

121,

125.

A ra b - A ra b t ifesi, 14, 47, 124.

Arabistan,

14,

94) 95) 96, 97) 98, 102, 114, 116, 119,

120, 128, 130.
stanbul kads, 95, 96.
znik - mid (zmit), 48, 128.

122.

A rsln Be (U c bei) , 125.

Karagz Paa, 11, 8o, 103, 112,

A t M eyd an , 36.
A yasofya

U lu

C am ii,

Karaman,

14.

12.

Kzlba, 74, 85, 118, 123, 124, 125, 127.

Koska Melmed Be, 95.

B
Bayram

Be

Beik-ta,

(K a d ),

5.

71.

Budun (Budin m uharebesi), 30.

Bursa,

13, 86,

116.

orlu,

Osmanlu, 50
Osman-olu,

76,

Bekr,

85,

118,

122.

118.

R um -lli, 43, 46, 47, 63, 85, 121, 124, 125.

Rum-Pdih,

133.

Edrene - Edrene K a p u su (Edirne), 13, 46,

Selim

47) 95> 97> l6 -

(Sultan I.

Snn t cifesi,

Erm enek, 90.

- am,

117 .

127.

ehzde,

140.

124.

T ahtel-kaPa

H m n -o lu (H km ), 2.
Hersek-olu,
* ndeks,

Selim), 90,

124.

H aleb,

100.

90.

D iy r- Bekr Paas,

G alata,

102.

Denizlii,

127.

Nasuh Be (Bk : Aksak Nasuh Be)

34.

D
D iy r-

124,

aldran,

Msr (Msr),
Mihali, 50.

11,

80,

103,

112.

(Tahtakale),

13.

Tatar, 123, 124.

tarafmzdan yazmaya verilen sahife numaralarna gre dzenlenmitir.

K T B U M E S L H

132

Tatar tifesi, 123.

Trk, Trkler, 8, 9, 10, 46, 47, 48, 50,
8o, 103, 104, 128, 134, I 35*

Yalak-ova, Yalak-bd (Yalova), 50, 128.

Yalak-ova
Yahdler,

Trk tifesi, 8.

Trkleri,

Yahd tifesi, 90, 91.

Yahy elebi Efendi (eyhl-slm), 71, 72.
Yahyl tifesi, 85.

skdar, skdar Boaz, 131, 132, 137.

48.

17.

Y ayla yr, 135.

A t arabalar, 116.

A t eyerlemek, 9.
Acem, 83.
Acem olan-olanlar, 7, 8, 9, 11, 65, 66,
87, 128, 129, 131.
A a -a a la r , 9, 24, 83, 109, 121.
Ark, ar (Ev eyas, arlk, eya, bk.
Tanklaryla Taram a Szl, T D K .
Yaym , I., 1963 s. 55), 74, 76, 77, 100.
Ark Sanca,

A t seirdmek, 35, 38.

A t gemisi, gemileri, 131,

132.

A t olan, olanlar, 27, 45, 74, 75 > 7 6, 100.

Atlas (Fstki atlas, M avi atlas), 24, 25,
26, 27, 90.
Atlas fistnlar, 90.
Avrz,

104,

127, 140.

Avrz defteri, 140.

74.

Ahkm ktibleri, 82.

A vk etmek, 37.

Ahur halk, 27.

Azk, 12, 121, 123.

Ake, 9, 34, 42, 52, 66, 68, 105, 116, 124,

- B

126, 128, 130, 132, 136, 138, 140, 141.

Aknclar,

124.

Bb- Hmyn, 45, 133.

Alaca, Alaca olmak, 25.

Bb- erf, 88.

Alay, 21, 25, 30, 36, 43, 44, 60, 74.

A lay balama, 36.

Bakla, 123.
Bakr, 97.

Alay bayra, 21, 25*

Bakra, 39, 41, 119.

l-i Resl, 6, 7.
Alk (T a czim etmek, dua etmek, vmek,

Bal, 51.

alklamak, Bk. Tanklaryla Tarama

Szl, 1., s. 107), 16.

Balta, baltalar, 128, 129, 130.

Ba, 127.
Ba sarrc, 27.

Altun, 90, m .
Altun skfl (Yenieri brknn srma
ilemeli bir eidi, bk. R. Ekrem Kou,

Ba sekbn, 121.
Batina, 70.
Bayrak, bayraklar, 21, 24. Ak mavi tafta

Trk Giyim Kuam ve Ssleme Sz

bayrak,

l. Ankara 1969, s. 45, 236),

bayrak, 25, 26. Fstuk tafta bayrak, 25.

i l i

25.

Ak

bayrak,

25.

Saru bayrak, 24. Kzl Bayrak, 24, 34.

mil, miller, 79, 83, 130.

Araba, arabalar, 28, 47, 116, 128.

Bayraksz bta, 99.

Arabac, 27.
Araba kiras, 104.

Bazlama,

Ar ab mezzinler, 14.

Be, beler, 5, 6, 42, 115, 125.

Arakiyyeler,

Belik, 20, 26, 41, 104, 131, 132.

Bzrc, bzrclar, 49, 50, 51.

99.
1o 1.

Ar tuk mahsl,

130.

127.

Belik at gemileri, 131, 132.

Arpa, 39, 65, 102, 119, 123, 131.

Artuk - Eksk,

Belik derziler, 26.

,

Belik develer, 41.

Arun, 12, 16, 17, 18.

Belik katrlar,

Astar,

Belik katrc, 104.

Bnzede beler (Bun,

A,

17.
105, .127.

At, Atlar, 3, 9,-21, 27, 35, .38, 4 4 * 4 5 . 57 . 58,

73> 74? 75? 76, 92, 93, 100, 102, 109,
116, 121, 131, 132.

I I I ,

Alaca

104.
zaruret,

sknt,

felket, felkete uram bir atmaca. Bu

radaki okunuu bun, bn55 bir ihti
mal

de

bezede

avc ku tarafn-

dan vurulmu atmaca olabilir. Ancak

anigr, anigrler, 25, 87, 89.

ok

anigr aalar, 25.

sarih

olarak,

yazmada

bun,

bn tarznda yazld iin bu oku

anigrler

yuu tercih ettik. Bk. Tanklaryla T a

avu, avular, 25, 36, 83, 89, 101, m ,

rama Szl, 1957, IV ., s. 8g, 131), 10.

Berberler,

127.

Bevvblar,

110.

R.

139 avubalk, 83.

avu kullar, 101.

seyrek

Ekrem

dokunmu, bez,

Kou,

s.. 41),

17.

Bolay ki (Ola ki, belki, inallah, bk. T a

rama

87.

avuba, 83, 84, 133.

Boaca, 65.
Boas, (Astarlk
bk.

saruu,

Szl,

I.,

s.

635),

19,

93.

ayr, ayr bime, 103, 104.

eki, 128.
elebi, 3.
elebi kadlar, 3.

Bozdoan, 36.

ergeler, 21, 22.

Blkler, 3, 25, 27, 37, 39, 81, 123, 124.

Blk aas, aalar, 87, 89, 120.

ift srmek, 8, 114.

ift src, 114, 115, 116.
olpa (Bn, beceriksiz, ciz, zavall, bk.

Blk halk, 8, 11, 19, 23, 25, 26, 34, 39,

42, 43,
IOO,

74? 77, 80, 81, 87, 94, 98,

108,

IO I.

IIO ,

I I I ,

118,

12 0,

121, 126.
Blk halk hizmetkrlar,
ihtiyrlar,

Taram a

87.

uka kapama,

118.

Brk, brkler, 28, 32, 33.

Dnimend, 95, 98.

Bucula bymek, 10.

Buday

16,

Darbzen, 121.

121.

orbas,

II.,

81.

Bucak, 68.
Buday,

Szl,

16 .

uka, 16, 17, 18, 31, 32, 33, 37 ? 9 i, 9 9 ,

118.

Blk halk adr, 110.

Blk

Tanklaryla
s. 9 3 9 )5

Dar bzen arabas,

56.

Darl-harb,

121.

Defter, 68, 71, 96, 139.

121.

119,

Defterdrlk, 21.
C m ic, 13,
Gss,

14,

csslar,

15, 57,
59,

140.

Denek vurmak,

99.

Cebeciler, 27, 28, 32, 41.

Cebeciler bl, 27,

Denizl

Cebeciler Ktibi, 41.

Cebehne,

53.

Delll, 6.
Delkanlu sermest, 66.
almas,

90.

Derdmend, 79.

28.

Derzi, derziler, 26, 85, 98.

Cebehne-i mire,
Cebel, 30.

103,

124, 133,

134.

Derzi kfirler,

98.

Destr, 44.

Celeb, 95, 97.

Destr virilmek,

Celldlar, 14.

Denir klng, 30.

Cerme, 68.

Dervi, 17.
Deve, develer,

Cihet, cihetler, 5, 18.

Cihet vermek, 18.
Cndlik, 35, 36.

Deveci,

44.

18,

121.

75.

Dilenciler, dilencilik, 9 3 ,1 3 9 .

Crm cinyet, 95.

Dipl sahanlar, 39, 119.

Crm cinyet resmi, 95.

Dirhemler, 12.

- G

- .

Dirlik, 7, 8, 77, 78. 80, 81, 82.

'

Dvn, 41, 56, 82, 85, 86, 88, 99, 100, 132,

adr, 22, 119, 127.

alma, 32.
rkes-rkesler

(erkesler),

133 ; 134 .13O, 137 D vn gnleri, 99, 137.

127*

Dvn ktibi, 85, 86, 136.

D v n

yazclar,

134.

E m n , emnler, 40, 41, 73, 83,

D v - l, 79, 82, 88, 13a, 133, 134.

E m r-i erc, 4.

D v n - l m ukta A cla r : 133.

E slem eyb

D v n - l m eydan, 88.
D v n - H m y n ,
D v n c,

D v td r ,

132,

133.

bk.

T an klaryla

T aram a

Szl,

rtmek,

II.,

s.

1193).

99-

17.

Eknci tm r,
E tm ek

Etm eki,

21.

E vkflar,

7,

E vlek,

E yer kay,

II.,

s.

Taram a

Szl,

1306), 99.

106,

E yle

123.

106.

117.

60.
10.

( yle,
Szl,

Dkenicek, 29.
D kkn,

bk.
IIL ,

127.

D u tm a , 56.

T an k laryla

Szl,

79, 8o, 81.

(Ekm ek),

D keli (H ep, cmle, hepsi, btn, herkes,

bk.

asmamak,

Taram a

E tm ek yourucular,

D rt be atal bir ala y bayra,

(Dinlem em ek, al

kulak

Eknci, 79, 80, 81.

135.
d izb a

119 .

92-

S- 1545))
mire, 45,

(Dizlik,

Dizgesin

eslememek
etmemek,

T an klaryla

86.

D v n h n e-i
D izg e

56.

dr

114 ,

bk.

T an klaryla

Taram a

1957, I V ., s. 320), M u h telif

yerlerde.

1 17 .

E zn ,

13,

14.

D lben d, alt yedi en dlbend, 87.

F

D lben d, 9, 10, 17, 19, 38, 40, 87, 89, 118.

D lb en d brki, 118.
D lger, 85.

Ferm n, m .

D n yarusu (G ece yars, bk. T an klaryla

Furun (Frn), 106, 107.

T aram a

Szl,

II.,

s.

1314),

21.

Furun cu (Frnc), 106.

D elik (H aslat, varidat, kazan, p ay, hisse,

G

Bk. T an k laryla T a r a m a Szl, II.,

s.

1344),

101.

G a la ta tersneleri, 117 .
G a r b

G ed k ,

80.

15,

E rm enek

15.

almas,

E h l-i D v n ,

G em ici krdesi, 30.

19.

E kbir kullar,

go.

49,

86,

89.

33.

(Lciverde

5,

15,

19,

31,

37,

39) 4-3? 45) 86, 88, 89, 90, 93, 96, 128.
E kbir kapusu, 4.

yakn

m avi renk,

Taram a

Szl,

hep,

gtrisi

(Btn,

bsbtn,

bk.

tam am ,

ram a szl, I I I ., s. 1793),

94, 100.
G m , gml, 99, 130, 133.

E kbir kethds,

Gm denek, 99.

E kbir

kullar,

E li, eliler,

86.

132,

133.

G m kapl,
G m

133.

m adeni,

130.

toptan,

T an k laryla

E kb ir kapucubalar, 96.
90.

bk.
II I .,

s. 1728), 26.

G tr,
4*

51.

G nder, 120.

t ifesi, 5, 6.

ekbirler,

50,

18.

T an klaryla

E h l-i sefer, 55.

Ekbir,

30,

G lm nlar,

G ezi

E h l-i ilm, 3, 5, 6, 141.

E h l-i ilm

Gem iciler,
G rar,

134.

E h l-i dkkn, 79.

E h l-i hirfet,

60.

G em i, 5 1, 96, 97, 131.

E d n blk halk, 98.

E kbir,

109.

G ek n tiryk, 17, 18.

73.

E cn eb T r k oullar,

89.

G ece hizm eti,

E cn eb, E cnebiler, 62, 73, 80.

E cn eb emnler,

yiid,

G az, 63, 126.

12,

Ta
13,

m m ,

17,

65.

m ret, imretler,
H kim , hkimler,

1, 50, 80, 96.

61, 67,

H k im 51-vakt, 7, 72, 1175 138.

spene,

H a m gm, 133.
H am m l,
H am

72,

7,

15,

139,

34, 56,

140,

57, 58,

141.

72.

stikm et, 53, 54, 92.

55, 56.

ti (Sert, keskin, iddetli, bk. T an klaryla

m eyveler, 49.

Taram a

Szl,

I I I ., s. 212 7), 138.

H arc, 42, 70, 71, 72,* 91, 101.

_K

H arcc, 70, 72, 91.

H arc

defterleri,

64,

71.

H arm , harm lik, 46, 4.7.

K a b a kuluk, 22.

H arm zdeler,

K a d , kadlar, toprak kadlar, 2, 3, 4,

H are,

46,

96.

102, 113? 114? IJ 5 ? 116, 139.

K a d lk, 3, 4, 50.

H ass top arabac, 33.

H a v lu

b alam ak,

H a y f sorucu,
H azn e,

99.

K d-asker,

113..

hazneler,

20,

26,

62,

68,

73,

85, 86, 100, 1 17 , 118, 127.

H azn ed rlar,
H a zn e

26.

ktibi,

hazn e

ktibleri,

20,

26,

2.

K ad ife,

16, 24, 26, 27.

K a d ife

(srmi),

K a ft n ,

15,

27.

16, 31, 32, 37.

K fir, kfirler, 19, 30, 42, 46, 57, 66, 68,

69, 70, 71, 85, 98, 106, 107, 123, 126.

85, 86.
H azn e kitbeti, 20.

K a d , 40, 41, 136, 137.

H a zn e at olanlar, 100.

K a d em neti, 4.0.
K d emni, em nlii, 40, 41, >136,

Hrsuz, 96.

K d

H rsuz orta, 96.

H zn e-i

mire,

69,

100,

104,

105,

130,

mahsl,

K d ninlamak,
K a lk an ,

133, 139-

K a m et,

K a m e t gettirmek,

H izm etkr,

Kande

107,

108,

3,

57,

74,

90,

15.
(Nereye,

Taram a

125.

Szl,

K andehriler, 90.

H or

K n n ,

hakr,

H elik,

79.

n,

12.

K a p a k lu

H ccet,

97.

Kapu
115 ,

134,

Iskarlat ukalar,

htisb

80,

81,

83,

39.
46.

108,

110,

m ,

112 ,

133.

129,

130.

K a p u cu la r kethdlar, 133.

K a p u c baslar, 90.
K a ra gm e, 51.

90.

K a r a top otu, 28.

mire,

K a ra m an

103.

12.
12.

K rbn-saray, 57, 58, 128,

K rb n -sa r y harc,

17.
ihtisb

kilesi,

K a ra m an vukiyyesi,

htisb,

tas,

baslar,

K ap u cu lar,

137.

109.

briim,

79,

2209),

K a p u cu , 80, 99, 101, 112.

H km , 69, i 2 , 135, 136, 137.

Istabl-i

69,

T an klaryla
s.

K n n - K a d m , 84.

96.

H utbe,

Iss,

67,

I V .,

104, 105, 112, 113.

(gzel sesli) ? 14.

H km -i erf,

15.
nerede, bk.

H okkabz, hokkabzlk,; 54* 95.

H b-nefes

137.

120.

Hisr, yaraksuz hisr, 3, 76.

hizm etkrlar,

dkkn, .79,

tm iar,

81.

81,

96.

K rb n -saray
K a rga ,

130.

kapusu,

125.

slm, 60, 63.

K arziyeler,

ltizm ,

Kassb, 52, 105, 127.

130.

137.

137.

H zr lyas G n , 53.

9 1,

5,

9 4 ? 9 5 ? 9 6? 9 7 ? 9 8?

17, 46, 50, 51? 64,

31.

90.

57.

70.

84,

K assb-ba, 105.

Ky

K assb dkkn, 52.

K u b r, 37, 38, 75, 120.

K a ta la n ba, 38.

K u la u zla m a k (Y ol gstermek, nne d

K a t

(Btn l gatlarda kat olarak geeri

65.

kethds,

p gtrmek, rehberlik etmek, del

bu kelime ok ok ziyde pek, id

let

detli,

Szl, I V ., s. 2713), 102.

iyice, sk sk, gayet, anlam na

etmek,

Bk.

T an k laryla

gelm ektedir. Bk. T an klaryla T a r a m a

K u l, kullar, 4, 61, 73, 102, 128.

Szl, I V ., s. 2338. A n ca k bu; ke

K u m a, 16, 17, 25, 91.

lim e m evlidhn lar tarafndan

K u tn

diye

okunm aktadr.

elebi,

Bk.

ka ti

Sleym an

V eslet n -nect M ev lid , A h

m et A te nr. st.

1954, s. 108, b e y it

12b.), M u h te lif sahifelerde.

(Pamuklu,

atlas

taklidi,

iplii

kuma,

K u tn

91.

K u yu m c, 85.

83.

K u yu m clk,

K t ktibleri,. ,40. .

K lh , 32, 33, 86, 87.

K a vvs, 29.

K l h (A k nem edden), 86, 87.

K a y y u m brkleri, 28.

K l h

(ksa saru),

K l h

(eb), 32, 33.

K a z -y i inn,

78.

Keesiz

brkler,

Kepen e, 86,
Kese,
K l,

30, 31,

K rd e,

136.
Leker, 21,

65,

30.

75.

28.

119,

12.

K eth d ,

86.

K l n g , D em ir klng,

78.

K ee, (kzl, siyah), 28,

R.

37.

kaftn,

K tib , ktibler, 40, 41, 129, 135, 137, 138.,

K a z -y i sum n, 68,

kark
Bk.

E krem K o u , s. 161, 162),. 25,-37, 9 1-

K u tn alacalar,

K atr, katrlar, katrclar, 75, 94, .104.

p am uk
ipekli

T a ra m a

90.

74,

102,

118,

121,

123,

125,.

126, 131, 32.

120.

Leker halk, 21, 74.

K l cengi,

20.

Libs, 3, 90.

K rm z uka, 20.

Leven d,

118.

K rm z A ltu n lu kuma, 25.

K rm z yelken
K sa

alm a,

takye,

98.

32.

M a 'c c u ,

K z l saru bayrak, 34.

K zlba, 74, 85, 118,

M a g la ta ,
123, 124, 125, 126,

. 127.

M l-i m r, 64, 73. 82.

M l-i pdih,

K z l kee, 28.
K iirek

6.

83.
53, 66.

M a h l l m ansb, 2, 3.

(K c k, kke, daha

kk,

M an sb , 3, 4, 18, 19, 21, 82.

ufack, bk. T an k lary la T a ra m a Sz-,

M aslah at - g z r lk ,. 53.

l, I V ., s. 2556), 89.

M a tb a h , 41, 56, 105, 106.'

K iirek dlbend, 89.

M a tb a h - mire, 41, 56, 105, 106.

K ile,

M a tb a h eminleri, 41, 105, 106.

12.

K isvet,

27,

K isvetler,

M a tb a h

33.

23,

K itb e t, kitbetler,

ktibleri,

41.

M atrak , .34, 35, 36,

24.
20, 73, 82, 86.

K o n ak, konak yeri, 12, 101, 102.

M a tr a k

ilmi,

134.

35.

M a tr a k oynam ak, 34, 35, 36, 134.

M avi

K o y u n haks, 68.

M a zl, m a zller, 2, 3, 4, 92,

K o y u n hakk, 42.

M eclis, 14.'

K o y u n resmi, 68.

M e h y if teftii,

K y , 65.

112, 113.
M ehterler, 26.

K y im m ,

65.

kuma,

25.

K o yu n , 42, 68.

(G tr

114, 139.

m eh yif teftii),

M erg b sark, 90.

N a m az, 57,

M erm erhiler, 90.

N arh , 95.

M eslih -i mslim ,

N zir,

116.

114,

127.

65.

N ev-yfte, 70.

M esv , 39.
M escid, 57,

N m e, 30, 31, 32, 75, 76.

127, 140.

M e caleciler, . m .

N o hu d,

M everet,

N z l,

61.

M eyh n eci,

123.
127.

N z l arabas, 28.

42.

M in re, 14.
M r

ayrlar,

M r

otluk,

M isk

103.

kadife,

M h ,

O da,

104.

34,

35.
129.

O d u n , 97, 98, 128, 129, 131, 139.

119.

O la n , olanlar, 76, 109, 129.

M srl

alvar,

M o lla ,

94.

M u allim,

odalar,

O c a k lu soffalar,

26.

M r , m l-i m r, 64, 71, 73, 82, 96, 128, 131.

16.

35.

O k , 29, 39, 46?

75 ? 75, 120, 125.

Onat

uygun,

(Doru,

lykiyle,

M uhsebe, 53, 54, 55.

tam am ,

ryla T a r a m a

M u h a yyer, 25, 26, 90, 91.

iyi,

m uvafk

m kem m el,
Bk.

T a n k la

Szl. V .,

s. 2987),

94> 95O rd u , 21, 22, 39.

M uhtrlar, 26.
M uhtesib, m uhtesibler, 49, 50, 5 1, 52, 53,

O rdu cu , 21, 126.

80, 81, 82, 94, 95; 96, 98, 107, 108.
O rducu-ba, 21, 22.
M uhtesiblik, 94.
O rd u yeri, 21.
79,

M uhtesib arda, 98.

O rd u -y i H m y n , 101.

M uhtesib oullar, 79, 80, 8 1, 82.

O sm anlu

M u h tesib

O ta - H m yun ,

tm r,

M uhzr-ba,
M u k a ta 'a ,

79.

m .

yasa,

50.

O ta k , ota, 21,

m u kata'aclar,

72,

82,

130.

M cevveze, m cevvezeler, 24, 25, 26, 27,

O tlu k ,

65,

O tu rak,

104,

36,

109,
130,

33 > 9 0 -

M ft

14,

15,

terakk,

17.

rtlem e, 32.

122.

k z arabalar,

M lzem et, 2, 19, 38, 40, 43, 85, 87, 90,

n rd

129.

( nce,

iptida,

M lzim , 88, 89, 90, 91, 92, 93.

n rd

kalkub,

M rde,

n rd

konarlarsa,

72.
m slmnlar,

5,

13,

18,

22,

48; 49v 5h 52 , 54 55= 56 , 58,

68, 72, 91, 95, 96, 97, 98, 105, xi2,
117, 127, 128, 130, 134 , 137, 138.

33> 4-7j

M teferrika,

ilknce,

m a Szl, V . s. 3106), 19.

M lzem et libs, 38, 40.

M slm ,

evvel,

d aha nce, ileri. Bk. T an k laryla T a r a

9 1? l l 9 -

70,

131.

79.

M cerred mteferrikalar, 77.

M ezzin,

no.

no.

89,

94,

22.

t r , 97.
zge

(Baka,

gayri,

m ada,

Bk.

T a n k

laryla T a r a m a Szl, V ., 3163), 92.

P

100.

M tevelli, 53, 72.

19.

'

Padavra, 117 , 118.

Pdih, 4, 11, 12, 20, 23, 27, 29, 48, 52,

N
N a cak, 31,

76,

N adas srmek,
N a l,

119.

N a lbend,

126.

125.
128.

59> 60, 61, 68, 73, 89, 92?

101,

102,

103,

106,

iii,

9 7 ? 99 ? ioo?
118,

127,

13 1, 132, 133, 139Pdihm taht (bakent anlam nda), 52.

Pdih kullar,

4,

61,

73.

Paa, paalar, 127, 133.

Saru atlas, 24.

Paayn - cizm ,

Sefer, seferler, 92, 102, 131, 132.

133.

Pehlivn, 82, 86.

Sefer-i H m yn ,

Peksimed,

Sehel, sehelce (Az, c zi, azack, pek basit.

39,

119.

21,

55,

77,

56.

Pirler,

113.

P r olmak,

S- 3372), 6, 34.
Sekbn-ba, 121.

10.

Puhte, 5, 8.

Selnikler,

Pul, pulsuz, 34, 67.

S e lm saruk, 33, 38, 90, 119.

Ser'asker,

R e cy, 4, 59, 64,

R e isl-kttb, 84,

68> 6 9 , 7*>

104,

II 4-

135.

gemisi,

R en ber

koyunu,

128,

129,

130,

131.

22,

38,

39,

40,

Sreti, 96.
116.

12.

Silhdarlar, 24, 89.

95.

Snebend, 39.
S iph, siph tifesi, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10,

1, 67.

16, 24, 26, 32, 35, 37, 38, 74, 86, 89,

56.

104, 109, 110, 114.

R z - kiym et, 5.

S ip h (A nadolu siphsi), 16, 32.

R vet, 3, 4, 5, 64, 65, 79, 84, 95,

R vet-hor,

8,

4 1, 104, 109, 119, 121.

Sikke,

Resm , 68, 95, 96.

R ite,

seyisneler,

Sicillt, akesi,

95, 96, 97, 128, 129, 130, 131.

R en ber

90.
118.

Seyisne,

R isle,

132.

Bk. T an klaryla T a ra m a Szl, V .,

Pirin,

R enber,

99,

Siphlik, 3, 5, 6, 8, 9,

64.

10.

S ip h bendleri, 37.

S ip h olan, 24, 26, 89.

S ip h olanlar bl, 24.

Sdt, 7.
Sadak,

Siyset,

37,

38,

39,

126.

50,

76,

95,

125.

S o f (zeytn sof), 26.

Sadak bl, 37.

Solak, solaklar, t ifesi, 3, 29, 30, 32i 37.

Sa garbler,

Sol blk ulfecileri,

25.

Sa garibler bl, 25.

Sol

Sa ulfeciler,

Solp,

24..

garbler,
80.

S illik, 93.

Sorgu,

Sakk, 55, 56.

Subalar, 46, 47,

Salm al

(Ba bo,

yularsz,

T an k laryla T a r a m a
3285),
Salt

Bk.

Szl, V .,

s.

16.

(Yaln z,
T aram a
120,

serbest.

126.

Sfler,

sadece,

Bk.
V .,

s.

T an klaryla
3288),

109,

Shte, shtelik, shteler, 5, 57,

Su sr kz (Erkek m anda, Bk; T a n k

laryla T a r a m a Szl, V>, s. 3592),
Snnet, 32.

Sancak, sancaklar, 3, 4, 20, 22, 42, 4 7 / 6a,

64, 66, 74, 89, 114, 115 , 121 122.

S rm

atlas,

Src

kmak,

27.

Sancak bei, sancak beleri, 3, 4, 20* 22,

60,

141.

127.

128.

122.

Sam an, 131.

47,

121.

13.

Sultn, 99,

Szl,

24.

25.

64,

89,

114,

115 ,

121,

113.
-

122.

Sancak dibi, 60.

gird, girdler,

Sand a brakm ak, 48.

ahin,

Sarho,

26, 82, 83, 84, 86.

125*

alvar,

18.

Srk, 89.

arab,

114.

Srk ahvli, 89.

eb-klh, 27, 32, 33.

Sarrclar, 108, d 11.

ehirl, ehirl t ifesi, 33,

18,

56,

73.

T iry k , tiryk, tiryklik, gegn tiryk,

ehr-em nlilderi5 21.

ehzde im r eti,
eri,

17,

140.

32.

er'a t,
eyh,

73.

T o pu lar,

.13.

27,

28,

32.

T o p u lar bl, 27.

r-m end, 60, 75.

orba,

18.

T o p arabac, 28, 33.

21,

57,

T u cu lar,

103,

108.

11.

T u -i H m y n , 11.
T u lg a , 119.

Tfenk, tfenkl, 3,

120,

124.

T fta (ak m avi, fstk), 25.

T a h fife (Bu kelim enin ok nadir bir kelime
olduu
larda

ve

en

nem li

bu lu nm ad

belirtilm ektedir

araba l gat-

D ozy

U r ( n, yn, Bk. T an k laryla T a r a m a

tarafndan

M esel,

Lisn l-

Szl, V I ,, s. 3928), 15.

U u rlan m ak

A r a b . M . Q uatrem ere tarafndan bir

takke eidi olarak izah edilen bu, ke
lim e R . P. A . D o z y tarafndan hafif,
kiik bir sark55 olarak
tadr ki,

m etnim ize

aklanm ak-

u ygu n dm ekte

(alnm ak, Bk.

Taram a

Szl,

V I.,

T an k laryla
s, 3918),

57.

U lem , ulem -i izm , 2, 3, 7, 31.

U lu c m ie, 13.
U lfe,

ulfeciler,

ulfeci

garb

yiit,

ec

n eb i ulfesi, edn ulfesi, 3, 10, 14, 24,

dir. Bk. D o z y 5 Dictionnaire des noms

36, 44,

tadr ki, m etnim izde u yg u n dm ekte

62,

63,

73.

78,

87,

89,

92,

IOI, 120, 126, 138, 140.

dir. bk. D o zy , D ictionnaire des noms

des Vetem ents chez les arabes, Am sterdam

1845,, s.

160-162;

Persian - E nglish

F.

London

1947, s. 288a), 24,, 25.

39.

T cn,

70.

T ara
Tavuk,

skf, 100.
stdlar,

117 .

stdlk,

18.

m m ,

haremi,

sk fl kapucu, 99,

T arh a n a , 56.
T as,

Steingass,

D ictionary,

100.

m m vzer,

i.

45.

115 .

T z e yiitler, 13, 59.

T a z ,

Va%

57.

T e c v d ,
T efti,

14.
(M e h y if teftii),

23,

73, 78,

112,

1 r3 *
T e m cd ,

13,

V 'iz ,

13,

V kf,

72.

126,

127.

126,

127,

Varsak^ yarsak kubur, 27, 29, 75, 120, 125.

14,

V eresiye, 96.

19.

V e z r,

Tem essk, 95.

T e n e f ber-tenef,

110.

T erakk , 9, 35, 36, 54, 118, 120, 121, 122,

vezirler,

kk

vezirler,

vzer,

79 ? 86, 9 6> 3 ? H 3 -

V e z r-i a ?zam , 5, 6, 7, 11, 12, 13, .14, 15,

16,

21,

41,

45,

Tersne, 118.

64,

67,

T ev liyet, 21. - ;

98,

102, 104, 106, 108,112, 113 , 114.

123.
..

Tereke, 128, 131.

T m r ,

tm rlar,

80, 81, 82,

3,
121,

25,

38,

122,

T im r

(eknci tm r),

T m r

erleri,

78,

79,

125. I .

25,

74,

121.

23,
47,

69,

99,

100,

113,
115 .

V o yvo d a lar, 4.
V u k iy ye ,

12, 96.

3 1, 33,34, 35,
48,

7.1,

V ilye t, vilyetler, 8,

V il y e t ktibi,

79.

tm r erbbi,

T r p a n ilmi, 103,

74,

124,

22,

11,

114 ,

49,5 1, .53, 56
74,77, 79, 81,

12, 36, 49, 64,

115 ,

122.

Yedekilik,

Y a d , 105.
Y fte
Ya,

Ye, 9, 47, 73, 93-

(nev-yfte), 70.

Y enieri, yenieriler,

53.

Yam a,

m .

Y elken T a k y e , 99.

5, 8, 9,

65.

yenieri

Y arak, ya ra k kullanm ak,

10, 35,

47, 48, 74, 75, 76, 77,

37, 46,

III, 125.

Yaraksuz, 76.
(G n ah balanm ak,

m a

t ifesi,

3,

28, 30, 32, 34, 37, 55,

64, 65, 66, 110,

Y allar, 128, 129.

Y a rlan m ak

15,

120,

131,

134.

Y en ieri brkleri, 29, 32.

Y en ieri

kthds,

Y en ieri

kllar,

Y o k lam a d a

121.

134.

bulunm ak,

44.

firet olunm ak. Bk. T an klaryla T a r a

Yolda,

ma

Y o r g a (K rkndan sonra eek yo rga olmaz)

Szl,

V I.,

s.

4356),

21,

84.

Yasak, yasak, 15, 16, 17, 31, 33, 34, 39,

48,

52 ,

53, 55, 56> 9 i, 93,

107,

119 ,

137.

(R ah van,

Bk.

T an k laryla

T a ra m a

Szl, V I ., s. 4668), 10.

125, 130. 140.

Y a tlu

(K t, om, di, fena. Bk. T a n k

laryla T a r a m a Szl V I . , s. 4390),

Z ahire,

55? 58.

101,

Y a y , 39, 49, 75, 76, 120, 125.

Z erbozan

Y a ya-b a ,

Zenet,

63,

64,

65,

66.

Y a y a k yrm ek, ya y a k yryen hizm etkr

t ifesi, 8, 15, 17, 30, 31.
Yed ek,

yedm ek,

m .

102,

arabas,

121.

87.

Z e v id,

13,

14,

Z ey tu n i

sof,

26.

Zrh,

131.

62,

120.

F. s

> -S a ^

'

'

t l i . b V l* J

,*

'-'* *

1j ^ # ^ J \^
\

1t i o

j j

*^ *V f

s -S ^ j S ^ ^

*<^S*S>&.

'~J J ^ j j < S j ^ j l^jra

^O.sS.l^? "? **) V i l ^MLJUTrC^

t>iA 3 I^L

J j\

Z M ji^ jfe ^U ^ U ^ C i^ ljj c io l* <sCL*/fcJu*_-i

^ Jj^ i^ = ==i^ ' >

cx^ = y

j 1^

<=&)

^ S ^ v S fo ^

J(3^S ^ ts ^<cV^-i/ J jl 4W

'?' *0->->^

< L ^ ^ s s =s

*^$3 ^
^ ^ f < & ? 't A 6

,j

<* ^ I v ^ s 3!?
Ufc

* /*

io

.^ .- C ^ .

> L $ j ) j \i^ -
^

*\( /

J
>.s.

\^ J

o - (t/ ; U-^Jf &

- V

J-v&

J jJ 1

c\j (J:j j >j J 3 i^r*At k cx xk = j 1

'

'

c f ?
* T

li^r.CA ^y

! / jjr

^ & J j$ J .

-tu

\J\j A';y le ^*0 i jr

=?4\ jtS ^ - ? J * t) J J * '^ U ^ > ^ = S=^ '

v^ f[

v -^

uU U o l U j r ^

I S o - ^ J ^ .-

^ r C ^ & # y <&)*>cd'C/* W * U e ) l* J
s *i
\ |

4^

^ J * tA ^ r ^ fJ O j ' '
^ (O

J-5

1_/..

j-j l>^ o ^ L u *

C o ^ i \_$)& S2

jAi

liol(_
. j^.L ^ . Ls-cjS

o\^o

4!$&***?

* s >

J.

J >

{ j^ y js )

/?<>9 '>:*)&*

'^ ^ y* c ip j^ * } &

*ci l j J

^ j^ f f V S ^ y .^ jJ j^ * J > ^ tS r ^ ^ J & &

,

' N

'

>

jS S ^ ^ ^ A jL b

j i 'J <4^ ^
C^j'

t? '

\$ r^ -

e& U ^jl

& \j y ^ * -^ )

o jjv & J s jV i}
/

^ *-

2^)Aa>^>\1)1>)'iu U j^ - c A j

k t^ e J <^)
> jo jly A ^ jc jC ^
j\r

>

y ')

^ S r r *

..
s

7
s

**

dl^ ^ c r ^ # c M 'j ^ a j l ? U ^ ? ~

4^ *^

j>->1 1 6 ^

'n^_WHr*-0

jjj)

c^?X< \l / j < 110

> ^ 4 ^ 15

/T \'

'

^ S - ty + tr j ciA. \y

<-fis ^ _ A c v #

<-A / ^ '

(Jj \d\j A i) ^ f \ & \ s 2 jJ j

^ ^ < -$ A > l^ , & C ^ J e & ij' ^ - * ^pJ <^%*- \t)

^ c )j^ L ^ ^ < U * | ^ >

< ^ A ljU jA ^ ;^ - j / ; b

^ ^ - 9 ^ !=s^ i ^ ^ - 0 \i^ j? jjf> '- *

^ V .c '

j^ \ fjj k = z * j& \ jp t a j

"\ * ""

J -^ '

6 ^(-5^ J j '

'

c '> ^

^_Ja*

/ s

I' i

'

"

" /

*^\ w^\>> C ^ d i J <bjAAf'J$lsSS> *jX>4f }

X j > J ^ S

j < ^ ) } J } j^ U A '

^ j / i^ j>

j'L S )^ t3 ^ J

J !^<l\sjy*j\

'

"

- W *iAl>

Ifv^ J j, l

Ic ^ ^ A ^ S S

'

\ fr '\ j^ / \ ^ i
l
'

< -0 ^
'
*

1^ r r r r ^ ^ f J > S > & J j J i [ t j J ^ J

*(

^ ^ .i>
v
.

cwrt | j

^
'

-jj^ luJ^\ aj.\; ^

1Cjf&
]

- ^ - ^ *X?

^ f v t k j c>3 .\< L ^ rrj 1>X v

t v
LL-~

*X . cS *h f
^
^

Se^ V j J ^ IJ ^ j ^

jjj\ & > J > * & >

1
*

-\ *

j?.

c i X ^ j J ^ l ^ ''
-.
~
jju

"'

- ^

',

* "

t \ jK A ^ h j?

' .

x
< fir ? ,

- * * *

'

'

_ ^ = o \ j L ) j ^ L 5 y $ ' c ) j_ y ?

bJu ^ 1o jc ^ - ^

^
&\

*$.'7 f f } \ j N ? Jr*jj^ 3 *X s
'' "
*
! f
5

* \ i^ b 1/ 2>A^.C?^1 tA ^ -'

^ j'
t3t^ J

2^_

jl ^j x

;>* 0 ^

*j
JJ ^ L r ^ k V5"

< j ^ k U ^ J T 8^ t / 6

U i ^ JJ
,7

'

Jj ^ = >

\<4 ^ - 4 ^

o>t) u>\v j 'J f* ^ U^;

J $ rf o i A i ^

* j)j )y \ L s u > y \s J } j'i^ = ^ j* C i, ;>c ^ J ;)

~s

" '

"'
^

) ^ j\
'

j ^ ? IlA ? L cA t: ^

'

'

"

a r

^ . **. - __ ' ^ L>^ A > ^ *^ "j> ^b/u.

* *
.. \
V '

j j 3 o ijS l)

llv i* < o / ^

'.

'

\
J> '

) 4> - ^

@ f^ a f

^y'

c ^ o 2 jj^ > j\ j< * i) + = ^ & j> y ? * c s^ v j

\

t i j *

(J>^ *-^ ^

^ A jo b
^3^

l) =

^ l>

<J>-\ ja s

L ^ y ^ j kCL-V^^ ^
'^ ^ \ ^ i^ = = = tj3 j j>j\>

-*

v jf ssst ^ ^ P 'J

oj$2(J^x>& j)\ O j (sp^(3 ^ -^5 L -b ^ A ^ v j^ ^

** v r

^L)

^ J J ^ A jr ^ v 5^-J

- 4 ^ > t^ c ^ y * '
'

< C jj> *J^ >

hz

C ^ ^ y J jJ y jk

aV ' >XUj JCjT

k - cS > j

} b ^ J ^ O fJ

 )} $ *

( f \ i % ^ J ? J ^ ~ jj& I X ^ L j^ m a^ 1

a -UXL^ ^

ls ! - ^ J ;j_ jj

j*

j_^'

iJ r :. b u -b c ) ^ l; j A ^ /
^

JS ) j& .
\

jj

$ *cJ Z * = a

fA ? ^ l ) : t> b^ C ui= ^ ^ > j

\

'

< s & ^ ^ ~ ^ ~ > jk j S j j j

\

>

N "

^ jjjC ^ jlu > U - ~ao*\ c ^ i L

<j

U j* - ^ <>-^

'

l> CJtJ^4> U ^ 'J*

" '

b it t i

'^

'j j i
\

L$j'}}^J^Lj^\/Jjjitlj^ AJ^JijJ O A ^
j

j^ y -u
l^-~**u v- {>1^^ a A-

ou u
(ic >j y l*.

cl)j> l -l );5 i ^ l i ^ ( j

J y/ k / y . . y

' ^
>

-i"

^v j y
>

*1^ /^ *-~^>
O
. '

C l ^ j ^ J ','1
v
^

ca>^.

jj^ jj$ o
*'

' * * 1 -U<
j* ,
\J .
/
'" J l
'

'> > t

t*

aA tf/ &

6 *r

4 * ^ ^ j 3 j\i*

1J ;

j f o L ^ ^ j ^ ^v?' c j Va^

jAj\> a

d ^ J -?

L ^ ^ > -^ C x ^ = = ^ ^ c J ^ v ^ c s

J ti;j t)\-^=^r

"

\
J ? ( ^ 3 / > o y^L* J J ^

aS ^ o j j

& & * c \

L fjr J ' tlS *

'

>*

\* i / U ^/i
^
"9^
%
^ > '

^ t * A ^
^ jjj|

i*>

^ y ^ ^ . ^ c S r y ^ ' lj^ < & U j'

'

'

t^ )y ^ = = = > fit* , ^ jy ^ A -^ f'

4 1

f*

t.

li* -5O
1[ ^ t^ s s s ^

J J ^ ? J ^ J ^ J ^ j'O jj\ j AjjI A ^ J j ^

|
*
l/>
bjj

^ c ^ b j y j A ^ - < r ^ jb \ & = = = *-> $ &

' ,* J < ^ ^ 6 C > ^ b - - l

o j \ t v ^ a\3 u/ ^o< a> / 1*

^
*

>
- fe

4 $ f c jj U > j\J1^ [>

**.-_.

^ J j^ j

L ^ \ ( ^ \ l^ ^ j^ < ^ j) ^
\

J i' '

\ '->

J a i J j \j\ j y / j 3 ^ &

'" V ':

s - 5 ^/ 1*3j>.1*J2A3 ^I k jA i^ u i^ jA )

^ r* ?

t) ? s

\
y^
*-cA> C P j j b

1
^^

^ ^

^J*
V

iy ^ ' i *
^C>X ^-)

< JJ}\ jgL& K yd

I h

s j} J C j \f

9
J.

<4 / * ^ \ j/ * j > **''4 & J * -

<
4
Ajl
fi& , Cj

&

d s ^ K ^ j

h
'J v

j*

t ?

/j

j u

k
$

i la

s s :

^'fj^iC
^cAyj
**Wi=^iu-Ac*V>Aj/J
- \

..........................................

'

'

jP,'A(V$ ? /v5v
. s 1/
\

%S

c p \ ^ ^ \
Oy r

v*

?< * $ ; KV ^ * ;
jj\

&

6& \ s A

^ ^ ' <
5sv *.

: * * &

'* ^

* / y ^

C ^
^ f *

e ^ u

C M j) \ L ^

v>

v ._

ii _

'

' . r i

4 ^

^ a ^ J r ^ U A ^ i

$ 5?

* v v c tv

^ K" t.^
.^ v
C "V

'

&

<

j. ^

* it

L^^^cfiir

y**r

' O

T-- fr~*^ Jr ^ ** <~w

..
'
( m \*. /A :A .^ A " a '. \jK

l -. \j_ . ir j

v^- '^; ^^juiy.4 )'o^^'>

p^L' %*
- '^ k * u

Is'c^/

. ^ i ^ i ^ S c ^ ) ih ^ ^ ^ i0 ^ \ < J ^ \ ik S
\

1
o i, h

'

3^

--UaA j '

j ; ?L

..

j ^

t y

&

t i

&

* *^' . -\
ij/j cJ*s<*> -yv"'

^ o)i
J

-o j p c

ty r d *

^'>Jk^ic ? t> ? \ &

& \ &

^ * -

cz& j

it#

ji,^ J/v**'
% cJ^I

>

yM

j^iAo*
*

v / 'U
f i

V Z J J 'i j r f i

*/ * *

>j,

> > # * 1J ( &

y

*,

r^ v

1-A ,

.*' ,* ; i-''

't i 's j 'j l c i ? ;

&

.i- A

J k < * > i V ; ~
V/f

{h
A ~

f y j . ^ > J ~ > u yj
7 *c/'
'

# *

-/

^ S })s> /t/^ j
S < r/

t,,

" .Z 'M

a ~ ,

<f

t o j^
i i , ;
- < 'A
r ^ e^
/
b z j & j * 4 j j } \ ys>jb)iS//i/(/ji
/

,.

'

' ' '

Jj = = SajjjJ> \

<M

^ d y ^ & js

W &utii :J ^ k ^
^

i4 p ^ fS ^
^ (/
Lfji

*e^\

U - ^ A ^ 'u ^ j [ f j >]/* <-~^

j b ^ 1 t f j Ij = = ^
'J s } d \ jr fc >

1V

-r *

J ^ $ 3
oS c ^ 2

?JlVi<l

* ^

J a ^

13

j>-

*
C>J l^ j} 5 4 ^ \ ^ < v

y i'jJ b - jJ ij,
'J -'c tlS j/

A .t

fcA'

fi J
J & V
d $ J j j j

tr

^ N - " i' ^ y p xS y S { Us
^ e j ' O t

\J l j j j

Uf e ^ c i r
^

fc,/

l
^

o U j A ^ / S jS ;1 > < 3 ~ "

M*

-$ ? .

*Xi

'
*>

L^ J-J) f j f j

9 J ^ J^ ^ = = = Z V

\ j ,
**

j 4 f.
j

JLjkssssJ^
4 ^ l>

&

jl^AjfjjjSPl \j*i\<J^li
X J j d is > ^ ^ j b J

J jsi i

** /

*
J3

Y/S

<J l

*-

^ A ^ ^ V o > j5 l

< ;j !

JiA

' <y.U>S fc54*^

^ * *' *

S*

^ r-? '

r* V "

CU s j j ^ ^ L ^ j J ^ ^

'

'.

i
o!jUs=s
y Ji /. V . l ,

liP u N A l )

'

<fi.-

33

' t

'

^ l^

^ ^ c x Ui >\ !- ^\

0 & }y > x \,"-r - t ^

6
*
^

-V ^

*/ 1

s t r ^ * lk^ > ^ = = Lo c j -4
V * ** /
J i b ^ ^ b Aj^==?h) o ls '^ a i>

'/*5 j z > z X 6 ^ u s
j * 1 /

1*

* "

"/

%# "

# ^

'/

* *

'

k jjy b
S '

A S,

.W

"

^ _

I >

CP^j

'

>?*

u ~ v ; > )!> & ?

VJ
^i) Sj>

Sf i& L & J A z ^ - U * <

^ j j - u ip v ^ j ^ '

1 1

.J s f o '

'
X} \ s>
'
"

J^ j k j C &

'

-n------- 3 3

J * jI

* - T, '

</

/
^

*C w -V ^ .* j k
'

'

^m AS(3 UjL?\{J**

*/

Sjl v - - ^ 6 b > J '

bJd^ C ^ *^ = = S
/ .'

3^ ro
L\

_J L >1

1/ jl/ *

JX

">

*> '

L^fb/^cTAif}X~ = j }[dJ

'

^f^Jcly^

* ^

t/^ ^ wO ; [3 i

'*<o\^ ^ s= s \ j,y^J ^ S * ^ ^
^

*[ '

'
/*~ -~ .?


Jf *

tk t*

i \ < ^ \ j i j ^ j C < J t X f J i jie*?^ 2 p\

\ jj j[ ^ S s ^ } J ) j\ S * C i

^M >b

JA ^ U i > ^ = ^

"-

*t

- ----- *.^
.%

jA
i

j \i't^V)\3

"

J y V ^ f1
^C-b^J}.^;C>
> y & f^ J ?
^ w *

viaL > j^ j\j= = zz>

*%V ; '

y
^

6
*

- /

j ^
*

^
1

"

\<Xf?J

x ^ = >

^ < iX ^ ~ 0 ^
*
jj

^j

s J jH j

K ^ = ^ j h Xs

^ f - ^ U > \ ^ j S j k s s A i l / y ^ j p -

3 $ 0 i} ^ ? ^ r jf^ ^ \J ^ J ^ x M

'

{ * /* 2 }

^ \ l\ ) S W

#
>

c^A?'

'

< ^ 4 t e ^ i^ U u ( P d $ S & $ & > .

j\ ^ \ j^ o a a > ^ y ^-A ^r
j . V\ - -. * . . . \ ' ' < lZ s'

- -

O J ^ a ^ J j < J = = Uf
^ ^ S ?-> .< ? J -b V ^ J '

^^^A^t>\l
- iU y j j$ ^ = = ^ * u > y c

M V ,

>

^*b ^9

!*

" r

L C ^

X
*/
5*"'}1j"cAa1- t
/

y
j

Sj^ 'V - ^ .^ % ^ - 3c ^ ^ '

'j i ?
y)

>)~* '

* (*/

^ \ t j \ y Z J \ <u J t ^ v^ A X i A j u J y (

$? ^ ' 6 u j | J b
^ } t O

"

*(

**

U j j t f (rtU>J ^ V k'

2.\ _

~ '*

plbl^ *cilj>*u-t/^\c^cujf-Ujf-i
^
1
v/
a ^ ;

'>


**

#>

b d T ^ ^ ^ ^ K^ < j y s S^ J

<^]c-^rw^^a

A dJl4 a I-^

> s$ h y X ^ j

'i j U

d C ^*

*\

J j'C S & jf z & J S A j U ^ >=i / ? ^ J c* > ^ p' '

l
^

G w lj W ^>

< ?4^

s^ - \ h $ 'fO '^ k i'/* j c b ^ - L ^ J < ^ j\ & \

t^ - \

\
u

'

-v ^ '
^"T - ',^ '

x-

*'

'

g1

U \j

> >

n l V y '. .

} o

>

0}

* 1

!- Vi ^

V ' J

^ .r , .<>.*/'.

*>

a 5 C-A> h ^ - V

' < -^

*<*

l> V * f ' <-^?

/^ 3^^lTj^i/jl^>
A&PU*?
I
,
&

& J ?

A > jp *

'

^
**
/ /

>
^

) y j\ ^

."
1 j>

;
Sj \ ^ ^

j j

Z>j & - o L ^ > l^

c^-s-a. \i 3 c p

^ J l

'

y* .

-^4)jL*j-id^U)_y.l*'aj ifjsyij^j l.<jl

j

V '

"

y V9

/y >

& **
t
m o

* c ^ > ij> o \ / ^ < -- ^ c l> ' j j ***

'(S j Sj \

] j&

S
J

1i o

l J ^ j h < # c ^ & ) v k

*6 * - ^ -

JU ^ ^

L ^ L ^

a ^ c A^

"

^ -t^ a L ^
. /

*r

< ^ ' j

L> ' )

'

' j > $ C \ js
y/ V

* '

P Of

*
/

U y.v i- ? J

>
^ V ~ *j I s ^ ^ ^ jy ^ y t 4 ^ J u )o b >
*>
*
*& i i j

*t
~ ^ 'j \ r j J J * ^ jj \ jJ y v (^ 3J ^ > \ * C L ju >

. *

-^ fy d ^ ljw ^
*^

^ ^

'- f - l i ^ .^
^ 6/ j

* '' * S

"tjk ]J I L m S O ^ A j i i \ j

t-

/
f i f/

'

>>*

y .'v t .
A

f -

1 ^ j> \ 4 ) ^ u > j ^ ^
^ ^

/ y

.
^ f 6(

**

*>/

* * \% t ' J

**

y'

v ^ lk d ^ r - ?
/
*

*'/

Jh} ^ ^
'

^ 'j O ? r * - ^ L r cjji) 1
" ' - ^ K - ^ U f ^

^y

^ ^ i / l v ^ J C ? ) \ C h $ c*j\> j.

^\

\ j$ * & il> y & ^ & S K h ) / * - x f ^

S
P

0 ^ \

Vc>

\^ ^ r ,!>1

y -l

'

^ c P r ^ S ^ 7^

Jz*\

l) 0

1
^iL' t kj 1

o 2^

k w o J > ^ A "J J a
*
r
^r
l5 j\ \ ^ ^ = :=

^ * U ^ U / J ji^ J l^ c / * < - ftr ^ r ^ / t

k 5- ^

"/

c s r ~ -^ j U ^
t
/

'

\
'>> __________^

A 1^

^ 1l j z J k 1,

J f y i c o \ s {J

( lO / j

j ^j ^'

'Jj &

g is J *

I f e &

f te M

'*)

'

/ ^ ^ < j S^\*^

? t ^ t <Jx^,

^
t'

j 1. y
' i l
V j ?

/ M

>

- -

'

4 ^

y1

*
>\; ^ 4 ^ 1 U -^ ^ J

>

' > l

.
'

. .. \ . ' . / '

^ '.,

'

a$j

T? < 41 ) i ^

^ s s ^ I f j^ > l

ur^U* fy s s =
r

*\

Jk\ S ^ 4j

3 S i 's \y

* /<*L.

* \ '
s * S *>"

<& )O
1

. -

lj U y vk*

c^4riJj^===^/0\3 V
I

\
-> 5

+
A ^ I * jA 3

$ * v jj& s ^ x>
* +

:m

**

v~-

J \)

^^ ^

ls ? b .) * J ? J ^

J ) 1 ^

$ h ) s > x + * $ & *s 3 ^ '* ^ A 4 * * ^ > ]

{ j)> j j^ !!) ^ ^ h \

U*-^lr)i J J jh \ ?

#t
a li

'*

"

A > \ S j $ J > j r . c ) r } 0 *J '

jy&

s-

\ 4

'r ^ b y !?y
A

.r.v t . <^ \ v - v " - ^

'' j b A j b &

'<r

j i j p b j z f a o Jj &

j\z S &

A f 'J .o f J

'* 9^

o j^ l
^

^ > 4 ' dX>>A> j *J

^ C r4

U ; j^ ^ i/ j> \J*d 4 & ^ J t

<T7

^ l ip

o i

<4 ^ .

e *% V .

-------- S

vJi; U J ^ / C ^ l* ;

IP4^>*iL$
S

^ jJ v $ K

^^

^ j

**

) 4
^ S U ;!;> > ^ ^ '

**

"

& g s s > jJ i \ p i s

^ J & M A s y l* C i

0 $ Gejl tj J U j ^ A ^ i ^ i r j L ^ f T

14 ^ 3 *

T *

>3 '

> J p l *

U y

C s fb

^ J J 4j j \ $

J ^ j)l

^ A -1c M

'

-v -

*\*JS L L < 3 ^ J 1 i'> ^ ip j\ iy ^ l^ d )j \Sm J %

< ^ -S ^
\
|
S

I\

>./.

'

'

A>

jj

)& *

tj *

>

j> V .

^ A

>.> ..4 .A

'

'
*

t^

aU

"

*r

s *

" 1

U ^ * 10*
-4 ^

'. v

c$- t i ' c S
S

<
K ^=SS*

4>f

A j^ = s ty b \ ju jm U C s - f i^

* ^ l i & j> j j
t i

j T i ^ 'C ^ U 'l ^
^

"

JM

[v j M M j b >

\ jr ik

ip

* Z

i j k 4 M

*?.*\ i J j . _. ' f <\

sw
p

? ***

*t > v }/*

<

\ )j ^

'

^ ^

^ D

d J b i* * : ^ A

'

j*

J/T-* 35 ^ = = * ->J-^

V*

V#2 ^ W u cAj^V

J ^j\ y 2 J 2 \^ + k **C }\s ^>JJl^3/J4*ZW

J
^\
<
s
j J ^ z = { 3 ( jy ? \ < & jc J i

(!AiA*^?t ) j

J b^ *4

^ &

^ K Z S &

"

y 4 sS V

y ^ ^ j b U i i fc jb t y ,J j p j J * S ^

t % ^ jy & > 6^ - ''

s ^ y j; ? '

3*

6 j> j

- -

w-

'

11

* f e ^ J J Z .O S S ! & jf & & * j & $

s-**

9W

^ ^ J C ^ = = = J

** *

-5

l^ 5 W
c ^ l*'

l O j j j \ ^>.

A ^ ti <

^v^-

l ^ s b x y $ * V-^A)y>L^-l3

J^ l ^ l > ^ ^ ! < ^ = ^ o j j j W c / *

'S '- . . .

t c lV j? J * j>j y ^ J *

^y.

ta * ^ 1 ^

- 1

) ^

eL~===>j..

J $ L>

i^ i2m

^ %

/ $ ^

=>j

'

. -U *- *J
l

A ? tV :

fs \

\ K ' J t ?

>)

JC v J/-j\ c i* n i> <. Ar fa>- \ i - i l

4 ___

IV

A?

1O

JI

j U > < u o

I a ^ s J A> I<Ua3 kJTi

(_W^====,5 ^ k * r * ^ j j ^ f j >!
^ T F ')! I*

J^*A?

\)jy k < * jL .

'^ x ^ d j^ s ^ 3 \ K jr * ^ s .

^ r if) j h jjj\
iS ^ 3

NH

.. /

& ? 0 % } A jz )

<J>j\

<Jv^ 4 ^

?*** *^

<>j > 3J j ^ J ^ v J
\ "
ic) 1 j j b & j j k

"*$ h^V

- si ^ '

- ^ y ib

/j u j

^l- O

A ^ ik A < ;j * b r .>

/ */
^/^U \ \

'
3 ^ V j& .'K } L ^ A 5\/S.

J ^ \ ( j j \j
**

*----- *J \^ jL j\

^ ,A > U l ?U I.
-^ J

^yV ^-

[^=s=>'^y.

& d X * = = *^ c ^ ^ y

U ^ M r!

4 / t ^ c$J A j u A ^ L i J 10 S ^ - x 3j ? C ^ !/j.
'!
1
1

"

s- ^ J r V ^

u *;j^ \ . j 3j^

j jV.S>UJn-^Uo \s>Sj) j **U*Vf

L ^ y^ ss^ )

O ^J ^< J * -l> 4 ^ K _ i V ;

y*U y^i^Va>Uott kj>*J-OL-^j

t^ l^ C \

3 j V 'i^ 'A ^

>l^ j #j I*j^ j^ s s ] }

) j*

'^ ^ K ^ s s s y J j\ ^ ^ J ( J ^ ^ ^ > tjJ ' 1* 4 *"

1& & A & S S V JL

(^ J \ tj^ J ^ = = ^

U > \ ^ l3 ^

-ip

C X * = > ^

V;

-* ^ j ^ J ^ J ? \ i \ <-^ L^.^^C/^^-)-3 c A u ^

1
5 ^ \ ^ W - 4 >J U " J ^ > J j\ i > ^

D j o j t j ^ ) ^ . ^ }j .

d l .S

'+ r eBif r C ^ ^ J ^ = ^ & \ * r J L l ^

*

4A ^ W <

^ 4U

\io\^ci

U = ^ K ^ jZ s s * l
1

'IJ b ^ sss 3 C ^ I > o \ a ^ I ^ - ^ ^ d j ^ J .

*
V -


> *JJ I5
v C ^ * ^ - ^ *-rtJ^ 1c f t ^

"^ > )

O s - ^ fi & J J J ^

<

&

j \i3o Jk > b j% x \ * b )

<3 .^ 0

Z h z & j - to\ ^ ^ J t s f ^ b ^ J r l 5 ^ j j ^ 'y .

^
^ y
Ji ^ t ^ L r

a ( J 'j c S - U / _ v ^ u < _ ^ >

<S~2^J^jc>^ ^JJkJ'ij.<A)l^jlr^
U> ^

s ^ iA i) liU ;

- j^

i / c U ^ ^ s a ? 1< - ^ 4,> -f-5'

ixA )

>*>! ' ^ J ^ t / ^ J j M s f o b x 5 i u b l } - ^

\JlA ^ a i^ U?cj_? IiS * b i) \ j

IA t Iu r j.

j j h j OA tCf-li l j J^/Vj^S3 = ^
^

% U M ^

1 *

"

f j \ S ^ ^ j^ ' d A ~ ^

^ J J

} j \ j h

l f y

*
r ^ c

r ^ '- r i f i f b '

J -) ^ } j \ ^ \ ^ s s s > j)< ^ J j\ < A ^ J ^ >K ?

-------------- s .

jjj y ^ jt ) y W

.A

M j j /

o ^ ) d > j & b

U * J

e> ^ X *i r * jj^

J j^ .

^^ ' jf

gi
> jr

^ J A > v .< j^ A > t r v b ^ ]/ jfJ X ^ i^

'r d z s f J j i f r

jO j< -^ J j l^j>jZ*=2))b lyjAy! L-\J*^

kpj

l^S0U>] * l ^ \ ^ ^ ^ ^ = U J 5 b l

^ cU^Uj^i ^d jr 'J d J 'k jl

* y ^ c l > >i\l

b j j J \A j* ^ d j I

.^ t------ * l

S o \j j

\x

* \ J X $ '

^ b ^ i

v-& j>

\ jf J

^ ) j > ) ) ^ \ '$ j j ; \ t ( ^ j \ j : j } < v ^ J ^ x -

j ^

j \e ^ j | J $ C ^ = l

s J J ^ a j4 j

< - 4 / ^ j c cJ

Jj ! y j ^ j >

x &

(^ p X r?

\
^ J a )x ^ l 4\ A iA )

j^

--------

W *C ^ ^ ^

2 --------- ~ ^

c U p , i)j^

*k

OjC\

is

l iA 'j .

^c - i j * j)j^ is % lX j\ j,,

\jr*

'O O ^ J^ J \j2*A>

c)^U--}^W

U*w^^X>

'/>

4 4 ^ )-5
^

>* l j,U ui\ i l \ ) ^ ^

^ j ^ U j ^ ^ H f c 6 > >

W>Ui>

c j-cy .

d>*DW

/*'*
J K M J ^ ^ J V & ~ 'j Z)& JC > J*

</&y*

le ^ > j

(/'J

y ^ j & l ^ 55* '

> W 4

''~ * >>*o

\ ^ r< )j\Jp > j.

'^ h ^ A ^ J i>o j j & t ^ * ^ a ' W ^= ^s>3 i> i jj\ >

v
'
^ jJ

i^ \ s ^ lU ) / y

O j^ J / S ju b jL

J s

s *<

r* *

&

t F

j ^ &

- 0 ^ ^ j j ; , J ^ * * \> j

 > < ^ < ^ 5s^hw) ' ) \ ^ 4j l \JaoW ^ ^

"

______________ *

J L d i^

i ^ u - b l ^ U U S L i t- 4 ^ < J W
-* ' -1 . M . ^ !

v-

/*-

^ W ^ .^ u x \ )A iP

jj\ i

I .d ^ j

4 5 $ -------- I I I I ^ j 4 U ^ \ fUi\

& lr

H IR Z L-M L K

GR
Osmanl Devletinin, slm kltr evresinde, zaman uzunluuna ve
mekn geniliine sahip olmas, ynetimine ilikin dnce temelini
zenginletirmitir. Yzyllar boyu srdrlen gelenee dayanarak,
pdihlarla sadrzamlarna yol gstermek iin ok sayda eser kaleme
alnmtr. Bunlarn ounun mellifi belli deildir. Mellifi belli olanlar da, bu
zengin geleneksel kaynan belirgin dncelerini, deneyimli kiilerin erdemli
szlerini aktarmlardr. Genellikle, Nashatus-seltn, Nasyihul-mlk gibi
adlar tayan bu eserler, Orta-Dou Devlet geleneinin kuaktan kuaa
aktarlmasn gerekletiren ve siyset-nme diye tanmlanan genel bir yaz
trnn rnekleridir. Dier bir deyile, Orta-Dou devletlerinin, zaman ve
meknn yaratt farkllklarn arasnda menedeki ortak zelliklerine dikkat
ekerek dnemlerindeki hkmdarlara temel davran biimleri neren bir
eit siyaset bilimi kitaplardr. Bu grup iinde, devlet ve hkmet ilerini
hkmdar adna yrten vezr-i aczamlara sunulmak zere yazlanlar da
vardr. Dstru l-vzer, Nashatul-vzer, sf-nme gibi adlar tayan bu
kitaplarda, sadrzamlarn devlet idaresinde nasl bir yol tutacaklar, hkmet
erknnda ne gibi erdemler arayacaklar, onlarn halka kar davranlarnn ne
yolda olmas gerektii zerinde durulur. Eski dnemlerden rnekler verilir1.
Aslnda bu tr bir in gelenei, yukarda sz edilen zel bir
koleksiyonun olumasn salad gibi, slm dnceye dayal genel tarih,
felsefe ve ahlk kitaplarnn da slbunda nemli bir yer tutar. Bilindii gibi,
Osmanl mparatorluunun en byk temsilcisi olduu slm devletlerinde,
dnyaya bak ve kurulan dzenin hukuk erevesi, din kaynakldr. Devlet,
din kurallarna gre ynetilir ve otorite, hkmdra Tanr tarafndan
bahedilmitir. Bu otoriteyi kullanan monarkn gc ve kuvvetini devam
ettirebilmesi iin, ynetilenlere ull-emre ita at emredilmitir. Ancak, bir
Tanr buyruu olan, hkmdara mutlak itaati, deimez bir davran biimi
olarak benimsemi teba 2, hkmdar asndan vedyi-i hlik-i kibriya&r.
Tanrnm emanetleri olan kitleleri ynetirken hkmdarn zellikle salamas
1 G kyay, Orhan aik, Nasihats-seltin, Tarih ve Toplum

20 ( 1985 ) s. 62 .

2 Osmanl toplumunu biimlendiren prensipler, en eski O rta-Dou mparatorluklarndan

beri geerli olan bir gre dayanyordu. (Bkz. nalck, Halil, The Ottoman Empire its classical age:

1300 - 1600 , London 1973 , s. 104). Siyasal ve Sosyal dzeni yaratan teoriye gre, toplumun btn
katmanlar, hkmdarn otoritesine baml ve onun gelitirilmesini salamakla ykmlyd
(nalck, Halil, Capital Formation in the Ottoman Empire, The Journal o f Econom ic History X I X /

1 ( 1969 ), s. 97 ).

gereken adalet tir. Adletli olmak hem iyi bir hkmdar olmann n artdr.
Hem de bu davrann salayaca yararlar vardr. Adletin uygulanmasyla
teba huzur iinde bulunur. Huzurlu olursa, bol retir. Bol retim, zenginlik
getirir. Zenginleen teba, ok vergi verir. Bylece hkmdarn haznesi dolar.
Haznesi dolu hkmdar, kuvvetli ordu besler ve egemenliini geni alanlara
yayar. Bu temel gre uygun olarak, hkmdar gerekletirdii dzen iinde
tebasm eriat ve kanuna gre ynetmek durumundadr.
te, bu dnce temelinde, hkmdarn nasl davranacana ilikin,
geleneksel nerileri ieren bu tr nashat-nme veya siyaset-nmeler, bir yandan
zaman iinde, devirden devire aktarlrlar. Bu bakmdan bu tr eserlerin slm
kltr evresindeki zincirini izlemek mmkndr3. Bir de zellikle bunalm
dnemlerinde, bu temel dnceye dayal, dnemin hkmdarna adleti
gerekletireceini bilmesi iin neriler getiren eserler sunulmutur. Bunlara,
lyiha, risle gibi adlar verilmitir. Lyihalarn genel Nasyih kitaplarndan
fark, geleneksel uygulamaya aykr davranlarn ska gzkr olduu bir
dnemde kaleme alndklar iin, nce belirli tespitler yapmalar ve bunlarn
ardndan, ideal uygulamalar nermeleridir. Yaptklar tespitler, genellikle
klasik kurumlarda kendini gsteren deimelerdir ve bu tip eserler, devletin
gittike bozulan mliyesini, ordusunu dzeltmek iin verilmi raporlar
niteliindedir4.
Bu meyanda, adlet-nme diye adlandrlarak, dorudan sultanlar
tarafndan karlan genel fermanlar da anmak gerekir. B idat lerin, yani eriat
ve kanuna aykr davranlarn fazlaca grnd zamanlarda rf
mensuplarna, devletin temel felsefesini ve varlk sebeplerini aklamak zere
gnderilen bu fermanlarda sralanan yasaklar arasnda yerletirilmi hikmetli
szleri, dorudan doruya bu siyasetnme geleneinin rnleri olarak
deerlendirmek gerekir5.
Bilim dnyasna sunduumuz Risle-i H rzul-M lk de, trnn nemli
rneklerinden biridir.

Bundan dolay, btn siyasal ve sosyal kurumlar ve her eit ekonomik faaliyetler bu amac
gerekletirmek zere devlet tarafndan dzenlenmiti (A.g.m., s.

98 ). toplum askerler (Ynetim

grevlileri) ve rey (Ynetilenler) diye balca iki blme ayrlmt.

3 Bkz.
4 Bkz.
5 Bkz.

1987 .
1974 .

Uur, Ahmet, Osmanl Siyaset-nmeler i, Kayseri

Kitab- M stetb. yay. Yaar Ycel, Ankara

nalck, Halil, Adlet-nmeler, T T K Belgeler.

Kitabn mellifi, telif sebebi ye kime sunulduu meselesine gelince: Mellifin

ad hakknda gerek kitap metninde, gerek grlebilen dier kaynaklarda hi
bir bilgi bulunmamaktadr.
Mellif, eserini yaz sebebini u cmlelerle ortaya koymaktadr: " ...

mcflmdur k i culem-i selef ve fuzal-i halef (2b) RahimehuHlah egeri tefrih-i

zamyir-ipdihn- hmendn in ahvl-i eslf- kiram ve emyil-i seltin-i
cizma mil nice tenf-i mfide silk-i tahrire keide itmilerdir; lkin bu bende-i
n-tuvna dahi her zaman htr-nin olurd ki din devlete nfic ve her emr-i
mhimmi cmic bir kitb- n-yb ve hikmet-nib tahrir ve tatir idem k i her
kelm- pr-bereti ziver-i hikmetle rste ve her peym ve cibreti hilye-i
cibretle pirste olup yin-i ehr-yr- macdelet- gsteri ve mersim-i km-kr-
raciyyet-perveri babnda ktb-i slifeden her vech-ile mmtaz ve f y ik ve
mnderic olan drer-i hvr nir- hk-ipy- eh-i cli-tebr olmaa sezvr ve
lyk olmaa ricyet-i raHyyet ve himyet-i vilyet huunda (3a) ve syir
saltanata mtecallik czdi ve klli umrda cal vefkH-merm vukf- m-lkelm tahsil itmele eyym- saltanatlarnda mme-i recy sde-hl ve kffe-i
bery mreffeh*l-bl olup her diyr ve bildda olan cibd-i cubbd ve uleh vu
zhhd cenb- saltanat-me2blarn hayr ile yd itmee sebeb ola.
Bu cihetten cemiccihan terk idp ekser evkatta dide-icbretle ahvl-i cihna
nigern ittgnce bek-y devlet ve saltanat ve syi-i ahvl-i raHyyete
mtecallik nice re^y tedbir h tr a /.__/o lu p z olmasun diy cemc ve tahrir
iderdim ve bacz erkn- devletten bin-v saltanat- k hire ve ess- hilfet-i
bhirenn -el-yz bPllh- tezelzl ve ihtilline sacy- beli icr ider bacz nyeste evzac ve etvr mhede itmele sitn- (3b) sacdete hulu-
cubdiyyetm hasebiyle iHm ve carz itmei zerime vcib vefa rz bilp l kin ........
ola ki bir zamn- ferruh-flda m-fiH-bl hlden kle gele diyp bu slp zere
ehre-i matlb nie rzgr mestr ve mahcb kalm t.'
Buna gre eser, mellifin grp yaadklarn, evresinde olup bitenleri
not almas sre tiyle uzunca bir sre iinde oluturulmu ve zellikle bz devlet
erknnn devlet dzeninin sarslp bozulmasna yol aan tutum ve davran
larnn pdih tarafndan bilinmesini salamak amacyla kaleme alnm
bulunmaktadr. M ellif bu ii bir grev saym ve zerine farz bildii bu grevi
yerine getirmitir.
M ellif ayrca, bir vesile ile, pdiha: Bu bende-i kemterleri mutasarrf

olduum dirligm hell olsun diy v k f hli icmlen hk-py-i eriflerine flm
eyledm. demek sretiyle kendisiyle ilgili olarak metindeki en nemli ip ucunu
da ortaya koymaktadr. phesiz eserin yazld trihte mellifin dirlik shibi

olduunun bilinmesi hi yoktan iyiyse de, yine de ahsn kimlii, grevi,

durumu ve bu dirliin mhiyetinin ne olduu, kendisine niin verildii
hususlarnda belirli bir hkme varabilmek iin yeterli olmamaktadr.
Yine metinde yer alan:
(I)

Husrev-i gazi mucizzud-devle shibs adl dd

Afitb- evc-i burc- saltanat Sultn M urd
(II)

Serv-i gl-zr- Murdi dyim ser-sebz ola

Glen-i cmrine y Rabb irmesn bd- hazn
beyitlerinde aka belirtildii ekilde, eser Sultn M urda sunulmu
bulunmaktadr. Kitabn bana sonradan eklendii anlalan: Ubu risle-i

latife bir fzln teHfi olup Ftih-i Badd Sultn Murd- Rbi tbe serhu
H azretlerine virildugi nshadr notu ise sz konusu Sultn M urdm IV.
Murd olduunu ifde etmektedir.
Ne var ki eser metninde yer alan: Ve her halefims-seltin ve erefl-

havkin hazretlerine lzmdr ki dahi serir-i saltanata cls itmedin sanca-

hmynda iken vzernn ve belerbeilern ahvllerin tamm tetebbuc ve
tecesss ittrp her birinn ahvline mmkin oldu kadar vukf ve ttlac tahsil
eyleyp dahi cls- hmyn v k f oldu gibi mevcd bulduklar vzera-i
cizmun fik r firset ve cakl u kysetlerin ve salh diynetlerin tecrbe ve
imtihn i n ........ ibresi de, eserin sunulduu Sultn M urdm IV. Murd
olamayacann gl bir kantn oluturmaktadr. Zira ehzdelerin sancaa
kmas usl III. M urddan sonra braklm ve ehzdeliinde sancaa kan
son pdih III. Mehmed olmutur. Hl byle iken mellifin IV. M urda,
daha tahta cls etmeden, sancakta iken, vezirlerin ve beylerbeyilerin
durumlarn renmekten sz amas ve ayrca cls- hmyn vkc oldu
gibi diyerek szlerini srdrmesi, akl ve mantkla b a d a trlm a
yacandan; adgeen Sultn M urdm ancak III. M urd olabilecei
sonucuna varlmas doaldr. K ald ki: ....huzr- eriflerinde bir

defter olayd, nie n-mstahaklarun mansblar alnup sanca- hmyndan

gelen aalara ve syir mstahak olan kullarna zinyet buyrulduundan ayr....
ibresi de ayn dorultuda deerlendirilebilecektir.
Bu durumda, sonradan eklenen notta yer alan Ftih-i Badd Sultn
Murd- R bi ibaresinin, ya eser metnindeki Sultn M urdm yanllkla IV.
Murd olarak kabl edilmesinden veya ayn eserin daha sonra herhangi bir
ekilde IV. M urda da sunulmu olmasndan kaynaklanabilecei gibi
ihtimaller arlk kazanmaktadr.

Kitabn kapsam:
Mellif: " ... H rzul-M lk diy tesmiye olunup ve nice halat muhtevi
olman sekiz fa sl zerine tertib tafsil ve bu vech-ile tezyin ve tekmil olund
demek sretiyle eserini sekiz blm hlinde kaleme alp dzenleyip
tamamladn aka sylemekte ve eserin sekiz fasln ayr ayr belirterek
ylece sralamaktadr:

I.
II.
III.
IV.
V

F a s l :Pdihn durumu.
Fasl :Vezrlerin durumu.
Fasl :Beylerbeyilerin, dier mernn ve askerlerin durumu.
Fasl :Ulemnn, eyhlerin ve seyyidlerin durumu.
Fasl :Defterdrlarn, nincmm, resl-kttbm ve Defter-i hkn
emininin durumu.

VI. Fasl :Resl-etbbc, ehremini, aba, mutbah emni ve helvacbanm durumu.

VII. Fasl stanbulun, dier bayndr ehirlerin ve Tersne-i mirenin

durumu.

VIII. Fasl :Venedikin ve dier kfirlerin durumu.

Ancak, sonundaki tem me kaydna ramen, eldeki eser sdece ilk drt
fasldan olumakta ve V-VIIL fasllar metin iinde yer almamaktadr. Bu
durumun sebebi belli deildir,
indekilerden de anlalaca zere H rzul-M lk devletin btn
blmlerindeki uygulamalar konu edinen ve klasik dzene aykr ilemlerden
ikyet eden bir eserdir ve ok yakn gzlemlere dayal bilgiler vermektedir.
Mellifin verdii bilgilerin gereklii devrin ariv ve dier kaynaklaryla da
dorulanmaktadr. Bu hususlar ayr bir alma ile bilim lemine sunulacaktr.
Bilindii gibi Osmanl Devleti, bir byk slm siyasal kuruluu olduu
iin, eriata dayal bir devlet dzenine shipti. Ancak, egemen olduu alanlarn
genilii, kurucu ve ynetici hnednm slmlk ncesinden de kaynaklanan
eski bir kltrel mirsa ship bulunuu sebebiyle, eriatn cevz verdii snrlar
iinde geni bir rf uygulamasna da shipti. Bu yapnn rgtlenmesinde,
pdiha it erkle r balca kol tarafndan temsil ediliyordu. Yrtme gc
Ehl-i rfn, yarg gc Ehl-i lmin elindeydi. Ayrca, brokratik ve ml
rgtlenme iin geni bir kttb snf, defterdr ve ninc-resH-kttb
makamlarnn denetimindeydi. H rzul-M lk' de ehl-i ilme ilikin yararl

bilgiler ve bunlarn eserin yazld zamandaki durum ve grlerini belirleyen

salam gzlemler vardr. Bunlar ve eser, en belirgin izgileriyle ylece arz
olunabilir:
Mukaddimede hamd sendan, ayrca, bir cmle ile Hulefa-i ridnin
anlmasndan sonra, mellifin kitab yaz ve buna Hrz l-M lk ad veriinin
sebebi anlatlm ve eseri oluturan sekiz fasln nelerden ibret bulunduu
belirtilmitir.
Mellife gre: Dny saltanat ve hilfet, Cenb- Kibriynm emnetidir.
O yce mevkide oturanlarn en stn ve en adletlisi olan Hz. Muhammed
emr-i dni izl ve erz-i mbni ihy hussunda trl trl mihnet ve belya
rz gstermitir. Bunun sebebi halfelere ve sultnlara yneticilik retmek ve
onlar aydnlatmakt. Y oksa A llhtan dilekte bulunur, asl zahmet ekmezdi.
Vezirlik drt byk halfenin makamdr. Bunlarn Hz. Muhammede tam
bir dorulukla ne ekilde hizmet ettikleri ve halkn durumunun dzgn, iyi
olmas iin ne lde mihnet ektikleri herkese bilinmektedir. Bu kadar
azamet ve evket shibi olduklar hlde bunlarn giydikleri en gsterisiz, en
sde giysilerdi, aba ve bezdi. Dim tasarruf etmek sretiyle hazneyi
oaltmaya alrlard. Bununla birlikte onlarn heybet ve salbetleri btn
dnyy kaplamt. Gerekte de mevki ve ululuk heybeti para pul, mal mlk
toplamakla olmaz, halfe ve slm pdihna dorulukla, sadkatle hizmet
etmekle olur. Hinler ne kadar yksek mevkilerde bulunurlarsa bulunsunlar
yine yldz dkn, yz kara olurlar. Ettikleri haymlk mutlaka bir gn
pdih katnda ortaya kar ve cezlarm grrler. Bu yzden vezirlik
makamndaki akll kiilerin Allah yoluna rabet etmesi dny cifesine meftn
olmamas, dim halkn, yoksullarn durumuyla ve tutumlu davranarak
hazneyi oaltmakla ilgilenmesi, savurganlktan kanmas gerekir. Vezr olan
kiiye, Allhm inyet edip hidyete karp slm nimetiyle nasiplendirmesin
den sonra slm pdihna vezr etmesi, pdihn da halkn ynetimini onun
eline brakm olmas saadeti yetmez mi? Bu nimete kretmemek insfa
smaz.
Pdihn dny ahvline bizzat vkf olmas gyet g itir. Ancak
pdih halkn durumunu dzeltmeye, vilyetlerin gven ve huzrunu
salamaya niyetlenip ynelmise, Allah ona yardmc olacaktr. Mellifin
muttali olduu bz olaylar pdiha bildirmesine tam bir ihtiya vardr ve
bunlarn her biri yeri geldiinde yazlacaktr. Pdih bunlar okuyup
dnecektir. Y avuz Sultn Selimin baarlarnn sebebi, her ite Allha
tevekkl etmesi, dine ve devlete yararl bir huss olunca Bu, Osmanl
kanununa aykrdr demeyip hemen icrsma ynelmesi ve Sultnlar her ne
ederlerse kanun olur diye buyurmasdr.
Sultn Selm merdan, defterdrlardan, etrf ve eknfta beylerbeyi olan
ihtiyrlardan deneyimli, akll, bilgili kiileri vezr edermi. Eh yakn
kullarndan bile saltanat ilerine ve halkn durumuna ilikin en kk bir yanl

i yapan olsa asl himye etmez, bunca zamandr mahremimdir, hemdemimdir

demeyip hakkndan gelirmi. ou zaman ayak dvn eder vezirlerin her
biriyle tek bana grr; sz, dnce ve tedbirleri birbirine uymadnda,
biri tekine kar ktnda durumlarn aratrrm. Hangi tarafn hakl
olduu ortaya ktktan sonra, dine, devlete ve halka uygun^olan ileri bir yana
brakp da dier veziri yerinden uzaklatrmak ve ayrmak iin garazkrne
syleyen veziri hemen o an kl lokmas edermi. yet dierleri arasnda da
akimdan byle bir ey yapmay geirenler varsa, bunu grp akllarndan
karr ve btn ilerde birlik olurlarm.
Ftih Sultan Mehmed Hn da, herkese bilinir ki, dim ulem, suleh,
fuzel ve ukal ile muceret eder, saltanat ilerinde gnle ho gelen fikirleri
olan akll ve tedbir shibi kiileri bzan emir, bazan vezir edinir; bzen de uzun
sredir beendii kimi beyleri ve vezirleri -kusur, ihml ya da uygunsuz
durumlarn rendiinde- hemen o an huzurlarndan uzaklatrr, hatta cann
teninden ayrrd. Daha nce yaam byk sultanlarn byle davranmalar
nn, devletin devm ve saltanatn bekasna ilikin son derece yararl makbul
bir yol ve mkul bir hareket olduunda tereddt ve pheye yer yoktur.
Szm ksas, kendisine izin verilmesi hlinde, mellif -hiretinden
korkup- bildiklerini dorulukla pdiha arzda kusur etmeyecektir.
Kendisinin asl, bu aalk dny ile ilgili bir arz (dilei) yoktur. Asl amac
yce pdih veblden korumaktr.
Mellif, birinci faslda Ahvl- Pdih- Cihn-penh bal altnda
unlar belirtmektedir:
Pdiha ncelikle lzm olan salh, adlet, felh ve diynet zre olmaktr.
Pdihn, szlerinin dzgn olmas iin tahsil-i ulm ve m cfrif ve tekmil

fnn ve letife ok emek sarf etmesi ve nemli hususlar yazm ak iin de Fenn-i
kitabetden bir para haberdr olmas gereklidir. Pdih yirmi drt saatinin
saatini ibdet ve K uran okumaya, iki saatini trihleri ve kitaplar incelemeye,
drt saatini memleket ilerini vezirler ve dier nitelikli tedbr shibi kullaryla
grmeye, alt saatini gezip dolamaya, avlanmaya ve gnlne ho gelecek dier
ilere, kalan dokuz saatini de dinlenmeye ve uykuya ayrmaldr
Pdih hi bir zaman adlet ve insf elden brakmamal, cimrilikten de
savurganlktan da kanmal, haznenin boa harcanmasn rev grmeyip
ba ve cmertlii yerinde kullanmaldr.
Pdih, kzlarn ve kzkardelerini asl vezirlerle ve beylerbeyilerle
evlendirmemeli onlar, sanca smrboylarmda deil i illerde olan drt-be yz
bin akelik hs shibi naml bir sancak beyiyle evlendirmelidir.
Saltanatn bekas adlet ve yarar askerledir. Askerin ball ise
istihkakna gre dirlik verilmekledir. Bunu gerekletirebilmek yani kimine
ulfe, kimine timar, zemet ve dier yksek mansblar verebilmek iin de bol
toprak, dolgun bir hazne gereklidir. Buna gre lkedeki kasaba ve kylerin

ekserisinin pdih hslar, zemet ve timar olmas gerekirken, aksine,

bunlarn ounluu vakf ve mlk olmu, zemet ve kl timarlar pek
azalmtr. Pdihlarn kahredici kuvvetleriyle fethettikleri lkelerden imret
ve cmileri iin vakflar oluturmalarna kimsenin diyecei bir sz yoktur.
Ama, sdece bir vezire, dier nimet ve ihsanlardan baka, krk-elli para kyn
mlk olarak verilmesi insfla badatrlabilecek midir? Vezirlik gibi yksek
bir mansbla korunup arlanmalar yeterli deil midir? zellikle vezr-i zam
olan kiiye ky temlik etmeye ne ihtiya vardr? O zaten her kimin elinde mlk
ky, mezraca, deirmen, iftlik, hamam ve bunlara benzer ne varsa birer
yolunu bulup almtr. Bu sylenenlerin gl delili Sultn Sleymn Hnn
Vezr-i zam Mehmed Paaya yz para kadar kyler, mezraalar, mstakil
kasabalar, iskeleler ve bir ok mahsl verir yerler temlik etmesidir.
Bu kadar ok ky ve mezraanm temlik edilmesinin sebebi nedir? Bir ikisi
yetmez mi? diye sorulursa, verilecek cevap udur:
Vezr-i zam olduktan sonra dorulukla hareket ederek felekte iyi bir nm
brakmaya aldrmayp frsat elvermiken kendimize ok ok kyler temlik
ettirelim, bir ksmn vakfedelim, bir ksm da ocuklarmza kalsn derler. Bu
sevd ile il yazdrmaya giriirler. Gnderdikleri yazclara Kendimize bz
kyler temlik ettirmek isteriz. Yazdnz yerlerde evresi geni, mahsll
kylerin kimini 1500 akeye, kimini 1000 akeye ve baz yksek deerli
mezraalar er-drder yz akeye yaznz diye skca tenbih ederler. Onlar da
hizmet edip yaknlk salamak amacyla bir kuru iltifata dinleri, imanlarn
satp 15-20 bin akeye ve daha fazlasna tahamml eden kyleri yeni deftere
1000-1500 akeye ve daha aaya yazarlar.
Vezr-i zam bu tr kyleri telhis edip gnderdii zaman pdih bakar,
yazdklar cz birka ky ve mezraadr, ok ey deildir diye temlk ederdi.
Sonra, (vezr-i zam) bunlarn her biri iin yazdrd mlk-nmede falan ky
ve mezraay btn snrlar, bal olan yerleri ve eklentileriyle, rnlerinin
r, harac, ispenesi, sahibi kmayan mal, yitii, shipsizi, kakn, crm
ve cinyet resmi, resm-i arsnesi, kul ve criye mjdegnesi ve dier bd-
havs, reys, reysmm evld, reysmm evldnn evld, haymanas vb.
ile, her trl erc haklarnn tm ve rf rsmunun tamamyla mlk eyledim
eklinde yazdrr.
Mlknmeyi bu ekilde yazdrdktan sonra kendilerine tbi olan bir
kadya veya mderrise git bu kyn smrm belirle diye emir yollarlar. O kad
da mansb yznden doruluu terk edip, o kyn eski snrm bir yana brakp
evresinde olan zemet ve timar kylerinin iyi yerlerini alp bu kyn snrlar
iindedir diyerek yeni snr belirler. Ayrntlaryla sicile kaydeder imzlayp
mhrler. Bu kez buna gre pdiha snr-nme yazdrrlar. Ellerinden
topraklar alman timar ve zemet shipleri balarndan korkup itiraz ve dva
etmeye cret edemezler.

Ardndan o temlik olunan kyn bulunduu yerin kadsna bir hkm-i

erf gnderilip yle yazdrlr: Falan ky vezr-i zama mlk olarak
verilmitir. Sz konusu kyn reys ile sonradan gelip bu kye yerleen dier
rey her trl avrz- dvniyye ve teklif-i rfiyyeden muftr. Eminler,
miller ve dier grevliler bu kye karmasnlar.
Kad ne yapsn? Hem emr-i erifin gereini yerine getirmek iin, hem de
hizmet yanatrmak umuduyla ilgilileri uyarr durumu da halka duyurur.
Rey da -ister pdih haslarnn reys, ister beylerbeyi, sancakbeyi, zemet
ve timr shiplerinin reys olsun- zulmden kap, vezr-i zam kyne varp
yerleirsek her trl beldan kurtuluruz diyerek her trl teklifden muf
olduklar vezr-i zam kyne gelip yerleirler. Bylece o ky bir-iki yl iinde
bir kasaba gibi olur; defterde bin veya bin be yz akelik bir ky gibi
grnd hlde gerekte 50-60 bin akelik belki de daha gelir getirir l bir
ky olur. Dier kyler ve mezraalar da bu durumdadr. Haslar da grnte
on iki kerre yzbindir. Am a gerekte elli-altm yk akeye, belki daha
fazlasna mtehammildir. nk haslarn ou Venedike yakn deniz
kysnda bulunduundan, voyvodalar rnleri gemilere ykleyip her kilesini
ikier Filoriye veya daha fazlasna Venedike yhut dier kfirlere satarlar.
Bunlarn i illerdeki haslarn oluturan kylerinin gelirleri de -drt kat fazla
olarak yazlsa bile tahamml edecek durumdadr. Bu takdr zre, gerekte,
vezr-i zamm haslar, vakflar ve mlklerinin geliri btn yenierilerin
mevcibine yeter de artar: Devlet haznesinin bylesine isrf edilmesinin
hesbmm kymet gnnde pdihtan sorulmas gerekir. Ben, mutasarrf
olduum dirlii, hell olsun diye, topluca pdiha bildirdim. Gerisini pdih
bilir.
Memleket ve vilyetlerin fetholunmasmdan maksat, devlet topraklarnn
geniletilmesi, haznenin oaltlmasdr; vezirlere ve bakalarna mlk olarak
vermek deildir. Bundan sonra vezirlere ve bakalarna kyler, mezraalar ve
mr arzden hi bir ey mlk olarak verilmemelidir. Eer bir sre daha, ayn
ekilde ky ve mezraalarm mlk olarak verilmesi srdrlrse gelir gidere
yetmedii gibi kl timarlar pek azalacak -Allah korusun- herhangi bir
taraftan dmann saldrmas hlinde ok byk sknt ve ac ekilmesi
gerekecektir. En uygunu hi kimseye mlk olarak toprak verilmemesi;
verilirse de, bir-iki ky vermekle yetinilmesidir.
Vezr-i zama gerekli olan ham tamdan uzak bulunmak, hslarnn
geliriyle yetinmek, dny ve hiretini gzeterek dorulukla hareket etmek ve
mansplar ehil olan kiilere vermektir. stikamet shibi bir vezr, hireti iin,
ihtiy duyulan uygun bir yerde bir cmi ve imret yapmak isterse pdih bir
defaya mahsus olmak zere buna izin vermeli; bakaca cmi ve imretler
yaptrmasna msaade etmemelidir. yet cmi ve imrete ihtiyac olan bir yer
olur da bunlarn yaptrlmas gerekirse bu i iin vezirlerden ve dierlerinden
hi cmi ve imret yaptrmam bir kiinin istekli olmas hlinde pdih ona

izin vermelidir. Eer hi cmi ve imret yaptrmamlar arasndan istekli

kmazsa bu ii pdih stlenmelidir. nk reynm ve dierlerinin maln
ellerinden alarak bununla birok hayr ii yapmaya kalkmalar vezirlere de,
pdihn dier kullarna da yarar bir i deildir. nk bu durum ksz
olann kaftann srtndan karp dul kadna giydirmeye benzer.
Yavuz Sultn Selm, Pr Mehmed Paa gibi bir vezr-i zamm dahi
kendisine bir ky temlikine ilikin dileini makul cevaplar vererek gnln
krmadan geri evirmitir.
Pdihlar vezirlik hizmetini ocuklar ve tevbii ok olan kii yerine hsm
akrabas olmayan akll ve doru kullarna vermelidir. Bunlarn hslar da
deniz kysnda deil; Sivas, Haleb, Diyarbakr, Erzurum Beylerbeyiliklerinde
olmaldr. Pdihn ne fazla gazapl, iddetli ne de yumuak olmamas her ite
lmll elden brakmamas gereklidir. Hatt bir para iddete meyletmeleri
din ve devlet iin daha iyidir.
Her pdihn, daha tahta kmadan, sancakta bulunduu esnada
vezirlerin ve beylerbeyilerin durumlarn inceleyip aratrmas ve renmesi
gereklidir. Ayrca pdih tahta ktnda grev banda hazr bulduu
vezirleri deneyip snavdan geirmek iin, baz g ileri gizlice ve ayr ayr
herbirine birka kez sorup cevbna almal; ilerinde tedrik ve tedbri stn,
gnln beendii bir kii varsa, nc, drdnc, beinci, altnc vezr
olduuna bakmayp onu vezr-i zamla getirip mhrn vermelidir. Vezirlik
hizmetine harem-i eriften kmamaldr da denilmemelidir. lerinde temiz
yaradll, idrk shibi biri varsa ona vezirlik verilmelidir. Nitekim Y avuz
Sultn Selm Pr Mehmed Paay tedbr shibi bir kii olarak bulduu iin,
defterdarlktan vezr-i zamla getirmitir.
Kez pdih tahta kar kmaz nce d hazneyi, ardndan i hazneyi
yoklamaldr. Nakit para, kymetli mcevherler, kitaplar vb. ile cebehnede
bulunan sava gereleri, silhlar da yoklanmal, sefer ara gereleri noksansa
tamamlanmaldr. Bundan sonra ayak dvnlarnda hangi vilyetlerin fethinin
uygun olacan, hangi kral ile bara gidilmesinin dine ve devlete daha yararl
olacan her vezr ile birka kez grlmeli hepsinin grnn birletii ie
giriilmelidir. Eer bzlarmm dnceleri dierlerininkine aykr ise ne
yaplacana pdih karar vermelidir.
Her ne olursa olsun tahta kn ilk zamanlarnda mmkn olduu kadar
fazla fetihte bulunmak ve kfirlerin kalbine bir miktr inkisr vermek din ve
devlet iin gerekli ve nemli hususlardandr.
Pdihn her hususta olgun, mdebbir, akll, kyfeti makbul,
konumas dzgn ve makul, ham tamdan beri, garaz ve nisbetten arnm
frset ve tedbr shibi, kiysetli kiilerden mushibleri de olmaldr, bunlar din,
devlet ve saltanatn bakasyla ilgili durumlar gece-gndz, gizli ak incelemeli
aratrmal; sekinlerin ve avmm, btn halkn vezirler ve beyler hakknda

neler sylediklerini; kimlerin sadkat ve adletle tannp n kazandklarn;

sakmet ve hyanetle nitelenenlerin hangi aalk kiiler olduklarn; ulem ve
fuzaldan hangilerinin iiyle uratn, hangi mderrislerin ders vermeyi
srdrdklerini, hangilerinin medreseye gitmeyip kendi arzusuna uyarak, ya
da baz ileri kovalamak, mnfklk etmek iin, katrna binip ekbir
kaplarnda gezen chil ve ndnlar olduklarn, her trl olup biteni renip
ineden iplie varmaya dek dorulukla pdiha anlatmaldr. Am a
mushibler slih ve mtedeyyin, Allhm hm ve kahrndan korkan kiiler
olmal, kimsenin hatrn gzetmemeli, iyileri iyilikleriyle, ktleri-iki gzleri
kadar sevdikleri kiiler bile olsa- ktlkleriyle anmaldr. Ancak bu zamanda
byle kiileri bulabilmek kolay deildir. Mushibler ylesine doru kiiler
olmaldr ki vezirlerden, ekbir ve yndan kt bir kii, beni pdih katnda
iyilikle an diye bin filori bile verse, buna tam etmemeli ve gerek ne ise
pdiha onu sylemelidir. Mushiblerin iki olmas daha yararldr. nk iki
kii olunca birbirlerinden korkup geree aykr ey sylemee cret
edemezler. Ayrca pdih iki kiinin tanklyla hareket etmi olacandan,
iki mushibin iyi kii olarak tanmayz demesi zerine gerekte iyi olan bir
kii cezlandrlsa bile gnhtan kurtulmu olacaktr.
Pdiha gerekli olanlardan biri de memlekette beylerbeyilik, sancak,
defter kethudl, defterdarlk, lke, aalk, kaptanlk ve benzeri ne kadar
mansb varsa defter ettirip o defteri her zaman huzrunda bulundurmasdr.
Mansblarm kimlerin tasarrufunda olduu, bu kiilerin her birinin ka yldan
beri mutasarrf bulunduklar, bunlarn nereden hsl olduu, hak ederek mi
aldklar yoksa iltimasla m mansba duhl ettikleri ve kimlere tbi
bulunduklar hususlar, geree uygun olarak ayrntlaryla bu defterde yazl
olmaldr. Bunlardan birinin mansbnn bir bakasna verilmesi arz
edildiinde, ayet lyksa, o mansb, arz edilen o kiiye verilmeli ve defterdeki
yerine iret edilmelidir. Defter iiyle Endernda hizmet eden hassa
olanlarndan kitbet bilir doru bir kii grevlendirilmeli ve bu grevli,
deiiklik olduka, pdihn emriyle deiiklii deftere kaydetmelidir.
ayet pdih katnda bu ekilde tutulmu bir defter bulunsayd, nice
mstahakk olmayan kiilerin mansblar alnp pdih sancandan gelen
aalara ve dier mstahakk kullara * verilebilmesinden baka, hlen mansbda
olanlarn ne biim insanlar olduklar, ka yldan beri mutasarrf bulunduklar
vb. de derece derece pdihn malmu olurdu.
Pdih, vezr-i zamdan baka her vezire: Mansb tasarruf edenlerden
yarar, memleket zabtna (ynetip korumaya) kudreti olan akll ve doru
kullarn kimlerdir? imdiden incele ve aratr, hfzana yerletir. Mansb
boald zaman kime lykdr diye gizlice sana soracam. O zaman cevap
*

Bu cmle de pdihn ehzdeliinde sancaa ktna ve sancaktan gelerek cls ettiine

k tutar mhiyettedir.

veresin. Fakat bu konuyu sakn baka bir vezire amayasn diyerek, ayr ayr
tenbih etmelidir. Byle olunca vezirlerin her biri pdihn dierlerinden fazla
kendisine gvendiini dnerek yaradlnda sakmet bulunsa bile
dorulua dnp bir mansb boaldnda lyk olan, haketmi kiileri ileri
srer. Bu ekilde vezirlerin her birine tenbih edildikten sonra vezr-i zama da:
Beylerbeyilik, sancak ve benzeri mansblar dt zaman nce o mansbn
bo olduunu bana bildir. Biz de aratralm. Kim uygun grlrse ona sonra
bildirirsin diye iret etmek gereklidir. Buna gre bir mansb boalnca vezr-i
zam durumu pdiha bildirir. Pdih da yukarda belirtildii ekilde her
vezire Bu mansba kim lyktr diye sorar. Pdih onlarn belirledikleri
kiilerin durumunu inceler hangisini uygun grrse mansb ona verir. Byle
olunca, saltanat ileriyle bizzat pdih urayor diyerek lyk olmayan kiiler
rvetle mansb almaktan midini keser. Vezr-i zamin da iine korku der,
mansblarm ou ehline verilir.
Pdihn cuma namazna, gezintiye ve ava kt zaman rukca sunan
yoksullarn rukcalarm geri evirmemesi, aldrmas, iyi kt, mmkn olduu
kadar her birinde ne denildiini bilmesi de din ve devlet iin nemlidir. Eski
pdihlar bir ok nemli durumu ve hyneti, rukcalardan renmilerdir.
Rukcanm ne zarar olabilecektir? inde yazlanlar ya dorudur ya da yanl.
Eer yanlsa bundan saltanata zarar gelmez. Am a doruysa hak yerini bulur.
yet bir bedbaht kendiliinden ya da bir melnun retmesiyle,
kkrtmasyla rukcasmda yakksz kelimeler yazmsa ona da itibar edilecek
deil ya...
Rey, Allah tarafndan pdiha emnet edilmitir. Pdih onlar
gzetip koruyacaktr. Pdihn adleti olmazsa nizm- lem bozulur. Halka
vcib olan da slm pdihna dern-i dilden du ile megul olmaktr.
Vezirlerin durumu:
Vezr-i zamlk makm, drt byk halfenin makamdr. Bu greve akl-
selm shibi, doru, temiz yaradll, salh ve diynetle vasflanm, felh ve
adletle tannm, ham tamdan beri, hile hudadan arnm, Farsada,
Arapada, kitbet fenninde mhir, Arapa kitaplardan nemli meseleleri ve
hads-i erifleri okuyup anlayabilecek, Hz. Ali yaradll, Hz. mer hasletli,
kyfeti makbul, frseti makul olan bylece btn lkeyi hsn-i tedbriyle
dmann mazarratndan ve konak yerlerini, yollar eky fesdmdan
koruyup gven iinde bulundurabilecek bir kii lyktr.
Vezr-i zam, nemli konularda, anlalmayan ilerde kendi bildiine
hareket eden, kendini beenmi biri olmamal, bilenlere sormal, danmaldr.
Hazneyi oaltmal ehirleri, lkeyi bayndr duruma getirmek, reyy ve
memleketi koruyup gzetmek iin ok almaldr. Garazdan, nisbetten,
tamdan, rvetten beri ve mazlumlara yardm etmekte, zlimlerin hakkndan
gelmekte gz pek olmaldr.

Vezr-i zam geici olarak o yce makamda oturduunu unutmamal, gece

gndz dine ve devlete yararl olmal, yksek saraylar, bir ok binlar
yaptrmak, kyler temlik ettirmek sevdsma kaplmamaldr. Kendi
adamlarnn ban devlet ve izzetle gklere karp bakalarna intisb olanlar
alatp yerin altna indirmemeli, herkesi istihkakna gre gzetmee
almaldr.
Smrboylarmda kfirle savamam veya yurt iinde tannm bir harmyi
ele geirmemi yhut benzeri bir hizmette bulunmam kiiye, olur olmaz
kimselerin gerek d arzlaryla dirlik ve timar vermemelidir. Bavurulacak,
snlacak tek kii ben olaym diye btn ikyetileri kendisinin dinlemesi de
vezr-i zam iin uygun deildir. ikyetilerin ounu ikinci vezre yollayp
kendisi arzla ilgili durumlar ve dier nemli ilerle uramaldr.
Vezr-i zam agzlle kaplp cehennemlik kfirlerin saysz ake ve
dinarlarn alarak onlarn yanda olup pdihn bizzat ordunun bana
geerek veya bir serdar yollayarak kolayca alnabilecek bir kaleye veya diyra
ynelmesi hlinde, srf kfiri korumak iin trl trl bahneler ileri srp
orann fetih ve ele geirilmesine engel olmamaldr. Allh korusun ama
kymet gnn inkr edenlerin bu gibi ileri yapmalar olmayacak ey
deildir. Nitekim Kanun Sultan Sleymnm Krfs kalesini tam ele
geirecei anda, dinsiz Venedikli varilleri azna kadar filori ile doldurup bir
kalita ile gizlice Ayas Paaya gnderdiinden, o zlim ve gfl paa orica
zaman pdihtan grd ihsn unutup o kfirlerin arzusuna uymu ve Bu
kalenin fethinde stesinden gelinemiyecek glkler vardr diyerek pdih
mell ve mahzun geri dndrmt.
Kez A li Paa da, Malta konusunda, srf kendi sz gesin, ortaya ksn
diye hezimete sebebiyet vermiti. Bunlarn says az deildir. Yazlmasndan
ekinilmese ve ayrntlarna inilmekten kamlmasa, skender-nmeden*
byk bir kitap olurdu. Vezr-i zamlarm Allh korkusunu bir yana braknca
yapamyacaklar hi bir i olmadnda tereddt ve phe yoktur.
Vezr-i zam kethdsmm zemeti otuz be bin, ok ok krk bin ake;
ikinci vezrin kethdsmm otuz bin, dierlerininkiler yirmi beer bin ake
olmaldr. Bu zemetlerin mahslnn kendilerine bir para hell olmas iin
kethdlarm Sefer-i Hmyn vki olduu zaman, kanun zere, cebellerini
gndermeleri gerekir. Vezirlerin dier adamlarnn timarlar olmamal, onlara
kendi hslarnn gelirinden ulfe vermelidirler.
nc ya da drdnc vezr din ve devlete yarar bir dnce ileri srerse
dierleri onun szne uymal, hep birlikte gerekletirmeye almaldr. Vezr-i
zamdan sonraki dier vezirler, yalnz balarna kaldklar zaman, vezr
saysnn bir-iki olacak yerde alt-yedi olmasnn srf saltanatn evketi iin
*

skendernme X IV .

uzunluktaki tannm eseridir.

yzyln

nl iri Ahm ednin (lm.

1412 ) 8750 beyti aan

deil, hilfet ilerinin mevereti (danlp tartlp grlmesi) iin olduunu

dnmelidirler. Bu yzden vezr-i zam dzeni bozabilecek pheli, ne olduu
belirsiz nemli bir konuyu pdiha arz ettii zaman, korkularndan yalanc
hitlik etmemeli, onun fesat ve kasdn gizli ya da ak olarak pdiha
bildirmelidirler. Zten vezirlerin hepsinin, pdih bile yanl karar ve
dncelerinden, tehlikeli ilerden geri evirtip yararl ilere yneltecek kiiler
olmas gerekir.
M ellif beylerbeyiler, mer ve askir-i Islmla ilgili olarak da yle
demektedir:
Beylerbeyiler atandklar vilyete vardklarnda nce kendi beylerbeyiliiyle ilgili kadlarn ve beylerin her trl durumunu yoklamal, dine ve adlete
bal olanlarn gnln okamal, reyya ve yoksullara zulm edenleri
esirgemeyip pdiha bildirmeyi zerine vcib ve farz bilmeli, mezlimin
giderilmesine ve zlimin ortadan kaldrlmasna almaldr.
Rey ve berynm ba din, gnl rahat, huzrlu olmalarn
amalamal; yol kesicileri ve ayaktalarn ele geirip fest ehline izin
vermemeli, ekiyya acmamal ve bunlar kad vstasyla idm ettirip ylesine
haklarndan gelinmesini salamaldr ki bakalarna ibret tekil eylemeli ve
memleket, halk gven iinde olmaldr. Sonra mal mutasarrf olan eminlerin
ve millerin durumunu yoklamal, yet reynm maln zorla almlarsa
hemen tereddtsz bu mallar shiplerine geri vermeli hi kimseye eriata,
kanuna ve pdih buyruuna aykr bir i ettirmemelidir. Ardndan zemet ve
timar shiplerinin durumunun, hl ve hareketlerini gizlice yoklamal, her
birinin ne ekilde timar shibi olduunu, zemete nasl ulatn iyice renip
anlamal ve yalanc hitle timar ald ortaya kanlar derhal grevden alp
cezalandrmal, hatt bakalarna rnek ve ibret tekil etmesi ve hi kimsenin
hile ile timar almamas iin tahkir ve tehir etmelidir. Am a dorulukla timar
shibi olmu ve on yldan fazla tasarruf etmi yabanclar varsa bu tr emektar
olmu saylmas gerekenler incitilmemeli, kural on yldan beride olanlara
uygulanmaldr.
Mahll olan bir timar ya sefere katlabilecek gerek siph evldna veya
elinde emir bulunan din, yarar kimsesiz ve dkn birine verilmeli;
bakalarnn zemet ve timarna katlmamaldr. ayet verilebilecek siphzde ve eli emirli kii kalmamsa, mahll hisselerin o zaman yararl olanlarn
ve gzetilmesi gerekenlerin noksan ve terakkileri iin verilmesi ciz olur. Ancak
kl timarm hibir ekilde bakasnn zemet veya timarma katlmas ciz
deildir.
Yenieriler iin makbul bir kanun konulmutur. Buna gre bir acemi
olan bir ka yl ulfesiz hizmet eder. Sonra bir ake ulfe tayin edilir ve nice
gnler bu ulfeyle hizmet ettikten sonra iki veya ake ile kapuya kar.
Buuar buuar terakki alarak ulfesi sekiz akeye kadar ykselir. Fakat

sekiz akede son bulur, yarm ake bile artmaz. Yenieri de kanunumuz
byledir diye bakaca terakki beklemez; ya baka mertebeye veya timara
kmaa tlip olur. Dorusu son derece yararl bir kuraldr. Oysa ki, nedense,
saralarda ve cebecilerde bu kurala uyulmamtr. Cebeciler, yenierilerden
daha stn bir topluluk olmadklar halde; her ulfede buuar terakki almak
sretiyle, birka yl iinde, iki ake ulfeli bir cebecinin ulfesi yirmi-otuz ake
olur.
Ayn ekilde aalanan, a, bir pula muhta birini byklerden biri
buukla sara ra eder. Birka yl iinde o da ar ulfeli mstakil sara olur.
Saralarn ve cebecilerin ulfelerine yenierilerinki gibi bir snr konulmadn
dan krk-elli ake ulfeli saralarn ve yirmi-otuz ake ulfeli cebecinin hadd
hesb yoktur. Uygun olan, bunlarn da ulfelerine bir smr belirlenmesi ve o
snrn stne buuk dahi eklenmemesidir.
Bu hussun burada sz konusu edilmesinin sebebi, zemete de belirli bir
snr olmamas yznden bir ok alan birka yl iinde 2-3 bin akelik
timardan 40-50 bin akelik zam durumuna gelebildiini belirtmektir. Yenieri
ulfesinin sekiz akeden yukar kamamas gibi zemetler de 20-25 ve ok ok
30 bin akeden yukar kmamaldr. Zamlerden farkl olmalar iin alay
beylerinin zemetleri 3 5 bin ve Dergh- li mteferrikalarnn zemetleri 40 ya
da 45 bin ake, son derece riyet edilmesi gerekli olanlarmki ise 50 bin ake
olmal, daha yukar kmamaldr.
Mteferrikalk erefli bir mansbdr, olur olmaz kimselere verilmesi uygun
deildir. Bu mansbn pdih uurunda defaatle hizmeti geip yiitlik ve
yararlnn eitleri ortaya km eski emektarlara ve ihtiyarlara verilmesi
gereklidir. Dergh- li avularndan en ok riyet edilmesi gerekli yal
kiilerinden onunun zemetleri krkar ve otuzbeer bin ake olup geri
kalanlarnn ki yirmi, yirmi be, otuz ake olmaldr. Bu smr almamaldr.
yz kii olan avularn says da eksik veya fazla olmamaldr. nk hizmet
ve mlzemette bulunan 40-50 kadar avu oullaryla birlikte hepsi 350 kii
olur, bu da hizmete yeterlidir. Fazlas hazneye gadretmektir. stihdm kabil
olmayan, kanun ve kural bilmeyen yal avularn emekliye ayrlmas
yararldr. Bu gibiler kanunumuz, elimizde olan dirlikle emekliye
ayrlmaktr diye bouna iddia edip ene yartrrlar. Hlen 50-60 bin ake
zemetli yal avular vardr ki hi bir ie yaramazlar. Bu gibilerin 50-60 bin
ake ile oturak olmas insfa smaz. Uygun olan ar zemetli yal avularn
yirmier bin ake zemetle emekliye ayrlmalar ve avuluklarnn oullarna
verilmesidir.
Pdih bilmelidir ki imdiki hlde vezirlerden, beylerden, dier
byklerden ve kklerden korku kalkm, hr birinin gzn ve gnln
ham tam kaplamtr. Bunlar harama hella bakmayp Karunun maln
toplamak sevdsmda olduklarndan iler ounlukla bozulmaktadr. Zemet
ve timar shiplerinin durumu da dzgn deildir. Yabanclar mal kuvvetiyle

timara girmekte, siphi-zdelerin ve eli emirlilerin ou yoksul olduklarndan

timardan yoksun kalmaktadr. Mesel: Bir kii hem yarar kii, hem de gerek
siph-zde olsa, ama yoksulluu yznden beylerbeyine arzulanan rveti
vermese mr mlzemetle gemektedir. Bunun timara kavumasna ihtiml
yoktur. Fakat zengin bir yabanc timara girmek dilese beylerbeyi, defter
kethds ve defterdar alabildikleri rveti alrlar, ii kitabna uydururlar.
Bununla da yetinmezler her yl birer bahneyle terakkiler alverip onu zemet
shibi bile yaparlar.
Beylerbeyilere Niin byle ediyorsunuz denilince: Y a ne yapalm? Alt
ayda bir vezr-i zama bu kadar bin filori gndermek lzmdr. Hslarmzn
geliri ise giderimizi ancak karlar. Bu ekilde rvet almazsak bu kadar floriyi
biz nereden bulup da gnderelim cevabn verirler. Bu szleri korkmadan
apak syler olmulardr. Dorusu, ne yapsnlar, beylerbeyi olduklar iin
gryorlar ki mansb hak eden deil, fazla filori veren almaktadr. Bu yzden
hi bir eyi gremez duruma gelip haramdr, helldir demeyip mal toplayp
vezr-i zama gndermektedirler. Tahminden eksik filori gnderdikleri zaman
sadece grevden uzaklamakla kurtulamayacaklarn, balarna daha nice
bellar geleceini bilirler. Mansbda bulunanlarn tmnn durumu byledir.
Her biri eline geei mal e blerler, birini kendileri iin alkoyarlar, ikisini
vezr-i zama yollarlar. u halde zulmn ortadan kalkmasna ihtimal olabilir
mi?
Bu zulm ortadan kaldrmann tek resi bir beylerbeyilik mahll olunca
bunun vezr-i zamm istedii kiiye verilmemesi; bizzat pdihn, gvendii
kullardan hangisine vereceini kararlatrmas, kararn kimseye aklamama
s, sonra o kiiyi arp: Sana filan beylerbeyilii baladm. Bu ba
kimseden bilme. Hi kimse seni bana tavsiye etmedi. Bu beylerbeyilii sana
herhangi bir kimsenin kayrmasyla, tavsiyesiyle verdiimi sanma. Senin
diynetine ve adletine gvenim olduundan rey ve bery zulmden sde
olsun diye baladm. Allahtan bakasndan korkma. inde bana buyruk
ol. Senin hakknda bakalarnn sylediklerine aldrmam. Haslarnn geliriyle
yetinip bakalarnn eline bakma. Zemet ve timarlar hak etmi olanlara ver.
Rvet alarak yabanclara timar verme. imdiye dein yabanclara verilmi
timarlar varsa onlar al, hak etmi olanlara ver. Gereince hizmette ve
yoldalkta bulunmam kiilere dirlik ya da terakki verilmesi iin arzda
bulunma. Bu tarafa rvet gndermek iin hell, haram demeyip bakasnn
maln almaktan son derece ekin. Yarar habercilerim vardr. Gizlice senin
durumunu yoklatp deneyip snayacam. Gaflete dme, basiretli davran.
Vilyetin durumunu ynmdan, bilir kiilerinden sor. nemli konularda
deneyimli kiilerin uygun grdkleri ekilde hareket et. Saltanatn rz ve
nmusunun korunmas, er hkmlerin icrs iin ok al. Kim olursa olsun
zlimin durumunu, falanm adamdr diye korkmadan, bana bildir. Olun dahi
olsa fesatlara acma. eriat gereklerine gre hakkndan gel, adletli ol

eklinde konuup uyarmas ve t vermesidir. Ancak byle kiiler giderse

memleketin bir para slh olmas umulur. Bunun dnda memleketi slh
etmek mmkin deildir.
Beylerbeyiliin bu ekilde tevcihinde ok yarar vardr. Saltanatn tad
adlet ve baladr. Be on yldan beri adlet ve ba pdihlarn elinden
kp vezr-i zam olanlara gemitir. nk hlen btn mansblar vezr-i
zamm tavsiye ve arz eyledii kiilere verilmektedir. Buna gre mansb
alanlarn tm her trl yetkinin, grevden almann, atamann vezr-i zamm
elinde olduuna inanmaktadr. Durum byle olunca da mansb alanlarn,
vezr-i zamm rzs dna kmamalar, hayrdan erden her ne ise onun
emrine uymalar gerekir ki bu da iyi bir ey deildir. yle olmaldr ki mansb
shipleri btn tasarruflar pdihtan bilmeli, vezr-i zamm sznn ok
ok, bir eyi hakka uygun ekilde arz eyledii zaman geeceine inanmaldr.
Eskiden bir mansb mahll olduu zaman vezr-i zam, arzulad
kiilerden birine o mansb alvermeye alr ve o kiiye: Yarn pdiha arz
edeyim. Am a sana verileceini taahht edemem. Olur ki arz ettiim zaman
pdih bir bakasna verebilir , dermi. Hatt bz dostlar Mbrek olsun
dedikleri zaman o kii: O mansbn bana verileceini nereden biliyorsunuz?
A rz olunduu zaman pdih bakasna da verebilir der, btn tasarruflar
pdihtan bilirlermi. imdiki hlde vezr-i zam daha pdiha arz etmeden
nce bir mansb birine verdim dese o kii o yeri kendisinin bilir baka trl
olabileceine ihtimal vermez, btn dostlar da Mbrek olsun demeye
gelirler. Bu szlerde ok ince, derin anlamlar vardr.
M ellif eldeki metnin son faslnda Ulemnn, Meyihin ve Seyyidlerin
durumu bal altnda, nce slm anlayna gre ulem ve fuzelnm,
deerine ve toplum iindeki stn yerine deinmekte, Ftih Sultan Mehmedin
bunlara verdii nem ve gsterdii ilgiyi, Ftihle Molla Krm arasnda geen
grmeyi anlatmaktadr. Artk ilmiye snfnn da dzeninin bozulduunu,
limin ve ndnn ayn dzeye geldiini hatt zengin chillerin rvetle
limlerin nne getiini, bu durumun gece gndz ilimle uraan limleri
zdn ve bunlarn, almak bir ie yaramyor diyerek, almay brakp
byklerin kaplarna mlzemete yneldiklerini de vurgulayan mellif
pdih hocasnda bulunmas gereken nitelikleri belirtmekte ve bununla ilgili
dncelerini ylece sralamaktadr:
Pdih hocas, pdihn msit zamanlarnda, olabildii kadarnca
pdih yetitirmekle uramal; onu, peygamberlerin dbn, sultanlarn
menkbelerini incelemeye yneltmeli; varsa, kitbet ve imlsndaki hatlar,
bozukluklar dzeltmeli hatt nazm ve nesirde kudretli hle getirmeye, aruz
veznini, kafiye ve redifi retmeye, gzel beyitleri ezberletmeye almaldr: u
artla ki pdih da marifete istekli, atalar gibi ulema sohbetine rabet eder
olmaldr. Nitekim Ftih Sultn Mehmed Hn ve Sultn Byezd Han nice
bilgili kiileri kendilerine hoca ve mrlerini lm sohbetlerle geirmeyi det
F.

edinmilerdir. Zamanlarn ilim renmek, insana gerekli bilgi ve ahlk

gzellii olgunluuna erimek iin almaya, kitap okumaya ayrmlar; sk
sk bir ok lim ve fzl bir araya toplayp kendi huzurlarnda lm tartmalar
yaptrmlar, onlardan risleler ve kitaplar yazmalarn istemiler, bylece
kendi adlarna halkn elinden bir an bile dmeyen bir ok risle ve kitabn
yazlmasn salamlardr. O zamann limleri bizzat pdihn ilim yoluna
rabet ettiini grdkleri iin gece gndz srekli alp olgunlamlar
byklerin kaplarnda mlzemetle zaman kaybetmemilerdir.
Pdih hocas, ulem ile ilgili mansblar genel gzetimi altnda tutmal,
ilmiyye mansb shiplerinin tmnn durumlar hakknda ayrntl bilgi,
edinmeli bir mansbn ehli olmayana verilmesi ihtimli belirdiinde, kimsenin
hatrn gzetmeyip o mansba falanca mstahakdr diye gizlice pdiha
bildirmelidir. Pdih da, ulem ile ilgili nemli bir i kendisine arz olunduu
zaman hemen fermn etmemeli, birka gn geri brakp hocasyla ve dier
sdk, ii temiz adamlaryla mvere etmelidir.
Pdih hocasna yaraan udur ki vezirlerin ve beylerin bz durumlarn
rendiinde gecikmeden pdiha arz etmelidir. Mesel vezr-i zamm dine ve
devlete zararl bz vaziyetlerini grse Vel nimetimdir. Beni hocalk
mansbna o getirmitir diyerek hatrn gzetmemeli, pdih gizlice
durumdan haberdar etmelidir.

eyhl-islma gelince:
eyhl-islmlk makam takv shibi bir lim ve fakhe verilmelidir. Bu
ahsn sznn dzgn, edsnm kusursuz, her trl ilim ve fende mahret
shibi, sorulan her mkili derhal halledebilecek kudrette, her syledii limler
arasnda nass- kt olan, her bakmdan ann bilginlerinden stn limler
limi denilmeye hakkyla lyk bir kii olmas daha iyidir. erc meselelerde ve
din ilerde, bavurulduunda, en doru cevb vermelidir. Mesel devlet ileri
gelenlerinden biri bz kt niyetlerini gerekletirmek iin arzusuna uygun bir
fetv istese, srf onun gnln ho etmek iin zayf rivyetlere dayanarak fetv
vermemelidir. Her nerede olursa olsun, pdih katnda bile korkmadan
doruyu sylemelidir.
M ellif burada sz Zenbilli A li Efendiye getirmekte, onun alma
eklini ve Y avuz Sultn Selm ile arasnda geen bir olay anlatmakta ve
taradaki mftilerin durumunu ele alarak bunlarn grevlerini yerine
getirmediklerini, durumu dzeltmek iin kadlara kenr mftilerinin
fetvlaryla i grnz yolunda emir gnderilmesi ve ayn zamanda fetv
vermeye iktidr olan yal mderrislerin tarada hizmete sevk edilmesi
gerektiini belirtmektedir.
Kazaskerliin eskiden deme kiinin lyk grlmedii derecede yksek
ve erefli bir mansb olduunu, buraya stn nitelikli bilginlerin atandn,
imdi de ayn ekilde davranlmas icap ettiini, pdihn bu grevi gerekli

aratrmalar yaptrdktan sonra stn nitelikleri olan ve emslinden stn

bulunan bir ahsa vermesinin doru olacan vurgulayan mellif ilmiyye
tarkinin durumunu ylece aklamaktadr:
Dnimend olmak isteyen bir kii bir sre Nahiv, Sarf ve dier
muhtasrt, Mantk, Kelm, M acn ilimlerini okur. Dnimend olunca
stanbuldaki Hiye-i Tecrd medreselerinin her birinde er drder ay ugl
eder, her mderristen be alt ders okur, bu ekilde hareket edip drt be yl
iinde Semniyye medreselerine ular. Bir yl kadar da orada kalr, sonra
pdih medreselerine varr, oradaki bilginlerin hizmetine yetiir her birinden
yararlanr her ynden yetitikten sonra 25-30 yalarnda mlzim olup ya
kadlk veya mderrislik ister. lmin temeli Sarf ve Nahivdir. Sarf ve nahivde
ve baka bilgilerin renilmesine yarayan dier bilgilerde chil olan kii tefsir,
hadis gibi ilimlerde de kesinlikle bilgisiz olur.
Bu balangtan maksat udur: Hlen ulemnn durumu da bozuktur.
Sarf, Nahiv grmemi, Muhtasart okumam bir chil ya mal kuvvetiyle veya
baka bir yolla drt yl iinde dnimend olmakta, getii medreselerde ders
okumamakta, sonunda mlzim olup rvetle veya eftle bir kadlk alp
gitmektedir. Kadlnda Mslmnlarm dvlarm yalan yanl hkme
balamakta, bir ok byk fesda sebep olmaktadr. Dnimend ve
mlzimlerin durumu byledir ama dierlerininki bundan da ktdr.
Geenlerde Bir dnimend ibtid-i hareketinden sonra be yla dein
Semniyyeye varsn diye buyruk kt halde aldr edilmemektedir. Bu
yzden kazasker efendilerin, kad ve mderrislerden fiilen mansbda olanlarla
azledilmi bulunanlar, kadlk ve mderrislik isteyen mlzimleri adlaryla
sanlaryla bir deftere yazmalar; her birinin renim aamalarn, kimlerden ne
kadar sre ders aldklarn, kimden mlzim olduklarn, hlen bilgi
dzeylerinin ne durumda bulunduunu renip adlarnn altma ayrntlaryla
aklamalar gereklidir. Sonra bir mansb boald zaman rvet almakszn ve
eft kabl etmeksizin hemen o deftere bakmal; stn, sekin, ilim shibi bir
kii o mansb istiyorsa kimden mlzim olduunu veya bekleme sresini
doldurup doldurmadn bir yana brakp grevi ona vermelidir. O kiinin
emsllerinden itirz edenleri Mansb, ilim shibinindir diyerek cevaplandr
maldr.
Gece gndz alan, bahelerde gezip elence peinde komayan halk
arasnda salh ve ehliyyetle n kazanan limler, hlen medreselerde grevli
iseler durumlarn pdiha arz edip terakkiler alvermeli, maczl bulunuyor
larsa bekleme sresine bakmakszn iyi medreselere atamaldr. Bilgisizleri ise kimin adam olurlarsa olsunlar- aalamal, bylece onlarn da gayret ve
hamiyetle almalarn, zaman kaybetmemelerini salamaldr.
Allah emneti olan kadlk grevinin herkese verilmesi ciz deildir.
Zamnmzda kadlarn ekserisi bilgisizdir ve rvet alcdr. Rvetle ve
eftle kadlk alan kiilerin hkmnn geerli olmad fetv kitaplarnda

yazldr. Oysaki memleketin drt bir yanndaki kadlarn ekserisi rvetle ve

eftle kadlk almtr. eran bunlarn hkmleri geerli olmadna gre
bunlarn nikh edip evlendirmeleri iinin iinden nasl klacaktr? Tanr
katnda bunlarn hesb kimden sorulacaktr?
Kazaskerler yerlerinden olmaktan korktuklarndan hakka uygun
davranamamaktadrlar. resiz kalp mansblarm ekserisini, byklerin
eftiyle, chillere vermektedirler. Gerekli nitelikleri tayan doru, dil, bilgili
bir kad gittii yerde dvlara dorulukla bakar, kimseye kinle, garazla
davranmaz; ham tam shibi olmad iin de gerekmedike kimseye hccet ve
sicil yazmaz. Byle olunca da kadln geliri az olur, geimine ancak yeter,
Fakat halk her bakmdan ondan memnundur. Sonra, o kadlk chil, zlim ve
rvet alan birine verilse, gider gitmez beylerbeyiyle, sancak beyi subalaryla
ve o yerin dier zlimleriyle birlik olur, zengin olduunu anladklar bir kiiye
bir su ykleyip malnn ounu elinden alrlar, ardndan bizi pdiha ikyet
etmesin diye talk-i selseyle art ettirdikten sonra hapisten karrlar. Bunlara
benzeyen zulm ve adletsizlikleri saymakla tkenmez olur. O rveti kad bu
ekilde bir yl iinde bitmez tkenmez mal mlk shibi olur, kendisini tutan,
destekleyen rvetilere trl trl armaanlar gnderir. Onlar da terakkiler
alverirler, grev sresini bile uzattrrlar. Lkin yoksullarn da ii tamam olur.
Acaba, kyamet gnnde bu yoksullarn hakk kimden istenecektir? Bu
yzden, kazaskerlere: Btn mansblar mutlaka her bakmdan ilim shibi,
adlet ve dorulukla tannm kiilere veriniz. Sizin greve atanmanzn da
grevden alnmanzn da benim elimde olduunu bilip kimseden korkmaynz.
Vezirlerin ve beylerin eftyla ve bz rvetilerin iltimsiyle bir chile
mansb vermeyiniz. Mansb ilim shibi, slih ve dindar kiilere veriniz. yet
buyruuma uymaz, hak etmemi kiilere iltimasla mansb verirseniz kahrma
urarsnz yolunda uyarda bulunmak ve bu uyary her zamn tekit edip
yenilemek pdih iin vcibdir.
Kazaskerler ilerini kendi balarna yrtmeli, pdih buyruuna aykr
hareket etmemelidir. Kazaskerlerin ilmiyye mansblarm vermek iin vezr-i
zama bavurup onunla grmeleri insfa smaz. nk btn mrn ilme
harcam nice olgun kiiler kendilerine arka kacak bykleri olmamas
yznden ilmiyye mansblarmdan yoksun ve hatt geim sknts iinde
kalmlardr. Aksine nice yabanc ve chil, vezr-i zama ve dier byklere
kaplarak ilmiyye mesleine girmi, ksa srede yksek mertebelere ulam ve
usuz bucaksz paraya, mala kavumulardr. Artk ilim shibi olmak iin
alp abalayan pek az kii kalmtr. Yksek medreselerdeki mderrislerin
ekserisi; ilim, fazilet, keml ve marifet bakmndan adlar sanlar olmad
hlde, ya birine kaplandklarndan veya mal verdiklerinden yahut molla
ocuu olduklarndan dolay mderris olmulardr. Bylece ders vermek de,
dersten yararlanmak da ortadan kalkmtr. Ftih Sultn Mehmed kendi
yaptrd Semniyye Medreselerinin her birinde asrn en nl, en bilgili,

parmakla gsterilen kiilerini mderris olarak grevlendirirmi. imdi ise

Semniyye Medreselerinin sekiz mderrisi arasnda iki kiiden baka ilim
shibi denilebilecek kimse yoktur. Kalanlar bilgisizlikle nldr. Bir ksm
henz bilgiye eriememi gen heveslilerdir, dierleri frsat karm, artk hi
bir ey renemeyecek duruma gelmi bir ie yaramaz, iyice kocam
yallardr. Byle kiilerin Ftih Medreselerine mderris olmalar insfa
smaz. Uygun olan o medreselerin her birine, derslerinden rencilerin
yararlanabilecei ilim, marifet ve faziletle n kazanm olgun, bilgili kiilerin
mderris olarak atanmasdr.
alacak itir ki imdiki zamanda, falann oludur diye eref-i nesebi veya
bir bye intisab etmi olmas sebebiyle bz elebileri Semniyye
Medreselerine veya altm akeli medreselere mderris olarak atamaktadrlar.
Onlar da kesinlikle okuma yazmann ne olduunu bilmedikleri hlde, ders
veriyoruz diye yalan yanl bir ka sz syleyip gidip gelirler. Bunlarn aldklar
maa hell midir? lmiyye mansblarma hak kazanmak ilimle olur, falanm olu
olmakla deil. Bu oullardan ilimden yoksun olanlarndan gzetilmesi
gerekenler, ilmiyye dndaki bir baka alanda gzetilmelidir. Bu gibi
hususlarda kazaskerler asla kimsenin hatrna gnlne bakmamal, chil olan
kendi olu bile olsa ilmiyye yolundan karmal bir baka cihetten
nasiplendirmelidir. Pdiha gereken de her mansb ehline vermek yolundaki
emek ve himmetini artrmasdr.
Mellif, eyhlik makamnda bulunacak kiilerde aranmas gereken
nitelikleri belirttikten sonra, bunlardan bzlarmdan gelebilecek bir tehlikeye
pdihn dikkatini ekmekte ve yle demektedir:
Bilinir ve trih kitaplarnda da yazldr ki eskiden bz nl byk
eyhlerin, evredeki mrd muhiblerinden baka, sabah akam hankah ve
zviyelerinde oturan 300-400 kadar sfleri bulunurmu. Bunlar, memlekette
bir fetret olduunda, frsat ganimet bilip bir anda sflerini, mrdlerini ve
mrdlerinin muhiblerini yanlarna toplayp binden fazla kiiyle ayaklanrlarm. H att Kzlban ilk ortaya knn da byle olduu yazldr. Bu yzden,
eyhler hankah ve tekyelerinde 20-30 ve ok ok 40 kadar sf ve mrd
bulundursunlar, daha fazlasn toplamasnlar diye btn kadlara hkm
gnderilmesi uygundur.
Bunun ardndan, eldeki, metnin son ksmnda, seyyid ve eriflerden sz
almaktadr. Bunlarn slm dinine gre ne derece yksek ve nemli
olduklarn, bunlara kar nasl davranlmasi gerektiini yet-i Kerme ve
hadslerin tanklyla ayrntl biimde anlatan mellif, bunlarla ilikili
meseleleri ylece ortaya koymaktadr:
Bir ok chil ehirli veya riyyet olduklar hlde, srf vergi ve hizmetten
kurtulalm diye sahtekrlk edip balarna yeil sarnp gezerler. Bu tr
seyyidlik taslayanlar zamnede pek ok olduu iin halkn seyyidlere o kadar
rabeti kalmamtr. zellikle vilyet ktiplerinin nlerine gelen reydan bir

ka akesini aldklarn, Defter-i Hakanye seyyid olarak yazmalar yznden

siph tifesine byk gadr olmu, dnyay sahte seyyidler kaplamtr.
Balarna yeil sark sarndklar halde mahkemelerde yalanc hitlik edenler
vardr. Gerek seyyidlerin yalanc hitlik etmeleri mmkn deildir.
N akbl-erflar slih ve fzl kiiler olsalar, rvet almaktan kansalar, bu
konuda kimsenin eftm kabl etmeyip dikkat ve zen gsterseler
stanbuldaki seyyidlerin durumu bir para dzene konulabilirdi. stanbul
dndaki seyyidlerin teftii iin de, yine seyyidlerden salh ve diynetiyle
tannm birka doru ve maczl bulunan kad seilmeli, bunlarn her biri bir
beylerbeyilie gnderilmelidir. Bunlar gerek seyyid olan, elinde soyaac ve
nakibl-erftan alnm salam belgesi bulunanlar iin -doru kiilerin biz
bunun babasn ve dedesini gerek seyyid biliriz diye tanklk etmeleri hlindeellerine hccet vermelidir. Hccet iin yoksullardan para almamal,
zenginlerden otuzar ake almal, fazlasn almamaldr. Ama bu kadlar srf
hccet akesi fazla olsun diye her seyyidlik taslayana hccet vermemeli, rvet
almaktan son derece kanmal; dinini, imnn koruyup seyyidlerin durumunu
bir lde dzeltmee almaldrlar. Dorulukla bu hizmeti yerine getirmeleri
hlinde kendilerine terakki ile birer iyi kadlk verilmelidir.
Kadlar, kendilerine byklerden birinden seyyidlik taslayan biri
hakknda mektup gelmesi hlinde bununla ilgilenmemeli, dorulukla i grp
kimsenin hatrn gzetmemelidirler. Kadlar, bu konularda uyarlmal ve
bunca uyardan sonra kendilerinin veya yanndaki adamlarnn rvet almalar
hlinde iddetle cezlandrldktan sonra ebediyyen grevden alnp, srgne
gnderilip ylesine horlanmaldrlar ki dier rvetilere ibret tekil etmelidir.
Blk halk, zemet ve timar shipleri arasnda da seyyidlerden kimsenin
bulunmamas uygundur. Aslnda en uygunu seyyidlerden ehl-i ilm olanlarnn
kad veya mderris, mderrislik ya da kadlk yolunu semeyenlerin vaiz veya
eyh olmalar; bunlar da istemeyenlere istihkaklarna gre zevidden maa ya
da durumlarna uygun cihet (evkaf maa) verilmesidir. Sanat shibi olanlar
kendi hllerine braklmaldr.

H IRZ L-M LKN MEVCUT NSHALARI VE

M ETNN YAYININDAK YNTEM
Bir devlet grevlisi olmas kuvvetle muhtemel bulunan ve ismi bilinmeyen
yazarn yaklak 1580 yl dolaylarnda III. M urda sunduu kabl edilen
Hrzl-Mlkn bu gne kadar iki nshas olduu bilinmekteydi. Bunlardan
biri ve mellif hatt kabl edileni Topkap Saray Ktphanesi, Revan 1612
numarada kaytlyd. Dieri ise, istinsah edilmi nshayd ve stanbul
niversitesi Ktphanesi Trke yazmalar, 4657 numarada yeralmaktayd.
XVI. yzyl sonlarna ve XVII. yzyl balarna k tutan Osmanl devlet
dzenine dair kaynaklar arasnda nemli yeri olan Hrzl-mlkn bu gn iki
nshasn daha meydana kardk. Bunlardan ilki Romanya Akademisi
Kitaplnda ark yazmalar arasnda 20 numarada kaytl bir mecmuada yer
almaktadr. kincisi de bir zel kitaplktadr. Bylece elimizde biri mellif hatt
dier istansah edilmi nsha olmak zre Hrzl-Mlkn drt nshas
mevcuttur.
I. Topkap saray Ktphanesi, Revan No. 1612 (Ksaltmas T):
Varak
l
Yaz
Satr
Kt
Yazm tarihi
Mellifi
Cilt

65.
210 x 145 mm. (165 x 95 mm)
Nesih ve harekeli, cetveller krmz, fasl balklar
krmz.
13.
Aharl.
Yok.
Belli deil.
Miklepli emseli, koyu kahverengi deri cilt.
Vakf ve Temellk Mhrleri: Birinci yaprakta I.
M ahmudun (1730-1754) mhr vardr. Yine ayn
yaprakta, Trke eserin IV. M urada sunulan asl nsha
olduuna dair bir kaytta bulunmaktadr.

II. stanbul niversitesi Ktphanesi No. 4657 (ksaltmas .):

Varak
:53.
l:200 x 125 mm. (135 x 65 mm.)

Yaz
Satr
Kt
Yazm tarihi
Mellifi
Cilt

:Nesih, ereveler krmz, ser levha siyah ereve,

mhezzeb.
17.
Aharl.
Yok.
Belli deil.
Miklepli, irazesi dank, kahverengi cilt.

III. Romanya Akademi Ktphanesi, ark yazmalar No. 20 (Ksaltmas R):

Yarak
l
Yaz
Satr
Kt
Yazm tarihi
Mellifi
Cilt

56 (Vrk 146 b- 202 b).

210 x 150 mm.
Nesih.
15.
Aharl, filigranl, beyaz.
1722./
Belli deil.
Kahverengi.

IV. zel Ktphane (Ksaltmas ):

Varak
l
Yaz
Satr
Kt
Yazm tarihi
Mellifi
Cilt

34.
215 x 125 mm.
Nesih, blmbalar ve ayetler krmz.
21.
Aharl.
Yok.
Belli deil.
Yok.

Bu suretle elimizdeki biri mellif hatt kabl edilen dier istinsah

edilmi nsha olan drt yazma nsha karlatrldnda aralarnda tam bir
birlik olduu ortaya kmtr. Mellif nshas olarak kabul ettiimiz (T)
nshasnn deta kopyas olan dier nshadan yan (R), (.) ve ()
nshalarndan metin tesisinde faydalanlma yoluna gidilmemitir. nk,
gerekten de incelendiinde nshann da kelime kelime (T) nshasnn ayn
olduu ortaya kmtr. Bu istinsah nshalar arasnda, sadece (R) nshasnda
istinsah tarihi olarak 1722 kayd vardr. Kez mellif nshasnda eksik kalm
olan V-VIII. fasllar dierlerinde de yoktur.

Bu sebeplerledir ki, yaynda Hrzl-Mlkn (T) nshasn esas alarak

metini ortaya karmaya altk. Bu almamz srasnda metne, muhtemelen
yazm hatasndan kaynaklanan eksikleri gidermek iin kk ilveler yapld.
Metnin Trk harflerine evrilmesinde nceki yaynladmz metinlerde takip
edilen yol izlenmitir. Bylece Hrzl-Mlkn olabildiince normalle
tirilmi bir metini ortaya kartlmaya allmtr. Eserde yer alm olan yet
ve hdislerin doru ekilleri metne alnm ancak notlarda gsterilme yoluna
gidilmemitir. Kitabn kapsam blmnde eser metni en belirgin izgileriyle
nakledilmitir. Bu vesileyle Hrzl-Mlkn III. M urda sunulmu olmas
konusuna dikkatimizi eken arkadam Halil Erdoan Cengize teekkr
ederim.
Ayrca Hrzl-Mlkn, yukarda tafsillerini verdiimiz nshalara ilave
olarak, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi Nr. 4974de de bir
istinsah nshas daha bulunmaktadr. Ne var ki, bu nshada da mellif dier
istinsah nshalarnda olduu gibi (T) nshasna sadk kalm ancak, dierleri
gibi, baz tasarruflarda bulunmaktan geri kalmamtr.

(lb)
BSMLLAHR-RAHM ANR-RAHM
Hamd-i frvn ve en-i bi-pyn ol pdih- kevn mekn ve mlik-i
rikb- ins cana ki asayi huzr-i kffe-i enam ve rahat hubr- hav u
cavma seltin-i cizm ve havkin-i sacdet-encm sebeb kld. Ve la-i
alavt- bi-yet ol sultn- kiver-i rislet ve kahramn- memlik- hidyet
hazretlerinn rh- mukaddesine vsl ola ki, hilcat-i dlb-y saltanat-
nbvvet ve kab-y zb-y evket-i rislet ile Cenb- Hayy-i Kadm o n-
kerimi taczim ve tekrim itdi. Bir ehin-h-i rislettir ki mlk-i cihan (2a) ve
erkn- divn- zemn emrine muti4 ve bende-i fermandr
Mesnevi:
S e y y id - i k y in t e m c-i r s l* M e fh a r - e n b iy im m - s b l
h - g e r d n -erir e n c m -c e y * M e ca l-e fr z- d d m n - K r e y

Ve tahiyyt- vfire ve teslimt- mtekire zmre-i l-i kiram ve ahb-

cizmnun merkad-i eriflerine mtevl ola ki cmlesi hfz- erc-i
Muhammedi ve nr- tark- Ahmed ve bbn- glen-i rislet ve rzdrn- esrr- nbvvettir.
B e y t:
K a m u a h b e rb b -i h id y e t

* G e d y n - d e r-i a h ib -v il y e t

Hu ehr yr- b-afa ki her biri sultn- rislete vezir-i dk ve

mir-i muvafktr
B ey t:
H e r b ir i ft b - e rh -i h im e m

* B a h r-i d k u h a y v za d l k e r e m

Amma bacd erbb- elbba maclmdur ki uclem-i selef ve fuzal-i halef

(2b) Rahimehullah egeri tefrih-i zamyir-i pdihn- h-mendn in
ahvl-i eslf- kiram ve emyil-i seltin-i cizma mil nice tenif-i mfide
silk-i tahrire keide itmilerdir; lkin bu bende-i n-tuvna dahi her zaman
htr-nin olurd ki din devlete nfic ve her emr-i mhimmi cmi bir kitb-
n-yb ve hikmet-nib tahrir ve tatir idem ki her kelm- pr-bereti ziver-
hikmetle rste ve her peym ve cibreti hilye-i cibretle pirste olup yin-i ehryr- macdelet-gster ve mersim-i km-kr- raciyyet-perverl babnda ktb-i
slifeden her vech-ile mmtaz ve fayik ve mnderic olan diirer-i hvr nir-
hk-i py-i eh-i cli-tebr olmaa sezvr ve lyk olmaa ricyet-i raciyyet ve

himyet-i vilyet humda (3a) ve syir saltanata mtecallik czI ve klli

umrda cal vefkl-merm vukf- m-l-kelm tahsil itmele eyym-
saltanatlarnda mme-i recy sde-hl ve kffe-i bery mreffehl-bl olup
her diyar ve bildda olan cibd-i cubbd ve uleh vu zhhd cenb- saltanatme^blarm hayr ile yd itmee sebeb ola. Bu cihetten cemic cihan terk idp
ekser evktta dide-i cibretle ahvl-i cihna nigern ittgmce bek-y devlet ve
saltanat ve syi-i ahvl-i raciyyete mtecallik nie re3y tedbr htra / . . . /
olup z3il olmasun diy cemcve tahrir iderdim ve bacz erkn- devletten bin-y
saltanat- kahire ve ess-i hilfet-i bhirenn el-iyz billh tezelzl ve
ihtilline sacy- beli icr ider bacz n-yeste evzc ve etvr mahede itmele
sitn- (3b) sacdete hulu- cubdiyyetm hasebiyle iclm ve carz itmei
zerime vcib ve farz bilp, lkin
B ey t:
H e s t d er z ir -i e rh -i b k a le m n

* K ll e m rin b i-v a k tih i m e rh n

mazmnnca ola ki bir zamn- ferruh-falda m-fil-bl hlden kale gele diyp
bu slb zere ehre-i matlb nie rzgr mestr ve mahcb kalmt. Hl
hezrn hezr minnet-i bi-umr ol Hlik- perverdigra ki memlik-i
cOmniyyeyi bir ehr-yr- nm-drui keff-i iktidarna tefviz itti ki r-
ftht- tlh cebhe-i murdmda lmic ve envr- fyzt- n-mtenh
ehre-i tlicinde tlic olup ol sye-i Hudnun cmme-i recy zerine mezid
efkati bir vech-ile merhamet-gster olmtr ki halk- clem ve cumhr- benidem ahn- feragatte hb- rhate ve ge-i istirhtte (4a) emn cfiyete vl
olmlardr.
Mesnevi:
c d l da d m i l-i b d - s e h e r * E y le d i r y -i d eh ri ta ze v te r * K im s e
d ev rin d e e y le m e z z a r i * M e e r a n c a k h e z r- g lz r i

Acni heneh-i felek-rifat mteri-ftnat ve melek-halet

B ey t:
H u s r e v -i z i m u ciz z d -d evle s h ib -ca d l d d
S u lt n M u r d

* A fit b - e v c-i b u rc- s a lta n a t

K t ca:
S e r v -i g l-z r- M u r a d d y im se r-s e b z ola
G le n -i c m rin e y R a b b irm e s n b d - h a z n
D e v le t-ile ola d y im k m -b in k m - y b
z z e t-ile ola h e r d e m k m -b a h u k m r n .

L-cerem htif-i RabbnI ve lhm-i yezdniden imden gir bu ml-i

cazim-n zuhra getrmekte zinhar ihml ve taksir erznl grlmeye diy

g-i cana bir hitb- (4b) nihn vl olman, Cenb- melik-i vehhb ve
Rabbl-erbbdan istihare ve ervh- enbiyc-i cizm ve esrr- evliy-y
kiramdan istimdd ve istifaza ittkten orra V e u fe v v izu e m r i i l a ll h i diyp bitereddd ve itibh bu kr- celill-ictibra ur olunup bu defter-i hikmetgster nie nayih u fezDili mil gzide-i resil olup hrz hamil gibi
sultn- cihnui bir n huzr- mevfrul-hubrlarmdan dr u mehcr
olmayacak bir ceride-i mfide olman H r z u l - M l k diy tesmiye olunup ve
nie hlt muhtevi olman sekiz fal zerine tertib ve tafsil ve bu vech-ile
tezyin ve tekmil olund. V a l l h u l - m s te cn ve ca le yh i t-t k l n . F A L - I
E V V E L , ahvl-i (5a) hazret-i pdih- rubc- meskn -E b b e d e h u Uahu te c l
il y e v m i y b ca n -; F A L - I A N I , ahvl-i vzer-i cizm elahllhu tecl
nehum il yevmil-kym; F A L - I L , ahvl-i mir-i miran ve syir
mer ve caskir-i manre; F A L - I R A B c, ahvl-i culem ve meyih ve
sdt- kiram -D m e t f e z Dil h m k e m t a b e t em ^il h m ; F A L - I
H A M , ahvl- defterdrn ve nianc ve re3is-i kttb ve emin-i defter-i
hakni; F A L - I S A D S, ahvl-i reDisl-etbb ve ehremini ve aba ve
matbah emini ve helvacba;_ F A L - I S A B C, ahvl-i stanbul ve syir
bild- macmre ve Tersne-i Amire; F A L - I S A M N , ahvl-i Venedik ve
syir kffar- hksr beynmdadr. Hudy- bi-hemtadan rec olunur ki kitb-
adkat-nib catebe-i caliyye-i saltanat-mebda carz- (5b) hul- cubdiyyetme vsta ye Cenb- Hazret-i msebbibl-esbb huzrunda dahi
mafiretme sebeb ve rabta ola.
Amma bacdu, evvel her ckl u dnya zahir ve hveyddr ki, saltanat-
dny ve hilfet-i cuzm Cenb- kibriydan bacz cibd- cl-nijdun
zimmetlerinde emnet-i kbrdr. Ol adr- aclda taht-niin olup cmlesinn
efdal ve acdeli olan server-i enbiy ve ser-hayl-i afy Muhammed Mustafa
ca le y h i e fd a lit-ta h y ll& zrz eT emr-i dini icl ve erc-i mbini ihya hussmda
envc-i mihnet ve belya ne mertebe tahamml ve rz gstermilerdir. Bu
mertebeden makd- erifleri mahz hulefa-y mmete ve seltin-i cllhimmete taclm ve ird idi; yohsa hergiz zahmet ekmeyp Cenb-
Ulhiyyetten her ne kim mecml-i erifleri (6a) olsa fl hl-hule mevl
olmak mukarrer idi ve emr-i vezret ki ehr yr- gzin makmdr, maclm ve
mehrdur ki ol hazart- erife Cenb- rislet-penha keml-i istikmetle ne
makle hidmet iderlerdi ve intizm- ahvl-i raciyyet in ne mertebe mihnet
ekerlerdi; hu ol razdr- esrr- Ahmedl, hazinedr- gencine-i
Muhammedi, hem-dem-i h- ni ineyn, re^s-i hav- resl-akaleyn
Hazret-i Eb Bekr-i ddlk ki Sultn- enbiynun vezr-i aczam makmmda
yr- catik ve vefadr refikiydi, 3emvl-i bi-nihye ve nefs-i girn-myesiyle fi
sebilillhi ne vech-ile hidmet ve izhr- sadkat itmitir. Vezir-i ni emirlmminn ve halfe-i halfet-i Rabbil-Clemin slik-i rh- avb Hazret-i cmer
bn-i H attbdr ki Sultn- Risletn uur- hmynunda ne mertebe
hakikat (6b) ve istikmet gstermitir. Ahvl-i raciyyeti bicz-zt kendsi ricyet

idp cmle clemn mahdm iken fukaraya hidmet itmei cnma minnet ve
cizzet bilrdi. Vezir-i li, ktib-i vahy-i cenb- hazret, emin-i kelm-i Rabb-i
cizzet; makbl-i rasl-i seyyidil-kevneyn, Hazret-i cOsmn- zin-nreyndir ki
Hak yolnda terk-i ba u cn ve Reslullh akna m-melekini der-miyn
itmitir, vezret adrma ol nizm virdi ve emaret emrine ol intizm ve istihkm
buldurd. Vezir-i rbic gevher-i kn- l fet, sultn- serir-i hal-et; Hazret-i
esedillhil lib cA li bin Ebi Tlibdir ki fi sebilillhi az ve cihda nab-
nefs itmi ve zehrif-i dnydan yz evirmiti. Ayet-i sehvet ve eccat anun
hakknda nzil olmtr ve mekrim-i ahlk (7 a) ol hazretn n- erifinde
nihyet bulmtr. Bu zikr olunan hulefa-i cizmun her biri bu denl cazamet ve
evketle mukted-y ns-iken yine geydkleri pels ve bir khne kirbs idi.
Mdm tevfr-i beytl-ml-i msliminde ne mertebe cidd-i bel ve sacy-i bdiri iderlerdi. M acazlike mehbetleri clemi tutmt ve cihan heybet ve
albetleri kaplamt. Seltin-i Rm u cAcem anlarun havfindan lerzn ve
sergerdn ve Husrevn- Trk Deylem nm- erifleri yd olunsa havf u
hayetten l-yackl ve bi-cn olurlard. Hakikat-i hl mehbet-i ch u cell
cemc-i ml menl ile olmaz, belki halife-i Rabbil-Clemin ve pdih- slm
ve Msliminn hidmet-i eriflerinde istikmet idp sadkat birle hidmet
itmele olur ve ill hynet-ile mevf olanlar her ne mertebe (7b) cli manbda
olsalar yine sitreleri dkn ve yzleri kara ve rikb- saltanatta ittkleri
hiynet elbette bir gn ikre olur ve her biri nlarma lyk ve sez olan
cezy bulur. Bu takdirce adr- vezrette olan merd-i ckle dahi lzmdr ki
dyim ol hazart- cliyenn slik olduklar reh-i hudya zhib ve rz-y
Hudya rb ve tlib olub cife-i dny-i dn ile lde ve meftn olmayup filu-dvvi vel-l kend mllerin terk idp hemn recy ve fukar ahvliyle
ve tevflr-i beytl-ml ile mukayyed olub itlf ve isrftan ziyde hazer
buyuralar ki Resl-i Hudy- mtecl hfz- beytl-ml humda
buyurduklar ahdi-i erife ktb-i ahihada mastr ve beynel-cumhr
mehrdur. Yalnz bu sacdet yetmez mi ki, (8a) Hak subhanehu ve tecl
cinyet idp kiver-i kfr dalletten milk-i hidyete karup nicmet-i slm-ile
behremend ittkten onra padih- slma vezir ve ahkm- saltanatta mir
eyleyp ehryr-i kmkr hazretleri anlara ictimden zimm- raciyyeti yed-i
kudretlerine tefviz eyleye. Bu nicmeti krin itmemek insaf deildir. Rz-i
cezda herkes kendnn hisbm virmekte Ccizdir; fe-keyfe ki ahvl-i raciyyet
andan su3l oluna, yet mkil olmaz m? lhi Clnyetn refik eyle; Hudy !
Hidyetim efik eyle. Egeri pdih- ren-zamir ahvl-i cleme biz-zt
vukf tahsil itmek yet emr-i casirdir; lkin cazimet- hmyn ve niyyet-i
isbet-makrnlar lh- ahvl- raciyyet ve emn emn- vilyet olcak cinyeti BrI her yirde yri olup (8b) envc- feth zafer myesser ve halk- clem emr-i
eriflerine rm ve musahhar olmak mukarrerdir. Bu bende-i ntvnlar
muttali0 olduum baDz havdi ki cenb- eriflerine iclm itmee ihtiyc-
tmm vardr, inD-Allhl-melikl-habir her biri mahallinde tafsil ve tahrir
olunsa gerektir. Nazar- hmynlar mtecallik oldukta te3emml-i dakik ve

fkr-i camik buyurula ki kelm- Hak kendyi gn gibi aikre ider. nD-Allah
hid beyyineye muhta olmayup ahvl-i saltanata mtecallik bacz umr-
garibeye vukf- tmm ve ttlc- m-l-kelm tahsil buyurulmak
muhakkaktr. M aclm- Hazret-i Pdih- zllullhtr ki ecdd- cizmlarmdan cenb- mafiret-penh merhm Gazi Sultn Selim Hn -T a b e ser h u hazretleri (9a) evgn- himmetleri ile gy-i saltanat rubde ve az zamnda
nie memliki feth ve zabt idp hn- cihn ehre-i mezellet-behrelerin ubr semendinden fersde ittiklerine bci cemic- krda Cenb- H akka tevekkl
idp din ve devlete nfc bir hu olsa bu knn- cOsmniye muhliftir
dimeyp hemn icr idp Seltin-i cizm her ne iderlerse knn olur diy
buyururlarm. Nie d efa vkic olm ki mer ve defterdrlardan ve etrf u
eknfta belerbei olan ihtiyrlardan zamir-i mniri tecrbe-i rzgrla cilpezir olan shib-i tedbir ve kil habr kimesneleri iltifat buyurup getrp
vezir iderlermi ve cenb- eriflerine keml-i ihti zre olan bacz kullarndan
emr-i saltanat ve ahvl- raciyyette bir czi gnh dr olsa (9b) hergiz
himyet itmeyp ve bunca zemndr bana mahrem ve hemdemdir dimeyp
hakkndan gelrlermi ve ekser zamnda ayak divn idp vzernun her
biriyle tenh mvere buyurup birnn kelm birini munkz ve mdfc ve
birnn rey ve tedbirine biri mnic olsa hllerin tecesss buyurup hak kank
cnibde oldu zhir olduktan onra din devlete ve lh- raciyyete mnsib
olan umr terk idp mahz kendnn araz- fasidini iler getrp vezir-i
har sitne-i devletten dr ve mehcr itmek in syleyen veziri hemn ol
dem tucme-i imir itmele syirinn dahi htrmda var ise d e f olup cemic
umrda yek-dil ve yek-cihet olurlarm. Ve merhm ve mafurun leh cenb-
frdevs-mekn, cennet-iyn Sultn Mehemmed Hn (10a)cA le y h ir-r a h m e ti
ve H - u frn - hazretleri dahi maclm- clemiyndur ki dyim culem ve uleh
ve fuzal ve cukal ile muceret buyurup umr- saltanatta rey-i dil-pezirleri
olan nie cakl ve ehl-i tedbirleri gh emir ve gh vezir idp bacz zamnda nie
rzgr makbl-i cenb- gerdn-iktidrlar olan baz mer ve vzernun
ahvl-i raciyyete ricyet itmekte kur ve ihmline ve bacz n-yeste evzcma
vkf olmala hemn ol scat huzr- hazretlerinden mehcr, belki cnm
teninden dr iderlerdi. Eslf- kirmdan olan seltin-i cizmui aled-devm
ahvl-i erifleri bu minvl zere oldu nazar olunsa hikmetten hli olmayup
devm- devlet ve bek-y saltanata mtecallik nie fevid ve menfi ci
mtemil bir tarz- makbl (10b) ve bir vazc- mackl olduunda tereddd ve
itibh yoktur. Hla-i kelm ve muhasal- merm oldur ki hiretimzden
havf idp, maclmumuz olan hular ruhsat buyurulursa hak zerine sitn-i
sacdet-iynlarma iclm ve icln itmekte taksir itmezz; irdetullahu her
neye mtecallik olursa zuhr ve udr bula. Allhu hidn ve kefa bihi
ehden. Dny-y dna mtacallik al bir carzmuz yoktur. Maksd- ali
devletl ve sacadetl yce pdih- clem-penh hazretlerini veblden
saknmaktr. Hudy- mstecn sultn- zemnun dyim kalb-i hmynlar
na din devlete nfc hular ilk eyleyp cemic re3y-i latiflerin erc-i erife

muvafk klvirp enbiya- cizm ye evliya-i kiramun cinayet ve himmetlerin

zerlerinden eksik itmeye. (la) Amin y RabbePlemin.
F a l - Evvel :
A h v l- p d i h - cih n -p e n h ve k a d e r -i d e st-g h b e y n n d a d r.

Sultn- ehl-i Islm ve hkn- kffe-i enm olan eh-i cl-mikdr ve

pdih- cihndr hazretlerine evvel lzm olan budur ki alh ve cadlet ve
felh ve diynet zre olup her kr- cazimn hayr ile itmm in iki rekcat
namz klup, Cenb- vhibl-mermdan tevecch-i tmm ile istihre
buyuralar ki in allhu Tecl cemc-i umrda ibet idp m'yyed min
cindillh olmalar muhakkaktr ve salavat- istihre Hadis-i erifle bit olup
mm Muhammed Gazli Hazretleri hyc-i cUlmda zikr itmitir. Ve ol
ehryr- kmkrun kelm- drer-brlar muntazam ve hemvr olmak in
tahsil-i culm ve nacrif ve tekmil funn (11b) ve latyife sacy-i cemil buyurup
ve mhimm olan hular tahrir in bir mikdr fenn-i kitbetten dahi habir
olmalar lzmdr ki hatt- erifleriyle kelm- latiflerin grenler B a r e k a ll h u
T e c l a h se n t diyp K e l m u l- m l k , m l k u l- k e l m fehvsma m-adak
vkic olmak ancak bu mertebe olur diy bi-nihye tahsin ideler. Ve evkt-
erifeleri dahi ekser zamnda mutecayyen olup, mesel yirmidrt scatn
sacati cibadet ve tilvete ve iki scati tevrih ve syir latif kitblar mutlacasma
ve drt scati ahvl-i memlekete mtecallk olan umr, vzer-i cizm Ve syir
cakl- selim ve tabc- mstakime mlik olan shib-i tedbir kullar ile mvereye
ve alt scati seyr ikra ve kalb-i hmynlar mnerih olacak kra (12a) ve
tokuz scati clem-i ferat ve hvb- rhate marf buyurulmak mnsibdir.
Ve ol menbac- eltf dyim cadl inf elden komayup imsk ve isrftan dahi
ictinb buyurup envc- ikdm ve sacy ihtimmla cemc ve tahsil olunm
beytl-mln tazyic ve itlafn rev grmeyp bezi cat ve cd sehy
mahalline buyuralar. Ve ol sye-i lh sacdetl pdih- clem penh
hazretlerine bir lzm olan dahi budur ki eger kerime-i mucazzama ve eger
hemire-i mufahhamalardr, al ve katc vzerya ve belerbeilere tezvic
buyurulmayup drt-be yz bin aka hslar ile sanca mutasarrf bir nmdr
bee tezvic buyurulup anun dahi sanc ser-hadde olmayup, i illerde olup ber
vech-i te3bid mutasarrf ola (12b)
E 1- c z 0- 1- n i:
Ve saltanatun beks cadlet ve yarar casker iledir ve caskern tbic olmas
istihkklarma gre dirlik virilmekledir. Ve bu vech-ile ricyet olunmaa vfir
memleket ve mstevf hazine gerekdir ki baczsna culfe ve baczsma zecmet ve
timr ve syir cl manblar virile. Bu takdirce memlik-i mahrsede vkcolan
kasabalar ve karyelerim ekseri hav- hmyn ve zecmet ve timrlar olmak
lzm iken imdiki hlde ekseri vakf ve mlk olup zecmet ve kl timrlar cz3!
kalmtr. Hele seltin-i cizm evkfma ne sz ki kuvvet-i khireleriyle feth

ittkleri memleketlerden cimret ve cmiclerine vakf itmilerdir. Hak

subhnehu ve tecl kabl itmi olup cmlesin (13a) rahmeti deryasna
mstarak itmi ola. Amma inf mdr ki syir incm ve ihsandan mcad
yalnz bir vezire krk-elli pare karyeler temlik oluna? Vezret gibi li manb ile
ricyet olunduklar kifayet itmez mi? Hu vezir-i aczam olana karye temlik
olunmaa ne ihtiy? Ol hod her kimr elinde milk karye ve mezraca ve
deirmen ve iftlik ve hammm ve bunlarun emli ne bulursa birer tarikle
almtr. Bu bbda szme kavi delil budur ki Vezir-i aczam Mehemmed Paa
Hazretleri kullarna merhm ve mafurun leh Sultn Sleymn Hn -cA le y h irr a h m e ti v e l g u fra n - Hazretleri ile frdevs-mekn cilliyyin-iyn merhm
Pdih Hazretleri yz pre mikdr karyeler ve mezracalar ve mstakil
kasabalar ve iskeleler ve nie mahsl virr yirler temlik buyurmlardr (13b).
Bu mikdr karye ve mezraca temlik olunmaa sebeb nedir? Bir-ikisi kifayet
itmez mi? diye su3al buyurulursa cevb budur ki vezir-i aczam olduktan
onracadlet idp felekte bir nm komaa mukayyed olmayup hemn frsat el
virmiken kendmze vfir karyeler temlik ittrelm; kimini vakf idp ve kimi
evldmuza kalsun diy bu sevdyile vilyeti yazdurmaa muberet idp
gnderdkleri ktiblere muhkem tenbih iderler ki: Kendmze ba3z karyeler
temlik ittrmek isteriz; gerektir ki yazduunuz yirlerde etrf vsic mahsl
karyeleri; kimini bin be yz akaya ve kimini bin akaya ve bacz acl
mezracalar er-drder yz akaye yazasn. diy imarlaman onlar dahi tek
hidmet yanaduralum diy bir kur iltifata dinin ve imnin atup on be (14a)
ve yirmi bin akaya ve dahi ziydeye mtehammil olan karyeleri defter-i
cedide bin ve bin be yz akaya ve dahi aaa yazup defterin sdde-i sacdete
gtrdklerinde ol al karyeleri telhis idp pye-i erire gnderdkte anlar
dahi grrlerdi ki yazular czi birka karye ve mezracadr, ok nesne deil
diy temlik buyururlard. Bacdehu her birine yazdurduklar milk-nmede falan
karye ve mezracay cemlc hudd ve tevbic ve levhk ile ve cr-i allt ve
harc ve ispenesi ve ml-i yibi ve ml-i mefkd ve beytl-mli ve yava ve
kaun ve crm ve cinyeti ve resm-i carsnesi, kul ve criye mjdegnesi ve
syir bd- havs ve recys ve evld- recys ve evld- evld- recys ve
haymanas ve evld- haymanas ve evld- evld- (14b) haymanas ile ve bilcmle kffe-i hukk- erciyye ve cmme-i rusm- crfyyesiyle M im m z k ir e
ev lem y z k e r m in k lli l vuch serbest ve mefrzul-kalem ve maktcul-kadem
temlik eyledm diy yazdururlar. Bu vech-ile mlk-nme-i hmyn
yazldktan oira kendlerine tbic olan bir kadya ve yhd bir mderrise:
Var bu karyenn smurm tacyin eyle. diy hkm-i erif ile gnderdkte ol
dahi kezlik manb ucundan istikmeti terk idp, ol karyenn zerine varup,
kadimi smur zerine gitmeyp, etrfmda olan zicmet ve timr karyelerinn
acl yirlerin alup: Bu karye smurmdandr. diy cebren fuzli bir yire talar
dikp ve calmetler nab eyleyp, mufaalan sicili idp, retin imzlayup, ve
mhrleyp sdde-i sacdete gtrdkte ana gre smur-nme-i hmyn (15a)
dahi yazdururlar ve ol yirleri alman zicmet ve timr hibleri balar havfmdan

dacv ve nizca cret idemezler. Bacdehu ol temlik olunan karye vkic oldu
kdlun kadsna bir hkm-i erif gnderlp yle yazdurulur ki: Falan
nm karye vezir-i aczama temlik olunmtur. Karye-i mezbre recys ve
sonradan gelp karye-i mezkrede mtemekkin hri recy dahi cemic-i
cavrz- divniyye ve teklif-i crfyyeden mucf ve msellem olmlardr.
men ve cummlden ve ayrdan kimesne dahi itmeye. diy kayd olunmla
ve kadya dahi mekked mektb gitmele kd olduyn neylesn emr-i
erife imtilen ve hem hidmet yanaturmak midiyle muhkem tenbih ve nid
ittrdkte recy dahi zulumden kaup, vezir-i aczam karyesine varup (15b)
skin olursak cemic-i beldan hal oluruz, diy eger hav- hmyn
recyasdr ve eger belerbei ve sancakbei ve zucam ve erbb- timr
raciyyetleridir, cemic-i teklifden mucf ve msellem olduklaryn ekseri
temlik olunan karyeye gelp mtemekkin olup, iki- ylun iinde ol karye bir
kasaba gibi olup defterde yazus bin vey bin be yz aka iken elli altm bin
belki dahi ziyde mahsl virr bir acl karye olur. Syir karyeler ve mezracalar
dahi bu minvl zeredir ve hslar dahi zhiren on iki kerre yz bindir. Amm
elli-altm yke belki dahi ziydeye mtehammildir; zr ekseri hslar
Venedike karib olan dery kenrmda olman hl olan terekeleri,
voyvodalar gemilere tahmil idp Venedike ve syir kffar- hksra (16a) her
kilesini ikier floriye, dahi ziydeye satarlar. Ve i illerde olan hslar karyeleri
dahi er-drder yazusma mtehammildir. Bu takdirce bil-ficl vezir-i aczam
hazretleri kullarmn hslar mahliyle evkf ve emlki mahli cmle yenieri
kullarunun mevcibine kifayet itmek deil, dahi aur gider. Bu takdirce bu
kadar beytl-mln isrf olunmas rz-i kymette 3izzetl pdih- clempenh hazretlerinden su3l olunmak lzm gelr. Bu bende-i kemterleri
mutasarrf olduum dirligm hell olsun diy vkic hli icmlen hk-py-i
eriflerine iclm eyledm. Bkisine devletl pdih- rubc- meskn hazretleri
aclemdir. Zhir budur ki memleket ve vilyetler feth olunmaktan makd
tevsic-i memlik ve tekir-i hazyindir; yohsa vzerya ve ayra (16b) temlik
in deildir. Lzm olan oldur ki min bacd vzerya ve ayra karyeler ve
mezracalar ve bil-cmle arz- miriden bir nesne temlik olunmak rev
buyurulmaya. Eger bir mikdr zemna dein dahi bu minvl zere karyeler ve
mezracalar temlik olunursa vridt marife kifayet itmedginden gayr kl
timr czH kalup - y z e n bV ll h i T e c l- bir taraftan acd hareket ve hucm
eylese mukavemette klli mzyaka ve ztrb ekilmek lzm gelr. Al
mnsb olan hi temlik olunmamak gerek; bri olunursa bir-iki karye temlik
olunup ol dahi u makle vezir-i aczama gerektir ki tamac- hmdan beri olup
hslar mahliyle kancat idp dny ve hiretin akmup, menbm ehline
tevcih ve carz eyleyp gerei gibi istikmet eyleye. Anun gibi mstakim (17a)
vezir, zhr-i hireti in muhtc ve mnsib olan mahalde bir cmic ve cimret
yapmak makd idinrse iczet-i hmyn erzni buyurulup andan mcad
mtecaddid cimret ve cmicyapmaa ruhsat buyurulmaya. Eger bir yer cmice
ve cimrete muhtc mahall olup yaplmak lzm geldkte vzerdan ve ayrden

bir d efa bin itmeyen kullarndan biri tlib olursa iczet- erif buyurula, tlib
bulunmaz ise cnib- acllarmdan bin olunup nm- eriflerine ola ve bilcmle vzer-i cizma ve gayr kullarna lyk deildir ki mcerred ve
mtecaddid hayr itmek in recydan ve gayrdan celb-i ml eyleyp dahi
cmicler ve cimretler bin eyleye. Bunun misli ksz olanun kaftann
arkasndan alup, dul cavrata geyrmek gibidir. Ecdd- Cizmlarmdan merhm
(17b) ve mafrunleh Gzi Sultn Selim Hn -cA le y h i r r a h m e ti v e l- u fr n Hazretleri carmda vezir-i aczam olan umdetl-vzer merhm Piri Paa, re3yi dil-peziri ile nie memleket feth teshir ve nie cad tucme-i emir olup bir
merd-i ckil dn ve makbl-i hazret-i kiver-k iken her kaan ki takrib
drp zhr-i hiret-in kendye bir karye temlik olunmak bbmda istid a
y cinyet eyledkte: Piri bilrem seni, sadkat ve istikmetle ittgn hidmet
mukbelesinde envc- ricyete mustahakk olmmdr. Lkin benden ne taleb
idersen eyle, karye temlik olunmasn rec eyleme. Hocam Mevln Halimiye
bir karye temlik itmitim, htr- erifme geldke def-i iztrb idemem.
Padihlara lzm olan casker (18a) ve memlekettr. diy bunun emli nie
mackl cevb- erif-ile htrm tesliye idp mstakili bir karye temlik itmeyp
huccet-i erciyye ile atun aldu bir milk karyesinden defterde bir siphiye iki
yz aka maktc yazlm imi, ol maktuc re f eylemi. El-hak inf ile nazar
oluncak yetle mackl buyurmlardr. Hak subhnehu ve tecl rahmetin
ziyde eyleyp zir-i zeminde sde olduklarnca cizzetl ve sacdetl
pdihmuz hazretlerini serir-i sacdette bki ve pydr eyleyp nihl-i nevresidelerin mucammer ve ber-hordr eyleye. Amin y mucin. Ve hidmet-i
vezret evld ve tevbii ok kimesneye virilmeyp akvm ve akrabs yok bir
ckl ve mstakim kullarna cinyet buyurulmak gerektir ki evld ve tevbici
kaydndan beri olup hemn (18b) dyim tedbir-i memleket ve syi-i
raciyyete mukayyed ola ve hslar dahi leb-i deryda olmayup Sivas ve Haleb ve
Diyrbekr ve Arz- Rm Belerbeliklerinde ola. Ve ol ehriyr- kmkr ve
sye-i kirdigr hazretlerine bir lzm olan dahi oldur ki ne azb ve ne halim
olup, her emrde ictidli elden komayup belki azab canibine myil olmalar din
devlete enfac olmak fehm olunur; zir vzer-i cizm sultn- enm ekser
zamn hm-nk gricek havf u hayetten hli olmayup alh- hli dahi yosa
biz-zarre her biri ba ve mansb havfmdan araz- fasidi m-beynlerinden
re f idp, vkic olan umr- mucazzamada bir hat itmeyelm, diy cmlesi
yek-dil ve yek-cihet olurlar.
(19a)
E l - C z ^ s -Slis:
_ Ye her haleftis-seltin ve erefl-havkin hazretlerine lzmdr ki dahi
serir-i saltanata culs itmedin sanca- hmynda iken vzernun ve
belerbeilern ahvllerin tamm tetebbu0 ve tecesss ittrp her birinn
ahvline mmkin oldu kadar vukuf ve ttla0 tahsil eyleyp, dahi cls-

hmyn vkcoldu gibi mevcd bulduklar vzerM izmun fikr frset ve

akl u kysetlerin ve alh ve diyanetlerin tecrbe ve imtihan in bacz umr-
mkileyi hufyeten baka-baka bir ka d efa orup her birinn takrir ve tahriri
ne vech-iledir tamm maclm- erifleri olduktan onra eger ilerinden birinn
ekeriy tedrk ve tedbiri mmtz ve dil-pezir olup vezret-i cuzm ve adret-i
(19b) kbr hidmetine lyk ve evl ise li ve sdis ve rbic ve hami
dinlemeyb hemn ol ckl ve dnya mhr-i sacdet irsl ve cinyet
buyurulmak mnsibdir. Ve vizret hidmetine harem-i eriften kmak
lzmdr, dinilmeyp hemn bir tabc- pk ve shib-i idrk olan kullarna
cinyet buyurulmak gerektir. Nitekim ecdd- cizmlarmdan merhm ve
mafurun leh Sultn Selim Hn Hazretleri merhm Piri Paay ehl-i tedbir
bulmala defterdr iken vezir-i aczamlk hidmetin tefviz buyurmular. Ve ol
celiyy-iyem ve caliyyl-himem hazretlerine bir enseb ve elzem olan dahi
budur ki serir-i sacdete cls buyurduklar gibi, evvel tara hzineyi, saniyen
i hzineyi yoklayup nukd ve esbb ve syir metc u kitb ve cevhir-i nyb
ve cebehnede olan (20a) yat ve yarak dahi yoklanup eger cmle esbb- sefer
mkemmel ise febih, ve ill kur tekmil olduktan onra ekser zamnda ayak
divnlar olup ne makle vilyetler feth olunmak mnsibdir ve kank kral ile
ulh olunmak din devlete enfacdr, her vezir ile bir ka d efa mvere
buyurulduktan onra cmlesinn tedbiri bir huta muvfk bulunursa L a
te c t e m f m m e ti a la d - d a l le ti fehvsmca ol hua muberet buyurulup eger
baczsmun reyi baczsma muhlif ise bir nie d efa sorulduktan onra bir
kanun fkr frseti ve din devlete nfc ise ve sacdetl pdih- rubc-
meskn hazretleri dahi tenhlarnda her birnn szni micyr- tabca urup
rey-i rezin ve fkr-i iabet-karinlerine (20b) muvfk gelrse anunla camel
buyurulup be-her-hl evyil-i clsta mmkin oldu kadar feth-i memlik
lzm olup kffr- hksrun bir mikdr kalblerine inkisr virmek mhimmt-
din u devlettendir. Ve ol mihr-i sipihr-i saltanat ve mh- mnir-i evc-i hilfet
hazretlerine bir lzm olan dahi budur ki, her huta kmil bir mdebbir ve
kil, kyfeti makbl ve kelimt muntazam ve mackl tamac- hmdan beri ve
araz u nisbetten Gri ehl-i frset ve hib-i tedbir ve kiyset kimesne
mushibleri olup leyi nehr din devlet ve bekD-i saltanata mtecallik olan
ahvli srran ve calaniyeten tetebbuc ve tecesss idp hava u cavm ve bilcmle kffe-i enm vzer-i cizm ve mer-i kirm hakknda ne sylerler,
sadkat ve cadletle mehr ve macrf (21a) olan kimlerdir ve sakmet u
hynet ile maclm ve mevf olanlar ne makle leDimlerdir ve culem-i cizam ve
fuzal-i kiramdan caled-devm ul zere olup ve mderrislerden ders-ile
mukayyed olanlar kank duaclardr ve mderris nmna olup medreseye
varmayup kend hevsmda ve yhd bacz maslahat bitrmek in ve
munfklk itmek in katrna binp ekbir kapusm gezen cahil ve ndn
kimlerdir ve bil-cmle cemic ahvle vukf tahsil idp dahi nakir u ktmir
shhati zere gelp hk-py-i eriflerine takrir eyleye. Amm muhib olan
kullar alih ve mtedeyyin olup Hak subhnehu ve teclnun hm ve

kahrndan korkup kimse htrm gzetmeyp, ey kimesneleri eylik zere ve

yaramazlar iki gzi dahi olursa (21b) kemlik zere yd eyleyp, Hud-y
khiri her yerde hzr ve nzr bilp, tarik- haktan cudl eylemeye. Amm
zemnede bu makle kimesne demede ele girmez.
B ey t:
B u lu n m a z h k - i d em d e m e k n d a * A n u n n a z o lu r d e m cih n d a

Ve bil-cmle muhib olan kullar yle mstakim gerektir ki vzer-i

cizm ve ekbir ve acyndan biri: Pdih hazretleri huzrmda bizi eylkle yd
eyle. dey bin flori virse ve hadd-i ztnda ol kimesne yaramaz olsa, ol
muhib filoriye tamc idp ol sakimi mstakimdir diy terbiye eylemeyp
hakikat-i hl ne ise an syleye. Ve muhib iki olsa belki dahi nfcdir; zir iki
olcak birbirinden havf idp hilf- vkc nesne sylemee cret idemezler. Ve
muhib iki (22a) olmamn bir nefi dahi budr ki sacdetl pdih- clempenh hazretlerin n bacz kimesneler sziyle bir kimesneye sc-i zanlar olsa,
kalb-i hmynlarna itmPnn gelmek in ikisine bile: Fln kimesneyi nie
bilrsiz. diy su3l buyursalar, anlar dahi vkf olduklar zere: Ey kimesne
bilmezz. diy cevb virseler, sacdetl pdih hazretleri anlann ahbryla
ol kimesneye citb eyleseler muctib olan kimesne hadd-i ztnda ey dahi olsa
ercan pdih- clem penh hazretleri sim olmamak fehm olunur; zir ol
kimesnenn yaramazlna nevcan iki kimesne ahdet itmi gibi olur. Bu
takdirce muhibn iki olmasnun dny ve hiretlerine bu vech ile dahi nefi
vardr. Ve ol menbac- cakl u frset ve mecmac- kiyset ve sezvr- tc (22b) u
taht hazretlerine bir lzm olan dahi budur ki, memlik-i mahrsede ne kadar
belerbeilik ve sancak ve defter kethudl ve defterdrlk ve lke ve aalk ve
kapudnlk ve bunlarun emli ne mikdr menb var ise defter ittirilp, ol
defter dyim huzr- eriflerinde durup ve bil-fcl zikr olunan manblar
kimlern taarruflarmdadr ve her biri ka yldan beri mutasarrftr ve nereden
hl olmadr; istihkk ile mi almtr, yohsa iltims ile mi mansba duhl
itmitir ve kimlere tbicdir, knh ile ol defterde her biri tafsili ile yazla.
Bunlardan birinn mansbn hire carz eyledklerinde mstahakk ise ol carz
ittklerine tevcih ve cinyet buyurulup ve defterde mahalline iret oluna ve bu
defter harem-i erifte hidmet (23a) iden ha olanlardan kitbet hvlin bilr
bir mstakim kullarna tefviz buyurula ki defter anun zabtnda olup tebdil ve
tayir olunduka emr-i erifleri ile ol olan kayd eyleye. Zir bu defter hui
esrr maklesinden deildir. Bu hidmeti ierde bir olan grmek cizdir.
Eer bu slb zere bil-fcl huzr- eriflerinde bir defter olayd, nice nmstahaklarun manblar almup sanca- hmyndan gelen alara ve syir
mstahak olan kullarna cinyet buyrulduundan gayr, zikr olundu zere
hliy manbda olanlar ne makle kimesnelerdir ve ka yldan ber
mutasarrflardr ve kimlere tbicdir ve bil-cmle cemiG-i ahvl tedrile maclm erifleri olurd. Ve bir lzm olan dahi budur ki vezir-i aczamdan mad her

vezire: (23b) Memlik-i mahrsemde menb tasarruf idenlerden yarar ve

memleket zabtna kadir ckl ve mstakim kullanm kimlerdir, imdiden
tetebbuc ve tecesss idp her birinn ahvllerin htr-ninur eyleyesin. Bu
manb mahll oldukta Kime mahaldir. diyhufyeten sana suDal eylesem
gerektir. Sen dahi ol zamnda cevb gndresin; amm zinhr buhuuu ahar
vezire amayasn. diy baka baka her birine bu uslb zere tenbih ve te0kid
buyurulcak bu haletten her birine byle htra olur ki: Sacdetl pdih-
clem-penh hazretleri bende istikmet mhade itmekle buhsuu mstakili
bana marlamtr. diy nnda sakmet dahi var ise istikmete mbeddel
olup bir manb mahll oldukta mustahakk kimesneleri sevk iderler. Bu veh
ile (24a) her birine tenbih buyurulduktan onra vezir-i aczam kullarna dahi: Bir
belerbeilik ve sancak ve bunlarun emli manblar ddkte evvel mahll
olduun iclm eyleyesin. Biz dahi taharri idelm, kime vech mnsib
grlrse onra ana carz eyleyesin. diy iret buyurulmak lzmdr. Bu
takdirce bir manb ddkte vezir-i aczam kullar evvel mahll olduun iclm
eyledgi gibi sacdetl pdih- rubc- meskn hazretleri vech-i merh zere
her vezire: Bu mansba kim lyktr. diy su3l buyurduklarnda zahir
budur ki her biri bir kimesneyi tacyin eylese gerektir. onra tacyin ittkleri
kimesnelern ahvlleri tetebbu0 buyurulup rey-i syibleri zere kanksma
mnsib grrlerse ana cinyet buyurula. Byle olcak (24b) umr- saltanata
biz-zt sacdetl pdih- clem-penh hazretleri mukayyed olm diy,
istihkk olmayanlar rivetle manb almaktan mizi katcidp, vzer-i cizma
dahi havf dp eyym- saadetlerinde ekser manb ehline virilrdi. Ve bir
lzm olan dahi oldur ki, sacdetle cumcaya ve seyr ikra ktuklarmda rukca
unan fukranun rukcalar redd olunmayup, aldrulup ey ve kem mmkin
oldu kadar her birinn fehvs maclm- erifleri olmak mhimmt- din
devlettendir. Hu seltin-i mziye rukcadan nie ahvle ve nie hynetlere
vkf olmlardr. Rukcanun ne zarar vardr? inde yazlan undan hli deil
ki ya vkic ola, ya ayr-i vkc. Hilf- vkic olacak olursa arz- saltanata (25a)
ne halel gelr? Amma vkic olacak olursa eyym- cadletlerinde nie hak
mstehakka vl olur. Eger bir bed-baht ya kend ficliyle ve yhd bir
melcnun taclimi ve tahriki ile rukcasmda baGz n-sez kelimt yazm olsa, ana
dahi ne iGtibr.
M r a c:
D e r y - F ir v n n e e v e d tire ie - s e n g i

Bil-cmle tyife-i recy ki vedyic-i Hlik- berydr, cemic ahvllerine

mukayyed olmak sacdetl pdih- clem penh hazretlerimin zimmet-i
blend-himmetleri ne lzmdr. Hu, fuzal-i piin ve culem-i mtekaddimin recynun pdihlara olan calkalarm evldun pederlerine olan
mahabbetine tebih iderler. Vkc yledir, belki dahi ziydedir, zir cadlet-i
pdih- cihn ile ry-i zemin zemn emn emnda olmaycak nizm- clem

muhtell olup ne pser (25b) pederden mntefc ve ne halk- cihanda esbb-

huzr mctemi0 olur. mdi nicmet-i slmla merref olan cumhr- enma
vcibdir ki pdih- slma dern- dilden ducya itigl zere olalar, Elhamdlillhi tecl ki devletl ve sacdetl pdih- clem-penh
hazretlerinn vcd- erifi ile cara-i cihn mnevver ve ren ve sha-i zemin
zemn mnend-i glen olup, kulb- enm sacdetl pdih- slma bir
mertebe mncezib olmtur ki tacbir olunmaz. Halk- clemn n- eriflerine
keml mertebe hsn-i zanlar olup ihy-y mersim-i cadl dd ve icl-y
maclim-i az ve cihda mtecallik nie r- hasene udr bulmak tevakkuc
idp cn-karib zuhuruna muntazrlar ve mterakkblardr. Hak sbhnehu ve
tecl hazret-i pdih- cihngirn (26a) her yerde mucin ve dest-giri ola. Amin
bi-hrmeti seyyidil-mrselin.
F a l - ni :
Ahvl-i vzera-i cizm elehallhu Tecl nehum il yevmil-kym
beynmdadr. Gyet-i mertib menb ve nihyet-i makd u matlib olan
vezret-i cuzm ve adret-i kbr hidmeti ki r-yr- gzin - R d v n u ll h i
T e c l ca le y h im e c m a cin- makmdr, bu kr- azime bir akl- selim ve tabc-
mstakime mlik kullar lyktr ki alh u diynet ile mevf ve felh u
cadletle macrf; tamac- hamdan mberr ve hile ve hudcadan mucarr ve Frs
cArabiyyet ve fenn-i kitbette mhir ve bil-cmle ktb-i cArabiyyeden
mesyil-i mhimme ve ehdi-i erife istihrcma kdir; cAli-siret, cmer-halet,
makblul-kyfet, mackll-firset olmala cemi memlik hsn-i (26b)
tedbiri ile mazarrat- acddan mahfz ve man ve menzil ve meslik re3y-i dilpeziri ile fesd- ekydan mahrs ve memn ola. Ye ol manzar- Cayn-
cinyet-i sultni ve mazhar- lutf u ricyet-i hkni olan vezir-i aczam ve mir-i
efham hazretlerine ehemm elzem olan budur ki mdebbir-i umr- cumhr-
mem oldum hem devlet-i dny ve hem sacdet-i cukb mlhaza idp
dyim bu catyye-i cuzm ve mevhibe-i kbrnun kr sips, hamd-i bikys edsma envc- sacy ihtimm ve melih-i kffe-i enmun meh-memken hul itmmma dikkat ve ikdm eyleyp bir emr-i mucazzam ve kr-
mbhem vkic oldukta hod-re3y ve hod-pesend olmayup syir nvvb-
kmybdan nuh u pend (27a) alma anlara tenezzl ve Cucben szlerin
takavvl fehm itmeyp, V e v irh m f i l- e m r i fehvsmca vkic olan umr-
mhimmede istire ve muberet itmel oldukta, D in d e v le te n f f ise
m y e sse r ola. diy Cenb- H aktan istihre eyleyp dyim hilm cadlet ile
tevfr-i beytil-ml ve hazyin ve hsn-i firsetle tacmir-i memlik ve medyinde
dakika fevt itmeyp hfz u hrset-i memleket ve zabt u ynet-i raciyyet
bbmda bezl-i makdr ve sacy-i n-mahr eyleyp bil-cmle araz ve nisbet
ve tamacve rivetten beri olup mazlma icnet ve, zlime ihnette ceri3ola. Ye ol
adr- aczamda olan dindra lyk ve sezvr olan oldur ki, rzgr-i addrun
bir ka gnlik devlet-i n-paydrma iltifat ve ictibr (27b) itmeyp bu dr- bikarrda hemn Cenb- Hakka yarar bir nie r komaa sacy-i beli ve cadl

inf ile itihar bulmaa cidd-i bi-diri idp leyi nehr din devlete nfc
tedrk ve efkrda olup kendye cli serlar ve mtecaddid binlar yapturmak
ve karyeler temlik ittrmek sevdsmda olmayup mansb ehline carz ve tevcih
itmekle syir kulb tefrih ve terfih klmaa kad buyurup kendye mensb
olanlarun ban devlet cizzetle evc-i reyyya karup ve hara intisb
hasebi ile mazb olanlarun yan akdup taht- ery indirmeye; herkesi
istihkkma gre ricyet ve n-murd olanlar dahi tedric-ile mazhar- cinyet
itmee sacy himmet eyleye. Ve bir kimesne y serhadde kffar- hksr ile girdr ve yhd memlik-i (28a) mahrsede bir nmdr harmi ele getrp ve
bil-cmle bunlarun emli hidmette ve yoldalkta bulunmaynca olur olmaz
kimesnelerun hilf- vkic arzyla ibtiddan dirlik ve timr virmeye. Ve ol
mir-i km-yb ve eref-i nvvba mnsib deildir ki hemn merci0ve m e^b
ben olayn diy cmle erbb- ekvy dahi kendler ideler, belki
ikyetinn ekserin vezir-i sniye irsl idp kendler carza mtecallik ahvle
ve syir emr-i mhimme ve hul-i mle mukayyed olalar ve kffar- hksrun
klc u diyrmdan hsn-i tedbir ile feth ve teshiri mmkin ve yesir yerler ola.
Dahi ol mercic-i nm ve vekil-i pdih- slma lyk deildir ki dm- tamac-
hma dp ahb- nrur bi-umr aka ve dinrlarm almala hevdrlar
olup her br sultnl (28b) uzt vel-mchidin -E y y e d a h u l l h u te c l il
y e v m i d-d in - hazretleri fl-sebilillhil-cevd az cihda y biz-zt tevecc
h niyyet ve yhd bir serdr gndermege cazimet buyursalar mcerred
kefereyi ynet in gne gne cilletler beyn idp feth ve teshirine mnic ola.
Neczu billhi tecl; amm yevm-i micda mnkir olanlardan bu mertebeler
istibcd olunacak deildir. Nitekim arik- rahmet-i Rahmn, merhm sultn
Sleymn Hn Hazretleri kalca-i Krfs zerine varup casker-i nuret-mens
klli zahmet ve hayli meakkat ekp kalcay alacak hinde Venediklyn- bidin varlleri flori ile ml--ml idp, bir kalita ile hufyeten Ays Paaya irsl
itmele hemn ol zlim ve fl bu kadar zamn hazret-i pdih- cdilden
grdi (29a) ihsn unudup ol keferenn hevlarma tebaciyyet idp, Bu
kalcanun fethinde klli cusret vardr. diy merhm- mrn ileyh
hazretlerini mell ve mahzn cavdet ittirmitir. Kezlik Ali Paa dahi Cenb-
kibriydan h utanmayup Malta huunda mcerred kend szin iler
getrmek in ol hezimet ve inkisra sebeb olmtur. Ve bunlarun emli deil,
dahi cazim hynetler olmtur ki tahririnden ihtirz ve tafsilinden ictinb
olunmasa s k e n d e r - n m e den byk bir kitb olurd. Ve bil-cmle adr-
aczamda olanlar Cenb- Hud-y Khirden havf itmeyicek her ne isteseler
itmee kdirler olduklarnda tereddd ve itibh yoktur. Hemn ol Kerim
ilh devletl pdih- clem-penh hazretlerine dyim tayakkuz ve intibh
myesser idp her nesnenn ihhati ile (29b) avrma irimege sacy u
himmetlerin ziyde eyleye Bihamdillhi tecl bu cakl ve frset ve alh u
diynet ki sacdetl pdih- clem-penh hazretlerinde vardr, elbette bunun
netyici gn gibi zhir ve bhir olsa gerektir. ncallhul-melikil-callm
eyym- sacdet-encmlarmda nie r- hamide ve etvr- pesendide zuhr
eyleye ki il yevmil-kym elsine-i enmda mezkr ola.

Vezir-i aczam kethudsmun zicmeti otuz be bin, nihayet- mertebe krk

bin aka; vezir-i ni kethudsmun otuz bin, syirlerinr yirmi beer bin aka
ola. Gayri demlerinim timrlar olmayup kend hslar mahslnden culfe
vireler ve sefer-i hmyn vkic oldukta kethudlar knn zere cebellerin
irsl ideler ki zecmetleri mahli bir mikdr hell ola (30a) Vezir-i liten
vey Rbicden din devlete nficbir kelm- cmicdr ve vkic olsa cmlesi ol
emrde anun szine tbic olup, arazan mnicve dfc olmayup her biri ayret-i
slmiyye muktezsmca ol emr-i celill-kadrn zuhrunda bezl-i makdr
eyleyeler. Syir vzer-i Aaf-reye dahi lyk ve sez oldur ki her biri halvet ve
tenhlarnda bu macny htr- ctrlarma getreler ki vezir bir iki olmayup alt
yedi oldu mcerred evket-i saltanat in deildir, belki meveret-i umr-
hilfet in vazc olunmtur. Bu takdirce her birine lzm olan oldur ki ahvl-i
saltanata ihtill virr, mekk ve mbhem bir emr-i mucazzam vezir-i aczam
carz eyledkte havflarmden yalan hid olmayup fkr-i fasidin ve hayl-i
ksidin (30b) Hazret-i pdih- cihna y srren vey calniyyeten cayn ve
beyn eyleyeler. Ve bil-cmle vzer-i cizmda diynet ve slm u mertebe
gerektir ki e l-C e v d k a d y o c i r fehvsmca ittifak eh-i ahib-serirden halelpezir bir rey ve tedbir dr olsa sadakal-emir, dimeyp, mahzr ne ise hsn-i
tacbir ile tefhim ve takrir eyleyp hazret-i ehriyr ol hatarlu krdan rucc ve
ferat ve har nfc umra ruc ve mberet ittreler.
F a l - l i :
A h v l-i m ir n - fih m

ve m e r -i k ir m

ve ca s k ir-i s l m - i n u re t-

en c m b e y m n d a d r.

Tyife-i zucam ve siph ve grh- ehb- cizz cha serdr ve piv olan
emirl-merya elyak ve ahr oldur ki memlik-i mahrseden bir vilyete
belerbei nab (31a) olunup vardukta evvel belerbeiliine mtecallik olan
kuzt u mermn fl-udvvi vel-l cemic ahvllerin yoklayup, diynet ve
cadlet zere olanlara istimalet virb recy ve fukarya zulm ve tacaddisi
olanlar himyet itmeyp hak zre sdde-i sacdete carz eylemei zerine vcib
ve farz bilp mezlimn defi ve zlimn refi bbmda envc- sacy u ihtimm
eyleyp recy ve berynun sde-hl ve fariul-bl olmalarna kasd eyleye
ve kuttc-i tarik ve anlara refik olanlar ele getrp ehl-i fesda ruhsat ve
ekyya merhamet itmeyp kd marifetiyle siyset ittrp bir vech-ile
haklarndan geldre ki syirlerine mcib-i cibret ve nasihat vkic olup
memleket ve vilyet emn emn ve recy ve bery refahiyyet ve itminn
zere ola. Bacdehu mutaarrfan- (31b) emvl ve mbirn- acml olan
men ve cumml ahvlin yoklayup, eger recynui cebren mln almlar ise
bi-tereddd gir hiblerine teslim ve il ittrp eyym- cadlet-i pdihi ve
hengm- hilfet-i ehinhde hilf- erc knn ve muyir-i emr-i hmyn
kimesneye i ittrmeye. Bacdehu zucam ve erbb- timrun ahvl ve etvrm
hufyeten yoklayup, her biri timra ne vech ile duhl ve ne bahne ile zecmete

vul bulmlardr, tamm vukf ve ucr tahsil ittkten oira ecnebi olup
hid-i zr ile timr aldu ubt ve zuhr bulan ehl-i tezviri bil te3hirin maczl
ve taczir idp, belki tahkir ve tehir eyleye ki syirlere nmne ve cibret olup
min-bacd hile ile timr almaa kimse cret itmeye. Amma ahih ecnebi oldu
takdirce dahi (32a) on yldan ziyde timra mutasarrf ola, nevcan emekdr
olm olur. nun gibi ecnebi mrr- zamn hasebi ile rencide olunmayup bu
kcide on yldan berde olanlar hakknda icr olunmak mnsibdir. Ve bir
mahll timr vkic oldukta y irip sefere iktidr olan ahih siphi-zdeye ve
yhud tuvn ve yarar eli emirllerden bir bi-kes ftdeye tevcih olunup
nokn ve terakkisi in tlib olanlara virilmeye; meer ki siphi-zde ile eli
emirl kalmaya, ol zamnda mahll olan hisseler yarar ve vcibr-ricye
olanlarun nokn ve terakkileri in c3izdir ve kl timr calel-tlk
kimesnenn nokn vey terakkisi in zecmet ve timrma ilhk olunmak
al cyiz deildir. Umr- saltanata ihtill virenlern biri dahi budur. (32b)
Her ne kadar ki bu bbda pdih- slm hazretlerine ilhh ve ibrm itseler
mnsb olan kac riz gsterilmemektir. Yenieri huunda bir makbl
knn vazc olunm. H udy- bi-n vzcma rahmet ve makmn cennet
eyleye. Nedir? diy buyurulursa bir Cacemi olan bir ka yl culfesiz hidmet
idp, bacdehu bir akaculfe tacyin olunup bir nie eyym dahi culfe ile
istihdm okunurken y iki vey aka ile kapuya kar. Andan onra yedi
sekiz yl dahi aa yukar niesinn hidmetkr olmala buuar terakki alur,
t culfesi sekiz aka olunca temm sekiz oldu gibi al buuk virmezler, anda
nihyet bulur. Ol dahi: Knnumuz budur diy ayrk terakki midinde
olmayup, y ayr mertebeye ve yhd timra kmaa tlib olur. (33a) El-hak
bir kcide-i pr-fayidedir. ad hezr ferin bu knn ve yini vaz3 iden kl-
hurde-bine. Bu vazc- makbl her yerde me3ml iken, bilmem ne hlet olmu ki
serrclarda ve cebecilerde bu kcide ricyet olunmam. Cebeciler,
yenierilerden eref bir tyife deil iken iki aka culfel bir cebeci her culfede
buuar terakki almala bir ka yla dein culfesi yirmi otuz aka olur ve
kezlik bir zelil ve a, bir pula muhtc iken ekbirden biri er ve sirc
idinmek in buula gird-i serrc ider. Bir ka yla dein bir ar culfel
mstakil serrc olur. Ve bil-cmle cebecinn ve serrclarun culfelerine
yenieri gibi bir hadd olmamala krk elli aka culfel serrc ve yigirmi otuz
aka culfel cebecinn nihyeti yoktur. Mnsib olan bunlarun dahi
culfelerine bir hadd tacyn (33b) olunup andan ziyde buuk virilmeye. Hu-
mezbr bu mahalde rd olunmaktan makd ve murd oldur ki kezlik
zicamete dahi bir hadd-i mucayyen ve bir zbita-i mukannen olmamala nie
leimler iki bin aka timrdan birka yla dein krk elli bin aka zacimler
olmlardr. Yenieri culfesi sekizde karr eyledgi gibi zicmet dahi yigirmi ve
yigirmi be bin aka olup nihyet-i mertebesi otuz bin ola, andan yukaru
zicmet olmaya. Ve alay belerinn zucamdan fark olmak in zecmetleri
otuz be bin ola ve dergh- cli mteferrikalarmun zecmetleri krk vey krk
be bin aka olup yetle vcibur-ricye olanlarmn ellier bin olup andan

yukaru olmaya. Ve mteferrikalk bir erif manbdr, olur olmaz kimesnelere

virilmek mnsib deildir (34a). Uur- hmynda defact ile hidmeti sebkat
idp envc- dilverligi ve yararl zhir olm kadimi emekdrlara ve
ihtiyrlara virilmek gerektir ve dergh- cli avularmn on nefere varnca
vcibur-ricye olan ihtiyrlarmui zecmetleri krkar ve otuz beer bin aka
olup mcadsmun yigirmi ve yigirmi be ve otuz bin ola. Bu hadd-i
mucayyenden tecvz itmeye. Ve avular dahi yz nefer olup ziyde ve
nokn olmayup bir kimesneye avulk virilmek lzm gelse mahll
dmeyince virmeyeler. Hidmet ve mlzemet zere olan avu oullar dahi
krk elli nefer vardr. Bu takdirce cmlesi yz elli nefer olur, tamm mertebe
kifayet ider, ndan ziyde olmak beytl-mle adrdir. Ve bacz ihtiyr avular
vardr ki ne istihdma (34b) kbildir ve ne knn ve kcide bilrler; ol
makleler mtekcid olmak nfcdir. Ve avular: Bizm knunumuz
elimzde olan dirlikle mtekcid olmaktr. diy bi-vech nizc iderler. imdiki
hlde elli altm bin aka zecmetl ihtiyr avular vardr ki al bir menfacate
yaramaz. Anun gibiler oturak oldu zamnda elli altm bin aka zecmetle
oturak olmak inaf deildir. Mnsib olan oldur ki ar zecmetl ihtiyr
avular yigirmier bin aka zecametle mtekcid olup avuluklar oullarna
virilmekle ricyet olunmak gerektir. cllm-i erif-i clem-rlarma hafi
buyurulmaya ki imdiki hlde vzer ve merdan ve syir ekbir ve ardan
havf kalkup, her birinn gzni ve gnlni tamac- hm kaplayup, hell ve
harm dimeyp, ml- Krn cemcitmek (35a) sevdsmda olmala ekser umr
muhtel olup, hatt zucam ve erbb- timrun dahi ahvli mazbut olmayup,
ecnebileri ml kuvveti ile timra duhl idp, siphi-zdelern ve eli emirllern
ekseri fakir olmala mahrmu, n murd gezerler. Mesel, bir kimesne hem
yarar ve hem ahih siphi-zde olsa, amm fakir olup belerbeiye murd
zere rivet virmee kudreti olmasa, cmri mlzemetle geer gider, timr
olmak ihtimli yoktur; amma bir ml-dr ecnebi timra duhl itmek dilese
belerbei ve defter kethds ve defterdr hll hline gre zehr-i ktilin
alurlar, dahi bir fakir siphi-zdenn bertyla dzerler koarlar, bir rete
koyup ve yhd eli emirlnn biri fevt olsa ismine muvfk bir ecnebi bulurlar,
dahi ol emr ile timra duhl ittrp, anunla (35b) dahi komayup her yl birer
bahne ile terakkiler alvirp zacim dahi iderler. Belerbeilere: Nin byle
idersiz. dieler Ya nie idelm? Alt ayda bir vezir-i aczama bu kadar bin
filori gndermek lzmdr. Hslarmz mahli iseharcmuza ancak vefa ider.
Byle rivet almaynca ya bu kadar filoriyi biz kandan tahsil idp
gnderelm, diy cevb virp ve bu szi havf itmeyp calniyyeten syler
olmlardr. El-hak belerbeiler olduklaryn neylesnler, gryorlar ki
manb istihkkla almmayup filori ziyde viren alur, ana bincen gz karardup
hell-hrm dimeyp ml cemc idp, muttasl bu cnibe gndermek
zerelerdir. yle ki tahminden eksik filori gnderseler maczl olmala deil,
balarna dahi nie bel gelecein mukarrer bilrler. Ve cemic (36a) menb
tasarruf idenlern ahvlleri byledir; her biri eline giren ml blk idp bir

blin kendlere alkoyup iki blin vezir-i aczama gnderrler. Bu takdirce

hic zulm d e f olmak ihtimli var mdr? Meer ki bir belerbeilik mahll
oldukta vezir-i aczam makd idindi kimesneye virlmeyp sacdetl
pdih- clem-penh hazretleri diynet ve cadlet ve istikmet ve eccatine
ictimd- erifleri oldu bir kullarna cinyet itmei htr- eriflerinde
mukarrer klup ve ol kullarna vireceklerin bir ferde if buyurmayup, bacdehu
ol kullarn rdup bu vech ile hitb buyuralar ki: Sana filan belerbeilii
cinyet eyledm. mdi akn sen bu ihsn bir ferdden bilmeyesin ve seni bana
kimse terbiye itmemitir. yle fehm eyleme ki (36b) bu belerbeilii sana
kimsenn iltimsiyle ve terbiyesiyle virmi olam. Hemn senn diynet ve
cadletine ictimd- hmynum olman recy ve bery zulmden sde
olsun diy cinyet eyledm. mdi Hak subhnehu ve tecldan gayr kimseden
korkmayasn. Emrinde mstakil olasn. Senn hakknda kimsemin szin
dinlemem. Hslarun mahliyle kancat idp kimseni eline bakma. Zecmet
ve timrlar keml-i mertebe mustahakk olanlara tevcih eyle. Rivetin alup
ecnebileri timra duhl ittirme. imdiye dein duhl itmi dahi var ise timrn
alup mstahak olanlara tevcih eyle. Ve bir kimesne gerei gibi hidmette ve
yoldalkta bulunmaynca dirlie vey terakkiye carz eyleme ve bu cnibe rivet
gndermek in hell ve harm dimeyp bulduun kimesnenn (37a) mln
almaktan ziyde hazer idesin. Yarar csslarum vardr, hufyeten senn
ahvlni yokladup ve imtihnlar itsem gerektir. Gaflet itmeyp basiret zere
olasn. Greyim seni, er gibi olup, vilyetn ahvlin acynmdan ve ehl-i
vukfundan orup bir emr-i mucazzam vkic oldkta umr-dide kimesnelern
vech ve mnsib grdgi zere tedrk idp carz ve nms- saltanatun hfz u
hrsetinde ve ahkm- erciyyenn icrsmda mcidd olup, zlim olanlar her
kim olursa olsun flna tbicdir diy havf itmeyp ahvlini der-gh- sacadetdest-ghuma carz eyleyp ve bil-cmle ehl-i fesd olun dahi olursa merhamet
itmeyp muktezy- erc-i kavim zere hakkndan gelb gerei gibi cadlet
eyleyesin. diy tenbih ve nasihat buyurulcak in3-Allhu tecl (37b) ol
kullar varup ol memleketi bir mikdr ilh itmek umulur ve ill bundan gayr
lR- memleket mmkin deildir. n3allhu tecl bu huui din devlete
kll n efi olmak fehm olunur. Hayrlus ne ise Hak sbhanehu ve tecl kalb-i
hmynlarma ilk eyleye. Belerbeilik bu vech ile tevcih olunmakta klli
menfacat vardr. Saltanatun lezzeti dd u dihi iledir. Be on yldan ber dd u
dihi pdihlardan gidp vezir-i aczam olanlar tasarrufuna dmitir. Zir
imdiki hlde cemic manb vezir-i aczam terbiye ve carz eyledi kimesnelere
virlr. Bu takdirce cemic manb alanlarun ictikd bunun zerinedir ki cemc
tasarruf ve Gazl ve nab vezir-i aczam elinde ola. Bu takdirce manb alanlara
dahi lzm gelr ki vezir-i aczamui rizsndan tara (38 a) olmayup hayrdan ve
erden her ne ise emrine tabic olalar. cIyzen-bil lh ey nesne deildir. Bir
hlet olmak gerektir ki manb tasarruf idenler cemic taarrufat sacdetl
pdih- clem-penh hazretlerinden bilp nihyet mertebe vezr-i aczamun
sznn nfz bir nesneyi hak zere carz eyledi zamnda olur diy bu

ictikd zere olalar. Ol zamanda bir manb mahll oldukta vezir-i aczam
makd idindkleri kimesnelerden birine alvirmege sacy idp ol kimesneye dir
imi ki: nDallhu tecl yarn carz ideyin; amma tahkik sana virilecegin
ta cahhd idemem. yed carz eyledmde pdih hazretleri bir har
kullarna cinyet buyuralar, hele var ducy mel ol. diy cevb virirmi,
Hatt ol kimesneye bacz ahibbs: Mbrek olsun. (38b) didklerince ol
kimesne dahi dirmi ki: Neden bildnz ol manb bana virilecein? yed
carz olundukta pdih hazretleri hare vireler,, diy cemic taarruft pdih
hazretlerine hami iderlermi. imdiki hlde bir mansb ki vezir-i aczam dahi
carz itmedin bir kimesneye virdm dise, ol kimesne hemn ol mansb kendye
mukarrer bilp al tehallf ihtimlin virmez ve cemic dostlan gelp:
Mbrek olsun. dir olmlardr. Bu szlerde ok nkte vardr, inallhu
tecl can-karib maclm- erifleri olur.
E l C z 3 l - H m i s :
F al- R b f : A h v l-i cu le m 3-i ciz m ve m e y ih ve s d t- k ir m -D m e t
f e z a i l e h u m ve t y e t e m y ile h u m b ey n n d a d r.

Zmre-i culem ve frka-i-fuzal ki fl-hakika veree-i enbiy- (39a) cizm

ve hazne-i esrr- hazret-i seyyidl-enmdr, hu kelm- mucciz-nizm-
Hazret-i Nebiyy-i Medeni M e n e k r e m e c lim e n f e k a d e k r e m e n i anlann n-
fazlet-ninlarmda vkic oldumdan gayr fi nefsil-emr kendler dahi nyibmenb- nbvvet-penh ve kim-makm- Resul- lh olduklarnda tereddd
ve itibh yoktur. B-vucd dery-y cehletten shil-i hidyete vl olmak
anlarun sefne-i macrif-gencineleri ile hl olur ve bil-cmle bu eref-i tavyif,
seltn ve halykun envc- ricyet ve enf- himyetlerine mazhar olgelp bu
erif tyifeye ecdd- slifelerinden merhm ve mafrun leh Sultn
Mehemmed Hn Gzi Hazretleri klli iltifat ve htr-nuvzi buyurmala
zamn- erf ve evn- latiflerinde ne mertebe clim ve fazl ve crif (39b) ve
kmiller zuhr eyledi elsine- eumhrda mezkr ve mehrdur. Bu makle
mucazzez ve mkerrem ve m er ve muhterem bir grh- pr-kh iken
imdiki hlde bunlarda dahi metlib ve manb istihkk ve mertib ile
virilmeyp, clim ve ndn heb yeksn olup, belki mncim ve mtemevvil olan
chiller ekbir kapusm gezp rivet virmekle nie fazl ve kmillere tekaddm
itmein leyi nehr cilme mel olanlar dahi: ul ile maksd ve meml
hl olmaz imi. diy hazin ve mell olup ekseri ulden feragat ve ekbir
kapusma mulzemete mbaeret itmilerdir. Filhakka neylesnler, bizzarre byle itmek lzm gelr. Zemn- evyilde olan ekbir ve efazl belki
pdih- cdil intizm- ahvl-i culem ve itmm- ml-i fuzalyile mukayyed
olup, hatt rivyet olunur ki (40a), seltin-i cizamun mmtz ve havkin-i
kirmun ser-efrz olan merhm ve mafrun leh Sultn Mehemmed Hn-
Gz Hazretleri culem ahvliyle keml mertebe takayydlerinden bicz-zt

tetebbu0 ve tecesss buyurup medreselerde tahil-i keml ve gi ve itigl

zere olan talebeden murr- rzgr ile zuhr idp, fazl ve namdr olacak
kmill-cayr cevherlere envc- iltifat ve ictibr buyurup, hergiz tife-i
culemy, vzera ve mer kapularma muhtc itmeyp her birinn isticdd-
ilmisine gre ricyet ve chil olanlarna dahi istimlet virmekle ol carda nie
feridd-dehr zuhr bulurm. M acrf ve mehrdur ki anlarun muhabbetine
nie bin fersihden culem ve meyih gelp mahrse- stanbulda temekkn
iderlermi; hatt fuzal-i (40 b) dehrden, Mevln Kirimi dahi ol carda gelp
pdih-i heft-iklim hazretlerinin her vech-ile taczim ve tekrimlerine mukrin
olup klli iltifat ve iGtibr bulmut. Bir gn ehr-yr-i melek-hil vilyet-
Krm un ahvlin Mevln-y mrn ileyhten sul idp: Ktb-i tevrihte
mastr ve efvh- clemiynda mezkr ve mehrdur ki sevlif-i eyym ve
sevbk- acvmda vilyet-i mezbre hayli macmre olup macdin-i meyih ve
zuhhd Ve m-adak- lem yuhlak miluh f i l-bild olan nefs-i Krm da fetv
virmee kdir msellem ve makbl alt yz culem-i cizm ve telif ve tasnife
mel yzden ziyde fuzal-i kirm var imi. ok zamn gemeyp
merzbm, makm- bm ve mesken-i m olup culems mnteir ve recys
mteneffr olmaa (41 a) y sebeb ne old ola? diy hitb buyurduklarnda
M olla Kirimi dahi: Sacdetl pdih- rubc- meskn hazretlerinn cmr
devleti, rz-be-rz efzn olsun; gerek buyururlar, ben dahi ol nizm u
intizmun hir ve encmma iritm ve bakyye-i culems ile grtm. Ol
memleket harb ve yebb melcemi bm u urb olmaa baci bir merd-i
sitemkr vezir-i ehriyr olmala makdir-i culemy ricyet itmeyp belki her
birine bir ne ihnet itmein ol diyrun meyih ve culems ol cefa-pienn
zulm ve tacaddisine tahamml idemeyp, mteferrik olup her biri bir diyra
frr itmilerdir. Her diyrun culems mesel cesed-i insnide olan kalb
mesabesindedir. Pes kalbe bir maraz crz ve tri olsa fl-hl sir bedene dahi
sri olup libs- (41 b) shhatten cri olmak muhakkaktr. Lbd culemsmun
perin olduklar ol vilyetn harab ve yebb olmasna mfzi ve bu denl
fesd mahz ol vezir-i bed-kirdrun evzac- n-hemvr muktazi old. F il-vkic
mdm ki culemD-i cizm mazbtul-ahvl ve fuzalc-i kirm mabtul eml
olmayalar, hergiz ahvl-i saltanat muntazm ve umr- hilfet mctemic ve
mlte3im olmaz. diy cevb virmein, merhm Sultn Mehemmed Hn cAleyhir rahmeti vel-ufrn- hazretleri M olla Kriminn kelmndan
mteJesir olub fl-hl vezir-i dil-peziri olan Mahmd P-y ren-zamiri
getrdp Mevln-y mezbrun kelmn bir bir takrir buyurduktan onra,
Mahmd Pya maclm old ki bir vilyetn harb olmas vezirden imi diy
hitb buyurduklarnda, (42 a) Mahmd P dahi: Hayr devletl pdih!
Belki vilyetin macmr ve harb olmas ehriyr-i km-yb elindedir. Eer
vilyet-i Krm un pdih anclaym zlim ve bedhh vezir itmese mlki ol
vech ile halel-pezir olmazd,, didkte merhum Sultn Mehemmed Hn
Hazretleri, Mahmd Pnun kelmn tasdik ve hayli istihsn eyledi. Bu
kelm- hikmet-encmun m e^li neye mncer oldu zhir ve bhir olman

tafsil olunmayup, enaf- culemanun icmalen ahvali ve evsafna uruc olund.

V a l l a h u l- m u v a ffk v e l-m u cin
M ih r - i sip ih r-i f a z i l e t e r c m e n d i a h v l-i h o ca e fe n d i b e y n n d a d r:

Ol vli-i vilyet bild ve hmi-i cibd- Melik-i cevd; matlac- ftb-

ml murd ve menbac makd u emn-i fuDd olan pdih- cli-nijd
hazretleri (42b) hoca ve ustd olmaa bir clim ve fazil ve nihrir-i kmil
mnsibdir ki, fazilet te N ucmn- zamn ve belatte Sahbn- VDil ve fenn-i
incda murvrid- devrn ve Hvce-i Cihna mucdil olup syir culmda dahi
her vech ile mmtz ve fyk ve serdr- culem-i ebrr ve muhtr- fuzlalc-i
ahyr olmaa sezvr ve lyk ola. El-hak hoca efendi bu fehvya m-adak ve
envc- ricyete ahr ve elyaktr. Ye ol mukted-y ahl ve pivy-i ecli olan
hoca efendi hazretlerinim zimmet-i himmetlerine lzmdr ki ehriyr- gerdnvakr hazretlerine evkt- erifelerinde muscade olduka mehm-emken
tahil-i macrif ve hfz- letyif ittirp tecesss-i db- enbiy ve mrselin ve
tefahhu- menkb- mulk- seltin itmee terib eyleyp, anun gibi kitbet ve
imllarnda (43a) habt u hat var ise ilhmdan ib itmeyp belki semt- inya
slik ve latif edya mlik ve muhzartta hzr ve nazm u nere kdir eyleye ve
buhr-i ire vukf ve ucr ve kfiye ve redife ttilc tahsil ittrp ebyt- latife
hfzndan imtin eylemeye. Amm be-art- n ki Sultn- cihn ve pdih-
zamn dahi macrifete tlib ve b-i kirmlar gibi culem sohbetine rb lalar.
Nitekim ecdd- cizm ve eslf- fihmlarmdan merhmn ve mafrun
lehum Sultn Mehemmed Hn ve Sultn Byezid Hn -cA le y h u m e r-ra h m e t-i
v e l- u fr n - Hazretleri dyim fuzaldan nie nm-dr kimesnelere iltifat ve
ictibr buyurup, kendlere hvce idnp cmr-i nzeninlerin muhabet-i
cilmiyye ile germei cdet ve yin idinmiler imi (43b) ve evkt- erifelerin
culm- nfca ve kemlt- lzime tahsiline arf itmekle her vech-ile ktb-i
nefise mutlacasma kdir olmlar ve ekser evktde bir nie culem ve fuzaly
cemcidp, meclis-i eriflerinde mubhae-i cilmiyye ittrp; Risleler tahrir ve
kitblar teclif idnz. diy teklif buyurmala nm- eriflerine nie latif
kitablar teclif ve bi-bedel risleler tasnif olunm ki makbl-i ahli olmaa bir
n mutlaca olunmakdan hli deildir. Ve ol zamnun culems dahi pdih-
melek-ftun biz-zt tarik- cilme rabet buyurduklarn grp her biri calettevll fl-eyym vel-leyl sacy itigl ve tahsil-i kemlden hli olmayup
ekbir kapusmda mlzemetle tazyic-i evkt ve tactil-i scat itmezler imi. Ve ol
melz- fuzal (44a) ve macd- uleh olan hvce-i pdih- kiver-gya
lzmdr ki culemya mutacallik manbda nezret-i cmmesi olup nevc-i
sfllden cins-i cliye varnca her tabakada olan erbb- manb- cilmiyyenn
ferden-ferd ahvllerine calet-tafil vukf ve ttilac tahsil itmee cazimet
eyleyp bir manb garazla bir n-ehle carz olunmak ihtimli oldukta hi
kimesnenn htrm gzetmeyp: Ol mansba fuln ducclar mstahaktr
diy hazret-i pdih- slma hufyeten icr ve iclm eyleye ve pdih- cli

mertib hazretlerine dahi lyk ve mnsib olan oldur ki culemya mutacallik

umr-i mucazzamadan bir hu carz olundukta fil-hl fermn- cli-nlar
dr olmayub, bir ka gn techir buyurup hvaceleri, (44b) ve syir cenb-
eriflerine hul ve sadkat zere olan ducclar ile mavere buyuralar. Byle
olcak in0 allhu tecl her kr hayr-ile hule mevl olmak memldr. Ve
ol crif-i esrr- hakyk ve vkf- ahkm u dakyik hazretlerine mnsib ve
lyk olan oldur ki vzer ve mernun bacz ahvline vkf ve muttali0 olsa
al tevakkuf itmeyp hk-py-i eriflerine carz eyleye. Mesel vezir-i
aczamdan din devlete zarar olur bacz evzc mhede eylese, Veliyy-i
nicmetimdir, beni hocalk mansbna ol getrmitir. diy htrm ricyetle
mukayyed olmayup, cemi taarrf Allhu Tecldan bilp, iki gz dahi
olursa akmmayup, pdih- Clem-penh hazretlerini hufyeten gh eyleye.
e y h u l- s l m , m ftV l-e n m (4 5 a ) H a z r e tle r in im A h v li B e y a n n d a d r:

Mesned-i fetv bir ehl-i takv clim ve fakihe tacyin ve tevcih buyurulmak
vech-i vecihdir ki kelm faih ve eds ahih olup cemic culm ve fnnda
mhir ve her ne mkilden sul olunsa fil-hl hail itmee kdir ola ve fazileti
ancak bir fenne mahs olmayup envac- culm cmic ve her kelm beynelculem na- ktc olup ol carun fuzals zere her vech-ile fayk ve aclem-i
Culem dimee kem-huve hakkuhu lyk ola. Mes3il-i erciyye ve umr-
diniyyede murcacat olundukta ehahh- akvl ile cevb vire. Mesel erbb-
devlet ve erkn- sacdetten biri bacz arz- fasidesini iler getrmek in
murdna muvfk bir fetv taleb eylese mahz anun htrm (45b) ricyet ecliyn
hakk- sarihi ve kavl-i sahihi terk idp rivyt- zacife ile fetva virmee ve
kelm- hakk her kande olsa farz pdih huzrunda dahi bulunsa Cenb-
H akka tevekkl idp bi-bk syleye. Fil-hakika dnyevi araz- fasidi
olmaycak din devlete nfcolan kelm sylemee ikdm iden kimesneye her
kanda olsa Hak subhnehu ve tecl mucin ve nr oldi gn gibi zhir ve
bhirdir. Nitekim merhm Sultn Selim Hn Gzi - R a h m e tu l- l h i ca le y h i
ra h m e te n v s fa te n - zamnmda memlik-i Omaniyyeye Calel-tlk ve bilistihkk mftil-enm ve eyhl-slm olan mfti cAli elebi Efendi ki zhid-i
mteerri ve bid-i mteverric bir caziz olup resm cdeti byle imi ki kend
(46a) bir artakta oturup aaya bir zenbil sarkdurm; mstefti olan kimesne
sret-i fetvy ol zenbiln iine koyup ipini tahrik itdkte Mevln-y murn
ileyh fil-hl yukar ekp ninlayup yine zenbille sarkdrm. Bu vazcdan
maksd mahz fukar muntazr olmasun dimek imi, Fil-vkic anun
zamnmda etrf ve eknftan fetv in gelen fukarnun hemn ol gn
maslahat hl olup, irtesi kup gidp mfti kapusnda intizr ekmezler imi
ve ekbirden hergiz bir kimesne andan murdma muvfk erc-i erife muyir
fetv iltims itmee mecl bulmaz imi. Beynel-enm her kelm muaddak ve
icr3-i hak itmekte seyf-i ktcdinilse ahak imi. Rivyet olunur ki bir zamanda
Sultn Selim Hn (46b) -cA l e y h i r-r a h m e ti v e r -r id v n - hazretleri hzne^-i

cmire huddmmdan yz elli nefer ulmun katline emr ider. Hazret-i Mevln
hu- kaziyyeDiiidp hemn Divn- cadlet-unvna varur. Vzerya haber
olup cemican istikbl iderler ve getrp adr- meclise gerp: Sultnum ne
makle mucazzam hdise vkic old ki biz-zt divna gelmenz cb eyledi,,
didklerinde; Pdih hazretlerine mlkt in geldm. dimein pdih
hazretlerine carz eyledklerinde; Gelsn. diy iret olman Mevln ier
girp selm virdikten onra: Devletl pdih! Mesned-i fetvda olan
ducclarruzun zimmetine vcibdir ki devletl pdih hazretlerini vebl ve
gnh olacak nesnelerden saklaya. ttifak (47a) beeriyyet muktezsmca erc-i
erife muyir ve hilf- zhir bir vazc dr olsa cenb- eriflerine varup mahuvel-hak ne ise iclm eyleye. Hl yle istimc eyledm ki bir czi gnh
in bir nie kullarmuzun katline fermn- hmynunuz dr olm.
Bihasbi-erGanlara kati yoktur. Be-her hl bu emr-i ayr- mercdan ferat
ve rucucitmek vcibdir ve ill cindallhu tecl mescl olursz. didkte, Sultn
Selim Hn merhm maclmdur ki bir azb pdih imi, Mevlnnun
kelimatmdan yet hiddete gelp: Umr- saltanata karmak senn vazifen
deildir,, diy buyurduklarnda, Mevln dahi: Ben umr- saltanata tacarruz
itmezin; belki ancak chiretinz huma mukayyed olurm; ol benm
vazifemdir, sylemeyp skt itsem (47b) gnh-kr olurn. Emr-i macrf ve
nehy-i munker bana lzmdr. erc-i erife ittibcitmekte Hak Teclnur kffei cubbd hem-serdir; emir vezir, ani ve fakir, sair kebir cibadullh
olmakta ber--berdir. lerinden birine irdet-i Subhni ve meiyyet-i Rabbni
mutacallik olup saltanat- dny ve hilfet-i cuzm tefviz olunmaktan makd
tenfz-i ahkm- din ve icr3-i erc-i mbin itmektir ve sebeb-i fesd ve bcis
tahrib-i bild olan erbb- bay u Cindun haklarndan gelmektir. Yohsa kend
muktezs zere mcerred hazz- nefs in Mslmanlar zulmen kati itmek
deildir. Hak tecl her gnhun mukbelesinde ya taczir ve yhd bir hadd-
muayyen takdir itmitir. V e m e n y e t e ca d d e h u d d a H l h i f e k a d z a le m e
n e fse h u ,, B u mikdr crm in Hak subhnehu ve tecl (48a) kati emr itmedi.
Yevm-i hirette pdihumdan suDl olunur. didkte, Hazret-i pdih-
cadlet-pie nie zamn fkr endie idp, Mevlnnun cemickelimt- erifesi
hak olduun muhakkak bilp cmlesinn gnhn afv buyurur. Mevln-y
muarun ileyh gittkten onra pdih-i merhm bir kd yazup: KzCaskerlii dahi sana ihsn eyledm; zir bildm ki sen bir hak syleyici
kimesnesin, mcerred beni gnha girmekten aknup tarik-i H akka ird
eyledi. Dyim bu cdet-i haseneyi terk itmeyesin. diy buyurduklarnda
Hazret-i Mevln dahi: Devletl pdihun Hak subhnehu ve tecl dny
ve hiretn macmr eylesn. Emr-i eriflerine imtil zimmetimze vcibdir ve
lkin Allhu Tecl Hazretiyle ahdm vardr ki benden Hakemt lafz dr
olmaya; (48b) diy cevb gnderdkte merhm Sultn Selim Hn Hazretleri
Mevlnnun manb ve cha tevecchi olmadum grp, keml mertebe hazz
idp dern-i dilden mahabbet eyleyp, culfesine terakki idp ve be yz dne
sikke-i hasene ihsn buyurmlar. Fil-vkic ol mesned-i celill- ictibrda olan

eyhl-slm hazretlerine lyk olan oldur ki def-i mezlimde ve syir umrda

din devlete nfc olan hususlar pdih- clem-penha iclm eyleye, Hazret-i
ehr-yr- km-kr dahi anun gibi ducclar bi-araz olup mahza f sebilillh
sacy ittklerin bilp her ne sylerler ise istimc ve ittibc eyleyp tenfzine sacy
ve ihtimm buyuralar.
E l - C z 3 s - S d i s
(49a) ve etrf ve eknfta mftiler nab olunmaktan murd fukar-i ibd ve
zucafa- bild tacab ve zahmet ve bel ve meakkat ekp, aks-y memlikten
menzil ve meslik katc idp fetv talebi in stanbula gelmemektir. imdiki
hlde zaleme-i vult ve cehele-i kudt ahkm- erciyyeyi icr itmedklerinden
mcada fukarnun ibrz itti fetv in kenr mftisinn: Ancak biz dahi ol
kadar bilrz. diy ketm- hak idp fetvlarma bakmayup gtrp zerlerine
atma ile nizc ve dacvlar munfasl ve makd ve mddeclar hsl olmayup
Cciz kalurlar. Bu takdirce lzmdr ki: Kenr mftilerini fetvlaryla camel
idesiz. diy kdlara ahyn mcekked ahkm- erife irsl olunup,
mtenebbih olmayanlara tevbih ve g-ml oluna. Ve mderrisinden (49b)
fakhet ile maqrf ve diynet ile mevf, kimi hrieden maczl ve kimi dhile
mutasarrf olup fetv virmee iktidri olan msmn ve ihtiyr ducclar kend
hallerine konulmayup; Mslmanlara nfic siz,, diyp etrf ve cevnibde
fetv hidmetine sevk olunmak mnsibdir.
D ib c e -i k it b - S e r -b le n d a h v l-i K d a s k e r E fe n d i B e y n n d a d r:

cUlem-i ebrr ve fuzal-i ahyr mbeyninde calel-mertib ve aksalmetlib olanlarun biri dahi kd-caskerliktir. Keml mertebe bir manb- erif
ve nihyet derecede bir pye-i latif olmala zamn- sbikta deme kimseye
lyk grlmeyp tahil-i kemlt ve fezyil itmi bir keriml-hl ve
cadimul-mil clim ve fazla tevcih olunurm. Bu kcide-i pr faDide dyim
ricyet olunmak (50a) sebeb-i bek-i devlet olduundan ekk ve ribet yoktur. Bu
takdirce sye-i kirdigr olan hazret-i ehr-yr-i km-knm zimmet-i blendhimmetlerine lzmdr ki her br ol pye-i celill-ictibr culem-i ebrrdan bir
Cli-mikdra tevcih olunmak lzm gelse Calel-acele bir n-ehle virlmeyp
culem ve fuzalnun ahvli srran ve cehren tetebbu0ve istk olunup bir ka
gn taharri olunduktan onra alh ve diynet ve keml-i ehliyyeti zhir ve
mtebeyyin ve fazl u dnite, tefavt-i fahi ile emlinden mmtz ve
mtecayyen, her vech ile istihkk ve liykati olan bir faykul-akrn ve lykulihsn ducclarma cinyet buyuralar ki ol menbac- fazileti adr- sacdette
grenler
Beyt:
E l- h a m d lill h i ca l m eh lih i* h a d re ceza l - h a k k u il eh lih i

diy Hudy-

(50b) Mennna hamd-i frvn ve sultn- shib-krna duc3-i bi-pyn

ideler. Her tabc- nktedna hafi ve nihn deildir ki tarik- cilme alup

dnimend olmak makd idinen kimesne bir mikdr zaman evktm nahv
sarfa ve syir muhtaarta arf ve mantk ve kelm ve mecni okuyup, bacdehu
dnimend oldukta stanbulda olan Hiye-i Tecrid medreselerinim her
birinde er drder ay yatup, ul eyleyp, her mderristen be alt ders
okuyup bu uslb zere hareket idp, drt be yla dein emniyye
Medreselerine varup, anda dahi bir yl mikdr turup, andan pdih
medreselerine varup ve bil-cmle nie efazil hidmetine yetip her birinden
nie istifade ve istifza idp, her vehile meleke ve isticdad (51a) geldkten
onra yiirmibe otuz yanda mlzm olup, ya medreseye veya kdla tlib
olur. Mesel bir divrun temelinde zelel muhtemel ola, stvr olmak ihtimli
yoktur. cIlm-i erifim dahi ess arf ve nahvdir. Nahv ve sarfta ve syir fnn-i
liyede chil olan cUlm- cliyede dahi racil olmak muhakkaktr. Bu
mukaddimeden makd oldur ki imdiki halde culem ahvli dahi muhtel olup
mesel arf ve nahv grmemi ve muhtaart okumam bir chil ya ml
kuvvetiyle ve yhd bir tarikle drt yla dein dnimend olup, uradu
medreselerden ders okumayub her biri chil idin bilp, bir tarikle zerinden
avup, ol chil bu vech ile hareket idp ve mlzm dahi olup bacde ya rivet ile
ve yhd efacatle bir kdlk (51b) alup; kup gidp, varup kdlnda
Mslmnlarun dacvlarm yalan yanl hkm idp nie mefsedet-i cazimeye
sebeb olur. Dnimend ve mlzm ahvli byle olcak syir ahvlleri bundan
dahi harbdr. Geenlerde: Bir dnimend ibtid0-i hareketinden be yla
dein emniyyeye varsun. diy emr-i erif olmken ala icrasna mukayyed
olmazlar. Bu takdirce ser-hayl-i culemnun kmil ve h-mendi olan kdcasker efendilere lzmdr ki kudt ve mderrisinden bil-fl manb ve maczl
olanlar ve dahi manb tasarruf itmeyp hl kaz ve medreseye tlib olan
mlzimleri esmileri ve hretleri ile defter idp her birinn ibtidc-i zuhrlar
ne vech-ile olmtr ve kimlere urayup her birinf yannda ne mikdr zamn
ul itmitir; (52a) knn ve k3ide zere hareket idp kimden mlzm
olmtr ve hl cihet- cilmiyyesi ve keyfiyyet-i rshas ne tabakadadr, tamm
maclm idinp her birinn ahvlin isminn altna mufaalan erh virdkten
onra bir manb mahll oldukta kimesnenn rivetin almayup ve kimesnenn
efacatin kabl itmeyp hemn ol deftere nazar idp ol mansba bir f3ik ve
mmtz cehl-i cilm tlib olsa: Sen mevtden mlzimsin,, ve yhd:
Zamnun azdr,, dimeyp, ol mansb ol ehl-i cilme virp emlinden
mnkaa idenlere: Manb ehl-i cilmindir diy cevb vire. Ve leyh nehr
ul idp bae seyrlerinde olmayup halk iinde alh ve ehliyyet ile mehr
olanlar bil-fil medreseye mutasarrflar ise, her birinn ahvlin pye-i serir-i
sacdete (52b) carz eyleyp terakkiler alvire. Eer maczller ise: Zamnnuz
azdr. dimeyp i il medreselerinden birer acl medrese tedrk idivirp ve
bil-cmle dyim ahli ve fuzalya ricyet ve icnet ve ndn ve chelya her
kime mensb olursa olsun, hakret ve ihnet zere olalar ki anlara dahi ayret
ve hamiyyet gelp dyim ul idp tazyic-i evkt itmeyeler. Ve niybet-i
nbvvet-penh ve hilfet-i rislet-destgh olan manb- kazD-i cadlet-iktiz

bir vedica-i bedi ca-i Rabbniyye ve bir emnet-i vcibi-iyneti Rahmniyye

olup, her ahsa tevcih ve taklidi cyiz deildir. Fi zamnin ekser kudt mrtei
ve cahil olup manb- kaza mahz, cehl irtiadan kinyet olmtr. Rivetle ve
efcat ile kadlk alan kimesnelern hkmi nafiz olmadu ktb-i (53a)
fetvda muarrahtr. Eyle olsa etrf- memlikte olan kuztun ekseri rivet ve
efacatile kadlk almtr. Bi-hasebi-erci-erif icra ittkleri ahkm nafiz
olmadu takdirce vki olan tezvic ve nikh hular hayli mkil olmaz m?
cAceba dergh- H akkda bu hular kimden su3l olunur. Kd-Casker
efendiler ise manblar havfmdan icr-i hak itmee kdir olmazlar, nr olup
ekser menb ekbir efcatiyle chillere virrler. Mesel bir kdlk alh ve
diynet ile macrf ve cadlet ve istikmetle mevf bir ehl-i cilme tevcih olunsa
varup Mslmanlarun dacvlarm hak zere grp, kimseye buz ve araz
itmeyp tamac- hm olmamala lzm olmaynca hccet ve sicili (53b) itmez.
Bu takdirce kdl mahl czJi olup vech- macietine ancak kifayet ider;
amm ol kdlkta olan recy mezkrdan her vech ile rz ve kir olup:
Kki vilyetimze her zamn byle bir kd gelse. diy Hak Teclya
tazarru0iderler. Bacdehu ol kdlk bir zlim ve murtei chile virilse vardu
gibi belerbei ve sancak bei subalaryla ve syir ol yirr zlimleriyle
mttefik ve mtehhid olup bir kimesneyi mncim ve mldr fehm eyleseler bir
nesne isnd idp mlmn ekserin alduklarmdan onra varup Asitne-i
sacdete bizden ikyet eylemeye. diy talka art virp, andan onra
habsten karurlar. Bunlarun emli zulm tacaddinn nihyeti olmaz. Ol
mrtei kd (54a) bu vech ile bir ylui iinde bi-nihye ml u menl tahsil idp
nie pekeler ve tuhfeler tedrk eyleyp bu cnibde mucin senedi ve zahir ve
mesnedi olan murteilere gndermeile oturdu yerde terakkiler alvirp
tecdid-i mddet dahi ittrrler. Lkin fukarnun ii tamm olur. Acaba Rz-
cezda bunlarun hakk kimden taleb olunur? Pdih-i din-penh
Hazretlerinn zimmet-i cli-nehmetlerine vcibdir ki nms-i erc-i erifi ihy
ve knn- saltanat- mnifi icr itmekte keml mertebe ikdm ve ihtimam
buyurup kd-casker efendilere: Zinhr cemic menab her yech-ile ehl-i cilm
olup cadlet ye istikmetle macrf olan kimesnelere tevcih eylenz. cA zl ve
nabmuz benden bilp kimseden havf itmeiz. Vzer ve mer efacatiyle ve
bacz ( 54b) mrteiler iltimasyla bir chile manb virmeiz, ehl-i cilm olup
lih ve mtedeyyin olanlara virnz. yle ki fermn- hmynuma muyir
n-mustahakka iltims-la manb viresiz, envc- satvet-i khireye mazhar
olursz,, diy tenbih ve te3kid ve dyim tecdid buyurulcak inDallhu tecl,
culem ve recy ahvli muntazam olup kd-casker efendiler dahi meJmr
olduklar hidmette mstakili olcak fermn- cli-na muyir i itmee
meclleri kalmaz. F il-vkc inf mdr ki kd-casker olan kimesneler ehl-i cilm
manblarm tevcih itmekte vezire murcacat idp nunla mvere ideler. 01
eclden cemic cmr-i nzeninlerin macrif ve fezyil tahsiline arf itmi nie
kmiller ekbirden mesnedi olmadu (55a) eclden menb-, cilmiyyeden
mahrm, belki cihet-i maciette dahi keml mertebe Cciz ve mtehayyir

kalmlardr ve nie ecnebi ve chil vezir-i aczama ve syir ekbire intisb le

tarik- cilme dhil olup zamn- kalilde mertib-i cliyeye vl ve bi-nihye ml
ve menle n3il olmlardr. Herkes cilmi in ricyet olunmayup bi3z-zt rabet
olmadu eclden, etvr- selef r e f telef olup tahsil-i cilme sacy ve gi ider
kimesne az kalmtr. cAli medreselerde olan mderris efendilerden ekerinn.
cilmi faziletten behresi ve keml ve macrifet ile hresi yo-iken kimi intisbla
ve kimi ml virmegle ve kimi molla-zde olmala mderris olup ifade ve
istifade ber-taraf olmtr. Mesela ebl-hayrt olan merhm (55b) Sultn
Mehemmed Hn Gzi Hazretleri bin ittkleri emniyye Medreselerinde ne
mertebe ihtimmlar buyurmlar ve fermn- eriflerinde ol medreselerim her
birin mevli-i carun mevleviyyet ile mehrlarmdan ahali-i dehrn fazilet ve
ehliyyet ile mezkrlarndan olup engt-nm-y devrn ve mrn ileyhi bilbenn olm zat- eriflere tevcih buyururlarm. Bil-ficl emniyye
Medreselerine mutasarrf olan sekiz mderristen ehl-i cilm nmna iki
kimesne yoktur. Bkisi cehl ile mehr olup kimi henz fezDile dest-res
bulmam tze nev-heveslerdir ve kimi dahi ul zamann germi ve ayd-
cilmi dm- tahsilden kaurm bir klb- efsrde ve bir pir-i sl-hrdedir. tnf
mdr ki, anun gibi zi pdihun envc- (56a) ihtimm ve ikdamlar itdgi
medreselerde bir nie kalill bidca ve cadiml-istitca kimesneler mderris
ola? Elhamdhllhil-mehkil-mennn sultn- hib-krnun eyym-
saadetlerinde
B e y t:
cUlem vu fzaly hadd yok * Pdih iigidr dn ok.
Mnsib olan ol makle erif medreselerim her biri keml-i fazilet ile nmdr ve Gilm macrifet ile itihr bulm fazil ve kmillere tevcih olunmaktr ki
ifade ve ifazaya kdir olup meclis-i feyz-bahmden nie tlibler mstefd ola.
cAcebdir ki imdiki zamanda: Filn-zdedir. diy mahz eref-i nesebi
hasebiyle ve yhd bir cazim sitneye intisb sebebiyle bacz elebileri
emniyye Medreselerine ve altm aka medreselere mderris iderler. Anlar
dahi (56b) utanmayup katGa okumak yazmak ne idgin bilmezler iken ghi
ikdm idp varup: Ders dirz. diy yalan yanl bir ka sz syleyp gelp
giderler. Andan alduklar vazife hell mdr? Menb- Cilmiyyeye istihkak
fln-zdelik ile olmayup mahz cilm-ile oldu azher mine-emstir. Vcibrricye olup cilm faziletten mahrm olan mahdmlar ayr tarkten ricyet
olunmak gerektir. Eyle olsa cinyet-i pdihiye mazhar olup kd-casker olan
kmil ve hnerverlere lzmdr ki bu makle hularda hergiz kimesnenn
htrm ricyet itmeyp chil olan kendn ol dahi olursa bu tarikten
karup ayr cihetle behremend eyleye. Ve bil-cmle pdih- evreng-niin
(57a) ve cadlet-yin hazretlerine lzmdr ki, innallhe yemrukm en
tiPeddl-emnti il ehlih fehvsmca her mansb ehline tevcih buyurmaa

sacy himmetlerin ziyade klalar. Hak subhanehu ve Tecala cemic-i kar

camellerin rd tevfka karin ve refik kla.
Ahvl-i culem icmlen bu mikdr ile iktifa olund. Cenb- kibriydan
istidc olunur ki ehr-yr- kiver-gy culem ve fuzalnun hayr ducalarma
mazhar, gl-i nev-residelerin dahi berhordr ve mucammer eyleye.
Ahvl- meyih-i cizm -Eredehumullhu il yevmil-kym- beynndadr:
Makm- meihat ve pye-i tarikat bir adr- celill-kadrdr ki her
kimseye lyk ve sez ve mahall ve ahr deildir. Ol adr- cliye bir bedrlahl elyak ve evfaktr ki dahi f ve mrid iken (57b) cilm alh-ile ferid ve
zhd ii felh-ile vahid olup mevli cizm ve meyih-i kirm hidmetine yitip
her birinden nie istifade ve istifaza idp ilerinden verac ve takv ve terk-i riy
ile imtiyz bulm bir ehl-i niyz cazizden beycat idp, yin-i meihat tahsil ve
tarik-i taavvuf tekmil klup, her ciheti macmr bir clim zhid ve mrtz u
cbid olup tefsir ve hadis nakline kdir ve mevciz ve nayihe mtecallik nie
miPeir kelimt- ekbir htrma alup ve bil-cmle yle himmet itmek
gerektir ki meclis-i feyz bahmdan bir nie gm-rh kend ahvlinden gh
olup tarik- dallinden dnp semt-i hidyete slik ve vilyet-i kermete mlik
ola. Amm bacz mmi kimesneler dahi olur ki (58a) kuyd- calyktan mutlak
olup hul- bl ile riz-y Hak talebinde iken ittifak bir clim cmil ve bir
mrid-i kmiln hidmet-i erifine yetip hayr duc ve himmet-i culysma
mazhar dmekle mstecbd-dacve bir caziz-i hib-temyiz olur. Anun
gibiler Cenb- Kibriydan sevk ve ilk olundukta childr diy ib
olunmayup kbel-i Huddan bir atyyeD-i cuzm ve behiyye^-i kbr bilp
dyim pend nasihatiyle cmil olup iret-i pr-beretinden fil olmamak
gerektir. M aclm ve mehur ve ktb-i tevrihte mastrdur ki, zamn- sbkta
meyih-i kibrdan bacz nmdrun etrf u cevnibde olan mrid ve
muhiblermden mcad subh u mes hnkh ve zaviyelerinde skin olur drt
yz mkdr sfleri (58b) olup memlekette bir fetret vey bir aralk olsa fursat
ganimet bilmek gerektir diy, bir nda sf ve mrid ve muhibb-i mridlerin
yanma cemc idp binden ziyde dem ile hurc eyleyp kad- saltanat ve
heng-i hilfet iderlermi. Hatt Kzlba- evbun ibtidJ-i zuhr bu vech-ile
oldu mezkrdur. ctlm-i erif-i clem-r ve re3y-i mnir-i kiver-gya hafi
buyurulmaya ki beyza-i saltanat bir gevher-i zi-kymettir. Seng-i havdi ve
syir inkisrma bci olacak nesnelerden iynet ve himyet mhimmt- din
devlettendir. Bu takdirce vilyet-i pdihi ve memlik-i ehinhde hl eyh
nmna olanlar her kim olursa olsun hnkh ve tekyelerinde f ve mridleri
yigirmi (59a) otuz nefer, nihyet mertebesi krk nefer olup andan ziyde
zviyelerinde f tutup cemciyyet itmeyeler diy memlik-i mahrse kdlarma
mDekked ahkm- erife gnderilmek mnsib fehm olunur.

Ahval-i sadt ve eraf l-zale mazharan lil-mekarimi v el eltafbeynndadr:

Server-i kint ve mefhar- mevcdt -cAleyhi efdalt-tahiyyt-xm evld-
emcd olan refa ve sdt ne mertebe ahb- sacdt olduklarna bu yet-i
kerimenr fehv-y erifi dellet ider. Kul l es^elukum caleyhi ecren illel
meveddete fVl-kurbd Allhu aclem Hak Tecl Habib-i ekremine emr idp
mmet ve ahb ve etbcve ahbbma di ki: Ben size tebli-i rislet idp tarik-i
hidyete slik kldm ve sizi nr- imn-la zulmt- kfrden (59b) ve dny ve
hirette ve cazb- elimden hal ve emin eyleyp cennt- na'mMe ebeden ve
sermeden mukim olmanuza bci ve delil oldum. Bu mukbelede sizden ecr-i
cezil istemezin, ill ehl-i karbetme mahabbet ve meveddet itmemiz isterin.
Bu yet nzil olcak Reslullhtan: Ehl-i karbetn kimlerdir,, diy su^l
ittklerinde: Ftma ve cA li oullardr diy buyurmlardr. Bu huu
tamm cy-i ictibr ve mahall-i efkrdr ki kfrden slma gelmek ve cehenem
cazbmdan hal olup cennet nimetleriyle mtenaccim olmak mukabelesinde
evld- Resle dostluk itmei Hak Tecl cret yerine tuta. Bu takdirce bu
tyifeden makbl ve mucteber ve bunlara muhabbet itmekten bihter bir nesne
olur m? Allhmme uhirr macahum yevmel-kymeti . (60 a) Ve ehdi-i
erifeden: men alla cal merreten alla llhu caleyhi zaren \ yacni Bir
kimesne bana bir kerre taliye eylese Hak subhnehu ve tecl ana on kerre
taliye ider. Hl- kelm Hazret-i seyyidil-enm caleyhics-salt vesselma taliyeyi itmegn evb ve berektma had yoktur. B mahalde faz^l-i
taliye-yi ird itmekten maksd ve murd, taliyenn fazileti maclm olcak, l-i
Resle dahi mahabbet itmegn fevyidi maclm olur. Zir bir kimesne
Reslullha taliye itmemi olur, t line dahi taliye itmeyince; ana binDen
ki Seyyidl-kevneyn ve Resls-akaleyn Hazretlerine: Y a Reslallh,
sana ne vech zre taliye idelm? didklerinde: "Allhmme salli cal
Muhammedin ve cal li Muhammedin kem alleyte cal brhime ve cal li
brhime inneke hamidun mecidun Allhmme ( 60 b) brik al Muhammedin ve
cal cli Muhammedin kem brekte cal brhime ve cal li brhime inneke
hamidun mecidun . Pes l-i Resln czam-i m ve anlara mahabbet idenn
Hak Tecl katnda kadri buradan maclm olur ki hi bir namz tamm olmaz;
ill tahiyyette bu vech zre rislet-penha ve line taliye itmeyince. Pes farz ve
snnette ve bil-cmle alt ve cibdette sdta taliye lzm olcak, kys olmak
gerek ki ne mertebe celilul-kadr ve cazimu-n kimesneler olurlar.
Rdvnu llhu Tecl caleyhim ecmahin. Ve l-i Resln culvv-i mertebe ve
smvv-i menzilesine bu Ayet-i kerimenn fehv-y erifi dahi dellet ider:
Innem yundu llhu li-yuzhibe cankumur-ricse ehlel-beyti ve yutahhirekum
tathiran. Allhu aclem macn-y erifi budur ki: (61 a) Y ehl-i beyt-i Nebi! Hak
Teclanun irdeti nun zerinedir ki yaramazl sizden gidere ve her yaramaz
nesneden sizi tamm pk eyleye. M aclmdur ki Hak Teclnun murd elbette
elbette olsa gerektir ve ehl-i beyt-i Nebi pk ve thir olup pklikle dnyda

dirlp ve pklikle H akka vl olsa gerektir. Bu Ayet-i kerimenn nuzlnde

Reslullh Hazretleri yenleri vsic bir cbbe giymilerdi. abh vakti idi,
otururlar idi. Hazret-i Ftma geldi, ol cbbemin iine ald. Bacdeh Hazret-i
Ali geldi, an dahi cbbeye koyd. Bacdehu mm Haan ve mm Hseyin
geldiler. -Radiyallhu canhum- anlar dahi cbbeye koyd. Andan onra bu
vehile duc eylediler: AUhmme hula i ehli beyti izheb (61b) Canhumur-ricse ve
tahhirahum tathiran. yacni: Y Rab! Ehl-i beytm bunlardr, yaramazl
bunlardan gider ve bunlar pk ve tathir eyle. didiler. Tefasirde mervidir ki bu
hu rislet-penhun ezvc- mutahharelerinden mm Seleme -Radyallhu
canhum- hazretlerinim sacdet-hanelerinde vkic olmtr. mm Seleme bu
hli gricek iler vard, Y Reslallah! Ben dahi ehl-i beytnden deil
miyin?,, didklerinde N acam, ehl-i beytimdensin; amm bu hikem bunlara
mahstur. diy buyurdular. Pes Allhu Teclnun irdeti mtecallik olup
Habib-i ekremn ducs munzamm olcak Ehl-i Beytn tahretinde ve anlara
ricyet ve mahabbet Hak Teclya mcib-i kurbet oldumda bhe yoktur.
Ehl-i Beyt-i Nebinn fazlna dellet ider bir Ayet dahi budur ki: (62 a) Selmun
cal li y-sn inn kezlike neczil-muhsinin . Bacz mfessirin Hazret-i Ibn-i
cAbbs -Radyallhu Canhm-dan rivyet iderler ki: l-i y-smden makd li Muhammeddir. Allhu aclem, macn-y erifi, selmun cal, l-i
Muhammed dimektir. Bu ne taczim ve tekrimdir ki, Hazret-i Hak celle ve cal
cazametiyle furkn- keriminde l-i Muhammede selm itmi ola. K adr ve
rifa t ve cazamet ve evketleri ne mertebede oldu bundan dahi maclm olur.
Ye Imrn bin Huayn -Radyallhu canhu- rivyet ider ki: Seyyidl-beer ve
efcl-maher buyurdlar ki: S eeltecan Rabbi -cAzze ve celle- cen lyecFhulennre ahadn min ehl-i beyti fe-actni zlike ; yacni, Rabbmden istedm ki,
ehl-i beytmden bir ahadi nra koymaya, Hak Tezl kabl eyledi. Ve lesevfe
yuctike (62b) Rabbuke feterd,, yet-i erifnn tefsirinde bn-i GAbbs
Hazretleri buyurmlar ki: Zikr olunan Hadi-i erif n fehv-y latifi zere
Habib-i ekrem -Salla llhu Tec l caleyhi ve sellem- Hazretlerinn cmle rizy eriflerinden birisi dahi budur ki, ehl-i beytinden bir ahad cehenneme
girmeye. Pes Ayet-i kerime ve Hadi-i erif muktezsmca l-i Resl cehennem
odmdan hal olmaa iret vardr. El-mer^ maca men ahabbe hadiinn
fehvs zere l-i Resl ve evld- beth sevenler dahi mafur olmaa beret
olur. Fezil-i sdt ibt in yt ve ehditen nie bunlarun emlin ird
itmek olurd. El-kelm m kaile ve delle fehvsnca ihtir ihtiyr olund. Bu
mikdr tafsilden dahi yet-i makd (63 a) oldur ki: Evld- Resl her vech-ile
vcibr-ricye bir makbl t3ife iken le canellhud-dhile fehvsnca fl nie
chiller ehrl ve yhd raciyyet iken mcerred teklif ve hidmetten hal olalum
diy tezvir ve telbis-ile balarna yal arnup gezerler. Bu makle mteseyyid
zamnede kat ok olmala neczu billh halkun sdta endn rabeti
kalmamtr. Hu vilyet ktibleri buldu raciyyetn bir ka akasm alup
Defter-i Hakniye seyyid yazmala siph tyifesine klli adr idp Glemi
mteseyyid tutmtur. B-vucd mahkemelerde yalan ahdetle mtecayyin

olan emir nmna yal armur nie kimesneler vardr; h ki ahihn-neseb

seyyid olanlar yalan (63b) ehdeti ihtiyr eyleyeler. N akibl-erf olanlar
slih ve fzl olup irtidan ictinb idp bu bbda kimse efacatm kabl
itmeyp ziyde dikkat ve ihtimm eylese, stanbulda olan seyyidler ahvline
bir mikdr intizm gelmek olurd. Amm etrfta olan seyyidler teftii in yine
sdttan alh ve diynet-ile macrf bir ka mstakim maczl kdlarun her biri
bir belerbeilie gnderilp ahvl-i sdt tefti eyleyp ahihneseb seyyid
olup elinde eceresi ve nakibl-erftan kavi temesski olanlar in: Babasn
ve dedesin ahih seyyid bilrz. diy cdil kimesneler ehdet iderler ise, anur
gibilern eline hccet virb fukarsmdan hccet akas almayup aniysmdan
(64a) her hccetten otuzar aka resm alup, andan ziyde bir aka almaya. Amm
mcerred hccet akas ziyde olsun diy buldu mteseyyide hccet virmeye
ve irtidan ziyde ihtirz idp, dinin imnn akmup, sdt ahvlin bir mikdr
tashih itmee sacy eyleye ve hem istikmet-ile bu hidmeti ed idp geldi gibi
terakkiyle birer acl kdlk virile. Ve ekbir den bir mteseyyidn hakknda
mektb varursa al iltifat itmeye, hemn hak zere grp, kimse htr in i
itmeye. yle ki bu mertebe tenbihten onra ol kd ve yhd yannda olan
demleri rivet ala, muhkem taczir olunduktan onra cazl-i ebed ve nefy-i beled
olunup bir vech-ile hakret oluna ki syir mrteilere mcib-i cibret ola. Ve
blk halknda ve zucam ve erbb- (64 b) timrda dahi sdttan kimesne
olmamak mnsib fehm olunur. Zir yed bacz hidmet dp teklif olunmak
lzm gele ve: Filn hidmete nin gelmedn. diy taczir ideler. Al mnsib
olan sdtun ehl-i cilm olanlar y kd vey mderris olup, tedris ve kaz
ihtiyr itmeyenler y vcz vey eyh olup, anlar dahi ihtiyr itmeyenlere
istihkklarma gre zevyidden vazife y hllerine gre mnsib cihet vireler ve
ehl-i ancat olanlar kend hlerinde koyalar. Sdtun dahi ahvline intizm
gelmek sacdetl pdih- slm hazretlerinn keml-i ikdm ve ihtimmlar
ile myesser olur. Bu himmet-i blend ki Hazret-i ehriyr-i hmendde vardr,
in'allhu tecl nizm- memleket ve kym- saltanata mtacallik (65 a)
cumhr- umrda mbhem ve mcmel ve mekk ve muhtel bir nesne
kalmayup tedrile zlimler merdd ve bb- irti mesdd ve mstakimlerim
ckibeti mahmd ola.
Temmet.
Ktibine her kim eylerse df
Eyleye yarn ana rahmet Hud

A
cAcem,

174 .

178 .
177, 179 .
Criye, 177 .

Cm ic,

186 .
cAdlet, 176 , 177 , 181 , 182 , 185 , 188 , 196 .
Ar culfel, 186 .
Ar zecmetl, 187 .
Ahkm - erif, 198 .
Ahvl-i memleket, 176 .
Aka, 176 , 177 , 178 , 179 , 184 , 185 , 186 , 187 ,
197 , 201 .
A lay beleri, 186 .
cA l elebi Efendi (Mfti), 192 .
A li Paa, 184 .
C 1 mansb, 174 , 177 .
C 1 manblar, 176 .
cli medreseler, 197 .
c li oullar, 199 .
cArabiyye, 183 .
Arz- miri, 178 .
Arz- Rm (Erzurum), 179 .
cAskir-i slm, 185 .
cAskir-i manre, 173 .
Asitne-i devlet, 175 .
Asitne-i sacdet, 196 .
cAsker, 176 .
Aba, 173 .
cAvrz- divniyye, 178 .
A yak divn, 175 .
Ays P (Vezir), 184 .

Acemi olan,

Cm icler,

Criye mjdegnesi,

177 .

188 .
Cebeci, 186 .
Cebeciler, 186 .
Cebehne, 180 .

Csuslar,

Cls- hmyn,

180 .

artak,

192 .

187 .
187 .
avulk, 187 .
avuluklar, 187 .
elebiler, 197 .
er, 186 .
iftlik, 177 .
avu oullar,
avular,

D
Dnimend,

195 .

Belerbei,

181 .
187 .
Defter-i cedld, 177 .
Defter-i HaknI, 173 , 200 .
Defterdr, 187 .
Defterdrlar, 175 .
Defterdrlk, 181 .
Deirmen, 177 .
Dergh- cli avular, 187 .

Belerbeiler,

Dergh- cli mteferrikalar,

B
Bd- hav,

177 .

Byezid Hn (II. Bayezid Osmanl Pdih),

191 .
175 , 178 , 185 , 187 .
176 , 179 , 187 .
Belerbeilik, 181 , 182 , 185 , 188 , 201 .
Belerbelikler, 179 .
Bery, 172 , 185 , 188 .
Beynel-cumhr, 174 .
Beytl-ml, 174 , 176 , 177 , 178 , 187 .

Defter kethdl,

Defter kethds,

184 .
Dirlik, 184 , 187 .
Divn, 175 , 193 .

Dlnrlr,

Divn- cadlet,
Diyrbekr,

179 .

193 .

187 .

Hazret-i cmer,

173 .
173 .
Hzne-i cmire, 193 .
Hoca, 191 .
H oca efendi, 191 .
Hocalk, 192 .
Hukk- erciyye, 177 .
Hccet, 196 , 201 .
Hccet akas, 201 .
Hkm-i erif, 178 .

Ecnebi,

Helvacba,

Ecnebi timar,

Hrzl-M lk,

186 , 187 , 197 .

187 .
Ecnebiler, 187 , 188 .
Ehl-i cilm, 196 .
Ehl-i slm, 176 .
Ehl-i ancat, 201 .
Ekbir kapus, 180 , 189 .
Eli emirl, 186 .
Eli emirller, 187 .
Emekdrlar, 187 .
Emin, 173 .
Emr-i erif, 178 , 195 .
Emirl-mer, 185 .
Erbb- timr, 178 , 185 , 187 , 201 .
Esbb- sefer, 180 .
Ekya, 183 , 185 .
Evkaf, 176 , 178 .
Evld- evld- recys, 177 .
Evld- haymana, 177 .
Evld- recy, 177 .
F
Fenn-i kitbet,

174 .
173 .

Hazret-i cOsmn,

183 .

196 .
190 , 192 , 193 , 194 .
Filori, 178 , 181 , 184 , 187 .
Fermn- hmyn,

Fetv,

cbdet,

176 .
180 .

hazine,

187 .
187 .
hyc-i culm, 176 .
clm-i erif, 187 , 198 .
mm Haan, 200 .
mm Hseyin, 200 .
cmret, 177 , 178 , 179 .
skeleler, 177 .
Iskender-nme, 184 .
spene, 177 .
stanbul, 173 , 190 , 195 , 201 .
Ihtiyr avular,
htiyrlar,

K
G

177 .
177 , 178 , 185 , 201 .
K d-Casker, 194 , 196 , 197 .
Kd asker efendi, 194 .
Kd asker efendiler, 195 .
Kadlar, 194 , 198 , 201 .
Kadlk, 178 , 195 , 196 .
Kaftan, 179 .
Knn- cOsmni, 175 .
Kapudnlk, 181 .
Karye, 177 , 178 , 179 .
Karyeler, 176 , 177 , 178 , 184 .
Kasaba, 178 .
Kasabalar, 176 , 177 .
Kelm, 195 .
Kl tmr, 178 .
Kl timrlar, 176 .
Krm, 190 .
Kzlba- evb, 198 .
Kile, 178 .
Kaun,
Kd,

193 .

Gulm,

H
Haleb,

179 .

177 .
198 .
Harc, 177 ._
Harem-i erif, 180 .
Hri recy, 178 .
Hammm,
Hnkh,

Hiye-i Tecrd medreseleri,

176 , 178 , 187 , 188 .

ha olanlar, 181 .
Haymana, 177 .
Hazine, 176 .
Hazinedr, 173 .
Hazret Ali, 200 .
Hazret-i Eb Bekr, 173 .
Hazret-i Ftma, 200 .
Hslar,

195 .

184 .
177 .
Kullar, 179 , 180 , 181 , 182 , 183 , 188 , 193 .
Ktb-i tevrh, 198 .
Krfs (Kale),

Mavere,

Kul,

Mteferrikalk,

175 , 176 .
187 .
N

Nahv,

195 .

N aklb l-erf, 201.

Latif kitblar,

176

187 , 198 .
173 .
Nizm- clem, 182 .
Nefer,

Ninc,
M
Mahlul timr,

186 .

Mahmd P (Vezir-i aczam),

190.

187 .
M l-i yibi, 177 .
M alta, 184 .
Manb, 182 , 184 .
Manblar, 181 .
Mantk, 195 .
M atbah emini, 173 .
M e% ni, 195 .
Medrese, 180 .
Medreseler, 190 , 195 , 197 .
M l- Krn,

cr-i allt,

177 .
P

171 , 174- 176 .

174 , 183 , 184 , 186 , 201 .
Piri Paa (Vezir-i aczam), 179 , 180 .

Pdih,

Pdih-i slm,

Mehemmed Paa, (Vezir-i aczam)

Mehemmed Hn G zi (Osmanl pdih)

189 ,

Memlik-i mahrse,

181 , 182 , 184 , 185 , 198 .

172 , 192 .

Memlik-i cOmniyye

178 .
177 .
Meyih, 173 .
Mevcib, 178 .
Mevln Kirimi, 190 ,
M ezraca, 177 .
M ezracaar, 177 , 178 .
Milk-nme, 177 .
Mir-i miran, 173 , 185 .
Molla-zde, 197 .
M u caf ve msellem, 178 .
Muhammed Gazli, 176 .
Memleket,

Memleketler,

183 .
193 .
adr- vezret, 174 .
adr- aczam,

adr- meclis,

M urd (III.) (Osmanl Pdih),

177 , 180 , 195 , 197 .

197 .
Mderrisler, 180 .
Mftller, 194 .
Mlzm, 195 .
M lk, 176 .
Mlk-nme-i hmyn, 177 .
Mrldler, 198 .
Mslmanlar, 193- 196 .
Mderris,

179 .
176 , 182 .
Sancakbei, 178 , 196 .
Sancak kethdl, 181 .
arf, 195 .
Seltin-i Rum, 174 .
Sanca- hmyn,

Sanck,

173
172 .

Muhammed M ustafa (Peygamber),

Mderris efendiler,

171 , 173- 175 , 178 .

172 , 177- 179 , 182 , 185 , 188 , 190 , 196 .
R eis-i kttb, 173 .
R eisl-etbb, 173 .
Resm-i carsnesi, 177 .
Rivet, 182 , 183 , 187 - 189 , 196 .
R u kca, 182 .
Rusm- rfyye, 177 .
R a ciyyet,
R ecy,

191 .

Selim Han (Yavuz Sultan, Osmanl Pdih),

175 , 179 , 180 , 192 , 193 .

195 .
Semniyye Medreseleri, 197 .
Serdr, 184 .
Serraclar, 186 .
Seyr ikr, 176 .
Semniyye,

199 .
201 .
Smur-nme, 177 .
Seyyid,

Seyyidler,

Sicili,

171 , 173, 180 , 189 , 191 , 194 , 195 ,^197 ,

198 .
cUlem-i cizm, 180 .
cUlfe, 176 , 186 , 193 .
U clem,

Smur-nme-i hmyn,

177 .

177 , 196 .

193 .
186 , 187.
Siphl-zdeler, 187 .
Sipahi, 179 .
Sirc, 186 .
Sivas, 179 .
Siyset, 185 .
fl, 198 .
Sultan, 172 , 173 .

Sikke-i hasene,
Siphl-zde,

181 .
173 , 175 , 180 , 187 , 192 , 196 .
mer kapular, 190 .
mer-i kirm, 180 , 185 .

lke,

mer,

Sultn Mehemmed Hn, G z (Fatih, Osmanl

Pdih),

175 , 197 . Bk. Mehemmed Hn

Gzi.
Sdde-i sacdet,

177 , 184 .

186 .
173 .
erG-i erif, 175 , 193 , 196 .
eyh, 201 .
eyhl-slm, 192 , 194 .

gird-i serrc,
ehremini,

190 .
180 .
Tyife-i siph, 185 .
Tyife-i zucam, 185 .
Teklif, 178 .
Teklif-i crfyye, 178 .
Telhis, 177 .
Temlik, 177 - 179 .
Terakki, 186 .
Terekeler, 178 .
Tersne-i Amire, 173 .
Tevrih, 176 .
Tilvet, 176 .
Tmar, 176 , 178 , 184 , 186 - 188 .
Timr karyeleri, 177 .
Tmr hibleri, 177 .
Timrlar, 176 , 185 , 188 .
Trk, 174 .
T ife-i culem,

Tara hzinesi,

201 .
176 , 177 .
Vali, 191 .
Vridt, 178 .
Varller, 184 .
Venedik, 173 , 178 .
Venediklyn, 184 .
Vezret, 174 , 177 .
Vezir, 173 , 174 , 177 , 178 , 182 , 185 , 193 , 196 .
Vezir-i har, 175 .
Vezr-i aczam, 173 , 177 - 179 , 181 , 185 , 187 - 189 ,
192 , 197 .
Vezir-i aczam kethdas, 185 .
Vezir-i aczam kullar, 182 .
Vezr-i rbic, 174 .
Vezir-i li, 174 , 185 .
Vezr-i n, 173 , 184 , 185 .
Vezir-i ni kethds, 185 .
Vilyet, 172 , 185 , 188 , 190 , 191 , 198 .
Vilyetler, 178 , 180 .
Voyvodalar, 178 .
Vzer, 175 , 176 , 178 , 179 , 187 , 190 , 192 , 196 .
Vzera kapular, 190 .
Vzer-i cizm, 173 , 176 , 178 - 180 , 183 .
V ciz,

177 .

Sleymn Hn (Kanun),

Vakf,

180 .
180 .
Yava, 177 .
Yenieri, 178 , 186 .
Yenieri kullar, 178 .
Yenieri culfesi, 186 .
Yenieriler, 186 .

Y ar a,
Y a t,

186 .

Zatinler,

Z icamet,

Zaviyeler,

Z icmet karyeleri,

18(5.
198 .
Zecmet, 176 , 185 , 187 , 188 ,
Zecmetler, 187 .

Z iamet hibleri,
Z u cam,

177 .
177 .

178 , 185 .
189 .

Zmre-i culem,

* r r

J C

j *
7

t
te i#

' 1^ "
!> j

I-'

' *>

> t*
*

t fe

* .

I *

< f'l M f I

/ '

' ^ s

U J a L ) 3 j> J I

'
J J

t -

S *

4 + <

J J < L & I o

* ^ r .

i's - 'k

TJ-v --l'
1 > l ^

<

" " 'u

"V

* .

r-"

:1

^ '' !/'.
f e

- ^

t* 1

" ' ' >

< . < *
C & ? tk + - * K +

^*K /-1 1 1 *

< ~ > f& v * * < J r 'U ' ly \ t s V -M J b

* '
" */
>
'
;

/*

* J*

ji t - 4

^
^

4
*v ' ^
.^ * s y '

l-u

V
'

: ,*.'

V<^

^ L -^ U j t ^ j t & l

- <

0*

^ S

,l A >' ^ U ^ r ' - c f f ^ J jl

^ S C w ^ ^ 2 a i 4 .

e A ^ r ^ 44 j l f ^ < r ^ ^

*'

'V
W

' :"^ K - U

\* J

** *

< -

) p t e l} X iy ^ L

i> ~ s *
&

*j

j j }

V
s

t ?

t* *

"
S *

f f

***

o c c j t z

"
V
M K

o9

\9

t V /

? v

fi

dI^

Um w

.C

l ^ "

iVU * *^; L;
?

x > p S

* f

{ ' ? ** v

r p

**

iV

J r ) S

j * y j i J J j ' r j b

&

$
o m

>

- \

**j

>

.i >

c ^

.j 4

i >

" <

..M ",

J - ^ J .o 4 ) > J t e >
/ ^ -t0000\ 0 * ** **

* *s
a*

^JH Tj
#>*%**

/
^
%
-

.m'**'* ^ ^ <f000>\'*'

^ tr ~
* r

; " r i

r . V

t> * > b o

* ^ -r * .' - > \ < < * \

4 %|

j)
j

o i ^ B

OJ0 o f

o ^ l<

a i h ^

*>.

^ >

^ 0 . )

9 J <s

* x A ^ 0 ^ 1 m ^ $ < X i&
A
T
* M ,

 V ^

e a <.
U

*\

*- * < 1 < M-" 2 T V " >

x =

t t 'f j &

l j p

i <

f^ <

* *?

" /

. <

J -<

s J c S jr O

.*>** 0 ~ a* . *
S

'^ * c ,j

b u J e l J

" S
A

>

" s *

**

z j

j j j i

^
|>

. <3>J j 0 ~

d ^

J ji

U ^ -*

^ |<

(jrW a > -

1
* *
^ 0 o " J * < <%

^
* f* * T ^

' * " 9 '

yu tiJU-Lr;Jipjy-' -fM^iaAfjcS^
i ....

. niL"fl.^p - .|j

" " _ '.i.1'." * _J_!!!J^!_"'J .J 1 '"*'* " '1'"'" "

" *""

LJ^r J S

SI

6 * * \ V . ! .

11 %

-rK
: -* Y/! V^

* - v

a ^ I

p v ^

'

2>!f t^!*XVlItf}j)^iiJ)Ajfe-ljii
S J o &

y *

t&

i ^

d l&

J il

*
;\ - ..u i- :r j" \

.:

/ V '

*
*"
o S* S S '^i'*' o* * / , / ' f

"

* '* '

i ' ' % {

;> *

* ' " 1 " l ^

"* ' '

' " A w* I * 4

1;

'

iy V

yv

7 ? m

? L *
'J H

v jjf

!? t W

$ * ^ 4 ^ l Il$ i] >

a ^ )b

**

* i * 11
- f

J- * ^ J l S C l ^

6 ^ { ) ^ 4 ^ jjJ ^ u

^ * .v .

/.

A sJ>

1/
1

* *^ >

'^

<S
i* J> a

> ^ L - jd I C c U k 4 ^ 1 ? * 4v5 j ^ 4 3 ^ ^ -s>*

*

^
*

X J> , j ,

< *-'>

* 2* ''<,*

-*
6 T

| # ^

" i . *" o

> (&

L ld U

"' * <Z\* <V

J <V

'*'

\9f
^

j^ l^ U

l - |> * * '

A O

a^ J

'
<

- " ^ " v r -

*/

^ L y < ^ a J t C l J '- " c ^ -

^^

.*<+ * f t *

U ) ^UL51 * > 3 J > %e X ^ j > ) )

^ 41^
%

O j $

\ '*

'&

4 l^

U- * ! _ r r ^ 1

L *

&

lj

jf j

Jj-Q4 c>Qj1
.*j/F

a*

K j J I
i/*

* 1 ? *

f . / - 2 ^ r V #

a s **** **

X* ^

O j j + J

f ' " > / . >> o T* ^

6 H > k V ^ > 'l - J ^ a
*1
^
* *

A U l
3 * * * *
*

>

OJ \J \ * t ^ * ** * } *'' ** *"' *
%J A
v * J < v A i a * a . f

9 -* < -* *

a>

^*f

il-*

*!,

d f

!> > '

^ ^ ^ u s - J > i ; / .! ;

c I ^ L ^ O jll.

L ^ f!c ^ c !* y ji

^ | _ l l ^ C X j > L . j L y < ^ y l M . e i j , *

-...........-

o *

...* *

- -..

-" .-. ^ =

oSC^I

_
>LlJ 4,1llj4/j c^jgjjkojjjWI
*# I ^ ^ * \

* * 6
s>*(/ b

1 1^

a*

9 \*+** s

V S "

x *"* ** 9

'! ?

******

*1- "

- " 1 .

* I ' '

4< 0 u ^ d l l ' l 2 j y ^

:" 1

' X '^ >

. ' f i

>^*'.1.

' .- !

.r .- .M v
l

* \ -< L- * K

M-,,-, -

......

1/

-" K

< <

0A

J x $ > y

> * ** " ' ' ' S **

A

-V

^*1

i *

/ 1* '

* if v - A

j> jy i ^ L f

J ] H

<

fo

^ *

A y

g $

- 6$

*^ * v . o* # -^ <

> )&

&

^
^

&

jjs

* '

"" f . " ' " ' ' ' t i - ' ' -> '"

J G * * * ) ^

* )

^ -^ L y l

fll f ^ 0 1
r."

..

* ^ - ^
;,
e C ^ L y L j J ^ <

s g ii^ e S i ^ .4

'< 0

6 - . - 1 '- 4
/

*v

fc J L J . l U A j

*1 I ^T *

<*/ <

a^

^ -f

^ g L ^ l * tf^ j L o r C ^ ^ / ^ *
%
.

K
r

'
^

#k

. ^ . Ul i ,j . c^ L U
4> j U^

-**<
Z - j l U4

* ^ . ' ^ * ^ l b^ ^

^*

J ^^

* ,^ * +

^ Jj ! U

m J

O<
0* <P

O^ 0. ^

^
^

f ^ t

^ 3

<S

OV

^I k ^ ^
s

^y

y/o

^ > J u 4 j 5u
\+

>* % *

|.i

5)j I

jc s

J>

i J i j i i U

< .

O** *

i6

&

f e i j s

. s s K y 4 i q ft

\ f > 0^

J ^ 5 ^ *'

* ' ** * " V i

# " i -* I*

j 6 iX < >

j ' o

j ^

s g

- ^

4 &

j! 0

^ p j ~ X

j &

j ^ X

]i? &

>

^ j y \

C - 4 J >

, < -js

{ I ^ C K p S iE J

} &

$ * +

&)

*^ y

y j^

/ j J $ t l / S J U
" s
90
\

&

Sj ( ^

S J *4 ) &

r >
jj*

i J 0 iS * t
%

)JJ% > o ^ j J C

j j j

;Tl
&
km#*Ai

j Q

t>

>

-9 * e

'

'

\ a

y'

^ 'fu *

^ ^ c > 4 ia y ^ 3 Q .
o

* I '.

J ^

V ^ V
^

;>A

* *s * <

c ^

; o

" ^

j,

f . ^

, J r^ ^ *"

>

v ^ ^

4 jo L iu '4

i :

' "T- ^ "

* ^ ^ J j/ b ju )l

t > S l i ^

. i ^

( f e

- j> ^ u ,

J C C y
^

L y L i> jjp
^

1^ \ ^

a z -J ^ ^

V " *M

'

f e

V ^ * f "

* '* *

.s ^

** \ ' *

^ ^ f r ) ^
0 *C

* w

^ I' i

- |j

# + *,
* *

- * \* f * * \*
U j cU e_ >

j p

* *\** \

*<

>->Jj I

'S
''

O>

* 7
^
x \ y ^ ^ * r* **
t _ - y U < k i b J L s j Ij u j

* f

J c f^
\sf\

V ?

- :*

o \^3 *^J l

- S

i f e ; i C

A if s )

j i i i S

i 'i ;

ii|

^ lf- iv J * ;W ^ * r * ^

j f t

r ^ h * +

k ilr - l

* +

> - 4. J j L j ^ i ^ j i ' j
^v #

- r'-**

0 ** f *

- r ! X * . * ^ j l 'I U j

* x

J jC >

'

"

* *

G'- jg

^ ^ a^ ^ L - ' ^ I A ^ I

j^ l ^

L ^ f c ji ]

&

<

! >

r "'
* '1 .* l - ' . T '
*1<
* " . "
^ . L ^ 'i j ^ y ^ o j L i j l d l 't ) v a j < / 4 -

^ .r ^

*^

e A jiU

V. fl * *

r i > t \ 5 L> -J

9* * * \ * *

"

*S

" .r ^

L J c i^ j!x X ( w > l^ e K

> f '* .
t i i y

*Z\ \

* J

+ + *r

9 *i

A - M ^ U i^ S

/ '

3 * /

o j

>

**

S f .* /

\ J t * * * -* *

r, *

>
*

i&

#.

* *a>

1^^ *
I
'M

m .|

; , ^

<**''

&

. f T ^ .

w^\U*ULyS
I| ~._ i
..!!

I IBW
I
W
.

&

t i ^

' i o

s 0* ** o +

'

. c . j a

'

S*

**'

m c h ^:.-.>

_________________J L

. i t i s i t . c s ;

* /

-*** * /

** * * \ X * f

IS |

.''

f*

.? - -

%,

P :

^ jjo

j j J

^ i ) j \

* > 9

!y

( J j ^

'\ ' J \*

* s" < .

'4J

t x

f t y

&

J j] 2 c ^ J r V '

r '

j j r . o

^ i A > - ^ C i ) I ^ ~ '~

/ . i

^* j .

^ - f

&

: * k
\

' x c J ^

'O

&

j*

* 0 < \ ( C f
v 'i r i '

y y

-A-j/

bfc&S
*
. -"i # <
* , i A A

000

** * <

^ -v

* **

m^

^ ^ S S E fe fe l& a S fc i
. ^
|^

>

-f

O 1 ^

I |>

:
. t* * *

0 ^ ,!

- L -^ /^ c U t j
s

I ^

9^

a *

j j

<**** I x
|

a ^

f *

#*

* "

y i *

^ K '\* * ~ 7 f * i 1 ^ " \J ~ V u *
^

L)^ ^ ^
^
^ J ^ J j ^ j

^
o . l * ^
J J J ^ S J U

c<
* * -* 0 * * f *

E g a g s ^ ^ z a ^ is
#

J
J*

^
^

r> * *

b j I^ S

j ^ / f ^ ^ } j ] j |

j J U K s l L ^ 4^

I; - j

^ s k ^ s ^ ^ L ^ L

o X - J ^ 4 5 - y ^ ^ p ( j ^ '^ j y 'b ^

t .* < * r . * :? i * .'s .

K
'

* *

\ f

.* r** * sT *

iS y S Z > jj^ >

(T*1-" <

C ^ *

o c

' fe j
|

0 9 J* ** & ^ ^ ^

* 0 ~ * 3 l^

I^ J U a i jj jL * J J j^ > >

0 **

&

>

f je 'J &

ji

j ip*

f j &

J ^ S S /

i y

j c

<

<V A X a L ) f
\< ' . - ' t f s - ^ - ; r

y " v

^ v < J x C ' - jJ 4 j I ^ :

f y ^

' -

'

t ^ - 4-J jle J O ^

' * - * f r r 5 ~ tt-? * v f r ~ t >

4 Jj 14 ^ >
v ^ U % X -* *

& *}K s
*

9 S S

# * V

* <

" ( ^ U y ^ is
a )j >}j

J #

, _ r
l

V j ^

ff*

'

o\*'

a -'

> U

J tn ? .

p #

t^

c ; i . ; 1 i ; ,. i r :

>'

'

i'tm ............................. -.........................

O^5

....

a jqg

ll-i

f e > l 'J j\ '&

S B

I l i U

A ^ a ^ j^ a B c c g
j i

l i e *

, t ^

**

< 0 > I^ a -y O ^ j

S
^

k J \*\

<

i
- * A '

*
J

^ , T art r ? ' - r * '

g y ^ fs c s ^ a a ^

r #

l - i i p

: Q

t o

* *t< * *

K ^ 3 5 u s g 5 s i^ '

^ . | ^ . i l i if i S U l .S

" '

" <

'

. r .

'V * ! -

- ' ' ^

's

r .

^ ***X a)
x

. v

V 4:
e ^

C - ' \ "
^ - ^

P ^ J

; t ; 3 j l ) 4- M f ^ - j i U j
^ ,0

'4 p ^ >
/

-v

4# .
<Pw
S
^

*4

* *
*J

** ^

\ .-"
* *

V S ^ '

X ^>

e jj^ ^ ^ U tU jC L fc J a ^ ^ I lC ^ l jL :

Jy J - - 1 1 ac *%T \
J , J ^ l \ *

'

>

<

'

'

^T*r ~^r*C
' ' *J

'

U9

1P & * \ J j J a . A j O

U j.H

lS

''^

>r *.

j^ jll ^ S j

fX

''j

JjU
^ %

C ^ - o i^ & j'X / r 'ip

S d A

'l j L

* , %

l C

'?^ *
**'^ >" I

^
<,
^

L
9J
v' 9

'

- j o

' j ?4 j
3

w*---

**

i l 2 >
w *

4i^)Jt Lr^o^

# ( V " - ' - i r i i".*" r T *

w i* J ' o y

0 f

"* t * ' J' i

*>J

-i c

lr "-

JU * l> A s C '

^ ^^

S " }}

^ S C i^ lI ^ y ^ ^ L t
^

> >

j4

&

'^

< * * " '

* ' J

l -

-" * - v .

r fM A

:J < ^ + . * *
o ..
y u a ^ j ^ j ^ y 'S ^ J J

.... -

>

* &

.. ..................

-,V

..

:< ? ' : l ! >

'A

H m i

j jl* l< ,

o - > < 0 '_ > * - *

^ ^

^ ^

I f

**

'>>

' i - r d r i ' j t f s T

%"
v

< * .

-" | *" I 1 - ^

J s ^ y J

t y

- j

Jjk&yjijj **jyL^ibt*j5CJB
A ^ A J J

j j

J * f i) l> [ * i^ i l >

#>;

y * 3 ^

. '
>

~ i j

* f

09

a ljj

J*

jJ

^ >

* 1 *

- *
J S < { ?

v y ^ o U j

0 J j^ r ^ T ^ -L ^ J J - U L>> 4 ^ J a s3
* > < f*

J < ^ <* V '

* ^ : f l l

'/

"

'

. -' " *. t-''

* * { ? J

5 -> I * *^ I * 1
s

3
v

- * 1 J.
j j 1j - j A

J I-'- *.

t'f t

t .W

j ' j^ jL K / * y * J - f
V

^ w ^ *> 5 L * 4j ^ y > S j ) y j

* W
^ --------

. / I f l j > ) j l

u J J ^ y O l

/
jl* 2

^ lc ^ L *

>*:

: 4

!t t p

s
m

j C

j ^

l ^

I j #

t/ y

^ v

-> - > /
o

'

l J

l j U

'

j s jU ^ J s '

ftyUjijS

>^JJ

t L

&
/ *

j j u

i ^

l l . ^

1 j r j < J . J j !

d b 't e v jr
* ^

9 ^

*
' 3 "" <X ' />* | - 1 ^

*> 4 ^

- J , j ?

l ^

* ^ 1 '," ' , v
e ^

- ^

l / J

:| ^ ^ K i S S i i l - ^ ;^
- k V
^ iL c - ^

j#

v - * - l i i > l j p

.u ~ lS J b l

l i^

/ iS I

^ e > j4 > >

jCio*i4i(^cJL.!/fJ !Ii>c:Ca
L ^ ^ U ^ L , LS AiJjyjr

< S i^ 4 a U I b L ^ l c - ' ^ j < C S &

a " *\ *

* *

3/ ^ ,

* -

e J 4 r

* J

*s

^ -i* I 1 0 ^ *

** * t X * 00 T

J J j h J jz L*jro & j >

kt)jo \\3j(j)
'
a \< J

J>' ^

"

< *V *

9 1"

j'J

***** *

* *

I - J \J .

-*~ j* -~

o j c - J s j - A j 1j l S ^ K

l v J l

^ *

j j I? V ^ ,A & ( % r ' l

o S

if j}

c tii jc .
*\*

* >

' S ' * ^

i l i j f

< *

\ T

\ " s

* v 5 A ^ * * jl> j^

l* < U - l ) l l < * / J

**"<"

. < * "V -^ V

^ ^

&>y *-4^ 4rj C^-^l?

>

m*

W
* K ^ -". "
-5 U -A * L w -A r
*

o jk M
^

* I^ ' f " r .
U U ^ jjl;

0.

>

r * fs r j t> ;t> 3 j^ > "

^ l.X

o X

' - J ^ U S a ^ U cI

f r a

#
o** '-^

- . 1>

o
^ > -* 1

,I

j* * Q

*"

-* t ' V

o -<. -

I* *^*

j U 't c ^ e A p l ^

s a

* 4 l ,

:1 ^ 4 r 4 ^ ;. ^ .^ .^ 1^ -

, a

*~<m

* '''

^''t^ i ?

."'

1 s t '

a ' S t

3 I

rm
~..
... ... ,..........,...^-^JK~m,.~.----- --A- ... ...,&,........... .

J & J

*'

** f
T

1* "

9
'! \ r *
j fS ^ j} j F 'j '
^ V I w
<*S

'

\ ^

*
* j * A>

7&

' *. X* 1

-",
.

-A

__ -

* f

j *"

yjH3 iy^p^ ^jks^Jjr X*_a) ,->J>JuCk*A>.

0 ^ 4 j) ^

.1

*a

* 1 } 5 j I f c a i - *

'4 ^

->

a^ l -a 3 j^ - s f

J y ^

&

t - j ) l%

jj.j ,

fel'

jlj\
^f

* * * <*' *

0 {

31b

i l i l i il

>1

j j

( t &

j{ J

i L

>

- ^

r ' f e l ! V ^ - J ^ b

Cp-J,

4Jw4j 4^1iQ 4ij J f -^

^^
9 * ** * * ^ f* l) jjx ,lj^ jjx ^ j J > jj r li

* *

- j j ^ L s^ - I

<Sj j 'J ^ \ o > ) > j> 4 ^ > - J *

A j <

* * 5 X

* O

^ ^
**

- - b _

*1

; fc > ,s

_.o

< 5 ^ "^

ay Y

j j j

^ I / 'S

4#

t fV ^

&

i j

V,

^8*^_
0
F

* * A

t !n
Ba8S

.- * 1

* t * +

* >?

^ J -p
*
*

&

. I.. -' "

^ - - ' rW^l
.^

>

j U ^ C l / j - I ^ S c S S t ^ J j ' j*i:

. y i

 p ! ^i w ^ ^
^

3S S E I
h
^

V*

tJ * -U L

t 0 "

***

,- X & > 1
* \ *

fe ' J - J _ > ) A ^ > ) ') t ' 0 V i i

, -

A r f^ & > 3 U '> '^ < ' >

fo l

#-'*'' V<

j j > Y "

s j

J g ^ ^ f8^ J > r

M^
4<
A * ^ \ J

J> * -*V>>
y J ^ j\ ^

*>

^
*
** *f **
aJ, \ ^ p f c \

* I

.* J*'
> ? * -> >

jt fi e

.y - x

c : i i i ^

c A

'u

jl >>

l l j t <4 j - a > C t > J J y j j t j

.,.;,

.,.,

1
.* " \ .. <
J * ^

' 4

i i 'j j y

^
* .\ " !

*V

\ r ' 1 '
-

' ^ ^ r* , s S

\j

J j !> * + f ir j j

iy S j S j ^ 1^ *5 g r A U

Jj

s iU ^ *

w - ^ i l * 4 j )>>

-j" ^

'

J>

U \ > j\ i^ - J

% >

v * J

* s* "

* *

! ,> <

- " ., . ',

:e * f ,
* *r

4 J 1*1

!> v * } L y g ,

S 9 S '.* '

jf

9 f ^

**40>* i^r^' l ^

v _ jA X ) jl.5 j ^ J j j Q 5 U ^ U ^ v
%^

** ***

* & * * 00'

* ** **

\r*

-< ?.

.
ju C m
9 ^

Wj A J
"<#

j j j

o j

^ -f

<-*>j J J

v > fc y - *

#%f"

** ** \

A \ j + 2 _ )

<*

o j l

* !

< r jX j

**

f \* >

*****?

* f **
-iL > &

A L F A - i j

^ * U
<
X

y i , l ^ y c ^ v _ Jj i J J . L ( i i _ , J J _, I
s
* ." W

t ' ' 1^

-T

^
*

->

"
yb

w, ~T,,,.nld ^

>

j i ^

w ,.n ^ ,. ^ , , . MWW ,, M, ,,,. n, II,,nM

&

; c

a n n........ | , tifij<wjBLIIWMiF'i'rl^

.......... - nll. J j n n ^ jM jr lj^

V
<>-'' ^ . <V< ,

t " . - '

-.-*'

* } L - J

"
* '< * '* '

j a

) t C

> _ ^ a.i* k 3

,3

{ ) sL & L l \ a

^ ''1 I
> ~"

^ '

ilk c >

$ * &

j x

^
J

J s

~ p

C , { ^

<

if - i, jC C -

r ^

. ;

"

47

* < f

#
^

# X ^
_

- ^

^
J

> 1

- 4 ^

j a

LK k> *
-

1 1 r* - > > j ^ i > *_ *> H , t Z d i ) '^ - I

* *

'** t

C c^

^ U

^ X ^ ^ _ A j ^ f j b^)

* "
\* * T
y j y

c U

r~

# T*. * "

^ C

* ^ a j ^

j t f i l j> d b C *

V > # "

^ -*

- r "
^ U j

J O

l j

$<;
* .

. r

f \ * J ^ j \ J J J U

J ji

a J o L

iiW 2 C k * .

* j A j 4 ) V j c ^ ^ ^ r < a ^ L . I . U . j l

'

*^

fl

o>^-j/t) U5ajjA^- j G.viiilijjo-'j Cy_j

' ] * '* . '% ', )
9

'j

> - L j) jU

i 4aC '

^ J i

** I

A
<***

\-'
1*_

**> ' \*\ _

*?
*
, * . . ,,

i f

K
t* \ * ' ^
^ * *^*f
} ^ _ -j j j I j

#l 000i % '"i * 00 * *"

V -

3 ^

s c ic ^ v ^ ;^ *
Y * * v*
^

>

*( * \ K \ *

* *

'

<

j L iijj L

-X y

o S 4* **

*. s? ** *\

* s S*^

* /

*
o ^

! L ft i ^ jj l

f ^

. *

4o ^ 4 ^

**

f ^

\
j I

e i Q j J ^ t

> .

4 ^ C - 4

Aj

j ^

& J

j>

j j j u

js U

j j>

J jL

jj

> + j f c , j j y * j Z# A j ^
<0^

l ' -* l ^

v I

'

, '

-'

'

*% J

'j* 3 9. ' f j k j j b v j k L c ^ t *j <Sj < * ,> ( d i i y

s*

* ' <*>

.W

* *

* *

S jy ^ } s i) A jij

.jo C .

m
^

'C j ^

d i

^ -.VTT^rv-

V e - -

[ #

* &

\ * v S j L J ~ Z +

e*

\
j j

* '

-*" |-<

3 ^

* cm

^ ^ ^

9^

* ^ x ) i ? r ^

1 4 ^

<

j^ S

-u > ^ )

s j^ 3

- --

* e

( S ^ j ^ > md ^ ^ M ^

k ^

r *r S **

j o LL

^ - l< j\ J o ^

*0*
a

jy *

* J j5 ^

A ., - j j j J J J J ^ - C * < j f t ) ^ j k > j h 'g +

li-

/
/*-*t -~" 7 0

&

&

t o i i i r o C
* ^

. t , ^ m ^

j j 5

^*or/^ A ju * * L Aa>*#L

w* A ^ J ^ I

^ '^ ^ i d ^ s O

<sjy*>*LAQoll
*

(a~41ajJ^)>l*UI

^ ^ ^ r ^ iL i-i
3
<
W

>

^
1 1

? T jy J j O

; i ^
>*

1
J r -<

i ) i

"

9 x ^

>

* * ' s

S__^==J

(M J J J
rsggsasaiHB*h

# ^ ^ WV
%
* " ;

' f ^

'

o*

s)

\ . w " f r r .
AJ ^ j u

0 *x*
S

ov

*\ j

' *r

ir
a

x"

\ ~" * ^

+ o ? ?

c
*

J * * j& J < f y * jj~ a > ^ ju L

^
J

o jjj

5^
.

> ^ jL * > \ y j \

< -M h l J jT jL * I I w *

s **

- \
? O

l * ' * -

* '* '

Zj

a f

&

j j

- o

yU?

* ^ I

* * < ? * *

^ + + o^ ^

Lc- d j ^ j p < j j l j )

**

*>" ^bbs^

"""

J H

%^

&<****&& ^

y * * J

' /

s ^

j^

^
d

\* \*

a *'\J

^ J A o

'l '

4 <

o <**

jp

\ S

'

\ * - * e J J ^ J J S ^ O ^ A J J S j f j

\ y I u * > ^ w^

-*

>

w
.^

1t^ A * i

a i i [ / J j

<**

J y

*>

O **

<-)%! ^ 4 j )

'

9 j} \ S J
"J* *

*S

1
** f

t** ^

* *** I

*& *

* **

U y K & J iijf o J > l) t P

<

* ' * ' ? ' s - * , * 'S \ * * f% ** t *

'

L'

'

o>

"

* f

i
J> -?,-^

i*"

-" ''

D J ^ C ^ ^ J <Lj S 4 J ^ ^

i C

i 4 '

^ O

i * i _

I *

<

^
l^ - U
UJ*

t j X

i ' ! ) :i

^ ii S

:J 2 - $ T t

I b ji^ ^ v ^

^ > 1>

6 I

^^

***** ^ ^

^^ ^
c

>JZ &

_^ e* >

t:

J ^

c^

'j >

'* e >

L ^ i^ / b ^

^ * ^L

^ r ? y * 4>J >

< _ ^ * - ^

i S l J i < *> 1 ^ * J j

^ Y . ( t '/
r f l- J

m ^

l - C

'

* *

* /

s -

* *

" I /' '" t

L J l^ ^ > ^ * e x ,b l>

-*

* * j

'^ y ^ J - o ^ j I

* -r .^
^

".'T. ' T /

A jL ^ j* J U J
# , *

**

^ f y j4 J ^ U
S> J

> U L -J

a ) 1^

* * < & * > * '

- l ^

Q ^

- ^

r ^

i y

- j j A

-t^ y i^ g y

j& ;,;L5fj-& L ii;cs&fr

&

^ L

* i * T -1 ^
u j j Ip
o *

Lf

fi

* -* *

i K

9 ^ *"**.

k 's "

jp

9 * * "' u

** f*

"

O *

a f>

S <

> .9 o * *

:I#*

> < ''

^.Oj^fc-gK)O*'*'*
^

** **X *

* **

i **

O **

**

<** 0 * * *

^ %^ * ^V ^ c l i ^ C^ S "V i ^i 9:
l 1^ |

d ****

**(* *

o **> a *"

$o J

d f'

\ 3 tU 4 A d L * ^ U

s 'j j S

** ^

**

^
y

A j\

f* G i4 & M

* ** i S

J h u +

^ j f * P
^

m ^

^ J jfc j^ ij t U > -

- ^ C - V j * jy

" ( T

* f*

^4<

\ j: \y

T * " " ^

Lic U

u * 'v r r r . ^

V ^ y A > j < J ^ j

>

jl

L> \

jJ ^

* *

J> ^ U 5J J> -

* < . f '^

. -^ ^ ^

.<
'J

, 0 -f -*

ii)

o --'

i < i> ^

(JL

JL------------------------------------------------------------------------ :---- -------- -

 - S .

* ^ ^1

j i S

P tfl

x* 1^
\ &

0 *

&

&

. S

* <

d^

' i * * *

% - ^ *

--#." .
i^

^ e

J ^ ^ ^ - i / j j J ^ b Ijj\ > >

f&

* X

| -' < <

fy

o ^ a .+ S S

y
-y ^

t o r *

/ j t j

d#

e J>

O U J L -

o S

~f

<C*

u i^ * >

" f . 0^

* * T* * " V

*
y

^ [ >

j ^

j y

J ^ e ^ jA *

L^y^t-?-- < ^ j \}y * - !j< Jj> j 1 >Ss

< < -*

* j * f

* .> * -*

/ f

\ f

i'bjJ (SjiMjzfp* t i f j j ) I i j 0 j

r i i ; ^

^ \

^ T iC lc

i ^

r v

9 r* ^
*

'f .

. 'r . r ^

a *T * ***& * f

^ 0 %t

#j

j y ^ J J b f i vjf^clZ-u iL^l 4 ^ ii
0

A -b^ A

**

*
^

*
ea

>&****

**

&

* *gs

* *

- r * ! ^ * - ? J j

\ jr j

^ ^ U

l# " -

1 4 ,1

^ ^ C * j J ^ ^ ( 'j U

v> S^ H

* L - p k p fl) j>

J L

. S

j l &

C
^

? f* e J

t *

0 a '

f J
j

^ * "
< **2 j* ~ )

# *** ****

/* u - : c . ^

4 ^

& ** ^ ^ ^ i

* *f I * \1

'*-4

- J

t> 9 3 **&

0 * ( '\ * X '
*
fc < ^ * 1 \o j l ; j -

*^7

] ? ! > ( * ! ^

0 *>*

9 "* * *.

S
J* < # " " , * 1 1 ^ .

3 *" ^

**

* <* o

" * - *

c 3 Aj $

\J *

&

> t i ^

)j

4 ^ m

J { > 4

? ** <0* *"

**

"U i r ' 4 ^

* *? *

**

js

I I
* *}U J

w U -i
*
*

<2*

Vrff^

^
^
6
^ ffl
0B \ 9 ^ \
I * ^ M L ^ $ u C j>j U r / J ^

|o-^ .^

J \'

p w

A x ^ k p

* " f i

* ^^

=>***>
U -f

<' # .*

w* jjt

:i

o j

4 f c 3

C u r l C j< i> r

K ^

<1^

t%

<

S S

9 **

*\\ ^ * ^

& **' a*f ^

9^ Y

-?

. * *

5 <* ^
A JL *^

%*

-* ** *

^ '*' ~*r ** t?

*'

j J W ^ 1 0 X w - 3 J ^ * 2

**

< **?>

**

*?

Jt

* e**

**

II

j \

<

J ^

s ^

o *>*

) - ) jj S ^ j

^ s s ^ a ,^ t ^ ^ ^ J r :u -

V*

r * > 3

I*

'*

68 ' 4

< . -*

L^ U

<*

S "

> < , , r-^

\O

15a
a

as

o *

*.

o / r*

S **

'

0*

aA-r

*.o

.!,- '

* l<

5^ '

' 0?

|j$
i * * 00*

^
^

* * I f*
? !) 0

** *

* <**

t f 'j

< . .- y

** I f ** S* J
O j0 1p > L * i

<*S) U u w *l j ^ y ^ i * * ~

o*

V d ^ O A ^ jh > i% ;

/ / i

>

it T E J o x ^ >
> >%

J <

J ^

**

L - ^
*j

d U 5 c ^ t i>

t 3 *

fo

J \J * *J *'\\*

C K ^ tt ^ J f y t

j J

*-'

) o jj

j j j

0 0 fi^

14

** %s J u ^ ^ V
^

?t * J

* '

11) j

j ,i l

jjjJ P

,-

&

yrfj 1

L j>

<0&. Ci^liLlr.* <0!^

^

o ** a s**0'* ? ^

fl * ; ^

^ x ~ .

a * **~** **

<3 *** ^ j
j
: ^ . \ . A \ ^1*1/1

tS b S tf* } .

/
M

l *S *

<***

> %<* -

Io > 4
O

( f

, > o ] <> - i l l ^

O" t

0 J ^ l ^ i / w

-* "* * < -**

*
^ s * *

J J

-* ^
J

'"t

J I ^

c i

i t .

O >>

^y>-C^
<3^^^ 4^)
cjJ j*% *
*
*
j> ^ w a > G A I c

" '" '"

k J

j j j

J -j

oI

!Z

Lj 4 ^ U

- - ^ - ' a^ ,

* < 1 2 ' L - * " J

'*

L j u a 5 ^ ^ A -m

-> j J

* S

. I. s S

r ^

&

i ) U

c ^

i o ^

jy .

&

j j x

i L

^ <

^ \ '<

i $

j ^ y

> j+

^ j ,

3 j > 'j * o x i - < ' $ I e j o l t

Jl

^ j> o L L x -^

U 6

i l i l

6^ 9

\ i \ '

< V

* s

'

>

j l

\ s **

+s s

i v

A jJ

\-

o a b A & ~ J > y j*

,< r

>4 ^

e# *

't > & ~ *

i* J
%

"

^ s 4 r * !k < J * J

'

<

* - '

/ i,y > .id J ^ u ia s L

l j l j 4 1 * * ^

* *\

^ U
* J

<

- ^ J o
''

i l :

* i> ~ *
' \

' ' .

- v ^ ^

'( j f +

jjjj^

J 4 ' >

r ' ^

jjijjh

^
^ .

* r

'v '^ t

>o > > U c - ^ j m I

K ^

f e

-^

J J

**

S:

I ;^

_
*

*1

^ ^

.K .j^ s

j u

l H

^ J j> j 3

^ _ L _ a - liL j i

& 3 ^ S ^ * M ?

.^

, jO-

* f

X*
M

) : > * * (

&a*

fi

s
&*
o

t.^
c

i r ?

< A > ^ 5 w j c L

O f^ r ^ f O y 0 X 3 ^

a e***

&

. ^

a e j l i * ,

jJ ^ l- ^ > jj

Jgffi - & * * *

?> S

j^ - fjU L

1 ^ c - U t i ^

sc - jJ

J j-

^ '

tX ^ < H lX ^ 'U L C L ^ . Cj'i

"

a J fj

vJ L # > v ^ l* > -

J ^ t-

> 1 -*

*r ^
>

v \ \"^^

*****

* ^

i r l j '^

'S

* * v #* 1
A

'

J l r * ' ^

-*

** * **

* * **
-

>

* a^
*

j j

*.

- i p > T f . r
^ 3 ' o a ^
* *
*-<$ J u * * > < * - * / i X ^ < y ^ P r j J <j U>-^- ^ A y j*

s 2 fe % c r k ^ i - a

O S 9 4 it K y ^ c .-5 5 r t

"\ T *

~ r'

>

-t

jCL> > J

ju u

'^

U i s ijj

^ ^ U > 5 ^ lil ) !U jl
*

.V ,

'- ^

3 ^

,\

>

t X .

. , *S _S j S ?

> y t;

-'-*'

|^ g a ^ 3 u v 5 w 4 ^ -

v i Ltf j S v t e b j L / j j )

< > 0 *

A j ; L j I j l l ) ! jL * i ^ r 4 - t / j L p C

't

j\y

\ j

^ 3 J U j) j^ ^ :^

6 ^ l> ^ ^ ^ L * !j_ W 6 j >

t j/ t

L * " x J M

L ^ lla ^

e x ^ > jW

- i \

j j

A ltL c :

4j ^ L L c I

j o

' *

l l j

^ c S ^ ) o l L < > j s s > j * l ^ y r j ^

a ^ > * J J b ^ - ir A A

1^ *

j r l 5 c ^ \ L ^ ^ O

't &

jX $ ~ >

A * > t a r O

j* j r \ S

t L l i

j > J l C ~ S t ' t i ; J _ * < ~~-Cq

J> . B <*' W *r *
^ ^ C

3 -1 ? ^

* e
^ s'' < i
4 % W

lb

j U - j C o k U -*

jT

S^

> K

d *

y
t #

i ^ ^ I ^ V

^ U _ j r

^ jj '> k>
x
\ - ' c

TK > iS m i
Rc*M

N- 00 1177

Fiyat
TRK TARH KURUMU BASIMEV, A N K A R A - 1988

ra