1.

NTE FELSEFEYLE TANIMA

FELSEFE
Not: lk iki niteden, 19992011 aras gerekleen
SS snavlarnda toplam 53 soru sorulmutur.

Bu elverili ortam Thales gibi dnrlerin kmasna

olanak hazrlamtr. Thales (M 624-546) ile
balayan bu srete, doal olaylar yine doal
nedenlerle aklanmaya allarak insan aklnn
yeterli olduu inanc salanmaya allmtr.

A. FELSEFEYE GR
1. Felsefenin Anlam ve Alan
Felsefe kelime anlam olarak Philo (sevgi) ve Sophia
(bilgelik) kavramlarnn birlemesinden meydana
gelmitir. Bu manasyla felsefe Bilgelik Sevgisi
demektir. Felsefenin anlam konusunda her filozof
kendince bir tanm yapmtr. Aristoteles felsefeyi
var olann ilk temellerini ve ilkelerini aratran bir
bilgi, Jaspers hep yolda olmak, T. Hobbes felsefe
yapmak doru dnmek diye tanmlarken, kimi
felsefecilerde felsefeyi soru sorma sanat, Bilgece
yaamn yollarn renmek ve retmek diye
tanmlamtr.

Tm bunlara gre felsefenin ortaya kabilmesi baz

artlara bal olarak gereklemitir:
Yksek refah dzeyine ulalm olmas gerekir
(Bo zamanlarn olmas gerekir).
Kltrel zenginliin (bilgi birikiminin) olmas
gerekir.
Farkl inan ve dncelere izin verecek hogr
ortamnn olmas gerekir.
Dier bir nemli etken ise insan faktrdr. Bu
insan faktr; kiinin merak duymasdr.
te bu artlar fazlasyla yonyada olduu iin felsefe
ilk olarak burada ortaya kmtr. O dnemde bu
koulu ilk gerekletiren kii de Miletli Thalestir.
Thales yunan dini ve mitolojisinin aklamalaryla
yetinmeyip akla dayal aklamalar yaparak evrenin
ilk ana maddesi (Arkhe) sorununa cevap aramtr.

Filozof ise bilgiyi arayan, ona ulamak isteyen

kiidir. Filozof, hayatn anlamn bulmaya alr,
edindii bilgileri yetersiz bulur ve srekli bir aray
ierisinde olur. Bu araynda hep eletiri yapar. nsan
yaamn ilgilendiren her ey hakknda akl yrtp
bunlar felsefi problem konusu yapar, hatta apak ve
doru olduunu bildiimiz eyleri bile sorgular.

B. FELSEFENN DER ALANLARLA LKS

1. Felsefenin Bilimle ilikisi: Her ikisi de evreni,

insan, olgular anlamaya alr ama ayn yntemi
kullanmazlar. Felsefe bunlar akl ile aklamaya
alrken, bilim ise deney ve gzlemi kullanarak
aklamaya alr. Bilim baz kesin sonulara
varmay hedefler. Felsefede deney olana yoktur. Bu
nedenle kesin sonulara varamaz, sonular
varsaymsaldr.
Felsefe
konularn
btncl
yaklamla incelerken, bilim konularn inceleme
alanna gre paralara ayrarak inceler. Felsefede
bilimdeki gibi maddi bir faydaclk anlay gdlmez.

Felsefenin ana konusu vardr: bunlar varlk

(ontoloji), bilgi (epistemoloji) ve deerler (aksiyoloji:
etik ve estetik)
Felsefeyi konularna gre u alt dallara
ayrabiliriz; bilgi (epistemoloji), varlk (ontoloji),
ahlak (etik), sanat (estetik), din, siyaset ve bilim
2. Felsefenin Douu
Felsefe ilk olarak M.. 7.yyda yonya uygarlnda
nemli bir ticaret merkezi ve liman kenti olan
Miletos (Milet) kentinde ortaya kmtr. yonyadan
nce Msr, Mezopotamya, in, Hindistan ve
Trklerde nemli dnce sistemleri vard. Fakat bu
dncelerin yaplarnda dini ve mistik (mitolojik)
eler
yer
ald
iin
felsefe
dzeyine
eriememilerdir. yonya dnce sisteminin felsefe
olarak nitelendirilmesinin temel nedeni, dnce
sisteminin dini ve mitolojik aklamalar iermeyip
akla dayal olmasyd.

2. Felsefenin Dinle likisi: Felsefenin konusuna

giren baz sorunlar dinin de konular arasnda yer alr.
Mesela Evren ve insann yaratl konusu hem
felsefenin hem de dinin konusudur. Felsefenin temeli
insan dncesidir. Felsefi bilgiler zgr dnce ve
akl yoluyla elde edilir. Eletireldir. Din ise ilahi
temellere dayanr. Dini bilgiler vahiy yoluyla elde
edilir. Bu yzden tartmaya ak deildir (dogmatik).
Sonular kesindir, zaman ierisinde deimez.
3. Felsefenin Sanatla likisi: Felsefede sanatta
zneldir. Her ikisi de dnyay ve evreni anlama
abasdr. Felsefenin amac doruyu bulmaktr.
Felsefe birtakm genellemelere varmaya alr.
Sanatta hibir ey doru veya yanl deildir. Sanatta
ise ama gzeli bulmaktr. Sanat genellemelere
varma ihtiyac tamaz. Felsefe akla, sanat ise
duygulara, duyulara ve sezgilere dayanr. Felsefe var
olana ilikin eletirel tavr sergilerken, sanat var
olana ilikin beeni duygusunu harekete geirir.

Varlklarla, insanla alakal sistemli ve yalnzca akla

dayanan ilk dnce sistemi yonyada ortaya
kmas tesadf deildi; Mezopotamya, Msr, ran ve
Fenike kltrlerinden etkilenmi olan Milet kenti
tarm ve denizciliin gelitii olduka ilek liman
kentidir. Ekonomik yapnn ileri dzeyde olmas,
bilgi birikiminin varl ve hogry de beraberinde
getirmitir. Yani Milet kentindeki ortam farkl inan
ve dncelere izin verecek kadar hogrlyd.
1

1. NTE FELSEFEYLE TANIMA

FELSEFE
C. FELSEFE HKMET LKS
Varlk, bilgi ve deer zerine tam ve btn bir
bilgiye ulalmasna hikmet (bilgelik/sophia) denir.
Hikmet, btn olan bitenlerin esasn bilmektir.
Hikmet tmel bir bilgidir, yani her eyi kuatan
bilgidir. Felsefe ise byle bir iddiada deildir.
Felsefede sorgulama esastr, felsefe hikmete ulama
amacnda deildir. Felsefe, hikmeti sevme ve ona
ynelme anlamnda bir bilgidir.

D. FELSEFE YAAM LKS

Felsefi tavr hayat ve hayata dair her eyi
sorgulamay ve grnenlerin ardndaki gerei
aramay gerektirir. Bu tavr felsefeciyi dier
insanlardan farkl klar. Sokrates'in de ifade ettii gibi
sorgulanmayan hayat yaamaya demez. nsan,
merakn giderme, evreni ve yaamn anlamn
sorgulamaya ihtiya duyar. Aristoteleste bunu yle
ifade eder: "Btn insanlar doalar gerei bilmek
ister". Felsefi sorgulama sayesinde insan bir eylerin
farknda olabilir ve bylece insan yaamn
anlamlandrr.

. FELSEF DNCENN NTELKLER

Felsefi dnce, insann merak ve hayretine bal
olarak soru sormann sonucu olan ve insanla, insan
yaamyla ilgili problemlere kar eletirici ve
sorgulayc bir dnce trdr. Felsefi dnceyi
zmsemi kiiler dogmatiklii aan, nyargl
olmayan ve olaylara geni adan bakan kiilerdir.

Felsefi dncede sorular cevaplardan daha

nemlidir. nk felsefede verilen cevaplar son
ve kesin cevaplar deildir. Bundan dolay bu
sorulara cevap aray her zaman kesintisiz
devam eder (z).

nsan lebileceinin aka bilincinde olan tek

canldr. Bu durum insanda gerginlik yaratr. Bu
nedenle leceini bilen insan, insann anlam,
yaamnn anlam zerine srekli sorular sormutur.

Felsefi dnce refleksif bir dncedir

(Dncenin kendi zerine tekrar ynelmesi
refleksif dncedir). Yani felsefi dnme
sadece sorgulanan tek tarafl dnme deildir.
Ayn zamanda sorgulamann kendisini veya
sorgulama sonucunu da sorgulamaktr. Bu ift
ynl bir dnmedir.

E. FELSEFE DL LKS
Dil, insanlarn kendisini ifade ettii ve birbirleriyle
anlamasn salayan en kullanl, en gelimi ve en
nemli aratr. Yani dil, iletiim, anlatma ve anlama
aracdr. letiim ve anlama olmazsa insanlar bir
araya gelerek toplumu oluturamazlar.

Felsefi dnce, eletirici ve sorgulayc bir

dncedir.

Felsefi dnce akla dayanan bir dncedir.

Felsefi dncede ortaya konulan nermeleri
dorulama, yanllama olana yoktur. nk
nermeler bilimde olduu gibi olgularla test
edilerek dorulanamaz. Felsefi dncede ortaya
konan nermelerde kendi iin tutarl olmas
aranr.

Felsefi dnce temellendirmeye dayal bir

dncedir.

Felsefi dncenin analiz (zmleyici) ve

sentez (kurucu) gibi ilevleri vardr.

Her felsefi dnce, o dnceyi ortaya atan

filozofun zgn grdr. Bu nedenle felsefi
dnce zneldir.

Hayatn anlamna dair sorular hem gemite hem de

gnmzde byk dnrler tarafndan hep
sorgulanmtr. nsan dier varlklardan ayran ve
insann en nemli zellii kendine dnk dnmeyi
yapabilmesidir. nsan kendi zerine dnr, kendi
iin meraklanr ve kendi yaamnn anlamn
sorgular.

Felsefe bir takm nermeler kmesidir. Bu nermeler

kmesi dil ile ifade edildiinden, felsefe ile dil
arasnda sk bir iliki vardr. nsanlar dil araclyla
bir ba kurar. nsan olmann en nemli zellii dili
kullanmaktr. Dil ile herhangi bir zihinsel faaliyet
aa vurulur, yani zihin hayatmz dil zerine
kurulmutur.
nsan, dier varlklardan akll-dnen olmasyla
da ayrlr. Dnme ile dil arasnda youn bir iliki
vardr. Dilin salad soyut dnme gc insann
kendi dndaki gereklii kavramlatrmasnda,
evreyle iliki kurmasnda en nemli etkendir.
Gereklii
alglaymz
da
dil
sayesinde
mmkndr.
Dil olmadan insan bilgi, teknik, sanat, felsefe gibi
rnleri ortaya koyamazd.

Her ey felsefenin konusudur. Bu nedenle felsefi

dnce ele ald konular asndan evrensel
bir dncedir.

Dil ile felsefenin ok youn bir iliki iinde olmas

sebebiyle dil felsefesi disiplini ortaya kmtr.
2

2. NTE BLG FELSEFES

FELSEFE

C. BLG TRLER
1. Gndelik Bilgi: nsanlarn gndelik hayatnda
sradan deneyimleri sonucunda elde ettikleri sradan
bilgidir. rnein havann bulutlanmasna veya
romatizma arlarnn artmasna dayanarak yamurun
yaacan ileri srmek.

A. BLG FELSEFESNN ANLAMI VE KONUSU

Bilgi nedir? sorusunu temele alan felsefe dalna bilgi

felsefesi (epistemoloji) denir.
Bilgi felsefesinin konusu; insan bilgisinin yaps,
imkn, kayna, ltleri, snrlar ve deerleridir.
Bilgi felsefesinin daha ok zerinde durduu ana
konu doru bilginin imkn ve kayna nedir?
sorunudur.

B. BLGNN TANIMI VE OLUUMU

Bilgi: zne (suje) ile nesne (obje) arasnda kurulan
ilikidir. Daha ak bir ifadeyle znenin (sujenin)
nesneyi (objeyi) yorumlamasdr. Obje hakknda bir
yargda bulunmas veya aklama yapmasdr.

Kayna kiinin alglar, gzlemleri ve

deneyimleridir.
Yntemsiz olarak elde edilir. Sistemli deildir.
Basit dzeyde neden-sonu ilikisine dayanr.
zneldir, bu nedenle genel-geer deildir.
Doruluu kesin deildir.
Pratik faydaya yneliktir.

2. Dini Bilgi: Tanry ve Tanryla ilikisi olan evreni

aklamaya alan bilgi trdr.

Bilgi aktlar: Bilgi sadece sujenin objeyi alglamas

ile ortaya kmaz nsan zihninde bilginin olumasn
salayan, suje ile obje arasndaki ilikiyi kuran balar
vardr. Bu balara bilgi aktlar denir. Yani bilgi akt,
zneden objeye bilin etkinliidir.

Bilgi aktlarnn balcalar: alglama, dnme,

anlama, aklama aktlardr.
Alg akt: Alg akt, bize evremizi tantr ve biz
evremizdeki eylere nce alg aktyla yneliriz. Alg
akt duyu organlarmzn grme, iitme, koklama,
dokunma, tat alma gibi ilevleri ile gerekleir. Alg
akt suje ile somut varlklar arasnda ba kurabilir.
Mesela limonun ekilii bilgisine alg aktyla ularz.

Dini bilgide znenin (sujenin) objesi kutsal

kitaplar, vahiyler, peygamberlerdir. Bu bilgiler
inan araclyla oluturulur.
Vahiye, kutsal kitaplara ve peygamberlere
dayanr.
Eletiriye ak deildir (dogmatiktir).
Kesindir ve zaman ierisinde deimez.
Emreder ve itaat ister.
Amac insann manevi (i) yaantsna k
tutmak ve toplumsal yaam dzenlemek.

3. Teknik Bilgi: Teknik, doadaki nesneleri

insanlara yararl ara-gere haline getirme
etkinliidir. Bu ara-gerelerin yapmnn bilgisi
teknik bilgidir. Bilimsel ve gndelik bilginin pratik
alana uygulanmas sonucu oluur. Yani kayna
gndelik ve bilimsel bilgidir. rnein atein,
tekerlein, pusulann icad, otomobil ve bilgisayarn
oluturulmas teknik bilgidir.
Ara, gere yapmna ve kullanmna dayanr.
Faydaya yneliktir.
Bilimsel gelimeyi hzlandrr.
Yaam kolaylatrmay amalar. Yani insann
doaya egemen olmasn kolaylatrmay ve
insann doadan daha verimli faydalanmasn
salamay amalar.

Dnme akt: Dnme akt sadece gzle grnr

elle tutulur (somut) varlklar iine almaz. Saylar,
kavramlar, geometrik ekiller gibi soyut varlklar da
kapsar. Yani dnme akt tm varlk alanlarn iine
alr. evremizdeki her ey real varlk alanna aittir ve
alg atkyla bilinebilir. Saylar, geometrik ekiller,
cebir denklemleri gibi ideal varlk alanna ait olan
eyler ise ancak dnme aktyla kavranabilir.
Anlama akt: Anlama aktyla zne, gerekleen bir
olgunun ne maksatla yapldn kavrar. Anlama akt,
doruyu btnyle sezgisel ya da zihinsel olarak
kavramaktr. rnein; ''Senin gzlerinden zgn
olduunu anladm.''

4. Sanat Bilgisi: Sanatnn, yaratc hayal gc ile

nesnelere
ynelip,
onlar
farkl
biimde
yorumlamasyla oluan bilgidir.

Aklama akt: znenin nesne hakknda edindii

bilgileri nedenleriyle, gerekeleriyle veya kantlaryla
adm adm anlalmasn salar. Aklama mantksal
bir bilgi tr olup, bir ey hakknda ilk bilgiden
kalkarak adm adm son bilgiye doru giden bir sra
ierir. rnein, havaya atlan tan yere dme
bilgisinin yer ekimi kanunuyla belirtirken aklama
aktn kullanrz.

Kendine zg dili vardr.

Subjektiftir (zneldir). Bu yzden eletiriye
aktr.
Akldan ok duygulara ve sezgilere dayanr.
Doruluu veya yanll yoktur. Burada var
olan gereklik kiisel ve znel gerekliktir.
Sanatnn amac gzele ulamaktr. Fayda amac
gdlmez.
Birikimli olarak ilerler.

2. NTE BLG FELSEFES

FELSEFE

5. Bilimsel Bilgi: Bilimsel yntem ve usullerle

dorulanmasnn mmkn olduu en gvenilir
bilgidir. Olgular, toplumu ve insan aratrma konusu
yapar.
Evrenseldir: nsanln ortak mirasdr. Herkes
bilime katkda bulunabilir. Bu nedenle bilim
herhangi bir bireyin veya lkenin tekelinde
deildir.
Genel geer ve kesindir. Bu nedenle sonular
bakmndan da evrenseldir.
Birikimli olarak ilerler.
Olan inceler ve olmas gerekenler hakknda
ngrde (tahminde) bulunur.
Objektiftir (nesneldir): Duygu ve nyarglardan
bamszdr.
Tekrarlanabilir: ayn koullarda ayn sonucu
verip yinelenebilir.
Tutarl ve geerlidir.
Sistemli ve dzenli bir bilgidir.
Gzlem ve deneye dayanr.
Nedensellik ve determinizm ilkelerine dayal
aklamalar yapar.
Varl paralara blerek inceler.

. BLG FELSEFESNN TEMEL KAVRAMLARI

Suje (zne): Bilmek isteyen varlk. Yani insan.

Obje (Nesne): Bilinmek iin ynelilenen nesne.
Bilgi: Suje ile obje arasnda kurulan bilinli iliki
sonucu ortaya kan rn.
Gereklik: Dnceden bamsz olarak var olan bir
durum, olgu veya nesnedir. Gereklik, varln bir
zellii veya var olu tarzdr. rnein tan sertlii,
pamuun yumuak olmas.
Doruluk: Bir yargnn gereklikle uyumasdr.
Yani bilginin nesnesi ile rtmesidir. rnein
darda hava scak dediinizde darda gerekten
hava scaksa doru, scak deilse yanltr.
Temellendirme: Ortaya atlan bir dnce, iddia
veya bilgi iin dayanak, temel bulma ilemidir. Yani
onu ispatlama, kantlama ilemidir.

Bilimler konu ve yntemleri bakmndan gruba

ayrlr:
a) Formel bilimler (ideal bilimler): Mantk ve
Matematiktir. Ele ald konular doal dnyaya
ait olmayp dnce ile retilen soyut
kavramlardr. Metot olarak da tmdengelime
dayanrlar.
b) Doa bilimleri: Konusu doa ve doa
olaylardr. Fizik, Kimya, Biyoloji gibi
bilimlerdir. Doa bilimleri olgular ele alr,
yntem olarak daha ok tmevarm kullanmakla
beraber, tmdengelimi de kullanr. Determinizm
ilkesine aklamalarn dayandrrlar.
c) nsan (beeri) bilimleri: nsan konu edinen
bilimlerdir. Psikoloji, Sosyoloji, Antropoloji,
Tarih, Corafya, Siyaset bilimi, Dil bilimi gibi
bilimlerdir. Doa bilimlerinde kullanlan
metotlar
kullanmakla
beraber,
istatistik,
belgelerin incelenmesi gibi farkl metotlarda
kullanlr.

D. BLG FELSEFESNN TEMEL SORULARI

Bilgi kuramnn temel sorularn iki grupta
toplayabiliriz:
1. Bilginin kaynana ve ltne ilikin sorular:
- Bilgimiz nereden geliyor, kayna nedir?
- Acaba bilgilerimiz doutan mdr? Yoksa
sonradan m kazanlr?
- Sonradan kazanlyorsa, bunda rol oynayan
faktrler nelerdir? Akl m, deney mi, sezgi mi,
yoksa duyumlar mdr?
- Doru bilginin lt nedir?

6. Felsefi Bilgi: Eletirel dnme sonucu ortaya

kan bilgi trdr. nsann varlk, bilgi ve deerler
hakknda aklyla ortaya koyduu genel dncelere
dayanan bir bilgidir.

Sonular bakmndan subjektiftir (zneldir). Bu

yzden ortaya koyulan grler kiiden kiiye,
deiir. Yani kesinlii yoktur.
Birletirici ve btnleyicidir: Ele ald konular
bir btn olarak kavramaya ve aklamaya
alr.
Ylan/biriken (kmlatif) fakat ilerlemeyen bir
bilgidir (nk aklamalarnda bitmilik ve
kesinlik yoktur).
Olmas gerekenden hareket eder.
Yarar amac gdlerek yaplmaz.
Sorular yantlardan daha nemlidir.
Kendini yenileyebilir: Felsefe hibir konuda son
sz syleyemez. Ortaya koyulan bilgilerle ilgili
her an yeni bir felsefi aklama mmkndr.

2.
-

Eletireldir (sorgulaycdr).
Akl ve mantk ilkelerine dayaldr. Bu yzden
sistemli ve tutarl bir bilgidir.
Ele ald konular bakmndan evrenseldir.
nk ele alnan konular tm insanla ait ortak
konulardr. Ayrca her ey felsefenin konusudur.
Bu ynyle de evrenseldir.
4

Bilginin deerine ilikin sorular:

Genel-geer doru bilgi var mdr?
Bilgilerimizin snr nedir?
nsan akl her eyi bilebilir mi?

2. NTE BLG FELSEFES

FELSEFE

1. Doru bilgi mmkn deildir diyen septikler:

Doru bilginin mmkn olmadn savunan gre
Septisizm (phecilik) denir. Septisizm grne ait
ilk rnekleri Herakleitos, Parmenides, Eleal Zenon
Empedokles ve Demokritosta grmekteyiz. Daha
sonra M 5.yyda Sofistler tarafndan sistemli bir
ekilde septisizm grleri ortaya konulmutur.

E. MANTIK
Doru bilgiye ulamak iin dnceler arasndaki
iliki ve dzeni yneten ilke ve yasalar saptayan alan
mantktr. Mantk doru dnmenin kurallarn
koyar ve ilkelerini saptar. Bilgi kuram, bilginin
objesi ile uygunluunu temellendirirken mantn
kural ve ilkelerine dayanr. Mantk onun bir aracdr.

a) Sofistler: Sofistler M 5. ve 4. yyda yaayan

gezgin retmenlerdir. Para karlnda dil (hitabet),
siyaset, tarih ve birok konuda ders vermekteydiler.

F. BLGNN DORULUK LTLER

Bir bilgiyi doru klan nedir? Bir bilgi ne zaman
dorudur? gibi doruluun mahiyeti konusunda ok
farkl grler ileri srlmtr. Bunlar be grupta
toplayabiliriz:

Sofistler temel olarak, kesin ve mutlak bilginin

olamayacan, insanlarn alglarnn greceli
olduunu
savunarak
bilgide
rltivistlii
savunmulardr. Pragmatisttirler. Onlara gre her ey
rlatif (greceli) olduu iin bilgi doruya deil,
yarara balanmaldr. Bilinen en nl sofistler
Protagoras ve Gorgiasdr.

a) Uygunluk: Bu gre gre doruluk, dnce ile

nesnesi arasndaki tam uygunluktur. Yani bir nesne
hakknda oluturduumuz bir yarg, nesnenin
kendisine uyuyorsa dorudur.
b) Tutarllk: Bir nermenin doruluu sistemde
daha nce kabul edilmi doru nermelerle
elimemesine dayanmaktadr. Yeni nerme var olan
nermelerle eliiyorsa yanltr. Yani nermenin tek
bana doruluu nemli deildir; bir btn iinde
dierleriyle elimemesi gerekir.

- Protagoras (M 480- 410)

Protagorasa gre tm bilgiler duyu algsna dayanr.
Alglar, kiinin o andaki durumuna baldr. nsan
iin doru, ancak grd, duyduu ve hissettiidir.
Alglar kiiden kiiye deitiinden ne kadar kii
varsa o kadar da hakikat (doru) vardr. Yani
dorunun lt insandr. Bundan dolay btn
insanlar iin geerli prensipler ve evrensel hakikatler
yoktur. Yani herkes iin geerli mutlak bir bilgi
yoktur. Bu grlerini nsan her eyin lsdr
sz ile zetler.

c) Tmel uzlam: Bir nermenin doruluu,

herkesin veya ounluun kabul ettiidir.
d) Apaklk: Bir bilgi, hem ak hem seik hem de
kuku duyulmayan bir aklkta ise dorudur. Ak
bilgi, bir bilginin bir btnlk iinde, tutarszlk
iermeden kavranmasdr. rnein; ba arsnn
bilinmesi ve arnn aka hissedilmesi gibi. Seik
bilgi ise, bir bilginin baka bir bilgiyle
kartrlmamas durumudur. rnein; ba arsnn
di ars ile kartrlmamas gibi.

Uyar: Protagoras alglar kiiden kiiye deiir

diyerek Rlativizm akmnn ilk temsilcisi ve
kurucusu olmutur.
- Gorgias (M 483 376)
Gorgias sadece bilginin imknszln reddetmekle
kalmaz, varln kendisini de inkr eder. Ona gre
varlk yoktur ve bilinecek bir ey yoktur. Grlerini
Nihilizme (Hiilik) kaydrmtr. Bu grlerini de
u szlerle zetler;
- Hibir ey yoktur (Nihilizm).
- Olsayd da bilemezdik (Agnostisizm).
- Bilseydik de bakalarna aktaramazdk.

e) Yarar: Bir bilgi yararl, uygulanabilir sonular

veriyorsa veya bir problemi zebiliyorsa dorudur.
Pragmatistlere gre, bir bilgi yararl olduu srece
deerlidir ve dorudur.
G. BLG FELSEFESNN TEMEL PROBLEM
(DORU BLGNN MKNI PROBLEM)
Bilgi felsefesinin temel problemi doru bilginin
imkn? Yani genel-geer doru bilgi mmkn
mdr? sorusudur. Bu soruya verilen cevaplar genel
olarak iki grupta toplanabilir:

Uyar: Nihilizm varln olmadn yani varl

inkr edem akmdr. Agnostisizm ise varln
bilinemeyeceini, bilginin mmkn olmadn
savunan akmdr. Gorgias grleri dorultusunda
hem Nihilizm hem de Agnostisizm akmnn ilk
temsilcisidir.

1. Doru bilgi mmkn deildir diyen septikler

(Septisizm, Rlativizm, Nihilizm, Agnostisizm)
2. Doru bilgi mmkndr diyen dogmatikler
(Rasyonalizm, Empirizm, Kritisizm, Pozitivizm,
Analitik
felsefe,
Entisyonizm,
Pragmatizm,
Fenomenoloji)

Uyar: Sofistler septik dncenin ilk temellerini

atmas bakmndan ilk septik dnrler olarak
saylmaktadr.
5

2. NTE BLG FELSEFES

FELSEFE

a) Rasyonalizm (Aklclk): Rasyonalizme gre

doru bilgi mmkndr ve doru bilgiye ancak aklla
ulaabiliriz. Akl, doutan bilgi edinme yetisi ile
donatlmtr. Yani biz bilgilere doutan sahibiz.
Bunun iin duyum ve alglar bize zorunlu, kesin,
genel geer bilgileri veremezler. Byle bir bilgiyi
bize ancak akl verebilir. Deneyden gelmeyen, deney
ncesi bu bilgilere Kant a priori bilgi adn verir.

b) Sistematik Septisizm: Pyrrhon ve rencisi

Timon phecilii (septisizm) sistematik haline
getiren septik dnrlerdir.
- Pyrrhon (M 365-275)
Pyrrhona gre, nesnelerin ne olduunu bilemeyiz.
nk duyular olsun, akl olsun, bize nesneleri
olduklar gibi deil, grndkleri gibi gsterirler
(Herhangi bir cismin suyun iinde krk gzkmesi
gibi). Her yarg ve her yargnn eliii iin ayn
gte nedenler vardr. Bunun iin yaplmas gereken
ey her trl yargdan kanmaktr (Epokhe). Bylece
insan ruh dinginliine kavuup mutlu olacaktr.

Rasyonalizme gre analitik nermeler, matematiksel

bilgiler, akl ilkeleri, evrene ve Tanrya ait baz
bilgiler doutan vardr.
Rasyonalizmin en nemli temsilcileri ise Sokrates,
Platon, Aristoteles, Farabi, Descartes, Hegel ve
Leibniz.

- Timon (M 320-230)
Pyrrhonun rencisi Timon, hocasnn grlerini
soruda toplamtr:
-

- Sokrates (M 469 399)

Sokratese gre, herkesin doru olarak kabul
edebilecei kesin bilgiler mmkndr. Bu bilgiler
doutan gelir. Bu dncesini ispatlamak iin, hi
geometri bilmeyen kleye yneltmi olduu sorularla
bir geometri problemi zdrmtr. Bununla
insanlarn bakalarna yeni bir eyler retmediini;
sadece doutan onun aklnda var olan bilgileri aa
kardn savunur.

Nesnelerin gerek yaps nedir? (kavranamaz)

Nesneler karsndaki tavrmz ne olmaldr?
(Epokhe: yargdan kanmak)
Nesneler karsnda doru bir durutan ne
kazanrz? (Ataraxia: ruh dinginliiyle gelen en
yksek mutluluk)

Pyrrhon ve Timondan sonra Akademi phecilii

denilen baka bir akm da doru bilginin
imknszln savunmutur. Bu akmn nemli
temsilcileri de Arkesilaos ve Karneadestir.

Sokrates insanlarda doutan var olduuna inand

bilgileri aa karmak iin diyalektik ad verilen
karlkl konuma sanatn uygulamtr. Bu
konuma sanat iki aamadan olumaktadr: roni
(alaya alma) ve maiotik (dnceyi dourtma).
roni ile bir eyler bildiini iddia eden kiiyi
sorgulayarak ona aslnda bir eyler bilmediini
gstermeye alrd. Maiotik ile de bir eyler
bilmediini sanan kiiye eitli sorular sorarak o
konuda aslnda ne kadar bilgili olduunu gstermeye
almtr.
Sokrates,
bunu
yaparken
akl
kullandndan aklc saylmtr.

Uyar: Descarteste septik filozof olarak

saylabilmektedir. Fakat Descartes septisizmi
mutlak kesin bilgiye ulamada ara olarak
kullanmtr. Descartes, kesin bilginin mmkn
olduunu savunurken, dier septik dnrler ise
septisizmi ama haline getirerek doru bilginin
mmkn olmadn savunmuturlar. Descartesin
pheyi ara olarak kullanmas onu dier septik
dnrlerden ayrr.

- Platon (Eflatun) (M 427 347)

Sokratesin rencisi olan Platona gre de zorunlu,
kesin, genel geer doru bilgi mmkndr ve
doutan bilgilerimiz vardr. Platon grlerini
dealar kuramyla aklamaya alr.

2. Doru bilgi mmkndr diyen Dogmatizm:

Doru bilginin mmkn olduunu savunan gre
dogmatizm denir. Dogmatik filozoflar, bilginin
nereden geldii konusunda farkl grlere
sahiptirler. Dogmatizm dncesini temel alan
akmlar unlardr:
-

Platona gre birbirinden tamamen farkl iki evren

vardr: dealar evreni ve nesneler (grnler,
duyular, fenomenler) evreni.

Rasyonalizm
Empirizm
Kritisizm
Pozitivizm
Analitik Felsefe
Entisyonizm
Pragmatizm
Fenomenoloji

dealar evreni; ancak akl yoluyla kavradmz

ncesiz ve sonrasz olan nesnelerin, asl zlerinin
bulunduu evrendir. Asl bilgi, deimez varlklarn
bulunduu idealar evrenine ait olan bilgidir.
dealarn bilgisi kesin, zorunlu, mutlak, genel geer
bilgidir. Platon buna episteme der.
6

2. NTE BLG FELSEFES

FELSEFE
Nesneler evreni; idealar evreninin duyular aracl
ile alglanan bir kopyas, grnts veya glgesidir.
Nesneler (duyular) evrenindeki varlklarn her birinin
idealar evreninde gerek bir ideas vardr. Yani
gerek olan idealar evrenindekidir. rnein
odamzdaki sandalye gerek deildir; sadece gerek
olan sandalye ideasnn bir kopyasdr.

- Farabi (870 950)

slam felsefesinin kurucusudur. nce Platondan,
daha sonra Aristotelesten etkilenmitir. Farabiye
gre varln banda zorunlu varlk (Tanr) vardr. O,
tm varlklarn var olma nedenidir. Var oluunu
baka hibir varla borlu deildir. Zorunlu varlk,
dereceli olarak varlk tabakalarn yaratmtr. lk
yaratt varlk olan aklda bilme yetisi kendinden
vardr. Akl hem kendini hem de Tanry bilir. nsan
aklnda doutan baz bilgiler vardr. Bunlar pasiftir.
Deney ile temasa geince aktif hale gelir.

Nesneler evreni; srekli oluan, deien, yok olan

objelerin evrenidir. Bunlar alglanabilir, grlr
eylerdir. Zaman ierisinde srekli deiirler. Bu
nedenle nesneler evrenine ait bilgiler aldatcdr ve
doru bilgi olamaz. Bu bilgiye doxa (san) der.

Farabiye gre en byk erdem bilgidir. Akln

edindii bilgilerle insan iyiyi ktden, doruyu
yanltan, gzeli irkinden ayrabilir. Bilginin
kayna vardr: duyu, akl, nazar (derinliine
dnme). Duyu ve akl dorudan, nazar ise dolayl
bilgiyi verir. Duyusal bilgiler, duyu organlarnca
alglanan, tekil olan bilgilerdir. Bilimsel ve gerek
bilgi deildir. Fakat gerek bilginin malzemesini
oluturur. Akl bu tekil bilgileri biimlendirip belli
kategorilere koyarak genel kavramlara ve yarglara
dntrr. Bylece kesin ve genel geer bilgilere
ulalr. Nazar yoluyla ise aklda doutan bulunan
dnceleri kavrarz. Farabi trl bilgiden
bahseder:
1. lk bilgiler: Doruluu herkes tarafndan kabul
edilen, dier bilgileri elde etmek iin kullanlan ve
doutan bizde var olan bilgilerdir.
2. Duyulara ve mantksal karmlara dayal
bilgiler: Doruluundan kesin olarak emin
olamadmz bilgiler.
3. Tasdiki bilgiler: Doruluklar kyasla kantlanm
akli ve tmel bilgilerdir.

Uyar: Platon idealar kuram nedeniyle ilk idealist

(idealizm) ve dalist (ikici) dnr olarak
saylmtr. Duyularn bilgisine gvenmedii iin
Empirizm ve Sensualizme (duyumculuk) kardr.
- Aristoteles (M 384 322)
Platonun rencisidir. Fakat hocasndan farkl varlk
anlay
benimsemitir.
Grlerini
manta
dayandrmtr (Mantn kurucusu saylr).
Aristotelese gre; gerekten var olanlar tekil ve
bireysel olanlardr (alglananlardr). Bunlara ait
bilgiye ancak tmel nermelerle ulaabiliriz. Tmel
nermelerin iinde tekiller olduundan yaplmas
gereken, kavram olarak bilinen tmellerden tekilleri
(alglanann) retmektir. Bunu da tmdengelim
yntemi ile yapabiliriz.
Aristotelese gre bilgi akl ile elde edilir. Akl da
pasif (edilgen) ve aktif (etkin) akl diye iki trldr.
Pasif akl duyularla bilgilerin ieriini, malzemesini
salar.
Aktif
akl
ise
bunlar
ileyerek,
biimlendirerek doru bilgiye ular.

- Rene Descartes (1596 1650)

Yenia (17.yy) rasyonalizminin ve analitik
geometrinin kurucusudur. Matematik-fizik metoduyla
ak-seik ve kesin bilgilere ulalabileceini
savunmutur. Bu bilgilerin nasl elde edilebileceini
metodik phe yntemini kullanarak ortaya
koymutur. Kulland phe, bir ama deil bir ara
phesidir.
Descartes'e
gre
phe
etmek
dnmektir. phe eden kii dnyor demektir.
Dnen kii, bilincinden ve bilincinin varlndan
phe edemez. yleyse dnyorum, o halde varm.
te bu Descartes'e gre ilk elde edilen apak ve
kesin bilgidir. Daha sonra bu yntemle Tanr'nn ve
varlklarn phe edilemeyecek gereklikler olduunu
kantlar. Kantlamalarn hep akl yoluyla yapar.

Platon evreni ikiye ayrarak dalist (ikici) gr

sergilerken, Aristoteles bu ayrl ortadan
kaldrmtr. Ona gre idealar nesnelerden
bamsz deildir, nk ieriklerini duyusal
dnyadan alr. dealar tek tek nesnelerin znde
tmel kavramlar olarak vardr. dealar, duyular
evreninde bulunan varlklarn iinde bulunan
zlerdir. Aristoteles bu ze form adn verir. Form
maddeye biim kazandrp varlklarn ortaya
kmasn salar. Madde taslaktr, eksik olan eydir.
Form ise mkemmelliktir, tamamlanmadr. Var olan
her ey form ve maddeden olumutur. Her ey
form kazanm maddedir. Mesela; beden madde ruh
da formdur.
Uyar: Rasyonalist olmasna karn bilginin
doutan geldii grne kar kar. Ona gre
doutan bilgi olamaz fakat duyu organlarnca
elde edilenleri ileme ve kavramlar oluturma
yeteneine sahiptir. Yani akl bilgiyi tayan deil,
akl bilgiyi reten gtr.

Descartese gre tr bilgi vardr:

- Doutan getirilen bilgiler: Tanr fikri,
matematikteki saylar, sonsuzluk fikri gibi.
- Yapma bilgiler: Duyu organlarndan gelen
bilgilerdir.
- Arzi (geici) bilgiler
7

2. NTE BLG FELSEFES

FELSEFE

2. deney: deney, dnce ile salanr. D

deneyle elde edilenler sonucu zihin otomatik
ilemeye balar. Zihin pasifken aktif duruma gelir.
Bu aktiflik halinde alglamak, bilmek, snflamak,
dnmek gibi zihinsel etkinlikler ortaya kar.
deney bu etkinliklerin farkna varmaktr.

- Hegel (1770 1831)

Hegel'e gre akl en gvenilir bilgi kaynadr. Doru
bilgiye ancak mantk (akl) yoluyla ulaabileceini
syler. Duyu organlar kesin, genel geer bilgi
veremez. nk ona gre her objenin (nesnenin)
arkasnda bir ide sakldr. te dnce, objenin
arkasndaki ideyi kavramaktr. Her obje (nesne)
aklsaldr. Bylece her akli olan gerektir. Her gerek
olan da aklsaldr. Akln yasalaryla varln yasalar
bir ve ayndr.

John Lockea gre btn bilgi ve dncelerimiz bu

iki yolla oluur. John Lockea gre her trl bilgi
a posteriori (deney sonras) dir.

Ona gre ruh (dnce) ve evren (madde) srekli

deiim halindedir. Her ey aamal bir gelime
sreci iinde oluur. Hegel buna diyalektik sre
der. Diyalektikte bulunan bu aama: tez, antitez
ve sentezdir. rnein; iek (tez), iein yok
olmas (antitez), meyve (sentez). Yani diyalektik
srete iein meyveye dnebilmesi iin kendi
varlk halini yokluk haline dntrerek bir deiim
geirmesi ve yeni bir oluum oluturmas sz
konusudur. Ksacas diyalektik srete varlk tez,
yokluk antitez, olu da sentezdir.

- David Hume (1711 1776)

D. Hume, Lockeun empirizmini phecilie kadar
gtrmtr. Lockeun i ve d deney ayrmn
reddeder. Ona gre btn bilgilerimizin kayna d
deneydir. Dncelerimizi iki kaynaa balar:
1. zlenimler (duyumlar): Canl duyumlardr.
itirken, grrken, severken veya nefret ederken
hissettiklerimiz yani duyumlarmzdr.
2. Fikirler (dnceler): zlenimlerin (duyumlarn)
canlln kaybetmi kopyasdr. Bunlarn farkna
ancak herhangi bir izlenime ynelip onun zerinde
durduumuzda (hatrlama, hayal etme gibi) varrz. O
halde btn bilgilerimizin kayna izlenimlerdir.

Hegel mutlak zihnin (GEST) deiimini, geliimini

ve ilerlemesini de bu diyalektik srele aklar.
b) Empirizm (Deneycilik): Empirizmin ilk rnekleri
ilkada Epikros ve Gassendide grlr.
Epikrosa gre btn bilgilerimizin ilk kayna
duyudur. Yeniada Empirizmin en nemli
temsilcileri; John Locke, David Hume, George
Berkeley, E. Condillac, Herbert Spencerdir.

D. Hume, rasyonalistlerin a priori (deney ncesi,

doutan) olarak kabul ettikleri nedensellik
(determinizm) ilkesine kar kar. Ona gre doada
nedensellik ilkesi yoktur. Bu nedensellik ilkesi
aslnda, zihnin alkanlklardr. nk insan, olaylar
gre gre alkanlk edinir, onlarn her zaman ayn
ekilde olacan dnr. Aslnda olaylar arasnda
zorunlu bir ilgi yoktur. Bu gre indeterminizm
denir.

Empirizm akm, bilgilerimizin kaynann duyu ve

alglar olduunu, doutan aklmzda hibir bilginin
bulunmadn ileri srer. Ayrca genel-geer bilginin
mmkn olduunu savunur.
Empirizm akm, insan zihninin doutan bo bir
levha olduunu ileri srer. Yazlmam bu levha,
deneylerden gelen izlenimlerin oluturduu fikirlerle
yava yava dolmaktadr.

- E. Condillac (17151780)
Empirizmi tmyle duyumculua (Sensualizm)
indirger. Condillaca gre tm bilgilerin kayna
duyulardr. Duyu verilerinin dnda hibir sonu
bilgi deildir. Locke'un aksine dnceyi duyuma ek
bir bilgi kayna olarak grmez. Bir heykel ("hayali
heykel") rneine bavurur.

- John Locke (1632 1704)

J. Lockea gre insan zihninde doutan hibir bilgi
yoktur. Ona gre zihin balangta zeri yazlmay
bekleyen bo bir levhadr (Tabula Rasa). Her ey
sonradan bu levhaya yazlr. Bu levha duyum ve
deneylerle dolar. Lockea gre bilgiyi oluturan iki
eit deney vardr. Bunlar: i ve d deney

Condillac mermer heykel araclyla koku

duyusundan balayarak be duyuyu ayr ayr
zmler ve dokunma duyusu olmakszn nesnelerin
niteliklerini kavrayamayacamz belirterek zihnin
bilgi ve yeteneklerinin daha ok dokunma duyusunun
rn olduunu savunur. D dnyay kavraymzn
dokunma ve grme duyusunun geliimiyle ortaya
ktn ve dokunma duyusunun dier duyularn
hocas olduunu ne srer.

1. Da ait duyumlar (d deney): D deney, duyu

organlarmz
araclyla
salanr.
Duyu
organlarmzla d dnyay kefeder; nesnelerin renk,
ses, scaklk, sertlik gibi niteliklerini biliriz.
8

2. NTE BLG FELSEFES

FELSEFE

) Pozitivizm (Olguculuk): Kurucusu ve temsilcisi

Auguste Comte (1798-1857)dur. Comte gre doru
bilgi ancak bilimsel (pozitivist) bilgidir. Bilimsel
bilgi olgulara dayanan, deney ve gzlem yoluyla elde
edilen bilgidir. Comte olgulara dayanmayan, deneyle
ispatlanamayan, denetlenemeyen eylerin felsefeden
atlmas gerektiini syler. nk bunlar bilimsel
deildir, anlamszdr ve metafizikseldir. Comteun
amac felsefeye bilimsel bir kimlik kazandrmakt. Bu
nedenle metafiziksel eylerin felsefeden atlmas
gerektiini savunur. nk bunlarn hibirinin
olgusal dayana yoktur, bu nedenle ispatlanamaz.

- George Berkeley (1685 1753)

Berkeleye gre btn bilgilerimizin kayna
deneydir. Fakat Berkeley deney deyince dorudan
doruya duyulur algy kasteder.
Berkeleye gre bilincimizin dnda bamsz bir
varl kabul etmek bir elikidir. nk kabul
edildii
takdirde
objelerin
tasarlanmadan,
dnlmeden de var olduklarn ileri srmek
demektir. Dardaki objelerin var oluunu ne kadar
urarsak uraalm incelediimiz hep kendi
idelerimizdir. Bundan dolay varlk alglamadr.
Varlk duyumsanandan, alglanandan baka bir ey
deildir.
Gerek olan alglardr. Berkeley bu
grlerini var olmak alglanm olmak demektir
szleriyle zetler. Berkeleyin bu grne
Sensualizm (Duyumculuk) denir.

Comte, insanln dnce sisteminde bilimin

egemen olduu pozitif dneme ulaana dek
aamadan ( hal yasas) getiini syler.
Teolojik dnem: lkel toplumlar evren, dnya ve
olaylarla ilgili tm sorularn yantlarn tanrda ve
tanrsal glerde aramlardr. Teolojik dnemin
rn dindir (Orta an sonuna kadar sren dnem).
Metafizik dnem: Bu dnemde insanlar evreni,
dnyay, olaylar soyut glerle (Ruh, tz, kuvvet
gibi metafizik elerle) aklamaya almtr. Bu
dnemin rn felsefedir (1789 Fransz ihtilaline
kadarki dnem).
Pozitif dnem:
Bu dnemde insanlar evreni,
dnyay, olaylar doa yasalar ile aklama yolunu
semitir. Bu dnemin rn bilimdir (1789 Fransz
ihtilalinden gnmze kadar devam eden dnem).

c) Kritisizm (Eletirel Felsefe): Bu akmnn

kurucusu ve temsilcisi I. Kant (1724-1804)tr. Kant,
empirizm ile rasyonalizmi uzlatrmaya almtr.
Kanta gre akl ve deney tek bana mutlak varl
kavramada yetersizdir.
nsan bilgisi, duyu
organlarnn
bildiklerinin
zihin
tarafndan
birletirilerek bilgi haline dntrlmesi ilemidir.
Kanta gre; bilgimiz deneyle balar fakat deneyle
bitmez. nk bilginin oluabilmesi iin deney kadar
zihne de ihtiya vardr. Bilginin hammaddesini
duyular (deney) bize verir. Bu hammadde zihnin
kategorileri (a priori) iine girer. Bu kategorilerde
form (ekil) alarak akl tarafndan ilenir ve bylece
bilgi oluur. te biz nesneleri ve olaylar her insanda
ortak olan bu kategorilere biliriz. Zihin byle
olmasayd, nesneler ve olaylar farkl bilinecekti.
yleyse nesnelere ve olaylara ait bilgiler insan zihni
bakmdan grecelidir. nk elde edilen bilgi
fenomenlerin bilgisidir. Ancak bunlar zorunlu, kesin
ve genel geer bilgilerdir.

d) Analitik Felsefe (Mantksal-Yeni Pozitivizm):

Analitik felsefecilere gre matematik ve mantk ile
doru olarak tanmlanamayan veya deney ve gzlem
ile dorulanamayan her bilgi deersiz, bo laftan
baka bir ey deildir. Bilim sadece ak, mantkl,
aklsal deil duyu deneyimi ile de incelenip
kantlanabilir olandr. Metafizik, bilimin ve felsefenin
konusu olamaz.
Felsefenin grevi dildeki kavramlar zmlemektir.
Bunu gerekletirirken de sembolik mantk dili
kullanlmtr. En nemli temsilcileri Wittgenstein,
Reichenbach, G.E. Moore, Carnap, B. Russelldir.

Kanta gre iki trl bilgimiz vardr:

- a posteriori: Duyular araclyla (deneyle) elde
edilen bilgilerimizdir.
- a priori: Deneyden gelmeyen, deney ncesi
bilgilerimizdir. Kant bunlara kategoriler (form)
demitir. Kategoriler 12 tanedir (nicelik, nitelik,
balant, kiplik) Bunlar doutandr. Kategoriler
herkeste ayndr. Saladklar bilgi kesin, tmel ve
zorunlu bilgidir.

- Wittgenstein (1889 1951)

Btn felsefe problemlerini bir dil problemine
indirgemitir. Ona gre dil, nermelerden oluur ve
anlaml nermeler gerekliin resimleridir. Dil ile
gerek ayn yapya sahiptir. Dilin analizi gerekliin
de analizidir. Dil d dnyay resmeder. Bu nedenle
nermeler, olgularn resimleri ve tasvirleridir.
Resmin anlam ile gndergesi arasnda uyum varsa
resmedilen ey (yani cmle) doru olur. Mesela
Trkiyenin bakenti Ankaradr. cmlesinde
anlam ile onun gndergesi uyumlu olduu iin bu
cmle dorudur. Yani ona gre gereklik, dil ve
dnce arasnda birebir uygunluktur.

Kanta gre ancak fenomenal alann bilgisi

bilinebilir. Fenomenler duyularla alglanabilen
varlklarn bilgisidir. Biz numen alann (deneyst:
Tanr, ruh, lmszlk gibi) bilgisini edinemeyiz.
nk numen alan zihnin kategorilerine gre
biimlenmemitir ve z gerei gerei bilinemez.
9

2. NTE BLG FELSEFES

FELSEFE
D dnya kelimelerle snrldr. Bunlar nermelerle
ifade edemezsek bir anlam kalmaz. Bu nedenle dilin
yaps dnceye de snr koymu olur. Dilin
belirledii snrn tesinde kalanlar sama,
anlamszdr. Dorulanamaz ve bilgi deeri yoktur.

- William James (1842 1910)

W. Jamese gre insan yaamnda ie yarayan ve
faydal olan eyler doru ve gerektir. Dorunun
deeri de bize salad fayda ile llr. Hayat ve
olaylar deikendir, bu nedenle insann ihtiyalar da
srekli olarak deiir. O halde dorular (gerekler) da
bu deiimlere bal olarak srekli deiir. Yani
ezeli ve edebi dorular yoktur.

nermelerin dorulanmalar, duyu gzlemi ve

gzleme dayal olarak retilen bilgilerle olur. Mesela
almak ktdr, Tanr vardr gibi nermeler bir
eyin veya durumun grntsn veremezler yani
olgulara dayal deildir. Bu nedenle dorulanamazlar.

- John Dewey (1859 1952)

J. Deweye gre doru, karlatmz problemleri
zmemizde kullandmz bir aratr. Bilgi edinme,
insann bir sorunla karlamas durumunda balar,
problemin zmyle de sona erer. Bu problem
zmnde bizi baarya gtren, sorunumuzu
zmemizde yardmc olan bilgiler dorudur. Bu
gre enstrmantalizm (aletilik) denir.

e) Entisyonizm (Sezgicilik): Sezgi (intuition) akln

dorudan doruya, yani arasz olarak bir eyin
algsn elde etmesi manasna gelir. Yani akln bir
hamlede alglamas bir sezgidir.
Sezgicilik, akl ve duyumu gerei bulma ve bilme
arac olarak kabul etmez. nk bunlar, bulmak ve
bilmek iin aralara muhtatrlar. Oysa gerek ve z
bili, hibir ara olmakszn, dorudan doruya sezgi
gcyle bilmekle mmkndr. Sezgicilik akmnn en
nemli temsilcileri Gazali ve Henri Bergsondur.

g) Fenomenoloji (Grng/zbilim): Fenomenin

kelime anlam grng, grn demektir. Bu akmn
kurucusu Edmund Husserl (1859-1938)dir. Husserl
felsefeyi kesin bilim haline getirmek istemitir. Ona
gre felsefenin yapmas gereken, zlerin niteliini ve
ilevlerini aratrmaktr. Fenomenoloji bir felsefe
sistemi olmaktan ok varlklarn zne ulamak iin
kullanlan bir yntemdir. Empirizm ve pozitivizme
kardr. Bu akma gre z, fenomenin iindedir
ve bilin bu z ancak sezgi yoluyla kavrayabilir.

- Gazali (1058 1111)

Felsefeye phe ile balar. pheyi kesin bilgiye
ulamada bir ara (yntem) olarak kullanr. Duyular
ve akl bilgilerimizin kaynadr, fakat bize kesin
bilgiyi (hakikati) vermez. Kesin bilgiye ancak
sezgiyle ulaabiliriz. Gazaliye gre sezgi, Tanrnn
insan kalbine balad doal bir ktr. Bu kla
insan, gerein bilgisine ulaabilir. Gazali bu a
kalp gz demektedir. Kalp gznn almas iin
insan kalbini temizlemeli, onu eitli arzu ve
isteklerin basksndan kurtarmaldr.

Husserle gre; bir fenomenin (nesnenin) z bilgisine

ulaabilmek iin nce onun zne ait olmayan tm
zelliklerin (ilgisiz grler, bilimsel ve gnlk
bilgiler, nyarglar vb.) ayklanmas (parantez iine
alnmas) gerekir. Bylece insann ze ulamasn
engelleyen, ze ait olmayan eler, ksa bir sre iin
yok saylr. Yani Fenomenoloji yntemiyle varln
zn meydana getirmeyen somut zellikler
ayklanarak varlk soyutlanr. Bu sayede bilin, onun
zn dorudan, aracsz olarak kavrar.

- Henri Bergson (1859 1941)

H. Bergsona gre zek ve sezgi birbirleriyle kart
durumdadrlar. Zek; statik, hareketsiz bir varlk olan
maddeyi bilebilir ama dinamik, canl, deiken olan
yaam bilemez. Yaam deimeyi, eylemi ve
yaratmay ifade eder. Yaam ancak zaman ierisinde
kavranan bir niteliktir. Zaman ise mekn gibi llp
hesap edilemez. Zaman, srekli bir deiim ve bir
olutur. Bu nedenle yaam ancak sezgi kavrayabilir.

Ksacas fenomenoloji, varlklarn olgusal zellikleri

tesinde
bunlarn
zlerini,
yani
sadece
dncemizdeki varlklarn kavrama abasdr.
rnein; bir kalemin zne ulamak istiyorsak,
kalemin olgusal zelliklerini (eklini, rengini,
arln vb.) bir kenara braktmzda bilincimizde,
onu kalem yapan saf z, idesi kalr. Bu zler, zaman
ve mekna bal deildir, llp tartlamazlar.

f) Pragmatizm (Faydaclk): Pragmatizm bir yaam

felsefesidir. nk Pragmatizm her eyi insana gre
deerlendirir. lk olarak Amerika da ortaya kmtr.
Pragmatizme gre bir ey yararl olduu srece
deerli, nemli ve dorudur. Gereklik ve doruluk
insann eylemlerinin sonular, baarlar ve
yararlaryla deerlendirilmektedir. Kurucusu Charles
S. Pierce (1839-1914), en nemli temsilcileri ise W.
James ve J. Deweydir.

Husserle gre; insan zihninden tam anlamyla

bamsz olmayan varlk alan vardr. nsan bu varlk
alann bilinciyle bilir. nsan bilinci tarafndan
belirlenen bu varlk alanna Fenomenler denir.
Fenomen bizim zihnimizin olanaklar erevesinde
var olur. O halde fenomenler zihnimizin belirledii
ve var ettii varlklardr.
10

FELSEFE
1.

SS SORULARI

Bilimsel kuramlarn ortaya kn bir mucize olarak

gstermek hibir ekilde savunulamaz. Bilimin
gemiine bakldnda, nceleri bir atlama, srama
olarak grlen bilimsel almalarn, aslnda
kendinden nceki pek ok kaynaktan beslendii
grlmektedir. Baka bir deyile, bilimin sellerini
veya nehirlerini oluturan kk dereler, aylar fark
edilmektedir.
Bu parada bilimsel
vurgulanmaktadr?
A)
B)
C)
D)
E)

bilginin

hangi

4.

zellii

Hegele gre felsefe, nesnelerin, dnceyle

grlmesi, dnceyle ele alnmasdr. Dnme
kendi kendisiyle beslenir; dardan salanacak bir
gerece gerek yoktur. Hegel geree, deneye hi
bavurmadan dnceyle ulamaya alr.

5.

Hegelin bu yaklamnda temel ald gr

aadakilerden hangisidir?
A) Bilginin kayna duyumlar deil, akldr.
B) Doutan gelen hibir kavram yoktur, tm
kavramlar yaantlar yoluyla kazanlr.
C) Bilgi ancak mistik bir sezgi ile elde edilir.
D) Dnme yetisi bireyin algladklaryla snrldr.
E) Dnce yalnzca bir eylem aracdr ve ancak bir
ara olarak deer tar.

Pythagoras okula gre felsefenin amac insan

ruhunu kurtarmaktr. Mutluluun insan ruhunda
aranmas gerektiini ileri sren Pythagoraslar ruhun
kurtuluunun ancak bilgi yoluyla saflaarak ulalacak
erdemli
bir
yaayla
mmkn
olduunu
savunmulardr.
Buna gre aadakilerden hangisi Pythagoras
okulun bir zelliidir?
A) Felsefe alannda, sorulardan ok cevaplara nem
verme
B) Felsefeyi salt bir dnme eylemi olarak deil,
ayn zamanda bir yaam biimi olarak grme
C) Akla dayal karmlarn yan sra duyulara dayal
bilgiye de deer verme
D) Bilginin doruluunu, salad yarara deil,
eleri arasndaki tutarlla balama
E) Varln hem dnceden hem de maddeden
olutuunu ileri srme
(1999-SS-PTAL)

(1999-SS-PTAL)
3.

Bir felsefe tarihisine gre,

Epikurosun ac yokluunu en yksek haz olarak
belirlemesi, onun uzun yllar damla hastalnn
getirdii aclarla boumak zorunda kalmasyla;
Platonun demokrasi kart eilimleri, hocas
Sokratesin Atina demokrasisi tarafndan lme
mahkm edilmesi karsnda duyduu kzgnlkla
aklanabilir.
Felsefe tarihisinin bu yaklamnn temelinde
aadaki grlerden hangisi vardr?
A) Dnr, evresindeki olaylarn etkisinden
arndka yetkinleir.
B) Ayn ada yaayan dnrlerin grleri
arasnda paralellik vardr.
C) Dnrler, ele alacaklar konular, yakn
evrelerinin ynlendirmesiyle seerler.
D) Bir dnrn retisini aklamak iin, yaad
ada egemen olan grleri bilmek gerekir.
E) Bir dnrn kiisel birikimleri ve yaantlar
onun dnce sistemini etkiler.
(1999-SS-PTAL)

Bilimsel yntemle retilmesi

Sistemli ve dzenli olmas
Olaylar arasndaki ilikileri aklamas
Mantk ilkelerine uygun olmas
Birikimli olarak ilerlemesi
(1999-SS-PTAL)

2.

1. VE 2. NTE

Felsefe ilk kez Bat Anadolunun zengin liman

kentlerinde ortaya kmtr. Doudan gelen kervan
yollarnn sonunda bulunan bu kentler, deniz
ticaretinin de merkezini oluturmaktayd. Ticari
ilikilerde sadece mallar dei toku edilmez, bu
mallarn retiminde kullanlan bilgi, gr ve
teknikler de renilirdi. te bu alveri Bat
Anadolunun liman kentlerinde yaayanlarn dnyay
tanma, dolaysyla eski dncelerinden kuku duyma
ve bunlarn yerine yeni bilgi ve birikimlerine uygun
bir dnce sistemi oluturma ynnde byk bir
atlm yapmasn salamtr.

6.

Bu parada, felsefenin douu aadakilerden

hangisine balanmtr?
A) eitli
uygarlklarn
bilgi
birikiminden
yararlanld bir refah ortamnn olumasna
B) Ticaret yoluyla zenginleen toplumlarda sanat
ve dnrlere ynetimde nemli grevler
verilmesine
C) Toplumda kltrel etkileim younlatka
eitime verilen nemin de artmasna
D) retim tekniklerinin gelimesi sonucu ulam
aralarnn eitlenmesine
E) Ticaretin gelitirdii giriimci kiiliin yaam
tarzna da yansmasna
(1999-SS-PTAL)

Balangta, bilimsel bilgilerin her biri onu reten

tarafndan bir bilimsel sav olarak ortaya atlmtr.
Bilimsel savlar henz bilimsel bilgi aday aamasnda
olan nermelerdir. Bu nermeler, doruluu
aratrmalarla gsterildii lde bilimsel gerek
nitelii kazanr. Bilimsel savlar itirazlara hedef
olmakta devam ediyor, ancak gene de bilim
adamlarnca ciddiye alnyorsa, onlarn doruluunu
aratrma sreci devam eder ve bazen bu sre
yzyllarca srebilir.
Bir bilimsel savn, bu parada sz edilen sreten
geerek bilimsel gerek haline gelmesi iin temel
koul aadakilerden hangisidir?
A) Bugne kadar var olan bilgilerle tutarl olmas
B) Ele ald olgunun snanma yntemini de
nermesi
C) Gelecekte ortaya kabilecek olaylarla ilgili
ngrde bulunmas
D) Nesnel olarak snanabilir nitelikte olmas
E) Birtakm varsaymlara dayal olmas
(1999-SS-PTAL)

11

FELSEFE
7.

SS SORULARI

10. Bir dnr, duyular kmseyen salt aklc gre

kar, duyularn azndan yle sylemektedir:
Zavall akl, beni rtmek iin dayandn kantlar
yine benden alyorsun.

Birok
filozof
kendinden
nce
gelenlerin
grlerinden farkl, kimi zaman onlara zt bir grle
ortaya km; kendinden sonra gelen filozoflar
tarafndan reddedilme kaderiyle karlamtr. Bir
bakma, filozofun, felsefede kendisine kadar olan
gelimeleri ve savlar gzden geirerek yeni bir felsefe
sistemine ulama abas iinde olduu sylenebilir.
Bu parada aadaki
vurgulanmaktadr?

grlerden

Dnrn
bu
szle
aadakilerden hangisidir?

Sofistler, dnrlerin o zamana kadar

durmadklar kltr, ahlak ve siyasetle ilgili
ele
alp
tartm,
bu
konular
kazandrmlardr. Bu, felsefenin gelimesi
byk bir katkdr.

Sokratesin bu yaklamnn temelinde aadaki

grlerden hangisi vardr?

A) Bir konuda, dier filozoflarn da onaylayaca

grler oluturmann
B) Bir felsefi soruna yeni bir cevap aramann
C) Felsefi sorunlar birden fazla yntemle
incelemenin
D) Felsefenin
tartt
konular
evrenini
geniletmenin
E) Bir felsefi konuyu tm ynleriyle ele almann

A) Bilgiye, o konuda uzman kiilerin grleri

alnarak ulalr.
B) Bilgi, kart grlerin uzlatrlmasyla oluur.
C) Sakl olan dorular, insann sorgulama yoluyla
dndrlmesi sonucu ortaya karlabilir.
D) Apak olmayan gereklere, erdemli kiiler gibi,
erdemsiz kiiler de ulaabilir.
E) Dorular,
duyularmzn
ve
aklmzn
kavrayabilme gcyle snrldr.
(1999-SS)

(1999-SS)
Thalese gre evrendeki her ey tek bir ana maddeden
tremitir. Anaximenes ve Anaximandros, Thalesin
bu grn paylamakla birlikte, ana maddenin
konusunda onunkinden ok farkl grler ortaya
atmlardr. Burada asl nemli olan, Anaximenes ve
Anaximandrosun Thalesin savn herhangi bir
otoriteye ters dt gerekesiyle reddetmek yerine,
mantk ve deneyimlere aykr olduunu gstererek
rtmeye almalardr. Bu tavr o dnem iin ok
yenidir. nk o gne kadar evrenle ilgili her ey
doast glere balanarak inan konusu kabul
edilmi ve hibir zaman tartlmamtr.

12. Bir bilimsel bilgi rettiini iddia eden kii, iddiasn,

bilimle
uraan
baka
kiilerin
de
gerekletirebilecei gzlem ve deneylere veya
onaylayaca mantksal karmlara dayanarak
belgelemekle ykmldr. Bilim evrelerinin
yeterince belgelenmi saymad hibir iddia, bilimsel
bilgi olarak kabul edilmez.
Bu paraya dayanarak aadaki yarglardan
hangisine varlabilir?
A) Bilimsel bilgi olgulara dayal, tekrarlanabilir ve
nesnel ltlerle denetlenebilir niteliktedir.
B) Bilim, insann, evresinde olanlar anlama ve
aklama ihtiyacndan domutur.
C) Bilim genelleyicidir; tek tek olgularla deil, ayn
trden olgularn ortak ynleriyle ilgilenir.
D) Bilimsel bilgi, olaylar arasndaki ilikileri
aklayarak bu olaylarn kontrol edilebilmesini
salar.
E) Bilimsel bilgiler doru olarak kabul edilen
birtakm temel varsaymlara dayanr.

Bu paraya gre Anaximenes ve Anaximandros

aadakilerden hangisine nclk etmitir?
A)
B)
C)
D)
E)

istedii

11. Sokrates, konumalarnda, kendisinin hibir ey

bilmedii gerekesiyle, karsndaki kiiye sorular
yneltir. Bu sorulara ve onlara ald cevaplara nce o
kiinin ortaya koyduu dncenin stnkrln,
temelsizliini gsterir. Sorularnda devam ederek,
konutuu kiinin doru dnceye ulamasna
yardmc olur. Kendi deyiiyle ruhta uyku halinde
bulunan dnceleri dourtmaya urar.

zerinde
sorumlar
felsefeye
asndan

Bu parada felsefi dnmenin gelimesinde

aadakilerden
hangisinin
neminden
sz
edilmektedir?

9.

anlatmak

A) nsan, duyularndan gelen bilgiyi edilgen biimde

almaz; onlar phenin ve akln szgecinden
geirerek yorumlar.
B) Duyulardan gelen bilginin doru olup olmad,
yine duyulardan gelen baka bilgilerin
kullanlmasyla anlalr.
C) Duyular, duyu organlarna yani bedenimize bal
olduu iin snrldr; akl ise maddesel olmad
iin snrszdr.
D) Duyular bize olaylarn gerek nedenlerini
syleyemez; olaylarn z ancak aklla
kavranabilir.
E) Doadaki her ey, duyularla alglanmas
olanaksz olan ve hibir zaman deimeyen bir ilk
maddeden olumutur.
(1999-SS)

hangisi

A) Felsefi grler, evreni ve varl bir ynyle

deil btnyle aklamaya alr.
B) Her felsefe sistemi onu oluturan dnrn
kiiliini yanstr.
C) Her felsefe akm kendi iinde dzenli ve tutarl
bir bilgi btndr.
D) Felsefede retilen bilgiler, doruluu ya da
yanll tartlmaz niteliktedir.
E) Filozoflar,
felsefedeki
bilgi
birikimini
sorgulayarak kendi grlerini oluturmaya
alrlar.
(1999-SS)
8.

1. VE 2. NTE

Aklc gerekelere ve olgulara dayal eletiriye

Deneysel yntemle yaplan aratrmalara
Bilgiye deer veren toplum dzeni araylarna
Devlet otoritesine kar kan grlere
Meslektalar arasnda dayanmaya
(1999-SS)

(1999 SS)
12

FELSEFE

SS SORULARI

16. Bir toplumbilimci deerleri veya insanlar aras

ilikileri incelerken bireyleri belli bir biimde
davranmaya yneltmez. Sadece olan olduu gibi ele
alr.
Kepler yasalar gezegenlerin nasl hareket etmesi
gerektiini deil nasl hareket ettii belirtir.

13. Felsefenin insana ve topluma yapt katklar

gremeyen kiiler onun bo ve gereksiz bir ura
olduunu
ileri
srmektedirler.
Oysa
insan
yaamndaki rol kolayca gzlenen telefon, bilgisayar
veya televizyon gibi nesnelerin retiminde felsefenin
dorudan katks olmasa da deer ve dncelerin
retimindeki katks yadsnamaz. Ancak deer ve
dncelerin insan yaamndaki yansmalar yalnzca
dolayl olarak gzlenebilir.

Bu iki durum bilimsel bilginin hangi zelliine

rnektir?
A)
B)
C)
D)
E)

Bu paraya dayanarak felsefe ile ilgili aadaki

yarglardan hangisine ulalabilir?
A) Gnlk yaam zerindeki etkisini grmek gtr.
B) rettii dnceler arasnda tutarszlklar
bulunabilir.
C) Ortaya koyduu idealler konusunda bireylerin
uzlamas zordur.
D) Her toplumu farkl biimlerde etkiler.
E) Sorgulad kavramlar zamanla deiir.

14. Felsefe, insan, onu evreleyen evreni ve toplumu

bilmek ve tanmak amacnda olduu iin eitli bilim
alanlarnn bu konulardaki bulgularn kullanr.
Bilim, doru bilginin koullar, kaynaklar ve
snrlar konusunda kendisine yol gsterebilecek ve
onu eletirebilecek olan felsefi grlerden yararlanr.

Bu parada aadakilerden hangisi tmevarm

ynteminin sakncal bir yn olarak ileri
srlmektedir?
A) Duyulara dayal bilgi edinme yolu olan
gzlemden yararlanlmas
B) Doann akna mdahale edilmeyip, gzlenecek
nesnelerin doann kendi ak iinde ortaya
kmasnn beklenmesi
C) Btnn snrl saydaki elemanyla ilgili
deneyimlere dayanarak btn hakknda yargya
varlmas
D) Genellemenin herhangi bir olguya dayanmadan,
akl ve mantk ilkeleriyle yaplmas
E) Doadaki her olayn bir nedeni olduu
varsaymnn temel alnmas

Bu iki bilgiye dayanarak felsefe ve bilimle ilgili

aadaki yarglardan hangisine ulalabilir.
Ayn sorulara farkl yantlar verirler.
Bilgi edinmede ayn yntemleri kullanrlar.
Aralarndaki rekabetten g alrlar.
Toplumsal deimeden ayn lde etkilenirler.
Birbirlerini karlkl olarak beslerler.
(2000-SS)

15. Kk ocuklar bilimin konusuna giren sorular

sorduunda birok yetikinin ardn gzlyorum.
Ay neden yuvarlak? diye soruyor ocuk. Bir
ukurun derinlii en fazla ne kadar olabilir? Dnyann
doum gn ne zaman? Birok yetikin bu sorular
tedirgin ya da alayc bir tavrla yantlyor veya yan
iziyor. Ne sanyordun? Ay kare mi olacakt yani?
Ksa sre sonra ocuk bu sorularn yetikinleri
sktnn farkna varyor. Byle birka daha deneyim
yaadktan sonra da bilimden souyor.
Parada
ocuklarn
bilimden
aadakilerin hangisine balanmtr?

Evrensel olmas
Var olan durumu betimlemesi
Mantk ilkelerine dayanmas
Birikimli orak ilerlemesi
Olaylarn denetim altna alnmasna olanak
salamas
(2000-SS)

17. Doa bilimlerinin kulland yntemlerden biri de

tmevarmdr. Bu yntemle, belirli gzlemlerden yola
karak, gzlenmemi olanlar da iine alan
genellemelerde bulunulur. Bu akl yrtme biiminin
gvenilmez olduunu iddia edenler, pazardan elma
alan bir kiinin tavrn rnek verirler. Bu kii
tezghtaki elmalardan birkan inceledikten sonra
dierlerinin de inceledikleri gibi olmas gerektiine
karar vererek elmalarn tmn satn alr. Elmalarn
hepsini incelemedii iin, eve geldiinde bu kiinin
beklediine uymayan, biimsiz, rk bir elma ile
karlama olasl her zaman vardr.

(2000-SS)

A)
B)
C)
D)
E)

1. VE 2. NTE

(2000-SS)
18. Felsefe, kendine dnk dnmedir. Felsefe yapan
zihin hibir zaman yalnzca bir nesne hakknda
dnmez. Herhangi bir nesneyi dnrken, ayn
zamanda hep o nesneye ilikin kendi dncesi
hakknda da dnr. O zaman, felsefeye ikinci
dereceden dnce, dnce hakknda dnce
denebilir.

soumas

Bu parada felsefenin hangi zelliinden sz

edilmektedir?

A) ocuklarn
bilimsel
konulardan
abuk
sklmalarna
B) Yetikinlerin ocuklara az zaman ayrmalarna
C) ocuklarn uygun soru sormay bilmemelerine
D) ocuklarn merak duygularnn gerektii gibi
karlanmamasna
E) Yetikinlerin ocuklar bilimsel konulardan uzak
tutmak istemelerine
(2000-SS)

A) Cevaplarndan ok sorularyla var olduundan

B) Dnme srecinin her aamasnda yer aldndan
C) Kendi etkinlii zerinde younlap kendi kendini
sorguladndan
D) zgr dnmenin yntemi olduundan
E) Sorularn bilimsel verileri temel alarak
oluturduundan
(2001-SS)
13

FELSEFE

1. VE 2. NTE

SS SORULARI

21. Filozof, bir temele oturtulmu ama sonuna kadar

gelitirilmemi bir dnceden ie balar ve bu
dnce zerine almaya devam ederse, bu n ilk
kvlcmlarn borlu olduu dnrn ulat
yerden daha ileri gider.

19. nsan, yalnzca bir organizma olmaktan te, zihne ve

buna olarak da bilince sahip bir varlktr. nsan kimi
gereksinimlerini bilincinden bamsz bir ekilde,
baka birok canlnn yaam ilevleri gibi,
igdleriyle salayabilir. Yine de onun en belirgin
zelliklerinden biri, eylemlerinin byk bir blmn
bilerek ve istenle yapyor olmasdr. nsan bilinli
eylemleriyle, igdsel olarak yapabileceklerinden
pek ounu ve ok daha etkili olanlarn gerekletirir.
Bu yolla, doay, yaam asndan daha uygun
koullara doru deitirir.

Bu para
destekler?

aadaki

yarglardan

hangisini

A) Filozof,
iine
nyargsz
ve
eskimi
genellemelerden arnarak balamaldr.
B) Filozof,
felsefi
soruturmaya
balarken,
sorulabilecek tm sorular ncelikle kendisine
sormaldr.
C) Filozof, yaad an ele alnmam temel
sorunlarndan yola kmaldr.
D) Felsefe etkinlii, filozoflarn kendi aralarndaki
tartmalarla geliir.
E) Filozoflar felsefi dnce birikiminden beslenir
ve bu birikime katkda bulunur.
(2001-SS)

Bu paraya gre insan dier canllardan ayran

zellik aadakilerden hangisidir?
A) Eylemlerinin, daha ok dnsel srelere dayal
olmas
B) Dier canllar zerinde stnlk kurmas
C) evre koullarna uyum salamas
D) Dier canllarla bir arada yaayabilmesi
E) gdlerinin dier canllardan daha gl olmas

22. Dnme doutan gelen baz yatknlklara dayal

olmasna karn, renmeyle gelien bir etkinliktir. Bu
adan, byk dnrler de dhil, herkes dnme
rencisi saylabilir. Dnmek bir borlanmay da
beraberinde getirir. Dnme srecinde borcumuzu
yanlla der, karlnda doruyu alrz.
nsanolu yanl yapmaktan kurtulamayacana gre,
bu sre asla bitmez. Her seferinde bilginin kristal
kalesini ykar, sonra yeniden daha ykseini kurmaya
balarz.

(2001-SS)

Bu
parada,
dnmeyle
ilgili
olarak
aadakilerden hangisi vurgulanmaktadr?

20. Akam karanlnda eve girdiinizde her zamanki gibi

elektrik dmesine basyorsunuz; ama beklediinizin
tam tersine lambanz yanmyor. Bir an iin aknlk
iindesiniz. ster istemez ok gemeden kafanzda
birtakm olaslklar belirecek, aknlnz giderecek
bir aklama bulmaya girieceksiniz. Sigorta atm
olabilir, ampul gevemi olabilir vb. Bu olaslklardan
birinin doru kmas halinde aknlnz giderilmi
olacak, beklenmeyen durum sizin iin beklenen bir
durum nitelii kazanacaktr. Demek oluyor ki
aklama
abas
aknlmz
giderme,
beklentilerimizle olup bitenler arasndaki uygunluu
salama ihtiyacmzdan domaktadr. Bu, gnlk
dnme dzeyinde olduu gibi bilimde de byledir.

A) Kesin bilgiye ulamann en etkili yntemi olduu

B) Yaplan hatalardan alnan derslerle srekli
gelitii
C) Soyut verilerden yola karak somut sonulara
ulama abasndan kaynakland
D) Yalnzca zgr ve bamsz bir ortamda
geliebilecei
E) Btn sorularn cevaplanabilecei varsaymna
dayand
(2002-SS)
23. Filozoflar ilerini yaparken sorulardan yararlanrlar.
Filozofun elindeki sorular, probleme zm
getirmenin bir anahtardr. Genellikle, karlalan
problemler zaman ierisinde pek fazla deimez.
Zamanla deien, filozofun problemin zmnde rol
oynayan farkl etkenleri seebilmesidir. Problemi,
farkl sorular sorarak irdelediinde varolann daha
nce gzden kam olan yanlar aydnlanmaya balar.
Bylece her doru soru, onu problemi zmeye bir
adm daha yaklatrr.

Bu paraya gre aklama eylemi aadakilerin

hangisinden kaynaklanmaktadr?
A) Her sorunun cevaplanabilmesi iin yeterli bilgiye
sahip olunduu inancndan
B) Beklenmeyen bir durumun yaratt huzursuzluu
giderme isteinden
C) Bilimsel bilginin bakalarna da aktarlmas
gerektii dncesinden
D) Gnlk dnce dzeyinden bilimsel dnce
srecine geilmesi gereksiniminden
E) eitli
alanlardaki
bilgileri
birbiriyle
ilikilendirme abasndan

Bu parada filozofun sorduu sorularn hangi

yn vurgulanmtr?
A) Problemlerin zmne k tutmas
B) Olaylarda fazla deiiklik olmadn gstermesi
C) Herkes
tarafndan
sorulduunda
nemini
yitirmesi
D) Dnyaya egemen olma isteinden kaynaklanmas
E) zlemeyecek
problemler
iin
zaman
harcanmasn nlemesi
(2002-SS)

(2001-SS)

14

FELSEFE

1. VE 2. NTE

SS SORULARI

24. Bir masalda, iki terzi, krala diktikleri giysiyi yalnzca

akll insanlarn grebileceini syleyerek onu
kandrrlar. Aslnda ortada, dikilmi herhangi bir giysi
yoktur.
Kralla
karlaanlar,
aklsz
diye
damgalanmamak iin, onun plak grndn
sylemez; aksine, olmayan giysiye herkes vgler
yadrr. Kraln plak olduunu, onu gren bir ocuk
syler yalnzca. Bir dnr de bir ocuk gibi, gerei
syleyebilecek yreklilikte olmaldr. Kendi ann
tm nyarglarna karn, saygnln zedelenmesi
pahasna, gerei olduu gibi ortaya koymal;
ocuklarn yetikinlikte yitirdikleri bu zellii
korumaya almaldr.

27. En byk bilgi, bildiklerimizden baka bilgilerin de

olduunu bilmektir.

Bu paraya gre, bir dnrde aadaki

zelliklerden hangisinin bulunmas gerekir?

28. Gerek sadece deneyimde vardr, hem de sadece

herkesin kendi deneyiminde. Bu deneyimler, bir
bakasna nakledildii an ykye dnr.
Olaylardaki gerei, kesin gerei ispatlama olana
yoktur. Olsa da bundan kanmak gerekir. Hayatn
gereklii
konusunu
tartmay
filozoflara
brakmalyz. Gerek olan, benim u an denizin
kysnda oturuyor olmam, ay nn yansmasn
denizin sularnda grmem. Gerek olan benim.

Bu cmlede savunulan gr aadakilerden

hangisiyle paralellik gsterir?
A)
B)
C)
D)
E)

(2003-SS)

A) Cevaplardan ok, sorulara arlk verme

B) Soruturmasna, olabildiince ok soruyla
balama
C) Bilimsel otoritelerle uyum iinde alma
D) Daha nce cevaplanmam sorular sorma
E) Genel gr ve kabullerin tutsa olmaktan
kanma
(2002-SS)

Bu paradan
karlamaz?

sonularn

hangisi

(2003-SS)
29. Dnyann ya da bilimin bana herhangi bir felsefi
sorunun sunacan sanmyorum. Bana felsefi sorunlar
sunan, dier filozoflarn dnya ya da bilim hakkndaki
yorumlardr. Genelde iki tr sorunla ilgileniyorum:
Birincisi filozofun ne demek istediini tam ve doru
olarak kavramak, ikincisi de sylediklerinin
doruluuyla ilgili doyurucu dayanak olup olmadn
bulmak.
Bu parada sz edilen iki sorun, srasyla
aadakilerden hangisinde verilmitir?

Bu paraya dayanarak aadaki yarglardan

hangisine varlabilir?
Kavramlar basit bilgilerdir.
Felsefenin temelinde merak vardr.
Felsefe geree ulama abasdr.
Kavramlar yaratclarnn gl izlerini tar.
Dnme kavramlar arasnda iliki kurmaktr.

A)
B)
C)
D)
E)

(2003-SS)
26. Dnmek, herkesin yrd yollardan baka
yollarda yrme yreklilii gstermeyi gerektirir. O
yollar bireyi dnp dolap herkesin gittii yola
gtrse bile, hazr yolarln ok saydaki yolcusuyla
kendi yolunu kendi aan tek yolcu arasnda byk
ayrlklar vardr.

Anlama Temellendirme
Dorulama Yanllama
Aklama Anlama
Yorumlama Tanmlama
ndeyide bulunma Aklama
(2003-SS)

30. Hegel tarihi kefeder, Schopenhauer ise ondan

vazgeer. Onlarn bu uyumazl hala zm
bekliyor.
Bu paradan felsefi dnce ile ilgili aadaki
sonulardan hangisi karlabilir?

Bu parada sz edilen yreklilik aadaki

dnme biimlerinden hangisine ortam hazrlar?
A)
B)
C)
D)
E)

aadaki

A) Yaantlarn znel olduu

B) Gerekliin, yaadklarmz fark etmemizle ilgili
olduu
C) Geree ancak yaayarak ulalabilecei
D) Yaanlanlarn bakasna aynen aktarlamayaca
E) Gereklii
filozoflarn
dnda
kimsenin
anlayamayaca

25. Filozof kavram dostudur. Bu, felsefenin yalnzca

basit bir kavram derleme, kefetme sanat olmadn
sylemek demektir. nk, kavramlar ille de birtakm
formlar ya da keifler deillerdir. Baka bir deyile
felsefe, kavramlar yaratmay da ieren bir disiplindir.
Dost, kendi yaratlarnn dostudur. rnein; Platon
dea, Aristoteles Tz, Descartes Cogito
kavramlaryla neredeyse birlikte anlrlar. nk
felsefelerinin temelini bu kavramlar oluturur ve bu
kavramlar onlarn tanmlamalarna gre anlam
kazanmtr.

A)
B)
C)
D)
E)

nsan, aklyla her eyi bilebilir.

Bilgiler bizim bildiklerimizle snrl deildir.
En doru bilgi, iimize en ok yarayan bilgidir.
Doru bilgiye yalnzca sezgilerle ulalamaz.
Gvenilir bilgiler kendi deneyimlerimizden
edindiklerimizdir.

Bamsz
Tutarl
arml
Eletirel
Sistemli

A)
B)
C)
D)
E)
(2003-SS)

Sorularn kendi cevaplarn ierdii

an deerlerine bal olduu
Kesin bir doruya ulalamad
Bilimsel dnceden etkilendii
Dorusal ilerleme gsterdii
(2004-SS)

15

FELSEFE

SS SORULARI

1. VE 2. NTE

31. Felsefe yapmak daa trmanmak gibidir. Sadece

doruu ele geirmek iin daa kanlar, dadan bir ey
anlayamazlar. Gerek dac olanca varlyla dada
yaad zaman stn tuttuu iindir ki daa trmanr.
Doruk ancak dada yaanan zamann bir paras
olarak nemlidir. Da, doruk deildir.

35. Birka yl nceydi, bir duvara doru yryordum.

Baktm hrpani biri bana doru geliyor. Kim bu
klksz, tuhaf adam? dedim kendi kendime. Sonra bir
de baktm, duvar meer aynaym; kendime
bakyormuum. O adam birden ince, zarif, zerinden
anlayllk akan biri olup kverdi.

Bu parada savunulan gr aadakilerden

hangisidir?

Bu parada anlatlan durum, aadakilerden

hangisine bir rnektir?

A) Filozof, felsefe yapmann her aamasndan haz

alr.
B) Filozofun amac gerein bilgisine ulamaktr.
C) Felsefe yapmay retir sylemeyi deil.
D) Felsefede doruk noktas yoktur.
E) Sevgi olmadan felsefe olmaz.

A) Bilgilerimizin d dnyay ayna gibi yansttna

B) Alglarn
duruma
bal
deerlendirmeler
olduuna
C) Akln bilgilerimizin tek kayna olduuna
D) Nesnel bilginin evrensel bilgi olduuna
E) Var olmann alglanmakla edeer olduuna

(2004-SS)

(2005-SS)

32. Kendi yapt maymuncukla tm glk kaplarn

zorlayan bir filozof, bir sre sonra maymuncuu
kullanabilmek iin gereksiz kilit yapmna geer.
Bu
cmlede
yerilmektedir?
A)
B)
C)
D)
E)

aadakilerden

36. Arabamn motoru almyor. Tamirciye gsterip

Karbratrde ne var? diye sorduumda, Hi.
diyor. Bunun bir nerme olduunu kabul edersek, bu
nerme doru olabilir mi? Elbette doru olabilir. Ama
bir nerme doruysa gerekliin de onun syledii
gibi olmas gerekir. Doruluun tanm bu. yleyse
karbratrde bir hi olmas gerekir.

hangisi

Ar kukucu olma
Kuramlara kr krne balanma
Gereki tutum taknma
Arac ama durumuna getirme
Kendi akln stn grme

Bu paraya gre, doru nermede bulunmas

gereken zellik aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

(2004-SS)
33. Benim gibi dnmeyenlere ok ey borluyum. Bana
taban tabana kart olsalar da benim dndklerimi
rtmekten baka bir ama gtmeseler de hnca
kaplmayp aklm kullanrsam, dzgn dnmede
onlardan byk lde yararlanabilirim.

(2005-SS)

Bu parada aadakilerden hangisinin yarar

vurgulanmaktadr?
A)
B)
C)
D)
E)

37. Epikros, Hastalannca doktora gideriz; nk

doktorlar bedensel hastalklar konusunda bizden fazla
ey bilirler. Ruhsal sorunlar yaadmzda da ayn
nedenden tr filozoflara ynelmeli ve onlar
doktorlar yarglarken kullandmz ltlere benzer
ltlerle deerlendirmeliyiz. Hastal iyiletirmedii
srece tp bilimi nasl faydaszsa, ruhsal aclarmz
dindirmedii srece felsefe de o denli gereksizdir.
der.

Farkl dncelere ak olmann

ncelenen konuya odaklanmann
Mutlak dorulara ulama abasnn
Bildiklerinin doru olduunu savunmann
Bamsz olmann
(2005-SS)

Epikrosun bugn psikolojinin ilgi alanna giren

ruhsal sorunlarn zmn felsefeden beklemesi,
aadakilerden hangisine balanabilir?

34. Gren znenin kendisi de grlebilirlik alanndadr.

Bu cmleden
hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

kan

sonu

fadesinin ksa ve basit olmas

Yanl yoruma kapal olmas
Akla uygun olmas
Geree uygun olmas
Duruma gre deiebilmesi

aadakilerden

A) Dneminde, baz bilgi alanlarnn henz

ayrmam olmasna
B) Tbb, en gelimi ve insanlara en yararl bilgi
alan olarak grmesine
C) Felsefenin sistemli bir bilgi alan olmasna
D) Felsefenin evrensel bir bilgi alan olmasna
E) Felsefenin eletirel bir bilgi alan olmasna

znenin de nesne olabilecei

Ancak nesnenin nesne olabilecei
Doru bilginin olabilecei
Geree ulalabilecei
Nesneden uzaklalabilecei
(2005-SS)

(2006-SS)
16

FELSEFE

1. VE 2. NTE

SS SORULARI

38. Masal bu ya, yoksul bir kyl kz padiahn oluyla

evlenir. Evlendikleri gn, ei sarayn krk odas
olduunu syler. Odalarn anahtarlarn ona vererek
Otuz dokuz oday a; ama krknc oday ama. der.
Yeni gelin hemen ertesi gn, izin verilen odalarn
kaplarn ap bakar; kiminde para, kiminde
mcevher, kiminde yiyecekler vardr. Yani, bildik
eyler Dayanamaz krknc oday da aar. Filozoflar
da bu gelin gibidir, tm kaplar amak isterler.

41. klid M 323-285 yllar arasnda skenderiyede

yaamtr ve hl yaamaktadr. nk ad
geometriyle zdelemitir. klidin bana gelen, ad
bir eyin adyla zdeleen herkesin bana gelmitir:
O ey tannr, fakat kiinin kendisi unutulur. Jileti
herkes bilir. Ama onu icat eden Gillettei (Jileti)
kimse bilmez.

Paradaki benzetmeye gre, filozofu kaplar

amaya iten aadakilerden hangisi olamaz?

A) Bilimsel rnler yaratcsndan ayr varlk alan

kazanr.
B) Baz bilgiler herkes tarafndan bilinir.
C) Bilimsel bilgileri anlamak iin bilginleri tanmak
gerekir.
D) Bilimsel bilgiler doruluu test edilmi
bilgilerdir.
E) Bilimsel bilgiler uygulanabilir bilgilerdir.

A)
B)
C)
D)
E)

Bu paradan
ulalabilir?

Merak etme
Bilinenle yetinmeme
Snrlar zorlama
Sorunlar zme
Yeni renmelere istekli olma

aadaki

yarglarn

hangisine

(2006-SS)
(2007-SS)
42. Felsefe yapmann koullarndan ilki, aklmz
kurcalayan her soruyu dile getirme cesareti
gstermek; dieri de herkese doal kabul edilen
eyleri tekrar gz nne getirmek ve onlara sorun
muamelesi etmektir. Ve nihayetinde, felsefe
yapabilmek iin avare olmaldr tin. Bir hedefin
peinde kouyor ve istem tarafndan ynlendiriliyor
olmamal yani hibir ey onun dikkatini datmamal,
kendini renmeye vermelidir.

39. Kaf Dann ardnda Zmrdanka kuu var m yok

mu? Var dediimizde de yok dediimizde de fark
etmiyorsa bunu bilmenin benim iin nemi yoktur.
Bununla birlikte, Kaf Da var, onun ardnda da
Zmrdanka kuu var. diyorsam ve bu bilgiler
benim iime yaryorsa bunlar dorudur.
Bunlar syleyen kiinin gr, bilgi kuramyla
ilgili
aadaki
yaklamlardan
hangisine
uymaktadr?
A)
B)
C)
D)
E)

Bu paraya gre aadakilerden hangisi felsefe

yapmann koullar arasnda yer almaz?
A)
B)
C)
D)
E)

Kukuculuk
Pragmatizm
Empirizm
Sezgicilik
Fenomenolojizm

zgrce soru sorabilme

Olaylara herkesten farkl bakabilme
Sorularn cesaretle dile getirebilme
Ynlendirmelere ak olabilme
Saplantlardan uzak durabilme
(2008-SS)

(2006-SS)
43. Descartes, mutlak anlamda kesin olan balang
dorusuna ulaabilmek iin, doru olduu ak ve
seik bir biimde bilinmeyen hibir eyi doru kabul
etmemek gerektiini dnr. Kuku duymayaca
ak ve seik bilgiden hareket etmek ister. Bu nedenle
her eyden kuku duymaya, yanl ya da kukulu
olmas muhtemel olduunu dnd her eyi
reddetmeye karar verir. Ancak yine de kuku
duyamayaca tek ey olduunu syler. Bu da kuku
duyduundan kuku duymamasdr.

40. Bakalarnn dertlerini inceleyip kendi dertlerini

bilmeyen bilginlerle, alglarn akort etmesini bilip de
yaaylarn akort etmeyi bilmeyen mzikilerle,
adaletten
sz
etmeyi
renip
adaletli
davranmayanlarla alay edermi Kral Dionysius.
Bu parada Kral Dionysiusun alay ettii belirtilen
kiilerin ortak zellii aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

Bu paraya dayanarak Descartesle ilgili olarak

aadakilerden hangisi ileri srlebilir?

Bilgilerinin yetersizlii
Olaylara farkl alardan bakmamalar
Bildiklerini yaama uyarlamamalar
znel olmalar
Olduklarndan farkl grnmeleri

A)
B)
C)
D)
E)

(2007-SS)

Ak seik bilgiye ulaabildii

Kukuyu sonuna kadar gtrd
Akl bilgisini dierlerinden stn grd
Doutan fikirlerinin var olduunu kabul ettii
Sjeden bamsz nesneler dnyasnn varln
kabul ettii
(2008-SS)

17

FELSEFE

SS SORULARI

47. Bilgiler
yalnzca
var
olma
mcadelesinde
kullandmz aralar olduundan, doru olmalar iin
uymalar gereken nesnel gereklik diye bir ey yoktur.
Bu para bilgi kuramnn hangi temel sorusuna
yant niteliindedir?

44. Umberto Ecoya gre insan zihni, kendi dnyasn

belirler, sonra da bu kendi belirledii dnya iinde
deerlerini oluturur. Kk bir ocuun kendi
hayalinde oluturduu canavarlardan korkmas gibi,
yetikinler de kendi hayalinin rn olana, bunun
hayal rn olduunu bilseler bile inanmay
srdrrler.
Bu paradan
karlabilir?
A)
B)
C)
D)
E)

aadaki

sonularn

A)
B)
C)
D)
E)

hangisi

nanlarn gizli kalmas gerektii

nanmann temelinde korkunun bulunduu
nancn nesnesinin, zihnin rn olduu
nsann bir eylere inanmak zorunda olduu
nanmann, insan dier canllardan ayran zellik
olduu
(2008-SS)

48. nsan merak eden varlktr. Kendini, insan, doay,

evreni, toplumu... Felsefe, en temeldeki bu eyleri akl
yoluyla anlama araydr. Bunlar sorgulamak
amacyla eitli sorular ortaya atar. Bir ey gerekten
bilinebilir mi? Eer bilinebilirse neler bilinebilir?
Bilinenlerin bilindiinden nasl emin olunabilir? Buna
benzer felsefi sorular felsefenin odan oluturur.
Bu paraya dayanarak aadakilerden hangisinin
felsefi soru niteliinde olduu sylenebilir?
A)
B)
C)
D)
E)

Demokratik yasalarn zellikleri nelerdir?

Yer ekimi kuvveti cisimleri nasl etkiler?
Toplumsal normlarn amac nedir?
Niin ahlakl olmalym?
Atlar ayakta m uyur?
(2010-YGS)

49. Vadinin dibindeki kii, orada kvrlp giden dereyi

zirvedeyken bakt gibi grmez. Dan tepesindeyken
de ne puslu derinlikleri ne de kendi bulunduu yeri
derenin yannda olduu zamandaki gibi grebilir.
Bu para aadaki yarglardan hangisine rnek
oluturur?

Bu parada, bilgi kuram ile ilgili olarak

aadakilerden hangisine deinilmemitir?
Bilginin doruluk deerine
Duyu bilgisinin eletirisine
Bilginin greceli oluuna
Bilginin kaynana
Bilginin uygulanabilirliine

A)
B)
C)
D)
E)

(2008-SS)

Bilgi kiiden kiiye deiir.

Evrensel bilgiden sz edilemez.
Bilgi bak alarna gre farkllar.
Doru bilgi, konusuna uygun olan bilgidir.
Sezgilerimiz, kiisel bilgilerin dou olmayacan
gsterir.
(2010-YGS)

50. Bir akam yry srasnda nmde iki ara

birbirine arpt. Srcler yaral ve baygnd. Etrafta
benden baka kimse yoktu. lk yardm ekiplerini
arayp gelmelerini beklerken yarallara baka nasl
yardm edebileceimi dndm. Yardma ihtiyalar
vard ama yardm ederken zarar verebilirdim. Bir
eylemin dierinden daha akllca olduundan emin
olmak iin asla yeterince bilgiye sahip olamayacam
dnerek eylemsiz kaldm.
Bu para aadaki zgn grlerden hangisiyle
ilikilendirilebilir?

46. Dnyann balangc, sonu ve niin var olduuna

ilikin sorular hep merak uyandrr. Heidegger, bu
trden sorulara ilikin genel fikirlerin ve bunlarn
tarihinin ayrca bunlardan kaynaklanan baka eylerin
belirtilmesinde felsefe szcnn kullanlmasn
olanaksz klmtr. Bunun da Heideggerin felsefeye
en temel katks olduu sylenebilir.
Bu paraya gre Heideggerin felsefe szcnn
kullanlmasn istemedii alan aadakilerden
hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

Doru bilginin lt nedir?

Duyu bilgisine gvenilir mi?
Akl her eyi bilebilir mi?
Neyi bilebiliriz?
Bilgi doutan mdr?
(2009-SS)

45. Bizim varlk dzenimiz nesneleri kendine uydurur, her

eyi kendine gre deitirir. Aslnda dnyann ne
olduunu bilemez oluruz, nk her ey bize
duyularmzla bozulmu, aslndan ayrlm olarak
gelir. Pergel, gnye, cetvel bozuk oldu mu onlara gre
yaplan btn yaplar da ister istemez kusurlu, sakat
olur. Duyularmz kesin olmad iin onlarn ortaya
koyduu hibir ey de kesin deildir. Peki ama bu
ayrlklar karsnda doruluk hkmn kim verecek?

A)
B)
C)
D)
E)

1. VE 2. NTE

Etik
Metafizik
Estetik
Bilim felsefesi
Bilgi kuram

A)
B)
C)
D)
E)
(2009-SS)

18

Pyrrhonun kukuculuuyla
Kantn ahlaki emir anlayyla
John Deweynin yararcl esas alan gryle
Thomas Hobbesun bencilik gryle
Jeremy Benthamn hazz temel alan yararc
anlayyla
(2010-YGS)

FELSEFE

SS SORULARI

1. VE 2. NTE

51. Zeknn ve bilgeliin ltnn zenginlik olduunu

dnen kiiler, Thalesle yoksul olduu iin alay
ederler. O da bunun zerine zeytinin az olduu o yl,
elindeki btn parayla, ihtiya olmad iin
ucuzlam olan ve zeytinya retiminde kullanlan
tm presleri satn alr. Sonraki hasat mevsimi
geldiinde ihtiyac olanlara bu presleri kendi
belirledii fiyattan kiralayarak ok para kazanr.
Bu paradan aadaki yarglardan hangisine
ulalabilir?
A) Filozof, dnyay anlamlandrmaya alan kiidir.
B) Felsefe, her eye eletirel bir gzle bakma
alkanl kazandrr.
C) Filozoflarn ncelikleri dier insanlardan
farkldr.
D) Filozof, hayata dair her eyi felsefi probleme
dntrr.
E) Felsefi dnce zmleyici ve kurgusaldr.
(2011-YGS)

52. Yeni ada pozitif bilimlerdeki gelimeler felsefenin

alann bir lde daraltm, giderek felsefenin
yalnzca bilimlerle ilgili alanlar konu almasnn
yeterli olabilecei dncesi belirip glenmitir.
Bunun sonucunda, felsefenin yeni bir alan olarak
bilim felsefesi domutur. Hatta bundan sonra bazlar
felsefe yapmann yalnzca Bilim zerine dnme
etkinlii olduunu sanmtr.
Bu parada sz edilen Yeni adaki felsefi
yaklam, felsefi bilginin aadaki zelliklerinden
hangisine ters dmesi nedeniyle eletirilebilir?
A)
B)
C)
D)
E)

Yaratclk gerektirme
Filozoflara zg etkinliin rn olma
Akl ve mantk ilkelerine dayal olma
Bilgi evrenini bir btn olarak ele alma
Eletirel bir yapya sahip olma
(2011-YGS)

53. Nesnenin bilgisinin sz konusu olabilmesi iin nce

nesnenin var olmas gerekir. rnein aacn ne
olduundan, trlerinden, yararlarndan sz edebilmek
iin ncelikle aa denilen bir ey var olmaldr.
Bu para
destekler?
A)
B)
C)
D)
E)

aadaki

yarglardan

hangisini

Bilgi kuram ontolojiye dayanr.

Varln varl, onun bilgisine baldr.
Bilgi, bilinteki bir eyin bilgisidir.
Bilgi, varln bilgisiyse nesneldir.
Kesin bilgi, deney verilerine dayanan bilgidir.
(2011-YGS)

CEVAP ANAHTARI: 1-E

14-E 15D 16-B 17-C 18-C
31-A 32-D 33-A 34-A 35-B
48-D 49-C 50-A 51-C 52-D

2-A 3-A 4-E 5-B 6-D 7-E 8-D 9-A 10-B 11-C 12-A 13-A
19-A 20-B 21-E 19
22-B 23-A 24-E 25-D 26-A 27-B 28-E 29-A 30-C
36-D 37-A 38-D 39-B 40-C 41-A 42-D 43-A 44-C 45-E 46-B 47-A
53-A

3. NTE VARLIK FELSEFES

FELSEFE
Not: Bu niteden, 19992011 aras gerekleen SS
snavlarnda toplam 8 soru sorulmutur.

C. FELSEFE AISINDAN VARLIK

Felsefe, bilimden farkl olarak varln ne olduu
sorusu zerinde durur. Varlkla ilgili eletirel ve
pheci bir tavr taknr.

A. VARLIK FELSEFES NEDR?

Varlk felsefesi ilk olarak Milet kentinde (yon
uygarlnda) Thalesin varln ilk maddesi (arkhe)
nedir? sorusuyla ortaya kmtr. Varlk felsefesinin
konusu varlktr; yani var olan her eydir. Bu
manasyla varl ikiye ayrabiliriz.

Felsefe varl akl yoluyla aklamaya alr.

Felsefe, varl incelerken hem olgular dnyasndaki
hem de dnsel alandaki varl kendine konu
edinir.

1. Gerek varlklar
2. Dnsel (deal) varlklar

Felsefenin varla yaklam btncldr.

Varlk sorusunu soran ve varl aklamak isteyen
felsefeye Ontoloji (Varlk felsefesi) ad verilir.

1. Gerek Varlklar: nsan zihninden bamsz d

dnyada bulunan varlklardr (Uluda, ev, masa gibi).
Biz onlar alglasak da alglamasak da onlar hep
vardr. Gerek varlklar zamana ve mekna baldr.
Bu yzden deiirler, yok olurlar ve var olurlar.

1. Metafizik ve Varlk Felsefesi (Ontoloji) likisi:

Metafizik fizik tesi manasna gelir. Metafizik
bilimin eksik brakt alanlar tamamlar. lk
zamanlarda metafizik ile varlk felsefesi ayn olarak
kabul edilmekteydi.

2. Dnsel Varlklar: nsan zihnine baml olan

yani onun rn olan varlklardr (Kaf da, deniz
kz, pi says gibi.). Onlar ancak dncede var
olurlar. Dnsel varlklar zaman ve mekn ddr,
bu nedenle deimezler, hep kendi kendisiyle ayndr.

Aristoteles, metafiziin konusunu varln ilk

nedenleri yani temel ilkeleri olarak belirlemitir.
Klasik metafiziin konular Tanr, ruh, evren ve
bunlara ait sorular zerinedir.

Varlk felsefesi ite bunlarn oluturduu genel

varlkla ilgilenir ve varlk nedir? sorusuna cevap arar.
Varlk felsefesi varln ilk ilkelerini, zn, yapsn,
trlerini, biimlerini inceleyen disiplindir.

Metafizik ve ontoloji konular bakmndan benzerlik

gsterirler. Fakat konularn kapsamlar bakmndan
metafizik ontolojiden daha kapsamldr. Metafizik
hem fiziksel evreni hem de fiziktesini (duyusal
alann stndeki eyleri: Tanr, ruh, evren,
lmszlk konular) kendisine konu edinirken,
ontoloji sadece fiziksel evreni (gerek varlklar)
kendisine konu edinerek alann snrlandrr. Bu
anlamyla doa ve beeri bilimler, aratrma konular
itibariyle daha ok ontoloji ile ilgilidir.

B. BLME GRE VARLIK

Varlk, hem bilimin hem de felsefenin konusudur.
Bilim, varln varolup olmadndan kuku duymaz
ve bununla ilgili soru da sormaz; nk bilim varl
her durumda var olarak kabul ederek aratrmalarn
yapar.

2. Metafiziin Varlkla lgili Temel Sorular:

Varlk nedir? Varlk var mdr? Varln kkeni
nedir? Evrende dzen ve ama var mdr? Evren
sonlu mu, sonsuz mudur? Varlk tek midir, ok
mudur? Varlk deiken midir? Duraan mdr? Ruh
nedir? Ruh lmsz mdr? lm tesi yaam var
mdr? gibi sorulardr.

Bilim varl deneysel yntemlerle ele alr.

Bilimin konusunu; nesnel olgular ile dorudan veya
dolayl olarak gzlemlenebilir ve zerinde deney
yaplabilir varlklar oluturur.
Bilimin varla yaklam indirgemeci (karmak
olaylar, olgular, ilikileri veya yaplar daha basit
ilikilerle, ilkelerle aklama abas. Yani ok sayda
etkenin rol ald bir srecin zmlemesini tek
faktre indirgeyerek yapma) dir.

. ONTOLOJ AIDAN VARLIK

Varlk felsefesinde varlk, temel
erevesinde ele alnp incelenir.

Bilimin asl sorduu soru: varln nasl bir ey

olduu? sorusudur. Bunu sorarken de her bilim kendi
alanlaryla snrl kalr. Yani bilim varl parac bir
yaklamla ele alr.

1. Varln var olup olmad problemi

2. Varln nicelii problemi
3. Varln ne olduu problemi (nitelii)
20

problem

3. NTE VARLIK FELSEFES

FELSEFE
1. Varln Var Olup Olmad Problemi:
probleme cevap verenler iki farkl grtedir.

3. Varln Ne Olduu Problemi (nitelii): Bu

probleme cevap verenler be farkl grtedir.

Bu

Varl olu olarak kabul edenler

Varl idea (dnce) olarak kabul edenler
Varl madde olarak kabul edenler
Varl hem idea hem de madde olarak kabul
edenler
e) Varl fenomen olarak kabul edenler

a)
b)
c)
d)

a) Nihilizm (Hiilik)
b) Realizm (Gerekilik)
a) Nihilizm (Hiilik): Nihilizm akm, hem bilgi
felsefesi hem ahlak felsefesi hem de varlk felsefesi
ile ilgili bir grtr. Bilgi felsefesi alanndaki
anlamnda doru bilginin mmkn olmadn
savunur. Ahlak felsefesi alanndaki anlamnda hibir
kural, ahlaki ilkeyi kabul etmeyen grtr. Varlk
felsefesi alanndaki anlamnda ise, hi bir eyin var
olmadn ve bilinemeyeceini savunur. Kurucusu
Gorgias bunu yle aklar: Hibir ey yoktur,
olsayd da bilemezdik, bilseydik de bakalarna
aktaramazdk.

a) Varl olu olarak kabul edenler: Bu anlaya

gre, varln duraan olmas mmkn deildir. Yani
varlk statik deildir. Varlk, srekli bir deiim ve
oluum ierisindedir. Bu anlayn temsilcileri;
Herakleitos ve Whiteheaddr.
- Herakleitos (M 540 480)
Ona gre varln ilk maddesi atetir. Evrende var
olan her ey ateten meydana gelmitir. Var olan her
ey atein farkl hallere dnmnden oluur.
Ateteki bu deiim rastgele deildir. Bu deiim
LOGOS adl bir yasaya baldr. Bu yasa kartlarn
birlii yasasdr. Her eyin balangcn varlklar
arasndaki kartlklar oluturur. Her ey kartlarn
kavgasndan doar.

Dier temsilcileri Hippias ve Nietzschedir.

Taoizm; kurucusu Lao Tsedir. Taoizm; gerein
tm eitliliine karlk bir Tao olduunu ve
bunun grntsnn, maddesinin, biiminin ve
adnn olmadn savunur. Taoya gre aldatc
dnya varlktan yoksundur. Tek gerek Taodur. Tao,
evrenin dzenidir. Tao, ezeli ve ebedidir. O, gzlem
ve dnceyle deil, mistik tecrbeyle bilinebilir.

Her ey her zaman deiir. Hibir ey olduu gibi

durmaz. Ate nce buhar sonra su sonra toprak haline
gelir ve en sonunda tekrar atee (aslna) dner. Bu
oluun balangc ve sonu yoktur. Herakleitos, bu
deiimi nehire benzetir. Bunu da: Ayn nehirde iki
kere ykanlmaz szyle belirtir. nk nehir srekli
olarak akmaktadr yani srekli olarak deimektedir.

b) Realizm (Gerekilik): Varln var olduunu ve

insan zihninden bamsz olduunu savunan akmdr.
Gerein (varln) dnceden nce geldiini yani
var olduunu savunur.

- A. N. Whitehead (1861 1947)

Duraan (statik) varlk anlayna kar kar. Ona
gre evren, mekanik bir varlk deil canl bir olutur.
Tek bana hibir ey var olamaz. Evrende yaratc
bir Tanr vardr ve onun sayesinde evrende srekli bir
oluum ve deiim vardr.

2. Varln Nicelii Problemi: Niceliksel manada;

varlk bir midir, yoksa birden ok mudur? sorusuna
cevap veren farkl gr vardr.
a) Monizm (tekilik)
b) Dalizm (ikicilik)
c) Plralizm (okuluk)

b) Varl idea (dnce) olarak kabul edenler:

Bu anlaya gre, ilk varln ideasal (dnsel) bir
varlk olduunu savunurlar. Bu ynyle bu anlay
benimseyenlere dealistler denir. Temsilcileri; Platon,
Aristoteles, Farabi, Hegel, G. Berkeley.

a) Monizm (Tekilik): Var olan her ey tek bir

gereklikten oluur. Hegel bu akmn temsilcisidir.
b)
Dalizm
(kicilik):
Varlk
birbirine
indirgenemeyen iki ayr varlktan oluur. Temsilcisi
Descartese gre varln temelinde iki ayr tz olarak
ruh ve beden bulunmaktadr.

dealist anlay, insan zihninden bamsz bir varln

var olduunu, fakat bu varln somut, maddi deil
de; soyut, zihinsel nitelikte bir varlk olduunu ileri
srer.

c) Plralizm (okuluk): Varln aklanmasn

birden ok ilkeyle aklayan akmdr. Bu gr
varln temelinde ikiden fazla tzn olduunu
savunur. Plralizm evrenin yaratlmas, varolu
srencin ilemesi, varlkla ilgili kategorilerin ortaya
knda ikiden fazla belirleyicinin olduunu
savunur. Temsilcisi Empedokles varln su, ate,
hava, toprak tzlerinden olutuunu savunur.

dealistler, Tanry kabul etmekle hareket ederek

varlklarn Tanrdan (dnceden, salt akldan, salt
ruhtan)
ortaya ktn sylerler. Bu nedenle
varln dnsel ve soyut olduunu savunurlar.
Ayrca idealistler, duyularla alglananlarn gerek
varlklar olmadn savunurlar.
21

3. NTE VARLIK FELSEFES

FELSEFE

Farabide akl, ou kez ruh ile ayn anlamda

kullanlmtr. Tanrdan kp gelen etkin akldr.
Etkin akl akllar arasnda en nemlisidir. Etkin akl
insanla Tanr arasnda bir kpr grevi grr. Ona
gre bu akl, Tanry ve alt dzeydeki varlklar
kavrayacak gtedir.

- Platon (M 427-342)
Varl insan zihninden bamsz olarak kabul
etmekle realist, bu varln idea cinsinden olduunu
kabul etmekle idealisttir. Platon varlk anlayn
idealar kuramyla aklar. Ona gre iki ayr evren
vardr: dealar ve Nesneler (duyular, grnler,
fenomenler) evreni

- Hegel (1770-1831)
Hegel idea olarak kabul ettii eye GEST adn verir.
Yani bu MUTLAK AKIL (RUH) dr. Varlk,
mutlak ruhun kendi kendini amas, amaca doru
ilerlemesi ve kendi bilincine, zgrlne varmasyla
oluur. Hegel, Platonun aksine bu evrensel ideann
srekli bir deiim, geliim ve ilerleme geirdiini
syler. Bu gre diyalektik idealizm denir.

dealar evreni; ancak akl yoluyla kavradmz

ncesiz ve sonrasz olan nesnelerin, asl zlerinin
bulunduu evrendir. Nesneler evreni;
idealar
evreninin duyular aracl ile alglanan bir kopyas,
grnts veya glgesidir. Nesneler evrenindeki her
ey alglanabilir, grlr eylerdir. Nesneler evreni;
srekli oluan, deien, yok olan iinde yaadmz
evrendir. Bu nedenle nesneler evrenine ait bilgiler
aldatcdr.

- Tez aamas: lk aamada GEST, kendi

kendinedir. Tannmak ve bilinmek iin kendisine bir
gereklik kazandrmak ister. Potansiyel halde
bulunan gcn henz gerekletirmemitir.
- Antitez aamas: Kendisine gereklik kazandrmak
isteyen GEST, bu amala kendisini ilk kez doada
gerekletirir. Balangta ideasal olan Geist, doa
olarak maddi kimlie brnerek kendisinden baka
bir ey olmu, kendi zne aykr derek
yabanclam ve zgrln kaybetmitir.
- Sentez aamas: Antitez dneminde dt
aykrlk ve eliki, kltr dnyasnda ortadan kalkar.
Mutlak Ruh, burada tam bilince ulaarak, kendisini
sanat, din ve felsefeyle lmszletirir. Bylece
Mutlak ruh,
bu kltr ortamnda kendisi tam
gerekletirmi olur.

Nesneler evrenindeki varlklarn her birinin idealar

evreninde gerek bir ideas vardr. Yani asl gerek,
idealar evrenidir. Tm idealarn stnde ise iyi ideas
vardr. Her ey bu ideadan pay olarak var olur.
- Aristoteles (M 384-322)
Ona gre tm varlklar iki eden oluur; madde ve
form (idea). rnein; insann maddesi beden, formu
ruhtur. Gerekte var olan formdur. Platondan farkl
olarak formlar varln dnda (ayr bir evrende)
deil, varln z (varlkla birlikte) olarak kabul
etmitir. Form maddenin zdr, biimidir. En
yksek varlk, salt form (Tanr) dur. Btn varlklar
var olularn bu ilk hareketi veren, oluturucu salt
formdan alr.

c) Varl madde olarak kabul edenler

(Materyalizm): Bu anlaya gre, evrendeki ilk
varlk maddeseldir. Madde dnceden bamsz
olarak vardr. Btn varlklar maddeden oluur.
Dnce maddeden sonra gelir ve varl maddeye
baldr. Bu yaklama materyalizm denir.

- Farabi (870-950)
Varlk anlaynda Aristotelesten etkilenmitir.
Varl, zorunlu ve mmkn varlk diye ikiye ayrr.
Farabiye gre varln banda zorunlu varlk
(Vacibl-Vcud) vardr. Zorunlu varlk; mutlak
akldr, ideadr yani Tanrdr. O, tm varlklarn var
olma nedenidir. Var oluunu baka hibir varla
borlu deildir. Zorunlu varlk, dereceli olarak varlk
tabakalarn yaratmtr. lk yaratt varlk olan
aklda bilme yetisi kendinden vardr. Akl hem
kendini hem de Tanry bilir. Mmkn varlk; bu
dnyadaki varlklardr. Bunlar kendi balarna var
olmayan, var olmak iin baka bir varla ihtiya
duyan varlklardr. Varlklarn ilk varlktan alrlar.

Materyalizm mekanik ve diyalektik materyalizm diye

ikiye ayrlr. Mekanik materyalistlere (Demokritos,
T. Hobbes, La Mettrie) gre var olan her ey
maddedir, evren bir makine gibidir. Varl
aklarken fizik bilimini temele alrlar. Diyalektik
materyalistlere (Karl Marx) gre varlklar, maddenin
atma ve etkileimi sonucunda oluur.
- Demokritos (M 460-370)
lk maddeci ve atomcu okulun kurucusudur. Ona
gre ilk ana madde atomlardr. Varlklar atomlardan
meydana gelmitir. Bu atomlar, yaratlmamtr ve
yok olamazlar. Sonsuz saydadrlar. Evrende deiik
hzlarla srekli hareket ederler. Bu hareket de bir
yasaya baldr. Rastlantsallk yoktur. Bu durumda
evrende tam bir mekanizm ve determinizm vardr.

Farabi, varl Tanrdan tamayla (sudur etme)

oluan bir akl teorisiyle temellendirir. Ona gre
Tanrnn kendi zn bilmesinden birinci akl,
birinci akln Tanry bilmesinden ikinci akl sudur
eder. Bu tr bir sudur onuncu akl a kadar uzanr.
22

3. NTE VARLIK FELSEFES

FELSEFE
Atomlar kimyasal olarak birbirinin aynsdrlar,
biimsel ve byklk olarak birbirinden farkldrlar.
Bu farkllkta atomlarn farkl hzda hareket
etmelerine
ve
birbirlerine
zorunlu
olarak
arpmalarna ve birlemelerine neden olur. Bunlarda
maddeyi yani varl oluturur. rnein ar hareket
eden atomlar topra, hzl hareket eden atomlar suyu,
havay oluturmulardr. Ay, gne, yldzlar ise
atomlarn arpmas sonucunda bolua frlam ta
ynlardr. Ruh, en ince, dzgn ve hareketli
atomlarn birlemesiyle olumaktadr.

Descartese gre tr cevher (tz) vardr. Tanr,

madde ve ruh. Birinci tz olan Tanr, sonsuz tzdr.
Tanr, sonsuz ve mkemmeldir. Varln hibir eye
borlu deildir. Kendi bana vardr. Dier tzler olan
madde ve ruh sonlu tzlerdir. Kendi balarna var
olamazlar. Var olmak iin Tanrya ihtiya duyarlar.
Maddenin ana nitelii yer kaplamak, ruhun ana
nitelii ise dnmektir.
Descartes varlk anlaynda, kuku yntemini
kullanarak, kendi var oluunu kantlar. Bu amala, ilk
adm her eyden phe ederek balatr; Mademki
her eyden pheleniyorum o halde kesin olan bir
ey, benim phe duyuyor olduumdur. phe
etmek dnmek demektir. phe duyduum ne
lde kesinse, dnyor olduum da o lde
kesindir. Demek ki dndm ne lde
kesinse, dnen bir varlk olarak da var olduum
o lde kesindir. Descartes daha sonra u nl
karmna varr; Dnyorum o halde varm.

- T. Hobbes (1588-1679)
Var olan her ey maddenin ekil alm tr olan
cisimlerdir. Madde, dnceden bamszdr. Ona
gre tm cisimlerin ortak bir zellii vardr bu da
harekettir. Bunlar hareket yasasna gre ekil alrlar.
Bu hareket yasas zorunlu mekanik yasadr. Ona gre
cisim vardr; Doal cisimler (doadaki cisimler)
yapma cisimler (insan eseri eyler) ve ahlakitoplumsal cisimler (devlet hukuk gibi).

Descartes kendi varln kantladktan sonra ikinci

adm olarak; insann doutan gelen bir mkemmellik
fikrine sahip olduunu savunarak Tanrnn varln
kantlamaya alr. Descartes, daha sonra da dier
varlklarn var oluunu kantlamaya alr.

Ruhun varln reddeder ve zihinsel etkinliklerin,

dncelerin, duygularn bile maddesel sreler
olduunu ileri srer. Yani her eyi madde ile aklar.
- La Mettrie (1709-1751)
Ona gre her ey maddeseldir. Varlk konusunda,
Makine insan retisi vardr. nsan karmak bir
makine olarak dnr. nsan, doast bir g
tarafndan yaratlmamtr; en ilkel organizmalardan
karak evrimsel olarak en gelimi bir organizmaya
dnmtr. nsann ruhsal hayatn bedenin
yapsna balar ve bedene bal olamayan ruh
dnemez der. Ruhsal hayattaki tm oluumlar
organik hayatn bir rn olarak grr. Ruh beyin
tarafndan ynetilen bedenin bir esidir der.

d) Varl fenomen olarak kabul edenler:

Fenomen, terimsel anlamda Grnen ve z bilim
demektir. Genel anlamda ise fenomen, alglanan
veya bilince grnen ey olup gzlemlenebilir olay/
olgudur. Kurucusu E. Husserl (1859-1938) dir.
- Edmund Husserl (1859-1938)
Husserl gerek varl, fenomenlerin iinde gelien
z olarak tanmlar. Varlk kendisini fenomenlerde
gsterir. nsanlar varla deerler ykleyerek ona
yaklatndan onun zne hi yaklaamamaktadr.
Bu ze yaklamak ve onu kavramak iin varla
verilen
deerlerden
varln
arndrlmas
gerekmektedir. Yani fenomenlerin; olgulardan,
duyusal yaantlardan ayklanmas gerekir. Husserl
bu ayklama ilemine paranteze alma der.
Parantez alma; bir nesnenin zne ulaabilmek iin
onun zne ait olmayan tm zelliklerin bir kenara
konulmas demektir. Nesnenin zne ait olmayan
tm eler, belirli bir sre iin yok saylr ve bu yolla
zlerin kendisine ulalr.

- Karl Marx (1818-1883)

Marxa gre; madde, her varln temelinde vardr.
Madde insan bilincinden bamsz olarak vardr. Her
eyin z harekettir. Madde duraan deildir. Madde
srekli hareket ve deiim (tez-antitez-sentez)
halindedir. Bu deiim birtakm diyalektik yasalara
gre gerekleir. Maddenin deimesi, daima
kartlarn atmasndan doar. Tm deiimlerin
temelinde kartlk ve atma vardr.

Fenomenler, tek tek alglanan nesneler deildir. Tek

tek alglanan nesnelerin ifadesi olan btnsel (tmel)
kavramlardr. rnein tek tek alglanan kiraz, erik,
karpuz gibi meyveler deil, dnce/akl yoluyla
btnsel olarak bilinen MEYVE kavramdr.
Fenomenler zaman ve mekn kavramlaryla
snrlandrlamazlar. Her trl rastlantdan kurtulmu,
hibir eye indirgenemeyen zlerdir.

) Varl hem idea hem de madde olarak kabul

edenler (Dalizm): Kurucusu Descartes (15961650) tir. Ona gre varlk; birbirine indirgenemeyen
madde (beden) ve ruh (dnme) gibi iki eden
oluur. Varln temelinde birbirine indirgenemeyen
iki tz olduunu kabul eden bu gre dalizm
denir.
23

3. NTE VARLIK FELSEFES

FELSEFE

3. Egzistansiyalizm (Varoluuluk): Varoluuluk,

dier birok akm gibi insana genel bir kavram gibi
yaklamaz, onun znelliini (kendine has oluunu),
nesnelliinin (somutluluunun) stnde tutar.
Varoluulua gre; insan nce var olur, daha sonra
kendisini tanmlayp bilerek zn oluturur.

D. ADA VARLIK FELSEFES

1. Yeni Ontoloji:
- Nicolai Hartmann (1882-1950)
20. yyda Yeni Ontoloji adyla yeni bir varlk
felsefesi ortaya koymutur. Husserlden etkilenmitir.
Ontolojiyi deneysel temellere dayandrmaya ve
bilimsel bilgilerle badatrmaya almtr. Bu
anlaya gre varlk, en son eydir. Onun arkasnda
baka ey aramamak gerekir. Hartmanna gre tm
felsefi problemler ontolojik nitelikte problemlerdir.

Bu akmn ilk temsilcisi S. Kierkegaard, J.P. Sartre,

F. W. Nietzschedir. Karl Jespers varoluuluu
daha sistematik hale getiren dier dnrdr.
- Soren Aabye Kierkegaard (1813-1855)
Kierkegaarda gre felsefe tarihi soyut kurgularla
gelimi ve bu nedenle bireyi ve bireyin gerek
yaamn gzden karmtr. Ona gre varolu, somut
ve znel insann yaamdr. Bundan dolay felsefe
somut dnmeye, yani varolua ynelmelidir.

Hartmanna gre varlk felsefesinin konusu; varln

yaps, belirlenme ilkeleri, kategorileri, eitleri ve
biimleridir. Hartmann bylece, Husserlin nesnel
gereklere dayanmayan fenomenolojisinden farkl
olarak realist bir metafizii ortaya koymaya
almtr. Bu nedenle 19. yy. idealizmini ve
monizmini inkr etmitir. Ayrca Ortaan
doastclne ve teizm dncelerine kardr.

- Jean-Paul Sartre (1905-1980)

Varlk ve Hilik adl eserinde, varlk teorisinin tm
temel kategorilerini ele almtr. Bu temel kategorileri,
birbirine indirgenemeyen kendinde varlk ve kendi
iin varlk tr. Kendinde varlk; bir ey ne ise o dur
ve kendisinden baka bir ey olamaz. Kendi iin
varlk ise; kendi varlnn bilincinde olan varlktr.

2. Pragmatizm (Faydaclk): Pragmatizme gre bir

ey yararl olduu srece deerli, nemli ve
dorudur. Kurucusu Charles S. Pierce (1839-1914),
en nemli temsilcileri ise W. James ve J. Deweydir.

Sartre felsefesini, insan varlyla dier nesnelerin

varl arasndaki fark inceleyerek oluturmutur.
Herhangi bir ara ya da nesne yapacak olsak nce bu
aracn ya da nesnenin nasl olacan tasarlarz.
Zihnimizdeki bu taslak o aracn zdr. Yani z,
onun varoluundan nce gelir. Oysa insanda bu
durum byle deildir. lk bakta insann da bir
yaratcnn (Tanrnn) eseri olduunu dnrz.
Oysa Sartre Tanrnn varoluunu inkr eder. Tanr
var deilse, Sartrea gre, insann Tanr tarafndan
nceden belirlenmi bir z de olamaz. nsan,
yalnzca vardr, kendinden nceki bir taslaa, bir ze
gre ve belli bir ama gzetilerek yaratlmamtr.
nsan ncelikle varolur ve kendisini daha sonra
tanmlayarak zn olutur. Sartrea gre, insan
kendisini nasl yaparsa, yle olur. Yani Sartrea gre,
insan iin varolu zden nce gelir.

- William James (1842 1910)

W. Jamese gre; her insann yaamnn bir amac
vardr. Bu nedenle, bir ey ancak insann yaamna
katk yapt ya da ie yarad srece doru ve
gerektir. Dorunun deeri de bize salad fayda ile
llr. Eer bir ey yaammza katk salamyorsa
veya problemi zmemizde ie yaramyorsa terk
edilmelidir.
James, varlk grn radikal empirizm olarak
tanmlar. O empirizmi zellikle olgusal meselelerde
en salam sonularn dahi deneyimin seyrine gre
deitirilebilecek elverili hipotezler diye tanmlar.
Ona gre var olan her ey saf deneyim dir.
- John Dewey (1859 1952)
J. Deweye gre bilgi; evreye uymay, doadan
yararlanmay ve mutlu olmay salayan bir alet
(ara) tir. Bilgi edinme, insann bir sorunla
karlamas durumunda balar, problemi zmesiyle
de sona erer. Bir bilginin doruluu; o bilginin
yararllna
baldr.
Sz
konusu
bilgi;
karlatmz problemleri zmemizde bize
yardmc
oluyorsa
dorudur.
Bu
gre
enstrmantalizm (aletilik) denir.

z olmayan insan, balangta tpk dier varlklar

gibi kendinde varlk dr. Fakat o, dier varlklar
gibi basit ve bilinsiz bir varlk deildir. Mesela tan
varl, kendisinden baka bir ey olamayan varlktr.
Tan yle ya da byle olabilme imkn yoktur; ta,
ne ise daima odur. Buna karn, insan, kendinde varlk
olmak dnda, kendisi iin varla sahiptir. Yani,
insan bilinli znedir; yani var olduunun
bilincindedir. Bu sayede insan, kendine dnmekte ve
ne olacana (zne) kendi karar vermektedir. Oluan
bu varlk kendi iin varlk idi. Bundan dolay,
insana nceden verilmi ve deimeyen bir z
yklemek sz konusu olamaz.

Dewey doada bir gereklik olduunu ileri srer. Ona

gre gerekten var olan her ey deimeye tabi olur.
Deimenin kendisi hem gerek hem de evrenseldir.
Ona gre bamsz kendiliinden kaim tzler yoktur.
24

FELSEFE
1.

SS SORULARI

Varlklar, sizin onlar karsnda durularnza gre

gsteriyorlar kendilerini. nmdeki bir demet gl,
ona bir botanik uzman olarak yaklatmda, kendini
botanik bilimin kavramlaryla sunar. Bir teorik fiziki
olarak atomlardan, fotonlardan, kuarklardan oluan bir
madde olarak verir kendini. te yandan, bir ressam ya
da airsem ne denli farkl "yzleriyle" sunacaktr
kendini.
Bu paradan
ulalabilir?

aadaki

yarglarn

4.

A) Her varlk kendini dier varlklardan farkl

gsterir.
B) Doru bilgi, varl yanstan bilgidir.
C) Bilimler, varln zn anlamamz kolaylatrr.
D) Varln alglan, alglayana baldr.
E) Kiisel tutumlar varln zn deitirir.

5.

(2004-SS)

2.

Gzelliin on paretmez u bendeki ak olmasa.

diyen Ak Veysel ile
Varolmak alglanm olmaktr. diyen Berkeleyin
bu grlerinin ortak yn
hangisinin vurgulanmasdr?
A)
B)
C)
D)
E)

iek am bir erik aacnn nnde duruyoruz ve

aa da karmzda. Aa oradayken ve biz onun
karsnda durduumuzda, aa ve biz, karlkl
bulunuyoruz. Birbirimize gre, karlkl konumumuz
iinde varz. Demek ki bu karlamada sz konusu
olan ey kafamzn iinde uuan tasarmlar deil.
Bu para aadakilerden hangisinin varlkla ilgili
grlerine rnek oluturur?

aadakilerden
6.

Soyut olann nemsiz olduu

Somut olann nemsiz olduu
Asl olann nesne olduu
Asl olann zne olduu
Deerlerin belirsiz olduu

B) Septisizm
D) Nominalizm
E) Nihilizm
(2009-SS)

Biz, nesnelere anlam yklemekte ve bylece onlara

var olma olana salamaktayz. Zaten varlk da
ancak, bizim onunla ilgili olarak elde ettiimiz
verilere gre gerek bir varolua eriir.
Yukardaki
para
varlkn
temel
problemlerinden hangisinin sorgulanmasn gerekli
klar?
A)
B)
C)
D)
E)

mmanuel Kant Gelecekte Bilim Olarak Ortaya

kabilecek Her Metafizie nsz adl yaptnda,
metafizii uramaya deer bulan herkesi Acaba
meta-fizik gibi bir ey hi olanakl mdr? sorusunu
sorma-snn zorunlu olduuna ikna etmeyi
amaladn syler. Eer metafizik bir bilimse, nasl
oluyor da dier bilimler gibi genel ve srekli onay
kazanmyor? Yok, deilse, nasl oluyor da bilim
kisvesi altnda, durmadan bbrlenerek insann
anlama yetisini oyalyor? Ayrca dier bilimler
ilerledii halde o hep ayn yerde dnp duruyor. diye
devam eder.

zneden ayr bir varlk alan var mdr?

Varlk nasl bir yapya sahiptir?
Hakikate ulamak mmkn mdr?
Nesnelerden ayr ideal varlklar var mdr?
nsan deneyimi varln tmn kavrayabilir mi?
(2010-YGS)

7.

Paraya gre, Kantn metafizie yaklamnn

aadakilerden hangisi olduu sylenebilir?
A)
B)
C)
D)
E)

D dnya bireyden bamsz olarak vardr.

Varlkn varl onu dnen bireye baldr.
Baz eylerin varl somuttur.
Soyut varlklar dnlebilir varlklardr.
Sevgi her eyi var klar.
(2007-SS)

A) Rasyonalizm
C) Realizm

(2006-SS)

3.

Ben olmaynca bu gller, bu serviler yok

Gzel gzler, tatl diller yok
Sabahlar, akamlar, sevinler, tasalar yok
Ben dndke var dnya, ben yoksam o da yok
Bu drtlk, varlk felsefesinde ne srlen
aadaki grlerden hangisini desteklemektir?
A)
B)
C)
D)
E)

hangisine

3. NTE-VARLIK FELSEFES

Bilimle e deer grme

Reddetme
Sorgusuz sualsiz benimseme
Eletirel olma
Sistemli olmasn salama

Filler neden byk, gri ve krktr? nk ufak,

beyaz ve yuvarlak olsalard aspirin olurlard. Ufak bir
fil hayal ederek ona ufak bir fil diyebiliriz. Beyaz
bir fil hayal ederek ona beyaz bir fil diyebiliriz.
Krksz bir fil de krksz bir fil olur. Baka bir
deyile byklk, grilik ve krkllk, Aristotelesin
bir fili fil yapan eyin ne olduunu tanmlama snavn
geemez. nk aspirin gibi ufak, beyaz ve yuvarlak
bir ey bir fil olamaz ve byle bir nesneyle
karlatmzda aklmza Hey, azna attn bir
aspirin mi yoksa allmam trden bir fil mi? diye
sormak gelmez.
Bu parada varlkla ilgili aada verilenlerden
hangisi sorgulanmaktadr?
A)
B)
C)
D)
E)

(2007-SS)

25

Zorunlu varlk/mmkn varlk ayrm

zsel/ilineksel nitelikler
Ana maddenin nelii
Madde ve form ilikisi
Var olma/olmama sorunsal
(2011-YGS)

FELSEFE
8.

SS SORULARI

3. NTE-VARLIK FELSEFES

Bir ey, ne grlebilir ne de duyulabilir bir eyse

szgelimi renksiz ve hareketsiz bir gaz kitlesiyse ne
fotoraf ekilip grnts alnabilir ne de sesi
kaydedilebilir. Fakat bu, gazn var olmad anlamna
gelmez. stelik var olmas sizin iin yaamsal bir
nem de tayabilir.
Bu para aadakilerden hangisine kar rnek
oluturur?
A) Herakleitosun varln bir olu ve deiim iinde
olduunu ileri srmesine
B) Descartesn varln ruh ve maddeden
olutuunu syleyen dalist grne
C) Hegelin, varl geist ve onun diyalektik
sreciyle aklamasna
D) Demokritosun varln atomlardan meydana
geldiini belirtmesine
E) Berkeleyin var olmak alglanm olmaktr
demesine
(2011-YGS)

CEVAP ANAHTARI: 1- D

2- D

3- D

4- B26 5-C 6-A

7-B 8-E

4. NTE AHLAK FELSEFES

FELSEFE

C. YARGILARIMIZ VE DEER YARGILARI

Yarg, bir olgu veya kavramlar zerine kurulu bir
iddiay dile getiren ifadelerdir. Yarglar, olgular
alanna ve deerler alanna ait olmak zere ikiye
ayrlr. Olgular alanna ait yarglar bilim ve bilgiye
dair nerme (mantk) yarglardr. Bu yarglar
kiisel deerlendirme iermez, bu nedenle kiiden
kiiye deimez (evrensel), kesin ve nesnel
yapdadrlar. Mesela; su 100 derecede kaynar. Deer
yarglar insanlarn olgulara ykledii niteliklere
bal olarak ortaya kan yarglardr. Bunlar kiiye
bal deerlendirme ierdiklerinden zneldir. Kiiden
kiiye deiir.

Not: Bu niteden, 19992011 aras gerekleen SS

snavlarnda toplam 19 soru sorulmutur.
A. AHLAK FELSEFES NEDR?
Ahlak (moral), birey ve toplum tarafndan
benimsenmi, insan yaamna yn veren kurallar
topluluudur. Bunlarn bir toplumsal olgu olarak
yaanmasna ahlakllk (moralite) denir. Ahlak
kurallar, bir kii, grup ya da toplum iin belirli bir
zamanda ve yerde geerli olan deer yarglardr.
Ahlak kurallar znel ve grecelidir.
Ahlak ve ahlak felsefesi (etik) birbirinden farkl
kavramlardr. Etik, ahlak felsefi adan inceleyen ve
aklayan felsefi disiplindir. Ahlakn ne olduunu,
ahlak davrann nasl olutuunu, iyi ve kt
davranlarn nedenini inceler. Yani etik, insan
davranlarnn ahlaki zn ve yapsn inceler.

Deerler alanna ait trl yarg vardr. Bunlar

estetik yarglar (gzel, irkin), dini yarglar (sevap,
gnah) ve ahlak yarglar (iyi, kt) dr.
Ahlak yarglar iyi veya kt olarak nitelendirilen
eylemlere dayandrlr. Bu eylemler iyinin yaplmas
ve ktnn yaplmamasn gerektirir. Bu nedenle
normatif (kural koyucu) tir. Ahlak yarglar zneldir.
Yani kiiden kiiye, zamandan zamana ve toplumdan
topluma deiiklik gsterebilir.

Ahlak olgusal ve tarihsel olarak yaanan bir eyken

etik, bu olguya ynelen felsefi disiplinin addr. Yani
ahlak iyi ve kt davranlarn pratikteki deeri, etik
ise iyi ve kt davrann teorisi eklinde tanmlanr.
Etiin grevi, herhangi bir trde ahlak gelitirmek ve
bu ahlaka uyulmasn tlemek deil; tersine, ahlaki
olgular hakknda genel bir gr elde etmektir.

Din yarglar ise deimez bir yapda olup, kutsal

saylan din kurallarna dayanr. Eletirilemez bir
yapdadrlar (dogmatiklik). Estetik yarglar ise
gzeldir veya irkindir eklinde beeniye dayal
yarglardr. Akla deil, duygu ve sezgilere dayanr.
Bu zellikleri nedeniyle znel bir yapdadrlar.

B. AHLAK FELSEFESNN TEMEL KAVRAMLARI

yi: Bireyin yapmas gereken, ahlaka deerli olan

davranlardr.
Kt: Bireyin yapmamas gereken davranlardr.
zgrlk: Bir insann kendi iradesiyle istediini
yapabilmesi ve karar alabilmesidir. zgrlk, iyi
veya kty seebilmesidir. Bir eylemin ahlaki
olabilmesi iin, onun zgrce yaplmas arttr.
Sorumluluk: Bir insann kendi zgr iradesiyle
bilerek ve isteyerek yapt eylemlerin sonularna
katlanabilmesi ve sonularn stlenebilmesidir.
Erdem: radenin ahlaki adan iyi ve deerli
davranlara ynelmesidir. Mesela; bilgelik, cesaret,
adalet, alkanlk, drstlk, doruluk, hogr vb.
Vicdan: Bir insann eylemler karsnda sahip olduu
i duygu ve bilintir (sestir). yi ile kty ayrt etme
yetisidir. Bir eit i mahkemedir.
Ahlak yasas: nsanlarn nasl davranacan
belirleyen genel kurallardr.
Ahlaki karar: Bireyin, kendi zgr iradesiyle
bilerek ve isteyerek ahlak yasalarna uygun karar
vermesidir.
Ahlaki eylem: Ahlaki bir deere uygun den
eylemdir. Bu eylem, ahlak yasalarna uygun ve
bilinli olarak yaplmaldr.
Mutluluk: nsann, yapt davranlar sonunda
duyaca i (ruh) huzurudur.
dev: Bir davran ahlak yasasna uyarak yapma
zorunluluudur.

. ERDEM (FAZLET) YAAM LKS

Doru eylemde bulunmak iin bir insann sahip
olmas gereken niteliklere erdem denir. Erdem, bir
amacn gerekletirilmesinde kiinin belirli tarzlarda
eylemde bulunabilme kapasitesidir. Bu ynyle
erdem sadece ahlaksal alanda ortaya kmaz.
rnein; bir grei iin erdem, ncelikle gl,
kuvvetli ve evik olmaktr. Bu tr erdemler ahlaksal
bir erdem deildir daha ok meziyettir.
Ahlaksal erdemler, bir iyinin gerekletirilmesi
iin bireyin sahip olmas gereken beceri, yetenek ve
yeterliliklerdir. rnein; kendine hkim olma,
cesaret, adalet, bilgelik, doruluk, alkanlk birer
erdemli eylemlerdir. Ahlaksal erdemler, ar
ulardan uzaklaarak doru ortay bulmaya hizmet
eden erdemlerdir. Buna gre cesaret erdemi,
korkaklk ile hesapsz atlganlk, cmertlik erdemi
msriflik ile cimrilik arasndaki doru ortadr.
Bunlarn gerekletirilmesi birer erdemli eylemdir.
Erdemler ancak insanlar tarafndan yaamda
uygulandnda ortaya kar. nk erdemi ifade
eden szler, erdemli olmak iin yeterli deildir.
nk erdem alan bilgisel bir alan deil, pratik bir
alandr.
Yani
erdemler
kii
tarafndan
gerekletirildii anda erdem haline gelir.
27

4. NTE AHLAK FELSEFES

FELSEFE

2. Ahlaki Eylemin Amac Nedir?

Ahlaki eylemin amac nedir? sorusuna lk adaki
dnrler genel olarak mutluluktur cevab verirken
Kant deve uygunluktur. demitir. Ahlaki
eylemlerin amacnn ne olduu konusunda ortak bir
gr yoktur. Filozoflar, mutluluun ne olduu
konusunda dahi ok farkl grler bildirmitir.

D. AHLAK FELSEFESNN TEMEL SORULARI

1. Ahlaki eylemlerde bulunurken insan zgr

mdr?
2. Ahlaki eylemlerin amac nedir?
3. Evrensel ahlak yasas var mdr?
4. Ahlak yasasn belirleyen zellikler nelerdir?
5. Ahlaki yarglarn zellikleri nelerdir?
1.
a)
b)
c)
d)
e)

nsan Eylemlerinde zgr mdr?

Determinizm (nsan eylemlerinde zgr deildir)
ndeterminizm (nsan eylemlerinde zgrdr)
Oto Determinizm (Ahlaki zerklik)
Liberteryanizm (zgrlklk)
Fatalizm (Kadercilik, yazgclk)

- Aristippos (Hazclk): Ahlaki eylemlerin amac

hazdr. Haz ise mutluluktur. Buradaki haz, bedensel
hazdr.
- Epikros (Hazclk): Ahlaki eylemlerin amac haz
ve mutluluktur. Fakat bu hazlar bedensel (maddi)
hazlar deil ruhsal, zihinsel hazlardr. Anlk hazlar
deil de sreklilii olan hazlar insan ancak mutlu
eder. Mutluluk acdan uzaklama ve hazza
yaklamadr.

a) Determinizm: Determinizme gre insanlar ahlaki

eylemlerde bulunurken zgr deildir. nk insan
ahlaki eylemlerinde bulunurken birtakm etkenlerin
(psikolojik, toplumsal, ahlaksal, hukuksal vb) zorunlu
sonucu olarak o eylemi gerekletirir. Bu durumda
bir seim sz konusu deildir. nsan yapm olduu
davranlarda kendi zgr iradesini kullanamaz ve
davranlarnn sorumluluunu tamaz.

- Demokritos: Ahlaki eylemlerin amac lllk ve

mutluluktur. nsann mutlu olabilmesi iin ruh
dinginliine ulamas gerekir. Ruh dinginliine
ulaabilmesi iin de, insann her trl arlktan
kanmas gerekir.

b) ndeterminizm: ndeterminizme gre insanlar

ahlaki eylemlerde bulunurken zgrdr. nk insan
eylemlerini etkileyen, belirleyen veya kstlayan
hibir etken yoktur. nsan kendi zgr iradesini
kullanarak zgrce eylemlerini yapar ve bu nedenle
kii davranlarndan sorumludur.

- Sokrates: Ahlaki eylemlerin amac mutluluktur.

Sokratese gre, mutluluk bilgide temellenen
erdemdir. Bilgide salam temeli bulan iyi, insan
mutlu eder.
- Platon: Ahlaki eylemlerin amac, stn iyilik olan
yilik ideasna ulamaktr. Ona gre mutluluk iyilik
ideasn gerekletirmektir.

c) Oto Determinizm (Ahlaki zerklik): nsan

davrann belirleyen, etkileyen bir takm etkenler
olsa da zgrlk kiisel olarak elde edilebilir. Kiiye
zgrlk, ahlaki ortam hazr olarak sunulmaz fakat
bu kiinin asla zgr olamayaca anlamna gelmez.
nk kii kendi zgrln kendi yaratr.
zgrlk, insann kendi ahlaki deerlerini
oluturabilme
ve
bu
deerlere
ulaabilme
zgrldr. Bu zgrln kayna kiiliktir.
nsan kiiliini gelitirerek ve akln kullanarak
zgrleir. nsan kendi iradesiyle ahlak yasalarn
zgrce belirler ve belirledii bu genel geer ahlak
yasalarna yine kendisi uyar.

- Aristoteles: Ahlaki eylemlerin amac erdem ve

mutluluktur. Mutluluk, hazlar devaml hale
getirmektir. Bu da, orta yolda gitmekle (arlktan
kanma) mmkndr. Bunun iin insan mutlu
olabilmesi iin, her trl arlktan kanmaldr.
- Farabi: Mutluluk ayn zamanda iyidir. En yksek
iyi erdemdir ki, bu da bilgi ile mmkndr. Tanrnn
bilgisi iyi olan olduundan bu bilgiye ulamak bizi
mutlulua gtrecektir.
- Antisthenes ve Diogenese (Kinizm): Ahlaki
eylemlerin amac mutluluktur. Bu mutluluk; hibir
ey karsnda tasa duymamay, hibir eye aldr
etmemeyi yani bo vermeyi gerektirir.

d) Liberteryanizm (zgrlklk): nsan

eylemleri birtakm kurallara gre ortaya kmaz.
nsan eylemlerini belirleyen kurallar olmadndan
insan
zgrdr.
Bundan
dolay
insan
davranlarndan sorumludur. Bu anlay savunanlar,
devletin olabildiince klmesi ve insanlara ahlaki
kstlama yaplmamas gerektiini savunarak
zgrlkleri azamiletirmek istemilerdir.

- Kant (dev ahlak): Mutluluk asla bir ama

olamaz. Ahlaki eylemin amac, deve uygun olmak
tr. dev, kiinin hibir kar gzetmeksizin, iyiyi
istemesi (iyi niyetli olmas) ve ahlak yasasna uygun
davranmasdr. Ahlak yasasndaki buyruklar birey
tarafndan iselletirildiinde dev haline gelir.

e) Fatalizm (Kadercilik, Yazgclk): Her eyin

nceden doast bir g tarafndan belirlendiini ve
hi kimsenin bu yazgy deitiremeyeceini savunur.
nceden belirlenmi bu yazgdan tr birey zgr
deildir, dolaysyla sorumluluktan sz edilemez.

- Aquinolu Thomas: Ahlaki eylemlerin amac

devletin ve Tanrnn yasalarna uymaktr.
28

4. NTE AHLAK FELSEFES

FELSEFE

Anarizm: Temsilcileri Proudhon, Stirner ve

Bakunindir. Bu gre gre insan z itibariyle
iyidir, bu durumun devam edebilmesi iin insann
zgr olmas gerekir. Ahlak ve hukuk kurallar,
devlet insan zgrln kstlar. Bu da insann iyi
olabilmesine engeldir. nsan kendini bunlarn
olmad dnyada daha iyi gerekletirir. Bu nedenle
her trl kural, yasay reddetmek gerekir. zel
mlkiyeti ve otoriteyi kabul etmez. Bu anlay da,
tpk egoizm gibi herkesin kendi yararna, karna
gre hareket ettiini ve herkesin karlarnn bir
olamayaca iin, evrensel ahlak yasas yoktur der.

- Elal Zenon (Stoaclk): Ahlaki eylemlerin amac

mutluluktur. Mutluluk ancak insann ll
yaamasyla ruhsal dengesini zorlayan istek, tutku ve
duygularn bastrlmas ve dizginleyebilmesi ile elde
edilir.
- J. Bentham (Utilitarizm): Ahlaki eylemin amac
mutluluktur ve mutlulukta yarara baldr. Mutluluk,
bireyin tek bana elde edebilecei bir ey deil,
ancak
toplum
ierisinde,
toplumsal
yarar
erevesinde gerekleebilir. nsann mutluluu
evresindeki insanlarn mutluluuyla ilgilidir. nk
insan sadece kendi eylemlerinin etkisi altnda
deildir, bir arada yaad insanlarn eylemlerinin de
etkisi altndadr.

Faydaclk: Bir eit Hazc ahlak anlaydr.

Temsilcileri W. James ve J. Deweydir. Davrann
sonucunda ortaya kan faydaya gre deerlendirme
yaplr. En deerli eylem, verdii iyilik ve yarardr.
Bunlara gre, eylemin sonucunda yarar varsa, eylem
ahlakidir. Bir eylem herkese birden yarar
salayamayaca iin, (yani herkesin karna
uymayaca iin) evrensel ahlak yasas yoktur.

- J. S. Mill (Utilitarizm): Ahlaki eylemin amac

mutluluktur ve mutlulukta yarara baldr. Fayday,
btn insanlk iin, yani evrensel mutluluk olarak
alglar. yi olan, insanln yararna olan yapmaktr.
Herkes iin iyi olan yapmak insan mutlulua
gtrr.
- Jean Paul Sartre: Ahlaki eylemin amac
zgrlktr. Tm eylemlerinin sorumluluunu
alabilen insan ancak zgr olabilir.

Nihilizm (Hiilik): En nemli temsilcisi

Nietzschedir. Var olan deerlere, dzene kar kar
ve hibir deer tanmaz. Nietzsche, modern insann
benimsedii deerlerin geleneksel dayanaklarnn
ktn syler. Bu nedenle eski deerler braklp,
btn deerler yeniden kurulmaldr. Bunu yapacak
olan da g istenci ile stn insandr. nsan deer
yaratabildii lde stn insan olarak zgrdr.

3. Evrensel Ahlak Yasas Var mdr?

a) Evrensel ahlak yasasnn varln reddedenler:
Bunlar Hedonizm (Hazclk), Egoizm (Bencillik)
Anarizm,
Faydaclk,
Nihilizm
(Hiilik),
Varoluuluk (z ahlaki)

Ona gre insanlar gller ve zayflar diye ikiye

ayrlrlar. Egemen ahlaki belirleyen bireyin gl
veya zayf olmasdr. Mevcut ahlak sistemini zayf
insanlar oluturmutur, bu ahlak sistemi kle
ahlakdr. Kle ahlak insanlarn zayflklarn n
plana karan, yaam gcnn eksilmesine sebep olan
ahlaktr. Bu ahlakn karsnda gl insanlarn
oluturduu efendi ahlak vardr. Efendi ahlak g
istenciyle oluan stn insan ahlakdr. stn insan
ann her trl kokumu deerlerini reddeden,
kendisini am ve yeni deerler oluturabilme
gcne sahip insandr. Kendi deerini kendisi
oluturabilen insan kendi ahlakn kendi oluturur.
Bu nedenle evrensel ahlak anlay olamaz.

Hedonizm (Hazclk): Bu yaklamn kurucusu

Aristippos, temsilcisi Epikrostur. Hoa giden bir
eyin yaratt, uyandrd duyguya haz ad verilir.
Bu yaklama gre ahlaki eylemlerin amac hazdr.
Haz ise mutluluktur. Bir eylem, haz getiren eylemse
doru ve iyi eylemdir. nsan, doas gerei acdan
kanp, hazza ynelen bir varlktr. Bu nedenle
davranlarmzn amac haz olmaldr.
Haz bireysel olarak ortaya kan bir holanma
duygusudur. Herkesin haz alaca eyler farkldr,
yani kiiden kiiye farkllk gsterir. Bireyin haz
duygusu sadece o kiinin eylemleri iin geerlidir ve
evrensel bir zellik tamaz. Bu yzden herkes iin
geerli evrensel ahlak yasas yoktur.

Varoluuluk (Egzistansiyalizm z Ahlaki):

Temsilcisi J.P. Sartredir. Ona gre, insann
nceden belirlenmi z (kaderi) yoktur. Bu z
verecek bir g (Tanr) de yoktur. Bu durumda insan
tamamen zgrdr. zgr insan, zn ve
deerlerini de kendi oluturacaktr. O ne olmak
istiyorsa o olacaktr. Ahlaki bakmdan da davranlar
bir g tarafndan belirlenmemi olan insan, kendi
ahlaki deerlerini kendi oluturacaktr. Bu ahlaki
deerleri oluturma herkesi kapsayabilecek bir ahlak
anlay deildir. Yani evrensel ahlak anlay yoktur.

Egoizm (Bencillik): Temsilcisi Thomas Hobbestr.

Ona gre birey ben sevgisiyle yani daima ve
ncelikle kendisini dnerek hareket eder. Bunun
iin insan eylemlerinin amac bireyin kendi hayatn
korumas ve srdrlebilmesidir. Ahlakllk, kiinin
kendini koruma gdsnn da vurulmasnn bir
biimidir. Bireyin eylemlerine, iyi ve kt diyen
yine bireyin kendisidir. Birey daima yararna,
karna uygun olan yapar. Her insann kar bir
olamaz, bu yzden evren ahlak yasas olamaz.
29

4. NTE AHLAK FELSEFES

FELSEFE

- Evrensel ahlak yasasn nesnel (objektif)

zelliklere dayandran anlay: Evrensel ahlak
yasalar vardr, fakat bu yasalar kiiden ve kiisel
zelliklerden bamsz olarak vardr. Yani ahlak
yasalarn insan yaam ve doas belirlemez, tersine
evrensel ahlak yasalar insan yaamn belirler. Bu
yasalar insann dndadr ve bu yasa bazen insann
karsna zorlayc ilke olarak, bazen de bir buyruk
olarak kar. Temsilcileri; Sokrates, Platon, Farabi,
Spinoza, Kant

b) Evrensel ahlak yasasnn varln kabul edenler:

- Evrensel ahlak yasasn znel (subjektif)

zelliklere dayandran anlay: Evrensel ahlak
yasalar vardr; fakat bu yasalar Tanr veya doa
tarafndan belirlenmi deildir. Bu yasalar insana
bal bir takm zelliklerle ortaya kar, insann
yaam ve doas ile ilgili olarak insan tarafndan
belirlenir.
Temsilcileri J. Bentham,
Mill, H.
Bergsondur.
Utilitarizm
(Faydac
Ahlak):
J. Bentham ve J.S. Milldir.

Temsilcileri
- Sokrates: Ona gre insan eylemlerindeki ama
mutluluktur. Bu mutluluu insana kazandracak her
trl deer ve eylemler erdem in kapsamna girer.
Yani erdem bilgidir. Erdem insann kendini
bilmesiyle ortaya kan, yaam daha iyi hale getiren
ve bizi mutlu klan bilgidir. Bu nedenle Sokrates
kendini bil szn sylemitir. Kii kendisini
tanmadka, kendisi iin neyin iyi, neyin kt
olduunu bilemez. Yani kimse bilerek ktlk
ilemez, ktln nedeni bilgi eksikliidir.

- J. Bentham: nsan eylemlerinin amac mutluluktur.

nk insan doas gerei acdan kaarak hazza
ulamay ister ve bu haz onu mutlu klar. nsann
mutluluu evresindeki insanlarn mutluluuyla
ilgilidir. nk insan sadece kendi eylemlerinin
etkisi altnda deildir, bir arada yaad insanlarn
eylemlerinin de etkisi altndadr. Bu nedenle insan
mutlulua gtrecek en yce haz Olabildiince ok
sayda insana en ok fayda salayan hazdr.
Yani buradaki haz toplumun faydas n planda
dnlerek seilirse bizi mutlulua gtrr.

Kii duruma gre davranamaz, yani durum ahlaki

diye bir ey yoktur. Kiiler ve durumlar deimi olsa
da deerler, yasalar deimez, nk deerler ve
yasalar kiilerden bamszdrlar.

- J.S. Mill: nsan eylemlerinin amac mutluluktur.

Mutluluk yarar ile elde edilebilir. Herkes kendi
yarar ile bakalarnn yarar arasnda uyum
kurmaldr. O halde, yalnz tek insan iin deil,
herkes iin yararl (iyi) olann gerekletirilmesi
gerekir. Herkes iin iyi olan yapmak insan
mutlulua gtrr. te bu noktada haz bireysel
olmaktan kp evrensel bir yasaya dnr.

- Platon: Ona gre ahlaki eylemlerin amac, stn

iyilik olan yilik ideasna ulamaktr. Ona gre
mutluluk iyilik ideasn gerekletirmektir. Ahlakn
temeli olan iyi ideasna uygun olan davran iyi,
uygun olmayan davran ise ktdr. En yksek iyiye
ulaan insan erdem sahibi insandr. Bu erdemler
bilgelik,
cesaret,
lllk
ve
bunlarn
gereklemesiyle adalet erdemi. Platon, ahlak
anlayn idealar lemine ve bilgilere dayandrarak
kiiden kiiye deimeyen, nesnel ahlakn varln
savunmutur.

Sezgicilik: Temsilcisi H. Bergsondur. Ona gre

insan iyi ve kty ancak sezgi ile kavrayabilir.
Ulat ilke "kendi sezgine uy ki, hem kendin hem
de bakas iin iyi olan yapm olasn" dr. nsan
sezgisine dayanarak hareket ederse iyi olan yapm
olur, dolaysyla herkes iin iyi gerekletirilir.

- Farabi: Ona gre insan eylemlerinin amac en

yksek iyiye ulaabilmektir. En yksek iyi ise
mutluluktur. Mutlulua ulaabilmek iin insan nce
kendisini, daha sonra evreni anlamaldr. Bu ancak
akl ve eitim yoluyla mmkndr. Evrende her ey,
tama (sudur) yoluyla zorunlu varlk olan Tanrdan
olumutur. Evrenin bilinmesi demek her eyin
kendisinden sudur (tama) ettii zorunlu varln
bilinmesi demektir. Zorunlu varlk en yksek iyi ve
iyiliin kaynadr. Gerek varlk aslnda Tanrdr.
Gerek varlk Tanr olduundan evrenin yasalarnn
temelinde Tanrnn koymu olduu yasalar vardr.
nsan iin iyi davran bu yasalara uygun olarak
yaplan davrantr.

Bergsona gre ahlak, topluma (kapal) ve sezgiye

(ak) dayal olarak ikiye ayrlr. Topluma dayal olan
ahlak kapal ahlaktr. Kapal ahlak toplumsal
alkanlklar,
treleri,
yasalar
srdrmeyi
amalayan, kendi iine kapal olan ahlaktr. Kapal
ahlak; topluma ballndan toplumu aamayan bir
ahlak olmasndan tr evrensel nitelik kazanamaz.
Sezgiye dayal ahlak ak ahlaktr. Ak ahlak;
hareket temelini insanda bulan ve kendini toplumla
snrlamayan
ahlaktr.
Bu
insan
kendini
gelitirmesine ve zgrlemesine yneltir, bu da
ahlak evrensel bir nitelie ulatrr.

30

4. NTE AHLAK FELSEFES

FELSEFE

Yani bir eylem, bir kar veya beklenti ierisinde

yaplmsa bu eylem, koullu eylemdir ve bu eylem
ahlaki deildir. Fakat bir eylem, dev duygusu
ierisinde,
hibir kar veya beklenti ierisine
girmeden koulsuz buyruk ile yaplm ise ahlakidir.
Bir davran yaplmadan nce o davrann yapl
amac (niyeti) nemlidir. Buradaki niyet sadece
deve uygun olarak, amac kendisi iin olan salt iyiyi
(niyeti) gerekletirmektir. Salt iyi yasaya uygun
olandr. Kantn bu dncesine dev ahlak (iyi
niyet ahlak) denir.

- Spinoza: Ona gre sadece bir tane sonsuz-mutlak

cevher vardr. Her ey bu mutlak cevherden (Tanr)
tremitir ve her ey ayn zamanda Tanrnn
kendisidir. Yani Tanr ile evren bir ve zdetir
(Panteizm). nsan bu evrenin paras olduundan
aslnda zgr deildir. Gerek zgrlk, insann
kendi doasnn zorunluluunu bilmesi, buna ayak
uydurmas ve Tanrnn evrenle bir ve ayn ey
olduunun bilgisini elde etmesiyle elde edilir. Bu
bilgi; bizi gl ve erdemli klan, zgrle ulatran
gerek bilgidir. Bu bilgi, Tanry bilmek, her eyin
onun znden zorunlu olarak tremi olduunu
kavramaktr. Bu bilgi erdemin de zirvesidir.

4. Ahlak Yasasn Belirleyen zellikler Nelerdir?

Her toplumda onur, adalet, sorumluluk, namus gibi
genel olarak kabul edilen ortak deerlerin yan sra,
toplumsal yaam dzenleyen tre ve geleneklerde
vardr. Bunlar toplumdaki kamu vicdan olarak
adlandrlan ortak anlay oluturur. Kamu
vicdannn denetleyici gc vardr ve toplumsal deer
ile kurallara uygun olmayan davranlar etkiler.
Mesela; askerlik ve vergi grevleri gibi. Bu ahlakin
objektif zelliidir.

nsan tutkular ve dnce ikilemi iinde yaar.

Tutkular, gszlk ve erdemsizlik halleridir.
Tutkular iinde insan bir kledir. Dnce
durumunda ise insan zgrdr. Ahlakin grevi
dnce ile tutkular yenmektir. nsan zgrle bilgi
ile ular ve erdemli olup Tanr ve evreni bilir.
- Kant: Ona gre; evrensel ahlak yasas mmkndr.
Fakat byle bir yasa doa yasas gibi olan deil,
olmas gerekeni ieren bir yapda olmasyla
mmkndr. Bu yasa bizim iimizde varolan iradeyle
gerekleir. Bu otonomidir. Otonomi Yasas kendi
iinde olmaktr. ki, bununla birlikte zgrlk ortaya
kar. Bu, ahlaki eylemin temel artdr. Bu ahlak
yasasna uymak zorunluluk deil, bir devdir.

nsan baz davranlarn iyi, bazlarnn kt

olduunu kendiliinden dnr. yiyi ve kty,
akl ve vicdan yoluyla ayrr ve karar verir. Bu da
ahlakin bireye bal zellikleri olduunu (subjektif
zellii) gsterir. Mesela; yoksul bir kiiye, zorunlu
olmadmz halde, yardm etmemiz gibi.
5. Ahlaki Yarglarn zellikleri Nelerdir?
a) Normatif, yani kural koyucudur.
b) Yaptrm gcne sahiptir.
c) Kiiden kiiye ve toplumdan topluma deiebilir.
d) Zamanla da deiebilir.

dev; yapmay, yerine getirmeyi kendi isteimizle

stlendiimiz, sorumluluunu zerimize aldmz
bir buyruktur. Bu buyruk insan dardan koullayan
koullu buyruk (hipotetik imperatif) deildir. Bu
buyruk, bizim kendimize koyduumuz bir buyruk
anlamnda koulsuz buyruk (kategorik imperatif) tur.

E.
DEEN
DAVRANILAR
VE
DEMEYEN DEERLER
Birok insan gnlk hayatta ahlak kavramndan,
farkl eyler anlar. Bu farkl anlay kiiden kiiye
deiebildii gibi, toplumdan topluma da deiebilir.
Mesela; ticaret ahlakndan, evre ahlakndan, meslek
ahlakndan vs. bahsedilir. Bu nedenle genellikle
ahlak, greceli (rlatif) bir yapda kabul edilir. Bu
bak, ahlak deien bir yapda grmektir.

Koullu buyruk (hipotetik imperatif) belirli bir amaca

ulamak iin ne yaplmas gerektiini syleyen
buyruktur. nsann arzu ve isteklerine bal olan bu
buyruk, eylemin muhtemel sonularn dikkate alarak
ortaya kar. Koulsuz buyruk (kategorik imperatif)
ise; bir koula bal olmadan, btn insanlar iin
geerlilii olan buyruktur. nsann arzu ve isteklerine
bal olmayan bu buyruk, eylemin muhtemel
sonularn dikkate almadan, zorunlu olarak ortaya
kar. Koulsuz buyruun temelinde ilke vardr.
-

nsan deerler retebilen bir varlktr. Bu deerler

yaamdan kopuk, kitaplar ierisinde hapsolmu,
sadece birer kavram olarak kalmamaldr. Yoksa
davranlar ve deerler ayr ayr alanlar olarak
grlr. nsan, deerleri ve yaam ile bir btn
olarak ele alnmaldr. Deerler, davrann temelini
oluturur. Davran tarzlar ve iliki biimleri yaama
bal olarak farkl ekillerde ortaya kar. Bu durum
kiiden kiiye deien deerler ve onun yaps deil,
dardan akseden ekle ait olarak davranlar
olduunu ortaya koyar. Yani deien deerler deil,
aslnda davranlardr.

yle davran ki, davrann temelindeki ilke, tm

insanlar iin geerli olan evrensel ilke veya yasa
olsun.
nsanl, kendinde ve bakalarnda, bir ara
olarak deil de, her zaman bir ama olarak
grecek ekilde davran!
yle davran ki, iraden, kendisini herkes iin
geerli olan kurallar koyan bir yasa koyucu
olarak hissetsin!
31

FELSEFE
1.

SS SORULARI

Vicdan, insann kendi davranlarnn ahlka deerli

olup olmadna karar vermesine yardmc olan bir
hakemdir. Bu yeti sayesinde insan, yapp ettiklerinin
toplumda var olan deerlere uygunluu asndan
yargya varr.

4.

Bu gre gre, vicdan aadakilerden hangisi

konusunda yargya varlmasna yardmc olur?
A)
B)
C)
D)
E)

Doal veya doast olay

Gzel veya irkin nesne
Doru veya yanl bilgi
yi veya kt eylem
Basit veya karmak gr

Eylemin sonularn
Eylemde bulunan kiilerin niteliklerini
Eylemin hangi koullarda gerekletirildiini
Toplumun eylemde bulunan kiiye kar
tutumunu
E) Eylemin hangi amala yapldn
(2000-SS)

5.

Stoac gre gre, insan dnya sahnesinde yalnzca

bir oyuncudur. Oynayaca rol seemez, oyuna
mdahale edemez. Her insann bu sahne iinde ne
yapacan evrensel akl belirler. Kiinin kontrol
edebilecei tek ey vardr: kendi tavrlar ve tutkular.
nsan kendisine ne rol verilmise onunla yetinmeli;
sahip olamayaca eyler iin alk ve kskanlk
duymamaldr.
Stoaclarn bu grnn dayand
varsaym aadakilerden hangisidir?

temel

A) nsanlar, davranlarn bakalarna rnek olacak

biimde dzenlemelidirler.
B) Olaylar
nceden
kestirebilirsek
onlar
ynlendirebiliriz.
C) nsann, kendine braklm kk bir alan
dnda, kar konulamaz bir yazgs vardr.
D) Erdem, zgr iradenin ahlaka iyi olana
ynelmesidir.
E) Duyularn bize salad bilgiler ile akln
salad bilgiler srekli atr.

nsan eylemlerinden sorumludur.

Eylemlerimiz bizi mutlulua gtrmelidir.
Eylemin deeri, bireye salad faydayla llr.
Hukuk kurallar ahlk kurallarna uygun
olmaldr.
E) yi ve kt, greceli kavramlar olduu iin bunlar
hakknda yargya varmak gtr.
(2001-SS)
6.

Bir dnre gre ahlki deerler doru ya da yanl,

bireylerin kanlarndan bamsz olarak belirler.
rnein ldrmek ktdr. yargs, tpk genin
i alarnn toplam 180 dir. yargs gibi, doruluu
insanlarn duygu ve eilimlerine gre deimeyen bir
yargdr.
Bu dnr, ahlk deerlerinde hangi zelliin
bulunduunu ne srmektedir?
A)
B)
C)
D)
E)

Yaptmz her eylem dnyamz ekillendirir. Her

eylemimizle, aslnda ne istediimize, dnyann nasl
bir yer olmas gerektiine ilikin zihinsel tasarmz
ortaya koyarz. Yaptmz her eylem, insan olmaya
ilikin bir deeri korur veya o deere zarar verir.
rnein yoksul birine yardm ederken aslnda
yaptmz; Herkes muhta durumdaki kiilere
yardm etmelidir. demektir. Bunu dnyann her yeri
ve herkes iin her durumda talep ederiz. Tersine, eer
hrszlk yapyorsak veya herhangi bir tr hrszla
gz yumuyorsak bu; Hrszlk yapmak iyi bir eydir
ve dnyann herhangi bir yerinde, herhangi bir kimse
hrszlk yapabilir. demektir. Bu durumda artk;
Hrszlk ktdr. deme olanamz ortadan kalkar.
Bu parada savunulan gr aadakilerin
hangisiyle zetlenebilir?
A)
B)
C)
D)

(1999-SS)

3.

Faydac ahlak anlayna gre, en ok sayda insana en

byk lde mutluluk salayan eylem, ahlaki
bakmdan doru eylemdir. Dolaysyla bir eylemi
doru veya yanl olarak deerlendirmek iin
ncelikle o eylemin, ilgili kiilerin tmne salad
hazlara ve getirdii aclara bakmak gerekir.
Bu paraya gre, faydac ahlak anlay bir
eylemin ahlaki bakmdan doru olup olmadn
deerlendirirken aadakilerden hangisini lt
alr?
A)
B)
C)
D)

(1999-SS-PTAL)

2.

4. NTE-AHLAK FELSEFES

Erdemli yaamann bir arac olma

Tanmlanamaz nitelikte olma
Zamanla deime
Nesnel olma
nsanlar arasndaki ilikileri ynlendirme
(1999-SS)

Erdemli insan, yalnzca erdemli olma zelliklerini

tayp bunun bilincinde olan insan deildir;
eylemleriyle
de
sahip
olduu
erdemleri
yanstabilmelidir. amzda, erdemler zerine
konuulup, erdemli olmaya ait bilgiler retilmesine
karn, insanlarn eylemleri ve szleri birbirini
tutmamaktadr. Erdemli insan, bilgisi ile yapt,
dncesi ile eylemi arasnda boluk olmayan
insandr.
Bu
parada
erdemin
hangi
yn
vurgulanmaktadr?
A) Gzlemlenebilmesinin ok zor olduu
B) Eylem alanna da tanmas gerektii
C) Ancak bilgili kimselerin sahip olabilecei
D) Sonucunun kiiye bir baar olarak dnmesi
gerektii
E) Mutluluk verdii lde deerli saylaca
(2001-SS)

32

FELSEFE
7.

SS SORULARI

nsan deerlidir. nk doutan getirdii potansiyel

ona "iyi insan" olabilme olana sunar. Yani kii
uygun ortamda yeterli eitim alarak yetitiinde,
herhangi bir alanda baarl olabilir, o alanda
yaptklaryla insanla katkda bulunabilir.
Bu paraya gre, insan
aadakilerden hangisidir?

"deerli"

4. NTE-AHLAK FELSEFES

10. Ahlaki yaammzda, sezgisel anlay en yksek

kavraylar iin zorunludur. Sadece kurallara mekanik
bir biimde uyma ya da kalplara yknme bizi uzaa
gtrmez. Yaama sanat, eski rollerin bir provas
deildir.
Bu gr benimseyen bir kiinin aadakilerden
hangisini reddetmesi beklenir?

yapan

A) Hangi alanda uzmanlaacana kendi iradesiyle

karar verebilmesi
B) yiyle kty ayrt edebilmesi
C) Uygun koullar salandnda insanla hizmet
edebilecek yetenekte olmas
D) zelliklerinin bir ksmn doutan getirmi
olmas
E) Her koulda zorluklarn stesinden gelebilecek
potansiyele sahip olmas

A)
B)
C)
D)
E)

Etik yaamn varln

Sezgisel kavraylarn nemini
Yaama sanatnn varln
Kurallarn zamanla deitiini
Evrensel ahlak yasasnn varln
(2004-SS)

(2002-SS)
8.

11. Bergson, okura vermek istedii her eyi yaymlam

olduunu belirterek bundan sonra yazdklar arasnda
bulunabilecek her trl metnin, metin parasnn kendi
istei dnda yaymlanmasn yasaklamtr. Fakat
lmnden sonra, bu yasak inenmitir. Bergson'un
topluma mal olduu ne srlm ve baz konularn
akla kavuabilecei dnlerek birok yazs
yaymlanmtr. Byle bir tutum hakl grlebilir; ama
etik adan da bizi rahatsz eder.

Dnyada ktlk, ou zaman bilmemekten

kaynaklanr. Tek bana iyi niyet, iyiyi istemek bir
eylemin iyi sonu vermesi iin yeterli deildir. Sadece
iyiyi istemekten yola kan bir eylem, eer bilgiyle
aydnlatlmamsa, kty istemek kadar zarar
verebilir.
Bu parada savunulan gr aadakilerden
hangisidir?

Parada sz edilen tutumun etik adan rahatsz

edici olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir?

A) yiyi istemek, iyinin gereklemesi iin yeterli

olmasa da ahlaki bir grevdir.
B) Kt niyetle yaplan bir eylem de yarar
salayabilir.
C) Bilgiye dayal her eylem, iyi niyetle yaplmam
olsa da iyi eylemdir.
D) yinin
gereklemesi
iin,
hem
iyinin
amalanmas hem de bilgiden yararlanlmas
gerekir.
E) nsanlk deerlerini korumak ve yceltmek
amacyla yaplan her eylem, iyi eylemdir.

Tarihi zorunluluklarn dikkate alnmas

Toplum yararnn gzetilmemesi
Baz konularn akla kavuturulmas
Filozoflarn topluma mal olmu kiiler olarak
dlmesi
E) Kii haklarnn gz ard edilmesi

A)
B)
C)
D)

(2005-SS)

(2002-SS)
9.

Bir kii bir eylemin kendini haksz duruma

dreceini bile bile o eylemi yapyorsa, bu kii
bilinli olarak hakszdr. te yandan hakszlk
alkanlk haline geldiinde, hakszlktan kanmann
kiinin elinde olmad da bir gerektir. Fakat yine de
kii alkanlklarndan sorumludur; nk o,
alkanlklarnn gerek yaratcsdr. Her ne kadar
eylemin yinelenmesi alkanla neden olsa da
eylemin dayand zgrlktr.
Bu parada savunulan grn
dnce aadakilerden hangisidir?

12. Bir ocuk aaca kmak ister ve siz bunu

yasaklarsanz, ok fkelenir. Oysa deneyip
trmanamayacan
kendisi
anlarsa,
fiziksel
olanakszln kabullenir.
Bu paraya dayanarak aadaki genellemelerden
hangisine ulalabilir?
A) zgrln snrlar topluma gre deiir.
B) Toplumun yararn gz nnde bulundurarak
kiisel zgrlkleri snrlandrmak gerekir.
C) Amaca ulamak isteyen kimse her yolu dener.
D) Yasalar toplumun rflerine gre hazrlanmaldr.
E) zgrln karsndaki toplumsal engeller
tepkiye neden olur.

temelindeki

A) Alkanlklar yaam kolaylatrr.

B) Toplum,
bireylere
sorumluluklarn
hatrlatmaldr.
C) Haksz eylemleri yapanlar cezalandrlmaldr.
D) Snrsz zgrlk olumsuzluklarn nedenidir.
E) nsan, ahlakla ilgili eylemlerinde zgrdr.

(2005-SS)

(2003-SS)
33

FELSEFE

SS SORULARI

13. yiyi isteyen, iyinin ne olduunu bilenden daha

gvendedir. nk ilki hata yapsa da hep hogryle
karlanr; ikincisinin hatalarysa ou kez affedilmez.
yinin ne olduunu bilenin hatalarnn hogryle
karlanmay
aadakilerden
hangisine
balanabilir?
A)
B)
C)
D)
E)

14.

Hata yapabileceini kabullenmesine

Vicdann rahatlatmaya almasna
Yanl bile bile yapyor olmasna
Bakalarnn sorumluluunu stlenmesine
Toplumsal deerleri nemsemesine
(2005-SS)

Ac ekenlere acmak insanca bir eydir. Herkese

yarar acmak ve herkes acmasn bilmelidir. Yaras
olanlarla duygu ortakl, gerekten ahlaki bir
yaklamdr.
Bunlar syleyen kiiye gre, ahlaki eylemin amac
aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

Doru bilgiye ulama

Yarar elde etme
devini yerine getirme
Mutlulua ulama
Bakalarn anlama
(2006-SS)

15. Yapt iyilii bakalar duysun diye, kendine daha

fazla deer verilsin diye yapan veya doruluu
dillerde dolamak kouluyla doru olan adamdan pek
hayr gelmez. Oysa sanyorum Ahmet birok onurlu i
grd. Fakat imdiye kadar bu ileri o kadar gizli tuttu
ki onlardan sz etmiyorsam su benim deildir.
Ahmeti erdemli klan parlak grnmek istei deil,
parlak iler grmesidir.
Bu paraya gre, iyi iler yapan birinin erdemli
olmas aadakilerden hangisine baldr?
A)
B)
C)
D)
E)

yi olarak anlmasna
Gsteriten saknmasna
Vicdanen rahat olmasna
yiyi istemesine
Doru adam olmasna
(2007-SS)

16. Okunu hedeften teye atan oku, okunu hedefe

ulatramayan okudan daha baarl saylmaz. nsann
gz karanlkta da iyi grmez, fazla kta da. yiliin
ars olmaz, ar oldu mu zaten iyi deil demektir.
Erdemli kii bunlarn farknda olan kiidir.
Bu parada sz edilen farkndalk durumu
aadakilerden hangisiyle ilikilendirilebilir?
A)
B)
C)
D)
E)

Amaca sahip olmayla

Ktlkten kanmayla
steklerini bastrmayla
Kendini dnmeyle
ll olmayla

17. Ahlak felsefesinde nesnelcilikte, deerlerin d

dnyada, onlara ilikin kavraymzdan ayr ve
bamsz olarak var olduu ve bunlarn insan
tarafndan bilinebilecei ileri srlr. Deerlerin
ahlaki yarglar ve eylemleri belirleyen ilkeler olarak
kullanlmak durumunda olduu ve nesnelerle
eylemlerin, kendilerinde insandan bamsz olarak var
olan bir nitelikten dolay iyi ya da deerli olduu
savunulur.
Bu paraya gre bir eylemin iyi ya da deerli
olmas aadakilerden hangisiyle aklanabilir?
Kiiye yarar salamasyla
Evrensel ahlak yasasna uygun olmasyla
Kiinin zgr iradesine bal olmasyla
zgrln sorumluluk gerektirdii dncesine
uygun olmasyla
E) Kiinin, yle davranmasnn devi olduunu
dnmesiyle
(2009-SS)
A)
B)
C)
D)

18. Pariste gen bir adam her gn ayn frndan bayat

ekmek alr. Bayat ekmek taze ekmein yar fiyatna
satlmaktadr. Frnc, mterisinin houna gideceini
dndnden bir gn ekmei, iine tereya srerek
verir. Ertesi gn gen adam fkeyle frna gelir. Niin
byle bir ey yaptn? Gnlerce uratm proje yal
ekmek yznden mahvoldu. Ben bayat ekmei
izimin hatal yerlerini silmekte kullanyordum. der.
Bu para ahlaki eylemle ilgili aadaki
yarglardan hangisini destekler niteliktedir?
yilii ve ktl belirleyen, eylemdir.
Erdemli olmak ahlaki karara baldr.
Ahlaki karar ahlaki eylemden nce gelir.
Doru davranmak, erdemli olmak anlamna
gelmez.
E) Niyetin iyi olmas eylemin iyi olmasn salamaz.
A)
B)
C)
D)

(2010-YGS)
19. Nasrettin Hoca bir gn oluyla birlikte ehre gitmek
zere yola kar. ehre birok kyn iinden geilerek
gidilmektedir. Hoca eein zerinde, olu da
yryerek onu takip eder. lk kyden geerken
kyller Koskoca adam eee binmi, kck
ocuu yrtmeye utanmyor! diye knarlar. Sonraki
kyden geerken Hoca yrr, olu da eein
zerindedir. Oradaki kyller de Gryor musun
saygsz ocuu, koca adam yrtyor. derler.
nc kyde Hoca ve ocuk eee birlikte biner, bu
kez de eee acmyorlar diye sulanrlar. Drdnc
kyde ocuk da Hoca da yrr, knanmaktan
nasiplerini alrlar. Beinci kyde Hoca ve olu eei
birlikte tamalarna karn knanma durumu
deimez.
Bu para ahlak felsefesinin temel problemlerinden
hangisinin soruturulmasnda rnek verilebilir?
A)
B)
C)
D)
E)

(2008-SS)

CEVAP ANAHTARI: 1- D
11- E 12- E 13- C 14- E

2- C
15- B

3- D
16- E

34
4- A
17-B

4. NTE-AHLAK FELSEFES

5- A
18-E

Tm davranlar ahlakla m ilgilidir?

Aklla erdem arasnda nasl bir iliki vardr?
Ahlakta her zaman iyi niyet yeterli midir?
Mutlak iyiye ulamak mmkn mdr?
Bireylerin vicdanl olmasnn, ahlaki eylemde
ilevi nedir?
(2011-YGS)

6- B
19-D

7- C

8- D

9- E

10- E

5. NTE SANAT FELSEFES

FELSEFE

Estetik haz: Estetik bir znenin; estetik bir tavrla,

estetik nesneye yaklamas sonucunda duyduu
estetik heyecan veya duygudur.

Not: Bu niteden, 19992011 aras gerekleen SS

snavlarnda toplam 17 soru sorulmutur.
A. ESTETK VE SANAT FELSEFES
Estetik; gzelin ne olduunu sorgulayan ve bunun
bilgisine ulamaya alan felsefe daldr. Sanat
felsefesi ise, insann meydana getirdii eserleri (sanat
yaptlarn) ele alan, sanatn ne olduunu sorgulayan,
sanatnn etkinliini inceleyen felsefe daldr. Estetik
hem doadaki hem de sanattaki gzeli sorgularken,
sanat felsefesi ise sadece sanattaki gzellii sorgular.
Bu bakmdan estetik daha kapsamldr.

Estetik yarg: znenin sanat eseri (nesne) hakknda

gzel veya ho olduu ynnde bir yargda
bulunmasdr.
Gzellik: Gzellik bir beeni yargsdr. Gzellik
estetik znenin estetik nesneden holanma ve beeni
duygusudur.
Ho: nsann duygularn okayan gzelliktir. Zevk
veren, beenilen.

Estetiin temel sorular; Gzellik nedir? Gzeli gzel

yapan faktrler nelerdir? Bu faktrler znede mi
yoksa nesnede mi bulunur? gibi sorulardr.

Yce: Byk, ulu, ulvi. Hayranlk uyandran,

ulalmas zor olan ey.
Sanat eseri: Sanatnn yaratclk ve ustalk sonucu
ortaya kard eser.

B. SANAT FELSEFE LKS

Sanat, en genel anlamyla sanatnn anlatmak
istedii
eyi,
biim
verme
yntemiyle
gerekletirme abasdr. Sanat felsefe adan
incelemekle sanat felsefesi ortaya kmtr.

Taklit: Sanatnn bir eyi benzetme yoluyla eserine

aktarmasdr.

Sanat ile felsefe arasndaki ortak zellikler unlardr:

Felsefe gibi sanatta insana zg bir etkinliktir.
Felsefe de sanat da; doay ve insan varln
konu edinir.
Her ikisinin de zorunlu olarak uymalar gereken
belirli bir yntemleri yoktur.
Her ikisinin de nermeleri dar anlamda
dorulanamaz bir yapdadr, yani olgusal olarak
dorulanmalar mmkn deildir. Bir sanat eseri,
yaps bakmndan doru veya yanl olamaz.
Her ikisinden doan rnler insanda bir haz
uyandrr.

. SANATI AIKLAYAN FELSEF GRLER

Felsefe asndan sanata bakldnda, temelde

sanatn ne olduu, sanat eserinin nasl olutuu
sorular hep sorularak tartlmtr. Felsefe tarihinde
bu soruya genel olarak farkl cevap verilmitir.
1. Taklit Olarak Sanat: Bu yaklama gre sanat
gereklikte (doada) var olan bir eyi eserinde taklit
eder. Burada esas olan, sanatnn ele ald konuyu
iyi
yanstmasdr.
Temsilcileri
Platon
ve
Aristotelestir.
Platon: Ona gre evren,
duyular (grnler,
gerekler) evreni ve idealar evreni diye ikiye ayrlr.
Sanat, duyular dnyasnda bulunan nesneleri taklit
eder. Fakat Platona gre, duyular dnyasndaki
varlklar, gerek deildir, bu tr taklit sonucu oluan
eser iyi ve gerek sanat eseri saylamaz. Ona gre;
gerek sanat eseri, idealar dnyasndaki varlklar
taklit etmekle ortaya konulabilir. nk idealar
dnyasndaki varlklar, gerek varlklardr. Demek ki,
sanat grnen evrendeki gzeli deil de, gzelin
ideasn taklit etmelidir. Sanat gzel ideasn taklit
edebildii lde eseri, gerek ve iyi bir sanat eseri
saylr.

Sanat ve felsefe arasndaki en nemli fark,

felsefenin dnceye dayal evrensel bir bilgi olma
iddiasna karlk sanatn duygulara dayanan bir
faaliyet olmasdr.
Verdii eserler bakmndan sanat ile zanaat da
birbirinden ayrmak gerekir. Zanaatta, faydaya dayal
rnler ortaya koyulurken, sanatta faydadan ziyade
sanatsal (estetik) kaygya dayal rnler ortaya
koyulur. Yani; belli bir menfaat ve maddi gelir
salamak amacyla yaplan rnler zanaat rndr.
Bir sanat eserinin estetik deer kazanabilmesi iin,
hibir kar dnmeden o objeden haz duyan ve onu
takdir eden estetik sjelerin bulunmas gerekir.

Aristoteles: Ona gre de, sanat doay taklit eder.

Ama nesneleri olduklar gibi deil, olmalar gerektii
gibi yanstabilmelidir. Bu ynyle sanatn ahlaki bir
yn vardr. nk sanat, sanat eserini
olutururken youn duygular yaayarak ruhunu
arndrr. Aristoya gre sanat, doadaki eksikliin
tamamlanmasdr. Ancak o zaman sanat yapt deerli
olacaktr.

C. SANAT FELSEFESNN KAVRAMLARI

Obje: Sanatta konu olan nesne, varlk.
Suje: Sanatla ilgilenen, sanattan anlayan kii.
Estetik tavr: Sanatla uraan ve ondan anlayan
kiinin sanat eserine kar gsterdii tavrdr.
35

5. NTE SANAT FELSEFES

FELSEFE
2. Yaratma Olarak Sanat: Bu yaklama gre
sanat hibir zaman doay taklit etmez, nk
doada mkemmellik yoktur. Mkemmellii arayan
sanat, doada var olmayan bir eyi yaratmaldr.
nk mkemmellik, gerekte var olmayan, fakat
ideal olan bir eydir. Mkemmellii ve ideali,
sanat, hayal gcn ve yaratc yann kullanarak
(kendinden bir eyler katarak) oluturur. Yani bu
yaklama gre, gerek ve iyi bir sanat eseri,
sanatnn hayal gcn kullanarak oluturduu
eserdir. Temsilcileri Croce (1866-1952) ve Schelling
(1775-1854)tir.

Doadaki gzellik, estetik zneden (insandan)

bamsz olarak vardr. Yani verilmi gzelliktir
(nesnelci gr). Mesela, gnein deniz zerinden
douu ve bat doann bir gzelliidir. Sanattaki
gzellik insan yaratclnn bir sonucu olarak,
sonradan ortaya kan bir gzelliktir. nsann estetik
bak olmadan gzellik olamaz. nk onu
beenecek zneye ihtiya vardr (znelci gr).
Gzellii filozoflar hep farkl tanmlamtr. Gzellik
nedir? sorusunu ilk kez ele alan filozof Platon
olmutur. Platona gre gzellik ideadr. Varlklar
gzel ideasndan pay ald lde gzeldirler. Ona
gre gzellik, kiiden kiiye ve adan aa
deimeyen bir deerdir. Aristotelese gre gzellik,
matematiksel olarak orantl ve ll olandr.
Plotinusa gre gzellik, ilahi akln evrende
masdr. Kanta gre gzellik, hibir kar
gzetmeksizin holanmaktr. Schillere gre gzellik,
akln ve duyularn ekillenmesidir. Hegele gre
gzellik, Geistin nesnelerde grnmesidir.

Croce: Ona gre sanat eseri, sanatnn hayal

gcyle olup biter. Sanat eserinde yaratma sadece o
sanatya aittir. nk sanat, eserini olutururken
yaad duygular bir daha yaayamaz ve ayn
duygular bir bakas da aynen yaayamaz. Bu
nedenle sanat eseri zgndr yani tek ve esizdir.
Schelling: Ona gre insann yaad a ve toplum
sanatnn sanat yaptn oluturmasnda etkilidir.
Toplumda yaanan olaylar aynen bir daha tekrar
edilemez. Bundan dolay sanat eserleri, birbirine
benzeyemez, yani sanat eseri tek ve esizdir.

2. Gzelliin eitli Kavramlarla likisi

a) Gzellik Doruluk (Hakikat) likisi: Platona
gre gzellik ve doruluk ayndr, nk her ikisi de
varln zn ifade eder. Kanta gre, ikisi ayr
eylerdir. Bir yargnn, bilginin bir zellii olan
doruluk aklla bilinebilir. Doruluk kavram ve
soyutlanma ile ilgilidir. Gzellik ise, aklmzdan ok
duygularmza ve hayal gcmze dayanr. Gzel
olan ey somuttur. Doruluk bir mantk yargs,
gzellik ise bir deer (beeni) yargsdr.

3. Oyun Olarak Sanat: Bu yaklama gre sanat ile

oyun arasnda bir takm benzerlikler vardr.

Her iki etkinlik yarar amac gdlmeden yaplr.

Her ikisi de insan gndelik yaamn
skntlardan,
kayglarndan
uzaklatrarak,
insann adeta kendisini unutmasn salar.
Her ikisinde de d dnyaya yani hayal dnyasna
ynelme olur. Bu dnya iinde, insan mutlak
zgr olur.

b) Gzellik yi likisi: yi kavram ahlaki bir

deer tar. yi dncesi amaca baldr. Gzellikte
amaca yer yoktur. Bir eserin iyilik ve yararndan nce
gzelliini fark ederiz. Yani ikisi farkl eylerdir. Bir
insan tabloya gzeldir der fakat iyidir diyemez.
Kanta gre ikisi ayr eylerdir. Gzellik, duygusal
olanla ilgili durum iken, iyilik aklla kavranan bir
kavramdr. Gzelde, hibir yasaya ballk yoktur.
Oysa iyilikte ahlaki bakmdan yasaya ballk vardr.
Platona gre, iyi idealarn ideasdr. Bundan dolay
zorunlu olarak gzellik, iyilik ideasndan pay alr.
Dolaysyla iyilik ve gzellik zde ve ayn eylerdir.

Friedrich Schiller (1759-1805): Ona gre, nsan

oynad srece insandr. Schillere gre insan,
gerek zgrle ancak sanat yoluyla ulaabilir.
nsan sanatla urarken, kendini zamandan
koparlm gibi hisseder. Bu ise oyun oynarken
zamann nasl getiini fark etmeyiimize benzer.
Biz, insanlmzn burada, d kuvvetlerin darbesine
maruz kalmam denecek kadar, saf ve tam olarak
ortaya ktn anlarz.
D. GZELLN KAYNAI NEDR?
1. Gzellik Problemi: Estetikte gzelin sistemli
bir ekilde sorgulanmaya balanmas ilk kez
Baumgartenle (1714-1762) birlikte olmutur. Fakat
gzele ilikin ilk felsefi sorgulamalar, lk aa
kadar uzanr.

c) Gzellik Ho likisi: Kanta gre gzellik ve

ho kavramlar farkl eylerdir. Gzel olan ey hoa
gidebilir. Fakat gzel, ho olandan ibaret deildir.
Ayrca her hoa giden eye, gzeldir diyemeyiz.
rnein; alk, susuzluk, dinlenme gibi bedensel
ihtiyalarn giderilmesi hotur, ama bunlara gzeldir
diyemeyiz. Kanta gre ho olann nesnel bir lt
yoktur, yani kiiden kiiye deiebilir. Fakat gzel
olan, kiisel deerlendirmelerden bamszdr, nesnel
olarak yani gzel olduu iin gzeldir.

Sanatlar ve filozoflar gzelliin ne olduu ve

kaynann ne olduu sorusuna cevap verebilmek iin
ncelikle doadaki gzellikle sanattaki gzellii
birbirinden ayrt etmitir.
36

5. NTE SANAT FELSEFES

FELSEFE
d) Gzellik Faydal likisi: Antik yunan
filozoflar gzel ve fayday ayn saymlar. Onlara
gre faydal olan gzel, gzel olan iyi ve ayn
zamanda faydaldr. Oysa Kant, gzel ve iyiyi
birbirinden ayrnca gzel ile faydal arasndaki
balar da kopmutur. Yani gzellik ile fayda farkl
eylerdir. Gzel daima gzeldir, ama faydal olan
geicidir, kiiden kiiye deiir. Mesela bir tabloya
gzeldir deriz, fakat buna faydaldr diyemeyiz. Ayn
ekilde tpta kullanlan baz tedavi yntemleri ve
ilalar faydaldr, ama bunlara gzeldir diyemeyiz.

Sanat Eserinin zellikleri

1. Sanat eseri kiiseldir. Yani o eseri ortaya koyan
kiiden izler tar.
2. Sanat eseri yaratclk gerektirir.
3. Sanat eseri estetik kaygyla retilir yani yarar
amac gdlmez (Estetik kaygllk).
4. Sanat eseri zgndr; yani esiz ve tektir. Yani
bir daha ei benzeri olmayandr (Orjinallik).
5. Sanat eseri kalcdr. Sanat eserinin bizde
uyandrd haz hayatmza etki edebilecek kadar
kalcdr.
6. Sanat eseri evrenseldir. Ortaya konan rn tm
insanln ortak maldr.

e) Gzellik Yce likisi: Aristoteles ve Kant

ikisinin farkl eyler olduunu savunur. Aristotelese
gre hayal gcmzn snrlarn zorlayan ok byk
dalar, denizler ycedir. Gzel olanda dzen, oran,
uyum gibi zellikler bulunurken, yce olanda belirli
lleri aan snrszlk ve sonsuzluk dile getirilir.
Kanta gre, gzelliin snrl bir bykl vardr,
oysa ycenin snrsz bykl vardr (evren gibi).
Gzel karsnda heyecanlanrz. Yce karsnda
hayranlk ve sayg duyarz.

G. ORTAK ESTETK YARGILAR

1. Ortak Estetik Yarglarn Varln Reddedenler
(znelci Gr): Sanat eseri, deerini, insanda
uyandrd duygulardan, yaantlardan alr. Yoksa
bu kendi bana tad bir nitelik deildir. Nesne,
kendi bana gzel olamaz. Her insann yaantlar
farkldr. Dolaysyla ortak estetik yarglar olamaz.
Temsilcisi B. Croce (1866-1952)dir.

E. GZELLN NTELKLER
Gzelliin objektif ve subjektif nitelikleri vardr.
Subjektif nitelikler; kiiden kiiye, toplumlara ve
yzyllara gre deiir. Objektif nitelikler isel ve
dsal olarak ikiye ayrlr.

Croce: Ona gre her sanat kendi duyumlarn ve

izlenimlerini alr, bunlar ruhunda bir senteze tabi
tutarak onlar kendine zg bir ekilde eserinde ifade
eder. Her ifade sanatnn kendi ruhunda yaad
zgn estetik yaantlardr. Her insann yaantlar da
farkldr. Bu yaantlar bir defaya mahsustur. Bir
daha asla yaanamaz. Bu nedenle, estetik yarglar
zneldir ve ortak estetik yarglar oluturamayz.

1. Gzelliin sel Nitelikleri:

Bir eserin gzel olmas, onun temsil ettii ideyi
yanstt oranda artar. Gzel bir ey, idesine,
zne, kavramna uygun olan eydir.
Gzel eser, temsil ettii eyin tipine bir btn
olarak uygun olmaldr.
Bir eyin gzel olabilmesi iin canl ve anlatm
gc yksek olmaldr.

2. Ortak Estetik Yarglarn Varln Kabul

Edenler (Nesnelci Gr): Sanat eseri gzellik
deerini kendisinde tar. Gzellik, insandan
bamsz olarak vardr. Bir nesne gzelse, insan olsa
da olmasa da gzel olacaktr. Bu nedenle ortak estetik
yarglar vardr. Temsilcileri Platon ve Kanttr.

2. Gzelliin Dsal (Biimsel) Nitelikleri:

Orant ve simetri: Gzel, unsurlarn orantl
olarak birlemesidir. Orantsz ey gzel olamaz.
Gzel olan bir btnn paralar arasnda lye
dayal bir dzen olmas da simetridir.
Uyum (harmoni): Btn gzellikler iin,
paralarn uyumlu birlemesi nemlidir. Zaten
uyum olmaz ise gzellik de kalmaz, btn de.

Platon: Gzel, bir idea olarak gerekten vardr.

dealar, dier zellikleri yannda kendinden gzeldir.
Asl gzellik, hibir zaman deimeyen gereklik
olan gzellik ideasdr. Akl sahibi her varlk iin
gzel ideas ortaktr. nk o aklla kavranr.
Kant: Duygusal beeniye dayanan baz yarglarn
tamamen snrl ve kiisel yarglar olduunu, ama
gerek estetik yarglarn duygusal ve kiisel olmaktan
kp, dnsel, zorunlu ve genel geerli hale
geldiini syler. O, beeni yarglarnn insanlarn
ortak estetik duygusuna dayandn ve insanlar
arasnda ortak estetik yarglarn bulunduunu
savunur. Kanta gre u tablo gzeldir. yargsn
verdirten duygu her insanda ortaktr; bu duygu znel
deildir. nk gzelin beenisi karsz ve zgn
bir hazdr. Bu hazla her insan sanat eserine
yneldiinde ayn gzellii grecek ve ortak estetik
yarglara ulaacaktr.

F. SANAT ESER VE ZELLKLER

Sanat eseri suje ile obje arasndaki estetik ilikiden
doar. Sanat eseri, bir tasarm (yaratc hayal gc)
sonucu ortaya kar. Bir tiyatro oyunu, bir heykel, bir
tablo, bir mzik paras vb. birer sanat eseridir. Sanat
eserlerini meydana getiren kiilere sanat denir.
Sanat eserini meydana getiren, unsur vardr:
Sanat, sanat eseri ve sanat eserini anlayp takdir
eden kiiler (almlayc, suje).
37

FELSEFE
1.

SS SORULARI

Egedeki bir koyu, tasarlad otele uygun olduu iin

gzel bulan bir mimar ya da incelemek istedii
canllar barndrd iin beenen bir biyolog estetik
bir tavr iinde deildir. Ayn koyu, yalnzca, kyya
vuran dalgalarn izlerinden, yamataki ormann suya
yansmasndan etkilenerek beenen bir kiinin bu tavr
estetiktir.

3.

Buna gre, aadakilerden hangisi estetik tavrn

belirleyici bir zelliidir?
A) Kiinin bir nesneyi kendi ltlerine dayanarak
beenmesi
B) Kiinin houna giden bir nesnenin ounluk
tarafndan da beeniliyor olmas
C) Kiinin, ilgi duyduu nesneye kar gzetmeyen
bir beeni ile ynelmesi
D) Kiinin beenisinin nesnenin btnne deil,
belirli zelliklerine ynelik olmas
E) Kiinin bir nesne ile ilgili beenisini bakalaryla
paylamak istemesi

Bir tabloda gkyznn mavi, otun yeil olmasn

bekleyen kimseler, tabloda baka renkler grnce
arrlar. Oysa, mavi gk ve yeil ayrlara ilikin her
eyi unutmay bir denesek; dnyaya sanki baka bir
gezegenden imdi gelmiesine bakp onu ilk grm
gibi olsak, ite o zaman nesneler deiik renklerle
grnrlerdi bize. Ressamlar da bazen baka bir
gezegenden gelmi gibi, dnyay yepyeni bir gzle
grmemizi isterler. Bize, doadaki varlklarn
gzelliklerini grmeyi retenler de onlardr. Onlar
izleyip, onlardan bir eyler renirsek, pencereden
dar bakmak bile heyecan verici bir servene
dnecektir.
Bu parada, sanat eserinin hangi zellii
vurgulanmaktadr?
Sadece, gzel olmas amacyla yaplmas
Bir benzerinin olmamas
Belirli bir sanat akmnn izlerini tamas
Sanatnn z ve biim arasnda kurduu
dengenin bir sonucu olmas
E) Dnyay, alk olunandan farkl bir anlayla
yanstmas
(2000-SS)
A)
B)
C)
D)

(1999-SS-PTAL)
4.

2.

5. NTE-SANAT FELSEFES

Estetik, gzel zerine dnme abasdr. Refik

Fersann bir saz semaisi, Mikelanjn bir heykeli
gzel olduu, bizde ho ve soylu duygular
uyandrd gibi, bir atn yry veya bir kentin
sokaklar da gzel olabilir ve bizde benzeri duygular
uyandrabilir. Estetik, gzeli btn alanlarda, sanat
felsefesi ise yalnzca sanat yaptlar erevesi iinde
sorgular. Baka bir deyile, sanat felsefesi, estetiin
kavram ve problemlerini snrl bir alanda inceler.

Estetik beenilerin tartlamayaca sz doru

olabilir; ama bu, beeninin geliebilecei dorusunu
da dlamamaldr. Bunu, herkes, herhangi bir alanda,
gnlk yaantsndan karabilir. rnein, deiik
mzik trleri dinlemekten pek keyif almayan birisi,
mziin dier trlerini inceleyecek vakit, istek ve
frsat bulsa, yeledii tr ve tarzlar yanlmadan ayrt
edecek dzeye gelebilir; artan bilgisi de mzikten
daha ince tatlar almasna katkda bulunabilir. Ayn
ekilde bir kii deiik minyatrleri seyrede seyrede
minyatr sanat konusunda bir anlaya ve seicilie
ulaabilir.
Bu paraya dayanarak aadaki yarglardan
hangisine varlabilir?
A) Sanat hakknda bilgi sahibi olmak iin sanata
eletirel bakmak gerekir.
B) Yapm ok zaman ve emek gerektiren yaptlar
ounluk tarafndan beenilir.
C) Sanat yaptlar ancak o rn yaratan sanatlar
tarafndan aklanabilir.
D) zerinde gr birliine varlan yaptlarn
sanatsal deeri vardr.
E) Sanattaki beeni, karlalan eserler eitlendike
geliir.
(2001-SS)

Bu paraya dayanarak aadaki yarglardan

hangisine ulalamaz?
A) Gzellik sanat ile snrl deildir; baka
alanlarda da sz konusudur.
B) Estetik, doadaki veya evremizdeki bir olayn
gzel olup olmadn sorgulayabilir.
C) Sanat felsefesinde ele alnan baz kavramlar,
estetiin kapsamna da girer.
D) Gzel, hem estetiin hem de sanat felsefesinin
konusu olabilir.
E) Sanat yapt doadaki gzelin, sanatnn
yorumuyla yanstlmasdr.
(1999 SS)

5.

Byk bir sanat yapt karsnda kii, dnyaya bak

asnn genilediini, hem dnyay hem de kendi
benliini kavraynn derinlik kazandn grr. Yeni
bir k altnda bakar her eye, birok eyi ilk kez
grr; ama hep olgunlaarak bakar. Her yaptn
dnyas, bir bakma, onu alglayann dnyasyla
btnleir; iki dnyann karlkl alveriinden kendi
benliinin aydnlandn gzler kii.
Bu parada bir sanat yaptnn hangi zellii
vurgulanmaktadr?
A)
B)
C)
D)
E)

nsan doasn yanstmas

Sanatnn duygularn dile getirmesi
zleyen kiiyi gelitirmesi
Bir einin daha bulunmamas
Bir yarar gzetilerek yaplmamas
(2001-SS)

38

FELSEFE
6.

SS SORULARI

nsan olarak yaantlarmz ve i dnyamz

bilinmeyenlerle,
kefedilmemiliklerle
doludur.
Sanat, insann i dnyasn kefetmeye, adlandrmaya
alr. Sanat yaptnda okursa, seyirciye, dinleyiciye
sunulan, onun iin yeni olan bir yorumdur. Bir iir,
bir resim, bir senfoni insan iin hep yeni bir keif,
yeni bir adlandrmadr. Gerekten de bir sanat
yaptyla ilk kez karlatnda insan artan budur.

9.

A)
B)
C)
D)
E)

A) Dnyay eletirel bir bak asyla yanstmasna

B) nsann anlayamadklar karsnda duyduu
korkuyu gidermesine
C) nsan, nceden farkna varamadyla kar
karya getirmesine
D) nsana ho duygular yaatmasna
E) Baka sanat yaptlarnda ele alnmam bir
konuyu ilemesine
(2002-SS)

10. Ben elime fray alp resim yapan biri deilim. Gene
de usta ellerden kma grsel yaptlarn seyrine yle
kaptrrm ki kendimi... Ama neyleyim, benim
konumumda birinin eski in resimlerine erime
olana pek yok. Buna karlk elimi uzatr uzatmaz
eritiim in iirleri var. Bunlarn ou, o resimlerle
akraba. Demek ki resim zlemimi iirle giderebilecek
durumdaym.

Kitap okuyan bir ocuun, kendisini kitabn

konusunda kaptrmas, sz gelii zavall Robinson'un
adadan kurtarmak iin kafa yormas, sanat yaptnn
doas ynnden ilgin bir durumdur. Elindeki
romana dalm bir yetikinin, odaya baka birinin
girmesiyle birden irkilmesi, gerek dnyaya ancak
birka
saniye
duraksadktan
sonra
uyum
salayabilmesi de byle bir durumun sonucudur. Bu
iki rnekte de romann kurmaca yaps, okuru
yaad dnyadan ekip olaylarn salt duyularla
izlenemeyecei bir dnyaya itmitir.

Bu paraya dayanarak sanatla ilgili aadaki

genellemelerden hangisine ulalabilir?
A) Farkl sanat dallar benzer duygu ve dnceleri
yanstabilir.
B) Sanat yaptnn ortaya knda izleyicinin de rol
vardr.
C) Kimi sanatlar, sanatn birka dalyla ilgilenir.
D) Sanat yaptlar eskidike deer kazanr.
E) Sanattan anlamak uzmanlk gerektirir.

A) D gcyle kefedilebilecek ayr bir dnyas

vardr.
B) Sanatnn dnyaya bak asn yanstr.
C) Yaamn deerinin kavranmasna yardmc olur.
D) Temel
amac,
gerein
kavranmasn
salamaktr.
E) Gerek dnyay ycelterek yeniden kurgular.

(2004-SS)
11. Sanatta,
nesnelerin
bildiimiz
anlamndan
kopabilmemiz, onlar dndmz gibi deil,
olduklar biimde kabul edebilmemiz gerekir.
rnein, bir tabloda, ekmek frn cameknnda bir
diki makinesiyle bir emsiye bir arada olabilir. levi
saf ve kesin bir biimde saptanm gerek bir
nesnenin (bir emsiye) kendinden ok uzak bir baka
nesneyle (bir diki makinesi) birlikte, her ikisi iin de
garip kaan bir yerde (bir frn camekn) bir arada
olmalar, kendiliinden bu nesneleri ilev ve
kimliklerinden ayrr. Bu nesneleri eski anlamlaryla
grmek bir yanlgdr. Artk onlar, gerek, iirsel,
yepyeni bir anlama kavumutur.

(2002-SS)
Kimi sanatlar dnyay, ona ilikin her trl bayat
algnn; pembe ten, sar veya krmz elmalara ilikin
her trl nyargnn dnda, yepyeni grmemizi
isterler. Basmakalp dncelerden kurtulmak kolay
deildir elbette. Ama bu kalplardan kurtulan
sanatlar, genellikle en ilgin yaptlarn veriyorlar.
Bize, doadaki varlklarn hi dlemediimiz,
yepyeni gzelliklerini grmeyi retenler de onlardr.
Eer onlar izleyip onlardan bir eyler reniyorsak,
pencereden dar bakmak bile heyecan verici bir
servene dnecektir.

Bu parada aadaki grlerden hangisi ne

srlmektedir?
A) Var olmann anlam sanatya gre deiir.
B) Gerek sanat, yaptlarnda doann gizemini
yanstr.
C) Sanat, yaptnda kendi kiiliinin ipularn
verir.
D) Sanat, doadaki gereklie farkl bir anlam
kazandrr.
E) Sanatn amac gzeli ortaya koymaktr.

Bu paraya gre, sz edilen sanatlar bize

aadakilerden hangisini kazandrmaktadr?
A)
B)
C)
D)
E)

Belirli bir slubu srdrme

Alann snrlama
Kurmaca dnya oluturma
Kalc yaptlar verme
Kullanaca teknii belirleme
(2004 SS)

Bu paraya dayanarak sanat yaptyla ilgili

aadaki genellemelerden hangisine ulalabilir?

8.

Bizleri sanata ynelten gl drtlerden biri de

gndelik hayatn ac verici kabalndan, skc
monotonluundan ve srekli deien kiisel istekler
zincirinden kama gereksinimidir.
Bu cmlede sz edilen gereksinim, sanatta
zellikle hangi yolla giderilir?

Bu parada, bir sanat yapt karsnda duyulan

aknlk
aadakilerden
hangisine
balanmaktadr?

7.

5. NTE-SANAT FELSEFES

Heyecanlar denetleme yetisi

Deerleri karlatrma yetisi
Renkleri doadaki gibi alglama yetisi
Farkl gzellik anlaylarn kabul etme eilim
Doadaki gzellikleri resme yanstma istei

(2005-SS)

(2003-SS)
39

FELSEFE

12. Ressam sadece resim yapar, kendi dncelerini

resme yaptrmaz.
Sanat eserini gerekletirmesindeki niyetiyle deil,
yalnzca gerekletirdii eserin niteliiyle vgy hak
eder.
Bu iki yargdan karlabilecek ortak sonu
aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

Sanatnn grevi toplumu aydnlatmaktr.

Sanat yaad kltrn etkisindedir.
Sanatta nemli olan, sanat eserinin kendisidir.
Her izleyici sanat eserini kendine gre yorumlar.
Sanatnn niyeti, sanat eserinin niteliini belirler.

15. Michelangelo bir ant heykel yapmak zere

grevlendirilir. Heykelinde kullanaca malzeme iin
mermer ocana gider. Sanat, kendilerini esiz
heykellere dntrecek yontma kalemini bekler gibi
grnen o mermer ktlelerin karsnda, cokuyla
kendinden geer. Bylece ocaklarda alt aydan fazla
zaman geirir. Oysa mermer ktlelerin iinde uyuyup
kalm figrleri kurtarmak iin bir an nce ie
koyulmas gerekirdi.
Bu paraya gre sanatnn ilevi aadakilerden
hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

(2007-SS)

13. Doalcl modern resmin kart olarak grenler var.

imdiye kadar doal bir sanat eseri gren var m,
bilmek isterdim dorusu. Doa ve sanat iki ayr
eydir, ayn olamazlar. Doadan ayr bir ey olan
dncemizi sanat yoluyla da vururuz. Doay
olduu gibi resimlemeye inanan sanat bile her zaman
sanat olmutur, doa deil.
Bu paradan karlacak sonu aadakilerden
hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

5. NTE-SANAT FELSEFES

SS SORULARI

deale uygun sanat eseri ortaya koymak

Doay aynen yanstmak
Yeni bir form yaratmak
Hayal gcnn snrlarn zorlamak
Malzemeyle snrl sanat etkinliinde bulunmak
(2010-YGS)

16. Bir Japon filminde, evlenecek ift baharda iek

am kiraz aalarnn evreledii yolda yryordu.
Grnt harikayd, beni ok etkilemiti. Japon
inanlarnda iek am kiraz aacnn, muhteem
gzellii nedeniyle kutsal sayldn daha sonra bir
belgeselden rendim. Bunu renmi olmam o
grntyle ilgili estetik yargm deitirmedi.
Bu para aadaki yarglardan hangisini destekler
niteliktedir?

Doa ve sanat zde kavramlardr.

Sanat doann kopyasdr.
Sanat doadan stndr.
Sanat ve doa farkl varlk alanlardr.
Modern resim, resim sanatnn son aamasdr.

A) Sanat eserinin topluma verecei bir ileti olmaldr.

B) Estetik yarglar gzelin bilgisinden ok, alnan
hazza baldr.
C) Doada gzel olanlar sanatta da gzeldir.
D) Sanatn amac gzeli ortaya koymaktr.
E) En az bir sje haz alyorsa o sanat eseridir.

(2008-SS)

(2010-YGS)

14. Bir resim, dnlerek bulunmaz, bizzat ele

alnmadan kurgulanmaz. Bir insann dncelerinin
deimesi gibi, bir resim de yaplrken srekli deiir.
Ve hatta bittiinde bile, ona bakanlarn bilin
durumlaryla balantl olarak deimeye devam eder.
Gnden gne ve yaamn bize dayatt deiimlere
katlanarak Bir canl gibi resmin de kendine zg bir
yaam vardr. Aslnda bu ok doal, resim ona bakan
insan araclyla yaar.
Bu paradan
karlamaz?

aadaki

yarglarn

hangisi

17. Sanat eserleri dier nesneler gibi vardr. Resimler bir

apka veya palto gibi duvarda asl dururlar. Szgelimi
Van Goghun bir iftinin ayakkablarn gsteren
resmi bir sergiden dierine tanp durur, ayn
Zonguldaktan gnderilen kmr veya Karadeniz
ormanlarndan gnderilen tomruklarn tanmas gibi.
Cemal Sreyann iirleri, bir rencinin srt
antasnda dier eyalaryla bir arada bulunabilir.
Beethovenin eserleri kitapevlerinde raflara tpk
krtasiye malzemeleri gibi yerletirilir. Yine de bir
eyi sanat eseri olarak grp dier nesnelerden ayr
tutuyorsak o, estetikle ilgili grlerimize uygun
demektir.

A) Resim almlaycya gre ekillenir.

B) Sanat rn olmu bitmi bir yapda deildir.
C) Sanatnn yapmay dndyle yapt ayn
deildir.
D) Sanat rnnn varl almlayann olmasna
baldr.
E) Sanat yapt olmadan sanattan sz edilemez.

Bu paraya gre sanat eseri dier nesnelerden

hangi adan ayrt edilir?
A)
B)
C)
D)
E)

Estetik kayglarla oluturulmasyla

Doay aynen yanstmasyla
Almlaycnn deerlendirme biimiyle
Evrensel nitelik tamasyla
Yaratcsnn dncesini iermesiyle

(2009-SS)

CEVAP ANAHTARI: 1- C
10- A
11- D
12- C

2- E
13- D

3- E
14-E

(2011-YGS)

404- E

15-E

5- C
16-B

6- C
17-C

7- A

8- D

9- C

6. NTE DN FELSEFES

FELSEFE
A. DN FELSEFES NEDR?
Din felsefesi, genel olarak dini konu edinir. Din
felsefesi; dinin dayand temel ilkeleri, dinle ilgili
temel kavramlar, Tanr ile ilgili grleri ele alr.
Din felsefesi; belli bir dini deil de genel olarak din
olgusunu aklc bir ekilde ele alr.

Oysa din felsefesi, belli bir dini deil de genel olarak

din olgusunu, dinin kavramlarn, temel iddialarn,
insan yaamndaki yerini, akla dayal olarak
aklamaya ve sorgulamaya alr. Din felsefesi
zgr dnmeyi ve sorgulamay temel alr. Yani
otoriteye ball yoktur.
Din felsefesi dini
yaymak gibi ama gtmez. nsanlar daha inanl ya
da daha inansz yapmaya da almaz. Bu nedenle
btn dinlere eit mesafede olur. Yani tarafszdr.
Ayrca din felsefesi insan yaamn dzenleyecek
kurallar koymay da amalamaz.

Din felsefesi, ncelikle dini tanmlamaya ve

aklamaya alr. Daha sonra temel dinsel
kavramlar (vahiy, Tanr, mucize, ibadet, iman,
peygamber) aklamaya alr ve insanlk tarihi
boyunca ortaya km olan din ve eitli inan
biimlerini tutarl, sistemli ve eletirel bir ekilde
incelemeye alr.

B. DN FELSEFESNN TEMEL KAVRAMLARI

Din felsefesinin temel kavramlar; Tanr, inan,

kutsal, peygamber, vahiy, dini tecrbe, ftrat, tevhid,
ibadet, iman, yce, ruh, cennet, cehennem.

1. Dine Felsefi Adan Bak (Dinin Felsefi

Temellendirmesi)
Felsefe dini konu edinirken onun zerine eletirel,
aklc ve btncl bir bak sergiler. Dinin felsefi
temellendirmesinde dinin temel iddialar hakknda
rasyonel (aklc), objektif, kapsaml ve tutarl bir
tarzda dnlmesi gerekmektedir.

C. DN FELSEFESNN TEMEL PROBLEMLER

1.
2.
3.
4.

1. Felsefe dine rasyonel adan bakmaldr. Yani

dinin ana iddialarn akla dayal olarak aklamaldr.

Tanrnn varl problemi?

Evrenin yaratl problemi?
Vahyin imkn problemi?
Ruhun lmszl problemi?

. TANRININ VARLII PROBLEM

1. Tanrnn varln kabul edenler (Teizm)
a) Monoteizm (Tek Tanrclk)
b) Politeizm (ok Tanrclk)
c) Deizm (Yaradanclk)
d) Panteizm (Tm Yaradanclk)
e) Panenteizm (Diyalektik Teizm)
2. Tanrnn varl reddedenler (Ateizm)
3. Tanrnn varlnn bilinemeyeceini savunanlar
(Agnostisizm)

2. Felsefe dini temellendirirken konuyu olabildiince

kapsaml ele almaldr. Yani dinin temel iddialarn
aklamaya alrken tek tarafl yaklam
sergilemeyip kart grlere de yer vermesi gerekir.
Mesela; Tanrnn varl sorununa Tanr vardr
diyen teizm grnn yannda Tanr yoktur. diyen
ateizm veya Tanr bilinemez. diyen agnostisizm
grlerine de yer vermesi.
3. Felsefenin dine bak tutarl olmak zorundadr.
Tutarllk ileri srlen bir dncenin kendi iinde
elikisiz olmas demektir.

1. Tanrnn Varln Kabul Edenler (Teizm):

Teizm, ilahi eylere veya Tanrya inanmak demektir.
Teizm, Tanrnn varln ve onun evrenin yaratcs
ve koruyucusu olduunu savunan anlaytr. Tanr
ncesiz (ezeli) ve sonrasz (ebedi) dr. Teist
dnrler, Tanrnn varln akla dayal baz
kantlar ileri srerek ispatlamaya almlardr. Bu
kantlar; ontolojik, kozmolojik, ahlak ve dzen ve
ama kant

4. Felsefe dini temellendirirken, nesnel (objektif)

olmak zorundadr. Yani taraf tutmamas gerekir.
2. Teoloji ile Din Felsefesinin Fark
Teoloji (lahiyat) de tpk din felsefesi gibi Tanr,
evren, insan ve dini konu edinir.
Teoloji, inanca dayanr; inancn snrlar dna
kmaz. Bu nedenle her dinin kendine zg bir
teolojisi vardr. Yani Teoloji, belli bir dini ve bu
dine ait konular ele alr. Her din aklamalarn,
inand kutsal kitaplarna, peygamberlerinin
bildirdiklerine ve din byklerinin yorumlarna
dayandrr. Teoloji bu erevede temellendirdii dini
retiyi, dogmatik ve otoriteye bal kalarak kabul
eder ve yaymaya alr. Bu nedenle konularna
tarafl biimde yaklarlar. Dogmatik olduu iin
eletiriye yer yoktur. Teolojinin amac inananlarn
inanlarn glendirmek ve kurallar ile insan
yaamn dzenlemektir.

Ontolojik Kant: Tanrnn varln, Tanr

kavramndan yola karacak ispatlamaya kalkan
anlaytr. lk kez bu kant ortaya atan kii St.
Anselmustur.
Tanr tasarlanabilen en yetkin
(mkemmel) varlktr. Yetkin varlk, var olmad
takdirde yetkin olamaz. Bu kant ileri srenlerden
biri de Descartestir. Ona gre, insan yetkin olmayan
varlktr. Fakat yetkin olmayan insanda yetkin varlk
dncesi vardr. nsan kendi kendine yetkin varlk
dncesini koyamaz. nk insan yetkin bir varlk
deildir. Demek ki insana bu dnceyi bir yetkin
varlk vermitir.
41

6. NTE DN FELSEFES

FELSEFE

Uyar: Panteizm ile Panenteizm arasnda nemli

bir fark: Panteizmde her ey Tanrdr. Panenteizm
de ise, her ey Tanrdan sudur etmitir
(olumutur). Ruhun tek amac, olutuu Tanrya
dnmektir. Bunun da yolu tek evrensel yasa olan
evrim/tekmlden gemektir.

Kozmolojik Kant: Bu kant, ilk neden ve

nedensellik kantdr. Hibir ey, nedensiz olarak
meydana gelmez. Her eyin bir nedeni vardr; her bir
neden, baka bir nedenin sonucudur. Yani var olan
her eye, kendisinden nce gelen bir ey neden
olmutur. Bu nedenlere bakarak, ilk nedene kadar
ineriz ve yani tanry buluruz. Tanr var olma nedeni
bulunmayan temel tek varlktr.

2. Tanrnn Varln Reddedenler (Ateizm):

Tanrnn varln inkr eden gre Ateizm denir.
Ateizm, Tanrnn varln inkr etmekle beraber
tm dinlere, inanlara kar kar. Ateizm, doast
gcn varln reddeder. Bu nedenle ruha, cennete,
cehenneme, lmden sonraki hayata inanmazlar. Bu
anlayn temelinde materyalizm (maddecilik)
dncesi yatar. Temsilcileri Karl Marx, Leibniz,
La Mettrie, Holbach, Nietzsche ve Jean Paul
Sartredir. Bunlar, evrendeki yetersizliklerden,
kusurlardan, ktlklerden yola karak, Tanrnn
yokluunu ispatlamaya almlardr.

Dzen ve Ama Kant: Evrenin her yeri en ince

ayrntsna kadar dzenlenmi ekildedir. Evrendeki
bu dzen belli amalara hizmet etmektedir ve
evrende yaamn srmesini salamaktadr. Ne dzen
ne de ama kendi kendine ortaya kamaz. O halde,
evrene dzen ve ama veren bir gcn veya bilincin
varlnn olmas gerekir. Bu varlk da Tanrdr.
Ahlak Kant: Tanr olmasayd her ey mubah
olurdu.
O halde iyi ve ktnn anlam ifade
edebilmesi iin, bunlarn karlklarnn olmas
gerekir. Bu karlklar uygulayacak bir gce ihtiya
vardr. Bu da Tanrdr.

Ktlk Kant: inde yaadmz dnyada kt

olarak nitelediimiz oluumlar vardr. Savalar,
hastalklar, depremler gibi. Mutlak olarak iyi olan
Tanr olsayd bu ktlkler olamazd. Eer Tanr var
olsayd, bunlara engel olurdu. Ayrca dinler insan
yaamlarnda baz ktlklere neden olmutur.
Mesela, din savalarnn nedeni Tanrdr.

a) Monoteizm (Tek Tanrclk): Yalnzca tek bir

Tanrnn var olduunu savunan grtr.
b) Politeizm (ok Tanrclk): Birden ok Tanrnn
var olduunu savunan grtr.

Ahlaki Gerekler Kant: Balca savunucular

Nietzsche ve Jean Paul Sartredir. Sartreye gre,
evrende kendi kendini yaratan tek varlk insandr.
nsan, kendi kendini yapar ve kendi deerlerini gene
kendisi oluturur. Ona gre, evrendeki her nesnenin
bir z, birde var oluu vardr. Yalnz insanda var
olu zden nce gelir. Yani nce insan vardr; sonra
kendi zn kendi yaratr. Tanr varsa zgrlk yok
demektir. O zaman insan kendi zn oluturma
gcnden yoksun olacaktr.

c) Deizm (Yaradanclk): Deizm anlay iki temele

dayanr; ilki Tanrnn varl aklla bilinebilir,
ikincisi evren yaratldktan sonra, kendi yasalarna
gre iler. Yani Tanr evrene karmaz, evrene
akndr. Deizm, dine aklc bir adan yaklar.
Deizme gre Tanrnn varln kantlamak iin
mucizelere, vahiylere ihtiya yoktur, bunlara kar
kar. Temsilcileri J.Locke, J.J.Rousseau ve
Voltairedir.
d) Panteizm (Tm Yaradanclk): Tanr ile evreni
bir, ayn ve zde klan anlaytr. Bu anlaya gre,
Tanrnn evrenden ayr ve bamsz bir varl
yoktur. Aksine Tanr doada, nesnelerde ve her eyde
vardr. Her ey Tanrdr. Tanr evrenin kendisidir.
Evrende var olan her ey aslnda bir btn olarak
Tanry oluturur. Tanr, evrendeki btn varlklarn
toplamdr. Temsilcileri Plotinos, Brunodur.

3.
Tanrnn
Varlnn
Bilinemeyeceini
Savunanlar (Agnostisizm): Tanrnn varlnn
veya yokluunun bilinemeyeceini savunan grtr.
Bu anlaya gre, biz Tanrnn varln veya
yokluunu ispatlayamayz. Bu yzden Tanr vardr
veya yoktur diyemeyiz.
lk temsilcisi Protagorasdr. Ona gre, tanrlar
hakknda bilgi edinmemizi engelleyen birok ey
vardr. Tanrlar duyularla alglanamaz. Bu yzden,
benim bilgim Tanrnn var olduunu veya yok
olduunu bilmeye yetmez. O yzden bu konu
hakknda hibir ey diyemeyiz.

e) Panenteizm (Diyalektik Tanrclk, Diyalektik

Teizm): Her ey Tanrdadr ve Tanr ile evren bir
deildir. Bu anlaya ift kutuplu Tanr anlay
denir. Tanry soyut, mutlak ve deimez gibi
ynleriyle evrenin stnde (akn); somut, greli ve
deien ynleriyle de evrenin iinde (ikin) grr.
Tanr evrenin dnda bir aknla sahiptir, onunla
birlikteyken. Hem zamann iindedir hem dnda;
hem deiendir hem de deimeyendir. Temsilcileri
White Head, Hegel, Spinoza, bn-l Arab.

Agnostisizm deyimini ilk kullanan Huxleydir. O da

tpk Protagoras gibi, Tanry duyularmzla
alglayamadmz bu yzden Tanrnn var olup
olmad konusunda bir yarg veremeyeceimizi
syler. Dier temsilcileri H. Spencer, Pascaldr.
42

7. NTE SYASET FELSEFES

FELSEFE
Not: Bu niteden, 19992011 aras gerekleen SS
snavlarnda toplam 12 soru sorulmutur.

Hukuk: Gerek bireyler aras ilikileri gerekse bireyin

devlet ile olan ilikilerini dzenleyen, yaptrm
gcn devletten alan yazl kurallar ve yasalar
sistemidir.
Yasa: Bireylerin toplum iindeki davranlarn
dzenleyen, buyruk nitelii tayan yazl hukuk
kurallardr.
Adalet: Herkese hak ettiini vermektir.
Demokrasi: nsan hak ve zgrlklerinin anayasa ile
gvence altna alnd; katlma, oulculua ve
hukukun stnlne dayal ynetim anlaydr.
nsan Haklar: nsann doutan sahip olduu
dokunulamaz, vazgeilemez haklardr.
Laiklik: Din ilerini devlet ilerinin dnda tutan
ynetim anlaydr. Devletin btn dinlere eit
mesafede olmas ve inan hrriyetinin gvence altna
alnmasdr.
Brokrasi:
Devletin,
yasalarla
belirlenmi
grevlerini yerine getiren memurlarn oluturduu
hiyerarik (kademeli) yaplanmadr.

A. SYASET FELSEFES NEDR?

Siyaset kelimesi, idare etmek manasna gelir.
Gnmzde siyaset en genel anlamyla lke, toplum
ve devlet ynetimiyle ilgili tm etkinliklerdir.
Siyaseti konu edinen birok disiplin vardr.
Bunlardan biri olan siyaset felsefesi; devleti, siyasal
otoriteyi, siyasal otoritenin (iktidarn) kaynan,
kullan biimini, siyasal otoriteyle (devlet) birey
arasndaki ilikiyi ele alan felsefe disiplinidir.
Siyaseti konu edinen dier bir disiplin olan siyaset
bilimi ise; devleti, siyasal kurumlar ve rejimleri, bu
kurumlarn ve rejimlerin olumasnda, deimesinde
rol oynayan tutum ve davranlar ele alr.
Siyaseti konu edinen bu iki disiplinin devlet ve
ynetim olgusuna yaklamlar birbirinden farkldr.
Siyaset bilimi; siyasette olan inceler ve aklar.
Siyaset alanna giren tm olgular, bilimsel
yntemlerle aratrr, genel sonulara ve yasalara
ulamaya alr. Siyasal olaylarla ilgili deer
yarglarnda bulunmaktan kanarak objektif olmaya
alr. Oysa siyaset felsefesi olmas gerekeni ele
alr. Var olandan hareketle olmas gerekeni yani ideal
olan devlet tanmn ve zelliklerini ortaya koymaya
alr. Siyasal olaylarla ilgili deer yarglarnda (iyikt) bulunur. Var olmu devletleri iyi ve kt gibi
deer yarglarnda bulunarak snflar.

C. SYASET FELFESNN TEMEL SORULARI

ktidar, kaynan nereden alr?, Meruiyetin lt

nedir?, Egemenliin kullanl biimleri nelerdir?,
Brokrasi nedir?, Brokrasiden vazgeilebilir mi?
Sivil toplum nedir?, Bireyin temel haklar nelerdir?,
En iyi ynetim biimi hangisidir?, Herkesin memnun
olabilecei bir ynetim biimi olabilir mi? Bireydevlet ilikisi nasl olmaldr? Eitlik nedir? Adalet
nedir? sorular siyaset felsefesinin temel sorulardr.
1. ktidarn Kayna ve Meruiyetin lt Nedir?

B. SYASET FELSEFESNN KAVRAMLARI

Birey: Bir toplumu oluturan ve toplumun bir yesi
olan insandr.
Toplum: Temel ve sosyal ihtiyalarn karlamak
iin bir araya gelen, birbirleriyle iliki kuran, ortak
bir kltr paylaan, ayn toprak paras zerinde
yaayan insan topluluudur.
Sivil toplum: Devlet kurumlarnn dnda kendini
ynlendirebilen, hak ve zgrlklerini savunabilen
zgr ve zerk vatandalardan oluan topluluklardr.
Devlet: Siyasi snrlar tespit edilmi belirli bir toprak
paras zerinde egemenlie sahip en byk siyasi
kurumdur (rgtlenmedir). Kendini oluturan insan
topluluu zerinde denetim ve yaptrma sahiptir.
ktidar: Bir toplumda halk ynetme gcne sahip
olan kii ya da kiilerdir.
Ynetim: ktidar elinde bulunduran kii ya da
gruplarn toplumu idare etmesidir.
Meruiyet: ktidar elinde bulunduranlarn, ynetme
gcn yasalara uygun olarak srdrmeleridir. Bir
eylemin yazl yasaya, hukuka uygunluudur.
Egemenlik: Devletin, iktidar gcn hibir i veya
d bask olmadan kullanmasdr.
Hak: Bireyin baka bireylerden veya kurumlardan
isteyebilecei, talepte bulunabilecei her eydir.

ktidarn meruiyet sorunu, iktidarn kaynayla

yakndan ilgilidir. nk, her iktidar kendi
kaynann ilkelerine, dayanaklarna bal kald
srece meru saylabilir. Devleti ynetenler,
iktidarlarn bir meruiyete dayandrmazlarsa, o
iktidar srekli olamaz. Bu nedenle meruiyetin lt
iktidarn kaynaklarna dayal olarak aklanabilir. Bu
aklamalar genel olarak drt tanedir.
a) ktidar kaynan insann doasndan alr.
ktidar, toplumun iten ve dtan gelebilecek
tehlikelere kar korunma ihtiyacndan doar.
nsanlar koruma, temel ve sosyal ihtiyalarn
karlama, ahlaki olarak olgunlama ve erdemli
insanlar yetitirme gibi ilevleri yerine getiren iktidar
meru saylr. nemli temsilcileri Platon,
Aristoteles, Farabi ve bn-i Haldun.
b) ktidarn kayna Tanrdr. Devlet, Tanrnn
istedii bir kurumdur. ktidar sahipleri Tanrnn
yeryzndeki temsilcileridir. ktidar, toplumu
Tanrnn koyduu bu yasalara uygun ekilde
ynettii srece merudur. slam toplumlarnda ve
Orta a Avrupasnda benimsenen anlaytr.
nemli temsilcisi St. Augustinus (354-430).
43

7. NTE SYASET FELSEFES

FELSEFE
c) ktidar kaynan toplumdaki bireylerin birlikte
yaama isteinin bir szlemeye dayal olarak
ortaya koymasndan alr. Yani devlet ortak
iradenin (szlemenin) bir rndr. ktidar, ortak
iradenin istei saylan eyleri gerekletirmesiyle
meru saylr. Hobbese gre, insan doal durumunda
kendi varln tehdit eder. nsanlar birbirlerine kar
duyduklar sevgiden deil de birbirlerinden
korktuklar iin bir araya gelerek bir takm haklarn
kullanma yetkilerini stn gce yani devlete
devretmilerdir. Devlet var olmazsa insanlar
birbirlerine zarar verirler. Yani devlet, insanlarn
zorunlu olarak bir arada yaama isteinden
domutur. nemli temsilcileri T.Hobbes, J.Locke
ve J.J.Rousseau.

Devlet, ilerini iblm ve uzmanlamaya dayal

olarak ast st ilikisi iinde grevlendirdii bu
memur
topluluu
vastasyla
yrtr.
Bu
rgtlenmede memurlarn grev ve yetkileri ayrntl
olarak belirlenmitir. Herkes bir stteki amirinin
yasalara uygun emirlerine uymak zorundadr. Sahip
olunan yetkilere memura deil grevine (makamna)
aittir. Memur bu yetkileri ancak grevde kald
srece kullanabilir ve bir bakasna devredemez.
Fakat ynetim sorumluluuna sahip olan siyasiler ise
gelip geicidirler.
Max Webere gre brokrasiden vazgemek
mmkn deildir. nk brokrasi, devletin ynetim
ilevini dzenli, gvenli ve srekli bir biimde yerine
getirebilmesini salamaktadr.

d) Marksizm anlayna gre, devlet hizmet ettii

snfn karlarn korumasyla meru kalr.

Brokrasiyi vazgeilmez klan zellikler

Yasal kural ve yaptrmlara dayanmas
Devamll salanm bir grevliler kadrosunun
olmas
Yazl belge ve ilemlere dayal alma
geleneine sahip olmas
Mevki, bilgi ve yetenee gre verilmi ynetme
yetkisi ve sorumluluunun olmas
blm ve uzmanlamaya dayal olmas
Ak-seik bir hiyerarik yapnn olmas

2. Egemenliin Kullanl Biimleri Nelerdir?

Max Weber (1864-1920) egemenliin kullan
biimlerini geleneksel, karizmatik ve rasyonel
egemenlik olmak zere gruba ayrmtr.
a) Geleneksel egemenlik: Egemenliin halka deil
de belli kiilere veya ailelere ait olduu ve
egemenliin babadan oula getii ynetim eklidir.
Egemenlii toplumun gelenek, grenek ve inanlar
belirler. Toplumda geerli olan kurallar bunlarla
ilgilidir. Mesela; krallk, monari, eyhlik gibi.

4. Sivil Toplumun Anlam Nedir?

Sivil toplum, devlet kurumlarnn dnda kendini
ynlendirebilen, hak ve zgrlklerini savunabilen
zgr ve zerk vatandalardan oluan topluluklardr.
Demokrasinin gelimesiyle bir takm kesimler kendi
hak ve karlarn korumak amacyla rgtlenmeleri
sonucu ortaya kmtr. Sivil toplum bir nevi
toplumun kendi kendini ynlendirmesidir. Dernekler
ve sendikalar sivil topluma rnektir.

b) Karizmatik Egemenlik: Ynetenin (liderin)

kendisinde stn zellikleri olduuna inanld
egemenlik biimidir. Ynetene gelenek veya yasalar
nedeniyle deil, inandklar ve gvendikleri iin itaat
ederler. Yneten, gerekletirdii olumlu stn
baarlarndan dolay ynetme gcn kendinde
bulur.
Mesela;
peygamberlerin,
gemiinde
kahramanlk gsteren birinin otoritesi (Atatrk) gibi.
c) Rasyonel (Aklc) / Yasal (Demokratik)
Egemenlik: Egemenliin, yazl kurallara yani
rasyonel hukuka dayandrld otoritedir. Hukuk
kurallar hem yneteni hem de ynetileni balar. Hi
kimsenin gc ve yetkisi snrsz deildir. Devletin
rgtlenme yapsnda kuvvetler ayrl (yasama,
yrtme ve yargnn farkl ellerde toplanmas) ilkesi
geerlidir. Gnmz toplumlarn ou buna rnektir.

Sivil toplumun ilevleri

Bireysel hak ve zgrlkleri devletin tek tarafl
basksndan koruyarak gvence altna almak
Bireylerin ve toplumun istek ve kayglarn dile
getirmek, hak ve karlarn korumak
Toplumda demokratik anlayn, ynetimde
demokratik ilkelerin yerlemesine katkda
bulunmak
ktidar karsnda kamuoyu oluturup bask
kurarak siyasi kararlarn alnmasnda etkili olmak
htiya sahiplerine yardm, salk, eitim gibi
konularda gnll kamu hizmetinde bulunarak
bu alanlarda devletin ykn azaltmak

3. Brokrasiden Vazgeilebilir mi?

Brokrasi devletin, yasalarla belirlenmi grevlerini
yerine getiren memurlarn oluturduu hiyerarik
(kademeli) yaplanmadr. Brokratlar bu memur
grubunda ynetici olan kiilerdir. Mstear, vali,
kaymakam, mdr, ef birer brokrattr. Brokratlar
hem uzman hem de kalcdrlar.
44

7. NTE SYASET FELSEFES

FELSEFE
5. Bireyin Temel Haklar Nelerdir?
Temel haklar; insann doutan sahip olduu
dokunulamaz, vazgeilemez haklardr. Gnmzde
bireyin temel hak ve zgrlkleri yasalarca gvence
altna alnmtr. Temel haklar grupta toplanr.

Aristoteles (M 384-322): Ona gre devlet, doann

bir devamdr ve insann doasna bal olarak ortaya
kan organik bir varlktr.
Farabi (870-950):
Ona gre btn insanlar,
ihtiyalarn
giderebilmek
iin
birbirleriyle
yardmlamaya ve birlikte bulunmaya muhtatr.
Farabi bu nedenle insana iin itimai ve siyasi bir
canldr der. nsanlarn toplu halde yaamasnn bir
amac
da
bireyler
asndan
yetkinlii
gerekletirmektir. Yeterlilik ve yetkinlik, medeni
bir hayat tarzyla mmkn olduundan, ailelerin,
kylere; kylerin ehirlere ve ehirlerin de devlete
ynelmesi doal bir zorunluluktur.

a) Kiisel Haklar (Koruyucu Haklar): Bireyi

devletin ve toplumun gcne kar koruyan haklardr.
Bu nedenle bu haklara koruyucu haklar denir.
rnein; yaama hakk, kii gvenlii, zel yaamn
gizlilii, konut dokunulmazl, din ve vicdan
zgrl, haberleme ve dnce zgrl gibi.
b) Toplumsal ve Ekonomik Haklar (steme
Haklar): Sosyal devlet ilkesinden dolay bireyin
devletten isteyebilecei haklardr. Bu nedenle bu
haklara isteme haklar denir. Kiisel haklara gre
ikinci plandadr. rnein; ailenin korunmas, eitimretim hakk, alma ve szleme zgrl, salk
hakk, sosyal gvenlik hakk ve mlkiyet hakk gibi.

bn-i Haldun (1332-1406): Ona gre toplum

insanlarn birbirine muhta olmasndan dolay
kmtr. Oysa devlet, insan toplum iindeki dier
insanlarn saldr ve zulmnden korumak iin
kurulmutur. nsann toplumsal yn kadar hayvani
bir yan da vardr. te stn otoriteye sahip devlet
belirledii yasalarla insan, sahip olduu bu hayvani
ynne kar koruyan bir silahtr. Bylece insanlar
iin, devlet doal bir zorunluluk olarak ortaya kar.

c) Siyasal Haklar (Katlma Haklar): Vatandan

devlet ynetimine katlmasn salayan haklardr. Bu
nedenle bu haklara katlma haklar denir.
rnein; seme, seilme ve siyasal etkinliklerde
bulunma hakk, siyasi parti kurma, partilere girme ve
partilerden ayrlma hakk, kamu hizmetine girme
hakk, dileke hakk ve vatandalk hakk gibi.

2. Devletin, Yapay Bir Varlk (Kurum) Olduunu

Savunanlar: Bu anlay gre devlet, insanlarn
kendi arasnda uzlaarak toplumu ve devleti meydana
getirirler. Temsilcileri Thomas Hobbes, John Locke
ve J. J. Rousseaudur.

. DEVLET NASIL ORTAYA IKMITIR?

Bireylerin oluturduu toplumdaki dzeni, bireysel
vicdanlar salayamaz. nk vicdann zorlama ve
yaptrm gc yoktur. Bu nedenle toplumsal yaamn
srdrlebilmesi iin eitli kurallara, yasalara ve
bunlar uygulayacak ve denetleyecek kurumlar st
bir en st kuruma ihtiya vardr, bu da devlettir.
Devletin var oluuyla ilgili iki temel gr vardr:

Thomas Hobbes (1588-1697): Doal durumunda

birbirinin kurdu olan insanlar, bir szlemeyle hak ve
zgrlklerini kendi iradeleriyle daha stn bir
varla yani devlete devrederek kargaa ve savaa son
verip gvenlik iinde yaamak istemilerdir. Ortak
iradenin (szleme) bu istei devletin yapma kurum
olarak ortaya kmasna neden olmutur. Bu istein
yerine getirilmesi iinde devletin snrsz yetkiyle
donatlm olmas gerekir.

1. Devletin, Doal Bir Varlk (Kurum) Olduunu

Savunanlar: Bu anlaya gre, doadaki dzenin bir
devam olan devlet dier canllar gibidir, byk bir
organizmadr, doal bir varlktr. Temsilcileri Platon,
Aristoteles, Farabi ve bn-i Haldundur.

John Locke (1632-1704): Hobbes gibi toplumun

kuruluunu toplumsal szlemeye dayandrmaktadr.
Ama Hobbes gibi devleti, mutlak egemenlie sahip
bir g olarak grmez. ktidarn gcnn
snrlandrlmas gerektiini savunur, bunun iin
Kuvvetler ayrl ilkesini ortaya atmtr. Devlet,
onu kuran toplumun amalarnn gereklemesinde
sadece bir aratr. Devlet, bir szlemenin sonucu
olduu iin ynetilenlerin de onayna sahip olacaktr.
Bu siyasal g mlkiyet hakkn korumak amacyla
kurulduundan,
bunun
ortadan
kaldrlmas
dnlemez. Aksi durumda siyasi otoritenin
meruiyeti ortadan kalkacaktr. Bunun iin siyasi
iktidarn snrlandrlmas gerekir, bunun yolu
kuvvetler ayrl ilkesine dayanr.

Platon (M 427-347): Ona gre insan ile devlet

arasnda byk bir benzerlik vardr. Devlet byk
lekli canl bir organizma (insan) dr. nsanlarda
bulunan baz yetiler (beslenme, irade, akl) toplumsal
snflar (halk-ii, asker, ynetici) olarak karmza
kmaktadr. i snf insandaki beslenme gdsne,
koruyucu snf (askerler, savalar) irade ve
cesarete, yneticiler snf (filozoflar) da akla karlk
gelmektedir. Bu anlamda devlet, doann bir devam
olarak ortaya kmtr ve insan grnmndedir.
Platona gre, insann tek bana kendine yetmemesi,
bakalarna ihtiya duymasna sebep olmutur. Bu
nedenle insanlar yardmlamak iin bir araya
toplanm ve bylece toplumu-devleti oluturmutur.
45

7. NTE SYASET FELSEFES

FELSEFE

2. deal Dzenin Olabileceini Kabul Edenler:

a) zgrl temel alan yaklam (Liberalizm):
Temsilcileri A. Smith, J. Locke ve J. S. Milldir. Bu
yaklama gre ideal bir siyasal dzen, zgrlk
temeli zerine kurulmaldr. nk, insan zgrl
sayesinde kendini gerekletirir ve yaratc olur.
Birey siyasette (dnce, ifade), dinde (inan), ve
ekonomide (giriim) olabildiince zgr klnmaldr.
Liberalizm
bireycilii,
zgrl,
hukukun
stnln, serbest piyasa ekonomisini, birey
karsnda devlet gcnn snrlandrlmasn temel
alarak ideal dzene ulalabileceini savunur.

Jean Jacques Rousseau (1712-1778): Hobbesun

insann doutan kt olduu dncesine kar
kar, tersine insan doasnn iyi olduunu ve Locke
gibi, insann doutan zgr ve bar yanls
olduunu, devletin de bunu gzetmesi gerektiini
ileri srmtr. Rousseauya gre, toplumsal
szleme ile kendini topluma balayan insan iin
artk, bencil karlara ynelik zel istemin nemi
yoktur, nemli olan genel istemdir yani ortak
karlardr. Bireyin zel istemi genel isteme aykr
olamaz, yoksa toplum onu saygya zorlayacaktr.
D. DEAL DZEN ARAYILARI
1. deal dzenin olabileceini reddedenler
2. deal dzenin olabileceini kabul edenler

Ekonomik liberalizm, devletin ekonomik hayata

mdahalesinin en az dzeyde tutulmas gerektiini
savunur. A. Smith bunu ksaca Braknz yapsnlar,
braknz gesinler szyle ifade etmitir. A. Smith
ve J. S. Mille gre, serbest giriim ve kar gds ile
bireyler zenginleip refah dzeyi arttka, toplum da
zenginleir ve refah dzeyi artar. Bylece btn
toplumun refah ve mutluluu salandndan ideal
dzen gerekletirilmi olur. Siyasal liberalizm ise
devlet yetkilerinin her anlamda kstlanmas
gerektiini savunur. Temsilcisi Lockedir.

1. deal Dzenin Olabileceini Reddedenler:

a) Sofistler: Protagorasa gre, her insann istekleri
ve amalar fakldr. Bu nedenle insanlar mutlu
edebilecek devlet sisteminin zellikleri de farkl
olacaktr. Bu yzden herkesi mutlu edebilecek ve
herkesin zerinde anlaabilecei ideal dzen olamaz.
Doal dzen ve doal yaam, toplumsal dzenden
daha deerli ve stndr. Toplumsal yaamda sayca
ok olan gsz insanlar, kendilerini korumak
amacyla bir araya gelerek, doal yasalara aykr olan
yasalar yapmlardr. Bu ise doal yaama aykrdr
ve doru bir ey deildir. nk bu, gszn
glye kar bir tr iddet uygulamas anlamna
gelir. deal dzen olamaz, nk ideal dzen doann
kendi dzenidir ve bu ideal dzen doada kalmtr.

b) Eitlii temel alan yaklam (Sosyalizm):

Temsilcileri Saint Simon, Karl Marx ve Robert
Owendir. Bu yaklama gre ideal bir siyasal dzen,
eitlik temeli zerine kurulmaldr. Liberalizme tepki
olarak domutur. Liberalizmin ekonomideki
uygulamas kapitalizmin yaratt gelir dalmndaki
adaletsizlikle zengin daha zengin, fakiri daha fakir
olmaktadr. Sosyalizm snfsz, eit, ideal bir toplum
dzeni oluturmak iin zel mlkiyetin ortadan
kalkmas ve retim aralarnn devlet tekelinde
toplanmas gerektiini savunur. Bylece sermayeyi
temsil eden iveren snf ile emei temsil eden ii
snf arasndaki gelir dalm adaletsizlii ortadan
kalkacak ve tm insanlarn eitliine dayanan snfsz
ideal bir toplum dzeni kurulabilecektir.

Gorgiasa gre, herkesin benimseyebilecei bir

dzen olamaz. nk devlet, insan zgrln
kstlar. Bu da, insann doasna aykrdr. Bu
bakmdan sosyal dzeni ve devleti reddeder.
b) Nihilizm: Nihilizm siyasi manada, hibir otoriteye
boyun ememektir. Nihilizme gre her trl otorite
insann doasna aykrdr. Otoriteye dayal tm
kurumlar insan zgrln kstlar. yleyse, insan
snrlayan btn deer, kurum ve dzenler kt olup
yklmaldr. nk her trl otorite insann
gdlerini kreltir, kiiliini tahrip eder ve btn
ktlkler bu yzden ortaya kar. En nemli
temsilcisi Nietzscheye gre her trl otorite insann
doasna aykrdr. nsann doasna uygun olan;
gl, korkusuz ve acmasz olmaktr. Devlet, insan
zerinde bask kurarak onun doalln ve
yaratcl yok eder. Bu nedenle otoriteye dayal bir
dzenin ideal dzen olmas mmkn deildir.

c) Adaleti temel alan yaklam: Temsilcileri

Eduard Bernstein (1850-1932) ve John Rawls
(1921-2002)tr. Adalet, hem zgrln hem de
eitliin temel ilke olarak bir arada kabul edilmesidir.
nk ne zgrlk ne de eitlik tek bana toplumlar
ideal dzene ulatramamtr. Bu nedenle zgrlk
ve eitlii kapsayacak ve ideal dzeni salayacak
baka bir temele ihtiya vardr. O temel de adalettir.
Adalet herkese hak ettiini vermektir. Bu yaklam
uygulamada sosyal hukuk devlet anlayn ortaya
karmtr. Bu anlaya gre hukuk, devletin temeli
olmaldr. Dzen, hukuka gre gereklemelidir.
Byle bir dzende zgrlk, bireyin alma, dnce
ve yaratma zgrl eklindedir. Eitlik ise,
herkesin kanun nnde ayn haklara sahip olmasdr.

c) Anarizm: nsan zerindeki tm kstlama ve

zorlamalar kaldrlmal, otoritesiz ve devletsiz bir
dzen kurulmaldr. nsanlar devlet olmadan daha
adil ve mutlu yaayabilirler. Bu nedenle ideal dzen
olamaz. Temsilcileri Proudhon, Stirner ve
Bakunindir.
46

7. NTE SYASET FELSEFES

FELSEFE

Gnmzdeki demokratik hukuk devleti anlaynda

birey-devlet ilikisi, aklc ve gereki bir ekilde
dengelenmitir. Karlkl hak ve devlere bal
olarak temellenen bu denge hem bireyin hem de
devletin varlnn nemli olduu, birinin dierine
feda edilemeyecei gereine dayanr.

3. topyalar: topya, hibir yerde var olmayan ve

gelecekte var olabilecei dnlen, devlet ve toplum
tasarlardr.
topyalar, henz uygulama alan bulamam
toplumsal ve siyasal dzen ekilleridir. Gelecee
ynelik olan tasarmlardr. Gereklikle tam olarak
badamaz. topyalar iki trldr.

Birey-devlet ilikisinin bu duruma gelmesi birok

dnrn katksyla olmutur. Bunlardan en
nemlileri Yusuf Has Hacip, John Locke (1632
1704), Montesquieu (16891755), Karl Popper
(19021994)dir.

a) stenilen topyalar: Bunlar olmas istenen dzen

tasarmlardr. Daha ok, insann refah ve
mutluluunu salamay amalayan ideal dzen
tasarmlardr. Platonun deal Devleti, Farabinin
Erdemli ehiri, F.Baconun Yeni Atlantisi,
Thomas Moreun topyas ve Campenallann
Gne lkesi istenilen topya rnekleridir.

Yusuf Has Hacip, Kutatgu Bilig adl eserinde

birey-toplum ilikisini ele almtr. Ona gre, devletin
ideal bir devlet olabilmesi iin, akla, adalete, doru
ve adil yasalara dayanmas gerekir. Ona gre
hkmdar; cesur, bilge ve akll, erdemli, drst ve
adil olmaldr; zalim olmamaldr. Halk tarafndan
sevilmesi iin, gler yzl, tatl szl ve yumuak
huylu olmas gerekir. Birey de Tanrdan
kaynaklanan deerleri (erdemleri) zmseyerek
erdeme yaklamaldr. Ancak o zaman birey kiilik
kazanr ve birey-devlet ilikisi de istenen zelliklere
ulam olur.

b) stenmeyen (Korku) topyalar: Bilim ve

teknolojinin hzl gelimesinin yaratt endie ve
gelecekte
devletlerin
bloklaarak
despotik
ynetimlere dnecei korkusu baz dnrleri
toplumu uyarmak amacyla korkutucu nitelikte
topya tasarlamaya yneltmitir. Bu topyalar
gelecekte yaanabilecek olumsuzluklara kar bir
uyar nitelii tar. Aldus Huxleyin Cesur Yeni
Dnyas, George Orwelin 1984i istenmeyen
topya rnekleridir.

Montesquieu (16891755) Kanunlarn Ruhu

adl eserinde J. Lockeun ortaya att kuvvetler
ayrl ilkesini ayrntl olarak ele almtr. Buna
gre Kuvvetler ayrl; yasama, yrtme ve yarg
erklerinin birbirinden ayrlmas ve farkl organ
eliyle yrtlmesi demektir. Bu, devlet gcnn tek
elde toplanarak keyfi ve baskc bir ynetim
anlaynn ortaya kmasn nler. Bylece devlet
gcnn yasalarla snrlandrld iin, devlet gc
karsnda bireyin hak ve zgrlkleri gvence altna
altnm olur.

E. BREY DEVLET LKS

Siyaset felsefesinde birey ve devlet ilikileri ok
nemlidir. nk bu iliki, hem toplumun yapsn
hem de ynetim biimini belirler. Bu iliki eski
alardan gnmze kadar olduka farkllk
gstermitir.
Demokratik toplumlardan nce, zellikle lk a ve
Orta ada devlet emreden halk ise emre uymakla
grevli kiiydi. Yani devlet ile birey arasndaki iliki
efendi-kul ilikisiydi. Fakat gnmzdeki demokratik
devletlerde, bireysel zgrlk, eitlik, adalet
fikirlerine dayal ynetim sz konusudur. Bu
demokratik ynetimlerde hukuksal olarak insanlarn
eit olduklar, yaama, alma, mlk edinme, inan
ve vicdan zgrl gibi temel haklar olduu kabul
edilmektedir. Ayrca yasalarla, bireylerin devlete
kar olumsuz tutumlar nlendii gibi, bireylerin
temel hak ve zgrlkleri de gvence altna
alnmtr. Bu anlayta, birey ve devlet arasnda bir
toplumsal szleme vardr.

Karl Popper (1902-1994) Ak Toplum ve

Dmanlar adl eserinde insan haklar zerinde
durur. Ona gre Totaliter devlet ynetiminin
grld kapal toplumlarda bireyin hak ve
zgrlkleri yoktur. Ak toplumlarda ise ok partili
siyasal yaam hkimdir ve ynetim, bireylerin zgr
katlmyla oluur. Bu ynetim anlaynda her eyi
belirleyen (karar veren) bir ynetim anlayna yer
yoktur. Bireyler farkl dnme ve davranma
zgrlne sahiptir.

Demokratik
ynetimlerde
ynetilenler
kadar
ynetenler de yasalara uymak zorundadr. Devletin
tand temel haklara karlk bireye den devde
bir vatanda olarak devletine kar vergi vermek, oy
kullanmak, askere gitmek, yasalara uymak gibi
sorumluluklarn yerine getirmektir.
47

FELSEFE
1.

SS SORULARI

Hobbesa gre, insan bencildir ve onun btn

eylemleri bu bencil doasnn arzularn tatmin etmeye
yneliktir. Bu durum, kar atmas yznden
insanlarn birbiriyle srekli sava halinde olmasna yol
aar. nsanlar bir arada tutabilmek iin devlet tek bir
gcn egemenliine dayanmaldr.

3.

7. NTE-SYASET FELSEFES
nsanlarn dnce ve grlerini serbeste ifade
etmesi, dorularn ve gereklerin ortaya kmasna ve
kavranmasna katkda bulunur. Bir dnrn dedii
gibi, dncelerin savunulmasndan gerekler doar.
Aadaki
destekler?

Locke insanlarn, doalar gerei iyi olduunu;

bunun sonucu olarak ilikilerinin iyi niyet,
yardmlama ve ibirliine dayandn ileri srer.
nsanlar arasndaki iyi ilikilerin srdrlebilmesi, tek
bir gcn deil, ounluun egemen olduu bir devlet
dzeniyle mmkndr.

yarglardan

hangisi

bu

gr

A) Devletin ekonomik alana mdahalesinin azald,

bireylerin zgrce ekonomik giriimde bulunduu
dnemlerde toplumsal refah ykselmitir.
B) Bilim ve felsefedeki balca ilerlemeler, dnce
ve inan zgrlnn olduu dnemlerde ve
lkelerde gereklemitir.
C) Bireyin yeteneklerini zgrce gelitirdii eitim
ve ortamlarnda, dnyada iz brakan sanatlar
yetimitir.
D) Bireylerin yurtta olarak haklarnn korunduu
toplumlarda oluan gven ortam, insanlarn daha
retken olmasn salamtr.
E) eitli dnce ve grlerin bir arada yaamas,
ilk nce, deiik kltrlerle iletiim olana bulan
toplumlarda grlmtr.

Bu bilgilere gre, Hobbes ve Lockeun devlet

anlaylarndaki fark, aadakilerden hangisinin
farkl oluundan kaynaklanmaktadr?
A) nsanln geleceiyle ilgili beklentilerinin
B) nsann psikolojik yaps ve zelliklerine ilikin
grlerinin
C) Yaadklar aa egemen olan siyasi grlerin
D) Toplumsal dzenlemelerin gerekli olup olmad
konusundaki inanlarnn
E) evrelerindeki insanlarla karlkl ilikilerinin

(2000-SS)

(1999-SS)

4.

2.

Anarizm, insan doasnn devlet ve toplumsal

kurumlar tarafndan bozulduunu; insanlarn devlet
dzeni olmadan da adil ve uyumlu bir biimde
yaayabileceini ileri srer.
Sofistler, insann her yerde ve her zaman
balanabilecei yasalarn doa tarafndan konulmu
olduunu; insan eliyle kurulmu dzenlerin glye
ve egemen olana yaradn, doal durumda var olan
g dengesini bozduunu savunmulardr.
Buna gre, aadakilerden hangisi anarizm ve
sofizmin ortak zelliidir?

Aristoteles, ynetim biimlerini anlatrken yle

demektedir: "Devlet birok kii tarafndan ynetilirse
bu ona, tpk giderleri topluluka karlanan bir
lenin tek kiinin hazrlayaca bir lenden daha
stn olmas gibi bir stnlk salar. Onun iindir ki
ounluk, birok durumda, her kim olursa olsun tek
bir kiiden daha iyi bir yargtr. Ayrca okluk daha
g bozulur ya da kstrlr. Kt bir annda olan ya da
konuya ilikin ok gl duygular bulunan bir kiinin
yargs ister istemez arpk olacaktr. te yandan, bir
kitlenin yargda bulunmas durumunda, kitleyi
oluturan her kiinin ayn anda ayn duygulara
kaplmasn ve yargsn arptmasn ayarlamak
gtr."
Aristoteles, bu szleriyle aadakilerden hangisini
vurgulamaktadr?

A) nsan doas ile uyum iinde olan bir devlet

biimi nermeleri
B) Toplumsal kural ve dzenlerin insann zne
aykr olduu grn benimsemeleri
C) Devletin grevinin bireylere hizmet etmek
olduunu ne srmeleri
D) nsanlar iin her yerde ve her zaman geerli olan
temel toplumsal kurallar aratrmalar
E) nsan uygarlnn her trl rnn deersiz
bularak reddetmeleri

A) Ynetim yetkisinin birok kiiye datlmasnn

iktidar kavgasn nleyeceini
B) Devlet ilerinde iblmnn, halk arasndaki
dayanmay artracan
C) Ynetim
sorumluluunun
bir
gruba
paylatrlmas gerektiini
D) Kiilerin grup iinde, yalnz balarna olduundan
daha duygulu davrandklarn
E) nsann, mutlulua ancak topluluk iindeyken
eriebileceini

(1999-SS-PTAL)
(2000-SS)
48

FELSEFE
5.

7. NTE-SYASET FELSEFES

SS SORULARI

Doktorlar,
ateli
hastalklar,
balangcnda
iyiletirmenin hi de g bir i olmadn, asl
gln herhangi bir hastal saptama konusunda
yaandn sylyorlar. Ama zaman geip de eer
hastaln farkna varlp gerekenler yaplmazsa,
iyiletirilmesi ok g oluyor. Ayn ey devlet iin
de sz konusudur. nk herhangi bir ynetimde
ortaya kma olasl bulunan aksaklk ve
huzursuzluklar nceden saptandnda, bu tehlikeyi
nlemek daha kolaydr. Ancak, bu aksaklklarn
herkes tarafndan grlecek lde filizlenip
bymesine izin verilecek olursa, olaylar kontrol
altna almak iin etkili areler bulmakta
zorlanlacaktr.
Bu
parada
devletin
hangisinden sz edilmektedir?

7.

Brian Redhead'a gre, siyasal dnce tarihi, belli bir

soruyu yantlama abalarnn tarihidir. Soru aynen
durmakta yalnzca yantlar deimektedir. Verilen
yantlarn balcalar unlardr:
- nk, varlm devletin varlna baldr.
- nk, devlet Tanr'nn iradesidir.
- nk, devlet ve ben bir anlama yaptk.
- nk, devlet ahlaki dncenin gereklemesidir.
Buna gre, siyasal dnce tarihi aadakilerden
hangisinin sorgulanmasna dayanr?
A)
B)
C)
D)
E)

sorumluluklarnn

Brokrasinin gereinin
Devlet-ekonomi ilikisinin
Devlete itaat nedeninin
deal dzenin olabilirliinin
Bireyin devlet iin vazgeilmezliinin
(2003-SS)

A) Eitim seviyesi yksek yurttalar yetitirmek iin

politikalar gelitirme
B) leyiiyle ilgili olarak yurttalarn bilgilendirme
C) Varln srdrmek iin yurttalk bilincini
glendirme
D) Kendi yapsn sorgulama ve kabilecek
sorunlara kar nlem alma
E) Kii hak ve zgrlkleriyle ilgili uluslararas
szlemelere bal kalma

8.

(2001 SS)

Hukuk kurumunun var olmasnn benim yararma

olduunu biliyorum. Ayrca bu kurumun, insanlarn
genel olarak ona sayg duymas sayesinde var
olabildiini de gryorum. Bu durumda, benim bu
kuruma sayg gsterip gstermememin pek de nemli
olmad dnlebilir. Ancak, z kar gerektiinde,
herkes benim gibi dnr ve bu kuruma sayg
duyarak onu zedelerse, yararmza olan bu kurum
yklr. Ben bu zedelenmeyi, dolaysyla kurumun
yklmasn istemem.
Bu paraya gre, hukuk kurumunun varln
srdrmesi aadakilerden hangisine baldr?

6.

A) Toplumsal denetim mekanizmalarnn varlna

B) Evrensel hukuk kurallarnn geerliliine
C) nsanlarn bu kurumun gereine inanp onu
korumalarna
D) z karlarn bu kurumun isteklerinden farkl
olmasna
E) Devletin gvence vermesine

Geometri kurallar belirlenirken nasl nokta, izgi,

uzay gibi temel kavramlardan yola klyorsa hukuk
kurallar da hak, adalet, etik gibi kavramlara
dayandrlr; yasalar bu kavramlardan tretilir. Tarih
boyunca ister teokrasiyle, ister otokrasiyle, ister
demokrasiyle ynetilsin, tm devletler hukuka
gereksinim duymulardr. Bir devletin hukuk sistemi,
o devletin yapsnn biimlenmesinde etkilidir.
Devletlerin hukuk sistemleri arasndaki fark
belirleyen de yasa yaparken gerekli temel kavramlar
hangi ilkelerden aldklar ve o kavramlar nasl
kullandklardr.
Bu
parada
edilmemektedir?

hukukun

ynnden

(2003-SS)

9.

sz

Toplumun saygn ve demokratik olarak grd

kurumlardaki
bozulmalar,
kamuoyunu
byle
grlmeyen kurumlardaki bozulmalardan daha ok
rahatsz eder.
Bu
durumun
temelinde
aadakilerden hangisidir?

Belirli kavramlar temel aldndan

Her tr devlet dzeni iin gerekli olduundan
Devlet dzeni zerinde etkili olduundan
Yapsnn, dayand temel kavramlara gre
deitiinden
E) Bilimsel kurallarla uyumlu olmas gerektiinden
A)
B)
C)
D)

A)
B)
C)
D)
E)

(2002-SS)

yatan

dnce

Kt olmazsa iyinin deeri bilinmez.

Saygnlk greceli bir kavramdr.
En iyinin bozulmas en ktdr.
yi, zamanla deien bir kavramdr.
Kurumlar toplumun gvencesiydi.
(2004-SS)

49

FELSEFE

10. Toplumsal dzenin yasal olmas yeterli deildir;

toplumsal dzen, ayn zamanda meru grnmelidir.
Bireyin, korku iinde yaayan bir uyruk olarak deil,
ikna olmu bir yurtta, zgr bir birey olarak
toplumsal normlar kendisinin normlar diye
alglamas da zorunludur. nsann bu normlar
iselletirmesi, rza ya da merulatrma
dediimiz eydir.
Paraya
gre,
meruluun
aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
E)

7. NTE-SYASET FELSEFES

SS SORULARI

12. Toplumsal varlk olarak bir arada yaamak zorunda

olan insanlar arasnda, eitli istek ve amalarn bir
noktada atacak ekilde toplanmas nedeniyle bir
ekime durumu ortaya kar. Eer ortada
uyumazlklar nleyecek bir erk olmazsa atmalar
insanln yok olmasna yol aar. Byle durumlarda
kural koyucuya sahip olma ve ona boyun eme gerei
duyulur. Bu ihtiyac giderecek kurum da devlettir.
stn bir otoriteye sahip olan devlet ve onun koyduu
kurallar, bireyi dier insanlarn saldr ve
eziyetlerinden korur.

dayana

Dzeni salayan yasalar bulunmas

Normlarn btn bireyler iin balayc olmas
Normlarn benimsenmesi
Bireyin isteklerinin gz nnde bulundurulmas
Normlarn baka toplumlar tarafndan da kabul
grmesi

bn-i Haldunun grlerini yanstan bu paradan

aadaki yarglardan hangisine ulalabilir?
A) Devlet toplumsal iradenin rndr.
B) Devletin varl doal ve zorunludur.
C) Devlet, bireylerin ve kurumlarn karlkl
gveniyle varln srdrr.
D) Devlet, mutlak bir g deil toplumun amalarn
gerekletirmek iin bir aratr.
E) Devlet, toplumu bask altnda tutabilmek iin
snrsz yetkiyle donatlmaldr.
(2011-YGS)

(2006-SS)

11. Platon, Sparta ile yaplan Pelopones Savalar

srasnda Atina kltrnn yklmasn gzlemler ve
bunun etkisiyle, topya iin bir taslak olabilecek
Devlet adl eserini hazrlar. Benzer ekilde,
Romann Vizigotlar tarafndan yerle bir edilmesine
tank olan Aziz Augustinus, bu dnya yerine teki
dnyada bir topyadan sz eden Tanr Devletini
yazar. Thomas Hobbes, ngilteredeki i sava
srasnda srgndeyken Leviathan yazarak bar ve
refah iinde yaayan bir devlet yaratmaya alr.
Bu para topyalarla ilgili aadaki yarglardan
hangisini destekler?
A) Mkemmel bir toplum oluturulabilir.
B) Her insanda mutlu olma istei vardr.
C) Yurttalarn erdemli olabilecekleri toplumsal bir
dzen vardr.
D) Gereksinimler farkl olduundan topyalar da
farkldr.
E) nsan bencil bir varlk olduundan toplumsal
dzen salanmaldr.
(2010-YGS)

CEVAP ANAHTARI: 1- B
12- B

2-B

3- C

4- B

5- D

50

6- E

7- C

8- C

9- C

10- C 11-D

8. NTE BLM FELSEFES

FELSEFE

C. BLMN TARHSEL GELM

lk bilimsel almalar in ve Hint medeniyetlerinde
balamtr. Daha sonra Msr ve Mezopotamya
medeniyetlerinde bilimsel etkinlikler devam etmi;
buralarda tp, astronomi, matematik, geometri,
mhendislik gibi bilimlerin temelleri atlmtr. Fakat
bu medeniyetlerdeki bilim din ve mitoloji ile i ie
gemi durumdayd. Gerek manada bilimsel
gelimeler ilk kez M.. 6. yyda yonyada ortaya
kmtr. yonyadaki bilim daha ok felsefeyle bir
arada olmutur. Zaten o dnem yonyadaki ilk
filozoflar da ayn zamanda birer bilim adamydlar.
Thales bir matematiki ve fiziki, Herakleitos fiziki,
Pisagor, Platon, klid ise birer geometriciydi.
Bilimlerin felsefeden ayrlmas lk ada balamtr.
Ayrlan ilk bilimde M.. 3. yyda klid sayesinde
geometri bilimi olmutur. Daha sonra Arimet
mekanie bamszlk kazandrmtr.

Not: Bu niteden, 19992011 aras gerekleen SS

snavlarnda toplam 17 soru sorulmutur.
A. BLM FELSEFES NEDR?
1. Bilim Felsefesinin Konusu
Bilim felsefesi, bilimi tm ynleriyle anlamaya ve
aklamaya alr. Bilim felsefesi, bilimin tarihini,
kapsamn, snrlarn, yntemini, bilimsel bilginin
yapsn ve zelliklerini, bilimsel kuram ile gereklik
arasndaki ilikiyi felsefi tavrla ele alr.
2. Bilim Felsefesinin Temel Sorular
Bilim nedir? Bilimsel yaklam nedir? Bilimsel
yntem nedir? Bilimsel sonu nedir? Bilimsel
dncenin ilevi nedir? Bilimsel aratrma hangi
evrelere sahiptir? Bilimi dier alanlardan ayran
zellikler nelerdir? Bilimsel varsaym, teori ve yasa
nedir? gibi sorular sorar.

Ortaa Avrupasnda bilimsel etkinlikler skolstik

dncenin etkisi nedeniyle durma noktasna
gelmitir. Bilim kilisenin tam kontrolne girdi.
Kilisenin basksndan kaan baz bilim adamlar ve
filozoflar, slam dnyasnda gerek yerlerini
bulabilmilerdir. Bunun da etkisiyle, slam
dnyasnda 8-12. yzyllar arasnda bilim ok parlak
gemitir. Bu dnemde Harezm aritmetik ve cebirde
(Cebir Hesab: lk cebir kitabdr), Biruni Astronomi,
matematik, fizik, corafya, tarihte, bn-i Sina tpta
(Tbbn yasas) nemli almalar ortaya koymutur.

B. FELSEFE BLM LKS

Ama bakmndan bilim ve felsefe arasnda bir
paralellik bulunur. Her ikisi de hazr bilgilerle
yetinmeyip aktif ve eletirici bir tavrla dorulara
ynelirler. Her ikisi de mantk ilkelerini kullanarak
adm adm ilerleyerek evrendeki dzenin sebep ve
kanunlarna inmek, insan ve hayat anlamak isterler.
Bilim ve felsefe arasndaki bu paralelliin yannda
baz farklar da vardr. Bilim, genel geerlii olan ve
herkese gzlemlenebilir olgulardan hareket eder,
vard sonular yine olgulara dnerek dorular.
Felsefede ise hareket noktas olgular olmak zorunda
deildir ve vard sonularn dorulanabilirlii
olgular ile olmaz. Bilimler, kendine zg belli bir
olay seip bu olaylar uygun tekniklerle inceleyip
neden-sonu ilikilerini belirlemeye alr. Oysa
felsefe, ele alnan bu olaylarn zn ve kullanlan
kavramlarn anlamn vermeye alr.

15. ve 16. yyda Rnesans ve Reformun etkileriyle

kilisenin gc zayflam ve bilimsel gelimeler
yeniden ivme kazanmtr. Bu dnemden sonra
bilimlerin felsefeden ayrlmas hz kazanmtr.
Kopernik (1473-1543) ve Kepler (1571-1630)
astronomiyi, Galileo (1564-1642) ve Newton (16421727) fizii, Descartes (1596-1650) analitik
geometriyi kurmu, Fermat (1601-1655) ise modern
matematiin temellerini atmtr. 17. yyda ilk kez
sistemli bir bilim felsefesi Bacon (1561-1626) ile
balar. 17. yyda Bacon ve Descartes bilimlerin
ynteminin ne olmas gerektiini tartmlardr.
Descartes fizik ve matematie dayal bir yntemi,
Bacon ise deneycilii ve tmevarm savunmutur.

Bilim ve felsefe iki ayr cevaba ihtiya vermektedir.

kisi de birbirlerinin alann tamamyla kaplam
deildir. Bilimlerin ortaya koyduu yeni bulu ve
ilerleyiler felsefe iin ne kadar ynlendirici olsa da
felsefe ayr ayr bilimlerdeki verileri birletirerek
deerlendirmesi, bilimsel faaliyetler iin o kadar ufuk
genileticidir. Ayrca felsefe, bilimlerdeki kavram ve
ilkeleri aydnlatmakta, bilimlerin verilerini gereklik
asndan eletirmekte, bilimsel bilginin deerini,
yerini ve nemini ortaya koymaya almaktadr.

19. yyda Lamarck, Bernard ve Darwin Biyolojiyi,

W.Wundt ve W.James Psikolojiyi, A.Comte ise
Sosyolojiyi kurmutur. Ayrca 19. yyda Max Planck,
Einstein ve Heisenberg fizik bilimine ciddi katklar
yapmtr. 20.yyda bilimde byk gelimeler
kaydedilmi: elektrik, telefon, telgraf, bilgisayar,
televizyon gibi ok ynl gelimeler kaydedilmitir.
Bilim felsefesi 19.yyda A.Comteun abalaryla
domutur ve 20.yyda Neopozitivizm (yeni
olguculuk) anlayyla yaygnlamtr. Temsilcileri
Carnap, Reichenbach ve Machtr.

Felsefe genel bir varl anlamlandrma faaliyeti

olarak bilimden nce gelir. Bilimler insan zihnini d
olaylara (olgulara) ekerken felsefe, dikkatleri bu
sefer yeniden olaylardan insana eker. Bu sayede bir
taraftan bilmekte olan bu zihnin, bilmedeki imkn ve
snrlar aratrlrken dier taraftan d olaylar
karsnda insann insan olarak yeri ve deeri
tartlr.
51

8. NTE BLM FELSEFES

FELSEFE

Kuhna gre bilimin oluumu ve geliimi bir

paradigmadan
dier
paradigmaya
geile
olanakldr. Bu devrimsel bir etkinliktir. Srekli
ilerleyen bir bilim etkinlii yoktur. Bu bakmdan
bilimin amac bu paradigmalar oluturan insan
topluluunu anlamaktr. Paradigma (deerler
dizisi), belli bir bilim insan topluluunun kabul ettii
bir bak as veya kuramsal erevedir. Bu
kuramsal ereveyi, bilimsel kavram, yntem ve
bilimsel grler oluturur. Her ada ve toplumda
var olan bir takm inan ve deer kalplar vardr.
Bilim adamlar genellikle bu kalplar iinde
etkinliklerini srdrrler. te paradigma bilim
adamlarnn bilimsel aratrmalarn etkileyen
toplumsal bir erevedir.

. BLME FARKLI YAKLAIMLAR

1. rn Olarak Bilim (Yeni/Neopozitivizm)
2. Etkinlik Olarak Bilim
1. rn Olarak Bilim (Yeni/Neopozitivizm):
Temsilcileri Reichenbach (1891-1953), R. Carnap
(1891-1970), L. Wittgenstein (1889-1951), C.R.
Hempel (1905-1997) ve B. Russell (1872-1970)dir.
Bu anlaya gre bilim; bilimsel ynteme dayanlarak
ortaya konulmu kuram ve kanunlardan olumu
kesin, nesnel, birikimli bilgiler yndr. Bilimi
anlamann da yolu rn olarak ortaya konulmu bu
bilgiler ynn incelemektir.
Hans Reichenbach (1891-1953): Ona gre bilime ait
metinler gnlk dille yazlm eserlerdir. Bu nedenle
mantk dilini kullanarak bu metinleri zmlememiz
gerekir. Ancak bu sayede bilimi aklayabiliriz.
Mantk diliyle metinler dorulanabilir veya
yanllanabilir ise anlamldr. Anlaml nermeler
bilgi veren ve bilimsel nermelerdir.

Kuhn, bilimsel etkinlii dnemlere ayrarak

aklamtr.
Bilim ncesi dnemde bilim
adamlarnn belli bir bilimsel bak ve anlay
(paradigma) yoktur. Bu dnemde ok eitli
yntemler ve kuramlar kullanlr. Fakat kuramlardan
biri zamanla daha ok aklama yapt iin deer
kazanr. Artk bilim adamlar deer kazanan bu
paradigma etrafnda toplanarak, dzenli aratrmalar
yapan bir bilimsel topluluk oluturur. Olaan bilim
dneminde ise, kabul edilen paradigma ile her ey
aklanmaya ve zmlenmeye allr. Artk bu
paradigma bilim adamlarnn almalarn etkileyen
tek bak asdr. Bunalmlar dnemi, olaan bilim
dneminde yaplan aratrmalarn iyice oalmas ve
beraberinde zlemeyen problemlerin varlnn da
oalmas ile ortaya kar. Bu dnemde yava yava
bir takm anomaliler (kuramdan sapmalar, ayrlklar),
uyumazlklar, zmszlkler ortaya kar ve
skntlar daha belirgin olmaya balar. Eldeki
paradigma her eyi zemez. Ancak belli sayda
aklama yapabilir. Anomaliler ve uyumazlklar
grmezden gelinerek kenara braklr.
Bilimsel
devrim dneminde bir bilim insan, kar ve yeni bir
paradigma (bak as) ne srer. lk bata byk
tepki toplayan bu paradigma daha sonralar destek
bulmaya balar ve bilim adamlar bu paradigma
etrafnda toplanrlar. Ne zaman yeni paradigma eski
paradigmadan daha ok sorunlara aklama
getirebiliyorsa bilimsel devrim gerekleir. Artk
daha ok bilim insan, yeni paradigma etrafnda
toplanr. Eski paradigma devrimin gereklemesi ile
yok olur ve tekrar olaan bilim dnemine girilir. Bu
sre ksr dng halinde srekli devam eder.

Reichenbacha
gre
bilimselliin
lt
dorulanabilirliktir.
Dorulanabilen
nermeler
anlaml ve bilimsel nermedir. Dorulanabilir
nermeler olgulardan elde edilip tekrar olgularla
denetlenebilen nermelerdir. Metafizik, estetik
(sanat) ve etik (ahlak) nermeleri dorulanamazlar.
nk bunlar olgusal ieriklere sahip deildir ve
olgusal olarak denetlenemezler ve ispatlanamazlar.
Bu yaklam savunucular, bilimi metafiziksel
elerden ayklamaya almtr. Bunu anlamllk ve
dorulanabilirlik
ltleriyle
gerekletirmeye
almlardr. Bu yaklam ayrca tmevarm
metodunun kullanlmasn savunmutur.
2. Etkinlik Olarak Bilim: Temsilcileri Thomas
Kuhn (19221996) ve S. Toulmin (19222009)dir.
Thomas Kuhn (19221996): Ona gre, Bilim; bir
etkinlik srecidir; bu sreci ynlendiren olgular bilim
insanlarnn oluturduu topluluk ve onlarn
almalardr. Bilim ancak bu sre incelemekle
anlalabilir. Bu sreteki tm eler zellikle de
bilim d eler incelenmelidir. Bu srecin
belirleyicisi olan bilim insanlarnn psikolojisi,
inanlar, bak alar, iinde yaad toplumlarn
yaplar vb. etkenler ok nemlidir.

Paradigmalar hep atma ierisindedirler. Bu

atmada galip gelenler ile bugnk bilim
olumutur. Bu paradigmalar sonsuza dek varlklarn
srdrmezler, zamanla terk edilebilirler ve yerine
yenileri gelebilir. rnein, Batlamyusun yer
merkezli sistemi bir paradigmayd. Fakat bu yetersiz
kalnca yerine Kopernikin gne merkezli sistemi
gemitir.

Bilimin bu sreci belirli admlarla gerekleir. Bu

sre srekli kendini yenileyerek tekrar eder. Bilim
statik bir yapda deildir. Yani bilim, kesintisiz akp
giden (srekli ilerleyen) bir sre deildir. Tam
aksine bilim bir takm kesintilere, devrimci
dnmlere urayarak ilerleyen bir etkinliktir.
Kuhn bu sreleri Paradigma kavramyla aklar.
52

8. NTE BLM FELSEFES

FELSEFE
Stephen Toulmin (19222009): Toulmin bilimi
aklamada Darwinden etkilenmitir. Toulmine
gre gl teoriler ayakta kalarak varln srdrr,
zayf teoriler ise yok olur. Bu akmlarn baarlbaarsz olmalar bilim adamlarnn baarlarna
baldr. Bu nedenle bilimi, bilim adamlarnn
etkinlii olarak grr.

3. Bilimsel Yntemin zellikleri

Problem tanmlanr.
Probleme sebep olan nedenler bulunarak neden
sonu ilikisi aratrlr. Yani gzlem yaplarak
problemle ilgili bilgiler toplanr.
Hipotezler (varsaymlar) kurulur.
Hipotezlerden (varsaymlar) tmdengelimler
yaplr ve bunlar deney ve gzlemlerle test edilir.
Hipotezler dorulanmsa onlarla teori (kuram)
oluturulur.
Hipotezler
kesin
dorulua
sahipse
(matematiksel olarak) genel yasalara ulalr.

D. KLASK GR VE ELETRS
1. Klasik Gr Asndan Bilim (Neopozitivizm)
Bilim, nesnel gereklii (olgular) konu edinir ve
bunlar hakknda bilgiler verir.
Btn bilimlere rnek olabilecek ideal bilim
matematiktir.
Btn bilimler birbiriyle ilikilidir ve tm
bilimler birbirine indirgenebilir (Comtea gre
sosyal fizik).
Bilim, akla (manta) dayanan bir etkinliktir.
Bilim adam almalarnda her trl nyargdan
arnm olarak tamamen nesnel olmak
zorundadr.
Bilimsel aklama nedensellie dayanr. Nedensonu ilikisi kurulmadan bilimsel aklama
yapmak ok zordur.
Bilimsel aklamann amac, bilimsel yntem
kullanarak tek tek olaylardan hareketle
tmevarmsal olarak genel yasalara varmaktr.
Bilim, birikerek (kmlatif) srekli ilerleyen bir
srece sahiptir. Bu srete yanl bilgiler atlr,
kalan doru bilgilerle daha kapsaml aklamalar
yaplr (Yani sonraki bilgiler, ncekileri kapsayan
zelliktedir).
Birikerek srekli ilerleyen bu srete bilimin
aklayamayaca hibir ey yoktur.
2.

4. Bilimsel Kuramn zellikleri

Kuram bir lde dorulanm, ama henz btnyle
kesinlenmemi genel bir aklamadr.

Bilimsel kuram, bilimsel genellemeler ve

aklamalar ile bir sistem kurmaya alr.
Mevcut olgular aklad gibi sonradan
olacaklar hakknda ndeyide bulunmay salar.
Kuramn nermeleri her zaman deney ve
gzlemle denetlenebilir.
Bilimsel kuramlar kesin deildirler. Yani
zamanla deiebilirler. rnein, Batlamyusun
kuramnn
yerini
Kopernikin
kuramna
brakmas gibi.
Kuramlar evrensel deildirler, snrl varlk alan
ile ilgili genel aklamalardr.

5. Klasik Gre Yaplan Eletiriler

Bilimi rn olarak ele alan (klasik gr) gre
gre, bilimde daha nceden yaplan almalar yok
olmazlar.
Bugnn almalar daha ncesinden
yaplan almalar stne kurulmutur. Bu srete
yanl bilgiler atlr. Kalan bilgilerle daha kapsaml
(tmevarm metoduyla) aklamalar yaplr. Bu
anlayta model alnacak bilim sosyal fiziktir.
Metodu tmevarmdr. nk olaylar karsnda
genellemeler
ve
yasalar
yapmak
yalnzca
tmevarmla mmkndr. Bu anlaya gre bilim
dorularn birikmesiyle oluur.

Bilimsel Bilginin zellikleri

Bilim olgusaldr; nesnel gereklie dayanr.
Bilim objektiftir (nesneldir).
Bilim akl ilkelerine ve manta dayaldr.
Bilim birletiricidir; yani bilimsel yntem ile
farkl bilimlerin farkl alanlarda ulat sonular
belli kurallara indirgeyerek birletirmeye alr.
Bilim birikimli bir sretir; yani yeni bilgiler
daha nceki bilgiler zerine ina edilir.
Bilim evrenseldir; yani insanln ortak
mirasdr. Herkes ve her toplum bilime katkda
bulunabilir. Bu nedenle bilim herhangi bir
bireyin veya toplumun tekelinde deildir.
Bilim eletireldir; yani kuramlar ne kadar doru
grnse bile, kart grleri her zaman imkn
dhilindedir. Kendi iinde de eletirel olmaldr.
Her zaman yanlma pay olduu dnlmelidir.
Bilim seicidir; yani sonsuz saydaki olgular
iinde kendi amacna uygun olanlar belirler ve
aklar.
Bilim genelleyicidir; yani elde ettii sonular
genel bir biimde ifade edilir.

Bilimi etkinlik olarak gren gre (ada bilim

anlay) gre ise, bilim dorularn birikmesiyle deil
yanllarn ayklanmasyla oluur. Karl Poppere
gre; bilimin yntemi tmevarm deil de
tmdengelim olmaldr.
Eletiri-1: Klsik gr, bilime birikimsel bir
sre olarak bakar. Yani bilim srekli bir ilerleme
izgisine sahiptir. Oysa Thomas Kuhna gre bilim
kesintisiz akp giden birikimsel bir sre deildir
Tam aksine bilim bir takm kesintilere, devrimci
dnmlere urayarak gelien bir alandr. Yani
bilimin inili-kl bir seyir izlediini savunur.
53

8. NTE BLM FELSEFES

FELSEFE

Eletiri-5: Klasik anlayn

birikerek srekli
ilerleyen bu srete bilimin aklayamayaca hibir
ey yoktur. gr yanltr. nk evren snrszdr,
her eyi bilmek imknszdr ve bilinemeyecek hibir
eyin kalmayaca ancak bir topyadr.

Eletiri-2: Klasik grn tm bilimleri sosyal fizie

indirgemesi anlay, bilimin geliiminde engelleyici
bir mantk oluturmas sebebiyle ada bilim
anlaylar tarafndan eletirilmitir. Tm bilimler
birbirleriyle ilikilidir, ortak bir temelden hareket
edilir, ama tm bilimleri tek bir bilime indirgemek
mmkn deildir.

Eletiri-3: Klsik bilim anlaynda en gvenilir

yntemin dorulama yntemi olduu kabul
edilir. ada bilim anlaynda ise yanllama
ynteminin daha doru sonular verecei
savunulur.
Dorulanabilirlik ilkesi, ada bilim anlaynn en
nemli
temsilcisi
Karl
Popper
tarafndan
eletirilmitir. Ona gre, bir teorinin bilimsel
saylabilmesi iin onun deneyle dorulanmas
yetmez. nk bunlar tmel nermelerdir. Baka
koullarn etkili olmas hesaba katlmamtr. Mesela
Btn kuular beyazdr. nermesi yanl yani
bilimsel olmayan nermedir. Bu nermeyi
dorulamak iin dnyadaki tm kuularn beyaz
olduunu tek tek gzlemlemek gerekir. Bunu yapmak
da imknsz olduu iin, nermeyi dorulamak da
imknszdr.
Bu nedenle Karl Popper, genellemeye dayanan
tmevarm metodu ve dorulanabilirlik ilkesi yerine
yanllanabilirlik
ilkesini
savunmutur.
Yanllanabilirlik, bir bilimsel bilginin snanmas ve
snrlandrlmas demektir. Poppere gre, bir bilgi,
snanmalardan sonra snrlamay getirdii zaman
bilimseldir. Mesela Su 100 derecede kaynar. deil
de u koullarda u kadar tekrarlanan deneylere
gre su 100 derecede kaynar. ifadesi dorudur yani
bilimsel bir nermedir. Ayrca bu anlaya gre,
daha nceden yaplm almalar yok olabilirler.
nk bir kez yanll ortaya karld m, artk o
anlay itibar grmez terk edilir ve yanllanabilirlik
ilkesine gre hibir doruluk deeri yoktur.

Eletiri-4: Bilimsel almalar ve bilim, onun

olumasna katkda bulunan bilim adamlarnn varl
grmezlikten gelinerek incelenemez. nk bilimi
asl oluturanlar, bu bilim adamlardr. Bu nedenle,
ncelikle bu bilim adamlar topluluunun iyaps,
dnya
grleri,
koullar,
kltrleri
vb.
incelenmelidir.
Oysa klsik gr bilimsel
almalar ve bilimi ele alrken bilim adamlar
topluluunu grmezden gelir.

54

FELSEFE
1.

8. NTE BLM FELSEFES

SS SORULARI

Gnmzn bilim adamlar, genellikle bilimin en son

rnleriyle ilgilenirler; bugn yararn yitirmi birok
bilimsel buluu nemsemezler. Oysa bilim tarihisi,
sadece en yeni rnlerle deil bunlardan nceki btn
gelimelerle de ilgilenir. Bilimin son rnleri bir
aacn taze meyveleri gibidir. Meyveler acil
ihtiyacmz karlar; ama aa olmakszn meyveler
de varlk bulamaz. Bilim tarihisi, bilgi aacn
kkleriyle ve dallaryla btn olarak bilmek ister.
Bugnn meyvelerini takdir eder; ama gemiin ve
gelecein meyvelerini de ihmal etmez.

3.

Eer bir bilginin bilimsel olarak ortaya konmas

gerekiyorsa, her eyden nce onu dier bilgilerden
ayrann, yani ona zg olann kesinlikle
belirlenebilmesi gerekir. Bu belirlemenin yaplmad
bilgiler oaldka, terimler, kavramlar birbirine
karr, bilim bundan son derece zarar grr.
Bu
parada
aadakilerden
durulmaktadr?
A)
B)
C)
D)
E)

Bu paraya gre, bilim tarihinin temel amac

aadakilerden hangisidir?
A) Bilimsel alma alanlarn, iinde bulunduu

koullar erevesinde deerlendirmek

bilimsel
alma
hangisinin nemi

alannda
zerinde

Kesin bilgiye ulama ynteminin

Uygulama alanlarnn saptanmas
Benzer alanlarla olan etkileimin
Bilginin snrlarn belirlemenin
alma etiinin
(2001-SS)

B) Bilimsel bulularn eitli alanlardaki etkilerini

karlatrmak

4.

C) Bilimsel anlayn douunu ve gelime srecini

incelemek

D) Bilimsel almalarn iinde bulunduu koullar

iyiletirerek bilimsel gelimeleri hzlandrmak

anlayn dnda kalan konular
belirleyerek ayklamak

E) Bilimsel

(1999-SS-PTAL)

Bilim adam problem zme srecinde, nce,

problemini aydnlatacak noktalar saptamal, sonra bu
saptamalarda deneysel olarak snanabilir sonular
karmaldr. kinci aama iin gereken bilgiyi ona
okul renimi vermitir; bu bilgilere dayal
almalar onun baarl olmasn salar. Ancak ilk
aamada baarl olabilmesi iin bilim adamnn elinde
ne bilinen bir yntem vardr ne de okulda
rendiklerinin ona yarar olacaktr.
Aadaki yarglardan hangisi, bu parada ne
srlen gr zetlemektedir?

2.

A) Ayn probleme zm arayan bilim adamlar,

ayn noktadan yola ksalar bile farkl sonulara
ulaabilirler.
B) Bilim adam bilimsel kuramlardan yola
ktnda, ulaaca sonular bilim evreleri
tarafndan kabul edilecektir.
C) Bilim adamnn baarl olabilmesi, yalnzca
eitim ile deil, probleme zm getirecek
noktalar fark etme yeteneine de baldr.
D) Bilim adamnn izledii yntem doruysa ulat
sonu da dorudur.
E) Bilim adam almalarna balarken kendisinden
nceki nemli almalar incelemeli onlardaki
eksiklikleri grebilmelidir.

Bir aratrmay tamamladm zaman, sonularm ve

dayanaklarm nce, meslektalarmn katld
bilimsel toplantlarda sunarm. Eer bir yanl ya da
eksiklik bulunmazsa, almam makale haline getirip
bir dergiye yollarm. Derginin editrler kurulu
makalemi uygun grrse, iki ya da hakemden gr
ister. Her hakem ayr ayr, makalemin yaymlanmas
hakkndaki grn derginin editrne bildirir.
Hakemler aratrmamda yanl bulurlarsa, editr, bu
yanllar bana yazl olarak iletir. Ben bu yanllar
dzeltebilirsem sre yeniden balar. Ancak bunlar
dzeltemezsem, aylarca uraarak bulduum sonular
unutup almaya yeniden balarm.
Bilimsel almann bu parada anlatlan evresi,
aadakilerden hangisiyle zetlenebilir?

(2002-SS)

A) Bilimsel bilgi, bilimsel ynteme uygun biimde

yaplan deneyler sonucunda elde edilir.
B) Farkl bilim dallar arasndaki dayanma,
bilimsel gelimeyi hzlandrr.
C) Bilim adamnn sahip olduu dnya gr, ne tr
bilimsel alma yapacan ve bulgularn nasl
yorumlayacan etkileyebilir.
D) Bir bilginin bilimselliinin yetkili bilim
evresince denetlenip onaylanmas gerekir.
E) Bugn birtakm olgular aklamada yararlanlan
bir bilimsel gr, zamanla yerini baka bir
bilimsel gre terk edebilir.

5.

Bilimin byk trajedisi, gzelim bir hipotezin

acmasz bir gerek tarafndan ldrlmesidir.
Bu gr, bilimsel hipotezle ilgili aadaki
yarglardan hangisini destekler?
A) Hipotez oluturulurken bilimsel yasalardan
yararlanlmaldr.
B) Bir hipotezi rtecek kantn bulunamam
olmas, o hipotezin doru olduunu gsterir.
C) Bilinmeyenin aklanmasn salayan hipotezler
gzel grnr.
D) Bir hipotez doru grnse de aratrma bulgular
onun yanl olduunu ortaya koyabilir.
E) Hipotez hem yaln hem doru olmaldr.

(2000-SS)

(2002-SS)
55

FELSEFE
6.

8. NTE BLM FELSEFES

SS SORULARI

nsan bir fotoraf makinesi deildir; btn alglarmz

baz
varsaym
ve
kavramlar
erevesinde
olumaktadr. Gnlk yaamda olduu gibi bilimde de
evremizde olup biten her eyi deil, ancak baz
eyleri alglar veya gzleriz. Aratrmasnn amacna
gre bir ayklama yapmak, yalnz konusunda ilikin
olgularna ilgilenmek, bilim adam iin hem doaldr
hem de bir zorunluluktur.

9.

Fiziki Richard Feynman, karmak fiziksel srelerle

urarken sorunu ak bir ekilde ifade
edebildiinizde doann size istediiniz cevab
vereceini ne srer. Ona gre, iyi bir bilim adam
olmann srr hangi soruyu sormak gerektiini bilmede
yatar. Bir sorunu aratrrken bir kez doru yola
girdiniz mi zm kendiliinden ortaya kar.
Paraya gre, doru yola girme aadakilerden
hangisidir?

Bu paraya dayanarak aadaki yarglardan

hangisine ulalabilir?

A)
B)
C)
D)
E)

Bilimsel almalar birikimli olarak ilerler.

Bilimsel almalarda seicilik sz konusudur.
Bilimsel yasalar uygulanabilir niteliktedir.
Bilimde
ama,
genellenebilir
sonulara
ulamaktadr.
E) Bilimsel yasalar evrenseldir.

A)
B)
C)
D)

zm iin aba gsterme

Uygun soruyu sorma
Sorunun cevabn tahmin etme
Konuya odaklanma
Doruya ulaacana inanma
(2005-SS)

(2003-SS)

7.

Bilim adamlar olaylar gzlerken ou zaman

inanlarnn, benimsedikleri dncelerine etkisinde
kalmlardr. rnein, baz astronomlar, ember
mkemmel bir ekildir. yleyse gezegenlerin,
yldzlarn yrngeleri ember biiminde olmaldr.
Dncesiyle hareket etmilerdir. Tycho Brahe, 7
saysnn kutsallna inanm, 7 gezegen olduunu
dnerek gzlem yapmtr.

10. Proust, kitaplar iin yle der: Kitabm darya

ynelmi bir gzlkm gibi aln. Size uygun deilse,
uyan bulun; tkezlememek iin kullanmak zorunda
olduunuz arac, yani kendi gzlnz bulmay size
brakyorum. Proustun bu gr bilimsel kuramlar
iin de kullanlabilir. lgilendiiniz konular, olaylar
aklamada yetersiz kalan bir kuram oradan buradan
ekitirip uygun hle getirmeye almak yerine, yeni
bir kuram oluturmak gerekir.

Bu parada sz edilen bilim adamlarnn, bilimsel

almayla ilgili olarak aadakilerden hangisine
sahip olmadklar kesinlikle sylenebilir?

Bu paraya gre, bir bilimsel kuram aadaki

koullardan hangisini karlamyorsa yenisini
oluturmak gerekir?

A)
B)
C)
D)
E)

8.

Aklk
Nesnellik
Dakiklik
Dzenlilik
Seicilik

A)
B)
C)
D)
E)

Olgularla tutarl olma

Ekonomik olma
Geni kapsaml olma
Yaygn olarak benimsenme
Basit aklamalar getirme

(2004-SS)

(2005-SS)

Bir gn kii skoya dalarnda yrye km.

Bir sre sonra, tek bana otlayan siyah bir koyun
gren bu kii arasnda u konuma gemi:

11. Kopernik kuram, Dnyann gerekte nasl

olabileceinin bir tasviri gibi ele alnmaldr. Bu
kuram, Dnyann gerekten Gnein etrafnda
dndn ne srmez. Daha ok, bir gzlenebilir
gezegen sisteminin dier sistemlerle balantsn
kurmay mmkn klan tahmin cihazdr. Eer
gzlenebilir sistem, Gne merkezdeymi gibi ele
alnrsa tahminler kolaylar.

I. Kii: Demek ki dalarda koyunlar siyah.

II. Kii: Bu kadar abuk genelleyemezsin. Olsa olsa
skoyada en az bir siyah vardr. Diyebilirsin.
III. Kii: Syleyebileceim tek ey, uradaki koyunun
siyah olduudur.

Paradaki yoruma gre, kuramda aadaki

zelliklerden hangisinin bulunmas zorunlu
deildir?

Bu kiilerden hangilerinin syledikleri bilimsel

yaklama uygundur?
A)
B)
C)
D)
E)

Yalnz I
Yalnz III
I ve III
I ve II
II ve III

A)
B)
C)
D)
E)
(2004-SS)

Gerei akladn iddia etmesi

n deyide bulunmaya olanak salamas
Gzlemlere dayanmas
Aklama yapmada yardmc olmas
Bilgilerin tutarl olmas
(2006-SS)

56

FELSEFE

15. Modern dnyamzda tek bir bilim felsefesi var:

modern bilimlerin felsefesi. Buna bilimin kendi
kendisinin yorumu veya bilimin bilimsel kurumlar
tarafndan yaplan yorumu da diyebiliriz. Bilim,
bilimin hem daval hem davac hem de yarg olduu
bir mahkemede yarglanmaktadr. Neyin bilim
olduuna bu mahkemede karar verilmekte, bu
mahkemeden gei izni alamayan her unsur bilim
dnyasndan kovulmaktadr. Byle bakldnda btn
bilgi trlerini yarglayabilecek adil mahkeme bulmak
g gibi grnyor.
Bu parada sz edilen gln nedeni
aadakilerden hangisidir?

12. Demokritos, sofrasna gelen incirleri yerken bir bal

kokusu alm ve hemen bir aratrmadr balam
kafasnda; o gne dek incirlerden almad bu koku
nerden gelebilir, diye. Merakn gidermek iin,
incirlerin topland yeri grmeye gitmek istemi.
Sofradan niin kalktn anlayan hizmeti kadn
glm: Bouna zaman kaybetmeyin, incirleri bal
anana
koymutum
toplarken.
demi.
Demokritosun can sklm bu aratrma frsatn
kard, bir merak konusu elinden alnd iin.
Hadi be sen de. demi hizmeti kadna, Keyfimi
kardn ama ben yine de bal kokusu incirde
kendiliinden varm gibi nedenini aratracam.
Demokritosun bu yaklam birok bilim adam ve
filozofta vardr.

A) Yeniliklere ak olmama
B) Olumsuz eletirilere kar koyma
C) Bilgileri sorgulamada yine bilimin ltlerini
kullanma
D) n yarglardan kurtulamama
E) Bilimin gelime srecini tamamladn dnme

Aadakilerden hangisi bu parada bilim adam

ve filozoflarda var olduu sylenen yaklama ters
der?
A)
B)
C)
D)
E)

8. NTE BLM FELSEFES

SS SORULARI

Olaylara dier insanlardan farkl bakma

Her eyin nedenini sorma
Aratrmaktan holanma
Merak duygusunu canl tutma
Bakalarnn dncelerini benimseme

(2009-SS)
16. Bir paradigmann aklayamad olgular, sorular,
durumlar yani anomaliler ortaya ktnda o
paradigmann taraftarlar ya bu durumu grmezden
gelir ya da hl olgular bu paradigmayla aklama
abasn srdrrler. Ama asla bu paradigmadan
vazgemezler. Bu durum, gece kaybettii anahtarn
arayan adamn, anahtarn, drd sokan
karanlk kesinde deil de n daha iyi olduu
sokak lambasnn altnda aramasna benzer.

(2007-SS)
13. Bir bilim adam, buluuyla ilgili olarak Bakalarnn
otobana dntrebilecekleri bir patika atm. diyor.
Bilim adam bu szyle, aadakilerden hangisini
benimsediini gsterir?

Bu paraya gre aadakilerden hangisi

paradigma deiimini gletiren etmendir?

A) Bilimin birikimli olarak ilerlediini

B) Bilimsel almann kiiye zg ura olduunu
C) Bilimsel almann, bakalarn dnerek
yaplmas gerektiini
D) Bilimsel almann sistemli olmas gerektiini
E) Bilimin teknolojiyle yakndan ilikili olduunu

A)
B)
C)
D)
E)

Olgulardaki niceliksel deiimi fark edememe

Olgular kurama uydurmaya alma
Benimsenen kuramlarn yetersiz oluu
Nesnel baktan yoksun olma
lm aralarnn kurama gre hazrlanm oluu
(2010-YGS)

(2008-SS)

17. Modern bilimin ncleri olarak kabul edilen

Copernicus, Kepler, Galileo, Newton astronomi
alanndan balayarak bilim anlaynda nemli bir
dnme yol atlar. Onlarn katksyla hakikat
araynda engel oluturan geleneksel baktan
vazgeildi. Hatta otoritelerin bilimde yeri olmadna
inanlmaya baland. X dorudur. biimindeki bir
nermeye artk Hangi otorite bunu sylyor?
sorusuyla deil, Bununla ilgili kantnz ne?,
Deliliniz nerede? diye karlk verilir oldu. Sonunda
otoriteler de eletirel sorgulamaya ak, hesap
sorulabilir olarak grld.
Bu paraya gre bilimin modernlemesi
aadakilerden hangisine dayandrlabilir?

14. Bilimin ilk ve son eyler hakkndaki sorular

yantlayamayacan kabul edersek, ki etmek
zorundayz, bu durumda bile bilimin yantlayabilecei
sorular iin bilinen veya dnlebilecek hibir snr
yoktur. nk bilim, ancak bilimciler gerein ne
olabilecei konusunda hayal etme gcn veya
drtsn yitirdikleri zaman sona erer.
Aadaki yarglardan hangisi bu para iin kar
tez oluturur?
A)
B)
C)
D)

Mutlak kesinlik hibir zaman bilinemez.

Bilimin gelitii dnemde felsefeye gerek yoktur.
Hayal etme gcnn snr yoktur.
Bilinebilecek her ey biliniyor yeni bir ey
aramak gereksizdir.
E) Bilgiler arttka bilinebilir eyler de orantl
olarak artar.

A)
B)
C)
D)
E)

(2009-SS)

CEVAP ANAHTARI: 1-C

12- E 13- A 14-D 15-C

2-D 3- C
16-B 17-E

4-C

57
5- D

6- B

Olaylar arasnda neden sonu ilikisi aranmasna

Hakikati arama abalarnn arlk kazanmasna
Yntem problemlerinin zlmesine
Dnmenin mantk ilkelerine dayandrlmasna
Dogmatik anlayn yklmasna
(2011-YGS)

7- B

8- E

9-B

10- A

11- A