HDROLK ASANSR TAHRK SSTEMLERNDE G GEREKSNM,

VERMLLK, ISI OLUUMUNUN NEDENLER VE NLEYC

YNTEMLER

Turhan ALTINRS, Makina Mhendisi

Bucher Hidrolik Sistemleri Tic. Ltd. ti. Tel:0.212.659 04 88
bucher.hidrolik@isbank.net.tr

ZET
Hidrolik asansr tahrik sisteminin, teorilerin tek bana yeterli olmad ve deneylerle
tamamlanmas gerektiini gsteren en gzel fizik rneklerinden biri olduu
inancndaym. Burada fiziin, statik, kinetik, akkanlar mekanii, termik, rezonans ve
ses gibi bir ok daln bir arada ve birbirleriyle balantl grmemiz mmkn
olmaktadr. Bunun zellikle bu konularda eitim alan niversite rencileri ya da bu
konuda uzmanlamak isteyen meslektalarmz iin nemli bir frsat yarattna
inanyorum.
Bu almada hidrolik sistemlerde oluan ve zaman zaman nemli iletme sorunlarna
ve kayplara yol aan s oluumlar, oluma sebepleri ve bunlarn en aza indirilebilmesi
iin yaplabilecekler zerinde durulmutur.
GR
Bu almada hedeflenen, hidrolik asansrleri klasik halatl asansrler ile belli ltler
erevesinde kyaslamak ve birinin dierine olan stnln ya da zayf taraflarn
vurgulamak olmad, daha ok hidrolik asansrlerde snn nasl olutuunu ortaya
karmak ve snn oluumunu engellemek ya da azaltmak hedefiyle yaplmas gereken
almalara yn vermektir. Ayn zamanda enerji tketimi ile ilgili konular da kanlmaz
olarak gndeme getirilecektir.
Hidrolik denince ilk akla gelen, sanayide kullanlan ve byk ve esnek g aktarmlar
iin ngrlen bir tahrik sistemidir. En sk grlen uygulamalarn da sektrden
oumuzun yakndan tand kesme, bkme, dzeltme tezghlar ile hidrolik presler ve
otomasyon sistemleri oluturmaktadr. Bu sistemlerde kullanlan hidroliklerde genelde
yksek basn ve dk ya debisi uygulanmaktadr. Dolaysyla tesisat kesitleri genel
olarak DN16y (1/2) gemez. Is oluumu hatlardaki olduka kk kesitlere ve
yksek basnlara ramen dk ya hz ve hareket says nedeniyle soutucu
gerektirecek bir dzeye genelde ulamaz.
Trkiyede, asansr sektrnde hidrolik kelimesiyle tanmamz ise yaklak 1980li
yllara dayanr. Asansr sektrnde alan insanlar olarak kimimiz korkuyla, kimimiz
heyecanla ve cesaretle, ou zaman da kulaktan dolma bilgi ve nasihatler eliinde
yaklamzdr bu tr projelere. Konuyla ilgili ne bir kurumdan, ne de bir bilimsel veya
teknik dokmandan ya da bu konuda uzman olduuna inandmz bir kiiden
faydalanma ansmz olmamtr. Baarl olduumuzda hidrolik sistemi gklere
karm, baarszlmzn sulusu olarak da genelde hidrolii gstermiizdir.

105

Bu yaklak 25 sene iinde ok yol kat edip uzmanlaan meslektalarmz olduu gibi,
hala deneme yanlma metotlar ile baarya ulamaya alan asansrc arkadalarmzn
varln da inkr etmemiz mmkn deildir.
HDROLK ASANSRLERN KULLANIM ALANLARI
Hidrolik asansrlerin kullanm alanlar, genelde dk ve orta irtifal yk asansrleri,
hasta asansrleri ve makine dairesinin bodrum katnn herhangi bir blgesine
konulabildii, ya da dier herhangi bir katta olabildii, atda irkin grnml makine
dairesinin istenmedii villa ve apartmanlardan olumaktadr. Burada seimin hidrolik
asansrden yana kullanlmasnn nedeni, bilinen avantajlarnn yan sra, kullanm
younluunun ok fazla olmay ve de irtifann genelde 6-7 kat gememesidir.
Hidrolik asansrler, enerji maliyetlerinin halatl asansrlere oranla daha yksek
olmasna karn, tesis maliyetlerinin, servis giderlerinin ve de yedek para
gereksiniminin daha az olmas nedeniyle tercih edilmektedirler.
Youn iletmelerde ise hem enerji maliyetleri daha belirgin bir ekilde artmakta ve de
hidrolik yan ar snmas sistemin devre d kalmasna yol aabilmektedir.
UYGUN TAHRK SSTEMNN SEM
Son kullancy daha ok ilgilendiren, belirli bir ykn belirli bir srede bir koddan
dier bir koda karlabilmesi iidir. Bunun ne ekilde yaplaca daha ok konunun
uzman kii ve kurulular tarafndan belirlenir ve mmkn olduunca alternatifli bir
ekilde son kullancya nerilir.
Bu arada belki de hayatnda ilk kez asansr yaptran bir kiinin teknik konular eksiksiz
bilmesi beklenemez. rnein, motor gcnn, kaldrlacak toplam yk ve seyir hzyla
dz orantl artt gereinden yola karak, belki de tesisteki kurulu g potansiyelini
de dikkate alarak kapasitenin ya da seyir hznn drlmesi, asansr yapmcs
tarafndan neri olarak gndeme getirilebilir ve getirilmelidir.
En uygun sistemin seilmesi ardndan detayl hesaplar yaplarak, deneylerle belirlenmi
verimlilik, katsaylar, basn kayplar ve d etkenler de dikkate alnarak sistemde
kullanlacak elemanlarn fiziksel zellikleri belirlenir.
Bu ilemler genelde hidrolik sistemi reten firmalarn hesaplama programlarnn
yardmyla yaplr ve asansrcye tahrik sisteminin seimi dnda fazla bir tercih hakk
braklmaz. Bu nedenle asansrcnn tahrik sistemini semeden nce asansrden
istenilen tm zellikleri ok iyi deerlendirip bu seimi yapmas, ileride yaanabilecek
olumsuzluklarn nlenmesi anlamna gelir. Teknolojinin snrlarnn zorlanmas ise ou
kez istenmeyen sonulara yol amaktadr.
HDROLK ASANSR TAHRK SSTEMNN ALIMA PRENSB
G VE ENERJ DNM
Belli bir ykn, belli bir ykseklie karlmas iin sisteme belli bir enerji girii
salanmaldr. Bu enerji giriinin balang noktas elektrik motorudur ve de enerji ekli

106

elektrik enerjisidir (1). Bu enerji, motorun k milinde ya da pompann vidasnda

mekanik enerjiye (2) dnr. Pompa knda ise elimizdeki enerji ekli, belli bir
basnca sahip hidrolik enerjidir (3). Bu enerji eklide piston kolunda (mil) yeniden
mekanik enerjiye (4) dnr ve asansrn yukar ynde hareketini salar. (ekil-1)
G ve ENERJ AKTARIMI

3 . U . IN . cos

M .w

(Nm/s =W)

P1 . q

(10 N/m . m/s = W)

P2 . q

F.V

(W)

DALMA TP SLNDR

F.V

(N . m/s = W)

4
P.Q

V
3
4
P

P0

G NTES

ekil-1
Bu enerji dnmleri srasnda enerji kayplar oluur. Bu kayplar daha doru olarak
enerjinin zellik deiikliine uramas olarak tanmlanabilir. nk bilindii gibi
enerji yok olmaz ve ancak baka bir zellie dnr. Elektrik enerjisi mekanik enerjiye
ancak motorun verim oran kadar dnrken, kalan ksm diren ve srtnme (elektrik,
mekanik ve hidrolik) sonucu sya dnr.
Ayn ekilde mekanik enerjinin hidrolik enerjisine dnmnde pompadaki volmetrik
(sznt) ve srtnme kayplar da gene s olarak sistemdeki yerini alr.

107

Daha sonra da srasyla valf blou, hortum ve rakorlar, boru krlma valfi ve silindirde
(zellikle kee/mil srtnmesi) oluan basn kayplar ve tayc karkas patenlerinde,
kasnak mili ile yatak arasndaki srtnme kayplar hidrolik enerjisinin s enerjisine
dnen blmn kapsar.
Buna gre, belli bir ykn, yer ekimi kuvvetine ters yndeki belli bir ykseklie
tanmas iin sisteme verilen besleme enerjisinin belli bir ksm i olarak
kullanlmakta, ya da baka bir deyimle potansiyel enerjiye dntrlmekte, kalan
blm ise s enerjisine dnmektedir.

Enerji (E) ve (W) kavramlarn u ekilde tanmlayabiliriz.

Enerji cismin o an ki potansiyelini aklar, ise bir eylemdir. Enerji potansiyeli
olan bir cisim ancak hareket ettii zaman i retir.
Eelekt = W (Epot) + Es
Olarak tanmlanabilir.
Ya da bunu sistemin verimlilii dikkate alarak tanmlarsak:
W(Epot) = Eelekt .
eklinde yazabiliriz.
Burada:
W(Epot) = m.g.h
m: h yksekliine karlan arlklarn toplam [Kabindeki yk, kabin, kap,
tayc karkas, kasnak, halat, mil vs. gibi sabit arlklarn tamam ( sistemlerde mil
ve kasnak arlnn yars alnr)].
g: yer ekimi ivmesi
W(Epot) ayn zamanda depolanm bir enerji olarak da tanmlanabilir (potansiyel
enerji)
Eelekt = Elektrik motoru besleme enerjisi
= Elektrik motoru dahil sistemin toplam verimlilii.
Eelekt . = m.g.h =

m.g.h

Eelekt

Buna gre sistemin toplam verimliliini hesaplamak ok da zor deildir. lmemiz

gereken yalnzca tam ykte ve nominal hzdaki hareket sresince elektrik motorunu
beslediimiz elektrik enerjisinin miktardr. Hareket sonunda elde ettiimiz potansiyel

108

enerjinin bykln de bildiimize gre (mgh) sistemin toplam verimliliini

hesaplamak bir blme ileminden ibarettir.
Ancak bu almada ayrntlara da yer vererek konumuzu ve problemimizin kaynan
daha net grmemiz, problemlerin zm asndan nemlidir.
a)

Elektrik motoru

Elektrik motorunun verimi retici tarafndan bilinmektedir ve bu deeri reticiden

almamz mmkndr. Ancak bunu motor reticisinin etiket deerlerinden hesaplayarak
da bulabiliriz. Tabi ki bu deer nominal ykteki deerdir ve motorun az ya da ok ykte
almas verimlilik deerini az da olsa etkiler.

rnek (retici firma: ELMO):

Etiket bilgileri: 16 kW, 2780 devir/dk, 400V, 35 A, cos = 0,86
Burada:
UN = 400V, IN = 35A, Nominal devir nN = 2780 devir/dk, PN = 16 kW motorun
nominal mekanik gcdr.
Motorun elektrik gc: P1 = 3 U IN cos
P1 = 1,73 400 35 0,86 = 20,8 kW

(1,73 = 3)

= PN / P1 = 16 / 20,8 = 0,77
Hidrolik asansrlerde kullanlan ya alt motorlarnn verimlilii iletme basncna
(yke) bal olarak 2550 bar aras basn deerlerinde 0,80 ile 0,75 aras
oynamaktadr. Dk basnlarda motorun verimlilii az da olsa artmaktadr.

Motorun mekanik gc: P2 = P1 Mot

Motorun elektrik gcnn sya dnen ksm ise P1 - P2
Ya da P1 (1- Mot) olarak yazlabilir.
Bizim sorunumuz olan s enerjisi iletme yann iinde oluan s enerjisidir. Paten/ray
srtnmesi, kasnak yata/mil srtnmesi motor gc hesaplarnda dikkate alnr, ancak
s hesaplarnda, bizim problemimizin kaynan oluturmad iin gz ard edilebilir.
b)

Pompa

Hidrolik asansrlerde kullanlan pompa tr vidal pompadr. Dk verimliliine

karn bu pompann kullanlmasnn en nemli nedeni, bu tr pompalarda pulzasyon
seviyesinin son derece dk ve ses dzeyinin de rnein dili pompalara kyasla ok
daha az olmasdr.
Verimlilie gelince (volmetrik ve srtnme kayplar), bu pompalarda da motorlarda
olduu gibi basncn artmasyla birlikte azalr.

109

Bu deer, 2550 bar aras iletme basnc dikkate alndnda, 0,81 ile 0,77 arasnda
deiir.
Elektrik motorunun mekanik gc, pompa knda pompann verimi orannda azalarak

Ppompa = P2 pompa olur.

Bu ayn zamanda pompann k basnc ile debisinin arpmna eittir.
Ppompa = p q

ekil-2
c)

Valf grubu

Valf gruplarnda, daha nce tanmladmz verimlilik yerine basn kayb deerini
kullanmamz daha doru olur. Bu deerin bykll valf grubunun yapsyla ilgili
olmasnn yan sra byk lde de iletme yann o an ki viskozitesine ve debisine
baldr. Viskozite zellikle yan snmasyla birlikte hzl bir ekilde der.
Asansrmzn de sabah saatlerinde ya da genel olarak yan souk olduu saatlerde
ok daha byk viskoziteli iletme ya ve buna bal olarak daha byk basn
kayplaryla almasyla birlikte, zaman zaman asansr hareketinin ayarlanann dnda
seyrettiine tank oluruz. Bu durum dikkate alnarak iletme ya viskozitesi iletme
artlarna ve olumas olas iletme scaklna uygun olarak belirlenmelidir.
Basn kayb deerleri ancak uzun sreli deneyler gerekletirilerek retici firmalar
tarafndan saptanr ve rn teknik dokmanlarnda s (viskozite) ve debi (ak miktar)
deerlerine baml eriler olarak valf tiplerine gre gsterilir. zellikle s, yan
viskozitesini yksek derecede etkiler. Yukardaki rnekte grld gibi, HLP 46 yan

110

viskozitesi 30C de 75 cSt iken 8C de 300 cSt olmaktadr. Buna gre 8C scaklktaki
yan i direnci, 30C scaklktaki yan i direncinin 4 katdr. Bu deerler ya
reticilerinin kataloglarndan temin edilebilir.
MOTOR GCNN HESAPLANMA YNTEM
Her ne kadar motor gc de hesaplama programlar tarafndan seiliyor olsa da, motor
gcnn hangi zelliklere gre belirlendiini bilmek ve de bu ilemi herhangi bir
program kullanmadan yapabilmek sanrm her teknik eleman iin nemli bir art
puandr.
Seyir hz seildikten sonraki aama G hesab iin gerekli kuvvetlerin saptanmasdr.
1. BLM: ASANSRN YUKARI YNDE HIZLANMA SREC
Asansr kabininin yukar ynde hzlanmas srecinde piston milinde gerekli olan
aksiyon kuvvetini belirleyen en nemli reaksiyon kuvvetleri:
Baknz ekil 3 ve ekil 4.
1)

yer ekimi kuvveti Fg = m . g

(bu kuvvet harekette ve duru srasnda etkendir.)
m = kabin, kap, tayc karkas, orannda halat, kasnak, mil
arl ve tanan yk toplam arl (kg)
g = yer ekimi ivmesi (9,81 m/s)
2)
hzlanma srecinde ek olarak Fa = ma
a = hzlanma ivmesi
3)

toplam srtnme kuvvetleri FR1 = FRray/paten + FRkasnak/mil

Burada en nemli reaksiyon kuvvetleri olarak:

1) yer ekimi kuvvetini, 2) hzlanma iin gerekli kuvveti sayabiliriz.
Fg + Fa = mg + ma = m (g+a)
Hzlanma ivmesinin insan asansrlerinde yaklak 0,60 m/s seildiini varsayarsak:
Fg + Fa m 10,4 m/s olarak kabul edilebilir.
Buna gre Asansrn belirlenmi yk ve ivme ile hzlanmas iin Piston milinde gerekli
aksiyon kuvveti endirekt (1:2) sistemler iin:
Fmil = 2 (Fg + Fa + FR1)

111

Fr

2F

Y = KAPASTE (YK)

m= Y+K

K2

K= SABT AIRLIKLAR

K2

FR

F R1

K1

F R1

Fa

FR

Fg

b
ekil 3
FRray/paten
Ray Paten arasndaki srtnme kuvvetinin bykl, Patenler zerinden raya etki eden
kuvvetin byklne ve de srtnme katsaysna baldr. Srtnme katsays ise, hem
ray yzeyinin yaps, hem kullanlan paten yann ve de Paten olarak kullanlan
malzemenin zelliklerine baldr.
Burada srtnme kuvvetlerini azaltmak amacyla neden klavuz makara kullanlmad
sorusu akla gelebilir.
Klavuz makaralar maliyet asndan ok daha pahal olmalarnn yan sra darbelere
kar da son derece hassastrlar. Ayrca makara yzeyine yapan baz paracklar seyir
konforunu son derece kt etkiler.
Kayma paten malzemesi olarak gelitirilen baz PE (Polietilen) malzemeler son derece
dk srtnme katsaylar (yal < 0,07) ve yksek anma mukavemetleri sayesinde
tm olumsuzluklar bertaraf etmilerdir.
Y = Yk (kapasite)

112

K1 = Deimez arlklar (kabin, kap, karkas).

K1 hem motor gc, hem de ray hesaplarnda dikkate alnr
K2 = Deimez arlklar ( orannda kasnak ve mil arlklar).
K2 yalnzca motor gc hesaplamasnda dikkate alnr
m = toplam arlk (kg)
Fg = m g
Fa = m a
FR = Raya dik etki eden kuvvet
Fr1 = FR (paten srtnme kuvveti)
FR = (Fa + Fg) b / l
Burada Fr1 alt ve st patende olmak zere 2 kez etkilidir.
FRkasnak/mil-FRkasnak/halat
Kasnaklarda genelde rulmanl yatak kullanlr. Ancak darbeli alma ihtimali varsa ya
da kusursuz ve srekli bir yalanma salanabiliyorsa kayma yatak da kullanlabilir.
Kayma yatak seeneinde oluan mil/yatak srtnme kuvvetleri ou kez gz ard
edilebilir dzeydedir.
Ayn ekilde kasnak yiv yzeyi ile halat arasnda oluan srtnme kuvvetleri de gz ard
edilebilir.
Ana konumuz dnda kalmalar nedeniyle bu srtnme kuvvetleri bu almada dikkate
alnmayacaklardr.
2. BLM: ASANSRN YUKARI YNDE NOMNAL HIZDA HAREKET
SREC
Asansr kabininin nominal hzda yukar ynde hareketinde reaksiyon kuvvetleri:
1) yer ekimi kuvveti Fg = m . g
(bu kuvvet hem hareket srecinde, hem de asansr kabini katta beklerken etkendir.)
m = kabin, kap, tayc karkas, orannda halat, kasnak, mil
arl ve tanan yk toplam arl (kg)
g = yer ekimi ivmesi (9,81 m/s)
2)

toplam srtnme kuvvetleri FR1 = (FRray/paten + FRkasnak/mil)

3. BLM: ASANSRN YUKARI YNDE YAVALAMA SREC

Asansr kabininin yukar ynde hzlanmas srecinde piston milinde gerekli olan
aksiyon kuvvetini belirleyen en nemli reaksiyon kuvvetleri:
1)

yer ekimi kuvveti Fg = m . g

(bu kuvvet harekette ve duru srasnda etkendir.)
m = kabin, kap, tayc karkas, orannda halat, kasnak, mil

113

arl ve tanan yk toplam arl (kg)

g = yer ekimi ivmesi (9,81 m/s)
2) yavalama srecinde ek olarak Fa = m.(-a)
a = yavalama ivmesi
3)

toplam srtnme kuvvetleri FR1 = (FRray/paten + FRkasnak/mil)

Burada en nemli reaksiyon kuvvetleri: 1) yer ekimi kuvveti, 2) yavalamada oluan

ve ters ynde etki eden ters ivme kuvvettir.
Fg - Fa = mg ma = m (g-a)
Yavalama ivmesinin de insan asansrlerinde yaklak 0,60 m/s seildiini
varsayarsak:
Fg - Fa m . 9,2 m/s olarak kabul edilebilir.
Buna gre Asansrn belirlenmi yk ve ivme ile yavalamas srasnda Piston
milindeki gerekli aksiyon kuvveti:
Fmil = 2 (Fg - Fa + FR1)
yavalama srecinde ters ynde olmak zere: Fa = m.a
a = yavalama ivmesi
Grld gibi asansrde gerekli en byk kuvvet yukar ynde hzlanma srecindedir
ve bu kuvvet motor gc hesaplamalarnda temel alnr.
Gerekli motor gcnn hesab:
Motor verimlilii burada 2. planda kalmaktadr. nk verilen Motor gc, motorun
mekanik gcdr ve kullanlabilecek gc gsterir.
Asansrn belli bir toplam ykte (Y) ve belli bir hzda (v) hareket ettirilmesi iin
gerekli g
P = Fmil v : (pompa valf)
Fmil = 2 (Fg + Fa + FR1)
pompa: Vidal pompa verimlilii 0,77 0,81,
valf: Kontrol Valfi verimlilii 0,88 0,95 .
Bu deer hem yan viskozitesine, hem de ya debisi ve valf yapsna gre deiir.
Yan Viskozitesi ise hem seilen yan zelliklerine hem de yan o anki ssna
baldr. Gerek verimlilii bulabilmek iin kataloglardaki valf erilerine bakmak
gerekir. Ancak bu da yalnzca yaklak bir deeri vermektedir.

114

Bu erilerde verimlilik yerine basn kayb deerleri verilmitir. Buna gre maksimum
ykte hesaplanan iletme basncndan yola karak hesaplarmz iin gerekli valf
verimliliini yaklak olarak bulabiliriz.
rnek:
Asansr verileri:
Q = 400 kg, (kapasite)
K = K1 + K2 = 600 kg
v = 0,63 m/s (seyir hz)
Fmil = 2 (Fg + Fa + FR1) = 2 (1000kg 10,4m/s + 40kg 10,4 m/s)
= 21.632 N
P = Fmil v : (pompa valf)
P = 21.632 N 0,63m/s : (0,80 0,90) 9,5 kW (yaklak gerekli motor gc)
Bu hesaplamada normal artlarda sya ok fazla etkisi olmayan hortum ya da
borulardaki basn kayplar valf verimliliinde dikkate alnmtr. Ancak hortum ya da
boru uzunluklar 4-5 metre zerine kmas durumunda bu kayplarn da ek olarak
dikkate alnmas nerilir. Ar uzun hatlarda (> 10m) hortum ya da boru apnn
bytlmesi, bylece ya ak hznn ve dolaysyla basn kayplarnn drlmesi
doru bir yntem olacaktr.
Dikkat ekici baka bir konu ise verimlilik deerinin, motorun verimliliini
kapsamaddr. Elektrik motorunun mekanik gc yerine besleme gc dikkate
alndnda motorun verimlilii de hesaplamaya eklenir ve toplam verimlilik 0,50 gibi
rktc rakamlara ulaabilir.
Bu durum, enerji tasarrufunu amalayan daha ne kadar ok almann yaplmas
gerektiini ak seik gstermektedir. zellikle hem artan enerji tketimi ve fiyatlar ve
de tketime bal olarak artan kresel snma hepimizi bu ynde almaya
zorlamaktadr.
HDROLK YA NEDEN VE NASIL ISINIR
Burada konumuzu 2 farkl blmde incelemek daha doru olacaktr. Daha nce
detaylandrlan birinci blm motor, pompa ve valf grubunun verimi dikkate
Alndnda hesaplanan kayp enerji (daha dorusu s enerjisi), ikinci blm olarak da
yukar ynde hzlanma ve yavalama srelerinde oluan s enerjisi. Genel kan, yan
yukar seyir srasnda, yani motor alt srece snddr. Bu ancak ksmen
dorudur. Is, enerjinin bir eklidir ve snn olumas ancak baka bir enerji eklinin s
enerjisine dnmesiyle mmkn olur. Asansrmzn hareketini detayl bir ekilde

115

izlersek, bamza zellikle yaz aylarnda dert olan bu snn nereden geldiini de kolay
bir ekilde analiz edebiliriz.
Hidrolik asansrlerde kullanlan tahrik motorlar sabit devirlidir (nominal: yaklak
2780 d/dk) ve asansrn yalnzca yukar hareketinde alrlar. Motora akuple edilmi
vidal pompann devri de doal olarak motor devrine eittir. Bir baka deyimle motor
pompa grubunun rettii ya debisi yaklak olarak sabittir.
Asansrmzn hz ise hzlanma ve yavalama sreleri nedeniyle deikendir. Bunun
anlam, hzlanma, yavalama ve 2. hz sresince motor-pompa grubunun valf grubuna
gnderdii ya miktarnn bir ksm kullanlmayarak yeniden ya tankna geri
gnderilmektedir (by pass). Buna gre de motor-pompa grubunun k enerjisinin bir
blm, hzlanma, yavalama ve 2. Hz srelerinde asansrn hareketi iin
kullanlmakta, kullanlmayan genelde daha byk blm ise s enerjisi olarak ya
tankna geri gnderilmektedir. En az s oluumu asansrn yukar ynde ve tam hzda
seyri srasndadr.
Kullanlan elektrik enerjisinin byk blm potansiyel enerjiye dnr (ortalama
%50-60). Daha kk blm (yaklak %40-50) sistemin tamamnda oluan srtnme
ve basn kayplarn kapsar. Bu kayplar hem motor/pompa grubunda, hem hidrolik
sistemde, hem de mekanik sistemin tamamnda oluan kayplardr. Bu kayplarn byk
blm hidrolik sistemin bnyesinde kalan kayplardr ve bu da yan snmas
sonucunu getirir.
Asansrn aa ynde seyri, hem kabin ve tayc sistemin, hem de tanacak yk ya
da kiilerin arlklar ve yer ekimi ivmesi (sisteme yklenen potansiyel enerji)
sayesinde gerekleir. Motor altrlmaz. Valf grubunun yapt tek ey, ya gei
kesitlerini kltmek ve bytmek suretiyle belli bir basn kayb yaratarak asansr
hzn ayarlamaktan ibarettir.
Asansrn aa ynde seyri srasnda etkili olan tm arlklarn toplamndan oluan
potansiyel enerji de valf grubu iinde yaratlan bu basn kayb ve yan bnyesindeki i
srtnmeler de dahil olmak zere dinamik enerji kayplar yoluyla tamamen s
enerjisine dntrlr.
Asansr kabininin balang noktasna geri dndnde Elektrik motoruna
yklediimiz elektrik enerjisi neredeyse tamamen s enerjisine dntrlm olur.
Kabin yk arttka s oluumu da ona bal olarak artar. Baka bir deyimle, kabinin
yukar ynde olduu gibi aa ynde de bo ya da dolu hareket etmesinin s
oluumunda etkisi vardr. Is hesaplamalarnda ykn genel olarak %50 kadarnn
tand, seyir mesafesinin de %70 orannda kullanld varsaylabilir.
Konuya sistemin verimlilii asndan bakarsak, en dk verimlilik yukar ynde bo
kabinle seyreden bir asansrde, s oluumu olarak bakarsak da en youn s oluumu
tam ykte ve birbirine en yakn 2 durak arasnda yukar ynde ve de tam ykte aa
ynde seyreden bir asansrde meydana gelmektedir.

116

AAI

YUKARI

NOM. HIZ SEYR

HIZLANMA

'' h ''

YAVALAMA

B O T A A LI M A

B O T A A LI M A

IS I E N E R JS

' ' V ''

H A R E K E T E N E R JS

H A R E K E T E R S

ekil 4
ekil 4te sistemin kullanlabilir (verimli) ksm grlmektedir. Yukar hareket srasnda
hzlanma ve yavalama srelerinde enerjinin bir ksm s enerjisine, daha byk ksm
ise potansiyel enerjiye dnmektedir.

Aa ynde ise, elimizdeki potansiyel enerji neredeyse tamamen sya dntrlm

olur.
Is oluumunun yan sra ses oluumu da ya debisinin yksek olduu durumlarda
rahatszlk verici dzeye oluabilir. Is oluumunda olduu gibi, yukar ynde hzlanma,
yavalama ve 2. hz srecinde, aa ynde ise ana hz srecinde ses younluu en st
dzeyde hissedilir. Bu ayn zamanda geri dn ya debisiyle orantldr.
Buna gre hidrolik asansrlerde yaanabilen olumsuzluklar, s oluumu, ses dzeyi ve
enerji giderleri olarak sralamamz mmkn olabilir.
Enerji giderleri olarak yalnz sisteme yklenen enerjiyi deil, soutma sistemleri iin
harcanan enerjiyi de hesaba katmak gerekir. Yani biz enerji harcayarak nce ya
styoruz, daha sonra da ayn ya soutmak iin yine enerji kullanyoruz.
Eer amacmz sistemdeki s oluumunun belirlenmesi ise, bizi ilgilendiren, kuvvetin
byklnden (Yk) daha ok, bu kuvvetin hangi hzda (G) ve ne kadar youn
(Enerji) uygulanmakta olduudur. Ya da baka bir deyimle, tkettiimiz enerji
miktardr.
Hidrolik asansrlerde s oluumunu azaltmak, klasik sistemlerde hz ayarlarn optimize
etmekle mmkndr. Ancak bu ekilde enerji tasarrufu ancak snrl derecede salanr:

117

Hzlanma, yavalama ve 2. Hz mesafelerinin artmasyla birlikte s oluumu da ayn

oranda artmaktadr. nk motor pompa grubu bu srete de ayn debi ve basnc
retmektedir. Burada enerji tketimini drmek ve buna paralel olarak s oluumunu
azaltmak, hzlanma ve yavalama ivmelerinin daha dik (hzlanma ve yavalama yol ve
sreleri ksalr) ve de ikinci hz mesafesinin sfra yakn ayarlanmas ile
gerekletirilebilir.
Byk tahrik motorlarnn kullanld zellikle yk asansrlerinde yukar ynde kata
tamamlama (releveling) srasnda pompann rettii debinin yalnzca %7-%10luk
blm asansrn hareketi iin kullanlmakta, kalan blm ise ya tankna geri
gnderilmektedir. Bunun anlam %90-%93 ek s retimidir.
Bu tr asansr tahrik sistemlerine daha az gte (1-3kW) ve yalnzca yukar kata
tamamlama amal alan bir ek tahrik sistemi ngrlmelidir. Bu sayede:
1) Hidrolik enerjinin tamam hareket iin kullanlr, dolaysyla enerji kayb byk
lde nlenir,
2) Kata getirme reaksiyon zaman ok ksalr,
3) Kata getirme srecinde s oluumu nlenir.
ENERJ TASARRUFU AMALI YNTEMLER:
Bu yntemlerin banda yukar ynde hzlanma ve yavalama srecinde elektrik
motorunun sistemin gereksinimi kadar mekanik enerji retmesini salamakla
balamaktadr.
Frekans kontroll hidrolik tahrik sistemleri
Klasik hidrolik asansrlerde yaanan olumsuz durumun giderilmesi tahrik sistemindeki
baz deiikliklerle d mmkndr.
Frekans kontroll tahrik sistemleri, hidrolik asansrlerde yaanabilen bu
olumsuzluklarn giderilmesi iin gelitirilmitir. Asansr hz motor devri ile dz
orantldr. Geri dn (By pass) ya miktar yok denecek kadar azdr. Dolaysyla
yukar ynde s ve ses oluumu byk lde ortadan kaldrlmtr. Buna bal olarak
da enerji sarfiyat en aza indirgenmitir.
Aa ynde ise, silindirden tahliye olan iletme ya valf bloundan geer ve yine
pompa zerinden tanka dner. Ksaca, yukar harekette izledii yolun neredeyse
aynsn geri dnte izler. Geri dnen ya, pompay ve ona akuple olan motoru da
normal iletmedeki ynnn tersine dndrerek motorun jeneratr olarak almasn
salar. retilen elektrik enerjisi inverter kontrol ile bir diren grubu zerinde sya
dntrlr. Klasik sistemde valf de basn kayb yaratarak kontrol altna aldmz
aa hareketi bu kez inverter kontroll diren grubu ile yapmaktayz. Frekans kontroll
bu tahrik sisteminde s, tank yerine diren grubunda olumas sonucu soutucu
kullanm gereksiz hale gelir. Olanak salanmas durumunda, diren grubunda oluan s
baka bir sistemde stma amal kullanlabilir. Byk glerde ise retilen enerjinin
dolayl ekilde ebekeye geri verilmesi de dnlebilir.

118

Yan tanka serbest ak nedeniyle oluan yksek ses dzeyi de en aza indirgenir.
Tesis maliyetinin yksek olmasna karn, enerji tasarrufu sayesinde, orta younlukta
bir iletmede sistem kendini ortalama 4 senede amortize etmektedir.
Sisteme yklenen enerjinin geri kazanlmas iin yaplan bir dier uygulama ise, aa
yn hareketinde motorun gene ters dndrlmesi ve de motorun arka miline akuple
dk debili bir yksek basn pompasnn tahrik edilerek sisteme entegre edilmi bir
hidrolik akmlatr beslemesidir. Burada biriktirilen basn enerjisi ise yukar
harekette sisteme yeniden verilerek tahrik motoruna katk salamaktadr. Bu sistemi,
halatl asansrlerdeki kar arln hidrolik versiyonu olarak da tanmlayabiliriz.
Bunlarn dnda halatl asansrlere benzer kar arlkl hidrolik sistemler de (rnein
ekme silindirli sistem) senelerdir uygulanmaktadr.
KAYNAKLAR
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Elektrotechnik, H. LINSE
Hydromechanik, Heinrich RDEL,
Technische Strmungslehre, Wolfgang KALIDE,
Kinematik und Kinetik, HOLZMANN/MEYER/SCHUMPICH,
Kinematik und Kinetik, Bruno ASSMANN
Akkanlar Mekanii, Frank M. WHITE
Richard Von HOLZEN, BUCHER A.G.

119