Elektrik Devreleri 2 - Mersin Üniversitesi - AC Devre Analizi

ri.
co
ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI
BLM 1
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI

2. SNSODAL ALTERNATF AKIMIN ELDE EDLMES
3. ALTERNANS, PERYOT, FREKANS
4. AISAL HIZ, DALGA BOYU
5. KUTUP SAYISI LE DEVR SAYISININ FREKANSA ETKS
6. ALTERNATF GERLM VE AKIMIN DEERLER
7. SNSODAL BR DALGANIN VEKTREL GSTERL
8. FAZ ve FAZFARKI
ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ
Topak
1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI
ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI
ri.
co
Elektrik enerjisi, alternatif akm ve doru akm olarak iki ekilde retilir. Bugn
kullanlan elektrik enerjisinin %90ndan fazlas alternatif akm olarak
retilmektedir. Bunun eitli nedenleri vardr. Bunlar sra ile inceleyelim.
sn
o
tla
Elektrik enerjisinin uzak mesafelere ekonomik olarak iletilmesi iin yksek

gerilimlere ihtiya vardr. Belirli bir g, mesafe ve kayp iin iletim hattnn
kesiti, kullanlan gerilimin karesi ile ters orantl olarak deiir. Doru akmn
elde edilmesinde kullanlan dinamolar (D.A. jeneratr) yksek gerilimli olarak
yaplamazlar. Komtasyon zorluklarndan dolay, ancak 1500 volta kadar D.A
reten genaratrler yaplabilmitir. Alternatif akm reten alternatrlerden ise
230, 6300, 10500 ve 20000 volt gibi yksek gerilimler elde edilebildii gibi,
transformatr denilen statik makinelerle bu gerilimleri 60 kV, 100 kV ve daha
yksek gerilimlere ykseltmek de mmkndr. Elektrik enerjisinin tanmas
yksek gerilimli alternatif akmlarla yaplr. Hattn sonundaki transformatrlerle
bu yksek gerilim, kullanma gerilimine dntrlr.
em
de
r
Cva buharl redresrlerle yksek gerilimli alternatif akm, yksek gerilimli

doru akma evirerek enerjiyi tamak ve hattn sonuna inverterlerle dk
gerilimli alternatif akma evirmek mmkn olduu halde, uygulamada fazla
kullanlmamaktadr.
Byk gl ve yksek devirli DA jeneratrleri komtasyon zorluklarndan
dolay yaplamazlar. Alternatrler ise, byk gl ve yksek devirli olarak
yaplabilirler. Bylece elde edilen enerjinin kilovat saat bana maliyeti ve
iletme masraflar dk olur. Alternatrler 200000 kVA, 400000 kVA gcnde
yaplabilirler.
Doru akmn tercih edildii veya kullanlmasnn gerekli olduu yerler de

vardr. Elektrikli tatlar, galvano teknik (maden kaplamacl) ve madenlerin
elektrikle artlmas tm elektronik sistemler ve haberleme sistemlerinde D.A
w
.e
Sanayide sabit hzl yerlerde alternatif akm motoru (endksiyon motoru),

doru akm motorundan daha verimli alr. Endksiyon motoru, D.A.
motorundan daha ucuz, daha salam olup, bakm da kolaydr. D.A.
motorunun tek stnl, devir saysnn dzgn olarak ayar edilebilmesidir.
Topak
2.1 SNSODAL EMK (ELEKTRO MOTOR KUVVET)
ri.
co
2. SNSODAL ALTERNATF AKIMIN ELDE EDLMES
kullanlr. Bu gibi yerlerde doru akm genellikle, alternatif akmn D.Aa

evrilmesi ile elde edilir.
em
de
r
sn
o
tla
ekil1.1 de grld gibi, N S kutuplarnn meydana getirdii dzgn

manyetik alann iinde bulunan iletken, kuvvet izgilerini dik kesecek ekilde
hareket ettirildiinde, iletkende bir emk indklenir.
ekil2.1 Sinsoidal emknn elde edilmesi
w
.e
l aletinin ibresi sapar. letken ters yne doru hareket ettirildiinde, l

aletinin ibresi ters ynde sapar. ndklenen emkin yn deiir. letken
manyetik kuvvet izgilerine paralel olarak iki kutup arasnda hareket
ettirildiinde, l aletinin ibresi sapmaz. Yani iletkende hibir emk
indklenmez.
Faraday kanununa gre, bir iletken kuvvet izgilerine dik olarak hareket
ettirildiinde bir saniyede 108 maksvellik bir aky kesiyorsa, bu iletkende 1
voltluk bir emk indklenir.
Manyetik kuvvet izgileri younluu B gavs (maksvel/cm2) iletkenin boyu (L)

cm ve iletkenin hz V cm/sn olduuna gre, iletkenin bir saniyede tarayaca
alan (L.V) cm2 ve iletkenin 1 saniyede kestii manyetik izgileri (BLV) maksvel
olur.
letkende indklenen emk, CGS birim sisteminde e=B.L.V. 10-8 volt
3

MKS sisteminde, e = B. L. V.
Topak
Volt
ri.
co
B: Manyetik ak younluu, weber/m2

L: letkenin boyu, metre
V: letkenin hz, m/saniye
e: Emk, volt
tla
ekil1.2 deki elektromknatsn N ve S kutuplar arasnda dzgn bir manyetik

alann olduunu kabul edelim. Bu alann iinde, saat ibresi ynnde dairesel
olarak dnebilen dz bir iletken bulunuyor. letken dndrldnde, manyetik
kuvvet izgilerini kestii iin iletkende bir emk indklenir.
(b) A.A dalga ekli
w
.e
em
de
r
sn
o
ekil1.2 (a) NS kutuplar iinde iletken hareketi
Topak
tla
ri.
co
Alternatif akmn Osilaskop ekran grnts
em
de
r
sn
o
ekil1.2a da grld gibi, V dairesel hzn 2 annda; manyetik kuvvet

izgilerine dik Vf ve manyetik kuvvet izgilerine paralel Vf hz olmak zere iki
bileene ayralm. V hz ile dndrlen iletken 2 annda manyetik kuvvet
izgilerini Vf gibi bir hzla dik olarak keser. letkenin manyetik kuvvet izgilerini
dik kesme hz,
Vf = V sin dr.
letkende indklenen emk, iletkenin manyetik kuvvet izgilerini dik kesme hz
ile doru orantldr. Hzn manyetik kuvvet izgilerine paralel olan bileeni Vt =
V. Cos dr. Manyetik kuvvet izgilerine paralel olan hz ile iletkende
indklenen emk arasnda hibir iliki yoktur. Yani, iletkenin manyetik kuvvet
izgilerine paralel hareket etmesi iletkende hibir emk indklemez.
Dzgn dairesel bir hzla dzgn bir manyetik alan iinde dnen iletkende
emk,
e = B. L. V. sin forml ile hesaplanr.
w
.e
ekil1.2a daki iletkende, deiik anlarda indklenen emkleri bularak ekil1.2b

deki emk erisi izilebilir.
1. annda: letken V hz ile manyetik kuvvet izgilerine paralel hareket ediyor.
Bu anda =0 dr. letken manyetik kuvvet izgilerini dik olarak kesmiyor. Yani,
Vf= V. sin 0 = 0
dr. u halde 1. annda iletkende indklenen emk sfrdr.
2. annda: letken manyetik kuvvet izgilerini kesme as 45 dir. Manyetik

kuvvet izgilerini dik kesen hz bileeni Vf=V.sin 45 dir. letkende Vf ile orantl
olarak bir emk indklenir.
5
Topak
ri.
co
3. annda: iletkenin manyetik kuvvet izgilerini kesme as =90 dir.

Vf=V.sin 90=V olur. letkenin kestii manyetik kuvvet izgilerinin says
maksimum olduundan, indklenen emk da maksimum olur. 3 annda, iletken
S kutbunun tam altndadr.
4. annda: iletken kuvvet izgilerini =135 lik bir a ile keser. Manyetik
kuvvet izgilerini dik kesen hz bileeni 3 anndan sonra azalmtr. Vf=V.sin
235=V.sin(90+45), 4 annda indklenen emk azalr.
tla
5. annda: iletken ntr ekseni zerinde ve manyetik kuvvet izgilerine paralel

olarak V hz ile hareket eder. =180 dir. E=B.L.V.sin180=0 volt olduu
grlr.
sn
o
1,2,3,4 ve 5 anlarnda iletken manyetik kuvvet izgilerini soldan saa doru

olan bir hareketle kesmitir. 5. anndan sonra iletkenin manyetik alan iindeki
kuvvet izgilerini dik kesen hareketinin yn deiir. Sadan sola doru olur.
Dolaysyla, 5. anndan sonra iletkende indklenen emkin de yn deiir.
6. annda: iletken manyetik kuvvet izgilerini kesme as =1800 + 450 = 2250
olur. ndklenen emk negatif ynde biraz artmtr.
em
de
r
7. annda: iletkenin manyetik kuvvet izgilerini kesme as =2700 yani 900

dir. Bu anda iletken N kutbunun altnda ve kestii ak maksimum olduu iin
indklenen emk de maksimum olur.
8. annda: letken manyetik kuvvet izgilerini dik kesme hz azald iin
indklenen emk azalr. 1. annda indklenen emk tekrar sfr deerine der.
w
.e
=900 iken, vf = V.sin =V. sin 90 = V olacaktr. Bu durumda iletkenin

manyetik aky dik kesme hz yksek deerde olacandan, indklenen emk
de maksimum deerde olur.
e= B. L. V. 10-8 = Em
Buna gre, manyetik alan iinde dairesel olarak dnen dz bir iletkende
indklenen emkin genel ifadesi,
e= Em. Sin
Olur. asnn deerine gre, deiik anlarda indklenen emkin yn ve

deerini bu formlle ifade edilir. Alternatif gerilimin herhangi anndaki deeri
bulunabilir. Dier bir ifade ilen bu forml alternatif gerilimin ani deer
formldr.
6
Topak
tla
ri.
co
Dzgn bir manyetik alan ierisindeki bir iletkenin ularnda indklenen emki
adm adm incelendi. letken indklenen emk sfrdan balayarak 900 de pozitif
maksimuma ykselip 1800 de sfra dmekte sonra ters ynde 2700 de
negatif maksimuma ykselip tekrar 3600 de sfra dmektedir. letkenin
srekli dnmesi ile bu deiik periyodik olarak tekrarlanmaktadr. Bu deiime
gre elde edilen emke alternatif emk denir. retilen alternatif emkin deiim
erisi grafik olarak ekil1.2b de grlmektedir. Bu grafikte as yatay
eksende ve retilen emk dikey eksende gsterilmitir. Emk, asnn sins
ile orantl olarak deitiinden elde edilen bu eri sins erisidir. Dolaysyla,
retilen emk de sinsoidal bir emk dr.
sin = sin45 = 0,707
e= 24 x 0,707 = 19 Volt
em
de
r
=450 ise
sn
o
rnek1.1
Manyetik alan ierisinde, sabit hzla dndrlen bir iletkene indklenen
emkin maksimum deeri 24 volttur. Bu iletkenin = 450 iken indklenen
gerilimin ani deeri nedir?
zm 1.1:
Em= 24 volt ani deer forml e = Em. sin
w
.e
Bir iletkende dndrlmekle elde edilecek emk kk olur. ekil1.3 de

grld gibi, bir sarml bir bobin N ve S kutuplarnn arasnda dndrlrse,
sarmn her iki kenarnda indklenen emkler birbirine eklendii iin tek
iletkene gre, iki kat emk elde edilir. N S kutuplar arasna bir sarml bobin
yerine (n) sarml bir bobin konur ve bobinin ular da ekil1.3 deki gibi
bileziklerle balanrsa, bobin dndrldnde indklenecek olan emkin (n)
kat olur. nk, (n) sarmn her birinde indklenen emkler, birbirine seri bal
olduu iin, birbirine eklenir. Bileziklere srtnen fralar yardm ile bobinde
indklenen sinsoidal emk, bir alcya ekil1.3de grld gibi uygulanabilir.
Topak
tla
ri.
co
sn
o
ekil1.3 retilen emke yk direncinin balanmas
Sinsoidal emek R direncine uygulannca devreden alternatif bir akm geer.

Ohm kanununa gre, herhangi bir anda direnten geen akm,
E m .Sin E m
=
Sin
R
R
ifadesinde, E m / R = I m deeri yerine konulursa,
em
de
r
i=
i = I m . sin
ifadesi akmn herhangi bir anndaki genel ifadesini verir. Bu akmda

sinsoidal bir akmdr. ekil1. 4de emk ve akmn dalga ekilleri grlmektedir.
w
.e
+ Em
+ Im
e= Em.Sinwt
i=Im.Sinwt
90
180
270
360
- Im
- Em
ekil1.4 Emk ve Akmn dalga ekilleri

8
Topak
3. ALTERNANS, PERYOT, FREKANS
Pozitif maksimum
tla
Gerilim (+V)
ve Akm (+I)
ri.
co
Alternatif akmn retilmesi mekanik jeneratrlerden elektronik olarak ise

sinyal jeneratrlerinden elde edilebilir. Doru akmda olduu gibi alternatif
akmnda sembol ve dalga ekli, ekil 1.5 de grld gibidir.
Gerilim (-V)
ve Akm (-I)
sn
o
Zaman (t)
Negatif maksimum
em
de
r
ekil1.5 A.A sembol ve dalga ekli
I
R
w
.e
Alternans: Alternatif akm ekil1.5 de grld gibi sfrdan pozitif

maksimum deere daha sonra sfra gelme durumuna pozitif alternans,
sfrdan eksi maksimum deere daha sonra tekrar sfra gelmesine negatif
alternans denir. ki alternansnn birlemesi ile bir saykl (cycle) oluur.
Alternatif gerilimi bir devreye balanrsa akmn ak alternanslara gre
deiir. Bu deiim ekil 1.6 da olduu gibidir.
(a) Pozitif alternans: devrede oluturduu akmn yn

9
Topak
I
R
ri.
co
tla
(b) Negatif alternans: devrede oluturduu akmn yn

ekil1.6
sn
o
Periyot: Bir saykln olumas iin geen sreye periyot denir. N S kutbu
arasndaki bir iletken veya bobin 360 derece dndrldnde indklenen
emk bir sins dalgalk deiime urar. Bobine iki devir yaptrldnda
indklenen emk iki sins dalgas izer. Bir periyot 360 dir. Periyot T harfi ile
ifade edilir. Birimi ise saniyedir. ekil1.7de sinsoidal dalgann periyodu
grlmektedir.
em
de
r
(t)
Peryot (T)
1. Saykil
2. Saykil
ekil1.7 Sinsoidal dalgann periyodu
rnek3.1 ekil1.8de grlen dalgann periyodu ka saniyedir.
w
.e
12 t (s)
ekil1.8
zm3.1 ekil1.9 da gsterildii gibi periyodun belirlenmesinde sfrdan

sfra veya (pozitif, negatif) tepe deerinden tepe deerine olan zaman
aralna baklarak bulunur.
10
Topak
Tepeden tepeye
T
ri.
co
t (s)
T
T
tla
Sfrdan sfra
sn
o
ekil1.9 Periyodu belirleme ekli

Bu aklamalardan sonra dalgann periyodu 4s dir.
T=4 s
em
de
r
Frekans: Alternatif akm veya gerilimin bir saniyede oluan periyot saysna
veya saykl saysna frekans denir. Frekans f harfi ila ifade edilir. Birimi
saykl/saniye, periyot/saniye veya Hertzdir. Periyot ile frekans arasndaki ifade
u ekildedir.
1
1
T=
T
f
Frekansn birimi olan hertzin as katlar mevcut deildir. st katlar ise
kiloherzt, megaherzt ve gigaherzt olarak sralanabilir. Bu dnmler ise;
f =
w
.e
1Hz = 10-9 GHz

1Hz = 10-6 MHz
1Hz = 10-3 kHz kendi aralarnda biner biner byr ve klr. ekil1.10da
dk ve yksek frekans grlmektedir. Dikkat edilirse (a) da bir saniyede iki
saykl oluurken (b)de ise saykl olumaktadr. Bu duruma gre de
dalgalarn frekans deimektedir. Trkiye de kullanlan alternatif gerilimin
frekans 50 Hz olduu da bilinmelidir. Bu demektir ki sinsoidal dalga bir
saniyede elli kez olumaktadr.
11
Topak
(t)
1s
ri.
co
(t)
1s
(a)
(b)
ekil1.10
tla
rnek3.2
ekil1.10 da verilen gerilimin frekansn bulunuz.
U
sn
o
(t)
1s
em
de
r
1s
(t)
(a)
(b)
ekil1.10
zm3.2
w
.e
nce (a) daki dalga eklinin frekansn bulmak iin bir saniyedeki saykl says
bulunur. Burada 1 saniyede iki saykl olumaktadr. Bu durumda periyot T=1/2
=0.5 s dir.dalgann frekans ise;
1
f =
= 2 Hz
0.5
ekil1.10 (b)deki dalga eklinin frekansn bulmak iin ise bir saniyedeki
saykl says bulunur. Burada 1 saniyede saykl olumaktadr. Bu durumda
periyot T=1/3 =0.3333 s dir.dalgann frekans ise;
1
f =
= 3 Hz
0.3333
rnek3.3
Alternatif gerilimin bir periyodunun olumas iin geen sre 10 ms ise bu
gerilimin frekans nedir?
12
Topak
1
1
1
=
=
= 100 Hz bulunur
T 10ms 10.10 3 s
ri.
co
T=10 ms = 10.10-3 s f =
zm3.3
Alternatif gerilimin periyodu bilindiine gre frekansla periyot arasndaki iliki
formlnden;
4. AISAL HIZ, DALGA BOYU
sn
o
tla
Asal Hz: N ve S kutuplar arasnda dnen bir bobinde indklenen emkin

frekans, bobinin devir says ve bobinin asal hz ile doru orantldr.
Dndrlen bir bobinin birim zamanda kat ettii aya asal hz denir. Asal
hz, derece/saniye veya radyan/saniye ile ifade edilir.
A
em
de
r
o r=1
ekil1.11
w
.e
ekil1.11 de grld gibi, yarap r olan bir ember zerindeki A noktas

hareket ederek tekrar A noktasna geldiinde katettii yol 2r ve tarad ada
360 dir. A noktasnn ember zerinde yar ap kadar bir yol alarak B
noktasna geldiinde, katettii aya 1 radyan denir. A noktas bir devrinde
(2r /r=2) radyanlk bir ay taram olur. Yar ap 1 olan bir ember
zerindeki bir noktann bir devrinde katettii a 2 radyandr. u halde, 360
derece 2 radyana, radyan 180 eder. Asal hz genellikle radyan/saniye ile
ifade edilir. Ve (omega) harfi ile gsterilir. N ve S kutuplar arasnda
dndrlen bir bobinin asal hznn rad/s oluunu kabul edelim. Bobinin
her hangi bir t saniyede katettii a t dir. Bobinde indklenen emkin
herhangi bir anndaki deeri e=Em.sin dr. bobinin herhangi bir t
zamannda katettii a olduuna gre,
=t yazlabilir. Emk
e=Em.sint olur.
Bir sins dalgas (1 periyot) 360 yani 2 radyandr. Frekans (f) olan bir emk,
bir saniyede f tane periyot izer. Emkin asal hz,
13
Topak
=2f radyan/saniye olur. Bu deer emk formlnde yerine konulursa

alternatif gerilimin herhangi bir anndaki deer forml ortaya kar.
ri.
co
e =Em.Sin=Em.Sint=Em.Sin2ft olur.
rnek3.4: Bir alternatrde retilen 60 Hz frekansl sinsoidal emkin

maksimum deeri 100 Volttur. Emkin asal hzn 0,005 saniyedeki ani
deerini hesaplaynz.
T=0,005 saniyedeki as,
tla
zm3.4: Asal hz, = 2f = 2.60 = 377 rad/s
= t = 377.0,005 = 1,89 radyan bulunur.

sin = sin108 0 = 0,951
sn
o
= 1.89.(360 / 2) = 1,89.57,30 = 108 0

e = Em. sin = 100.0,951 = 95,1 Volt
em
de
r
Dalga Boyu: Elektrik akm saniyede 300000 kmlik bir yol kat eder. Akmn
frekans f olduuna gre, bir saniyede f kadar dalga meydana getirir. Bir
dalgann kaplad mesafeye Dalga Boyu denir. (lamda) harfi ile gsterilir.
Birimi metredir.
300000 3.10 8
=
=
f
f
: Dalga boyu, metre
f=Frekans, periyot/s = Herzt
rnek3.5: Frekans 50 Hz olan alternatif akmn dalga boyu ka metredir?
w
.e
zm3.5:
3.10 8 3.10 8
=
=
= 6.10 6 metre
f
50
rnek3.6: Dalga uzunluu 1600 m olan stanbul radyosunun yayn frekansn

bulunuz?
zm3.6:
3.10 8
3.10 8
formden f ekersek; f =
= 187 kHz
f
1600
14
Topak
5. KUTUP SAYISI LE DEVR SAYISININ FREKANSA ETKS
ri.
co
ekil1.2 (a) da olduu gibi N ve S kutuplar arasndaki iletkenin bir devrinde

iletken 360 veya 2 radyanlk bir a kat eder. letkende bir periyotluk bir emk
indklenir. letken dakikada N devirle dndrlrse, indklenen emkin
frekans (n/60) herz olur. u halde, indklenen emkin frekans, saniyedeki
devir says ile doru orantldr. Kutup says arttka dalga says da
artacandan frekansta bu dorultuda artacaktr.
tla
Bir alternatif akm alternatrnn kutup says (2P) ve dakikadaki devir says
da N olduuna gre, indklenen emkin frekans,
P.N
60
forml ile hesaplanr. Formldeki harflerin anlamlar;
f: Frekans, Herzt
P: ift kutup says (ayn adl kutup says)
N: Dakikadaki devir says, Devir/dakika
Drt kutuplu bir alternatrde rotorun bir devrinde iletken 360 lik bir geometrik
ay katetmi olur. Emk ise (2.360) elektriki derecelik ay kat eder.
em
de
r
sn
o
f=
rnek3.7
4 kutuplu bir alternatrden, 50 Hz frekans ve 100 Hz frekansl alternatif akm
retilebilmek iin, rotor ka devirle dndrlmelidir?
P.N
60.f
f=
formden N ekersek; N =
zm3.7:
60
P
N=
60.50
= 1500 d/d
2
f=100 N =
60.100
= 3000 d/d
2
rnek3.8:
6 kutuplu bir alternatr 1000 d/d ile dndrlmektedir. retilen emkin maksimum
deeri 200 volttur. (a) Frekans; (b) Asal hz (c) t=0,01 saniyedeki emkin deerini
hesaplaynz?
zm3.8:(a)
f =
P.N 3.1000
=
= 50 Hz
60
60
w
.e
f = 50 Hz
15
Topak
(c)
180 0
180 0
).rad = (
).3,14 = 180 0
(rad)
ri.
co
derece = (
e = Em.Sint = Em.Sin180 0 = Em.0 = 0 Volt
2
4
3000 1500
6
1000
8
750
10
650
12
500
sn
o
Kutup Says(2P)
Devir Says (d/d)
tla
(b)
= 2f = 250 = 2.3,14.50 = 314 radyan/s = t = 314.0,01 = 3,14
Tablo3.1 50 Hz Frekans alternatrn kutup saylar ve devirleri
em
de
r
6. ALTERNATF GERLM VE AKIMIN DEERLER

Ani Deer: Alternatif akmn elde edilii incelenirken manyetik kutuplar
arasnda hareket eden iletken manyetik kuvvet izgilerinin kesme asna gre
bu iletkende bir gerilim indklemesi meydana gelmekte ve bu gerilim deeri an
ve an deimekte olduu grlmekte idi. Bu durumda gerilimin veya akmn
herhangi bir anndaki deerine ani deer olarak tanmlamak gerekir. Ani deer
kk harflerle ifade edilir. Gerilim u, akm i, g p gibi. Alternatif gerilimin
herhangi bir zamandaki eerini;
e=Em.Sint =Em.Sin
w
.e
bulunur. Alternatif akmn ani deeri ise;

i=Im.Sint=Im.Sin
bulunur. Alternatif gerilim ve akmn n tane ani deerini bulmak mmkndr.
Maksimum Deer: Alternatif akmn elde edilmesi incelenirken ekil1.2 de

grld gibi iletken nc konumda iken en byk emk indklenmekte idi.
letken balang konumundan, bu konuma gelmesi iin 90 lik bir dnme
yapmas gerekir. Yedinci konumda, yani iletkenin 270 lik dnmesi sonunda
yine en byk emk indklenmekte, fakat yn ters olmakta idi. te alternatif
16
Topak
Gerilim (+V)
ve Akim (+I)
emkin bu en byk deerlerine tepe deeri veya maksimum deeri denir.

Maksimum deer emek iin Em, gerilim iin Um ve akm iin Im sembolleri ile
gsterilir. ekil1.12de grld gibi.
180
270
360
90
Zaman (t)
tla
Gerilim (-V)
ve Akim (-I)
ri.
co
Pozitif maksimum Em,Um,Im
Negatif maksimum
-Em,-Um,-Im
sn
o
ekil1.12 Alternatif akmn maksimum deerleri
em
de
r
Ortalama Deer: Alternatif gerilimin veya akmn yarm periyot iinde ald
btn ani deerlerin ortalamasna ortalama deer denir. Byk harflerle
ifade edilir. Ortalamay ifade eden or ksaltmas konulur. Uor(avg), Ior, Por
gibi
Alternatif akmn bir periyodunda pozitif alternans ve negatif alternanslar
vardr. Pozitif alternans ve negatif alternanslar birbirlerine eit olduu iin bir
periyodun ortalama deeri sfrdr. Fakat yarm periyodun ortalama deeri sfr
deildir. Alternatif akmn erisi sins erisi olduu iin bu erinin ortalama
deerini elde etmek iin, erinin yarm periyodu zerinde eit aralkl ani
deerler alnr ve bunlarn ortalamas bulunur. Dier bir ifade ile yarm
periyodun alan taranarak taranma deerine blm ile de bulunur.
w
.e
Gerilim (+V)
ve Akim (+I)
U=Um.sinwt
Um
45
180
90 135
-Um
ekil1.13
17
270
360
Zaman (t)
Topak
ekil1.13de grlen sinsoidal gerilimin yarm alternansnda her 5 derece

iin ani deerleri hesaplanrsa bu yarm alternansta 36 ani deer vardr. Elde
edilen gerilimi 36ya blndnde ortalama deer ortaya kar.
Ortalama deer=ani deerler toplam/ani deer says=0,636 Um
ri.
co
Bu alan entegral ile bulunur ve alan yarm periyoda blnerekten ayn sonu
bulunabilir.
T/2
2.U m
1
2
U ort =
U m . sin t d(t ) = U m . sin t d(t ) =
sin t d(t)
T/2
T 0
2 0
Um
( cos(t ) ) ) = U m ( cos() ( cos(0)) = U m ((1) (1)) = U m .(2)
0
2.U m
=
= 0,636.U m bulunur
tla
U=Um.sinwt
em
de
r
Akim (A)
sn
o
Bu sonulardan sonra u tespit yaplabilir. Bir sins erisinin ortalama deeri,

maksimum deerinin 0,636 katna eittir. Bu sinsoidal akm iinde aynen
geerliktedir. ekil1.14 de akmn ortalama deeri Ior(Iavg) grlmektedir.
Im
Ior=0,636 Im
180
90
270
360
Zaman (t)
ekil1.14
w
.e
Efektif (Etkin) Deer: Alternatif akmda en ok kullanlan deer, etkin

deerdir. Bu deer; bir direnten geen alternatif akmn, belirli bir zamanda
meydana getirdii s enerjisine eit bir enerjiyi, ayn direnten geen doru
akm ayn zamanda meydana getiriyorsa, doru akmn deerine alternatif
akmn etkin deeri denir. ekil1.15 de alternatif akm ve doru akma
balanan direnler ayn sy verir. Byk harflerle ifade edilir. U, I, E, P gibi
veya Ueff=Urms gibi. Alternatif akmn veya gerilimin l aleti ile llen
deeridir.
18
Topak
Sinyal
Jenaratr
Ueff=Urms
R
U d c = U e ff= U rm s
ri.
co
U dc
ekil1.15 DC gerilime edeer olan A.A efektif deeri
tla
Alternatif akmda ii yapan gerilim efektif deeridir. Bu deeri bir periyotta ani
deerlerin karesinin ani deer saysna blmnn kare kkne eit olarak
tanmlanr.
Gerilimin etkin deeri;
sn
o
u 1 + u 2 + ......... + u n
U=
= 0,707 U m
n
Akmn etkin deeri;
em
de
r
i + i 2 + ............... + i n
I= 2
= 0,707I m
n
formlleri ile bulunur. Buradan da grld gibi efektif deer tepe deerinin
0,707 katna eittir. Bu bulunan deeri entegralle de bulunabilir.
U eff =
2
U
1
( U m sin t ) 2 d (t ) = m = 0,707 U m
T 0
2
w
.e
rnek3.9:
ekil1.16 da grlen alternatif gerilimin tepe(Up), tepeden tepeye (Upp), efektif

(Ueff) ve ortalama (Uort) deerlerini bulunuz.
19
Topak
U
5
4
2
1
0
-U
sn
o
ekil1.16
tla
ri.
co
zm3.9: Alternatif dalgann tepe eeri Up=Um=4,5 V olduu grlr. Bu

deer ile dier alternatif gerilim deerleri formllerle bulunur.
U pp = 2 U p = 2.(4,5) = 9V
em
de
r
U eff = U rms = 0,707 U m = 0,707.(4,5) = 3,18V
U ort = U avg = 0,636 U m = 0,636.(4,5) = 2,87 V

bulunur.
7. SNSODAL BR DALGANIN VEKTREL GSTERL
w
.e
Byklkler genellikle, skalar ve vektrel byklklerdir. Yalnz genlii olan

byklkler skalardr. Ktle, enerji ve scaklk derecesi gibi deerleri gsteren
byklkler skalardr ve bunlar cebirsel olarak toplanabilirler. Genlii,
dorultusu ve yn olan byklk vektrel bir deer skalar byklkleri ihtiva
eder. A.A. devrelerine ait akm, gerilim, emk ve empedans gibi deerler
vektreldir. A.A gerilim sinsoidal bir dalga eklinde olduundan bunun
vektrel gsterimi aklamak gerekir.
ekil1.7 grlen B vektrnn, saat ibresinin ters ynnde (omega) asal
hz ile dndn kabul edelim. Herhangi bir t annda, B vektrnn katettii
a =t dir. B vektrnn dik bileeni ( Y eksenindeki bileeni) B.Sin veya
B.Sint dir. Deiik zamanlardaki B vektrnn durumunu gsteren katettii
alar X ekseni zerinde alndktan sonra vektrn bu anlardaki dey
bileenleri
20
Topak
(a)
(b)
ri.
co
tla
ekil1.7 Dnen vektrn oluturduu sins erisi
+ Im
i=Im.Sinwt
90
180
270
360
Im
em
de
r
sn
o
tandnda ekil1.7 (b)deki sins erisi elde edilir. Sins erisinin maksimum
deeri, B vektrnn genliine (boyuna) eittir. u halde bir sins erisi,
asal hz ile dnen ve genlii sins erisinin maksimum deerine eit olan bir
vektrle gsterilebilir.
- Im
(a)
(b)
ekil1.8 Sinsoidal akm ve vektrel gsterimi
w
.e
i=Im.Sint alternatif akmn, maksimum deeri Im olan ve asal hz ile saat

ibresinin ters ynnde dnen bir vektrle, ekil1.8 (b) deki gibi gsterebiliriz.
e= Em.sint emkin erisi ve vektrel gsterilii ekil1.9 grlmektedir.
+ Em
90
e= Em.Sinwt
180
270
360
- Em
ekil1.9 Sinsoidal emk ve vektrel gsterimi
21
Em
Topak
90
= t +
180
270
360
sn
o
tla
B,
B
ri.
co
Dnen B vektrnn t=0 annda X ekseni (referans ekseni) ile as yaptn

kabul edelim. Vektrn herhangi bir t annda X eksen ile yapt a =(t+0)
dr. Bu andaki vektrn dey bileeni B.Sin(t+0) olur. t=0 annda dey (B
Sin) olduundan, B vektr saat ibresine ters ynde asal hz ile
dndnde izecei sins erisi, sfr deerinden deil (B. Sin) gibi bir
deerden balar. ekil1.10 deki sins erisinin herhangi bir andaki deeri ile
b=B.Sin(t+)
ifade edilebilir.
ekil1.10
em
de
r
X ekseninden kadar geride olan B vektrnn asal hz ile saat ibresinin

ters ynnde dnmesi ile izecei sins erisi ekil1.11 de grlyor. Sins
erisi t=0 annda (A.Sin) gibi negatif bir deerden balar. Bir zaman sonra
t= olduunda B vektr yatay referans ekseni zerine gelir.
w
90
b
180
270
360
wt
w
.e
ekil1.11
A vektrnn dey bileeni sfr olur. bu anda eri de sfrdr. t annda, B

vektrnn X ekseni ile yapt a (=) olur. Sins erisinin herhangi bir
anndaki deeri,
b=B.Sin(t-)
ile ifade edilir.
22
Topak
A
A
a
180
90
270
360
wt
tla
ri.
co
X ekseni zerinde bulunan genlikleri farkl A ve B vektrleri, asal hz ile

saat ibresinin ters ynnde dndrldklerinde izecekleri sins erileri
ekil1.12 de grlyor. Bu iki sins erisi, ayn anda sfr ve ayn anda
maksimum deerlerini alrlar. Sadece genlikleri farkldr.
ekil1.12 Ayn fazl iki vektrn sins erisi
sn
o
X ekseni zerindeki B vektr ve kadar geride A vektr asal hz ile

dndrldnde izecekleri sins erileri ekil1.13 grld gibi olur.
w
em
de
r
0A
90
A1
b
A
180
270
360
wt
Faz farki
ekil1.13 Aralarnda as olan iki vektrn sins erisi
w
.e
B erisi sfr deerinden balad halde, A erisi (-A1) deerinden balar,

kadar sonra A erisi sfr deerini alr. B (+) maksimum deerini aldktan sonra
da A (+) maksimum deerini aldktan kadar sonra A (+) maksimum deerine
ular. B ve A erileri u ekilde ifade edilir.
b=B.Sint
a= A.sin(t-)
8 FAZ ve FAZFARKI
Alternatif akm ve emkleri gsteren vektr veya erilerin balang eksenine
(x ekseni veya referans ekseni) gre bulunduklar duruma faz denir. eit
faz vardr. Bunlar sfr faz, ileri faz ve geri fazlardr.
23
Topak
ri.
co
Sfr faz: Eer sinsoidal bir eri t=0 annda sfr zerinden balayarak pozitif
ynde artyorsa, bu eriye sfr faz erisi denir. Eer asal hz ile saat
ibresinin ters ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile yapt
a sfr ise bu vektre sfr faz vektr denir. ekil1.7 de sfr fazl bir alternatif
gerilim erisi grlmektedir.
leri faz: ekil1.10 daki B vektr ileri faz vektr ve erisi de ileri faz erisidir.
tla
Geri faz: ekil1.11 deki B vektr geri faz vektr ve eride geri fazl eridir.
nk, t=0 annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. nk, t=0
annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. Belirli bir zaman geciktikten
sonra, B vektr referans ekseni zerine gelir ve bu anda da eri sfr
deerindedir.
em
de
r
sn
o
Faz Fark: Vektrlerin ve erilerin aralarnda bulunan a veya zaman farkna

faz fark denir. Ksaca eriler arasndaki zaman farkdr. Alternatif akm
sinsoidal bir eri olduundan vektrel toplan ve vektrel olarak kartlmas
gerekir. nk alternatif akmn veya gerilimin zamana gre deimektedir.
lerleyen konularda faz ve faz fark oluturan durumlar meydana gelecektir.
Bundan dolaydr ki konunun anlalmas iin bu konu zerinde biraz fazla
durulmutur. Fakat daha da detaya girilmemi bu detaylar dier mesleklerin
ana konulardr.
rnek3.10
ekil1.14 de A, B ve C alternatif gerilim erileri izilidir. Alternatif gerilimlerin

fonksiyonlarn, faz durumlarn ve yazarak 90 deki gerilim deerini bulunuz.
U (volt)
10
8
5
45
90
180
270
360
wt
ekil1.15
w
.e
- 20
24
Topak
zm3.10:
ri.
co
Alternatif gerilimin erilerinin faz durumuna bakldnda A ile gsterilen

alternatif gerilim 0 fazl, B ile gsterilen alternatif gerilim 20 ileri fazl, C ile
gsterilen alternatif gerilim ise 45 geri fazldr. Bu dorultuda alternatif gerilim
denklemleri aadaki gibi olur.
u B = U m .Sin( + B )
u A = U m .Sin = 10 sin 90 o = 10 V
veya
u B = U m .Sin( + B ) = 5 sin( 90 o + 20 o ) = 5 sin( 110 o ) = 4 ,7 V
tla
u A = U m .Sin veya
w
.e
em
de
r
sn
o
u C = U m .Sin( C ) = 8. sin( 90 o 45 o ) = 8. sin( 45 o ) = 8. sin( 0,707 ) = 5,66 V
25
BLM 2
ALTERNATF AKIM DEVRELER
ri.
co
DEVRE ELEMANLARI
tla
Alternatif akm devrelerinde akmn geiine kar eit diren gsterilir.

Devre elemanlar dediimiz bu direnler; R omik diren, L endktansn
endktif direnci ve C kapasitansn kapasitif direncinden ibarettir. Bu elemanlar
devrelerde tek olarak kullanlabildii gibi hepsinin bir arada kullanld
devreler de mevcuttur. Bu elemanlarn alternatif gerilimdeki davranlar
incelenecektir.
TEMEL DEVRELER
em
de
r
sn
o
Alternatif akmda eit devre vardr. Banlar; direnli devreler(omik devre),

bobinli devre(endktif devre) ve kondansatrl devre (kapasitif devre) dir.
Temel devrelere uygulanan U gerilimi ve devrenin I akm etkin deerlerdir. I
devre akm, uygulanan gerilime ve devre elemannn direncine bal olarak
deiir. Devre elemanlar D.C de olduu gibi alternatif akmda da seri, paralel
ve seri-paralel (kark) balanrlar. Devre elemanlarnn ideal olmas; R omik
direncinde endktif diren etkisinin bulunmamas, L ve C elemanlarnda omik
diren etkisinin ve g kaybnn olmamas demektir.
1 OMK DEVRE
1.1ALTERNATF AKIMDA DREN
w
.e
Alternatif akm devrelerinde, endktif ve kapasitif etkisi bulunmayan saf

dirence omik diren denir. R harfi ile gsterilerek birimi ohm() dur. Diren
olarak eitli deerlerde ve glerde elemanlar olduu gibi elektrikli stclar,
zgara ve t gibi elektrikli ev aletleri de mevcuttur. Saf omik direnli btn
amalarn, eit gerilimli doru akm ve alternatif akm devrelerinde
kaynaklardan ektikleri akmlar da birbirine eittir. Yksek frekansl A.A
devrelerinde kullanlan byk kesitli bir iletkenin direnci, D.A daki direncinden
biraz daha byktr. A. A. Daki iletkenin etkin kesiti biraz daha kk olur. A
A da direncin bymesi, iletken kendi iinde alternatif akm deimeleri
dolays ile doan emkden ileri gelir. Bu emkler akm iletkenin d yzeyine
doru iterler. Buna deri olay denir. 50 Hz frekansl A.A devrelerinde bu olay o
kadar deildir.
26
Topak
1.2 OMK DEVREDE OHM KANUNU
ri.
co
Alternatif gerilime balanan bir diren ekil2.1 de grlmektedir. Diren

ularna sinyal generatrnden sinzoidal bir gerilim uygulandnda bu diren
zerinden bir akm ak olacaktr. Bu akmn dalga ekli de uygulanan
alternatif gerilimin dalga ekli ile ayndr. Deien sadece genlii olacaktr. Bu
dalga ekli devre zerinde gsterilmitir.
tla
8888
R
U
sn
o
UR
ekil2.1 Omik devre
em
de
r
Sinyal generatrnden diren ularna uygulanan u=Um.sint sinzoidal

alternatif gerilim uygulandnda diren zerinden geen alternatif akm ohm
kanunu ile bulunur.
u U Sint U m
=
Sint
Akmn
maksimum
deeri
i= = m
R
R
R
U
I m = m olduundan, alternatif akmn ani deeri aadaki ekli alacaktr.
R
i = I m .Sint
w
.e
Bu deerin dalga ekli ekil2.1 de devre zerinde grlmektedir.

Alternatif akmn herhangi bir zamandaki deerini bu formle bulmak
mmkndr. Eer herhangi bir zamandaki deeri deil de etkin deer olarak
direncin zerinden geen akm;
27
U
Im = m
R
U=
Um
2
U m = 2 .U
Topak
I=
Um
U
= R = m =
2
2
2.R
Im
2 .U
2.R
U
R
U,I
ri.
co
olur. Bu deeri ampermetre ile llerek bulunabilir. A.A devresinde saf bir
omik diren, D.A devresinde de ayn etkiyi gsterir. Bu nedenle doru akmda
kullanlan kanunlar aynen alternatif akm devrelerinde de uygulanr.
U=Um.Sinwt
Um
90
180
tla
i=Im.Sinwt
Im
360
sn
o
(wt)
ekil2.2
em
de
r
ekil2.2 de omik diren ularna uygulanan gerilimin ve diren zerinden

geen akmn dalga ekli ve vektr diyagram grlmektedir.Alternatif bir
gerilim bir diren ularna uygulandnda direncin ularndaki gerilim
dorultusundan diren zerinden geen akm artmakta, diren ularndaki
gerilim deeri azaldka bunun paralelinde akmda azalmaktadr. Bu durum
ekil2.2 de grld gibi gerilimin maksimum olduu yerde akmda
maksimum, gerilimin sfr olduu yerde akmda sfr olmaktadr. Bu nedenle
akmla gerilim ayn fazdadr. Diren eleman akmla gerilim arasnda bir faz
fark oluturmamaktadr. Vektr gsteriminde I akmn etkin deeri, U ise
gerilimin etkin deerini gstermektedir.
w
.e
rnek2.1
ekil2.3 deki devrede, alternatif akm kaynandan ekilen akm bularak bu

akmn direnler zerindeki gerilim dmlerini hesaplaynz.
U
110 V
R1
1 kohm
R2
560 ohm
ekil2.3
28
Topak
zm2.1
Direnler bir birleri ile seri balandklarndan bu direnlerin edeeri(toplam
diren);
ri.
co
RT = R1 + R2 = 1k + 560 = 1.56k
Ohm kanunundan faydalanarak kaynaktan ekilen akm, ayn zamanda bu

direnler seri bal olduu iin ayn akm geecektir. Akm etkin deeri;
U
110V
=
= 70.5mA
RT 1.56k
tla
I=
sn
o
direnler zerinden bu geiyorsa, bu diren ularnda bir gerilim dmne

sebebiyet
verecektir. Diren ularndaki etkin gerilim dmleri;
R1 zerindeki gerilim dm: U 1 = I .R1 = ( 70.5 mA ).( 1 k ) = 70.5 V
em
de
r
R2 zerindeki gerilim dm: U 2 = I .R2 = ( 70.5 mA).(560 ) = 39.5 V

U = U 1 + U 2 = ( 70.5 V ) + ( 39.5 V) = 110 V
Bu rnekte grld gibi kapal bir devrede gerilim dmlerinin toplam

kaynak ularndaki gerilime eittir. Bu kiroffun gerilimler kanununun alternatif
akm devrelerinde de aynen geerlikli olduunu gstermektedir.
w
.e
Doru akmdaki ohm kanunu ve kiroffun gerilim ve akm kanunlar alternatif

akmda da aynen geerliktedir. Kiroffun gerilimler kanunu; kapal bir devrede
veya kaynak ularndaki gerilim eleman ularndaki gerilim dmlerinin efektif
deerlerinin toplamna eittir. Bu bir devrede l aletleri ile gsterimi ekil2.4
de verilmitir.
29
R2
R1
R3
tla
ri.
co
Topak
ekil2.4 Kiroff un gerilim kanunu
sn
o
ekil2.4deki devrede kaynak ularndaki gerilim deerini len

voltmetrenin gsterdii deer, diren ularndaki gerilim dmlerini gsteren
voltmetrelerin gerilim deerlerinin toplam olarak grlmektedir. Buda kirofun
gerilimler kanununun alternatif akmda da aynen geerli olduunu
gstermektedir.
em
de
r
rnek2.2
ekil2.5a daki elektrik devresindeki R3 direnci ularndaki gerilim deerini ve

ekil2.5b deki devrede kaynaktan ekilen akm bulunuz.
R1
12 V
8V
U
24 V
R2
R1
10 A
R3
3A
w
.e
R3
(a)
(b)
ekil2.5
zm2.2
Kirofun gerilimler kanunu uygulanarak kaynak geriliminin elemanlar zerinde

dtnden ;
U = U 1 + U 2 + U 3 den
U 3 = U U 1 U 2 = 24 V - 12 V - 8 V = 4 V
30
Topak
Kirofun akmlar kanunundan yaralanarak kaynaktan ekilen akm bulunur.

I T = I 1 + I 2 = 10 A + 3 A = 13 A
ri.
co
Bulunan bu deerler etkin deerlerdir.
1.3 OMK DEVREDE G
tla
Omik devrede g akmla gerilimin arpmna eittir. R direnci ularna

uygulanan gerilim sinzoidal olduundan direncin zerinde harcanan g bu
akm ve gerilim deerlerinin arpm ile o andaki diren zerinde harcanan ani
g bulunur.
sn
o
p= u.i Watt
Diren ularna uygulanan gerilim u= Um.Sinwt

Diren zerinden geen akm
i=Im.Sinwt
Herhangi bir andaki g
p= (Um.Sinwt).(ImSinwt) = Um. Im .Sin 2 wt
em
de
r
p = Um. Im .Sin 2 wt
U
I
p
Um
Im
90
180
270
360
(wt)
U=Um.Sinwt
G erisi
G erisi incelendiinde u sonular elde edilir. G erisi her zaman

pozitiftir. kici yarm periyotta, gerilim ve akm negatiftir. Negatif gerilim ile
negatif akmn arpm olan g de pozitiftir. Bu, direncin her iki alternansta
ebekeden g ektiini gsterir. Dirente harcanan g, direnten geen
akmn ynne bal deildir.
w
.e
i=Im.Sinwt
31
Topak
Akm ve gerilim erilerinin her yarm periyodunda ani g sfrdan maksimum

deere ve sonra tekrar sfra der. Bylece akm ve gerilimin bir periyodunda
g iki defa maksimum ve sfr deerlerini alr.
tla
ri.
co
G erisi de sins erisine benzer. Yalnz bu erinin frekans, akm (veya

gerilim) frekansnn iki katna eittir. G ekseninin ekseni yukarya kaym
durumdadr. Diren zerinden geen akm ve gerilim deerleri dzenlendii
taktirde diren zerindeki ortalama g forml ortaya kar.
Por = U .I
dirente sarf edilen gcn ortalama deeri, direnten geen alternatif akmn
ve gerilimin etkin deerlerinin arpmna eittir.
2 KAPASTF DEVRE
sn
o
2.1KONDANSATRN YAPISI VE ETLER
em
de
r
Kondansatr iki ulu enerji depolayan elektronik bir elemandr. letken levhalar
arasna konulan dielektrik (elektrii iletmeyen) maddesi elektrik ykn depo
etme zelliine sahiptir. nk, elektron ve protonlar yaltkan maddede
hareket ederek bir yere gidemezler. Yaltkan maddelerin yk depo edebilme
zelliklerinden yararlanlarak en temel elektronik devre elemanlarndan biri
olan kondansatr imal edilmitir.
Kapasite
w
.e
Kondansatrn yk depo edebilme yeteneine kapasite ad verilir. Her

kondansatr istenildii kadar yk depo edemez. Bunu etkileyen faktrler bu
konu ad altn ilerleyen zamanda daha kapsaml incelenecek, yk depo
edebilmesi iin bu ulara mutlaka bir potansiyel (gerilim) uygulanmas gerekir.
ekil2.6 Kondansatrn yaps ve semboller
32
Topak
ri.
co
ekil2.6de grld gibi kondansatr, iki iletken levha ve bunlarn arasna

konan dielektrik maddeden olumaktadr. Yapl bu ekildedir. Bu
kondansatr ularna bir gerilim balanmadan kondansatrn durumunu ve bu
kondansatr ularna bir gerilim balandnda ki ne gibi durumlarn
olutuunu ekillerle anlalmas salanacaktr.
em
de
r
sn
o
tla
Bir kondansatrn ularna bir gerilim uygulanmad durumda bu

kondansatr ekil2.7(a) deki gibi ntr durumdadr. Kondansatrn ularna
ekil2.7 (b)deki gibi bir gerilim kayna balandnda bu kondansatr
zerinden akm ak olacak ve kondansatr levhalar ekilde grld gibi
yklenmeye balayacaktr. Bu yklenme uygulana gerilim eerine ulaana
kadar devam edecektir. Bu ekil2.7 (c)deki durumunu alacaktr.
(b)
Gerilime balanan bir

kondansatrn
A
B
levhalarnn yk oluumu
w
.e
(a) Ntr(dearj durumu)
(c) Kondansatr zerinden akm ak
(d) Kondansatrn levhalar (+) ve (-)

yklerle uygulanan gerilim deerinde
yklenmi hali
A B uygulanan gerilim deerinde

olduu anda kesilir.
ekil2.7 Kondansatrn arj
33
Topak
sn
o
tla
ri.
co
Bu kondansatrn arj olmas demektir. Artk bu kondansatr gerilim

kaynandan kardnz anda kondansatr ular uyguladnz gerilim
deerini gsterir. ekil2.7 (d)de U deerinde arj olmu bir kondansatr
grlmektedir. Levhalar elektron ykleri ile dolan kondansatrn bir diren
veya iki ucu ksa devre edilerek yklerin boaltlmasna kondansatrn dearj
denir. ekil2.8 de grld gibi kondansatrn (-) ykl levhasndaki
elektronlar, (+) ykl levhaya hareket ederler. Elektronlarn bu hareketi dearj
akmn meydana getirir. Dearj akm, kondansatrn her iki plakas da ntr
olana kadar devam eder. Bu olayn sonunda kondansatr ular arasndaki
gerilim sfra iner. Kondansatr boalm olur.
em
de
r
ekil2.8 Kondansatrn Dearj
ekillerde de grld gibi kondansatrlerde, elektrik ykleri bir yaltkanla

ayrlm olup iki iletken levha da birikir. Levhalardan birisi protonlardan oluan
pozitif yke, dieri ise elektronlardan oluan negatif yke sahip olurlar.
w
.e
Kondansatrlerde kapasite birimi Faradtr. Bir kondansatr ularna bir voltluk

gerilim uygulandnda o kondansatr zerinde bir kulonluk bir elektrik yk
oluuyorsa kondansatrn kapasitesi bir faradtr denilir. Farad ok yksek bir
birim olduundan faradn askatlar olan mikrofarad(F), nanofarad(nF) ve
pikofarad(pF) kullanlr. Bu birimler aras dnm kendi aralarnda
aadaki ekilde olur.
1F=106 F veya 1F=10-6 F

1F=109nF
veya 1nF=10-9 F
12
1F=10 pF veya 1pF=10-12 F
34
Topak
rnek2.3
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini F deerine dntrnz.
(b) 0,005F
(c) 1000pF
zm2.3
(a) 0,00001F x 106 = 10F
(d) 200pF
ri.
co
(a) 0,00001F
(b) 0,005F x 106 = 5000F
(d) 200pF x 10-6= 0,0002F
tla
(c) 1000pF x 10-6 =0,001F

rnek2.4
(a) 0,1.10-8F (b) 0,000025F

zm2.4
(c) 0,01F
(d) 0,005F
(b) 0,000025F x 1012=25.106pF
em
de
r
(a) 0,1.10-8F x 1012=1000pF
sn
o
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini pF deerine dntrnz.
(c) 0,01F x 106=10000pF
(d) 0,005F x 106=5000Pf
2.2 KONDANSATR ETLER

Mika Kondansatr:
w
.e
Mika kondansatrlerde, ok ince iki iletken levha ve bunlarn arasnda

yaltkan olarak mika kullanlmtr. Bu kondansatrlerde d kap olarak
genellikle seramik maddesi kullanlmtr. Mika kondansatrler genellikle
50pikofarad ile 500 pikofarad arasnda kk kapasiteleri elde etmek iin imal
edilirler.
Kat Kondansatrler:
Kat kondansatrlerde iki iletken levha ve bunlarn arasnda yaltkan olarak

kat kullanlmtr. letken maddeler ve bunlarn arasndaki kat ok ince
olup, bir silindirik yap oluturmak zere birbiri zerine sarlmtr. Kat
35
Topak
kondansatrlerde d kap olarak genellikle plastik kullanlr. Orta byklkte

kondansatr elde edilmek iin kullanlr.
Seramik kondansatrler:
ri.
co
bu kondansatrlerde dielektrik madde olarak seramik kullanlr. Ayn miktar

kapasite seramik kondansatrlerde, kat kondansatrlere gre ok daha
kk boyutlarda elde edilir. Disk biimindeki seramik kondansatrler
mercimek kondansatrler olarak adlandrlmaktadr.
tla
Deiken kondansatrler:
em
de
r
sn
o
Deiken kondansatrlerde, sabit metal plakalar rotor, dnebilen biimde

yataklanm metal plakalar ise stator olutururlar. Bir mil tarafndan
dndrlen stator, rotoru oluturan plakalarn arasna taraf biiminde geerek
kapasiteyi oluturur. Deiken kondansatrlerde karlkl plakalar arasndaki
hava, dielektrik madde olarak grev yapar. Stator ile rotoru oluturan levhalar
tam ii ie getiklerinde kondansatrn kapasitesi maksimum deerine ular.,
levhalar bir birinden tamamen ayrldnda ise kondansatrn kapasitesi
minimum deerine iner. Deiken kondansatrler genellikle kapasitesi 0
pikofarad ile 500 pikofarad arasnda deiecek ekilde imal edilirler. Deiken
kondansatrler uygulamada radyo alclarnn istasyon seme devrelerinde
kullanlr.
Elektrolitik kondansatrler:
w
.e
Elektrolitik kondansatrlerde asit eriyii gibi bir elektrolitik maddenin

emdirildii bez, yaltkan madde olarak kullanlr. Bu yaltkann iki yanndaki
alminyum plakalar da kondansatrn iletken ksmdr. Bu plakalardan bir
tanesi dorudan doruya kondansatrn d kabna baldr. Elektrolitik
kondansatrler byk kapasite deerlerini salamak zere imal edilirler. Tipik
kapasite deerleri bir mikrofarad ile 2000 mikrofarad arasndadr. Daha nce
grm olduumuz kondansatrlerin tersine, elektrolitik kondansatrler
kutupludur. Yani pozitif ve negatif ular vardr. Bundan dolaydr ki devreye
balantlarnda pozitif kutup pozitife negatif negatife balanmas gerekir aksi
taktirde kondansatr patlayabilir.
2.2 KAPASTEY ETKLEYEN FAKTRLER

Kapasite, bir kondansatrn elektrik yk depo edebilme yetenei olduunu
aklamtk. Kondansatr levhalarna uygulanan gerilim, plakalarda elektrik
yk meydana getirir. Uygulanan gerilim arttka, levhalardaki elektrik yk de
artar. Bu nedenle, kondansatrn depo ettii elektrik yk, ularna uygulanan
36
Topak
ri.
co
gerilimle doru orantldr. Kondansatrn depo edebilecei elektrik yk,

kapasite ile de doru orantldr. Bylece bir kondansatrn ularna
uygulanan gerilim, depo ettii elektrik yk ve kondansatrn kapasitesi
arasndaki iliki aadaki formlle ifade edilir.
Formlde kullanlan Q kondansatrn depo ettii elektrik ykn(kulon), C

kondansatrn kapasitesini(Farad), U ise kondansatr ularna uygulanan
gerilimi temsil etmektedir.
tla
rnek2.5
Aada klarda verilen deerlere gre isteneni bulunuz.
sn
o
a) Bir kondansatrn depo ettii elektrik yk 50C, bu elemana 10

V uygulandnda bu kondansatrn kapasitesi nedir.
em
de
r
b) Kondansatrn kapasitesi 2F bu kondansatrn ularndaki

gerilim 100 V olduuna gre kondansatrn levhalarndaki yk
ne kadardr.
c) Kondansatrn kapasitesi 100pF, levhalarndaki elektrik yk
2C olduuna gre bu kondansatrn ularndaki gerilim ne
kadardr.
zm2.5:
(b)
Q 50 C 50 . 10 6 C
=
=
= 5 . 10 6 F = 5 F
U
10 V
10 V
Q = C.U = (2 C).(100V) = 200 C
(c)
U =
w
.e
(a )
C=
Q
2 C
2 . 10 6 C
=
=
= 20 kV
C 100 pF 100 . 10 12 F
2.3 KONDANSATRLERN SER BALANMASI
Kondansatrlerin dikkat edilmesi gereken iki durumu vardr. Bunlardan

birincisi alma gerilimi dieri ise kapasitesidir. Buna gre kondansatr
kullanlacak yerlerine gre ka voltluk kondansatr kullanlacak ise o deerli
kondansatr kapasitesini ve gerilim deeri seilmelidir. Kondansatrn
zerindeki gerilim deeri 25V iken siz 30V luk bir devrede kullanrsanz o
kondansatr yanma ile kar karya brakrsnz. Kapasite deerleri uygun
37
Topak
deerde standart deer bulunamadysa o zaman istediiniz kapasitede

kondansatr elde etmek iin kondansatrleri seri veya paralel balayarak elde
etme imkanna sahipsiniz.
ri.
co
Kondansatrlerin seri balann ve bu balantda deerlerin bulunma

formlleri kademe kademe kartlabilir.
tla
ekil2.9(a) deki devrede iki kondansatr seri bal ve bu ulara bir U gerilim
kayna balanm. Kondansatrlerin balangta kaynaktan bir akm ekmesi
ve belli bir sre sonra bu akmn ak kesilmesi ekil2.9(b) grlmektedir.
Kondansatrn ykleri kaynan verdii ykle eleman zerlerindeki ykler eit
oluncaya kadar akm akmakta ykler eit olunca akm ak durmaktadr. Bu
durumu u ekilde yazabiliriz.
sn
o
Q T = Q1 = Q 2
Kirofun gerilimler kanunundan;
w
.e
em
de
r
U = U1 + U 2
(a) Kondansatrlerin seri balanmas ve ularndaki gerilim
38
Topak
tla
ri.
co
sn
o
(b) Kondansatrlerin seri balanmas, arj olmas ve akmn o olmas

ekil2.9
U=Q/C deerleri eitliin her iki tarafna yazlrsa;
em
de
r
Q
Q Q
=
+
C T C1 C 2
eitliin her iki taraf Q ye blnerek;
1
1
1
=
+
C T C1 C 2
1
CT =
1
1
)+( )
C2
C1
elde edilir. Bu forml genellersek n tane kondansatrn seri baland
durumun formln yazalm.
w
.e
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ............ +
Cn
C T C1 C 2 C 3
1
CT =
1
1
1
1
+
+
+ ............ +
C1 C 2 C 3
Cn
39
Topak
rnek2.5
sn
o
ekil2.10
tla
ri.
co
ekil2.10 da grld gibi tane deiik kondansatrler bir birleri ile seri
balanm. Bu kondansatrlerin edeerini bulunuz.
zm2.5
Seri balama formlnde deerler yerine konularak bulunur.
em
de
r
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
CT C1 C 2 C 3 10F 5F 8F
CT =
1
1
F = 2,35F
=
1
1
1
0,425
)
)+(
)+(
(
8F
5 F
10 F
2.4 KONDANSATRN ULARINDAK GERLM
w
.e
Kondansatr ularnda bir gerilim meydana gelecektir bu gerilim deeri yk ve

kapasitesine bal olarak deiecek olduunu nceki konularmzda
incelemitik. Kirofun gerilimler kanunundan elemanlar seri bal
olduklarndan
Ux = (
CT
)U
Cx
buradaki Cx; hangi kondansatr ularndaki

kondansatrn Ux deeridir. (C1, C2 gibi)
40
gerilimi
bulacaksanz
Topak
rnek2.6
zm2.6
sn
o
ekil2.11
tla
ri.
co
ekil2.11 deki devrede kondansatr seri balanm ularna 25V gerilim

uygulanmtr. Bu kondansatrlerin ularndaki gerilim deerlerini bulunuz.
Kondansatrler seri balandklar iin seri devrede akmlar eit olacandan

kirofun gerilimler kanunundan yararlanabilirsiniz.
em
de
r
1
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
CT = F = 0,0588F
CT C1 C 2 C 3 0,1F 0,5F 0,2 F
17
Voltaj formlnde deerleri yerine koyarak eleman ularndaki gerilim
deerleri;
U1 = (
CT
0,0588F
).25V = 14,7V
)U = (
C1
0,1F
U2 = (
CT
0,0588F
).25V = 2,94V
)U = (
C2
0,5F
CT
0,0588F
).25V = 7,35V
)U = (
C3
0,2F
Bulunur.
w
.e
U3 = (
2.5 KONDANSATRLERN PARALEL BALANMASI

Kondansatrler paralel balandklarnda kaynaktan ektikleri akm kollara
ayrlarak devresini tamamlayacaktr. Kaynan gerilim deeri bu elemanlar
zerinde aynen grlecektir. Kaynaktan ekilen yk elemanlar zerinde
grlecek bu yklerin toplam kaynan ykne eit olacaktr.
41
Topak
eitliin her iki tarafn U' ya blnrse
C T = C1 + C 2
elde edilir.
sn
o
tla
ri.
co
C T .U = C1 .U + C 2 .U
Q T = Q1 + Q 2
em
de
r
ekil2.12 Paralel kondansatrler ve QT=Q1+Q2
ekil2.13 n tane kondansatrn paralel balanmas
ekil2.13de olduu gibi n tane kondansatr biri birine paralel balandndaki

genel formlmz iki kondansatr paralel balandnda kardmz
formlmz genelletirirsek;
w
.e
C T = C1 + C 2 + C 3 + ........... + C n
olur. n tane kondansatr paralel balant genel forml ortaya kar.

rnek2.7
ekil2.14deki devrede elemanlarn deerleri verilmi, bu elemanlar paralel

balanmtr. Bu devrenin edeer kapasitesini ve kondansatrlerin yklerini,
toplam yk bulunuz.
42
Topak
ekil2.14 rnek
zm2.7:
QT = CT .U = 370 pF .10V = 3700 pC ( pikokulon)

Q1 = C1 .U = 100 pF .10V = 1000 pC
sn
o
Q2 = C 2 .U = 220 pF .10V = 2200 pC
tla
CT = C1 + C 2 + C 3 = 100 pF + 220 pF + 50 pF = 370 pF
ri.
co
Q3 = C 3 .U = 50 pF .10V = 500 pC
QT = Q1 + Q2 + Q3 = 1000 pC + 2200 pC + 500 pC = 3700 pC
em
de
r
2.6 KONDANSATRLERN PARALEL-SER BALANMASI
w
.e
Kondansatrler seri, paralel devrelerde ayr ayr balanabildikleri gibi bu

balantlarn iki durumu bir devre zerinde bulunabilir. Bu balama ekline
kark balama denir. Direnlerde olduu gibi devrede edeer kapasitenin
bulunabilmesi iin devredeki paralel bal kondansatrler nce tek bir
kondansatr haline getirilerek, devredeki elemanlarn balant durumlarna
gre seri veya paralel balant formlleri kullanlarak edeer kapasite
bulunur.
rnek2.8
devredeki
kondansatrlerin
ekil2.15(a)da grlen
deerlerini bulunuz.
43
ularndaki
gerilim
Topak
(b)
sn
o
tla
(a)
ri.
co
em
de
r
ekil2.15 (c)
zm2.8:
ekil2.15(a)daki devreyi C2//C3 olduundan bu paralelliin edeeri formlde

deerler yerine yazlarak;
C 2 + C 3 = 10 F + 8F = 18F
CT =
(12F ).(18F )
= 7,2F
12F + 18F
kaynaktan ekilen toplam yk;

QT = U .CT = (5V ).(7,2 F ) = 36 C
w
.e
bu deer C1 kondansatrne seri haline geldi. Seri balama formlnde

deerler yerine yazlrsa ekil(b) grlen edeer kapasite bulunur.
44
Topak
Q1 36C
=
= 3V
C1 12F
ri.
co
U1 =
ekil(c) zerinde gsterilen deer bulunur. C1 eleman kaynaa seri bal

olduundan toplam yk aynen bu kondansatrn zerinde grleceinden bu
elemann ularndaki gerilim ve C2, C3 elemanlarna kalan gerilim;
tla
36C
= 2V
18F
bulunur. C2, C3 paralel bal olduklarndan bu gerilim her iki kondansatrn
ularnda grlecektir. Bu kondansatrlerin ykleri ise farkl olacaktr. C2, C3
kondansatrlerin depolad yk miktarlar ise;
Q2 = C 2 .U 2 = (10F ).(2V ) = 20C
sn
o
Q3 = C 3 .U 3 = (8F ).(2V ) = 16C
bulunur. Bu rnekte kondansatrlerin ularndaki gerilim ve ykleri ayr ayr

bulunmutur.
arj
ve
Dearjn
Ampermetre
ve
Voltmetre
ile
em
de
r
Kondansatrn
Gsterilmesi
w
.e
Kondansatrn arj ve dearjn incelemi i durumunda elektron ve

protonlarn hareketlerini ekillerle gstermitik. imdi bu kondansatrn bir
diren ile devreye balayp bu ular gerilim kayna ile beslemeye alalm.
Kondansatrn ve direncin ularndaki gerilim ve akm durumlarn
gzlemleyelim.
ekil2.16(a) Kondansatrn anahtar kapatldnda zerinden geen akm ve

ularndaki gerilimin ampermetre ve voltmetredeki grn
45
Topak
ri.
co
tla
ekil2.16(b)Kondansatrn ularndaki gerilimin kaynak gerilimine eit olduu

anda zerinden herhangi bir akmn akmay ve diren ularndaki gerilim sfr
deeri gstermesi
em
de
r
sn
o
Bir kondansatre seri bir diren balayp bu elemanlara gerilim uyguland

anda kaynaktan bir sre akm geecektir. Bu akmn gemesi kondansatr
ularndaki gerilim deeri kaynak gerilim deerine eit oluncaya kadar devam
edecektir. Bu arada ekil(a)da ampermetre anahtar kapatlr kapatlmaz max.
akm kaynaktan ekildii iin byk deer gsterecek daha sonra
kondansatrn gerilimi arttka akm azalacaktr.
dearjnda
w
.e
ekil2.16(c)Kondansatrn
gsterdii deer
ampermetrenin
ve
voltmetrenin
ekil2.16(a)da voltmetre ise sfrdan balayarak kondansatr ularna

balanan kaynan deerine kadar ykselecektir. Bu kaynak gerilimi
deerinde arj olan kondansatr ekil2.16(c)de grld gibi gerilim
kaynan kardktan sonra kondansatrn yk diren zerinden harcanr.
t=0 annda ampermetre yksek deerden sfra doru, voltmetrede max. dan
sfra doru deer gsterecektir. Bu akan akmda dearj akm ile adlandrlr.
Bu kondansatr arj ve dearjnn sresi direncin ve kondansatrn
kapasitesine baldr. Bu geen sreye RC zaman sabitesi denir. Forml
olarak;
= RC
46
Topak
zaman sabitesini bulunabilir. :(tau)zaman sabitesi(saniye)
ri.
co
rnek2.9: Bir seri RC devresinde diren deeri 1M ve 5F seri balanmtr.

Kondansatrn arj sresini(zaman sabitesi) bulunuz.
= RC = (1.10 6 ).(5.10 6 ) = 5s
i( t ) =
U t / RC
e
R
sn
o
tla
Kondansatrn diren ile bir gerilim kaynana balanarak arj olayn grdk.
Her kondansatr ayn zamanda arj olamaz bunun zerinden geen akm ve
kondansatrn kapasitesine bal olarak deiecektir. Zaman sabitesi
yukarda forml elde edilmiti. Bu duruma gre t=0 annda kondansatrn
zerinden geen akm max. Daha sonra kondansatr arj olduka bu sfra
inecektir. Aadaki forml bir kondansatrn zerinden geen akmn
formln verir.
w
.e
em
de
r
i(t): Kondansatr zerinden geen deiken akm

U: Kondansatr ularna uygulanan gerilim
RC: Zaman sabitesi
t: Zaman(sn)
ekil2.17
ekil2.17deki devrede anahtar kapatld anda kondansatr zerinden geen

akmn deiim erisini t=0 anndan t= anna kadarki durumunu zamana bu
aralklarda deerler vererek grafiksel gsterirsek aadaki grafik kondansatr
zerinden geen akm gsterir.
47
Topak
ri.
co
ekil2.18
tla
t=0 iin kondansatr zerinden geen akm bulursak dier deerleri de sizler
bularak akm grafiinin doruluunu grebilirsiniz.
U t / RC
t = 0 iin akm
e
R
U
U
U
U
i(0) = .e 0 / RC = .e 0 = .1 =
R
R
R
R
sn
o
i( t ) =
em
de
r
t=0 annda(anahtar kapatld anda) kondansatr zerinden kaynak gerilimi

ve diren deerine bal olarak max. Deerde akm akt grlyor. Sizlerde t
deerleri vererek eitli zamanlardaki akmlar bulunuz.
rnek2.10:
w
.e
ekil2.19deki devrede elemanlarn deerleri verilmitir. Bu

dorultusunda kondansatr zerinden geen akmlar;
(a) t=0s
(b) t=0,05s (c)t=0,1s
(d)t=0,2s
(e)t= 0,5s
bulunuz.
deerler
ekil2.19
zm2.10
Akm formlnde deerleri yerine yazlmas ile bulunabilir. nce bu devrenin
zaman sabitesi bulunur.
48
Topak
RC = (100.10 3 ).(1.10 6 F) = 0,1
(c)t = 0,1s
(d )t = 0,2 s
(e)t = 0,5s
tla
(b)t = 0,05s
U t / RC 20V 0 / 0,1 20V

e
=
.e
=
.1 = 0,2mA
R
1k
1k
U
20V -0,05/0,1 20V -0,5
=
.e = 0,121mA
i(0,05) = e t / RC =
.e
R
1k
1k
U
20V 0,1 / 0,1 20V 1
i(0,1) = e t / RC =
.e
=
.e = 0,0736mA
R
1k
1k
U
20V 0, 2 / 0,1 20V 2
i (0,2) = e t / RC =
.e
=
.e = 0,0271mA
R
1k
1k
U
20V 0,5 / 0,1 20V 5
i (0,5) = e t / RC =
.e
=
.e = 0,0013mA
R
1k
1k
i ( 0) =
sn
o
(a)t = 0 s
ri.
co
a dan e ye kadar verilen zaman deerlerini formlde yerlerine koyarak

kondansatr zerinden geen akmlar bulunur.
em
de
r
Burada dikkat edilirse zaman getike kondansatrn zerinden akm ak

azalyor. Sreyi biraz daha artrsak akm grafikte gsterdiimiz gibi sfr
olacaktr.
2.7
DRENCN
ZERNDEK
ULARINDAK GERLM
VE
KONDANSATR
w
.e
Kondansatre seri bal bir diren ularndaki gerilim dm ohm

kanunundan faydalanlarak bulunabilir. Diren kondansatre seri bal
olduundan kondansatr zerinden geen akm ayn zamanda diren eleman
zerinden geeceinden t=0 annda diren ularndaki gerilim dm max.
Olacak, akm azaldka ve akm sfr olduunda diren ularnda herhangi bir
gerilim dm mantken olmayacaktr. Bunu formllerle ifade ederek
gsterelim.
U R (t ) = R.i (t )
U t / RC
.e
)
R
U R (t ) = U .e t / RC Volt bulunur.
U R (t ) = R.(
diren ularndaki gerilim bulunduuna gre kondansatr ularndaki gerilim
49
Topak
U C (t ) ekilirse;
ri.
co
U = U R (t ) + U C (t )
kirofun gerilimler kanunundan faydalanlarak kondansatr ularndaki gerilim

aadaki ekilde olur.
U C (t ) = U U R (t ) = U (U .e t / RC ) = U (1 e t / RC ) Volt
sn
o
tla
kondansatr ularndaki gerilim forml bulunur.
em
de
r
ekil2.20 Kondansatrn arj esnasndaki gerilim erisi

rnek2.11
ekil2.20
zm2.11
Devredeki verilerle kondansatr ularnda 50s sonra gerilim deeri formlde

deerler yerine yazlarak kondansatrn ularndaki gerilim deeri bulunabilir.
w
.e
ekil2.20deki verilen devrede anahtar 50s kapatldnda kondansatrn

ularndaki gerilimi hesaplaynz.
50
Topak
U C (50 s ) = U (1 e t / RC ) = 50V (1 e 50 s / 82 s ) = 50V (1 e 0,61 )
ri.
co
U C = 50V (1 0,543) = 22,8V
RC = 8,2.10 3 .0,01.10 6 F = 82s
rnek2.12
em
de
r
sn
o
tla
ekil2.21 deki devrede kondansatrlerin dolma esnasnda ve ful dolduu anda

kaynaktan ekilen akmlar ve eleman zerlerindeki gerilimleri bulunuz.(Diren
deerleri ohm cinsindendir)
ekil2.21(a)
zm2.12
w
.e
ekil2.21deki devrede anahtar kapatld anda C1 kondansatrnn

zerinden akm akacandan R1 direncinden akm gemediinden diren
ularnda gerilim 0V tur. C2 eleman R2 direncine seri balandndan akmlar
eit olacaktr. Ksaca kondansatrler ful olana kadar ksa devre eklini alacak
devrede hi diren gstermeyecektir. Bu duruma gre kaynaktan ekilen
akm(ekil(b)deki devreye gre;
RT = R2 // R3 = 30 // 30 = 15
IT =
60V
= 4A
15
toplam akm bulunduuna gre bu akm diren deerleri eit olan R2 ve R3

elemanlarndan ikier amper olarak ekil(b) deki gibi akacaktr.
51
Topak
ri.
co
RT = R1 + R3 = 10 + 30 = 40
Kondansatrler ful dolduklar anda DC devrede ak devre zellii

gstereceinden gerilim kaynandan ekilen akm ekil(c) deki grld gibi
olacaktr. Bu durumda devre elemanlarnn balant ekline gre;
60V
= 1,5 A
40
Dikkat edilirse kondansatrler ful dolduu andan sonra kaynaktan ekilen
akm dme gsteriyor. Kondansatrler DC de ak devre zellii gsterdii
unutulmamas gerekir.
sn
o
tla
IT =
w
.e
em
de
r
(b)
(c)
Kondansatr ularndaki gerilim deerleri bu geen akmlara gre;
U C1 = 1,5 A.10 = 15V

U C2 = 1,5 A.30 = 45V
52
Topak
ekil2.21(c) de ak bir ekilde grlmektedir.

rnek2.13
I1
80 ohm
120V
zm2.13
50 mikro F
sn
o
ekil2.22
IC
tla
40 ohm
ri.
co
ekil2.22 deki devrede (a) anahtar kapatld anda I1 ve Ic akmlarn, (b)

anahtar kapatldktan uzun bir sre sonra I1 ve Ic akmlarn ve kondansatrn
ularndaki gerilimi hesaplaynz.
(a) S anahtar kapatld anda (t=0) kondansatr bo olduu iin 80 ohmluk

direnci ksa devre edeceinden I1 = 0 olur. t= 0 da Uc=0
em
de
r
120
= 3 A olur.
40
(b) Anahtar kondansatr arj oluncaya kadar uzun bir zaman kapal kaldna
gre, kondansatrden geen arj akm sfr olur. Ic = 0 Bu durum
kondansatr devreden karlsa devrede hibir deiiklik olmaz. Bu durumda
devre, 80 ohmluk diren ile 40 ohmluk direnten ibaret seri bir devre
durumundadr.
Kondansatrden geen akm I c =
120
= 1A
80 + 40
w
.e
I1 =
80 ohm direncin ve kondansatrn ularndaki gerilim,
U c = 1 80 = 80 V
53
Topak
2.8 ALTERNATF AKIMDA KONDANSATR

Alternatif Akmn Kondansatrden Geii
ri.
co
ekil2.23a da bir kondansatre sinzoidal bir emk uygulandnda devreden

bir alternatif akm ak balar. Devreye balanan ampermetre vastas ile
devreden geen akm llebilir. Kondansatrn levhalar arasnda yaltkan
bir madde bulunduu halde, devreden alternatif bir akmn nasl getiini
inceleyelim. Kondansatre uyguladmz sinzoidal emkin deiim erisi
ekil2.23b de grlmektedir.
tla
e=U m .S inw t
Um
A
A
180
360
(w t)
sn
o
e=Em.Sinwt
90
(a)
(b)
em
de
r
ekil2.23
w
.e
Tam sfr annda anahtar kapattmz kabul edelim. Emk sfrdan balayarak
pozitif maksimum deerine doru ykselecektir. Kondansatr bo olduu iin
Uc= 0 dr. Emkin pozitif yarm periyodunda, A ucu (+) pozitif ve B ucu da (-)
negatif olsun. ekil2.24 (a) da grld gibi bir elektron akm (-B) ucundan
(+A) ucuna doru akacaktr. Kondansatrn levhalarnda gsterildii gibi
ykler (arjlar) toplanr. Kondansatrn levhalar arasnda arjla doru orantl
olarak deien potansiyel fark meydana gelir. Devreden geen arj akm sfr
annda maksimum deerinde olur. nk bu anda, kondansatrn ularndaki
gerilim sfrdr.
e
Em
A+
e=Em.Sinwt
e = E m .S in w t
++
Uc
90
180
360
(w t)
I arj
(a)
(b)
ekil2.24 kondansatrden alternatif akmn geii
54
Topak
ri.
co
Kondansatrn ularndaki Uc gerilimi, uygulanan emke zt yndedir.

Kondansatr dolduka Uc gerilimi artt iin arj akm azalmaya balar.
Uygulanan emk (+Em) deerine ulatnda kondansatr dolduu iin
ularndaki potansiyel fark Uc=Em olur. Bu anda /2 annda devreden geen
arj akm da sfr olur. arj akmnn deiim erisi ekil2.24 (b) de
gsterilmitir.
tla
/2 (90) den sonra devreye uygulanan emk, Em deerinden azalmaya balar.

Bu durumda kondansatrn ularndaki Uc gerilimi ebeke emkinden byk
olaca iin kondansatr dearj olmaya balar. ekil2.25 (a) da grld gibi,
devredeki elektron akm kondansatrn negatif levhasna doru olur. Dearj
akm, arj akmna ters yndedir.
sn
o
AB ularndaki ebeke gerilimi azaldka dearj gerilimi azaldka dearj akm

da byr. () de ebeke gerilimi sfr olduu anda dearj akm maksimum
deerine ular. ekil2.25 (b) de, sfrdan negatif maksimum deerine
ykselen dearj akmnn deiim erisi grlyor. () de kondansatr dearj
olduu iin ularndaki gerilim sfra der.
e
e=Em.Sinwt
Em
em
de
r
A+
I dearj
e=Em.Sinwt
+ +
90
180
360
(wt)
Uc
I dearj
(a)
- Im
(b)
ekil2.25 Kondansatrden alternatif akmn geii
w
.e
() anndan sonra ebeke emki yn deitirerek (- Em) deerine doru

artmaya balar. ile 2 arasnda A ucu (-) ve B ucu da (+) olur. annda
kondansatr dearj durumundadr. ekil2.26 (a) da grld gibi, devrede
elektron akm (-) A dan (+) B ye doru olur. Bu elektron akm kondansatr
levhalarn ekilde gsterildii gibi yklemeye balar. Kondansatr dolduka
ularndaki (uygulanan emke zt ynde olan) gerilim Uc de artmaya balar.
55
Topak
A
90
B+
360
(wt)
C + +
e=Em.Sinwt
270
180
I arj
- Im
(a)
ri.
co
I arj
Em
S
A
e=Em.Sinwt
(b)
ekil2.26
sn
o
tla
de arj akm maksimumdur. 3/2 annda kondansatr dolduu iin Uc = Em olur. Kondansatrn arj akm da sfra der, 3/2 anndan sonra,
ebeke emki (-Em) deerinden azalmaya balar. Bu durumda kondansatrn
ularndaki potansiyel fark ebeke emkinden byk olaca iin, kondansatr
ebeke zerinden dearj olmaya balar. ekil2.27 (a) da kondansatrn
negatif levhasndan pozitife doru dearj elektron ak grlyor. ebeke
gerilimi 2 annda sfr olduu an, kondansatrn dearj akm maksimum
deerine ular.
e
em
de
r
Em
I dearj
e=Em.Sinwt
B+
e=Em.Sinwt
90
180
(a)
360
(wt)
C + + Uc
I dearj
270
- Im
(b)
ekil2.27
w
.e
ekil2.27 (b) de dearj akmnn 3/2 ile 2 arasndaki erisi

grlyor.kondansatre uygulanan emkin bir periyotluk deiiminde
kondansatrn arj ve derj akmlar devreden geen akm meydana
getirirler. Baka bir deyile, devreden geen alternatif akm kondansatrn
dielektriinden geen akm deil, kondansatrn arj ve dearj akmdr. Bu
akma genellikle, kondansatrden geen alternatif akm denir.
ekil2.24, 25, 26 ve 27 de para para gsterilen devre akmn uygulanan
emkle birlikte yeniden izelim. ekil2.28 da grld gibi, kondansatrden
geen akmn deiim erisi incelendiinde; sinzoidal bir akm oldu, yalnz
uygulanan emk 90 ileride bulunduu grlr.
56
Topak
Em
e=Em.Sinwt
i=Im.Sinwt
90
180
270
360
(wt)
90
tla
- Im
ri.
co
Uygulanan emk E= Em.Sint, Akm ise i= Im.Cost=Im.Sin(t + /2) olur.
ekil2.28 Kondansatrden geen akmn ve uygulanan emkin deiim erileri

ve vektr diyagram
em
de
r
e
Uc
i
Em
sn
o
Kondansatrn levhalar arasnda arj ve dearjdan dolay meyadana gelen

potansiyel fark,uygulanan emke zt yndedir. Kondansatre uygulanan emke
eit ve180 faz fark olarak izilecek bir eri bize kondansatrn levhalar
arasnda meydana gelen Uc geriliminin deiim erisini verir. ekil2.29 de
kondansatre uygulanan emkin, geen akmn ve Uc geriliminin deiim
erileri grlyor.
e=Em.Sinwt
90
180
e=Em.Sinwt
Em
270
360
(wt)
- Im
90
180
270
360
(wt)
T/4
Uc=Em.Sin(wt-180)
w
.e
ekil2.29 Kondansatre uygulanan

uygulanan
emk, geen akm ve Uc erileri
ekil2.30 Kondansatre
Sinzoidal emk
Kondansatrden Geen Alternatif Akmn Hesaplanmas

Kondansatre uygulanan sinzoidal emkin erisi ekil2.30 da grlmektedir.
Kondansatrden geen akm, levhalarda toplanan arjn deiimine baldr.
Kondansatrden geen akmn ortalama deeri,
Q
arj deiimi
I or =
veya ksaca
I or =
geen zaman
t
57
Topak
ri.
co
arj deiimi de gerilim deiimi ile doru orantldr. Q = C. e
kondansatrn arj, kapasitesi C sabit olduuna gre uygulanan gerilime

baldr.
Q = e.C
ekil2.29 daki kondansatre uygulanan emkin 0 ile /2 arasmdaki T/4

periyotluk parasn alalm. Burada emk 0 ile Em arasnda deimektedir.
Elektromotor kuvvetin deiimi Em dir. e= Em
arj deiimi C. gerilim deiimi C. e C. Em

=
=
=
= (4.C.E m ) / T
geen zaman
geen zaman
t
T/2
sn
o
I or =
tla
Kondansatrden geen akmn ortalama deeri,
Uygulanan emkin frekans f olduuna gre, T =

yerine 1/f yazlrsa;
1
dir. Yukardaki ifadede T
f
4.C.E m
= 4. f .C.E m
1
f
kondansatr zerinden geen ortalama akm bulunur. Akmn maksimum
deeri,
em
de
r
I or =
Im =
.I or olduuna gre
.I or = 4. f .C.E m .
den I m = 2. . f .C.E m
bulunur.
Kondansatrn zerinden geen alternatif
I
I ef = m dir.
2
Kondansatrden geen akmn etkin deeri;
w
.e
Im
= 2f .C.
Em
akmn
etkin(rms)
deeri,
dzenlenirse,
I ef = 2f .C.E ef bulunur. Alternatif akmn ve
2
2
gerilimin efektif deerlerinin yanna indis kullanlmaz. Eer Ief=I, Eef=E olarak
yerlerine formlde konulursa frekans cinsinden kondansatr zerinden geen
akm forml ortaya kar.
58
Topak
I = 2f .C.E
ri.
co
Biliniyor ki asal hz = 2f dir. Bu deer kondansatr zerinden geen

akm formlnde yerine konulursa asal hz cinsinden akm forml aadaki
gibi olur.
I = .C.E
rnek2.14
tla
100 flk bir kondansatre etkin deeri 100 Volt olan ve frekans 50 Hzlik bir
alternatif gerilime balandnda bu kondansatr zerinden geen akm
bulunuz.
Alternatif akmn
faydalanlarak;
sn
o
zm2.14
kondansatr
zerinden
geen
akm
formlnden
em
de
r
I = 2 f .C .E = 2 .50 .100 .10 6 .100 = 3,14 Amper

Kapasitif Reaktans ve OHM kanunu
Kondansatr ularna bir alternatif gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen

akm I = 2f .C.E forml ile hesapland bulunmutu. Bu ifadeden;
I
= 2f .C
E
ve
1
E
=
I 2f .C
Kapasitif devredeki E/I oranna kapasitif reaktans denir. Birimi ohmdur ve Xc

ile gsterilir.
1
1
E
Xc = =
=
I 2f .C .C
w
.e
yazlabilir. Alternatif akm devresinde gerilimin akma oran biliniyor ki elektrik

akmna kar gsterdii zorluu verir. Bu durumda E/I oran sabit kalr.
59
Topak
E
xc
Xc =
E
I
E = I .X c
Kapasitif reaktans formlne bakldnda X c =
ri.
co
I=
Doru akm devresinde gerilim, akm ve diren arasndaki ilikileri veren ohm
kanununun benzer ekilde, kapasitif devrede E, I ve Xc arasndaki ilikiler iin
kullanlabilir. Kapasitif devrede ohm kanunu;
1
2f .C
incelendiinde u
tla
hususlar grlr
.
(a) Kapasitif reaktans, frekansla ters orantl olarak deiir.
(b) Kapasitif reaktans, kondansatrn kapasitesi ile ters orantldr.
sn
o
rnek2.15
em
de
r
Kapasitesi 50 F olan bir kondansatrn;

a) 50 Hz deki
b) 1000 Hz deki
c) Sonsuz frekansdaki
d) Doru Akmdaki kapasitif reaktanslarn hesaplaynz.
zm2.15:
a) X c =
10 6
10 6
=
= 63,66
2f .C 2 .50.50
b) X c =
10 6
10 6
=
= 3,18
2f .C 2 .1000.50
d) X c =
10 6
10 6
=
= (D.A da reaktans sonsuzdur.)
2f .C 2 .0.50
w
.e
10 6
10 6
c) X c =
=
= 0
2f .C 2 ..50
60
Topak
rnek2.16
U= 5 V
ekil2.31
Cevap 2.17
Xc =
sn
o
Kapasitif reaktans;
tla
0,005 mikro F
f=10 kHz
ri.
co
ekil2.31 da verilen alternatif akm devresinde kondansatrn kapasitif

reaktansn ve kaynaktan ektii akm hesaplaynz.
1
10 6
=
= 3,18 k
2f .C 2 .(10000 Hz ).50
em
de
r
Kaynaktan ekilen akm;
U = I .X c
dan
I=
U
5V
=
= 1,57 mA
X c 3,18 k
Kapasitif Devrede G
w
.e
nceki konulardan biliniyor ki kapasitif devrede akmla gerilim arasnda 90

faz fark olumakta ve akm gerilimden 90 ileri fazdadr. Herhangi bir andaki
kondansatrn harcad g, o anda akm ile emkin arpmna eittir. p = i.e
P
I
e
P = e .i
90
e = E m .S in w t
i= 0
p = e . i= 0
e=0
p = e . i= 0
i= Im .c o s w t
ekil2.32 Kapasitif devrede g dalgalar
61
Topak
ve
i= Im.Cos wt
ri.
co
e Em.Sinwt
ekil2.32 de grld gibi eitli anlardaki akm ve gerilim deerleri

arplarak bulunan gler iaretlenmek suretiyle gcn deiim erisi
izilebilir. Uygulanan emkin ve akmn herhangi bir andaki deeri,
bu deerler p= i.e formlnde yerlerine konulduu taktirde gerilim ve akmn

deerleri dorultusunda ani g forml ortaya kar.
p = e.i = E m .Sint.I m .Cost = E m .I m .Sint.Cost
p=
Em I m
.
.Sin 2t
2 2
sn
o
tla
1
1
Sint.Cost = .Sin 2t den p = .E m. .I m .Sint
2
2
Gerilim ve akmn deerlerini efektif deer cinsinden yazldnda kondansatr
zerinde harcanan g bulunur.
Em
=E
Im
=I
em
de
r
p = E.I.Sin2t
E: Uygulanan emkin etkin deeri, Volt

I: Geen akmn etkin deeri, amper
p: Herhangi bir andaki g (ani g), Vatt
Ani g forml incelendiinde, gcnde sinzoidal olarak deitii yalnz

frekansnn, gerilim veya akm frekansnn, iki kat olduu grlr.
G erisinin altnda kalan alan depo edilen enerjiyi veya dearjda geri verilen
enerjiyi gsterir. ekil2.31 de grld gibi, arjda depo edilen enerji,
dearjda geri verilen enerjiye eittir. Bu durumda ortalama g sfr olur.
w
.e
ekil2.32 deki g erisinin, emkin yarm periyodunda tam bir periyotluk

deimeye urad yani 1 periyot izdii grlr. Yatay zaman ekseninin
stndeki g erisi pozitif, alt ksmndaki de negatif gc gsterir. G pozitif
iken, kondansatr ebekeden g ekerek levhalarnda enerji depo eder. G
negatif iken, kondansatr levhalarnda depo ettii enerjiyi ebekeye (kaynaa)
geri verir.
62
Topak
G erisi de akmn iki kat frekansa sahip bir sins erisidir. Bir sins
erisinin bir periyottaki ortalama deeri sfrdr. u halde kapasitif bir devrede
ortalama g sfrdr.
Q=E.I VAr
rnek2.18
sn
o
Akm ve Kapasitif reaktans belli ise Q = I c2 . X c
tla
Gerilim ve Kapasitif reaktans belli ise
U c2
Q=
Xc
ri.
co
Kapasitif devrede, 90 faz farkl akm ile gerilimin arpmna reaktif g denir.
Reaktif g Q harfi ile ifade edilir. Birimi ise VAr tir.
em
de
r
ekil2.33 de alternatif gerilime balanan kondansatrn harcad gc

hesaplaynz.
U= 2 V
0,001 mikro F
f=2 kHz
ekil2.33
zm2.18
Xc =
Q=
kapasitif
1
1
=
= 7.96k
3
2f .C 2 (2.10 Hz ).(0.01.10 6 F )
U c2
(2V ) 2
=
= 503.10 6 VAr = 503VAr
X c 7.96k
w
.e
Kondansatr ularndaki gerilim belli,

kondansatrn harcad g bulunur.
63
reaktans
bulunarak
Topak
3.ENDKTF DEVRE
ALTERNATF AKIMDA BOBN
ri.
co
ekil2.34(a) da grld gibi saf bir zindkleme bobinin sinzoidal alternatif

bir gerilim uygulandnda ekil2.34(b) deki gibi bobinden sinzoidal bir akm
geer. Bu akmn meydana getirecei manyetik aks da sinzoidal olarak
deiir ve akmla ayn fazdadr.
tla
Bobinden geen akmn meydana getirecei sinzoidal manyetik ak, bobinin

kendi sarmlarn sard iin, bobinde zindkleme emk meydana getirir.
L
m . s in w t
sn
o
i= I m .s in w t
em
de
r
(a)
T/4
180 270
90
360
T /4
90
180
180
eZ
eZ
i=Im.sinwt
i= Im .sinw t
w
.e
90
(b)
270
360
wt
(b)
270
360
(d)
ekil2.34 zindkleme bobinli A.A devresi
Bobinde indklenen zindkleme emkin nasl deitiini srayla incelemesi

yaplrsa;
(1)ekil2.34(c ) de grld gibi, 0 ile 90 arasndaki yarm alternans ele
alalm. Akm sfrdan balayp artarak (+Im) deerine, manyetik ak 0 dan
64
Topak
ri.
co
balayarak (+m) deerine ulayor. Bobinden geen artan akmn meydana

getirdii artan aksnn indklendii zindkleme emki Lenz kanununa gre,
kendisini meydana getiren aknn veya akmn deiimine mani olacak
yndedir. Akm pozitif ynde artt iin zindkleme emk negatif olur.
Akmn deiim hz i t veya manyetik knn deiim hz t , ilk

balangta yani 0 de (-) maksimum deerinden balar, azalarak 90 de sfr
olur. ekil2.34c de zindkleme emkin deiim erisi grlmektedir.
di
dt
veya
e z = -N
d
dt
tla
ez = L
di
d
(+)ve
(+) olduu iin formllerden zt
dt
dt
emkinin e z negatif (-) olaca anlalr.
sn
o
0 - 90 aras T/4 periyotta,
em
de
r
(2) ekil2.34(d) de grld gibi, 90 den sonra akm azalarak (+Im)

deerinden sfra der. 90 ile 180 arasnda, pozitif yarm periyodun ikinci
yarsnda, akmn azalma hz 90 de sfr, 180 de ise maksimumdur. Akmn
metdana getirdii bobini saran manyetik akda, 90 de (+) maksimum
deerinden azalarak 180 de sfra der. Bobini saran manyetik akdaki
azalmann incelenecei zindkleme emki de sfr, 180 de akmn deiim
hz di/dt maksimum olduu iin zindkleme emki de (+) maksimum olur.
ekil2.34(d) de zindkleme emkin deiim erisi grlyor.
w
.e
(3) ekil2.34(e) de grld gibi, 180 ile 270 arasnda akm yn

deitirerek (-Im) deerine doru ykselecektir. 180 de akmn deiim hz
maksimum olduu iin zindkleme emki (zt emk) maksimumdur. 270 de
akmn deiim hz sfr olduundan, zindkleme emki de sfr olur. akm
artt iin zindkleme emki de akma ters ynde, akm negatif olduundan
zindkleme emki de pozitif yndedir. ekil2.34(e) de zindkleme emkin
180 270 arasndaki deiim erisi grlyor.
(4) ekil2.34 (f) de grld gibi, 270 den sonra, akm negatif maksimum
deerden azalarak 360 de sfr deerini alr. Akm azaldndan zindkleme
emki akmn azalmasna mani olabilmesi iin akmla ayn ynde olur. akm
negatif olduu iin emkde negatif olur. akmn deiim hz (di/dt) 270 de sfr
olduundan zindkleme emki de sfr olur. akmn deiim hz 360 de
maksimum olduu iin zindkleme emki de maksimum deerini alr.
ekil2.34(f) de, 270 ile 360 arasnda zindkleme emkin deiim erisi
grlyor.
65
Topak
T /4
90
180
270
360
eZ
ri.
co
ekil2.34 (c, d, e ve f) deki zindkleme emkin deiimini gsteren erileri

birletirerek yeniden izelim. ekil2.35de izilmi hali grlmektedir.
T/4
90
180
270
360
eZ
i= I m . s i n w t
i=Im .sinwt
(f)
tla
(e)
ekil2.34
sn
o
ekil2.35 deki zindkleme bobininden geen akm ile zindkleme emkin

erileri incelendiinde, zindkleme emkin akmdan 90 geride olduu
grlr. Veya akm, zindkleme emkinden 90 ileridedir.
em
de
r
ekil2.34 (a) da grld gibi, zindkleme bobinine sinzoidal bir U emki

uyguladk ve bobinden sinzoidal bir akm geti. Sinzoidal akmn meydana
getirdii sinzoidal manyetik aknn etkisi ile bobinde bir zindkleme emki
indklendi. ekil2.35 de grld gibi zindkleme emki akmdan 90
geridedir. Bobinden akmn gemesine sebep olan U ebeke gerilimi ile
zindkleme emki arasnda 180 faz fark vardr. Baka bir deyile,
zindkleme emki ebeke gerilimine zttr. Bundan dolay zindkleme
emkine zt emk da denir. zindkleme emk, bobine uygulanan gerilime eittir.
w
.e
eZ
90
180
270
360
i= Im .s in w t
ekil2.35 zindkleme bobininden geen akmn ve zt emkin deiim erisi
ekil5.16 daki zindkleme emkin deiim erisine 180 faz farkl olarak
izilecek sinzoidal bir eri, bobine uygulanan alternatif gerilimin deiim
erisi olacaktr.
66
Topak
U
I
eX
eZ
90
180
270
360
ri.
co
ekil2.36 da, zindkleme bobininden geen akmn, bobine uygulanan

gerilimden 90 geride olduu grlr. u halde, bir zindkleme bobininden
geen ak, uygulanan gerilimden 90 geri kalr.
90
tla
90
EX
(b) vektr diyagram
sn
o
(a) Self bobinin u, i ve e erileri

ekil2.36
Alternatif Akmda zindkleme EMKin Hesaplanmas
em
de
r
Bir zindkleme bobininden geen sinzoidal akmn meydana getirdii

sinzoidal manyetik ak bobin iletkenlerini sard iin bobinde, kendisinden
(akdan veya akmdan) 90 geride zindkleme emkini indklediini biliyoruz.
ekil2.37 de, self bobinden geen sinzoidal akmn ve aknn deiim
erileri grlyor.
m . s in w t
w
.e
i= I m .s in w t
90
180
270
360
wt
ekil2.37
I
N .
formlleri
ile
= L.
t
t
bulunur. ekil 2.37de, 0 ile 90 arasnda akmn deiimi I = ( I m 0) = I m dr.
zindkleme emkin ortalama deeri,
E or =
67
Topak
I
I
I
= L m = 4L m
t
T 4
T
Alternatif akmn frekans f olduuna gre T=1/f dir.

Im
= 4 fLI m
1 f
bulunur. Gerilimin ve akmn efektif deer cinsinden formlde yerlerine
konulduunda forml aadaki ekilde dzenlenmi olur.
tla
E or = 4 L.
ri.
co
E or = L
0 ile 90 arasnda geen zaman t = T/4 yami periyodun drtte bir zamandr. I
ve t deerleri yukardaki formlde yerine konulursa;
rnek2.19
sn
o
E ef = 2 . f .L.I ef = .LI
Endktans L=4 henri olan bir bobinde 50 Hz frekansl 2 amperlik bir AA

getiinde, bobinde indklenen zindkleme emkini bulunuz.
em
de
r
zm2.19:
E = 2f .L.I = 2 .50.4.2 = 800 = 2512 V

Endktif Reaktans
w
.e
zindkleme bobinine uygulanan emk, bobinden geen alternatif akmn

indkledii zindkleme emkine eit ve ters yndedir. u halde, zindkleme
emkini (zt emkini) veren E z = .L.I forml bize bobinin ularna uygulanan
alternatif gerilimi (ebeke gerilimini) verir.
U = 2. . f .L.I
U = .L.I
U: Bobine uygulanan alternatif gerilimin efektif (etkin, rms) deeri, volt

: Alternatif akmn asal hz, Radyan/saniye
L: Endktans, henri
I: Bobinden geen akmn efektif deeri, amper
Yukardaki formlde gerilimi akma blndnde aadaki ifade ortaya
kar.
68
Topak
U
= 2f = .L
I
X L = .L
veya
X L = 2. . f .L
ri.
co
Bobine uygulanan gerilimin bobinden geen akma oran bize bobinin elektrik
akmna kar gsterdii zorluu (direnci) verir. zindkleme bobinin iinden
geen akma kar gsterdii zorlua endktif reaktans denir. Endktif
reaktans X L harfi ile gsterilir. Birimi ohmdur.
rnek2.20
sn
o
tla
formlleri ile bulunur. Bir bobinin endktif reaktans, frekansla ve bobinin

endktans ile doru orantldr. Hava ve manyetik olmayan madde nveli bir
bobinin endktans sabit olduu iin reaktans yalnz frekansla deiir.
Reaktans bobine uygulanan U gerilimi ile deimez.
em
de
r
Endktans 4 henri olan bir bobinin 25 Hz, 50 Hz ve 100 Hz frekanslarda

alternatif akma kar gsterdii zorluu (endktif reaktans) hesaplaynz.
zm2.20
25 Hz deki endktif reaktans;
X c = 2. . f .L = 2. .25.4 = 628
X c = 2. . f .L = 2. .50.4 = 1256
w
.e
X c = 2. . f .L = 2. .100.4 = 2512
BOBNLERN BALANTI EKLLER

Bobinlerin Seri Balanmas
Bobinlerin deerlerini artrabilmek iin birbirine seri balanr. Bobinler seri

balandklarnda zerlerinden geen akm tm elemanlarda ayndr.
69
L1
L2
L3
L4
Topak
ri.
co
ekil2.38 Bobinlerin seri balants
tla
ekil2.38deki gibi n tane bobin seri balandklarnda bu bobinlerin

edeer(toplam) endktans, devredeki bobin endktanslarnn toplamna
eittir.
L T = L1 + L 2 + L 3 + ................ + L n
sn
o
rnek2.21
ekil2.39 zerinde verilen bobin deerlerine gre

endktansn ve 50 Hz deki endktif reaktansn bulunuz.
A
L1
L3
L4
30 mikro H
5 mikro H
4 mikro H
em
de
r
10 mikro H
L2
bobinlerin
toplam
ekil2.39
zm2.21:
w
.e
LT = L1 + L2 + L3 + L4 = 10H + 30H + 5H + 4H = 49H = 49.10 6 H

X L = .LT = 2fLT = 2.50.( 49.10 6 ) = 0.0153
Bobinlerin Paralel Balanmas

Paralel bal bobinlerde akmlar kollara ayrlarak devrelerini tamamlarlar.
Ularndaki gerilim, tm paralel bal bobinlerde ayn deeri gsterir.
ekil2.40da grld gibi n tane bobin paralel balanmtr.
70
Topak
LT
L1
L2
L3
Ln
ri.
co
ekil2.40 Bobinlerin Paralel Balanmas
1
(
1
1
1
1
) + ( ) + ( ) + ............... + ( )
L1
L2
L3
Ln
sn
o
LT =
tla
n tane bobin paralel balandnda bunlarn tek bir bobin haline aldrlmasna
toplam endktans denir. Toplam endktans forml aadaki gibi olur.
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ............... +
L T L1 L 2 L 3
Ln
Genel forml ortaya kar. Eer sadece iki bobin paralel balandnda
pratiklik asndan toplam endktans aadaki ekilde bulunabilir.
L1 .L 2
L1 + L 2
em
de
r
LT =
rnek2.22
Aada ekil2.41 zerinde deerleri verilen bobinler paralel balandklarna

gre edeer endktans ve 100 Hz deki endktif reaktansn bulunuz.
LT
L1
10 mH
L2
5 mH
ekil2.41
w
.e
71
L3
2 mH
Topak
1
1
1
=
=
= 1,25mH
1
1
1
1
1
1
0 ,8mH
( )+(
)+( ) (
)+(
)+(
)
L1
L2
L3
10mH
5mH
2mH
ri.
co
LT =
zm2.22:
X L = 2f .LT = 2.100.( 100.10 3 ) = 62.8

Endktif Devrede OHM Kanunu
tla
Alternatif akmda ohm kanunu DC de olduu gibi akm gerilim ve diren

(endktif reaktans) arasnda aadaki gibi bir bant vardr.
U
U
XL =
U = I.X L
XL
I
Burada DC de deien sadece diren yerine endktif reaktans (Xc)
gelmektedir.
rnek2.23
sn
o
I=
em
de
r
ekil2.42 de grlen devrede bobinin kaynaktan ektii akm hesaplaynz.

L=100 mH
f=10 kHz
5V
w
.e
ekil2.42
zm2.23
Birim dnmlerini yaparak zme balanmas gerekir.
10 kHz=10.103 Hz ve 100 mH=100.10-3 H
X L = 2f .L = 2( 10.10 3 Hz ).( 100.10 3 ) = 6283
72
I ef =
5V
U
=
= 796A
X L 6283
Ohm kanunundan,
Topak
rnek2.24
L2 =200 mH
U1
U2
sn
o
f=50 kHz
tla
L1=100 mH
ri.
co
ekil2.43 de grlen devrede bobinler seri balanmtr. Bu elemanlarn

ularna 20 V, 50 kHzlik gerilim uygulandna gre; toplam endktans,
devrenin endktif reaktansn, kaynaktan ekilen akm ve bobin ularndaki
gerilim dmlerini bulunuz.
20 V
ekil2.43
em
de
r
zm2.24:
Toplam endktans;
LT = L1 + L2 = ( 100.10 3 H ) + ( 200.10 3 H ) = 300.10 3 H = 300mH
Toplam endktif reaktans;
X LT = X L1 + X L 2 = 2f .LT = 2.( 50.103 Hz ).( 300.10 3 H ) = 94247 = 94.24k
Bobin ularndaki gerilim dmleri;

U 1 = I .X L1 = I .( 2fL1 ) = ( 2 ,12.10 4 A ).( 2.50.10 3 Hz .100.10 3 H ) = 6 ,66V
U 2 = I .X L 2 = I .( 2fL1 ) = ( 2 ,12.10 4 A ).( 2.50.10 3 Hz .200.10 3 H ) = 13,33V
w
.e
Kaynaktan ekilen akm, Ohm kanunundan faydalanlarak bulunur.

20V
U
I=
=
= 2.1210 4 A = 0.212mA
X LT 94247
73
Topak
Endktif Devrede G
p
i
u
Pm
Em
Im
tla
ri.
co
Saf bir zindkleme bobininden geen akmn, uygulanan emkten 90 geride

olduu biliyoruz. Herhangi bir andaki g o andaki akm ile emkin arpmna
eittir. p= e.i ekil2.44 de grld gibi, deiik anlardaki akm ve gerilim
eerlerini arparak bulunan ani gleri iaretlemek sureti ile gcn deiim
erisi izilebilir.
sn
o
wt
P=i.u
em
de
r
ekil2.44 Saf zindkleme bobininin g erisi
ekil2.44 deki ekilde de grld gibi akm ve gerilim deerlerinin etkin

deerlerinin arpm ani gc vereceinden ani g forml ortaya kar.
p = E .I .Sin 2t
w
.e
ekil2.44 deki g erisi ve ani g ortalama forml incelendiinde gcnde

sinzoidal olarak deitii, yalnz frekansnn emk veya akm frekansnn iki
kat olduu grlr. G, emkin yarm periyodunda tam bir periyotluk
deimeye urar veya bir periyot izer. Yatay zaman ekseninin stndeki g
erisi pozitif, alt ksmndaki eride negatif gc gsterir. G pozitif iken
zindkleme bobini ebekeden g ekerek manyetik alan eklinde depo
eder. G negatif iken bobin manyetik alan eklinde depo ettii enerjiyi ve
negatif g erisi altnda kalan da ebekeye geri verilen enerjiyi gsterir. Bu iki
alan birbirine eit olduu iin enerjiler de eittir. Bu durumda ortalama g
sfrdr. Bobinde aktif g(P) ile isimlendirilen g sfrdr. Bobinde harcanan
g reaktif gtr. Bu g Q harfi ile ifade edilir ve birimi VAr dir.
Q = U .I
Q=
U2
XL
Q = I 2 .X L
74
Topak
rnek2.25
Efektif deeri 10V, frekans 1 kHz olan alternatif akm ularna 10 mH bobin
balanyor. Bu elemann harcad gc bulunuz.
ri.
co
zm2.25:
I=
U
10V
=
= 159mA
X L 62,8
sn
o
Q = I 2 .X L = ( 159.10 3 A ).62 ,8 = 1,59VAr
tla
X L = 2f .L = 2.( 1.10 3 Hz ).( 10.10 3 H ) = 62,8
rnek2.26
em
de
r
ekil2.45 de grlen devrede 50 mH bobinin harcad gc bulunuz.

L1=50 mH
U= 10 V
f=2.5 kHz
L2=
20 mH
L3
=40 mH
ekil2.45
zm2.26
X L1 = 2fL1 = 2.( 2 ,5.10 3 Hz ).( 50.10 3 H ) = 785,4

X L 2 = 2fL2 = 2.( 2 ,5.10 3 Hz ).( 20.10 3 H ) = 314
X L 3 = 2fL3 = 2.( 2 ,5.10 3 Hz ).( 40.10 3 H ) = 628
w
.e
gcn bulunabilmesi iin bu eleman zerinden geen akmn bulunmas

gerekir. Bu akmda kaynaktan ekilen akma eit olduu iin devrenin edeer
endktif reaktans bulunarak zme ulalabilir.
75
X LT = X L1 +
X L 2 .X L 3
314.628
= 785 +
= 994
X L 2 + X L3
314 + 628
U
10V
=
= 0,01A
X LT 994
Q = I 2 .X L1 = ( 0,01A ) 2 .785,4 = 0,079VAr
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
I=
Topak
76
ALTERNATF AKIMDA SER DEVRELER
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
3.1 R-L (DREN - BOBN) SER BALANMASI

3.2 R-C (DREN - KONDANSATRN) SER BALANMASI
3.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER BALANMASI
3.4 R-L-C SER DEVRESNDE G
BLM 3
77
Topak
ALTERNATF AKIMDA SER DEVRELER
R-C Seri devresi
sn
o
R-L seri devresi
em
de
r
tla
ri.
co
Diren, bobin ve kondansatr elemanlar tek olarak devrede kullanld gibi

bu elemanlar kendi aralarnda eitli balantl olarak ayn devrede
kullanlabilirler. Balama eitlerinden bu elemanlarn ayn devre zerinde seri
balant ekilleri oluturularak alternatif akmda davranlar incelenecektir.
L-C seri devresi
R-L-C seri devresi
ekil3.1Alternatif Akm seri balant devre ekilleri
w
.e
Seri bal alternatif akm devrelerinin nemli kural vardr. 1) Seri bal
btn elemanlardan ayn akm geer. Bunun iin devrenin vektr diyagramnn
iziminde, akm referans vektr olarak alnr. 2) Devreye uygulanan U
gerilimi, elemanlarn ularnda den gerilimlerin vektrsel toplamna eittir. 3)
Devrenin akma kar gsterdii toplam zorluk (diren), devre elemanlarnn
ayr ayr gsterdii zorluklarn vektrsel toplamna eittir.
3.1 R-L (DREN - BOBN) SER DEVRES

eitli retimlerde R-L seri devresine rastlamak mmkndr. Bunlar elektrik
makineleri, floresan lamba tesisatlar, trafolar gibi seri R-L zellikleri gsterir.
Bu elemanlar laboratuar ortamnda seri balanp ularna sinyal
jeneratrnden bir alternatif akm verildiinde devre elemanlarndaki akm ve
78
Topak
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
gerilim deiimleri ve oluturduklar faz farkllklar grlebilir. Bu faz farklar

osiloskop da grlebilecei gibi teorik olarak da ilerleyen konularda
hesaplanmas yaplacaktr.
ekil3.2 de diren ve bobinin seri
balandklarnda ularndaki gerilim erisi ve zerinden geen akm erileri
eleman zerlerinde gsterilmitir.
ekil3.2 R-L seri devresinde akm ve gerilim erileri
w
.e
ekil3.2 deki devre incelendiinde sinyal jeneratrnden bir akm

ekilmektedir. nceki konularda elemanlarn tek olarak alternatif akmdaki
davranlar incelenirken diren elemannn zerinden geen akmla ularnda
den gerilim arasnda faz fark meydana getirmedii sadece akmn
genliinin deitii aklanmt. Bobin eleman ise zerinden geen akmla
ularndaki gerilim arasndaki gerilim arasnda 90 faz fark meydana geldii
de nceki konularda aklanmt. Bu hatrlatmalardan sonra bu elemanlar seri
balandnda, seri devre zelliklerinden, kaynaktan ekilen akm aynen bu
elemanlardan geeceinden referans alnacak olan akmdr. Bu referans
dorultusunda eleman ularndaki gerilimi ve kaynak geriliminin vektrnn
izimi ve gerilim genin elde edilmesi ekil3.3 de gsterilmitir.
79
Topak
UL
UL
90
UR
ri.
co
UR
tla
UL
sn
o
.
Gerilim geni
UR
ekil3.3 R-L seri devresinde gerilim genin elde edilmesi
em
de
r
ekil3.2 deki R-L seri devresinde sinyal jeneratrnden ekilen I akmdr. Bu

akm elemanlar zerinden geerken diren ularnda UR = I.R ve endktif
reaktansn ularnda UL = I.XL gerilim dmlerine sebep olur. Yukarda da
akland gibi dirente den UR gerilimi iinden geen akmla ayn fazda ve
zindkleme bobinin reaktif direncinde den UL gerilimi ise iinden geen
akmdan 90 ileri fazdadr. Kirofun gerilim kanunu uygulandnda kaynak
gerilimi eleman ularndaki gerilim dmlerinin toplamna eit olacaktr. Fakat
alternatif akm vektrsek olduundan cebirsel toplanmaz vektrsel toplanmas
gerekir.
w
.e
U=UR+UL
ekil3.3 deki devrede dikkat edilirse kaynak gerilimi akmdan as kadar

ileri fazdadr. Vektr diyagramnda gsterilen akm ve gerilim vektrleri,
sinzoidal akmn ve gerilimin etkin deerini gsterirler. Gerilim geninden
gerilim deerleri ve akmla gerilim arasndaki R-L devresindeki faz as
aadaki ekilde olur.
U 2 = U R2 + U L2 dik genden U = U R2 + U L2
sin =
UL
,
U
cos =
UR
U
tan =
UL
UR
80
= tan -1 (
UL
)
UR
Topak
U L = I .X L
U = (I.R) 2 + ( I .X L ) 2 = I R 2 + X L2
ri.
co
U R = I .R
U = U R2 + U L2 formlnde UR ve UL deerlerini akm ve diren deerleri

cinsinden eitlii yazlarak formlde yerlerine koyalm.
U
= R 2 + X L2
I
em
de
r
sn
o
tla
Ohm kanunu hatrlanrsa gerilimin akma oran bize, ohm olarak devrenin
geen akma kar gsterdii zorluu verir. Omik diren ve endktif reaktansn
akmn akna gsterdii zorlua empedans denir. Empedans Z harfi ile ifade
edilir ve birimi ohmdur.
U
= R 2 + X L2 = Z
I
X
X
tan = L den akmla gerilim arasndali faz as = tan -1 ( L ) dir.
R
R
ekil3.4 de empedans geninin karlmas grlmektedir.
UL
w
.e
Gerilim geni
UL/I
XL
U/I
UR
UR/I
.
R
Empedans
geni
ekil3.4 Empedans geni elde edilmesi
R-L seri devresinin empedans, empedans dik geninden Z ekilirse diren

ve endktif reaktansdan faydalanlarak bulunur.
Z 2 = R 2 + X L2 ,
Z = R 2 + X L2
Ayn zamanda Ohm kanununa gre Z = U I dr. Buradan devre akm

aadaki gibi bulunur.
81
veya
I=
U
Z
R 2 + X L2
rnek3.1
ri.
co
I=
Topak
ekil3.5 deki seri bal elemanlar zerinden 200 A gemektedir. Bu akm

veren devre gerilimini ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
R
L
100 mH
sn
o
tla
10 k ohm
U, 10 kHz
ekil3.5
zm3.1:
em
de
r
X L = 2f .L = 2( 10kHz ).( 100mH ) = 6,28k
Z = R 2 + X L2 = ( 10k ) 2 + ( 6,28k ) 2 = 11,8k

U = I .Z = ( 200A ).( 11,8k ) = 2 ,36V
X
6,28k
= tan 1 ( L ) = tan 1 (
) = tan 1 ( 0,628 ) = 31,1o
R
10k
w
.e
R-L Seri Devresinde G
U gerilimi ve kadar geride I akmnn gerilimle ayn fazl ve gerilimle dik fazl
bileenleri vardr. Gerilimle ayn fazl olan bileeni diren eleman zerinde
harcanan gc dik fazl bileeni ise bobin zerinde harcanan gc ifade eder.
ekil3.6 da grlmektedir.
Ia
I
Iq
ekil3.6
82
Topak
Akmn aktif bileeni Ia ve reaktif bileeni ise Iq dir. R-L seri devresinde akmn
aktif bileeni I a = I .cos ve reaktif bileeni ise I q = I . sin dir. G akmla
ri.
co
gerilimin arpmna eit olduu nceki konularda anlatlmt. Bu duruma gre

diren eleman zerinde harcanan g aktif g ve bobin zerinde harcanan
g ise reaktif g olacaktr. Bu glerin formleri aadaki gibidir.
tla
Reaktif g Q = U .I . sin formlleri ile bulunur.

Aktif g P = U .I .cos
Burada cosye g katsays denir. Aktif g devrenin i yapan gcdr.
Istclarn ve motorlarn aktif gleri belirtilir. Reaktif g, devrede kaynaktan
ekilip sonra kaynaa geri verilen gtr. Bunun iin reaktif g i yapmaz.
Bobin ve kondansatr reaktif g eken elemanlardr. Bunlarn dnda birde
grnr g vardr. Bu gte alternatif akm kaynaklarnn glerinin
belirtilmesinde kullanlr.
sn
o
rnek3.2
Bir alternatif akm motoru 220 Vluk ebekede alken 3 Alik akm ekmekte
ve g katsays cos=0,8 dir. Buna gre bu motorun aktif ve reaktif gcn
bulunuz.
em
de
r
zm3.2:
P = U .I .cos = 220.3.( 0,8 ) = 528Watt

Q = U .I . sin = 220.3.( 0,6 ) = 396VAr
cos = 0,8 = 36,86 o sin 36 ,86 = 0,6
R-L Seri Devre zellikleri
w
.e
a) Devre akm, devre geriliminden as kadar geri fazdadr. Bu

sebepten R-L devrelerine geri g katsayl devreler de denir.
b) Omik diren ularndaki omik gerilim dm akmla ayn
fazdadr.
c) Endktif reaktansn ularndaki gerilim dm, akmdan 90
ileri fazdadr.
d) U devre gerilimi, UR ve UL gerilim dmlerinin vektrel
toplamna eittir.
e) Devrenin Z empedans, R ve XL direnlerinin vektrel toplamna
eittir.
83
Topak
sn
o
tla
ri.
co
Seri bal diren ve kondansatr elektronik devrelerde ska karmza kan

bir durumdur. Genellikle btn kondansatrlerin bir diren etkisi gsterdii iin,
Alternatif akm kaynana balanan her kondansatrden bir R-C seri
devresine sahiptir. Yani her kondansatrn kapasitif bir de direnci vardr.
ekil3.7de sinyal jeneratrne seri balanm R-C elemanlar ve dalga
ekilleri grlmektedir.
em
de
r
ekil3.7 R-C seri devresi ve dalga ekilleri
ekil3.8 de devre ekli ve vektr gsterimi izilen R-C seri devresinde

alternatif bir gerilim uygulandnda; devreden alternatif bir akm geer. Bu
akm R direnci ularnda UR, kapasitif reaktansta UC gerilim dmleri
meydana getirir. Diren eleman akmla gerilim arasnda faz fark meydana
getirmez iken kapasitif reaktans ise akmdan 90 geri fazl bir gerilim
dmne sebebiyet verir. Bu durum vektr diyagramnda grlmektedir.
C
w
.e
UR
U
UC
ekil3.8 R-C seri devresi ve vektr diyagram
Vektr diyagramndan kaynan gerilimi UR ve Uc gerilimlerinin vektrel

toplamna eit olacaktr.
84
U = U R2 + U C2
= tan -1 (
UR
UC
)
UR
UC
XC
ri.
co
U 2 = U R2 + U C2 den
Topak
tla
ekil3.9 Gerilim ve empedans geni
Z=
U
I
Z = R 2 + X C2
sn
o
Empedans dik geninde pisagor bantsndan R-C devresinin akma kar

gstermi olduu zorluu verir. Bu zorlua R-L devresi incelenirken empedans
olarak ifade edilmiti burada da ayn ifade kullanlacaktr. Bu ifadenin forml
aadaki gibidir.
tan =
XC
R
= tan -1
XC
R
em
de
r
Kaynaktan ekilen akm Ohm kanununa gre gerilimin empedansa blm

olarak anlatlmt R-C devresinde kaynaktan ekilen akm aadaki ekilde
bulunur.
U
U
I=
I=
2
Z
R + XC
R-C Seri Devre zellikleri
w
.e
a) Devre akm, devre geriliminden faz as kadar ileri fazdadr. Bu

sebepten R-C devrelerine ileri g katsayl devreler de denir.
b) Omik direncin ularndaki UR gerilim dm, akmla ayn fazdadr.
c) Kondansatrn ularndaki UC kapasitif reaktans gerilim dm,
akmdan 90 geri fazdadr.
d) U gerilimi UR ve UC gerilim dmlerinin vektrel toplamlarna eittir.
e) Devrenin empedans, R ve XC direnlerinin vektrel toplamlarna
eittir.
85
Topak
rnek3.3:
ekil3.10 da verilen alternatif akm devresinde devrenin empedansn ve faz
asn bulunuz.
47 ohm
100 ohm
ekil3.10
Empedans;
sn
o
zm3.3:
tla
ri.
co
XC
Z = R 2 + X C2 = ( 47 ) 2 + ( 100 ) 2 = 110
XC
100
) = tan 1 (
) = tan 1 ( 2 ) = 67 ,8 o
R
47
em
de
r
Faz as = tan 1 (
rnek3.4
ekil3.11 deki alternatif akm devresinde kaynaktan ekilen akm ve g

katsaysn bulunuz.
R
w
.e
2,2 k ohm
0,02 mikro F
U= 10 V
f=1,5 kHz
ekil3.11
zm3.4
XC =
1
1
=
= 5,3k
2fC 2( 1,5kHz )( 0 ,02F )
86
Topak
U
10V
=
= 1,74mA
Z 5,74k
ri.
co
Kaynaktan ekilen akm I =
Devrenin empedans Z = R 2 + X C2 = ( 2 ,2k ) 2 + ( 5,3k ) 2 = 5,74k
G katsays cos
X
X
5,3k
tan = C = tan 1 ( C ) = tan 1 (
) = tan 1 ( 2,4 ) = 67 ,45 o
R
R
2,2k
KONDANSATR)
SER
sn
o
3.3 R-L-C (DREN-BOBN

BALANMASI
tla
cos = cos( 67 ,45 o ) = 0,38
em
de
r
Seri bal R-L-C den meydana gelen ekil3.12 deki devreye alternatif bir
gerilim uygulandnda devreden sinzoidal bir akm elemanlar zerinden
akmaya balar. Bu akm eleman ularndaki gerilim ve kaynak gerilimi ile
ekil3.12de vektr diyagramnda gsterildii gibi bir faz fark meydana getirir.
Devredeki bobinin endktif reaktansna veya kondansatrn kapasitif
reaktansna gre devre R-L veya R-C seri devre zellii gsterir.
R
w
.e
UL
UL - UC
U
I
UR
UC
ekil3.1 2R-L-C seri devresi ve vektr diyagram

Devredeki R, L, C elemanlarndan geen bu R direnci ularnda
U R = I .R gerilim dmne, L zindkleme bobinin ularnda U L = I .X L gerilim
87
Topak
dmne, C kondansatrnn ularnda U C = I .X C gerilim dmne sebep

olur.
U = U R2 + ( U L U C ) 2
sin =
vektr diyagramndan;
(U L U C )
U
cos = R
U
U
tan =
sn
o
U 2 = U R2 + ( U L U C ) 2
tla
ri.
co
Dirente den UR gerilimi akmla ayn fazdadr. Akmla gerilim arasndaki faz
fark sfrdr. zindkleme bobininde den gerilimle akm arasndaki faz fark
as 90 dir. Gerilim akmdan 90 ileri fazdadr. Kondansatrde den gerilim
ise akmdan 90 geridedir. Bu duruma gre izilen vektr diyagramnda
grld gibi UL ve UC gerilimleri ayn doru zerinde fakat vektr ynleri
farkl durumdadr. Bu vektr diyagramnda UL>UC olarak kabul edilerek
izilmitir. Vektr diyagramndan U gerilim forml ortaya aadaki gibi
kacaktr.
= tan 1 (
(U L U C )
UR
(U L U C )
)
UR
em
de
r
U R = I .R , U L = I .X L ve U C = I .X C gerilim denklemine yerlerine yazlmas ile
kaynan gerilimi U = I . R 2 + ( X L X C ) 2 diren kapasitif, endktif reaktanslar

ile gerilim forml elde edilir.
Z = R 2 + ( X L X C )2
Kaynaktan ekilen akm I =
tan =
U
Z
XL XC
R
veya I =
w
.e
Elde edilen gerilim formlnde eitliin her iki taraf I ya blnrse U/I durumu
akmn akna zorluk gsterme durumunu ifade ettiini biliyoruz. Bu oranda
empedansdr.
U I
= . R 2 + ( X L X C )2
I
I
88
cos =
R
Z
U
R 2 + ( X L X C )2
Topak
R-L-C Seri Devre zellikleri
ri.
co
a) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan byk olmas (XL>XC)

R-L-C seri devresi R-L devre zellii gsterir.
b) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan kk olmas (XL<XC)
R-L-C seri devresi R-C seri devre zellii gsterir.
c) Endktif reaktansn kapasitif reaktansa eit olmas (XL=XC)
devre rezonans durumundadr.
tla
XL>XC Durumu: R-L-C seri devresinde XL endktif reaktans XC de kapasitif

reaktanstan byk olduu durumdur. Bu deerlerin durumuna gre eleman
ularndaki gerimi dmleri UL>UC dir. ekil3.12de bu durumun vektr
diyagram izilmitir. Bu vektr diyagramndan karlan formllerle devrenin
analizi yaplabilir.
U L UC
UR
veya
tan =
XL XC
R
em
de
r
tan =
sn
o
XL>XC olduu iin devre akm, devre geriliminden as kadar geridedir.

Devrenin faz as ve g katsays aadaki formllerle bulunur.
cos =
UR
U
veya
cos =
R
Z
rnek3.5
XL
XC
75 ohm
25 ohm
60 ohm
U 10 V
ekil3.13
w
.e
ekil3.13 deki alternatif gerilime seri balanan R, L, C elemanlar ularndaki

gerilim dmlerini ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn hesaplaynz.
89
Topak
nce devrenin empedans bulunarak balanmas gerekir.
zm3.5
I=
U
10V
=
= 121mA
Z 82 ,8
tla
U R = I .R = ( 121mA )( 75 ) = 9 ,08V
U L = I .X L = ( 121mA ).( 25 ) = 3,03V
sn
o
U C = I .X C = ( 121mA ).( 60 ) = 7 ,26V

= tan -1 (
ri.
co
Z = R 2 + ( X L X C ) 2 = ( 75 ) 2 + ( 25 60 ) 2 = ( 75 ) 2 + ( 35 ) 2 = 82 ,8
XL XC
35
) = tan 1 ( ) = 25 o
R
75
em
de
r
XL<XC Durumu: Devrede endktif reaktansn, kapasitif reaktanstan kk

olduu durumdur. Bu duruma gre L eleman ularndaki gerilim C eleman
ularndaki gerilimden dk olacaktr. Buda devrenin R-C seri devre zellii
gstermesi demek olacaktr. Devrenin gerilimi vektr diyagram izilerek
karlabilir.
U = U R + ( U C U L )2
w
.e
Devrenin empedans ve akm gerilim arasndaki faz as aadaki formllerle

bulunur.
Z = R 2 + ( X C X L )2
tan =
XC XL
R
= tan -1
XC XL
R
XL=XC Durumu: Endktif reaktansn ve kapasitif reaktansn eit olduundan

UL ve UC gerilim deerlerinin eit olduu durumdur. Endktif reaktansn ile
kapasitif reaktan arasnda 180 faz fark olduundan reaktansn toplam sfrdr.
Dolays ile devre saf omik devre zellii gsterir. Diren zerinde kaynan
gerilimi grlr. Bu duruma seri rezonans denir.
90
Topak
Q = U.I.sin VAr
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
P = U .I . cos Watt
ri.
co
Seri bal R-L-C devresinde; endktif reaktans ile kapasitif reaktansn

birbirlerine gre byk, kk veya eit olmas devrenin zelliini deitirir.
Akmn aktif bileeni diren eleman zerinde harcanan aktif gc, reaktif
bileeni ise bobin veya kondansatr zerinde harcanan reaktif gc verir. Bu
g formlleri aadadr. Bu hi unutulmamaldr ki aktif g omik diren
zerinde harcanan gtr.
91
ALTERNATF AKIMDA PARALEL DEVRELER
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co

4.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER BALANMASI
BLM 4
92
Topak
PARALEL DEVRELER
ri.
co
Alternatif akm paralel devrelerinin zelliklerinin zellikleri seri devrenin

zelliklerinden tamamen farkldr. Seri devrelere gre paralel devrelerin
hesaplanmas biraz daha zordur. Paralel devreler bunun iin gerekli
hesaplamalarla devrenin edeeri olan seri devre durumuna getirilir.
Seri devrede kendine zg zellikleri olduu gibi paralel devrenin de kendine

zg zellikleri vardr. Bu zellikler ilerleyen konularda zmlerle yol
gsterilecektir.
tla
a) Devre elemanlar hepsi kaynaa paralel bal olduundan kaynan

gerilimi eleman ularnda aynen grlr. Paralel devrede
deimeyen U gerilimi referans vektr olarak alnr.
sn
o
b) Paralel devrede eleman ularndaki gerilim deimezken kaynaktan

ekilen akmlar elemanlar zerinde eitli kollara blnr.
Kaynaktan ekilen akm, kollar zerinden geen akmlarn vektrel
toplamna eittir.
em
de
r
c) Paralel bal kollardaki direnleri terslerinin vektrel toplamna

eittir. Devre elemanlar kendi aralarnda da paralel olarak (R-L), (RC), (R-L-C) ve (L-C) olarak balanabilirler. Bu balantlarn ekil 4.1
de grlmektedir.
w
.e
R-L paralel devresi
R-C paralel devresi
+
U
R-L-C paralel devresi

L-C paralel devresi
ekil 4.1 Paralel bal devre eitleri
93
Topak
ri.
co
ekil 4.2 deki devrede R-L eleman birbirleri ile paralel balanarak bu eleman
ularna alternatif bir emk balanmtr. Bu uygulanan sinzoidal alternatif
gerilim elemanlar zerinden yine sinzoidal bir akma aktacaktr. Bu
kaynaktan ekilen I akm elemanlar zerinden kollara ayrlarak tekrar
kaynakta I olarak devresini tamamlayacaktr. Kirofun akmlar kanunun dan
kaynaktan ekilen akmla eleman zerinden geen akmlarn vektrel
toplamna eit olacaktr. Bu ifade aadaki gibi yazlabilir.
tla
I =I R + I L
I
IL
R
IR
sn
o
+
U
IR
IL
em
de
r
ekil4.2 R-L paralel devre ve vektr diyagram

ekil 4.2 de vektr diyagram izilmitir. Bu vektr izilirken devrede
deimeyen elemanlarn ularndaki gerilim baz alnarak izilmitir. Diren
eleman R 1 akmla gerilim arasnda faz fark oluturmad iin gerilimle ayn
fazl izilmi, bobin eleman L 1 ise, akm gerilim arasnda 90 o geri fazda
aktmaktadr. Bu dorultuda vektr diyagram izilmi, kaynak akm I,
gerilimden as kadar geri fazda olduu izilmitir. Vektr diyagramnda
kaynaktan ekilen akmn denklemi hipotens bantsndan ;
w
.e
I 2 = I 2R + I 2L
I=
I R2 + I L2
bulunur. Devre elemanlar kaynaktan ekilen akmn denklemi ise
U
U
U
IL =
I=
R
XL
Z
den bulunabilir. Burada hipotens bantsnda kol akmlar yerine yazlmak
suretiyle devrenin forml karlabilir.
IR =
I 2 = I R2 + I L2
94
Topak
U2 U2 U2
=
= 2
Z 2 R2
XL
U U
U
= =
Z R XL
U 2 parantezine alnr. Her iki taraf U 2 blnerek bulunur.
Z=
ri.
co
1
1
1
= 2 = 2
2
Z
R
XL
1
1
+ 2
2
R
XL
Devrenin akm ile gerilimi arasndaki faz asn ve g katsaysn ekil 4.2
vektr diyagramndaki dik genden hesaplanabilir.
tla
IL
I
U R Z
R
veya tan=
cos= R =
=
IR
XL
I
U Z R
Paralel R-L devresin de akm gerilimden geri kald iin devre geri g
katsayldr.
sn
o
tan =
em
de
r
Paralel devrede yeni baz tanmlamalar yaparak ekil 4.2 deki vektr
diyagramn tekrar izelim. Biliniyor ki, R, X L ve Z akmn akmasna zorluk
gsteren durumlardr. Bunlarn tersi durum yani 1/R, 1/X L ve 1/Z ise akmn
akmasna kolaylk gsteren durumlardr.
1/R : R direncinin iletkenlii denir. G harfi ile gsterilir. Birimi (1 / ) veya
siemens dir.
1/X L : X L endktif reaktansn tersine elektrik akmna gsterdii kolayla
sseptans denir. B harfi ile ifade edilir. Endktif sseptans BL, kapasitif
sseptans da B c harfleri ile gsterilir. Birimi (1 / ) veya siemens dir.
1
=G
R
1
= BL
XL
1
=Y
Z
Bu bilgilerden sonra iletkenlik sseptans ve admidans olarak vektr

diyagramna ekil 4.3 deki gibi olur.
w
.e
1/Z : Elektrik akmna gstermi olduu kolayla admidans denir. Y harfi ile
ifade edilerek birimi 1/ veya siemens dir.
95
IR
IR=1/R
IR
IL=U/XL
I=U/Z
IL=1/XL
I=1/Z
IL
IL
IR=U/R
ri.
co
Topak
(a) Akm geni
(b) Admidans geni

ekil4.3
1
=
Z
(1 / R )2 + (1 / X L )2
sn
o
(1 / Z )2 = (1 / R )2 + (1 / X L )2
tla
ekil 4.3a da akmlar geninde her kenar Uya blnerek (b) deki vektr
diyagram ortaya kar. Bu diyagramdan devrenin direnci bulunur.
ekil 4.3 deki iletken, sseptans ve admidans deerleri yerlerine konulursa

devrenin admidans forml ortaya kar.
em
de
r
Y = G 2 + BL2
Devrenin akm, gerilimi admidans deeri ile bulunmas gerektii durumda
aadaki formllerden bulunabilir.
I
I
U=
Y=
Y
U
rnek4.1
ekil4.4 deki alternatif akm devresinde, devrenin edeer admidansn ve

empedansn bulunuz.
w
.e
330
ohm
f=1kHz
L
100mH
ekil4.4
zm4.1
Admidansn bulunabilmesi iin nce G ve BLnin deerinin bulunmas gerekir.
96
G=
Topak
1
1
=
= 3,03ms
R 330
Bobinin sseptans B L =
ri.
co
Endktif reaktans X L = 2fL = 2(1000Hz)(100mH) = 628
1
=1,59ms
XL
3,03 2 + 1,59 2 = 3,42 ms
Admidansn tersi empedans verir Z T =
1
1
=
= 292
YT 3,42ms
sn
o
tla
Devrenin admidans Y T = G 2 + BL2 =
rnek4.2
em
de
r
ekil 4.5 de verilen Alternatif Akm devresinde kaynaktan ekilen akm ve

akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
U=10V
2.2
kohm
L
150mH
f=1.5kHz
ekil 4.5
w
.e
zm4.2
nce toplam admidansn bulunmas gerekir. Admidansn bulunmas iinde;

X L =2fL=2(1,5khz).(150mH) = 1,41 k
BL =
YT =
1
1
=
= 709s
X L 1,41k
G=
1
1
=
= 455s
R 2.2k
G 2 + BL2 = (455ms) 2 + (709ms ) 2 = 842 s
I T = V.Y T =(10V)(842s)=8,42mA bulunur. Akmla gerilim arasndaki faz as;
97
2.2k
0
= tan 1
= 57.3
1.41k
R
= tan 1
XL
Topak
ri.
co
tla
Paralel bal R direnci ile C kondansatr seri balanp ularn Alternatif bir
gerilim uygulandnda kaynaktan sinzoidal bir I akm ekilir. R direncin
zerinden I R akm ve C kondansatr zerinden de I c akm akar. Bu akan
akm diren elemann gerilimi ile ayn fazda olurken kondansatr elemannda
ise ularndaki gerilimden akm 90 o ileri fazdadr. Bu aklamalar nda R-C
paralel devresi ve bu devrenin vektr diyagram ekil 4.6 daki gibi olur.
I
IC
IC
sn
o
IR
U
IR
(b) Vektr diyagram
em
de
r
(a) R-C paralel devresi
ekil 4.6
Vektr diyagramndaki taral dik genden pisagor bants uygulandnda

R-C paralel devresinin kaynaktan ekilen akm forml ortaya kar.
I 2 = I R2 + I c2
I2=
I R2 + I c2
ohm kanununa gre kol akmlar ve kaynaktan ekilen akm yazlabilir.
U
U
U
Ic =
I=
R
Xc
Z
Ohm kanunundaki IL, IC ve I eitlikleri akm formlnde yerine yazlrsa
devrenin empedans bulunur.
1
1
1
1
= 2 =
Z=
2
2
2
Z
R
( 1 / R ) + ( 1 / X C2 )
Xc
w
.e
IR =
1
= 1 / R 2 + 1 / X C2
2
Z
98
Topak
R 2 + X c2
tan =
Ic
I
veya
tan=
U /R
Xc
I U /R Z
=
=
Ic U / Z R
cos =
ri.
co
Devrenin faz as ve g katsays vektr diyagramndan hesaplanabilir.
R. X c
Z=
1/Z
1/XC
sn
o
tla
Paralel R-C devresinde, akm geriliminden kadar ileride olduundan

bu devreye ileri g katsayl devre denir. Gerilim geninden admidans
genini elde edilii ve admidans forml aadaki ekil4.7deki gibi olur.
1/R
BC
ekil4.7 Admidans geni
em
de
r
Admidans geninden R-C devresinin admidans forml

Y= G 2 + Bc2
rnek4.3
+
U
12 V
IR
220
ohm
IC
R
ekil 4.8
w
.e
ekil 4.8 deki R-C paralel devresinde kaynaktan ekilen akm, kol akmlarn
devre gerilimi ile akm arasndaki faz fark asn hesaplaynz.
99
150
ohm
Topak
Eleman ularndaki gerilim kaynak gerilim eit olduuna gre
U
12V
=
= 54.5 A
R 220
U
12V
=
= 80mA
X c 150
Ic =
ri.
co
IR =
tla
I T = I R2 + I c2 = (54,5mA) 2 + (80ma) 2 = 96,8 mA
Akmla gerilim arasndaki fark as ;
80mA
o
=tan 1
= 55.7
54.5mA
sn
o
I
=tan 1 c
IR
zm4.3
rnek4.4:
em
de
r
ekil 4.9 da verilen R-C paralel devresinde kaynaktan ekilen akm ve

akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
w
.e
U
10 V
f=1,5kHz
IR
2,2
kohm
IC
C
0,02
mikro F
ekil 4.9
zm4.4
Kaynaktan ekilen akm bulunabilmesi iin nce admidansnn bulunmas

gerekir.
1
1
Kondansatrn Sseptans : B c =
=
= 188s
X c 5.31k
100
G=
1
1
=
= 455s
R 2.2k
Direncin iletkenlii:
Topak
ri.
co
Toplam Admidans: Y T = G 2 + Bc2 = (455ms) 2 + (188ms) 2 = 492s
I T =V.Y T = (10V).(492s) = 4,92 mA

Akmla gerilim arasndaki faz as
tla
2.2k
= tan 1
= 22.5 o
5.31k
sn
o
R
=tan 1
Xc
4.3 R-L-C (DREN-BOBN

BALANMASI
KONDANSATR)
SER
em
de
r
Diren, bobin ve kondansatr elemanlar ayn devrede paralel balanp

ularna sinzoidal bir gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen I akm, R
eleman zerinden geen akm gerilimle ayn fazdadr. Bobinden geen I L
akm gerilimle 90 o lik bir faz fark meydana gelir. Gerilim I L akmndan
90 o ileri fazdadr. Kondansatr zerinden geen I c akm gerilimi de
90 o ileridedir.
ekil 4.10 da R-L-C devresi ve vektr diyagram bu bilgiler dorultusunda

izilmitir.
w
.e
IC
IR
IL
R
IC-IL
IC
L
IC>IL
IC<IL
w
IL-IC
IR
IL
IL
(b)
101
ekil4.10
IR
(a)
IC
(c)
Topak
R-L-C paralel bal elemanlarn oluturduu devrede durumda karlalr.

a) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan byk olmas X L > X c
b) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan kk olmas X L < X c
olmas X L = X c
ri.
co
c) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan eit
X L > X c durumunda endktif reaktansn; kapasitif reaktanstan deer olarak
tla
daha byktr. Bu durumda bobin zerinden geen I L akm, kondansatr

zerinden geen I c akmndan daha kk olacaktr. X L > X c durumunda
vektr diyagram ekil4.10(b) de izilmitir. Vektr diyagramndan kaynaktan
ekilen akm forml aadaki gibi olur.
I= I R2 + ( I c I L ) 2
IL =
U
XL
IC =
U
XC
sn
o
bu formlden bulunduu gibi ohm kanunundan faydalannca aadaki gibi

bulunabilir.
IR =
U
R
I=
U
Z
I=
em
de
r
Bu eitlikler vektr diyagramnda karlan devre akm formlnde yerine

konulursa devrenin admidans bulunur.
(U / R )2 + (U / X c U / X L )2
= U (1 / R) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
Eitliinin her iki taraf U deerine blnerek devrenin empedans,

empedansn tersi ise admidans aadaki ekilde olur.
w
.e
1
I
= = (1 / R) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
U Z
Y=
1
=
Z
1
(1 / R ) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
bulunur. G katsays deiik ekillerde bulunabilir. G katsaysnn deerini

aadaki formller yardm ile bulunur.
cos =
IR U R
=
I
U Z
cos =
Z
R
Akmla gerilim arasndaki faz fark as nin bulunmas ise aadaki

formllerde bilinen deerler yerlerine konularak bulunur.
102
Topak
BC B L
G
XL<XC durumunun vektr diyagram ekil4.10 (c) de izilmitir. Bu durumda
endktif reaktans, kapasitif reaktanstan kk olduu durumdur. Bu da IC
akmnn IL akmndan kk olduu anlamna gelir. XL>XC durumundaki
formllerde sadece (IC-IL) yerine (IL-IC) konulmas ile tm formler kartlabilir.
ri.
co
tan =
I = I R2 + ( I L I C ) 2
tla
burada ohm kanunundaki formller kullanlarak devrenin empedans ve

admidans bulunur.
1
(
Y = G 2 + ( BL BC ) 2
1 2
1
1 2
) +(
)
R
XL XC
sn
o
Z=
em
de
r
akmla gerilim arasndaki faz as ve g katsays forml ise aadaki

ekilde
tan =
B L BC
G
= tan -1 (
B L BC
)
G
cos =
Z
R
XL= XC durumunda ise endktif ve kapasitif kollardan eit akmlar geer. Bu

akmlar arasnda faz fark 180 o olduu iin, bu iki akmn aritmetik fark
sfrdr. Dolaysyla devrenin toplam akm, omik R koldan geen akma eittir
ve g katsays birdir. Bu devreye paralel rezonans devresi denir. Bu
durumun vektrel ekil 4.11 deki gibidir.
w
.e
IC
IR=I
U
IR
IL
ekil 4.11
103
Topak
rnek4.5
IT
IL
IC
ekil4.12
15 ohm
sn
o
zm4.5
XC
XL
10 ohm
R
2,2 ohm
5V
tla
IR
ri.
co
ekil 4.12 de R-L-C elemanlar paralel balanarak ularna efektif deeri 5v

olan bir sinzoidal bir gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen akmlar, kol
akmlarn ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn buluruz.
em
de
r
Elemanlar zerinden geen akm ohm kanunundan yararlanlarak bulunur.

U
U
U
5V
5V
5V
IR = =
= 2.27 A
Ic =
=
= 1A
IL=
=
= 0.5 A
R 2.2
X c 5
X L 10
Kaynaktan ekilen toplam akm X L > X c durumundaki formlden
I= I R2 + ( I c I L ) 2 =
(2,27 A) 2 + (1A 0,5 A) 2 = 2,32A
Kaynaktan ekilen akmla gerilim arasndaki faz fark as ;
w
.e
I I L 0.5 A
o
=
=tan 1 C
= 12.4
I R 2.27 A
Devrenin vektr diyagram ekil 4.13 de izilmitir.
IC
w
IT
=12,4
IR
IL
ekil4.13 vektr diyagram
104
Topak
ri.
co
RLC elemanlar bir devrede birer tane bulunduklar gibi ayn elemandan
birden fazlada olma durumlar mevcuttur. Bu elemanlarn seri, paralel veya
seri-paralel balantlarda olabilir. Bu devrelerde devreyi tek bir kondansatr,
diren ve bobin olarak edeerleri hesaplanarak bulunur. Devre yine tek RLC
devre haline gelir. Devre seri durumda ise seri devre zellikleri paralel ise
paralel devre zellikleri uygulanlarak analizi yaplr.
Q = U .I . sin
w
.e
em
de
r
P = U .I . cos
sn
o
tla
RLC seri devresinde; kapasitif reaktans ile endktif reaktansn birbirlerine gre
byk, kk ve eit olmas zelliini deitirir. RLC seri devresinde akm
gerilimden kadar geride veya ileride olduu gibi, akm ile gerilim ayn fazda
yani =0 olabilir. Buna gre devrenin g katsays cos ileri, be cos geri ve
cos=1 olur. Devreye uygulanan U geriliminden, devrenin I akm kadar
ileride veya geride ise ortalama g P (aktif g) ve reaktif g Q aadaki
formllerle bulunur.
105
AKIM
ri.
co
KOMPLEKS
SAYILARIN
ALTERNATF
DEVRELERNE UYGULANMASI
BLM 5
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
5.1 R-L (DREN BOBN) SER DEVRES

5.2 R-C (DREN KONDANSATR) SER DEVRES
5.3 R-L-C (DREN BOBN KONDANSATR) SER DEVRES
5.4 R-L (DREN BOBN) PARALEL DEVRES
5.5 R-C (DREN KONDANSATR) PARALEL DEVRES
5.6 R-L-C (DREN BOBN KONDANSATR) PARALEL DEVRES
106
Topak
GR
sn
o
tla
ri.
co
Sinzoidal emkleri ve sinzoidal akmlar dnen vektrlerle gsterilmiti.

Kompleks saylarla vektrlerin toplanmas, karlmas, arplmas ve
blnmesi ilemlerini abuk ve doru olarak kolayca yaplabildii matematik
de incelendiinde grlr. Burada kompleks saylarn nasl olduu
anlatlmayacaktr. Bu herhangi bir matematik kitabndan incelendiinde
anlalacan umarm. Kompleks saylar bize vektrlerin herhangi bir
dereceden kuvvetlerini ve kklerini kolayca bulunabilme olana da
salamaktadr. Alternatif akm devrelerinin zmlerinde byk kolaylklar
salayan bu saylar devrelerin zmlerinde ska kullanacaz. Vektrlerin
toplanmasnda ve karlmalar iin dik bileen vektrleri halinde bulunmalar
gerekir. Dik bileen vektrlerini arpmak, blmek ve bir kuvvete ykseltmek
mmkndr. Fakat uzun ve zordur bu ilemleri kutupsal veya sl vektrlerle
yapmak daha kolay ve ksadr. Yalnz kutupsal ve sl vektrlerle kk alma
ilemi yaplabilir. Herhangi bir vektrn ekilde gsterilir.
em
de
r
Dik bileenli vektr gsterilii

A = Ax + jAy
A = A(cos + j sin
Trigonometrik gsterilii
A = A
Kutupsal gsterilii
Bu hatrlatmalardan sonra nceki konularda incelenen devre balant
eitlerinin analizlerini kompleks saylarla analizi yaplacaktr.
5.1 R-L (DREN BOBN) SER DEVRES
w
.e
ekil5.1 de seri balanm olan RL devresi kirofun gerilimler kanunundan,

kaynan gerilimi elemanlar zerinde den gerilimlerin toplamna eittir. Bu
kompleks saylarla ilk incelediimiz alternatif akm devresi olduundan
aklamal olarak ilemleri ve formlleri kartalm.
R
UR
UL
ekil5.1 RL Seri devresi

RL eleman ularna bir alternatif bir U gerilimi uygulandnda bu kaynaktan
bir akm ekilecektir. Devre seri olduundan bu akm deeri devre elemanlar
107
Topak
jUL
U=UR+jUL
jXL
UR
I
Reel eksen
sn
o
Z=R+jXL
tla
Sanal eksen (+j)
Sanal eksen (+j)
ri.
co
zerinden aynen geecektir. Fakat ularndaki gerilimle bu akm arasnda

elemanna gre bir faz farkll oluturacaktr. Bunu nceki konularda
elemanlar devrede tek olarak baladmzdaki akmla gerilim arasndaki faz
farklklarn aklamtk. Diren eleman zerinden geen akm ve ularndaki
gerilimle herhangi bir faz fark oluturmamakta fakat bobin zerinden geen
akmla ularndaki gerilim dm ile 90 faz fak oluturmakta, akm
gerilimden 90 geri fazda kalmakta olduu nceki konulardan biliniyor. Seri
devrede akm deimedii iin baz olarak veya balang ekseni olarak akm
alnr. Bu aklamalarla gerilim ve empedans genlerini oluturalm.
I
Reel eksen
ekil5.2 RL seri devresinin gerilim ve empedans geni
em
de
r
Akm seri elemanlardan ayn akt iin balang ekseninde alnm, UR

diren akmla gerilim arasnda faz fark oluturmad iin UR gerilimi de
genlii kadar akmla ayn eksende izilmitir. Bobin eleman zerinden bir
akm getiinde ularndaki gerilim, akmdan 90 ilerde olduundan sanal
eksende jUL olarak ekil5.2 de gsterilmitir. Devre geriliminin dik bileenler
ve kutupsal gsterilii aadaki gibi olur.
UL
)
UR
RL seri devresinin edeer empedans ise ekil5.2 deki empedans
geninden dik bileen ve kutupsal eklinde gsterimi aadaki ekildedir.
w
.e
U = U R + jU R = U R2 + U L2 tan 1 (
XL
)
R
Empedans genine biraz matematiksel ilemler yapldnda devrenin akm
ile gerilimi arasndaki faz fark asn, devrenin empedans ve faz as
bilindiinde devre eleman deerlerinin bulunmas gibi formller ortaya
karlabilir.
Z = R + jX L = R 2 + X L2 tan 1 (
= sin 1
XL
Z
= cos -1
R
Z
= tan -1
108
XL
R
Topak
X L = Z . sin
R = Z . cos
X = R .tan
ri.
co
rnek5.1
zm5.1
tla
Alternatif akm devresinde R=2 ohm diren ile L=0,01 H deerlerindeki iki
eleman seri balanarak ularna 200 V, 50 Hz lik bir gerilim uygulandnda
kaynaktan ekilen akm bulunuz.
Devrenin empedansnn bulunabilmesi iin endktif reaktansn aadaki

ekilde bulunur, bulunan bu deer devrenin empedansnda kullanlr.
200 V
= 53,72 57,5 o A
o
(3,72357,5 )
em
de
r
I=
Z = R + jX L = 2 + j 3,14 = 3,72357,5 o
sn
o
X L = 2fL = 2 .(50 Hz ).(0,01 H) = 3,14
rnek5.2
250 V ,50 Hz lik bir gerilimle beslenen endktif devreden 10 A gemekte ve

750 W harcanmaktadr.R ve L deerleri ile sistemde grnen, harcanan ve
reaktif gleri bulunuz.
zm5.2:
U 250V
P 750W
=
= 25 R = 2 =
= 7,5 aktif g
I
10 A
I
10 2
zerinde harcand iin buradan diren deeri bulunur.
w
.e
Z=
diren
eleman
X L = Z 2 R 2 = (25) 2 (7,5) 2 = 23,8572,54 o bulunur. Akmla gerilim

arasndaki
faz
fark
as
o
= 72,54
cos = 0,3 (geri)
= 314 rad/s
L=
XL
23,85
= 0,076 H = 76 mH
314
109
Topak
S = U .I = 250V .10 72,54 o A = 2500 72,54 o = 750 + j 2385VA buradan reel

deer aktif gc, sanal deer de reaktif gc vereceinden P=750 W, Q=2385
VAr
ri.
co
5.2 R-C (DREN KONDANSATR) SER DEVRES
ekil5.3 de grlen devrede diren eleman ile kondansatr eleman seri

balanp ularna bir alternatif gerilim uygulandnda bu gerilimin devre
elemanlar zerinde iki bileeni vardr. Diren eleman zerindeki gerilim
dm akmla ayn fazda, kondansatr ularndaki gerilim dm ise
akmdan 90 geri fazdadr.
tla
UC
sn
o
UR
em
de
r
ekil5.3
Bu aklamalar dorultusunda seri devre olduundan akm referans ekseninde

alnarak devre vektr aada ekil5.4 deki gibi izilir.
+j
UR
w
.e
-jUC
-j
U=UR-jUC
+j
R
Z
-jXC
-j
Gerilim geni
Z=R-jXC
Empedans geni
ekil5.4
ekil5.4 deki gerilim geninden devrenin gerilim reel eksende olan UR

gerilimi ile sanal eksende olan UC geriliminin toplamna eit olacaktr.
110
UC
)
UR
U = U R jU C = U R2 + U C2 tan 1 (
Topak
ri.
co
gerilim deeri ve faz as buradan bulunur ve devrenin empedans da ekil5.4

deki empedans geninden dik bileenler ve kutupsal gsterim eklindeki
forml bulunur.
X
Z = R jX L = R 2 + X C2 tan 1 ( c )
R
sn
o
tla
Empedans forml dikkat edilirse vektrel olarak bulduumuz formln

aynsdr. Burada reel deer diren elemann, sanal ksmn da kapasitif
reaktans oluturmaktadr. Kapasitif reaktansn XCnin nne j getirilmitir. Bu
da (-90) ifade eder. Empedans geninden devre ile ilgili aadaki formller
kartlabilir.
Empedans deeri ve faz as bilindii durumda devre elemanlarnn deerleri
bulunabilir.
R = Z.cos
X C = R. tan
XC
X
R
= cos 1 = tan 1 C
Z
Z
R
em
de
r
X C = Z . sin
= sin 1
rnek5.3
Saf bir R direnci ile bir kondansatr seri balanmtr. Sisteme 120 volt, 100
Hz uyguland zaman devredeki akm 2,5 amper ve sistemde harcanan g
240 W tr. R direnci ile C kapasitesinin deerini hesaplaynz.
w
.e
zm5.3
Diren elemannn deerini devrede harcanan aktif g bu eleman zerinde

harcand iin g formlnden diren deeri bulunabilir.
P = I 2 .R R =
P 240W
=
= 38,4
I 2 2,5 2 A
Devre akm ve devre gerilimi bilindiine gre devrenin empedans ohm

kanunundan faydalanlarak bulunur.
111

U 120V
=
= 48
2,5 A
I
Z=
Topak
Z = R 2 + X C2
ri.
co
Empedans forml kullanlarak, bu formlden kapasitif reaktans ekilirse

kondansatrn kapasitif reaktansnn deeri hesaplanabilir.
X C = Z 2 R 2 = 48 2 38,4 2 = 28,8
2f .C
C=
1
1
=
= 55,29 F bulunur.
2 .100.X C 2 .100.28,8
sn
o
XC =
tla
kapasitif reaktans formlnden kapasite ekilirse, buradan devreye bal olan

kondansatrn deeri bulunur.
5.3 R-L-C (DREN BOBN KONDANSATR) SER

DEVRES
w
.e
em
de
r
Alternatif akm devrelerinin zmnde devrede diren, bobin ve kondansatr

seri veya paralel ekil5.4 de balandklarnda devre elemanlar zerlerinden
geirdikleri akmlarla bir faz fark meydana getirdikleri bu ana kadar defalarca
ifade edilmiti. Bunun ak olarak elemanlarn zelliklerine gre; diren akmla
gerilim arasnda faz fark sfr, bobin eleman ularndaki gerilim akmdan 90
ileri fazda ve kondansatr ularndaki gerilim akmdan 90 geri fazdadr. Buda
kompleks saylarla ifadesi biliniyor ki
+j, 90 yi ve j de (-90) ile
gsterilmektedir. Bu durumda kapasitif reaktans deerinin nne (-jXC),
endktif reaktansn nne ise (+j) konulacaktr. Bu gsterimde jXL olur.
ekil5.5 de bu durum gsterimi yaplarak bu devrenin kompleks zm
formlleri kartlmtr.
R
UR
UL
UC
I
U
ekil5.5 RLC seri devresi
112
Topak
+j
+j
XL
UL
I
-j(UC-UL)
-j(XC-XL)
sn
o
U=UR-j(UC-UL)
-jUC
tla
ri.
co
Yukardaki aklamalar dorultusunda devrenin gerilim geni ve empedans

genini izerek RLC devresinin formlleri kartlr. RLC seri devresinde
kapasitif reaktansn endktif reaktansa eit, byk ve kk olduu durumlar
mevcuttur. Bu nceki konularda ak bir ekilde incelemesi yaplmt. Bu
hatrlatmalar nda XL<XC durumunun empedans ve gerilim geni
ekil5.6daki gibi olur.
Z=R-j(XC-XL)
-jXC
Gerilim geninin elde edilmesi Empedans genin elde Edilmesi
em
de
r
ekil5.6 RLC seri devresinde XL<XC durumu

Devre gerilimi, gerilim geninden;
U = U R j (U C U L ) = U R2 + (U C U L ) 2 tan 1 (U C U L U R )
bulunur. devrenin empedans, empedans geninden bulunur.

Z = R j ( X C X L ) = R 2 + ( X c X L ) 2 tan 1 (( X C X L ) R )
w
.e
Xc XL
R
bu dik genden matematik kurallar dorultusunda g katsays ve akmla
gerilim arasndaki faz fark alar da bulunabilir. Bu vektrel zmde ayrntl
bir ekilde aklanmt. Ayrca devre elemanlar ularndaki gerilim
dmlerinin deerleri de aadaki gibi bulunur.
= tan 1
U R = I .R
U L = I .( jX L )
U C = I .( jX C )
dikkat edilirse XL<XC durumu devrenin RC seri devre zellii tadn ve
XL>XC durumu ise devre RL seri devre zellii tar.
113
Topak
rnek5.4:
L=0,1 H
UR
UL
UC
sn
o
U=220V
50 Hz
C=150 mikro F
tla
R= 10 ohm
ri.
co
ekil5.7 deki alternatif akm devresinde deerleri verilen RLC elemanlar seri
balanarak bu devreye alternatif bir gerilim uygulanmtr. Bu devrede
kaynaktan ekilen akm, devrenin g katsaysn, eleman zerlerindeki
gerilim dmlerini bulunuz.
ekil5.7
em
de
r
zm5.4:
X L = 2fL = 2 .50.0,1 = j 31,4
XC =
1
1
=
= j 21,23
2f .C 2 .50.150.10 6
Z = R + j ( X L X C ) = 10 + j10,17 = 14,2645,48 o
U
220
=
= 14 45,48 o A
o
Z 14,2645,48
U R = R.I = 10.14 45,48 o = 140 45,48 o V

U L = jX L .I = 31,490 o.14 45,48 o = 44044,52 o V
U C = jX C .I = 21,23 90 o.14 45,48 o = 297,22 135,48 o V
w
.e
I=
114
Topak
5.4 R-L (DREN BOBN) PARALEL DEVRES
I
+
IR
tla
ri.
co
Seri devrelerde karmak saylarn alternatif akma nasl uyguland vektrel

gsterimlerle aklanmt. Paralel devrede de ayn kurallarla kompleks saylar
paralel devrede de uygulanarak devre zm yaplabilir. Paralel devre
zellikleri kullanlarak paralel devrenin zm, elemanlarn balantlarna
gre zm kompleks saylarla yapalm. ekil5.8 deki RL paralel devresinin
devre empedans, kaynaktan ekilen akm, eleman zerlerinden geen
akmlarn formllerini kartalm.
IL
jXL
sn
o
ekil5.8 RL paralel devresi
em
de
r
Devre elemanlarnn toplam empedansnn bulunmas iin, eleman

deerlerinin tersi alnp toplandn da bulunur. Kark devrelerde ilemlerin
basit olmas iin devre elemanlarnn isimlerini Z1(Z1=R), Z2(Z2=jXL) gibi isim
verilerek edeer empedans forml aadaki gibi olur.
w
.e
1
1
1
1
...............
=
+
Z Z1 Z 2
Zn
RL devresi iin devre empedans bu genel formlde yerine konularak
aadaki gibi olur.
R .( jX L )
1
1
1
1
1
=
+
= +
ZT =
Z T Z1 Z 2 R X L
R + jX L
Kaynaktan ekilen akm ve kol akmlar ohm kanunundan faydalanlarak

bulunur.
U
U
U
U
I=
=
IR =
IL =
ZT
R
jX L X L 90 o
115
Topak
w
G
ri.
co
IR
-jIL
-jBL
I=IR-jIL
-j
Y=G-jBL
-j
tla
ekil5.9 RL paralel devresinin akm ve admidans geni
sn
o
Paralel devrede ekil5.9daki RL paralel devresi akmnn dik bileenler ve

kutupsal gsterim olarak aadaki gibi olur.
I
I = I R jI L = I R2 + I L2 tan 1 ( L )
IR
rnek5.5:
em
de
r
ekil5.10 da verilen RL paralel devresinin;

1- Devrenin admidansn
2- Devrenin empedansn
3- Kaynaktan ekilen akm ve kol akmlarn hesaplaynz.
I
IL2
IL1
R
10
ohm
jXL1
2H
jXL2
4H
ekil5.10
zm5.5
Devreye bal olan elemanlar Z1=R=10 ohm, Z2=jXL1=2 H ve Z3=jXL2 olarak

tanmlayalm.
w
.e
20 V
IR
116
Topak
ri.
co
a)
1
1
1
1
1
1
1
= =
= 0 ,1 S Y2 =
=
=
=
= 0 ,5 90 o S = j 0 ,5S
Y1 =
o
Z 1 R 10
Z2
jX L1
j 2 290
1
1
1
1
=
=
=
= 0 ,25 90 o = j 0 ,25S
Y3 =
Z3
jX L 2
j 4 490 o
YT = Y1 + Y2 + Y3 = 0 ,1S + ( j 0 ,5 ) + ( j 0 ,25 ) = 0 ,1 j 0 ,75S = ( 0 ,1 ) 2 + ( 0 ,75 ) 2 tan 1 (

= 0 ,756 82 ,4 o S
sn
o
tla
b)
1
1
1
YT =
ZT =
=
= 1,3282,4 o
ZT
YT 0,756 82,4 o S
IT =
U
= U .YT = 20V .( 0 ,756 82 ,4 o S ) = 15,12 82 ,4 o A
ZT
IR =
U U
= = U .Y1 = 20V .( 0 ,1S ) = 2 A
Z1 R
c)
U
U
=
= U .Y2 = 20V .( 0 ,5 90 o S ) = 10 90 o A
Z2
jX L1
I L2 =
U
U
=
= U .Y3 = 20V .( j 0,25S ) = j 5 A = 5 90 o A
Z3
jX L 2
em
de
r
I L1 =
5.5 R-C (DREN KONDANSATR) PARALEL DEVRES
w
.e
imdiye kadar diren elemannn devre gerilimi ile bir faz fark oluturmad
sadece alternatif akmn genliini deitirdiini grdk. Fakat devrede bobin
veya kondansatr seri veya paralel balansnlar bu akmla gerilim arasnda bir
faz fark getirdii bu faz farkndan dolay da kompleks saylarn sanal
ekseninde yer ald grlm oldu. Artk u aklamay yapmakta hibir
saknca yoktur. Eer devrenin zm kompleks saylarla zlecekse
endktif reaktans deerinin nne +j (+90 yi ifade eder), kapasitif reaktan
nne ise j (-90 yi ifade eder) koyarak devrenin istenen deerleri kompleks
zmlerle bulunabilir. ekil5.11deki RC paralel devresinin bu aklamalarla
zmn yapalm.
117
0 ,75
)
0 ,1
Topak
rnek5.6
IR
U
40V
IC
R
5
ohm
ekil5.11
sn
o
zm5.6
- J4
ohm
tla
IT
ri.
co
ekil5.11 deki devrenin kaynaktan ekilen akm, elemanlar zerinden geen

akmlar ve devrenin empedansn hesaplaynz.
Paralel bal olduundan, paralel devre zellikleri hatrlanrsa devre gerilimi

eleman zerlerinde aynen grlr. Bu duruma gre ohm kanunundan
devreden ekilen akm ve kol akmlar bulunur.
em
de
r
U 40V
U
20V
20V
=
= 4A IC =
=
=
= 590 o A = j 5 A
o
R 5
jX C j 4 4 90
paralel devrede kirofun akmlar kanunu uygulanrsa devrenin kaynaktan
ektii IT akm bulunur.
5
I T = I R + I C = 4 A + j 5 A = 4 2 + 5 2 tan 1 = 6,451,3o A
4
IR =
U
U
40
Z = =
= 6,25 51,3o
o
Z
I 6 ,451,3
w
.e
I=
5.6 R-L-C (DREN BOBN KONDANSATR) PARALEL

DEVRES
RL, RC paralel devresindeki yapm olduumuz aklamalar RLC devresinde

de geerlidir. RLC devresinde sanal deer olarak her iki eleman bal olduu
iin bu elemanlar arasnda 180 faz fark oluturmaktadr. Kompleks eksenin
bobin ve kondansatr sanal deerin birisi pozitif dieri ise ayn eksen zerinde
negatif de olmaktadr. rnek5.7de RLC paralel devresini aklamal zmn
yapalm.
118
Topak
rnek5.7
IT
+
IR
IL
R
2 ohm
XL
10 ohm
XC
5 ohm
tla
5sinwt V
IC
ri.
co
ekil5.12deki RLC paralel devresine 5sinwt gerilimi uygulanmaktadr. Kol

akmlarn, devrede harcanan gc ve diren zerinden geen akm
ampermetre ile lldnde gsterecei deeri bulunuz.
zm5.7
sn
o
ekil5.12 RLC paralel devresi
em
de
r
Kompleks saylarla zm yaplacak olmasndan dolay kaynan gerilimi

dikkat edilirse u=5sinwt olarak verilmitir. Bu kompleks gsterimde eiti tepe
deeri ve a deeri olarak yazlr.
U = 50 o V
Burada eer gerilim deeri u=10sin(wt+45) verilmi olsayd bu durumda
aadaki ekilde yazlrd.
U = 1045 o V
bu aklamalardan sonra rnekte zm istenen kol akmlar ohm
kanunundan zlr.
U
5V
U 5V
IL =
=
= j 0,5 A = 0,5 90 o A
IR = =
= 2 ,5 A
jX L
j10
R 2
U
5V
=
= jA = 190 o A
jX C j 5
w
.e
IC =
G, kaynaktan ekilen akm ile gerilimin arpm o devrede harcanan gc

verdii g konusunda aklanmt. Buna gre bu devrenin harcad gc
bulmak iin kaynaktan ekilen akm bulmak gerekir. Bu akm da kirofun
akmlar kanunundan faydalanlarak bulabiliriz.
I = I R + I L + I C = 2 ,5 A + ( j 0 ,5 ) + ( j1A ) = 2 ,5 A + j 0 ,5 A = ( 2 ,5 A ) 2 + ( 0 ,5 A ) 2 tan 1
I = 2 ,5511,3o A
119
0 ,5
2 ,5
Topak
ri.
co
S = U .I = 5V .2,5511,3o A = 12,7511,3o VA = 12,75(cos 11,3o + j sin11,3o )

= 12,75( 0,98 + j 0,196 ) = 12,5 + j 2,5VA
Devrenin grnr g bulunarak, devre harcanan aktif ve reaktif g bulunur.
Grnr gcn kompleks saylarn dik bileen eklideki gsteriminde reel

deer aktif (P, wattl gc), sanal deer ise reaktif (Q, VAr) gc verir. Bu
aklamalardan sonra P=12,5W ve Q=2,5 VAr bulunur. Aktif g diren
eleman zerinde harcanan gtr.
tla
Diren zerindeki akmn l aleti ile lldnde, ampermetre efektif akm

leceinden bulunan IR akm maksimum akmdr. Onun iin bulunan akmn
efektif deeri 0,707 ile arplmas gerekir.
w
.e
em
de
r
sn
o
l aletinin gstermesi gereken IR akm aadaki bulunan deer olmas

gerekir.
I R = 2 ,5 A bu deer maksimum deer I R = 0 ,707.( 2 ,5 A ) = 1,76 A l aletinin
gstermesi gereken deer 1,76 A dir.
120
BLM 6
w
.e
em
de
r
tla
sn
o
6.1 EVRE AKIMLAR YNTEM

6.2 SPERPOZSYON TEOREM
6.3 DM GERLMLER YNTEM
6.4 THEVENN TEOREM
6.5 NORTON TEOREM
ri.
co
ALTERNATF AKIM DEVRE YNTEM VE TEOREMLER

LE ZM
121
Topak
GR
ri.
co
Alternatif akmn zmnn yaplabilmesi iin, doru akm devrelerinde

kullanlan devre analizi yntemlerinin ve kanunlar alternatif akmda da aynen
kullanlmaktadr. Devre analizi yntemlerinin zmnn kolay bir ekilde
olmas iin karmak saylarla ilemler yaplacaktr. Doru akm devre analizi
yaplrken edeer diren eleman Re ile alternatif akmda ise Z olarak
isimlendirilir. Devre analizi yntemlerinin anlalmas kolay olan evre akmlar
yntemi ile devrelerin analizi yaplmaya balanacaktr.
tla
6.1 EVRE AKIMLAR YNTEM
em
de
r
sn
o
Elektrik devrelerinin zmlerinde baz kanununlar kullanlarak devrelerin seri,

paralel ve kark balantlarnn zmnde kullanarak devre elemanlarnn
zerlerinden geen akm, ularnda gerilim dmn ve kaynaktan ektikleri
akmlar bu konuya kadar eitli devreler zlmt. Fakat baz devrelerde bu
kanunlarn devrenin analizini yapmak iin yeterli olmad durumlar oluur. Bu
durumlarda devre analizi yntemlerinin herhangi birinin kullanlmas gerekir.
Bu analiz yntemlerinden evre akmlar yntemi kendine zg baz kurallar
dorultusunda kirofun kanunlar uygulanarak her gzn akmlar bulunarak,
bu akmlardan devre elemanlarnn kol akmlar bulunmu olur. Kol akmlar
bulunduktan sonra kol ularndaki gerilim dm ve gc de bu dorultuda
bulunmu olacaktr. Devre analizi demek, devre elemannn akm, gerilim ve
gcnn hesaplanmas demektir. evre akmlar ynteminde gz akmlar
says devrenin bamsz ka gzl olduu duruma gre deimektedir. Devre
eleman deeri verilmeden ekil6.1 deki iki gzl devrenin kirofun gerilimler
kanunundan faydalanlarak evre akmlar denklemi kartlr.
Z1
w
.e
U1
Z4
Z2
I1
I2
+
U2
Z3
ekil6.1
Denklemi yazmadan devreye balanan gerilim kaynann yn ile ilgili bir
aklama yapmak gerekir. Devreye bal olan gerilim kaynann pozitif ile
gsterilen yn evre akm yn ile ayn ynl ise gzdeki elemanlar
122
Topak
ri.
co
zerindeki gerilim dmlerinin toplam sfra eit veya kaynak gerilimi,

eleman zerinde den gerilim dmlerinin toplamna eittir. Bu aklamalar
nda bu devre iin evre akmlar denklemi aadaki gibi olur. (evre
akmlarnn yn istenildii gibi seilebilir. Sonu pozitif km ise alnan
ynde akm aktn, negatif deer km ise alnan ynn tersi ynde akmn
akt anlalmas gerekir. Bulunan sonucun mutlak deeri alnarak bu akm
kullanlacak yerlerde kullanlmas gerekir.)
Z 1 .I 1 + ( Z 2 + Z 3 ).( I 1 I 2 ) = U 1
tla
( Z 2 + Z 3 ).( I 2 I 1 ) + Z 4 .I 2 = U 2
evre akmlar denklemi dzenlendiinde, dzenlenmi denklem ortaya kar.
( Z 1 + Z 2 + Z 3 ).I 1 ( Z 2 + Z 3 ).I 2 = U 1
Z2
(I1 - I2)
(I2 I1)
Her gz yazlrken o gzn akmnn

dier gz akmndan yksek kabul
edilerek ekil6.2 de gsterildii gibi
yazlmas gerekir. Akm ynleri ayn
olmu
olsayd,
karlmazd
toplanmas gerekirdi.
em
de
r
Z3
sn
o
( Z 2 + Z 3 ).I 1 + ( Z 2 + Z 3 + Z 4 ).I 2 = U 2
ekil6.2
rnek6.1
ekil6.3 de verilen alternatif akm devresindeki gz akmlarn hesaplaynz.
w
.e
Devre iki gzl olduundan iki denklem bulunmutur. Bu denklemler

matematik kurallar dorultusunda evre akmlar bulunur. Bu kaynakta
denklem zmleri matris ve determinant yardm ile zmn bulunmas
salanacaktr. evre akmlar bulunduktan sonra bu akmlardan kol akmlar
eitlikleri bulunarak devre elemanlarnn zerinden geen akmlar bulunur. Bu
devrede Z1 elemannn zerinden I1 akm, (Z2, Z3) elemanlarndan (I1-I2) veya
(I2-I1) akm ve Z4 empedans zerinden ise I2 gz akm grlr.
123
Topak
Z1
Z3
+
Z2
j 8 ohm
U2
ri.
co
U1
12 V
6V
ekil6.3
tla
zm6.1
R=10 ohm
+
Z1
j 4 ohm
+
i1
em
de
r
sn
o
ekil6.3 de verilen alternatif akm devresi iki gzl bir devredir. Bundan
dolaydr ki iki gz akm dolamaktadr. ekil6.4 de gz akmlarnn yn
gsterilerek gzler belirlenmi ve bu gz akmlar ile her gz iin kirofun
gerilim kanununu uygulanm ve evre denklemi oluturulmutur.
U1
Z2
12 V
j 8 ohm
Z3
i2
+
U2
6V
ekil6.4
Z1 .i1 + ( i1 i2 ).Z 2 = U1
w
.e
Z 2 .( i2 i1 ) + Z 3 .i2 = U 2
denklem dzenlendiinde evre akmlar denklemi aadaki ekli alr.

( Z 1 + Z 2 ).i1 + ( Z 2 ).i2 = U 1
( Z 2 ).i1 + ( Z 2 + Z 3 ).i2 = U 2
empedans deerlerini yerlerine yazarak denklemi tekrar yazarak, bu

denklemin zmn matris ve determinantla zm yaplr.
124
( 10 + j8 ).i1 + ( j8 ).i2 = 12
10 + j8 12
j8 6
( 12. j 4 ) ( 6. j8 )
0
=
= 0A
32 + j 40
32 + j 40
( 6.( 10 + j8 )) ( j8.12 )
= 1,590 o A
32 + j 40
sn
o
i2 =
12 j8
6 j4
tla
i1 =
10 + j8 j8
= ( 10 + j8 ). j 4 ( j8. j8 ) = 32 + j 40
j4
j8
ri.
co
10 + j8 j8 i1 12
=
.
j8
j 4 i2 6
( j8 ).i1 + ( j8 j 4 ).i2 = 6
=
Topak
6.2 SPERPOZSYON TEOREM
em
de
r
Birden fazla kaynak bulunan dorusal ve ift ynl bir elektrik devresinde
herhangi bir koldan geen akm veya kolun ularndaki gerilim sperpozisyon
yntemi ile bulunur.
Dorusal ve ift yn bir elektrik devresinde herhangi bir koldan geen akm
veya kolun ularndaki gerilim kaynaklardan her birinin ayr ayr bu koldan
geirdikleri akmlarn veya kolun ularnda meydana getirdikleri gerilimlerin
toplamna eittir.
w
.e
Bu yntem, devre zmlerinde ok ie yarar. Gerilim veya akm kaynaklar ile

beslenen lineer devrelere uygulanr. Devrede ka aktif kaynak varsa, sra ile
kaynaklardan yalnz bir tanesi devrede braklarak dierleri, gerilim kaynaklar
ise ksa devre, akm kaynaklar ise ak devre yaplr. rnek vermek gerekirse;
kaynaklar gerilim kayna ise devredeki herhangi bir kolun akm bulunmas
isteniyorsa sra ile her gerilim kaynann o koldan geirdii akmlar bulunur.
Bu bulunan akmlarn toplam kol zerinden geen akm verir. (akmlarn
ynleri dikkate alnr) Bu konu ile ilgili rnekler yaparak konun anlalmasn
salayalm.
rnek6.2
ekil6.5 deki alternatif akm devresindeki kondansatr ularndaki gerilimi

sperpozisyon yntemi ile hesaplaynz.
125
-j40 ohm
U2
ri.
co
U1
j20 ohm
R=30 ohm
Topak
25 V
5V
ekil6.5
tla
zm6.2
sn
o
Sperpozisyon yntemi ile zlen ilk rnek olduu iin bu rnek aklamal
bir ekilde zme gidilecektir. Sperpozisyon ynteminde devrede ne kadar
aktif kaynak olursa olsun devrede tek kaynak kalacak ekilde devre tekrar
izilir. Devreden kartlan akm kayna ise ak devre, gerilim kayna
kartlm ise o ular ksa devre edilir. Pasif elemanlarn yerleri ve tm
elemanlarn deerleri deitirilmezler. Bu devre iin ilk U1 kaynan devrede
brakp devreyi tekrar izelim.
j20 ohm
em
de
r
R=30 ohm
R=30 ohm
-j40
ohm
v1
U1
25 V
+
Kisa
devre
(a)
U1
v1
j40
25 V
(b)
w
.e
U1 devre iken devrenin empedans bulunarak kondansatr ularndaki gerilimi

gerilim blme yntemi ile bulunur. ekil6.5 (a) da akmn akna gre
kondansatr ularndaki gerilimin kutuplar gsterilmitir.
Z1 =
( 2090 o ).( 40 90 o )
8000 o
=
= 4090 o
j 20 j 40
20 90 o
bu sonu ekil6.5 (b) de gsterilmitir. Gerilim blme yntemi bu devre iin

uygulanrsa 25V luk kaynan kondansatr ularndaki gerilim dm
aadaki ekilde bulunur.
126
4090 o
4090 o
).U 1 = (
).25V == 2036 ,87 o V = (16 + j12) V
o
30 + j 40
5053,13
j20 ohm
R=30 ohm
j20 ohm
v1
-j40
ohm
U2
5V
24 -36,87
v1
U2
5V
tla
Ksa
devre
ri.
co
v1 = (
Topak
(c)
(d)
sn
o
ekil6.5 (c) deki devrede U2 gerilim kayna kalacak ekilde devre ekil tekrar
izilmi U1 kayna ise ksa devre edilmitir. Devrede kalan kaynan
kondansatr zerindeki gerilim dm deeri, nce edeer empedans
bulunarak gerilim blme kaidesinden kondansatr zerindeki gerilim dm
bulunmu olur.
( 300 o ).( 40 90 o ) 1200 90 o
=
= 24 36 ,87 o
30 j 40
50 53,13o
em
de
r
Z2 =
24 36 ,87 o )
24 36 ,87 o
24 36 ,87 o
v2 = (
).U 2 = (
).U 2 = (
).U 2
20 j14 ,4 + j 20
20 + j 5,6
24 36 ,87 o + j 20
24 36 ,87 o
).5V = 5,78 52 ,51o V = ( 3,52 j 4 ,59 ) V
o
20 ,7715,64
Her iki kaynanda gerilim dmleri ayn kutup da olduundan kondansatr

ularndaki gerilim dmleri toplanr. Fark olsayd kartlrd. Buna gre
kondansatr ularndaki gerilim dm aadaki gibi olur.
U C = v1 + v 2 = ( 16 + j12 )V + ( 3,52 j 4,59 )V = ( 19,52 + j 7 ,41 )V = 20,8820,79 o V
w
.e
127
Topak
6.3 DM GERLMLER YNTEM
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
Dm gerilimleri ile devrelerin analizleri yaplabilir. Bu yntemle devre analizi

yapmak iin analizi yaplacak devrede gerilim kaynaklar bulunuyorsa bunun
edeeri olan akm kaynana dnm yaplp devre tekrar dzenlenmesi
gerekir. Yeni oluacak devrede dmler belirlenip, en kalabalk dm
noktas referans dm tayin edilerek o dm topraklanmas gerekir. Aktif
dmlere bir isim verilerek(U1, U2 veya UA, UB gibi) bu dmlere kirofun
akmlar kanunu her dm iin ayr ayr uygulanr. Dme giren akmlar
pozitif kan akmlara negatif mant dnlrse; 1.dmden kan akm
dier dme giren olduunu unutmamak gerekir. 1.dmde ayn akm
negatif durumunda iken dier dme girdii iin pozitif olacaktr. Dmlere
giren aktif elemanlarn ynleri giren, kan durumunda bal ise ayn yn
almak zorunluluu vardr. Fakat bamsz kol akmlarn istediiniz ynde
alabilirsiniz. O kollar iin seiminizi hangi ynl kullanm iseniz srekli ayn
yn o devrede o kol iin kullanmak zorundasnz. Kollarn zerinden geen
akmlar dm gerilimleri eitinden yazarak oluturduunuz denklemde
yerine yazarak dm gerilimlerini matematik kurallar ile zm yaparsnz.
Dm gerilimleri bulunduktan sonra kol akmlar ve o kolun gerilimleri bu
ekilde bulma imkanna sahip olursunuz. ki dm arasndaki bir direncin
zerinden geen akm ile referans dm arasnda kalan bir direncin
zerinden geen akm dm gerilimleri eiti aadaki ekilsel ve teorik
olarak gsterilmitir. (U1>U2>........>0)
ekil6.6
10 direncin bal olduu dmler U1 ve U2 dmleri bu dmlerin

potansiyel fark bu eleman zerindeki gerilimi verir. Bu gerilimin diren
deerine blm(ohm kanunu) o kolun zerinden geen akm verecektir.
Burada dikkat edilirse 1.dmn geriliminin yksek potansiyelde olduu
128
Topak
kabul edilmitir. Referans dm tayin ettiiniz dmm toprakladnzdan

o dmn gerilimi sfr olacaktr. Ondan dolay 100 direncin ularndaki
gerilim sadece 1.dmn gerilimine eittir. Bu szle ifade ettiklerimizi bir
rnek zerinde uygulamasn yapalm.
ri.
co
rnek6.3
ekil6.7 deki alternatif akm devresinde dm gerilimler yntemi ile endktif

reaktansn zerinden geen akm hesaplaynz.
i1
-j5 ohm
4 ohm
1A
i2
sn
o
5A
tla
J2 ohm
ekil6.7
em
de
r
zm6.3
ekil6.7deki alternatif akm devresinde aktif dmleri belirleyerek en

kalabalk dm referans dm tayin edelim. Devre elemanlarnn
zerlerinden geirdikleri akmlar ve ynlerini ekil6.8 de gsterilmitir.
Kirofun akmlar kanunundan dm denklemini admidans cinsinden
yazlrsa;
w
.e
i1 = Y1U 1 + Y2 (U 1 U 2 ) 1. dm denklemi
(Y1 + Y2 ).U 2 = Y3U 2 + i2 2. dm denklemi bu denklemler dzenlenirse,
(Y1 + Y2 ).U 1 + (Y2 ).U 2 = i1

(Y2 ).U 1 + (Y2 + Y3 ).U 2 = i2
dm gerilimler denklemi elde edilir. Bu denklem kirofun akmlar

kanununda, bir dme giren akmlar kan akmlara eit olduunu ifade etmi
olduundan bu kanunla kartlmtr. evre akmlarnda olduu gibi bu
denklem zldnde dm gerilimleri bulunur. bu denklemin zm
matris ve determinant ile zlebilir.
129
Y2 U 1 i1
=
.
bu matris determinantla zlrse;
Y2 + Y3 U 2 i 2
Y + Y2
= det 1
Y2
Y2
= (Y1 + Y2 )(Y2 + Y3 ) Y22 = Y1 .Y2 + Y1 .Y3 + Y22 + Y2Y3 Y22
Y2 + Y3
= Y1 .Y2 + Y1Y3 + Y2Y3
Y2 = 0,5 90 o
ve
Y3 = 0,290 o
bu deerler
tla
Deerler Y1 = 0,250 o ,
ri.
co
Y1 + Y2
Y
2
Topak
i
det 1
i2
U1 =
Y1
Y2 + Y3
sn
o
determinant da ki yerlerine konulur ilemler yaplrsa = 0,125 36,87 o

deeri bulunur. bulunduktan sonra 1. dm gerilimi aadaki ekilde
bulunur.
i1 (Y2 + Y3 ) i2Y2 (50 o )(0,5 90 o + 0,290 o ) (10 o )(0,5 90 o )

=
=
em
de
r
1 90 o
=
= 8 53,13o V = (4,8 j 6,4)V
o
0,125 36,87
Y + Y2
det 1
Y2
U2 =
i1
i2
(Y1 + Y2 )(i2 ) + Y2 .i1 (0,25 j 0,5)(1) + (0,5 90 o )(5)

=
w
.e
0,25 + j 0,5 j 2,5 0,25 j 2 (0,25 + j 2) 2,01682,87 o

=
=
=
=
0,125 36,87 o
16,12119,74 o = 16,12 60,26 o V = (8 j14)V
130
Y2(U1-U2)
-90 S
Y2=0,5
Y1U1
U2
2
Y1=0,25 0 S
Y3U2
1A
Y3=0,25 90 S
tla
0V
ekil6.8
ri.
co
U1
1
5A
Topak
sn
o
2. dmn gerilimi bulunur. bobin eleman 1. ve 2 dm gerilimleri arasnda

bal ve ekil6.8 de bobin zerinden geen akm denklemin de deerler
yerlerine yazlarak bobin zerinden geen akm bulunur.
i L = Y2 .(U 1 U 2 ) = (0,5 90 o ).(4,8 j 6,4) (8 j14)
em
de
r
= 0,5(3,2 + j 7,6) = (3,8 + j1,6) A

= 4,1222,83o A
6.4 THEVENN TEOREM
w
.e
Thevenin teoremi; bir yada daha fazla gerilim kayna ile beslenen lineer
devre zmlerini kolaylatran bir yntem olup, u biimde tanmlanr. A ve B
gibi ular olan bir devrenin bu ularna bir direncin baland zaman, bu
U AB
direnten geen akm I =
dr.
Z TH + R
ekil6.9
131
Topak
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
Burada UAB; A,B ular arasnda R direnci yokken bu ular arasndaki llen
potansiyel fark. RT; devredeki btn gerilim kaynaklar, ksa devre, akm
kaynaklar ak devre yaplarak elde edilen A,B ular arasndaki toplam
empedansdr. Bylece, ZT ile UAB seri balanarak elde edilen devreye AB
arasnda gzken devrenin THEVENN EDEER devresi denir. ekil6.6de
grld gibi elektrik devresinin AB ularndaki thevenin edeerini verir.
Buradaki UAB gerilimine Thevenin edeer gerilimi olan UTH=UAB ve ZT
direncine ise ZTH olarak kullanlacaktr. Orjinal devrede bal iken R,XC veya
XL direnci zerinden geen ve ularndaki gerilim deeri ne bulunursa, o
orijinal devrenin Thevenin edeeri oluturulur R, XC veya XL direnci thevenin
edeerine balanr ve hesaplanr. Veya llerek de ayn deer bulunur.
ekil6.10 Orijinal devre ve o devrenin Thevenin edeeri
Elektrik, elektronik devreler kark olabilir. Devrenin analizini thevenin teoremi

ile yaplacak olursa hata yaplmayacaktr. Maddeler halinde aklayalm.
1- Analizi yaplacak kol orijinal devreden kartlr. karlan bu noktaya bir
isim verilir. (A,B veya 1,2 gibi)
w
.e
2- Devreden btn kaynaklar kartlr. karlan gerilim kayna ise o ular

ksa devre, akm kaynaklar ise ak devre yaplr. karlan (analizi
yaplacak) kol ularndan baklarak o ularn edeer empedans bulunur.
Bu bulunan edeer empedans, kartlan kol ularnn thevenin edeer
direnci(ZTH) dir.
3- Analizi yaplacak kolun (1.maddede karlan kol) ularnn Thevenin
edeer devresi izilir.
132
Topak
ri.
co
ekil6.11 Orijinal devre ve AB ularnn Thevenin edeeri
tla
4- kartlan kol thevenin edeer devresine (AB ularna) balanr.

Kirofun gerilimler kanunu uygulanarak kol akm bulunur.
sn
o
Bu maddeleri uygulayarak bunu saysal bir rnek zerinde zmn thevenin

yntemi ile yapalm.
rnek6.4
ekil6.12 daki alternatif akm devresinde R direnci ularndaki (ab ile

gsterilen kolun) thevenin edeer devresini bulunuz.
500 ohm
em
de
r
j100 ohm
U
12 V
-j200 ohm
ekil6.12
Thevenin edeeri bulunacak kol devreden kartlarak devredeki tm aktif

kaynaklar devreden kartlr. kartlan bu devre iin gerilim kayna
olduundan bu ular ksa devre edilir. ekil6.13 (a) de grld gibi
thevenin edeeri bulunacak kol ularndan baklarak thevenin edeer
empedans bulunur.
w
.e
zm6.4
133
Topak
ZTH
-j200 ohm
Kisa
devre
ri.
co
500 ohm
j100 ohm
ekil6.13(a)
( 10090 o ).( 200 90 o )

2 10 4
= 500 +
j100 j 200
100 90 o
tla
Z TH = 500 +
= 500 + j 200 = 538,5221,8 o
sn
o
kartlan kaynaklar devreye tekrar yerlerine balanarak kanun ve

yntemlerden faydalanlarak, tehevenin edeeri oluturulacak ularn
thevenin gerilim deeri bulunur. ekil6.13(b) de gsterilmitir.
500 ohm
em
de
r
j100 ohm
-j200 ohm
UTH
12 V
ekil6.13(b)
w
.e
j 200
j 200
).12V = (
).12V = 240 o
j100 j 200
j100
bulunan bu deerler thevenin edeer devresinde yerine yazlarak ab
ularnn Thevenin edeer devresi ekil6.13(c) deki gibi oluturulmu olur.
U TH = (
134
ZTH=
538,52
Topak
a
21,8
+
24 V
b
ri.
co
ekil6.13(c) Devrenin Thevenin edeeri
24V
= 6,59 15,95 o Amper
538,5221,8 o + 200
6.5 NORTON TEOREM
sn
o
I=
tla
Diren deeri 200 ohm deerinde balanm olsayd, diren zerindeki

akmda aadaki ekilde bulunurdu.
em
de
r
Norton teoremi, thevenin teoreminin deiik bir biimi(dual) olup a ve b gibi iki
ucu olan lineer aktif bir devrenin bir RN direnci ile paralel bir IN akm kayna
biimine sokulma olana verir. Bu biimde elde edilen devreye NORTON
EDEER akm kayna ad verilir. Bu akm kaynann edeer gerilim
kayna ise Thevenin Edeer gerilim kaynadr. Norton edeer akm
kayna devresinde;
IN: Verilen devrenin AB ular ksa devre yaplmas ile oluan evre akmdr.
RN: Devredeki gerilim kaynaklarnn ksa devre, akm kaynaklarnn ak devre
yaplmalarndan sonra AB arasndaki devrenin toplam direncidir.
w
.e
Bir elektrik devresinde her hangi bir kolun analizi norton teoremi ile bulunmas
gerekirse aadaki admlar uyguland zaman devrenin zm daha
salkl olacaktr.
1- Analizi yaplacak kol devreden kartlr. kartlan bu noktaya bir
isim verilir. (rnein; A,B veya 1,2 gibi)
2- Devreden btn kaynaklar kartlr. kartlan gerilim kayna ise
ksa devre, akm kayna ise ak devre yaplr. karlan(analizi
yaplacak) kol ularndan baklarak o ularn edeer direnci
135
Topak
3- bulunur. Bu bulunan edeer diren ayn zamanda ZN edeer

direncidir.
ri.
co
4- Devreden kartlm olan akm ve gerilim kaynaklar devreye tekrar

ayn yerlerine balanarak devreye bilinen konunlar veya teoremler
uygulanarak analizi yaplacak kolun ularnn ksa devre akm
bulunur. Bu bulunan ksa devre akm ayn zamanda IN akmdr
eittir.
em
de
r
sn
o
tla
5- Analizi yaplacak kolun(1.maddede karlan kol) norton edeer

devresi izilir.
ekil6.14 Norton edeer devresi
6- kartlan kol norton edeer devresine (AB ularna) balanarak

kirofun akmlar kanunu uygulanr, kol akm bulunur.
Bu maddeleri uygulayarak saysal bir rnek zlrse norton yntemi daha

anlalr ve devrelerin analizi yaplabilir.
w
.e
rnek6.5
ekil6.15(a)deki devrenin ab ularnn norton edeer devresini oluturunuz.
136
Topak
j5 kohm
26
1
kohm
90 V
12 kohm
ekil6.15(a)
sn
o
zm6.5
-j2
kohm
tla
ri.
co
-j3
kohm
4 mA
em
de
r
Norton yntemini aklarken ab ulardaki kollarn kartlp, kartlan kol

ularnn empedansnn bulunmas iin devredeki tm aktif kaynaklar
devreden kartlarak (kartlan kaynak gerilim kayna ise ksa devre, akm
kayna ise ak devre yaplr) devrenin o ularndaki edeer empedans
bulunur denilmiti bu dorultuda edeer empedans ekil6.15(b) de ve teori
zm aadaki gibi olur.
j5 kohm
-j3
kohm
ZN
Ksadevre
w
.e
12 kohm
b
ekil6.15(b)
ekil6.15(b) grld gibi, gerilim kayna ksa devre edilince paralel bal
olanj3 kohmluk kapasitif reaktans ksa devre olmutur. Devrenin ab
ularndaki empedans j5 k ve 12 k seri durumdadr.
Z N = 12k + j 5k = 1322,62 o k bulunur.
Devrenin ab ularnn norton akmn sper pozisyon yntemi ile bulabiliriz. Bu

akm istenilen kanun veya yntemlerden yaralanarak bulunabilir.
137
Topak
a
i1
+
26
90 V
12 kohm
ri.
co
-j3
kohm
j5 kohm
ekil6.15(c)
deki devren i1 akm
tla
2690 o V
2690 o V
i1 =
=
= 267,38 o mA ekil6.15(c)
o
12k + j 5 1322,62
bulunur.
sn
o
ekil6.15(d) devrede akm kayna kalacak ekilde ve gerilim kayna

devreden kartlarak ular ksa devre edilmitir. Buna gre sperpozisyon
yntemi kullanlarak zersek;
em
de
r
4 mA
j5 kohm
i2
-j3
kohm
12 kohm
w
.e
ekil6.15(d)
i2 = (
590 o k
590 o k
)(40 o mA) = (
).40 o mA = 1,5467,38 o mA
12k + j 5k
1322,62 o
Her iki kaynan ab ularndan geirdikleri akmn ynleri ayn olduu iin bu
iki akm toplanr. Bu akm ab ularnn norton akmdr.
i N = i1 + i2 = 267,38 o mA + 1,5467,38 o mA = 3,5467,38 o mA
bulunan bu akmlar ve norton edeer devresi izilerek deerleri zerine
yazlm ekli, ekil6.15(d) grlmektedir.
138
Topak
Z N = 1322,62o k
o
ri.
co
i N = 3,5467,38 mA
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ekil6.15(d): Norton edeer devresi
139
BLM 7
REZONANS
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
7.1 SER REZONANS

7.2 PARALEL REZONANS
140
Topak
7. REZONANS
ri.
co
Herhangi bir sistemde rezonans olabilmesi iin iki eit enerji depo edebilen
elemann mevcut olmas gerekir. rnein mekanik bir sistemde ktle ile yayn,
bir elektrik devresinde ise L ve C bulunmas lazmdr. Eer bir sistemde bir
tane enerji depo edebilen eleman varsa, bu sistemde rezonans
bahsedemeyiz. rnein, RL seri veya RL paralel devrelerde rezonanstan sz
edilemez.
tla
L ve C li bir elektrik devresinde uygulanan gerilim ile geen akm ayn fazda
ise, bu devre rezonans halindedir denir.
7.1 SER REZONANS
sn
o
1. Frekans Deiiminin RLC Seri Devreye Etkisi
em
de
r
ekil7.1 (a) daki RLC seri devreye uygulanan kaynan gerilimi sabit kald,
frekansnn deitiini kabul edelim. R direnci frekansla deimez, sabit kalr.
Endktif reaktans X L = 2fL , frekansla doru orantl olarak deiir. f=0 iken
X L = 0 , f = olduunda X L = olur. Kapasitif reaktans Xc = 1 / 2 fc ,
frekansla ters orantldr, f = olduunda Xc = 0 ve f = 0, iken X C =
olur.
ekil7.1 (b) de RLC devresindeki R, XL ve XC nin frekansla deiim erileri
gsterilmitir. Devrenin empedans Z = R 2 + ( X L X C ) 2 her frekans iin
hesaplanarak deiim erisi izilmitir.
w
.e
100
100 V
f
IR
Ic
IC
0,1 F
IL
(a) RLC Seri Devresi
.U
wc
IC
0,1 H
IC
IR = U/R
Frekans
fo
IL = U/wL
(b) Frekansla R, XL, ve

Znin deiim erileri
ekil7.1
141
Topak
XL
XC
XL-XC Z = R 2 + X 2
159
660
1245
1515
1590
1760
2575
15900
100
100
100
100
100
100
100
100
100
415
781
952
1000
1105
1618
10000
10 k
2415
1281
1052
1000
905
618
100
-9900
-2000
-500
-100
0
200
1000
--00
x
R
i=E/ZA
tla
-89.4
-87.2
-78.7
-45
0
63.4
84.3
-89.4
0.0101
0.0499
0.1965
0.707
1.000
0.0488
0.995
0.0101
sn
o
Tablo 7.1
9900
2002
509
141
100
223
1005
9900
= art
ri.
co
F Hz
ekil7.1 (a) daki RLC seri devresi eitli frekanslar iin zlerek deerler
tablo 7.1 de gsterilmitir.
em
de
r
ekil7.1 deki devrede endktif reaktans kapasitif reaktansa f0 frekansnda eit

olur. Bu frekansta devrenin empedans Z=R olduunda kaynaktan ekilen
I=U/Z=U/R akm, gerilimle ayn fazdadr. f0a devrenin Rezonans Frekans
denir.
RLC Seri Devresinin Rezonanstaki zellikleri
2 . f 0 .L =
. f0 =
1
2 . f o .C
2 L.C
L=Henri ;
Endktif reaktans, kapasitif reaktansa eittir. XL = XC

Empedans minimumdur ve devrenin direncine eittir. Z=R
Devreden geen akm maksimumdur. I=U/Z=U/R
Devre akm gerilimle ayn fazdadr. =0
Kaynak gerilimi R direncinde den gerilime eittir. UR=U,
Kondansatrn ularndaki gerilim bobinin ularndaki
gerilime eittir. UC=UL XL=XC durumunun salad
fo
rezonans frekansn hesaplayalm.
4 2 . f o .C.L = 1
2
Rezonans frekans forml
C=Farad;
f0 = Rezonans frekans, Hertz
w
.e
a)
b)
c)
d)
e)
142
Topak
ri.
co
f 0= 1 /(2 0,1.0,1.10 6 ) = 1590 Hertz
Rezonans frekans L ve C nin arpmna baldr. L ve C nin arpmlar ayn

olan L ve C si farkl devrenin rezonans frekans ayn olacaktr. ekil7.1 deki
devrenin rezonans frekans,
tla
Bu devrede LC = 0,1.0,1.10 6 = 10 4 dr. L nin deeri 10 kat artrldnda

(L=1H) devrenin yine ayn frekansta (f0=1590 Hz) rezonansa gelebilmesi iin
Cnin 10 kat kk bir deerde olmas (C=0.01 F) gerekir. u halde
LC deeri 10 4 olan saysz RLC devresi hazrlanabilir. Btn bu devreler
1590 Hz de rezonansa gelir.
sn
o
ekil7.1(a) daki devrede L/C oran 106 dr. Rezonansta XL=XC=1000 dur. L
iki kat artrlr ve C nin de yars alnrsa (iki kat kltlrse), LC arpm sabit
kald iin devrenin rezonans frekans deimedii halde rezonanstaki XL=XC
deeri iki kat artarak 2000 olur.
em
de
r
ekil7.1(a) devresinin 1515 Hz deki XL=952 , XC=1052 dur. Devrenin

reaktans X=XL-XC= -100 olduu halde L/C oran 4 kat artrldnda 1515
Hz deki reaktans X= XL-XC = - 200 iki kat artm olur. Dolaysyla, L/C oran
arttka empedans byyeceinden akm azalr. Akm erisi L/C oran arttka
sivrileir. ekil 7.2 de farkl L/C oranl devrelerdeki akmn deiim erisi
grlyor.
L
= 4.10 6
C
AKIM _ I
w
.e
fo
frekans
ekil 7.2 RLC seri devrelerinde L/C oranlar iin akm deiim erileri
2. Direncin Etkisi
Rezonans frekansn veren forml incelendiinde direncin frekans

etkilemedii grlr. R direncinin kk veya byk olmas empedansn
minimum deerini deitirir. Dolaysyla rezonansta devreden geen
143
Topak
maksimum akmn deerini R direnci tayin eder. rnein ekil7.1 (a) daki
devreden rezonansta geen akm Io=100/100=1A dir. R=50 iken ayn
devreden rezonansta geen akm Io=100/50=2A olur.
I0=2
R=50
I0=1
fo
frekans
sn
o
tla
Amper
R=100
ri.
co
ekil 7.3 de frekansla akmn deiim erisi grlyor. R kldke akm

erisi sivrileir. R bydke de akm erisi yaylr, yani sivrilii gider.
ekil 7.3 RLC Seri Devrede direncin akm erisi zerindeki etkisi
3.Rezonans Devresinin Kalite Katsays: (Q)
em
de
r
Seri rezonans devresindeki R direncini azaltmak ve L/C orann artrmak,

devreden geen akmn frekansla bal olarak deiimini veren erinin
sivrilemesine sebep olduunu biliyoruz.
Endktans ve kapasitansa sahip olan AA devresinde reaktif g al verii bu
iki devre elemannda olur. Kaynan verdii g, endktif g ile kapasitif g
arasndaki fark kadar olur. Bu da devrenin edeer reaktansnda sarf edilen
gce eittir.
w
.e
Rezonans halinde endktansn reaktif gc, kondansatrn reaktif gcne

eittir. Bu durumda kaynak devrenin direncinde s eklinde kaybolan hakiki
gc (aktif gc) salar.
Seri RLC devresi rezonansta iken, endktanstaki veya kapasitanstaki reaktif
gcn hakiki gce oranna, rezonans devresinin kalite katsaysna veya Qsu
denir.
Burada kullandmz Q harfini, reaktif g iin ve elektrik yk veya arj iin

kullanlan Q harfleri ile kartrmamak gerekir. Kalite katsaysndan
bahsederken devrenin Q katsays deyimini kullanmak suretiyle teki
Qlerden ayrt edilmi olur.
144
Re aktif g
Hakiki g
Q=
Topak
ri.
co
Genellikle seri rezonans devresinde R direnci bobinin direnci olduundan Q

katsays iin bobinin Qsu ifadesini kullanrz.
Reaktif g =I2 XL ve hakiki g P=R.I2 ifadesini Q formlde yerine koyalm.
I2 .XL
I 2 .R
Q=
X L L
=
R
R
L = 2fL ve rezonans frekans fo =
2 LC
yi Q de yerine koyarsak;
sn
o
1
L/C
R
tla
Q=
Q=
em
de
r
RLC deerleri cinsinden bulunur. Bir rezonans devresinin Q katsays,

devrenin R direncine ve L/C oranna bal bir katsay olduu Q forml
ifadesinden anlalr.
R direncinin ve L/C orannn rezonans erisi zerindeki etkisine gre, Q
katsays bydke rezonans erisinin sivrilecei sonucu karlr.
Dolaysyla, devre baz frekanslar daha iyi seebilir.
rnek 9.1
Endktans 50H ve direnci 5 olan bir bobine 200 pf lik bir kondansatr seri
balanmtr. Bu seri rezonans devresinin Q sn bulunuz.
1. zm Q formlden ,
1 50.10 6
1
Q= .
= .500 = 100
12
5 200.10
5
w
.e
zm 9.1
145
Topak
zm 9.1
X L = 2f 0 L = 2.1,59.106.50.10 6 = 500
tla
Q = X L / R = 500 / 5 = 100
ri.
co
2. zm Devrenin rezonans frekansn bulduktan sonra Q=XL/R forml

kullanarak da bulunabilir.
1
1
fo =
=
= 1.59 MHz
6
2 L.C 2 50.10 .200.10 12
4. Rezonansta Gerilim Ykselii
sn
o
RLC seri rezonans devresinde frekans deitike kondansatrn ularnda

den UC ve UL gerilimleri de deiir. ekil7.1 (a) devresinde frekans
deitike devredeki UR, UL ve UC gerilim dmleri eitli frekanslar iin
hesaplanarak Tablo 7.2 hazrlanmtr.
Tablo 7.2 Frekansla UR, UL, UC gerilimlerinin Deimesi ;
UR=IR volt
0,01
4,99
19,65
70,7
100
44,8
9,95
1,01
UL=I.XL volt
1,01
20,7
153,5
675
1000
495
161
101
UC=I.XC volt
101
120
252
747
1000
406
61,5
1,01
Tablo 7.2
Rezonansta endktansn ve kondansatrn ularndaki gerilimler maksimum

deere (1000 volt) kmakta, rezonansn ileri tarafndaki frekanslarda ise UL
ve UC gerilimlerinin dk olduu tablodan grlmektedir.
Rezonansta endktansn veya kondansatrn ularndaki gerilimin artna
rezonanstaki gerilim ykselii denir.
w
.e
em
de
r
f Hz
159
660
1245
1515
1590
1760
2575
15900
146
X
U
.X L = U . L ;
R
R
I = E/Z = E/R
UC =
X
U
.X C = U . C
R
R
ri.
co
UL =
U C = I .X C ;
U L = I .X L ;
Topak
XL/R=Q yukardaki ifadelerde yerlerine konursa; rezonanstaki gerili ykselii

bulunur.
UL = U.Q
UC = E .Q
tla
U, kaynann rezonans frekansndaki emkidir. Q katsays genellikle birden

byk olduu iin, Kondansatrn ve endktansn ularndaki gerilimden ok
byktr. Q ye gerilim ykseltme katsays da denir.
sn
o
Rezonansta, UL ve UC gerilim dmleri birbirine eit ve zt olduu iin, R

direncinin ularndaki gerili kaynak gerilimine eittir.
em
de
r
Rezonanstaki gerilim ykseliinden radyolarda istifade edilir. Radonun anten

giriindeki akort devresi ekil 7.4 de grlyor. Bu devredeki jeneratrn
sembol anten kuplaj ile meydana gelen sinyali gsterir. Bu devre bir seri
rezonans devresidir. C varyabl (deiken) kondansatrn ayar ederek devre
rezonansa getirildiinde, kondansatrn ularndan alnan gerilim U sinyal
geriliminin Q kat kadar olur. Bylece antenden gelen zayf U Sinyali
kuvvetlendirilmi olur: Byle bir devrenin Q su 100 civarnda olabilir.
R
100
0,1 H
UC
w
.e
ekil 7.4 Rezoanasta gerilim ykselii Radyo anten akort devresi.
5. Seicilik
Seri RLC devresinden geen akmn frekansla deiimi ekil 7.5 de

grlyor. Rezonansta devreden geen akm Io maksimumdur. Bu anda UC
ve UL gerilimlerini de devreye uygulanan gerilimin Q kat kadardr. Frekans,
(fo) rezonans frekansndan daha kk olduka devrenin empedans
147
Topak
byyeceinden devreden geen akm azalmaya,dolaysyla UL ve Uc

gerilimleri de klmeye balar. Devreye uygulanan gerilimin frekans
rezonans frekansndan itibaren arttka, yine empedans byr ve akm
azalmaya balar.
0,707 I0
f0 f2
frekans
tla
f1
ri.
co
I0
sn
o
ekil 7.5 RLC seri devrede frekansla akmn deiim erisi.
em
de
r
f1 ve f2 frekanslarnda devreden geen akm, Io rezonans akmnn (1/ 2 )

veya 0.707 kat kadar olmas bir akord devresi iin yeterli kabul edilir f1 den
kk ve f2 den byk frekansl sinyaller bu akort devre tarafndan yeterli
iddette alnmazlar.
f1 ve f2 frekanslarnda devreden geen akmlarn devrede sebep olduklar
I0
1
2
g kayb P = R.I 2 = R ( ) 2 = R.I 0 vattr. Rezonanstaki g kayb P=R.I02
2
2
olduuna gre f1 ve f2 frekanslarndaki g kayplar rezonanstaki g
kaybnn yarsna eittir. Rezonans erisi zerindeki f1 ve f2 frekanslarnn
verdikleri noktalara yar g noktalar denir.
(f2-f) bize bant geniliini verir. Rezonans frekans f1 ve f2 frekanslarnn
geometrik ortalamasna eittir.
w
.e
fo =
f1 . f 2
f1 frekansnda devreden geen akm I1 =(1/ 2 ) I0 olduuna gre devrenin

empedans rezonanstaki deerinden 2 kadar artm demektir. Rezonansta
Z=R olduundan f1 deki empedans da Z2= 2 R
dir. Empedansn
Z= R 2 + X L X C = 2 R olmas iin
XL-XC=R olmas gerekir.
Frekansn f0 dan f2 ye ykselmesinden dolay XL deki art (R/2) olduu iin bu

iki deer arasndaki fark (XL/XC) =R olur.
148
Topak
Frekans fo dan f1 e dnce XL deki azalma (R/2), XC deki artma (R/2) olduu
iin XC-XL=R olur.
2f 2 L 2f 1 L = R ;
ri.
co
f2 deki XL nin artmas R/2, f1 deki XL nin artmas R/2 olduuna gre XL2-XL1=R
olur.
2L ( f 2 f1 ) = R
( f 2 f 1 ) = R / 2L
tla
Buraya kadar elde edilen ifade bize bant geniliini verir. Elde edilen bant
genilii formlnde eitliin her iki tarafn (f0) a blerek ters evirtelim.
sn
o
2f 0 L
fo
=
f 2 f1
R
Elde edilen bu ifadenin (formln) eitliin sa taraf bize devrenin Q sunu

verir.
Q=
2f 0 L
fo
=
f 2 f1
R
em
de
r
f 2 f1 = f 0 / Q
Devrenin Q su arttka, rezonanstaki gerilim ykselmesi artacandan
devrenin duyarll(sensivitesi) byd gibi bant genilii daralaca iin
devrenin seilii (selekvitesi) de artar.
7.2 PARALEL REZONANS
1. Frekans Deiiminin RLC Paralel Devreye Etkisi
w
.e
ekil7.6 saf R, L ve C elemanlarnn paralel balad bir devreyi gsteriyor.

Uygulanan kaynan emri (U) sabit kald halde frekansnn deitiini kabul
edelim. R direncinden geen akm frekans deiikliinden etkilenmeyecei
iin sabit kalr. Frekans arttka L endktansnn reaktans artaca iin bu
koldan geen akm azalmaya balar. Frekans arttka C kondansatrnn
reaktif direnci azalaca iin bu koldan geen akm artar. ekil 7.7 de
kollardan geen akmlarn frekansa bal olarak deimeleri grlyor.
149
Topak
=
Ic
IR
.U
wc
IC
IC
I
U
IR
IC
IL
IC
ekil 7.7 RLC paralel devrede

kollardan geen akmlarn deiim
erileri
tla
ekil 7.6 RLC paralele devre
Frekans
fo
IL = U/wL
IL
ri.
co
IR = U/R
sn
o
RLC paralel devrede direnten geen IR akm,devreye uygulanan emk ile ayn
fazda; L den geen IL akm U den 90 ileridedir.kaynaktan ekilen akm IR, IL
ve IC kol akmlarnn vektrel toplamlarna eittir. ekil 7.8 (a ) da vektr
diyagram grlyor. Kaynaktan ekilen akm,
IC
em
de
r
Ic
IR
I L -I C
IR=I
IC
IL
(a)
IL
(b)
ekil 7.6 daki RLC paralel devresinde kaynaktan ekilen akm ile U= kaynak
emki ayn fazda olduunda, devre rezonans halindedir. ekil 7.8 (b) de
grlyor. Rezonansta I=IR dir, yani devre akm minimumdur.
ekil 7.7 de IL=IC eitlii fo frekansnda salad iin bu frekansa rezonans
frekans denir. Devrenin rezonans frekansn IL=IC eitliinden hesaplayalm.
w
.e
ekil 7.8 RLC paralel devresinin vektr diyagram
150
Topak
1 / 2f o L = 2f 0 .C
1
2 LC
ri.
co
f0 =
E / 2f 0 L = U .2f 0 .C
Paralel devrede rezonans frekansn veren forml, seri devrenin rezonans

frekansn veren formln aynsdr.
a) Kaynaktan ekilen
maksimumdur.
akm
tla
RLC Paralel Devrenin Rezonanstaki zellikleri

minimum,
devrenin
empedans
sn
o
b) IL=IC olduundan, XL=XC olur.

c) Kaynaktan ekilen akm R direncinin ektii akmdr.
d) Devre akm, kaynak gerilimi ile ayn fazdadr. =0
em
de
r
e) L ve C dene geen akmlar, kondansatrn ve endktansn karlkl

arj ve dearjndan meydana gelir.
f) Kaynaktan ekilen g dirente s eklinde kaybolan gtr
2.Rezonansta Akmn Ykselii :
RLC paralel rezonans devresinde R direnci ok byk seilirse, rezonansta

kaynaktan ekilen akm ok kk olur. I =IR=U/R.L ve C den geen akmlar
XC ve XL reaktif direnler kk seilmek suretiyle artrlabilir. Bunun
sonucunda L ve C dene meydana gelebilen kapal devreden geen akm
(Tank akm) kaynaktan ekilen akmdan ok byk olur.
w
.e
Paralel rezonans devresinde devrenin Q katsays, endktanstaki veya

kapasitansta ki reaktif gcn hakiki gce (dirente s olarak kaybolan gce)
orandr.
Q=
reaktif g E 2 / X L
= 2
aktif g
E /R
Q=
R
XL
Dikkat edilirse paralele rezonans devresinin Q katsays seri rezonans

devresindeki Q nun tersine eit olduu grlr.
151
Topak
U yerine U=IR.R yazarsak,
Paralel rezonans devresindeki IL veya IC akm IL=U/XL dir.

IL=IR.R/XL bulunur.
ri.
co
IR=I, Q =R/XL ifadesini yerlerine yazarsak rezonansta L ve C den geen akm

(tank akm) veren forml bulunur.
IL=I.Q
tla
IL=I.Q forml, rezonansta endktanstan veya kondansatrden geen akmn

ykseliini verir.
3. Pratik Paralel Rezonans Devresi
sn
o
Kaypsz saf bir self bobini yapmak imkanszdr.bobini meydana getiren

letkenlerin direnlerinden dolay s eklinde bir g kayb meydana
gelir.Gerek bir self bobini endktansa seri bal R direnci ile gsterilir.Bir
kondansatrn dielektiriinde s eklinde kaybolan g ok kk olduu iin
ihmal edilebilir.ekil9.9 (a) da pratik (gerek) bir paralel rezonans devresi
grlyor.
em
de
r
Kondansatrden geen Ic akmn gerilimden Ic akmn gerilimden 90 ileride,

bobinden geen IB akm da gerilimden B kadar geride alarak ekil 7.9. (b) de
grlen vektr diyagramn izelim.
IC
IB
IC
I
0
U
IR
w
.e
(a)
IL
Ib
(b)
ekil 7.9 Pratik paralel rezonans devresi ve vektr diagram
Kaynaktan ekilen akm, IB ve IC akmlarnn vektrel toplamna eittir. Ib akm

IR ve IL bileenine ayralm. Bu devrenin rezonansa gelebilmesi iin kaynaktan
ekilen I akm ve U geriliminin ayn fazda olmas (=0) lazmdr. ekil9.9 (b)
152
Topak
Xb
IR = IB. cosb
IL akm
IL = IB .sinb
ri.
co
Zb
IC = IL
IB ve sinb deerlerinin hesaplayp IL = IB .sin
b
ekil 7.10 empedans geni
ifadede yerlerine koyarak IL yi bulalm.
tla
ekil 7.10 da bobinin empedans geni grlyor. Bu genden,

2
sin b = X L / Z B =
yazlr. Bobinden geen akm,

IB =
R2 + X L
R2 + X L
em
de
r
IB = U / ZB
XL
sn
o
ZB = R2 + X L
IB akmnn IL bileeni,
IL =
R2 + X L
XL
R2 + X L
=U.
XL
R + XL
bulunur. Kondansatrden geen akm IC = U/XC dir.
w
.e
U.
XL
(R + XL )
= U / XC
1
ifadeden rezonans frekansn hesaplayalm.
XC
R + XL
XL
2f 0 L
R + ( 2f 0 L )
2
deki vektr diyagram dikkatlice incelirse, bobinden geen IB akmnn IL

bileeninin IC akmna eit olduunda I ile U nin ayn fazda olaca grlr.
1
1 / 2f 0 C
L / C = R 2 + 4 2 f 0 L2 ,
153
f0 =
1
2 LC
CR 2
L
Topak
nolu ifadede R yerine R = 2f 0 L / Q
fo =
1
2 LC
Q2
1 + Q2
a) Rezonans frekansn veren

neticeler kartlabilir.
ri.
co
koyarak f0 hesaplayalm.
ifadesini
formller incelendiinde u
tla
b) Gerek paralel rezonans devresinin rezonans frekans, ideal

paralel devrenin rezonans frekansndan biraz kktr.
sn
o
c) Seri ve ideal rezonans devrelerinin rezonans frekanslar

devrenin direncine bal olmad halde pratik paralel
rezonans devresinde rezonans frekans devrenin direncine
baldr.
em
de
r
d) Eer CR2/L >1 olursa rezonans formldeki kk iindeki ifade

negatif kar. Bu devrenin rezonans frekans yoktur. yle ki
bu devrede hibir frekansa rezonans gelmez.
e) Eer bobinin Q su 10 dan byk ise (Q>10) formln kk ii
1 alnabilir. Byle bir durumda rezonans frekans f0=1/2 LC
olur.
rnek 7.2
ekil 7.11 deki paralel devre hangi frekansta rezonansa gelir.
w
.e
zm 7.2
ekil 7.11 den geen akmlarn vektr diyagramn izelim,ekil 7.12 Bu

devrenin rezonansa gelmesi yani E ile I nn ayn fazda olmas iin IL = IC
olmaldr.
154
Topak
IC
I1
I2
RC= 4
L = 1mh
20 f
RL = 6
RC + X C
, sin 1 =
2
2
ekil 7.12 Vektr Diyagram
RC + X C
den;
em
de
r
I C = E .X C /( RC + X C )I 2 = E / R C + X L ;
I L = E.
RL + X L
RL + L / C
2 LC
w
.e
fo =
f0 =
XL
I2
sn
o
E
2
IL
ekil 7.11 Paralel Devre

I1 =
tla
U
C
ri.
co
I1
1
0
( RL + X L )
sin 2 = X L / RL + X L
ifade sin den;
XC
2
RC + X C
RC L / C
2 10 3 .20.10 6
Devrenin rezonans frekans,
6 2 10 3 /( 20.10 6 )
= 722 Hz
4 2 10 3 /( 20.10 6 )
forml incelenirse u neticeler karlr.

a. RL2 >L/C ve RC2 >L/C ise devrenin rezonans frekans vardr.
b. RL2< L/C ve RC2 <L/C ise kk ii pozitif olacandan devre yine
rezonans gelebilir.
155
Topak
c. RL2<L/C ve RC2 >L/C ise kk ii negatif olacandan devre hibir

frekansta rezonansa gelmez.
ri.
co
d. RL2= RC2 =L/C olduunda devre her frekansta rezonans

halindedir.
RL
sn
o
RC
tla
e. Rezonans frekans devrenin RL ve RC direnleri ile deiir. ekil

7.13 de bir direnle rezonansa getirilen paralel rezonans devresi
grlyor.
w
.e
em
de
r
ekil 7.13 Diren akortlu paralel rezonans devresi
156
G VE G KATSAYISININ DZELTLMES
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
8.1 G GEN
8.2 G KATSAYISI
8.3 G KATSAYISININ DZELTLMES
8.4 G KATSAYISININ KONDANSATRLERLE DZELTLMES
BLM 8
157
Topak
8. G VE G KATSAYISININ DZELTLMES
8.1 G GEN
Iw
I
Im
sn
o
ekil8.1
tla
ri.
co
Alternatif akm devrelerinde, devreye uygulanan ebeke gerilimi ile devre

akm arasndaki asnn, devrede bulunan omik veya reaktif direnlere
bal olarak deitiini biliyoruz.
em
de
r
ekil 8.1 deki vektr diyagramnda, akm gerilimden kadar geridedir. I

akmn dik bileenlere ayralm. Iw bileeni gerilimle ayn fazda ve Im bileeni
de U gerilimine diktir.
I m = I . sin
I w = I . cos
Gerilimle ayn fazda olan Iw akmnn, U gerilimi ile arpm, Watt olarak hakiki
(aktif) gc verir.
P=Iw.U
Iw yerine (I cos ) yazalm.
P=U.I.cos
Alternatif akm devrelerinde hakiki gc veren bu ifadeyi daha nce

bulmutuk. Iw bileenine Wattl akm veya aktif akm denir
Reaktif G Q=U.I.sin
w
.e
Reaktif gcn birimi Volt-Amper-Reaktiftir. Ksaca VAR olarak gsterilir.

1000VAr =1kVAr ve 106 VAr = 1megaVAr (MVAr) Akmn gerilime dik olan Im
bileenine reaktif akm (vatsz akm veya mknatslama akm) denir.
Bir alternatif akm devresine uygulanan U gerilimi ile devre akm Inn
arpmna grnr g veya zahiri g denir. Grnr gcn birimi
VoltAmper(VA) dir. S harfi ile gsterilir.
1000 VA = 1 kVA ve 106 VA = 1 MVA (Mega Volt Amper)
S=U.I
158
Topak
ekil 8.1 deki oab akmlar genini izelim. ekil 8.2 (b) deki akmlar genin
her kenar U ile arptmzda, kenarlar ( U.I.cos ) ve (U.I.sin) ve U.I olan
g geni elde edilir.
ri.
co
ekil8.2 (c)
P=U.I cos
I cos
I.sin
S=U.I
Q=U.I.sin
geri
sn
o
S = P2 + Q2
tla
(a)
(b)
(c)
ekil 8.2 Akm geride olduu duruma gre g geni
G geninde reaktif, aktif ve grnr gler arasnda iliki yazlabilir.
Alternatif akm devrelerinde akm, uygulanan gerilimden geride olduu gibi

ileride de olabilir .
8.2 G KATSAYISI
em
de
r
Bir alternatif akm devresindeki hakiki (aktif) gcn ,grnr gce oranna
devrenin G Katsays denir.
G katsays = P/S = U.I.cos/U.I = Cos
G katsays cos ile gsterilir. as, alternatif akm devresine uygulanan U

gerilimi ile I akm arasndaki adr. asnn sinsne, kr g katsays
veya reaktif g katsays denir.
Sin = Q / S
w
.e
Bir alternatif akm devresinde ,akm gerilimden ileride veya geride olduu gibi
,akm ile gerilim ayn fazda da olabilir.Buna gre g katsaylar cos ileri
cos= 1 ve cos geri olmak zere ekilde ifade edilir.
Alternatif akm kaynaklarn balanan eitli alclarn ektikleri akm ile

ularndaki gerilim arasndaki faz fark , alcnn yapsna gre deiir.
Eer alcnn ektii akm, ularndaki gerilimden ileride ise bu alcya ileri g
katsayl yk denir. Eer alcnn ektii akm, ularndaki akm ile ayn fazda
ise bu alcya g katsays 1 olan yk denir. Bir alcnn ektii akm,
ularndaki gerilimden geri kalrsa, bu alcya geri g katsayl yk denir.
159
Topak
Bir alternatif akm ebekesindeki saf bir selften geen akm, ularndaki
gerilimden 90o geri kalr. = 90 olduuna gre g katsays cos = cos 90 =
0 olur. u halde, saf bir self g katsays sfr geri olan bir yk durumundadr.
ri.
co
Bir alternatif akm ebekesine balanan kondansatrden geen akm,

ularndaki gerilimden 90 ileridedir. Cos90 = 0 olduuna gre, kondansatr
g katsays sfr ileri olan bir yktr.
P = U.I.cos=I2.R = U2/R
Q=U.I.sin =I2.Xe = U2/Xe
S=U.I=I2.Z=U2/Z
cos=P/S =P/E.I = Re/Z
sin= Q/S
rnek 8.1
sn
o
Hakiki G :
Kr G :
Grnr G :
G Katsays :
Reaktif G Katsays :
tla
Bir fazl Alternatif akm devrelerinde kullanlan g formllerini bir arada

yazalm:
em
de
r
120 Voltluk AA kaynandan 2 amper eken tek fazl bir motorun g

katsays 0,85 dir. Motorun ektii hakiki ve grnr gc hesaplaynz.
zm 8.1
P = U.I.cos= 120.2.0,85 = 204 watt

S=U.I = 120.2 =240 VA
rnek 8.2
w
.e
Tek fazl bir alternatrn devresindeki voltmetreden 220 V ampermetreden

20A ve fazmetreden cos = 0,8 deerleri okunmutur.Buna gre alternatrn:
a)
b)
c)
d)
Aktif gcn
Grnr gcn
Kr gcn
Kr g katsaysn hesaplaynz .
zm 8.2
a-) P=U.I. cos= 220.20.0,8 = 3520 watt
160
Topak
P 2 + Q 2 den Q =
d-) sin= Q/S =
2640
4400
S 2 P2
Q=
44002 35202
= 2640 VAr
= 0,6
8.3 G KATSAYISININ DZELTLMES
ri.
co
c-) S =
b-) S=U.I =220.20 = 4400 VA
tla
Endktif (selfli) bir ykn kk olan g katsaysnn daha byk bir deere
ykseltilmesi iin yaplan ilemlerin tmne, g katsaysnn dzeltilmesi
veya kompanzasyon denir.
G katsays dk (0,3-0,5) olan endktif yklere, motorlar, transformatrler,
bobinler, floresan lamba balastlar rnek gsterilebilir.
sn
o
Dk g Katsaysnn Sakncalar :
em
de
r
1. Alternatr ile transformatrlerin gleri ve verimleri der. 240 KVA

lk ve 1200 V luk tek fazl bir alternatr ele alalm. Alternatrn akm I
40000/1200=200A dir. Deiik g katsayl ykler balayarak alternatrden
ekilen aktif gleri hesaplayalm:
a-) G katsays 1 olan omik bir yk balandnda alternatr en byk aktif
gcn verir.
P= U.I. cos= 1200.200.1.10-2 = 240 KW
b-) R-L elemanlarndan meydana gelen ve g katsays 0,80 olan endktif bir
yk balandnda alternatrden ekilen aktif g:
w
.e
P=1200.200.0,80.10-2 = 192 KW olur.

Grlyor ki, dk g katsayl bir yk baland zaman, alternatr normal
akmn(200A) verdii halde normal gcn verememektedir. Dolaysyla,
daha dk gte altndan verimi de der.
2. G katsaysnn dmesi orannda, ebekeyi besleyen alternatr ve
trafonun grnr glerinin bymesi gerekir. rnein, bir atlyedeki
motorlarn toplam gc 80 KW ve g katsays 0,80 olsun. Bu motorlarn
besleyecek olan trafonun grnr gc
S = P/cos= 80 / 0,80 = 100 kVA olmaldr.
Toplam g yine 80 KW, fakat g katsays 0,60ya derse trafonun grnr
gc,
161
Topak
S2 = 80 / 0,60 = 133 KVA olmaldr.
ri.
co
Demek ki, g katsays dnce ayn aktif gc, grnr gc daha yksek
olan bir trafo ile beslemek gerekecektir.
3. Besleme hatlarndaki g kayplar ve gerilim dmleri artar.

rnein ,gc 1 KW ve gerilimi 200 V olan tek fazl bir alternatre g
katsays 0,90 olan bir yk balanrsa ekilen akm:
tla
I1 = P/U.cos =1000/200.0,90=5,55 A olur.
Ayn alternatre g katsays 0,60 olan bir yk balandnda ekilen akm:
sn
o
I2 = 1000/200.0,60 = 8,35 A olur.
em
de
r
Grlyor ki, her iki durumda da gerilim ve harcanan g ayn olmasna

ramen, g katsaysnn klmesi nedeniyle ekilen akm artmaktadr.
Dolaysyla, yk besleyen hattaki (R.I2) s kayb daha byk olacak ve
hattaki gerilim dm artacaktr. Bunu nlemek iin daha byk kesitli iletken
kullanmak gerekecektir. Ayn zamanda , sigorta ve alter akmlar da
ykselecei iin tesisatn maliyeti artar.
Yukarda aklanan sakncalar gidermek iin g katsaysnn ykseltilmesi
gerekir. Uygulamada, g katsaysnn ykseltilmesi iin genellikle
kondansatrler kullanlr. nk, kk ve hafiftirler, dnen paralar
olmadndan bakmlar kolaydr. Fiyatlar ucuzdur, iletme gcnn bymesi
halinde devreye ek kondansatrler kolaylkla balanabilirler.
G Katsaysnn ykseltilmesi ile elde edilen kazanlar zetleyelim:
Alternatrn ve trafonun grnr gleri klr.
Ayn kablolardan (iletim hatlarndan) daha fazla aktif enerji iletilir.
Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
Reaktif g iin denmesi gereken mebla tasarruf edilir.
w
.e
1234-
162
KATSAYISININ
KONDANSATRLERLE
8.4
G
DZELTLMES
Topak
ri.
co
1. Kondansatrn Seri Balanmas:
ekil 8.3 (a) da grlen motorun devresine ekil 8.3(b) deki gibi 308 mF lk bir
kondansatr seri balayalm.
G katsays, cos = 0,70
=45,6
tla
Motorun empedans ZM=U/I = 120/10 = 12
Motorun omik direnci, R = Zm.cosm =12.0,70 =8,4
sn
o
Motorun reaktif direnci , Xm = Zm.sin = 12.sin 4,5 =8,6

Kapasitif reaktans, Xc = 106 /C = 106 /2.60.308 =8,6
R 2 + ( X L X C )2
em
de
r
Seri devrenin toplam (edeer) empedans, Ze =

Ze =
8,42 + (8,6 8,6) 2
= 8,4 . Omik yk, nk Xl = Xcdir
ebekeden ekilen akm, I =U/Z = 120 / 8,4 = 14,3 A

Akm ile gerilim arasndaki a = 0 dr
Devrenin g katsays, Cos = Cos 0 = 1
w
.e
Motorun ularndaki gerilim, Um = Zm .I = 12.14,3 = 172 V

A
I=10 A
120 V
60 Hz
A
I=14,3 A
M
1.Fazl
840 W
120 V
60 Hz
M
1.Fazl
840 W
cos =0,7
cos =0,7
C=308 mikro F
(a)
(b)
ekil 8.3
163
Topak
ri.
co
Gc 840 W ve G katsays 0,70 geri olan bir motorun devresine seri olarak
308mF lk bir kondansatr baladmzda, devrenin g katsaysn 1e
karm oluyoruz. Yalnz, bu arada ebekeden ekilen akm 14,3 ampere ve
motorun ularndaki gerilim de 172 Volta ykselmi olur. Bu da motor iin
tehlikelidir, hi arzu edilmez. u halde, bir kondansatr yke seri balayarak
g katsaysn dzeltmeye almamalyz.
2.Kondansatrn Paralel Balanmas :
tla
G katsaysn dzeltmede, alternatif akm devresine kapasitif reaktif g

vererek, ebekeden ekilen grnr gc azaltrken, ykten geen akmn ve
ularndaki gerilimin sabit kalmasn salamak gereklidir.
sn
o
Paralel devrenin zelliklerinden biri, kollardan birindeki deiiklik, toplam akm

deitirdii halde, teki kollardan geen akmlar etkilememesidir.
Motora uygulanan gerilim ve geen akm sabit tutabilmek iin ekil8.5 te
grld gibi, kondansatr paralel balamak gerekir.
rnek 8.3
em
de
r
840 W, cos= 0,70 geri g katsayl bir motor 120 V 60 Hz Freakansl bir
ebekeye baldr.
a-) Sistemin G katsaysn 1e karmak iin ka F lk kondansatr motor
ularna paralel balamak gerekir.
b-) Ampermetrelerin gsterecekleri deerleri bulunuz.
IC=7,14 A
I=7 A
A
Imot=10 A A
840 W
cos =0,7
C=158 mikro F
M
1.Fazl
P=840 W
(a)
164
Im
(b)
ekil 8.4
S=1200 VA
Qm=860 VAr
Ic
w
.e
120 V
60 Hz
Qc=860 VAr
(c)
Iw
Imot=10 A
Topak
zm8.3
a-) Motorun ektii grnr g,
ri.
co
Qm = S.sin = 1200 1 0,70 2 = 860 VAr

G katsaysnn 1 olmas iin ebekeden reaktif g ekilmemelidir. Motora
lazm olan 860 VAr lk gc kondansatrn salamas gerekir.
Qc = Qm = 860 VAr olur.
860 = 1202 / Xc , Xc = 1202/860 = 16,7
Kondansatrn kapasitesi :
sn
o
Qc = Ic2 . Xc = Uc2/Xc
tla
Kondansatrn reaktif gc,
Xc = 106 / C den C= 106/Xc = 106 / 2 .60.16,7 = 158 F olarak bulunur.

b-) ekil 8.4(c) deki vektr diyagramndan.
em
de
r
Imot = P/U.cos = 840 / 120 .0,70 = 10 A

Cosm = 0,70 , m = 45,6
Motorun ektii reaktif akm,
Im = I.sinm = 10 . sin 45,6 = 7,14 A.
Kondansatrn akm , motorun reaktif akmna eit olmaldr
ebekeden ekilen akm, motor akmnn Iw bileeni olan Wattl akma eit
olmaldr. nk cos =1 dir.
Ic, Im ve Iw akmlarnn vektrel toplam da ebekeden ekilen akm verir.
___________
I= Iw2+(Im-Ic)2= Iw.
I = Iw=Imot.cos
w
.e
Xc = 16,7 olduuna gre, Ic = U/Xc = 120 /16,7 = 7,14 A
165
Topak
Sonu
ri.
co
158 Flk kondansatr, motorun ektii 860 VAR reaktif gc salad iin
ebekeden yalnz 840 Wattlk aktif g ekilir.Dolaysyla sistemin g
katsays 1e ykselmi olur.
Ekonomik sebeplerden dolay g katsaysnn 1e deil 0,90a ykseltilmesi

istenir.
Bunu bir rnekle aklayalm .
tla
rnek 8.4
sn
o
6KV ve 50 Hzlik ebekeden beslenen bir fabrikadaki motorlarn toplam gc

2000KW ve g katsays 0,60 Geridir. Fabrikann g katsaysn (a)0,90 ve
(b) 1e ykseltmek iin ebeke giriine balanmas gereken kondansatrn
kapasitesini hesaplaynz.
Ic=Im2
I1
200 kW
cos =0,6
M mot
1.Fazl
Ic
1 I1
em
de
r
6 kV
50 Hz
Im
(a) Motora kondansatrn paralel balanmas
Imot
Iw
Im1
Im2
(b) Vektr Diyagram
ekil 8.5
Problemi zmeden nce, kondansatrn kapasitesini veren genel forml

ekil 8.5(b) deki akmlar vektr diyagramna gre karalm.
w
.e
tg = Im / Iw,
tg1 = Im1 / Iw,

Im2 = Im Im1
Im = Iw . tg
Im1 = Iw . tg1
Im2 = Iw. tg Iw. tg1 veya Im2= Ic
Ic = Im2 = Iw (tg tg1)

Ayn zamanda , Ic = w .U.C / 106 ve Iw = Pmot/Udur
166
Topak
Pmot.10 6
.(tg tg1)
w.U 2
ri.
co
C=
w .U.C / 106 = (Pmot / U ).(tg tg1)
cos = 0,6 ; = 58 10 ; tg = 1,335
tla
Pmot = Motorun gc, (dk Cos li yk)W, = Asal hz, raydan/saniye,

U=ebeke gerilimi (Volt), tg = (motorlarn) g katsays asnn tanjant,
tg1=kompanzasyondan sonraki g katsay asnn tanjant, C=Paralel
balanacak kondansatrn kapasitesi F.
sn
o
cos1 = 0,9 ; 1 = 25 50 ; tg1 = 0,484

cos1 = 1 ; 1 = 0 ; tg1 = tg0 = 0
em
de
r
= 2f = 2 . 3,14 . 50 = 314 rad/saniye

P.10 6
.(tg - tg1)
C=
w.U 2
C=
2000000.10 6
. (1,335 0,448) = 150 F
314.6000 2
C=
2000000.10000000
. (1,335 0) =177F
314.6000.6000
Sonu
G katsaysn 1 yapmak ile 0,9 yapmak arasnda elektriki bir fark yoktur.
Fakat kondansatrler arasnda 27Flk bir kapasite fark vardr.
Kondansatrlerin fiyatlar kapasitelerine gre tespit edildiinden, cosnin
0,9a ykseltilmesi daha ekonomik olur.
w
.e
b-)
167
FAZLI DEVRELER
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
9.1 VEKTRLERN FT HARFLERLE GSTERLMES

9.2 K FAZLI AKIM
9.3 FAZLI SSTEM
9.4 G LMEK
9.5 FAZLI SSTEMDE G KATSAYISININ DZELTLMES
9.6 KARIIK RNEK PROBLEMLER
BLM 9
168
Topak
9. OK FAZLI AKIMLAR
ri.
co
Alternatif akm reten jeneratrlere Alternatr denir. Eer bir alternatr yalnz
bir sins dalgas eklinde emk retirse, 1 fazl alternatr denir. imdiye kadar
incelediimiz elektrik devrelerindeki kaynaklar hep 1 fazl kaynaklard. Eer bir
alternatr 90 derece faz farkl iki sinsoidal emk retiyorsa buna iki fazl
alternatr denir. Eer bir alternatr aralarnda 120er derece faz fark bulunan
sinsoidal emk retiyorsa, byle bir kaynaa da fazl alternatr denir.
VEKTRLERN FT HARFLERLE GSTERLMES
em
de
r
9.1
sn
o
tla
Enerjinin iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistemin bir fazl sistem

stnlkleri :
a-) Ayn boyuttaki iki veya fazl alternatr bir fazldan daha fazla g
verir.
b-) ok fazl alternatrde kilowattsaat bana enerjinin maliyeti bir
fazldan daha dktr.
c-) ok fazl enerji iletim hatlar bir fazl hatlardan daha ucuzdur.
rnein fazl enerji iletim hattnn bakr arl edeer 1 fazl hattn
kadardr.
Birden fazla gerilim ve akm kayna veya 2 ve 3 fazl gerilim kaynaklarn

ihtiva eden akm ve gerilim vektrleri iin sistemli bir gsterme ekli kabul
edilirse problemlerin zmnde hata yapma ihtimali azalr.
w
.e
ekil 9.1 (a) daki E vektrn ele alalm. Bu vektrn balangc O ve u

ksmda Adr vektrn yn Odan Aya dorudur. Bu vektr ift harfle (EOA)
eklinde gsterebiliriz. (OA) harfleri bize vektrn ynn de gstermi olur. E
vektrnn tersi olan (180 derece faz farkl) E vektr ift harflerle (EAO)
eklinde gsterilir. Bir vektrn alt yanndaki harflerinin yeri deiirse vektr
180derece dndrlm olur.
EAO = -EOA
169
Topak
IAo
IBo
ri.
co
IoF
O
IoD
-E
A
EOA
IoC
tla
EAO
(a)
(b)
sn
o
ekil 9.1. Vektrlerin ift harfle gsterilii
em
de
r
ekil 9.1 (b)deki O dm noktasna gelen ve giden akmlarn ynleri

iaretlenmi ve vektryel olarak gsterilmilerdir. Dm noktasna gelen
akmlarn vektryel toplam, ayrlan akmlarn vektryel toplamna eittir.
IAO + IBO = IOC + IOD + IOF
Eitliin bir tarafn dier tarafa tayalm,

IOA+ IOB+ IOC+ IOD+ IOF = 0
Dikkat edilirse, akm vektrleri eitliin bir tarafna veya teki tarafna
aktarldnda balang veya son harflerin yer deitirdii grlr.
w
.e
ekil 9.2deki seri RLC devresinde AD ularndaki gerilim, her elemann

ularndaki gerilimlerin vektryel toplamna eittir.
UAD= UAB + UBC + UCD
170
Topak
A
UAB
UAD
UBC
UCD
ri.
co
Dikkat edilirse bileke vektrn ilk harfi birinci

vektrn ilk harfi, bileke vektrn ikinci harfide
nc vektrn ikinci harfi olduu grlr. Toplanan
vektrlerden birinci (UAB) vektrnn ikinci harfi (B),
ikinci (UBC) vektrn birinci harfi (B) ve ikinci harf C,
nc UC vektrnn ilk harfi de Cdir
sn
o
9.2 K FAZLI AKIM
tla
ekil 9.2 Seri RLC devre
em
de
r
NS kutuplar arasnda dndrlen bir bobinde sinsoidal bir emk indklenir.

ekil 9.3te grld gibi statora bir bobin yerletirilir ve ortadaki NS kutbu
dndrlrse , kutuplarn manyetik aks tarafndan kesilen bobinde sinsoidal
bir emk indklenir. Pratikte kullanlan alternatif akm jeneratrlerinin byk
gl ve yksek gerilimli olanlar hep bu tipte yaplrla yani bobinler sabit
tutularak kutuplar dndrlr.
Bobin
w
.e
ekil 9.4 (a) da grld gibi NS kutuplar

arasn birbirine dik iki bobin yerletirilir,
bobinlerin ular mildeki 4 bilezie
balanrsa, kutuplar dndrldnde A
bobininde ve B bobininde indklenen
sinsoidal emklar arasnda da 90ar
derece faz fark olur.
ekil 9.3
ekil 9.4 (b) de grld gibi , A ve B bobinleri birbirine dik olarak statora
yerletirilir, ortadaki NS kutuplar dndrlrse, A ve B Bobinlerinin ularndan
90 derece faz farkl sinsoidal iki emk alnr.
171
Topak
Bobin
ri.
co
(a)
(b)
tla
ekil 9.4 ki fazl alternatif emknn elde edilmesi.
EA
EB
em
de
r
ea
eb
sn
o
A ve B bobinlerinde indklenen emklarn deiim erisi ekil 9.5te grlyor.

Bobinlerin sarm saylar birbirine eit olursa, emklarn da genlikleri dolaysyla
etkin deerleri birbirinin ayn olur. ekil 9.5te A bobininin emks Bden 90
derece ilerdedir.
90o
180o
360o
ekil 9.5 Sinsoidal A ve B emklar
w
.e
ekil 9.4deki jeneratrlere iki fazl alternatrler ve elde edilen emklere de iki
fazl alternatif akm denir. Emk larn herhangi bir andaki deerleri
ea = Em . Sinwt
eb = Em . Sin (wt 90)
ki fazl jeneratrdeki A ve B bobinlerinde indklenen emklarn etkin

deerlerinin 120 Volt ve bobinlerin ularna balanan omik direnlerin 12er
ohm olduunu kabul edelim. ekil 9.6 (a) da grld gibi fazlardan 10
amper akm ekilir.
172
Topak
12
10 A
b
IA=10A
EaA
EbB=120/-90o
a
b
EbB
(b)
tla
(a)
RB
12
IB
ri.
co
10 A
RA
12
EoA
12
EaA=120/0o
ekil 9.6 ki fazl sistem
EoA=120/0o
em
de
r
EAo=120/-180o
sn
o
Her iki fazn yan yana olan dn iletkenleri yerine A B ular birletirilerek tek
bir hat ekilirse, ekil 9.6 (b) elde edilir. EaA gerilimi ile IaA akm, EbB gerilimi
ile IbB akm ayn fazdadr. nk, omik direnle Cos = 1 olan ykler baldr
u halde, IaA akm ile IbB akm arasndaki faz fark 90 derecedir. Mterek
olan dn iletkenine (Ntr hatt) denir. Ntr hattndan geen akm, 90derece
faz farkl IaA ve IbB akmlarnn vektryel toplamlarna eittir. ki d hat
arasndaki potansiyel fark da vektryel ilemle bulunabilir.
o
IoA=10/0o
EoA
AB
EoB=120/-90o
AB
90o
IoB
In= 2 .I
EoB
w
.e
(a)
(b)
ekil 9.7 ki fazl sistemde gerilim ve akm vektr diyagramlar.
ki fazl sistemde iki d hatlar arasndaki gerilim ekil 9.7 (a) daki vektr
diyagramndan bulunur.
EoA = EoB = Ef olduundan, EAB = EAO + EOB,
EAB =
EAB =
.Ef
. 120 = 170 Volt .
ekil 9.7 (b)deki vektr diyagramndan ntrden geen akm hesaplayalm.

173
.I
In =
I A2 + I B 2
102 + 102
.10 = 14,14 A.
In =
Topak
ri.
co
u halde iki fazl bir sistemde iki d hat arasndaki potansiyel fark faz
emklarnn 2 katna, ntr akm da faz akmnn 2 katna eittir.
ki fazl sistemde g bir faz gcnn iki katna eittir.
P = 2 . E . I . cos
I = Faz akm,
cos = ykn g katsays
tla
E = faz gerilimi,
9.3 FAZLI SSTEM
sn
o
1. FAZLI EMKN ELDE EDL
em
de
r
NS kutuplar arasna ekil 9.8 (a) da grld gibi tane bobin 120er
derece faz farkl olarak yerletirilerek dndrlrse, aralarnda 120 er derece
faz fark olan tane sinsoidal emk elde edilir. Her bobinin ular mildeki alt
bilezie balanrsa, bileziklere srtnen fralarla bobinlerde indklenen emk
lar darya alnarak ykler balanabilir. ekil 9.8 (b) de A, B ve C bobinlerinde
indklenen 120er derece faz farkl emklarn deiim erileri grlyor.
EA
EB
EC
60o
90o
120o
180o
270o
360o
w
.e
S
(a)
(b)
ekil 9.8 fazl emkin elde edilii ve emklerin deiim erisi
A, B ve C bobinlerinin sarm saylar bir birine eit olursa indklenen emk

lerin maksimum deerleri, dolaysyla etkin deerleri de bir birine eit olur. Bu
120 er derece faz farkl ve maksimum deeri ayn olan eri aadaki
gibi ifade edilir.
174
Topak
e A = Em . Sin t
e B = Em . Sin (t 120o)
e C = Em . Sin (t 240o)
ri.
co
ekil 9.8 incelendiinde, A bobininde indklenen emk (+Em) deerini aldktan

120 sonra B bobininde indklenen emk (+Em) deerini alr. B den 120
sonra C bobininde indklenen emk (+Em) deerine ular. C bobinindeki emk
A bobinindeki emk dan 240 geri veya 120 ileridedir. C bobinindeki emk A
bobinindeki emk dan 240 geri vaya 120 ileridedir.
tla
2. Yldz (Y) Bal sistem
sn
o
ekil 9.9 (a) da A , B ve C bobinlerinin durumu indklenen emklerin vektr yel

gsterilileri izilmitir. Bobinlerin son ular (a,b ve c) birletirilirse, ekil 12.9
(b)de Y bal sistem ve vektr diyagram elde edilir.
em
de
r
ekil 9.9 (b)de grld gibi, 120 derece faz farkl bobinin son
ular birletirilerek elde edilen noktaya (o) denir ve A, B ve C ularndan ve
odan birer hat karrsak, ABC faz hatlarn ve sfr hattn ilave eden bir
sistem elde ederiz. Buna yldz sistem denir. Faz hatlar ile ntr arasndaki
gerilimler birbirine eit ve 120er derece faz farkldrlar. Herhangi bir faz hatt
ile ntr arasndaki gerilime <<Faz Gerilimi>> denir.
C
EcC
EcC
EaA
EaA
EbB
EoC
0
0
120o
EoA
EbB
w
.e
(a)
EoB
(b)
ekil 9.9 fazl emklarn yldz balanmas ve vektr diyagram

a. Fazlar Aras Gerilim (Hat Gerilimi) :
A,B ve C fazlar arasndaki gerilimlerin vektr diyagramlarn izmeye ve
fazlar aras gerilimin mutlak deerini faz gerilimi ile ifade etmeye alalm.
175
Topak
ekil 9.9 (b)deki devrede AB faz hatlar arasndaki EAB gerilimi, EOA ve EOB
faz gerilimlerinin vektrel toplamna eittir.
EAB = EAO + EOB
ri.
co
ekil 9.10da EAB vektr EAO = -EOA vektr ile EOB vektrnn bilekesi
alnarak izilmitir. BC faz hatlar arasndaki EBC gerilimi EBC = EBO + EOC dir.
CA faz hatlar arasndaki gerilim de
E
oC
Bo
EAo=-EoA
120o
oA
sn
o
tla
BC
60o
30o
120o
30o
oB
ECo=-EoC
CA
em
de
r
AB
ekil 9.10 Yldz sistemde faz ve fazlar aras emklar vektr diyagram
ECA = ECO + EOA vektrel toplamna eittir. ekil 9.10da EBC ve ECA fazlar
aras gerilimlerin izilileri grlyor. Vektr diyagram incelendiinde EAB,
EBC ve ECA fazlar aras gerilimlerinin de (hat gerilimlerinin) arasnda 120er
derecelik faz fark olduu grlyor.
EAB vektrnn genlii (mutlak deeri) vektr diyagramndan hesaplanabilir.
3
/2 =
. (EOB)
Faz gerilimleri birbirine eit olduu iin fazlar aras gerilimlerde birbirine
eittir. EAB = EBC = ECA = E. Fazlar aras gerilim faz geriliminin 3 katna
eittir.
E=
.Ef
w
.e
EAB = 2(EOB)cos30o = 2.(EOB)
176
Topak
b. Yanl yldz balama
sn
o
tla
ri.
co
fazl emknn indklendii A,B ve C faz bobinlerini yldz balarken son

ularn (a,b,c) bir kpr ile birletirmemiz gereklidir. Yldz kprsn
yaparken fazlardan her hangi birinin ularn kartrmamz neticesinde son
ucu diye balang ucunu dier fazlarn son ular ile birletirebiliriz. ekil
9.11 (a)da grld gibi nc fazn ularn kartrarak balang ucu
Cyi dier birinci ve ikinci fazlarn son ular ile birletirelim.Birinci faz emky X
ekseni zerinde EOA vektr ile, ikinci faz emks birinci faz vektrnde 120
derece geride EOB vektr ile gsterilir.nc fazn emks birinciden 120
derece ileride veya ikinci fazdan 120 derece geridedir. nc fazn ularn
ters balamakla bu fazn emks 180 derece dndrlm olur.
ekil9.9(b)deki nc faz emksn gsteren EOC vektr 180 derece
dndrlnce ekil9.11(b)deki vektr diyagramndaki gibi ECc vektr ile
gsterilir. ekil 9.9(b) ve ekil 9.11(b) vektr diyagramlar karlatrldnda,
tek fark EOC vektrnn ters olarak izilmesidir.
fazl bir alternatr yldz balandktan sonra fazlar aras emklerini bir
voltmetre ile lerek yldz balanmann doru veya yanl olduu hemen
bulunabilir
em
de
r
Doru yldz balamada fazlar aras emkda faz emklarnn 3 katna eittir.
ekil 9.11 (b)deki vektr diyagramnda grld gibi yanl yldz
balamada fazlar aras emklardan biri faz emksnn 3 katna eit olduu
halde dier fazlar ars emklar faz emklarna eittir.
EAB =
.Ef
EAC = Ef
EBC = Ef
w
.e
u halde fazlar ars emklar faz emksnn 3 katna eit ise alternatr
(alternatif akm jeneratr) doru yldz baldr. Fazlar aras emklardan ikisi
faz emksna eit ise alternatr yanl yldz baldr.
C
EoA
o
120
30o
A
0
EcC
EoB
(a)
(b)
ekil 9.11 yanl yldz bal sistem
177
Topak
c. Yldz Sistemde Akmlar
ri.
co
A,B ve C faz emklarn ekil 9.12 (a)da grld gibi eit omik diren
balayalm. Fazlarn dn iletkenleri yerine direnlerin ucunu ve fazlarn
a,b ve c sonularn birletirerek tek bir iletken ekelim. Bu iletkene Ntr hatt
denir. ekil 9.12(b)deki yldz sistem elde edilir. Burada kaynak ve yk yldz
balanm, 0 noktalar da bir hatla birletirilmitir.
tla
R1 = R2 = R3 olduundan her fazdan ekilen IOA, IOB ve IOC akmlar birbirine

eittir.Yk omik olduu iin her faz akm kendi faznn emksyla ayn
fazdadr. Faz emklar 120er derece farkl olduklarna gre, faz akmlar
arasnda da 120er derece faz fark vardr. ekil 9.13de faz emklarnn ve
faz akmlarnn vektr diyagram grlyor.
sn
o
ekil12.12 (b)de grld gibi yldz sistemde faz akm hat akmna
eittir.Faz akmlar bir birine eit olduu iin hat akmlar da bir birine eittir.
em
de
r
| IOA | = | IOB | =| IOC | = If

| IAA| = | IBB| = | ICC| = I
Ihat = Ifaz
IC C
I O O
E cC
E aA
E bB
IA A
R3
A
R1
0'
R2
IB B
w
.e
(b)
ekil 9.12 Yldz Sistem ve yldz dengeli ykn balan.

eit direnli ykn yldz balanmas ile meydana gelen fazl yke <<
fazl dengeli yk>> denir. Yldz sistemde hat akmlar faz akmlarna
eittir.
Kaynan sfr noktas (0) ile ykn sfr noktas (0) n birletiren iletkene
Ntr Hatt demitik. Bu hattan geen Ioo ntr akmn (0) veya (0) dm
noktalarna Kiriofun akm kanununu uygulayarak bulabiliriz.
178
Topak
IOA + IOB + IOC = IOO

IAO + IBO + ICO = IOO
Bir birine eit 120o faz farkl akm vektrnn bilekesi sfrdr.
ri.
co
u halde dengeli ykl yldz sistemde ntrden geen akm sfrdr.

EoC
IoC
120o
120o
EoA
IoA
tla
120o 0
Io C
Io A
120o
IoB
sn
o
I r = -I o C
EoB
Io B
a) Faz EMKlar ve faz akmlar vektr diyagram b) Akmlarn vektrel toplam
em
de
r
ekil 9.13
fazl Y bal bir kaynaa, faz empedanslar bir birine eit fazl yldz bir
yk balayalm, ekil 9.14 (a).
ICC=IC
In=IOO
EcC
EaA
IAA=IA
E oC
ZC
ZA
0'
E oA
ZB
w
.e
EbB
IBB=IB
a) Empedansl dengeli yk
E oB
b) Vektr diyagram
ekil 9.14
Her fazdan ykn ektii faz akmlar faz emklerinden empedansn as

kadar geri kalr. ekil 9.14 (b) de faz emklerinin ve faz akmlarnn vektr
diyagram grlyor. IA, ZA empedansndan geen akm; IB, ZB den geen
akm ve IC de ZC den geen akmdr. Ntrden geen akm 120o farkl IA, IB ve
IC akmlarnn vektr yel toplamna eittir.
179
EOA
ZA
IB =
EOB
ZB
IC =
EOC
ZC
IA =
Topak
ri.
co
In = IA + IB + IC
rnek 9.1
ekil 9.14 (a) da ki devrede ykn empedanslar ZA = ZB = ZC = 3030 dir.

fazl Y bal alternatrn faz emklar EOA = 120V0 , EOB = 120V 120 ,
tla
EOC = 120V120 dir.

a) Hat akmlarn, b) Ntrden geen akmn hesaplaynz. c) Faz
emklerini ve hat akmlarn gsteren vektr diyagramn iziniz.
E OA 1200
=
= 4 30 A
Z A 3030
IB =
IC =
b)
EOB 120 120

=
= 4 A 150
ZB
30 30
em
de
r
a) I A =
sn
o
zm 9.1
EOC 120 120 o

=
= 4 A90 o
ZC
30 30 o
ln = I A + I B + I C = 4 30 + 4 150 o + 4 90
ln = ( 3 ,46 j 2 ) + ( 3,46 j 2 ) + ( 0 + j 4 ) = 0 + j0
ln = 0 A
3. gen ( ) Bal Sistem
ekil 9.15 (a) daki fazl alternatrn faz bobinlerinin ular ekil 9.15 (b)
deki gibi balandnda gen ( ) balant elde edilir. gen bal bir
alternatrn emk lerinin vektr diyagram ekil 9.15 (c) de grlyor
w
.e
c) Vektr diyagram, ekil 9.14 deki diyagram benzeridir. Yalnz, = 30o

alnacaktr.
180
Topak
EaA
EcC
ECB EAC
B
EbB
c
a
EbB
EBA
120o
EaA A
120o
b) gen balant
c)Vektr diyagram
tla
a)
ri.
co
120o
b C
EcC
ekil 9.15 gen bal sistem
sn
o
fazl alternatr gen balandktan sonra A, B ve C faz hatlar arasndaki

emk lerin faz emk lerine eit olduu diyagramndan grlyor.
u halde, gen bal bir jeneratrde
eittir.
E = Efaz
fazlar aras emk ler faz emklerine
bB
EbB
EcC
c
(a) Doru gen balant
EaA
EaA
E cC
w
.e
em
de
r
fazl bir jeneratrn gen balanmasnda herhangi bir yanll nlemek

iin, fazlar arasndaki balantdan ikisi yaplr. nc balant yaplmadan
nce ekil 9.16 (a) da grld gibi ak iki uca bir volt metre balayarak
ular arasndaki gerilim llr. Ular arasndaki gerilim sfr ise balant
dorudur. Ak olan bu iki u bir birine balanarak gen balant tamamlanr.
Eer volt metreden bir faz geriliminin iki kat okunursa balant ekil 9.16 (b)
deki gibi yanltr. Bu iki u balanrsa alternatrn sarglar arasnda ar bir
akm dolar.
181
EaA
Topak
EaA
2Ef
EbB
ri.
co
EbB
EcC
EcC
tla
(b) Yanl gen balant
sn
o
ekil 9.16 gen sistem

a.gen Sistemde Akmlar
em
de
r
fazl bir jeneratrn A,B ve C fazlarnn ularna deerleri bir birine eit
tane omik diren balayalm ekil 12. 17 (a) da grlen fazl devre elde
edilir. R1=R2=R3 faz emk leride bir birinin eit olduu iin her fazdan ayn
deerde akmlar ekilir. A fazndan ekilen IaA akm faz emk i EaA ile ayn
fazdadr. IbB faz akm faz emki EbB ile, IcC nc faz akm da EcC faz emki
ile ayn fazdadr.
ekil 9.17 (a) daki devrede yan yana ekilen ift iletkenleri birletirerek tek hat
ektiimizde ekil 9.17 (b) deki devre elde edilir. Burada jeneratr gen R1 R2
ve R3 yk direnleri de gen balanm olur. bal alternatrden kan
hat (A, B ve C hatlar ) bal R1 R2 ve R3 direnlerine baldr.
EaA
a
C
E cC
IaA
IcC I
aA
IaA
IaA
E bB
R1
A
b'
IbB
IcC
w
.e
IcC
182
R2
I3
I1
a'
C
I2
c'
R3
Topak
IC C
E BC
I aA
I cC I
aA
R2
E AB
IB B
I3
I1
ekil 9.17 gen sistem
I2
R3
R1
I A A
ri.
co
E CA
tla
ekil 9.17 (b) deki () gen sistemde AA iletkeninden IAA akm, (a)
devresindeki iki iletkenden geen akmlarn vektr yel farkna eit olduu
grlr.
IAA + IbB = IaA
sn
o
IAA = IaA-IbB
IAA
akmn ekil 9.17 (b) devresindeki A dm noktasna kirofun akm
kanununu uygulayarak da bulabiliriz.
IAA = IaA IbB
em
de
r
BB hattndan geen IBB akm ile CC hattndan geen IcC akm da ayn
ekilde bulunabilir.
B noktasna uygulanan Kirof kanunundan,
IBB = IbB IcC
C noktasna uygulanan kirof kanunundan,
ICC = IcC IaA

Alternatr yke balayan hattan geen IBB IAA ve ICC akmlarna ksaca
HAT AKIMI denir. Alternatrn faz sarglarndan geen akmlara da FAZ
AKIMI denir. ekil 9.17 (a) dan (b) ye geildiinde faz emkleri ile fazlar aras
emkler arasnda u ilikiler yazlabilir ;
w
.e
EaA = ECA,
EbB = EAB,
EcC = EBC
Faz emkleri ile ayn fazda olan faz akmlarnn vektr diyagramn izdikten
sonra, vektryel ilemlerini yaparak, hat akmlarnn da vektr diyagramn
ekil 9.17 (c) de grld gibi izebiliriz.
Faz akmlar bir birine eit ve 120 er derece faz farkl olduu gibi, hat akmlar
da bir birine eit ve 120 er derece faz farkldrlar. IAA hat akmn vektr
diyagramndaki ikiz kenar genden hesaplayalm;
183
Topak
-IbB
-IAA
12
0o
30 o
IcC
E aA=E CA
30 o
12
0o
-IaA
-IaA
IbB
ri.
co
ICC
E cC =E BC
tla
-IcC
E bB=E AB
-IBB
sn
o
ekil 9.17 ( c ) gen sistemde hat ve faz akmlar vektr diyagram

I AA' = 2 IaA Cos30o = 2 IaA
I AA' =
3 . I aA
( faz akm )
em
de
r
I aA ' = I bB = I cC = I f
3
2
I AA' = I BB ' = I CC ' = I
( hat akm ) olduundan genel olarak,
I = 3.I f olur.
gen sistemde, fazl alternatrn fazlar dengeli ykl ise alternatrden

ekilen hat akm, faz akmnn 3 katna eittir. fazl alternatr iin
sylediimizi fazl yk iinde syleyebiliriz. fazl dengeli bir ykn faz
akm, jeneratrden ektii hat akmnn 1 / 3 ne eittir.
Hat akmlarn veren yukardaki formlleri alt alta yazarak topladmzda sfr
bulunur.
IAA + IBB + ICC = 0
w
.e
u halde, gen sistemde hat akmnn vektr yel toplam sfrdr.

ekil 9.17 (c) deki vektr diyagramnda , bir birine eit ve 120 er derece faz
farkl hat akm vektrleri grlyor.
gen bal fazl bir alternatre empedanslar bir birine eit gen bir yk
ekil 9.18 (a) da ki gibi balayalm Faz empedanslarnn alar ise,
184
Topak
IBC I
AB
EAB
IB
Z2
ICA
Z1
Z2
EBC
IA
ri.
co
IC
ECA
C
alternatrn her fazndan geen akm, faz geriliminden kadar geri kalr.
Alternatrn faz ve fazlar aras gerilimlerini, faz ve hat akmlarn gsteren
vektr diyagram ekil 9.18 (b) de grlyor.
tla
ekil 9.18 (a) Empedansl dengeli gen ykn gen bal alternatrden
beslenii
sn
o
E BC
Icc
IBC
em
de
r
-IAB
-ICA
-IAA
E CA
ICA
IAB
-IBC
E AB
-IBB
w
.e
ekil 9.18 ( b) gen sistemde emkler ve faz ile hat akmlar vektr diyagram
4. Fazl Sistemde G
a. Dengeli ykl Yldz Sistemde G
Bir fazl A.A da g P = U.I . cos vattr. fazl Y bal dengeli bir ykte
harcanan g, bir fazn gcnn 3 katna eittir.
Py = 3 Uf . If . Cos
185
Topak
Py =
). I.Cos
ri.
co
Py = 3 (U /
fazl yke sarf edilen gc, hat akm ve fazlar aras gerilimle ifade
edebilmek iin Uf = U / 3 ; If = I deerlerini eitlikteki yerlerine yazalm;
. U .I . Cos
b. Dengeli Ykl gen Sistemde G
tla
Py = Dengeli ykl Y sisteminde g, vat (W)

U = Fazlar aras gerilim, volt (V)
I = Hat akm, amper.
sn
o
Dengeli ykl gen bal bir alternatrden ekilen g veya gen bal
dengeli bir ykte sarf edilen g, bir fazda sarf edilen gcn 3 katna eittir.
P = 3Uf . If . Cos
Uf yi fazlar aras gerilim, If yi de hat akm cinsinden ifade ederek
formlde yerine yazalm;
P = 3 . U . I .Cos
em
de
r
Y ve bal dengeli yklerin ektikleri toplam gleri veren formllerle

karlatrlrsa ayn olduklar grlr. u halde, dengeli yl Y ve
sisteminde g;
(P = 3 . U . I . Cos) forml ile hesaplanr.
5.Faz Sras
w
.e
fazl bir sistemde Y bal bir alternatrn rettii 120 er derece Faz farkl
A, B ve C (R,S,T) faz emklerinin srasn bilmek dengeli ve dengesiz fazl
yklerin faz ve hat akmlarnn hesab ve vektr diyagramnn izimi iin
gereklidir.
ekil 9.19 (a) da fazl Y bal bir alternatrden A,B,C ve O (R,S,T ve O)

hatlarnn k grlyor. ekil 9.19 (b) deki vektr diyagram faz emkleri
arasndaki ilikiyi gsteriyor. A faznn EOA faz emki, B faz EOB emkinden
120 ileride veya EOB, EOA den 120 geridedir. B faznn EOB emki C faznn
EOC emkinden 120 ileridedir. Bu sistemde faz sras A B C dir.
EOC = E120 , EOB = E0 , EOA = E 120
186
Topak
ri.
co
EOC = E120 , EOB = E0 , EOA = E 120
ekil 9.20 (a) da grld gibi alternatrn A ve C fazlarnn ularn

deitirirsek, (b) deki vektr diyagramnda grld gibi faz sras C B A
(ACB) olur. EOB, EOC den 120 geride, EOA da EOB den 120o geridedir.
ekil 9.21 (b) de grld gibi fazlar aras emkleri gsteren vektr diyagram
incelendiinde faz srasnn A B C olduu grlr. EAB den 120o geride ECA
vektr gelir. E emklerin altndaki birinci harflere baklrsa faz srasnn A B C
olduu anlalr.
.E BC = E 120 ,
E oA
sn
o
ECA = E120
tla
E AB = E0
E oB
em
de
r
E oC
ekil 9.19 Yldz bal alternatrn faz sras ABC

E oC
B
O
E oA
ekil 9.20 fazl sistemde faz sras CBA
w
.e
187
E oB
Topak
A (R)
B (S)
C (T)
EAB
ri.
co
ECA
EBC
tla
ekil 9.21 Faz sras ABC
sn
o
6. Dengeli Fazl Ykler
em
de
r
fazl bir A.A ebekesine balanan dengeli yldz ve gen yklerden geen
faz ve hat akmlarnn bulunmasn, akm ve gerilim vektr diyagramlarnn
izilmesini ve ebekeden ekilen gcn hesaplanmasn rnek problemler
zerek aklamaya alalm
rnek9.2
Faz gerilimi 120V olan fazl Y bal bir alternatre balanan dengeli 3 fazl
yk 40 kW ekiliyor. Ykn g katsays 0,855 geridir. Hat ve faz akmlarn
hesaplaynz.
zm9.2
U = 3 Uf = 3.120 = 208V
P
3UCos
w
.e
I=
40.1000
3 .208.0 ,855
= 130 A
I = If = 130 A
rnek 9.3
ekil 9.22 deki dengeli 3 fazl ykn 3 fazl ebekeden ektii hat akmn ve
ykn fazlarndan geen akmlar hesaplaynz. Gerilim ve akmlar vektr
diyagramn iziniz.
188
Topak
UCA
IC
15o
45o
ri.
co
-I
B
Ic
-I
A
IA
I AB
U A B =110 /-120 o
IC A
15o
IC
UAB
a)
tla
IA
sn
o
U B C =110/0 o
-I
C
5 /45 o
IBC
IB
IB
5 /45 o
IB
UBC
15o
45o
45o
5 /45 o
U CA =110/120 o
IA
(b) Vektr diyagram
em
de
r
ekil 9.22 3 fazl dengeli yk ve vektr diyagram

zm 9.3
Ykn kesine kirofun akm kanunu uygulayalm ,
I A = I AB I CA = 22 165 2275 = 38,1 135
I B = I BC I AB = 22 45 22 165 = 38,1 15
I C = I CA I BC = 2275 22 45 = 38,1105
w
.e
gen ykn her fazndan geen akmlar bulalm .

U
110 120
I AB = AB =
= 22 A 165 = 21,2 j 5,7
Z
545
U
1100
I BC = BC =
= 22 A 45 = 15,55 j15,55
Z
545
U CA 110120
I CA =
=
= 22 A75 = 5,7 + j 21,2
Z
545
189
Topak
rnek 9.4
rnek problem 9.3 kompleks saylar kullanmadan znz.
ri.
co
zm 9.4
sn
o
tla
gen bal ykn her fazna uygulanan gerilim ebekenin fazlar aras
gerilimine eittir.
U 110
Faz akm, I f = =
= 22 A
Z
5
Ykn her fazndan 22A getiinde ebekeden ekilen hat akmlar bir birine
eit ve faz akmnn 3 kat olacaktr.
U = 22. 3 = 38,1A
Faz empedanslarnn as 45 olduuna gre faz akmlar gerilimden 45 geri
kalr. 120 faz farkl hat gerilimlerinden 45 er derece geri kalan faz akmlar
arasnda da 120 er derece faz fark olur. Gerilimler ve faz akmlar vektr yel
olarak gsterildikten sonra izim yolu ile de IA, IB ve IC hat akmlar ekil 9.22
(b) de grld gibi izilebilir.
em
de
r
rnek 9.5: ekil 9.23 (a) daki dengeli yldz ykn, (a) ebekeden ektii
akmlar ve ntr akmn (b) ekilen gc bulunuz. (c) vektr diyagramn
iziniz.
IA
UoC
IC
IA
IA
30o
20 /-30o
UOA=120 /0o
w
.e
UOC=120 /120o
UOB=120 /-120o
IB
IB
20 /-30o
IC
20 /-30o
30o
IC
UoB
IB
ekil 9.23 Dengeli yldz yk ve vektr diyagram
190
30o
UoA
Topak
zm 9.5
tla
b) P = 3 . Uf . If . Cos = 3.120.6.Cos 30o = 1870 vat
ri.
co
(a) IA faz akm ( hat akm) UOA faz geriliminden (30) ileride olur. nk,
empedansn as (-30) olduuna gre bu empedans seri R C den meydana
gelmitir. Ykn dier faz empedanslar da ayn olduu iin teki faz akmlar
da faz gerilimlerinden 30ar derece ileride olurlar.
120
I A = I B = IC =
= 6A
20
Ntrden geen akm I0, 120 faz farkl IA, IB ve IC akmlarnn vektr yel
toplamna eittir. Bu toplamda sfrdr. I0 = 0
sn
o
c)Vektr diyagramnn izimi: UOA vektr referans ekseninde alnr. UOB

120 geride, UOC de120 ileride vektrlerle gsterilir. 6A lik faz akmlar da faz
gerilimlerinden 30 ileride alnr.
rnek 9.6 : ekil 9.22 (a) da ki dengeli gen ykn ebekeden ektii hat
akmn gen yk edeer yldz yke evirerek bulunuz.
em
de
r
zm 9.6 : Dengeli gen ykn faz empedans Z = 545 olduuna

Z 5
gre, edeer yldz ykn faz empedanslar Zy =
= 45 olur. ekil 9.24
3
3
(a) da edeer yldz ykn ebekeye balan grlyor.
ekil 9.24 (a) da ki Y ykn her fazna uygulanan gerilim fazlar aras gerilimin
(1/ 3 ) ne eit olduuna gre bir fazn edeer devresini ekil 9.24 (b) de ki
gibi izebiliriz. Bu edeer devreden hat akm kolayca bulunur.
A
5/3 /45o
UAB=110 /-120o
Uf=110/ 3
UCA=110 /-120o
IB
Z2
5/3 /45o
Z3
Z1
Z1
w
.e
IA
5/3 /45o
5/3 /45o
UBC=110 /0o
IC
(a)
(b) Yldz ykn bir faznn edeer devresi

ekil 9.24 Edeer yldz yk
191
Topak
Uf
3
=
= 38,1 45 A
5
Z
45
3
Her fazn 38,1A lik hat akmlar, faz gerilimlerinden 45 geri kalr.
ri.
co
I=
110
7 . Dengesiz Fazl Ykler
tla
fazl A.A ebekesine balanan dengesiz yldz ve gen yklerden geen

faz ve hat akmlarnn ve ykn ektii gcn hesaplanmas, vektr
diyagramnn izilmesi gibi konular rnek problemler zerek aklayalm.
rnek 9.7
zm 9.7
sn
o
fazl gen bal bir stcnn omik direnleri R1 = 20, R2 = 40 ve R3 =

25 dur. Fazlar aras 400V olan fazl ebekeye balanan ykn ektii hat
akmn ve ykn fazlarndan geen akmlar hesaplaynz.
em
de
r
ekil 9.25 (a) da ykn ebekeye balan grlyor. R1 direncinden geen

I1 akm URS fazlar aras gerilimi ile ayn fazdadr.
400
I1 =
= 20 A
20
R2 direncinden geen I2 akm UST fazlar aras gerilimi ile ayn fazdadr.
400
= 10 A
40
R3 direncinden geen I3 akm da UTR fazlar aras gerilimi ile ayn fazdadr.
I2 =
400
= 16 A
25
w
.e
I3 =
192
Topak
U TR
60
I2
I3= 1 6 A
I1 = 2 0 A
0
60
IS
60
I2
IT
60
IR
I2= 1 0 A
60
-I3
U AB
U RS
tla
400V
R2=40
IS
-I1
I3
5
=2
R3
I1
400V
R=
1 20
60
ri.
co
IR
IT
(a)
(b) Vektr diyagram
sn
o
ekil 9.25 Dengesiz gen yk
em
de
r
URS gerilimini referans ekseninde alarak , UST ve UTR gerilim vektrlerini

izdikten sonra gerilimlerle ayn fazda olan faz akmlarnn da vektrlerini
izdiimizde ekil 9.25 (b) de grlen vektr diyagram elde edilir.
A,B ve C dm noktalarna Kirofun akm kanununu uygulayarak hat
akmlarn bulalm:
A dm noktas : IR = I1 I3
B dm noktas : IS = I2 I1
C dm noktas : IT = I3 I2
( vektrel )
( vektrel )
( vektrel )
IR = I1 + (-I3) yazlabilir. I1 vektr ile (-I3) vektrnn toplam IR akmn verir.

Dier akmlar iinde ayn ilemler yaplr. ekil 9.25 (b) deki vektr
diyagramnda bu vektr yel toplamlar gsterilmitir.
IR akmn, odf dik genine Pisagor teoremini uygulayarak bulabiliriz.
w
.e
I1 + I 3 . cos 60o ) 2 + ( I 3 .sin 60o ) 2
(20 + 16.0,5) 2 + (16.0,866) 2 = 282 + 13,852 = 31,3 A
IR akmnn Ix ve Iy bileenlerini, I1 ve (-I3) vektrlerinin x ve y eksenindeki
bileenlerinden
bularak
IR
akmn
IR = Ix + I y
forml
hesaplayabiliriz.
I S = ( I 2 + I1. cos 60o ) 2 + ( I1.sin 60o ) 2 = (10 + 20.0,5) 2 + (20.0,866) 2

193
ile
de
Topak
IT = ( I 3 + I 2 . cos 60o ) 2 + ( I 2 .sin 60o ) 2 = (16 + 10.0,5) 2 + (10.0,866) 2
ri.
co
IT = 212 + 8,662 = 22,7 A
I S = 202 + (17,32) 2 = 26,5 A
rnek 9.8
tla
ekil 9.26 (a) da grld gibi yldz bal dengesiz bir yk, fazlar aras
gerilimi 380V olan fazl drt hatl bir ebekeye balanmtr. a) Her fazdan
geen akm b) ntr hattndan geen akm c) Ykn ektii toplam gc
bulunuz.
zm 9.8
sn
o
a) R1 direncinden geen IA akm UOA faz gerilimi ile ayn fazdadr.

220
= 22 A
IA =
10
R2 direncinden geen IB faz akm UOB faz gerilimi ile ayn fazdadr.
220
= 10 A
22
em
de
r
IB =
R3 direncinden geen IC faz akm UOC faz gerilimi ile ayn fazdadr.
IC =
220
= 17,6 A
12,5
w
.e
UOA, UOB ve UOC faz gerilimlerini 120er derecede faz farkl vektrle
gsterildikten sonra, IA, IB ve IC akmlarn da vektr yel olarak izdiimizde
ekil 9.26 (b) de ki vektr diyagram elde edilir.
b) Ntr hattndan geen akm IA, IB ve IC akmlarnn vektr yel toplamna

eittir. Faz akmlarnn x ve y eksenlerindeki bileenlerine ayralm. ekil 9.26
(b)Ntr akmnn x eksenindeki bileeni Ixn = IA (IB + IC) Cos 60
194
Topak
IC
IA
R1=10
UOA=220 /0o
IN
30o
ri.
co
IA
UOC
60
In
38,8o
IA
120o
0
IB
IB
B
UOC=220 /120o
IB
R3=12,5
R2=22
IC
IC
UOB
tla
UOB=220 /-120o
UOA
sn
o
ekil 9.26 Dengesiz yldz yk ve vektr diyagram

Ixn = 22-10.0,5 17,6.0,5 = 8,2
Ntr akmnn y eksenindeki bileeni

Iyn = Ic Sin 60o IB Sin 60o = 17,6.0,866-10.0,866 = 6,59
I N = ( 8 ,2 ) 2 + ( 6 ,59 ) 2 = 10 ,5 A
em
de
r
b. ebekeden ekilen toplam g, her fazn ektii glerin toplamna eittir.

P = P1 + P2 + P3
P = 220.22 + 220.10 + 220.17,6 = 10912vat
9.4 G LMEK
w
.e
Herhangi bir ykn ebekeden ektii g vat metre ile llr. Bir fazl bir
ykn ektii gc lmek iin vat metrenin akm bobini devreye seri, vat
metrenin gerilim bobini de devreye paralel olarak ekil 9.27 de grld gibi
balanr. Vat metrenin akm bobininden ykn ektii akm getii, gerilim
bobinine de ykn ularndaki gerilim uyguland iin l aletinin ibresi vat
olarak ykn ektii gc gsterir.
195
Topak
ZA
ri.
co
ZB
ZC
Z1
ekil9.28a)Yldz ykn faz

glerinin llmesi
sn
o
ekil9.27Vatmetre ile g
lmek
tla
fazl yldz bal bir ykn fazl A.A ebekesinden ektii toplam gc
lmek iin ykn her fazna ekil 9.28 (a) da grld gibi birer vatmetre
balanr.
em
de
r
fazl gen bal bir ykn ebekeden ektii toplam gc lmek iin de
ykn her fazna ekil 9.28 (b) de grld gibi birer vat metre balanr.
Yldz veya gen bal yk dengeli ise, vat metrelerin gsterdii faz gleri bir
birine eit olur. ebekeden ekilen toplam g vat metrelerden birinin
gsterdii deerin (bir fazn gc) katna eit olur. Ykler dengesiz ise,
ebekeden ekilen toplam g vat metrelerin gsterdii deerlerin toplamna
eittir.
w
.e
Dengeli ykn ektii toplam g : P = 3.P1

Dengesiz ykn ektii toplam g : P = P1 + P2 + P3
196
Topak
FAZLI
ri.
co
Z2
Z1
YK
U
B
Z3
(a) gen ykn faz glerinin

llmesi
sn
o
(b) fazl ykn ektii gcn

vat metre ile llmesi
tla
Suni Ntr
ekil 9.28 fazl ykn gcn lmek
em
de
r
Yldz ykn sfr noktas klemens tablosuna (u balant noktasna), gen

ykn de faz ular ayr ayr klemens tablosuna karlmam ise, her fazn
gcn lecek ekilde vat metreleri ekil 9.28 de grld gibi
balayamayz.
Bu durumda yldz ve gen yklerin ebekeden ektii gc lmek iin
tane vat metre ekil 9.28 (c) deki gibi balanr. Burada tane e vat metrenin
gerilim bobinlerinin birer ular fazlara gerilim bobinlerinin dier ular da bir
birine balanmtr. Bylece meydana getirilen suni ntr noktas ile her vat
metrenin gerilim bobinine ( U/ 3 ) gerilimi uygulanm olur. Vat metre bir tane
ise , eit direnci y balayp ABC fazlar uygulandnda yldz noktas suni
ntr olur. Vatmetre ile her fazn gc llebilir.
w
.e
Yk dengeli olursa, vatmetrelerin akm bobinlerinden geen hat akmlar ayn

olaca iin vatmetrelerin gsterdii deerler de bir birine eit olur.
Vatmetrelerden birinin gsterdii deerin kat ebekeden ekilen toplam
gc verir. Yk dengesiz olursa, vatmetrelerin akm bobinlerinden geen
akmlar farkl olaca iin vatmetrelerin gsterecekleri deerlerde farkl olur.
Vatmetrelerden okunan deerlerin toplam ebekeden ekilen toplam gc
verir.
P = P1 + P2 + P3
197
Topak
a) ki Vat metre Metodu ( Aron Balants )
ri.
co
fazl dengeli ve dengesiz yklerin ebekeden ektii glerin llmesinde

en ok kullanlan iki vatmetre metodudur. Bu metodun dier metotlara
stnlkleri unlardr:
a) Yldz ve gen yklere ayn balant uygulanr.
b) Dengeli ve dengesiz yklerin ektikleri gleri deil iki vatmetre
ile lmemizi salar.
c) Dengeli yklerin g katsaylar vatmetrelerin gsterdii deerlerden
bulunabilir.
tla
1. Dengeli Yldz Yk
em
de
r
sn
o
Dengeli yldz ebekeden ektii gc lmek iin iki vatmetre ekil 9.29 (a)
da grld gibi balanr. Birinci vatmetrenin akm bobininden geen akm IA
gerilim bobinine uygulanan gerilim de UAB dir. kinci vatmetrenin akm
bobininden geen akm IC, gerilim bobinine de UCB fazlar aras gerilimi
uygulanmtr. Vatmetrelerin gsterdii deerleri bulmak iin akmlar ve
gerilimleri gsteren vektr diyagramn izmeye alalm. Dengeli yldz ykn
geri g katsayl olduunu kabul edelim. Yk dengeli olduu iin UAO, UBO,
UCO faz gerilimleri bir birine eit ( U/ 3 ) ve 120 er derece faz farkldr. 120
faz fakl vektrle faz gerilimleri izildikten sonra her faz akm faz
geriliminden kadar geride olarak alnr. Birinci vat metreye uygulanan UAB
gerilimi UAO ve UOB faz gerilimlerinin vektr yel toplam alnarak izilir. kinci
vat metreye uygulanan UCB gerilimi de, UCO ile UOB faz gerilimlerinin vektr yel
toplam alnarak izildiinde ekil 9.29 ( b ) deki vektr diyagram elde edilir.
P2
IA
IB
ZB
U AB
IC
30 o
ZC
w
.e
-U BO
U CO
ZA
P1
U CB
IC
IB
(a) ki vat metrenin balan (Aron Balants)
30 o
IA
U AO
(b) Vektr diyagram
ekil 9.29 Dengeli yldz ykn iki vat metre ile gcnn llmesi
198
Topak
ri.
co
Vektr diyagram incelendiinde, UAB fazlar aras gerilimi ile UAO faz gerilimi,
UCB fazlar aras gerilimi ile UCO faz gerilimi arasnda 30ar derecelik faz fark
olduu grlr. Birinci vat metreye uygulanan UAB gerilimi ile IA akm
arasndaki faz fark (30+), ikinci vat metreye uygulanan UCB gerilimi ile IC
akm arasndaki faz fark da (30-) dir.
P1 = UAB . IA . Cos(30+)
kinci vat metrenin gsterdii deer;
P2 = UCB . IC . Cos(30-)
tla
G formlndeki UAB ve UCB mutlak deeri yerine U ve IA ile IC mutlak

deerleri yerinede I yazalm.
sn
o
Birinci vat metrenin gsterdii deer;

P1 = U . I . Cos(30+)
P2 = U . I .Cos(30-)
Vat metrelerin gsterdii deerleri toplayalm.
em
de
r
P1 + P2 = U . I . ( Cos (30+) + Cos (30-) )

ki a toplamnn ve farknn kosins,
Cos ( ) = Cos . Cos Sin . Sin
Forml ile hesaplanr. G ifadesindeki kosinsleri bu formle gre aalm.
P1 + P2 = UI. ( Cos30o. Cos Sin30o. Sin + Cos30o Cos +
o
Sin30 .Sin)
P1 + P2 = U.I . 2 Cos 30o . Cos
Bulunur.
2 Cos30o = 2.
3 .U.I.Cos
w
.e
P1 + P1 =
3 2 = 3 yerine alnrsa
Bulunur. Bu forml dengeli fazl sistemde toplam gc veren formldr. u

halde, iki vat metrenin gsterdii deerlerin toplam bize, fazl dengeli
ykn ebekeden ektii gc verir.
2. Dengeli gen Yk
ekil 9.30 (a) da dengeli gen yke iki wattmetrenin balan grlyor.
ekil9.29 (a)daki yldz yke wattmetrelerin balan ile karlatrldnda
wattmetre balanlarnda bir fark olmad grlr. Birinci wattmetrenin
gerilim bobinine Uab gerilimi uygulanm ve akm bobininden Ia hat akm
199
Topak
gemektedir. kinci wattmetrenin akm bobininden Ic hat akm gemekte ve

gerilim bobinine de Ucb gerilimi uygulanmtr.
Vektr diyagramnn iziminde u yol takip edilir
sn
o
tla
ri.
co
Uab fazlar aras gerilimi referans ekseni (x ekseni) zerinde alnr. Uabden
120 derece geride Ubc ve Uabden 120 derece ileride Uca vektrleri izilir.
Dengeli gen ykn g katsays cos geri olarak kabul edelim. Bu
durumda ykn I1, I2 ve I3 faz akmlar faz gerilimlerinden as kadar geri
kalrlar. Uabden kadar geride I1 akm vektr, Ubcden kadar geride (I2)
vektr, Ucadan kadar geride I3 vektr izilir. A ve C dm noktalarna
kirsdchoffun akm kanununu uygulayarak Ia ve Ic hat akmlar bulunabilir.Ia
akm , I1 ve (-I3) vektrlerini toplayarak; Ic akm da I3 ve (-I2) vektrlerini
toplayarak bulabiliriz. Ucb gerilim vektr Ubcnin tersi olarak alndnda ekil
9.30 (b)deki vektr diyagram elde edilir.Vektr diyagram incelendiinde I1 ile
Ia arasndaki a 30 derece, Ia ile Uab arasndaki ann da (30 +) olduu
grlr. Ic ile (-I2) arasndaki a 30 derece, Ucb gerilimi ile Ic arasndaki a
da (30 ) derecedir. Yk dengeli olduu iin Ia, Ib ve Ic hat akmlar birbirine
eit ve 120er derece faz farkldrlar.
U CA
IA
I2
IB
I3
I3
-I 2
-I 1
30+
Z2
U AB
I1
IB
P2
Z1
I1
Z3
em
de
r
P1
U CB
IC
IC
I2
-I C
IA
Birinci wattmetreden okunan g, P1 = U.I.cos(30+)

kinci wattmetreden okunan g P2 = U.I.cos(30 )
Bu iki g toplanr ve gerekli trigonometrik ilemler yaplrsa forml elde edilir.
P1 + P2 =
U.I.cos
w
.e
ekil 9.30
200
Topak
3.Dengesiz Yldz ve gen Ykler :

ki vat metrenin gsterdii deerlerin cebirsel toplamn dengesiz yldz ve
gen yklerin ebekeden ektii toplam gce eit olduunu ispatlayalm.
ri.
co
ekil 9.29 (a)daki yldz ykn dengesiz olduunu kabul edelim. Herhangi bir
anda ykn ebekeden ektii g, fazlarn ani glerinin toplamna eittir
P = UAO.IA + UBO.IB + UCO.IC
sn
o
IA + IB +IC = 0
IB = -(IA + IC )
tla
Kirschoffun akm kanununa gre herhangi bir anda O noktasna gelen

akmlarn geometrik toplam 0dr.
Akmlar g ifadesindeki yerine yazalm.
em
de
r
P = UAO . IA UBO . (IA+IC) + UCO . IC

P = (UAO UBO ) . IA + (UCO UBO) . IC
bulunur. Elde edilen g ifadesinde birinci terimi birinci vat metrenin, ikinci
terimi de ikinci vat metrenin gsterdii deerlerdir .
(UAO UBO). IA = P1
(UCO UBO). IC = P2
u halde, ebekeden ekilen gcn ani deeri vat metrelerin gsterdikleri ani
glerin toplamna eittir.
w
.e
ekil 2.30(a)daki gen ykn dengesiz olduunu kabul edelim. Ykn

ebekeden ekecei herhangi bir andaki g, her fazn ektii ani glerin
toplamna eittir.
P = UAB . I1 + UBC. I2 + UCA . I3
Kirschoffun gerilim kanununa gre kapal gen bir devrede gerilim

dmlerinin geometrik toplam 0dr.
UAB +UBC + UCA = 0
201
Topak
Gerilim denklemindeki eitlikten UCA y bulup g eitliinde yerine yazalm.
UBC = -UCB ifadesini yerine koyalm

P = (I1 I3).UAB + (I3- I2) . UCB
bulunur.
ri.
co
UCA = - (UAB + UBC)

P = UAB . I1 + UBC . I2 - (UAB + UBC).I3
P = (I1 I3 ) . UAB + (I2 I3). UBC
tla
fadenin birinci terimi birinci vat metrenin, ikinci terimi de ikinci vat metrenin
gsterdii deerlerdir.
sn
o
u halde, herhangi bir dengeli veya dengesiz ykn ebekeden ektii toplam
g, iki vat metrenin gsterdii deerlerin cebirsel toplamna eittir.
em
de
r
fazl drt hatl ebekelerde iki vat metre ile dengesiz yklerin gleri
llemez. Vat metrelerin bal olmad faza, yeni ykler ilave edildiinde
birinci ve ikinci vat metrelerden geen akmlar ve vat metrelerin gerilim
bobinlerine uygulanan ebeke gerilimi sabit kald iin, vat metrelerin
gsterecekleri deerler deimez. Dolayas ile, fazn birine yeni ykler ilave
edildii halde, vat metrelerin gsterdii toplam g sabit kalmtr.
4. G Katsaysn Vatmetrelere Etkisi
Dengeli fazl yklerde iki vat metre ile yaplan Aron balantsnda ( ekil
9.29 (a) ve ekil 9.30 (a) ) vat metrelerin gsterdii deerlere veren formlleri
yeniden yazalm.
P1 = U.I.Cos(30+)
w
.e
eitli g katsaylar olan yklerde vat metrelerin gsterecei deerleri

inceleyelim.
a) Cos = 1 olan yk : G katsays bir olan dengeli bir ykte
birinci ve ikinci vatmetrelerin gsterdii deerler bir birine eittir.
P1 = P2 = U.I.Cos30o
bulunur.
P1 = P2 = ( 3 /2) U.I
Vat metrelerin her biri toplam gcn yarsn gsterir.
P2 = U . I Cos (30-)
202
Topak
P1 = U .I Cos(30+ 30 ) = U.I Cos60 = U.I / 2
bulunur.
ri.
co
P2 = U.I Cos(30 30 ) = U.I Cos 0 = U.I
b) Cos = 0,866 ileri ve geri olan yk : G katsays 0,866 ileri

olunca 30o olur. G formllere = 30o yazalm.
Birinci vat metre toplam gcn (1/3) n, ikinci vat metre ise toplam gcn (
2/3) n gsterir.
tla
G katsays 0,866 geri olursa, = -30 olur. Birinci vat metreden P1 = U.I
Cos0= U.I deeri, ikinci vat metreden de P2 = U.I Cos60 = ( 1 / 2 )U.I deeri
okunur.
sn
o
c) Cos = 0,5 geri olan yk : Cos =0,5 , = 60 olur. Vat

metrelerin gsterdikleri deerler.
P1 = U.I Cos (30 60 ) = U.I Cos (-30 ) = ( 3 /2) U.I
P2 = U.I Cos(30 +60) = U.I Cos 90 = 0
bulunur.
kinci vatmetre 0 deerini gsterirken birinci vat metre ykn ektii toplam
gc gsterir
em
de
r
d) Cos < 0,5 olan yk : Ykn g katsays 0,5 den kk

olursa, as 60 den byk olaca iin g ifadesindeki Cos
(30 + ) deeri 90 den byk olur
90 den byk alarn kosins negatif olduu iin vatmetrelerden birinin
gsterdii deer negatiftir. Bu, vat metrelerden birinin ters sapmas demektir.
Birinci veya ikinci vat metrelerden hangisinin ters sapaca g katsaysnn
ileri veya geri (yani asnn + veya - ) oluuna gre deiir.
w
.e
Ykn ektii toplam gc bulmak iin ters sapan vat metrenin gerilim
bobininin ular deitirilir. Ve vat metrenin gsterdii deer okunur. Dier vat
metrenin gsterdii deerden ters sapan vat metreden okunan deer
karlarak toplam g bulunur.
5. ki Vatmetre le G Katsaysn lmek
Dengeli fazl yklerde vat metrelerin gsterdii P1 ve P2 deerlerinden

yklerin katsaylar bulunabilir. Vat metrelerin gsterdii deerler,
P1 = U.I.Cos (30 + )
P2 = U.I.Cos (30 ) bu iki deerin fark ;
P2 P1 = U.I. Cos ( 30 ) U.I Cos (30 + )
203
Topak
Gerekli trigonometrik ilemlerle sadeletirelim .
Sin 30o = 1/2 deerini yerine yazalm.
ri.
co
P2 P1 = U . I ( Cos30o . Cos + Sin30 . Sin Cos30o . Cos

+ Sin30o. Sin)
P2 P1 = U . I .2Sin30o . Sin
P1 + P2 =
. U . I . Cos
tla
P2 P1 = U.I . Sin bulunur. Vat metrelerin gsterdii deerlerin

toplamn daha nce bulmutuk.
Vat metrelerden okunan deerlerin farkn toplamna blelim.
em
de
r
sn
o
Sin
3.Co
1
.tg
3
P P
tg = 3. 2 1
P2 + P1
tg hesaplandktan sonra trigonometrik cetvellerden ve Cos bulunur.
P2 P1
=
P2 + P1
P2 P1
=
P2 + P1
rnek 9.9
w
.e
gen yk 200V fazl bir ebekeye balanmtr. Ykn birinci faznda

10 luk diren, ikinci faznda 8 luk endktans ve nc faznda 7 luk bir
kapasitans vardr. Ykn ektii toplam gc iki vat metre metodu ile lmek
iin gerekli balant yaplmtr. (ekil 9.31) a) Ykn ebekeden ektii faz ve
hat akmlarn, b) A ve C faz hatlarna bal olan vat metrelerin gsterdikleri
deerleri hesaplaynz.
zm 9.9
Her fazdan geen akm ve faz gerilimleri ile faz akmlar arasndaki alar
bulalm.
200
= 20 A , UAB ile ayn fazda
a) I AB =
10
200
= 25 A , UBC den 90 geride
I BC =
8
204
200
= 28,57 ,
7
UCA dan 90 ileride
I CA =
Topak
P1
IAB
10
200/0o
IBC
IB
ICA
tla
200/120o
IA
ri.
co
ekil 9.31 (b) deki vektr diyagramnda 120 faz fakl UAB, UBC ve UCA faz
gerilimleri izildikten sonra faz akmlar alarna gre izilmitir.
200/-120o
W
-UBC
em
de
r
UCA
IC
sn
o
P2
C
IB
IBC
ICA
IB
60
30o
30o
30o
-IAB
30o
30o
30o
IAB
UAB
96,6o
ICA
83,4o
-IBC
w
.e
IC
UBC
ekil 9.31 Dengesiz gen yk, akm ve gerilim vektr diyagram
A, B ve C noktalarna Kirofun akm kanununu uygulayarak hat akmlarn

hesaplayalm.
IA = IAB ICA ,
IB = IBC IAB
IC = ICA IBC
Bu vektryel toplamlar vektr diyagram zerinde yapalm.
205
Topak
I A = (20 + 28,5.Cos30o ) 2 + (28,5.Sin30o ) 2 = 46,97 A
I B = (20 + 25.Cos30o ) 2 + (25.Sin30o ) 2 = 43,46 A
ri.
co
I C = (28,5.Cos30 25.Cos30o ) 2 + (28,57.Sin30o + 25.Sin30o ) 2 = 26,96 A

b) Birinci vat metrenin gsterdii deer,
UAB ile IA arasndaki a, tg 1 = 14,25/43,7 = 0,32 1 = 17,7o

P1 = UAB . IA . Cos 1 = 200. 46,97 . Cos 17,7o = 8949 vatt
tla
kinci vat metrenin gsterdii deer ,

U CB = U BC = 200 120 = 20060
26 ,7
= 83,4
3,
sn
o
I C = 26 ,9 96 ,6
arctg
UCB ile IC arasndaki 2=60+96,6=156,6
P2 = 200 x 26,96 .Cos156,6 = 200.26,96 . (-0,918) = - 4949vat
em
de
r
Ykn ektii toplam g , P = 8949 4949 = 4000vat.
gen ykteki elfin ve kondansatrn ektii gler sfrdr. O halde

ebekeden ekilen g 10 luk dirente s eklinde sarf olur.
P = R . IAB2 = 10 .(20)2 = 10.400 = 4000 vat
w
.e
u halde, yukarda vat metrelerin gsterdii deerlerle bulduumuz g

dorudur.
206
Topak
9.5 FAZLI SSTEMDE G KATSAYISININ DZELTLMES
I1
R (A )
ri.
co
IC
Y K cos
GER
S (B )
T (C )
O
Im1
I1
Im
tla
IC
IW
CY
(b)
sn
o
(a)
ekil 9.32 G katsaysnn Y bal kondansatrle dzeltilmesi
w
.e
em
de
r
G katsays ok kk olan fazl dengeli bir ykn g katsaysn, ekil

9.32(a) da grld gibi, kondansatr balayarak dzeltmek istiyoruz. Ykn
g katsays Cos geri ve ektii hat akm da I dr. ekil 9.32 (b) deki vektr
diyagramnda grld gibi I akm faz geriliminden kadar geridedir. I akm
gerilimle ayn fazda olan IW (vatl akm veya reel akm ) ve gerilime 90 dik. Im
(mknatslama akm) bileenlerine ayrlr. Sistemin g katsaysn Cos 1 e
ykseltebilmek iin devreye balanan kondansatrn ekecei akm IC = Im
Im1 olmaldr.
Ykn ebekeden ektii,
Grnr g ( zahiri g) ,
S = 3 . U.I . 10-3 kVA
Hakiki g (aktif g) ,
P = 3 . U . I Cos . 10-3kW
Reaktif g ( kr g ) , Q = 3 U . I .Sin . . 10-3 kVAr
Q C (k V A )
P (k W )
Q 1(k V A r)
S 1(k V A )
Q (k V A r)
ekil 9.33 Grnr, aktif ve reaktif gler vektr diyagram
207
Topak
ekil 9.33 de gler vektr diyagram izilmitir. Hakiki g referans (x ekseni)

ekseninde, reaktif g y ekseninde alndktan sonra bu iki deerin vektrel
toplam alnarak grnr g bulunur.
tla
ri.
co
Ykn katsays Cos 1 e ykseldiinde ebekeden ektii hakiki g ayn

kalr. ebekeden ekilen reaktif g Q1 deerine der. Devreye balanan
kondansatrlerin verecei Qc reaktif gc, yke lazm olan Q reaktif gcn bir
ksmn karlad iin ebekeden ekilen reaktif gte azalma olur.
Dolaysyla g katsays da byr.
Ykn katsays Cos den Cos 1 e karmak iin gerekli olan Qc
reaktif gc (Q-Q1) dir.
Qc = Q Q1
Qc = 3 . Uf . Ic = 3 .(
Qc =
.U.I
U
3
sn
o
Yldz bal kondansatrn ebekeden ektii hat veya faz akm Ic, fazlar
aras gerilim U olduuna gre kondansatrlerin verdii toplam reaktif gc
bulalm.
) .Ic =
. U . Ic
em
de
r
Yldz bal kondansatr grubunun bir fazndan geen akm,

U
Uf
Ic =
= 3
1
Xc
Cy
U
Qc = 3.U .
.Cy
3
3
Cy bulunur.
3
Qc = U2 . . Cy
Yldz bal kondansatr grubunun bir fazndaki kondansatrlerin kapasitesi

yukardaki formlden bulunur.
w
.e
Ic =
Cy =
Qc
U 2
Cy = farad
reaktif)
= asal hz
volt
,
2f
Qc = reaktif g, VAr ( volt amper

;
U = fazlar aras (hat) gerilimi,
Kondansatr grubunun verdii g kvar (kVAr) ile ifade edersek, mirofarad

olarak her fazn kapasitesi,
208
Qc.109
f forml ile hesaplanr.
U 2
Qy =
Topak
. U .Ic
Hat akm Ic =
. U. C
Qc = 3 . U2 . C
Bir faznn kapasitesi
3
Xc
Ic nin bu deerini (61) de yerine
C =
tla
Ic =
yazalm.
Qc
3U 2
sn
o
Qc =
ri.
co
ekil 9.32 de ykn g katsaysn dzeltmede kullanlan kondansatrler

yldz baldrlar. Kondansatrler gen bal olduklarna gre, ekil 9.34 de ki
gibi, kondansatr grubunun bir faznn kapasitesini veren forml kartalm.
VA olarak kondansatr gurubunun gc,
C = farad, Qc = VA (volt amper), U = fazlar aras gerilim, volt =

asal hz, radyan/saniye,
Kapasiteyi mikrofarad ve Qc yi de (kva) olarak ifade edelim.
Qc.109
f
3U 2
em
de
r
C =
Qc.109
Qc
C
=
forml
f ile karlatrlrsa, toplam gleri ayn
3U 2
U 2
olan kondansatrlerin yldzdaki bir faznn kapasitesinin gen balamadaki
faz kapasitesinin 3 kat olduu grlr.
Cy =
w
.e
Cy = 3 C
209
R
YK cos
GER
T
O
IC
sn
o
tla
ri.
co
I1
Topak
ekil 9.34 gen bal kondansatrlerle g katsaysnn dzeltilmesi
em
de
r
Bir fabrikann ebekeden ektii hakiki g P kilovat ve g katsays Cos

geridir. Fabrikann g katsaysn Cos1 e ykseltmek istiyoruz. Fabrikaya
monte edeceimiz yldz veya gen bal kondansatr gurubunun
kapasitesini hesaplamaya alalm.
ekil 9.33 deki gler vektr diyagramndaki Q, Q1 reaktif glerini P ( kw),
ve 1 bilinenleri yardm ile bulalm.
Q = P . tg , Q1 = P . tg 1 gerekli olan kondansatr gurubunun gc; Qc=Q
- Q1, Qc = P (tg tg1)
w
.e
Yldz bal kondansatr gurubunun bir faznn kapasitesini ( Cy) bulmak iin
Qc yerine yazalm.
P.109
.(tg tg1 )
U 2 .
Cy = Bir faznn kapasitesi, (mikrofarad)
P = Fabrikann veya her hangi bir ykn hakiki gc, kw (kilovat)
U = fazl ebekenin fazlar aras gerilimi (hat gerilimi), volt
= 2 f , A.A. n asal hz, radyan/saniye
= Fabrikann dk olan g katsaysnn as, derece
1 = Sistemin dzelttii g katsaysnn as, derece
Cy =
210
Topak
gen bal kondansatr gurubunun bir faznn kapasitesini C bulmak iin

Qc yerine ifadeyi yazalm.
ri.
co
P.109
C =
.(tg tg1 )
3.U 2
rnek 9.11
sn
o
tla
1000 kw, Cos = 0,6 geri olan bir fabrika 380/220 volt, 50 Hz li fazl bir
ebekeden besleniyor. Fabrikann g katsaysn Cos 1 = 0,9a kartmak
iin kondansatr kullanmak istiyoruz.
a) Fabrikadaki ebeke giriine
balayacamz kondansatr gurubunun kva olarak gcn, b) Kondansatr
gurubu (Y) bal olduuna gre bir faznn kapasitesini Cy = ?,
c)
Kondansatrler gen balandnda bir fazn kapasitesini C = ?
hesaplaynz.
zm 9.11
em
de
r
a) P = 1000 kw , Cos = 0,6

cetvelinden alarn ve tangentlerini bulalm.
= 53o
Cos 1 = 0,9 un trigonometri
tg 53o = 1,33
0,488
1 = 26o ;
tg 26o =
Qc = P (tg tg1) = 1000 ( 1,33 0,488) = 832 kva
b) Cy =
842.109
Qc.109
=
= 18500 f
3802. 2 .50
U 2 .
842.109
Qc.109
=
= 6166,6 f
3.U 2 . 3.3802.2. .50
Cy 18500
C =
=
= 6166,6 f
3
3
w
.e
c) C =
9.6 KARIIK RNEK PROBLEMLER

rnek 9.12
fazl bir alternatrn faz gerilimi 231 V ve faz akm 38 A dir. Hat gerilimi ve
hat akmn alternatr a) gen b) yldz balandna gre hesaplaynz.
211
Topak
zm 9.12 :
ri.
co
balant : U = Uf = 231 V
I = 3 . If = 1,73 . 38 = 65,8 A
Y balant : U = 3 . Uf = 1,73 . 231 = 400 V
I = If = 38 A
rnek 9.13
tla
3 fazl bir elektrikli stcnn her faznn direnci 12,5 dur. 380 V luk hat
geriliminde stc a) Yldz b) gen balandna gre faz gerilimini, faz ile hat
akmlarn ve glerini hesaplaynz.
Y balant
U
Uf =
380
3
I = If = 17,6 A
3
If =
= 220V
Uf
220
=
= 17 ,6 A
R 12 ,5
.U.I = 1,73 . 380 . 17,6 = 11600 vat
em
de
r
Py =
sn
o
zm
balant
Uf = U = 380 V
If =
Uf
380
=
= 30 ,4 A
R 12 ,5
P =
I=
.If = 1,73 . 30,4 = 52,7 A
. U .I = 1,73 . 80 . 52,7 = 348000 vat
rnek 9.14
w
.e
rnek 9.13 deki fazl stcnn beslenmesinde ekil 9.35 deki gibi hattn biri
kesildii zaman hat akmlar ve gler ne olur?
zm
Y balant
Re = 2 R = 2 . 12,5 = 25
I1 =
U
380
=
= 15 ,2 A
Re
25
P1y = U . I1 = 380 . 15,2 = 5776 vat
212
Topak
R
U
R
S
ri.
co
b) gen balant
ekil 9.35
sn
o
balant :
tla
a) Y balant
R.( R + R )
25.12,5
=
= 8,33
R + R + R 12,5 + 12,5 + 12,5
380
U
I1 =
=
= 45,6 A
Re 8,33
em
de
r
Re =
P1 = U . I1 = 380.45,6 = 17328 vat

rnek 9.15
223 V 3 fazl bir ebekeden gen bal bir stcnn ektii hat akm 15,4 A
olduuna gre faz direnlerini ve gcn hesaplaynz.
zm 9.15
223
U
=
= 25,1
15,4
I
3
3
P = 3 . U .I = 1,73 . 223 . 15,4 = 5950 vat
w
.e
Rf =
rnek 9.16
127/220 V, fazl bir ebekeye gen bal olan bir su stma cihaznn hat
akm 14,7 A dr. a) stcnn faz direncini ve gcn b) hat gerilimi 380 V olan
fazl ebekeye bu stc nasl balanr? Hat akm ne olur? c) (b) deki
213
Topak
balant hattnn biri kesilince akm ve g ne olur? d) (c) durumundaki g

normal gcn yzde kadr?
a) If =
14,7
I
=
= 8,48 A
Uf = U = 220 V
3 1,73
U
220
R=
=
= 25,9
P=
If 8,48
5600 W
ri.
co
zm 9.16
3 .U.I = 1,73 . 220 . 14,7 =
c) I1 =
380
U
=
= 7,33 A
2 R 2.25,9
P=
P P1
5,6 2,79
.100 =
=
P
5,6
P1 = U.I1 = 380.7,33 = 2790W
50,1
em
de
r
d)
5600
P
=
= 8,48 A
3 .U 1,73.380
sn
o
I=
tla
b) 380 V luk ebekeye stc yldz balanrsa normal alr. nk faz

gerilimi yine 220 volttur.
rnek 9.17
3 fazl bir motorun etiketinden u deerler alnmtr. 12 PS; 30 A; 220 V () :

Cos = 0,89: verim 0,867 a) motor hangi 3 fazl ebekelerde Y ve alr
m? b) motorun ektii grnr gc ve yldz ile gen balamalardaki hat
akmlarn bulunuz. c) kr ve hakiki gleri hesaplaynz.
w
.e
zm 9.17
a) Y =
220
V ;
380
127
V , veya 220 V hatl ebeke
220
11450
12.0,736
S
= 11,45kvA
=
= 17,4 A
IY =
S=
0,867.0,59
3.U
3.380
:
I =
11450
S
=
= 30 A
31.U 1,73.220
214
Topak
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
b) Cos 0,89 : = 27o ; Sin = 0,454

P = S.Cos = 11,45 . 0,89 = 10,2 kw
Q = S . Sin = 11,45 . 0,454 = 5,2 k VAR
215
BLM
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
KONULARLA LGL DENEYLER
216
DC GERLM LMELER
KONU:
Topak
ri.
co
DENEY 1
DENEY KONUSU:
Kademeli DC gerilimin voltmetre ve osilaskopla llmesi
em
de
r
sn
o
ARA VE GERELER:
1 Adet DC Ayarl Gerilim kayna 0......+ 12 V
1 Adet Osilaskop
1 Adet Anolog veya Dijital AVO metre
tla
AMALAR:
Bir devrenin almas iin gerekli olan gerilimin veya herhangi bir DC gerilimin
deerini voltmetre ve osilaskopla llmesini kavramak.
0+12V
POWER
CAL
w
.e
TRACE
ROTA
INTENSITY
COUPLING
AC
TV-F
CH1
CH2
POSITION
VOLTS/DIV
VOLTS/DIV
BAL
AC GND DC
INPUT
Deney Dzenei ekli
LEM BASAMAKLARI
a) Ara ve gereleri alnz.
b) ekildeki devreyi doru ekilde kurunuz.
217
TV-L
SOURCE
VERT CH1 CH2 LINE EXT
INV
SLOPE
HORIZONTAL
POSITION
FOCUS
X-Y
CH1 ALT CHOP ADD CH2
VERT
MODE
ASTIG
1Vp-p
Kademeli
DC
MODE
AUTO NORM
POSITION
VARIABLE
SWEEP TIME/DIV
BAL
AC GND DC
INPUT
X10 MAG
EXT.TRIG
Topak
U (Volt)
V /cm
h (cm)
U (Volt)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Tablo 1
w
.e
em
de
r
sn
o
Gerekli aklamalar buraya yapnz.
tla
DC Voltmetre
VOLT/dv
Kare Says
llen deer
ri.
co
c) DC G kaynann anahtarn ON konumuna getirerek tablodaki

deerleri DC voltmetreden ayarlayp, osilaskopla ltnz deeri
tabloya kaydediniz.
d) Osilaskopla de gerilim lmek iin neden 0 ayar yaplr aklaynz.
218
AC GERLM LMELER
KONU:
Topak
ri.
co
DENEY 2
DENEY KONUSU:
AC gerilimin Voltmetre ve Osilaskopla llmesi
ARA VE GERELER:
em
de
r
sn
o
1 Adet AC gerilim kayna 0...24 Volt

1 Adet Osilaskop
1 Adet Anolog veya Dijital AVO metre
1 Adet 1k Potansiyometre
1 Adet Deney dzenei ve balant kablolar
tla
AMA:
Deeri bilinmeyen veya deeri bilinen bir AC gerilimin Voltmetre ve osilaskopla
llmesini kavramak.
MODE
AUTO NORM
w
.e
POWER
24V
FOCUS
INTENSITY
Deney Dzenei ekli
219
TV-F
CH2
POSITION
VOLTS/DIV
VOLTS/DIV
BAL
INPUT
TV-L
SOURCE
INV
SLOPE
HORIZONTAL
POSITION
AC GND DC
1Vp-p
R(pot) 1K
AC
TRACE
ROTA
CH1
ASTIG
COUPLING
AC
VERT
MODE
CAL
X-Y
POSITION
VARIABLE
SWEEP TIME/DIV
BAL
AC GND DC
INPUT
X10 MAG
EXT.TRIG
Topak
LEM BASAMAKLARI :
ekildeki devreyi setiniz zerine kurunuz.

Osilaskopunuzun ayarlarn yapnz.
Voltmetrenin ayarlarn yapnz.
Gerilim kaynan ON konumuna getiriniz.
Tablodaki deerleri lerek doldurunuz.
Laboratuarnzdaki Osilaskobun prob x1 kademesindeyken en byk
llebilecek AC voltaj (efektif) deeri nedir?
7- AVO metreler AC gerilimin hangi deerini lerler?
ri.
co
123456-
5-
V /cm
h (cm)
Upp= (V)
U=(Upp.0,707)/2
12
15
sn
o
U(VOLT)
em
de
r
AC
GERLM
VOLT/DV
KARE
SAYISI
Upp ve U
tla
ZMLER :
18
21
24
Tablo
6.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
............................................................
w
.e
7.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
............................................................
220
KONU:
Topak
DC. ve AC de BOBNN NCELENMES
DENEY 3
ri.
co
ELEMANLAR
AMA:
Bobinin DC ve ACdeki direncinin incelenmesi
sn
o
DEVRE EMASI:
tla
12 V DC G Kayna
12 V AC G Kayna
2 Adet AVOMETRE
Bobin (500veya 1000 spir -0.5 Amper )
160
16
1,6
x1K
x100
x10
x1
u
0,5m
50m
500m
em
de
r
DC
AC
(DC 12V)
AC 12
Gerilim
Kayna
V
A
w
.e
Deney Dzenei
LEM BASAMAKLARI :
1- 500 veya 1000 Spir -0.5 Amperlik bobini kullanarak yukardaki devreyi kurunuz.
2- Devreye 12 Volt DC uygulaynz ve aadaki durumlar iin akm lnz.
Saf bobini kullanarak
Bobin iinden U tipi demir takl iken
Bobin iinden U tipi demir geirip vidas takl iken.
3- lmeleri tablo zerine kaydediniz ve diren (R= U/I)hesaplamalarn yapnz.

221
Topak
4- Devreye 12 Volt 50Hz uygulaynz ve ikinci admdaki ilemleri tekrarlaynz.

5- lmeleri tablo zerine kaydediniz ve empedans ( Z = U/I ) hesaplarn yapnz.
ZMLER:
Demir nvesiz bobin

Demir U nveli bobin
Demir U nveli bobin
12
12
12
Bobin (ACde)
U (Volt)
Demir nvesiz bobin

Demir U nveli bobin
Demir U nveli bobin
12
12
12
I (mA)
w
.e
em
de
r
4.
I (mA)
R=
U
(ohm)
tla
U (Volt)
sn
o
Bobin (DCde)
ri.
co
3-
222
/I
Z= U /I (ohm)
KONU:
Topak
BOBNN ENDKTANSININ LLMES
DENEY 4
ri.
co
ELEMANLAR:
12 V DC G Kayna
Sinyal generatr
1 adet AVOMETRE
Bobin ( 1000 spir -0.5 Amper)
Bobin ( 500 spir - 0.8 Amper)
tla
AMA
w
.e
em
de
r
DEVRE EMASI
sn
o
Bobinin endktansnn belirlenmesi.
LEM BASAMAKLARI
Deney Dzenei 1
1- Bobinin direncini deney dzenei 2 deki gibi AVOMETRE ile lnz.

2- 1000 spir 0.5 Amperlik bobini kullanarak yukardaki deney dzenei 1
devresini kurunuz. Devreye 7.5 Volt 50 Hz uygulaynz ve Ieff akmn
223
Topak
ri.
co
3- lnz. lmleri tablo zerine kaydediniz. Endktans hesabn

yapp tabloya kaydediniz.
4- 500 spir 0.8 Amperlik bobin iin birinci ve ikinci admdaki ilemleri
tekrarlaynz.
5- Her bir spirin endktans deerine olan etkisini tarif ediniz.
tla
SONU:
em
de
r
sn
o
2.
Bobin 1000 spir:.............................
Bobin 500 spir :............................
Deney dzenei 2
3-
1000 spir
150
7.5
500 spir
250
6
w
.e
Bobin
f/Hz
Upp /V
Ieff / mA
Ueff /V
Z/
XL= Z2 R2
L= XL / 2 f
4.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
........................................................
224
Topak
KONU: AC DEVRELERNDE KONDANSATRN

DAVRANILARININ NCELENMES
DENEY 5
ri.
co
ELEMANLAR:
tla
1 adet 12/24 Volt AC g kayna

2 adet AVO metre
1 adet kondansatr 10 mikF
AMA
w
.e
em
de
r
DEVRE EMASI
sn
o
AC devrelerde kondansatr zerinden geen akmn gerilim ve kapasite ile olan

ilgisinin incelenmesi
Deney Dzenei
DENEYN YAPILII
1- ekildeki devreyi kurunuz. (10 mikF kondansatr ile)
2- Devreye 12 volt Ac uygulaynz.
225
Topak
ri.
co
3- Bu durumda iken devre akmn verilen 3 kondansatr iin de lnz.

4- Devreye 10 mikF kondansatr bal iken akm 12 ve 24 volt iin
lnz ve kapasitif reaktans hesaplaynz
5- Kondansatrn kapasitesinin akmla olan ilikisini tarif ediniz.
6- Gerilimin akmla olan ilikisini tarif ediniz.
7- Kondansatrn kapasitif reaktansn gerilimle olan ilikisini tarif
ediniz..
SONULAR:
4-
47
10
100
10
em
de
r
C (mikF)
Ueff (volt)
Ieff (mA)
Xc = Ueff /Ieff ( )
10
sn
o
C(mikF)
Ueff (volt)
Ieff (mA)
tla
3-
5.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
........................................................
w
.e
6.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
........................................................
226
Topak
KONU: ACde KONDANSATRN KAPASTF REAKTANSININ

FREKANSLA OLAN LKSNN NCELENMES
ri.
co
DENEY 6
ELEMANLAR:
tla
1 Adet AVOmetre
1 Adet Kondansatr 0,1mikro Farat
1 Adet osilaskop
1 Adet sinyal generatr
AMA:
w
.e
em
de
r
DEVRE EMASI
(kapasitif reaktansnn) frekans ile olan
sn
o
AC devrelerde kondansatr direncinin

ilgisinin incelenmesi.
DENEYN YAPILII:
Deney Dzenei
1- ekildeki devreyi kurunuz. (0.1 F kondansatrle)

2- Sinyal generatrnn voltajn Vpp =5 volta ayarlaynz. Bu gerilim iin
tabloda verilen frekans deerlerinin ayarlayarak akm lnz.
Kondansatrn AC direncini ( kapasitif reaktansn) hesaplaynz.
227
Topak
3- Kondansatrn kapasitif reaktansnn frekansnn frekansla olan

ilikisini grafikle gsteriniz.
4- Kondansatrn kapasitif reaktansnn frekansla olan ilikisini tarif
ediniz.
2.
Upp =5 V
0.8
1
1.5
Uc =?
2
3
tla
f (KHz) 0.1
Ic (mA)
Xc(K )
C=0.1 F
0.2
0.4
ri.
co
SONULAR :
sn
o
3.
w
.e
em
de
r
4...................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
........................................................
228
Topak
KONU: KONDANSATRLERN SER VE PARALEL BALANMASI

DENEY 6
ri.
co
ELEMANLAR:
tla
2 Adet AVOmetre
1 Adet osilaskop
1 Adet Kondansatr 0.22 F
AMA
sn
o
Kondansatrlerin seri ve paralel balantlarnn incelenmesi.
em
de
r
DEVRE EMASI
DC OFFSET
FUNCTION
RANGE Hz
1
10
100
1K
10K
100K
AMPLITUDE
600
OUT PUT
C1
0.22mikF
(a)
Deney Dzenei
w
.e
POWER
TTL
229
C2
0.47mikF
C1
0.22mikF
C2
0.47mikF
(b)
Topak
DENEYN YAPILII :
SONULAR:
3.
I2 (mA)
UPP=10 V
f =1 KHz
Hesaplanan Hesaplanan
Itop =.mA Xctop=....
em
de
r
llen
I1 (mA)
sn
o
tla
ri.
co
1- ekil a daki devreyi kurunuz.

2- Devreye Vpp =10 Volt f=1000 Hz Uygulaynz.
3- Bu durumda iken kol akmlarn lnz. Toplam akm (ltnz
deerleri kullanarak) hesaplaynz ve tabloya yaznz. Devrenin toplam
kapasitif reaktansn (ltnz deeri kullanarak) hesaplaynz ve
bu deerden devrenin toplam kondansatr kapasitelerinin toplam ile
karlatrnz. Sonucu aklaynz.
4- ekil b deki devreyi kurunuz.
5- Devreye Vpp =10 Volt f=1000 Hz Uygulaynz.
6- Bu durumda iken devre akmn lnz. Devrenin toplam kapasitif
reaktansn (ltnz deerleri kullanarak) hesaplaynz. Ve bu
deerden devrenin toplam kondansatr kapasitesini hesaplaynz.
Bulduunuz bu deeri kondansatr kapasiteleri ile karlatrnz.
Sonucu aklaynz.
CTOP=
6...................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
........................................................
f=1 KHz
Hesaplanan
I (mA)
Xctop=..
UPP =10 V
w
.e
llen
CTOP=
230
Topak
KONU: AC DEVRELERNDE KONDANSATR VE DRENCN SER

BALANMASI
DENEY 7
ri.
co
ELEMANLAR
tla
1 Adet Kondansatr 2.2 nanofarad

1 Adet Kondansatr 10 nanofarad
1 Adet diren 47 K
1 Adet osilaskop
AMA
w
.e
em
de
r
DEVRE EMASI:
sn
o
AC Devrelerde kondansatr ve direncin seri balantlarnn incelenmesi
DENEYN YAPILII:
Deney Dzenei
1- ekildeki devreyi kurunuz. (2.2 nF ve 47 K ile )
231
Topak
SONULAR:
2.
em
de
r
3.
UPP =7.5 V
F(kHz)
sn
o
Vcpp
(Volt)
URpp
(Volt)
R= 47 K
1
2
tla
f
(kHz)
UPP =7.5 V
C= 22 nf
0.1
0.2
0.4
0.6
0.8
ri.
co
2- Sinyal generatrnn voltajn VPP=7.5 Volta ayarlaynz. Bu gerilim

iin tabloda verilen frekans deerlerini ayarlayarak UR ve UC voltajn
grafik ile gsteriniz.
3- Deneyi 10 nF ve 47 K iin tekrarlaynz.
4- UR ve UC voltajnn reaktansnn frekansla olan ilikisini tarif ediniz.
0.1
0.2
0.4
0.6
R= 47 K
C= 22 nf
0.8
Vcpp
(Volt)
URpp
(Volt)
w
.e
2. ve 3. sorularn iziminin yaplmas iin gerekli alan
4...................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
....................................................................................
232
Topak
KONU: AC DEVRELERNDE KONDANSATR VE DRENCN SER

BALANMASI
DENEY 8
ri.
co
ELEMANLAR
tla
1 adet Kondansatr 47 nanofarad

1 adet diren 470
1 adet diren 2.2 K
1 adet diren 10 K
1 adet iki kanall osilaskop
1 adet sinyal genaratr
sn
o
AMA
w
.e
em
de
r
AC devrelerde kondansatr ve direncin seri balantlarnn ve faz farknn

incelenmesi.
DENEYN YAPILII:
Deney Dzenei
1- ekildeki devreyi kurunuz. ( 47 nF ve 470 ile)

2- Sinyal genaratr nn voltajn VPP =7.5 Volta ayarlaynz. Bu gerilim
iin tabloda verilen frekans deerlerinin ayarlayarak akm AVOmetre
233
Topak
ri.
co
3- ile lnz ve tabloda kaydediniz. Deneyi 0.22 nF ve 470 iin

tekrarlaynz.
4- Empedans frekansn bir fonksiyonu olarak grafik ile gsteriniz.
5- Devreye 2.2 K ve 47 nF balaynz.Verilen frekans deerleri iin U
ve UR yi lnz. Sonular tabloya kaydediniz. Bu ilemi R=10 K
ve C=47 nF iin tekrarlaynz.
6- Faz asn frekansn bir fonksiyonu olarak grafik ile gsteriniz.
7- Empedans ve faz asnn frekansla olan ilikisini alaynz.
2.
UPP= 7.5 V
0.1
R=470
C=47nF
0.5
em
de
r
R=470
I (mA)
Z=U/I
(K )
0.2
sabit
C=0.22 F
U=
sn
o
f (kHz)
tla
ZMLER:
I (mA)
Z=U/I
(K )
3.
4.
w
.e
f (kHz)
R=2.2
C=47nF
R=470
0.1
0.2
0.5
t( s)
(derece)
t( s)
C=0.22 F
(derece)
234
UPP= 7.5 V
1
Topak
KONU: AC DEVRELERDE KONDANSATR VE DRENCN

PARALEL BALANMASI
DENEY 9
ri.
co
ELEMANLAR
tla

1 Adet Diren 4.7 K
1 Adet iki kanall osilaskop
1 Adet AVOmetre
sn
o
AMA
AC devrelerde kondansatr ve direncin paralel balantlarnn incelenmesi.
em
de
r
DEVRE EMASI:
MODE
AUTO NORM
X-Y
COUPLING
AC
TV-F
VERT
MODE
CH1
CH2
TV-L
SOURCE
INV
SLOPE
HORIZONTAL
POSITION
POSITION
VOLTS/DIV
VOLTS/DIV
POSITION
VARIABLE
POWER
CAL
ASTIG
AC GND DC
1Vp-p
TRACE
ROTA
FOCUS
BAL
INTENSITY
INPUT
SWEEP TIME/DIV
BAL
AC GND DC
INPUT
X10 MAG
EXT.TRIG
DC OFFSET
10
100
1K
10K
Upp=7.5V
600
OUT PUT
AMPLITUDE
100K
w
.e
FUNCTION
RANGE Hz
POWER
TTL
Deney Dzenek ekli
DENEYN YAPILII:
1- ekildeki devreyi kurunuz. (100 nF ve 4.7 K ile)
2- Sinyal generatrnn voltajn VPP=7.5 Volta ayarlaynz. Bu gerilim
iin tabloda verilen frekans deerlerini ayarlayarak I akmn
235
Topak
ZMLER:
2.
UPP= 7.5 V
0.1
0.2
U=........................
0.5
R=4.7k
I(mA)
C=47nF
Z(k)
R=4.7k
I(mA)
C=22nF
Z(k)
em
de
r
C=0.1F
I(mA)
Z(k)
sn
o
R=4.7
tla
f (kHz)
ri.
co
3- AVOmetre ile lnz ve tabloya kaydediniz. lme deerlerini

kullanarak Z empedansn hesaplaynz. ve tabloya kaydediniz.
Deneyi 47 nF, 4.7 K ile ve 22 nF, 4.7 K ile tekrarlaynz.
4- Empedans frekansn bir fonksiyonu olarak grafik zerinde gsteriniz.
5- Empedansn frekansla olan ilikisini tarif ediniz.
Tablo 1
3.
w
.e
4...................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
....................................................................................
236
Topak
KONU: RC ALAK GEREN FLTRELER

DENEY 10
ri.
co
ELEMANLAR:
tla
1 adet Osiloskop
1 adet Sinyal generatr
1 adet 47 k diren
1 adet 10k diren
1 adet 4.7nF kondansatr
1 adet 10nF kondansatr
AMA
sn
o
RC balantnn alak geiren filtre olarak almasnn incelenmesi
em
de
r
DEVRE EMASI:
MODE
AUTO NORM
CAL
ASTIG
FOCUS
INTENSITY
TV-F
CH2
POSITION
VOLTS/DIV
VOLTS/DIV
BAL
INPUT
TV-L
SOURCE
INV
SLOPE
HORIZONTAL
POSITION
AC GND DC
1Vp-p
TRACE
ROTA
COUPLING
AC
VERT
MODE
CH1
POWER
X-Y
POSITION
VARIABLE
SWEEP TIME/DIV
BAL
AC GND DC
INPUT
X10 MAG
EXT.TRIG
UR
DC OFFSET
10
100
1K
UNPP
FUNCTION
RANGE Hz
POWER
TTL
10K
100K
600
OUT PUT
8V
w
.e
AMPLITUDE
Deney Dzenei ekli
1- Devreyi 4.7k diren ve 4.7 nF kondansatr ile kurunuz.

2- Devreye 8UPP uygulaynz. UGpp ve Upp gerilimlerini verilen
frekanslar iin osiloskop ile lnz. Kritik frekans iin (7.2 KHz)
URpp ve Upp gerilimlerini lnz. lmeleri tabloya yaznz. Ayn
deneyi 10 k ve 10 nF ile tekrarlaynz.
3- k gerilimini grafik ile gsteriniz.
237
Topak
4- k gerilimi ile frekans arasndaki balanty tarif ediniz.
ZMLER:
2.
fcr=.........................kHz;
tla
Uinpp=8V R=10k C=10nF

4
5
6
7
8
9
10
14
16
12
14
16
URpp=.............................V Upp=..........................V
em
de
r
3.
12
URpp=.............................V Upp=..........................V
fcr=.........................kHz;
f(kHz) 0.1 0.5 1

Upp(V)
ri.
co
sn
o
f(kHz) 0.1 0.5 1

Upp
Uinpp=8V R=4.7k C=4.7nF

4
5
6
7
8
9
10
w
.e
4...................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
................................................................................................................
238
Topak
KONU: RC YKSEK GEREN FLTRELER
DENEY 11
ri.
co
ELEMANLAR:
tla
1 adet Sinyal generatr

1 adet 47 k diren
1 adet 10k diren
1 adet 4.7nF kondansatr
1 adet 10nF kondansatr
1 adet Osiloskop
AMA:
sn
o
RC balantnn yksek geiren filtre olarak almasnn incelenmesi
em
de
r
DEVRE EMASI:
POWER
CAL
ASTIG
FOCUS
INTENSITY
X-Y
COUPLING
AC
TV-F
VERT
MODE
CH1
CH2
POSITION
VOLTS/DIV
VOLTS/DIV
BAL
INPUT
TV-L
SOURCE
INV
SLOPE
HORIZONTAL
POSITION
AC GND DC
1Vp-p
TRACE
ROTA
MODE
AUTO NORM
POSITION
VARIABLE
SWEEP TIME/DIV
BAL
AC GND DC
INPUT
X10 MAG
EXT.TRIG
DC OFFSET
10
100
1K
UNPP
FUNCTION
RANGE Hz
POWER
TTL
10K
UR
100K
600
OUT PUT
8V
w
.e
AMPLITUDE
Deney Dzenei ekli
1- Devreyi 4.7k diren ve 4.7 nF kondansatr ile kurunuz.

2- Devreye 8UPP uygulaynz. UGpp ve Upp gerilimlerini verilen frekanslar
iin osiloskop ile lnz. Kritik frekans iin (7.2 KHz) URpp ve Upp
gerilimlerini lnz. lmeleri tabloya yaznz. Ayn deneyi 10 k ve
10 nF ile tekrarlaynz.
3- k gerilimini grafik ile gsteriniz.
4- k gerilimi ile frekans arasndaki balanty tarif ediniz.
239
Topak
fcr=.........................kHz;
14
16
Uinpp=8V R=10k C=10nF

4
5
6
7
8
9
10
12
14
16
URpp=.............................V Upp=..........................V
em
de
r
sn
o
3.
12
URpp=.............................V Upp=..........................V
fcr=.........................kHz;
f(kHz) 0.1 0.5 1

Upp(V)
ri.
co
tla
f(kHz) 0.1 0.5 1

Upp
Uinpp=8V R=4.7k C=4.7nF

4
5
6
7
8
9
10
ZMLER:
2.
w
.e
4...................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
................................................................................................................
240
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
http://320volt.com/mersin-universitesi-alternatif-akim-devre-analizi/

Elektrik Devreleri 2 - Mersin Üniversitesi - AC Devre Analizi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Elektrik Devreleri 2 - Mersin Üniversitesi - AC Devre Analizi

Uploaded by

Copyright:

ri.

ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI

1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI

ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI

Elektrik enerjisinin uzak mesafelere ekonomik olarak iletilmesi iin yksek

Cva buharl redresrlerle yksek gerilimli alternatif akm, yksek gerilimli

Doru akmn tercih edildii veya kullanlmasnn gerekli olduu yerler de

Sanayide sabit hzl yerlerde alternatif akm motoru (endksiyon motoru),

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

2.1 SNSODAL EMK (ELEKTRO MOTOR KUVVET)

2. SNSODAL ALTERNATF AKIMIN ELDE EDLMES

kullanlr. Bu gibi yerlerde doru akm genellikle, alternatif akmn D.Aa

ekil1.1 de grld gibi, N S kutuplarnn meydana getirdii dzgn

ekil2.1 Sinsoidal emknn elde edilmesi

l aletinin ibresi sapar. letken ters yne doru hareket ettirildiinde, l

Manyetik kuvvet izgileri younluu B gavs (maksvel/cm2) iletkenin boyu (L)

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

B: Manyetik ak younluu, weber/m2

ekil1.2 deki elektromknatsn N ve S kutuplar arasnda dzgn bir manyetik

(b) A.A dalga ekli

ekil1.2 (a) NS kutuplar iinde iletken hareketi

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Alternatif akmn Osilaskop ekran grnts

ekil1.2a da grld gibi, V dairesel hzn 2 annda; manyetik kuvvet

ekil1.2a daki iletkende, deiik anlarda indklenen emkleri bularak ekil1.2b

2. annda: letken manyetik kuvvet izgilerini kesme as 45 dir. Manyetik

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

3. annda: iletkenin manyetik kuvvet izgilerini kesme as =90 dir.

5. annda: iletken ntr ekseni zerinde ve manyetik kuvvet izgilerine paralel

1,2,3,4 ve 5 anlarnda iletken manyetik kuvvet izgilerini soldan saa doru

7. annda: iletkenin manyetik kuvvet izgilerini kesme as =2700 yani 900

=900 iken, vf = V.sin =V. sin 90 = V olacaktr. Bu durumda iletkenin

Olur. asnn deerine gre, deiik anlarda indklenen emkin yn ve

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

sin = sin45 = 0,707

Bir iletkende dndrlmekle elde edilecek emk kk olur. ekil1.3 de

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

ekil1.3 retilen emke yk direncinin balanmas

Sinsoidal emek R direncine uygulannca devreden alternatif bir akm geer.

ifadesinde, E m / R = I m deeri yerine konulursa,

ifadesi akmn herhangi bir anndaki genel ifadesini verir. Bu akmda

ekil1.4 Emk ve Akmn dalga ekilleri

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

3. ALTERNANS, PERYOT, FREKANS

Alternatif akmn retilmesi mekanik jeneratrlerden elektronik olarak ise

ekil1.5 A.A sembol ve dalga ekli

Alternans: Alternatif akm ekil1.5 de grld gibi sfrdan pozitif

(a) Pozitif alternans: devrede oluturduu akmn yn

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

(b) Negatif alternans: devrede oluturduu akmn yn

ekil1.7 Sinsoidal dalgann periyodu

rnek3.1 ekil1.8de grlen dalgann periyodu ka saniyedir.

zm3.1 ekil1.9 da gsterildii gibi periyodun belirlenmesinde sfrdan

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

ekil1.9 Periyodu belirleme ekli

1Hz = 10-9 GHz

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

4. AISAL HIZ, DALGA BOYU

Asal Hz: N ve S kutuplar arasnda dnen bir bobinde indklenen emkin

ekil1.11 de grld gibi, yarap r olan bir ember zerindeki A noktas

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

=2f radyan/saniye olur. Bu deer emk formlnde yerine konulursa

rnek3.4: Bir alternatrde retilen 60 Hz frekansl sinsoidal emkin

T=0,005 saniyedeki as,