SPIDER J.

\Rc;trvi
HH

YUh;,;

Mat;ine ,_ f\i1nya fvllllwndisi

KiMYA MUHENDiSLiGiNE
GiRiS,
..
Unit Operasyonlar

YAZANLAR:

Prof. J. T. Ranchero

W. L. Badger

Mi$igan Oniversitesi
Kimya MUhcndisligi KilrsUsU

Mfi$avir MUhendis

<;:EVIREN:

Prof. Dr. ihsan ~ATALTAS

LT.O. Kimya Metalurji FakUltesi

Kimya MUhendisligi BtUUmU

0<;:0NC0

BASK.!

>~,

'it'

ink1lap Kitabevi
YAYIN SANAVi ve TiCARET A.~.
Ankara Cad. 95, iSTANBUl

ONSOZ
Bu kitap kimya miihendisligine yeni ba~layanlar t~in yaZilmt~ bir ders kitabt olup, daha yiiksek bir ogretim amac1 giitmemektediro Aynca kitap i~eri
sinde yer alan k<mular da geni~ bir ekilde ele ahnmarru~larchr
0

ilk ciimlelerdeki iki a~tklama kitabtn hedefini aQtkQa ortaya koymaktadtro

Dnit operasyonlarla ilk defa kar~tl!'acaklar iQin bir balangtQ kitabtdtro Kimya
(ozellikle fiziksel kimya), fizik (iiniversitenin ilk ytllarmda okutulan), matematik (diferensiyel ve integral hesap}, termodinamigin temel prensipleri, makine
par~alan ve yapwlan ile ilgili temel bilgilerin var oldugu hususu kabul edil
mektediro Aynca ogrencinin, a~tklamast yaptlan ozel bir cihazt, iinit operasymilarm her hangi birine ait gene! teoriyi veya iiretim uygulamalarmda kullant!an
bu operasyoulan bilmedigi de kabul olunmaktadtro
Maksat miihendislige yeni balayanlar iQin bir ders kitabt yazmakttro BaZI
kimseler ilenebilir metal parQalarmt biraraya getirip Qahttrarak, bir cihazt
ortaya koyabiliro Bir diferansiyel eitligin integrasyonu ile, problemin tamamen
Qiiziilecegi kantsmda olanlardan tamamen farkh bir diiiinceye sahibizo Bu sebeple, cihazlarm dt goriiniileri veya diyagramatik gosterilmelerinden Qok, yapmtlart ile ilgili bilgilere geni~ yer verilmi~tir
0

Bir yt! siireli bir dersin hudutlan iQerisinde kalan bir kitabm haztrlanmt
olmast sebebi ile, teori ve pratikle ilgili pek Qok konuya yer verilmemi~tiro Bu
kitabt okuyan her kimya miihendis~ ister endiistride ister ogretimde gorev almt~ olsun, kendi konusunda her tiirlii bilgiyi bulamtyacaktuo Bir ba~langtQ kitabmm kapsammm smuh olmast sebebi ile yer veremediwmiz konular iQin
oziir dilerizo Bununla beraber, herhangi bir konuda daha fazla bilgiye sahip
olmak isteyen og':enciler iQin, arabrmaya bir geQi ohnak iizere, bazt referanslar verilmi bulunmaktadtro

ANKA
OFSET
A.$.
Caga/O{)fu Cemalnadir Sok. No. 24
ISTANBUL- 1986

Kitabm konularmt bir yt!hk bir o~retim siiresi i~erisine Slgdtrabilmek iQin,
kimya miibendisligi yoniinden onemli olan bir lostm konular tamamen konu d1~1
bmiktlmtlardtro Bunlardan birkaQmi ~u ekilde stralayabiliriz; bastmlabilen
alokanlann alom1, Qok komponentli sistemlerin distilasyon, adsorpsiyon, iyon
deWimi ve bunun iQin kullamlan cihazlar ve daha birkaQ onemli konuo KonulanmtZin bir yerde son bulmast zoruuluydu ve bu zorunluluk konulanmtZI stc
mrladto

IV
Pekcok ~alns ve cihaz ya
ki b
bulundu!ar. Biitiin b aln P:;Isi, ta m hllZ!r!ammda biiyiik yardnnlarda
bulmakta giicliik ce~y~rU:: ~:kil, ululara t~ekkiirlerimizi ifade e~. ecek keUme
Cizilmi olup, cihaz yapim~dar~ :rna lve yalgdramlar iizellikle -U kitap icin
k
aZir am1~ o ugu ekil v di
ml
nen opya edi!memitir. Buna ragmen bir Ia
.
. . e yagra ar ay.
51
bu hususta bilgi vardrr Aksi takdird
ld1
~ eldl ve d1yagram!arm altmda
t' , __ ,

e e ve diyagramlar
ld ,;._ ba
lrllllll veya birkac eldl
d.
.
' ya o u""a sitlelarchr
ve Iyagramm b~raraya getirihuesi ile h~Ia
...u Dml-

kr~anal~rma konulu

bO!iim icin Prof. J. H. Rushton ve Dr J y Old h '

s ue ya
ve ISt IZasyon konulu biiliim S
yardunlanndan do!ayt iizellikle te';e~'~'~enb~onb Evabpilio~~tor Company'ye biiyiik
'4

.t~.uru

1r

or~

rtz. .

ce~~:::Zlllikl~
ekonheuln~~Imn
sm!Irhdolml. asina ragmen; iigretimde
.
,
uz cevap an m mami b' k k

SU!lunda, iigrencileri etkileyerek

kullandabile-

I . b .. ":?~. onunun aratlnlmasi huon ari u yone goturecegini iirnit etmekteyiz.

Walter L. BADGER

Julius T. BANCBERO

CEVIDREN~

ONSOZO*

Kimya miihendisliginin Amerikan Kimya Miihendisligi Enstitiisiince yapilan tamm1 oyledir:

Kimya miihendisliB.i miihendislik mesle&inin bir kolu olup, maddenin fiziksel ve kimyasal deji$imlerinin yer aldtB.t, liretim ~lemlerinin uygulama ve gel~imi ile ilgilenir. Kimya
miihendisinin gOrevi. i!rlerinde fiz.iksel ve kimyasal de8.i$imlerin yer aldt~l cihazlann projelendirme, yaptai ve ~h$bnlmasmdan ibarettir. Kiinya, fizik ve m3.tematik, kimya miihendisli&inin temelini te$kil eder 'le ekonomi ise, ona pratikte yol gOsterir.

Bu tamm daba sonra 1954'de, daha belirgin ve s1mrh olarak, aag1daki

kilde yap,ddL

~e

Maddeyi fiziksel ve kimyasal degi~imlere uiratan cihazlan ve Ozellikle de8i$imlerin

hal ve enerji deA;i~imleri) kendilerini miihendislik:, ekonomi ve insan ili!;kileri yOnlcrinden inceleyen bilim koluna kimya miihendisli8i ad1 verilir.

(bil~im,

Yukar1daki tammlarm IIgi altmda modern kimya miihendisli!i;ini

ekilde losaca formiile etmek miimkiindiir.
Kimya miiheudisligi

a~agtdaki

iinit prosesler
+ iinit operasyonlar
(fiziksel degimeler)
(kimyasal degimeler)

Endiistride kar~daabilecegimiz fiziksel ve kimyasal degi~melerin en onemlileri aag1daki ekilde bir sm1flamaya tllbi tutulabilirler.
Vnit prosesler

1. Yanma

2. Oksidasyon
3. NOtralizasyon
4. Si!ikat tejekkiilli
s. Elektroliz
6. Kalsinasyon, dehidratasyon
7. Nitrolama
8. Ester tt~~illiilll
9. RedUksiyon
10. Holojenasyon
11. Sulfonasyon

Onit operasyonlar
1. Aki!kanlartn almm
2. Alo!kanlann la$Inn:ta.Sl
3. 1st transferi
4 .. Evaporasyon
5. Dis tilasy on
6. Ekstraksiyon
7. Nemle,ndirme, nem giderme ve su sokotma
8. Gaz absorpsiyonu
9. Kurutma
10. Kristalizasyon
11. Silzme

* W.L. Badger ve Julius T. Bancbero tarafmdan yazllan Introduction to Chemical

Engineering adh kitabm 19SS basklSmdan Tiirk><Y ~evrilmi1tir.

VII

VI
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

Hidroliz
Hidrojenasyon
Alkilasyon
Kondenzasyon
Polimerizasyon
Fermimtasyon

12. Kan~ttrma
13. A yuma
14. Ku:ma ve OB;iitrne
15. Kattlann ta~mmas1

Kraking
Aromatizasyon
tzomerizasyon
lyon de8itiimi

Bu konular, kimya miihendisligi ogretiminin esas1m tekil ettnekle beraber,

kendi balanna kimya miihendisligi formasyonunu meydana getirem~zler. Bu
1<onulann anlaIlabilmesi, bata fiziko kimya ve smal stokiometri olmak iizere,
temel kimya (gene!, inorganik, organik ve analitik), fizik ve matem?.tik bilgilerinin var olmasma baghd1r, Bunlarm yamnda teknik resim, makine ve elektrik
bilgisi gibi' teme!' miihendislik bilgileri, konularm derinligine anlaIlmasma im
kiln verirler. Dnit operasyon ve unit proses konnlarma ilil.veten, kirc.ya mlihendisligl formasyonunu tamamlayacak bilgileri iki gruba ayumak miimkiindur.
Bunlardan birincisi smal kimya, kimya miihendisligi termodinamig~ kimya mil- .
hendisligi ekonomisi, kimya miihendisligi kin~tig~ kimya muhendisligi matematigi, otomatik proses kontrol gibi miil;Iendislik konulan; ikincisi ise iletrne
ekonomis~ i hukuku, i giivenligi' ve i<;i. psikolojisi gibi i ve insan idaresi
konulartdir.
Batanberi a<;Iklamaya <;ahtigim kirnya miihendisligi konnlanndan sadece
birini tekil eden Kimya Miihendisligine Giri adh bu kitap, hta A.B.D.
iiniversiteleri olmak U7.ere, uzun y1Ilar biitiin diinya iiniversitelerinde okutulmu
ve bir<;ok yabanc1 dile <;evrilmitir. Dnu diinyaya yayilmt boyle bir kitabt
Turk<;eye <;evirerek meslekdalanma ve ogrencilerime yararh olmay1, gelime
yolunda olan kimya endustrimize bir katlada bulunma}'l, uzun }'lllar hayat1mm
en biiyiik arzusu olarak duydum. Biitiin dikkat ve <;alimama ragmen, elimde
olmayan sebeplerden dolayt meydana gelen ve gozden kac;an knsur ve eksiklikler ic;in i:inceden ozfu diler, bunlarm bana iletilmesini ozellikle rica ederirn.
Kitabm <;evrilmesinde karIlaIlan en biiyiik giic;liik teknik terim ve deyimlere Tiirkc;e karIhk bulmak olmutur. Bu hususta iiniversite i<;i ve iiniversite
dil gi:irev almi pek c;ok ogretim iiye~i ve miihendisle .konntum, bu konularda
yazilmi kitaplart gi:izden ge<;irdim. Fakat yine de iy: bir sonuc; aldiglmt soyleyemem. Bu, ah1slarm giiciinii aan Tiirk Dil Kurumu veya Miihendis ve Mi
marlar Odalan Birligi gibi kurnlularm ele almalar1 geteken biiyiikliikte bir
problemdir.
Bu giizel eseri yazan sa}'ln Walter L. Badger ve Prof. Julius T. Banchero
ile, fngilizcesini yaymlayan McGraw-llill Ya}'lnevine teekkiirii bir bore; hilirim.

Her fedakil.rhga katlanarak beni yetitiren 'Qabam1 ralunetle anar, maddi

ve mariev! destei,iinden ben( mahrum etmeyen anneme ve diger biiyiiklerirne;
kitabm haZirlam \e basihI esnasmda sabu ve feragat gi:isteren e~ime; yetimemin her safhasmda emegi ge<;en hocalanma, bu miinasebetle teekkiir edebilmek benim i<;in biiyiik bir giirev ve mutluluktur.
Kitabm basliiI esnasmda bana biiyiik ,yard1mlan dokunan Kim. Y. Miib.
Fikret Giirker ve Faruk Civan'a; <esimleri <;izen ln. Miih. Taner Oz e; kitap
kapaguii haZirlayan Hale $akar'a ve diger hususlarda emegi ge<;en Eser Arslan,
Aynur Ayvaz, Kim. Miib. Mehmet Demirel ve Bayram Karaduman'a, kitabm
basla ilerinde biiyiik anlayi ve kolayhk gosteren lnlalilp ve Aka Bas1mevi sahiplerine, ba mfuettip Ali Kii<;iiktatltdil ve diger biitiin bas1mevi personeline
teekkiir etmeyi bir bore; bilirim.
Istanbul, Nisan 1978

:lhsan

CATALT~

ic;iNDEKiLER

Solum 1

BOitim I. Konuya Giri1...... ....... .......... ..... .. ............................ ...... 1

2. Ak11kan1ann Ak1m1 ........................................................ 31
3. Ak11kan1ann Ta1mmas1................................................... 78
4. lsi Transferi ................................................................ 132
5. Evaporasyon ............................................ : .................... 193
'6. Distilasyon .................................................................... 281
"7. Ekstraksiyon ................................................................ 368
8. Nemlendirme, Nem Giderme ve Su Sogutma ....................... 422
9. Gaz Absorpsiyonu ................ : ........................................ .483
10. Kurutma ...................................................................... 542
I I. Kristalizasyon ................................................................ 601
12. Stizme .......................................................................... 640
13. Kan1t1rma .................................................................... 701
14. Ayirma ........................................................................ 716
15. K1rma ve Ogtitme .......................................................... 766
16. Katllarin Ta~mmas1. ........................................... ." ........... 797
Iliive Tablolar. .......................... ; ................................... 830
Teknik terimler ve deyimler. ............................................ 854
Ttirk9e lngilizce ......................................................... 855
lngilizce Tiirk9e ......................................................... 865
Alfabetik Fihrist.. ...~ 877

KONUY A GIRiS
11. Konuya ~ Kimya miihendisligi meslegi kimya ve her ttirlii iire
tim endiistrileri ile yakm ilgilidir. Bu endiistri gruplanm tanrmlamak kolay
degildir. Maddenin ugrad1g1 kimyasal degimelerle smirlanamaz. Ornegin, bir
kimyasal endiistri grubu olarak kabul edilen tuz endiistrisi i~erisinde tek bir
kimyasal degime yoktur. "Kimyasal ve her tiirlii iiretim endiistrileri" terimi
sadece kabul edilen bir kullamh ekli olup, konuya ilk girenler Kimyasal Abstraktlar'm son yirmi klsmmm bahklarma bakacak olurlarsa, bu hususta iyi bir
fikir sabibi olurlar.
Kimya miihendisligi hem bir san'at ve hem de bir ilimdir. Kimya miihen
disligi konularmm bir ksm1m teorik yiinden tamamen anlamak miimkiindiir.
Bu klsimlar giiziiniine ahndg zaman kimya miihendisligi bir ilimdir. Kimya
miihendisliginin pek ~ok klSlmlan teorik yiinden sadece klsmen anla!labilmektedir. Bununla beraber teori, pratik alanda bir yo! gosterici olarak yine de onem
ta1r. Bir klSlm konular ise teorik bir analizle aydmlat!lamazlar ve bunlar bir
san'at konusu olmaga devam ederler. l3u hususta kimya miihendisligi yalmz degildir. Arahrmaya senelerce iinem vermemi blitiin miihendislik kollan da bir
dereceye kadar san'at olarak kalmllar, giizlem ve tecriibeyi esas almiIardir.
Endiistride kimya miihendisi tarafmdan yap1lan iler, muhtelif ekillerde
smulandmhuihr. Bunlarm bir klsm, esash bir temele dayanm1yan ve sadece
smflamay1 yapan absm goriiiinii ortaya koyan cinsten olmutur. Bu kitapta,
kimya miihendisligi operasyonlan (iinit operasyonlar) diye adlandmlan ve kimya miihendisliginin iinemli bir k1smm1 tekil eden konular, teorik ve pratik ha
bmlardan ele ahnacaktrr.
12. Kimya miihendisligi operasyonlan. Kirnya endiistrisinde kar!lallan ilemlerin incelenmesi hususunda ilk defa olarak baanh bir Qahma, he
men her endiistri kolunda genellikle karllaIIan ~ok say1daki ilerr!lerin, ayni
ilmi temellere dayanlnasl hususunun kabul edilmesi ile balamihr. Ornegin,
bu ilemlerin pek ~ogunda sJCak bir akikandan soguk bir akikana ISI transferi
olmaktad1r. Maddenin gaz, sivl veya kah halde, fabrika i~erisinde bir yerden
diger bir yere iletihuesi, geni ~apta yap!lmaktad1r. Endiistriyel ilemlerin pek
1.

Catal~

Kimya Milhendisligine

Gir~

F. I

2
~ogu,

distilasyon, ekstraksiyon, siizme ve absorpsiybn gibi muhtelif ayuma ve

operasyonlarmdan faydalamrlar. "Unit operasyonlar" kavramt, biitiin bu konudaki diiiiniilerin uygun alan bir gorii i~erisinde kristallenmesinden ibarettir. Endiistriyel ilemler, birbirleri ile koordine edilmi~, bir seri ayn ayn operasyonlardan olumutur. Bu ilemlerin analiz edilmesi ve anla~tlabilmesi
hususunda kullamlacak en iyi metod, bu operasyonlann kendilerinin analiz edil~
mesi ve anlatlmast eklindedir. Bu sebeple iinit operasyonlar, i~erisinde yer aldtklan endiistriye ti\bi degillerdir, yalmz onlan meydana getiren pratik metodlar, az veya rok, endiistriden endiistriye degi~ir. Bununla beraber iinit operasyonlar kavramt, kimya miihendisliginin pek ~ok konulannda biiyiik ~apta birletirilmitir. Bu giiriiiin resml olarak ortaya al!ht, ilk defa 1915 senesinde
Dr. Arthur D. Little tara'fmdan ve Massachusetts Teknoloji Enstitiisii'ne sunulan bir raporla olmutur.
Dnit operasyonlarm tiimii, karakter yoniinden tamamen fiziksel degimelerdir. Bu sebeple, diger biitiin miihendislik kollarmda uygulanan, temel fiziksel
kanunlara til.bidir. Yalmz diger miihendislik kollanndan farkt, bu konularm hakikaten anlatlabilmesi i~in kimya bilgisine ihtiyag gostermeleridir.
Dnit operasyonlarla ilgili teoriler, iyi bir ekilde anlatlan ve tammlanmt
clan kanunlara dayanmaktadtrlar. Bununla beraber bu teoriler pratik cihazlarm yaptm, ~ahma ve gelitirilmele'rinde kullamlabilmelidirler. Kimya miihendisleri, kimyasal proseslerin ve cihazlarm proje]erini ~izecek, bunlan gelitirecek ve yapacak bilgi ve tecriibeye; fabrikalan verimli, emniyetli ve ekonomik
cahtlrabilme yeteneklerine sahip olmah ve ahetlann arzuladtklan ozelliklere
sahip maddeleri yapabilmelidirler. Bu sebeple, kimya miihendisligi meslegi, teorik temellerin yamnda, oldukca geni bir ekilde pratik bilgilere de ihtiyac gostermektedir. Dnit operasyonlarm her birinin incelenmesinde teori ve pratige eil
onem verilmelidir. Bu kitapta konular, bu.goriile ele ahmp incelenecektir.
safla~l!rma

13. ttnit operasyonlar!n i1mi temelleri. Unit operasyonlarm anlal

!abilmesi iQin en Qok gerekli bilgiler, temel bilimler ve temel mjihendislik konulandir. Bunlar fizik, mekanik ve benzer ilimlerin temel kanunlan olup, bu
kitabt okuyan kimselerin bu konulan bildikleri kabul edilerek aQiklamalar yaptlmaktad!r.. Bu bagml!larm bir ktsml, bu biiliimde k1saca actklanacaklardlr.
Dnit operasyonlarm bir k1smmm incelenmesi esnasmda, cok iizel bir durum arzeden fiziko-kimyasal bagmt1lar, biiyiik bir iinem taIrlar; bu sebeple, yeri geldikce, bunlarla ilgili aciklamalar da yaptlacaktJr.
14. Temel kanunJ.mo. Aag1da aciklamalan yaptlacak fiziksel ve kimyasal kanunlar, teknolojinin temelini tekil etmektedirler. Bunlar ifade ve ekil
balommdan basil olmakla beraber, iizel teknik durumlara uygulanmalart kolay
anlaIhr gibi degildir; bu sebeple llygulamnalan, oldukca fazla bir egitim ve

pratige ihtiyaQ gi:istermektedir. Bunlar, kitabm diger biiliiml.orinde, bircok kereler kullamlacaklardir.
1-5. Kiitle dengeleri. Ilk temel kanun, maddenin yeniden yarat!lamlyacagi ve ortadan kaldmlamiyacagim ifade eder 1 Fiziksel ve kimyasal bir degi~meye ugrayan madde, girdigi cihazda ya birikmeli veya o cihaz1 terk etmeliclir. Bu degi~me esnasmda herhangi bir madde kayb1 veya arllmi meydana
gelmez. Bu kitapta sadece kararh (~artlann zamana bagh olarak degi~medigi,
bsun l-15'e bakm1z.) degi~meler giiziiniine almacak; bu sebeple, kiitlenin korunumu kanunu, "fiziksel veya kimyasal bir degi~meye giren kiitle 91kan kiitleye
e~it olmahd1r" eklinde, en basit ~ekli ile, kullamlacaktlf. Bu kanun, kiJ.tle dengesi veya bildnroS!t eklinde de adlandmhr. Degi~meye itir&k eden (giren) herey, bu bil&n9onun bore kismma, degime sonunda te~ekkiil eden (91kan) her~ey
de alacak klsmma vaz1hr. BorQlar toplaml, alacaklar toplamma e~it olmahdlf.
Kiitle dengesi, degi;menin biitiiniinii, bir cihazi veya bu cihazm bir kismim kapsayabilir. Degimeye giren ve Qlkan.biitiin maddelere veya bu esnada hiQbir
degimeye 'ugramiyan. maddelere uygulanmahdir.
Onit operasyon problemlerinde kullamlan kiitle dengesi e~itlikleri, Qiiziim
iQin bi1 temel (balangiQ) seQilerek basitletirilcbilirler. Bu hususda tipik bir
problem, U 0ekilde olabilir. Bir madde toplulugu akim halinde bir cihaz iQerisinden geQer, bir veya daha fazla komponentin miktan artar veya azahr, bu
esnada diger bir komponent veya komponentler, aym aklm iQerisinde degimeden kahrlar. Bu durumda degimeye ugrayan komponentin konsantrasyonunu,
degimeye ugram1yan komponentin orani eklinde ifade etmek uygun olur. Bu
ekilde bir birim kullamlacak olursa, kat1lan veya uzakla~tmlan aktif komponentin miktanm bulmak i9in, balang19 ve sonuca ait konsantrasyonlar, dogrudan dogruya birbirlerinden Qlkanhrlar.
Diger taraftan, bir kls1m madde degimelerinde bir madde toplulugunun
tum madde kiitlesi i9erisindeki miktan degimiyebilir, bir veya birkac komponentin miktarlanmn azalmasi, diger bir komponentin veya komponentlerin
miktarlanmn artiml ile karIIamr. Bu gibi dururnlarda konsantrasyonlar, alomm
tiim kiitlesi esas almarak ifade edildigi takdirde, kiitle dengeleri ile ilgili hesaplamalar, bir komponent esas ahnarak yap1lan hesaplamalara nispetle, daha
basit olur.
1
Mevcut bilgilerin t$t8tnda bu ifade, "herhangi bir sistemde madde ve enerji toplann
sabit olmahd1r" ~ekl,inde de8i~tirilmelidir. Radyoaktif maddelerin rol aldigl reaksiyonlar,
1
bunun dt~mda kahr, enerji de~hdmi ile elele giden klitle de8i~imi o kadar ufak, bir de!erdir ki kolayltkla ihmal edilebilir ve pratikte kar~da.?dan pek 90k baUer i9in maddenin korunumu' kanununun ilk ~eklini kullanmak bir sakmca meydana getirmez. Rossini, "Chemicat
Thermodynamics", John Wiley and Sons, Inc., New, York (1950), sahife 40- 42'ye baktnt:t.

4
Sonu~lan

R$a&rdaki tabloda toplayahm.

16. Molekiiler birimler. Kimyasal degimelerin yer aldigi kiitle dengesi hesaplamalarmda, ag1rhk birimleri yerine molekiile~: birimlerin kullamlmaSl daha kolayd1r. Saf bir maddenin bir molii, onun molekiil agirhgma eit agnhktaki ki,smi olarak tammlamr. lb-mole ve mol-gr terimleri bu tammdan ~Ika
nhr. Bir kanImm ortalama molekiil agirhgi, aagidaki eitlikle hesaplamr.

WA+Wa+Wc+----M
WA!MA+Wa/Ma+Wc/Me+ ... - m

I NaOH I

NaCl

Besleme aktmt, kgr.

1,00

Deri$ik cOzelti, kgr.

1,00

Uzakla$tmlan, kgr.

W A W 8 , We= kanImda bulunan sa komponentlerin

agirhklan

MA, Ms, Me = sa komponentlerin molekiil ag1rhklan

Mm = kanImm ortalama molekiil agnhg1
17. Mol fraksi:!"onu. Bileimleri agnhk fraksiyonu veya ag1rhk yiizdesi yerine, mol fraksiyonu veya mol yiizdesi eldinde ifade etmek daha uygun
olur. Mol fraksiyonu, bir komponentin mol saylSlmn kanImda bulunan komponentlerin mol sayilan toplamma oranmdan ibarettir. Ornegin, (1-1) numarah eitlikte kullamlan aym sembolleri kullanarak A komponentinin mol fraksiyonu,

WA!MA

H,O

I Toplam

1,00

8,00

10,00

0,04

0,96

2,00

7,04

8,00

(1-1)

Yukar1daki eitlikte :

A komponentinin mol fraksiyonu = WAIMA+ Wn!Mn +We/Me+ ..

(1-2)

Komponentlerin mol fraksiyonlarmm toplami hire; mol yiizdesi, mol frak~iyonunun 100'le qarp1mma eittir.

EvaporatOre giren tiim NaOH

Buharla$an suyun a8;ITh8;r:
(b) COkelen tuzun a:trh8r:
(c) Deri$ik gOzeltinin a:rrlt:r:

a~rr1r8r:

....

(25.000)
(2.500)
(2.500)
(2.500)

0.96
(0,10) =
(7,04) =
(0,96) =
(2,00)=

2.500
17.600
2.400
5.000

kgr/saat
kgrfsaat
kgr/saat
kgr/snat

Aym sonw;, tiim kiitle dengesi kurularak da elde olunabilir. Di8er bir deyimle, deri~ik
~Ozeltinin a:rrhr, besleme akrmr a:rrh;mdan buharla$ma ve gOkelme sureti ile uzakia.<}tmlan kornponent a:rrltk1annm gtkanlmast ile elde olunur
Derijik

~ozelti

agirhgt = 25.000- (17.600

+ 2.400) =

5.000 kgr/saat

Omek 1- 2. Rektifikasyon diye adlandmlan (bOliim 6'ya bakmtz) distilasyon metodunda, u!(ucu komponentlerin yogunla$an buhar ve kaynayan c;Ozeltileri, rektifikasyon kolonu i~erisinde ztt yOnlerde akarak birbirleri ile temasa gelirler. Daha w;:ucu komponentler,
stvt fazdan buhar fazma ve daha az uyucu komponerrtler ise buhar fazmdan s1vt faza ge~
rnek isterler. Sistemin enerji ba.8;mtlSl, bu operasyon boyunca hem buhann ve hem de stvtnm mol sayllan sabit kalacak ~ekildedir. Diger bir deyimle, buharla~an her mol komponente kar~rhk, e~it say1da komponent yo&unia$lf. Etanol-su kan~rmmm rektifikasyonuna ait
Ozel bir hal i!;in, fazlan temasa getiren cihaza gircn vc ytkan buhar ve srvt fazlannm analiz sonu~lan, a~a&tda ve'rilmi~tir.
Akrmlar

Omek 11. Bir evapOratOr, 25 tonjsaat debi ile ve devamll olarak %10 NaCI,
%10 NaOH ve %80 H20' dan ibaret bir !f0zelti ile beslenmektedir. Evaporasyon operasyonu
esnasmda ~SOzelti kaynar ve su buharla~arak s:Ozeltiden uzakla~tr; NaCl kristal halinde aynltr ve evaporatOriin dibine !fOker; zaman zaman buradan ahnarak ana s:Ozeltiden uzak.la$tmhr. Evaporat6rU terk eden deri~ik s:Ozelti, %50 NaOH, .q>oz NaCl ve %48 ~0 ihtiva

Dstten giren SIVI

Alttan' gtkan SlVI
Alttan giren buhar

etmektedir.,

Ostten

Bir saatte buharla~an suyun a&uh8;rm hesaplaymrz, (b) bir saatte c;Okelen tuzun
airrb~rm hesaplaymiZ ve (c) bir saatte evaporatOrli terk eden deri~ik ~Ozeltinin a8;trh&tm

"

~akan

buhar

Etanolun mol
ylizdesi

Suyun mol
yiizdesi

75,1

24,9
74,9
59,8
22,7

25,1

40,2
77,3

(a)

hesaplaytmz.

c;Qziim.. (a) NaOH evaporasyon esnasmda de8;i~meden kalan tek komponent oldu8;u
i!rin, H 0 ve NaCI'lin konsantrasyonlanm NaOH'i esas alarak ifade etmek daha uygun
2
olur.
Besleme aktmmda: kgr. H,Ofkgr. NaOH = 80/10 = 8,QO
kgr. NaCl/kgt. NaOH = 10/10 = 1,00
Deri1ik ~ozeltide:

kgr. H,O/kgr. NaOH 48/50 = 0,96

kgr. NaCI/kgr. NaOH = 2/50 = 0,04

Buna gOre, kolonda yukandan a!):agtya do&ru akan stvtmn her moliine
mol buhar, yukanya do.8;ru yiikselir.

kar~iltk,

kac;

~Oziim:
Bu durumda hem buhar ve hem de srv1 fazm mol sayrlan sabit oldugu i~in
konsantrasyonlar ~n ,iyi -1ekilde, moleki.iler birimlerle ifade olunur. Bu mol fraksiyonu veya
mol yUzdesi olabilir. Mol fraksiyonu, mol yiizdesini 100 ile bOlerek elde olunur. Stvt faztn
1 moliinii ~Oziime esas alahm ve buhann mol say1sma V diyelim. Buna gOre stvr fazm
kaybettigi etanol (0,751-0,251) mol ve buhar fazmm kazandtgi etanol ise V (0,773 -0,402)
mol olut. Bu degerleri, birbirlerine e~it yazahm.

(0,773 -0,402) = 0,751-0,251

0,500
V = ,
= 1,348 mol buharjmol s1v 1
0 371
Stvt fazdan buhar fazma 0,500 mol etanol ge~mesme

k'ar~thk, buhar fazmdan stvt

faza 0,500 mol su ge9er ve bOylece biri di&erini dengeler.

1-8. ~az kanunlan. 1deal gaz kanunu, oldukga fazla faydalamlan bir
bagmhdir. Ideal gaz kanunu hakikl gazlara 1 tam olarak uygulanamamakla be
r~b~r, orta derecedeki bas1n9 ve temperatiirlerde pek Gok gaz ve buhar, miihen
d1shk q~h~malan i9in tatminkar olan hassasiyet s1mrlan iQerisinde, bu kanunlarl~ 'Y' sonu9lar verirler. Ideal gaz kanunu, genellikle aagJdaki ~ekilde ifade
ed1hr.
PV=nRT
Yukandaki eitlikte :

(1-3)

P = basm9
V= hamm

T = mutlak temperatiir '

R = sabit, (biitiin gazlar igin aym)
n = gaZII: mol saylSI
Yukandaki eitlik, nadiren bu ~ekilde kullamhr. Bununla beraber, ;; 9 olay1 if~de
eder .. Bunlardan birincisi, gaz hacmmm mol say1lan ile dogru orant 1h olmast;
~kmcist, gaz hacmmm mutlak temperattirle dogru orantdt olmas1 ve tic;iinciisii
Ise, gaz hacmmm basmda ters oranhh olmastdir. Bu son bagmti bir basmc;
ve temp'::ra~iir~e. bulunan gaz hacmmm bir baka basm 9 ve teU:peratiirdeki
hacme donu~turulmesinde bilhassa iinemlidir. Ornegin, mutlak temperatiiriin
T, ve mutlak basmcm P, oldugu bir hal iQin ideal bir gaz, V 1 ms liik bir haC!m
Igal etmektedir. Bu gaz, T, temperatiiriinde ve P, basmcmda bir v2 hacmini
Igal edecektir. Bu hac1m, aagtda verilmektedir.

(1-4)
Hangi terimin payda ve hangi terimin paydada olduguna karar vermek ;9;u
(1-4) numarah eitligi ezberlemege ihtiya9 yoktcr. Basmcm artmast ile hacmm
ku~iilecegini, temperatiiriin yiikselmesi ile hacmm biiyiiyecegini bilmek k!ifidir.
1

ooc derece ve
kadardtr.

1 atm. basmc;

i~in havanm ideal gaz kanunundan sapmas 1 % 0,1

Mutlak tempcratUr Kelvin (K) derecesi olarak ifade edilebilir bu takdirde santi~
grad + ,273,1'~ e$itti.r veya Rankine derecesi olarak ifade edilebilir, bu' takdirde Fahrenheit
-t-459,6 ya C$lt olur.
2

19. Mol hacnn. (13) numarah eitlik, belirli bir basm~ ve temperatiirde herhangi bir gazm bir moliiniin, gazm cinsine tfrbi olmaksizm, daima belirli bir haem! igal edecegini giistermektedir. Bu hacme mol haem ad1 verilir.
1deal bir gazm 1 mol-gr'I ooc derece ve 760 mm Hg basmcmda 22,41 litrelik
bir haCim igal eder. !deal bir gazm 1,0 lb-mol'ii 32F derecesinde ve 760 mm
Hg basmQta 359 ft"'liik bir hacun veya 60F da 30 inG basm9 altmda 378 ft''liik
bir hac1m igal eder. * Basm9 ve temperatiiriin baka degerlerinde 1,0 mol-gr
wya 1,0 lb-mole'iin igal edecegi hacnnlar, (1-4) numarah eitlik yard1m1 ile
hesaplanabilir.
!deal gaz kanImlan ile ilgili i.inemli bir bagmtt, Dalton'un klSin! basmglar
kanunu diye adlandmhr. Bn kanuna giire ideal gazlardan meydana gelen bir
gaz kan~pmmm topht basmc1, bu gazlann aym hacmt aym temperatiirde tek
tek igal ettikleri zaman yapacaklan basinQlarm toplamma eittir. Aym bagm
hy1 ifacle eden diger bir metod da Amagat'm kt5mi hactmlar kanunu'dur. Bu
kanuna gore ideal gazlardan meydana gelen bir gaz kanImmda gazlardan her
biri, gaz kanImtmn topln basmcmda kendi m<Jl fraksiyonuna edeger bir ha
c1m igal eder. !deal gazlardan meydana gelen bir gaz kanImt, ya tophi basmc;da her bir gazm ktsmi hacunlarmm birletiriimesi veya bunlarm her birinin
kendi kisml basm9lannqa biitiin haem! i~gal etmeleri, eklinde diiiiniilebilir.
l\.lol hacnu, saf gazlara oldugn kadar gaz kanImlanna da nvgulanabilir.
Gene! olarak, 0C clerecede 've 760 mm Hg basmc1 altmda 22,41 liirelik bir ha"
cnrj i0gal eden gaz kantmtmn aguhg1 1,0 mol-gr'd1r. Bu miktar, aym zamanda
gazlp ortalama mglekiil ag1rhgid1r.
;ideal gaz kan~Imlan ile ilgili kanunlan en iyi bir ekilde ortaya koyan ba
ihnti, aag1dadu.

5t

Hacm1 ==

6rnegin, hava hacmen %79 azot

% basmG == % mol

(1-5)

ve %21 oksijenden ibarettir. P atm. basm9

* 1Imi ~ah~malarda standart ~artlann 0 C derece ve 760 mm Hg basm\= olmasma

kar$thk, mUhemHslik c;ah~malannda standart !lart 60F dercce ve 30 in. Hg basmctdlf.
30 in.'Jik-Hg oas~nCI 762 mm Hg basmcma C$degerdir. Bununla beraber, bir atmosfer terimi
birden fazla anlamda kullamhr.
1 Kuru havanm bile$imi hususunda en iyi analiz sonucu R$a~tdaki gibidir.

% 78,09
OJo 20,95
OJo 0,93

co,

N2

:o2

0,03

% 100,00
Pratik olinast sebebi ile argon ve di8er soy gazlar azot gazma ait yiizdeye katthr. Bu du~
rumda N, = % 79,05 ve 0 2 = % 20.95 olur. Goff, Trans. ASME, 71 : 903-913 (1949)'a
baktmz.

9
3

da 1,0 m hava gozonune ahnabilir. Bu durumda kanJm P basmcmda 0,21 m

oksijen ile gene P basmcmda 0,79 m3 azotton miiteekkildir. Aynca 0,21 P atm.
basm~ta 1,0 m3 oksijen ile 0,79 P atm. basm~ta 1,0 m3 azottan ibaret bir kaTIIm olarak da diiiiniilebilir. Bu sebeple, toplu bo.smcm %21'i oksijen ve %79'u
azot tarafmdan meydana getirilmektedir. Sonu~ olarak 1,0 mol havamn her temperatiir ve basm~ta 0, 79 mol azot ve 0,21 mol oksijenden meydana gelmi ol,
dugu siiylenebilir.
Omek 1 ~ 3. Bir ~Ozilcii kurtarma sistemi, benzen buhan (C6 H6 ) iJe doymu., bir gaz
!;akarmaktadtr. Bu gazm benzen hari~ analizi o/o 15 C02, %4 q:!, ve %81 N2'dan ibaret olup,
gaz 750 mm Hg. basm9 ve 21 C derecede bulunmaktadtr. Bu gaz Once 5 atm.'e bastmlmakta ve bastirmadan sonra 21 C dereceye so~utulmaktadtr. nu- gazm 1.000 m3'i.inden bu
i$lem sonucunda ka9 kgr. benzen yogunla$tr. Benzenin 21 C derecedeki' buhar basmct
75 mm Hg.'dir.

~Oziim. Hac1m yiizdesi, basm9 yiizdesine e~it oldugu i9in, inert gazm hacmt (1000)
900 m 3 'diir. Bu hacim, a~afbda g6sterildi;i $eki1de mol sayilarma dOn~

(750-75)/750
tiiriilebilir.

900 ) (
273
) ( 750)
( 22,4
273 + 21
760 = 36,82 mol-kgr inert gaz
Bastlrmadan Once ve sonra, mol benzen buhanfmol inert gaz. oranlan:
Basttrmadan Once
Bastxrmadan sonra

.750-75

0,1!1!

,75
(160) \5)- 75

0,0201

Buna gOre, inert .sazm her mo1iine kar~1hk

0,1111-0,0201 = 0,0910 mol benzen

(0,091)(36,82) = 3,35 mol-kgr.

(3,35)(78,1)

yogunla~maktadir. Bu durumda yogunla~an benzenin aguh~IJ:

veya

= 261,635

kgr.

6rnek 1-4. Dii~ey bir ytkama kulesinden %25 amonyak ve %75 havadan ibaret
bir gaz kan~tmt, a~a81dan yukanya do:ru ge!firilmekte ve kulenin list k1smma su pompalanmaktadtr. Kulenin list klsmmdan 91kan ytkanmt~ gaz %0,5 , kulenin alt ktsmmdan sakan
sulu !;Ozelti ise, %10 (a8uhk yiizdesi) amonyak ihtiva etmektedirler. Giren ve s:tkan gaz
ak1mlan, su buhan ile doymu~ durumdadtr. Qaz, kuleye 38 oc derecede girmekte ve 21 C
derecede kuleyi terk etmektedir. Her iki gaz ak1mmm ve kule is:indeki gazm basmc1 1,05
kgr/cm'2 (geys: basmct) dir. Buna sebep, kule is:erisindeki basms: dii~li~iiniin ihmal oluna~
bilecek kadar ufak kabul ediJmesidir. Kuleye giren gazm debisi 1.000 m 3/dakika olup, bu
gaz 15,0 C derece ve 760 mm Hg basmcmda Ols:iilmii~tiir. Kuleye giren amonyagm yiizde
kas:1, su tarafmdan alJsorplanmamt~ttr? Gaz aktmmdan saatte kas: kgr su yogunla!;imt~tlr?
Kulenin list klsmma dakikada kas: m 3 su pompalanmaktadir?
COztim. Problem bir gaz kan$Inlt ile ilgili oldugu is:in (1-5) numarah e~itli8in kullamlmasi, faydah olur. Aym zamanda gazm temperatiir ve basmc1 da de8i~mektedir. Bu
sebeble, klitle dengesi hesaplanmalan, mol-gr esas almarak yaptlacnk olursa, !f6zllm basit1C$ir. Clinkti mol-gr temperattir ve basmca tilbi de8ildir. Ytkama kulesine amonyakla birlikte<

giren hava, kule is:erisinde a~trhks:a hi!f bir de&i~ikli&e uSramaz. Kuru ve amonyak hariy
hava, absorplanan amonya&m mol sayisim hesaplamak is:in s:Oziime esas ahnabilir.
15 C derece ve 760 .mm Hg basmcmda mol hacm1 22,41 m 3/mol-kgr, ytkama kulesine
giren tiim amonyak ve havamn mol say1s1 1.000/22,41 = 44,6 mol-kgrfdakikadtr. Gaz analizleri, daima hac1m yiizdesi :o;eklinde ve genellikle kuru gaz iizerinden hesaplanmi~tlr. (1~5)
numaralt e!;iitli8e gOre, hactm ylizdesi, gazlar i!fin aym zamanda mol ylizdesid~r. Bu sebeple,
absocpsiyon koluna giren N.H.a'in mol say1s1 (0,25)(44,6) = 11,15 mol-kgr/dakika ve kuru
hava (0,75)(44,6) = 33,45 mol-kgrjdakikad1r. Absorpsiyon kolonunu terk eden gaz kan!tmmda amonyagm havaya oram 0,005/0,995 ve absorplanmayan Nlf;,'iin mol sayiSI (33,45)
(0,005/0,995) = 0,168 mol-kgr/dakikadJr. Kolona giren amonya~m absorplanmayan yiizdesi,
(0,168/11,15)(100) = %1,51.
Suyun 38 C ve 21 C derecelerde buhar basmc1 suas1 ile 0,0666 ve 0,0255 kgr/cm:
dir (ilave tablola.r 9'a bakmtz.) Gazm mutlak basmc1 1,05+1,03'= 2,08 kgr/cm2 ; kuleye giren gaz i!ferisindeki ~O'nun ktsmi basmct 0,0666kgrfcm12 ve kuru gazm ktsmi basmc1 ise
2,08-0,0666 = 2,0134 kgr/cnfZ'dir. Ktsmi basm!f oram, mol oram ile aym oldugu is:in,
giren gaz i~erisindeki H,O'nun mol saylSI (0,0666/2,014)(44,6) = 1,47 mol-kgr/dakikad~r.
Kolonu terk eden gaz is:indeki hava ve an'lonyam mol sayllan 33,45 +0,168 = 33,618
mol-kgr/dakika ve bu gaz ak1m1 i~erisindeki II,O'nun mol sayJSt (33,618)(0,0255)/(2,080,025.5) = 0,42 mol-kgr/dakika'dlr. Gaz ak1mmdan yo~unla1an suyun ag~rbg1 (1,47- 0,42)
(18)(60) = 1,134 kgrjsaat'd1r.
Y 1kama kulesini terk eden s:Qzelti, ajirhk!f3. % 10 N~ ihtiva etmekte ve dakikada
11,15-0,168 = 10,982 mol-kgr. NH, !a!tmaktadJr. Buna gore, ~ozeltideki suyun agrrhgt,
(10,981)(18)(0,90/0,10) = 1.780 kgr./dakika olup bunun 1.134 kgr/saat veya 18,9 kgr/dakika kadan giren havadan absorplanmi~tir. 1.780-.18,9 = 1.761,1 kgr/dakika kadan ise
kuleye pompalanmahdlf. Bu 1,761 m 3/dakikadlr.
Dikkat edildi~i takdirde, kuleye giren gazdan absorplanan (yo~unl~an) suyun miktan
yakl8$tk olarak %10'dur; bu sebepten, kulenin kullandtitt suyun miktan hesaplamrken ihmB.l
olunabilir.

1-10. Mekanik kammlar, Mekanik eitliklerin temelini tekil eden Newton kanunu, aag1daki ekilde yaz1labilir:
F, = kma

(1-6)

Yukandaki eitlikte : F, = cisme tesir eden biitiin kuvvetlerin bilekesi

m

= cismin kiitlesi.

Kiitle, cismin bulundugu duruma ve

h1zma tiibi degildir

= cisme

tesir eden kuvvetlerin cisme verdikleri yonde, cismin ivmesi

k = kuvveti, kiitleyi, uzunlugu (yolu) ve zamam iilc;mek

ic;in sec;ilen birimlere tabi bir sabit

(1-6) numarah eitlikten u sonuc;, c;1kanhr. Bir cisim hareketsiz veya diizgiin bir hareket (ivme s1f1r) halinde ise, bu cisme tesir eden biitiin kuvvetlerin

10

11

bile$kesi, s1flr olmahd1r; bunun aksine Cisme tesir eden kuvvetlerin hepsi, ortadan kaldinlacak olursa, kuvvetlerin bilekcsi ve ivme s1f1r olur, cisim ya hare-

ketsizdir veya diizgiin dogrusal bir hareket yapmaktad1r.

a = du/dt oldugu iGin, (1-6) e~itlik aag1daki ekli ahr.
.

Fo ~ k dt (mu)

lik 1 lb'luk bir kiitlenin ag1rhg1 iQin kullamlacak olursa, degeri 32,174 ft/sec3
alan ivme, bize F.'m degerini verir ve bu da 32,174 pounclal'd1r. 1 Poundal
pek fazla kullamlan bir birim olmadJg1 i9in kuvvetin ag1rhk olarak ifade edilmesi istenilir. Bnnun iQin (1-6) numarah eitligin sag taraft bir sa bit ile boliiniir.
Sonug aag1daki gibidir.

(D)

F~m.L

(1-8)

g,

Yukandaki Citlikte u, cismin hiZI ve I, ise zamand1r. (1-7) numarah eitligin

siizle ifadesi oyledir: Cisme tesir eden kuvvetlerin bilekesi, cisme tesir eden
momentin zamanla degien luz1 ile orant1hdJr.
1-11. Temel ve tiiretilmi~ birimler. Fiziksel biiyiikliiklerin iikiildiigii hirimier iki gruba aynhr. Birinci grup, birimlerin oldukGa ufak bir k1smm1 te
. kil eden ve temel alan birimlerdir; ikinci grup ise, birinci gruptaki birimlerle
ifade olunurlar. 1kinci gruptaki bu birimler, liiretilmi birimlerdir. Birinci
gruptaki birimlerin seqimi, hem,sayJ ve hem de tip olarak, olduk9a keyfldir ve
daha ziyade ku!lamh olup olmamalan esas ahmr. Bu kitapta ele alman konularda uzunluk, kiitle, zaman, 1s1 ve temperatiir temel kavramlan te~il ederler.

Kuvvet, kiitle ve ivmeye ait birimler arasmdaki bagmt1, (1-6) numarah eitlikle kurulur. Bu eitlikteki biiyiikliikler iGin muhtelif birim sistemleri ortaya attlrn1t1r 1 1ki birim sistemi, kimya miihendisligi yiiniinden iinemlidir. Bunlardan
biri santimetre-gram-saniye veya k1saca c g s sistemi; digeri ise, foot-pound-second veya klsaca f p s sistemidir. Bunlardan birincisi fizik, kimya, matemat'ik
gibi temel birimlerle, 1ngili,ce konuan milletler toplulugunun d1mclaki milletlerin miihendislik kollarmda; ikincisi ise, 1ngilizce konuan milletlerin giinliik
hayatlarmda ve miihendislik kollannda kullamlmaktacl1r.
c g s sistemincle k sabiti sadece bir say1 olup, birimi diger biiyiikliiklerin bF.
rimlerine tabidir. Kiitle, gram; ivme, santimetre/(saniye)" olarak birimlenclirilir.
Din, 1 gr'hk bir kiitleye 1 cm/(saniye)' degerinde ivme veren kuvvet olarak tammlamr.

Bu clurMmJa g,, sadece say1sal bir sabittir ve kuvvetin kiitle lie ifadesini saglar.
'\',ybtiiq!ilhG1kland1g1 gibi, temel tammlarm yaptlmasmda kullamlan birimle~in,'lfil9'ifui, tamamiyle keyfidir. Bu husus pound, feet ve second igin de
dogruclur.
Diger biitiin tiiretilmi birimler iQin temel birimlerin kullamlmas1 uygun
olur ve bu durumda temel biiyiikliikler pound-mass, feet, second ve poundforce ileliifade olunuriar. 0 Bu diirt birim, temel birimler ol~rak kabul edilecek
ol\xr~a,,sll~keyfl bir sabit olmaktan 91kar. Bu durumda g,, eitlige say1sal bir
sabit:"Eoia'rak degil (kiitle)(ivme)/(kuvvet) oram olarak girer ve boyutu
(lb-mass)(length)/(lb-force)(sec')' dir. 3
(1-8) numarah eitlikteki terimler incelenecek olursa, gjg, orammn yaklaIk
olarak 1,0'e eit oldugu giiriiliir. Bu oramn kullamlmasmdan maksat g'nin hakikl degerinin deniz seviyesinden itibaren iiiQiilen yiikseklige ve arz derecesine
til.bi olarak degimesidir. g'nin clegeri, sadece deniz seviyesinde ve 45 enleminde 32,174 ft/sec' (veya 9,8 m/saniye0 ) dir. g clegerinin yiikseklik ve enlem
derecesine til. hi olarak clegiimi o kadar azd1r ki, pratikte g/ g, oramnm degeri
1,0 olarak ahnabilir. 4
1ki "pound" terimi kullamlrn1 olup, bunlardan biri lb-mass ve digeri de
lb-force diye yaz1hr ve gogu zaman kanIkhga sebep olur. Bunlann c g s sis1
(1-6) numarah e$itlik 1 kgt (kgr-klitle)'lik bir ktitlenin aguhfi:t icin kullamlacak
olursa, degeri 9,8 m/(saniye)'Z olan ivme, bize F 0 'm deB;erini verir Ve bu da 9,8 kgr (kgr-kuvvet), dtr.

f p s sistemi kullamlrug1 takdirde k yine bir sabittir, kiitle lb ve ivme ft/sec"

olarak birimlendirilir. (1-6) numarah eitlikte bu birimler kullamlacak olursa,
kuvvetin birimi 1 lb'luk bir kiitleye 1 ft/sec" ivme veren kuvvet diye tammlamr
\'e poundal diye adlandmhr. Fakat 90k nadir kullamhr.

cgs sistemi icin kgr- kiitle, metre, saniye ve kgr- kuvvet.

cgs sistemi i~in (kgr- kUtle) (uzunluk)/(kgr- kuvvet) (zamanl'
4 "International Critical Tables" adh eserde A.B. Devletlerinin 61 istasyonuna ait g
de~erleri verilmi$tir. Bu istasyonlann deniz seviyesinden ylikseklikleri 3 i13. 7470 ft ve enlem
dereceleri 24 ita 49 arasmda degi$mektedir. g'nin ortalama de8eri 32,141 olup, gfge = 0,9989'

1 lb'luk kiitleye diinyam1zm yapm1 oldugu Gekim kuvvetinln birimi hususunda ayn bir grup birim kullamlmas1 oldukga yaygmd1r. (1-'6) numarah qit-

dur. Maksimum ve minimum de8erler a$a8;Ida verilmistir.

Eshbash, "Handbook of Engineering

New york (1936) sahife 3 - 5

Fundamentals", John Wiley and Sons, Inc ..

:2"

'

tstasyonlar
Maksimum : Seattle
Minimum :Key West

Ytikseklik, ft Enlem derecesi

190
3

47
24

g
32,176
32,118

gfg,
1,00006
0,9982

gfgc oranmm 1,00 kabul edilmesi binde ikiden daha az bir yandmaya yol ac;ar.

12
temindeki kar~1hklan kgr-kiitle ve kgr-kuvvet diye yazllabilir. Bu kan~1khg' onlemek iQin (1-6) numarah e~itlikte kuvvetin birimi, poundal (kilopond) ile ifade
edilir ve F, sembolii ile gosterilir. Kuvvet, (1-8) numarah e~itlige gore, lb-force
(kgr-kuvvet) ile ifade edildigi zaman sembolii sadece F'dir.
f p s birimlerini kullamrken iki husus unut ulmamahd1r. Hem kuvvet ve hem
de kiitle "pound" ile ifade olunm'akla beraber, bunlar birbirlerinden tamamen
farkhchrlar ve farkh boyutlara sahiptirler. !kinci husus g/nin bir ivme olmamaSidlr. g;nin say1sal degeri, deniz seviyesindeki ivmenin ortalama degerine qit
seQilmitir.
f p s sisteminde basmQ lb-forcejft' veya lb-force/m" ile, c g s sisteminde
ise kgr/m" veya_kgr/cm' birimleri ile ifade edilmektedir.
1-12. Enerji ~engesi. Kiitlenin korunumu kanununda oldugu gibi, bir
proses veya operasyona giren ve Qlkan enerjiler toplmm sabit olup, enerjinin 'korunumu kanunu diye adlandmhr ve aym gerQegi ortaya koyar. Bu kanunun geQerli olabilmesi iQin proses veya operasyonla ilgili IS!, mekanik enerji, elektrik
enerjisi, radyasyon enerjisi, kimyasal enerji veya diger cins enerjiler olmak iizere her tiir enerjinin gOzOniine almmasi l:izJmdlr.
113. Denge bagmtilari. Kendiliginden bir degimeye ugrayan sistemler, bu degimeyi belirli bir yonde yaparlar. Kendi hallerine terk edilecek
olurlarsa, daha fazla degimenin meydana gelmedigi bir hale ula!r]ar. Bu hale
denge hali ad1 verilir. Ornegin, s1cak bir demir parQasi soguk bir demir parQaSI
ile temasta bnakdacak olursa, siCak demir sogur ve soguk demir Jsimr, bu hal
bir den5eye ulamcaya kadar devam eder. Denge halinde iki demir parQaSI aym
temperatiirdedirler. Bir baka ornek, su ile dolu bir beherglas iQerisine bir tuz
parQac1g1 atllacak olursa, yeteri kadar tuz bulundugu miiddetQe, Qiiziinme devam
eder. Temperatiir, sabit tutulacak olursa, Qozelti iQerisindeki tuz konsantrasyonu
belirli bir degere eriir. Burada da 96ziiume olay1 bir denge noktasma eriildigi zaman belirli bir ekilde son bulur ve Qiizelti doymu bir Qiizelti olur. Bu
gibi durumlarla pek 90k karllUlhr, sislemle ilgili artlarm bir kismmda her
hangi bh degimeye ugramaks1zm denge hali degitirilemez.

13

114. Degi~menin debisi. Gene!likle kimya miihendisi, degi~menin meydana gelme debisine gosterdigi ilgi kadar, dengenin meydana gelme artlarma
ilgi gostermez. Kimyasal veya fiziksel bir degimenin uygun alan bir zaman zarfmda ve yine uygun say1da cihazla yap1labilmi~ olmas1 onemlidir. 1 atm. basmca sahip SU buhan i!e suyu 100C dereceye !Slimak istersek, istenilen dengeye ulaabilmek igin, teorik olarak, sousuz biiyiikliikte bir cihaza ihtiyaQ vardlr. Degime, denge durumundan uzak tutulaoak olursa (100C derecede bulunan su buhan yerine 121 oc derecede bulunan su buhan kullamlarak), uygun
biiyiikliikteki bir cihaz, bu ii goriir.
Sistemin denge durumuna yaklama debisi, iki faktoriin tesirlerinin bileimi
eklinde ifade edilir. Bunhirdan biri, degimenin meydamr gelmesi i~in gerekli
itici giicii temin- eden potansiyel faktorii; digeri ise, belirli bir potansiyelde degimenin lnzmr kontrol eden diren9 faktoriidiir. Potansiyel faktoriine ornek olarak, igerisinden su akan yatay bir borunun iki ucu arasmdaki basmQ farkm1 gosterebiliriz. Su, yiiksek basmQta bulunan bir noktadan a!Qak basmQta bulunan bir
noktaya dogru akmak ister, basmQlar aym oldugu zaman dengeye eri~ilir. Suvun akma3ma kart koyan diren9, su ile borunun i9 yiizeyi arasmdaki siirtiin;,edir. Bu ekilde, meydana geleri olaym iki faktore aynlmas1 gerekir. Bunlardan
biri, olaym meydana gelmesine sebep olur, digeri ise ann onlemeye ~ah!r.
Denge artlan konusundaki bilgilerin miihendislik yoniinden iinemi, potansiyel faktoriiniin tayjn edilebilmesi imk&mm vermesidir. Giinh. denge halinde bu, s1fira eit olur. Ornegin, s1cak bir demir parQasmdan soguk bir demir
par9asma kondiiksiyonla lS!nm transferi halinde, temperatiirlin aym degeri al:
mas! ile dengeye irlaIhr. Denge halinden once iki parQamn temperaturlerl
arasmdaki fark, itici giigtiir. Bununla beraber, denge ile ilgili bilgiler potansiyel
faktoriiniin tavinini miimkiin kllar, fakat direnQ faktorii hususunda herhangi bir
ey soylemez: Bu faktoriin, potansiyel faktoriimlen daha fazla onem talmasl
miimkiindiir. Herhangi bir sistem denge halinden uzakta bubnabilir ,.e denge
durumuna o kadar yava bir debi ile yaklall' ki, pratikteki uygulamalar i~in bu
yaklama onem taImaz ve sistemde herhangi bir degi~menin olmadigl kabul

edilir.
Bu paragraftaki gene! diiiinii, a~ag1daki diferansiyel eitlik yardm11 ile
matematik olarak ifade edilebilir :
(1-9)

Kimyasal ve fiziksel denge durumunun tam bir incelenmesi, termodinamigm konusunu tekil eder. Bununla beraber, kitablmiZ!n konusunu lekil eden
operasyonlarda karImiza 91kan denge bagmtllan, oldukQa basittir. lsi transferinde, denge durumuna eriildigi zaman sistemde muntazam bir temperatiir dagllrmi goriiliir. Bir ak1kan kiitlest gozoniine almacak olursa, hidrostatik basm~

yukandaki eitlikte :

dagtltmmm muntazam olmast dengeye eriildigini gOsterir. Buna benzer denge

durumlan, zaman zaman kar~1m1za gtkacakhr.

e =zaman

Q = transfer edilen veya reaksiyona giren miktar (tsl, madde Yeya enerji
olabilir)
F = itici giig
R = direnQ

14

15

Yukanda diferansjyel bir eitlik eklinde yazilmi olan hagmtJcla debi, itici
giiciin Jirence biiliinmesine eittir. Bu bagmtmm diferansiyel bir eitlik eklinde
olmasi gerekmektedir. Giinkii. degime bir cii1azm giri ve Qiki baglantllan
arasmda meydana gelmektedir. Bu noktalar arasmda itici gi.iciin, direncin ve
bunlara bagh olarak debinin degimesi miimkiindiir. Muhtelif operasyonlann
temel temileri incelendikten sonra, bu konuya tekrar diiniilecektir.
1-15. Kararh hal. kerisinden su buhan ge~irilen spiral bir ISiliCimn, iGe
risi S\1 ile dolu bir tanka daldmlmi oldugu bali giiz online alalun. Sadece su
buharnun basmc1 sabit olnp, biitiin diger artlar (su ile su buhan arasmdaki
temperatiir farki, suyun ve ISittci borulnrmm Istsal direnci ve digerleri) zamanla degiir. Operasyon artlanmn zamana tabi olarak degimesi haline ka-

1-17. Boyutlu fonniiller. Tiiretilmi birimlerle iil9iilmii bir biiyiiklii

giin boyutlu formiili~ konu olan biiyiikliigiin temel birimlerinden tiirer ve on
larla ifade olunur. lvme, luzjzaman ve luz ise, uzunlukjzaman olarak ifade edilir. Bu sebeple, ivmenin boyutlu formiilii,

[a]~ ()i ~

LG- 2

Kiieli para~tez ile ifade olunan [a] senlbolii, a biiyiikliigiiniin boyutlu formiilii
anlammdadJr. Her bir boyutlu formiil Mrt. L ~ OY .. ekline sahiptir ve burada
.\1. L, e kiitlenin, uzunlugun, zamamn v.s. boyutlanm gi:isterirler. Biitiin iist
terimleri, pozitif veya negatif tam say1, integral faktor veya sifirdir.

rm:slz veya siireksiz hal adt verilir.

Diger taraftan bir boruyu gbz ()ntine alahm, bu boruya

SU 1

sabit tempera-

1-18. Birimlerin doniisiimii. Tiiretilmis bir biiviikliik bir birim sis

temi ile (ornegin, nietrik sistem) ifade edilmi; ve bir -baka 'birim sistemine
(iirnegin, lngiliz sistemi) doniitiiriilmesi isleni:mi ise, foril)iiliin boyutlanna
uygun diiniiiin1 faktiirlerinin uygulanmas1 gerekmektedir. Bu doniiiim faktiirleri, sadccc say1lardan (boyutlara sahip olmayan) ibaret olup, bir sistemdeki
biiyiikhigiin diger sistemdeki biiyiikliige oramndan meydanil gelmitir

tiirde girsin ve sabit bir debi ile aksm. Bu boruyu saran caket de sabit tempe
ratiirde bnlunan su buhan ile beslenmi olsun. $artlar, borunun farkh klSimla
nnda birbirinden farkh olmakla beraber, aym born kesitindeki artlar (suyun
temperatiirii, temperatiir fark1, Jsisal direnq) zamanla degimezler. Bu ekildeki
bir hal, kararll hal diye adlandmhr. Bu gerQek hir denge hali olmaYJp, dinamik
bir dC'nge halidir. Snya transfer edilen tsmm miktan, su ak1m1 tarafmdan absorplanan miktarla dengelenmitir. Kararh halin gerqek durumu, artlann farkh noktalarda farkh olmasma karIhk, bu noktalardaki artlann zamanla degimemcsidir. Kararh hal, hemen hemen biitiin devamh proses \"e operasyonlann karah'
teristik iizelligidir. Karars1z hal, devamh olmayan proses ve operasyonlarla; de

Ist transfer debisi ile ilgili deneysel bir 9ah~ma sonunda, tst transfer katsayiSI i<;in h = 396
Btu/(ft2)(F)(hr) degeri elde olunmmtur. Bu katsaymm kgr. kalj(m::!)(C)(hr) birimi ile kar-

,amll operasyon ve proseslerin balangH~' Ye biti zamanlarmda karlmtza c;1kar.

~Itl

Boyutlar ve birimler. Fiziksel biiyiikliiklerin, sadece bir say1dan

ibarct olanlardan aynlmaSJ kin, birimlerle belirtilmeleri gerekir. Bu birimler
uzunluk, kiitle, temperatiir veya diger biri olabilir. Miihendislik 9ah~malannda
kar~Ila~Ilan giiGliiklerden biri de, baz1 hallerde kullamlan birimlerin 90k ve degi~ik olmasidJr. Bu degiikliklerin ilki, metrik sistemle 1ngiliz sistemi arasmdaki
farktir. lkincisi ise bu sistemlerin her biri iGerisindeki birimlerde goriilen farkh
hklard1r. Basit bir birimle birimlctidirilmi~ bir biiyiikliigiin diger bir birime do,
nii~tiiriilmesi kolaychr. Bu diiniiiim, sadece bir faktOrle 9arpmaktan ibarettir.
Ornegin, bir uzunluk 10 metre ise, bunun fps sistemindeki karIti, bir metrenin
3,3 foot olmasi sebebi ile 33 ft'chr. Biitiin bu gibi bagmt1lar, 90k basit olduklarmdan dalm fazla iizerlerinde durmaya ve incelemeye ihtiyaq gostermezler. Yalmz 5u hususun aGiklanmasmda fayda varchr. Ters oranm kullamlmas1 gerektigi
ycrlerde bunun yerine dogru oramn veya bunun aksinin yapllmasi, hesaplamalan son derece basitle~tirir. Bununla beraber, kc.mpleks birimlerin kullamldigi
hallercle diinii~um, bu kadar basit degildir.
1-16.

Ornek 1 - 5.

Isr transfer katsaylSlnm h, boyQ.tlu formi.ilii a~n!hdaki gibidir.

\h]=QL-29--IT-I

nedir?

<;Ozllm.
) :Btu.

1 k gr. ka-1- 0,.,52

1 ft
= 0,3048
1m

I F
1 oc

1
1-;8

396 Btu/(ft")(F)(hr) ~ 396 (Btu)(ft)-2 (oF)-1 (hr)-1

= (396)(0,252)(0,3048)- (I /1.8)-1 (kgr. kal)

= (396)(4,88)(kgr.kal) (m)-2 (C)-1 (hr)-1
= 1932 (kgr. kal)j(m')IC)(hr)

(m)-2 (oC)-' (hr)-1

Omek 1 - 6. Sadece temel tamm1an, birinci dereceden bliyiikliiklerin faktOrlerini ve

c g s sisteminde tsmm mekanik e~degerini [1 (gr.kal)/1 joule abs = 4,184] kullanarak,
1 kwhr (kilovat saat)'m Btu olarak kar~Itmt hesaplaymtz.

;Oziim.

Bir kilovat 1000 vat ve 1 vat 1 joule/saniye'dir. 1 saat/1 saniye = 3600 olduM

!Juna gOre,

1 kwhr

= 1000

- joule
;- ) (saat) = (1000)(3600) ( joule
- -. -- ) (saniye)
( - san1ye
samye

(1000) (3600)
4,184

gr. kal.

17

16

sahip terimleri ihtiva ederler. Bu tip eitlikler, boyutlu veya boyut balummdan
homojen olmayan eitliklerdir. Bu gibi eitliklerde birbirlerine uygun olan bi
rimlerin kullamlmas1 bir fayda saglamaz; em ve m gibi iki veya daha fazla uzunluk birimi, dakika ve saniye gibi iki zaman birimi, ayni eitlik i9erisinde yer
alabilir. Yatay bir borudan kondiiksiyon ve konveksiyonla havaya tSI kaybt aagtdaki eitlikle hesaplanmaktad1r. 1

gr. kal ile Btu arasmdaki baAmtt, ar.t,&tdaki gibidir.

gr.kal
(gr)(oC).

1 Btu

1 gr. ka!
Bu sebeple,

Btu
1---(lb)(0F)

_!_!!>_) ( 1 ~F
( 1 gr
lC

) =

453,9 = 252
1,8

(1000) (3600)
kwhr (kilovat-saat) = ( ,
)( ) Btu = 3413 Btu
4 184 252

(1-12)

119. Boyutsuz ~itlikler. Temel fiziksel kanunlardan faydalamlarak,

matematik olarak ~1karilan biitiin e~!tlikler, ayni boyuta sahip terimlerden iba-.
rettirler. Giinkii, temel kanunlarm kendileri de, ne kadar kompleks olurlarsa olsunlar, tiiretilmi~ biiyiikliiklerin tammlanmalarmda kullamhrlar. Biitiin terimleri ayni boyuta sahip olan bir e~itlik, boyut bakmzndan homojen. bir e~itlikti.r.
Boyut bakimmdan homojen bir eitlik, diiniiiim faktiirii giiz iiniine almmakSlzm kullamlabilir; yalmz kiitle, uzunluk, zaman, kuvvet, temperatiir ve lSI
it;:in ayni sistemin birimleri ahnmahdu. Bu hususlan yerine getiren birimlere
uygun birimler ad1 verilir.
~ey

6 zamam i~erisinde serbest dii~meye btraktlan bir cismin ilk hlZI u, ise, diiZ uzakhgt i~in aag1daki e~itlik yaztlabilir :

uo6 + ('j,) g6 2

(HO)

(1-10) numarah eitlige terimlerin boyutlu formiilleri yaz!lacak olursa, her teri. min boyutunun uzunluk oldugu giiriiliir. Bundan baka, e~itligin iki tarahm Z
ile biilecek ve

1 = uo6_

+ (1(,) g6'

(1-11)

boyutlan kontrol edecek olursak,. terim bqyutla1 mm birbirlerini giitiirdiigii giiriiliir. Bu sebepden bunlarm her biri boyutsuzdur. (1-11) numarah eitligin sag
tarafmdaki her iki terim de boyutsuz gruplardtr.
(1-10) ve (1-11) numarah e~itliklerin biitiin terimleri iqin, birbirlerine uygun

diien birimler kullamlacak olursa, doniiilm faktorlerine ihtiyaG duymakstzm

cgs veya fps sistemlerinden biri veya digeri kuHamlabilir.
. 120. Boyut1u ~itliklei'. Denemeye dayanan metodlardan tiiretilen bagmttlar, genellikle boyut baknnmdan homojen degillerdir ve degiik birimlere

Yukandaki eitlikte :
q, =

lSI

kayb1, Btu/hr

A = borunun yiizeyi, ft'

llt,

= borunun

dt~

yiizey temperatiirii ile hava arasmdaki temperatiir far-

kt, F

Do' = borunun 9ap1, in

q,/A orammn boyutlan, (1-12) numarah e~itligin sag tarafmdaki boyutlar degildir ve bu sebeble, eitlik boyutlu bir eitliktir. (1-12) numarah eitlige konulmu~ olan miktarlar belirtilen birimlerle i(ade edilmelidir, aksi takdirde q,
i9in yanlt bir say1 elde olunur. Baka birimler kullamlacak olursa, bunlara t!lbi
olarak say1sal sabitin degerinin degimesi gereklidir. Ornegin, llt,'i santigrad
derecesi ile ifade etmek 'istersek, say1sal sa bit (0,5) (1/1,8)""' = 0,24 olarak degitirilmelidir.

1-21. Boyut analizi. Kimya miihendisliginin pek <;ok iinemli problem"

Ierinin, tamamiyle teorik veya matematik metodlarla 9iiziilmesi miimktin degiJ,
dir. Bu tip problemlerle en <;ok akikanlarm ak!mt, "' transferi ve ktitle transferi
gibi konularda kar!laIIIr. Teorik, temel bir eitligi bulunmayan bir problemiu
ciiziim yolu, bu konuda deneysel bir <;altma yapmakl!r. Ornegin, uzun, diiz,
yuvarlak ve i<; k!Smi piiriizsiiz bir boru igerisinde akan bir s!Vlda siirtiinmeden
ileri gelen basmc kayb1, borunun 9apma ve uzunluguna, SIVlmn ab debisine,
s1vmm yogunluk ve viskozitesine tabidir. Bu faktiirlerden herhangi biri degitirilecek olursa, basm<; diiiiii de degiir. Basm<; dii~iiii ile bu faktiirler arasm. daki bagmt1y1 belirten bir eitligin elde edilmesinde kullarulan amprik metod,
bu faktorleri tek tek ele ahr ve digerlerini sabit tutarak, basmg diiiiiiniin yaJ,
mz o faktiire tllbi oluunu inceler. Yap!lacak ilem cok uzun, sonuclan birbirine
1 . Perry, "Chemical Engineers' Handbook," 3 ncii baskt., Me Graw Hill Book Comw
pany, Inc., New York (1950), sayfa 474. Kitabtmtzda stk stk bu kitabm adt ge~ecektir.
R

t.

Catalt~

Kimya Miihendislijjine Giri'

F.2

18

19

baglamak ve organize etmek ve bunlardan pratik hesaplamalar

~rkarmak c;ok gii~tiir.

i~in

bir bagmh

Tamamiyle amprik bir <;ah~ma ile matematik ~oziim ara>mda yer alan, bir
ara QOZiim metodu mevcuttur. Bu metoda boyut analizi adr verilir. Bu metod,
bir fiziksel degiime tesir eden degikenler arasmda teorik bir eitlik mevcut
ise, bu eitlik boyut bakrmmdan homojen olmahdrr, esasma dayanmaktad1r.
Bu mecburiyel sebebi ile, bir ~ok faktOrii, boyutsuz ufak gruplar halinde toplamak miimkiindiir. Bu gruplarm say olarak Jegerleri, kullamlan birim sistemine Ulbi clegildir ve eitlikte faktorler ayn ayn degil, boyutsuz gruplar halinde
yer ahrlar. Bu metodun faydah yonii, probleme tesir eden degikenlerin saysmr onemli derecede azaltmasdrr.
Boyut analizi genellikle sayrsal bir eitlik vermez ve problemin tam bir
yap!labilmesi iQin baz1 deneylerin yaprlmas1 gerekir. Bununla beraber boyut analizi, degikenlerin eitlige nasi! girmeleri gerektigini gosterir.
Boyut analizinin sonuQlan, deneye yo! gosterme>i yoniinden krymetlidir ve miihendislik ~alrmalan i9in faydah alan deneysel bilgiler saglar. Ak1kan alamr ile
ilgili bir deneyde boru ~ap1, alakanm abm luzr, viskozitesi ve yogunlugu hep
bulikte clegimekte ise, biitiin sonuQlarm koordine edilmesi son derece zordur.
Sonu~larm koordine edilmesi, ancak U ekilde miimkiin olur : (1) diger faktorlerin hepsinin sabit tutulup yalmz boru Qapmm veya (2) diger faktorlerin hepsinin sabit tutulup yalmz SIVI akrm hlzJmn degitirilmesi ve bu ekilde ileme
devam cdilmesi. Boyut analizinin gosterdigine gore biitiin bu faktorler boyutsuz
bir grup (Dupj,J.I.) iQerisinde toplamrlar. Deney esnasmda bu grup iQerisindeki
faktorler geliigiizel degi~tirilebilirler ve boylelikle grubun belirli SJmrlar arasmda degimesi temin edilir. Deney sonuQlarmdan kullamlabilir bir eitligin
~JkanlmaSI, ayn ayn degikenlerin degil, grup degerlerinin konulmaSI ile miim"
kiin olmaktadrr.

COzlim. Sarkac; peryodunun P, ~u faktOrlcre tilbi olabitece~i dli5linHlcbilir: (1) sarkacm ki.itlesine x, (2) sarkacm uzunlujiuna y, (3) sarkacm sahmm aifiSma 1> ve (4) ivmcnin
lokal degerine g. Bu tahminler asa8tdak~ e~itlik i~terisinde toplanabilir.

P= f(.<, y, </>,g)
(1-13) numaralt C$itlik tcmel fiziksel kanunlardan iflkanlabih.llekte ise, /(x,y, t/1 ,g) fonksiyonundaki btittin terimler P'nin boyutlanna sahip olmahdu. c.;ahsmanm bu kademesinde f(x,y, ,g) fonksiyonunun ~ekli hususunda herhangi bir bilgi mevcut dcllildir. !sir ilk
tabmin olarak, fonksiyon tek bir terim He ifade edilebilsin ve bu terim i<;erisinde her de~
gh;;ken bir i.isse sahip olsun. Bu durumda {1-13) numarah C-5itlik a$ngtctaki l;i('kli allf.

(1-14)
Boyutlu C$itlige ait iislerin entegral karakteristikleri sebebi ile, a, b ve c'nin de~erleri ya
tamd1r veya entegral fraksjyonlardan ibarettir. As:I bir boyuta sahip olnuuhj;\1 ic;in, (L-14)
numarah Cllitlikte yer almamt$tlr, k sabiti. boyutu olmayan bir saytdtr.

~oziimiiniin

Problemle ilgili yeteri kadar bilgi olmadrg1 ve matematik QOziimde hangi

fiziksel kanunun yer alacag1 bilinmedigi takdirde, bir boyut analizi yap1lamaz.
Temel kanunlar onemlidir. <:;iinkii, degien faktiirlerle birlikte goz online aimmaS! gereken boyutlu sabitleri bu kanunlar tayin ederler. Problemde yer alan
degiken ve faktorlerin neler olacagr hususunu tespit etmek, boyut analizinin
belirli bir adJrnld!f, Analizin ytiriiyiiii ile ilgili ilemler olduk<;a basittir. 1 Metod aag1daki ornekle aQJklanmaktadJr.
Ornek 1-7.
elde olunabilir?

Kusursuz bir sarkaca ait hareketin boyut

analizinden. ne gibi

(1-14) numarah C$itlikte yer -alan fakt6rlerin boyutlanm yerle$tirelim.

(1-15)

(1-15) numarah C$itlik boyut bak1mmdan homojen ise, C$itligin sol tarafmdaki temc1
birimlerin tek tek Usleri. sag taraftakilerine esit olmahdir. Neticede a$a!bdaki sonm; ahntr:
O'nm iisleri :

1 _::::: - 2c

L'nin Usleri :

0 = b+c

M'nin tisleri :

0= a

Yukandaki C$itliklere gOre:

a:::::O

b = - c = 1/2

Bu durumda (1-15) numarali C$itlik ~a8tdaki sekli altr:

Buna gOre,

L )-'"
0=Lif2MO ( -.-

o'

0-16)

o-(;)"'

(1-FJ

fakt6rii ortadan kalkai- vc bu sebeple, sarkacm peryodu kiitlesine til.bi de&ildir.

(117) numaralt >itlik (1-14) numarnlt e>itligin, f(x,y, </>,g) fonksiyonundaki btittin te
rimlerinin
y/g ile orantlh olmast ltizumunu, aksi takdirde terimlerden bir vcya birka~anm
9_ olamiyaca8mt gOstermektedir. Bu sebeple,

bilgiler

1 Bridgman, "Dimensional Analysis"'. Bu kitap boyut analizi konusunda en faydah kitap olarak tavsiye olunmaktad1r. Aynca Perry'pin "Chemical Engineers' Handbook" _sayfa
93 - 97'ye de baktmz.

(1-18)

Yukaridaki ~it1ikte / 1 (tf> ), ac;JSimn bir fonksiyonudur. Boyut analizi, k sabitinin sayt
olarak degeri veya ac;mm rolli ile ilgili hie; bir bilgi vermez. Fizik bilimine gOre k
2 1t
ve kii>tik a~t!ar takdirinde 11 (1>) =l,O'dtr.

20
21

Kompleks Citliklere bu metochm uygulanmasma nil claim fazla ornek i~in.

ktsim 1-21 de verilen dip nota mtiracaat edilmesi tavsiye olunur. Ara~t1rma ye

gelitirme ilerincle Qah<mlar i<;in boyutsuz eitliklerin kurulma mctodu. bihiik

One1n ta~n. Bn ekildeki bir c;alimanm sonuc;lanm kullanun1 miihendis ic;in
iinemli olan nokta, amprik bir eitlikle (mutlak surelte boyulsuz olmas gerekmez ve bu sebeple, gelitirilmesi esna>mda kullamlnn birimle birlikte kullaml-.
mahc!Ir}, boyutsuz bir eitlik (kullamlan birimltre tilbi olmayan fakat nygun
birimler kullamlmaSJm gerektiren) arasmclaki farkl kavramaya muktedir olmaSichr.

ihtiya~

gostermeksizin, sayJSal olarak .cia bulunabilir. Sekil 1-1 de abed<! egrisi

x ile f(x) arasmclaki bagmhy1, af ve eg dogrulan x" ve x, sm1r degerlerini giistermekte ise, allcikgf ile smirlanmi alan entegralin istenilen clegericlir.
d
b

122. Boyntsuz grnplar. Boyut analizi ve)a cliger bir metod uygulanarak
say1da, iin~mli boyutsuz gruplar kurulmutur. Bnnlann pek GOgu isim veya
sembol ile belirli ldmacak kaclar iinem kazammlard1r. Bunbnn bir listesi kitabm sonunclaki 1 no'lu tabloda verilmitir.

~ok

Herhangi bir hale ait boyutsuz grubun say1 olarak clegeri, temel miktarlar
iQin seGilen birimlere tabi clegilclir, saclecc gru!) i~erisincle birbirlerine uygun
alan birimler kullamlmahchr. Aynca bir grup iqin seQilen birimlerin, cliger
gruplann birimleri ile uyumas1 da gerekmez. Orncgin, Reynolds saylSl iGin za-

x-

man birimi olarak saniye, Prandtl say1s1 i<;in zaman birimi olarak saafin seqil-

mesi herkesQe kabul eclilen bir uygulamacl1r.

Su hnsusun belirtilmesincle fayda varcln. Boyut analizi yard1m1 ile tiiretilen
herhangi bir eitlik, cleneyle clogrulugu ispatlamnac!IkGa, kullamlmamahdn.

1-23. Faydah matematik mctodlar. Unit operasyon teorileri i~in gerekli

matematik hesaplama teknigi, bu kitapta ele ahnan ekli ile sadece basit diferansiyel ve entegral hesaba ihtiya<; giistermektedir. Okuyuculann bu konulan
bilclikleri kabul olunmaktaclir. Bununla beraber, buracla a<;1klanmasmda faycla
goriilen, iki matematik nietod mevcuttur. Bunlardan birincisi grafikle entegrasyon, cligeri ise iislii fonksiyonlann grafikle ~oziim metocluclur.
Diferansiyel ve entegral hesabm ilk pren"
1-24. Grafikle entcgrasyon.
sibinclen hatirlanacagi gibi belirli bir entegralin clegeri,

('' f.(x) dx
..-

.t'a

X ve f(x) esas ahnarak c;izilen egri tarafmclan SII11rlilnan alana eittir. Bu alan X
ekseni ile ejJ;ri arasmda kalan ve Xa ile .rb degerleri tarafmdan stmrlanan alan-

chr. Bu sebeple belirli bir ent~gralin clegeri, x ile f(x)'i esas alan tablolarm hazirlanmasi, limit clegerlere tekabiil eden cliiey dogrulann cizilmesi, bu limit
clegerlerle egri ve x ekseni arasmclaki alamn he~aplanmas1 eklinrleki ileme

Sekil 1 - 1. Grafikle entegrasyonun prensibi.

Bu alan, ekil 1-1 de giisterilcligi gibi, bir seri clikcliirtgen alamnm hesaplanmas! eklinde de bulunabilir. Bu clikdiirtgerik-rin yiikseklikleri, dikclortgenin
i<;indeki iiQgenin alam ile ciimclaki ii<;genin alam hemen hemen birbirlerine
. eit olacak ekilcle se<;ilmelidir.
Egrinin egrilik clerecesi pek fazla olmachg1 ve .lx yeteri kaclar kii<;iik se<;ilcligi takclircle, dikclortgenin yiiksekligi giizle secilebilir ve yukanda istenilen
artlar tamamiyle yerine getirilebilir. Tiim alan ekil 1-1 de taranml olarak
giisterilen dikclortgen alanlarmm toplamma eittir.
Bir tiirevle Qarpllmi herhangi bir fonksiyonun entegrasyonu ilc ilgili genel
kaide, tiirevin clegikenini x ekseni ve fonksiyonu da y ekseni boyunca yerletirmek, eklindedir. Fonksiyon nc kadar kank olursa olsun. clurum aymcln.
Bundan sonra, istenilen limit degerlcrle simrlanmi olan ve egri ile x ekseni
arasmda kalan alan hesaplamr.
f(x) iqin clogrudan dogruya matematik bir ifaclenin olmaclJgi hallerde bu
entegrasyon metoclu biiyiik bir onem taIr. Pek ~ok durumcla x ve y arasmclaki
bagmtmm deney sonucu elcle olunnias1 miimkiin olup, bagmh basit bir matex

matik ekil giistermez. Bu bilgilerden

' y dx

entegralinin degerini, her za,

x.

man kullamlan metodlarla hesaplamak, son clervce giic olur. Elcle mevcut bilgilere uyan amprik bir eitlige ihtiyac giisterir.

23

22
On,~ck_ 1-8:
Sckil l-2 bir boru hath (pipeline) i~erisinde akan su buhannm debisini,
saatte yuzbm kilogram olarak ifade etmektedir. (a) saat 10 il. 11 arasmda ge<;en su buhann~n tUm a:rrh&mt hcsaplaymtz. (b) akan su buharmm tlim miktan ile zaman arasmdaki
bagmtlyt gOsteren c:riyi c;iziniz.

alam dikoOrtgen olmast sebebi ile kolayca hesaplanabilir. Alamo ttimi.i bu $Ckildeki dikdOrtgenler ile ve aym metOd uygulanarak hesaplanabilir. a, b, c, ... p dikdOrtgenlcrinin yiikseklikleri, e:rinin alt ve tisttindeki taranmt$ alanlar birbirlerine C$it olacak ~ekildc segilirler. Oic;tilen alamn akt~kan debiSini- verebilmesi ic;in, dikdOrtgenlerin ytikseklikleri kgr fsaat
ve tabanlan ise saat olarak ifade edilmelidir, bunun sonunda asa:rdaki sonuc; bulunur.

kg')
- (snat) = kgr.
(.saat

4000

400
'3600

.....

Tablo 1-l. hesaplamanm nastl yaptldtEtnt gOstermektedir. Olc;tilen alamo ttimii 2412
kgr.'dtr. bu a;1rhk saat 10 ilft 11 arasmda boru hattmdan gec;:cn ak1skamn ttim a;1rlt8:tdtr .

"' 3200
"'

(j)

......_______

m 28C:O

?,

\II

.D
(\)

'0

~i?l

1
800
10:20

10:40

:::.:.:: ::::::: ::::c

:: ':

400~~~~~-~~~-~i~LU~
1000

.;::

11:00

::1 ::: ::::;

10:40

Zaman

'5'''' ,_,

Zaman
E

!;ieki! 1 - 2. Jrnck 1 - 8 ic;in bilgilcr.

Sekil 1 - 3. 6rnek 1 - 8'in c;Ozilmli.

~Oziim.

Hcrhangi bir 0 zamanmda debi R ise.

kgr. kadar su buhan akacaktar.

~ok

ufak dO zamam

ic;erisinde dW

.:::J

1-

,;.;.d'L ..

~ ::: j::::;t.

:;..,...ri:

.u ,~::-:

j:;

:,;:;E:'

dnn: ,,

t::,; ,, ,n [ill ..
, I:;: i' iiit':0:i: :: :t,
~-,T; ! :: 1:L:IT

nlT_.

:::-:n:: ::::

r:: ;ii"!ii ".: jff

dW = RdO
Zamanm ttimtindc ah-.;kan klitlesinin toplaml
olurmr.

Wr
0

dW=

Wr, yukar!d"kl.
..._

J!l:oo

IT
C!]tt
t6 m

entegrasyonu ile eldc

Rd0=W1

{1-19)

~o':OO 1010

tlii iH

10:20 10,30 10:40

Zaman
Sekil 1 - 4. Ornek 1 - 8'in entegral e8risi.

to:OO

11:00
(

R d() cntegralini ah~dagelmi$ yollardan hesaplayabilmek ic;in R'nin 0 ile ifadc

.. w:oo
e~i~mesi ~erekmcktedir:_ ~ekil 1-2. deki c8riyc uyacak e!1itli,ijin mcydana getirilmesioin ~ok
gw; oldugu .. ko:.:w_ca ~orulmektedtr. Buna kar~thk grafik metodla entegralin hcsaplanmast
= 10:00 ve
ko1aydtr. Cu~ku IS.te.mlen entegral, e,8:ri ile zaman ekseni arasmda kalan,
e.~ 11:00 ~l_e,~erlcn. lie -~tm:!an~n alana C$ittir. Bu alanm a, b. c, d vs. gibi (Sekil J-3)
dthrul~~e b~,J~nmcsJ mumkundur. a'nm gers:ek alam ABCDEA'dtr. AFB ti~geninin alant
BCG u.;genmm alanma yakla~tkhkla C!1it olacak ~ekilde FG do&rusu yizi!melidir. FBGDEF

Bu ~ekildeki bir entegrasyon, ttim ak1~kan debisini verdikten ba~ka saat 10 il3. 11 arasmda ak1~ ile ilgili di8er bilgileri de verir. 6 numarah kolona baktt8;1m1z zaman saat 10: 20
de (dikdOrtgen e'nin sonu) boru hattmdan 1098 kgr; 10: 35 ise 1410 kgr su buhanmn ger;mi~
oldu&u gOrliltir. 1 ve 6 numarah kolonlardaki bilgilerden, ~ekil 1-4 deki egri r;izilebilir ve
bu e~ri herhangi bir andaki ttim aktmm deg~rini gOstermektedir. Bu ~ekildeki bir e~riye
1119) numarah e~itligin entegral erisi adr verilir.

24

25
Tablo 1-l. Ornek I-8'in

Ornek 19.

~Oztimii

brnek 18 de verilen bilgileri kullanarak,

10: 20 ilil 10: 40

~u buhan akimmm ortalama debisini hesaplaymtz.

DikdOrtgen

Zaman

( 1)

JO,OO
0

b
c

d
e

f
g

h
i
j
k

I
m

"0
p

JO,os
10,10
10,15
11),] 7,5
10,20
10,22.5
1om-:s
10,32,5
10,35
JO,s7,5
10,40
10,42,5
10:45
1o,so
1065
n,oo

DikdOrtgenin

DikdOrtgerdn geoi~hgi

yiiksek}i~i

Dakika

(2)

(3)

OikdOrtgenin alaot,
kgr.

....

.........

....

3.100
3.340
3.560
3.550
2.800
1.100
900
1.440
1. 7110
1.350
900
2.350
2.850
2.900
2.830
2.570

5,5
5,5
5,5
2,5
2,5
2.5
5,0
5,0
2,5
2,5
2,5

0,0833
0,0833
0,0833
0,0417
0,0417
O,Ol\7
0,11833
0,0833
0,0417
0,0417
0,0417
0,0417
0,0417
0,0833
0,0833
0,0833

258
278
297
148
117
46
75
121)
71
56
37

2,5
5,0

5,0
5,1)

Yukanda yapllan tamma _gOre,

-o,

Saat
(kolon
3 : 60) kol. 4 ;< kol. 2 5'in toplamt)
(5)
(6)
(4)

......

2,5

rum alunTUm abm,

kgr. (kolon

98
119
242
236
214

arasmda

j a,

RdO

Rort= - c

0
258
536
833
981
1.1)98
1.144
1.219
1.339
1.410
1.466
1.503
1.601

o,- o,

RdO

_ , / 10,20

= - .

Bir degikenin degiimi gene! olarak aagtdaki ekilde gosterilmektedir.

RdO
10,00

- I/3 -.

Ornek 1-S'c ait tablo 1-l'den,

n.,.. =

3 (1.503- 1.098) = 1.215 kgr/saat

NOT : 10 : 20 ih; 10 : 40 arastndaki debinin aritmetik ortalamasl

1.950

+ 1.500
2

."=fix) fonksiyonu lineer

yazllabilir.

1. 725 kgr /saat

ise ()' == ax+b), (1-20) numarah e~itlik a~ag1daki $Ckilde

_Y2
Y ort-

1-25. Ortalama degerler. lvHihendislik c;ahmalannm pek c;ogunda bir

klSlm degikenlerin (viskozite, yogunluk v.s. gibi) ortalama degerlerinin kullamlmasi gerekmektedir. Fakat bu ortalamamn nasi] elde edilecegi hususunda
bir kesinlik yoktur.

/10,20
RdO-

lQ,QO

" ' - 10i40-1Q,20

L720
1.962
2.198
2.412

~10,40

.JIJ,40

+ Yl

(1-21)

Bu, aritmetik ortalama ifadesinden b~ka bir -5ey deildir.

126. 'Oslii e~itlikler ve log-log grafikler. x ve y degi~kenlerine sahip deney sonu~lan pek GOk hallerde aagtdaki ekilde bir eitlige uyarlar.

y= f(x)

(1-22)

BOyle bir durumda, x'in x1 degerinden x2 degerine degi~mesi esnasmda y'nin

ortalama degeri aagtdaki eitlikle bulunur.

yukandaki eitlikde a ,-e n sabit degerlerdir. Aynca pek c;ok egriyi a~agtdaki
tipte bir e~itlik ile ifade etmek miimkundiir.

y=a

+ b.t

+c.\~+

dx3

+ ...

(1-23)

(1-20)

Bu eitlik sadece f(x) in, matematik bir fonksiyonu ifade etmesi halinde kullamlabilir. Bu durumda ah!lagelmi entegrasyon metodunun kullamlmasi mumkiindur. Genellikle bu bagmti, bir egri olarak bilinir, fakat egrinin eitligi
[f(x) eklinde] elde mevcut degildir. Bu durumda, daha once ac;tklanim olan,
grafik entegrasyon metodu kullamhr.

0-2:3) numarah eitligin (1-22) numarah Citligc nisbetle, pek 90k egriye daha
iyi bir ekilde uymasma karthk, (1-22) numarah c~itlik, deney sonuc;lanna daha
uygun diier. Daha onceki ktstmda ac;tklandtgi uzere (1-22) numarah eitligin
sabitleri kolayhkla hesaplanabilir. Diger taraftan (1,23) numarah e~itlige ben
zer eitliklere, deney sonuc;larmm uydurulmas1 c;ok uzun bir i~tir ve 9ogu zaman

cok say1da terim J.,ullamlmasmi gerektirir.

26

27
(1-22) numarah e 0itlik aag1daki 0ekilde yazllabilir. 1

log y = log a

+ n log x

Orifizde mcydana gelen ah;an a~a~tdaki tipde bir C!litli&e uydu8:u bilinmektedir.

(1-24)

Kolayhkla giiriilecegi gibi log x, log y'e kar01t olarak yerletirilecek olursa (1-24)
numarah eitlik, egimi n ve x = .1.0 oldugu zaman dogrunun ordinat eksenini
kestigi noktamn degeri log a olan, diiz bir dogru verir. iki degikene ait sayllarm logaritmalanm alarak bunlan normal bir grafik kag1dma yerletirmek
miimkiinse de, bir log-log grafik kag1dt kullanmak claim uygundur.
Log-log grafik kilg1d1 iizerinde bolmeler muntazam olmay1p logaritmiktir.
Diger bir deyimle 1, 2, 3 v.s. eklinde iaretlenen arahklar 1, 2, 3 birimleri ile
degil, bu saydarm logaritmalan ile orant1hd1r. Bu grafik kilg1tlarmdaki derecelendh:me aynen hesap cetvellerindeki derecelendirmeye benzemektedir. Bu
sebeple, iki degikene ait degerler log-log grafik kilg1dma iyi bir ekilde yerletirilecek olursa, bu degerlerin logaritmalanm ahp normal grafik Hg1dma yerletirmi kadar iyi bir sonu<; ahmr. Bu ekilde grafik kilgtdl iizerine yerletirilen
noktalar diiz bir dogru iizerine diiecek olurlarsa, dogrunun denklemi (1-22) numarah eitlik olur; n dogrunun egimi ve a, x
1 oldugu zaman y'nin degeridir.
Ciinkii x = 1 oldugu zaman (1,24) numarah eit\;gin ikinci terimi s1flrdu.
Log-log grafik kag1dmm tek sakmcah yonii, normal olarak kullamlan
derecelendirmenin iyi bir yaklaIkhkla okunamamas1d1r. Fakat yapdacak hata
stmrlan miihendislik hesaplamalan i<;in pek fazla iinemli degildir. Log-log
grafik kilg1d1 kullanmanm faydah yiinii ise, belirli bir arahkta meydana gelecek
egriden sapmamn o noktadaki tiim degerlerin sabit bir yiizdesini te:;kil etmesidir. Buna kar:;1hk normal bir grafik kag1d1 iizerindeki boyle bir sapma, degikenin degeri kii<;iik oldugu zaman biiyiik bir yiizdeye ve degi:;kenin degeri biiyiik oldugu zaman ise kii<;iik bir yiizdeye sahiptir. Bu sebeple logaritmik grafik
kilg1dl, deney sonu<;lanm degerlendirmede biiyiik fayda saglar. Ciinkii sa)'llann
biiyiik veya kii<;iik olmasma bakmaks1zm aym derecede hassasiyet temin eder.

'

Yukandaki e~itlikde u, htz ve R, manometrede okunan de&erdir. Bu durum ic;in k ve n'nin

dei;i:erlerini hesaplaytmz.
COziim. Verilen de&erler, ~ekil 1-5 de oldugu gibi bir log-log grafik kaS;1dma yerl~
tirilir. Sonuc; olarak log-log grafik ka&tdt i.izerinde bir dol;:ru elde olunur. Egrinin e8imi
a ve b uzunluklan Olc;iilerek hesaplamr. ESim. do&runun X ekseni ile yapmt$ oldu!\:u a!(mm
tanjantldtr. Buna gOre ei;i:im = bfa = 0,501 ve vet:ilen bilgilerin hassasiyet smtrlan i9erisinde
11 = 0,500 olarak ahnabilir.

20

~~8

Omek 110.

i~erisindeki

ol'lalama Juzr

mfsaniye
3,41
4,25
5,25
5,8U
7,01
7,3Q
10,05
1

~
.<:=

Ori/ize bab manometrede

okwzan de8erler
mm Hg
30,3
58,0
75,5
93,1
137,5
148,0
261,0

Kitabtmtzda "log" terimi 10 tabanma gOre logaritmay1 ve ''In" terimi ise e tabanma
gOre logaritmayt gOstermektedir.

"' 5

"' 4

"'

-:::: 3

:::>
>.
:::>

tn

Bir orifiz kalibrasyonu a~a8:1daki sonw;lan vermektedir.

Suyun, Doru

..

30 40 5060708090100

' ~

Orifiz manometresinde okunan deger, mm.Hg

~ekil

:::=

1-5. ilrnek 1-IO'un <;Oziimti.

1 oldu&u zaman, do8runun ordinat eksenini kesti~i yerin tesbiti ic;in , verilen de-

~erlerin ekstrapole edilmesi miimktin dei;i:ildir. Ciinkti grafiijin hudutlan d1~ma dii~mektedir.
Bu durumda R = 100 oldui;i:u yerdeki def!er okunur ve bu deSer 10000 de~erine bOlUniir.

Bu takdirde k = 0,605 bulunur. Bu durumda istenilen e!}itlik ~a,Badak.i gibidir.

u ~ 0,605

R'' ~ 0,605 VR

Ueriki b,Oli.imlerde R'nin Ussilniin 0,5 olmast gerekti~i. teorilerle gOsterilecektir.

29

28
PROBLEMLER

ADLANDIRMA

= alan

Bir rafineri gazt wsa8tdaki

bil~ime

sahiptir.

a = ivme

D
F
g

Hacim yiizdesi

= dt! >P
= kuvvet, itici gii!;
= 3 8Jrhk sebebi ile

H,
~2

co

meydana geien ivme, ivmenin lokal de8;eri

dOn~fun faktOrii = 9,81 (birimleri i~in ktstm 1 II' b-'
de8eri
:r
e ioUt.JDtz). ivmenin sabit

Cc

CH,
C,H,

h = Ist transfer katsay 1 ~ 1

k
sabit

=
L = uzunluk
M = molekiil a8uh,8t; ktitle
m = klitle
n = mol SayiSI; saytsal bir ~bit
P = top!u bastnl'
Q

qc

= bliyiik!Uk
= konveksiyonJa

R -T =
At =
u =

lSI

transferinde debi

gaz sabiti; diren!;; debi; manometrede okunan de8er

mutlak temperatlir
temperatiir furk 1
htZ

V = hacim; mol hacmi

w = a8uhk
x,y =
Z

degi~kenler

= uzakltk

a, (3, y = sabitler
6 = zaman
Altltklar

= A, B, C komponentleri
= ortalama

m = kan,tm
0 = mutlak birimlerle kuvvet

4,6
100,0

i~gal

(a) Bu gazm 10.000 kgr't 15 C derece ve 760 mm Hg basmcmda

eder?

rak

yo~unlugu

ka~

m 3 'liik hacim

Bu gaz 38C derece ve kgr/cm2 basm!f altmda bulunduA;u takdirde, kgrfm3 olane olUr?

(b)

1~2.
Hacmen % 15 klorlu hidrojen ihtiva eden bir azot ve klorlu hidrojen kan~tmt, klorlu hidrojeni kart~tmdan uzakl~ttrmak i!;in su ile ytkanmaktadtr. Ytkama kolonu,
giren klorlu hidrojenin % 99'unu kan~tmdan uzakla~tuacak ~ek.ilde !;8h~ttrdmaktadtr. Yt
kaytctyt terk eden gaz, su buhan ile _doymu~ olup, 49C derece ve 750 mm Hg mutlak ba~
sm~da bulunmaktadtr. Saatte 70 mol-kgr gazm ytkanmast halinde, yikaytctyt terk eden gaH
zm hacmini ve bile~imini hesaplayxmz.
1~3. Dolgulu kulelerde stvt fazdak.i direng (kiitle transferine
&erler elde eden bir ~ah~ma, belirli birkag dolgu maddesi igin,
ortaya konm~tur.
5
2
=1.199
)""

k~:

Yunan harfleri

A, B, C,
ort.

60,7
10,1
3,4
21,2

Yukandaki

C~itlikde

(~

kar~t

koyan) ile ilgili deverilen ~itlikle

a~a8tda

(p ~}

= stvt faza ait kiitle transfer katsaytst, mol-kgr/(hr) (m1) (mol-kgr-fm3)

a = dolgulu ktsmm birim bacmine isabet eden fazlar arast temas yi.izeyi,
D L = stvt faza ait difiizyon katsaytst, r.rr'-/hr
kL

L
1-L

m 2'/m3

= stvt faza ait klitlesel btz, kgr klitle/ (hr) (m2)

= stvt
= stvt

viskozitesi, kgr-klitle/(hr) (m)

yogunlugu, kgr-klitlefm'

E!litlikdeki katsaymm boyutsuz olup olmadt8tm bulunuz.

1-4. Bir z

z-fx\. dx
Xl

mC,tir. x1

de,&i~keni,

kendileri de deA:i$ken alan x ve y'nin fonksiyooudur. Bu ba8mt1

$eklindedi{. r ve y'ye ait deoey sonu!;lan a$&Stda bir tablo halinde veril

= 0,200

ve

x, =

0,400 arahlt igin y'nin ortalama deSerini hesaplaymlZ.

30

-----,-------r-----.------X

11

0,000
0,050
0,100
0,200
0,250

0,000
0,198
'0,384
0,672
0,750

I
I
I

.!

'
I

0,300
0,350
0,400
0,450
0,500

I
I'
i

0, 768
0,7 14
0,5 76
0,3 42
0,000

1-5. tngilizce yaymlarda gaz faza ait kiitle transfer katsaylSl, gencllikle lbwmole/(hr) (ft'!)
(atm) ile birimlendirilir. Bu deieri molkgrj(saniyc) (m2) (atm)'e d6nii~tlirmek if;;in gerekli
dOnU'}lim faktOriinii hesaplayrmz.
1-6. cgs sisteminde viskozite birimi poise olup, bu da 1 dinwsaniye/cm2 'ye e~ittir. Bir
ak.tskamn viskozitesi 0,10 poise ise, buna tekablil eden de~eri lbmass/(ft) (hr) olarak he

saplaym1z.

Boli.im 2
AKISKANLARIN AKIMI
Konuya giri!j. Kimya miihendisligi operasyonlarmm pek ~ogunda
aki~kanlann aktml, i:inemli bir konu olarak kartmtza ~tkar. Stvtlarm ta~mma
ve depolanmalan, kattla!a nisbetle daha basit, daha ucuz ve daha az zorluklan olan bir biaydrr. Bunun bir sonucu olarak, kimya miihendisi, hemen her
maddeyi stvt, ~i:izelti veya suspensiyon halinde tatmak ve depolamak ister.
Bir madde toplulugu stvt veya c,;ozelti haline getitilemedigi takdirde, katt halde
tamtr veya depolamr. Birc,;ok hallerde katt maddeler, gayet. ince ogiitiildiikten
sonra bir stvt i~erisine dagttthr. Bu suretle meydana getirilen suspensionlar, bir
c,;ok yonlerden akt~kanlara benzerler. iki fazh olan boyle bir kantma "aktkanlatmlmt~" katt adt verilir.
21.

Aktkanlar mekanigi, daha once fizik derslerinde de gormii old ugunuz bir
konudur ve hidroligin temel konusunu te~kil eder. Hidroligin kimya miihendisini ilgilendiren konular1, bu boliimde ac;tklanacakttr.
22. Alw}lamlarm k:arakteri. Kitabtmtzda aklkan terimi, ~ekil degiimlerine de"amh ol!irak mukavemet edemeyen madde topluluklart i~in kullamlacakttr. Bir aktkan kiitlesinin ~eklini degi~tirmeye teebbiis edecek olursak, aktkan
yeni eklini almcaya kadar, mono molekiiler aki~kan tabakalan birbiri iizerinde kayarlar. Aktkamn ekil degiimi esnasmda, aktkan tabakalanmn kaymasma kart koyan bir direng dogar. Bu direncin biiyiikliigii aktkamn viskozitesine ve kayma htzma tilbidir. Akt~kanm son eklini almast ile bu direng ortadan
kalkar. Denge haline eri~mi bir aktkanda bu diren9 mevcut degildir. Dikkat
edilirse bu tanmun hem slV!lan ve hem de gazlart kapsadtgt goriiliir. Kitabm
bu boliimiinde oldugu gibi diger bOliimlerinde de akikan terimi, gaz ve slV!lart
kapsamt i~erisine alacakttr.
Belirli bir temperatiir ve belirli bir basm<,;ta aktkanm belirli bir yogunlugu
vardrr ve bu kgr/m3 veya gr/cm' birimlerinden biri ile ac,;Jklamr. Aktkamn
yogtmlugu, basm<,; ve temperature tabi olmakla beraber; stvtlar takdirinde yogunluk, orta derecedeki basmg degi~irnlerinden onemli derecede etkilenmez.
Gazlru takdirinde ise yogunluk, hem temperatiir ve hem de basmcm tesiri a!-

33

32
tmdad1r. Bir ab~kan basm<; degiimlerinden pek az etkilenirse, ona "bastmlamaz akikan" ad1 verilir. Sivilarm <;ogn bu cinstendir. Bununla beraber, SIVI
!arm yogunluklan, biiyiik temperatjir ' degiimlerinden iinemli derecede etkilenmektedir. Ufak temperatiir ve basm.; degiimleri halinde gazlarm yognnluklarmda giiriilen degime de ufak olur. Bu gibi durumlarda gazlar, bastmlamaz akJkan olarak diiiiniilebilir ve biiyiik bir yanhhga diiiilmeden gazm
yogunlugundaki degime, ihmal edilebilir.

Kimya miihendisligi operasyonlarmm incelenmesi bakimmdan akikanlar

mekaniginin iki kolu bilhassa iinemlidir, bunlar akikan statigi ve akikan dinamigi adlanm ahrlar. Akikan statigi, denge halindeki aklkanlan, akikan dinamigi ise ak1m halindeki akikanlan inceler.
2-3. Akl(>kan statijii. Sabit bir statik akJkan siitununda, herhangi bir
noktadaki basmG, her yiinde aymdn. Bundan baka yeryiiziine paralel herhangi
bir kesitin her noktasmda da basm<; aymdn, fakat farkh yiikseklikteki kesitlerde basm<;, birbirinden farkhctJr.

Sekil 2-1. de giisterilen ab~kan siit)Jnunu giiz online alahm ve aklkan tankma A noktasmda yapi!an basmcm ab
kam istenilen bir yiil<seklikte tutmakta
oldugunu kabul edelim. Aynca abklm
siitunu kesiti de tabandan list noktaya
kadar aym ve S kadar olsun. Buna gore
akikana X, yiiksekliginde tesir eden biitiin kuvvetlerin toplam degeri; P 1 basmcmm
S alam ile. <;arp1hp, b~na X,
:;>ekil 2 I. Hidrostatik basmo;.
ve X, yiikseklikleri arasmda kalan ab~
kan ag1rhgmm eklenmesinden ibarettir. Buna gore,

P2S =PIS

+ h,pS _g__
g,

Buna gore, ak1kamn farkh yiikseklikle iki noktas1 arasmdaki basm~ farkl,
bu iki nokta arasmclaki clii~ey uzakhgm, ak!kamn yogunlugu ile ;arp1mma
e~ittir d.\ = X,- X, terimi ve gene! P, basmc1 iQin,
'

Pn=P,
Dii~ey

Ab~kanm yogunlugu, basmg degi~imi ile degi~mekte ise, yogunlugun or-

talama degeri kullamlabilir. Miihendislik gahmalarmm goj!;u, orta derecedeki

basmQ!arda ):apJ!dJgJ igin SIVllar, bu du~umda bastmlamayan akJkanlar olarak,
basmg degi~imlerinden pek miiteessir olmazlar. Bu dii~iinii~, gazlar i\in pek
dogru degildir ve ancak Qok ufak hasmg degiimleri igin uygulanabilir. ()rneii;in,
P, noktasmda hava temperatiirii 21 c derece ve basmg da 1 atm. olsun, X,-- X,
degerinin 30,5 m olmasJ halinde P, noktasmdaki basmG, P1 noktasmdaki hasmgtan 0,004 kgrjcm' kadar buyiik olur. Bu dunnnda yogunlugun degi~imi, kolayhkla ihmal edilebilir.

2-4. Manometreler.
Sekil 2-2'de manometrelerin iki degiik tipi gosterilmektedir. Sekil 2-2(a), en basil bir manometre tipfdir. U eklindcki bornnun taranml klsm1, yogunlugu PA kgr/m' alan bir A SIVISI ile doldnrn!tou:; ol-

P,

1
Akl>kdl'l
B

(. 5

(2-1)

Aym ekilde P 3 basmc1 hesaplamr.

+ (h.-h1)p

(2-4)

siitunun sabit bir kesite sahip olmas1, gerekli degildir.

Basmc1, birim alanda kilogram (kuvvet) olarak hesaplamak i<;in (2-1) numarah eitligin her terimini S ile bOimemiz gerekir. Bundan ba~ka g/ g, = 1,00
(sahife ll'deki dipnot 4'e bak1mz) olduguna gore, (2-1) numarah eitlik aagi
daki ekli ahr.
(2-2)
P2= P, + h,p

Pa= P,

+ pdX

SIVIA

$ekil 2-2. Manometreler: (a) basit manometre; (b) diferansiyel manometre .

veya

P3

= P, + l~:~p

(2-.'3)
sun. U borusunun A SJVISI tarafmdan doldurulamayan kollar1, A siVJSJ ile kaflmayan ve yogunlugu Pn kgr/m' alan bir B SlVISI ile doldurulmntur. U bornl. Catal~ -

Kimya MUhendislij!:ino Giri!;

F .3

35

34
sunun bir koluna P 1 diger koluna da P, kgr (ku'Cvet)/m2 degerinde bir basm,
yapilmaktadir. Bu iki basinG arasmdaki fark P,- P, sebebi ile, U borusunun
kollarindan birindeki SIVI yiiksekligi, digerinden farkhd1r. Kollardaki SIVI seviyeleri arasinda R metre kadar bir fark vard1r. Manometrelerin kullamlmasmdaki
gaye, bu R degerini okuyarak, P,- P, basinG farkini iilGmektir. P,- P, basinG
fark1 ile, okunan R degeri arasinda bir baginti kurmak iGin, basincm P, dege"
rin0 sahip oldugu 1 noktasmdan ba]ayahm. 2 numarah noktada basinG,
P, + Pn(m+R)(g/g.) * dir. 3 num~rah noktadaki basmcm degeri de buna cit
olmahdir. 4 numarah noktadaki basmQ, 3 numarah noktadaki basmGdan
RpA(g/g.) degeri kadar daha azd1r; 5 numarah noktadaki basmG ise 4 numarah
noktadaki basmGtan mpsg/ g. degeri kadar daha azdn. Buraya kadar aGikladignmz hususlar, aagdaki ekilde iizetlenebili~:

Toplu bamru;

Nokta

1
2
3
4

P,
P,
P,
P,

+ apng/g.

+ ap.gjg, + bpAgfgo

+ apngfg, + bpAg/g.
+ ap.gj g, + bpAg! g.- Hpc g/ g.
+ apngfg. + bpAg/g.-Rpcg/g,-dpAg/g.
7 P, + ap.gjg. + bpAg!g.- Rpcgfg,- dpAg/g,- ap.g/g, = P,

5 P,
6 P,

Son

e~itlik, ~u ~ekilde basitle~tirilebilir.

(27)

(25)
b- d = R veya d-b

= -H oldugu iGin

Yukandaki eitligi basit]etiricek olursak aagidaki ekli ahr.

(28)

(2-6)
Yukandaki bagmt1, m uzunlugu ile U borusunun boyutlarma tabi degildir, P,
ve P, degerleri, aym yatay diizeyde iilGiiliirler.

Yukandaki eitligi inceledigimiz zaman Pc- p,, farknun kiiGiilmesi nisbctinde,

verilen bir llP degeri iGin, manometrede okunan R degerinin biiyiik olacagi gil
riiliir.

Ufak basmG farklanm iilGmek iGin; ekil 2,2b'de giisterilen ve diferansiyel

manometre ad1m alan bir tip manometre kullamhr. Bu manometre birbirleri
ile kanmayan iki siVI A ve C ihtiva eder, bu sivilarm yogunluklan, miimkiin
oldugu kadar birbirlerine yakm olmahdir. Manometreye geniletilmi bir klsmm ililvesinden maksat, R degerinin degimesi ile birlikte 2 ve 6 numarah nok
talardaki durumun fazla degimemesini temin etmektir. Bunun bir sonucu olarak, 1 ve 2 numarah noktalar arasmdaki uzakhgm 6 ve 7 numaral1 noktalar arasmdaki uzakhga hemen hemen eil oldugn dii'liiniilebilir. Ayni prensipleri ku],
!anarak, basil manometrede oldugu gibi, basm~ farki P,- P, ile manometrede
okunan R degeri arasmdaki bagmtiyi veren bir eitlik tiiretilebilir. 1 numarah
noktadan 7 numarah noktaya kadar biitiin noktalarda mevcnt basmci aagidaki
ekilde iizetleyebiliriz.
~ekil

2- 3. E8;imli (yattk) manometre.

* Yo8unluk (p) kgr (kiitle)/ m3 ve basm<;

(P) kgr (kuvvet)/ me birimleri ile ifade edildiklerinden, e!}itli8i boyutsal olarak sabit tutabilmek i~in, p terimini havi her ktsma (gfg,} faktOriiniin iHivesi gerekir. gfgc = 1,00 oldugu i<;in. genellikle ihmat edilir. Fakat te!}ekl:dil :cten
e!}itlik, boyutsal olarak sabit olmaz.

Ufak basm~ farklanm iil~mek iGin, 'lekil 2-2a'da giisterilen manometrenin

degiik ekli olan ve ~ekil 2-3'de giisterjlen manometre kullamhr. Bu tip mano-

36

metrede kollardan biri, R'nin ufak bir degerinc kaq1hk S!Vl yiizeyinin uzun bir
) ol almas1 maksad1 ile, egimli yap!lmilir. Bu yo!, R degerinin, egim a91Sl alan
e;. 'nm siniis degerine bOliinmesine e~itt-ir. a a<;1s1m ufalttigimiz takdirde R'nin

kiiqiik bir degerine karIhk R, ~ok biiyiik bir deger ahr. Bu tip manometrelerde
dik kol iizerinde geniletilmi bir kls1m vard~r. Bu kiS!mda SIVI seviyesinin degiimi, egimli koldakine nisbetl.e, ihm&l edilebilecek kadar azd1r.
25. Ak1skan akmnnm mekanizmas1. Herhangi bir kesite sahip, kapah bir
kana! i~erisincle akikan akacak olursa, artlara bagh olmak iizere iki degiik
aki tipindcn biri meydana gelir. Bu aki tipleri, 1883 de ilk defa Osborne Reynolds larafmddn yap1lan klasik bir deneyle goz online serilmitir. Reynolds
denevindc cam bir boru iqi su ile dolu bir depoya baglanmi olup, boru i9indeki ," aknnmm lnz1 ar~uya gore ayarlanabilmektedir. Borunun giri ucuna bir
nozul (emzik) konularak boru i9erisine
renklendirilmi su genderilebilmektedir.
Bu deney ekil 2-4'te ematik olarak giiste,
rilmektedir.

37

tir. (Dup/Jt) eklinde alan bu gruplamada D, borunun i~ ~ap1; 11 sivmm ortalama ak1m hiZI (akikanm volumetrik debisini borunun kesitinc bolerek bulunan); p, akikanm yogunlugu ve j,, akikanm viskozitesidir. (DIIP/it) eklindeki
bu grup, Reynolds say1st olarak bilinir. Boyutsuz bir gruptur ve hidrodinamik
incelemelerde _bi.iyiik onem taII" Kimya miihendisinin kar~1 kaq1ya geldigi
problemlerin bir Qogunda bu grup temel bir faktor olarak gori.iliir. Reynolrls'cla.
bu yana bu konuda pek QOk arat!flna yapilmi, claire kesitli di.iz borular i<;in
Reynolds sayiSI, 2.100 degerinin altmda olclugu zaman aklmm claima viskoz
(lfiminer) oldugu gosterilmitir. Heynolds sayisi, 4000'nin iizerine Qiktigi zaman, ozel haller dimda, aklm daima tiirbiili\nshd1r. Ilu iki deger arasmda isc
sartlara
"Ore (boru ekli. gibi) aklm, Iaminer veya tiirbiihlnsh olabilir vc bu
'
0
hususda, bir on tahminde bulunulamaz. Bunun bir sonucu olarak da bu bolge,
miihendislik c;ah~malarmda her zaman gOz Oniine ahnmaz. Heynolds say~smda
yer alan degerlerden D, metre; u, metre/saniye; p, kgr/m 3 ve JL, kgr/(melre)

(saniye) olarak o!Qi.ili.irler.

Heynolds, yapmi oldugu deneyler so-

1.00

nucunda, Sttyun akim luz1 az oldugu za-

Sekil 2 ~ 4. Reynolds dcneyi.

f;inin bozulrriadigim ve ak1~kanm

./

man renkli suya ait aknn iplik9iginin biiltin boru boyunca devam ettigini gormii
ti.ir. Heynolds, bu deneyi borunun degiik
noktalanndaki kesitlere uygulaml ve bu
kiS!mlarda da renkli suya ait akim iplikQibirbirine paralel ve di.iz dogrular boyunca

0.80

0.60

akt1gmi giirmi.itiir.
Aklskamn ak1m lnz1 artmlacak olursa, lnzm belirli bir degerinden sonra
renkli st;ya ait aknn iplikQiginin ortadan kalktigi ve biiti.in su kiitlesinin renklendigi goriili.ir. Diger bir deyimle, suyu meydana getiren par9aciklar, borunun
uzun ekseni boyunca birbirlerine paralel olarak hareket edecek yerde, borunun
klsa ekseni boyunca da hareket etmege ba~lar!al' ve boylece tam bir kan~ma
meydana gelir.

Bl 'Y

I/;
I

c- v

0.00
2-6. Reynolds sayiSI. Heynolds, daha sonra yapnn oldugu deneylerle bu
iki tip aklmm meydana geli artlanm incelemi ve kritik lnzm boru 9apma,
aktkamn abm luzma, yogunluguna ve vis 1ozitesine tftbi oldugunu bulmutur.
Revnolds, bu dort faktor(in sadece bir ekilde gruplatmlabilecegini gostermi-

1\

~~

\\
\

_j_

\
\

'

1/

BORU
Akt~kan htzlannm

\
1\

1.0

Sekil 2- 5.

~ ~ !'-,
~

/
I

0.20

nkm1 htzt, kritik Ill:::. olarak adlandtnhr.

'

""

Bu iki tip aktmdan birincisine viskoz (lilminer) aklln1 ikincisine de tilrbii.-

1/

-~I! 0.40

ldnslz ak1m adlan verilir. Aklmm bir tipden diger tipe rlegitigi andaki SIVI

~~

1.0

MERKEZiNDEN OLCULEN RELATiF UZAKLIK

I

da81itml : A, ttirbiiHinsh aktm, Reynolds saylSI orta b1r dc-

gere sahip; B, tlirbti15.nsh aktm, Reynolds saytst yiiksek; C, himiner vcya vis-

koz aktm.

39

38
tempara~:::tintin veya boru kesitinin degiimi, h1z dag1hm egtisinin eklini ve

2-7. fhzlann dagdmu. Daire kesitli diiz bir borunun merkezinden farklt uzakhkta bulunan noktalardaki h1zlan okttigtimtiz zaman (boru balangiCmdan belirli bir uzakhktan sonra) akikamn boru merkezinde, ytizeye yakm
noktalara nisbetle dalm btiytik bir luza sahip oldugunu gortirtiz. Lokal luz
(u'), bu luzm o!Qiildtigir noktanin boru merkezinden alan uzakhgma karIt olacak ekilde bir grafik kilg1dma yerletirilecek olursa, ekil 2-5'de gosterilen diyagram elde olunur. Lilminer ak1m takdirinde (C egrisi) egri hakikl bir paraboldur, merkezde sivri bir u<; gOsterir ve boru ic; ytizeyine Legettir. Boru kesitinin ttimi.inde ortalama luz, maksimum luzm 0,5'i kadardll'. Diger taraftan
tiirbiilansh aknn takdirinde (A ve B egrileri) cgri, merkezde oldukqa diizelmi
tir ve ortalama luz maksimum luzm O,S'i kadard1r. Ortalama luz (u) ile mak-

0.85
0.80

oranmt degi~tirir.

I-!Iz dag1hm egrileri, boru iG yiizeyine teget bir durnm ahrlar ve bu, boru
iG yiizeyi yakmlannda akikan luzmm s1hra yaklatigim gosterir. H1z dagihmmi iiken metodlann daha hassaslatmlmasi, boru iQ ytizeyine yaklatikQa
akm1 luzmm azaldigmi daha belirli hale koymutur. Diger bir deyimle, abm
hiZl Loru iQ ytizeyi tizerinde s1hr olmahd1r. Boru ic ytizeyinden az bir uzak,
hkda ak1m hlZI, kritik degerin oldukQa altmda bulunur ve bu kisimda ak1m
!aminerdir. Laminer film tabakasmm hemen tisttinde ak1m luz1, kritik degerini
aar. Bu kls1m tampon bir bolgedir ve akim, laminer ile ttirbtilansh biilge arasmda degiir. Lokal h1z, kritik degeri adigi anda ak1mm geri kalan k1sm1 ttirbtiJansh olur. Viskoz veya laminer film tabakas1 deneyle giistec;JPbilir ve bu konu
kitabnmzm diger biiltimlerinde bir 90k kereler karI!lliZa Gikacaktir.
Boru merkezi ile boru iG yiizeyi arasmdaki akim h1z1 degiiminin onemli
bir k1smi laminer film tabakasmda meydana gelmekle beraber, ttirbtilansh akim
bOlgesindeki abm hlZI degiimleri de ihmal edilemez.
2-8. Viskozite. Simdiye kadar viskozite terimini bir cok kereler kullandik. Simdi bu ozelligi tamtahm ve viskozite o!cme metodlanm aQiklayahm.
Btittin gergek akikanlar, ekil degiimine karI cok farkh davfamlarda bulunurlar. Oyun kag1tlan ile akikanlarm hareket tarzlan arasmda bir benzerlik
vardn. Bir oyun ki'lgidi destesinin tisttindeki kagidi Qekecek olursak, alttaki kagitlar da birbiri iizerinde az veya gok kayarlar.
,

0.75
0.70
O.G5
0.60

'

0.55

~I g 0.50

2-9. Viskozite birimleri. Birbirinden L em uzakhkda bulunan iki akikan

tabakasm1 goz online alahm (Sekil 2-7). Bu akikan tabakalar;. ". her birinin

-~

0.45
0.40
0.35
2

1,000

3 4 56 789
10,000

3456789
100,000

3456789
1,000,000

Sekil 2-7. Viskozitenin ac;tklanmasl.

Sekil

2M

6. ufu'

mab

ile Reynolds sayJsJ arasmdaki ba&mtl.

sm_mm luz (u',""",) arasmda daha mtikemmel bir bagmti, ekil 2-6'da Reynolds
say!Sinm bir fonksiyonu olarak giisterilmektedir. Su hususu belirtmemiz gerekir. Bu bagmt1, borunun dtiz lasmm1 kapsar, burada denge vard1r ve ak1m
izotermaldir. Boru iq ytizeyinin ptirtizliiliik derecesinin, boru yi:iniintin, akikan

alanmm, A em' oldugunu kabul edelim. Dst tabaka alttakine nisbetle ve ona
paralel olarak u cm/saniye'lik bir luzla hareket etsin. Bu u luzm1 temin etmek
iqin F din'lik bir kuvvete ihtiyaG vard1r. Yap1lan deneyler F kuvvetinin, tt h1z1
ve A alam ile dogru orantih, L uzakhg1 ile ters orant1h oldugunu gostermitir.
Bu bagmt1 matematik olarak U ekilde ifade edilebilir.

40

41

F=~-'1.1

Yukandaki C$itlikte :

(2-9)

Yukandaki Citlikde f-', orant1 sabitidir.

AP = basmc; dii$ti$i.i, kgr/m2

L = boru uzunlugu , m.
fl. = viskozite, kgr-klitle

(29) numarah c~itlik, viskozite biriminin til.yinincle kullamlabilir. Bu Cit"

ligi imdi tt'ye gore <;ozelim.

LF
-;-A:

f (m) (san)

gr = d6nii$iim faktOrti, 9,8

(kgr~kiitle)

(m)/(kgr-kuvvet) (san2 )

u = h1z, m/san
D = borunun ic;

~apt,

Viskozite bilindigi takdirde, viskoz aktmla akan bir akt$kanm, stirttinmcden ileri gelen ba-

(2-10)

smc; kaybt hesaplanabilir. Bununla beraber Hagen-Poiseuilie C$itli&i daha ziyade, C$itlikte yer
alan diger terimlerin bilinmesi halinde, viskozitenin hesaplanmast i~in kullamhr.

L:nin boyntu uwnluk; F'nin kiitle <;arp1 ivme veya (kiitle)(uzunluk)/(zaman)';

"nun uzunlnk/zaman ve .4'nm (uzunluk)" clir. Bu boyutlar, (2-10) numarah
Cillige yerletirilip kisaltmalar yapi!acak olursa, viskozitenin birimi olarak
kiitle/(uzunluk)(zaman) ele ge~er. Metrik sistemcle viskozitenin birimi gram/
(santimetre)(sauiye) clir. Bu birim, viskozite konusunda temel aratirmalan vapan Frans1z bilim adam1 Poiseuille'nin adma izafeten, poise 1 diye acllandm.hr.
Bu birim, bir <;ok akikanlar i9in, kullamlamayacak kadar biiyiiktiir. Ornegin,
suyun 20oC derececle deneyle bulunan viskozitesi 0,0100 puaz'd1r. Bu sebeple
viskozitcnin santipuaz olarak belirtilmesi herkesce kabul olummitur. Santipuaz,
santimelreuin 0,01 m olmas1 gibi, 0,01 puaz'd1r. Yine bu sebeple, viskoziteleri
20C dereccdeki suyun viskozitesine oranla belirtmek ahIIagelmitir. Reldtif
1Jiskozitc diye adlandmlan bu viskozitc, sa)'lsal olarak mutlak viskozitenin aymdn.

Viskozimetreler. Reynolds say!Slmn 2100 ita 4000 de!ierleri arasmda viskoz aktm ttirii,
ttirbiiHinsh aktma dOniisi.ir. Yukandaki esitlikten faydalanarak viskozitenin hesaplanabilmesi
ic;in aktmm, viskoz akrm oldu:una mutlak suretle emin olmamtz gerekir. Bu da viskozite
Oll;ecek cihazm sabit degerlerinin ve akt~kan aktm htztmn, kritik htz dei:erinin altma dii~me~
sini temin edecek sekilde, se9ilmesi He miimkiln olur. Boru 9apmm ~ok kil9tik se~ilmesi ile
viskoz aktm, temin edilir. Bu sebeple, viskozimetre, esas itiban ile kapiler bir borudan ibarettir ve bu borudaki aktmm sartlan diizenlenerek (2-11) numarah e~itlikteki sabit deger
ele ge9er. Viskozimetre, bir ucunda baloncuk bulunan cam bir kapiler borudan meydana
gelmis ve bu baloncuk belirli bir hacmi gOstermek lizere iki noktasmdan isaretlenmistir.
Baloncuk ve kapiler boru viskozitesi Ol!;tilecek stvt ile doldurulur ve stvmm aktmmt temin
edecek sekilde bilinen bir basmy uygulantr. Belirli hacimdeki stvmm aktmt i9in ge9en zaman Oh;lilerek, ortalama viskozite hesaplamr. Kapiter borunun uzuntugu ve ic; yapt Olc;illerek bulunabilirse de, viskozitesi bilinen bir stvt yardtmt ile kalibrasyonunun yaptlmast daha
kolayd1r. Bu durumda 1.1. miistesna, (2~11) numarah e$itlikte yer alan biittin terimler, bilinmektedir ve 1.1 hesaplamr. Gerc;ek viskozimetreler. bir diizeltme faktOrii ihtiva etmekte ise
de bu husus, burada gOz. Online ahnmayacaktu.

ingiliz iikii sisteminde viskozite, lb-mass/(ft)(sec) olarak birimlendirilir.

Fakat bu birimin ad1 yoktur. 1 gr == (1/453,6) lb ve 1 em == (1/30,48) ft oldugu
iQin bn degerler puaz ifadesine yerletirilebilirler.
1 puaz = (1 lngiliz birimi) (

30 48

453,6

== 0, 0672

lb-mass
(ft)(sec)

Hcrkes9e kullamlan santipuaz, 0,000672 lngiliz birimine eittir. Bir lngiliz

birimi 1488 santipuaz'd1r. ingiliz birimi bazan Jb-mass/(ft)(hr) eklinde de yazi!abilir. Santipuaz'1 bu birimine doniitiirmek i9in 2,42 ile garpmak gerekir.

Viskozitesi suyun viSkozitesine yakm olan srvllar iyin daha kan$tk cihazlar kullanmaya
ihtiyac; yoktur ve ufak c;aph kapiler bir boru bu i$i gOriir. Ya81ar gibi c;ok viskoz sJVtlar
it;in kapiler borunun i9 c;apt, stvmm kendi a~trlt&mm tesiri altmda akabilmesini temin
maksadt ile, biiytik ahnmahdtr. Bu tip viskozimetreler, c;ok yaygmdJr. Bu viskozimetre, dip
k1smmda kapiler boru olan bir kaptan ibarettir ve sabit temperattir banyosu ile t;evrelenmi~tir. Viskozitesi Olylilecek s1vmm belirli bir hacmi bu kaba konur ve kapi1er borunun alw
tma dereceli bir toplama kabt yer1e$tirilir. Stvtmn akmasma miisaade edilir ve dereceli topw
lama kabmm dolmast iyin geyen zaman tesbit olunur. Bu suretle elde edilen de8er, viskozitenin bir fonksiyonudur. Bu hususda kullamlan iki viskozimetre vardtr. Engler ve Saybolt
viskozimetreleri ile bulunan degerler, viskoziterlin mutlak de8eri yerine, saniye cinsinden
xamam ifade ederler. Saybolt Oniversal viskozimetresinde okunan dei\:erler. {2-12) numa~
rail C$itlik yardtmt ile mutlak viskoziteye d0nii$tiiriilebilirler.

2~10. Viskozltenin tdyini. Daire kesitli bir boruda viskoz (lilminer) ak1mla akan
ak1~kanlar, Hagen~ Poiseuille C-$itli&ine uyarlar. Bu husus hem teori ve hem de deneyle is~
patlanmt-$tlr.

I'

Yukandaki esitlikte:
(2-11)

1. Puaz diye okunur.

o,22 e - Jao
0

i1 = viskozite, santipuaz
p = yogunluk , gr I em'
6=

Saybolt'da okUnan de&er. saniye

(2-12)

42
43

Geitli akikanlann viskoziteleri, kitabm sonundaki ililve tablolar k1smmda, 2 ve 3 numarah tablolarda bulunmaktachr.
Bir kis1m Sivi!ar (bulamaGlar, suspensiyonlar. emiilsivonlar ve viskoz maddelerin kanIrnlan) Hagen-poiseuille Citligine (2-11) uy;azlar ve bunlara Newtonian olm1yan SIVtlar ad1 veriljr. Buna karIhk Hagen-poiseuille eitligine uyan
s1vllara Nezctonian stvtlar denir.
. . 2-11. Bernoulli teoremi.
Boliim l'de aGiklandigi gibi, hemen her kuantltal!f problemin GOZiimiinde faydalamlan ve kuvvetli bir temele dayanan iki
kanun varchr. Bunlardan biri, enerjinin korunumudur. Enerjinin korunumu kanunun~ ait prensipler, bir akikamn aklmma uygulanacak olursa, meydana ge-

len bagmtiya Bemoullz Teoremi ad1 verilir. Bununla beraber, U hususun mutlak Surette anlaIlmas1 gerekir. Bu temem, gene! bir kanun olan enerjinin korunumu kanununun s~clece ozel bir halidir. Akan bir abkamn meyclana getirdigi sistemde teorik olarak her tiir.
8

Iii enerji, mevc:ut olabilir. Bu se ...

beple Bernoulli teoreminin daha

gene! ve komplike bir ekilde yazilmasi miimkiindiir. Fakat bir 90k
hallerde olduk9a basit bir eitlik
haline getirilebilir.
Sekil 2-S'de gosterilen sistemi gOz Online alahm ve sistemin
Sekil 2- 8. Bernoulli teoreminin <;1kanh~t.
hemen her yerinde temperati.i.rtin
homojen oldugunu kabul edelim.
Bu ekil, A noktasmdan B noktasma s1v1 taIyan bir boru sistemini gostermekte
olup, ak1m igin liizumlu enerji pompa taraflndan temin edilmektedir. Boruya
A noktasmdan 1 kgr SlVI girmi olsun. A noktasmda basmQ P A kgr-kuvvet/m";
s1v1mn ortalarna lnz1 uA rn/san.; s1vmm ozgiH haem I VA m0 jkgr degerinde bulu~su~. A noktas1, taban seviyesi olarak kabul edilen ve MN yatay dogrusu ile
gostenlen dogrudan XA m yiiksekliginde bulunsun. 1 kgr SIVI A noktasmda bir
potansiyel enerjiye sahiptir. Bu, MN dogrusu esas ahnarak ol<;!iiliir ve degeri
XA kgr-m'dir. Sivi uA m/san.'lik bir luzla akt1g1 i9in, s1vmm her kilogram1
( liA '/2go) kgr-m degerinde bir kinetik enerjiye sahiptir.

Bu ~fade, ortalama htzt u (volumetrik debinin kesit alanma bOliininesi ile Ol~iilen) csas
ahr. Sekll 2-5 'den kolayca g0riilebilece8i gibi h1zm lokal degeri, ortalama de8erinden olduk9a farkhdtr. Bu sebeple, kinetik enerjinin gen;ek de&eri, ak1mm tiimiinii kapsayacak bir
entegrasyon terimini ihtiva etmelidir. Aktmm tiimiinil kapsayacak gen;ek kinetik cnerji
rt uL2 dW
e~itli8;i ile verilmi~tir ve ak1m halinde alan Sivmm her _kilogram 1- (yu... 0
L.gc
,
kandaki dii$iinii~iimiizi.i esas alarak),

degerinde kinetik enerjiye sahiptir. Bu

e~itlikte

W = ak1min ti.imi.ine ait kiitlesel debi

r1

= borunun ic;:

uL

= boru

yanc;apt

ekseninden r uzakhmda lokal h1z

dW = r ile '(r+dr) arahgmdan akan SIVIntn kiitlesel debisi

H1zlann dathmt pratikte c;ok de8i5tnH i~.tin, dogru bir entegrasyon ancak ger~.tek htz dag~..
hmmm ($ekil 2-5'de gOrlilen eJ;:-ri gibi) bilinmesi ile miimki.in olabilh. Bu sebeple, pratikte
kinetik enerji terimi u'l. /a gc $Cklinde kullamhr vc a. sembolii htz datltmmdaki dei$imi
kapsar. Yaptlan deneyler, lfrminer aktmla akan akt$kanlar i~.tin a 'nin l'e e~it oldu&unu
gOstermi!,ltir. Tiirbtiliinsh ak1mlar ic;in a 'nin degeri, yakla~tk olarak 2'ye C$ittir. tki kinetik
enerji terimi arasmdaki fark1 gOsteren, kinetik enerji dei$iminde, ger~.tek de8ere yakmla$ma
hemcn hemen ger9ekle~ir.

Akikanm P A kgr-kuvvetjm2 clegerindeki basmcma karIt olarak 1 kgr slVI

boruya girmekte ve bu suretle, s1vmm her kgr'r i9in P AVA kgr-m'lik i yap!lmakta ve bu i, sivmm enerjisine illlve olunmaktad1r. Bu lie; enerji teriminin
toplam1, s1vmm her kgr'1 ile birlikte sisteme giren enerjiyi temsil etmektedir.
Kiitlenin korunumu kanunnna gore A noktasmda sisteme 1 kgr siVI girdigi zarnan B noktasmda 1 kgr SIVl sistemi terk eder ve bu .hal, sistemin dengeye ulamasmdan sonra meydana gelir. B noktastnda sistemi terk eden stvt,

kgr-m clegerinde enerjiye sahiptir. Du e~itlikte Us, Ps ve Vs sembolleri B noktasmdaki hiZl, basmc1 ve ozgiil hacmi gostermektedir. A noktasi ile B noktas1
arasmda sistemin enerjisine bir kalma veya Qlkanlma yapilmadigi takdirde,
cnerjinin korunumu prensibine gOre~ sisteme giren enerji (A noktas1ndaki SIVt

ile birlikte), 91kan enerjiye (sisterni B noktasmda terk eden SIVI ile birlikte),
eittir. Balang19ta U91kladigimiz gibi, bir pompa vasitasi ile sisteme enerji katJ!maktadir. Bunnn degeri, her kgr SIVI iQin w kgr-m olsun. Siirtiinme sebebi ile
enerjinin bir k1srni, Is1ya doniiiir. BalangiQta U9Iklacligimiz gibi sistem, sabit
temperatiirde bulunmakta ve bu sebeple ISI raclyasyon yolu ile kaybolmaktad1r.
Siirtiinme sebebi ile meydana gelen bu enerji kaybmm degeri, I kgr SIVI iQin F
l. B.F. Dodge. "'Chemical Engineering Thermodynamics", Me Graw Hill Book
Company, Inc .. New York (1944) sahife 310 311; ve W. H. MC Adams, "Heat Transmission", Me Graw- Hill Book Company. Inc .. New York (1954) sahife 146 l47'ye bakmt:l;.

45

44
kgr-m olsun. A ve B noktalan arasmda sistemin tiimiinii kapsayacak bir enerji
bilan~osu aagidaki ekilde yaziiabilir.

SJvimn yogunlugu p kgr/m3 ise, siVI siitununun tabana yapm1~ oldugu basm9,
SIVl hacmi ile yogunlugunun ~arp1mma eittir. SIVI siitununun kesiti birim alana
sahip oldugu i~in, SIVI hacmi say1sal olarak X yiiksekligine e~ittir ve bu sebepten, 1

(213}

dmu ile iilGiilebilir ve bu yiikseklige hidrolik Qah~mahirmda yiik ad1 verilir.

(2-13) ve (2-14) numarah e~itliklerdeki terimlerin hepsi lineerdir. Bu sebeple terimler, basmca eittir ve ekseriyetle yukler diye adlandmhrlar. X terimine potansiyel yiik, u'/2g, terimine IIIz yiikii, PV veya Pjp terimlerine baszno/
yiikii-, F terimine siirtiinme yiikii Ye nihayet 1c terimine pampa tarafmdan sisteme katilan yiik adr verilir.

Vn= ..

PB

demektir ve (2-13) numarah eitlik aagidaki ekli abr.

XA+_uA'
2g,

+ PAPA_F+w=Xn+

u8 '

2g,

+ PPB

(2-15)

Diger bir deyimle basmG, yogunlugu bilinen bir stvi siitununun yiiksekligi yar-

S1vmm yogunlugu p, kgr/m' olarak ifade edilecek olursa,

ve

P=pX

(2-14}

Simdiye kad~r daima sisteme 1 kgr-kiitle degerinde SIVI girdigini kabul ettigimiz i~in yukandaki eitlikte yer alan biitiin terimler, enerji/kgr-kiitle birimine
sahiptirler. g/ g, faktorii l'e eittir.
2-12. Hidrostatik yiik. (2,13) ve (2-14) numarah eitliklerde terimler
aditif olup, ayni birimlerle ifade edilmeleri gerekir. X terimi metre ile ifade
olunur. 1 Eitlikteki diger terimler (kgr-kuvvet)(m)/(kgr-kiitle) eklinde birimlendirilirler ve bunlar, say1sal olarak metreye eittir. (2-13) ve (2-14) numarab
eitlikteki terimleri inceledigimiz zaman bu hususun ger~ekletigini goriiriiz.
Ornegin, luz m/san. ve g,, (kgr-kiitle)(m)/(kgr-kuvvet)(san') olarak iil~iiliirler.
u"/2g, teriminin birimi, bu sebeple (kgr-kuvvet)(m)/(kgr-kiitle) eklini ahr ve
say1sal olarak metreye eittir. PV terimi (kgr-kuvvet)(m)/(kgr,kiitle) birimine
sahiptir ve say1sal olarak metreye eittir. w ';e F terimlerinin de benzer birimlerle ifade olumnaSI gerekir.
Tabam 1 m' ve yiiksekligi X metre olan bir sivi siitununu goz oniine alahm.
I. Bu ifade say)sal olarak do8ru, fakat teorik baktmdan dogru deSildir. L>rne:in, burada X bir yi.ikseklik olarak yaztlnut> ve,-sadece m olarak Ol9iilmli~tiir. Hakikatte bu bir
enerji terimidir, (kgr-kuvvet) (m)/kgr-kiitle olarak Ol~tilmelidir ve bOyle bir d6nii.$iim i~in
gfgc terimi ihtiva etmektedir. (2-13) ve (2-14) numarah e~itliklerdeki biitiin terimler
kgr-kuvvetfkgr-kiitle $eklinde almmahdtrlar. Pratikte biiti.in bu terimler ytikseklik olarak dii,Uniilij_r ve belirli bir stvt stitununun ytiksekligi olarak Olc;iiliirler. g/g tedminin kullamlmamast, teorik olarak dogru olmayan bir boyutlandirmaya sebep olur, fakat Bernoulli e~it
li~indeki btitiin terimlerin yUkseklik olduu kavramt, kolayhk saSlar ve genel olarak btitiin
miihendislik <;ah~malannda kuU.amhr. Bu sebeple, pratik ve basit olan bu ~ekil, bu bOltimden
itibaren devamh olarak kullandacaktJr. fakat boyut baktmmdan yanh~ oldugu unutulmamahdtr.

(2-15) num~rah eitlik hususunda iki noktaya dikkat etmemiz gerekmek~

tedir. Bunlardan birincisi basm9 ii]Qiimiinde kullamlan birimlerin, X ve p iQin
se9ilen birimlere tftbi oldugudur. En uygun birimler, X iQin m ve p i~in kgr/m3
diir. Bu durumda P i9in kgr-kuvvet/m' birimi elde olunur. ikinci husus ise baSID9 komi oldugu zaman yogunlugun bilinmesi zorunlugudur, aksi takdirde yiik
terimi bir mana ifade etmez.
(2-13) numarah eitlik miimkiin olan her bali kapsamaz. A ve B noktalan
arasmda, siirtiinme kay1plan ve pompa tarafmdan yapilan i dimda, diger bir
enerji degiimi meydana gelmekte ise, bunun da gene] enerji eitligine konulmasi gerekir. Ornegin, A ve B noktalan arasmda sisteme bir IS! eklenmekte veya
sistemden ISI ahnmakta ise, (2,13) numarah eitlige bunun iQin uygun bir terim
eklenmelidir. (2-13) numarah eitlikteki F terimi, bu metodun iizel bir eklidir.
Sistem i~erisinde akan akikan bir gaz ise, basmcm degimesi sebebi ile, aki
esnasmda gazm yogunlugu degiecektir. Bir gaz genletigi zaman enerjisinden

kaybeder. Bu, i eklinde ortaya Qikar ve (Pn VdP eitligi ile ifad<e olunur.

PA

Bernoulli eitligi uygulanan sistemde yogunluk degi~mesi meydana gelmekte

ise, bu hal goz iiniine almmah w ve F terimleri i9in yaptigimiz gibi, e~itlikte
yer almahdir. Bu entegre durumun hesaplanabilmesi, eitlik uygulanacak sistemin tiimiinii kapsayacak ekilde P ve V arasmdaki bagmtmm bilinmesine
ihtiya9 giistermektedir. Bu bagmti herhangi bir ekilde olabilecegi iQin, genel
bir kaide gosterilemez ve e~itlige konulacak terim, problemin artlarma gore
hesaplamr. Genellikle bu gibi durumlar, bu kitabm konusu dimdadir.
1.

Bu ktstm 2-3'deki (2-4) numarah e!?itli8e

e~degerdir.

46

47

~ekil 2-S'deki sistemin iki ucuna uygulanan Bernoulli tcoremi, sistcmin

herhangi iki noktas1 i~in de uygulanabilir ve bu eitlik, her nokta iGin geGerlidir. Genellikle bu e,itlik, en GOk bilgi bulunan iki nokta iGin uygnlamr. Eit"
Jigin kullamhl, Uag1daki ornekJe gosteriJmektedir.

Ornek 21. (!;)ekil 29'a bakmtz). Bir pompa, geni~ kesitli bir depolama tankmdan 3
parmakhk (i<; <;apt 75 mm olan) bir boru ile, Ozgiil a&trh~h 1.84 olan bir c;Ozelti c;ekmCk~
tedir. Emme borusunda SIVI aktm htzr 1 m/san'dtr. Pompa bu <;Ozeltiyi 2 parmakhk (ic; <;apt 50 mm olan) bir boru ile, yiiksekte bulunan bir tanka basmaktadu. Basma borusunun bitimi, besleme tankmdaki <;Ozelti seviyesinden 50 m yiikseklikte bulunmaktadtr. Sistemin tlimi.inde meydana gelen siirtiinme kaybt 3 m yiiksekli;indeki <;Ozeltiye C.$de;erdir. Pompa
kgr/rrf! olarak ne kadarhk bir basm9 yapmahd1r? Pompamn teorik beygir glicii ne olmahdtr?

w = 50

+ 3 + 0,258

= 53,258 rn

(I ,84

ozgtil aglfltgmda

w'ya tekabtil eden basmr;, kgr/m2 olarak, (2

Basm9

= (53,258) (1.840) = 97.994

~~) ( san.
m' -) = -~!_:-_!!1
( m2
san.

kgrfm"

~ozelti)

15) numarah bagmu yardtmt ile bulunur.

~

9,80 kgr/cm'

oldu!tundan, kullamlan kuvveti bulmak

i~in

kgr/m2

ile ifade edilen basmct, saniyede pompalanan stvt hacmi ile t;:arpmam1z gerekir. Dy parmakhk boru (iy ~apt 75 mm) kesitinin it;: alam 4.415 mm'2 = 0,004415 m:Z'dir. 1 m/san.'lik
bir aktm htzt i.;:in, pompalanan stvt hacmi (0.004415) (1) = 0,004415 m3 /san. dir. Bir beygir glicli 75 kgr-mfsan. olduguna gOre,

Iu beyg1r
. gucu
.. __ = ( 98.000-.
kgr) (0,004415
m3/san.)
L uzum
k
~,
= 5,76 h p.
m"'
75 gr~m/san.Jnp
Hidrostatik ylik m olarak bilinmekte ve ak1mm ki.itlesel debisi, kgr/san. olarak hesaplanaR
bilmektedir. Bu sebepten ~Ozeltinin istenilen yi.ikseklige bastlabilmesi i9in ltizumlu kuvveti
a$a8;1daki bagmtl yardimi ile de hesaplayabiliriz.
(m) ( _l<_g__r_)
san.

BORJ t;AP 75rrm.

~

tn./sn.

Sekil 2~9. Ornek 2~1 i~in verilen degerler.

<;Oziim:
(2- 14) numarah e$itli8i uygulamak i~in A noktast, besleme tankmda bulunan ~Ozeltinin ylizeyinde, B noktast ise basma borusunun sonunda almtr. Yliksekli8i Olymek iyin A noktasmdan ge~en doSruyu alaltm. Buna gOre,

X 8 = SO m
llA :=

"n =

F=3m

PA = Pn

0
(I) (75)2

( 0)2 - = 2,25 m/san.

5
pA

= pB

(her iki;i de atmosfer basmcmda bulunduklarmdan)

= (1.000) (1,84) = 1.840

kgr/m'

Bu de8:erleri (2- 14) numaralt e$itlikteki yerterine koyahm.

(2,25)2
-3 + w =50+ (2)(9,8)

k!fr :m
san.

213. Siirtiinme kaYJplan. Sistem igerisindeki surtunmelerden dogan

enerji kaybm1 gostermek uzere, Bernoulli eitligine bir terim ililve edilmitir.
Bu siirtUnme kay1plan muhtelif cinsten olabilir. Bu kay1plann hesaplanmas1,
sadece su icin degil, fakat ayni zamanda aklm artlan ve aklkanm fiziksel
ozellikleri bilindigi zaman herhangi bir ak1kan icin, onemli bir muhendislik
problemidir. Daha evvel aQlklandlgl gibi abkanlar, lilminer veya ttirbulilnsh
aklmla akarlar. izotermal li\miner abmlarda surtUnme kayb1, (2-11) numarah
eitlik yard1mJ ile hesaplanabilir. Pratikte ak1kanlann lilminer ak1mla akmalan, oldukca nadir gorU!en haldir. iki akl turu birbirinden cok farkh oldugu
iGin, turbU!ilnsh ak1mda karJiallan siirtunme kayb1, laminer ak1mda gordugumuzden farkh kanuna tilbidir. Diger taraftan ak1m hiz1mn kritik luz degerinin
aJtmda veya us\Unde oJmasma bak1Jmaks1ZJ11 her iki ak1m turunu de kapsayacak
tek bir bagm\1 kullamlabilir.
Bir boru icerisinde akan abkanda meydana gelen surtUnme kayb1, birbirlerine nazaran hareket eden bir ka\J ile bir ak1kan arasmda dogan gene! direnQ kanununun ozel bir halidir. Herhangi bir ekle sahip kat1 bir cismin, bir
abkan i~erisine daldmlml oldugu bali goz6nune alahm. Bu cismin akim yonune dikey olarak o!QU!en uzunlngn, D ve akikan ile ka\J cismin temas alam
A olsun. Kat1 cismi aan ak1kanm hlZI, ses h1zma nisbetle ufak bir degere
sahipse, tecrube ile de gorU!dugu gibi, direnc sadece ka\J cismin puruz!Uliigii,
ekli ve biiyiikliigii ile akikanm hizi, yogunlugu ve viskozitesine tilbidir. Bu
degikenlerin boyutlan goz onune almacak olursa aajpdaki e,itlik tiiretilebilir 1
1. Bridgman, "Dimensional Analysis", Yale University Press,
(1922), sahife 83-86.

New Haven,

Conn.

48

49

= pu

2
_

g,

' (

Dup)'

\ 1-1

L = borunun uzunlugu, m

(2-16)

D .= borunun i9
Yukandaki

e~itlikte

: F =
u =
p =
11 =
g, =
' =

total diren9 kuvvett

kat1 cismi aan akikamn luzt
akikamn yogunlugu
aktkamn vi,/J,ozitesi
9,81 (kgr-kiitle)(m)/(kgr-kuvvet)(san')
gergek ekli her ozel hal i9in tesbit edilen bir
fonksiyon

Yukandaki eitlikte Hey~olds saylSl (Dup/J>) tekrar karImiza Gikmaktadir. '

ile gosterilen fonksiyonun ekli, kah cismin geometrik ekline ve piiriizliiliigiine
Hlbidir.
214. Bondar i~inde siirtiinme. Uzunlugu L olan claire kesitli bir boru
iGerisinde akan aktkanm i:izel halini goz oniine alahm. Akikan abmma karI
koyan dhen9 kuvvetlerinin toplam1, akikan ile boru i9 yiizeyi arasmdaki te,mas alamnm, (2-16) numarah eitlikle hesaplanan <;Ieger (FIA) ile garp1mma
eit olmahdir. Basmg dii~iiii, basm9 birim alana tesir eden kuvvet oldugu i9in,
yukanda bahsedilen ~arp1mm boru kesit alamna biiliinmesine eit olmahdir.
(2-17)

(2-16) numarah eitlikte F I A degerini, bu eitlikte yerine koyahm.

rtD'/4 \pu')<t>'([)up)
g,
1-1

AP1

(LrtD)

AP

[4u'Lp) ' (Dup)

(2-19)

(::5)(D:p)

(2-20)

AHI =

g,D

iJ.

Yukandaki eitliklerde :

!!.P, = siirtiinme sebebi ile meydana gelen basmg diiiiii, kgr/m>

F I A = diren9 kuvveti, kgr jm temas alam

(2-18)

9ap~

= aktkanm yogunlugu, kgr-kiitle/m3

= akikanm

ortalama hizi, mlsan (total debinin m3 /san., boru kesit

alamna m biiliimii)

f.t = akikamn viskozitesi, puaz

g, = doniiiim faktiirii, 9,81 (kgr-kiitle)(m)/(kgr-kuvvet)(san)

!!.H1 = !!.Ptfp = siirtiinme sebebi ile hidrostatik yiik kayb1, m

Siirtiinme kaybmm, Heynolds sa)'lsmm bir fonksiyonu oldugu, genellikle
kabul edilmedigi zamanlarda, bu kaybm hesaplanmas1 i9in (2-19) numarah
eitligin degiik bir ekli olan Ve Fanning eitligi ad1 verilen bir eitlik, kullamlmt~tir.

(2-21)

Fanning eitligi kullamldtgt zaman, f'nin degeri tablolardan ahmr. (2-19) numarah e~itlikteki 4 yerine 2 faktoriiniin yer almasi, Fanning e~itliginin 9Ikanhl
esnasmda, keyf1 bir sabitin kullamlmasmdan ileri gelmektedir. Bu eitlik, uzun
y11lar bir 90k miihendis tarafmdan kullamlmthr. Bugiin dahi miihendislerin
ekserisi Fanning eitligini kullamrlar, fakat f'nin degerini bir tablodan alacak
yerde, f = (Dupff.t) diyagrannndan ahrlar. Boyle bir grafik, ekil 2-lO'da verilmitir.
B egrisi, temiz ve yeni demir veya 9elik bir borunun siirtiinme faktiiriinii
gostermektedir. C. egrisi 9ekme pirin~, bak1r veya nikel borular ile, cam veya
diger malzemeden yap1lan ve iQ yiizleri ~ok diiz olan borulara aittir. J'iirbiililnch aklm i9in B ve C egrilerinin birbirlerinden farkh olmas1, bahsedilen borularm reliltif piiriizliiliiklerinin farkh olmasmdan ileri gelmektedir. Bu iki egri
iizerinde yer alacak egriler ailesi, daha fazla piiriizliiliige sahip boru1arm tiimiinii kapsar. Bu ekilde, egriler ailesi meydana getirilmise de biitiin gii9liik,
piiriizliiliigiin tllyininden ileri gelmektedir. Piiriizliiliik, borudaki piiriiz yiiksekliginin boru 9apma oranlanmas1 ile tayin edilmektedir. Bu, boruyu kesip a9mak
. ve boru profilini i:ikmek sureti ile yapthr. $iiphesiz bu usul, bir9ok haller i9in
pratik degildir, Bundan baka piiriizliiliigiin tesiri, sadece yukanda a9tklanan
orant1 ile i:ikiilemez; 9iinkii piiriizler, testere dii eklinae keskin ki:ieli oldugu
gibi parlak ve yuvarlak ki:ieli de olabilirler. Biitiin bu faktiirleri, basit bir piiriizliiliik fakti:irii i9erisinde toplamanm imkilnsizhgi, born piiriizliiliigiiniin onceden bilinememesi ve kullamlmakla boru piiriizliiliigiiniin artmast gibi sebepI.

t;atalta~

Kimya Miihendisligine Giri~

F.4

50

51

lerden dolay1, ~ekil 2-10'daki diyagrama ba~ka egriler konulmamt~tir. Sadece

ptiriizliiliigiin siirtiinme iizerindeki tesiri hususunda bir fikir vermesi i~in 2-1
numarah "tablo verilmi~tir. 2-1 numarah tablonun verilmesinden maksat, proje
~iziminde kullamlmak i~in baz1 degerlerin verilmesi olmaytp, sadece ptiriizliiliigtin stirtiinme iizerindeki tesiri husnsunda bir fikir sahibi olunmastdtr.

(2-21) numarah eitligi (2-11) numarah Hagen- Poiseuille e~itligi ile birletirece kolursak, laminer akintlara uygulanabilecek nagtdaki eitlik meydana
gelir.

2fu2Lp
g,D
veya

1.0

f= 16~

Dup

'

0.1

I'\

8
6

(2-22)

~
-!+It

"

o.o 1
8
6
4
3
2

102

(2-23) numarah eitlik, log-log koordinath bir grafik kag1d1 iizerine ~izil
mi, egimi -1 olan bir dogrunun denklemidir. Boyle bir" dogru, ekil 2-lO'un
sol tarafmda, A ile giisterilmekte olup, Himiner akimm siirtiinme faktiiriinii verir. Bu sebepten, Fanning eitligi (2-21) hem laminer ve hem de tiirbiili\nsh
akintlar igin kullamlabilir.
Reynolds say1s1 2100'iin altmda oldugu zaman, aktm claima lliminerdir ve
degeri, eklin sol kiiesindeki dogrudan faydalamlarak okunur. Reynolds sayismm 4000'in iizerinde oldugu hallerde aknn, pratik olarak daima tiirbiili\nshchr
ve f degeri, sagdaki egrilerden faydalamlarak bulunur. Reynolds say1s1mn 2100
ila 4000 degerleri arasmda olmast halinde, aktm tipinin tayin edilememesi
sebebi ile, herhangi bir hesaplama yapllamaz. Bu biilgede siirtiinme kaybm1n
hesaplanmast gerekirse, tiirbiili\nsh akim icin verilen degerler kullamlabilir.

o(

0.00 1

(2-23)

2 3 456 81o3 2 3 456 s104 2 3 456 stR 2 3 456

2 345681

Du p

fl
Sekil 2-10. Daire kesitli borular i~inde akan aki$kAn1ar i9in si.irtlinme faktOrleii.

Aynca, ~ekil 2-10'un dayandtiit deneysel bilgilerin hassasiyet derecelerinin

de ~ok iyi olmadtgt belirtilmelidir. Tiirbiilansh akim igin verilmi~ egrilerin
yiizde 5 kadar bir yakinhk ile pratige uyup uymad1g1 hususu, sorulmaya deger. Bu egrilerin tekilinde kullamlan deney sonu9lannm dagtltmt, en az bu
kadardtr, Bu sebepten, ekil 2-10'un ~iziminde daha kii~iik koordinatlarm kullamlmasi maksath olarak terk edilmitir. Bundan dolay1 diyagram 90k kesinlikle okunamaz ve 'biitiin pratik kullamh~hir i9in, hassasiyet %+5 ila 10 arasmdadu.
Tablo 2-1
Borunun durnmu

Piirilzliiliik faktOrii

DiizgUn pirin~, baku veya kur$Un boru

Yeni ~elik Veya dOkme demir boru
DUzgi.in a&a~ veya iyi Ortiilmli$ boru
Kullamlm.I$ dOkme demir veya per9inli, yeni !(elik boru
Cam veya emaye kaph boru veya kullamlmi$ !felik boru

0,9
1,0
1,2
1,4
1,6

Kullamlmi!, pe"inli ~elik born

Fazla a!llDIDI$, dOkme demir boru

2,0
2,5

"Sekil 2-10' daki tiirbiilllnsh aktm egrilerini inceledigimiz zaman, Reynolds

say:tsmm artmas1 ile egrilerin hemen he~en yatay bir durum aldigmi giirtiriiz.
Bu artlar altmda siirtiinme kayb1 Reynolds say1Slna (ve bu sebepten viskoziteye) tabi degildir ve neticede htzm karesi ile oranttl1 olur. Reynolds say:tsmm
diitik degerinden yiiksek degerine geci esnasmda durumun degiimi, U Ckilde giizlenebilir. Ulminer alam halinde direng, sadece akikanm boru ic yiizeyinde kaymasmdan dogar ve girdap teekkiilii olmaz. Kritik hlz aIldigl Zaman girdap teekkiil eder ve Reynolds say1Slmn 4000'in iizerine 91kmas1 halinde, ekil 2-5'de giisterilen ve kis1m 2-7'de actklanan durum meydana gelir.
Tiirbiilansh akimda SIVI cekirdegi; lilminer alamda ise, boru ic yii~eyinin hemen
yakmmda yava hareket eden ve SIVI tarafmdan meydana getirilen bir film tabakasi bulundugu giiriiliir. Siirtiinmenin sebep oldugu total basm9 diitiii, tiirbiilansh cekirdekteki ve li\miner film tabakasmdaki kay1plann toplanudu. Kritik luz yakimnda ikinci kay:tp daha tistiin durumdad1r. Reynolds say1smm yiik"
sek degerleri i~in lilminer kuvvetler, tiJrbiilansh kuvvetlere oranla daha ufaktir.
Stirttinme kaybmm tiimii, tiirbiilansh akikamn kinetik enerjisinden (luzm karesi olarak iilgiiliir) ileri gelir ve egri, sabit bir degeri vermek iizere diizleir.
Yukandaki a91klamalar, sadece diiz bir boru i9erisinde akan aktkanda

32

53

meydana gelen siirtiinme kaytplanm goz online aJmaktadtrlar. Kesit veya yon
degimesi ile SlVl etkilenecek olursa, diger kaytplar da meydana gelir ve bunlar
ayr1 olarak incelenmelidir. Bu kaytplarm, kinetik veya potansiyel enerjinin lSlya diiniiiimiinden meydana geldikleri ve devamh olduklan unutulmamahdlf.
Bunlar Bernoulli eitliginde biz _veya basm~ yiiklerinin yerini alamazlar.

2-15. Ge~eme kay1plan. Boru kesiti, yava yava genileyecek olursa

SlVl kendini bu gimilemeye ahtmr. S1v1 bundan etkilenmez ve bu durumda
bir enerji kaybt meydana gelmez. Kesit birdenbire genileyecek olursa, teek"
kiil eden girdaplar sebebiyle bir enerji kaybt meydana gelir ve bu noktada enerji kaybt, diiz boruya oranla daha biiyiik olur. Boru kesitinin birdenbire genilemesi ile meydana gelen enerji kaybt, aagtdaki eitlikte hesaplamr.

I!.H = (u,-u,)'
2g,
.

(2-24)

Yukandaki eitlikte :

= kiiQiik kesitteki biz, m/san.

u. = biiyiik kesitteki biz, m/san.

2-16. Daralma kaYJplan.
Boru kesiti birdenbire daralacak olursa, teekkiil eden girdaplarm sebep oldugu enerji kaybt, aagtdaki eitlikte hesaplamr.

Ku,'

Yukandaki eitlikte u., kiiciik kesitteki luz ve K, iki kesitin relatif alanlarma
til.bi bir faktiirdiir. Bu katsa}'lya ait degerler, ekil 2-ll'de verilmitir.

0.40

..........

0.20

0 0

0. 20

~kil

1'--..

.......

r-....

Tablo 2- 2. Disli fiting ve valflarda siirtiinme kaytplan

E$deCer uzunluk
(boru rapmm katt olarak)

.......

45 dirsek
90 dirsek, standart yan~aph
90 dirsek, ortalama yant;aph

15
32
2o

90 dirsek, uzun dOnemes;li

20

90 kare dirsek
60
18'0 geri dOnii$, ya~m
75
~ 80 g'eri dOniis, ortalama yangaph
50
T rakor (dirsek olarak kullamlan, normal giriste) 60
T rakor (dirsek olarak kullamlan, kol aymmmda) 90
Manson
ihma.I edilebilir
Disi nipel
ihmfil edilebilir

.......... ~

ra bu uzunluga, muhtelif fitinglerin bilinen edeger uzunluklanm ililve etmek

ve bu suretle elde olunan total uzunlugu, Fanning e~itligindeki L degeri ytjrine
koymakla hesaplanabilir. Tablo z,z' de di~li fitinglerin ve valflarm hem en hemen
herkes<;e kabul edilen edeger uzunluklan verilmektedir. Flanjh fitinglerde meydana gelen siirtiinme kay1plarma ait elde bilgi mevcut degildir.

(225)

2g,

0.60

Sekil 2-JO'dan giiriilecegi gibi Reynolds sa}'lsl biiyiidiike, siirtiinme faktiirii f egrisi, hemen hemen sabit bir deger ahr. Bu hususun, fitinglerdeki
siirtiinme kaytplan iQin de, dogru oldugu bulunmutur. Fitinglerde de siirtUn"
me kayb1, Reynolds say'5ma tilbidir; yalmz yiiksek Reynolds saytsmda siirtiinme kaybmm degiimi, ~ok ufakt1r. Bu husustaki bilgi eksikligi ve mevcut bilgilerin hassasiyet derecesinin azhg1, fitinglerdeki siirtiinme kaytplarmm Reynolds say1sma tilbi olmadg diiiincesini kabullenmemize sebep olur. Bu kayiplarm, diiz borunun edeger uzunlugu olarak ifade olunmasl herkesQe benimsenmitir. Bu husus, cliiz borunun hakiki uzunlugu olarak degil, boru Qapmm
belirli bir kat1 olarak ifade olunur. Dzerinde fitingler bulunan bir boru sisteminde si.irtiinme kaybt, Once diiz boru klsmmm uzunlugunu hesaplamak ve son-

!lH, = yiik kaybt, m

u1

2-17. Fitinglerde (bajjlaYJcllarda) kaYJplar. Boru capmm kesit ve yon

degitinnesi, Qalkant ve girdap teekiiliine sebep olur; bu da, enerji kaybma
yo! aQar. Piyasadaki fitinglerin sebep oldugu siirtiinme kaytplan, hususunda
tam bilgi mevcut degildir.

I'..

0.40
0.60
0.80
ALANLAR ORANI
2 - 11. Daralma katsayllan.

"

100

Siirgiilli vana (ac;tk)

Contah vana (a91k)

Egimli vana (a!<tk)
Su sayact, diskli
Su sayact, pistonlu
Su sayac1, pervaneli

300
170

400
600
300

55

54
Fiting ve valflarda meydana gelen siirtiinme kay1plan, U ekilde hesaplamrlar. Bir filing veya valf ahmr ve bunun iki ucuna, normal akim dagilnmm
temin etmek maksad1 ile yeterli uzunlukta diiz borular baglamr. Bundan sonra
bu sistemin total direnci hesaplamr ve bundan diiz boru k1smmm bilinen direnci Qikanlarak, fiting veya valfm direnci bulunur. Filing veya valfm her iki yiiniinde ycteri kadar diiz boru bulundugu zaman, bu metod hakikaten dogru soIHI9 verir. Eger iki veya daha fazla filing, normal akim dag1hmmm teekkiiliine
imkiln vermeyecek kadar birbirlerine yakm konulurlarsa, Tabla 2-2 'de verilen
dcgerl~rin kullamlmasi, dogru sonu9 vermez. Bugiin i9in boyle bir durumu hesaplamaya varayacak herhangi bir metod, mevcut degildir. Bu gibi hallerde
diiz boru uzunluguna valf ve fitinglerin tablodan alman edeger uzunlnklan
eklenerek hcsaplanan siirtiinme kayb1, pratikte meydana gelen hakiki deger.inden azd1r.
(hnek 2-2. Sekil 2- l2'de bir boru sistemine baglanmt~ ve yiikse8e konuhnu~
bir tank g6riilmektedir. Tank ve boru sistemi 82 C derecede su ile doludur. Boru sisteminden 378 litrejdakika degerinde bir bo~alma temin edebilmek i9in, tanktaki stvt yiiksekIi8i ne olmahdtr?
A

;o

H!ORU
(:APl:JOrrm.

'
I

-T
BORU

"'

<;AP SOmm.
--

' l--1 BB~ I

E:i>!--

[)
__l

10m.

'i:--- 40"'~- 4

's

BORU

t;AP SOmm.

Bu Orneimizde F, ~u hususlan kapsamaktadtr : ( 1) tank c:;tki~mda daralma kaybt, (2)

it; t;apt 100 mm alan baruda siirtiinme kaybt, (3) 100 ve 50 mm ic:; ~aph borular arasmda
daralma kaybt ve (4) 50 mm ic:; c:;aph boruda siirtiinme kaybt. Biitiln bu hususlar, a~a:t
daki ~ekilde hesaplamrlar.
I. Tank pkt,'imda daralma kaybt. 100 mm ic:; ~Kapmda alan bir borunun i! kesit alam
7.850 mm 2 veya 0,00785 m:Z dir. Bun a gOre 4 parmakhk boruda htz,

37

2. 100 mm ir raplt boruda siirtiinme kaybt. Bu hususu cevaplandtrabi!mek

numaralJ C$itlik ile Sekil 2~10'daki diyagramt kullanacan.
D

= 100

mm

= 0.1

uB2

X-F=-

2g,

i~in,

(2-21)

u = 0,8 m/san.
p = 970,5 kgrfm 3 (suyun 82C derecedcki yo&unlui;\u)
11

= 0,347

L = 20

santipuaz

+ (32) (0,1)

= 0,000347

= 20

+ 3,2

kgr/(m) (san.)

= 23,2 m.

20 metre uzunlu:unda ve ~apt 100 mm alan boruya 90 standard c;.aplt bir dirsek ba:landtgt i9in, bu dirsegin sebep oldugu slirttinme kaybma e$def:er uzunluk tablo 2~2'den alman
deSer kullamlarak (32) (0.1) seklinde hesaplanmt~ ve 100 mm. ic;. c:;aph boru uzunlu&una eklenmistir.
(0,1) (0.8) (970,5)
O,UUU347

223.700

Sekil 2- 10'daki diyagrama bakttgtmtzda (D u pf1.t) = 223.700 degeri i~in f

8unu gOriiriiz. Bu de:eri (2-21) numarah C$itlikteki yerine koyahm.
AP1
-=b.Hf
p

Tank 9apt, yeteri kadar biiyiik aldul:u i9in uA = 0 diyebiliriz; A ve B naktalanmn her ikisi
de atmasfer basmct altmda ve dalaytstyla e~it basm~ta alduklarmdan, bunlan ~itli8in her
iki tarafmdan 'kaldtrabiliriz. Bu durumda yukandaki ~itlik ~u ~ekli abr.

U,OJ78J

Boru kesit alam, tank kesit alamna oranla c:;ok kiic:;iik oldui?;undan, bu alanlann birbirlerine oram. hemen hemen stftrdtr. Bu durumda (2-25) numaralt e~itligin, ~ekil 2-11 'deki diyagramdan akunan daralma katsaytsmm degeri 0,5 alur. Simdi bu de&eri (2-25) numarah
esitlikte yerine kayup daralma kaybtm 'hesaplayaltm.

Sckil 2- 12. Ornek 2-2 ir;in verilen bilgiler.

COziim. A ve B noktalan i~in Bernoulli teoremini yazmak miimklindiir. Ytikseklik
Olr;iimUne ba!$lang19 alarak,, B noktasmdan ge9en daj:ru ahnabilir. Stvt tarafmdan veya stvtya yapllan herhangi bir i~. siirtiinmeyi yenmek i9in yaptlan hari~. yaktur. Sisteme (2- 14)
numarah e~itlil:i uygulayahm

( --- 1---)=
0,80 m/san.
m2

m')
( !!:.60 'san.

= 0,.005

aldu~

(2) (0.005) (0,8)2 (23,2)

(Y,S) (U, 1)

= 0,151 m.

3. Dara[ma kaybt. 100 ve 50 mm h.: ~aph barulann kesit alanlannm oram

5(}2/1002 = 0,25 dir. Buna gOre (2-11) numaralt diyagramdan okunao (2~25) numarah esitli&in sabiti 0,42 dir. 50 mm i~ ~aph borudaki akt!?kan htzt, 100 mm. i~ 'raplt barudaki hlzm, baru kesit alanlan oranma bOliinmesi ile bulunur ve 0,80/0,25 = 3,2 mfsan. dix:. Bu
de&erleri (2-25) numarah e~itlikteki yeflerine koyahm.

56

57
(0,42) (3,2)2
(2)(9,jl)
-

AH,-

Bundan ba$ka u, D'nin bir fonksiyonudur. Bu

(mz boru kesiti), a5a8;Idaki 5ekildc hesaplamr.

0,22 m.

+ 10 + 18,8 + (2) (32) (0,05)

Dup
fl

A if =
J

(2) (0,0045) (3,2)2 (72)

(9,8)(0,05)

1t

447.500
Bu C$itli&in D'ye gOre !;Oziilmesi, /'nin Reynolds saytsma tftbi olu5u (diger bir deyimle D'ye
tabi bulunu$U) sebebi ile, miimkiin deSildir. Muhtelif boru c;aplan gOz Online almtr, bunlann her biri ic;in siirtiinme kay b) hesaplamr, sonra _uygun c;ap sec;ilir; bu suretle c;Oziim, yakl~tk deSerter metcxllt ,ile miimkiin olabilir. Bununla beraber j'nin Reynolds saytsma tilbi
olarak de8i$imi, tiirbiilftnsb ak1m b6lgesinde o kadar azdtr ki, fnin degeri tahmin olunabilir ve doB:rudan dogruya c;Oziime gec;ilir.

f degeri 0,0045 dir.

13,54 m.

Toplam slirtiinme kayb1, m olarak

OrneSimizde j'nin degeri i9in f = 0,0056 tahmin olunursa:

Tanktan 100 mm it;: t;:a_pll boruya get;:ii,ite daralma kayb1

0.016

100 mm it;: t;:aph boruda slirtiinme kayb1

D'

0,151
D

damlma kayb1

0,220

50 mm it;: t;:aph boruda slirtiinme kaybt

13,540

Toplam

13,927

Simdiye kadar bulmui,i oldu~umuz degerleri Bernoulli ei,iitli&ine yerl~tirelim.

X - 13,927

(3,2)2

= (2) (9,8)

m.

, Tanktaki su seviyesinin tank tabantndan yiiksekliAi,

m.

Omek 2--3. 4,5 C derecede bulunan su 305 m uzunluktaki yatay bir demir boruda
570 litrefdakikahk bir debi ile akm~ktadtr. 6 m de&erinde hidroslatik ylik kaybt mevcuttur. Buna gOre boru !;:apt ne olmahdtr?

.;aznm.

m.

f 0,0056 tahminimizin dogruluB:unu kontrol etmek i9in Once 102,3 nim (Kitabm
sonundaki tablo 4'den) ic; 9apa sahip boruda Reynolds saytstm bulahm. sonra Sekil 2- IO'dan
/'nin de&erini okuyahm.
p

= 1.000

kgrI m'

= 0,1023

u =

+ 0,095- (2) (0,055)- 10 = 9,985

10 _,

Bona gOre 4 parmakhk bir boru kullanilmaltdtr.

Tank tabanmm referans d~rusundan (B noktasmdan get;:en doSru) yti.ksekligi,

= 4,462 :::0: 4,50

= 0,96

'

11 = 1,55 santipuaz = (1.55) (1,02) (10 4 ) kgrl (m} (san)

0,52

X= 14,447 m.

14,447-9,985

= !~0,<!056)_(0,012)2_(~~~ = O 816 X
(9,8)(3)

100 mm it;: .;aph borudan 50 mm it;: t;:aph boruya get;:ii,ite

20

(m3 /saniye)/

u'nun bu de&eri, yukandaki D C$itlil;:inde yerine konur.

= 72 m.

10.05) (3,2) (970,5)

0,000347

~ekll 2-IO'daki diyagramdan okunan

deeri~

12
u-(Q6057 ) (-_1--)=(ll,Q
)mlsaniye
D'/4
D2

4. 50 mm if r;aplt bomda siirtiinme kayb1. Bu hususun hesaplanmas1, diiz boru uzunluSuna, -iki dirse!;e ait e'jde8er uzunluklann eklenmesi :?eklinde olur.
L = 40

problem i!;in u'nun

(2- 21) numarah e~itlik, D'ye gOre !;:Oziilecek olursa a~aStdak.i ~ekli ahr.

0,012 m I samye
. =
o:TO"i32

...!2'=-L
\1

I . 14 m I santye
.

(0,1023) (1,14)(1.000) = 72.880

0,00016

Sekil 2- lO'dan, Reynolds saytsmn1 72.880 deSerinde j'nin de&erlnin yakl~tk olarak 0,0056
oldu&u gOriiltir.

2-18. Gazlara uygulama.

Sekil 2-10 yardum ile bulunan basmc; diiiiii,
sadece sl\Ilar ic;in dogru olmay1p, (2-21) numarah eitlige uygun alan degerler
yerletirildigi takdirde, gazlar ic;in de dog;udur. Bernoulli eitliginin ac;Iklanmasmda belirtildigi gibi, gazlar borular ic;erisinde akarken, genleme veya bastinlrna iini kapsamma alan bir terirn, bu eitlikte yer almahd1r. Sekil 2-10,
borular ic;erisinde akan gazlara uygulanacak olursa, son yogunlnk esas ahnarak
yap1lan hesaplamalann sonuc;lan, basmc; diiiiii balangi<; basmcmm ~lclO'unu

58

59

amadigi miiddetge, dogrudur. Sekil 2-10'u kullanarak bulunan basmg diiiiii

bu miktardan biiyiikse, (2-21) numarah eitligin basil ekli kullamlamaz ve i 1
terimini goz i:iniine alan daha miikemmel eitliklerin kullamlmas1 gerekir.
2-19. Dairesel olmayan boru kesitleri. (221) numarah eitligi, kesiti claire eklinde olmayan borular i<;erisinde akan alakanlara uyguladigimiz zaman,
boru gap1 olarak neyi kullanmamiZ gerekecegi bir problem olarak karImiza <;I(4) (boru kesitinin alam)
kar. Boyle bir durumda edeger Qap 2 lqJllamhr ve bu
(borunun IslatJ.Ian <;evresi)
eklinde tammlamr. Ornegin, gaplan D 1 ve D, alan halka (i9 i9e iki boru tara.. .. .. .. d ek'1 b'1r ekl'
<;api, 4--(D--D
1t(D12-Dl)).
. 1 ) gorunuun
md an meyd ana get men
m Cd eger
47t

veya (D,- D2)'dir ve bu, (2-21) numarah eitlikteki D'nin yerini ahr. Yukandaki tamm, yuvarlak bir boruya uygulanacak olursa, edeger <;ap tammt (kusursuz oldugu takdirde) boru <;apma eit olmahdir. Fanning eitliginde D igin edeger gapm kullamlmasi sadece tiirbiili\nsh ak1mda dogrudur. Dairesel olmayan
boru kesitleri i<;in Hagen : Poiseuille eitliginin matematik <;oziimii yaziiabilir,
fakat bu husus, kitabimlZln konusu diIndad!f.
2-20. lzotermiil olmayan alum. Sekil 2-10'da verilen ve siirtiinme faktoriiniin Reynolds say!Slna ti\bi olarak degiimini gosteren diyagram, izotermal
alnm i<;indir. Alakan ISiti!digt veya sogutuldugu takdirde, temperatiir degiimi ile birlikte alakamn fiziksel i:izelliklerinde de degimeler meydana gelecektir. Viskozite, temperatiir degiimlerinden en <;ok etkilenen bir fiziksel iizellik
oldugu igin, temperatiir degiimi ile birlikte onemli viskozite degiimleri olm.
Sieder ve Tate , borular i<;erisinde ISitllan veya sogutulan akikanlarm meydana getirdigi siirttinmenin, alam1n cinsi ister izotermal olsun ister olmasm, bir~
birleri ile yalan hagmti!t oldugunu gostermilerdir. Bu bagmtJ u ekilde kurulur. Once Reynolds saytsi hesaplamr ve ekil 2-10'dan f. degeri okunur. Sonra
Reynolds say1smm durumuna gore aag1da verilen iki eitlikt-en biri kullamlarak tjJ degeri hesaplamr ve ekil 2-10'dan okunan f degeri, <jl degeri ile boliinerek ger<;ek f degeri bulunm ve bu deger, siirtiinme kaytplarmm hesaplanmasmda kullamhr.

(~
~-

<J.i=1,1 -

(~~-

t"

<jJ = 1,0 ...'0.

Perry, sahife 378 /fe bakmiZ.

Hidrolik.te, hidrolik yanrap terimi
0

Dup

~.toB:unlukla

yapllan C:$de8er ~ap, hidrolik yan~apm dOrt kattd1r.

' Ind. Eng. Chern. 28 : 1429 (1936).

2-21. Alrn;kanlarm Ol~iilmesi. Endiistriyel proses ve operasyonlarda kullamlan maddeler SIVI veya Qiizelti halinde bulunduklarmdan, bir boru veya bii
kanaldan akan akikanm miktarmm iil~iilmesi biiyiik iinem taIr. Abkanlarm
miktarlan?I 'ol<;mede kullamlan metodlar, aagidaki ekilde simflandmlabilir:
1. Do&rudan dogruya tartma veya Ol<;me
2. Hidrodinamik metodlar
a. Orifizmetre
b. Venturimetre
c. Pitot tiipii

d. Savak
3. Do&rudan do8ruya yer dei\:i!1tirme metodlan
a. Diskmetre
b. Aktmmetre
4. Di8er metodlar
a. Seyreltme metodlan

Birinci simh tekil eden metodlar, tartmak ve hacim iiiQmekten ibaret olup,
konumuza girmezler. Bir gazt tartmak kolay degildir, fakat SIVI igerisine daldinlrni dereceli fanusa gaz gondererek, bu gazm hacmini ii!Qmek miimkiindiir.
C:ok basit alan bu konunun aQiklanmasi gerekmez.
2-22. Orifizmetre. Akikamn akimim iilQmek i9in kullamlan orifizmetre, i~erisinden akikamn ge<;tigi cielikli ince bir levha olarak diiiiniilebilir. Bir
kabm kenarma veya tabanma konulabilir. Biz aQiklamalanmtzda delikli ince
levhamn, bir boru sistemi i<;erisine yerletirilmi oldugunu kabul edecegiz.

< 2.100

ic;:in

Sekil 2-13'de akikamn alamm1 ol9mekte kullamlan boyle bir tertip goriilmektedir. Orifizin kenarlan keskin oldugu zaman, orifizi geQite beklenen h1z
kaybt hemcn meydana gelmez. A ve B noktalan seQilir ve bu iki nokta arasma
Bernoulli eitligi nygulanacak olursa. aagidaki bagmt1 elde olunur:

>

ic;:in

(2-14)

Dup

akikamn ortalama temperatiiriinde (aritmetik) abkanm viskozitesi; !1w,

boru yiizeyinin ortalama temperatiiriinde (aritmetik) abkamn viskozitesidir.
Sekil 2-10'nun absisinde yer alan Reynolds say1s1 (Dup/f.t,) dir.

fJ,,

2.100

kullambr. Yukanda tammlanmast

Orifizin konuldugu boru k1smt yatay ahmrsa, A ve B noktalarmm yiikseklikleri

aym olur. Bu durumda eitligin X terimleri birbirine eit olur ve eitlikten Ql
kanhrlar. Siirtiinme kaybmm onemsenmeyecek kadar az oldugu kabul olunur

61

60 .

ve F = 0 yazdabilir. Akikamn SIVI oldugunu kabul edelim, bu durumda PA

Pn'ye eit olur. Sistem tarafmdan veya sisteme yapdan herhangi bir i yoktur,

eitlik ile orifizdeki lnz hesaplanabi!ir. Orifizde siirtiinme sebebi ile baz1 kay1p!ar meydana gelebilir ve sabit; bu kayiplan da kapsar. Bu durumda (2-27)
numarah eitligi aag1daki ekilde yazmak miimkiin olur:

(2-28)
yukandaki eitlikte ", orifizdeki h1zdn.

A ve B noktalanna ekilde giisterildigi gibi bir manometre baglanacak

olursa, B noktasmdaki basmcm A noktasmdaki basm~tan daha az oldugu giiriiliir ve bu basmc; farki, manometreden dogrudan dogruya okunabilir. Orifiz
alamnm boru alanma oram bilindigi i~in, " ile "A arasmdaki oran biliniyor demektir. Bu sebepten (2-28) numarah eitlik, h1zlarm herhangi birini vermek
iizere c;iiziilepilir. uA ve boru kesit alam bilinmekte ise, borudan gec;en s1vmm
debisi (hacim/saat) dogrudan dogruya hesaplanabilir.
Co sabiti orifiz c;ap1mn boru c;apina oramna, orifiz yuvalarmm durumuna
ve borudan akan akikamn Reynolds sayisma tabidir.

$ekil 2-13. Orifizmetre.

bu sebeple w = 0. Bu hususlan giiz iiniine alarak (2-14) numarah eitligi aagidaki ekilde yazabiliriz:
BORU <;IKI~LARI

(2-26)
PA-Ps= ilP ve ilP/p
ekilde yazdabilir:

= llH

oldugu

i~in,

(2-26) numarah eitlik aagidaki

.r:.-------- _,---v un' -[uA = v 2g, t.H

(2-27)

Sekil2-13'e gore orifiz levhasmm sagma diien boru k1srni, ~Ikarilacak olursa, s1v1 orifizden bir jet eklinde hlanr ve bu jetin minimum ~ap1, orifiz c;apmdan daha azdn. Minimum kesitin meydana geldigi bu noktaya vena kontrakta ad1 verilir. Orifiz levhasmm her iki yiiniindeki boru lasimlan SIVl ile ta"
mamen dolu bulunsalar dahi, vena kontrakta yine de vard1r ve etrahm girdaplar yapan sivi kuatmilir. B noktas1 vena kontrakta iizerinde ahmr. Pratikte
vena kontrakta noktasmda ak1mm c;ap1 bilinmedigi halde, orifiz ~ap1 bilinir.
Orifizdeki ak1m luZI ile vena kontraktadaki alam lu'?I arasmda mevcut fark1
diizeltecek bir sabit (2-27) numarah eitlige konulacak olursa, (2-27) numarah

iLE0.6D

1t iLE 2 D

if.;T ~IKI;;

VENA

KONTRAKTA <;IKI!;LARI

$ekil 2-14. Orifiz

ba~lanma ~ekilleri.

63

62
Sekil 2-14'de orifiz baglam~ma ait muhtelif metodlar gosterilmektedir.
Boru Qiki~h diye adlandmlan ekil pratikte pek az kullamhr. Pratikte 9ok kullani!an ve aym zamanda basil olan ekil, orifiz levhasm1 taIyan flanjlara Qiki"
Jar aQmak suretiyle meydana getirilir. Sekil 2"14'de gosterilen vena kontrakta
Qikilar da az kullamhr. Sekil 2-15'de, (flanj ve vena kontrakta Qihlar iQin)
Reynolds say1s1 ve orifiz c;apinm, boru c;apma oranm1 esas alarak haZirlaDan
bir diyagram gosterilmektedir. Bu diyagram C0 katsay1smm muhtelif degerle-

rini verir.
1. 0

I'.
0.9

17

I//

o.a

Co

0.7

o.s
0.5

tlt

10

'<

"'~
"

Tf

~~~~

1=0.80

r~~~

~\

~~~r=O.~

)<

-<

ruTu.~J

et=~.==~,,,, ~
"'::;

...:
"'
N

20

zlU

15

fDo/D;Q..

K~

Re ,

103

,_

z
'iii 10
z

0:
u-

::>

""'
cr
0
ro

ORiFiZDE

Re'nin (orifiz gap1nm esas alan) 30.000 ve iizerindeki degerleri iQin, katsayr
0,61 olarak almabilir. Bu katsaymm kullamlabilmesi iQin orifiz levhasmm, baglandigi boiU k1smma tam dikey olmas1 gerekir 1 Orifizde normal abm dagilimi saglamak iQin, orifiz oiwesinde muntazam gaph ve yeterli uzunlukta diiz
boru mevcut olmahdir. Orifiz yakmlarmda deve boynu veya fitingler mevcut
ise, orifizin bulundugu duruma gore kalibre edilmesi gerekir. Sekil 2-16'da orifizin dirseklerden liizumlu uzakhg1 ematik olarak gosterilmektedir. Fiting veya
k1smen kapah valflarm orifiz oncesinde yer almas1 halinde, normal h1z dagihmim temin etmek igin daha uzun diiz boru bsnuna ihtiyaQ hllsi! olur.
Orifiz yaptmt ve bali:lanmast hususunda daha fazla bilgi iyin Fluid Meters,
4 th. ed., American Society of Merhanical Engineers, New York (1937)'a bakmlZ.
Sprenkel, Trans. ASME, 67. : 345 - 357 (1945)

''I

-1

8
0,1

ORiFiZ

jii,IJ19l.,.

1cf

''

:::>

c;

$ekil 2-15. Orifiz katsaytlan. Flanj ve vena kontrakta tipleri iyin.

J.-----A---~i<--8~

FLANAARI

L~

'
~- '\

Orifiz, 90k basil bir cihazd1r ve kolayhkla yerine baglanabilir. Orifizin esas
sakmcasi, orifiz sonrasmda leekkiil eden girdaplar sebebi ile, biiyiik miktarda

Sekil

2~ 16.

0.2
<;APININ

05

0,4

0.3
BOP.~

t;APfNA

0.6

0.7

Q_f:,

Ci-!A~;J

Tavsiye olunan fiting ve orifiz aras1 uzakhklar.

kuvvet sarfolunmasidir. Orifiz, devamh bir basmQ kaybma sebep olur. Bu kayip, oriftz Qapmm boru 9apma oranmm artmas1 ile azahr. Bu bagmt1 ekil 2-17
de giisterilmektedir.
100

r-I

60

40

0.20

Q.)J

ORiFiZ

0.40
CAPININ

r-i- :-0.50

0.60

BORU <;:APINA

Sekil 2- 17. Orifizde yilk kaybr.

r-- r-0.70
ORANI

t-0.80

65

64
2-23. Venlurimetre. Orifizin esas sakmcas1, akim kesitinin birdenbire
azalmas1 sebebi ile kuvvet kaybmm meydana gelmesidir. Bunun sonucu olarak,
orifiz sonras1 boru kiSinmda, girdaplar do~ar. H1z degiimi, yava yava yapilacak olursa herhangi bir Ok meydana gelmez. Bu husus, orifiz i~in de dogrudur ve bu suretle enerji kayb1 azaltilrru olur. Sekil 2-18'de gosterildigi gibi,
venturimetre, bir- boru i<;erisine yerletirilmi iki konik kiSimdan meydana gelmitir. Konikleme muntazam ve yava yava meydana geldigi iQin onemli bir
basm<; kayb1 olmaz.

~ekil

2 - 18. Venturimetre.

(2-29)
Yukandaki eitlikte us, venturimetre bogazmdaki luzdir. Venturimetre i<;in C.
katsaymnm degeri 0,98 dir ve yiik, 1/8 ila 1/10 AH ciranmda devamh olarak
kay1p olur. Orifizmetre ve venturimetrede, dar kismm <;api boru <;apmm l/5'i
kadar veya daha azsa; uA2 , us" ye oranla <;ok kii<;iiktiir ve uA' ihmal edilebilir:
Bu takdirde eitlik, aagidaki ekli ahr:

u.

=
=

C0 l/2g, ll.H
C. l/2g, ll.H

Venturimetre ile orifizrnetrenin karIlatmlmasmda hem kurulma masraf,

!ar1 ve hem de <;ahtmlma masraflan goz oniine almmahd1r. Orifiz ucuz olup,
kuruhnas1 kolayd1r. Venturimetre olduk<;a pahahd1r, dikkatle hesaplarup yapiimalidir. Elimizdeki imkilnlarla bir orifiz yapabildigirniz ve bu, hemen hemen
iimizi gordiigii halde; venturimetre daima bir satiCismdan ahmr. Diger taraftan orifizde yiik kayb1, aym artlardaki venturimetreye oranla gok biiyiiktiir.
Kuvvet kayb1 da aym oranda biiyiik olur. Devamh akikan laIyan boru hattma bir orifiz yerletirilecek olursa, kuvvet kaybmm sep .oldug:u masraf, her
hal igin ilk tesis masrahrun ucuz oluunu karIlamaz. Bu sebepten, kuvvet kaybmm onemli bir faktOr olmadigi yerlerde (ornegin buhar borulan) ve deneme
galimalannda orifiz tercihan kullamhr. Kuvvet kayb1 konusunun varhgma rag:men, <;ok degiik yerlerde kullanilabihnesi ve degiik delik biiyiikliigiine sahip
yeni orifiz levhalarmm borulara kolayhkla baglanabihnesi gibi sebeplerden do,
layi, orifiz bu giin dahi bir <;ok yerlerde kullamlmaktadir. Diger taraftan venturirnetreler orifizde oldugu gibi her duruma uydurrilamazlar, bir yere baglamr ve devamh olarak orada kahrlar. Verilen bir boru gap1 ve verilen bir orifiz
a<;1khg1 veya venturi bogaz1 i<;in, verilen bir akim luzmda venturimetrede okunan degerle orifizde okunan deger arasmda (0,61/0,98)0
1 : 2,58 gibi bir bagmti vardu.

A noktas1, boru i<;erisinde ve B noktas1 da venturimetrenin daralmi kisrrunda ve}a bogazmda almacak olursa, orifiz i<;in yaptlgnmz gibi, (2-27) numara!I eitlik siirtiinmesiz bir venturimetreye uygulanabilir. Venturimetrede
pratik olarak hemen hemen hi<; bir girdap teekkiil etmez. Bu sebepten venturimetre teorik eitliklere orifizden daha fazla uyar. (2-27) numarah eitligi venturirnetre i<;in aagidaki ekilde yazabiliriz :

uo

Bu sonucu elde etmek i<;in yeterli kii<;iikliikte bir orifiz veya venturimelre koymak gerekmez; o!Qii cihazlarmi geni bir boruya baglayarak da aym sonuca
vanlabilir. Geni~ boru kismi yeterli uzurilukta almarak girdaplarm teekkiilii
iirilenir ve bu suxetle kararh bir akim temin olunur.

(2-30)
(2-31)

Orifiz ve venturimetre igin bir eitlik tiiretebihnemiz, sivllarm konu almmasi halinde kolaylaIr. Akikan bir gaz oldugu takdirde, problemin goziimii
i<;in Bernoulli eitligi uygulanabilir. Boyle bir hal igin Bernoulli eitliginin uygulanmasi, (2-13) numarah eitlikteki i teriminin entegrasyominu gerektirir.
Bn ilemin biitiin noktalan ile agildarunasi, kitabimiZin konusu dtmdadu. Bunurila beraber bu tiiretmenin sonucu, basit olarak, U ekilde a<;Iklanabilir. .AH
degeri, orifiz veya venturirnetre oncesi basmg yiikiiniin %20'sinden az oldugu
zaman (2-28)'den (2-31)'e kadar alan eitlikler. yalmz U artlarla gazlarm aki
rruna uygulanabilirler. Yiikler arasmdaki fark AH, o!Qii cihaz1 sonras1 gaz yogurilugu ile belirli kilmir. Bu durumda yapilacak yanhhk %10'u gegmez. Basmg diiiiii, ol<;ii cihaZI sonraSI basmg yiikiiniin %20'sinden fazla oldugu zaman daha kompleks eitliklerin kullaruhnast gere!,ir. 1 !J.H degeri <;ok biiyiik
olursa, ol<;ii cihazi bu i i<;in uygun ekilde haZirlanmarru demektir ve bn sebepten, kuvvet kayb1 yiiksek olur.

'
Perry, sahife 402 ff.
l. Catal"" -

Kimya Miihendisligine Gir~

F .5

67

66
224. l'itot tiipii. Aktkan trupyan bir boruya ekil 2-19'da gosterilen bicimde bir boru baglanmt olsun. Eger bu borunun bir ucu ahkan . aktmma
dikey olacak surette yerletirilmi ise, bu durumda sadece basmQ yiikii o!Qiilebilir. Boru ucu, aktkan ahmma kart ise, cihaz basmQ ve luz yiikIe"inin toplammt o!Qer. Bu sebepten manometrede okunan R degeri htz yiikiiniin o!Qiimiidiir.

Kusursuz oir pitot tiipii (2-32) numarah eitlige mutlak surette uymahdtr.
Fakat kullanilan oiitiin pitot tiipleri,nin kalibrasyonlarmm yaptlmast ve bir diizeltllle sabitinin uygulamuast gerekir. Pitot tiipiiniin sakmcah taraflan tmlarchr. Birincisi, ortalama aktm luztru dogrudan dogruya vermez; ikincisi ise,
gazlar iQin okunan deger son derecede ufakttr. Pitot tiipii diiiik basm~taki
gazlar i9inkullamldtgt zaman, ekil 2-2o veya ekil 2-3'de gi:isterilenlere benzer oir cins biiyiiltme o!Qegi l-ullamlmahdtr.

u2

(2-32)

2g,
R
Yukandaki eitlikde l1H., Rile orantllt olan akt__l
kanm yiikiidiir.
Orifiz ve venturimetreler ahmm tiimiine
ait ortalarma htzlan olctiikleri halde pitot tiipii,.
sadece bir noktadaki htzt olcer. KISlm 2-7'de
aclldandtgt gibi aktkan htzt, boru kesitinin fark~ekil 2-19. Pilot tilpilniln
h noktalarmda birbirinden farkhdtr. Bunun bir
prensibi.
sonucu olarak boru kesitinin tiimiinii kapsayan
ortalama luz o!Qiilmek istenirse, U iki yoldan biri takip edilir. Pitot tiipii, ana borunun tam merkezine yerletirilir ve bu suretle Olciilen maksimum
htzdan ekil 2-6 yardtmt ile ortalama htz hesaplamr. Bu metod uygulanacak
olursa, normal luz dagthmtm o!Qebilmek iQin, pitot tiipii ahm diizenini bozan
herhangi bir ktstmdan en az 100 ooru Qapt uzaga konuhnahdtr. Diger. yo! ise
pitot tiipiiniin ayarlanabilecek ekilde yapilmastdu. Bu suretle, boru kesitinin
muhtelif noktalarmdaki luzlan o!Qmek miimkiin olur, bu htz degerlerinin grafik
entegrasyoiiu ile ortalama luz bulunur. Bu ikinci metod; daha ziyade geni. kanallar iQerisindeki diiiik basmch gazlara uygulantr.

Sekil 2-19'da gosterilen oasit pitot tiipjj, pratik flegildir. Pitot tiipiiniin oizzat kendisi pek Qok Qalkalanmalara sebep olur v,e .teekkiil ed.rn girdaplar, htz
o!Qiimiinii zorlatlnr. Diiiik basmQta bulunan gaz akimlarmm o!Qiimiinde kullamlan ve yaygm alan bir tip pitot tiipii (vantilasyon kanallanrida ve. vantilator
testlerinde kullamlan), ekil 2-20'de gosterilmektedir. Statill: deli)< Q,aplarmm
0,5 mm iis.tiinde olmamast gereklidir. Pitoi tiipiiniin uQ kenarlan' )<es~in v<!lya
yartkiire5el olabilir.
..

AH=-

II

225. Rotametreler. Orifiz ve venturimetreler akmun belirli bir noktasmda diferansiyel basmQ d.egiirninin ol9iimiinii esas ahrlar. Aktm hlZI basm~la
degitigi i~in, ou okii cihazlarma "degiebilen yiikmetreler" ach da verilir. Rotametrelerde aktm kesiti degiir ve biiylelikle sabit diferansiyel yiik dogar. Bu sebepten, rotametrelere "degiebilen alanmetreler" adt da verilir.
~ekil

2-2l'de giiriilen rotametre, esas itiban

ile dar ktsmt aagtda geni ktsmt yukanda, de"
receli konik bir cam borudur (A). Boru iQerisinde. oorunun en dar ktsmmdan daha ufak Qapta
bulunan bir amandua (B) bulunur. Aktm degitigi zaman amandtra, aagt yukan hareket
ederek, amandtra ile boru arasmdaki oelirli oir
alam aktmm ge9iine otraku. Biiylece ou klSlmdaki yiik kayb1 amanchramn ag~thg:ma :eit
olur. Genellikle born camdan yapthr ve cam yiizii amdmlarak derecelendirilir. Boylece amanchra Datmn iist kenar1 esas ahnarak ahm denisi ii!Qiiliir. Rotametrelerin Diiyiik avantajt,
aktm debisinin dogrudan dogruya goriilebilmesidir. Rotametrede okunan degerleri kaydeden
veya kontrol eden muhtelif cihazlar mevcuttur.

8 --1-+-lli

~kil 2-21. Rot.'Uiletre : A, deRotametrelerin avantajlanm Oylece Slral'" receli tam boru; B, ~amandtra.
(Fischer- Porter)
yaoiliriz; dogrndan dogruya okuma, geni kulla
mlabilme alant, lineer derecelenme, sabit ve az
yiik kaybt. Rotametreler, kendilerinden once ve sonra diiz bornya ihtiyaQ g&termezler.

2-26. Ssvaltlar. Savaldar, borular ic;inde degil, iistii aQtk kanallarda akan
stvt!ara nygulanaoilirler. Savak, stvt alom yolnna konulmu bir aytrma veya
engel levhastdtr ve stvt bunu aarak akar. Savak a91khgt iizeri.ndeki stvt seviye$ekil 2-20. Pilot tlipil.

68
69
sinin giizlenmesi ile, aklmm miktan tilyin edilir. Bu giizlem, etkilerden miimkiin
oldugu kadar uzak bir noktada yapilmahdir. Dikdiirtgen, V - ekilli ve egri ke- .
narh savak aQikhklan mevcuttur. Dikdiirtgen eklinde bir aq1khga sahip savakta aklm, Francis formiilii ile hesaplamr.

=='

1,84 (L- 0,2 H) H3f'

(2-33)

D milinde bir donmeye sebep olm. E valh, cok ince bir uca sahiptir ve c1va
alammda ayarlama yapmak iqin kullamhr. F, temizleme kapagidir. A odas1, G
taIYICI rafma oturtulmu ve H baglama CIVatasi ile emniyete ahnmitir. Bu
suretle manometre, bir iinite halinde cikanlabilir v( diger biri ile degitirilebilir. Samanchramn hareketini bir giistergeye veya kaydedici bir mekanizmaya

Ynkandaki eitlikte:
V
0
L
H

hacmi, m3
= geQen zaman, saniye
= savagm geniligi, m
= savagm alt kenarmdan itibaren SIVI yiiksekligi, m
=

s1v1

V- ekilli savaklarda aklm .llagidaki eitlikle hesaplamr:

0,1335 (tang

996

HM7

(2-34)

Ynkandaki eitlikte a, V ekilli yangm aQISI ve H, bn yangm dibinden iilqiilen SIVI yiiksekligidir. Kenarlan egri olan bir savak gelitirilebilir ve biiylece
alam savak iizerindeki SIVI yiikii ile dogrn orantih olnr.
2-27. Alommetreler. Orifiz ve ventnrimetreler, su veya c1va siitununun
yiiksekligi ile iilgiilebilen bir basmc farki giisterirler. Rotametre, amandiramn
giizle giiriilebilen hareketi eklinde bir iilcme giisterir. Bunlarm hepsi, proses
ve operasyonlarm el ile kontroliinde ve deneysel cahmalarda tamamiyle iyi sonuclar verirler. Fakat devamh proses ve operasyonlarda iilcmelerin kaydedilmesi ve aym zamanda diyagramlarm entegrasyonuna imkan verilmesi istenilir.
Bu diyagramlar, birinci derecede ak1mm debisini giisterir; fakat istenilen genellikle, debinin total miktandu. Bu sebeple problem, U borusu iqerisindeki su
veya SIVI siitunu degerinin bir grafik ki\gidi iizerine kaydolunacak duruma dii,
niitiiriilmesi eklini ahr.

Bu gibi iilqme ve kaydetme cihazlanmn projelendirilmeleri ve yap1mlan,

kitabnmzm konusu iqerisine giremiyecek kadar ileri bir konudur. Problem, oldukqa nfak basmc farklarm1 one~ bir mekanik hareket haline diinii 0tiirmek ve
fazla siirtiinmeye sahip olmiyan bir kalem yard1m1 ile, bir grafik kagHh iizerine
kaydetmek eklindedir.
Baz1 hallerde 0ekil 2-22'de giisterilene benzer manometreler kullamhr. A
ve B odalan, baglantl borulan ile birlikte, c1va tarafmdan hsmen doldurulmu
olup, manometreyi meydana getirirler. Venturi veya orifiz borusunda meydana
gelen basmq degiirnleri, B odasmdaki CIVa seviyesill'in yiikselmesine veya diimesine sebep olur, brma bagh olarak C amanduasi hareket eder. Bu hareket,

E
$ekil 2-22. Alommetre igin manometre: A, yiiksek basmg odast; B, dii~iik basmg odast; C, ~a
mandtra; D. gOstergeyi veya kaydedici mekanizmayt hareket ettiren mil; E, valf ba&lanttst; F, bO$altma kanah; G, ta~tytct raf; H, ctva odasmt dei$tirmek i9in baE:lanti. (Minneapolis - Honeywell).
,

iletmek kolay bir i degildir. Giinkii, burada fazla bir kuvvet yoktur. Basm.;:
farkm1 cihaza taIyan s1v1mn sJzdmnazhgi da aynca bir problemdir. Bu sebeple, baz1 imalll.tci!ar, mekanik sizdirmazhgi dikkatle plil.nlanmi, diiner bir mil
kullamrlar ve bu, minimum bir siirtiinme ile 9ah~1r (~ekil 2-22'de oldugu gibi).
Digerleri ise elektriksel metodlan uygularlar (ekil 2-23'de giisterildigi gibi).
A ~amandirasi (basmc farklan ile yiikselen ve alcalan) B giisterge qubuguna ve bu cubugun sonu da, yumuak demirden C giibegine baglanmi~l!r. Bu

70
gobegin etrafmcla, kay1cl cihazmclakinin bir benzeri alan, bir encliiksiyon bobi
ni D yer almaktaclir. Samancluamn aagi yukan hareketi ile C gobegi, elektriksel alan i~erisincle aagi yukan hareket
ecler ve bu suretle, clevrenin elektriksel kara~teristiklerincle bir clegimeye. sebep olnr.
Bu hareketler, kaycleclici tarafmclan iki katina 91kanhr ve kaycleclicinin yumnak clemirden yapdmi gobegi aym ekilde aagi ve yukan hareket eder. Bu metodun birkaQ iistiinliigii vard1r: O!~me cihazmm dima iletilen
mekanik bir hareket olmadigi i~in ne siirtiinme, ne de manometre sivlsimn dtan s1zmast
ihtimali vard1r. Bu metodda sadece elektrik
baglannnt vardtr ve bu da, hareketsizdir.
Bundan baka, aknnm karakteristiklerini uygun bir ekilde diizenleyerek, kaycledicide istenilen biiyiikliikte bir gii~ meydana getirmek miimkiindiir.
Bu elektriksel metod, rotametreye uygulanabilir. Rotametre amandirasmm bama
bir gubuk baglamr ve bu, rotametrenin dimda bulunan bir odaciga kadar uzamr. Bu odacikta ekil 223'dekine benzer bir solenoid
bobini bulumnaktadir. Bu suretle rotametreden gegen akimm devamh bir ekilde kaydedilmesi miimkiin olmaktad1r.
Bununla beraber, daha birkag problem
rnevcuttur. Ornegin, orifiz ve venturi cihazlarmda akim, basmg diiiiiiniin kare kokii ile
$ckil 2-23. Elcktrik ilctimi esaSI
ilzerinc kurulmu~ vc ,o;amandtrasma

orantihdir. Bu sebeple, kayid ilemi basmg

degiimlerinin kare kOkii eklindedir. Bu 90~
kampana ~ekli vcrilmit; bir aktm~
zi.imlenmesi veya giderilmesi miimkiin almametre: A, kampana ;ekilli jaman- . yan bir engel degildir, giinkii bu i igin yapi!dua; B. gOstcrge ~ub~~u C, yumuInl Ozel entegratOrler mevcuttur ve diyag~ak demirden
gObek; D, end"k

u SJ- ramlar, dogrudan dogruya basm9 degi~imleyon bobini; E, F, basnw giri:;;leri;

G, rehber borusu: fl, ozel ~ekil verini gosterirler. Fakat bunlar, basit entegrasrilmi~ kampana (Minneapolis _ fl;,..
yon cihazlan degildir. Entegre edilmi bir
neywel/)
diyagram, dogrudan dogruya basm9 farkm1
gostermekte ve entegralin kare kokiinii almakta isc, ortalamamn kare kiikii, kare koklerin ortalamasi olmadigi igin, yapb
Ian i dogru degildir.

71
Muntazam ve derece derece bir degimeyi gosteren bir diyagram istenildigi
hallerde (diferansiyel basmcm kare kokiinii alan cihaz), kampana ekli verilmi
amand1ra, c1va igerisinde hareket ederek dogrudan dogruya yiikii degil, bu yiikiin kare kiikiinii gosterir. Bu ekildeki bir cihaz, ekil 2-23'te gosterilmel:tedir.
Yiiksek b&smG baglammi E, cihazm silindirik gi,ivdesi ile dogrudan dogruya
bagh oldugu halde, diiiik basmg baglamm1 F, G borusu yolu ile kampanamn
iG kismma baglanmi\Ir. BasmQ farklarmm okiilmesinde, ahIIIDI u borusunun
veya bumm benzeri diger bir cihazm kullamlmasi yerine, kampananm iQ ve ch
k1smmda bulunan c1vada basmQ farklan meydana getirilir. Kampanamn Ii
' kismma oyle bir ekil verilmitir ki, kampana hareketi esnasmda ig ve di kisimlardaki alanlar degiir ve amandira basmQ farkmm kare kokii ile orant1h
olacak ekilde yukselir veya algahr.

2-28. Otomatik kontrol. Su ana kadar agik!amalan yapi!an biitiin olgil

cihazlan, kontrol mekanizmasim harekete geQirmekte kullamlabilir. Diger bir
deyimle, bir boru sisteminin belirli bir aktm luzma sahip olmas1 istenilirse, bu
sistem iQerisine bir orifiz yerletirilir ve basmg diiiiii (orifizden geQite) ii!Qiiliir. Akim1 k!Slp agan ve bu suretle basmg diiiiiinii sabit tutan diger bir cihaz, bu sisteme baglamr. O!gii ve kontrol cihazlanm yapan biiyiik fabrikalarm
buna benzer cihazlan olup, bunlarm gahma sistemleri az veya gok birbirlerinden farkhysa da, prensip bakimmdan birbirlerine benzerler. Aklkan ak1mmm
degeri, arzulananm dima 91kacak olursa, yeni bir diferansiyel basmQ meydana
getirilir ve bu basm9, cihazdan kontrol valfma geQen havanm basmCim degi
tirecek mekanizmay1 harekete getirir. Bu suretle, akimm azahp gogalmas1 halinde kontrol valh aQihr veya kapamr. Bu tip yap1tlarda kullamlan valflar, 8
kil 3-16'da gosterilmektedir. Bu ekilde gahan cihazlar, basmQh hava iireten
bir cihaza ihtiyaQ gosterirler ve bu cihazm basmc1, o!Qii cihazmdan geQen akikamn diferansiyel basmcma til.bi olarak degiir.
2-29. Dogrudan dogmya yer degi~tirme metodlan. Bu cihazlarda esas
prensip hareket edebilen bir parganm yerini SIVI akimirim almas1 eklindedir.
Bunlar SIVI akimlarmm o!Qiilmesinde kullanihrlar. Bu cihazlan akimmetreler ve
diskmetreler diye bir simflandirmaya tilbi tutmak miimkiindiir.
.
Sekil 2-24'de tipik bir diskmetre gosterilmektedir. Kaydediciyi harekete getiren parQa, sert li\stikten yapilmi bir disktir A. Bu disk, taban ve tavam konik yapilmi bir olgme,odacigma B baglanmitlr. Bu baglanma,' disk tavan konigine daima bir noktada teget olacak ve taban konigiriden 180 uzak bulunacak ekilde yapi!mi\Ir. Olgme odaCigi, yansma kadar ilerleyen bir bO!meye C
ve disk, bu bolmeyi karI]ayan bir yanga sahiptir. Olgme odacigi, SIVI bolmenin bir yamndan girecek, gevresini dolanacak ve diger yansmdan Qlkacak C

73

72

kilde, iilgme cihazmm i9ine yerle~tirilmi~tir. Stvt, ister diskin altmdan ister tisttinden girsin, ge9ebilmek i9in diski diindtirmek mecburiyetindedir. Diskin bu
hareketi, tepesi diskin merkezincie ve ekseni dtiey olan bir konik ytizey etrafmda diinmeye sebep olur. Disk ekseninin bu hareketi bir seri dililer D yardtmt
ile, cihazm tisttinde yer alan sayaca E iletilir.
Bir cins aktmmetre (ttirbinli) ekil 2-25'de giisterilmektedir. Turbin
9arkt ve dili serisi, minimum bir stirttimue ile hareket edecek ekilde dikkatle
yerlc~tirilmilerdir. Cihaza giren su ak1m1, Qarkm Qevresinde bulunan kovactb
lara 9arpar ve iilgti cihazmdan geGen suyun lnzt ile orantt!t bir lnzla 9arkt

Sekil 2-24 a. Diskmetre, dli~ey kcsit.

-Sekil 2-25. Tiirbinli akimmetre.

Sekil 2-24 b. Diskmetre, yatay kesit: A, disk; B, Ol~me odacigi; C, odactk
di~li serisi; E, saat levhast.

bOlmesi; D,

74

75

diindiiriir. Sadtce doneil kisunlan birbirinden farkl4

~ok

say1da tiirbinli aknn-

mttreler, piyasada mevcuttur. Bnnlann hepsinin yap1l1 prensipleri aymd1r,

diger bir deyimlc, dOnen k1simlarm siirtiinmesi, minimum ve dOnme lnzlan Slnmn ak1m h1z1 ile orantll1 olmahdu.
'

Genellikle disk ,.e tiirbinJi. akimmetreler, 50 mm'den a~ag1 Qaplaki borulara uyacak biiyiikliiktedirler. Daha biiyiiklerini de bulmak miimkiindiir, fakat
fazla yer tutarlar ,.e pahahdrlar. Diskmetrelerin, ufak akim luzlap iQin, tiirbinli aknnmetrelerden daha hassas olduklari diiiiniiliirse de, her iki tipin de
'if.2'den fazla hassasiyet gosterdikleri iiphelidir.
Disk ,.e tiirbinli aknnmetreler, qogunlukta ufak qaph borulardaki su ahmm ii!Qmekte kullamhrlar. Hemen hemen her memlekette ehir suyu ebekelerinde yer ahrlar. Bunlann cliger akimmetrelerden iistiin taraflan, dogruclan
dogruya ge<;'en akmun total degedni gOstermeleri ve bu suretle bir entegrasyon
cihazma ihtiya~ giistermemeleridir.

R = manometrede okunan deger

Re

reynolds saylSl, boyutsuz

S =alan, m:2
u = htz, mjsaniyc
V = Ozgiil hacim, m3 /kgr
w = sisteme katilan i~, (kgrwkuvvet) (m)/kgrwkiitle

= aktmm kiitlesel debisi

= bru;;langt\= noktasmdan

W
X

(do8;rusundan) uzakhk, m

.4/tllk/ar
.:4, B

=A

ve B komponentleri veya A ve B noktalan

c :::::: birdenbire daralma

e

= birdenbire

= siirtiinmcden ileri gelen

= orifiz

gen~leme

v =venturi

2-30. Seyreltme metodlan. illekanik bir cihazm kullamlmasi miimkiin

veya uygun olmadigi hallerde, akikan akimma ikinci bir akikan belirli bir debide kati!abilir ve katma noktasmdan yeterli uzakhkta bulunan bir noktadan
alman ni.imunelerin analizi ile. ikinci akikamn konsantrasyonu tesbit olunur.
Ornegin, aQik bir kanalcla akan suyun miktanm, bilinen konsantrasyonda yemek
tuzu qiizeltisinden bilinen bir clebide katmak ve sonra katma noktasmdan olclukQa uzakta, klor iyonu konsantrasyonunu tespit etmek suretiyle, hesaplamak
miimkiindiir. Bu metod, gazlara da uygulanabilir. Bu takdirde kolayhkla tespit
cdilebilen karbon dioksit veya amonyaktan biri kati!abilir.

P = pitot
1, 2 = 1 ve 2 durumlan veya numarah noktalar
Yrman Har/leri

a. = a~1 veya say1sal bir sabit

A = fark veya kaytp
0

= zaman,

saniye

= viskozite, kgr-klitle/(m) (saniye)

p = yogunluk, kgr/m'

f.L

PROBLEM ..ER

ADLANDIRMA

2M1.
Yatay bir depolama tankt, toprak seviyesinin altma ve olduk~a derine yerle!$ti~
rilmi$tir. Sekil 2- 26'da g6sterilen dtizen, depolama tank1 i~erisindeki SIVI seviyesinin Ol~iil-

A = yiizey

C = sabit veya katsayt

D

= <;ap

Parmak
regulatorO
r===~~======~~ra~~~~P--Havo

I = silrtiinme faktOrii boyutsuz

g

11,
H
It

ivme, m/(saniye)'Z

= 9,81 (kgr-klille) (m) / (kgr-kuvvet) (saniye)"

= hidrostatik ylik, m
= uz~khk, m

= sabit (dnralma
L = uzunl!Jk, m

Bos!n<;

siirtiinme kaybt, m; kuvvet

Neteslik

~ l.Parm~~

r---''--1

kayb1 formliliinde)

Gozleme
kab 1
""

Ac;:lk uc;:lu
manometre

50 mm
Sekil 2M 26. Problem 2-1

iyin iUlve bilgiler.

77

76
mesi i1;in kullandmaktadir. Manometre sivismm yogunlugu 2,95 grjcm1 ve depolama tankmda bulunan stvmm younlugu da 1,06 grfcm3 ise, manometrede okunan de&er 125 mm
oldu&u takdirde depolama tankmdaki stvt ytiksekli~l:i ne kadard1r? Havanm ak1m h 1z1 kontrol edildi&i ic;in, boru sistemi ic;erisindeki basmv dii~ii~li ihmal edilebilir.

2--2.
1/4 parmakhk borunun,manometrenin baglandi:t noktadan l/2 parmakhk boruya kadar olan ktsmmm e~deger uzunlu&u 30,5 m; katalog numaras1 40 alan 1/2 parmakhk
b?runun uzunlu&u 1,85 rn ve havanm akim htzt (15,5C ve 1 atm.) 1 )t/dakika oldugu takdtrde problem 2-I'de yapm1~ oldu!hmuz SIVI seviyesi hesaplamasmi yenileyiniz. Depolama
tankmm buhar bOiiimiinde basmc; 747 mm Hg (mutlak) de,&erindedir.

2-3.
$ekil 2- 5'de B egrisi ile verilen htz da.&thmma ait bilgiden faydalanarak, Reynolds saytst 3,24 X 106 olan ve dtiz bir boruda tiirbiilfrnsh aktmh akan bii- akt$kanm ortalama htztmn maksimum htzma oramm hesaplaymtz.
24. Reynolds saylSl 3,24 X 106 olan ve Sekil 2-5'de B egrisi ile gOsterilen aki~kan.
-35oc derecede bulunan ve i~ !rapt 10 em olan bir boruda akan sudur. Boru uzunlu8unun
her metresinde meydana gelen basm~ dii$ii$linti hesaplaymtz.

2~5. Ortalama c;apt 102,5 mm olan eski ve pash, dOvme demir boru ile yaptlan bir
deneme sonucunda R$a8tdaki deney somu;lan elde olunmu~tur. 1 Denemede kullamlan borunun uzunlugu 15,7 m dir. Kullamlan akt~kan su olup temperatiirli 20,3oc dtr.
~,-------~-~--Ortalama

Debi

Deney No.
- - - - , _ , - - -It/san.
----"496
1,80
490
24,29
485
57,78

a)

0,0022
3,7795
21,5768

Bu denemelerln her b'mne

t ek a b''l
u eden stirtlinme faktOriinii hesaplaymtz.

yerle~tiriniz

I U.. Katalo~ nun:arast 40 olan ve 4 parmakhk bir boruda akan suyun, 22.680 ilft 9.070
h~r ~~at d~~asmd~kt debt de8:erleri Ol9tilmi.i~tiir. 127 i15. 2.540 mm ~0 smtr de8erlerine sa~

.lP dlr dt ~~anstyel basmc;metre elde mevcuttur. Suyun temperatiirii 7 ilfi 24C dereceler
arasm a e&l~mektedir.

(~) ' Li.izu'inlu orifiz <;apm 1 hesaplaymtz.

(b.)

Mal<simum. ak1m h1Z1

bu11 hesnplaym1z,

,r1'n,
T

Orifiz

e~itli8i,

q = K,A. \)2g, !Pt

genellikle,

a~aAtdaki ~ekilde

yazthr.

?,)

Bu

e~itlikte

q = volumetrik debi, m 3 /saniye

A 2 = orifiz alam
K 0 = aktm katsaylSl

(a)

(2-28) numarah e$itlikteki C(J katsaytst ile K(J katsaytst arasmda bir bagmu kuru-

nuz.
(b) 6 parmakhk bir boruya (katalog numarast 40) ba81anan keskin kenarh ve c;apt 50
mm olan bir orifiz igin KfJ de&erini besaplaymtz. Akt~kanm debisi, orifiz c;aptm esas alan
Reynolds saytst 30.000'nin lizerinde olacak !$ekildedir.

2.8.
20C derecede bu1unan metanol, bliyiik bir depolama tankmdan 31,5 lt/sani
ye'lik bir volumetrik debi ile bir tankere pompalanmaktadtr. Depolama tankmdan tankere
uzanan bdru hattt, katalog numarast 40 olan 4 parmakhk bir borudur ve 305 m uzunluktadxr. Boru hath lizerinde yer alan baglaytctlar (fitingler) ~unlardtr: sekiz adet 90 dere~
celik standart dirsek, dOrt adet T (yan. Qtkt$lar igin) ve dOrt adet siirgtilil vana. Depolama
tankmdaki stvt seviyesi, bo~ahm boru seviyesinin 6,1 m altmdadtr. MetanoL pompalamak _
ic;in kullantlan santriftij pompanm meydana getirmesi gereken h.idrostatik yiikti hesaplaymtz.

2-9. Su, bir tst de&i$tiricide 15,6C'dan 66C'a ISlhlmaktadxr. 1st degi~tiricide bulunan dliz borulann toplam uzunlugu 19,5 m ve suyun borulara giri~ htzt 1,52 m/saniye 01~
dujiu takdirde, tst de&i~tiricinin dliz_ boruJan i!(erisindeki basmg dii$li~linii hesaplaymtz. Borularm ig c;apt 23 mm' dir.

Net ytik kayb1

h}. Elde olunan Sonuc;lan $ekil 2-10'dakine benzer ~ekilde bir diyagrama
ve f t~m bulunan de8:erleri yeni bir boruya ait de&erlerle kar~tla~tmmz.

27.

1
on tzden ge9i5 dolaytst ile meydana gelen kuvvet ka"

~pon the Flow of Water in Pipes and Pipe Fittings,

Engmeers, New York (1941), tablo 31, sahife 126.

79

Bolum 3
AKISKANLARIN TASINMASI
Maddenin aki~kan halinde bir yerden ba~ka bir yere tammasr (nakli),
kat! hale oranla, ~ok daha elveri~li ve ekonomiktir. Bu sebepten miimkiin olan
maddeler SIVI veya ~i:izelti halinde ta~nnrlar. Bir iinceki biiliimde aki~kan akimmm mekanigi .ve bornlarda karllaIIan diren~ tipleri incelenmitir. Bu boliimde de akikanlarm bir noktadan baka bir noktaya tammas1m temin eden
cihazlan giirecegiz.
31. Born.
Ak~kanlann tammasmda ihtiyac!m!z olan ilk cihaz, akikamn i~erisinde akacagi bir kana! veya borndur. Hidrolik ve maden miihendisleri, genellikle iistleri a~Ik ~anallar kullamrlar; fakat kimya miihendisleri akikanlan farkh yap!hlardaki bornlarla ta!rlar.' Borulann muhtelif mazemeden
yapi!masl miimkiinse de, fabrikalarda daha gok demir ve ~elik borular kullamhr. Bu sebepten aglklamalanmlzda daima demir veya gelik bornlann kullamldigi hali goz iiniine alacag1z.
32. Diikmc demir born. Bu bornlar, olduk~a az amdmc1 siv!lar igin
kullamhrlar ve ~ogunlnkla toprak alt.I boruland1r. tleride giirecegimiz born tiplenne oranla daha ag1r ve pahahdir]ar. Aym zamanda baglantllan da pek tatmin eder cinsten degildir. A~mmaya karI olan direnci, iidi demir boruya oranla
iinemli derecede biiyiiktiir. Doklne demir borular, genellikle 3 parmak (75 mm)
veya daha biiyiik i~ ~al?a sahiptirler. <;ogu zaman diiz klSlmlarmm uzunlugu
3,70 m kadardir. Bu. borularm baglantilan, ekil 3-l'de giisterilen tipte olup,
ge{'me ztva:nah baglant. adm1 ahrlar. Bu konuda daha geni ve tamamlay!cl
bilgi American Water Works Association'dan temin edilebilir. Bu baglantlyr
yapa~il'?ek i~in, birbirine gegeh boru klSlmlan arasmdaki bolugun dip tarafr
kendtr ltfleri de salmastralamr ve bu salmastramn iizerine erimi knrnn diikiiliir. Kurnn dondnktan sonra, kiir bir keski ile diigiilerek bo~lugu tarnamen doldnrmas~ ternJn edilir. Baz1 hallerde erimi kurun dokmek yerine, "knr~un yiinii"
ad1 venlen I;'f yap!Sln~." kur~un; kendir salmastra yerine de portland qimentosu,
asbest hflen
deg1~1k diger maddeler kullamhr.

iyi haz1rlamm~ bir ge9me zimna baglantlSI 7 kgr(cm''lik bir basmca kadar mnkavemet eder ve baglantmm yapih~l esnasmda her iki borunun tam
diizgiinliikte bulnnmas1m gerektirmez.
Bnnunla beraber daha yiiksek basm~lar
i9in bu baglantiya gii,enilemez ve bn
gibi durumlar i9in kullamlan degiik
yap1h baglantilar da kitab1m1zm konusuna girmez. Flan~h dokme demir bornlar yapi!makla beraber, dokme demir
!lanlann basmca karl direncinin az
Sekil 3-l. DOkme demir boru iJ;in. gec;me
olmasi sel;>ebi He pratikte pek kullaml- zvana baglantl.
maz.

33. Demir born. Borularm yapildigl malzeme cinsini belirten terimlerin kullamhmda, miihendisligin farkh kollannda oldnkQa biiyiik farklar vardu.
Makine projesi Qizen, makine in~a eden, demir ve 9elik knllanan her alus, demir dedigizaman, dokme demir demek ister. Bnnnnla beraber, born piyasasmda
dokme clemirden yap1lm1 bornya dokme demir boru denir ve sadece demir boru
denildigi zaman da diiiik karbonlu Qelikten yapi!mi boru anla~Ihr. Diger taraftan yiiksek karbonlu Qelikten yapi!an borulara da gelik born denir ve bu terim giin geQtik~e yerlemektedir. Boru endiistrisinin ilk devirlerincle hemen hemen biitiin borular, diivme demirden yapi!maktayd1. Bu giin de bir kls1m borular, bu ekilde yap1hrlar. Bu bomlar dovme demir bo\'u diye adlandmlma-.
Janna ragmen yine de diiiik karbonlu gelik borulardu.
Demir born, istenen genilik ve kalmhktaki sac par~alanmn silindirikletirilmesi sureti ile yap1hr. H parmaktan (40 mm) daha kiiQiik borular i~in bu sac
parQa]an, haddeden ge~irilerek haz1rlamr ve kenarlar karl kar1ya getirilerek
tek bir operasyonla kaynak yap1hr. 1 t parmaktan (40 mm) biiyiik bornlar igin
.sac parqalan, kenarlar birbiri iizerine gelecek ekilde silindirikletirilir ve sonra
kaynak yap1hr. Birinci metod, daha az istenen bir metoddur. Demir bornlarm
standard nzunlugn yaklaIk olarak 6 m kadard1r. Sac pargalan, spiral bir dnrum.r getirilip kenarlar perqinlenebilir. PerQinlenmi spiral borularda boru et
kalmhgi, standard born]ardan daha inceclir ve devamh olmayan inaat ilerinde, ekzos ve ~lki bahklarmda, uzun ve desteksiz iist geQilerde, hafiflik ve
ucuzlugn se~ilme faktiirii olacak diger yerlerde kullamhr. Son zamanlarda biiyiik
qaph borularm 90gu elektrik kaynag1 ile yapiimaktad1r.
34. Standard bornlar. Demir ve Qelik borulan karakterize eden boyutlar, eskiden Briggs standardlan ach ile bilinmekte idi. Bngiin bunnn yerini
American Standards Association tarafmdan kararlatmlm! boyutlar a]ml olup,

80

81

bu boyutlar 4 numarah tabloda verilmitir. Hesaplamalarda pek s1k kullamlan

bir klSlm bilgiler, .katalog numaras1 40 alan boru iQin, 5 numarah tabloda verilmitir. Katalog numaras1 40 alan borunun boyutlan, Briggs standardmm
standard boru boyutlanm; 80 ise, fazla agu boru standardlanm tutmaktadlr.
Briggs standardmda 90k fazla agu boru olarak adlandmlan boru, bugiin kullamlmamaktadn-.
$u hnsusun bilhassa be.lirtilmesinde fayda vard1r. Nominal boru boyutlan
sadece yaklalk boyutlar olup, ne ig ve ne de d1 Qapl belirtirler. Biiyiik borularda nominal boyut, hemen hemen hakiki i9 Qapa e~ittir. Boruyu imal eden
kuruluun iizelliklerine gore boru et kahnhg1, tabloda gi:isterilen de"gerin %12,5
kadar altma diiebilir. Borunun sahip oldugn di~ler iQin de bu husus mevcuttur.
Boru dileri, aym Qapa sahip makine dilerinden dalm ince olup, daima sivri
nQludur. Born standardlan tablosunda, belirli biiyiikliikteki bir borunun degiik
ct kalmhgma sahip oldugu gi:iriiliir. Th Qap daima aym olup, deg;ime i9 Qaptadlr. Bu suretle, aym paftay1 kullanarak degiik et kalmhgma sahip borulara
eli aGabilmekte ve aym baglant1lar bunlara vidalanabilmektedir.

3-6. tnce boru. Baklr ve pirin<;>ten yapllml borular ile bir dereceye kadar demir, nikel ve diger metallerden yap1lm1 olan Qok ufak <;>aph borular piyasada ince borular (tiip) adr ile sat!hrlar. Bunlar American Standard Association tarafmdan meydana getirilen kataloglarda nominal boyutlan verilerek
tamamen belirli kllmmllardn. Diger taraftan ince bornlar, hakiki d1 <;>aplan
ve born et kahnhklan belirli k1hnarak piyasaya siiriilmektedir. Belirli bir d1
<;>apa sahip ince borularm et kahnhg1 degiik olan cinsleri vard1r, bu sebepten
hem d1 qapm ve hem de et kalmhgmm belirtilmesi gerekir. Baklr, pirin9 ve
demir gibi malzemelerden istege gore boru yaprlabilir. Bak1r ve pirinq ince borularm et kahnhklan ekseriyetle Birmingham wire gage (BWG) olarak belirtilir. 6 numarah ildve tabloda muhtelif biiyiikliiklerdeki ince borulann boyutlan
verilmitir.

3-7. Bom baglaYJcdan (fitingler ). Born baglaylC!lan, borularm yard1mcr

parQalan olup, aag1daki maksatlarla kullamhrlar.
I. 1ki born paq;asnu birbirine ba.S:lamak
2. Boru yOniinli deiU!iltirmek
3. Boru J;ap1m de&i!?tirmek

3-5. Borulann mukavemeti. Et kahnhg1 az alan silindirlerin patlama

mukavemeti, aag1daki eitlikle verilmitir.

Pr= st

(3-1) .

Bu eitlikte :
P
r

= patlatma basmc1, kgr/cm'

= boru yanga p1, em

s = gerilme mnkavemeti, kgr/cm'

t = born et kalmhg1, em
Tehlikesiz Qahma !if mnkavemeti olarak, gerilme mukavemeti s almacak
olursa; P tehlikesiz Qahma basmc1 olur. Gerilme mukavemetinin tehlikesiz Qahma direncine oram, Qnhma artlan ve borunun fabrikasyon metoduna bagh
olmak iizere, olduk9a degiir ve gok nadir hallerde 5'den azd1r.
tlilve tablolar 4'de katalog numaras1 ad1 altmda verilen clegerler, yaklalk
dereceye
olarak 1000 P js degeridir. The American Standards Association, 121
kadar olan temperatiirlerde miisaade edilebilen Qahma basmcm1, sac kenarlan
iist iiste getirilip kaynaklanml borular iQin 630; kenarlar kaq1 kar1ya getirilip
kaynaklanml borular iQin 460 olarak tavsiye etmitir. Katalog numarasmdan ve
yukanda verilen degerlerden faydalanarak yaklalk da olsa tehlikesiz Qahma
basmc1, Qok <;>abuk hesaplanabilir. Bu konunun daha geni bir ekilde incelerimesi. iQin qok iyi sonu<;> veren metocllar vard1r.

oc

4. Borulara yan boru kollan ba8:lamak

5. Bir borunun sonunu kapamak

Birgok hallerde bu vazifelerin iki veya daha fazlas1 tek bir baglaylCI tarafmdan
yapiiabilir.
Boru baglay1c1larmm <;>ogunlugu, gri renkli di:ikme demirden yapdrriar ve
bunlar kimya miihendisliginde, bu maksatla kullamlan malzemelerin %90- %95'
ini tekil ederler. Vibrasyonun yiiksek ve di:ikme demirih Qatlama ihtimali olan
yerlerde, yumuak di:ivme demirden yapllmi baglaylC!lar knllamlabilir. Yiiksek
basm<;> veya sert Qahma gerektiren hailer iQin, di:ikme <;>elik baglay1c1lar bulunabilir. Basnw ve temperatiir degimesinin i:inemli oldugu noktalarda kullamlmak iizere, yumua"k demirden di:iviilerek yapllml baglayrc1lar kullamhr ve
bunlar, di:ikme olanlara nisbetle olduk<;>a pahahd1r.
Kaynagm, born yap1mmda yaygm hale geldigi giinden bu yana, aym husus
di:ikme demir baglay!Cllar i<;>in de diiiiniilmiitiir. Bunlar biikiilmii klsa born
par<;>aland1r, standard bornlardan <;>ekilerek yap1hrlar ve dogrudan dogrnya kaynaklamrlar. Born ebeke kollan ve eski baglay1C1larm bir <;>ogu, bugiin esas boruya kaynakla baglanmaktadn.
3-8. BaglaYJCIIann llasmca gore simflandmlmalan.
Baglayrcrlar, gene!
olarak diii\k basm<;>, standard, 90k ag1r ve hidrolik adlan altmda bir s1mflamaya
tabi tutulurlar. Diiiik basmQ baglaylCUan 1,75 kgr/cm2 (su buhan ve hava i<;>in),
standard baglay!Cllar 8,75 kgr/cm", <;>ok aii;lr baglay!Cllar 17,5 kgr/cm2 ve hidrolik baglayrcllar da 21 illl 700 kgr/cm2 'lik basm~largi:iz oniine ahnarak smlf
t.

Qatalta~

Kimya MUhendisli~ine Giri$

F.6

82
landmlmrlardrr. Bu basmc;lann, baglayJC!Iann kmlma mukavemeti ile d.ogruda~ dogruya bir bagmtrsr yoktur. Boru ve bagla)'lc!larm sadece basmc; sebebi
ile ftnzalanmasr, c;ok ender goriilen haldir. Baglayrcrlarm c;ogu genleme gerginligi veya mekanik oklar (ornegin, sn darbesi gibi) sebebi ile anzalamrlar.
Termik ve mekanik Ok!an onceden hesaplamak zor oldugu i~in, baglayicilann
srmflandmlmaya tilbi tutuldugu basmQ ile hakikl patlama basmcr arasmda biiyiik bir emniyet payr brrak!lrr. Baglayrc!lar hususunda basmc;tan c;ok genlemeden dogan gerginlik, biiyiik onem larr ve bu gibi durumlarda mukavemetleri c;ok daha yiiksek alan baglayrcrlar kullamlabilir.
Diiiik basmc; baglayrcrlarmm kullamhr, pratikte iyi sonuc; vermez. <";iinkii, standard baglayrcrlarla kanlmhrlar ve bunlar da kullamlacaklan i ic;in
nygun degillerdir. Bu tip baglavrcrlarm esas kullamldrgr alan, gaz dagrl!m;drr.
Bu gibi yerlerde oldukc;a biiyiik sayrda depolandrklan goriiliir. Bu depolamada
diiiik basmc; baglayrc!lan ile standard baglayrc!lar birbirlerinden ayn yerlere
konulurlar.
39. Boru eklemleri. iki boru parc;asr birbirlerine muhtelif ekillerde eklenebilirle!'. Bu k!Slmda bunlarm sadece en iinemli olanlarmdan bahsolunacakl!r. Ekleme kaynakla yaprlabilir ve bu metod, oldukc;a yaygmdrr. Manonla1',
her iki ucunda ic;ten di ac;!lmr krsa boru parc;alandrr. Borunun her iki ucuna
sadece birer manon baglanabilir. 2 parmaktan biiyiik borularda manonlar iyi
somw vermezler; fakat bazan kullamhrlar. $ekil 3-2'de bir tip dii nipel giisterilmektedir. Bu durumda eklenme, metalin metale eklenmesi eklindedir. En
_iyi nipeller, demirden baka bir metal
veya alarmdan yaprlmr halkalara sahip
olanlardrr. Bu halkalar muhtelif 9apta
olup, kiiresel bir yiizeye sahiptirler. Boylelikle, borular olc;iilerinde olmasalar bile, eklemleri srzdrrmaz hale getirmek
miimkiin olur. Pek arzu edilmeyen diger bir Sizdirmazhk contas1 ise, zaman
zaman degilirilmeyi gerektirir. Muhtelif sebeplerden dolayr 50 veya 62,5 mm'
nin iizerinde 9apa sahip dili eklemler,
$ekil 3-2: Diji nipel.
pratikte iyi sonuc; vermezler. Bunlardan
birincisi, biiyiik c;aph borulara di~ a~mamn gii9liiglidiir. ikincisi, 62,5 mm'nin
iizerinde Qapa sahip borulara di~ a9mak, atolyelerde makine ile yaprhr, el illet-

83
Jeri ile bunu yapmak 90k zordur. 75 mm'lik bir boru iizerindeki dileri srla~trr
mak ic;in di~li paftasma ihtiyac; vard1r.
310. Flanjlar. 50 ila 62,5 mm'den daha biiyiik c;apa sahip borulann eklenmelerinde herkesce kullamlan bir metoddur. Yiizeylerin karrkar~Jya getirilme ,.e baglanma ~ekli, goziiniine almarak bir srmflama yaprlabilir. Boyle bir
SJmflama, a~agrda gosterilmekteclir.

e
~ekil

3-3. Flanjlann ytizyiize getirilme metodlan: (a) dliz yiizlii flanj; (b) faturah flanj;
(c) yuvah ve dilli flanj; (d) erkek ve di~i flanj; (e) salmashrah flanj.
Yilzyiize getirilme metodlari
dliz yiizlli
yuvah
faturah

Balama metodlan
vidah
kaynakh
dOner kavramah

erkek ve di~i
yuvah ve dilli
salmashrah

Sekil 3-3'te flanjlarm yiizyiize getirilmesine ail muhtelif metodlar, giisterilmektedir. Diiz yiizlii flanjm durumu ac;rkc;a goriilmekteqir. Yuvah flanj, ucu

84

85

yuvarlatilmi bir lorna kalemi ile yiizeyin tiimiinde hafif bir kesme yapi!ara,k
meydana getirilir. Bu, sizd~rmazhk hususunda daha iyi bir yapima temin eder~
fakat sadece diiiik basmdar ve yumuak salmastralar iQin kullamhr. Genellikle,
faturah flanj b, 18,0 kgr/cm" ve daha fazla su buhan basmc1 iQin diiiiniilmii~
eklemlerde kullamhr ve daha dii~iik basmdar i9in pratikte daha iyi somw ahmr. Diiz yiizlii f!anjlarda conta, genellikle flanjm kenarma kadar uzamr. Eklemlerin sizdirmazhgim temin maksad1 ile saplamalar iizerinde biiyiik bir yiik
yiiklendigi zaman, yiizeylerin temasi merkezde olmay1p, d1~ kenarlarda meydana gelebilecek ~ekilde flanjlar elastikiyete sahip bulunmahdnlar. Yiiksek basm9, genellikle ince fakat sert conta kullamlmasim gerektirir ve bu artlar SIZdirmazhk teminini zorlatmr. Faturah flanjlarm standard yiikseklikleri
1,5- 2,0 mm kadardtr. Conta, sadece fatura kismm1 iirtecek kadar kesilir. Bu
suretle, saplamalarm tiim basmc1, flanj kenarlarma dagilmakslZln sadece conta.
iizerine gelir. Basmcm yiiksek olmas1 sebebi ile contanm ftrlatiltp atilmas1, ib
timal dahilinde olan yerlerde yuvah ve dilli c, erkek ve dii d, flanjlar kulla-

Sekil 3-4. Flanjlann eklenme metodlan: (a) boruya. vidalanabilen; (b) boruya kaynakh;
(c) boyundan kaynakh; (d) hav~ah (Van Stone tipi).

mhr. Salmastrali flanj e, takdirinde flanjlarm her ikisinde de yuva bulunmakta

olup, metalden yapilmi oval bir halka flanjlar arasma ve bu yuvalara oturmaktadtr. Metal halkanm iyi bir sizdirmazhk temin edebilmesi iQin saplamalann
temin ettikleri baskinm yeterli olmas1 li\zimdir. Bu tip ekleme, olduk9a pahah
olup, sadece zorunlu oldugu yerlerde kullamhr.
Sekil 3-4'te flanjlann borulara eklenme metodlan giisterilmektedir. Eskiden standard metod (Sekil 3-4a), boru ucuna di a9mak ve bn boruyu diikme
demirden bir flanja vidalamak eklinde idi. Bu metod, bugiin dahi kullamlmaktadir, fakat bilhassa biiyiik 9aph borularda bunun yerini kaynakl1 f!anjlar almilardir. Yalmz, dokme demir Qelige kaynakla eklenemiyecegi i9in bu ikinci
metod, 9elik flanjlarm kullamlmasmi gerektirir. Gelik flanj, ekil 3-4b'de giisterildigi gibi, boru ucuna kayuaklanabilir. Daha az rastlanan diger bir tip, ekil
3-4b'deki gibi, haz1r flanj kullanacak yerde, istenilen kahul1ktaki bir levhadan
kaynakla diiz bir halka kesip, bunu yine kayuakla boruya ekleme eklindedir.
Sekil 3-4c'de gosterildigi gibi, boyun kismma sahip flanjlar da vard1r ve boruya
kaynakla ekleme, bu kisimda yap1hr. Diger bir tip flanj, ekil 3-4d'de giisterilen havali flanjlardir. Bu tipte flanj iki par9adan ibarettir ve esas boruya diger ekillerde oldugu gibi kaynakla eklenir. A. B. Devletleri'nde bu tip eklemeye degiik adlar verilmekle beraber, en 90k kullamlan Van Stone eklemesi
ad1d1r. Bu tip flanjlarda civata delikleri kolayhkla birbirini karIlar, bu balam,
dan Qok karlIk yap1h olabilir ve eklemelere GOk uygundur.
3-11. Gomlekli ekleme. Olduk9a fazla miktarda kullamlan diger bir ekekleme tipi ekil 3-5'te gosterilen gomlekli (bilezikli) ekleme olup, daha Qok gaz
ve madenl yag tatyan borularda kulla8
e
mhrlar. Giimlek A, birbirlerine eklene"
cek borularm karl karIya getirilen uQlanna ge9irilir. Bu, aym zamanda her
iki u9da SIZdirmazhk temin eder. Giimlegin her iki ucuna yerletirilen B bilezikleri ve C salmastua yuvalan siZdir-
mazhk biiliimiinii kapar ve salmasbrayi
s1karlar. Bu tip ekleme cok kolay ve 90k
9abuk uygulanabilir, bir miktar esneklige sahiptir ve borularm, tam dogrultularmda olmalanm da gerektirmez. Siz- ~ekil 3 - 5. Gomlekli ekleme : A, gomlek;
B, bilezikler; C, salmastlra yuvast.
dumazhk, zamanla bozulur ve ekleme
kendi kendini tatyamaz duruma gelir.
Genellikle toprak alt1 borularmda uygulanan bu ekleme tipi, fabrika ici ilerde
pek nadiren kullan1hr. Bu tip eklemeler, endiistri ve ticarette bir cok adlar a!-

87

86
tmda, A. B. Devletleri'nde ise genellikle Dresser eklemeleri ad1 altmda sa!lhrlar.
3-12. Genle~meli eklemler. U zunlugu olduk9a fazla olan biitiin bor\1 sistemlerinde, temperatiir degi~imlerinden meydana gelecek gerilmeleri ortadan
ka!dJracak, tedbirlerin almma:s1 gerekliclir. Orta clerecedeki basmQlarcla boru
sisteminin birka9 yerine clirsek veya diinemeg koyarak bu hus\ls temin olunabilir. Bu dirseklerin yapmunda, her zaman kullamlan baglayJC!lardan biri veya
ozel dirsekler kullamhr. Bu dirsekler, gerilmenin belirli bir oramm talyacak ~e
kilcle yerletirilir. Baz1 durumlarcla (az basm~ altmda QahIlan yerlerde) esnekligi olan klsa, baklr borular bu i~i yapar.
Eskiden 90k kullamlan genlemeli eklemler dokiimden yap!lmllardir. Bunun bir ucunda bulunan .f!anj boruya saglam bir ekilde .Daglanmakta, diger ucu
ise bir S!Zdirmazhk kutusu eklinde bulunmaktaycl1. Diger borunun diiz ucu ise
bu kutu iQerisine sokulmutu. Bu ekildeki eklemlerin baz!lan, bugiin dahi kullamlmaktadir. Bugiin en gok kullamlan genlemeli eklemler, ondiileli metalclen
yap1lmi bir kisma sahip olanlarclir. Algak basm9larda bu kisnn, herhangi bir .
ekilde korunmadigi halcle, orta ve yiiksek basmQlarcla ekil 3-6'cla giisterilcligl
gibi korunmutur. Bu ekildeki genlemeli bir eklemcle A, ondiileli metalik ki-

Bu hususda gogu zaman borunun bizzat kendisinde meydana getirilen klv

nmlar, daha gok tercih olunur ve bilhassa yiiksek basmQ altmda gok faydahd!r.
Bu bvnmlar, geni Qaph yaplldlgl takdirde boru sistemine biiyiik esneklik kazandmrlar. Bu k1vnmlann saylSI ve ~ap btiyiikliikleri, genle~meden dogan gerilme basmcmm, boruya ait tehlikesiz gal1~ma basmc1 d1~ma QlkmamasJ gerektigi hususu gi:iz online almarak hesaplamr.
3-13. Born baglaylCilan (filingler). BaglaYlCI, k!Slm 3-7'de ac;Jk!anan gOrevlerden (2 den .5'e kadar) herhangi biriui yapmakta ise, adma fiting denir.
Bunlardan yiin degi~tirmek icin kullamlanlar dirsek admi ahr. Bir ana borudan
dallanmalar yapmak i9in kullamlanlara ise T, istavroz ve Y rakoru gibi degi~ik
adlar verilir. Diiz bir bon! sisteminde boru gapml degitirmek maksad1 ile kullamlanlar rediiksiyonlu fiting adm1 ahr. Born ~apm1 degitirmede en gok kullamlan metod, ufak caph borular igin burrlar, biiyiik c;aph borular icin ise
rediiktorlii flanjlarm kullamlmasidir. Borunun son kismm1 kapamak igin, ufak
caph borularda t<Ppa; biiyiik c;aph borularda ise kor flanj kullamhr.
Her iki tarafma da eli ac;I!mi ufak boru parQalanna nipel ad1 verilir. Bu
terim, daha ziyade 15 cm'nin altmclaki uzunluk ic;in kullamhr. Giinkii,, bu uzun-

RP8~FF!1

bLJd bLdd bb=JJ

2

~~
7

$ekil 3 - 6. Ondiileli esnek (genle~meli) eklem : A ,ondiileli klSlm; B, eklemin flanjh ucU;
C, gerilmeye kar~t koruyucu bilezikler; D, bilezik eklemleri; E, ayar 9ubugu.

sm1 olup, bunun her iki ucu B kivnlarak flanj yapilmllll'. Yiiksek basmg altmda oncliileli klsmm bozulmamas1 i9in (ekilde D ile giisterilen) koruyucu bilezikler kullamhr. Bu bilezikler iizerincleki dillerin yapilllan, ondiilelere iyi bir
ekilcle oturmaktad1r. Ayar 9ubugunun E her iki ucunda bulunan yanklar oncliileli eklemin genleme s1mrlanm tayin eder.

12
~ekil

13

~~

mu
15

16

3 ~ 7 .Di~li. boru fitingleri: (l) T; (2) rediiksiyonlu T; (3) rediiksiyonlu T; (4) istavroz;
(5) dirsek; (6) di$'i~erkek dirsek; (7) 45 lik dirsek; (8) rediiksiyonlu dirsek; (9) man~on;
(10) tapa; (11) redliksiyon; (12) dar nipel; (13) burl'; (14) Y rakoru; (15) di!i kor tapa;
(16) k1sa nipel.

88

89

luktan daha k1sa borulara el &letleri ile di a<;Jlamaz ve bunlar, haz1r olarak satm ahmrlar. Dar nipellerde her iki taraftan a<;J!an diler birbirlerine degecek .
kadar yakm oldugu halde ktsa nipellerde bu iki klSlm arasmda lnsa bir boluk
vardJr.
Sekil 3-7'de onemli olan fitinglerin pek <;ogu gosterilmektedir. Bunlara ilaveten pek o;ok say1da baka fitingler de bulundugu unutulmamahdir. Fitingler
dili olabilir ve dogrudan dogruya boruya vidalanabilir. Bu tip, <;ap1 50 ila 60
mm'nin iizerinde olan borular i<;in pratikte pek kullamlmaz. Genellikle, biiyiik
<;aph borular i<;in uygulanan baglama, flanjh filing eklindedir. Sekil 3-S'de
birka<; tipik flanjh fiting gosterilmektedir. Bu fitinglerin flanjlan, boru flanjlan ile yiiz yiize getirilip, a<;JklamasJ yap1lan metodlardan herhangi biri ile birbirlerine baglamrlar. Fitingler tarafmdan yapdan gorevlerin pek <;ogu, istenilen
eklin verilmesinden sonra yapdan bir baglama ile de temin olunabilir.

~
lt====ij
3

4
~kil

3- 8. Flanjh born fitingleri:

(I) T;

(2) istavroz

(3)

ozel bir T;

(4)

dirsek;

(5) 45

lik

dirsek.

. 314. Valflar. Akikanlarm akl debilerini kontrol eden cihazlara valf

ad1 verilir ve bunlarm fitinglerden <;ok daha fazla <;eidi vard1r. Bunlan aagJdaki ekllde smJf!andJrmak miimkiindiir.
A..di musluklar
Kiiresel yuvah (globe) valflar

Metal diskli
Salmashrah

Konik yuvah (gate) valflar

YUkselen milli
Yi.ikselen slirgiilii
Dt$tan vidah ve boyunduruklu

Tek yon!U ak1m (cek) valflan

Bilyah
Dilli

Otomatik kontrol valftan

'

3-15. Adi musloklar. SJVI abmm1 diizenlemede kullamlan en basit alet

ftdi J;llusluklardJr. Bu musluklar, esas itibariyle dokme bir govdeye sahiptirler,
bu govdeye iizerinde gegit bulunan konik tapa iyi bir oekilde oturmutur. Tapaya bagh milin iyi bir ekilde s1zdnmazhga sahip olmas1 gerekir. Adi muslugun basil bir tipi
~ekil 3-9'da giisterilmektedir. Adi musluklar, genellikle ufak kapasiteye sahip basmgh hava borulannda, nadiren de su buhan ve su taJyan
borularda kullamhrlar. Bu musluklarm sakmcah
yonii Udur. Eger tapanm kenarlan hemen hemen paralel durumda ise, tapa musluk govdesine Sib bir ~ekilde girer ve bunu dondiirmek
gii9le~ir. Diger taraftan, tapamn kenarlan fazla
konikletirilecek olursa, egimli yiizeye yapdan
basmQ, tapanm yuvasmdan 9.11kmasma sebep
olur. Adi musluklarm <;ogunda ikinciden gok b;,
~ekil 3-9. Adi musluk.
rind sakmca ile kaqJ!aJhr. Bu sebeplc en gok
ikayet, musluklarm sJkJmasJ ve agdmasmdaki giigliik ~eklindedir. Bu sakmcayJ ortadan kalduacak ozel olarak yap1lm1 musluklar vardu. Bunlardan en
gok tanmam musluk miline bir kaydmc1 konulmasJdlr. Kaydmc1 tapaya agdrm
ufak deliklerden gegerek tapanm govdeye siirtiinen yiizlerine gelir. Ozel bir
durum arzetmeyen <;ah~malarda bu istenilen fayday1 saglar, fakat baZI durumlarda eriyip akmayacak veya goziinmeyecek kaydmc1Y.l bulmak gok zordur. Adi
musluklarm diger bir sakmcah yonii de tapa iizerindeki aklkan gegidinin silindirik (genellikle bu ekildedir) olmas1 halinde goriiliir. Muslugun a91h1 esnasmda, ufak bir dondiirme ab~kan gegidiniu gok <;abuk degimesine sebep
olur. Bundan baka musluk tamamen a<;Jk oldugu zaman dahi ge<;it tam aQlk
degildir. Bu sebeple, akikan abmm1 adi muslukla tam olarak diizenlemek zordur. Bu zorluk, bilha~sa ufak akim debilerinde goriiliir. Musluklar, daha ziyade
tam kapama veya tam aQma istenilen yerlerde kullamhrlar. Bununla beraber,
deliklerine iizel ekil verilmi musluklar da vard1r ve deliklerin alan1 muslugun
dondiiriilme aglSI ile hemen hemen oranlihdu.
3-16. Kiiresel yuvalt valflar. Sekil 3-10 ve 3-ll'de tipik bir kiiresel yuvah valf gosterilmektedir. Bu valflarm esas goriiniiii, ig klSlmda yatay bir hoime olan yuvarlak bir govde eklindedir. Yatay bolmenin ortasmda claire eklinde bir gegit vardu ve bunun iizerine, yuva ad1 verilen bir bilezik oturtu].
mutur. Fiat ve basmca dayanma kabiliyeti yoniinden farkh pek <;ok say1da kiiresel yuvah valf mevcutsa da, bunlar arasmdaki esas fark, valf diskinde ve valf
yuvalarmda giiriiliir. Ucuz valflar, ayn bir yuva bilezigine sahip olmad1klan halde, pahah valflar kolayhkla degitirilebilen yuva bilezigiue sahiptirler. En gok

90

91

kar~rlatlan iki tip valf diski, ekil 3-10 ve 3-lla ile 3-llb'de gosterilmektedir.
Kiiresel yuvali valf daha <;ok tifak kapasiteli akikan akimlarmda kullamhr.
50 mm gaptan daha biiyiik borularda kullamlmasi genellikle iyi sonu<; vermez.

3-17. Konik yuvah vslflar. Konik yuvah valflar, genellikle biiyiik kapasiteli borularda kullamhrlar; fiatlan, yap1ldiklan malzemeler, yaprli ekilleri
ve mekanik yap1lan babmmdan birbirlerinden olduk9a farkhd1rlar. Sekil 3-12'de
giisterilen yiikselen milli, konik yuvah valf, bu valflarm tipik bir iirnegidir. Yiik-

$ekil 3-10. Ki.iresel yuvah valf.

Sekil 3-12. Ytikselen milli, konik yuvah valf.

b
$ekil 3-11. Ktiresel yuvah valf diskleri: (a) metal disk; (b) salmas!Irah disk.

Sekil 3-13. Ytikselen slirgiili.i, konik yuvah valf.

selen siirgiilii, konik yuvah bir valf ise ekil 3-13'de giisterilmektedir. Bu valfm
en belirli farki, valf mili dilerinin siirgii ile baglantih olmasidir. Valf mili yukan
aagi hareket etmeksizin, siirgii aagi ve yukan hareket edebilir. Yiikselen sfugiilii valf, digerine nisbetle, gahma halinde daha az yere ihtiya<; giisterir. Diger taraftan yiikselen milli valfm a91k veya kapah oldugu kolayhkla giiriilebilir.
Siirgii ve yuvas1 birbirlerinden farkh 90k say1da konik y.uvah val vardu. Bunlarm se<;imi fiatlarm~ ve kullamlacaklan yere gore yap1hr.

93
Biiyiik valflarda val gegidindeki basmg, biiyiik i:inem ta~tr ve valfm elle
a9tlmasm1 giigletirir. Bu gibi durumlarda, biiyiik 9aptaki konik siirgiilii valflara ufak bir yan ge9it valft konularak, esas ge9it a9tlmadan iince ge9itin iki
yi:iniindeki basmcm eitlenmesine c,;ahthr.

cia, valf mili diizdiir ve tek bir ilemle ac,;an veya kapayan bir kaldtrac,; kolu vardu. Bu tip valflarm kullamhI faydahdtr, fakat su darbesi tehlikesi mevcuttur.
3-19. Su darbesi. Bir boru hareket halinde olan bir s!Vl siitununa sahip
oldugu takdirde; bu stvt igerisinde, stvmm kiitlesi ve luzt sebebi ile i:inemli miktarda kinetik enerji depolamr. Stvmm h1Z1 birdenbire azalttlacak (bir valfm birdenbire kapattlmast ile) olursa, stvmm bastmlamtyan bir aklkan olmast sebebi
ile, bu enerji absorblanamaz ve kendiliginden meydana gelen bir darbe eklinde
ortaya gtkar. Bu darbe yiiksek bir basm<,; eklinde kendini gosterebilir. Aktm
durdurma zamammn yaklatk olarak stftr oldugu kabul olunursa basmc,;, SIVI
htzmm (m/saniye) 37 ilil. 64 kati olur. Valfm kapanma zamam uzadtgt ve S!Vl
siitunnnun uzunlugu azaldtgt takdirde bu tesir de azahr. Giivenlik diiiincesi
ile, su darbesinden ileri gelmesi muhtemel olan darbe basmcmm, lineer stvt luzmm (m/saniye) 60 katt oldugu kabul olunur. Bu sebeple, gabuk ag1hr valflar
sadece ktsa borularda kullamlmahdtr. Basil musluklar, gabuk kapattlacak olursa aym darbe onlarda cia giiriiliir.
3-20. Tek yiinlii alum valflan. Ak1mm tek yonlii olmast istenildigi takdirde cek' valflar kullamhr. Otomatik olarak gahtrlar, aktmm bir yiinde akmasma miisaade ettikleri halde diger yonde akmasma miisaade etmezler. Sekil 3-15'de standard tipte iki cek valf gosterilmektedir. Sekiller, kendilerinin
ac,;Iklamnalanm yapmaktadtrlar.

a
!>ekil 3 - 14. D11tan vidah ve boyunduruklu valf.

09iincii bir tip konik, siirgiilii valf, Ckil 3-14'de giisterihnektedir. Bu dJ#cm
vidal! ve boyunduruklu valf admt ahr. Bu tip valf, daha ziyade biiyiik 9aph borularda kullamhr ve her yerde kolayhkla kullamlabihnesi ic,;in boyunduruk boyutlanmn pek biiyiik ohnamast gerekir.
318. ;abul< a~ valllar.
Bir i:inceki klSimda ac,;tklanan konik yuvah
valflartn dili bir mili vardtr. Bu sebeple valft tamamen kapamak ic,;in valf bahil;mt pek ~ok kereler c,;evirmek gerekir. t;:abuk fl!llllr valf adtm alan bir tip val-

$ekil 3- 15. Cek valflar: (a) dilli cek valf, (b) bilyah cek valf.

3-21. B.asm~ kii~iilten ve diizenleyen valflar. Sistemin bir ktsmmda muntazam ve aym zamanda, sistemin diger ktsmmdan daha kiic,;iik basmcm temin
edilmesi istenilen yerlerde, basmg kiic,;iiltiicii valflar kullamhr. Aktm diizenleyici valflar temperatiir, konsantrasyon, seviye v.s. gibi proses degikenlerini
sabit bir degerde tutmak maksadt ile, aktmt kontrol eder ve aktkan aktmlm
sabit bir degerde tutarlar. Basmg kiigiiltiicii valflar, diizenleyici valflarm ozel
bir eklidir

94

95

Bu valflarm yapthlan ve Qahma tardan, ~imdiye k'\dar gormii olduklanmtzdan Qok fakhdtr. Sekil 3-16'da gosterilen valf, pek <iok Qe~itten sadece birisidir. Bu valf ~lkt ucunda sabit ve
aym zam,anda, giri ucundakinden
daha az blr basmQ temin etmek i~in
L
yaptlmthr.

Sekil 3-16'daki valf, val govdesi A, iki yuva B ve iki valf diski C
ihtiva etmektedir. lki disk ve iki yuva kullamlmasmdan maksat, stvt aktmmda denge saglamak, valfm aQilma ve kapanmasm1 daha az kuvvet
sarfederek temin etmektir. C diski,
valf yiikselii ile orantlh bir aktm verecek ekilde yaptlmttlr. D kanatlan, valf miline yon veren E ucunu
tatrlar. Valf gi:\vdesine ufak bir bahk F baglanmt olup, bu bahga val
mekanizmasmm iist ktstmlanm taIyan H destek kollan ve G destek bilezigi baglanmttlr. Valfm iist ktsmmda esnek bir diyafram J yer almt olup, bu ktsmmdaki flanjlar arasma yerle~tirilmi ve K eklemi ile
val miline baglanmthr. Diyafrarmn
iist ktsmt L ~ubugu ile temastadtr.
Bu ktstmda, M yayt ve N yay yuvast da bulunmaktadtr. Diyafranun
yiikselmesi yay ile temin olunur ve
bu yiikselme esas valft a~ar.
Boyle bir valfm belirli fakat daha kiiQiik bir basmc1 (.;tktda) temin
etmesi istenilmi olsun. Bu ~nkl basmcl, 0 deligi yoluyla diyafranun
iist ktsmma baglamr. ve diyafranu
aagtya dogru itmeye .;altIr. Yay ise
diyaframt yukanya Qektnek ister. <;:tkt bastnct degitikQe diyaframm durumu ve. buna bagh olarak C diskJeri ile B yuvalan arasmdaki aQtk'Y'Y.uuc ak1mm debisi degiir. <;:Jkttaki basmQ kii<;iil-

tiilecek olursa, buna bagh olarak diyaframm list klsmmdaki basmQ azahr; yay
diyaframt yukan .;ekmeye, valh aQmaya ve aktmm debisini artumaya QahIL <;:tkttaki basmQ artmca, bu artma diyaframm iist klsmmdaki basmcm artmasma sebep olur. Bu artma, yayla dengelenir ve valft kapamaya ~ahtr. <;:I\..J basmcmm. dogrudan dogruya (0 deligi yolu ile) valfa baglanmast yerine,
1 atm. basmca sahip hava kullamlmast oldukQa yaygm bir hal almtllr. Bu maksatla ~artlarm kontrol edilecegi noktaya bir cihaz yerlelirilir. Bu, basmca kar 01
hassas bir cihaz, bir temperatiir veya seviye kontrol cihazt olabilir. Cihazm 0
noktasma gi:\ndcrilen bastmlml hava aklmmm, operasyonun devam1 boyunca
degi~kenlerce kontrol edilebihnesi esas gayedir.
Yiiksek basmQta su buhan tatyan bir boru ebekesinden, spiral borulu bir
JSJ degitiriciye sabit ve dii5lik basmQta su buhan vermek iQin, bir rediiksiyon
valh kullamlabilir. Bununla beraber, spiral borulu lSI degitirici tarafmdan JSItilan bir tankta sabit temperatiir temin edilmesi istenilecek olursa, su buhan
basmcmm kontrol edilmesi gerekir ve valf bir kontrol valh vazifesi goriir. Her
iki durumda da valf yap1s1 aymd1r, fark sadece valh .;ahtlran mekanizmamu
Qahma eklindedir.
3-22. Valflann yapJidilt malzemele~. Genellikle 50 mm ve daha ufak
Qaph borulara baglanan valflar, pirinQten yap1hr. 50 mm.'den biiyiik Qaph borulara baglanan valflar ise doktne demirden yaptlnn olup; yuva, temas yiizeyi,
disk ve bazan mil gibi hareketli parQalar, pirinQ veya tungtan yaptlmt 0lardn.
Bu gibi valflara demir govdeli veya hareketli pargalan piringten valflar adt ve
rilir. Amonyak veya siyaniirhi gozeltiler
gibi, pirinci korrozyona ugratan QOzelti~
ler takdirinde, tamam1 ile demirclen yaptlmt valflar kullamhr. Fakat temas
T
Dirsek
yiizeylerinin paslanmas1 tehlikesinden
dolay1, her yerde ve her zaman kullamlamazlar. Yiiksek basmg veya korrozyon
tehlikesi fazla olan yerlerde, yiiksek dereceli bronzdan veya dokme gelikten yaSurguU.i veya
pllmt valflar kullamhr. <;:ok nadir hailstavroz
ki:i;;eleli vana
ler iQin valf, bir biitlin doklimden yapthr ve liizumlu delikler matkap veya torna ile aQthr. Gok yiiksek temperatiir ve--1>1-ya gok yiiksek basmgta gah 0an valflarEgimli
Cek
Otomatik
da pervazlar, pirinQten degil monel mevalf
valf
valf
talden (nikel ve baktr kanIllll bir alatm) veya paslanmaz gelikten yaptlular.
!;lekil 3 - 17. Boru $Cbekelerinde kullaGenellikle endiistride 50 mm ve daha
ntlan semboller.
ufak Qaph valflar tamamen piringten,

97

96
50 mm'den daha biiyi.ik <;apa sahip valflar ise, hareketli parqalan pirin<;ten olmak iizere, diikm<l demirden yapthr!ar.
Akim emalanmn <;iziminde borular, diiz bir <;izgi eklinde, valf!ar ve fitingler ise ekil 3-17'de agtk!amalan yaptlan sembollerle gosterilirler.
3-23. Ozel malzemeler. Kimya miihendisleri, pek <;ok hallerde demirden yap1lmt boru ve fitingleri siir'atle korrozyona ugratacak maddelerle karl
karIya gelebilirler. Her yerde ve her zaman kolayhkla kullamlabilecek, korrozyona ugramayacak bir malzeme mevcut degildir. Malzemelerin pek <;ogu onemli
sakmcalar dogurabilecek bir yap1ya sahiptirler. Temini miimkiin malzemeler ve
i:izellikleri aagtda a<;Iklanmaktadir.
Aside dayarnkl s~ramik malzemeler. Bu malzemelerin aside kart dayamkhgt son derece yi.iksek oldugu halde, kmlmaya kart dayamkltklan yoktur.
Bu sebeple, biiy'iik par<;alar halinde yap1lamazlar, Istttlamazlar ve ufak temperatiir degimelerinden etkilenerek kolayhkla kinlabilirler. Bunlar en <;ok ge<;me
ztvana tipindeki boru baglant1larmda kullamhrlar, fakat borunun iizel yapthta bir flanja sahip olmasi gerekir.
Cam. Her gapta 'cam boru bulmak olduk<;a zordur ve bunlar aynca ozel
flanjh u<;lara sahip olup, yalmz birka<; fabrika tarafmdan yapthrlar. Cam borular, seramik borulara nisbetle daha saglam ve daha hafif olup, temperatiir
degiimlerine karI daha dayamkltdnlar.

Gelik cihazlar (ve bir dereceye kadar dokme demir cihazlar) dayamkhhgt
fazla olan camla astarlanabilirler. Yalmz bu cihazlar, pek biiyiik olamazlar ve
gok kan~1k yaptda bnlunamazlar. Ufak kapasiteli iiretimlerde ve yan e~diistri
yel ~a!t~malarda (pilot-plant), pek <;ok saytda camla astarlannn kazan veya reaksiyon kaplan kullamlmaktdn.
Karbon. Bu karbon, reginelerle (genellikle bakalit tipi re<;inelerle)emprenye edilmi bir karbondur. Ya1mz belirli boyutlarda boru veya diiz levha halinde bulmak miimktindiir. Asidlere karI olduk<;a dayantklidtr. Bu cins malzemeden yaptlrni diiz.ve spiral borulu tSI degio;tiriciler rnevcuttur. Kmlgan olan
bu malzemenin ilenmesi olduk<;'l dikkatli bir gahmayt gerektirir.
Plllstfkler. Ufak ve biiyi.ik; gaplara saltip, pek gok saytda degiik plllstik
malzemeden yaptlnn borular vardtr. Korrosif maddelerin goguna iyi bir ekilde dayanular, kesilmeleri ve bir yere tak1lmalan kolaydw, aynca pek hafiftirler; Yahnz belirlitemperatiir limitlerinde kullantlabilirler. Buglin dahi her o;eve haztr bir vaziyette bnhnak miimklin degildir, fiat! art hll.lll yi.iksek1:ir.
PHisti!d~:r, 'cihai: ye boru ehekelerinin haztrlanmasmda kullamlan en onemli
malzirmellerclen.bt~lni tekil etmektedirler.

Yilksek silisli demir. Silis yiizdesi yiiksek olan bu demir alatrnt asidlere
son derecede iyi mukavemet eder, dokme dernirden daha saglamdtr. Muhtelif
ekil ve biiyiikliikte bu malzemeden yaptlrnt borular ve cihazlar bulunabilir.
Son derece kmlgan ve sert, termal genleme katsaytsmm <;ok yiiksek olmas1
bahca sakmc!larmt teo;kil ederler. Gene! olarak knllamlan flanjlar bunlarda
kullamlamaz, i:izel flanjlar diiiiniilmesi gerekir. Bu malzemeden yapilmi cihaz
ve horulann kullamlmasi esnasmda son derece dikkatli olunmas1 gerekmektedir. Tornada bu malzemeye ekil verilemez.
Kut'Un.
Muhtelif gap ve agtrhklarda kuro;un borular kullamlmaktadir ve
bilhassa siilfat asidi ~ozeltilerine karI son derecede dayamkhdtr. Bu borular,
genellikle eritilerek kaynak yapthrlar. Bunun igin birhirlerine baglanacak iki
parga iifleg alevinde eritilir ve soguduklan zaman birbirlerine baglanmt olurlar. Tecriibeli bir kurun ustast, kuro;un born ve levhalardan her ekilde cihaz
ve baglanttlar meydana getirebilir. Kurun boru ve cihazlann esas sakincast
elastik limitlerinin gok diiiik olmast, mekanik ve termal yiik altmda devamh
ekil degiikliligine ngramasJdir. Bu sebeple, kurun borular ktsa arahkli baglant!larla birbirlerine baglanmab ve her noktasmdan desteklenmelidir.
Baklr ve diger metaller (demirden baka). Kimya miihendisligi uygulamalannda en gok kullamlan metallerden biri de bak1rdtr. Baktr (orta derecedeki
konsantrasyonlarda) nitrat asidi dtmda biitiin asidlere (oksidasyon iinlendigi
miiddetge) dayamkhdtr. Saglam bir yap1ya sahip olup, kolay o;ekil verilebilir,
fakat fiatt olduk9a' yiiksektir. Bak1r borular, genellikle pirin<; kaynagt ile veya
boru s9nuna yerletirilen demir flan iizerinde katlayarak birbirlerine baglamrlar. Firing mukavim olmadtgi i<;in, ufak piring valflar miistesna, nadiren kullamhr.
Alilminyum. Kimya endiistrisinde aliiminyumdan yaptlmi pc'k <:ok cihaza
rastlamak miimkiindiir. Ucuz ve hafif olulan bahca tercih sebebidir. ~ekil verme ve ilenme metodlan, demir ve alatmlanndan pek farkh degilc!tr. Nikel,
alkali korrozyonuna mukavimdir, sodyum veya potasyum hidroksid giizeltilerinin kullamlacagt yerlerde cihazlar, genellikle nikelden yap!ltr.
Astarlanml~ cihazlar. Korrosif snnlarla temasa gelecek gelik cihazlar,
kurun veya l!lstik ile astarlanabilirler. Kurtm, demire bir kalay tabakast ile
baglamr, kalaytn bir yam demirle diger yam kuro;unla alaIm tekil eder. Boru
ve va1flara uygulanabilirse de, kantk yapth cihazlar kurunla kolay astarlanamazlar. Demir ve gelik cihazlan Iastikle kaplamak miimkiindiir. Bugiin her tiirlii
ammaya oldukga dayamkh l!lstik kaplamalar yaptlmakta ve lastik, demire iyi
bir ekilde yapto;maktadtr.
Ozel alannlar. <;:ok degio;ik yapt ve ozelliklere sahip birgok alatm var- .
dtr. Cenellikle, bunlan iki grupta toplamak miimkiindiir. Bunlardan birinde baktr digerinde ise demir esas elementtir. Bakmn esas element oldugu alaIml'ar,
1. (;atalUU, -

Kimya Mlihendisligine Giri~

F.7

98

99

genellikle kan,tk bir yaptya sahiptir, diirt veya be, element ala,tma girer ve bu
aja,tmlann baz1lan korrozyona olduk~a dayamkhdtr. Boru dahil, muhtelif ,ekillerde bunlan bulmak miimki.indiir. Demirin esas te 0kil ettigi ala,tmlarda
krom veya nikele veya her ikisine de rastlamak miimkiindi.ir. Paslanmaz qelik
diye adlandmlan aia,tm, korrozyona ~ok dayamkh olup, her 0ekilde bulunabilir.
Monel metali diye adlandmlan a!a 01m ise yakia,tk olarak ~65 nikel, /o30 baklr
ve ~5 diger bir kac; metalden meydana gelmitir. Dayamkhhgt oldukc;a fazla,
ilenmesi kolay olup, seyreltik c;ozeltilerin c;ogu ic;in uygundur.
Metalik kqplamalar. Paslanmaz c;elik ve nikel oldukc;a pahahdtr, nikel aynca diii.ik bir mekanik dayamkbhga sahiptir. Bu sebeple, i\di karbonlu c;elik
ki.itiigii nikcl veya paslanmaz ~elik kiiti.ikle kaynak yap1hr ve sonra, birlikte (aynen sac levha imalinde oldugu gibi) haddeden ~ekilir. Mekanik ve kimyasal
dayamkhhg1 alan koruyucu metalin kalmhg1 tiim levha kalmhgmm %10 ila
%20'si arasmdadtr. Bu ekilde korunmu metaller, birbirlerinden aynlma tehlikesi olmaks1zm ilenebilirler.

3-24, Pompalar. (:ok farkh c;ah,ma urtlanmn isteklerini kartlamak iizere, prensip ve mekanik yap1 bakmundan birbirlerinden farkh, c;ok saytda degiik pompa gelitirilmitir. Hie; bir pampa veya pampa snufl, digerlerinden daha
fazla bir Onem taImnz.

3-25.

V. = 1 m' suyu yi.iksege basmak iGin liizumlu hava hacmi, m'

H, = tiim yiikseltme (basma), suyun i.ist yi.izi.inden boalma noktasma kadar uzakhk, m

H$ = dalma derinligi, suyun list yi.izii ile hava girii arasmdaki uzakhk, m
C = Uagtdaki tablodan alman bir sabit:
Yiikseltme m,

Sabit

H,
3 18,4 62 !56199 -

18,3
61
155
198
229

245
233
216
185
156

Dalma, H,/(H, + H,) eklinde ifade edilir. Bunun degeri 6 m yi.iksehne iGin
0,66'dan 152m i9in 0,41 deg6rine kadar
degi,ir. Bu bagmtl pratikte oldukga
~
rn
~t
yaklalk sonu~lar verir ve alt uc; yap!~ ~
~
sma til.bi olarak degien degerler elde
1
olunur. Genellikle, en yi.iksek mekanik
~
randtman %30 kadardtr.

rJ

Basm~h

hava pompas1. i3ekil 3-18'de basmc;h hava pompas1 gosterilmektedir. Bu cihazm emme borusu, pompnlanmak istenilell s1vmm it;erisine
daldmhr ve bu emme borusunun daldmlmt ucuna basmc;h hava enjekte edilir.
Bu noktada havanm basmg ve htz yiikleri boahr, hava ve s!Vl birlikte boru
iGerisinde yiikselmeye balar. Basmc;h hava pompasmm alt ucundaki hava dagthm eklinin, cihazm Qahmas! i.izerinde biiyjik tesiri vardtr. Sekil 3-19'da iki
tip dagthm gosterilmektedir.

BastnQlt hava pompas1 ile ilgili teori. Basmc;h hava pompasmm mekanik
yapthl hasit olmakla beraber, ~ahmas1 oldukGa kantkttr ve bu sebeple de,
yeterli ac;tkhkta matematik bir teori geli,tirilememitir. Bu teorinin, iki fazh
aknna ait surtiinme direncini kapsamma almasl gerekmekte olup, bu konu kitablmiZa ahnmamtllr. Pratik (ahmalar sonucu ampirik bir formiil kurulmutur.

nJ

H,

V.

19 5
Clog[(H, +10,4)710,4]

(3-2) .

Yukandaki eitlikte:
Sekil 3-18. Basm<;ll hava pompast.
1

Ingersoll-Rand Company.

Sekil 3-19.
lan.

Basm~lt

hava pompas1 alt uc;-

100

101

3-26. Ejektiirler. Hareketli parc;alar kullanmadan bir srvryr harekete gegirmek igin, genellikle kullamlan diger bir cihaz da ejektorlerdir. Sekil .3-20'de
bir tip ejektiir gosterilmektedir. Ejektoriin <;ah,ma prensibi, once bir akr5kanm
nozu'ldan (emzikten) gec;irilerek genletirilmesi \"C genle;;mw sommda, harckcte
getililecek akrkan ile temas cttirilmesidir. Akikamn nozuldan ilk ,rkll' esna,
smda, basmc; yiikiindeki azalmaya karrhk luz yiikii artar. iki akr,kanm temasa
geldigi noktada, ikinci akr,kamn basmc; yiikii birinci akr5kamn basm<; yiikiinden
az ise, ikinci akr,kan ejektor ic;erisine dogru emilir. Basit ejektiirlerin saloncah
yonU, mekanik olarak yeterli olmayan ufak bir yiik temin etmeleri ve harekete
getirilmek istenilen maddeyi seyreltmeleridir. Srvrlan bir tanktan diger bir tanka
nakletmek igin kullamlan basit ejektorler su buhan ile c;ahrrlar. Su buharr,
gazlan nakletmek ic;in de kullamhr. Bu sebeple, dalm geli,tirilmi ejektorler,
vakum pompaSl olarak da kullamlabilirler.

kabul edilen bir smrflandmna aagrdaki ekildedir:

1. Pistonlu pompalar
2. PlanjOrlli pompalar

A.
B.

1gten salmashrah
salmasttrah
(i) Merkezdcn salmashrah

D1~tan

(ii)

Sondan salrnasttrah

Bu smrflandrrmaya ilavetcn, su silindiri tek harckctli veya r;ift hareketli olabilir. Diger bir smrflandrrma \alf tipini esas ahr.
Pistonlu pompalar. bunlan hartket cttirC'n ktt\'Yet yOni.inden de buhar :eya

kuvvrt pompalart olarak, smrflandmlabilirler. Aynca simpleks, duplcks, tripleks

v.s. gibi bir srnrflandmna cla varcln. Bu 'rmflamhrma, tek bir hareket koluna
baglanrnJ su silindirlf'rinin say1sma gOre yaptlmaktadn.

3-28. Pistoulu pompalar. Sekil 3--2J'de simpleks, Gift hareketli, bubarla

qahan \'C kanath bir valfa sahip, pistonlu pampa goslcrilmektedir. Bu pampa,

S1 v1 g1ri<;;1
$ekil 3 - 20. Ejekti:ir.

Gelitirilmi olan bir krsnn basit ejektorler, harcketc getirihnck istcnilen

abkanla aym basmca sahip bir yere akrkam pompalamak ic;in, yeterli bir mekanik randrmana sahiptirler. Bunlara enjektor adr verilir. Bu tip. enjcktorlerin
en <;ok karrlarlan iirnegi, buhar kazanlarrm beslemek maksad1 ile kullamlanlardrr.
3-27. Pistonlu ve plaujiirlii pompalar. Eskiden akrkaulan bir yerden diger bir yere taJmak ic;in en c;ok kullamlan \'C en onemli olan pampa, degiik
yaprhlara sahip pistonlu pompalardr. Bu pompalar, bugiin dahi, Gok sayrda
doner pompalar kullamlmasma ragmen, halil. onemlerim korumaktadrrlar.

Pistonlu pompalan muhtelif ekillerde smrflandrrmaya tabi tutmak miimkiindiir. Srmflandrrmamn esas prensibi, su silindirinin yaprhrdrr. Genellikle,

$ekil 3-21. Cift hareketli, simpleks, pistonlu pompa: A, B, su pistonu; C, su pistonunun salmastlrast; D, silindir gOmlegi; E 1, E2 emme valflan; F 1, F2 basma (bo~altma) valflan; H.
valf kanatlan; L, pilot valf; M, piston kolu; N, ana buhar valft; P, buhar ~Ikt!;>lan.

103

102
\'iskozitesi vi.iksek o}mayan, aIndiriCl bir karakteri bulunmayan SlVllan 45 fl.
60 rn yiikse~e basabilir. Piston esas itibariyle A ve B disklerinden, bunlann ara-

smda bulunan salrnastna halkasmdan n\eydana gelrnitir. Bu disklerin di kisimlan, salmastirayi sikitiracak ekilde yapilmitlr. Piston dogrudan dogruya
pampa govdesine a~I]mi bir silindir i~erisinde hareket eder .. F~katdah~. iyi
pompalarda piston, degitirilebilen bronzdan yap1lmi bn silmdir gornlegi D
iGerisinde hareket eder. Valflarm alt sl!'asi E emme valflanm, ust s1ras1 1se F
basma (boaltma) valflanm tekil cder. Piston soldan saga dogrn hareket ederken sol tarafta bir emme meydana gelir, bu hareket emme valhm E, a~ar ve
bas~1 a valhm F, kapar. Aym zamanda sag tarafta basmg yiikselmesi olur, bu
basm~ sagctaki emme va!fnu E, kapar ve basma valhm F, agar. Bu pompa Qift
hareketli. bir pompachr, digcr bir deyimle devrin her iki yans1 da su basab1hr ve
goriildiigii gibi en az dort valfa ihtiyag gosterir.

buhar pompalan, pistonlu buhar makinalanndan oldnk~a farkhd1r. Pompa tarafmdan basllan ak1kamn muntazam bir debiye sahip olabilmesi igin, basmcm
sabit tntnlmasma ihtiyaq vard1r. Bn sebeple, buhar valfma ait ayar o ekilde
yapJ!mi}lll' ki, buhar Gikl yollan piston hareketinin balangiCmda tamamiyle
a~Ihr vc harekctin sonuna kadar a~1k kahr. Bu, genellikle ~ift valf ile temin
olnnur. Sekil 3-2l'de gosterilen pampa takdirinde, piston kolu M yard1m1 ile
~ahan bir pilot valf L. buhar qikiIanm P ycteri kadar kapatmayan esas valh
S serbest btrakir.
3-29, Planjiir pompalar.
Planjor ile piston arasmda U fark vard1r. Piston kendi salmastlfasrni talr, halbuki planjor takdirinde salmast1ra sabittir ve
planjor buna siirtiinerek ge~er. Sekil 3-2l'de gosterilen pompaya benzer pompalar takdirinde, salmast1ranm degitirilmesi gi.iGti.ir. Pompalanan stvi, suspensiyon halinde kat1 maddcler ihtiva etmektc ise, bunlar k1sa zamanda salmas[lramn ammasma yol aGar ve s1k s1k dej];itirilmesini gerektirir. Salmastlralann
kolay degi~ebilir olmasi, daima istenilen bir husustnr. Bu arzu, dilan kavrami
salmas!Iralara sahip pompalarm gelimesine scbep olmutm. Bu durumda pampa govdcsi ortadan ikiyc aynhmtn ve iqerisinde planjoriin hareket ettirildigi
iki adet sabit salmastira kntusn vard1r. Boylece salmastira pompamn dimda
yer alml olur. Kolayhkla tamir cdilir veya degitirilebilir. A}TlCa kagaklan
gormek de miimkiin olur.

!;iekil 3 - 22. Pompa valfr : G, valf yuvasr; H, valf kanadr; J, kol; K, valf diski.

Bu valflarm vapihl ekil 3-22'de gi:isterilmektedir. Bronzdan yapiimt bir

valf yatag1 G, valf kanad1 H (izerine gegirHir veya vidalamr ve m<l'!'kezi bir
bahga baglanan iig kollu bir destegi taIr. Bu bahga J kolu baglan;nl olup,
bu kol valf diskini (K) valf yuvasma dogru iten yay1 taIr. Disk sert lashk veya
metalden yapilabilir. Bunlardan birincisi daha yaygmdu. Bu valflann ga?.\~:1
12,5 ila 15 em arasmdadir. Daha bliylik gaptaki valflarda toplu basmcm buyuk
olmas1 sebebi ile, sert Iastik dahi bu basmca dayanamaz. Aym zamanda valf
diski ile valf yuvas1 arasmdaki temas alanmm artmlmasi, bazt noktalarda muntazam olmayan yerleme ihtimalinin artmasma sebep. olur. Pistonun yanm h.areketi esnasmda pampa, valfm gegirebileceginden fazla su basacak olursa, bJrden fazla valf kullamhr. Bunun bir sonucu olarak minimum dort valf yerine
~ogunlukla dordiin birkag kati, ekil 3-2l'de gosterildigi gibi kullamhr.
Pistonlu buhar pompalan, yap1 baktmmdan birbirlerinden oldukga farkhdular, fakat bu k1sirnda farklar iizerinde durulmayacaktlr. Genellikle, pistonlu

Pompa biiyiidiikqe valf kanatlanmn alam da artar. Bliyiik valf kanatlarma

sahip pompalar, yiiksek basmdar i<,:in uygun degillerdir. <;:unkli dokme demirdcn yap1lnu gcni ve diiz pompa kanatlan, pompanm her hareketinde, emme
ve basma basmqlan arasmdaki farlo tam olarak taJr. Geni bir alan iizerinde
dagitthm olan bu basmq, dokme demir gibi zay1f bir malzemeden yap1lmi,
kanatlar tarafmdan ta:;mamaz. Bunun bir sonucu olarak yliksek basm<; takdirinde, pot valf diye adlandmlan, farkh bir valf kullamhr.
3-30. D1~ u~tan salmasnralanm~ pompalar. Sekil 3-23 a ve b d1 ugtan
salrnastiralanmi <;ift silindirli ve pot valfh bir planjor pompay1 gostermektedir.
Bu durumda su silindiri bir bOlme ile iki k1sma U}Tllmi olup, planjor de iki
parqad1r. Planjoriin sol yarJsi A, dogrudan dogruya piston koluna B baglanmi"
t1r. Sag yans1 C ise, diger uqtan bir boyunduruk ve baglanti qubugu E ile hareket ettirilir. Salmasttra bak1mmm kolay olmas1 sebebi ile bu tip pompalar,
yliksek basmglar i<;in daha uygundur. Bununla beraber yiiksek basm<;, kanath
valflar1n kullamlmasnu onler. Bundan dolay1 bu tip pompalarda pot valflar
kullamhr. $emalanndan bunlann yap1hlanm kolayhkla gormek mlimklindiir.
Her ;alf ayn bir silindirik dokiim govdeye sahip olup, bunlar istenildigi kadar
ag1r yapi!abilir vc bu sebeple de yiiksek basm<;lara dayamr.

105

104
Pot valflann yiiksek basmQh yerlerde kullamlmalan sebebi ile, sert Iilstikten yapllmi diskler uygun degillerdir. Bunun iQin pot valflarda metal diskler kullamhr. Son derece yiiksek basmQiarda veya viskozitesi yiiksek siviiar
takdirinde, metal diskler dahi yeterli saglamhkta olamayacaklanndan bunlarm
yerine metal bilyalar kullamhr.

3-31. Dupleks pompalar.

Sekil 3-23'deki pompa iki su silindirine sahiptir ve dupleks pompa diye adlandlflhr. Bu, onemle iizerinde durulmay1 gerektirecek bir pompad1r. Sekil 3-2l'de goriilen pampa, simpleks bir pompad1r,
Qiinkii bir su bir de buhar silindirine sahiptir. Dupleks pompalar, aym govde
i9erisinde yanyana gelitirilmi iki simpleks pampa gibi diiiiniilebilirler. Bun-
lardan birinin buhar valfi, digerininkini harekete getirir. Bu ~ekildeki bir pornBuhar

Ekzoz

$ekil 3 ~ 23 a. Dupleks, dt~ u~tan salmastiralanmt$, planjOr pompa (dii$CY. kesit).

Sekil 3-24. Dupleks pompanm buhar ucu: A, J, piston c;ubuklan; B, K, piston c;ubuklannm
mafsallan; C, L ~sahncak kollan; D, M, salmcak milleri; E, N, ktsa salmcak kollan; 0, F,
valf ba!Uanti c;ubuklan; G, valf gOvdesi; P, boyunduruk gOvdesi.

pamn buhar ucu, ekil 3-24'de giisterilmektedir. Piston kolu A bir piston mafsahm tan ve bu mafsal C kolunu, D salmcak milini, E kolunu, F bagbnti kolunu ve G valf Qubugunu harekete getirir. Bu 9ubuk tarafmdan Qahtinlan valf,
piston Qnbugunu ] harekete getiren buhan kontrol eder. Aym ekilde piston
Qnbugu ], pompamn diger tarafmdaki K, L, M, N ve 0 parQalan yarchm1 ile
valfi Qahtmr. Bubar ve su silindirleri ayn ayn govdelerde yer almi olup, bir
boyundnruk P yardimi ile birbirlerine baglanmiIardu.

Sekil 3-23 b. Dupleks, dt!;> Ul,(tan salmastralanmt$ planjOr pompa (yatay kesit). A, C, su
planjOrleri; B, piston kolu; p, boyunduruklar; E, ba~lantl !tUbuklan.

3-32. Kuvvet pompalan.

Piston ve planjor pompalar, genellikle aym
piston Qnbngunun iki zit ucunda bir su ve bir de buhar silindiri ihtiva etmekte
olnp, dogrndan dogruya buhar basmc1 ile Qahmaktadirlar. Buna liiznm yoktur,
Qiinku kuvvetin herhangi bir ekli, piston 9ubugunun Qahtinlmasmda kullam-

106

107

labilir. Genellikle, buhar basmcmdan ba~ka bir kuvvetle c;ah~tmlan pistonlu

pompalara, kuovet pompalar1 ad1 verilir. Bunlarda piston, diinen bit krank miline baglannu~tn. Bir elektrik motorunun veya hareket saglayan diger bir cihazm esas miline, krank mili rediiksiyon dilileri ile baglanmthr.

3-33. Diyaframh pompalar.

Sekil 3-26'cla bir diyaframh pampa gosterilmektedir. Gec;ici ve kaba ilerde kullamlan en ucuz pompadn. Bunurua beraber, fazla miktarda suspensiyon halinde kah maddeler ihtiva eden sivilar ic;in,
kimya miihenclisligi yoniinden, en uygun pompadn. Bundan baka, basma debisinin ayarlanmasma imk:ln verir. Bir piston veya planjOriin yerini esllek bir

Sekil 3- 26. Diyaframh pampa: A, diyafram B, basma valft; C, emme valft.

Sekil 3- 25. Dii~ey pistonlu, tek hareketli, tripleks bir kuvvet pompas1.

Piston bir krank mili tarafmdan c;ahtm!digi takdirde, birkac; su silindiri

paralel olarak bu mile baglanabilir ve pistonlar, milin muhtelif noktalanna yerletirilir. Bu suretle, pompa t;IkiI daha muntazam olur ve vuruntusuz bir ak1m
elde olunur. Bu aym zamanda silindirlerin daha ufak olabilecegi ve (yiiksek
basmc;lar ic;in) daha kolay yapi!abilecegi anlamma gelir.
Bu tip pompalann en c;ok kullamlan ekli diiey pistonlu, tek hareketli,
tripleks kuvvet pompas1 olup, ekil 3-25'de gosterilmektedir. Emme ve basma
valflan giisterilen iic; silindir yanyana Siralanmt olup; bunlann pistonlan, krank
miline 120 derece fark ile baglanmilardir. Yukanda ac;Ik!amasi yapilan pampa, tek hareketli adm1 ahr, c;iinkii sadece ileri harekette basar. Her bir planjor
It;m sadece iki valfa ihtiyac; vard1r. Diiey pistonlu, tripleks pompalarm mut"
!aka tek hareketli olmas1 gerekmez, fakat c;ogu zaman bu ekilde yapiln-!ar.'

diyafram A almi olup, merkezde kipak ~eklinde bir basma valfi B bulunur.
Aynca emme valfi da C vard1r. Valf ve esnek diyafram cli~mda hie; bir hareketli parc;as1 yoktur. Bu sebeple, yap1h~1 basil ve kaba olup, tamiri kolaydn.
C:ok kotii ~artlar altmda bile c;ahIr. Diyafram ayarlanabilen bir eksantrik ile
c;ah 0tmlacak olursa, pampa hareketi degi 0tirilebilir ve basma kesin limitler arasmda kontrol altma almabilir.
3-34. Pistonlu ve planjorlii pompa teorisi.. Pistonlu buhar pompalanmn
projelendirilmelerinde, iki nokta en c;ok iinemi haizclir. Bunlardan birincisi istenilen miktarda basma meydana getirebilecek su silindirinin biiyiikliigii, ikincisi ise istenilen basmci meydana getirebilecek buhar silinclirinin biiyiikliigiidiir.
Pompalarm mekanik projelendirilmesine ait teferruath bilgiler, kitabimtzm konusu climdadJr.
Pistonln buhar pompalan, buhar ve su silindirlerinin c;aplan, piston yo]u,
nun uzunlugu ile karakterize edilirler. Ornegin, 20 X 15 X 25 cliye karakterize
edilen bir pompanm buhar silindirinin c;ap1 20 em, su silindirinin c;ap1 15 em

109

108
ve piston yolunun uzunlugu 25 em dir. Piston yolu 25 cm'dcn az alan pompalarm vuru sayrsr, dakikada lOO'den fazla olmamahdrr. Giinkii, bunuu iistiindeki degerler, valflarda ve valf yaylannda amma yapar. Piston yolu 25 em' den
az olan pompalar takdirinde genellikle, piston luzr olarak 15 ila 27 m/dakika'hk
h~z kullamhr. Gift hareketli bir pompanm teorik bo~altrm clebisi (m'/dakika),
p1ston hiZl (m/dakika) ile piston alamnm (m") qarprmma eittir. Tek hareketli
bir pompamn teorik boaltma debisi, bunun yans1 kadar olaeaktrr. Bu teorik.
baaltrm clebisine hi<; bir zaman eriilemez. Kusurlu salmastrralamaclan ve pis- .
ton kaymasmdan ileri gelen kayrplar, ka<;ak yapan ve zamamnda kapanmayan
valflar, pompalarm teorik boalllm clebilerinin ancak %50 ilil 90'r kaclar boaltma yapabilmelerine sebep olurlar. Bu yiizde, genellikle wlumetl'ik verim
(mndrman) veya sn ucu verimi cliye adlanclmhr. Diiiik verim kusurlu salmasllralanmi~, luzh <;ahan pompalara; yiiksek verim ise yava <;ahan, salmasllra
ve valf!an iyi durumda olan. pompalara aittir. %75 verim iyi bir verim olarak
kabul edilir ve hesaplamalarda goz online ahmr.

Bubar basmcr (kgr/m") buhar pistonnnun yiizeyi .(m2 ) ile qarpiichgi zaman
pist~n qubnguna tesir eden tiim kuvvet kgr(kuvvet) bulunur. Pompa, siirtiinITJesiz <;ahan miikemmel bir makina ise, bu aym zamanda sn pistonuna iletilen
tum. kuvvettir. Kuvvetin tum clegeri su pistonunun alanma boliindiigii takdirde,
teonk maksimum sn ucn basmci (kgr/m") bulunur. Bu artlar altmda buhar
pistonundaki tiim knvvet, tamamen sn pistonundaki tiim knv~ete e~ittir ve bu
sebeple, pistonlar sabit kahr. Srvry1 harekete getirmek ve pompadaki siirtiinmeleri yenmek i<;in, buhar pistonu tizerindeki tii.m kuvvet, su pistonu iizerindekinden biiyiik olmahclrr. Buhar pistonn iizerindeki teorik basmcm ihtiyaQ dnyulan basmca oram, buhar ucu veya basm9 verimi diye adlandrnhr ve %60 ilil
80 arasmda degi~ir.
Pompa hareketinin hamda pistonlu pompamn basma debisi, srfrrdrr ve
piston, tam luzma ula~mcaya kadar maksimnm degere yiikselir. Tek silindirli
ve <;ift hareketli bir pompanm basmas1 ekil 3-27'deki egri ile giisterilmi~tir.
Vuruntulan ve buna bagh olarak meydana gelecek kayrplan ortadan kalchrmak
igin genellikle, dupleks pompa kullamlmas1 tavsiye olunur. Giinkii, bu takdirde
bo~alma egrisi, ~ekil 3-27'de giisterildigi gibi, birbirlerinden yanm hareket farkh iki egrinin toplam1 olur. Silindir saylSl arthk9a bu egri diizleir. Tripleks bir
pompadan teorik bo~alllm, ekil 3-28'de bir ornek olmak iizere gi:isterilmektedir.
Yiiksek basmgta pompalama takdirinde darbe ve vuruntu tehlikesi artar. Bu
sebeple, yiiksek basin9 halinde tripleks pompalar, simpleks veya dupleks pompalardan daha uygundur. Gok yiiksek basmgta akrm temin eden pompalar gogu
zaman tek bir krank miline baglanmi be~ silindir ihtiva ederler ve bu suretle
daha muntazam bir bo~altim egrisi verirler. ~ekil 3-2l'de giisterilen pompa, su
ucunda biiyiik bir hava odas1 ihtiva eder. Bu ada, ekil 3-27'de giisterilen dal-

galanmalan mrmmum bir miktara indirir. Su pistonu, luzlandrgi zaman hava

bastmhr ve yavaladigi zaman geni~ler. Bilhassa, basma borusu uztm oldugu
zaman, pompamn em me klsmma da bir hava odas1 konulur.

E:i!!~.

~~
'
CDCJ ~----------~~--~~----------------~~

Zaman ----->

$ekil 3 27 Tek silindirli, c;ift hareketli bir pompanm bo~alttm egrisi.

R

$ekil 3 -,28. Tek hareketli, tripleks bir pompanm

bo~altlm

1!grisi.

3-35. Doner pompalar. Pompalama konusu ve cihazlar, son otuz yrl igerisinde biiyiik bir geli~me gostermi ve doner pompalar, pi;tonlu pompalarm
yerini almaya balamr~trr. Aynca bugiin pistonlu pompalar kadar clegiik tipte
doner pampa mevcnttur.
Done1 pompalan, clili pompalar ve santrifiij pompalar diye bir srmflandrrmaya tftbi tutmak miimkiindiir. Santrifiij pompalar, aynca helezonl (salyangoz) ve tiirbin pompalar diye bir alt srmflandumaya tabi tutulurlar. Santrifiij
pompalar, bir de tek veya <;ok kademeli; a<;Ik veya kapah kanath; tek veya
gift emmcli cliye srmflandmlabilirler. Bunlardan son dort tipi koordine (teorik
olarak herhangi bir ekilde tertiplemek) etmek miimkiindiir.
3-36. Doner, di~li pompalar. Doner pompalann bir tipi de dili pampa
adm1 ahr ve ~ekil 3-29'da gosterilmektedir. Bu
pampa esas itibariyle birbirine tam uyan, birbirleri ve pampa ig yiizeyi ile yakm temasta bulunan iki di~liden ibarettir. S1vr, dililerin di~leri
ve pampa ig yiizeyi tarafmdan tutulur, i9 yiizey
boyunca taImr ve pompanm basma borusundan diUfl grkmaya zorlamr. Bu tip pompalar,
viskoz ve ~g1r siVrlarla gahabilir, gok yiiksek
basm<; temin eder, dalgalanmalar pek azdrr ve
basma basmcma tabi degildirler. Di say1sr iki
veya ii<;ten balamak iizere, ekil 3-29'da gosterildigi gibi, pek gok sayrda olabilir. 1ki veya ii<;
Sekil 3. 29. Di!li pompa.

110

111

dili ~ompalar, genellikle sikloidal pompalar diye adlandmhr. Gazlarm tammast 19m kullamlan bir sikloidal pampa, klSlm 3-49'da ve ekil 3-46'da gosterilmiir.

gruba aynhrlar. Bunlardan birine helezoni (salyangoz) pampa digerine ise tiirbin pampa adt verilir.

Dili pompalardan haka pek gok saytda ve degiik yapthlarda doner pompalar vard1r. Degiiklik, sadece projelerindedir ve burada bahsedilmeye deg,
mezler.
Biitiin doner pompalann iyi bir ekilde gahmalan, diiner parQalarm bir~i.rlerine ve pampa ig yiizeyine tam bir uygunluk giistermelerine til.bi oldugu
IQm, suspens1yon halmde kati parQaciklar ihtiva eden stvilar takdirinde kulla,
mlmalan dogru degildir. Sikloidal veya: dili pompalar birQok stvi!ar igin kullamlmakla beraber, gene! olarak viskoz stvi!ar ve oldukQa ktvamh Qamurlarla
da ~ahIrlar. HJZJ .Qok yiiksek olmadigt takdirde yan alakanlar, mumlar ve
bunlara benzer maddeler de bu pompalarla iyi sonug verir>ler. Pompamn gahmasi esnasmda basma val1 kapati!acak olursa, meydana gelecek basm 9 ya pompamn Qahmasmt durdurur veya kmlmasma sebep olur. Bu pompalann basrna debileri, diiner klSlmlarm ve pampa i9 yiizeyinin birbirlerine iyi bir ekilde
uymalanna ve diiner klSlralann luzlanna tabidir. Doner pompalar ile santrifiij
pompalar arasmdaki farkm en onemli olamm bu iki husus tekil eder.

3-38. Helezoni pompalar. Santrifiij pompalarm en basiti tek kademeli,

tek emmeli, ag1k kanath helezoni pampa olup, ekil 3-30'da giisterilmektedir.
Santrifiij pompamn en onemli par9'as1 kanatlandn. Bu pompalar esas itibariyle,
bir gobekten B gtkan bir seri egri kanatlara sahiptirler. Agtk ve tek emmeli, en
basil bir kana! tipi ekil 3-31a'da gosterilmektedir. Bu, ekil 3,SO'daki pompanm govdesi igerisine C, miimkiin olabilecek en uygun temas temin edilerek
yerletirilir. Emme kismma giren su, kanatlarm donmesi ile kenara dogru itilir.
SIVt, kanatlan terk edip helezoni ktsma D girer girmez, h121 azahr. Buna karIhk Bernoulli teoremine gore basmg artar ve pompada bir basm9 yiikiiniin dogmasma sebep olur.
Biitiin santrifiij pompalar igerisinde ag1k kanath, tek emmeli pompalar en
ucuz olanlardir. Bu tip pompalarda bahca iki onemli kuvvet kaybt vard1r.
Bunlardan birincisi, kanatlar tarafmda-;., kenara dogru itilen suyun helezoni kisma girerken, birdenbire yon degitirmesidir. SJVI aktm yoniiniin birdenbire de-

'

3-37. Santril'iij pompalar. Bugiin i9in santrifiij pompalar stmfi en

onemli pampa tipi durumundachr. Bu Simf, pratikte hemen hemen her ih~iyacJ
karIIayacak bir gelime noktasma ulamil!r. Santrifiij pompalar, bahca iki

$ekil 3 ~ 31. Pompa kanatlan: (a) a~tk kanatlar (b) kapalt kanatlar.

Sek.il 3 - 30. Tek kademeli, tek emmeli, ag1k kanatlt helezoni bir pompa: A, kanat; B, kanat
gObe&i; C, gOvde; D, basma helezonu.

gimesi, tiirbiilanslarm meydana gelmesine ve bunlar da siirtiinmeden dogan

kuvvet kaybma sebep olurlar. !kincisi ise, bunlar ucuz olduklarmdan iyi bir i
gilige sahip degillerdir. Kanatlarla pampa ig yiizeyi arasmdaki uygunluk, 90gu
zaman iyi degildir ve bu sebeple, emme ile basma arasmda stvmm geri stzdtgJ.
goriiliir. Ernme ile basma arasmda meydana gelen bu kagagm onlenmesi i9in,
ekil 3-3lb'de gosterilen kapah kanatlar gelitirilmitir. Bu durumda kanatlar,
;ki metal levha arasma kapati!mi bulunmaktadtr. Geri s1zmamn tamamen on
lenebilmesi i9in kanatlarm eli 9evresi ile helezon girii veya kanatlarm gobegi
ile buna tekabiil eden pampa govdesi arasmda iyi bir temas v~ uygmaluk temin
edilmelidir. Bu husus, degitirilebilir goraleklerle temin edilebilir ve bu suretle
kagaklar minimum bir hadde indirilir.

112
113
~ekil 3-30'da giisterilen boyle bir pompada stvt, dengelenmemi bir hidrolik basmcm meydana gelmesine ve bu da, kanatlarm aftdan aynlmalanna sebep olur. Bunun bir sonucu olarak da mil yataklan iizerinde bir zorlanma meydana gelir. Bu zorlama)~ ortadan kaldtrmak iQin Qift emmeli kana! yapi!nutir.
Bu, esas itibariyle ekil 3-Slb'de giisterilen tipte iki kapah kanadm arka arkaya
yerletirilmesi ve bir giivde i~eri~inde yer almasmdan ibarettir. Sekil 3-32'de ~ift
em!"eli, kapah kanath, helezoni bir pampa giisterilmektedir. Bu ekle bakttgh
nuz zaman liizumlu noktalara yerletirilmi, deli;itirilebilir bilezikleri kolayca
giirmek ve geri stzmayt nasi! iinleyeceklerini anlamak miimkiindiir. Bu tip pompalar, ekil 3-30'da giisterilene nisbetle mil yataklarmda ~ok daha az zorlanmaya sebep olurlar. Helezoni pompalann ~ogu Qift emmeli kapah kanatluhr.
Bu pompalar ekil 3-30'da giisterilenden ~ok daha kullamh olmakla beraber,
onlardan daha pahahdtr.

3-39. Turbin pompalar. Helezoni pompalarla ilgili a~tklamalan yaparken esas enerji kaybmm (kanatlar sebebi ile), radyal aktmm tegetsel aktm kline diiniiiimii esnasmda dogan tiirbiilanslardan ileri geldigi bildirilmitir. Bir
Simf te')kil eden ttirbin pompalar, aktmm yiin degitirmesi olaymm diizgiin,

Sekil 3 - 32. Tek kademeli, ~Zift emmeli, kapah kanath. helezoni bir pompa.

Santrifiij bir pompanm emme ucu atmosfer basmcmdan daha az bir basm<;
altmda ise, salmastua kutulart yolu ile pampa i~erisine hava girer ve bu da,
pompanm boalttmtm iinemli derecede azalttr veya tamamen durdurabilir.
Brmu iinlemek igin yiiksek kaliteye sahip santrifiij P,mpalara, basma basmct
altmda bulunan ve az miktarda stvt ihtiva eden stzdumazhk odactklan ilave
olunur.

$ekil 3-33. Tek kademeli, tek emmeli tiirbin pompa: A, difiizyon bileziii; -B, difiizyon bilezijj:i yollan; C, kanatlar; D, b0$altma helezonu; E. dengeleme yo1lan; F, itme mi1i yata~1;
G, SlZdtrmazhk borulan; H, s1Zd1rmazhk bilezigi.

!.

Catalta~

Kimya Miihendislijj:ine

Giri~

F. 8

114
herhangi bir darbe veya tiirbiiH\ns meydana gelmeden olmas1m temin eden
difiizyon bilezigine sahiptirler. Sekil :t33'de tek kademeli bir tiirbin pompa
gosterilmektedir. Bu ekildeki difiizyon bilezigi A muhtelif say1da geQitlere B
sahip olup, bu geQitlerin kesit ve yonii yava yava degiir. Bu suretle, kanatlarm ucunu C terk eden siVI,. bu geQitlere girer,. yava yava yon degitirir ve
bundan soma basma helezonuna D vanr. Difiizyon bilezigi sabittir. Pompamn
gene! yap1hl ve kanatlarm ekli aynen kendisine tekabiil eden helezonl porn,
palara benzer.
Turbin pompalarm kanatlan genellikle, tek emmeli kanatlard1r. Daha once
aQik!andigi gibi bu, aft iizerinde bir zorlamaya sebep olur. Sekil 3-33'de gosterilen pompa i9in bu sakmca, kanatlar iizerindeki delikler E yardnn.~ ile Ius:
m~n onlenebilir. Boylece kanatlar arkasmdaki hidrolik basmQ, kanatlar onundeki
basm 9Ia k1smen dengelenir. Zorlamamn geri kalan kisnn gemi-tipi mil yatag1
F tarafmdan karIlamr. S1zdnmazhk borusu G ve sizd1rmazhk bilezigi H de
ekilden goriilmektedir.

115
bir tiirbin pompa gosterilmektedir. Sekil 3-34'de birinci kademe kanat ve difiizyon bilezigi ile birlikte; ikinci kademe kanad1 yiikselmi:;, difiizyon bilezigi yerinde; iiQiincti kademe diftizyon bilezigi ytikselmi halde gosterilmektedir. Bu
pompamn kisimlan iQin de ekil 3-33'dekine benzer harfler kullamlmltlr. Bu
tip pompdlar, genellikle pahahd1r ve aynca her cins metalden yap1lmalan da
mtimktin degildir. Bumm bir sonucu olarak, olduk<;a ytiksek basm<;larda korrosif SIVIlarm lammas1 gerektigi takdirde bir tip pistonlu pompa; berrak, viskozitesi dtitik ve korrosif olmayan s1vdar takdirinde ise ttirbin pompa kullamlmalidlr.
3-4(). Kendiligmden harekete hliZir pompalar. Santriftij pompalann onemli salnncalarmdan bir~ basm9 meydana getirecek bir s1vmm ataletine tll.bi olmasidir. Kanat arahklanna hava girdigi takdirde pompanm basacag1 ytiksekligin degeri (m hava ytiksekligi olarak), SIVI girdigi zamanki deger ile (m SIVI
yiiksekligi olara\c) karilatmlabilir. Fakat hava ytiksekligine tekabiil eden ba-

Tek bir kanat ile eriilmesi pratik bakimdan miimkii11, maksimum yiikseklik
75 iii\ 90 m kadard1r. Bundan daha biiyiik yiikseklik istenildigi takdirde, iki
veya daha fazla kanat seri halinde yer almahd1r. Helezonl bir pompada kaylplar onemli derecede oldugu ve bir kanadm bast1g1 SIVI diger kanadm emme
kismma girdigi takdirde, pompamn tiim verimi oldukga diiiik olur. Bu sebeple,
90k kademeli pompalar pek yaygm degillerdir. Bunun yanmda tiirbinli pompanm kanat ucunu terk eden sivmm, minimum bir kay1pla diger kanada girmesini
temin eden tedbir almm1 ve boylelikle, Qok kademeli bir pompa ile olduk9a tatminki\r verim elde olunmutur. l;ekil 3-34'de 90 iii\ 300m yiikseklige basabilecek

$ekil 3- 35. Kendisini harekete hazulayan LaBour pompas1: A, geri dOnii$ yolu; B, bo$altma yolu; C, ayuma odas1; D, emme odas1; E, stizge~.

~ekil 3 ~ 34. 0.; kademeli, tek emi$li tiirbin pompa: A, diiiizyon bilezikleri; B, diflizyon hi
, lezigi yollan; C, kanatlar; D, basma helezonu; E, dengeleme yollan; F, mil yata~1; G, S:[Z.
dumazhk borulan; H, stzdtrmazhk bileziAi.

smQ, SIVI ytiksekligine nisbetle <;ok ufakhr. Bu sebeple, pompamn SIVI ta1mas1
hemen hemen durur. Buna hava tutma ad1 verilir. Bu sakmcayi ortadan kaldirmak maksad1 ile santrifiij pompalann emme borusunu ve govdesini s!Vl ile dolu
lutan bir yard1mci cihaz pompaya baglamr. Bu husus,. emme borusuna bir cek
val konularak da temin edilebilir ve bu suretle, pompanm Qahtmlmas1 dur

116

117

dugu zaman pompa giivdesi ve emme borusu igensindeki siVI bo~almamt~ olur.
Diger bir metodda pompa igerisindeki havayt bo~altmak igin, el veya buhar
jeti ile gah~an ufak bir ilk hareket pompas1 kullamhr. Santrifiij pompalan, emme ktsmi pozitif yiik a1tmda kalacak bir yere yerle~tirmek de bir giiziim yoludur.
Bir klSlm pompalar ise hava tutmayacak ekilde yaptlmiIardu. Bunlardan
biri La Bour pompas1 admt ahr ve ekil 3-35'de giisterilmektedir. Kanat, her zaman karlbIimayan bir yapiiita olup, bir helezon tarafmdan sanlmamltlr.
Stvi pervane kanatlan arasmda tutulduktan sonra A ve B basma yollan ile dtarl atihr. Boaltma yolu A, C aytrma adast ile baglanllhdtr. Pompa igerisinde
hava bulundugu takdirde bu, ayuma odasma geger ve buradan dtari atihr.
Bu hava ile birlikte siiriiklenen stvt, donii yolu ile pampa govdesine gelir. Pompa govdesi tamamen havadan kurtanhnca, iki gtki yolundaki basm9 hemen
hemen eit duruma geger ve aytrma tankmdan stvmm geri gelmesi Qak azahr.
Emme ktsmmdaki kap D, pompamn durmast halinde geri gelen SIVIYI alacak
kapasitede olup, stvmm emme yolu ile kaybma engelalur. Bu kabda aynca bir
siizgeg E bulunmaktadu.

341. Santrifiij pompanm ~aiJllma ~ekli. Sekil 3-36'da okla belirtilen yonde donen bir pervane kanadt B, gosterilmektedir. Kanat ucunu terk eden bir
su dam!aCigt teget olarak bir U hlZl ile hareket eder ve bu, dogrudan dogruya
kanadm kendi hiZmdan ileri gelir. Diger taw
v
raftan, santrifiij kuvvet tesiri ile stvmm kanat yiizeyi iizerinde kaymasmdan ileri gelen
ve kanat ucuna paralel bir yonde hareket
eden W lnZina sahip bir baka kuvvet daha
vardir. Bu iki h1zm bilekesi olan V'nin yon
ve degeri, U ve W'nun relatif mikdarlarma
Uibidir.
Stvl aktmmm kesit alam, pompamn helezoni ktsnnnda pervane ktsmma nisbetle daha
biiyiiktiir. ldeal, siirtiinmesiz bir pampa takdirinde ekil 3-36'da gosterilen V hlZlmn, sahip oldugu degerden helezan1 bsnndaki de$ekil 3-36. Santrifiij pompa kagere
diimesi, Bernoulli eitligine gore, bir banatlail lizerindeki kuvvetler.
smc artmas1 eklinde ortaya gtkar. Bu, santrifiij pampamn basma basmcmm meydana geli sebebidir.
Kanadm lnz1 N 1 (donii/dakika) degerinden N, degerine artmlacak alursa,
basma debisi (Q) igin aag1daki bagmll yaZI!abilir:

Q,
Q,

N,
N,

Bu takdirde meydana gelecek basma yiiksekligi (H), basma debisinin karesi ile
aranllhdtr

H1
H,

N 12

Q,'
=

CN

fv/

(3-3)

Liizurnlu kuvvet (W), H ve Q'nun Qarptmmdan 'ibaret aldugu iQin, N'nin kiipii
ile aranti!tdtr.

(3-4)
Bu bagmti!ar, santrifiij pampalann 9ahmalanna ait aldukQa yaklaIk bilgiler
verirler. 5ekil 3-36'da giisterilen basmQ yiikiiniin (V h1zmdan dagan) helezani
ktSimdaki basm~ yiikiine diiniimesi, kanatlarm agtlarma, kanatlarm dt u~la
nmn hlZlna, muhtelif siirtiinme ve ka~ak kaytplarma ve viskazite degiimine
t&bidir. Biitiin bu faktiirlerin karthkh tesirierini matematik olarak artaya koymak miimkiin degildir. Bunlar, dogrudan dagruya deneyle bulunurlar.
Meydana gelebi!ecek muhtelif kaytplan, u ekilde bir stmflamaya tabi
tutmak miimkiindiir.
1. Mekanik kaytplar. Bunlar mil yataklarmdaki, salmasttra kutularmdaki
ve bunlar; benzer yerlerdeki kaytplardtr.

2. Kw;ak katjtplart. Kanat uglannda, kanatlarla "pampa iQ govdesi arasmdaki klSlmda ve emme ktsmmda meydana gelen kaytplardn. Bu tip kayiplar a91k kanath pompalarda en fazlad1r. Siirtiinme salmastirasi eskidigi zaman,
kapah kanath pampalarda da kaQak kay1plan artar.
3. Sirkiildsyon .kaytplan. Birbirine korrtU iki pervane kanad1 arasmdaki
klSimda s1v1 aktm htzi, muntazam degildir. Kanadm ktlavuzlayan yiizeyine kamU SIVI htzi, onu takip eden kanadm i~eri giiGiik yiizeyine kamU SIVI htzmdan
daha azd1r. Htzlar arasmdaki bu fark kanatlar arasmdaki klSimda SIVI dolaImt
meydana gelmesine sebep alur ve bu, kuvvet sarfma yo! aQar. Bu sakmca, birb!rine komu kanatlar arasmdaki aQtkhgi azaltmakla minimum bir hadde diiiiriilebilir. Fakat bu da pompamn maliyet fiatmm ve siirtiinme kaytplanmn artmasma sebep olur.
4. Hidrolik kaytplar. Bu, SIVI ile pampa iQ yiizeyi arasmda, SIVI ile kanat yiizeyleri arasmda meydana gelen siirttinme kay1planm, ani yOn ve kesit
degitirme kaytplanm kapsamma ahr. Sekil 3-37'de biitiin bu kay1plann pampamn beygir giicii iizerindeki tesirieri giisterilmektedir. Net faydalamlan kuvvet, akan aktkana pampa tarafmdan kattlan enerjidir. Pompamn kullanma yeri

119

118
ve kapasitesi dimda, hidrolik kay1plara bir klSlm sirkiilasyon kay1plan da dahildir. Bu kay1plarm hi9 biri, teorik hesaplamalarda gi:iz online ahnmazlar. Bu
husus, sadece yukanda a9Iklamalan yap1lan faktorleri kapsamapp, viskozitenin tesirini de kapsamma almaktadir.

yiiksek yiiklii bir pompay1 gostermektedir. Pompa proje miihendislerinin Gahmalan, genellikle hem yiik ve hem de verim egrilerini miimkiin oldugu kadar
diiz yapmaya 9ahmak eklindedir. Santrifiij pompalar, genellikle maksimum
verim altmdaki basma yiikseklikleri (yiikleri) ve kapasiteleii goz online almarak
derecelendirilirler. Bir santrifiij pompamn biiyiik\iigii, genellikle basma borusunun qap1 ile belirtilir.

..

15

-12

.:<:

::J

>-g

r'

""0

80

~ '-

Hidrostatik?.ik
1

IA-ve rrm

:r:

1750 RPM

...

-i
~
eygrr gucu
!

~ 1--1-

60

'

_L

60

120

180

0,8 i:;'

20

0,4

30~

240

en

w-=
-J;.

CD

Bosalrm, lt(dakika
Sekil 3 - 38. Algak yiiklli bir santriflij pompanm karakteristik egrileri.

---,.
0

100

HidroJtat\k yi..ik
venQl-J:

120

Kapasite, normalin yuzdesr olarak

Sekil 3- )7. Santriflij pompada meydana gelen kaytplar: 1. mekanik kaytplar; 2. kagak kayiplan; 3. sirkiilasyon kay1plan; 4. hidrolik kaytplar. (Courtesy Stcponoff, a;Centrifugal and
Axial Flow Pums, Jolm Wiley and Sons, Inc., sahife 209).

3-42. Karakteristik egnlcr. Bir santrifiij tulumbanm 9ahma durumu,

karakteristik egriler diye adlandmlan egriler yardimi ile en iyi ekilde U9Iklanebilir. Bunlar sadece su i9in verilmi olup, pompa imalftt9ilan tarafmdan yaymlamrlar.
Sabit luza ait iki ornek ekil 3-38 ve 3-39'da gi:isterilmektedir. Sekil 3-38
diiiik lnzla 9ahan al9ak yiiklii bir pompay1, ekil 3-39 ise yiiksek h1zla 9ahan

"iii
t; 24

...0 v, ]?
:':' 12

:r:

vv

----

::c

3600 R. PM.

!"---...

---<~ygir guci..i

80

8,0

6,0

60

-~.

24 0
360
480
Bosalrm, lt/dakika

:;:J
CJ")
CJ")

>

120

'::J

40 ~ 4,0 i:;'
20

1/

-1.

600

CD

2,0
0

Sekil 3- 39. Yiiksek yiiklli bir santrifiij pompanm karakteristik erileri.

120

121

Pompa 9ah~ma lnzmm pompanm Gah~ma durumu iizerindeki tesiri, ~ekil

3-40'da ciQ degiik h1z iGill gosterilmektedir. Kisim 3-4l'de aQiklamalan yap1lan ,
sebeplerden dolay1 muhtelif luzlarda Gahan pompalann 9ahma durumlan,
hzlarla orantih basma debileri ele ahnarak karIlatmlabilir. Ornegin, 1150

24
22
20 .........
18

--...... ..........

14 rEJ2
-"'

'::J10
>,
~

....,"' 8
0
I-

-- -

I'

<50 RPM

....

E 16 3~;.

''

_14 ""
-"' 12 -~
~10 ,,..,.,

\
I
I

0"' 86
I- L.
2
0

I
I

I
I

'
I
I
I

100

200

Sekil 3 - 40. Santriftij pompa

300
lt/dakika

cah~mastna

Basma debisi
m"/dakika

40 0

1150
1450
1750

0,151
0,190
0,230

okunan

gercek yiik, m

8,8
12,9
19,2

'/'/

~--~~I>)
\

"""

ClhM't

'"'""'

r---

...

"' ~~
~

'

:--, II'

"'

50 100 150 200 250 300

lt/dakika

375

500

(performansma) h!Ztn tesiri.

E~rilerden

r-:;f--

Sekil 3-41. Santrifiij pompalann ~all~ma du"rumlanna pervane c;:apmm tesiri.

diinii~/dakika luzda, basma debisi 0,151 m /dakika olan durum mukayese 19111
ahnmakta ise, 1450 diinii/dakika'daki pompa basma debisi (0,151)(1450)/1150
veya 0,190 m' /dakika ve aym ekilde 1750 diinii/dakika'daki basma debisi ise
0,230 m3 /dakika'd1r. Bn degerler kullamlarak a~ag1daki karIIatirma yapi!abilir.

Htz
Donli!/dakika

~~ .9".h.,- ~ .

JJL.L

I
I
I

2
0

"
,,

f'... ~150RPM

',

20 -)i.
18 J~

'"

I--

L.

Bu ka1 datlrmalarda su veya viskozitesi suyun viskozitesine yakm s1vilar

esas ahnn,aktadir. Viskozitenin tesiri iQin bu ekilde bir karIla~l!rma yap1lama;z.
Belirli bir pompanm su ile Qahmasma ait karakteristik egri mevc~1t olsa dahi,
pompa imilliltQISmm muhtelif viskozitedeki siVllar iGin benzer egriler elde elmeye GahmaSI gereklidir.

Sekil 3-4l'de aym luzla Gahan benzer pompalann permne Qaplarmm tesiri
giisterilmektedir .

~750RPM

15

l':ullamlan kuvvet ile ilgili egriler ekil 3-40'da gosterilmemektedir, fakat

daha evvd aQiklandigi gibi kuvvet, h1zm ktipti ile oranllhd1r.

H1z esas altnarnk he-

saplanan yiik, m

14.0
20,4

Bir santrifiij pompanm basma yiiksekligi, daha ziyade pervane aQJian Ye

kana! UGlarmm h1zla'n ile; basma debisi ise, geQitlerin (slVInm gegtigi) kesit alam ile belirtilmektedir. Bu sebeple, basma yiiksekligi fazla fakat basma debisi
ufak olan santrifiij pompalarm pervane Qaplan biiyiik ve yanklan dar; basma
yiiksekligi az fakat basma debileri biiyiik olanlarm ise, pervane <;aplan ufak
ve yanklan ise geni~tir.
343.

Kavitasyon.

SlVI, bir santrifiij pompa kanadmm oyuguna girdigi

zaman, hrz1 artar ve bu sebeple (Bernoulli teoremine gOre) statik basmc1 aza-

hr. S1cak SI\'Ilar takdirinde ve diiiik emme yiiksekligi gibi durumlarda bu azalma, stvmm buharlamasma sebep oiur. Buna kavitasyon adr verilir. Bazt Onemli duromlarda bu, pompamn buhar ile dolmasma ve kiSim 3-40'da hava tutmas1
ad1 ile inceledigimiz gibi, pompamn siVI basmasmm tamamen durmasma sebep
olur. Pompa giivdesinin tamamen buharla dolmamas1 gibi, daha az on em taI,

122

123

yan hallerde. U dnrumlarla karrlarhr. (a) pompa kapasitesi siir'atle azahr ve

(b) buhar habbeciklerinin birder,bire ortadan kalkmasr sonucu darbe meydana
gelir. Habbeciklerin ortadan kalkrI, bunlann hareketleri esnasmda yogunlamalanna sebep olabilecek yeterlikte bir basmca maruz kalmalarmdari _ileri gelir.
Yukandaki sakmcalardan ilki biitiin santrifiij pompalarda giiriiliir. Ikincisi ise
sadece diiiik devirli pompalariGin iinemlidir. Bu ikinci durumun meydanagelmesi halinde kanatlarda onemli derecede 3!llllla olur.

75
60
E 45
~

'"'
>- 30
15

..... ..._,

I.

~u

ekilde

Basil bir santrifiij pampa, basil bir pistonlu pompadan daha ucnzdur.

Orta biiyiikliikte iyi bir santrifiij pompamn verimi, pistonlu pompanm

\erimine e~it veya ondan daha iyidir.
:2.

Santrifiij pompalar darbe ve vuruntn olmaksJzin sabit basm~:ta bir srvr

aktmt meydana getirirler.

4.

Di~li ve kayr~a

ihti,aq goslermeden dogrudan dogruya hareket moto-

runa baglanabilirler.

""'

r-

Emme
yuksekligi 81m 7~ 6m.
500 1000 1500 2000
Ka.pa.s1te, ltjda.k1ka.

Sekil 3-42'de santrifiij pompanm kapasitesi iizerine kavitasyonun tesiri giisterilmektedir. Biiyiik emme yiikseklikleri (negatif emme basmcr) takdirinde kapasite diiiikliigii beklenenden daha evvel karImrza ~rkar.
Pistonlu pompalar ile sautrifiij pompalanu kar~la,hnlmasi. Piston-

In pompalann santrifiij pompalara olan iistiinliigiinii aagrdaki ekilde iizetlemek miimkiindiir:

L
lirler.

Santrifiij pompalann pistonlti pompalara olan iistiinliigiinii ise

ozetlemek miimkiindiir:

.3.

Sekil 3-42. Emme yiiksekliginin kavitasyona tesiri.

3-44.

.5. Geni bir ba;ma debisi hudutlan iGerisinde hemen hemen sabit bir verimle ~ahrrlar.

Pistonlu pompalar santrifiij pompalara nisbetle daha yiiksege basabi-

2. Aym kapasitedeki pistonlu pompanm maliyet fiatr, santrifiij pompadan

daha azdrr.

3. Pistonlu pompalarda hava tutma olayr meydana gelmez. Emme yolu

atmosfer basmcmdan az bir basmca sahip olsa bile, pompaya ilk hareketi vermek iGin ozel bir cihaza ihtiyaG yoktur.
4. Pistonlu pompalann kullanma alam ve ie uyabilme kabiliyet~ santrifiij
pompalara nisbetle daha iyidir.

5. Pompaya zarar vermeksizin basrna bornsu iizerindeki valflar tamamiyle kapatrlabilirler.

6. Suspensiyon halincle fazla mikdarda katr maddeler ihtiva eden s!Vllarla
da ~h~abilirler.

7.

Her cins, korrozyona mukavim malzemelerden yaprlabilirler.

8. Elektrik motoru ile Gah~tmlan santrifiij pompalara elektrigin baglanmasr, buharla 9ahan pistonlu pompalara buhar baglanmasr ve kondensatJn
toplanmasmdan daha basittir.

Yukanda yaprlan aGrklamalardan da kolayca goriilebilecegi gibi sonn<;,

santrifiij pompalann lehinedir. Bu sebeple buharla Gah~an pistonlu pompalara
endiistride daha az rastlamr. Buharla Gahan pistonlu pompalar, genellikle a~a
grdaki durumlarda kullamhr:
1. Elektrigi bulunmayan veya diger maksatlarla elektrige ihtiya9 giistermeyen, fakat buhar iiretmek iGin yakrtr bulunan, yerleme bolgelerinden uzak
yerlerde (Ornek: pompaj istasyonlan) ku!lamhrlar.
2. Kazan besleme pompalan. Kazanlann pek GOgu elektrik motoru ile qahan, iizel yiiksek basmG pompalan ile beslenirler. Bazr yerlerde elektrik kesilmelerine kar~1 emniyet sebebi ile buharla 9ah~an kazan besleme pompalan da
kullamhr.

3. Buhar kazamna sahip olan fakat elektrigi pek bol olmayan fabrikalarda
knllanrlrrlaf. Bu gibi yerlerde pompayr terk eden buhar rsrtmaya sarf olunur.
Gazlann ta~mmas1.
Gazlann bir yerden diger bir yere hareketini
saglayan cihazlara genellikle iifler veya kompresiir ad1 verilir. Bunnnla beraber bunlar proje ve prensip yiiniinden, bir klSlm pompalarla karl3-45.

(ta~mmasmr)

124

125
la~tmlabilirler. Bu sebeple, iifleglerin simflandmlmalan hemen hemen pompalann smflandmlmalarma paraleldir.

346. Ejektorler. Sekil 3-20'de gosterilen ve aglldamas1 yaptlan cihazlara benzer cihazlar yard1m1 ile, su veya su buhan jeti kullamlarak, diWik basmgta gazlan bir yerden diger bir yere "ta~1mak miimkiindiir. Bu cihazlarm ba-
sit yapthta olanlarmda verim dii~iik, yenebilecekleri basmg ufakur. Bunlar,
genellikle cihazlardan g1kan gazlarm d1~an attlmas1 igin kullamhrlar. Atmosfer
basmcmd" veya bunun biraz iizerinde bulunan bir yere boallma yapabiliHer.
En onemli iistun taraflan basit ve ucuz olmalan, balama ihtiyag gostermemeleri
ve hareket eden pargalara sahip olmamaland1r. Ozel bir yap1ya sahlp olan, kullamh bir vakurn .Po;.pas1 beinci boliimde agiklanml~Ir.
3-47. Pistonlu kompresiirler. Atmosfer basmcmdan daha biiyiii< basmglarda gaz nakletmek igin genellikle, pistonlu kompresorler kullamhr ve bunlar
yapihlan baklmmdan pistonlu pompalara gok benzerler. Valflar daha hassas
yap1hr, pargalann iyi bir ~ekilde yerlerine ve birbirlerine uygun olmasma dikkat edilir. Aksi t~kdirde, kompresoriin <;ahmas pistonlu pompa cahmasma
benzer.
Bir s1 VI pompa tarahndan bastldigi zam~,., basmcm artmas1 sebebi ile hacminde onemli bir degime olmaz ve bu sebeple Bernoulli bagmtlSlndaki (klsm 2-11) f V dP terirni, s1vllarda gazlara nisbetle onemsenmeyecek kadar az
bir deger taJt. Siirtiinme kayiplarmm 1s1 edegeri ufak ve siVI kiitlesi biiyiiktiir. Bu sebeple, onemli bir temperatiir yiikselmesf olmaz. Bir gaz bastmlacak
olursa hacmi kiigiiliir ve bu suretle bir i yaplm1~ olur. Kompresoriin siirtiinme
ka)'lplarma ili!ve olarak bu i, lSlya doniiiir. Gazm kiitlesi ufak oldugu igin
onemli bir temperatiir yiikselmesi goriiliir. Kompresoriin iyi bir ekilde gahabilmesi i<;in bu 1s1 uzaklatmlmah ve gaz kompresorii, hemen hemen kompresore
girdigl temperatiirde terk etmelidir. Bu sebeple pek <;ok hava kompresorlerinin
silindirleri caketlidirve su ile sogutulurlar.
Yiiksek basm<; temin etmek i<;in genellikle, iki veya daha fazla kademeli
kompresorler kullamhr. Birinci basllrma i<;in biiyiik <;aph bir piston kullamhr,
bu silindirden <;1kan gaz daha fazla bastmhuak i<;in kiigiik gaph .ikinci silindire
girer. Bu l:ibi durumlarda soguk su ile sogutulan silindir caketlerine ilaveten
iki kademe arasma, borulu ara sogutucusu konulur. Muhtelif kademeler, bir
seri silindirden meydana gelmi v,e pistonlar tek bir piston gubuguna baglavmi olabildigi gibi, her bir kademe kendi piston gubuguna ve motoruna sahip
olabi!lr.
$ekil 3-43 kademeleri arasmd<t ara sogutucusu bulunan iki kademeli hava
kompresoriinii gostermektedir. Bu, daha once a<;;klamas1 yapdan ikinci tip bir

127

126
kmnpres()I olup, kompresOriin yiiksek basm<; kademesi gOsterilmektcdir. <.;apraz

hahk A, bnhar pistonu B ve hava pistonu C, hepsi tek bir piston c;ubugu D
iizcrin:e baglanmilardtr. Bu ktsmm dJma dli~en Ye buhar silindirine ait olan

valf dilisi ekilde g6riilmemektedir. Hava silindirinin ba bsm1 ve duvarlan su

caketi E ile sogutulmaktadn. Diiiik basmc;taki hava silindiri, ekilde giisterilen
k1smm arkasma dumekte olup, biraz daha biiyiiktur. Buna ait bir klSlm F de
gosterilmektedir. Bastmlm,I gaz ara sogutucusuna G gec;er ve burada, borular
H ic;erisinden gec;en su ile sogutulur. K1smen bastJnlmi ve sogutulmu gaZ f
yolu ile giri valflarma gec;er. Bu valflar yumuak c;elikten yapilmi bir bilezikten K ibaret olup, yaylar L vas1tas1 ile yuvalara oturtulmulardir. Basma valf,
Ian da M aym ekilde yapi]milardir. Basma baglantdan N'de yer almaktadir.
3-48. Vantilatorler.
Gazlann orta derecedeki basmc;larda, bir yerden
cliger bir yere gonderilmeleri ic;in en c;ok, bir cins vantilatorlerden faydalamhr.
Bu vantilatorlerin tesir alam 50- 75 mm H 20 ilil 350 mm H,O (0,035 kgrjcm')
basm<; hudutlarma sahiptir. Bunlar pervane tipi, az kanath tip ve ~ok kanath
tip diye uq sunf? aynlabilirler.

Pervane tipi, gunllik. hayattan tamdigimlz elektrikli vantihitorlere benzerler, fakat fabrikalarda gazlarm bir yerden diger \}ir yere tammasl hususunda
buyuk hie oneme sahip degillerdir. Tipik bir kanath vantiliitor, ekil 3-44'de
gosterilmektedir. Bu, esas itibariyle kapah bir yap1 ic;erisinde yer alan 8 ila 12
kanada sahip bir vantilatiir olup, kanatlar celik sac levhalardan yapdmllardir.

mlabilirler. <;ok km.1atlt bir vantilil.tiir, ekil 3-45'de gosterilmekte olup, 0 ila
125 mm H,O degerindeki basmc;lar igin kullamhdn. Bunlar 8 ila 12 kanath
vantilatOrlere nisbetle gok daha yiiksek bir verime ve daha yjjksek bir kapasiteye sahiptirler.

Sekil 3 - 45. Cok kanath bir vantilat6r.

3-49. Sildoidal. iill~ler. Sikloidal veya dili tipteki herhangi bir pompa,
bir iifle~ olarak ku!lamlabilir. Bu durumda donen lasunlarm uzerinde genellikle,
iki ~eya iig lop yer almaktadn. Bu ekildeki bir iifleg, ekil 3-46'da gosterilmektedir. Bu uf!e9Jer 0,035 ila 0,85 kgr/cm basmc;lan ic;in uygundur, fakat ~aksJ
mum rand1man 0,35 kgr/cm degerinin altmda elde olunmaktadn. Bu iiflec;lerin esas ustiinliigii yap1hlarmm basit, kapasitelerinin ise biiyiik olmas!dlr. Bu
cihazlar, bir vantilil.tor ic;in c;ok biiyiik olan basmc; ve haCimda gaz gi:indermek

Sekil 3 - 4'4. Kanath hir vantilatOr.

Bu vantilatorler 0 ih\ 125 mm H2 0 degerinde busm~ meydana getirebilecek

gii~te olup, herhangi bir kapasitede yapdabilirler. Bu tipin deg;iik bir eklind0
vantilil.ti:ir kanatlan, santrifiij pampa pervanelerinde oldugu gibi, egri bir yaP'Y" sahiptir ve bunlar 675 mm H,O degerine kadar olan basmc;lar i<;in kulla-

~ekil

3 - 46. Sikloidal iifl~.

129

128
iGin kullamhrlar. Bir Qok durumlarda bu iiflederin yerini santrifiij iifleler ahr
(ktsim 3-50)
Yukanda yapiimr olan smiflandirmaya girmeyen diger bir tip kompresor
Nash Hyto. (ekil 3-47) iifle'cidir. Bu, esas itibariyle 9evresinde gok sayrda kanatlar taIyan silindirik bir ro\ordan ibaret olup, elips ekline sahip bir govde
iQerisinde yer ahr. Kanatlan ortecek miktarda SIVI iifleQ govdesi iQerisinde bu,
lundurulm. Kanatlarm diinmesf siviya bir diinme hareketi verir, fakat santrifiij
kuvvet SIVIYI iiflecin i9 govdesine dogru iter. Bu sebeple SIVI, kanat merkezine
dogru gider ve gelir, biiylece bir seri sivi pistonu gibi hareket eder. S1v1 merkezden c;ekildigi zaman giri~ yolundan A, havay1 emer ve itildigi zaman ise ha;..

$ekil 3 47. Nash Hytor iifleci. A, emme yol; B, ba,:;ma yolu.

vayr 91k1 yoluna B, dogru bastmr. Bu tip en yiiksek verimi11e 0,55 ilil 0,82 atm
degerindeki basma basmQlarmda eriir, fakat 1,36 atm kadar olan basmQlar
iQinde kullamlabilir. Pompa birbirleri ile mekanik temasta olan hiQbir harek;tli
parQa ihtiva etmedigi iQin rotor, korrozyona ugramayan herhangi bir metalden
yaprlabilir. Pompanm gahm.,smda rol alan srvr ise, nakledilecek gaza karI
inert olan herhangi brr s1v1 olabilir. Ornegin, klor gazmm nakledilmesi i9in
pompada deriik siilfat asidinin kullanrlmasr gibi.
350. Slmtrifiij iifle~ler. Tiirbinli pompalarm prensiplen, gazlarm nakledilmelerine uygulanabilir. Gazlarm yogunluklarmm az olmaSI sebebi ile, i<lanatlann diinme hareketi sonunda meydana gelecek santrifiij kuvvetin degeri ufakhr ve bu sebeple, her bir kademe tarafmdan meydana getirilecek basmcm degeri de ufak olacaktrr. Doner krsimlann miimkiin oldugu kadar hafif olmasr

miistesna, yapiir bakrmmdan tamamen tiirbin pompalara benzerler. Bu iifleQIer, 4000 veya 6000 donii/dakika, degerinde bir harekete sahip olup, Qok kademelileri 2, 7 ila 6,8 atm. kadar bir basmg meydana getirebilirler. Diiiik basm~
tar igin gendlikle, ufak yaprh iiflecler kullamlrr ve maksimum basmQlara ancak
biiyiik yaprlrta iifleQlerle ularlabilir.

.$ekil 3-48. Santrifiij Ufle~: A, giri~ helezonu; B, kanatlar; C, difiizyon kanallan; D, !tiki~
helezonu; E, ru;iiUma halkalan; F, Iabirent ka~ak Onleyiciler; G, mil yataklan; H, so~utma
suyu gegitleri; J, man~on.

Tipik bir cok kademeli iif!eQ, ekil 3-48'de giisterilmektedir. Diiiik basmgta
bulunan gaz giri helezonu A yolu ile iiflece ahmr, sabit difiizyon kanallan C
yolu ile ve kanatlar B tarafmdan pompalamp grkr helezonundan D dian athr. DegitirilebilenaInma halkalan, hareketli yiizeylerin hepsine konulmutur.
Yalmz grkr basmcmm yiiksek oldugu yerde labirentli kagak iinleyici bulunmaktadrr. Diinen krsrmlarm hepsini mil yatagr G tarmakta ve kuvvet kaynag1
ile baglantyr manon I temin etmektedir. Bastrrma esnasmda meydana gelen
rsmma, sogutma suyu kanallarmda H dolaan su tarafmdan ahmr.
Bu iifleglerin maliyet fiatlan oldukga yiiksek olmakla beraber, uygun olan
biiyiikliik ve basmclan sebebi ile, iiflecler igerisinde en Qok aranan tiptir. Bu
giin diger tiplerin yerini almaktadir.
I. Catalla! -

Kimya Mlihendisligine Giri! "

F.9

131

130

U. Bir evvelki problemde adt g*n A ve B pompalan paralel ~;alu)tmlmaktadtrlar.

Bu durum i9in basma yiiksekli8i ~ kapasite ve verim - kapasite drilerini 9iziniz.

ADLANDIRMA
P

= basms:

= yans:ap

S
I

V
Ht
H 11
C
.N

3-7.
lamr.

= gerilme direnci
= duvar kalmh&t
= hactm
= tlim ylikseltme (basma)
= dalma yiiksekli&i (derinli8;i)

Yukartdaki

e~itlikte:

= pompamn

~itlikle

hesap-

devir saytst

= pompamn kapasitesi
H = pampa tarafmdan meydana

= sabit

=
Q
H
W =

Tek kademeli bir santrifUj pompanm spesifik htzt N,. 8$Bli:tda.ki

dakikadaki devir saylSl

= volumetrik kapasite
= basma yilksekligi (yilk)

'

kuvvet, glis:
PROBLEMLER

3-1.
Atmosfer basmcmda bulunan bir tanktaki 90zeltinin, 2 parm~khk s:el~k bir boru
(katalog no. 40) yardtmt ile 0,35 kgr fcml2 geys: basm9 altmda s:ah~an btr reak~o~e pompalanmas1 istenilmektedir. Boru, valf ve baSlantilann e~deger uzunluklan 152,5 m dtr.
!)ekil 3-38'de gOsterilen karakteristiklere sahip bir santrifiij pompa_ ku~~aml~aktadtr. ReaktOr ve depolama tanklannda bulunan s:Ozelti seviyeleri arasmda ?tr yuksekhk farkt bulunmadt~tm ve s:Ozeltinin 26,7 C derecedeki suyun Ozelliklerine sahtp oldu8;unu _kabul ederek, borudan ges:en s:Ozeltinin debisini hesaplaytmz.

3-2.
Problem 3 _ l'de as:tklanan sistem i~in istenilen normal d~~i, 151,5 litre/dakika'd r Bu debi boru sistemine ba8;lanan bir aktmmetre ile kontrol edthr ve bu aktmmetre,
poO:p~mn bas~a borusuna konulan bir kontrol valfma kumanda eder. Kontrol valfmm ta~
a~tk olmast halinde meydana gelecek itave basm~ dii~li~iinii . hesaplaymtz. A~D?"metrenm
sebep oldugu basms: dii~li:;;iiniin ihmal edilebilecek kadar az oldugunu kabul edmiZ.
3-3. Sekil 3-39'da gO!'terilen -karakteristik ogriye sahip bir santrifiij pompa, s~. il~ .a~01 vizkoziteye sah'ip bir s:Ozeltinin pompalanmasmda kullaml~a~tadu: _Y~lmz bu s:oze t~~n
yogunlu8u 1,5 grjcm3 ve ctebisi de 416 litre/dakikadtr. Ne gtbt de&t~tkhk gerekmektedtr.
Basma yliksekli&i- kapasite e&risi !);ekil 3-40 ile gOsterilen bir pompanm beygir
degerler pompanm 1150 devir /dagiicii-kapasite drisi a:;;a8tdaki de8;erlerle verilmi:;;tir. Bu
kika ile s:all$masma aittir.
3-4.

kapasite, litrefdakika

beygir gUcil

0,0
113,5
227,0
303,0
340,5

0,60
0,68
0,80
0,85
0,90

Bu pompanm 1750 devir/dakika ile s:ah1;0masma ait verim-kapasite e8risini s:iziniz.

3-5.
s'ir A pompast (karakteristik eSrileri is:in :;;ekil 3-38'e ba~mtz.). bir B pompast
{karak.teristik e&rileri is:in ~ekil 3-41'e bakmtz, kanat !Japi 165 mm) Il~ sen ~~g~an~~. bulunmaktadtr. Seri haldeki bu pompalar i9in basma ytiksekliSi - kapastte eAnsmt !JlZIDlZ.

getirilen basma yliksekliii

Uygun birimler kullamlacak olursa spesifik htz boyutsuzdur. Bununla beraber N i~in de
virjdakika, Q i9in m3/dakika ve H ic;in metre SIVI ytiksekli~inin kullanllmast daha 90k kar~
!);d;i$tlan bir durumdur. 1
Muhtelif tipteki sab.trifUj pompalann, maksimum verimlerine tek-abiU eden spesifik btz
de~erleri ile ifade olunmalan ah$dmt!); bir !);ekildir.- Ome~in. ylikseie basan pompalar genellikle d~lik spesifik htza, dil~lik basma yUksekli~ine sahip pompalar ise yUksek spesifik hJza
sahiptirler. Bundan bW~ka pompalarm kavitasyon knrakteristikleri, onlann spesifik hiZlan ile
orantJhdtr. l
(a) Hem birbirine uyan ve hem de konvensiyonal birimler kullana,rak, karakteristik
e8rileri ~ekil }-38'de verilen pompanm spesifik htzmt hesaplaytniZ.
(b) Aksial- akJm (kanath- tip) pompalan genellikle 10.000 ilil 15.000 arasmda de~i
~en spesifik biZlara sahiptirler. Bu tip pompalar hangi tip C}ler ic;in en uygundur?

3-8. $ekil 3-39'da gi;sterilen karakteristik e~rilere sahip bir pompa 26,7C da bulunan benzeni 1 nolu tank.tan 2 nolu tanka (~ekil 3-49'a bakJmz) pompalamaktadrr. Boru sisteminin tUm ejde~er uzunlujju (boa~lamalar dahil) 305 metredir. I nolu tanB
ktn i9 ~ap1 6 metredir. A noktasmdan
(1 numarah tank.ta) 3 metre yiiksekte
bulunan stvt seviyesinin, A noktasmdan 0,6 metre yiiksekte bulunan bir
seviyeye dili}ebilmesi ~in ne kadar za30,5m
,=53 mm
mana ihtiyac; vardtr?

~---

--1Tank:"21

3-9. Bilyiik)Ugu 76X 101 X 152 O

lan simpleks bir buhar pompas1, solluk
suyu bir tanktan dijer bir tanka pompalamaktadu. Tank1ardaki stvt seviyeleri arasmda az bir fark vardtr. Pompa 140 darbe/dakika ile ~al11makta ve
219 Jitre/dakika degerinde su pompaliekil 3-49. Problem 3-8.
lamaktadtr. Bubar ucu verimi % 50
ve pompa tarafmdan basdabilecek !lim yUkseklik 3 m'dir. Kullandan buhann basmc 8,75
kgr/cni' gey~ olduguna gijre, buhar valfmdan ge<;~e ait basm~ d~ll1Unll hesaplaymJZ.
1 G. F. Wislicenus, section on centrifugal pumps in Marks, cMechanical Engin~
Handbook, th ed. Me Graw-Hill Book Company, Inc., New York (1951).

133

rincle bir CI Sim b uI unacak oI ursa, radyasyon cismin ic;indcn geGer '- iizc'-indc
t,"rafm d an a b sor bl amr. Hadyasyonun sadece 'absorblanan
'
'
-_vansitihr veva
- .. cisim
.
kismi,
ISI
eneqJSI
eklmde
ortaya
~ 1 kar ve donii<iim kantitat'ft'
A
-
k t , .
d.
':I
1 If. vrnegm en1
1
~:~ a -~ar z, uzerme ti~en radyasyonun hemen hepsini gcQirir; parlat im ~ 'opak
~.na -~uzey1~ c;arpan radyasyonun c;o{?;unlug"lmu yans1t1r; si}:ah' veya mat

_
.. :Y

Bolum 4

) uzey, uzenne

~arpan

radyasyonun biiyiik kismim absorblar ve kant'tat'f 1

tsJya dciniitiiriir.

lSI TRANSFERi

o ara

----._

4-2.
. . Kondiiksiyon
.

Kimya miihendisinin endiistride kar~Ila~tigi proses ve operasyonlann he-

men hepsinde IS! ~eklinde bir enerjinin iiretimi veya tiiketimi ile karIla~Ihr. Bu
sebepten lSI transferi ile ilgili kanunlar, ISitlciiar, ISI degi~tiriciler ve IS! trans,
ferini kontrol eden cihazlar biiyiik iinem ta~Irlar. Bu boliimde once, lSI transferinin temel mekanizmasmi, sonra kimya miihendisligi yoniinden onemli alan konularla ilgili hesaplama metodlarmm esaslanm ve en sonra dd bu prensiplerin,
ISitma ve sogutma i9in kullamlan cihazlarm projeler>nin haz1rlanmasmda nasii
uygulanacagmi a91kla yacagrz.

4-1. ls1 transferi operasyonunun smlflandmlmasl.

nizmadan biri veya birka91 ile transfer olur.

Kon d u.. I,~Iyonun

.
.
mekamzmaSI
en ivi ekilde b. k .
lSI transfcrini giiz online
anJ ..
~,unktkbu clurum( da konvekS!yon mevcut degildir. Kondiiksiyonla ISI transfcrinin
erne ar.unu, 1-9) numarah eitliktc oldugu ibi bir debi
1
kl' .1

t:~m_:~el'ISlllOCn kondiiksiy~n]a

aJ~rak

yazl1abilir.

t:>

'

e~it

Debi (kiitle, ISI veya diger bir enerji) = zorlayiCI kuvvet

duen9

Jl~~j]j~,

igi

mue

(4 1)

~';.~~yt kuvvet (veya itici gii9), katmi_n iki noktas1 arasmdaki tcmperatiir far-

unku, ISI sadece tempcraturlen farkh olan noktalar nrasmda transfer

o! ur.

lsi, ~u ii~ temel meka-

Kondiiksiyon.. Maddeyi meydana getiren atom veya molekiiller, yer degi~'

tirmeksizin sadece moment degi~imi yo!~ ile ISI geQi~ini saglamakta iseler, IS!
nm kondiiksiyon yolu ile transfer oldugu siiylenir. Ornegin, bir fmnm tugla duvarmda veya kaynal!cmm metalik d1~ yiizeyinde (sadece duvar ve metalik di
yiizey goz online aJmacak oJursa) lSI konqiiksiyon yoJu iJe transfer oJur.
Konveksiyon. Bir maddenin siCak kisminm soguk kismi ile kan~mas1
sonucunda 1s1 transfer olmakta ise, buna konveksiyon yolu ile ISI transferi ad1
verilir. Konveksiyonla IS! transferi, sadece aki~kanlarda giiriiliir. lsmm akl~kan
lar i9erisinde konveksiyon olmaksiZI!l sadece kondiiksiyon ile transferi 9ok ender
kar~1laIlan bir haldir. Temperatiiriin degi~mesi sonucu aki~kanm yoguruugu
degiir ve bu degi~im, aklkan i~erisinde girdaplarm dogmasma yo! a9ar. Bu
sebepten "kondiiksiyon" ve ~konveksiyon" terimleri s1k s1k birlikte kullaniiular.
Bununla beraber, bir 90k hallerde konveksiyon duruma hakimdir. Ornegin, odanm kalorifer radyatiirii ve suyun siCak bir yiizey tarahndan ISitilmasmda IS!

transferi, 9ogunlukla konveksiyon yolu ile olur.

Radyasyon. Enerjinin elektroma!lnetik daJgaJar yolu ile transferine
yasyon ad1 verilir. Radyasyon, bo~luktan ge9tigi zaman ISI veya diger h<rnangi.
bir cins enerjiye diinii~mez ve yolundan saptmlamaz. Radyasyonun yolu

4-3. Fourier kannnu. (4-1) numaiaii elt l'k

1 c1iren<;" terimi, Fourier
1 ted
kanunu yard1m1 ile belirli ki!mabilir.

.....Kalmhgi L ve alam ~ olan bir duvan giiz oniinc alahm. Duvann her iki
) uzrmde. de temperatur dagihmi homojen olup, biri digverinden farkh olsun lsi
A. yuzeyme
- y~n
,.. d e transf et olacaktn. Fonner
kanununun helirttigine Ore

.
. d I k b II
homoJ_en b1r
toplulugundan rsmm kondiiksiyonla transferi, alan ve
peratur farki Ile dogru, ISivnm geqtigi yolun uzunlugu ile ters orantihdir. A. alamna paralel ve ~L. kalmhgmda olan ince bir duvar par~asnn giiz iiniine alahm.
Bu bsmm 1ki yuzw arasmclaki temperatiir farki dt olsun. Bu durumcla Fo .
kanunu, a~ag1daki eitlik ~eklinde belirli kilmabilir.
unci

~adclev

~m

dQ
dO

= -

kAdt
------;Jl-

(4-2)

1
yukandaki
k, oran sabitidir.
Temperatiir gracheni
dtjdL za man1a d e~
l Citlikte
:2

'
.:

g~~meme .~t~ Ise , JSJ transfen zamana gOre sabittir ve bu durmn, aa?;tdaki C"~

bide behrh k!lm1r.

.. .. 1
lsi akimt, genellikle pozitif ahnd1!;1 igin eksi i~aretinin kullamlmas 1 gereklidir Aktm
yonunde temperattir dii~mektedir, bu sebeple dt/dL negatif olmahdtr.
.
k 2 Sartlan~ zamana Hibi olarak degi~tigi hallerde (karars 1z hal) durum 90k daha kan~
~~ t1r ve bu, kttabtmizm konusu di~mdadtr. Bu BOliimde sadece
karar/1 11a ld en bahsoluna~
cakbr.

135

134

dQ
.
kAdt
dB = sab1t = q = - d L

(43)

Ismm gec;tigi yolun herhangi bir noktasmdaki temperatiir farkm1 degil, duvarm iki yiizii arasmdaki temperati.ir farkmt bildijj;imiz i~in; Fourier kanununun
kullamhI L '= 0 ili\ L = JSimn gec;tigi tum yo! limitleri arasmda, diferansiyel
eitligin entegrasyonunu gerektirir. Aynca k, temperatiiriin bir fonksiyonu olabilir fakat lSlum gec;tigi yola ti\bi degildir. Aym ekilde A, L ile degiebilir fakat temper&tiire ti\bi degildir. Degikenleri birbirinden ayll'acak olursak (4-3)
numarah eitlik aagKlaki ekli ahr:

qdL
-A-=- kdt

(4 4)

k, c;ok kere (kgr.kal)/(hr)(m')(C/m) olarak kullamhr. Bu ekildeki kullamh!

k ic;in yukanda verilen birimle kar!latlracak olursak, birincinin daha dogru oldug,;nu giiriiriiz. Alan A, lSI transfer yiiniine dikey ve lS!mn gec;tigi yo! L, ise
"' transfer yiiniine paralel olarak iilc;iiliir.
ls1 iletkenligi katsapsmm say1sal degeri duvann yap!ldg malzemeye ve
duvarm tcmperatiiriine tabidir. Muhtelif malzemeye ait IS! iletkenlikleri, ililve
tablolar k1smmda 7 numarah tabla ile verilmi<;tir.
S1v!larm ve gazlann lSI iletkenligi, katilann lSI iletkenligine nisbetle c;ok
ufaktlr. Omegin, l00C da giimiiiin lSI iletkenligi 357 (kgr.kal)(m)/{hr)(m0 }CC),
inaat tuglasmm 1,2, suyun yaklalk olarak 0,52 ve havamn 0,0253'diir. Genellikle 1s1 iletkenliginin temperatiirle degi:;imi hususunda bildiklerimiz, azdu; fakat, iyi bir yaklaIkhkla bu degiim lineer olarak kabul olunabilir.

Eitligi. t,'i yiiksek temperatiir olarak kabul edip entegre edelim. q sabit oldugu
ic;in entegrasyonun dJmda kahr.

( 4-5) .
k'mn temperature tabi olarak degiirni, gene! olarak lineer ahmr ve bu suretle
k'nm aritmetik ortalama degeri km, bir sabit olarak diiiiniilebilir. A, L'ye tilbi
olarak degimemekte ise (diiz yiizeyli cluvarlarda oldugu gibi) (4-5) numarah
qitlik, a<;ag1daki <;ekilde entegre edilir.

Eitligi aag1claki <;ekilde tertip etmek miimkiindiir.

(4-6)
(4-1) ve (4-6) numarah eitlikleri kar!latlrdigumz ve M'nin zorlayJcl kuvvet oldugunu hatrladgmz zaman, LfkmA degerinin direnc; oldugu giiriiliir.
4-4. Ist iletkenligi. (4-2) numarah eitlikteki k sabitine, duvann yapliOJI oldugu katmm tsr iletkenligi ad1 verilir. Q kgr.kal, 6 saat, A m', t C ve L
m ise, k'mn birimi aag!da giisterilen ekli ahr.
_(kgr.kal)(m)
(hr)(m')(C)

Bu eitlikte a ve b sabit degerler olup, t temperatiirdiir. S1v!lardan sadece su

,.e civamn; kahlardan da giimii, kurun ve bakmn 1s1 iletkenliklerinin temperatiir katsay1lan, kesinlikle bilinmektedir. Buna sebep, 1s1 iletkenliginin, kimyasal bileim degi<;melerine karl 90k hassas olmasldlr. Yalmz, bu ii9 metal lamamen saf halde elde olunabilmekte ve degiik niimuneleri iizerinde kontroller ya,
p!labilmektedir.

4-5. Seri halinde degi~ik diren~ler. Sekil 4-l'cle giisterilen ve seri halinde s~ralanm1:; degiik diren9lerden meydana gelen diiz bir duvan goz iiniine
alahm. Bu diren9lerin her birinin kalmhklan s~ras1 ile L, , L, ve L. ; bu direnc;lerin
yapllml olduklan malzemelerin 1s1 iletkenlikleri de k,, k, ve k,; aynca seri halindeki diren9lerin 1s1 transfer yiiniine dikey
alan alanlan birbirine e<;it ve A kadar olsun. Duvarm birinci tabakasmda temperatiir dii<;iiii At, , ikincide At2 , iic;iinciide
ilt3 olarak bulunsun. Bu iic; tabakada tiim
temperatiir diiiiii At kadar olsun. Tiim
temperatiir diiiiii her bir dirence ait diiUlerin toplamma e:;ittir.
M = At, -1- At, -1- At,

Sekil 4-1. Seri halinde

lSI

direnc;leri.

Once seri halindeki direnc;lerde lSI transfer debisini veren bir e:;itligi, sonra

136

137

da At tum zorlapct kuvvet olclugu takclirde, tum direnci veren eitligi gtkarmaya gahahm.
(4-6) numarah eitlik, direnderin her biri igin aagtdaki ekilde yazllabilir.

0,230
fn!'lat tug1ast, R, = ( 1, ) ( )
190 1

Tiim diren\=, bireysel direnglerin toplamtna e!}ittir.

(H)

+ AI + 1!.1
2

=
3

+ q,A L,k + !LA L,k = !>t

3

q, b,

A k1

(4-9)

Birinci direnci gegen 1s1mn hepsinin, ikinci ve i.iguncii direngleri de ge9mesi gerektigi igin q 1 , q, ve q, birbirlerine eit olmahd1r ve bunlar sadece
q ile gosterilebilirler. Bu hususu goz online alchktan sonra (4-9) numarah eitligi
q'ya gore 9ozelim.
1!.1

Yukanki eitlikte R,, R, ve R,, klSlm 4-2'de agtklandtgt gibi birer direngtir.
(4-10) numarah eitligi ezberlemeye "ihtiyag yoktur. (:iinkii, aagtdaki gene! eitlikten turemektedir.
zorlay1c1 kuvvet
diren9

Transfer debisi

Tum direng, direng serisini tekil eden bireysel direnGlerin toplamma eittir.
Bu bakundan 1s1 transferi, seri halindeki direnGlerden gegen elektrik aktmma
benzer.
Ornek 41.

Bir fmnm dtiz duvan

ISt

iletkenligi 0,119 olan 11,5 em kahnhkta silikat

tu~last ile, tsi iletkenli&i 1,19 alan 23 em kalrnhkta in$aat tuglasmdan yapdmt$hr. Fmnm

0,115

(0.119 ) (l) = 0,9664

temperatur duuu
direP~

Elektrik iletiminde potansiyel faktOru elektromotor kuvvet, iletim debisi ise

kulomb/saniye veya amperdir. Buna gore, elektrik aktmtmn debisi, aagtda
gosterildigi gibidir.
volt
Amper=-ohm
Bu eitligi Fourier kanunu ile kartlattrdtgtmtz zaman tst transfer debisinin
(kgr.kaljsaat) ampere, temperatiir diiUUnun voltaja ve 1s1 direncinin elektrik
clirencine benzerligi goriilur. Elektrik devrelerinin muhtelif birimleri amper,
volt ve ohm gibi isimler aldtklan halde, 1s1 transferinde bunlarm kar1ll olan birimlere herhangi bir ad verilmemitir.
Seri halincle s1ralanm1 muhtelif diren9lerden tsmm transferi, seri halinde
Slfalanmt muhtelif elektrik direnglerinden elektrigin iletimine 90k yakm benzerlik giisterir. Elekt~ik devrelerinde diren9lere ait potansiyel du'iUlerin devrenin tum potansiyel duiiiine oram, bireysel diren9lerin tum devre direncine
oram gibidir. Aym ekilde bir 1s1 devresinde tum temperatiir duiiunun bireysel
temperatiir duulerine oram, devrenin tum direncinin bireysel direndere oram
gibidir. Bu tamm, matematik olarak aagtdaki ekilde giisterilebilir.
M

kay-

683
,
=588,9 kgr.ka1/(hr) (m2)
1 1597

lst transfer debisi .

i9 yiize.yinde temperatiir 760C, dt$ ylizeyinde ise 77C dxr. Fmn duvan yolu ile kaybolan

Silikat tug1ast, R 1

lSI

Ist transferinin birgok noktalardan elektrik iletimine benzerlik giistermesi,

bize fayda saglar. ls1 transferi, aagtdaki eitlik yardtml ile belirli kthmr.

"'Y' kgr.ka1/(m3) (hr) o1arak hesap1aymtz.

Ciiziim. Ist direncinin LjkA oldugu a~Iklanmi$hr. Fmn yi.izeyinin 1 Dl 'lik bir ktsmmt (A-= I) gOz Online alaltm. Bu durumda duvan te$kil eden tu81a tabakalanrim 1st diren\=leri, ~Oyledir.

760-77

A-- 1,1597

(4-1 0)

R 1 +R2 +R3

= 0,9664 + 0,1933 = 1,1597

Is1 transfer debisi, temperatilr d~ii!}ii/direng oldu&una gOre, hesaplanmas1 istenilen

hi a!1a81da gOsterilmektedir.

(4-8) numarah eitlikleri taraf tarafa toplayacak olursak, (4-9) numarah eitlik
meydana gelir.
!>I

0,1933

R,

M,

1!.1,

l>t,
=

R,

R3

(4-11)

Omek 4-2. Ornek 4-l'de konumuz olan ve silikat tu8las1 ile B.di in~aat tuitlasmdan
meydana gelen duvann, tugla tabakalan arasmdaki temperatiirli ne kadard1r?
~Oziim.
dii!}i.i~iine

Ist direriglerinin herhangi birine ait temperatiir dli!}ii!}iiniin, tlim temperatiir

oram, o direncin ti.im dirence oram gibidir..

139

138
R1

L>it

(4-15)

t;t="R

l>t/(160 -77) = (0,9664)/(1,1597)

Buna gOre. tabakalar arasmda tempefatlir, 760- 569;1

4-6. SiUndirik tabakalarda

transferl.

lSI

Bu e~itlik Am haric, diiz bir duvardan lSI transferini belirli kllan (4-3) numarah
gene! e~itligin bir benzeridir. Am, (4-14) ve (4-15) numarah e~itliklerin sag taraflarml birbirine e~it klldtktan sonra, bunlan A,,' e giire Qiizmek sureti ile elde
olunur.

= 190,9C'dtr.

Sekil 4-2'de gOrtilen ve

silindirik bir

yap 1ya sahip olan boruyu gOz Online alahm. Silindirin i!r yanc;apt r1 dt~ yan{:apt r2 ve
uzunlu~u N olsun. Silindirin yaptlmt~ oldu&u malzemenin ortalama tst iletkenligi km dir.
Silindirin i~ yliztinlin temperattirli t 1 ve dll? yiiztintin temperatiirii de t2 dir. t 1'in t2 'den biiyiik
oldu8;u, diger bir deyimle, tstmn boru iyinden dt~ma
dr
do8;ru transfer oldu8u kabul olunuyor. BOyle bir
hal ic;in JSt transfer debisini' hesaplayahm.

Yanc;apt r1 ve r2 de8;erleri arasmda bir de8;ere

sahip olan r, ince c;eperli bir boru ktsmmt gOz Online alahm. Bu ktsmm et kahnh8t dr kadar olsun. Bu
dr de8eri r'ye nisbetle yeteri kadar kli~tikliikte ise,
lSlnm paralel dogrular boyunca transfer oldugu (diger bir deyimle, ylizeye dik oldu8u) dii~iiniilebilir.
Bu duruma (4-3) numaralt e~itlik, uygulanabilir ve
bu uygulama, a~a8:1daki ~ekilde olur.

(4-12)

Sekil 4-2. Kahn duvarh bir silindirde

1s1 transferi.
Jst transferi yOnline dikey alan 2

1t J'

N'ye ve (4-3) numarah

~itlikteki L'de dr'ye e~ittir.

(4-2) numarah ~itli&in entegrasyonunda oldu8:u gibi, Once degi~ken alan t ve r'yi aytrahm.

dr = - 21tNk dt
q

(4- 13)

(4-13) numarah e~itlik 8$a&1daki ~ekilde entegre edilir.

'2

1
dr
21tN~
. =
- 1 kdt

rtr

In r2 -In rt =

A _ 210N(r,- r 1)

( 4-16)

In (r2 /r 1)

m-

(4-16) numarah e~itlikten giir~ildiigii gibi A,, yaru;apt rm ve uzunlugu N olan

silindirin alamdtr. I'm ise a~agtda giisterilen ~~itliklehesaplamr.
7

m -

7 2 - Tt

In (r2/r1)

7 2 - Tt

(4-17)

2 303 log {r,/r1)

(4-17) numarah eitligin sag t~raft, ezberlenmesi gerekecek kadar biiyiik

iinem ta~tr. Buna logaritmik ortalama ve (4-17) numarah eitlikteki iizel hali ile
rm'e logaritmik orialama yanrap adt verilir. Bu yancap diiz bir duvarda 1st
transferine ait entegre eitlige uygulanacak olursa, kahn Qeperli bir silindire ait
tst transfer debisinin hakikt degerini verir.
Logaritmik ortalama, aritmetik ortalamadan dalm az kullan1~hdtr. Bu sebepten, boru Qeperi ince oldugu zaman aritmetik ortalama yeterli kesinlikte sonuc verir. r2/r1 oram, 3,2'den az ise aritmetik ortalama, logaritmik ortalamamn
%10'u ve r,jr1 oram 1,5'dan az ise'%1'i kadar bir yamlma ile sonuc verir. Logaritmik ortalama yanQap yerine ic veya dt yancap kullamlabilir. Bu ekilde hareket edilirse r,jr1 oram 1,24'den az oldugu zaman %10 ve r,jr1 oram
1,02'den az oldugu zaman da %1 kadar bi~ yamlma ile sonu9 almabilir. Bu sebepten, pratikte 90gunlukla aritmetik ortalama yeterli goriiliir. Diger taraftan
iG veya d1 yancapm kullamlmast yeterli kesinlikte sonuc vermez.
1

t2

21tNkm
q

Ornek 4-3. 1~ ~apt 75 mm ve et kahnhi;1 5,5 mm olan bir born, biri ortalama tsl
iletkenlil!i 0,074 kgr.kal/(hr) (m"J (C/m) o1an 50 mm kahnhkta, digeri de ortalama lSI iletkenligi 0,055 kgr.kal/(hr) (m"J (C/m) olan 30 mm kahnhkta iki izo1atiir tabakaSl ile sanl-

(tt-i2)

km (21tN) (t,-12)

In (r,/rl)

(4-14)

(4-14) numaralt e,itlik, kahn ~eperli silindirik yU.zeylerde 1st transferini hesaplamak i~in kullamlabilir.

(4-14) numarah e~itlik, daha uygun bir ~ekle sokulabilir. Is1 transfer debisinin (4-1.5) numarah e~itlikte giisterildigi gibi belirli kllmmas1 istenilir.

mt~

bulunmaktadu. Borunun dt$ yiizeyinde temperatiir 354C, izolatOrlin d111 yiizeyinde ise
37,8C d1r. Bu durumda meydana gelen tst kaybmt kgr.kal/(hr) (m boru) olarak hesaplaymtz.
~Oziim.

Borunun dt$

~ap1

llk izolatOr tabakastntn

dt~ ~apt

lkinci izolatOr tabakasmm

dt~ ~apt

= 86mm
= 186mm
= 246mm

r1 = 0,043 m

= 0,093 m
r, = 0,123 m
r2

141

140
1lk izolatOr tabakast ic;in,

''m =

lk'met' tzo
. Iator
.. ta bakasx tc;m,
. . rm

0,093-0,043
ln 0,093
0,()43

0.093
= 0123 +
2

0,0648 m

0, 108 m

Not: r2 /r 1 oram 0,123/0,093 = 1,32 oldugu ic;in, % 1 kadar bir yamlmayt g6ze
garitmik ortalama yerine aritmetik ortalama almmt~hr.
R1

0,050
(0,074)(211:) (0, 0648)

1,666

0,030

R, = (O,o55)(2iij(o;lo8of = 0804
345-37,8
O,S0 4

q = 1; 666

128 kgr.kal/(hr) (m boru)

4-7. Alrujkanlarda kondiiksiyonla JSI transferi. Aklkanlar tarafmdan meydana getirilmi ince film tabakalanndan baka yerlerde bu tip lSI transferine
pratikte rastlamnaz. Bu. gibi dutumlarda film tabakasmm kalmhg1 bilinemez vc
bu sebepten, tiiretmi bulundugumuz eitligi uygulamam1z miimkiin degildir.
Bu giigliik, ileride ag1klanacak yiizey katsaytlan'mn kullamlmas1 ile iinlenebilir.
Borular igerisinde akan aklkanlarm lSI transferinde hem kondiiksiyon ve hem
de konveksiyonla 1smm transfer oldugu giiriiliir. Yalmz kondiiksiyon yolu ile
transfer olan ISlnm miktan, abkanlarm lSI iletkenlikleri hususunda kesin ve
yeterli bilgi bulunamamas1 sebebi ile, gok zor hesaplanabilir.
4-8. Konveksiyon. 2'inci biiliimde U91klandig1 gibi, akan bir aklkanm
Reynolds saylSI artlp belirli bir degeti ald1g1 zaman, ahmm karakteri lil.minerden tiirbiilil.nsa diiniiiir. Bu dontiiimden sonra bile boru ig yiizeyine yakm noktalarda ak1mm laminer karakterini muhafaza ettigi giiriiliir. Tiirbiilans, herhangi bir kantlncJ veya aklkan abmim temin eden bir pompa (zorlanml~ konveksiyon) veya abkanm ISlti!masl iizerine teekkiil eden abmlar (tabii konveksiyon) tarafmdan meydana getirilebilir.-Is1 aklkana, aklkam gevreleyen bo,
ru geperi yolu ile transfer olmakta ise, JSI transfer debisinin hesaplanmasmda
Gepere komu Hlminer abm tabakas1 biiyiik 6nem talr. Buna sebep, abkana
transfer alan 1smm biitiiniiniin bu Hlminer film tabakasmdan kondiiksiyon ile
gegmesidir. Laminer film tabakas1 ince olmasma ragmen 1s1 iletkenligi diiiiktiir ve 1s1 transferine karl biiyiik bir direng giisterir. Diger taraftan, Hlminer tabakamn dlJnda yer alan tiirbiilansh alam, derhal temperattiriin homojen olmasm temin eder. Diger bir deyimle, boru geperi yolu ile abkana lSI transferinde, transfere karl koyan direncin en 6nemli k!smm1 laminer film tabakas1 tekil
eder.

4-9. Zor18DIIUll dollll}JDlda temperaJiir dag.Inm. Zorlanml konveksiyonla

1s1 transferi alan bir abkan siitununda temperatiir dag!IJml ISltma ve sogutmada aym olup, kolondaki h1z dag!hll)l ile yakm benzerlik giisterir. Sekil 4-3,
swak bir akikandan metal duvar yolu

ile soguk bir akikana JSI transferine ait

temperatiir dag1luqtm gostermektedir.
Duvarm her iki yanmda bulunan F 1F1
ve F,F, dtiey dogrulan laminer ak1m
tabakasmm s1mrlanm giistermekte olup,
F 1F,'in sagmda ve F,F,'nin solunda bulunan kiSlmlarda ak1m tiirbiilil.ns karakterdedir. 1 S!Cak akikandan metal duvara 1s1 transferine ait temperatiir dagte

bm t,tbt, egrisi ile gosterilmektedir. t.

temperatiirii, swak ak1kamn maksimum
temperatiiriidtir. tb temperatiirii, laminer ve tiirbtilansb abmlan birbirinden

I
I
I
I

ayuan stnu tabakastntn; tc temperatiirii

ise, metal duvar ile aklkamn birbirleri

ile temasa geldigi yiizeyin temperatiirtidiir. t.t,t1 egrisi iizerinde yer alan temperatiirler de ag!klad,klanmlzm benzerJeridir.

Fz

IF,
___.UZAKLIK

~ekil

4- 3. Zorlanmt~ konveksiyonda temperatUr dagthmt.

Is1 transferi hesaplamalarmda kullamlan abkan temperatiirii, akJkanm

maksimum temperatiirii veya lil.miner ve tiirbiilansb ak1m tabakalan arasmdaki
temperatiir olmay1p, akikam tamam1 ile kantJrdgmz zaman elde olunacak
ortalama akikan temperatiiriidiir. Bu ortalama temperatiir t1 (MM dtiz dogrusu
ile giisterilen) t.'dan oldukga diiiiktiir. Aym diiiinii soguk akJkamn t, temperatiirii (NN diiz ddgrusu ile gosterilen) i~in de dogrudur. Akikanm viskozitesi gok yiiksek ve boru gok fazla geni degils"e, aklkan i~erisine dald!Tml oldugumuz~ bir termometre, bize bu orialama temperatiirii giisterir. t.tbt, egrisinin hakiki durumunu tesbit etmek i9in ~ok hassas termoelementlerle ~ok dikkatli iilgmeler yap!lmaSJ gerekir. t,t. temperatiir degiimi, JSI iletkenligi bilinen bir
metalden 1smm tamamen kondiiksiyonla transferine aittir. Hemen hemen pek
~ok halde bu fark, t.t1 tiim temperatiir farkmm gok ufak bir klsm1m tekil eder.
Bn a~1klamalatdan sonra, daha evvel vermi oldugumuz eitliklerden faydalanarak 1s1 transferi kesinlikle hesaplanabilir.
1 Kesin bir smtr oldugu anla.~tlmamahdtr. Bu smmn bir yanmda aktm Iaminer, diSer
yanmda ise aklm tiirbUHlnshdtr. tki aktm tipi arasmda tampon bOlgenin varltAt ktstm 2-6'da

belirtitmi~tir.

'

142.

143

4.:10. Yiizey katsaydan. :;i,ekil 4-,'J'ii inceledigimiz zaman iki akJkana ait
JSJ diren9ler.inin olduk~a kat1tk oldngu giiriiliir. Bu sebe'pten, al.,:;kanlarm
renci hesaplamrken daima indirekt bir metod kullamhr ve bu metod, yiizey
katsay!larmm hesaplanmasmt kapsar, :;iekil 4-3'de q kgr.kal degerinde tst steak
ak1:;kandan soguk ak1:;kana transfer olsnn. Bunnn iGin Iince q kgr,kai degerinde
tst steak al.t:;kandan metal duvara, sonra da aym q kgr.kai degerindeki tst metal duvardan soguk ak1:;kana transfer olsun. 1st transferine dik ole.n metal duvann Sicak yiiziiniin alam A1 , soj?;uk yiiztiniin alam A2 ve ortalama alan1 Am
olsnn. Bu durnmda dnvann steak yiiziiniin yiizey katsayJsJ, aagJdaki e:;itlige
gOre hesaplamr.

Tiim lSI transfer katsaylSI U,, 8ag1daki eitlikle belirli lahmr.

(4-22)
(4-22) numarah eitlik, (4-21) numarah eitlikle karIlatmlacak olursa,
daki sonuca vanhr:

88~

(4-23)
(4-.23) numarah eitligin de giisterdigi gibi ts1 transfer debisi, ii9 faktiiriin flllrP'mmdan meydana gelmif(ir; bunlar SlrllSI ile tiim lSI transfer katsy!SI, temperatiir dilUU Ve ISitllan 1JUZeyin alanukr.

(4-6) numarah e:;itlik (4-18) numarah eitlikle karJiatmlaeak olursa, h 1'in

k(L'ye benzer' oldugu ve bunun sonucu 1(h,A1 degerinin lSI direneini tekil eh
tigi gorii!Ur. Yiizey katsaytsJ, hakikaten meveut bir deger gibi hesaplanmt ve
aGtklanmtSa da, ekil 4-,'J'e baktigJmlz zaman h,'in hem lilminer film tabakastmn hem de (t,- 1,) temperatiir farktmn dogmasma sebep olan tiirbiilansh aktm
~ekirdeginin 1st direncini kapsadtgtm giiriiriiz.
Aym :;ekilde h,'de aag1daki eitlikten hesaplanabilir.
( 4-19)

Sekil 4-3'de giisterilen ve a9tklamast yaptlan tipte bir IS! transferi, seri halinde sJraianmi iic; adet dirence sahiptir, Bunlardan birincisi, steak alakanm
direnci olan 1/h,A, ; ikincisi, metal duvarm direnci olan L/kA.. ve uc;unciisu,
soguk abkanm direnci olan 1/h2 A,'dtr. Bu degerler, (4-10) numarah eitlikteki
R,, R, ve R, degerleri yerine konulacak olursa, aagtdaki eitlik elimize gec;er.
/l.[

q ~ ""'1!"h-1A.-~-+.,--;L-;i!k;:-:A:,m-+-:-::1-:-/h',-:A',

( 4-20)

411. Tiim JSl transfer katsayllan.

(4-20) numarah eitligin pay ve paydasmi alanlardan herhangi biri ile ~arpahm. Ornegin, A, alam ile c;arptii?;ImJz
zaman eitlik aag1daki ekli ahr:

(4-21)

(4-20) numarah eitligin pay ve paydasm1 A, alam yerine A,. veya A, alanian ile c;arpacak olursak, ayw ekilde U,. ve U, tiim IS! transfer katsay!lar1 meydana gelir,. Tum IS! transfer katsayiSI hesaplanmadan iince belirli bir alan se~imi yap1hr ve bu suretle hesaplanan katsay1, o alam referans olarak a!mi olur.
Gene! olarak bu sec;im, herhangi bir smulamaya sahip dei?;ildir.

Metal duvar silindirik bir bornnun c;:eperi olduj;,'U zaman, IS! transfer katsaylS!m U1 hesaplamaya yarayan (4-22) numarah eitlik daha uygun bir ekilde
yazilabilir, Bu durumda L, born et kahnhg1; A1 , c;ap1 D 1 olan silindirin ve A,,
de c;:ap1 D2 alan silindirin alanlandir. Alanlar c;:aplarla oranl!h oldui?;una gore
(4-22) numarah eitligi aag1daki ekilde yazabiliriz:

(4-24)
U2 ve U,. ic;:in de buna benzer eitlikler yaZilabilir.

BaZI durnmlarda bir alan digerlerine k1yasja daha uygundur. Bir yiizey
katsayismi goz online alahm. Ornegin, h. sa)'lsal olarak h,'e ktyasla biiyiik olsun. Bu durnmda Dt(D,J.. terimi 1/h.'e layasla kuc;iik olur. Paydada yer alan
ve born c;eperinin direncini temsil eden ikinci terim de, genellikle lfh,'e byasla kuc;:iikttir. Bu durumda DJ(D,. ve D,(D2 oranlan, c;ok az onem taIdiklarmdan ihmal olunabilirler ve (4-24) numarah eitlik 8ag1daki ekli ahr:

U1= lfh1+L!k+1!h,

(4-25)

Boyle bir durnmda tum IS! transfer katsa)'lStnl, en buyiik direnci veya h'mn en
kiic;:iik degerini esas alarak hesaplamak faydahd1r.

144

145

<;apt biiyiik ince 9eperli borular, diiz levhalar veya A1 , Am ve A, yerine A

alammn ahnmast ile ihmill olunabilecek kadar az bir hatil.mn meydana gelebilecegi diger hallerde, (4-24) numarah e:;itligin yerine (4-25) nurnarah e:;itlik kul-,
lamlabilir. Bu dururnda U,, Um ve U, hep aymdtr,

u
p

)!. = aki~kanm

viskozitesi
C = sabi.t basmgta akt:;kamn ozgiiJ ISIS!
g1= ivme
~ = termal genle~me katsayisi
At'= temperatiir fark1
L = akt:;kan ak1mma ait yolun uzunlugu

Bazt hallerde h,, hem ho ve hem de Lfk terimlerine ktyasla gok kiigiiktiir,
Bu dururnda (4-24) nurnarah e:;itlikteki l/h 1 terimi, paydadaki diger terimlere
ktyasla gok biiyiik olur. Boyle bir durumda U, = h1 yaztlrnast yeterli derecede
dogrudur.
Birbirlerinden bir metal duvarla aynlmt bulunan iki akt:;kamn birinden
digerine 1st transferinin debisini hesaplamak, bu iki ak1:;kana ait IS! transfer katsaytlarmm >ayisal degerlerinin bilinmesi ile miimkiin olabilir. Fakat bu husus,
endiistride kar:;t!a:;t!an her hal igin heniiz giiziimlenememi:;tir.

= aki:;kanm hiZI

= ak1~kanm yogunlugu

Hal degimesi meydana getirmeksizin akan bir akt~kana veya ab~kandan

IS! transferine ait yiizey katsayist, genellikle a:;ag1daki ~ekildedir:

Nu
4-12. Yiizey katsaytlan ile ilgili genel dii~iinceler. Yiizey tst transfer katsaytsJm hesaplamaya yarayacak e:;itligin, akt:;kanm biitiin iizelliklerini ve aktmm iginde bulundugu :;attlan kapsamast gerekir. Herhangi bir iizel durum i9in
bu faktiirler borunun gap1, ah:;kamn hlZI, yogunlugu, viskozitesi, lSI iletkenligi,
i:izgiil ISIS! ve diger baZJ i:izellikler olabilir. Endiistride kar:;tla:;tlan IS! transferi
problemlerinin pek gogunda durum o kadar kan:;tktir ki, sadece teorik bir temelden ba:;layarak biitiin bu fakti:irleri bir e:;itlik igerisinde toplamak hemen
hemen imkansizdu. Bu faktiirlerin bir e:;itlik igerisinde toplanabilmesi hnsusnn"
da en kullam:;h metod dimensiyonal onaliz (boynt analizi)'dir. Bu metod,. degi:;kenler arasmda mevcut olan bagmtiian ortaya koyar ve bunlan boyntsuz
gruplar igerisinde toplar. Ak1:;kan siirtiinmesi ile ilgili boliimde aQiklainasi yapilan Reynolds grubu da bu :;ekilde meydana getirilmi:;tir. Kullam:;larmdaki
fayda ve kolayhk sebebl ile bu gruplardan di:irt tanesi isim ve sembolleri ile birlikte a:;ag1da verilmi:;tir.
Adt

Formiilii

Nusselt
Reynolds
Prandtl
Grashof

hD/k
D u PIV.
Cv./k
g D' ~At p'!v.~
LID

Yukandaki bagmtilarda:
h = Is! transfer katsay!Sl
D= born gap1

Sembolii

Nu
Re
Pr
Gr

f (Re, Pr, Gr,

t-)

(4-26}

Ne dimensiyonal analiz ve ne de bilinen diger bir metod, bu fonksiyonun :;ekli hususunda daha fazla bilgi vermez. Bu ~ekil, bunlann birkagmm toplam!, iislii bir bagml!, logaritmik bir bagmt1 veya sonsuz bir seri olabilir. Kullamh:;mdaki kolayhk ve. basitlik sebebi ile, bu dort gruptan her birinin sadece
bir kere e~itlige girdigini ve bir iisse sahip olduklanm kabul edelim. Diger bir
deyimle, (4-26) nurnarah eitlik a~ag1daki ekile sahip olsun.

Nu

K Re" Pr Gr'

(E

(4-27}

Yukandaki e:;itlikte K, a, b, c ve d hirer sabit olup, degerlerinin deneyle bulunmasi gerekir.

Kisim 2-14'te, Reynolds saylSlnm artmas1 ile tiirbiilans derecesinin artacagi ve bu sebeple, tilrbiill\nsh bir aktmla akan bir akt~kana ait bagmt1da Rey"
nolds saylSlmn bulunmast gerektigi soylemrti:;tir. Gi:ashof saylSlnda termal genle:;me katsay1s1 yer almaktad1r ve bu sebeple, Grashof saytsi artl!kQa, tabi! konveksiyon derecesi de artar. Tabil konveksiyonda tiirbiilansm tesiri az ve aki~
kan hlZI dii~iiktiir. Bunun bir sonucu olarak, bu gibi durumlarla ilgili bagmtilarda Reynolds say1s1 biiyiik bir onem ta:;Imadtgi ~aide, Grasho,f sayisi onemlidir. Prandtl saytst sadece ab:;kan ozelliklerine sahiptir ve bu sebeple, siVI bir
metalden gaza, suya ve sulu Qozeltilere, yaglara ve organik siviiara basil veya
kompleks bir molekiille birlikte meydana gelen transferlerde onemlidir.
Tiirbiilansh bir aktmla akan bir akt:;kanda lSI transferi mekaniZillasmdan
faydalamlarak baZI kalitatif bagmt1lar kurulabilir. Kisim 2-14'de aQiklandigi gibi, borular igerisindeki siirtiinme kay1planmn hesaplanmasmda Reynolds saylSI,
1.

t;atalt~

Kimya MiihendisliSine

Giri~

F .10

146
iinemli bir faktordur. Reynolds saylSlnm buyuk olmas1 halinde viskoz film
bakas1 gittikGe iinemini kaybeder. Bu hususu ekil 4-3'e dayanarak iiyle u'''~"''.<
yab!liriz: Reynolds say1smm ve dolaylSl ile ttirbtilansm artmas1, viskoz film ta,
bakasmm incelmesine sebep olur ve t.t" temperattir farla ortadan kalkar. Bu
degimenin bir sonucu olarak t"t" fark1 GOk daha dik bir durum ahr. Diger fakJorlerin degimemesi halinde temperatiir farkmda meydana gelen bu artma,
ak1kan film tabakasmdan .F,.F,'in soluna geQen lSI transfer debisini artmr. Diger bir deyimle bu, akikan sisteminin tumiinde 1s1 transfer debisinin artmasma
sebep olur. (:unku, bir seri direri9lerden meydana gelen bir sistemde diren9lerden biri azaltllacak olursa, lSI a:lammm debisi buna til.bi olarak artar. Bu sebeple, h katsaylSl Reynolds saylSlnm artmas1 ile birlikte artar. Reynolds saylslm tekil eden faktiirleri inceledigimiz zaman bunun, diger faktorlerin yoklugu
halinde, akt~kan luzintn ve yogunlugunun artmasi, visko~itesinin ise azalmast
ile mumkiin olacag1 giirii!Ur. Bu kaide, boru 9apma nygulanamaz. (:unku, boru
Qapl Nusselt saylSI i9erisinde yer almlhr ve boru 9apmm Reynolds saylSlna
tesiri orada giiru!ur.
4-13. Birbirlerine uygun birimler. Yukanda a91klamalan yapllan dart
grubun her birinde yer alan faktiirlerin boyutlan se9ilirken, boyutlann birbirlerini giitiirecegi ve grubun boyutsuz, diger bir deyimle, sadece say1dan ibaret.
olacag1 hususu unutulmamahd1r. Ornegin, Reynolds saylSlnda D'nin boyutu
uzunluk; u'nun boyutu, uzunluk/zaman; yogunluk, kutle/uzunluk'; ve viskozite
kiitle/(uzunluk)(zaman)'dlr. Bu boyutlar, Reynolds saylSlna yerletirilecek olursa, Reynolds say1smm boyutsuz oldugu derhal giiru!Ur. Diger gruplara da . buna
benzer bir ilem uygulanacak olursa, onlarm da boyutsuz olduklan giiriiliir.
Boyutsuz eitliklerin kullamlmasmdaki faydah yon, bu eitliklerde yer alan
sabitelerin se9ilip kullamlan iil9ti sistemine tabi olmamasldn. Ornegin, Reynolds
say!Slmn hesaplanmasmda buttin uzunluk boyutla'rl metre, butiin zaman boyutlan saat ve btitun kiitle boyutlan kilogram olarak almacak yerde, boyutlar foot,
second ve pound olarak ahmrsa yine aym say!Sal deger elde olunur. Bii!Um 2'de
kritik Reynolds saylSlnm 2100 oldugu siiylenmi ve bu say1 hesaplamrken gram,
santimetre ve saniye boyutlan se9ilmitir. Boyutlar foot, pound, second olarak
se9ilmi olsaxd1 yine 2100 sayJSI elde olunacakt1. Baz1 hallerde bir eitligin boyutsuz gruplarmm birinde CGS sisteminin boyutlanm kullamrken digerinde
FPS sisteminin boyutlarm1 kullanmak daha uygundur. Grup i9erisinde sadece
bir sisteme ail boyutlann kullarulmasJ arh ile, bu husus serbest blrakilrrutlr.
Ornegin, ingilizce konuan milletler toplulugunda lSI transfer katsay1smm
Btu/(hr\(f.t')(F") olarak birimlendirilmesi, hemen hemen gene! bir kaidedir. Bu
sebeple, Nusselt grubu iQin en uygun zaman birimi saatti~. Diger taraftan, ,Reynolds iQin ~aman birimini saniyeden saate 9evirmeye !Uzum yoktur. (:unku akl
kan hlZI ekseriyetle m/saniye olarak ifade olunur. Prandtl saylSI takdirinde ya

147
iletkenliginin saat birimi 3600 ile biilunerek saniye birimine diiniitiiriiliir veya mutlak viskozite, 0,000672 yerine 2,42 ile 9arp1larak santipuaz degeri, saniye

15 ,

biriminden saat birimine dOniiti.iriiliir.

4-14. Yiizey lSI transfer katsaydan i~iu e~iilikler. (4-27) numarah eitligin
elde olunmas1 esnasmda U hususlar iinceden kabul olunmutu: (a) lSI transferine tesir eden biitiin faktiirlerin dahil edilmesi, (b) ad1 ge9en gruplann her birinin eitlikte sadece bir kere yer almas1 ve basit us terimlerine sahip olmalan.
Hakikatte 1s1 transferi problemleri o kadar kan1kt1r ki, (4-27) numarah eitlige
sadece bir balang19 noktas1 giizii ile bak1hr. Deneysel Qahmalar, bu eitligin
belirli baz1 haller iQin ve ufak hatalarla dogru oldugunu giistermise de, (4-27)
numarah eitlik, pratikte karllaJlan her hale uygulanamaz. Netice olarak U
soylenebilir: bir yuzeyden bir ahkana ISl transferi halinde, !&miner aklmdan
tiirbtiliinsh ak1ma kadar butun ah biilgesini kapsarnma alan, tek bir bagmh
(lSl transfer katsaylSI iQin) bulmak rnumkun degildir.
Endustride kullamlan cihazlann hemen hemen pek QOgunda ttirbtilansh
. abmla kaqllalldJgJ iQin, deneysel 9ahmalann Qogu bu alanda yapilmltlr ve
bu alanda, Reynolds saylSlmn iizel bir iinerni vard1r. Bununla beraber, Reynolds
say1smm ufak bir degerden buyiik bir degere degimesi, s1mr biilgesine ail film
tabakasmm ve turbiilansh Qekirdegin relatif iineminin degimesine bir iarettir.
Reynolds say1smm degimesi, akim kesitindeki temperatur ve dolaylSl ile viskozite dag1hmmda bir degimeye sebep olur. Bundan U sonu9 91kanlabilir:
Reynolds saylSlmn diiiik ve yuksek degerleri iQin tek bir lSI transfer eitligi
kullamlamaz.
Prandtl say1s1, madde iizelliklerinin bir fonksiyonudur. Prandtl sayiSlndaki biiyuk degimelerin, boru kesiti i~erisinde ve borunun bir ucundan diger ucuna kadar temperature tabi viskozite degimelerini meydana getirmesi beklenebilir. Bu sebeple, Prandtl saylSlndaki biiyuk degimeler, kullamlacak eitligin
tipinde degimeler yap1lmasml gerekli kllar. Sekil 4-4, bir boru iQerisinde akan
ahkamn temperatiir dag1hmma Prandtl sayJslmn tesirini giistermektedir. Sekilde Pr > 1 olarak gosterilen hal i9in viskoz film tabakasmda temperatiir dutiu fazla, Pr < 1 olarak giisterilen hal i9in temperatiir dtiiiu azd1r. Sekil 4-4,
Prandtl saylSlnda biiyuk degimeler olmas1 halinde, yiizey lSI transfer katsayJlanm veren eitliklerde de degimeler yapllmasmm gerekli oldugunu bir kere
daha ortaya koyar.
Yukandaki teorik dtiiinceler, pratik Qahmalardan dogmutur. Yap1lan tecriibeler laminer (viskoz) ahmla akan bir akJkana uyan bir eitligin, yuksek
Reynolds saylSlna sahip ahkana uymad1gm1 giistermitlr. Bu sebeple, Reynolds
sayJslm esas alan ti9 degiik eitlik ortaya konmutur: bunlardan birincisi, viskoz
film tabakasma (Re, 2100'den ;z); ildncisi, Iaminer ve turbtilftnsh tabakalar ara'

148

149

smdaki bolgeye (Re, 2100 ila 10.000 arasmda) ii9iinciisii ise tiirbiilansh bolgeye
(Re, lO.OOO'den biiyiik) aittir. Aym ekilde, siVI metaller (9ok diiiik Prandtl sayisi), su, sulu 90Zeltiler, viskozitesi az SIVIiar (orta derecede Prandtl sayJsl) ve
yaglar gibi viskozitesi 90k yiiksek siviiar (GOk yiiksek Prandtl sayisi) i9in birbir,
lerinden farkh eitlikler bulunmutur.

"

..

TURBULENT
BtiLGE

TAMPON
BOLGE
I
I

ViSKOZ ( LAMiNER)

IBtiL~

I
I
I

Borunun bir uc;mdan diger ucuna ve borunmi. iG yiizeyinden siVl akimimn

merkez 9izgisine kadar temperatlir degiimlerini tespit etmek, 90k kanIk yap1h
deney cihazlan hari9, miimkiin degildir. Bu sebeple, pratikte SIVI ozelliklerinin
iil9Uldiigii temperatiir i9in, bir 9eit orta yo! bulunur. Temperatilr bolgesinin
bilyiik olmadigi hallerde (veya madde ozelliklerinin temperatiirle pek fazla degimedigi durumlarda) problem, temperat.iir bolgesinin biiyiik oldugu (madde
iizelliklerinin temperatiirle biiyiik degime gosterdigi durumlarda) hallere nisbetle daha basittir. Temperatiir degimelerinden maksat, hem boru boyunca ve
hem de boru kesiti i9erisinde meydana gelen tempratiir farkland1r.
'

I
I
I

I
I
I

l
I
I
MERI<EZiNDEN UZAKLIK_.
~ekil

4- 4.

Zorlanm1~ dol~mlla

akan bir
Prandtl saylSinm tesiri.

akt~kanm temperatiir

Buna ilil.veten, ikinci bir faktor daha vardn. Bn da, boru iG yiizeyinden SIVI
akimmm merkezine dogru bir lSI transferinin meydana gelmesidir. Bu sebeple,
born i<; yiizeyine yakm noktalarda sin temperatiirii, ic; ktstm temperatiiriinden
fazlad!f. Sl\'lmn boruya girdigi anda sin i9erisinde boyle bir temperatiir farb
voktur. Snl boru iGerisinde ilerledikGe, ilk once boru iG yiizeyine komU SIVI tabakalan 1smmaya balar ve bu tabakalarla s1vmm rnerkezinde yer alan tabakalar arasmda bir ternperatiir farb dogar. SIVlnm lSitiimasi, biiyiik bir temperatUr
arahgmda meydana gelir veya s1n dik bir temperatiir-viskozite egrisine sahip
olursa, problem daha komplike bir hal ahr. Bu durumda SIVImn boruya girdigi
ve boruyu terk ettigi noktalar arasmda oldugu gibi, boru yiizeyi ile i9 kiSimclaki Slvi tabakalan arasmda da biiyiik \'iskozite farklan meydana gelir.

I
I

I
I

bonn a bir temperatiirde girer w bir baka temperatiirde 91kar. Bu durumda

stnnm yogunlugu, viskozitesi vc ISI iletken1igi) bonmun bir ucundan diger ucuna kadar farkh degerler alacakt1r.

da8:1hmma,

(4-27) numarah eitligin ozel ekillerinden herhangi birinin, ozel bir

uygulamnasmda karIiaIlacak en onemli problem, boyutsuz gruplarda yer
madde ozelliklerinin hangi temperatiirdeki degerlerinin ahnmasidir. Bu soruy1U',
cevaplandirmadan once, (4,27) numarah eitligin 91kanhmda esas alman
!aria, endiistride karIlUIlan hakiki artlar arasmdaki farklar iizerinde durm
yerinde olur.

Bir s1vmm bir boru i9erisinde akmakta oldugu ve bu borunun dimdan

tld!gi hali goz oniine alahm. Bu hususda 1Slnm kaynagl bir onem taImaz.

Kisim 4-12'de aGiklandigi iizere, boyutsuz gruplann varhg1 sebebi ile,

(4-27) numarah eitligin katsayiSI ve iislerinin say1sal degerleri, dimensiyonal
analiz yolu ile degil, dogrudan dogruya deneyle bulunurlar. Bu i~ olduk9a gii9
o)up, hata yaplabilir. C:ahmayi yapanlar bir e~itlik tiiretebilecek bilgileri elde
edebilmek iGin, ilk once 9ahmaya lwnu alan sivmm fiziksel 5zelliklerine esas
olacak temperatiirii herhangi bir metodla tesbit ederler. Beklenen sonu9, deneysel 9ahmaya en iyi uyan sonuGdur ve bunun teorik bir anlam taImasi gerekmez. Bu sebeple, yiizey ISJ transfer katsayiSimn hesaplanmasmda kullamlacak
biitiin e~itliklerde, maddenin fiziksel ozellikleri aym temperatiirde okiilmelidir.
4-15, Temiz, silindirik borular i~erisindc tiirbiilansh aknnla akan
kanlar. Bu hal iGin (4-27) numarah eitlik aagidaki ekli ahr:

k (D-f!.up-)' Cf!.)'
- '
D
k

aim!

h~0023--

'

(4-28)

Bn e~itlikteki biitiin semboller, ksm 4-12'de aGiklamasi yap1lan anlamlara sa-

150

151

hiptirler ve bu gruplarm her birinde bnyutlarm aym olmas1 zorunlugu vardn. ,

Akikanm fiziksel 6zellikleri, aki')kamn giri ve ~Iki amnda sahip oldugu temperatiirlerin aritmetik ortalamas1 ahnarak, hesaplamr. ' Bu eitlik, genellikle
Dittus- Boelter eitligi ad1 ile amhr.' Eitlik, Reynolds saylS! 10.000 ila 500.000
ve Prandtl sayisi 0, 73 ila 95 arasmda olmak iizere hava ve diger gazlar, su, madeni yaglar ve muhtelif organik slVllar iGin iyi sonu~ verir. Bu eitlikte Graohof
say!S! yer almaz. Giinkii (4-28) numarah eitlik, ''ok yiiksek Reynolds say1lan
ic;in kullamhr ve bu durumda tabii konvekf:>iyon bir Onem ta~amaz. kerisinde
L/D teriminin yer ald1g1 bir Geit (4-28) numarah eitlik teklif olunmutur. Bu
terim, eitlikte yer ald1g1 takdirde, (4-27) numarah eitlikteki d iissii GOk ufak
bir say1sal degere sahip olur. Bu terimin 1,0'den baka bir say1 olmas1, genellikle deneysel Gahmanm hassasiyet hudutlan diIncla kahr.
400

300
200

100
80
;::!

~~
.>:
~

60
50

Heynolds say1smm 2100 ihl 10.000 degerleri arasmdaki bulge iGin (4-28) nitmarah eitlige diger bir boyutsuz grubun sokulmast gerekmektedir. Bu, boru
yiizey temperatiiriindeki akikan viskozitesinin JL,, akikan kiitlesi temperatiiriindeki akikan viskozitesine ,it oram olup, 0,14 iissiine sahiptir. Bu dummda
(4-28) numarah eitlik aag1daki 0ckli ahr.

(4-29)

D;

p)

hD
-k ~ 7

-::l. '30

degeri ekil 4-5'den bulunur. Sekil 4-5'

deki dogru, diiz bir dogru degildir ve bu husus, (4-27) numarah eitlikte oldugu
gibi, iislerin tek bir terim serisi eklinde olmasmm yetersiz olacagm1 ortaya koyar. Sekil 4-5'deki egri Re '= 2100 degerine yaklatikGa, deneyle bulunan degerlerin birbirlerinden farkh oldugu goriiliir ve bu lmsus L!D teriminin tesiri
ile ag1klanabilir.
Prandtl sayiSinm diiiik degerleri iGin, (4-28) numarah eitlik lSI transfer
katsaytsmm hakik1 degerini vermez. Prandtl sayiSI 0,003 ila 0,1 arasmda alan
SIV! metaller iGin (4-1 numarah tabloya bakm1z) aag1daki bagmt1' tavsiye olunur.

1,0

f(

Yukandaki eitlikte yer alan

+ 0025 Pe

08

( 4-30}

Bu eitlikte Pe, Peele! saps1 olup, aagtdaki ekilde tammlamr.

"-.

..><U

2 -20

10
8
6

~'

60

1----

1-li-'120

DupC
Pe = (Re)(Pr)=-k-

'

Tablo 4 - 1. Stvt sodyumun fiziksel Ozellikleri *

~---~=180

51-ft=2 3S

Temperatiir

'J
2

(4-31)

5 6 7 8 910 4

4 5 6 7 8 91cf

oc

Ist iletkenli:i
(kgr.kal)(m)/(hr)(m')( 0 C)

Ist kapasitesi

Viskozite

kgr.kal/(kgr)( 0 C)

(kgr)/(m)(hr)

Prandtl
SaylSl

DG/,u.
~ekil 4

5. Dii:'llik Reynolds saytsma sahip zorlanmt$ konveksiyon i~in bir bagmtJ

[e!;iitw

lik (4-29)].

204
371
538
704

69,00
62,20
56,25
51,34

0,32
0,31
0,30
0,30

1,550
1,010
0,745
0,640

0,0072
0,0050
0,0040
0,0038

1 Boru ytizeyinde temperati.iriin <;ok ytiksek olmast halinde bu e~itli[::e (7 b/T/15-:. bagmttst sokulur. Burada Tb akt~kanm ortalama (mutlak) ternperatiirii; T 5 ise, boru yiizeyinin
ortalama (mutlak) ternperatQriidiir. Humble et al., Nat!. Advisory Comm. Aeronaut. Rept.
1020 (1951)'e bakmtz.
ll
Dittus and Boelter, Univ. Calif. (Berkeley) Pubis. Eng., 2:443 (1930); W. H.

(4-30) numarah e!;itlik, biitiin tiirbi<lilnsh biilgeyi (He= 2100'den yukan) kap-

Mc~Adams,

samma ahr. S1v1 metal1er yiiksek

o:Heat Transmission, Me Graw-Hill Book Company, Inc., New York (1954).

sahife 219. lleriki ktstmlarda bu <;alt$malar. sadece 6Mc Adam m <;ah~malan diye belirtilecektir.

*- o:Liquid Metals Handbook. Atomic Energy Commission, Washington, D. C. (1952).

lSI

iletkenligine sahiptirler. Bunun bir sonucu

R.N. Lyon, Chem. Eng. Progr., 47 75 ( 1951 ).

152

153

olarak, tiirbiih\nsh aklmla akan bir ak1~kan 9ekirdeginin varhgma ragmen, kondiiksiyonla lSI transferinin tesiri ihmi\1 olunamayacak kadar onemJidir.
Reynolds saylSlnda yer alan, yogunluk akikan hiZI 9arp1m1, kiitle/(uzunluk)'(zaman) boyutlanna sahiptir. Bu 9arp1ma kiitlesel hiz ad1 verilir. Lineer
h1z ve yogunluk yerine kiitles~l luzm kullamlmasJ, bilhassa gazlar tal;dirinde
dal1a uygundur. Giinkii, bu hem basmca ve hem de temperatiire tilbi degildir.
Halhuki, hem lineer luz ve hem de yogunluk, bu degiken1ere ti\bi olarak degiirler. Kiitlesel htzi G ile gi:isterdigimiz takdirde, Reynolds saylSl DG/lJ. eklini
ahr. (up)'nm bulundugu her yere G yerletirilebilir. CGS sistemi birimlerinin
. kullamlmast halinde kiitlesel luzm boyutlan kgr/(m')(saat)'dtr. Bu durumda
alan teriminden maksadm, aklkamn kesit alam oldugu ve ISitma alam olmad1gt
unutulmamahdtr. Akikan yolunun kesit alam sabit kaldtgl miiddet9e, kiitlesel
htz da sabittir.
4-16. Silindirik olmayan borular. Bu ktsma kadar yapilan aQtklamalarda,
yiizey IS! transfer katsay1lanm hesaplamaya yarayan bagmti!ar i9in, daima silindirik borular gi:iz i:iniine almmt ve boru 9ap1 bu eitliklerde yer alm!tlr.
Aklm yolunun kesit alam, dairesel olmayan haller i9in meydana getirilen ve
yiizey IS! transfer katsayi!anm hesaplamaya yarayan eitliklerle ilgili bilgiler,
yeterli degildi1. Bu gibi durumlarda, yukanda a9Iklamalan yapi!an bagmtilar,
kullamlabilir, yalmz boru Qapl yerine ekil fa/.:torii. ad1 verilen bir faktoriin dort
kat1 konulur. Sekil faktorii, boru kesit alamnm lSltma yiizeyi 9evresine boliin-

mesi ile elde edilir. Silindirik bir boru takdirinde ekil faktorii:

",f

17!:D = D /4

Yukandaki e~itlikte f althg1, bu madde ozelliklerinin viskoz film tabakasma ait

ortalama temperatiirde hesaplandtklanm giistermektedir. Bu ortalama temperatiir, ekil 1-S'teki 12 ve t temperatiirlerinin ortalamasidJr.
Gok diiiik Reynolds say1lan.takdirinde bu bagmt1, diiiik degerler vermeye
balar. Gilnkil, Reynolds sayJsJmn diiiik degerler almas1 halinde, Qalkammlar
(tiirbiil:lnslar) tabii konveksiyon tesirini. ortadan kald1racak kadar biiyiik degildir ,.e bu durumda, iyi bir sonu9 alabilmek i9in (4-32) numarah eitlige Grashof
sapsnu il,tiva eden bir terimin ilavesi gerekir. Deneysel 9ahmalar, boyle bir
eitligin tide olnnabilmesine imkan verecek kadar ileriye gotiiriilememilerdir.
Reynolds saylSlmn 50 civannda olmas1 luilinde bu eitlige ait iislerin degiimi,
Grashof saylSI tesirinin tamamen ortadan kalkllg1 eklinde 391klanabilir.
4-18. Born topluluklanna dik bir dogrultuda ve zorlanmlJI dol~nnla akan
aklJikanlar.
Boru topluluklanna dik bir dogrultuda akan gazlara ail pek 90k

bilgi me\euttur. Buna kar~1hk aym durumdaki SIVIIara ail bilgiler pek fazla
degildir. Bu husus ic;in McAdams 1 aag1daki e~itligi tavsiye etmektedir:

(~f,~) (~Jo,33 = 1> ( Do~;')

(4-33)

fonksiyonunun degeri ekil 4-6'dan okunur. Bu ekil, boru toplulugu 10 veya

daha fazla diziden (derinlik olarak) meydana gelen c1hazlan kapsamma ahr.
10'dan az boru dizisine sahip toplulnklarda, h (4-2) numarah tablodan ahnan
faktorle 9arpthr. (4-33) numarah eitlikte D,, borunun di 9apt; k1 ve 11.t, klSJJTI 4-17'de ll9IklandJgJ iizere, ortalama film temperatiiriinde aklkanm IS! ilet0

diir; bu sebeple, Gap yerine ekil faktOriiniin kullamlmasl halinde, ekil fakti:iriiniin dart kall almmahdtr. Bununla beraber, ekil faktoriiniin kullamhp kullamlmamas! bu giin bile miinakaa konusudur.

6
5
4

Tek silindirler d1~mda ve onlara dik bir dogrultuda akan. akJ~kanlar

da, zorlannn~ konveksiyonla ISI transferi. Bu durumda Ulsamer 1 tarafmdan

4-17.

..,..

meydana getirilmi olan aag1daki bagmll tavsiye olunur:

L...-

~D =}((DG)"(C~')m
kf

Bu eitlikteki sabitler

a~ag1daki

Re
0,1 ilii 50
5o ila 1o.ooo

Forschung, 3 : 94 98 (1932).

JlJ

h-

(4-32)

kf

degerlere sahiptirler:
K

II

0,31
0,31

0,385
0,500

J..-

11-1
<3456810

2 3 4 56_8_10 2

2 3 456810 3 2 3 45681

Do Gmax.

0,91
0,60

~~

Sekil 4 - 6. Boru topluluklanna dik bir dogrultuda akan aki:?kanlarla ilgili ba:mtt
no'lu e$itlik).
1

Sahife 272.

(4-33

155

154
kenligi ve viskozitesi ve G~k, ekil 4-7'de m ile giisterilen en dar noktalardaki
k~tlesel h1z'dir. :;iekil 4-7b'de giisterilen diizende malanmi. born toplulugu takdmnde, ~ekil 4-6'dan bulunan h degerleri (tabla 4-2'den ahnan faktiirlerle diizeltilmi veya diizeltilmemi) 0,8 ile Qarpiimahdir.
,
Tablo 4- 2. Derinli&i N dizi olan h deSerinin, derinli~i 10 dizi
olan h de&erine oram.

60 merkedi
borular

10

-----

0.

0,73

0,82

0,8R

0,91

0,94

0,96

0,98

0,99

1,0

0,87

0,90

0,92

0,94

0,96

0,98

0,99

1,0

90" merkezU
borular

0,64

0,80

()

~?"\?

d b
0

i t i
a

Pratikte en ~ok karliaIIan IS! degitiriciler, aIrtma (yon degitirme)

levhalan ihtiva eden Is! degitiricilerdir. Bunlarda slviiardan biriniri en az bir
k1smi, boru topluluguna dik bir dogrultuda akmaktad1r. Bu husus, k1sun 4-25'de
aQiklanacaktir.

4-19. Borular i~erisinde liiminer akmtla akan ~kanlar. Tabil konveksiyon tesiri ihml\1 olunabilecek kadar az alan, diiey ve yatay borular iQerisinde
laminer ak1mla akan (Re < 2100) akikanlar i~in, aaii;Idaki eitlik tavsiye olunur 1 :

Sieder and Tate, Ind. Eng. Chern., 28: 1429 (1936)

transfer yolunun ti.im uznn-

4-20. Alu~kanlarda tabii konveksiyon. Bir akikan, ISitilmi bir yiizeyle

temasda ise, yiizey yaknunda bulunan '\ki:;kan yoguulugunun diger kisimlardan
az olmas1 sebebi ile, bu kisimdaki aki:;kan yiikselmek ve yerini sogu~ ak1:;kana
terk etmek ister. Temperatiir farklan sebebi ile meydana gelen bu yogunluk
farklan, ak1:;kan i,erisinde bir akimm dogmasma sebep olur ve buna, tabii konveksiyon ad1 verilir. !vleydana gelen akimm luzi, yogunluk farklanna ve bilhassa
sistemin geometrisine; Ornegin, Isitma ytizeyinin ekline, btiytikhigiine, tertip
luzma ve ak1:;kanm bulundugu kabm ekline tabidir.
Belirli bir geometrik :;ekil ve zorlanmi konveksiyon takdirinde, Grashof
say1s1 diye adlandmlan boyutsuz grup (L'pg 13M /:it"), Reynolds sayiSI ile e:;deger bir oneme sahiptir. Grashof say1smdaki L terimi, ISltma yiiceyinin lineer
bir boyutudnr ve bunun hakild tamm1, durumun geometrisi ile degi~ir. Yatay
silindirler takdirinde L, silindirin d1:; qap1d1r. Genellikle dii:;ey levha veya silindirler takdirinde L, ISI!ma yiizeyinin yiiksekligidir.
Ak1:;kamn tek ve yatay bir silindir di:;mda yer almas1 halind~, tabii konveksiyon i~in ISI transfer katsayiSI, a:;ag1daki fonksiyonel bagmti ile verilir:
(4-35)

Bu dunun, :;ekil 4-8''de giisterilmektedir. Kisim 4-17'de aqiklandigi gibi muhtelif boyutsuz gruplarda yer alan fiziksel iizellikler, ortalama film temperatii-

Sekil 4-7. Born toplulu&u arasmda akan akt$kanm htzl i~tin tammiar. (a) 60 mOJkezli borular. (b) 90 merkezli borular. m, (4-33) numarah e~itlikdeki ktitlesel htzt hesaplamada
esas ahnan kesit.

ISl

lugudur.

Nu = <jJ (Gr, Pr)

t i

hf =1,86[(~G)(~)( f)J" (~J"

bu e~itlikte I., kan~ma meydana gelmeden Once,

( 434)

riinde hesaplamrlar.
Gazlarm pek 90gnnda Prandtl saylSI (kitabm sonundaki 10 numarah tabloya bakimz) hemen hemen sabittir ve bu sabitlik, her gaz i9in ge1,6
. ni:; bir temperatiir arahgmda de/
vam eder. Bu sebeple, herhangi
1.2
1/
bir gaz i~in (iirnegin, hava) (4-35)
/
numarah eitlik, da!Ja pratik bir
~ 0.8
c
:;ekle sokulmak maksadt ile basit<
0
0,4
le:;tirilebilir.
...J
/
SICak ci3'imler Gevrelerine ISI
0
verdikleri zaman bu, hem radyasyon ve hem de konveksiyonla olur.
-0,4
6
8
2
-4 -2
4
0
Genellikle radyastjonla IS! kayb1
denen olay hakikatte radyasyon ve
konveksiyonla meydana gelen ISI Sekil 4- 8. Yatay ve tek silindirler arasmda akan
kay1plannm toplamidll'. Orta de- akt~kana tabii konveksiyonla tst transferi.
recedeki temperatiirlerde konvek-

Me Adams, p. 176.

157

156
siyon, yi.iksek temperati.irde ise radyasyon daha onemlidir. Yukanda aQiklandigi
gibi konveksiyonla ISI kayb1, siCak cismin ekli, bi.iyiikli.igii ve tertip tarZI ile
degimektedir. Yatay ve 91plak bir demir borudan, etrafim saran ve 26,7C derecede bulunan havaya, konveksiyon ve radyasyonla meydana gelen IS! kaybmm
ti.imi.i, 4-3 numarah tabla kullamlarak hesaplanabilir. *
Bu tablodaki degerler hr deg~rleridir. Diger bir deyimle, hem konveksiyori
Ye hem de radyasyonla Jst transferini kapsarlar. Radyasyon, konveksiyonun tabi
oldugu kalllmlardan tamamen ayn kanunlara tabi olmakla beraber (bilhassa
radyasyonun temperatiir farb ile dogr1.1dan dogruya orantiii olmasi gibi), temperati.iriin yiikselmesi ile hr degerlerinin artmas1 bunu karIlar. Borunun i9 yi.izeyi ile s1cak abkan arasmdaki yiizey ISI transfer katsaylSI ve boru 9eperinin
1s1 iletkenligi, tabloda verilen degerlere nisbetle 90k yiiks~ktir. Bu sebeple, u .
nun h r 'ye eit oldugu kabul olunabilir (klSlm 4-11).
Tablo 4- 3.

Ctpla~

ve yatay bir demir borudan 26,7C derecede olan havaya tst kaybt
i~.rin hr degerleri

'Nominal I
Yi.izeyle
boru ~-~--

~;~

~evre arasmdaki

temperatiir farb (at),,

oc

21,7 i55,5 183,3 !m,oiJ38,71166,51222,ol277,41333 1338,+44 [499,51555 1610,51666

1

12,5 10,34 12,10 13,47il5,131J6,64 18,30 21,81 25,86 30,30 35,38 41,00 47,48 54,66 62,51 71,49
25
9,90 11,61 12,93 14,54 16,05 17,66 21,13 25,18 29,62 34,70 40,26 46,70 53,83 61,73 70,66
51
9,42 11,08 12,30:13,91 15,32 16,93 20,40 24,35 28,74 33,77 39,38 45,77 52,95 60,80 69,69
102 . 8,9810,5411,76113,2714,4916,25 19,62 23,57 27,91 32,94 38,50 44,95 52,02 59,88 68,79
203
8,5910,0511,17112,69114,1015,62 18,93 22,84 27,1~ 32,21 37,72 44,16 51,24 59,05 67,98
305
8,34 9,81 !0,7612,40il3,76!5,27 18,69 22,50 26,84131,82137,33 43,73 50,85 58,70 67,54
610
I 8,00 9,42!9,4911,96!3,27!4,79 18,06.21,86 26,2131,18 36,70 43,09 50,17 58,07 66,88

4-21. Borular d~mda akan sJvdar. Bu k1sma kadar yap1lan aQiklamalar

,-e gelitirilen bagmti!ar, hep bir boru icerisinde bilinen bir luzla akan akJkanlan kapsamaktayd1. Bundan baka sadece, tek ve yatay silindirler dJmda akan
ak1kanlarda tabi1 konveksiyona ait bilgi ve bagmtJ verilmitir. Pratikte karJlaIlan durumlarm bircogunda aQJk!amalan yap1lan metodlarla Iiesaplama yapi!amaz. Ornegin, spiral buhar borulan ile lSJt!lan ve s1v1 ile dolu bnlunan bir.
tank! goz oni.ine alalnn. Tank iGerisinde hareket eden sJvmm h!ZJ, sadece tabil
konveksiyondan ileri gelmektedir. Diger bir deyimle, tanbn boyutlarma ve bu
boyutlar arasmdaki orana, JsJtma spiralinin ekline ve IS! transfer alanma, SJVJmn viskozitesine ve diger faktorlere tilbidir. $u ana kadar sahip oldugumuz
bilgiler, biitiin bunlan kiymetlendirmeye yetmez ve bunun bir sonucu olarak
da, boyle bir durumda film tabakasma ait lSI transfer katsayJSlm hesaplamaya

yarayacak bir metod yoktur. Pratikteki 9ahmalarda SIVJ film tabakasma ait lSI
transfer katsay1smm degeri ic;in, cihazm tertip' tarzma vc SIVIIHn viskozitesine
tabi olmak iizere, 10 ila 200 arasmda bir deger almabilir. Miihendisin endiistride

kaqi!atlgJ ISJ transferi olaylarmm bir9ogunda pek az bilgi mevcut olup, her
hengi bir hesaplama yapmaya imkan yoktur. 1
4-22. Kaynayan smlar. Kaynayan SJVJlarda lSI transferi konusu, heni.iz
yeterli bir ekilde aydmhga kavumamJtlr. Mevcut bilgiler, parca pan;a olup,
bugiin i9in bu bilgilerden faydah bir sonuc Qikarmak miimkiin degildir.
Saf bir SJVJ igerisine daldmlml yatay bir boruyu veya bir boru grubunu
goz oniine alahm. Bu borulann iQerisinde su buhan veya baka bir JsJtma ortam! bulurisun. Boyle bir durumda At , boru yiizeyinin temperatiiri.i ile buhar
boliimiindeki basmc altmda, SJVJmn doygunluk temperatiirii arasmdaki farktan
ibarettir. llt, gok ufak bir deger oldugu takdirde lSI transferinin debisi, aym
artlar altmda kaynamadan ISlnan sJvJmn JSJ transferinden pek farkh degildir.
flt artt1g1 takdirde, teekkiil eden buhar habbeciklerinin sayJSJnda meydana gelen artma, SIVI igerisinde bir kanmaya sebep olur; bununla birlikte JSJ transfer
'
katsay1s1 siir'atle
artar ve JSJ transferi luzlamr. ls1 transfer katsaylSlnda meydana gelen artma, 1lt degerinde meydana gelen artma ile Qarp1ldtg1 zaman, birim
JSJ transfel alam tarafmdan transfer alan
1smm tiim miktarmda daha siir'atli bir
2440000
artmaya sebep olur. ls1 transfer alamnm yiizey temperatiirii artmaya devam
486.000
I
edecek olursa, bir noktada JSJ transfer
244.000
katsay1smm degeri maksimum olur; bu
andan itibaren daha biiyiik llt degeri,
48.8 00
/"
lSI transfer katsay1sm1 artumaz bilfrkis
24.400
siir'atle azaltJr. ls1 transfer katsaylSlnda
I
goriilen bu diime genellikle !lt dege4.680
I
I/
rinde me} dana gelen artmalardan daha
2440
h1zhd1r. Bu sebeple JSJ transferi de azahr. Bu durum ekil 4-9'da goriilmekte,
488
55,5
dir. Baz1 organik SJVJ!ar takdirinde JSJ
Q555 5,55
transfer katsaylSI, maksimum degeri
;jl t
aar amaz derhal azar azar diimeye
balar. Bu sebeple, maksimum IS! trans- ~ekil 4-9. Yatay borular d1~mda kayferi, yiiksek lSI transfer katsay1smdan nayan stvtlann tst transferine, temperaziyade yiiksek llt degerlerinde meyda, tlir farkmm tesiri (I) h, At (II) qfA,6..t
ba8;mtts1.
na gelebilir.

I 1\

1/tt

II 1\

1 6zel bazt cihazlar i9in tiim tSt transfer katsay1sm1 besaplamaya yarayan baz1 da&tmk bilgiler Perry, sahife 481 ve Kern, 11Process Heat Transfer, Me Graw- Hill Book
Company., Inc., New York (1950), Sahife 716 ff. da bu1unmaktadlr.
)I

Me -Adams, p. 179.

159

158
Bu durumu ara~tirmak iGin olduk9a geni cah~malar yaprlmillr. Egrinin
si.ir'atle yi.ikselen k1sm1, 1s1 transfer yi.izeyi i.izerinde buhar habbeciklerinin te~ekki.il etraesi ve bunlarm. si.ir'atle bulunduklan yerden kopup SlVl i~erisinde
yi.ikselmesi ile meydana gelen kaynamay1 gostermelitedir. Bu tip kaynamaya
niiklecrt (habbeli) kaynama ad1 verilir. Kritik llt degerinde, buhar habbecikleri yi.izey i.izerinde bir araya gelrek devam!t bir buhar film tabakas1 meydana
getirir ve lSI transferi yapan boruyu izole ederler. Yi.iksek At degeri takdirinde
lSI transferinin yi.iksek bir deger almamasmdaki sebep budur. <:;ok yi.iksek yi.izey temperati.iri.i (elektrikle ISitl!an dirender, akkor gibi) takdirinde tekrar yi.iksek 1s1 ak1m1 temin edilebilir.
Saf su iqerisine daldmlml, parlak yatay borular takdirinde bu kritik noktaya oldukqa ufak At degerlerinde (7 ila l0C) ulamak nli.imkiindiir. Endiistride her zaman kullamlmakta alan borular (endiistriyel celik borular) takdirinde,
kritik At degeri qok dalla yiiksektir. Endiistride kar~llarlan cihazlarm cogu kritik At degerinin altmda cahIrlar. Bununla beraber, bu cihazlan kritik At degerini amaya zorlamak (cok yiiksek su buhan basmc1 kullanarak) ve cihazm
hakikt kap.1sitesini azaltmak miimkiindiir.
Bu olayda rol alan faktorieri giiz online getirdigimiz zaman olaym ne kadar kanIk yap1da oldugu giiri.iliir. Bir buhar habbeciginin lSI transfer yiizeyini
kolayhkla terk edip etmemesi u bktiirlere t&bidir: Born yiizeyinin piitiizliili.igii,
pi.iri.izli.iliigiin tipi, s1vmm boru yiizeyini 1slatma derecesi, s1v1 ve habbecik arasmdaki y~gunluk farkl ve yiizeyin fiziksel tertip tarz1. Bu sebeple, keskin <;>Ikmtllara sahip piiri.izli.i boru yiizeyi, diiz bir yiizeyden veya diizgiin clkmtdara sahip pi.iri.izli.i yiizeyden daha kolay habbeciklerin kopmalanm saglar. Born yi.i-
zeyini iyi bir ekilde 1slatan s1v1, bu yiizeyi kolayhkla 1slatmayan s1v1ya nisbetle
buhar habbeciklerinin yiizeyden daha kolay kopmalar1m ve daha Qabuk uzak]amalanm saglar. Yiikselen habbeciklerin diger habbecikleri yiizeyden uzaklatmp uzakla~tirmamasl hususu, yiizeyin tertip tarzma tabi olup, konunun daha
kanlk bir hal almasma sebep olur. Ornegin, habbeciklerin iQ bs1mda yiikseldigi diiey bir boru, habbeciklerin d1 yi.izeyde teekkiil ettigi yatay bir boruya nisbetle daha yiiksek krjtik At degeri giisterir. Bu hususda dikkatli ve geni aratirmalar yapllmi olup, literatiirde pek Qok hilgi vard1r. 1 Fakat projelendirme hesaplamalarmda kullamlabilecek ekilde bunlan sistematize etmek
mi.imki.in degildir.
Herhangi bir cihaz iQerisinde habbeli kaynama m~ydana geldiginden emin
olsak dahi, kaynayan ciizeltiye ait 1s1 transfer katsay1s1 ile diger faktiirler arasmda bir bagmt1 kurmak, yine de pratik bak1mdan miimki.in degildir. Bu sebeple, iQerisinde siVJ!ann kaynatJ!dij5;1 pek Qok cihaz yap1lmil1r. Cihazlar ice1

Me Adams, sahife 370 ff.

risinde. sivilarm dola~un luzlan, cihaz1n fiziksel yap1s1na ve stvtlar ic;erisinde

dolalmm kolayhkla meydana gelip gelmemesine tilbidir. Cihaz yapiSlndaki
nfak bir degiiklik bu dola1mlan .pek fazla etkiler ve habbeciklerin ISI transfer
yiizeyinden kopmalanm kolaylatlrarak lSI transfer degerine tesir eder.

Bir bsim, ozel cihazlar iQerisinde' kaynayan SlVIlann ISl transfer katsay~lan
ile ilgili baz1 ~ahmalar yapJ!mitlr. Bunlar arasmda ozel tipte yapJ!mi evaporasvon. cihaz]anna ait tiim !Sl transfer katsayJ!an iJe iJgiJi oJanJar, OnemJi bir
vekt'm tutar. Biitiin bu Gahmalara ragmen bunlan sistematize etmek ve projeiendirme hesaplamalarmda kullamlabilecek bir bagmtl)'l Qikarmak miimkiin degildir. Bu konu; evaporasyon boli.imiinde daha geni ve tam bir ekilde ele ahnacaktir.
4-23. YogunJa~an bubarlar. Doymu bir buhar, orne gin, su buhari, taId1g1 ISIYI temasa geldigi metalik yiizeylere transfer eder ve bu esnada kendisi
de yogunlaIr. Bu yogunlama, birbirinden tamamen farkh iki degiik tipte
meydana gelebilir. Bunlardan birine film tipi yogunlllma ad1 verilir ve yogunlaan s1v1, yogunlama yiizeyini tamamen 1slat1r ve onu ince bir film eklinde
orter. YogunlaU:a yatay bir borunun d1 yiizeyinde meydana gelmekte ise (en
,ok kar~1la1lan durum) yogunlaan buhar, bir film meydana getirerek borunun
alt klsmma akar ve buradan damlar. Born, diiey konulmusa teekkiil eden
film borunun biitiin uzunlugunca devam eder. Diger ekildeki yogunlamaya
damlactk tipi yogunlama ad1 verilir. Bu ekildeki yogunlamada yogunlaan
buhar yiizeyi 1slatmaz, fakat mikroskopik bii~iikljikten giizle gori.ilebilir biiyiikliige kadr.r degiebilen biiyi.ikli.ikteki damlaciklar halinde toplamr. Bu damlaclklar bir miiddet sonra biiyiir, yiizeyden diier ve yiizeyi, yeni damlaciklar teekki.il etmesi iQin bo~alllrlar.
Bu iki tip yogunlama, birbirlerinden oldukQa farkl1 lSI transfer katsayiiarma sahiptirler. Damlac1k tipi yogunlamanm 1s1 transfer katsayiSl, aym yi.izey
ve eit artlar iQin, film tipi yogunlamanm ik~ hatta claim fazla kat1d1r. Bir veya diger tip yogunlamaya sebep alan faktiirler hakkmda pek fazla bilgiye sahip degiliz. Aym borunun yava yava~ veya birdenbire, klsmen veya tamamen
bir yogtmlama tipinden digerine geQtigi goriiliir. Gene! olarak, diizgiin ve temiz yiizeylerde film tipi yogunla~ma, yagh ve pi.iriizli.i yiizeylerde ise damlac1k
tipi yogunla~ma meydana gelir. Bugi.in iGin konunun biitiinii bizce pek az bilinmektedir.
Damlac1k tipi yogunlamamn lSI transfer katsaylSlm bulmaya yarayacak
herhangi bir metod bugiin iqin mevcut degildir. Yatay bir boruda film tipi yogunlaan, yogunlamayan gaz ve buharlara sahip olmayan ve diii.ik ~ir. abm
1
hlZina sahip alan doymu buhar igin, Nusselt aagidaki eitligi tiiretmlhr :
1

z. Ver. deut. Ing., 60:541,569 (1\!6); Me Adams, sahife 331, 338.

160

161
f = 0 725 '. /k'p'gA.
Dp.I:J.t

'

Bu e~itlikte :

'

(4-36)

A= buharm buharla~ma gizli >SISI, kgr.kaljkgr

p = konpensatm yogunlugu, kgr/m3
b= yogunlami buharm IS! iletkenligi, (kgr.kal)(m)/(m')(hr)( 0 C)
g ivme, m/hr" ( ~ 1,27 X 10')
J.l
kondensat filminin viskozitesi, kgr/(m)(hr)
D= boru di ~ap1, m
l!.t = buhar ile metal arasmdaki temperatiir farki, oc

=
=

Bu konuda yapi!an deneylerin bir kism>, bu eitligin orta derecedeki bir hassasiyete sahip oldugunu gostermitir.
Diger artlar degimeksizin, diiey bir boru iizerinde meydana gelen film
tipi yogunlama i~in Nusselt aagidaki eitligi vermitir.

Bubar temperatiiriiniin yiikselmesi ile birlikte, yogunlaan buharlarla me,

tal duvarlar arasmdaki, film katsay1s2 da yiikselir. Buna sebep, 'kondensat fiimine
ait viskozitenin diimesidir. Temperatiir farkmm yiikselmesi il8 birlikte viskozite
diier. C:iinkii temperatiir farkmm artmasr sonucu yogunlama luzlamr ve filmin
kahnhg1 artar. Film katsayi!anna tesir eden diger iinemli bir faktiir (yukandaki
e~itliklerde bu husus giiz iiniine ahnman11~trr), yogunlaamayan gazlann ortamda
bulunup bulunmamasid!f. Bu gazlar, Isitilan yiizey yakmmda toplanarak, srv1
filminin direncine kendi diren~lerini de katarlar.
Temperaliir farlmnn degi~imi. (4-23) numarah eitlik, sadece Isrti!an yiizeyin her yeri i<;in, temperatiir farh sabit oldugu zaman uygulanabilir.
Bu fark sa bit olmadigi zaman !lt yerine, ortalama temperatlir fark1 lltm kullamlarak e$itlik bir miktar degitirilmelidir.
Bir IS! degitiricisini (eanjiir) giiz iiniine alahm. Boru iQerisindeki srcak
4-24.

aKI~kan ISISim vererek T1 temperatiiriinden T2 temperattirtine sogurkeu, boru

c~!jmdaki

(4-37)
Bu eitlikte yer alan sembollerden L, borunun uzunlugu olup, digerleri (4-36)
numarah eitlikteki anlamlara sahiptirler. (4-36) ve (4-37) numarah eitliklerin
her ikis;nde de yer alan k, I' ve p degerleri, aag>daki eitlikle belirli kilman bir
t1 temperatiiriinde iil~iilmiilerdir.

t1 =

t~-0,75At

soguk akikan bu ISiyi alarak t, temperatiiriinden t, temperatliriine

1s1mr. Bu i~ ic;in liizumlu boru uzunlugunun, hesaplanmas1 islenilmi olsun ve

biz, 1 m uzunluktaki borunun 1 ni2 rs1tma alamna sahip oldugunu kabul edelim.

Yuka<Ida a~1klanan ~ekilde gahan bir lSI degitiricinin durumu ekil (4-10)'
da giisterilmekte olup, temperatiirler uzunluga karrt olacak jekilde yerletirilmilerdir. Temperatiir farki, ~eklin sol tarafmda sag tarafmdakine nisbetle 90k
biiyiiktiir. Bu sebeple sol tarafta, sag tarafa nisbetle, Isr ~ok daha 9abuk transfer
olur. Is1trlan yiizey 90k say1da ufak par<;alara aynlacak olursa (4-23) numaralr

(4-38)

r,

Yukandaki eitlikte tw, doyniu huharm temperatiiriidiir.

Nusselt, bu eitligi tiiretirken baz1 tahminler yapmitlr ve bunlarm iinemli
.,J~nlan lmlard!f: (1) Is1 transferine karI koyan diren~lerden sadece yogunlaan buharm tekil ettigi film tabakasmm direnci iinemlidir. (2) Yogunlaan buhar laminer aki)llla akmakta ve bu sebepten, 1s1 transferi sadece kondiiksiyonla
meydana gelmektedir .
DiieY borularla yapi!an deneyler, (4-37) nurnarah eitlikten hesaplanan
degerin %30 ila %50'si kadar yfi:ksek sonu<;lar vermitir. Bunun boyle olmasma,
yogunlaan buharm meydana getirdigi film t~bakasmda tiirbiilanslarm dog"
mas1 sebep olabilir. Pratikte daha fazla, damlac1k tipi yogunlama ile karIla1
Illf ve bu tip, film tipi yogunlamadan daha yiiksek sonu~lar verir. Bu sebeple, (4-36) ve (4-37) numarah eitliklerden hesaplanan degerler olduk~a kesindir.
1

Kirschbaum, Chern. -lng., 23 : 361 367 (1951).

Tz

0::
,::o

t:J.t,

';:;:

tz

0::

_lht

t2

0..

:;;:

I-

t,
UZAKLIK

$ekil 4- 10. Paralel ak1mh ISl

degi~tiricilerinde temperatlir

farklan.

eitlik, tck tek bu lasimlara uygulanabilir ve sonra bu kisimlarda transfer alan

ISIDin toplamr bulunur. Bu ilem matematik olarak iiyle yap1hr: (4-23) numarah e~itlik, borunun ufak bir par~as1 giiz iiniine almarak diferansiyel bir e~itlik
eklinde yaziilf ve sonra bu eitlik, borunun tiim uzunlugu giiz iiniine almarak
entegre edilir.

t.

Catalta~

Kimya Mi.ihendisli8;ine Giri$

l'. 11

162

163

Bu i:izel hal i~in, (a) 1s1 transfer cihazmm her noktasmda tilm 1s1 transfer
katsay!Sl ve (b) ak1kanlarm her birinin ozgiil lSl!an sa bit kabul_edilirse,. (4-23)
numarah e~it\ik, entegre edilebilir ve entegre olunmu ehl, aag1dah g1b!d1r.
l!.t 1 -

At,

q = U a LIn (AI1/At,f

( 4-39)

D.tm aag1daki 0eki\de hesaplamr.

M,- Al 2
Aim= In (AI 1/AI,)

(4-40)

Aynca tiim 1s1 transfer alam A,

A=aL
Bu degerleri (4.39) numarah e 0itlikteki yerlerine koyahm.
q = UA lltm

(4-41)

(4,41) ve (4-23) numarah eitlikleri karllatlrdlglmlz zaman benze: o!duklanm

gi:irilrilz, yalmz aritmetik temperatilr fark1 yerine (4-40) numarah e1thkle hesaplanan logaritmik ortalamq temperatilr farh konulmutur. Logantm1k ortalama
temperatiir farh, (4-17) numarah eit\ikle hesaplanan ve kahn gep~rh borulann
logaritmik ortalania yanQaplanm veren eitlikle aym ekle. sah1pt1r. ill, ve. M,
hemen hemen birbirlerine e0it ise, (4-17) 11umarah eJthk 1~m venlen hassas1yet
limitleri i~erisinde, ll.tm igin aritmetik ortalama kull-amlabilir.
4-25. Paralel ve ters aknnla ISI transferi. Temperatilr farkmm logaritmik
ortalamasml veren formilliln g1kanhmdll, s1cak ve soguk aklkanlarm cihazm
aym ucundan girmekte ve birbirlerine paralel olarak akmakta oldugu kabul
olunmuotur. Bu ekildeki ak1m, paralel akzm adm1 ahr. Bunun tam z1ddJ olan
metodda s1eak ah 0kan cihazm
bir ucundan, soguk abkan ise diger ucundan girer ve birbirlerine
z1t yiinde akarlar. Bu ekildeki
ahma da ztt akm; veya ters abm
adlan verilir. Bu dmum igin temperatilr degi 0imi, ekil 4-ll'de e
matik olarak gi:ist~rilmekted.ir.
Ters ak1mla gah 0Jld!gl takdirde,
UZAKLIK
cihazm uzunlugu boyunca meyda'na gelen temperatiir diiiili, paSekil 4- 11. Ters aktmla ~ah~an bir lSI de:i$tiriralel ak1ma nisbetle gok daha fazcisinde temperatiir de8i$imi.
la bir yakla 01khkla sabittir. Sekil
4-lO'dan da kolayca giiriildiigii gibi, cihazm abokan glklma yakm k1smmda

birim 1s1 transfer alammn tesir derecesi, cihazm giri~ kismi.na nisbetle \";Ok daha
azd1r. (:iinkii, ~1k1 kismmda temperatiir dii~iiii, giri 0ten olduk,a ufakllr. Diger
taraftan ters ak1mla gah~lld1gl zaman, cihazm bir ucundaki !Sl transfer alanmm
tesir derecesi hemen hemen diger uc;takine eittir. Bu sebeple, lSltma yiizeyinin
hemen her noktas1 sabit bir 1s1 transfer kapasitesine sahiptir. Bundan ba~ka,
ters akimla gah~1ld1gl takdirde sicak ak1 0kamn 91ki~ temperatiirii, soguk ah 0kanm 91ki~ temperatiiriiniin oldukga altmdad1r. Bu suretle, s1eak aklkamn sahip
oldugu JSlllln biiyiik miktan ahnml olur.
.
Sekil 4-10 ve 4-ll'de her iki ak1~kanm da temperatiirleri degimektedir.
Bu, her zaman igin zorunlu degildir. Ornegin, soguk bir akiokanm yogunlaan
s1cak bir ak1~kanla lSltllmasl gibi. Bu durumda yogunla~an buhann temperatiirii,
cihazm uzunlugu boyunca sabit kabr. Buharm bulundugu klSlm, yeterli bir
biiyfrkliige sahip oldugu igin iinemli basnw farklan meydana gelmez. Aym ~e
kilde Slc?.k bir ak1 0kan, buhar .ilreticilerinde oldugu gibi, soguk bir ak1okam sabit basmg altu:lda buharlatll'mak i9in kullamlabilir.
Biitiin bu durumlarda, ll.tm ifadesi aymdll' ve paralel akim igin hesaplamrken kabul olunan hususlar, 'aynen mevcuttur. Her iig durumda da ortalama, cihazm iki ucundaki temperatiir diiii~leri farhm, bunlarm oramnm tabii logaritmasma bolerek elde olunur.
(:ok ge9i01i ve 0 a~ll'tma levhah 1s1 degi 0tiricilerde (0ekil 4-18 ve 4-20), ah 0kanlarm ak1m1 ne paralel ve ne de ters akimdn. Bu durumda (4-41) numarah
eitlik a~ag1daki ekilde bir degimeye ugrar.

Yukandaki e~itlikte bulunan Y faktiirii diyagramlardan almu.

Sekil 4-12'de giisterilen duruma
A
logaritmik ortalama bagmtlSl uygulanamaz. (:iinkii, bu durumda s1cak
abkan a 0m Jsltllml bir buhardn.
B
Bu buhar, once AB egrisini takip ede-

rek yogunla~ma temperatiiriine so-.

gur. Sonra BC dogrusu boyunca yogunla~Jr ve teekkiii eden s!Vl, CD
dogrusu boyunca sogur. Sogutma suE
yunun temperatiirii, muntazam bir
ekilde E'den H'ye dogru yiikselir.
UZAKLIK
Bu durumda yap1lacak en iyi i, cihazm iig klsma aynlm1 0 oldugunu Sekil 4- 12. A~m Ismmi~ buhann yogu~la!)
masmda temperattir de&i!$imi.
dii!;iinmektir. Birinci klSlm AB egri
par~as1 ile giisterilmekte olup, buharm sogutulmas1ha aittir ve bu ktsim ic;in
'

Perry, sahife 465 - 466.

165
164
logaritmik ortalama temperatiir diiiii.i hesaplamr. Bu logaritmik ortalama temperati.ir di.iiiii, bu k!Slmdaki IS! transferinin hesaplanmasi i9in kullamhr ve bu
k:Ismm alam (4-41) riumarah eitlikle hesaplamr. Diger iki kisimdan her biri
aym ekilde hesaplamr ve bu ii9 ISI transfer alam toplanarak ti.im IS! transfer
alam bulunur. Bu metod, bir govde i9erisinde ii9 ayn lSI degitiricisinin yer almasma edegerdir. AH ve DE noktalanna tekabiil eden temperatiir diiiileri- .
nin ortalamas1 almacak Dlursa, biiyiik bir hata yapi]mi olur.
4-26. Degi~en temperatiir dii~ii~ii ve degi~en 1St transfer katsaylSl. (4-39)
numanih eitligin tiiretilmesi esnasmda baz1 on kabuller yapilmitir. Bunlann
en Onemlileri, 'tiim 1s1 transfer katsayistmn :ve Ozgtil tsmm sa bit olu~udur. Cihaz
i9erisinde bu iki deger onemli miktarda degiecek olursa, temperati.ir farkmm
logaritmik ortalamas1 bir iinem taImaz. Bu durumda, grafik entegrasyon metodunun uygulanmas1 en basil yoldur.
lsi degi0tiricisinin dL uzunlugundaki bir k1smmda transfer alan Ismm miktari, aagidaki e 0itlikle hesaplamr.

dq == U a(T- t)dL

(-1-42)

Bu eitlikte T, s1cak akikamn temperati.iri.i; t, aym kisimda soguk akikanm

temperatiiri.i; a, birim uzunlugun 1s1 transfer alam olup; L, s1cak ak:Ikamn ak:Im
yiini.inde o!Qiili.ir. lsi kayb1 olmadigm, kabul ederek enerji dengesi, aagidaki

(4--45) numaruh eitligi kullanabilmck ic;in bir scri t degerinin (t., t,, t, ... t.
gibi) se<;ilmesi h'iznndtr ..\ym ktstmlarda s1cak SIYmm temperatiirii strasl ile'
T., T,, T, ... T. olsun. Soguk siviyi belirli bir temperati.ir <lrahgmda lSltmak
i'in, s1cak s1vmm a>agidaki eitlikle giisterilen kridar sogumast gerekir.

r,

we

".s. arasmdaki arahklar yeteri

kadar kii9iik seGilecek olursa, c ve C

fa . I b

..

(-1-43)

dq ==we dt

(4-44)

ve
Yukandaki eitliklerde:

W == sJCak akikamn debisi, kgr/saat

soguk akikanm debisi, kgr/saat

C 1== SJCak akJkamn ozgii\ lSJSI
C == soguk akJkanin ozgi.il ISIS!

(4-42) numarah eitlige (4-43) veya (4-44) numarah eitliklerden biri edeger kilmabilir. (4-44) numarah eitlik se9ilecek olursa, durum aagidaki ekli

ahr.

U("; t) df

a dL

TEMPERATUR
Sekil 4 ~ 13. 1st transfcri problemlerine
gulanan grafik entegrasyon.

uy~

degerleri bu arahklarda sabittir ve entegrasyon bu ekli ile dogrudur. t ve T'nin

bilinmesi halinde bu noktalara ait ylizey IS! transfer katsay1lan (ve bunlardan da
tiim lSI transfer katsaylSl U) hesaplanabilir. (4-45) numarah e~itlikte dt ve dL
haric; biitlin terimler bilinmektedir. Sekil 4-lS'de gosterildigi ekilde we/U(T-t)
degerleri t degerlerine kaq1t olarak bir grafik kag1dma yerletirilir. 11 ve 12 limitleri arasmda, egri altmda kalan alamn grafik entegrasyonu a>ag1daki eitligin sonucuna edegerdir.

{,

dq == -WC dt

t, ta tb tc td te t2

( 4-46)

we

ekilde kurulur.

['

. r" WCdT=J,. wedt

t, - we-

I]

U(T-t)

iL

dt=a

(4-42) Ye (4-43) numarah c>itlikler,

lanabilir.

dL=aL

(447)

birle~tirilecek

olursa avm metod uygu-

Omek 4~4. 1 atm basmc;: ve 37,8C derecede bulunan 28 m3fsaat debiye sahip kuru
karbon dioksid gazmm 2l,lC dereceye so&_utulmast istenilmektedir. Gaz dt~ c;:ap1 25,5 mm
(1 parmak) ve et kalmhgt 1,24 mm alan baktr borular ic;:erisinde bulunmaktadtr 1 Bu borularm her biri di$ 9ap1 38,25 mm (1 1 / 2 parmak) ve et kahnlt&t 1,65 mm alan diger bir baktr boru i9erisine konulmu$ olup, borular arasmdan htzt 0,3 m/saniye alan ve 10C derecede bulunan su akmaktadtr. Borular arasmda akan suyun y6nli, gaz akt$ y6nliniin aksidir. Gazm boruya giri:;; htzt yakla~tk olarak 6 m/saniye kadardtr. Liizumlu boru sayiSim ve
her bir borunun uzunlugunu hesaplaymtz.
;Oziim.
Boru saylSlmn hesabt. Dt:;; 9ap1 25,5 mm ve et kahnhgt 1,24 mm clan borunun iJ; kesit alam 412.,5 mm2 = 0,000412 rn 2 dir (iHlve tablolar 6). 6 mjsaniyelik gaz
htzma gOre, borulardan her birinin:

(4-45)
I

Kullamlan borulann BWG numaralan strasi ile 18 ve 16 du.

166

167
(0,000412 m0 ) (6 m/saniye) (3600 saniye(saat)

de~erinde

= 8,9

m'(saat

gaz tm;amast gerekmektedir. Bona gOre, birbirine paralel

ti~

boru ihtiyacJmtzt kar-

~tlayacakttr.

Aktm, tam bir tlirbtil3.nsh aktm oldugu ic;in (4-28) numarah e~itlik kullamlabilir. 113.ve tab1o1ardan 7b yard1m1 ile k = 0,0143 (kgr.kal) (m)/(hr) (m') ('C) ve tablo 10 yard1m1 ile
Pr = 0,766 olarak bulunur. Bu degerler, (4-28) numarah e~itlikteki yerlerine konulur.

Transfer olan lsmm miktart. 2 atm. mutlak basm!t ve 37,8C derecede 1 m 3 C02 'nin
ag1rhgt" (kiSlm 1-9) :

44 ) ( 2 )' ( 273 0 )
( 22,4
T 273+37:8

= 345

kgr/m

'

Buna gOre, sogutulmast gereken gazm tUm a&trh&t: (28) (3,45) = 96,6 kgrjsaat. Ortalama
temperatiir olan 29,5C'da CO:tnin Ozgtil tsJst 0,202 dir (ilftve tablolar 8).
Bu durumda transfer olan

lSlDm

= (O,O~~~~~S~ 143l

11

~lkl~

Halka $Ckilli krsmm kesit alam = 0,000442 m2

miktan :

0,000442
100

~ekil faktorli = O,OS0

11- parmakhk borunun iy kesit alam = 9,000948 irfl

1 parmakhk borunun d1~ kesit alam = 0,000506 ffi2
Borular arasmdaki k1smm kesit alam

= 0,000442

m2

Birbirlerine paralel tiy boru bulunmast sebebi ile suyun geyti8;i tiim kesit alam :
(3) (0,000442) = 0,001326 m' dir. Suyun ak1m b1Z1 0,3 m(saniye = 1.080 m/saat o1du~una
gOre, suyun debisi :
(0,001326) (1.080) (1.000)

= 0,0801 m

lsihlan 9evre

temperatiirii :

= 1.432

kgr/saat.

Suyun temperatlirlinde meydana gelen ylikselme 326/1.432 = 0,22C ve bu sebeple, suyun

!;akl~ temperatlirli 10,22 C olacakttr.
Ortalama temperatiir farkz

at, = 37,8- 10.22 = 27,58 = 27,6'C

at, = 21.1-1o,oo = 11,1 'C
atm = 27,6-11,1 18,12'C
27,6
1n 11,1

kgr.ka1/(hr) (m') ('C)

Su ifin lSl transfer katsayiSl. !ki -boru arasmdaki halka ~ekilli kts1m ic;in Reynolds saYISIOI hesaplarken, D yerine ~ekil fakttiriiniin (kiSJm 4-16) dtirt katmr koymak gerekir.

(96,6) (0,202) (37,8- 21,1) = 326 kgr.ka1/saat

Suyun

= 50,7

(34.760)'' (0,766)"'

= 0,0055 m

D = (4) (0,0055) = 0,022 m

u

= 0,3

= 1.000

kgr/m'

!.t

= 1,31

santipuaz

m/saniye

= 1.080

m/hr

= (1,31

X I0- 3) (3.600)

(0,022) (1.080) (1 .000)

4,716

Re

= 4.716

kgr/(hr) (m)

5.038

Bu durumda (4-29) numarah e$itlik ve (4-5) numarah ~ekil kullamlmahdtr. Re = 5.038 degeri ic;in y'nin degeri yakla!iik olarak 21 'dir. Suya ait lSI transfer katsaylSlntn gaza ait ISI
transfer katsaylSlndan c;ok biiyiik olmast miimkiindiir ve bu durumda, suya ait film tabakasmda temperatiir dii$ii$ii ufak olacak, temperatiir dii$li$iiniin bi.iylik bir k1smJ gaza ait film
tabakasmda meydana gelecektir. Bu sebeple, metal ylizeyinin ortalama temperatlirii yakl~Ik
olarak suyun ortalama temperatiiriine e$it bulunacak ve (!k/J.t.)0 14 faktOrliniin de&eri 1 olacaktlr. Bu durumda a$agrdaki bagmtt yaztlabilir.
21

hD!k
(C!.t/k)l"

10C derecede bulunan su ic;in :

Aritmetik ortalama temperatiir fark1 19,4C olup, logoiritmik ortalamaya nisbetle % 7

kadar yanh!itir.

Gaz t,in m transfer katsayzsz. tlk Once gaz aktmmtn tiirbiil3.nsb olup olmadt8mt ara$tmnanuz gerekmektesJir. Bu sebeple, Reynolds sayt!:>~~! hesaplayahm. Gazm Ozelliklerinin,
ortalama (gazm bulundugu) temperatlirdeki (29,5C) Ozellikter olmast gerekir.

= 0,5

Pr = 9,50

21 =

(kgr.kal) (m)/(hr) (m') ('C)

(!lave tab1o

~)

(!lave tablo 9)

(h xo.~,on) (9,5)-'"

bu C$itlikten h = 1.050 kgr.kal/(hr) (m2 ) (C) olarak bulunur.

D = 0,025 m

u = (6) (3.600) 21.600 m/saat

p = 3,5 kgr(m3
!.!. = 0,0151 santipuaz = 54,36 X 10- 3 kgr((saat) (m)
R _ Dup _ (0,025) (21.600) (3,5)
.
34 760
e - !.t 54,36 X 1o-

(ilave tablo 2)

Tiim 1s1 transfer katsay1s1. Gaza ait lSI transfer katsaylSI, suya ait olana nisbetle 90k
ufak oldugu i9in, tiim tst transfer katsaylSl yakla$tk olarak gaza ait tst transfer katsay1sma
C$ittir. Aynca lSI transferi, boru iy yiizeyi esas ahnarak hesaplanacaktlr. Bu durumda (4-25)
numaralt C$itlik kullamltr.

169

168

Jik yardtmt ile hesaplanacakttr. Muhtelif aktskan Ozellikleri (4-38) numarah C$itlikle tammJanan tr temperatiiriindeki del!erler olmahdtr. Bu durumda tJ.t = 108- 87
21 oc olup,

1
O,OOIJ95 +-o"","'oo;;;o'"o"o3"'7+ O,lii97

Yukandaki hesaplama ince r;eperli bak1r boruya ait direncin ne kadar

ortaya koymaktad1r.
Liizumlu

I.H

t1 = 108- (0,75) (21) = 93C

1
0,0206 = 48,5 kgr.kal/(hrl 1m' I i'CJ

transfer a/am. Bultman dcgerler. (4-41) numarail

93C derecedeki aklskan Ozellikleri (4~36) numaralt e~itliSe yerle$tirilir.

Onem~iz

e~itli!:e

oldugunu,

konulur.

326 = (48,5) (A) (18,12)

A = 0,37

= 0,583

= 963 kgr /m 3

= 1,27

I _

6 numarall ilUve tablodan gbrlilecegi lizerc 25,5 mm (1 parmak) c;apa 5ahip borunun her
metresi 0,07196 m02 it; ylizeye sahiptir. Birbirlerine paralel lie; boru bulunduguna gOre. borulann istenilen uzunlugu (her bir boru ic;in) :

tlk Once su aktmma ait Reynolds saytstnm hesaplanmasma

= 2,5

mm

= 0,0255

ihtiya~

vardtr.

diren~

= htAt
-1 -

.
.
L
M eta I dtrenct = k Am

suya att.

d'trenc;

= h 21.42

Alanlar, ~aplarla oranhh oldu&u ic;in Al' Am ve A 2 alanlan yerine Dl' Dm ve D 2 c;aplan
kullamlabilir. D /D 2 = 1,25 oldugu i<;in, yeter bir hassasiyetle aritmetik ortalama ahnabi1

Su buhannm direnci

(0,0255) (9,0d0)(981))
1,55

145.100

Toplam

Aktmm tam bir tlirbiiHlnsh aktm olmast sebebi ile. (4-28) nurnarah
lir. Buna gOre:

e~itlik

kullantlabi-

k = 0,567 (kgr.ka1) (m)/(hr) (m'l (C)

Re = 145.100

D = 0,0255 m

Pr = '2..73

= o,o23

1
(38, 7) (0,0288)

Metalin direnci
'
.
Suyun d trenct

0 567
:
(145.100)''I2,73)''
0 0255

= 10.360

Su buharma ait film tabakasmm ISl transfer katsaylSI. ilk Once su buhanna ait direncin, yakla~tk olarak, suya ait direnc;le (borunun su bulunan tarafmdaki diren<;) aym btiytikli.ikte oldugunu kabul edelim. Bu sebeple, metal ytizeyinin temperatUrli. yakla$tk olarak su
buhanmn ve ortalama su temperatiirliniin arasmda bir deerdir. 0,35 kgr/m 2 degerinde basmca sahip doymu~ su buhanmn temperatlirti 108C dir. Ist transferi, (4-36) numarah e~it-

= 0,003773

(8,280) (0,0321)

m/saniye = 9.000 mjhr

11 = santipuaz = (0,43 X I0- 3) (3600) = 1,55 (kgr)/(hr) lm)

11

[(0,583)3 (963)2 (1,27X 108) (534,32)]'' 4 = 8 _280

(0,032) (1,09) (21)

Iir.

p = 980 kgr/m'

Re

0 725

Su buhanna ait

Omek 4-5.
66C derecede bulunan su, et kahnhib 3.3 mm ve <;apt 25,5 mm o!an
yatay bir boru ic;erisinde 2,5 mfsaniye htzla akmaktadtr. Borunun d1~mda basmct 0.35 kg:r/cm2
olan doymu$ su buhan yer almaktadrr. (a) ic; ylizeyi esas alarak tUm IS! transfer katsay1smJ
hesaplaymtz, (b) dt!$ yiizeyi esas alarak tUm tst transfer katsaytslm hesaplaymtz ve (c) gaz
ve stvt film tabakalan ile, metal c;eperini ge<;i~te meydana gelen temperatUr dli$lislerinin her
birinin, ttim temperattir dii$ii$linlin yiizde kac;t olduklannt hesapbymtz.

= 25,5

At= 2!C

X 10' m/(hr)'

(4~36) numarah e~itlikte kullanmak maksadt ile yapmt~ oldu;umuz mm temperatiirli tah~
minini kontrol etmek is:in, bireysel diren~ler asa:tdaki $ekilde hesaplanabilfr.

0,37/(3) (0,0719) = 1,715 m

f.!,= 0,303 santipuaz = 1,09 kgr/(hr) (m}

). = 534,32 kgr,ka1/kgr.

m2

f -

;Oziim.

D = 32mm = 0,032 m

(kgr.kal) (m)/(hr) (m') ( 0 C)

= 0,002961

= 0,003780

= (10.360) (0,0255)

o,oio514

dirln~ =

Buhar filmine ait temperatiir

0,003773)
(108- 66) ( O,Ol0
514

dii~i.i~ii

= 15,07 = 1soc

ve

Buna gOre, metalin buhar ytizlindeki temperatiirli: 108- 15 = 93C

t1

= 108- (0,75) (15) = 97C

97C derece i~:;in, su buharma 'ait

k

= 0,583
=

ISI

transfer katsa~smt tekrar hesaplayaltm.

0

(kgr,ka1) (m)/(hr) (m') ( C)

p = 959,5 kgr/m

1,27 X 10' m/(hr)'

A = 534,32 kgr.kaljkgr

ve

D = 0,0321 m
!1 = 0,29 santipuaz

t:J.t= 108-93

= 1,004
= 15C

kgr/(br) (m)

171

170

11

[<o,583)'(959,5)'<1;27X 1o)(534,32lJL
0 ' 725
(0,0.321) (1,044) (15)
- 9.o 90

(4- 36) numarah e$itlikte yer alan Ozellikleri 93C yerine 97C'da almamtz halinde
meydana gelen biitiin degi$meler, ihm5.1 olunup ve sadece (1/ At)0 .-25'in tesiri dikkate ah~
nacak olursa, h = 9.008 olarak bulunur. Bu deger, tiim bir hesaplama sonucunda elde olunan 9.090 de&erinden farkhdtr. Filni temperatiirii ve temperatiir dii:;;ii$ii hususunda yaptlacak diger diizenlemeler, su buhanna ait lSI transfer katsaylSlm pek az de&i$tirir.
(a)

Su buhannm temperatiirli = 108C

= 21 C
Suyun temperatiirii

lr yilzeyi esas alan tiim rst transfer katsayiSI. (4-24) numarah C$itlik kullamhr.
= 38,7

h.,_ = 9090

D2

= 0,0321

D, = 0,0255

Dm = 0,0288

Ill

= 8280

h,

( 3~; ) + ( -~:~;m (
0

v (dV)
dt

~ =.!_

9.;90 )

+ 0,0000755 + 0,0000874

1
0,000284

-~,.,;=~

3.520

de&erleri

D,{ D1h1

yerle~tirelim

V ve t'den meydana gel en diyagramda, e~rinin e8:imi

S1vilann pek \=08u. temperatiir de8i$imine tabi olarak hacimlerini stir'atle de&i~tirmez
ler. V ve t de&erleri ile meydana getirilmi$ diyagramda tam bir do8ru elde edilemez, fakat
e&rilik de pek auhr. Bu sebeple, termal genle$me formiilii sonlu farklar $eklinde yaztlabilir.

+ D,LJDmk + 1/h,
ve U'nun degerini hesaplayahm.

1
0,0321) (
1 )
( o,o255
8.28o

( 0,()321) ( 0,0033)
o,o288

ssT + 9.o9o

i0,000152

+ 0,0000953 + 0,00011

2.798

0,000357

(c) Temperatilr diifil~leri. Temperatiir dU$ii$leri, termal direnylerle dogrudan dogruya

orantdtdtr. Bunlar Omegin (a) ktsmmda hesaplanmt$tlr.

Suya ait film tabakasmda,. ytizde temperattir dtijtijti

= 100

~:~~~~~ ) = 42,6

0 0000755

Metal <;eperi ge<;ijte, ytizde temperattir dtioti<ti

= 100 ( 0,000284
) = 26 ,6
~ '
Su buhanna ait film tabakasmda, yiizde temperatiir dii$ii$ii = 100

(g:~~~:~ 4 ) = 30,78

ty yapt 12,7 mm olan ve iyerisinde 0,35 kgrfm 2 basmyta su buhan ta$Iyan !,;elik bir boru, su ile dolu bir tanka daldmlmt$tlf. Tankt dolduran su, 21 C'a eristi&i
anda tst transfer katsaylSlm hesaplaytmz.

Omek 4.6.

Bu e$itlikte: V = t temperatiiriinde akt$kamn Ozgiil hacmi

dV fdt

(b) Dl$ yilzeyi esas alan tilm rsz transfer katsayw. (4-24) numarah C$itlik, $imdi a:;;a&tdaki ~ekilde yazthr.

U=

87'C

Sekil 4-S'de yer alan Grashof sayiSI i!;erisinde ~, termal genle$me katsay1s1 bulunmaktadtr. Bu, a~a~1daki C$itlik yardtmi ile hesaplanabilir.

0,000121

Ortalama film temperatiirii 108C ve 21 C dereceleri arasmda bir degere sahip olup,
64,5'C = 65'C d.r.

= 0,0033

82~0 + ( ~:~~~D

U=

E~itli8e

c;oziim. Suya ait '" transfer katsay"' su buhanna ait m transfer katsaymndan say,ca
ufak olabilir. Bu durumda, tiim tst transfer katsaytst, yakla~tk olarak suya ait tst transfer
katsaytsma esittir. Bu sebeple, sadece suya ait tst transfet katsaytslm hesaplamamtz gerekmektedir. Problem, klSim 4-20'de incelenmesi .yaptlan durumun kapsamma girmi~tir ve
$ekil 4-8'de gOs.terilen, (4-35) numarah e$itlik kullamlarak !;Oziimli yapthr. Aym zamanda,
tiim temperatiir diisii~iiniin en biiyiik ktsmt, suya ait film tabakasmda meydana gelir; aynca metal yiizeyinin, su buhannm temperatiiriinde (108C) oldugu kabul olunabilir.
~.tok

Bu

e~itlikte:

V 1 = 11 temperatiiriindeki Ozgiil hacim

= 12 temperatiiriindeki Ozglil hacim

V = istenilen t temperatiiriindeki Ozgiil hacim
derecedeki ~ de8erini bulmak i~in t2 = 70C ve t 1 = 60C
V2

65C
durumda (Have tablolar 9) :
I

v, =983= 0,0010171
1
v, = 978
'= o,oo1o225
1

V=~8o
B = (980 ) (0,0010225- 0,0010171 ) _ 0 000529
706U
-,

olarak almabilir. Bu

172

173

(4M35) numarah
~

e!1itli~e yerl~tirilecek

= 0,000529

deSerter

!it=

D = 010127 m

a~a8tdadtr.

Dalga boyu 0,8 ilil 400 rnikron arasmda olan radyasyona "termal radyasyon"
ad1 verilrnektedir. Fakat, endiistride ~ogunlukla kar~J!~Ilan Ierma! radyasyonlarda dalga boylan 0,8 ila 25 mikron arasmdad!f. Termal radyasyon, 1~1k gibi
elektrornagnetik bir olay oldugu i<;in, IIk kanunlanna uyar. Diger bir deyjmle,
duz bir dogru boyunca hareket ederler 've yiizeyler tarafmdan yansitilabilirler.

87C

c = 1,0

= 980 kgr/m'
g = 1,27 X 108 m/(hr)"
p~ = 2,73

l.t = 0,43 santipuaz = 1,548 kgr/(hr) (m)

k = 0,567 (kgr.kal) (m)/(hr) (m') (C 0 )

.Bir yiizey tarafmdan yay1lan t~rrnal enerjinin cinsi ve miktarL temperatiiriin yiikselmesi ile artar. Kat! maddelerin ve stv1larm (son derece ince bir
film tabakasi olanlar harig) yiizeyleri tarafmdan yayilan radyasyon enerjisi devarnh olup, biitiin dalga boylarma (s1hrdan sonsuza kadar) dagilm1~tir. Bununla
beraber, enerjinin en biiyiik kisrni, oldukga dar s1mrlar i<;erisindeki dalga boylarmda toplahmt~tlr. Goriilebilen radyasyon bolgesinin enerjisi, termal radyasyona nisbetle ihmal olunabilecek kadar azd1r.

Gr = _,(col,,27'-'X=IO,_Bl._,("'0,.:_01"'2c7c)'-.3'i.(O'ie,O:i'00"=5'-"2"-'9)-'(8"-'7.!...)("'9"'80"--)2:_ = 4 ,79 X IO'

(1,548)2
Jog Gr = 6,682
log Pr = 0,436
log (Gr) (Pr)

= 7,118

Sekil 4-8'den, Jog (Gr) (Pr)

= 7,118

oldu~u

zaman log (Nu)

= J,5

ve Nu

= 31,6

olarak bu-

lunur.
h

= (31,6) (0,567)
(0,0127)

1.410

Ozel bir yiizeyin (mutlak siyah cismin yiizeyi, ileride tamrnlanacaktir), hirim alam tarafmdan birim zamanda yayilan radyasyon enerjisi, dalga boyuna
kartt ~larak bir grafik kag1d1 iizerine yerle~tirilecek olursa, yiizeyin. degi~ik
ternperatiirler> i<;in degi~ik egriler elde olunur. Bil durum, ~ekil 4-14'de gosteril-

Su buhanna ait tst transfer katsaytst 10.000 civannda oldu8u iQin, problemin b~mdaki dti~iinii~Umiiztin doB:rulu~u ortaya 91kar. Di8er bir deyimle, tiim tst transfer katsaytsmm hesaplanmasmda biittin Onem, suya ait tSt transfer katsaytst tizerinde toplanmaktadtr:

9,7rf
4-27. Radyasyon. Konveksiyon ve kondiiksiyonla ISI transferinde, aym
zamanda ve gogunlukla, radyasyonla ISI transferi de vardir. Radyasyonla IS!
lransferinin diger iki ~eki!deki lSI transferine nisbetle re!atif Onemi, temperat(ir
derecesine tabi olmasidtr. Temperatiiriin yiikselmesi ile birlikte daha fazla onem
kazamr.

4
6x70
5x704

Mutlak s1hr noktasmm iistiinde bir temperature sahip her cisim, enerji ne~
reder. Rudyasyon elektromagnetik bir olaydlf ve meydana gelebilmesi igin herhangi bir ortamm araya girmesine ihtiyag gi:istermez. Mutlak vakum ve uzay .
igerisinde, hava tabakas1 igerisindeki kadar tesife sahiptir. Muhtelif tip elektroc
magnetik dalgalarm yakla~1k dalga boylan, a~ajpdaki tablo~a gosterilmektedir.
I~mrmlarm

Dalga boylarz, mikron

tipleri

Gamma l$IDtmlan

X usmmllan
Oltraviyole t~tmmlar
Gorlilebilen

Radyo daJgalan

* Bir mikron

= 1 X 10-

4
7 x70

l0- 6

= 0,001

mm.

lr~

i\

~\_ [\_
' ~
~-c'( I'- :--....

1/ v2

0,8 illl 400

10 X 106 ila 30.000 X 10'

Enfraruj t!Jmtmlan

2x704

o,4 ila o,8

t~lntmlar

(")

4
]x10

I X
ila 140 X
6 X I0-6 ilii 100.000 X I0- 6
o,o 14 ila 0,4
I0-6

~~.

4x704

I X I0-0

Kozmi.k wmtmlar

\\

4
7.70

70
8
4
6
/Jalga boyu ( mikron J

Sekil 4 _ 14. Mutlak siyah cisim tarafmdan yaydan enerjinin miktan ve da81hm1 Uzerine
temperatiirtin tesiri.

'

175

174
mektedir. Egrilerin her biri bir maksimuma sahiptir ve temperatiiriin yiikselmesi halinde maksimum, daha ufak dalga boyuna dogru kaya;. Herbir egrinin
altmda kalan alan, yiizeyin birim alam tarafmdan birim zamanda yay1lan enerjinin tiim miktanm gostermektedir.

sim kadar radyasyon yayamazlar. Hakiki cisimler tarafmdan yay1lan radyasyon,

a~ag1dald e~itlikle ifade olunabilir.

4-28. Mutlak siyah clsirit. SICak bir Cls1m tarafmdan yaY'lan radyasyon
enerjisinin miktanndan bahsederken, bu cismin fiziksel ~artlanmn belirli k!lm.
masr lazrmdrr. Belirli bir temperatiirde her cisim aym debidc radyasyon yaymaz. Biitiin aQrklamalara !erne! te~kil eden teorik bir maddeye "mutlak siyah
cisim" adr verilir. Bu, belirli bir temperatiir iQin miimkiin olan maksimum enerjiyi yayan cisim diye tammlamr. Hakiki fiziksel maddelerden hi9 biri tam manasr ile mutlak siyah cisim degildir. Aynca cismin renginin terim ile bir baghhg1
da yoktur. Yalmz, goriilebilen 1~1k 1~1mmlan goz oniine ahnacak olursa, siyah
ve mat bir yiizey, mutlak siyah cisim tammma oldukQa yakla!;iJr ve a91k renkli
maddeler, bu tammdan onemli derecede saparlar. Bu, ismin QJkl'i noktas1d1r.
Bununla beraber, sadece termal radyasyon goz oniine almacak olursa, Cismin
renginin yaydan enerjinin miktan ile bir baghhg1 yoktur.

Yukandaki eitlikte s, cismin emisivitesidir. Emisivite 1'den kii9iik alan bir f;;aksiyondur ve aym temperatiirde olmak iizere herhangi bir ~ismin yaydrgr enerjinin, mutlak siyah cisim tarafmdan yaYilan enerjiye oramndan ibarettir.

Tamamiyle kapatrlml'i bir bol'!.gu goz online alahm, bu sistem gozlem boyunca sabit temperatiirde bulunsun ve sistem~ a9rlan son derece ufak bir deljkten kaQan enerji ihmM olunabilecek kadar az olsun. Bu sistemin i9 krsm1,
mutlak siyah cisimden ba'ika bir 'i6Y degildir. Pratikte mutlak siyah cisim, karbondan yap!lmJ bir borunun iki ucunu yine karbonla kapatmak ve bu nQlardan
birine ufak bir gozl,eme deligi aQmak sureti ile yap1hr. Tamamiyle homajen bir
temperatiirde bulunan ve ufak bir gozleme deligine sahip alan fmnm iQ klsmi,
mutlak siyah cisimdir. Aym ~ekilde, boyle bir fmn iGerisinde bulunan her madde, muthk siyah cisim olarak kabul olunabilir.
4-29. Radyasyqn debisi. Mutlak siyah cisim tarafmdan yay!lan radyasyonun tiim miktan ekil 4-41'deki egrilerin entegrasyonu ile elde olun~bilir.
Bunun dogrulugu deneyle gosterilmi'i olup, Stefan-Boltzman kanunu ile ifade
plunmaktadrr.
(4-48)
q =bAT'
yukandaki eitlikte:
q = saatte yayrlan enerjinin mikdan, kgr.ka!jsaat
A = bu enerjiyi yayan yiizeyin alam, m2

T = enerji yayan yiizeyin mutlak temperatiirii, K

Mutlak siyah cisim iQin b'niri degeri 4,92X 10- kgr.ka!j(saat)(m2 )(K)'dir.
Endiistride ve hayatta karIla~!IgJmJZ cisimlerden higbiri, mutlak siyah ci-

q= sbAT'

(4-49)

Muhtelif maddelerin muhtelif temperatiirlerdeki emisiviteleri Perry'nin kitabmda verilmitir. 1

Yukandaki biitiin aQrklamalanmJZ, s1cak bir cisim tarafmdan yayrlan enerjiyi esas almaktadrr. Bu enerjinin ona nisbetle daha soguk bir cisim tarafmdan
almd1gmr kabul edelim. Radyasyon enerjisi, daha soguk bir cismin iizerine Qar' enerjinin. bir k1smr absorblanarak !Sl eklinde a<;rga 91kar, bir kJspacak olursa,
im yans1r ve bir k1smr i;., cisimden ge9er. Bununla beraber, biitiin donuk (opak)
cisimlerin geQirmi oldugu enerjinin miktan ihmiil olunabilecek kadar azdJr,
Cisme 9arpan enerjiden absorblanan fraksiyon a ile gos(erilir, absorbtivite adJm ahr ve 1'den kiiQiiktiir. Enerjinin cisimden geQen miktan ihmal olundugu
takdirde, herhangi bir cisim tarafmdan absorblanan ve yans1t1lan enerjilerin
toplamr, o cisme <;arpan radyasyona eitlir. Yans1yan enerjinin karr~tk yaprst
sebebi ile, pratikte karJlllrlan problemlerin say1sal Qoziimii, oldukQa zordur.
Belirli bir maddeye ait absorbtivite, belirli bir temperatiirde o maddenin
o temperatiirdeki emisivitesine eittir. Diger bir deyimle,
e:=a.

Bu diiiiniiten hareket ederek ve mutlak siyah cismin emisivitesinin de 1 olmasmdan faydalanarak, absorbtivitesinin 1 olacag1 kabul olunur. Bu sebeple, mutlak siyah cisim kendisine Qarpan biitiin radyasyonlan absorblar. Bu, mutlak siyah cismin onemli bir ozelligidir.
Belirli bir yiizey ve belirli bir temperatiir i<;in rx'mn degeri, radyasyonun
dalga boyuna tll.bi olarak degiir. Bu husus, pratikte kar~1larlan problemlerin
daha da kanrk bir hal almasma sebep olur. Bu kanrkhktan kurtulmak iQin gri
cisim kavram1, ortaya Qikliil~tlr. Gri cismin absorbtivitesi, belirli bir temperatiirde radyasyonun biitiin dalga boylan igin sabittir.
Temperatiirii T, ve alam A alan ufak bir siyah cismi goz oniine alahm ve
bu, d~ha yiiksek bir T, tem~ratiiriinde bulunan bir baka siyah cisimle tama1

Sahife 485

177

176
men cevrilmi~ bulunsun. SICak cisimden soguk cisme transfer edilen net lSI mikdan, bu iki cisimden yayi!an radyasyonlarm cebirsel toplammdan ibarettir. Bu
durumda Stefan kanunu, U ekilde yazilabilir:
q = bA(T1' - T,')

Yukandaki eitlikte, soguk cisim tarafmdan yayi!an biitiin radyasyonlarm da

sicak cisme Qarpllklan kabul olunmaktadir.
4-30. Temperatiiriin eeelri. Stefan kanunundan faydalamlarak bulunan
ve pratiktc biiyiik onemi olan bir bagmti, yiiksek mutlak temperatiiriin yayi!an
enerjinin miktar1 iizerindeki tesiridir. Cismin temperatiirii Qevre temperatiiriiniin
iistiine yiikseltildigi zaman, cismin Qevreye yaydigt tsmm miktan, onemli derecede artar. Soguk yiizey, su ile sogutulan ve 100C (373K) derecede olan bir
duvar ve tst yayan cisim de 538C (811 K) clerecede ise, transfer olan 1smm
clegeri,
8-114 _:_ 373' = 4,23 X 1011
Swak yiizeyin temperatiirii 593C (866K) derecesine yiikseltilecek olursa, yayilan ISimn miktarmcla (8664 - 373' = 5,43 X 1011) %32 oranmda bir artma olur.
4-31. Gazlarda radyasyon. SICak gazlar, radyasyonla ISI kaybederler fakat bu, s1cak kau cisimler tarafmdan meydana getirilenlerden farkhd1r. Kali bir
cisim, daiga boylarmm devamh bir boliimiiriii kapsayan radyasyon enerjisi yayar. Radyasyon yogunlugu, dalga boylanna karlt olarak bir grafik k&l?;ldi iizerine yerletirilecek olursa, muntazam bir egri elde olunur. Diger taraftan, siCak
gazlar bandlar halinde, radyasyonla enerfi kaybeder. Bu takdirde radyasyon yo,
gunlugunu, dalga boylarma karlt olarak bir grafik kagtdma yrletirecek olursak, ya hie veya pek az bir radyasyon gosterir. Gostermi oldugu bu radyasyon
da cok belirli bir dalga boyuna sahiptir. Orta derecedeki temperatiirlerde gaz,
!arm radyasyonla lSI kaytplan azd1r. Fakat, yiiksek temperatiirde karbon dioksid, karbon rnonoksid, su buhan ve hidrokarbonlarda meydana gelen IS! kayb1,
om biiyiik bir k1smmi radyasyonla !Sl kayb1 tekil eder. Diatomik gazlar, eri~e
bildikleri temperatiirlerde pek fazla bir radyasyon giistermezler. Bu ekilde rad,
yasyonla lSI transferi, radyasyon alan kat! cismin iizerindeki gaz film tabakasma
t~bi degildir. Bununla beraber, bu ~artlar altmda gazlar tarafmdan meydana
getirilen 1>1 kaybmm hesabt iQin uygulanan metod, kitabimtzm konusu dimdadir. 1
1

Me Adams, bOliim 4.

4-32. Konveksiyon ve radyasyonla birlikte IS! transferi. Buhar kazam, borulu imbik veya bir eritme potas1 gibi, dogrudan dogruya alevle Isittlan herhang;i
bir cihaz1 giiz iiniine alahm. lsi, metal cihaz yiizeyine dort yoldan transfer olur;
akkor halindeki yaktttan (yakttm dogrudan dogruya kendisi, ate tuglas1, parlak alevdeki katt karbon parQaciklan) radyasyonla; siCak gazlardan radyasyon,
kondiiksiyon ve konveksiyonla. Radyasyon, viskoz film tabakasmda herhangi bir
diren9 tarafmdan engellenmeden metale transfer edilir ve gaz aktminm h1zma,
yogunluguna veya diger karakteristiklerine tabi degildir. Metal yiizeyinin birim
alamna isabet etmesi istenilen radyasyonun miktan, saclece siC~k kati veya gazm temperatiiriine, soguk yiizeyin birim alanma karIt diien swak yiizeyin alamna tabidir. Dfger taraftan, aym metalik yiizey gazlardan konveksiyon ve kondiiksiyonla da lSI almaktadtr. Bu ISlnm viskoz film tabakasmdan ge9mesi gerekmektedir ve bu sebeple, (4-28) numarah e~itlikte yer alan gaza ait iizelliklerin
hepsine tabidir. Bubar kazanlan ve alevle IStlllan diger cihazlar iQin ISltma yiizeyinin olduk9a biiyiik olmas1 lilztmdJr. Bu, sadece radyasyonla transfer alan ISI
i9in olmaytp, diger yolla transfer olan ISllar iGin de dogrudur. Bunun bir sonucu
olarak dc.grudan dogruya alev veya atele ISitilan biitiin cihazlarda ISI transfer
yiizeyi, Isimn bir k1sm1 radyasyonla transfer olacak ekilde yap1lmahdir. Baz1
hallerde bu kaideye uyulmadigi olur. Buna sebep, metalin dogrudan dogruya
yiiksek temperatiirle kart karIya gelmesi ve mekanik gerilmelerin dogmasJdir.
Gene! bir kaide olmak iizere, Qok yiiksek temperatiirlerde transfer olan Ismm
onenJ!i kiSffillll, radyasyonJa lSI transferi lekiJ eder. <;:iinkii, bu durumda radyasyonJa lSI transferi konveksiyon ve kondiiksiyonJa lSI transferinden daha ko)aydir.
4-33. Gor~ a~ISI. Sonsuz geni~ yiizeye sahip, siCak ve diiz bir cismin
.(ekil 4-15a) ufak bir parQasim goz oniine alahm. Bu k1smm alam A olsun.
SICak cismin bu parQasJ kendisinden da!Ia soguk olan Qevresine (4-48) numarah
eitlige gore radyasyonla lSI yayar. Bu radyasyon, 9th noktasmclan her yiine
dqgru meydana geljr. Bu radyasyonun hepsini almak iGin, soguk cismin steak
cismi 180 derecelik bir aQt ile sarmast gerekir.
Bu diiiince, diger ekillere sahip yiizeylere de i.Jygulanabilir, yalmz steak
);iizey par~asmm (kendisi hariQ) her y~ne dogru ve diiz bir dogrultuda radyasyonla IS! yayacal?;l hususu unutulmamahdtr. Bu ISimn hepsinin absorblanabilmesi i9in, soguk cisim her yonde bu radyasyonlan karthyabilmelidir. Diger bir
deyimle, soguk cisim her yonde siCak cismi gorebilmelidir.
Radyasyonla 1s1 aktm1, her yiinii ile IIk aktmma benzer. Diger bir deyimle, radyasyonun yolunu izlemek, IIgm yolunu izlemek gibidir. SICak ve soguk
cisimler arasma saydam olmayan iiQiincii bir cisim konulacak olursa, soguk cisim
iizerine bu iiciincii cismin golgesi diier ve siCak cismi terkeden radyasyonlarm
bir ktsmmm soguk cismin iizerine diimesini onler. IIk iQin de aym olay meydana gelir.
1. Catalta!} -

Kimya Miihendisli&ine Giri!}

F. 12

179

178

k'l 4- 15'de gosterilmektedir a halinde steak eismin

birim
yii~e 1

~
.
Bu d..u~unce,
zeyi sadeee soguk eismi gormektedir. Her iki yiizey de aralanndakl ag:"hga ms~
belle guk biiyiik yiizeyler boyunea kar~t kartya bulunmaktadtr: c halm~e. st~~k
cismin birim alan1 sadece a ac;rs1 ic;erisine dti~en soguk ci~m1~ yu~~yini gormektedir. Gorii~ bolgesinin geri kalan ktstm!an ise Steak etstmn dtge: klSlmlanm gi:iriir. d halinde siCak cisimden yaytlan radyasyonlarm sadeee bu ktsmt,
soguk cisim tarafmdan almmaktadtr.
Soguk yiizeyin steak yiizeyden olan uzakhi?;t v.eya geni~ligi hig bir :ark yap- .
maz sadeee siCak yiizeyin soguk yiiz~yi gormes1 artttr. Sektl 4-15b de steak
cisU:in birim yiizeyi, belirli bir miktarda radyasyon yaymaktadu. Bu r~dyasY.on~
sog-uk "iizey ijP halden hangisiude bulunursa bulunsun, soguk yuzey
Iann h eP s1,
.J
::o... k

b'
tarafmdan almaeakttr. Bununla beraber, iig hal igin de. sogu yuzeym . m~n
alant tarafmdan aluian 1smm miktan birbirinden farkh olaeak_ttr. S~ea~ Cis~m
birim alam tarahndan yaytlan lSlYl giiz oniine alaeak yerde, soguk et~mm ~mn:
alam tarafmdan ahnan tsmm miktan goz oniine almaeak olursa: ek.l.4-15 deki
steak ve soguk terimleri yer degitirebilir ve kalitatif sonug, eskt hahm muhafaza eder.
SOGUK YUZEY

;;MV/.?2~:%Wi:C
SICAK YUZEY

SICAK YUZEY

~/

SOGUK YOZEY

SICAK YOZEY

b
SOGUK YUZEY

d
Sckil 4. 15. Radyasyonla

ISI

transferinde gOrii~ a~ISl.

Biitiin bu diiiineelerden kalitatif bir projelendirme faktorii gtkanlab.il~r.

Muhtelif pozisyonlarda, hem siCak hem de soguk cisimlerin _tempera_turler~~m
sabit olmaSI ve soguk cismin sadeee steak eismi gormesi halmde, soguk etstm
tarafmdanahnan 1s1mn tiimii aymdtr. Soguk eismin birim alam tarafmdan ahnan

ISimn mikt'an, s1cak cisimden uzaklattk<;a ve soguk cismin ytizeyi artttkGa, azahr. Aym gor!i aQtsmi muhafaza etmek artt ile, borulan tst kaynagmdan uzaklattraeak olursak, alman tsmm tiim miktannda bir degime olmadigi halde hirim alana isabet eden lSI miktannda (ve bu sebeple, metalin lemperatiiriinde)
biiyiik bir azalma olur. Istttet ve buharlatmet borulan, tstlma tankt ve diger
alevle lSlttlan eihazlar gibi soguk cisimler, miimkiin oldugu kadar siCak yiizeye
yakm olmah ve onun tarafmdan sanlmahdu.

Yiizeyi geniletmek igin borulara ilave olunan kanat ve kt!Qtklar, bunlann

dalta fazla radyasyon absorblamasma sebep olmazsa da, soguk yiizeyin giirii
UGISlnt artmrlar. Buna karthk, soguk cismin birim alam tarafmdan absorblanan
1s1

miktarmm azalmasma sebep olurlar.

4-34. l.'ratikte ka~II"'!Ilan problemlerin ~oziimii.

Miih<>ndislik Qahmalan esnasmda kartlatlan gergek problemlerin Qiiziimii, Qok daha kantk olclugu
iGin kitabtmiza konu olarak ahnmamttir. Olduka
basitletirilmi alan aagtdaki problem, konunun ne
kadar kantk oldugunu ortaya koyar.
Aralanndaki uzakhga nisbetle, stmrh biiyiikliige sahip iki katt eismin yiizeyini gi:iz oniine alahm (ek. 4-16). Her iki katt da mutlak siyah eisim
olsun ve bunlardan A digerine nisbetle daha siCak
bulunsun. Aym zamanda her iki cismin de ortalama
temperatiirleri bizee bilinsin. Bu durumda A yiizeyi iizerindeki x birim alam, sadeee f3 aQtst altmda soguk eismi gorebilir. ave y agtlan altmda yaptlan radyasyonlar, claim uz~k yiizey parQalar~ iizerine diierler. A cisminden radyasyonla meydana
gelen lSI kaybim hesaplamak i~in, aagtdaki ilem"
lerin yaptlmast gereklidir.

>5ekil 4-16. tki cisim arastnda

radyasyonla tst transferi.

1. x birim alamndan f3 aGist altmda meydana gelen IS! kaybmt, A yiizeyinin tiimiinii kapsayaeak ~ekilde entegre etmek gerekir. C:iinkii f3 agist, x birim
alammn durumuna tilbi olarak degiir.

2. a ve y agtlanm kartlayan diger kattlarm temperatiirleri ve gorii

ian bilinmelidir.
3. a ve y aQtlan altmda, x birim alamndan meydana gelen
A yiizeyinin tiimiinii kapsayacak ekilde entegre etmek.

lSI

a~h

kaybmt,

Yukandaki agtklamalardan da goriildiigii gibi problem, oldukQa kantkttr.

Bununla beraber, A mutlak siyah cisim fakat B mutlak siyah cisim degilse, A

180
cisminden yaytlan ve B cismine ~arpan radyasyonlarm tiimii absorblanmaz.
Bunlarm bir klsm1 yanm ve A cismine ~arpar. A cismi rnutlak siyah cisim oldugu i~in bu radyasyonlar, A cismi tarafmdan absorblamr ve onun temperatiiriiniin yiikselmesine sebep olur. A cisminin ve ~evresinin u. ve y aC;!lan altmda gordiigii cisimler mutlak siyah cisim olmaz ye aynca katJlardan bir veya
digerinin temperatiirii homojen degilse, konu daha da kantk bir hal ahr.
Pratikte kartlallacak baz1 problemlerin qoziimii ve actklanmast igin Perry
tarafmdan yaz!lmt "Chemical Engineering Handbook" adh kitabm 483 - 498
sahifelerine bakmtz.
4-35. Ist iil~melerinde radyasyon hataian. Radyasyonla JsJ transferinde,
SJCak gazlann temperatiirlerini olgerken onemli derecede yanl.Jhklar yaptbr.
Duman VG alev ihtiva etmeyen gazlar, radyasyon igin tamamen saydamchr. Bu
gibi gazlar, herhangi bir cins cihaz icerisinde akarken cihazm duvan genellikle, .
gazm ortalama temperatiiriinden oldukca diiiik bir temperatiirde bulunur. Bu
gaz ak1m1 icerisine temperatiir Olqen herhangi bir cins cihaz sokulacak olursa,
cihazm temperatiirii gazm temperatiiriine yaklaJr ve bu temperatiir, gazl taJyan cihazm duvar temperatiiriinden daha yiiksektir. Bu durumda temperatiir
olcen cihaz, maksimum bir debi ile soguk duvara derhal radyasyonla 1s1 yaymaya balar. <;unkii her noktasmdan soguk duvan gormektedir. ls1, olcme cihazma konveksiyonla iletilir ve bu sebeple, oldukca diiiik bir debiye sahiptir.
Diger taraftan lSI, radyasyonla kaybolur ve buna, gaz filmine ait lSI transfer
katsayiSI hie bir etki yapmaz.

181
4-36. Isttl~der. Kimya endiistrisinde gene! olarak kar1la1lan lSI transferi problemi, metal bir duvar yolu ile bir aklkandan di!ter bir aklkana IS!
transferi eklindedir. Bu alokanlarm her ikisi s1v1 veya her ikisi de gaz olabildigi gibi, biri s1v1 digeri gaz olabilir. Bunlarm i<;erisinde en cok kartlatlan
tip, yogunlaan bir buhardan bir Sl,.VIya lSI transferidir. Bu tipteki 1s1 transferinin
oze[ ve Onemli bir ekli, yogun[aan buhardan kaynayan cozeltiye lSI tranferi
adm1 ahr ve biiliim V'te (evaporasyon) bu konunun ac1klanmas1 yaptlacaktJr.
Yogunlaan buhardan ~ozeltilere {kaynama olmaks1zm), steak s1v1dan soguk slvJya, su buharmdan gaz kanlmlarma 1s1 transferleri, bu boltimde incelenecektir.
Is1 transferinin temel prensipler~ boliimiin ba~ k1smmda a<;lklanmitlr. ls1
transferinde kullamlan cihaz tipleri ve ~unlarm projelendirilmeleri, en iyi bir
~ekilde bu teorik prensipler yardlml ile anlatlabilmektedir. En onemli lSI transfer Cihazlan, borulu lSltlcllardJr. Bunlara ayJ11 zamanda borulu k= ad1 da
verilir. "Isltlc!" ve "!Sl degitirici" terimlerinin kullam~larmda belirli ve ozel
bir aymm yoktur. Bununla beraber, lSI degi.tirici terimi daha ziyade, bir SlVldan diger bir stv1ya lSI transferinde kvllamhr.
4-37. Borulu tslhcdar. ~ekil 4-17'de tek ge<;ili en basil bir borulu ISlltCl gosterilmektedir. Bu lSlttcJ, esas itibariyle u<;larmda~ iJ, ve B, born talma
levhalarma baglanmi <;ok say1daki borulardan A meydana gelmitir. Bu boru-

su

BUHARI-j.

YO~NLASMA
Mls GAZ VE
BUHARLAR

Bu durumda temperatiir oi9en cihaz, her zaman gaz aklmmdan daha soguktur. Temperatiir olqen cihazla gaz arasmdaki temperatiir fark1, cihazm radyasyonla lSI kaybetme hiZina edeger bir h1zda, cihaza konveksiyonla lSI transferini saglar. Stefan eitliginde yer alan temperatiiriin dordiincii kuvvetten olmast sebebi ile, yiiksek temperatiirde radyasyonla lSI kayb1 ~ok daha htzhdtr.
Bu sebeple, yiiksek temperatiir olcmelerinde yaptlan yanhhk daha biiyiiktiir.
Bu yamlmay1 azaltmak icin, radyasyon koruganlan ve yiiksek gaz ,luz1 gibi,
muhtelif usiillere (buna ragmen, hie bir zaman tamamen ortadan kaldmlamaz)
bavurulur. Koruganlar ozellikleri baktmmdan mutlak siyah cisimden ne kadar
farkh ise (parlalllmt metaller gibi), radyasyonla lSI kayb1 o kadar azd1r ve bu
sebepten termometrenin gosterdigi temperatiir, gaz temperatiiriine oldukca yakmdtr. Korugam yalayarak gecen gazm h1Z1 miimkiin oldugu kadar artmlacak
olursa, gazdan korugana lSI transferi o nisbette artar ve gaz tempertiirii ile korugan temperatiirii arasmdaki fark azahr. ister termometre haznesi ister termoelement ucu olsurJ, olgme cihaZJmn bizzat kendisi (korugan takdirinde actklanan .
sebeplerden dolay1) miimkiin oldugu nisbette parlak bir goriiniie sahip olmahdtr.

SICAK AKI?KAN

t.
.1~ B,

rJ

G~
KONOENSAT

Sekil 4-17. T~_k.. ge!(i$~i borulu tSttlct: A, borular; B 1, B2 boru ta$tma levhalan; Dl' D akt~
2
k~ .da~tbm bolumlen; El' E,_ kapaklar;, F, su buhannm giri$i; G, kondensat !;tl~~t; H, s1vt
gm!)t; J, stvt ~tkt$t; K, yo~unl'a$mayan gazJann c;tkt~t.

lar, metalden bir silindirik muhafaza C ile sanlm1 olup, her iki u<;larmda D 1
ve D, s1v1 dag1ttm boliimlerine sahiptirler. Bu boliimler, E 1 ve E, kapaklan ile
kapattlm1lard1r. Su buhan veya baka bir buhar, F borusu yolu ile JSlltcJ borulanm ~evreleyen k1sma girer, yogunlaan buhar ise G borusu yolu ile lSlltetyl
terk eder. lsJtJlacak aklkan, Dir pompa ile II giriinden D, dag1tma boliimiine

182

183

girer, boniiar i~inden akar, D, dag1tma boliimii ve I 91ki yolu ile JSJtJcl)'l terk
eder. Su buhan i9erisinde bulunan ve yogunlamayan gazlar K yo!~ ile dian
at1hr. Bu yap1 tarzmm en faydah yonii, biiyiik ISitma yiizeylerinin kii9i_ik bir
hacim igerisine sikitmlnn olmasidir. Diger bir deyimle, (4-41) numarah eitlikle ifade olunan ISJtma kapasitesi (q), A.'nm biiyiitiilmesi sureti ile artmlmltJr.

Biiyiik bir lS!tma yiizeyi ufak bir hacme sJkJtmlml (ekil 4-17' de giisterilen
tipte) bir ISiticida, borularm kesit alanlan biiyiik ve dolaylS!yla borular iQerisinde akan akikamn h!Zl diiiiktiir. A.kikan luzmm bu durumu (aym zamanda
lSI transfer katsay!Sl), eki! 4-18'de gosteriJen tipte, 90k ge9i/i bir IS!l!C! kullanarak diizeltilebilir. Bu tip Isiticida, sivi dagitJm holiimlerine konulmu yon degitirme levhalan yard1m1 ile JS!l!lacak ak1kan, ileri ve geri olmak iizere JsJttci

ian ile giisterilmektedir. Tek say1larda akikan ISil!ci bahgmdan uzaklaan

yond(', 9ift sayi!arda ise o bahga dogru akar.
C:ok geQili yap1, akikan kesit alamnm kii9iilmesine ve akikan luzmm
artmasma sebep olur. Neticede IS! transfer katsaylSI biiyiir. Bu tip IS!tJCI!ann
Mkmcah yi:inii, yapJ!lianmn kariIk oJmasJ, kJS1mJann giri ve Qikiiarmda ani
daralma ve genilemelerden dolay1 biiyiik siirtiinme kay1planmn meydana gelmesidir. Ekonomik ISll!CI projelerinin hazirlanmasl esnasmda, yiiksek akikan
lnz1 temin etmek i9in pompaya verilecek kuvvet masrah arl!mmm, ISitiCI yap1m
masrafmd&ki azalma tarafmdan karIiamp karIianamiyacagi hususu gi:iz iiniinde
bulundurulmahdir. C:ok diii_ik akikan lnZI pompalama masrahm azaltma da,
90k biiyiik (ve dolaylSl ile pahah) bir ISltlCiya ihtiya9 gi:isterir. C:ok yiiksek akikan luz1, ISJtiCI i9in gerekli ilk yatmm giderlerini azaltmakla beraber, pompalama masrahm artmr. Bu ekildeki ekonomik bir dengenin incelenmes~ kitabimizm konulan dimdadir.
4-38. GeniC!!me_ lsitiCilarda temperatiir farklarmdan doia)'l, gerueme
ve daralmalar meydana gelebilir ve neticede borularm biikiildiigii veya boru
taIma levhalarmdan kurtulduklan giiriiliir. Isitlciiann pek 9ogunda ISitlCI gi:ivdesinin di:ikme demirden yapi!masma karIhk 1Slt1CI borulan olduk9a ince Geperlidir. Isltlc!lar servise konuldugu veya servisden 91kanldigi zaman, ISltiCI giivdesi borulara nisbetle daha yava ISimr veya sogur. Neticede meydana gelen
gerilme kuvvetleri lSitiCl)'I deforme eder. Bu sakmcay1 ortadan kaid!facak en
yaygm metod, yiizen (hareketli) bWjllk ad1 verilen yap1 tarzmm kullamlmasl(hr.
Bu yap1 tarzmda boru baglanti levhalanndan biri (boru u9larmdan biri) ISitiCI
giivdesine baglanma)'lp, serbest birakJ!Ir. Sekil 4-19'da iki geQili ve yiizer baYOGUNL~MA_ '

YAN GAZ VE
BUHARLAR

Sekil 4 18. <;ok

ge9i~li

bir

lSttiCL

iQerisinden birka9 kere geQer. Sekil 4-18'de dag1tma boliimlerinden birinin nasii
k!Slmlara aynidigi ve borulann bu klSlm!ar iQerisindeki tertip tarzi gosterilmektedir. Diger bir akikan dag1tma boliimii, daha baka bir ekilde k!S1mlara ayniml olup, ekil 4-18'de kii9iik boyutta gosterilmektedir. SIVI A. k!smma girer
ve sola dogru akarak B kismma ge9er, buradan tekrar saga ge9erek C kismma
girer ve boylece devam ederek sonunda I kismmdan 91kar. Bu durumda borular, sekiz gruba veya ge9i kismma aynlmaktadir. Bu klSlmlar, Ramen say1-

SOGUK AKI?KAN

KONDENSAT
Sekil 4 - 19. tki

geyi~li

ve yiizer bashkh bir

ISltlCI.

184
hkh bir ISI\Ici gosterilmektedir. Sekilden ISI!ICI borulanmn Isihci govdesine bagh olmaksizm nasil genleip, daralacaklan kolaylikla goriilmektedir. Su buharmm giri~ yolu iizerinde goriilen delikli sa~ levha, su buhan tarafmdan taman
su damlacklanm tutmaya yarar. Yiizer ba~hkh ISIIIcilann ~ok ge~ili olanlan
da vardn, fakat en yayg1h olam ekil 4-19'da gosterilen tiptir. Yiizer ba~hkh
ISI!Icilarda ikiden fazla gegi, tek bir Isitici govdesi igerisine ikiden fazla gegi~
sigdirmak yerine, ekil 4-19'da gosterilen tipteki Isihcilan seri halde gahhrmakla da temin olunabilir. Termal genle~melere imki\n vermek maksad1 ile,
ekil 4-17'de gostcrildigi gibi ISIIJCI govdesine gikmtJlar yap1hr.
4-39. lsi degi~tiriciler. lslttct terimi, bir akikandan diger akJkana ISI
transfer eden biitiin cihaz]an kapsamma a]masma karIhk, ozeJlik]e yogunJaan
buhardan bir siviya Isitransferi igin kullamlmaktadJr. Sekil 4-17'den 4-19'a kadar agiklamalan yap1lan biitiin ISl!Icilar bilhassa bu maksatla yapilmilardir.
Bu durumda su buhanna ait ISI transfer l.~tsayiSl, genellikle ISihlan SIVlya ait
ISI transfer katsay1dmdan gok daha biiyiiktiir. Bu sebeple, bu tip ISIIIci!arda bilhassa yiiksek SIVI akim luzma onem yerilir. Isitma borularmm dillldaki kismm .
kesit alam biiyiik ve bu sebeple, su buhanmn akim luz1 diiiiktiir. Su buhanna
ail ISI transfer katsayiSlmn yiiksek olmas1 sebebi ile bu bir sakmca olmaktan
uzakt1r.

lsi bir sividan diger bir SIVIya veya bir gazdan diger bir gaza transfer o].
dugu zaman, cihaz genellikle ISI degitirici veya eanjor adm1 ahr. Bu durumda
borularm iQ ve di kiSlmlarma ait Is! transfer katsayilari hemen hemen aym biiyiikliiktedir. Tiim lSI transfer katsayiSl U, iki ISI transfer katsayiSlndan daha
ufak olanma hemen hemen eittir. lsi transfer katsayi!anndan birinin degerini,.
digerininkini degitirmeksizin, artnacak olursak, U'nun artmas1 bu degimeyle
oranhh olmaz. Bu sebeple, ISI degitiricilerinde, boru igerisindeki akikan bizimn oldugu kadar born dimdaki alakan luzimn da artmlmasi istenir. Yap1 ile
ilgili sebeplerden dolay1, borularm dimdaki kesit alammn borularm igindeki
kesit alam kadar ufak olmasi, nadiren miimkiindiir ve bu sebeple, ekil 4-18 ve
4-19'da gosterilen ISI!Icilarda oldugu gibi, borular dimda akan akikanm hiZI
diiiik olacakt1r. Bu sakmcay1 ortadan kald1rmak igin borular dillla ve borulara
dikey aIrtma levhalan yerletirilir. Boylelikle ikinci akikana ait kesit alam
azalhlmi olur. Bu prensipler goz oniine almarak yapilmi bir IS! degitirici
ekil 4-20' de gosterilmektedir.
Bu yap1 tarzmda aIrtma levhalan A, b;r kenanndan kesilmi dairesel metal disklerden ibarettirler. Bu disklere, ISI!ma borulannm B yerletirilmesi i9in
delikler aQilmi~!Ir. SaIrtma levhalan bir veya birka9 yon verme Qnbugu C
yardimi ile tesbit olunmnlardir. Bu Qnbuklar bir baglama vidasi ile D ve D'
boru taIma levhalan arasma tutturulmulardir. SaIrtma levhalanmn iyi bir

185
ekilde yerle~tirilebilmesi igin, arahk borusunun k1sa bir kismi E, yon verme
QnbuguC iizerine gegirilmitir. Bu ekildeki bir ISI degitiricisinin yapihI esnasmda, Sira ile U parQalar birbirlerine baglamrlar; boru taIma levhalan, yonverme Gttbuklar!, aIrtma levhalan ve nihayet borular. Sekil 4-20'de ekil 4-19'

Sekil 4-20. Stvt- stvt ISI degi~tiricisi: A, ~a!ltrtma 1evhalan; B, tsttma borulan; C, yOn verme ~ubugu; D, D', bor.u ta!~Jma levhalan; E, arahk borulan.

da goriilenden farkh bir yiizer bahk tipi vard1r. SaIrtma levhalarmm konu],
mas1 sadece borular dJmda akan akikanm luzm1 ar!Irmakla kalmaz, aym zamanda akikamn borulara hemen hemen dik bir yonde akmasm1 saglar. Bn yap!,
fazladan tiirbiiliinslar dogmasma ve dolaylSI ile borular dJmda ISI transferine
karI koyan direncin azalmasma sebep olur. Bu suretle, IS! transfer katsaylSI (i9
ve ditaki akikanlara ait) da biiyiik hirer deger abr ve neticede tiim ISI transfer
katsaylSI U artar.
Sekil 4-20'de gosterilen Is! degiliricide, borular dJmda akan siviya ait ISI
transfer katsaylSlnm hesaplanmasi olduk9a kanIkhr. Kiitlesel h1z, ~ap, v.s. gibi
hususlann hesaplanabilmesi igin bir 90k kiisel basitletirme yapilmihr. Borularm 60 veya 90 derece merkezlenmi olmas1, aIrtma levhalarmm kesilmi
yanlanmn oram, bunlann yerletirilmesi ve diger fak!Orler 1 konuyu daha da
kanIk bir hale sokar.
4-40. C::ift borulu lSI degi~tiriciler. Borular iQerisindeki s1vmm hacmi, is
tenilen SIVI ak1m bizi ve boru boyutlan arasmdaki bagmt1, her geQi iQin sadece birka9 boru kullamlmasmi gerektirmekte ise, bunu temin edecek en basil
yapi!I ekil 4-2l'de gosterilen Qift borulu ISI degitiricisidir. Bu IS! degitirici,
standard demir borulara baglanmi ozel born baglantilarmdan meydana getirilmi olup, siVIlardan biri iQteki borunun iQerisinde, digeri ise iki boru arasmdaki halka ekilli arahkta akmaktad1r. Bu ekildeki bir ISI degitiric~ genellikle
' Bu konu Donohue, Ind. Eng. Chern., 41 : 2499.2511 (1949) da genjz bir 1ekilde
a{aklanmt$br. Kern, -Process Heat Transfer., Me Graw- Hill Book Company, Inc., New
York (1950) sahife 136- !39'da bilgi mevcuttur.

187

186
birkag ge9iten meydana gelmi olup, borular iist iiste bir y1gm tekil etmektedir. Her geQi i9in, bir l:iorudan fazla konulmas1 istenilecek olursa, bu takdirde
boru topluluklan paralel baglama ile meydana getirilirler. Gift borulu lSI degitiriciler i9in tavsiye olunan standard boru boyutlan, aagtda verilmitir.

$ekil 4- 21. Cift borulu

ISI de~H~tirici.

NOMINAL BORU BOYUTLARI

Dr~

mm.
50,8
63,5
76,2
101,6

boru rapt

!r boru rapl

parmak
2
2 1/2
3
4

mm.
31,75
31,75
50,8
76,2

parmak

1/4
I 1/4

2
3

4-41. Kanatb bornlar. Bir 1s1 degitiriciyi goz onune alahm. Bu lSI degitirici, borular igerisinde bulunan su buhan yard1m1 ile borular dJmdan geQen havay1 lSJtmaktadJr. Su buhanna ait JSJ transfer katsayJSJ gok yiiksek oldugu
halde, havaya ail JSl transfer katsaylSl son derece diiiiktiir. Bu sebeple, tiim JSl
transfer katsaylSl y~klaJk olarak havaya ail 1s1 transfer katsaylSlna eit olacakhr. Bu durumda, biiyiik bir kapasite temin edebilmek igin, JSltiCJ igerisine biiyiik
bir lSI transfer alanmm yerletirilmesi gerekir.
Prensipleri klSim 4-5'de ag1klanan bu durum takdirinde, metalin temperatiirii su buharmm temperatiiriine hemen hemen eit olur. Bu sebeple, havanm
bulundugu tarafta lSI transfer yiizeyinin artmlmas1 igin bir yo! bulunacak olursa, daha fazla boru kullanmaks!Zln (4-41) numarah eitlikteki A terimi biiyiitiilmii olur. Bu yo!, lSI transferi yapan borularm dima, boru ile iyi metalik temas temin eden kanatlann yerle~tirilmesi ile temin olunur. Boru yiizeyi ile me.:.
tal kanatlarm temasi iyi bir ekilde temin edilecek olursa, endiistride bu maksatla kullamlan metallerin yiiksek JSJ iletkenligine sahip olmalan sebebi ile,
kanatlarm her yerinde temperatiir su buhanmn temperatiiriine yaklaIr. Neticede daha fazla boru kullanmaksizm 1s1 transferi yiizeyi art!filmi olur vc kapasiteyi al t1rmak igin claim fazla temperatiir farkma ihtiya9 olmaz.

<;:ok degiik tipte kanat kullamlmakt~dn. Boruya dikey ol,rak baglanml

dikdortgen metal diskler bunlardan bir tipi tekil eder. Diger bir tip ise spiral
disklerin boruya baglanmas1 eklindedir. Kanatlarm borulara baglanmas1 ya
lehimleme ile veya borularm yiizeyinde ve spiral disklerde agilan oyuklara, mekanik basm~la ot\Jrtma eklindedir. Borunun uzunlugu boyunca konulmu kanatlar ise bir iigiincii tipi tekil ederler ve kaynakla borulara baglamrlar. Endiistride olduk9a gok karJiaoiilan bu tip 1s1 degitirici, esas itiban ile gift borulu bir lSI degitiriciden ibaretti;. ve i9 boruda uzunlamasma kanatlar bulunmaktadir. Bu kanatlar, iki boru arasmda akan alakanm hiZJm biraz, fakat lSI
transfer yiizeyini onemli derecede artmr.
Biiyiikliik balammdan iki yiizey (boru i9inde ve boru dlmda bulunan aklkanlara ait) 1s1 transfer katsay!Sl birbirlerine yakm degerlere sahip olurlarsa, bu
yiizeylerden hangisine kanat talalmasJ hususu tamamiyle ekonomik projelendirme konusu igerisinde yer ahr. Bir yanda birim hacme diien lSJ transfer alam
biiyiik, fakat fiali yiiksek, diger yanda ise yapllll ucuz ve kolay diiz borulu JSJ
degitirici olmak iizere bir mukayese yap1hr ve ona gore karar verilir 1 ls1 degitiricinin igal ettigi haemin onemli oldugu hallerde, cihazm az yer almas1
iQin sadece kanath borulara sahip lSI degitiriciler kullamhr. BazJ ozel hallerde
boru dima kanat konulduktan ba!.a boru igerisine de kanat konulmaktadJr.
Kanath borularda lSI transfer katsay!Sl hesaplamrken, da!Ja once diiz borularr1a karIIamadigimiz, iki onemli problem karlilllza 9Ikar. Bunlar (1) aym
~artlar altmda kanatlann ortalama temperatiiriiniin, boru yiizeyinin ortalama
ten;~peratiiriinden daha az oluU (!Slnm boru yiizeyinden kanada transferi sebebi ile); (2) boru dimda alakan akim lnzmm (kanat nQlarimn dimda), kanatlar arasmdaki ak1m lnz1 kadar olup olmad1gJ hususudur. Bn faktoriin her.
ikisi de kanatlarm biiyiikliik ve kalmhgma, bunlarm boruya baglama tarzma ve
akikan akimmm iizelliklerine t~bidir; Her tip kanad1 kapsamma alan gene! bir
eitlik, mevcut degildir. Bu hususda Perry'nin "Chemical Engineering Handbook" adh kitabmm 473 ncii sahifesinde ve Kern'nin "Proces Heat Transfer"
adh kitabmm l6'nc1 boliimiinde daha fazla bilgi vardJr.
ADLANDIRMA

aktmma dli$eY dogrultuda alan

uzunlugunun (m) ISitma alam, m2
b = radyasyon e$itli:inde bir sabit
C = steak stvmm Ozgiil Istst

ISI

= birim

c
D

= soguk

SIVmm Qzglil ISIS!

= ~ap

1
D. L. Katz, E_. H. Young, and G. Balekjian. Petroleum Refiner, 33 (11): 175 ~ 178
(1954); R. B .Williams and D. L. Katz, Trans. ASME, 74: 1307- 1320 (1952).

189
188

PROBLEMLER
G

= kiitlesel

= ivme

debi (biz)

yiizey tst transfer katsayiSl

k
tSI iletkenli~i
L = uzunluk
N = silindirin uzunlugu
r = yaru;ap
Q
tst miktan
q
kararh tst aktm debisi

-=

a: b, c.

T. = mutlak temperattir
t = temperatiir
u = ortalama biz
U = tUm tst transfer katsaytst
V = akt~kamn Ozgiil hacmi
W = steak stvt aktmmm debisi
w = so8;uk stvt aktmmm debisi
x
yiizeyin ufak bir k.tsmt
Y
~arptm faktorii
d, k = muhtelif sabitler

=
=

4-1. Deneme maksad1 ile yapllm~ bir tst transfer cihazt, katalo,t; numarast 80 olan
(born et kahnhSt 5,54 mil)) iki parmakhk (50 mm \=3pmda) \=elik bir borudan ibarettir ve
iiZeri izolasyon tabakas1 ile kaplanm1~ttr. Bu izolasyon tabakalanndan i~tekinin kahnh8;t
25 mm olup kizelgur, asbest ve ba&layict maddeden; dt~takinin kahnh&t 37,5 mm olup.
OJo 85 oramnda ma&nezyum oksidden meydana gelmi$tir. Deneme esnasmda n!la8;adaki sonu\=lar, elde olunmu$tur.
Deneme ktsmmm uzunlu&u : 3 m
Kullamlan tsitma ortam1 : Dowtherm A 1 buhan
<;elik borunun i~ ktsmmdaki temperatiir : 399C
Ma&nezyum oksid tabakasmtn dt$ ktsmmda temperatiir : 52,8C
Deneme ktsmmda yo&unla~an Dowherm : 9 kgr /saat
Yogun13$an Dowtherm temperatiirli: 399C
<;ah$ma ~artlan esnasmda Dowtherm'in yogunla$ma gizli tstst 50 kgr.kalfkgr. Mag. nezyum oksid izolasyonunun ortalama 1St iletkenli&ini hesaplaymtz.
1~

izolasyon kiSIDlntD lSI i1etkenli8:i 3$38Idaki gibidir :

Isr iletkenliii

TemperatUr

Yunan Harfleri
.a.
~

= a!;t;
=

a~a;

c
absorbtivite
termal gen1C$me katsaytst

y =ll~l
A ~ sonlu fark
e = emisivite
6 zaman

=
buharla~ma gizli tstst;
fJ, = viskozite; mikron

A=

dalga boyu

p = yogunluk

kgr,kal/(saat) (m) ("C)

93
260
427

0,0762
0,0900
O,!iMO

4-2. 538C derecede bulunan asn tsJttlmt~ buhar, dt$ \=3Pl 324 mm. i~ ~apt 272 mm
olan ve iizerinde 101 mm izolasyon tabakas1 bulunan bir ~elik boruda akmakta.dtr. Boru
!revresinin temperatiirii 26, 7C derecededir. Su blJ}lanndan boru i\=Crisine tsl transfer kat-
say1s1 97,6 kgr.kal/(hr) (ni") (C) ve izolasyon dt$mdan ~evreye JSt transfer katsaytst ise asaS:tdaki e$itlikle verilmi~tir.

Altllklar

= akt$k.antn kendi temperatiiriindeki Ozellikleri

= akt$kanm film temperatiiriindeki 6zellikleri

m = ortalama deA;er
0 =4!!i
s = duvar temperattirii
sv = doymU$ buhar
t

= birle!tirilmi!

(tilm, total)

Boyutsuz Gruplar
Nu = Nusselt saytst
Re = Reynolds saylSt
Pr = Prandtl say1s1
Gr
Grashof saytst
Pe = Peclet say1s1

= 4,88 + 0,990 (T -

26, 7)'.0S

Bu C$itHkte IJ, kgr.kal/(hr) (m2) CCC); aynca T, izolasyon tabakasm1n dt$ yiizeyinin tempera~
tiirU olup C ile ifade edilmektedir. Buna gOre kararh durumda, borunun bir metresinden
bir saat zarfmda kaybolan tsmm mil\tanm hesaplaytmz.
lzoiasyon tabakast

i~in km

degeri 0,0744 (kgr.kal) (m)/(br) (m0)

( 0 C}

du.

4-3. Bir fraksinasyon kolonundan ahnan organik madde buhanm yoA,unl3$brmak

maksadt ile, yatay borulu bir tsl ddi$tirici kullamlmaktadtr. Organik madde buhan, boru~
Iann dt$mda yoA;unl3$maktadtr. So~tma ortauu olarak kullamlan su ise borulanntn _i~ri
sindedir. YoAunla$tlrtci di$ ~plan 19 mm, et kahnhklan 1,7 mm ve uzunluklan (faydah)
245 em olan 766 borudan meydana gelm.i~tir. Borular di$Inda dOrt g~ uygulanmaktadir.
1

Dowthcrm: Gaz fazda 151 transferi mak.sad1 ile kullarulan organik bir. SlVt.

190

191

Cihazm kurulmasmdan sonra yapilan denemelerden a.5a~1daki sonu.;lar, ahnmi~ttr:

Isttma tankmm tSI kapasitesini ihmii.I edcrek, sivtnm 149C dereceye k<adar JSittlmasJ
i<;in ge9en zamam hesaplaymtz.

Suyun debisi: 3,69 m 3/dakika (29,4 oc dal

Suyun gifi~ temperattirti : 29.4 oc
Suyun t;tkl~ temperatii1l : 49C
Organik buhann yogunla~ma temperatilrli : 118,25C

4-6.

3 ayhk bir ~ah~madan sonra aym $art1ar altmda, dier bir deyimle. aym su debisi, nym
giri$ ve buhar yo~unla?ma temperatu'r!erinde, suyun 91kt$ temperattirii olarak 46,33C bulunmu$tur.
Yo&unl~an buhann 1st transfer katsay1smda bir de&i$me olmad1gmt kabul ederek, su-

ya ait

JSJ

transfer katsayiSindaki azalmay1 ytizde olarak hesaplaymiz.

4-4.
1 atm basmc;ta }:mlunan 4.536 kgr/saat debiye sahip benzen buharlanm yo&un-la$tlrmak ve yo&unla$ma temperatiirtinlin altma sogutmak maksad1 ile dih;>ey borulu bir kondensOr ve sogutucu' kullamlmaktadir. Yogunl~an benzen buharlan 32,2C dereceye kadar
so&umaktadir. Benzen, kondensOr borulanmn i<; ktsmmda akmaktadtr. Sogutma suyu borulann d1~mda akmakta olup, yogunla~an benzenin kondensOrli terk ettigi u~ta cihaza 23,9C'da
girip di8;Cr u~tan 54C derecede t;Ikmaktadtr.
Tiim 151 transfer katsayiSintn, kondensOriin yogunla5ma meydana gelen ktsmmda
0
1.220 kgr.ka1/(hr) (m') (0 C) ve soguma meydana ge1en krsmmda 488 kgr.ka1/(br) (m") ( C) o12
du&unu kabul ederek, liizumlu tUni. tst transfer alamm (m' olarak) hesaplaymtz.
Benzenin 1

atn:J.

basm~ altmda yogunla5ma temperatlirli

= so,soc

Isttma tankma doldurulan A komponenti 15,6oC derecede olup 5.262 kgr a8trh8;mdadtr. Doldurma i~lemi tamamlandiktan sonra kan5ttrma ve tsttma i5lemleri ba5lan:J,aktadtr.
A komponentinin tSI kapasitesi a5a8:1daki bagmtr ile verilmi~tir.
C = 0,368 -1- 0,252 X I0- 4 I

Yukand?ki e5itlikte C, kgr.kal/(kgr) (C) ve t ise C olarak Ol<;iilmii$tlir.

<;ah$ma !1artlan altmda tlim lSI transfer katsaytsi, stv1mn temperatliriine tilbi olarak
a!ja&tda gOsterildi&i $Ckilde de&i~mektedir.

15,6
37,8
66,0
93,0
12!,0
149,0

u,

kgr.kal/(hr) (m2 )

97,6
219,6
351,4
453,8
531,9
585,6

4-7. Ortalama temperatiirli 204C derece alan ve borular i9erisinde akan, erimi$ metalik sodyum i9in liD I k, Pe diyagramtni 9iziniz.
(a)

hD
k = 7

+ 0,0025

Pe0 8 ba8;mtlsmr kullanmiZ.

(b)

4-5. t~erisine bir kan5hriCI ye'rle5tirilmi$ ceketli bir lSltma tankmm bir SIVIYI (A komponenti) 15,6oC'dan 149C dereceye tsttmast istenilmektedir. Caket i~erisindeki lSltma ortarot, 162,8C derecede yogunl~an su buhandtr. Isrtma tankmm caketli ktsmmm i~ yiizeyi 15 m'2 kadard1r.

oc

Havanm ak1m htZt 30,5 mjsaniye (boru i9erisindeki ~artlarda) olduguna gOre 50 mm
9apa sahip borunun tSitilan ktsmmm tUm uzunlu;unu hesaplaymtz. Borunun tamamen di.iz
oldugunu kabul ederek. borunun tSitrlan kxsm1 i9in basm~t dli~ii5Unli hesaplaymtz.

kullammz.

204C derecede

80,5C derecede benzenin yogunla5ma gizli tstst = 94 kgr.kaljkgr.

Slvl temperatiirii,

Atmosfer basmcmda bulunan havanm 4,4C'den 49C dereceye ISttilmasi istenilmektedir. Bu maksatla 9ift borulu bir lSI d,egi$tirici kullamlmaktadtr, ISitlct borulannm
i9inden hava akmakta. borulann d1~mda ise 0,35 kgr/cm2 (gey9) basm~ta bulunan
su buhan yogunla$maktadtr. (ift borulu lSI dehtiricisinin i9 borusu 50 mm ~apmda olup,
4 rnm et kahnhgma sahiptir.

= 69
= 900

SlVl

metalik sodyumun Ozeltikleri

kgr.kal/(hr) (m) (CJ

kgr/m'
C = 0,32 kgr.kal/(kgr) ("C)
)L = 1,55 kgr/(m) (hr)
p

4-8.
17,8C derece ve atmosfer basmcmda bulunan havamn (ihmiU edilebilecek kadar az rutubete sahip) 453,6 kgr/saat debi He 26.7C dereceye tsttllmast istenilmektedir.
Isttma ortamt olarak kullamlan ve 4,2 kgr jcm'2 (mutlak) basmca sahip bulunan su buhan,
dli$ey tsttlci borularmm i~ ktsmmda yogunla$maktadtr. Hava, ISittct borulanna. dikey bir
do&rultuda akmaktadtr. Boru toplulu&u. aktm yOntinde li9 s1raya sahip olup, 60 derece
merkezli olarak tertiplenmi$ bulunmaktadtr. Bu tertip tarzmda borulann merkezleri, 5kenar
bir li9kenin k0$elerinde yer almakta olup, li9genin kenarlan boru ~apmm iki kati kadardtr.
DI~ !(apt 25 mm, et kahnhSt 1,25 mm ve etkili uzunlugu 1,22 m olan diiz baktr borular kullamlacak olursa, her dizide C$it saytda boru bulunaca&mt kabul ederek, llizumlu
boru saytsmt hesaplaymtz.

C)

4-9. Deniz suyundan tuz elde edilmesi i9in deniz suyu uzunlu&u 30,5 m, geni$li&i
61 m ve derinli&i 61 m alan bliyiik bir havuza ahnmaktadtr. Bu havuzda deniz suyu, giiDC$ ve kuru havamn etkisi altmda buharla$makta, havuzun dibine katt bir tuz kiitlesinin ':;0kelmesine sebep olmaktac'hr.
Bu buharla~mrma operasyonunun herhangi bir anmda havuz i~erisindeki deniz suyu derinli&inin 30,5 em oldu&u Ol~iilmli$ bulunmaktadtr. Gline!,ili ve steak ge9en bir gtiniin ak!jammda, havuzdaki deniz suyu stcakltgmm 66C dereceye kadar yiikselmi$ oldugu gOrlilliyor.
Bu Ol~meyi takip eden 10 saatlik. bir gece peryodunda, havamn ortalama temperatiirii 21,1 C

'

192
olarak Olgiilmil~ olup. gOk yiiziiniin ortalama mutlak siyah cisim temperattirti- 73,3C dere~
cedir. Buharla.'}ma ve krista1le$me etkileri~i gOz Onii..ne almakstzm, deniz suyu ve yer yilzii
arasmdaki tst transferinin son derece az oldugunu kabul ederek, 19 saat sonunda havuzdaki
tuzlu suy~n tcmperatiiriinli hesaplaytmz. Tuzlu suyun ~eyre!tik bir 90zelti olma'st sebebi ile
Ozelliklerinin suyun Ozellikleri -ile aym oldugu kabul olunabilir. Tuzlu suyun temperatiirti
tistten alta kadar aym de8;eri muhafaza etmektedir.

Bolum 5

EVAPORASYON

Havuz ytizeyinden havaya tabil konveksiyonla transfer ola~ 1smm, Jst transfer katsaytst
a$aittda verilen ~itlikte hesaplanabilir.

Yukandaki C$itlikte At,, havuzdaki tuzlu suyun temperatiirii ile havuzu c;evreleyen havanm
temperatiirleri arasmdaki fark _olup, C ile Ol~i.ili.ir. h., ise 1St transfer katsayJstdtr ve
kgr.kal/(hr) (m"l ( 0 C) birimi ile belirli khmr.

S-1. Konuya giri~. Evaporator, esas itibariyle igerisinde sivimn kaynad!j:,>1

bir cihazd1r 1 Kisim 4-22'de aQiklandigi gibi, kaynama olay1 ile ilgili bugiinkii
bilgilerimiz, )almzca teorik yoldan giderek, i9erisinde SlVl 've gi:izeltilerin kaynatJ]digl cihazlarm planlanmasm1 imkans1z kHmaktad1r. Bu durum, evaporasyon igin 90k degiik tipte cihazm kullamlmasma sebep olur.
Evaporasyon operasyonunun yapildigi artlar, pratikte oldukga degiiklik
giisterir. Evaporasyona tabi tutulan SlVI, sudan daha ak1c1 veya giigliilde akabilecek kadar viskoz olabilir. ls1tma alam iizerinde bir kabuk meydana getirebilir, kristal 9i:ikelmesi olabilir, kopiik leekkiil edebilir, gok biiyiik kaynama noktas yi.ikselmesine sahip olabilir veya yiiksek temperature Isltllma sonucunda
bozunabilir. <;:ok sapdaki bu problemler, evaporatorlerin mekanik yaplarmda
birbirlerinden olclukqa farkh gori.ini.ilerin ortaya Qikmasma sebep olur. Pratik
sebepler ve muhtelif endi.istri kollarmda meydana gelmi ahkanhklar, evaporatorlerin planlanmasma fazlaca tesir ederler.

5-2. EvaporatOr tipleri.

tabi tutulabilirler:
A.
B.
C.

Evaporatorler, aag1daki ekilde bir s1mflamaya

Do&rudan dO:gruya ate~ veya alevle ISittlan evaporat6rler

Caket veya 9-ift duvar i<;erisinde bulunan, lSltma ortam1 ile lSlttlan evaporat6rlcr
Buharla tSihlan ve borulu IStttcJlara sahip olan evaporatOrler
a. Borular yatay ve buhar, borulann i~,; k1smmda
b. Borular dii~ey ve buhar, borulann di$ ktsmmda
1. Standart tip
2. Sepet tipi
3. Uzun borulu tip,
4. Zorlanm1~ dola~tm ttpt
c. Spiral, 9-ift borulu vs. gibi, ISitma borulanna degi~ik ~ekiller verilmi$ evaporatOrler.

S-3. Dogrudan dogruya ate~ veya alevle JSJblan evaporatiirler.

Bu s1mfa
dahil evapo'tatorlerin ba~mda buhar i.ireticileri gelir. Buhar iireticilerin projele1 Evaporasyonun daha geni$, bilhassa distilru)yon ile evaporasyo_n arasmdaki farkl
lirten, bir tamm1 kisJm 6- 1'de yapllm1~hr.

!. Catalta, -

Kimya

Miihendisli~ine

Giri$

be~

F .13

194
'195

rinin hazrrlanmasr ile ilgili bilgiler, kitain!Zin konusu drmda olup, daha ziyade
makina miihendislerini ilgilendirir. Kimya miihendisinin srvryr baca gaz1 kullanarak buharlatirmak istemesi halinde, belirli bir tip i~in, standard bir projelendirme mevcut degildir. Bu gibi cihazlann kapasiteleri, daha i:inceki bOiiimlerde
aGrklanmi metodlar yardrmr ile hesaplamr.
5-4. Cakctli evaporatiirler. Buharlatmlacak srvrmn miktan az ise, operasyon caketli kazanlarda yaprhr. Bunlar, yaprldrklan malzeme ve yaprli ekilleri yoniinden birbirlerinden oldukga farkhdrr. Genellikle, kullamlan maize-

tada, su buharmtn girii ve yogunlamayan gazlarm

c;tkiI

ic;in b:iglanttlar var-

drr. Bu ekildeki basit evaporatiirlercle lSI transfer giicii, buharlatmlan s1vmm

viskoztiesine, srvmm kantmlma clerecesine ve (daha az olmakla beraber) kazamn yaprlclrgr malzemeye t~bi olmak iizere, 250 iii\ 1.400 kgr.ka!j(hr)(m)('C)
clegerleri arasmda deg;iir. Sekil 5-2'cle metalik levhaclan yaprlnn caketin kazan
gi:ivdesine baglamt, etrafh bir ekilde giisterilmektedir.

Dokme
dernir kap

C1vata delikleri
aras1na yerlestirilmis
takviyeler
__/

Conta

Prese
-,:elik
caket

,r
Sekil 5 - 1. Buhar caketli kazan.

Dovme
flan!ji

Dovme
flan?

Kilit
somun

me di:ikme demirdir. Evaporator ve caket, ya tek bir parga alarak di:ikiiliir veya
caket sacdan yaprhr ve diikme demirden yaprlmi alan evaporati:ire drtan kaynakla baglamr. Grda maddeleri endiistrisinde paslanmaz gelik, aliiminyum, babr ve bunlara benzer metaller yaygm alarak kullamhr. Caket, levha halindeki
metalden yaprlmi olup, evaporator giivdesine kaynak veya pergin ile baglamr.
Grda maddeleri, il~~lar ve hassas kimyasal maddelerin iiretiminde ig bsrmlan
emaye yapt!mr evaporatorler, daha fazla kullamhrlar.
i;iekil 5-l'de tipik bir buhar caketli kazan gi:isterilmektedir. Ufak kapasiteli
evaporati:irlerde kazan krsm1 yekpi\re bir metalik levhadan, biiyiik kapasiteli
evaporatorlerde ise muhtelif levhalarm kaynaklanmasr veya lehimlenmesi ile
meydana getirilirler. Kazan ve caket k!Slmlanmn birbirlerine baglanmas1 ise
kaynak veya lehimleme ile yaprhr. Kazan krsmmm dibine baglanmi bir born
kazam boaltmaya, caket bsmmm dibine baglanrni bir g1k1 borusn ise yogunla0an su buharmm dian almmasma yarar. Caketin list bsmma yakm bir nok-

$ckil 5-2. Kazan-caket ba~Uammlarmm muhtelif tipleri.

5-5. lsh<I bondan yatay evaporatiirler. HerkesGe ~abul olunan ilk evaporator, rsrtrcr borulan yatay evaporatordiir ve 1843 yrhnda Louisiana'cla Norbert Ril!itUX tarafmclan yaprlmitir. Bu tip, uzun omiirlii olmami ve ktsa bir
. miiddet sonra yerini, bundan sonraki krsrmda a9rklanmasr yaprlacak alan, diiey
b?rulu tipe terk etmitir. 1879 senesinde rsrl!ci borulan yatay etaporatorler,
Wellner- Jelinek tipinde yeniden encliistrideki yerlerini almiImcl.r. Ell tip. ol-

196

197

duk~a gcni bir kullamlma alam bulmu ve en modern, ISiliCI borulan yatay

cvaporatorler, bu tipten gelitirilmilerdir. Bugiin dahi Wellner- Jelinek ad1, bir

90k IsitiCI borulan yatay evaporatorler iGin kullamlmaktadir.
En 90k karJlaIlan tipte, IsitiCI borulan yatay bir evaporator, ekil 5-3'de
gosterilinektedir. Evaporator govdesi, gozelti tank! vazifesi goriir ve dik bir
silindir eklindedir. Bu silindirin alt ve iistii i9biikey bahklarla kapati!rnitlr,
bunlardan alt 'kapagm konik olmas1 da miimkiindiir. Evaporator govdesinin alt
k1smmm iki yanmda su buhan boliimleri vard1r. Bu boliimler, igten metal kapatma levhas1, ditan ise ISitlct borulanm taIyan metal !evha ile sanlmilardir.
lsJtici borulanm taIyan levhalar arasmda 90k say1da yatay boru yer almaktadir. Su buhan, buhar boliimiine bir yandan girer f\, IsitJci borulanm bir boydan diger boya ge9er, bu esnada su buhan yogunlaIr ve yogunlamayan gaz-

__ ci:izuci.i
buharl

lard an aynhr. Yogunlaan su buhan C yolu ile, yogunlamayan gailar ise B

yolu ile evaporatorii terk ederler. Evaporatorlerin ikinci buhar boliimiinden (giku; boliimii) sadece yogunlaan su buhan ile yogunlamayan gazlar, evaporatorii
terk ederler. Seyreltik gozeltinin (besleme akim1) evaporatiire girii, evaporatOriin uygun alan bir noktasmda bulunabilir. Bu yer ekilde gosterilen D noktas1
veya baka bir nokta olabilirse de, deriik GOzeltinin 91b noktas1 mutlak suretle alt kismm merkezinde E bulunmahdir. Evaporatoriin alt k1smma, govdeyi taImak ve tesbit etmek igin uygun baglama kollan kaynaklamr. Evaporatorlerin
bir 9ogunda, ekil 5-S'de F ile gosterilenlere benzer gozetleme peneereleri bulunur. Kaynayan 9ozeltiden teekkiil eden GOZiieii buhan, G borusu yolu ile evaporatorii terk eder.
Isitiei borulan yatay evaporatorlerde Tloruiann sizdi~mazhgi, bir sizdirmazhk levhas1 kullamlarak temin olunur. Bir sizd1rmazhk levhasmm yapihI,
ekil 5-4' de gosterilmektedir. Sizdirmazhk levhas1 igin kahn bir metal Ievha kullamhr, bu levha iizerine ISI\ICI borularmm di Gaplarmdan biraz dalm biiyiik

Boru baglantr
levhas1

E~anjor

Seyrel\lt~ik~~D~~~::~::::t
ci:ize l~
-:1:::::.=-r.

borular 1

Yogu nla;;mayan.
gaz ve buharlar
Sekil 5-4. Yatay tstttct borulan it;in stzdumazhk levhast.

Yogunl.a!;;mi?
buhar

1$

$ekil 5-3. Ist,hCJ_ borulan yatay evaporatOr: A, su buhan giri~i; B, yoi:unla~mayan gazlar
ic;in c;tkl!?; C, yo#ullla~mt~ su buhannm <;tkt~t; D, besleme akimt giri~i; E, deri!lik c;Ozelti
c;Ikt~t; F, gOzlenp~ penceresi; G, ~,;Oziicil buhan \;tkt!?t. (Swenson)

Gapta delikler delinir. Bu deliklerin d1~ yiizeylerinde hava (yuva) U9IImillr.

Isitiei b.orulan, her iki yoniinden levhalan 2,5 - 3 em aaeak biiyiikliikte kesilir'
ler. Konik liistik eontalar, boru u9larmdan geQirilerek, SIZdirmazhk levhas1 iizerindeki hav~alara yerletirilirler. Liistik eontalarm sikitmlmasi, contalarm hem
sizdirmazhk levhasma ve hem de Isillei borularma iyi bir ekilde yapimasi
iGindir. Borular dorder dorder ilzel bir tertibatla s1zdnmazhk levhasma bag!amr.
Bu yap! eklinin en faydah yonii, borularm degitirilmesindeki kolayhkhr.
Isitiei borulan yatay evaporatorlerin gaplan 90 em ila 3,5 m araSinda, ISItiCida kullamlan borularm d1~ gaplar1 ise 2,2 ila 3,2 em araSinda degiir. Orta
kapasitede bir evaporatoriin 9ap1 1,80 ilft 3,5 m ve yiiksekligi de 2,5 ilii 3,5 m
arasmdad1r. Bu evaporatorlerin saedan yap!lmalan miimkiinse de, dokme demirin orta dereeedeki korrozyona mukavim oluu sebebi ile, daha gok dokme de-

199

19-8
mirden yap1hrlar. EvaporatOr ic;erisindeki c;Ozelti seviyesi, lSittcJ borulanm bir

miktar aacak ytikseklikte olmahdu.

!sitiCI borulan yatay evaporatorler arasmda ufak farklar vard1r ve bunlar.
genellikle evaporator govdesinin .eklinde gortiltir. Evaporatorlerin gene! yapsmda ve pan:;alarm baglammda durum hemen hemen aymd1r. lsttici borulat1
yatay evapora!Orler, deriiklemeleri esnasmda kabuk veya kristal teekktiltine
sebep olnwyan ve viskozitesi dlilik olan ~iizeltiler ic;in bilhassa uygundur. Bn
evaporatOrtin lSitma sistemine ait birim alan fiatT,

diger e\aporatOr tiplerine nis ...

da <;ok degiik durumlar, ortaya <;Ikmillr. Bu borunun <;apl degiik ahnmi,

bir merkez1 boru yerine birka<; boru konuldugu goriilmii; bu borular, evaporator govdesine bitiik yapi!mi ve bunlara benzer degiik diizenler, diiiiniilmiitiir. Bununla beraber, merkezi bir toplanma borusunun kullamhI, hemen hemen standard bir durum almillr. Toplanma borusunun alam, ISil!CI borularma
ail toplam alamn 7o75 ila %150'si arasmdadir. Bu hususdaki gene! egilim, daha
<;ok birinci degerdedir. lsitlCI borularmm <;aplan 2,5 ilii. 10 em ve uzunluklan
ise 75 em ile 1,80 m arasmdfl degiir. Endiistride en <;ok 5 em <;apmda 1,50 m
uzunlukta borular kullamhr.

betle oldukQa azd1r.

-cozi..ici..i buharl

5-6. Islllci borulan dii~ey evaporatorler. lsitiei borulan diiey evaporatorler, ilk evaporatiirler olmamakla beraber, endiistrinin geni bir ekilde ilgisini Qeken evaporatorlerdir. Bunlardan ilki 1850 senesinde Seelowitz (Avusturya)
Seker Fabrikas1 Miidiirii Robert tarahndan yapilmtir. Bu sebeple, bu tip evaporatiirlere Qogu zaman Robert tipi ad1 verilmektedir. lsltiCI borulan diiey evaporatorler Avrupada geni bir kullamlma alam bulmu ve standard era)ioratiir
diye adlandmlmilardir.
S-7. Standard tip. Sekil 5-5'de standard bir, ISiliCI borulan diiey evaporator giisterilmektedir. Karakteristik tarah, evaporator govdesinin biiyiik bir kismmm ISitici borulaniu taIyan metalik levha A ve deriikle:;mi ~ozeltinin toplama borusu B tarafmdan i:;gal edilmi olmasidir. lsihci borulan, merkezdeki
B borusu etrafma SU"alanmi olup, bir taIma levhasmdan diger taJma levhasma uzamrlar. Su buhan IsitiCl borulanmn dimda, c;Ozelti ise ir;erisindedir.
Gozelti, borular i<;erisinde kaynar ve born agzmdan buhar-sn1 kanImi halinde
fth.Jnr. Buhar faz1, evaporatOriin seperatOr k1smma, SlVI faz ise merkezdeki B
borusu yolu ile evaporator dibiue akar. Yogunlaan su bnhan ise ISitiCimn uygnn
bir yerinden (ornegin C bornlan) ahmr. Yogunlamayan gaz ,.e buharlar ISJl!CJmn iist kismmdaki bir noktadan (D gibi),evaporatorii terk cderler. Seyreltik
<;ozeltinin girii Eve deriik <;ozeltinin <;Ikll F degiik olabilirse de, ekil 5-5' de
gosterilen durum, olduk<;a tipiktir. Evaporator projesinin <;iziminde degiik ekiller, akla gelebilir: i<;biikey evaporator tabam yerine konik bir laban, boru
uzunlugu ile boru c;ap1 arasmdaki oramn degiik almmas1, Istttct borularmm
uzunlugn ile evaporatOr yiiksekligi arasmdaki oramn farkh olmas1 gibi dnrnmIar diiiiniilebilir. Biitiin bu degiimler yap1hrken ekil5-5'de gosterilen standard
tip in gene! prensiplerinde bir degime yap1lmaz. IslllCI born Jan ic:erisindeki
~ozelt! seviyesi, iist baglantJ Ievhasma oldnk<;a yakmd1r.
1Ik mtiCI borulan diiey evaporatorler, merke;zi toplanma bornsuz yapdffiiIardir. Bn evaporatorler, iyi souu<; vermedilderinden, kisa bir miiddet sm1ra
merkezl toplanma borusu, e\'aporatOrlercle yer almaga balamttll'. Bu lmsuscla

Separator

@
Yogunla~mayan

gaz ve buharlar

Seyreltik
cozelti ~E

Ycgunla~ml~

su buhan

Sekil 5 ~ 5. Standart bir, tsttlci borulan dil~ey evaporatOr: A, tsttlct borulanm ta~1yan levha; B ,deri~ikle$mi,} !;6zeltinin toplanma borusu; C, yo;unla$mi$ su buban gtkl$t; D, yo;un13..$mayan gazlarm {:tkt~t; E, seyreltik 96zelti giri$i; f. deri$ik <90zelti 91ki$t. (Swenson)

5-8. Sepet t;pi. Sepet tipi, Isltici borulan diiey evaporatOr, 1877 senesinde yapilmi:;tir. Bunun bir iirnegi, ekil 5-6'da gosterilmektedir. Bu tip eva-

I
II

201

200
poratorlerde Qozelti, 1s1t1CI borularmm iQerisinde, su buhan is\ borulann dl~m
da<hr. Standard tipten farla, rnerkezdeki toplanrna borusunun <;evrede yer alrnas1d1r. Bu evaporatorlerde 1s1tma sisterninin tiimii tek bir iinite halindedir ve
tamiri' gerektigi zarnan, kolayhkla <;1kanlabilir. Sekil 5-6'da gosterilen evaporator, konik bir tabana sahiptir; f11kat bu taban, i<;biikey bir yiizey de olabilir.

Ci:izuci.i

....!Jll'--.1,-.- buhan

iinlenebilir. Sekil 5-6'da gosterilene benzer bir deflektiir levhas1, bu <;ozelti kayhim onemli derecede azaltir. Def!ektorlerin sepet tipi evaporatorlere baglanmasi, standard tipe nazaran <;ok daha kolay<hr. Standard tip ile sepel tipi arasmdaki diger farklar, daha <;ok yap1hlannda goriiliir.
5-9. JsJtc bornlan uzun evaporatiirler. IsJ\Ici borulan i<;erisinde <;ozelti
ak1m h1zmm yiiksci!< olmasi, istenilen bir hususdur. Genellikle yogunlaan buhara ait 1s1 transfer katsayJsl, kaynayan <;ozeltiye ait 1s1 transfer katsaylSlndan
daha biiyiiktiir. Boyle bir durumda tiim 1s1 transfer katsay!Sl, dii~iik bir deger
ahr. Kaynayan <;iizeltiye ait 1s1 transfer katsay!Slmn yiikselmesine sebep olan
herhangi bir faktor (<;ozelti ak1m luz1 gibi), tiim 1s1 transfer katsayisimn de~erini
de yiikseltir.

Ci:izi.ici.i buhan

Su buhan
(giren)-

Esanji.ir
Yogunlasmayan
gaz ve buharlar _

Sekil 5-6. Sepet tipi, tsttlct borulan

d~ey

bir evaporatOr. (Swenson)

lslt!Cl borularmm <;aplan ile uzunluklan arasmdaki bagmt1, standard tipin aymdn. Su buharmm ISihC!ya girii, ekil 5-6'da giisterildigi gibi ortadan veya
ekil 5-5'te gosterildigi gibi yandan olabilit. Sepet tipi evaporaliiriin onernli yam, fllman <;ozelti-buhar kan~llllllllll <;oze]ti darnlaC!klan talmasmm onlenrnesi i<;in kullamlan deflektiiriin baglanmasmdaki kolayhk't1r.
Is1hc1 borulan diiey evaporatiirlerde kaynama, olduk<;a iddetlidir ve bu,
<;oziicii buharmm <;ozelti damlaCJk!arml siiriiklernesine sebep olur. Is1tlc1 borulan i<;erisfndeki <;iizelti yiiksekligi diiiik tutulacak olursa, bu durum klsmen

Yogunlasm15 su buhan

Seyreltik
ci.izelti

jDerisik.
ci.izelti

$ekil 5-7. Islttct borulan uzun evaporatOr. (Swenson, Courtesy of American Institute of
Chemical E11gineers)

202
Kaynayan gozelti taJyan bir boru igerisindeki SJVJ ak1m luzmm yiiksek ol, mas1, U iki faydah tesirin meydana gelmesine sebep olur: (1) yiiksek akim hJZJ,
viskoz film tabakasmm ve tampon bolgenin kalmhgm1 azalllr, (2) yiizeye paralel akan Qozelti, yiizeyde teekkiil eden buhar habbeciklerini teekkiil eder
etmez oradan kopanp uzaklalmr. K1s1m 4-22'de aQJklandJgJ gibi, JSJtiCI bornIan dJmda gozeltinin yer aldJgl (lsi!JCJ borulan yatay) evaporatorlerde, belirli
bir tJ.t katJhgmda maksimum tst akimt temin olunmaktad1r . .1t'nin bu degeri
iistiinde, Qiiziicii buharmm JSJ!JCJ borulan yiizeyini ortmesi sebebi ile, ISJ ak1m1
diimektedir. Diiey JSJ!Jci borulan igerisinde QOzeltinin kaynamas1 halinde, At'
nin boyle bir kritik durumu elde olunamamJtlr. lsJ!tct borulan diiey evaporatorlerde, 90k uzun JSJltCJ borulah (L/D'nm 150'den biiyiik olmas1) kullamldigJ ve ~ozelti seviyesi diiiik tutuldugu zaman, leekkiil eden Qoziicii habbeciklerinin Qozeltiyi sihiiikJeme kuvveti ve gozelti ak1m lnZI ~ok yiiksektir. Bu
tesirden faydalamlarak yap1lan ilk evaporator, 1899'da patenti alman Kestner
evaporatorii olmutur. Bu evaporator, Avrupada 90k yaygm oldugu halde, A. B.
Devletlerinde ~ok az kullamhr. A. B. Devletlerinde yapllan, ISJtJCJ borulan uzun
bir evaporator, ekil 5-7'de gosterilmektedir. Her yerde rastlamlan, IsJltCI borulan dii!'y evaporatorlere benzer. Diger bir deyimle, gozelti JsiltCI borulannm igerisinde, su-buhan ise dJmda bulunur. Bu evaporatorlerin IsJtJCJ borulan, 3-6 em
9apmda, 3-6 m uzunlukta bulunmaktad1r. lsJ!tcJ borulan i~risindeki 9ozelti
seviyesi, oldukQa diiiik tutulmakta, ISI!tci borulanmn alt ucundan 60 ila 90 em
yiiksekligi amamaktadJr. lsitJCI borularmm iist ucundan QOzelti ve QOZiicii buhan bir kanIm halinde hk1rarak, deflektore Qarparlar. Bu Qarpma, buhar fazim Qozelti damlaciklarmdan kurtanr ve teekkiil eden SIVJ faz, separator kJsmmm altmda toplamr. Bu evaporatorlerde deriik Qozeltinin, ana QOZeltiye kanmasmt temin eden baglan!t borusu yoktur ve Qozelti, tst!tCI borularmdan bir
kere geQer. Cozelti seviyesinin belirli bir degeri mubafaza etmesi iQin herhangi,
bir tedbir almmamtllr. Seyreltik Qozelti debisindeki degirneler, deriik QOze]ti
yogunlugunda degimelerin meydana gelmesine sebep olur.
510. Zorlanmt~ dolll\ltm tipi. Bu prensibe gore Qahan bir evaporatOr,
ekil 5-8' de gosterilmektedir. lsJtJCt borulan, standard tipten (genellikle iQ Qaplan 1,9 em ve uzunluklan 240 em) daha uzun ve daha dar olup, iki boru gom]egi arasmda bir 1s1tma elemamna A sahiptir. Boru demeti buhar separatorii
k1smmda bir miktar yiiksek bJraktlmtltr. Baglant1 borusu C separator k1sm1 ile
pampa giriini D birbirine baglar ve pampa, Qozeltinin tsJtJct borulan iQerisindeki hareketini saglar. Cozelti, tsJ!Jct borulan iQerisinde yiikselirken once tsmtr
ve sonra kaynamaya balar, 9ozelti ve Qoziicii buhan bir kanIm halinde tsitJCt
borularunn ucundan lnzla ftkmr. Buhar-Qozelti kanJml, iQbiikey deflektore E
Qarpar, bu Qarpma buhar ve s1v1 fazlarmm birbirlerinden aynlmalanm temin
eder. Su buharmm evaporatore girii, boru demetinin alt ucundadtr. Boru de-

203
metinin hemen i;erisinde 1s1tma elemammn iist k1smma kadar uzanan silindirik
bir atrtma pli\kast F bulunmaktadtr. Su buhan bu aJrtma plilkast ve ts1tma
elemanlarmm duvan arasmda yiikselir ve JSillCJ borulan etrafmdan ge9mek
iizere aagt dogru akar. Boylelikle, yogunlamayau gaz ve buharlar aagt dogru
itilir ve G noktasmdan dtan atthrlar. Yoguulaau su buhan, tsttma elemanmm
all ktsmmdan H dJan ahmr. Bu evaporator, bilhassa kopiiren, viskozitesi yiik~ sek alan, JsJtma yiizeyi iizerinde kabuk veya kristal teekkiiliine yo] aQan Qozeltiler icin uygundur.
Biiyiik
5-11. lsitma sistemi d1~ta, zorlanm1~ dola~1m tipi evaporatOrler.
boy evaporatorler i9iu ekil 5-S'de gosterilen tip, uyguu degildir. Genellikle, ekil 5-9'da gosterilen tip kullamhr. Bu tipte, tstlma sistemi evaporatorun bir parGUSt olarak yapJ!mJ olmayip, tamamiyle evaporatorden ayn, iki ge9ili bir tSJ-

Seperator

Yogunla~mam1~ ...,__-1--1-"~

gaz ve buharlar
Deri~ik

--<;;ozUcu buhar1

Su buhan
-[giren)
-vogunla~ml?

su buhan

cozelti

Sekil 5 _ s. Is 1tma sistemi i~te, zorlanmi!? dola~tm tipi evaporatOr: A, xsttma el~mam; ~~ s~~
peratOr; c, deri$ik !;Ozelti toplama borusu; D, sirkiilasyon pompast; E, deflektor; F, sllmdtrik $a:;artma plakas1; G, yogunla$mayan gazlann !;Iki$1; H ,kondensat ~~kl~I. (Swenson, Courtesy of American Institute of Chemical Engineers.)

205
204
tictdtr. Sirkiilasyon pompas1 ~iizeltiyi ahr, ISI!Ictdan ge<;irir ve evaporatoriin
esas giivdesine teget bir girile evaporatiire giinderir. Bu durumda evaporator
giivdesi sadece bir piiskiirtme (f!a) odasmdan ibarettir. Teget giri, biitiin ~o
zelti kiitlesine bir diinme hareketi verir ve bu hareket, buharm fazla miktarda
Qiizelti dam!aCiklan taImakslZln ~iizelti yiizeyinden kurtulmasmi saglar. Genellikle relatif yiikseklikler, Qi:izeltinin ISitici borulan i<;erisinde kaynamasmi onleyecek, yeterli bir hidrostatik yiik giiz oniine almarak hesaplamr .. Kaynama,
<;ozeltinin evaporator govdesine girdigi ve iizerinden basmcm kalk!Igt noktada
meydana gelir. Bu tip evaporatorler daha ~ok, evaporasyonlan esnasmda kris- .
tal halinde <;okeltiler veren, tuz ve elektrolitik kalevi <;ozeltiler i<;in kullambr.

- Cezi.icu buhan

t '

Sekil 5-9'da giisterildigi gibi, iki ge<;i~li bir ISitictmn kullamlmasi daha uygundur. (.iinkii daha az boru donammma ihtiya<; gosterir ve IsitiCI borulanmn
degi~tirilmeleri daha kolaydtr. Tek ge<;i~li bir IsitiCimn da kullamlmasi miimkiindiir. Eger tek ge<;ili ISittci kullamlacak olursa, borularm degi~tirilmesi daha az kolay olmakla beraber, diiey olarak baglanmahdtr. Bu tip, tavan yiiksekligi olduk<;a fazla bir yere ihtiya<; gi:isterir. Evaporator gi:ivdesi, Isillci i<;erisinde kaynamamn meydana geJmesine mani o]acak derecede, ISiliCidan yiiksekte bulunmahdtr. Bir<;ok biiyiik kapasiteli, modern tuz evaporatorleri bu tipte
yaptlmtlardtr.
Sekil 5-9'da goriilen evaporatorde tuz <;okmesinin meydana gelmesi halinde, kristalize tuz ve <;ozeltiden ibaret kan~tmm devamh olarak evaporatorden
dtan ahnabilmesi i<;in, biraz degiiklik yaptlmtllr. Sekilde gosterildigi gibi,
pompamn emme ve basma borulannda genleme baglanttlan bulunmaktadtr.
Bunlar, temperatiir degiimlerinden ileri gelen diferansiyel genlemeleri zararSIZ J<Iiar.

5-12. Spiral borulu evaporatiirler. Isthci borulan diiz olmaytp spiral, U

veya baka bir ekilde degitirilmi, <;ok saytda ozel evaporatorler vardtr. BunJar, <;ogunlukla buhar kazanlarma besleme suyu temininde kullamhrlar. A. B.
Devletlerinde <;ogunlukla kullamlan diger bir spiral borulu evaporator, vakum
tavasz adm1 alan ve eker Qozeltilerinin son evaporasyonunda kullamlan evaporatordiir.

t gaz ve buharlar
Yogunla~mayan

Bunlar 2,5 ilil. 3,5 m <;apmda diieY silindirlerdir. Silindirin i9 lasnn 4 parmakhk balar borudan yaptlmi spirallerle miimkiin oldugu kadar doldurulmutur. Spiral borular, evaporator dtmda bulunan bir buhar bahgma (daliJ!Ic!sma) baglanmi olup, tek tek <;ahtmlabilmelerine imUn vermek maksad1 ile,
ayn bir kontrol valfma sahiptirler. Bu tip evaporatiirler, fazla bir iistiinliikleri
bulunmamasma ragmen, sadece bu endiistri kolundaki alikanhk sebebi ile kullamlmaktadirlar. Bunlara Avrupa memleketlerinde, A. B. Devletlerindeki kadar
stk rastlanmaz.

5-13. Evaporator yardnnc!lan.

Her evaporator, esas evaporator govdesi yarnnda, muhtelif yardtmcilara da sahip olmaltdir. Bu yardtmctlar kimya
miihendisliginin diger alanlarmda da kullamldtgi i<;in, burada olduk<;a geni bir
ekilde ele ahnacaklardtr.

<;:ozelti
5-14. Yojunlatmc!lar. Bir evaporator vakum altmda <;ahtinlacaksa,
buharmm yogualatmlmasl i<;in bir cihaza ihtiya<; vardtr. Yogunlatmctlar (kondensorler), aagtda gosterildigi ekilde muhtelif gruplara aynlabilir.
~oziicii

$ekil 5 - 9. lsJtma sistemi dista, zorlanmts dolrujtm tipi bir evaporator. , (Swenson, Courtesy
of American Institute of Chemical Engineers.)

,_,

206

207
Yiizey tipi (barulu) yagunlatmcJlar

j Paralel
Temas tipi (borusuz) yagunlatlrlcJlar )

akm1
Ztt aktm

5-16.

} { ya~ j barametrik
{
}
l kuru Jdiiiik seviye

Yiizey tipi yogwdattrzclarda, yagunlaan buhar ile sogutma sJVJSI birbirlerin'

den metal bir duvarla aynlmllarchr. Halbnki temas tipi yogunlaltrtctlarda,
buhar ve sogutma SJVISJ birbirleri ile iyice kanlrlar. Paralel aklmla Qaltan
yogunlatmcllarda yogunlamayan gazlar, sagutma suyunun g1h temperatiiriinde yagunlatmcJyJ terk ederler. Buna karJ!Jk, zzt aktmla galan yogunlatmctlarda yogunlamayan gazlar, sagutma suyunun giri temperatiiriinde yagunlatmcJyJ terk ederler. Ya.~ yogunlatmCilarda, yogunlamayan gazlar ve
sagutma suyu aym pampa ile yogunlatmcJdan uzaklatmhrlar. Halbuki, kuru
yagunlattrtc.Zarda yogunlamayan gazlar ve sogutma suyu ayn ayn pampalarla
yagunlatmc1dan uzaklatmlarlar. Barometrik yogunla.Jtmct, yeterli bir yiikseklige yerletirilmitir. Bu sebeple, sagutma suyn ve yogunlaan gaz ve buhar;
yogunlat!IlcJyJ bir barometrik boru ile terk eder. Halbuki, diiiik seviyeli bir
yagunlatlr!CJda bn i, bir pampa tarafmdan yap1lu. Bu s1mflanduma yagun"
latmcdar arasmda bir bagmtJ saglar ve teorik olarak, temas tipi yagunlatlncllara aldugu kadar yiizey tipi yagunlatmcJ!ara da uygulanabilir. Alt sJmflamalar arasmda herhangi bir tertip, teor1k yiinden miimklin olabilir; fakat,
pratikte paralel aklmla gahan yogunlatmc1lar daima yao;, z1t akJmla ~ahan
yogunlatmc1lar ise daima kurudur.

5-15. Yii>:ey tipi yojiunl~tmcJlar. Yiizey tipi yagunlallrlCJ, borulu bir

IS! degitiriciden farks1zd1r. Genellikle, sagutma suyu borulann i9erisinde, yogunlatlncJ]acak buhar ise d1mdad1r. Barulu lSI degitiricilerde oldugu gibi,
suyun ahm lnzmm artmlmas1 ile lSI transfer katsaylSI (ve buna bagh alarak
cihazm kapasitesi) artmhr. Bu husus, IS! degitiricilerde oldugu gibi, yiizey tipi
yagunlatmc!larda da Qak gegi uygulamakla yap1hr. Genellikle, barulu ISltlCJlarda basmcm (her zaman degil) atmasfer basmc1 iizerinde oldugu kabul olunur.
Bu sebeple, yagunlamayan gaz ve buharlar kendiliginden havaya kaQar. Yiizey
tipi yogunlatmcJ!arda ise baSJnQ, genellikle atmasfer basmcmm altmdad1r. Bu
sebeple, havay1 nzaklatumak i~in bir cins vakum pampasl kullamlmahd1r.
Evaporatiirler QOgunlukla sulu QOzeltileri buharlat!Imak i9in kullamhr. Bu
sebeple, teekkiil eden Qtiziicii buhan, su buhand1r. <;:oziicii buhan, su buhan
degil de organik bir QOziiciiniin buhan ise, bu durumda temas tipi yogunlatlnc!larin hi9biri kullamlamaz ve yalmz yiizey tipi yagmdatlflcJ!ar kullamhr.
Yagunlatmlacak buhar, su buhan ise, pratik olarak dliima temas tipi yogunlatJncJ okullamhr. Giinkii yiizey tipi yogunlatHICI, temas tipinden daha pahahd!r.

Te~~ ti~i yojiunl~lmci.

Sekil 5-10' da Zit ak1m prensibil'Ie giire

~allan temas tip! b1r yagunlatmcJ giiriilmektedir. Bu, esas olarak raflar ve
UJrtma levhalan ihtiva eden, diiey bir silindirden ibarettir. Sekil 5-10' da su,

-Buhar

Sekil 5 ~ 10. Ztt aktmla !;ah~an, temas tipi (kuru) bir yo,&unl~tmct, A, su giri~ halkast; B, su
daA;ttma sava8t; C, D, E, F ~elate yiizeyleri. (Courtesy of American Institute of Chemical
Engineers.)

giri~ halkas1 A etrafm~a yiikse~r, B savagm1 Uar v~ k1sa 9izgiler!e giisterildigi

ekilde< C, D, E ve F elillelermi meydana getirir. Bubar, alt k!Jsma yakln bir
noktadan girer ve suyun meydana getirdigi elalelerden yukar1 dogru yiikselir
ve bu esnada yogunlaJr. Sogutma suyunun giri temperatiiriinde su buhan ile
doyrnu, yogunla~mayan gaz ve bnharlar, yogunlatmcmm list k1smmdan vakum pampasma gitJnek iizere yagunlatmcJy:t terk ederler. Sekil 5-10, alftma
levhalanmn ve raflarm sadece tipik bir iirnegini giistermektedir. Bundan ba,
ka, ~ok degiik yap!l!lar da vard1r. Bu ekildeki bir yagunlatlncJ, sJCak su

209

208
veva daha fazla yiikseklige konulursa, barometrik
topI ama t an km d an 10,37 m '
. .
11 1
olur. Yiiksege konulmaz ve swak suyu uzaklallrmak 1~m pampa ku am ma,
diiiik seviyeli bir yogunlat!flcldlr.

latmnak i~in ) a vakum pompas1 kullamhr. Paralel akimla Qahan yogunlatmci!ar, z1t aknnla QUhanlara nisbetle daha az kullamhrlar. Yalmz, artan su
sarfiyatmm biiyiik bir masrafl gerektirdigi haller, bunun dimda kahr.
Paralel
5-17. Paralcl veya Zit ak1m yogunla~tmcllanndan birinin sc~imi.
veya zit aklm yogunlatlnctlanndan birinin se~imincle, hava ile temasa gelen
snyun tempcratiirii esas rolii oynar. Z1t ak1mla Qahan yogunla~tinctlarda bu su,
giren sudur ve bu sebeple, en soguk sudur; paralel akimla Qahan yogtmlatmc!larda ise, Qikan sudur ve en s1cak su<;lur. Bu husus, kullamlan hava pompaslmn Qekii veya ekil 5-ll'de giisterilen tipte bir yogunlatlrlcl kullamlmasl halinde, vent11ri bogazmm hava ta~1ma kapasitesi iizerinde etki yapar. Bunlardan
dalm onemlisi kullamlmasl gereken suyun miktarmda giiriiliir.
Total basmc1 100 mm Hg (su buhanmn doygunluk temperatiirii 51,78C)
ve suyun giri~ temperatiirii 15,6C derece olan, Zit akimla 9ahan bir yogunla"
tlrlCl)"l goz" oniine alahm. YogunlatlrlCIYI terk eden gazlar, yogunlahncmm
i9erisinde bulundugu artlar altmda, su ile dengeye erimilerdir. Bu temperatiirde suyun buhar basmc1 13 mm Hg dir. Buna gore, yogunlatmcmm iist klsmmda mevcut total basmQtan 13 Qlkanlmasl ile ele geQen 87 mm Hg havamn,
13 mm Hg ise su buharmm kismi basmCidir. Bu durumda uzaklatmlan kanIm, 87/13 veya her It su buhanna kaq1hk 6, 7 It havadan ibarettir. Birim zamanda uzaklatmlan havamn miktan (1 atm basmQ ve 15,69C derece) 1 It ise,
bu 111iktar hava 15,6C derece ve 87 mm Hg basmQta 8,74 lt'lik bir hac1m igal
eder. Bu hava ile birlikte (8,74)(13/87) veya 1,31 lt'de su buhan talmr. Buna
gore, pompamn uzaklatlracagi total hac1m 8, 74 + 1,31 = 10,05 lt eder.
G1kan suyun diger temperatiirleri i9in aym hesaplamalar tekrarlanacak olursa, aagidaki tabla elde olunur.

TemperatUrii

oc

Sekil 5-11. Paralel ak.tmla ~ah~an temas tipi (ya~) yogunla!ltmcl. (SclmtteMKoerting, Courtesy of American Institute of Chemical Engineers.)

Sekil 5-11, paralel akimla 9ahan ya tip bir yogunlatmciyl goster~ekte

dir. Yogunlatmlacak buhar, yogunlatmcmm iist kismmdan _guer ve h1r emzikten fikiran, yjiksek h1zdaki soguk su akim1 ile karlIr. Yogunlatlr!Cl~m alt
k1smmdaki bogaz darlatmlarak, istenilen vakumu temin :d~cek h1~ yuku meydana getirilir. Bu sebeple, yogunlamayan gazlar ve su, b1rhkte yogunlatlflCIYI
terk ederler. Baz1 hallerde paralel akimla ~ahan yogunlatmCllar, darlatmlml
bogaza sahip degillerdir. Bu gibi durumlarda hem hava)'l, hem de suyu uzak-

15,6
27,0.
38,0
49,0

Uzakla!lmlmaSI Hava ile birlikte Uzak.la!ltll'tlmast

istenilen hava
gereken hava
sliriik.Ienen su
Suyun
Havamn
hacmt, It
buhan hacm1, lt ve su buhartnm
total hacm.t, It
nun Hg mmHg

Buhar

Suyun

13
26
49

87

basmc1

87
74
51
13

8,74
10,69
16,09
65,48

1,31
3,76
15,45
438,72

10,05
14,45
31,54
504,20

Bu hesaplamanm yapilmasmdan maksat, suyun temperatiirfiniin buhar temperatiiriine yaklamasl halinde, pampa ile uzaklatmlmasJ gereken kanIm hacminin iinceleri oldukQa yava ve sonralan,' 9ok fazla olarak artt1g1m giistermektir.
t. Cataltti.$ -

Kimya MiihendisliEine

Giri~

F .14

210
211
Z1t akimla gahan yogunlatmcilarda yogunlatmc1ya gonderilen suyun
miktan, yogunJatlrlCllllll aJt ucundan yogunJatlflCIYI terk eden suyun tempe"
ratiirii, su buharmm temperatiiriine yaklatlil! nisbette azalblabilir. Bu, pampa.
ile yogunlahnc1dan uzaklatmlacak suyun haem! iizerinde bir tesir yapmaz.
<;:iinkii hava, giren soguk su ile esasen dengededir. Bununla beraber, paralel
akimla gahan yogunlahncilarda, yogunlatli'IClYI terk eden hava, en swak su
ile temastad1r. Yukandaki hesaplamalarda gosterildigi iizere, yogunlahncJyl
terk eden ~uyun temperatiirii su buharmm temperatiiriine eriecek olursa, pampa ile evaporatorden uzaklatmlmas1 gereken hava hacm1 diizgiin olarak artar.
Bu husus, bugiin dahi kan1khgm1 muhafaza etmektedir.
Z1t akimla gahan yoguulatmcilan endiistride, yogunlatmcJyl terk eden
suyun temperatiirii, su buharmm temperatiiriinden 2 ila 3C derece daha diiiik olacak ekilde gahtJrmak miimkiindiir. Z1t akimla Qllhan bir yogunlatmctya o miktarda su gonderilmektedir ki, yogunlatmcJyJ terk eden suyun temperatiirii 49C derece olarak bulunmutur. Bu durumu goz oniine alarak, aagtdaki hesaplamalan yapabiliriz. Gonderdigimiz suyun temperatiirii 15,6C ise,
her kilogram su 49-15,6 = 33,4 kgr.kal absorblar. Paralel a!nmla Qallan yogunlatmct kullamlmasi ve yogunlatlrlcJyt terk eden suyun 49C dereceye
kadar yiikselmesi halinde; yukanda yapdan hesaplamalar, yogunllltmcmm hava uzaklahrma kapasitesinin gal1may1 pratik kllmayacak kadar yiiksek olmaSI
gerektigini gosterir. YogunlatmcJya, yogunlatll'JCJYJ terk eden suyun temperatiirii 27C derece olacak miktarda soguk su gonderelim. Bu durumda uzaklatmlmasl gereken hava ve su buhan hacm1, z1t aklmla gaban yogunlahnc1ya
nisbetle, sadece 14,45- 10,05 = 4,4 litre artar; diger bir deyimle, paralel akJmla gaban bir yogunlatmcJya ait vaknm pompasmm kapasitesi, ztt aktmla gahana nisbetle %40 daha fazladtr. Bununla beraber su, yogunlatmcJy:t 27C
derecede terk ettigi igin her kilogram su 27- 15,6 = 11,4 kgr.kal absorblar;
diger bir deyimle, ztt aktmla gahan bir yogunlatmcmm ancak iigte biri kadar.
Bu ozel durumda paralel aktmla Qahan yogunlatlrlCl, Zit aktmla gahana nisbetle %40 fazla kapasiteye ihtiyaQ gosterir ve iig misli soguk su kullamr. Evaporatorlere ait yogunlatmctlarm ihtiyact alan soguk su, saatte binlerce litreyi
bnlmast sebebi ile, -iig misline gt1:mast halinde iletme masrafmt onemli derecede artun.
518. Vakum pompalan.
Paralel aklmla Qahan ya bir yogunlahnctdan, yogunlamayan gazlann ve siCak suyun uzaklatmlmasJ iQin kullamlan
pampa, hemen her yerde 90k9a kullamlan pistonlu pompalarm tamamen benzeri olabilir. Bunlar, hem suyu ve hem de havayt uzaklahrmaya yeterlidirler.
Kuru vakum pompalan, sadece ztt aklmla Qllhan barometrik yogunlatmctlar
iGin veya sadece havanm uzaklatmlmast gerektigi hallerde kullamhrlar. Ge-

nellikle bm,Jarm yaptblan, hava kompresor!erine benzer; yalmz, parca arahklannm mumkun oldugu kadar az ve valf mekanizmalarmm, miimkiin oldugu
b
kadar haft olmasma dikkat edilir. Bu pompalara ait fazla bi!g1 verJ

1 mesme
u
k1t apta 1'h ttyaQ
yoktur.

Su buhan
Hava-

Su-

g- 17. !ki

~~
~l 'E

ca

Su

kademcli buhar-jet ejektOrii: A, ilk kademe nozullan; B, yo8tJniW~ma oda_ikinci kademe nozullan; D, hava !;Iki$I (Courtesy of American Institute of Chemi-

ncmeers).

. . ?.ii~ _geQtikQe on~~- kaz':"'an vakmn pompalarmm bir tipi de buhar' jet
e7ektorudur. Bunun btr ornegt, ekil_ 5-12'de gosterilmektedir. Yiiksek basmgtaki
su buhar:. A nozulundan girer ve venturi eklindeki bir borunun bogaz ktsmmda Qok yuksek ht~h bir _iet ~ey~~na getirir. Uzaklattnlmast istenilen yogunlamayan gazlar ektlde gostenldtgt gibi cihaza girerler. Venturi borusunun boga~~~. kullamlan .su buharmm hactm ve htztm uygun bir ekilde diizenleyerek,
akum altmdakt klSlmdan, su buharmm yogunlam&yan gazlan ahp gotiirmesi

213

212

bazi bulunan bir kondensat depolama tankma ahmr. Bu tank, aynca kondensatm, almmi oldugu buhar boliimiine baglanmlllr. Boylelikle, buhar bOliimii
ve depolama tanh aym basm9 altmda bulunur ve kondensat kendi ag1rhg1 altmda bo~ahr. Kondensat, Qilamda bir aklm diizenleme valh bulunan depolu
bir santrifiij pampa ile bo~alhhr. Bu valf, depolama tankmdaki seviye kontrol
cihazma, depolama tankmda istenilen bir seviyeyi muhafaza edecek ekilde baglanmi~tir. Kondensat seviyesi, istenilen seviyeyi a\Igi takdirde, otomatik olarak
valf aQiin ve boalma balar, istenilen seviyeye eriilince valf kapamr.

..
.
.
(diiiik mutlak basmc;) igin, su
'b'
"unlatmc1ya B getemin edilebilir. C:ok yiiksek degerdekl vakum
l
b
ndan vard!InCI If yog
'
bu Jan hava kanIIDI, ventun orus~

unlatlrlhr ve geriye kalan

0
ger. Burada su buhan, soguk su Jell tarafm~an Y g ld Jk! atmosfer baG ellikle lk!DCI nozu an 9 '
.
1Java ikinci bir nozul a C guer.
en
'
k
d
kanJm dJan at1hr.
.
l . bn~ suretle' D no tasm
smcma enecek
e k'ld
1 e yap!Ir,
.
kan aCI ' ile projelendiri.l
"k 1. k m meydana getume am
tk1. ka d emeli ejektbr
er yu se'
va u
' . . kt" l n pro]'elendirilmeleri
. . ..~ kademe1I eJe or en
lirl er. 0,5 mm mutlak b asm9l ar !Q!ll u,
onlarmda pek s1k
. . kt" l . evaporasyon operasy
l
miimkiindiir. C:ok kademe 1 e]e or erm
k 11 1 1 r 660 mm
.k d
li eJ ektorler bazan u am Ir a .
kullamlmamalarma karlh k, ikI a erne
.
.' k .. . bubarla c;ahan va. . . n bubar Jet e]e toren,
veya da h a biiyiik vakum temml J9I
mm'nin iizerinde va. b l ' d b az bubar kullanlr1ar. 705
~
kum pompalarma ms et e, a a
.
kl t
,hazlann kullamlmaSI
.
d
h vayi uza. a~ lflCl c
kum degerleri i9in pral!kte sa ece a .
l
k
mpalarmdan diger bir
. kt" l . . piston u va urn po
miimkiindiir. Buhar jet eJe or enmn
l
l
e bu sebeple bak1m
'
iistiinliikleri de hareket eden par9alara sabip 0 mama an v

~inimum

d
'k' fp
Imast EvaporatOrlerden kon ensat, 1 1 1
5-19. Kondensatm u:taldatm

ator yeterli bir yiiksekE

'h 1
1 b'l'
palar ve kapan1ar. vapor
'
c1 az a uzaklatm a 1 1r; porn
kl t 1 bilir bu en basil med'
ag"Irhgl
ile
uza
a
m
a
'
1
lige kurulmusa, kon d ensat ken
O
. b . .~in pistonlu pomp alar
1
dana
gelir
nee
en
u
I
I,
'l
.
to dd ur; f akat, nad 1ren mey

n gazlar1 uzaklal!rabl l
k d
hem de yogun1amaya
kul amlml, hem on e~saU ve
d B altmamn yap!lacagi yer, atmos0
mek amac1 ile biiyiik gu9te yapllm!larldlf . .. l er ide kullamlan santrifiij
altmda o ugu J91D, 1
'
. b
,d ~Iklamasl yap1lan depo1u
fer b asmcmdan az b If asm9
d 1'ld'1 Klslm 3-40 a a,
pompalar, bu i i9in uygun eg _ r. b" .. k vaporator kurulularmda hemen
santrifiij pompalar, gayet pratlktlf ve uyu e
hemen standard bir cibaz olmutur.

masraflanmn

olmasldn.

5-20. Kapanlar. Bubar kapanlan, sadece evaporatiirlerden kondensatm

uzaklatmlmasi igin kullamlan bir cihaz degildir. Genellikle, buharla ISit!lan
borulu ve caketli JSlhcilarda, her tip lSI degi~tiricilerde kullamhrlar. Bubar kapanmm gorevi, kondensatm 91kmasma miisaade etmek; fakat, su buhannm QikmasmJ onlemektir. Endiistride c;ok degi~ik tipte buhar kapam kullamlmakla beraber, bunlan ii9 esas simfta toplamak miimkiindiir: genlemeli kapanlar, kovah
kapanlar ve kald!rac;h kapanlar. Bubar kapanlan, yap!IIlan goz online almmakSIZ!ll doniimlii ve diiniimsiiz olmak iizere de ikiye aynhrlar. Doniimsiiz buhar
kapam kondensati, yalmz kondeusat aldigi yerin basmcmdan daha diiiik baSffi9ta alan bir yere bo~altabilir. DoniimlU bir kapan ise kondensatl, kondensat
.ald1g< yerin basmc1 kadar veya daba yiiksek alan bir yere bo~altabilir. Teorik
olarak, herhangi bir kapan tipi, doniimlii veya doniimsiiz olabilir. Hakikatte, ilk
iki s1mf kapan, daimil doniimsiiz kapanlard1r ve iic;iincii grupta sadece doniimlii kapanlar yer ahr.
Sekil 5-14'de genlemeli bir kapan gosterilmektedir. Bu kapanm, kapah ve
metalden yap1lmi~ bir kovam A vard1r. Metal kovanm bir ucuna, uzamp kisa-

Yogunta;;mamr;; gaz ve buharlar

Yogunlasmrs
su buhQJ..l---,

Basrnclr hava
Depolama
tankr

----.z.-

Diizenleme havasr
5 eviye k on t rol
'----rcihazr
Sekil 5- 14. Genle$meli kapan: A, kovan; B, oluklu boru; C, valf. (Sarco.)

~ekil 5 ~ 13. Fla~ tankt ile kondensat uzakla~tmlmast.

..

l
bir baglam ekli, ekil 5-lS'de gasBoyle bir pompamn c;ok yaygm 0 an
b' b u ile seviye kontrol citerilmektedir. Evaporati:irden gelen kondensat, If or
'

labilen oluklu bir boru B baglanmJ\Ir. B borusunun sol ucu kapahlm1~ ve buraya C valfmm bahg1 tutturulmutur. Kavan ile oluklu borunun arasi, yagla
doludc1r. Valf civarmda kondensatm toplanmasi ve radyasyonla lSI kayb1, kovamn sogumasma sebep olur; y~g daralir, valf a91hr ve kondensat dian ahhr.

215

214
Kondensatm hepsi diafl at1!digi ve su buhan, tekrar kapana girdigi zaman, B
borusu genleir ve valf kapamr. Bu cihaz, 90k basittir ve hareketli pargalan yoktur. Ufak kapasiteler i9in gok uygundur, yaln1z dalm fazla hassas ayarlamay1 gerektirir.

Sekil 5-15'de tipik bir kovall

kapan, gosterilmektedir. Kapana
giren kondensat, belirli bir agirhga eriinceye kadar kova A igerisinde toplamr. Sonra kova diier,
B 9ubugunu aag1ya dogru geker
Giri?
ve kovanm iist klsmmdaki C valhm a9ar. Bu hareket, kondensatm
d!San hrlatllmasmr miimkiin kr'
.
Jar. Yeterli miktarda su dian atiidiktan sonra, kova yiizmeye balar ve vah kapat1r. Yogunlama$ekil 5- 15. Kovah kapan: A, kova; B, valf
yan gazlar, zaman zaman Ortme
gubugu; C, bosaltllma valf1.
levhasi iizerindeki bir valf ag!larak dian atihrlar. Bu kapanlar, aral1kh gahIrlar ve doniimlii kapanlar ohirak
yapilmrhtrdir.
Diger bir tip kovah kapau, ekil 5-16'da gosterilmektedir. Sekilde ters kovamn dibe oturmu oldugu ve boaltma valfmm ag1k bulundugu goriilmektedir.
Bu doniimsiiz bir kapand1r; diger bir deyimle, giriteki basmg gikitaki basmQtan daha biiyiiktiir. Kapana kondensat geldigi zaman kovarun i9ini ve dillll
doldurur, val yolu ile dianya at1hr. Biitiin kondensatm dian atilmasmdan
sonra, bn klsma su buhan gelecek olursa, bnhar kova igerisincleki konclensati
cl1an Qrkararak onun yerini a!Ir, kovayr yukar1 kaldmr ve g1k1 valflm kapatlr.
Bu hal, kova iQerisindeki buhann raclyasyonla lSI kayb1 sonucu yogunlamasma
kaclar clevam eder. Bubar yogunlamca, kova yerine oturur ve teekkiil eden
konclensat, valfm agllmaSI ile diafl al!hr. Sucla goziinmii hava ve diger gazlarm kova iQerisinde birikmesini onlemek iQin, kovamn iist klsmmda gok ufak
bir delik yapihnitir. Hava ve diger yogunlamayan gazlar, bu delikten once kapamn iist krsmmdaki boluga ve oradan da, kondensat ile birlikte grkl yolu
ile d1an al!hrlar.
Bu iki tip kapanm agiklanmasmdan, bunlarm en gok kullanilan veya en
iyileri oldugu sonucu 91kanlmamahdrr. Bunlarm ornek ahmmdaki maksat :
(1) kovah kapanlarm gahma prensiplerini ag1klamak, (2) kovah kapanlann yaplhlarmdaki farklar hususunda bilgi vermektir.
Kovah kapanlar, daha once agiklamaSI yapllan genlemeli kapanlarm kul-

lamldJgi cihazlara nisbetle daha biiyiik olan cihazlar igin uygundur. Fakat, evaporatorler gibi 90k biiyiik kondensat kapasitesi i9in de yeterli degillerdir.
Daha.once ad1 gegen kaldiraQh kapan, agikladiklahmiza nisbetle gok claha
kariIk yapiiitadir ve endiistricle kendisine daha az rastlamhr. Bir pompanm
kullamlabilecegi hallerde, kapamn pompa kadar yeterli olmayacag1 gene! fikri
mevcuttur. Yalmz kaldiraQh kapanlar, diiniimlii olarak yapilabilirler. Bu sebeple, kald1raQh kapanlarm agiklamalan yapi!mami ve big bir doniimlii kapan,
gosterilmemitir.

Temizleme - - ' tapas!

Valf --

nlasmam1;; gaz ve
buharlann c1k1s deli~i
ers >;evri lmis kova

Sekil 5 ~ 16. Ters kovah buhar kapam. (Armstrong)

5-21. Tuzun bo~altdmas. Birgok evaporasyon operasyonlannda, gozeltiden kat! maddeler, gokelir yeya kristallenir. <;okelti ve kristallerin evaporatorden boaltilmasi konusunda bir 90k metod vard1r ve bunlardan baz1larmm aQiklamasi aagida yapilmitlr.
1. <;okelti veya kristallerin haka bir yere boalt!lmaSI
2. Tuz ahc!lar (veya toplayicilar)
3. Tuz elevatorleri

4. Bir pompa ile clevamh boaltma

AQiklamalanmizda evaporatorden uzaklatmlmaSI istenilen kat1 maclde veya kristaller, tuz diye adlanclmlacaktir. Burada tuz, Qozeltiden uzaklatmlmaSI
I
gereken herhangi bir kal!du.

2147

216
C:iizelti, devams1z gahan bir evaporatiirde deriikletirilmekte ve iizellik
le deriiklemenin sonuna dogru gozelti viskozitesi gok fazla yiikselmekte
ise, teekkiil eden kristaller suspensiyon halinde kahrlar ve QOzeltinin boaltiltllmasi esnasmda onunla birlikte evaporatorii terk ederler. Kristallerle kariIm
halindeki ana QOZelti, kristalleri'\ aynlmaSI iQin bir filtreye veya bir santrifiije
gonderilir. Bu usul, eker endiistrisinde genellikle uygulamrsa da, diger endiistri
kollarmda pek yaygm degildir.
Az miktardaki tuzun uzaklatmlmasmda kullamlan daha yaygm bir metod,
ekil 5-17'de gosterildigi gibi, evaporatoriin alt k1smma bir veya daha fazla sayida toplayicl yerletirilmesidir. Bunlar, sadece iQlerinde tuzun toplanacag1 ve

Su buhan
veya I
hava +

Buhar
senera
torune

t. '

-Evaporator

miktarda tuzun teekkiilii halinde, konik.tabana iki tuz filtresi baglamr ve bunlardan biri ayll'ma ilemini yaparken, digerinden tuz boaltihr (ekil 5-17). Bu
metod, sadece saatte 1 tondan daha az, tuz boaltmay1 gerektiren hallerde uygulamr.
"

Tuz wdiistrisinde, uzun ylJar dipleri konik evaporatiirler kullamhm ve

konik dipte t.oplanan tuz, kovah bir elavatore giinderilmitir. Bu metod, bugiin
terkedilmi bulunmaktad1r. Evaporatorden uzaklatmlmas1 gereken tuzun mik- '
tan tuz filtrelerinin kullamlmasm1 engelleyecek kadat fazla ise, ana QOzelti tuz
kanImmm pompalanarak uzaklatmlmasi, en uygun metoddur. Bu metodda,
eYaporatoriin konik dibine bir santrifiij pampa baglamr, devamh bir abmla ana
qozelti tuz karlIml evaporatorden durultma tankma gonderilir. C:iizelti k1sm1
bir savag1 a~arak tekrar evaporatore di:iner. Durultma tankmm dibinde biriken
tuz, b1r santrifiije veya devamh Qahan 'bir filtreye gonderilir.

Evaporator

--~=~l
-------~

!)ekil 5 - 17. Devams1z tuz filtreleri.

arahklarla buradan filtrelere pompalanacag1 hirer toplama kab1d1r. Fakat, daha

gene! olam, bunlann tuz filtreleri olmas1du. Her filtrede bir siizme ortam1 bulunur. Bu, ~ogunlukla iki delikli sac levha arasma konulmu tel orgiidiir. Alt
k1sma, delikli sac levhamn hemen iistiine gelecek ekilde, gozleme ve babm
kapag1 konulmutur. Bu kapak aQilarak tuz, kiirekle diari ahmr. Tuz filtresi,
bir dengeleme borusu ile evaporatoriin separator k1smma baglanmitlr. Bu suretle, evaporatorle baglantl kurulmadan once buraya vakum uygulanabilir. Tuzun ana gozeltiden tamamen kurtanlabilmesi iQin, tuz filtresine su buhan veya
hava girileri baglanmitlr.
Evaporasyon esnasmda bir tuzun aynlmas1 ve bu tuzun evaporatorden,
evaporator Qahmaslm engellemeksizin uzaklatmlmas! isteuildigi hallerde, alt
bsm1 konik yapilita alan evaporatorler kullamhr. Teekkiil eden kristaller,
belirli bir biiyiikliige eriince, devreden abmdan kurtulur ve konik evaporator
tabamnda toplamrlar. Teekkiil eden tuzun miktan az ise, konik tabana sadece
bir tuz filtresi baglamr ve konik tabanda tuz toplamrken filtre boaltllu. Biiyiik

Ana <; i:ize lt i + Tuz

{ince ~urup)

j
Ana
cozelti

Ana cozelti+ Tuz ( kal tn ~urup)

Suzgece
Evaporatorden
A
ge Len ana c;oz e'Lt"i-<=
__=__,t$"'---.......J='---ve tuz
Sekil 5-18. Devamh cah~an tuz ~Okeltme ve uzakla~ttrma sistemi. A, evaporatOrden durultma
tankma tuz-<;Ozelti kan!)tmmt ta~nyan santrifiij pompa; B,, dagttma levh1S1; C, savak; D, berrak <;Ozelti bo~altma borusu. (Swenson, Courtesy of Am-erican Institute of Chemical Engineers.)

219

218
Boyle bir diizen, ekil 5-18'de gosterilmektedir. Santrifiij pampa A, evaporatoriin konik dibinden veya ekil 5-B'de gosterilen zorlannn dolaIm tipi evaporatOriin sirkiilasyon ~isteminden, aldigi ana ~ozelti tuz kanIffillli (ince Urup)
yine konik dibi alan bir durultma kabma gonderir. Dag1tma levhas1 B, akimm
durulma sistemi i~erisine diizgiin ~larak dagi!masmi ve biiyiik kristallerin, kendi
ag1rhklan ile durultucunun konik dibine gokelmelerini temin eder. Ufak kristalleri suspensiyon halinde taIyan ana ~ozelti, bir savag1 aarak tekrar evaporatore doner. Bu ana 96zelti - ufak kristal kanImmm miktari, evaporatordeki
gozeltinin isteniJen konsantraS?(Onda lutulmaSinl onleyecek degerde ise, bir kJSlffi ~ozelti D borusu yolu ile dian ahmr. Tuz- ana ~ozelti kanImmda, ana
gozeltinin miktan, kanImm kalay akmasm1 temin edecek ve t1kanmalara meydan vermeyecek ekilde diizenlenir. Genellikle, iki kisim ana gozelti bir klSlm
tuz en iyisidir. Bir k1s1m tuz ve bir kis1m ana ~ozelti ise maksimumdur.
5-22. ;ozelti damlactldan i~in aymcdar. Gozelti faz1 i~erisinde 'teekkiil
eden bir buhar habbecigi, ~ozeiti yiizeyine eriir ve yiizeyde par~alamr. Par~a
lanan habbecigin sahip aldugu buhar faz1, pargalanr:ra esnasmda, bir klSlm ~0zelti damlac1klarmm teekkiiliine ve buruarm buharla birlikte siiriiklenmelerine
sebep olur. Boru u~larmdan hkiran'buhar- sivl akim luz1 ve bunurila e yone
sahip alan ~ozelti akim hlz1 fazla ise, teekkiil eden ~ozelti damlac1klarmm
biiyiikliikleri, birbirlerinden olduk~a farldidir. Bunlardan bir kism1, derhal tekrar SIVI
yiizeyine donerler, bir kism1 ~ok yava diierler, bir k1sm1 ise hig diimeyip. buharla blrlikte siiriiklenirler. Gozelti damlaCiklannm
buhar faz1 tarafmdan tammasi olayma yiiklenme denebilir. Boyle bir olay (a) buharlatmlan ~ozeltiden onemli bir kaybm meydana gelmesine, (b) kandensat diger bir maksat
igin kullanilmakta ise, bunun kirlenmesine sebep olur.
Goziicii buhan tarafmdan gozelti damlaci!darmm tammasi olaYJ, evaporatoriin iist
lasmmdaki seperator k1smmm biiyiik yapilmasi ile, bir dereceye kadar onlenebilir. Bu
k1smm, biiyiik bir hacme sahip olmasi sebebi
ile buhar luzt diiiik alur, buhar biiyiik ve
arta biiyiikliikteki damlac1klan taIyamaz.
L;:ozelti damlalart Buharm alduk~a yava alan bu yerdeki hareketi esnasmda, damlaciklar kendi ag~rhkla
$ekil 5 19. <;ozelti
damlacJklan
rmm tesiri altmda SIVI yiizeyine geri doneri~in bir aytnct. (Swenson.)

lt

\I

ler. Ufak damlaciklar, bu esnada buhar faz1 ile birlikteki harcketlerine devam
ederler ve bunlann aynlmalan igin baka bir metadun kullamlmas1 zarunlu
olur.
Buhar ak1mmm yonii birdenbire degitirilecek olursa SIVI damlac1klan, momentleri sebebi ile, bu degimeye hemen uyamazlar. Uzun senelerden beri evaporatoriin separator kismma veya bu kisma baglanan ozel bir boliime Qarpma
levhas1 konulmaktad1r. Gozelti damlaciklanm taIyan buhar faz1, bu levhaya
9arpar; damlac1klar, yiizeyde tutulduklan halde buhar, levhanm etrahm dolaIp yoluna devam eder. Metalik yiizey iizerinde toplanan damlaciklar, sivi bir
film tabakasi meydana getirirler. Boylellkle, tekrar buhar faz1 tarafmdan tam
malan onlenmi alur.
Goziicii buhan ve Qozelti damlaciklarmdan ibaret heterojen kanIma bir
donme hareketi verilecek olursa, santrifiij kuvvet sivi da~!aCiklarmm kenara
hrlatilmalarma, burada tutulup bir film :1alinde a:;ag1 akmalanna sebep olur.
Evaporatorlerin birQogunda kullamlan ve gok yaygm olan bir seperatiir tipi,
:;ekil 5-19'da giis,terilmektedir. Goziicii buhan -' gozelti damlaCiklan kanImi,
ceget bir durumda separatiire girer ve derhal doner bir hareket kazarurlar.
Levha halindeki bir metalden yap1lmi spiral bir pervane mevcut oldugu takdirde, bu donme hareketi kuvvetlenir ve SIVI damlaciklan luzla separatOr duvanna Qarparlar. Yiizeyde toplanan ve inc~ bir film tabakas1 halinde a:;ligiya
dogru akan bu 90zelti faz1, toplanarak evaporatore gonderilir. Separatoriin alt
kismmda buhar 180'lik bir diinii:; yapar ve Qiki borusuna girer. Bu hareket,
damlac1klarm buhar fazmdan ayrihp, separatoriin dip k1smma diimesine sebep olur.
Evaporatiirlerle birlikte kullamlan diger bir tip separator, ~ekil 5-20' de gosterilen, santrifiij separatOrdiir. EvaporatOr govdesinden 91ki, bir miktar simrlandmlmitir. Bu suretle buhar, yatay kanulmn bir aIrtma levhasmm merkezdeki ag1khgmdan A ofdukQa yiiksek bir luzla separatore girer. Bu a~1khgm
iizerine spiral kanatlan alan silindirik bir kafes konulmutur. Buharm, spiral
kanatlann arahklanndan geQmesi gereklidir. Bu geQi, kuvvetli bir domne hareketinin meydana gelmesine sebep olur. DOnme hareketi, buhar tarafmdan
ta:;man 90zelti damlaciklarmm C duvarma luzla garpmalarma sebep olur ve
bu damlaCiklar, birleerek D borusu yard1m1 ile evaporatore geri donerler. Kafesin iist k1smmdaki UIrtma levhalan yard1m1 ile buhar, birkaQ defa yon degitirir ve bu esnada buharda kalmi son QOzelti damlaciklan da yiizeylere <;arparak tutulur. Bu klSlmda tutulan Qozelti damlaciklan, birikerek E borusu yolu
ile evaporat5re geri diinerler. Buhar separatorleri, tiim evaporator kurulun i~e
risinde gok ufak bir haCim i:;gal ederler; fakat, uygun bir ekilde porejelendirilmedikleri takdirde, fazla miktarda basm~ dii:;iiiine sebep olurlar. Bunlarm onemi, 90k tesirli evaporatorler kismmda a~IklanacaktJr.

220

221

5-23. Kiipiik.
Bir~ok hallerde kopiik teekkiilii ve ~oziicii buhannm
damlaciklan taImasi konulan, birbirleri ile kantmhr ve yanh olarak
biri yerine digerinin kullam!digi goriiliir. Ornegin, ekil 5-19 ve 5-20'de gosterilen cihazlar, sade'ce buhar tarafmdan taman ~ozelti damlaciklanm tutmak
i~in yapilmi olduklan halde, bir ~ok yerde kopiik tutucular diye adlandmhrlar.
Kopiik, tamamen baka bir olaydir ve kaynayan bir SIVI yiizeyinin kararh
habbecikler tarafmdan ortiilmesi anlamma gelir. Bu, ocakta siitiin kaynad1gmi
~ozelti

Buhar

gi:irmii olan herkes tarafmdan bilinen bir olayd1r. Kopiik teekkiiliiniin sebebi,
- yeterli bir ekilde heniiz aydmlatiimamisa da u faktorlere tabi oldugu bilinmektedir: (a) SIVI yiizeyinde, yiizey gerilimi esas sivmm yiizey geriliminden
farkh bir tabakanm teekkiil etmesi; (b) 'yiizey tabakasm1 stabilize eden, ~ok
nfak kati pargac1klann veya kolloidal taneciklerin mevcut olmas1. Bu faktorler,
SlVImn gene] karakteri iJe 0 ekiJde yakm bagmtibdir ki, S!VIyi bir On iJeme
tabi tutarak kopiik teekkiiliiniin onlenmesi, ~ok nadir rastlanan. bir olaydu.
Kopiik teekkiilii ile miicadele hususunda uygulanan pratik me\odlar, kopiigiin
yiizeyden kopmas1m ve buhar fazma gegmesini onleyecek ekildedir. Kopiik
evaporatoriin buhar borusuna eriecek olursa, hi9bir separator, kopiigiin kondensore ge~mesini onleyemez.
Pratik metodlar, az veya ~ok ge~ici tedbirlerdir. Kaynayan s1v1mn seviyesi,
ISitiCI borulanmn iist uglanmn altmda tutulacak olursa, teekkiil eden kopiik
s1cak ISI transfer yiizeyi ile temasa gelerek pargalamr. Baz1 hallerde, J..opiik tabakasi iizerine su buhan jeti gonderilerek kiipiik tabakas1 pargalamr. Diger bir
metodda ise, kopiik taIyan gozelti biiyiik bir lnzla IsltiCI borulanndan fikirtihr ve bir levhaya garpmas1 temin edilerek, kopiik habbecikleri mekanik olarak
par~alamr. Bli ekildeki onleme metodu, lSitma sistemi evaporator giJ\desi igerisinde olan zorlanml dolaIm tipi evaporatOrlerde ve

lSihCI

borulan uzun eva-

poratorlerde goriiliir. (:ok az miktarda siilfone edihni hint yag1, pamuk ~ekir
degi yag1 veya diger bitkisel yaglarla, bir k1s\m silikonlar klipiik teekkiiliinii
kontrol altma alabilir veya tamamen ortadan kaldirabilirler. Teekkiil ettigi takdirde kopiik, hakikaten ciddl bir problemdir. Kopiik teekkiiliinii tamamen ortadan kald1rabilecek yeterli bir metod, heniiz bulunamamitlr.

Buhar

5-24. Eveporatiir kapasitesi, ISI ve kiitle dengeleri. Bir evaporatoriin kapaSJtesi, herhangi bir ISI transfer cihazmda oldugu gibi, (4-41) numarah e~itlikle
hesaplamr :

Bu eitligin ~oziimiinde karIIallan ilk problem, liizumlu tiim ISI miktarlannm

q hesaplanmasH:hr.

Tut ulan

Buhar

c:ii z el t i ---f.l
damlacJklan
~ekil 5 - 20. Santrifiij seperatOr: A, cvaporatOrden gelen
buhann giri~i; B, spiral pervane
kanatlan; C, garpma levhast; D, ~arpma Ievhast ic;inde tutulan damlactklan, evaporatOre
gOndermeye mahsus boru; E, c;arpma levhast dt~mda tutulan damlactklan, evaporatOre gOndermeye mahsus boru. (Warner, Courtesy of American Institute of Chemical Engineers.)

Sekil 5-21'i goz online alahm. Bu, !Sltma sistemi basit bir helezondan ibaret olan Qok basitletirilmi bir evaporator diyagramrd1r. Evaporatore gonderilen seyreltik Qozelti debisi F kgrjsaat ve bnnun ~oziinen komponent fraksiyonu
da x F olsnn. x sembolii, genellikle ag1rhk fraksiyonn iQin kullamhr ve yiizdenin
100 saps1 ile boliimiinden elde olunur. Seyreltik GDzeltinin entalpisi h F kgr.kal/
kgr olsun. Evaporatorii terk eden deriik ~ozeltinin debisi L kgr/saat; bileimi,
qoziinen maddenin ag1rhk fraksiyonu olarak, x L ve entalpisi h L kgr.kaljkgr.'d1r.
Evaporasyon esnasmda teekkiil eden goziicii buharm debisi V kgr/saat; bu bu-

223

222
Radyasyonla JSJ kavbml ihmtH d k .
.
kullanacak olursak, .JSJ bihtnqosu:a e:i~ e'i~lik,:u==~g~~daak"1.9JkladJglmJZ
sembolleri
'
gibi yaz1labilir.

~iiziinen

komponent agnhk fraksiyonu y ve .entalpisi H kgr.ka!jkgr.'dn.

Evaporasyon operasyonlarmm ~ogunda ~;Oziicti buhan saf su buhandu; bu sebeple, y'nin degeri s1hrdu. Bn durumda kiitle dengesinin yai1lmas1 gok basittir.

harm

(5-3)

Buhar~.

Bu ~onunun endiistrideki uygulamasJ, en iyi bir ekilde, aagJdaki iirnek ile

gOsterilebilir.

,...-..L--.

Besleme

Ornek 51
,.,..
..

.
~
vozunen
maddenin ag 1rhk yiizd 0 , 1
kgrjsaat'Iik bir debi ile bir evaporatOrii beslem ~st .'o
ola~ se~r~lt~ bir gOzelti, 10.000
derecedir. <;;Ozeltinin. ou 1 5 .. ..
k
ektedtr. Bu gozeltmm temperatlirii 37 goc
.. ..
,
. gozuncn omponent iht'
d'
,
..
tva e mceye kadar (gOziicii buhan bOlumundcki basmct 1 a.tm olan) b'
.
tr evaporatorde der'1 'kl
. .
.
1
1 'I
rasyonun meydana gelebil
. . .
.. ..
~ e~ tn mest tstemlmektedir. Evapo
mcst 1910 evaporatorun tsttma
basmca sahip su buhan gOnderilmektedir Te ekkiil d. yu:e~'~.e 0,35 kgrfcmz geyg (lOSoC)
han sarfiyatmt (kgrjsaat) hesapla
E. ~
e en gozucu buhanm ve liizumlu su buymtz. vaporatOrii t"
kgr.kal/(m:2) (saat) (oC) olduguna gOr I"
I
n urn 151 transfer katsaytst U = 1220
e. uzum u lS!tma alam kag mi2 dir?

ak<:tm~t_U!h~,r:,:_:_:_j_-=5--'u'--b+uhan I~.
"\!

(seyreltik .;:ozelti)

Yogunlasmts
buhar

Derisik
.;:ozelti

~.

f;Oziim. Problem c;:Oztimtinii basitle~tirmek i .

..
Bunlardan birincisi d)zeltinin rok
I 'k
c;m ~u hususlan onceden kabul edelim:
. .
' "'
""
seyre t1 olmast sebeb' '1 k
ts1 ve lZh tSt olarak saf suya ait dej,J:erlerin k
I t e
ayn~ma temperatiirii, Ozgiil
seyreltik ve hem de deri$ik rQzelt' . )
ullamlmastdtr. Bu durumda ~Ozeltinin (hem
""
mm ve su buhannm ter 1 .. ll'kl
1

)
. .
ta o ve di)'agramlardan almabilir
rna oze en, su buharma ait
bl .
15 -3 numarah C$tthge ye 1 t' 'I k d
rast 1 e yaztlmt$tlr ve birim saatteki degerlerdir.
r C$ tn ece
egerler, a$agrda St1

Sekil 5- 21. Tek tesirli bir evaporatOrlin enerji dengesi.

(5-1)
Tiim ktitle dengesi

(5-2)

Goziinen komponent dengesi

= I 0.000

X p=

Liizumlu 1s1y1 temin etmek igin lSltrna yiizeyine, entalpisi Hs kgr.ka!jkgr

olan su buharmdan, saatte S kgr giinderilmekte ve bu yiizeyden entalpisi h, kgr:
kal/saat olan kondensattan, saatte S kgr almmaktad1r. Konuyu
igin, kondensatm. yogunlama temperatiiriiniin altma 'sogumasJ olaymm,' onemsenmeyecek kadar az oldugu kabul olunuyor. Bu sogumanm pratikteki degeri,
hig bir zaman bir kag dereceyi geQmez. Aym zamanda, kondensatm yogunl~~
ma temperatiirii altma sogumas1 sebeb\ ile ele gegecek hissedilir 1smm degeti,
su bul1armm Jsltma yiizeyine verdigi gizli Jsmm degeri yamnda, ihmiU edilebilecek kadar kiiGiik bir degerdir. Bu sebeplerden, kondensa.tm JSltma yiizeyini,

basitletir~ek

y()gunlama temperatiiriinde terk ettigi kabul olunur.

kgr

0,01

= (10.000) (0,01) = 100 kgr.

kiitlesi = 10.000- 100 = 9.900 kgr.

Besleme aktmmda c;:Oztinen lnaddenin ttim ktitlesi

Besleme aktmmda c;ozucunun
.... .. (suyun) ttim

hF= 37,8 kgr.kaljkgr. (Su buhan tablosundan)

X[=O,Qi5

Deri$ik c;:Ozeltideki tiim c;:Oztinen kompoilent

= 100

L = O,U15
100 = 6.666,66
Deri$ik c;:Ozeltinin k"ut Iesr:

kgr.
6.670

kgr.

iL= 100C

Buna gore, 1s1 dengesi aag1daki ekli ahr.

hL= 100 kgr.kaljkgr (Su buhan tablosundan)

Giren 1s1

G1kan 1s1

COzlicii buhannm klitlesi. V - 10 000 -

tv=
veya daha aQJk bir ekilde,
(Seyreltik ~ozeltideki 1s1} + (Su buharmdaki lSl)
(Goziicii buhanndaki lSI)

(Kondensattaki lSI)

= (Deriik gozeltideki JSl)

+

(Radyasyonla 1s1 kayb1)

6670 = 3.330 kgr.

I00C

= 639

kgr.kaljkgr (Su buhan tablosundan)

Kullandan
su b uh annm ktitlesi
,

=s

kgr

225
224
duk.9~ kiigiiktiir. Bu sebeple, evaporatorde kaynayan gozeltinin ortalama tempe,
raturu, besleme ak1m1 temperatiiriinden iinemli derecede miiteessir olmaz. Deriik c;ozeltinin hacmi biiyiik olup, kuvvetli bir kantmlma tes(ri altmdad1r. Besleme akim1 giri kisnu d1mda, herhangi bir iikme mevcut degildir ve sadece,
deriik c;iizeltinin kaynama temperatiirii bilinmektedir.

t.= tosoc
H, = 643 kgr.kal/kgr (Su buhan tablosundan)
tc= 108C

he= 108 kgr.kalfkgr (Su buhan tablosundan)

Yukandaki de8erleri (5-3) numarah e~itlikteki yerlerine koyahm.

(10.000) (37,8) -1- (643) (S)

= (3.330) (639) -1- (6.670) (100) -1- (108) (S)

Yukandaki e~itlikten: S =' 4.517,5 kgrfsaat bulunur.

Ist transfer yii,zeyi ile transfer olan

JStntn

tiim degeri:

4.517,5 (643 -108) = 2.416.800 kgr.kal

Liizumlu tsttma ytizeyinin hesaplanmast i~in, bulunan de&erlerin
e!Jitli8;e yerle!jtirilmesi gereklidir.

sadece (4-23) numarah

q =A Ut.t

2.416.800 =(A) (1220) (108 -100)

A= 247,6 m

Kondensatm, su buhannm yogunla~ma temperatiiri.ind_e tSttlctyt terk ettigi hususunun Onceden kabul edilmesi, hesaplamalann basitle!lmcsine sebep olur. Su buhanmn tiim tststm kullamp, bundan kondensatm bissedilir tstslm r;tkarmak yerine; evaporatOre giren 1st olarak,
su buhannm gizli tstsmt kullanmak daha uygundur. Bu suretle, kondensatm hissedilir tsist
e~itlikten ~tkanlmt~ olur. Bu durumda (5~3) numarah c~itlige daha evvel yerle$tirilmi~ olan
de&erler, a~a8tda gOsterildi&i gibi biraz de&i~ir.
(10.000) (37,8) -1- (535) (S) = (3.330) (639) -1- (6.670) (100)
Bu suretle, problem bir hayti basitle$tirilmi~ olur. <;Ozeltilerin termal Ozelliklerinin saf
su ile aym kabul edilmesi, biitiin bu de;crlerin su buhan tablosundan altnmasmt miimkiin
kddt. Hakikatte, buharla:r;;tmlan ~Ozeltilerin termal Ozellikleri, saf suyun termal Ozellikle~
rinden olduk9a farkhdtr. Bu husus, daha sonra ktstm 5~32'de incelenecektiL

Yukandaki problemde temperntiir fark1 (dii~ii~ii), su buhannm doygunluk

temperatiirii ile buharla~tmlan 9ozeltinin kaynama temperatiirii arasmdaki fark
olarak almmitir. Besleme ak1mmm temperattirii, su buhanmn aln Ismmi
olmas1 ve kondensat1n yogunlama- temperatiiriiniin altma sogumas1 gibi hususlar ne olmutur?
5-25. Besleme ak1m1 temperatiiriiniin tesiri. ]sltiCI borulan uzun ve diiey evaporatorlerin d1mda kalan biitiin cvaporatorlerde, e,aporatiir giivdesi
i~erisindeki ~iizelti hacm1 ~ok fazla olup, ~iizelti son konsantrasyonunda ve bu
konsantrasyona ail kaynama temperatiiriinde bulunmaktad1r. Bu tip evaporatiirlere giren besleme ak1mmm kiitlesi, ister evaporatordeki kuynayan ~ozelti
den daha siCak ister daha soguk olsun, kaynayan ~ozelti kiitlesine nisbetle ol-

Besleme akimmm birim kiitlesine diien buharlama az Ye evaporatiirden

c;ekilen deriik c;iizeltinin miktan fazla oldugu zaman, besleme aklm1 temperatiirii hissedilir derecede, c;iizelti temperatiiriine tesir eder. Besleme aklm1 temperatiirii, <;iizelti kaynama lemperatiiriinden c;ok diiiik oldugu takdirde, ISltma
yiizeyinin baz1 klsnnlannda, deriik c;iizeltinin temperatiirii kaynama noktasmm
altmda bulunacaktir. Bu klsma ait alamn biiyiikliigiinii ve c;iizeltinin ortalama
temperatiiriinii derhal bulmak imkilns1zd1r. Bu sebeple, kolayhkla ol9ebilecegimiz temperatiir, deriik c;ozeltinin kaynama temperatiiriidiir. Gok soguk besleme ak1m1 kullamlmas1 halinde, bu ak1m1 kaynama temperatiirii yakmma kadar
ISltmak ic;in, bir iin ISiliCI kullamlmas1 daha uygun olur.
Yalmz, ISI.liCI borulan uzun ve diiey olan evaporatiirler, yukanda yapnu
oldugumuz ac;1klama ve iin kabullerin olduk~a dlmda kahrlar. Bu evaporatiirlerde sistem olduk~a kanlktir ve bu konu, ISitiCI borulan uzun ve diiey evaporatiirlerde 1s1 transfer katsayiS> konusu incelenirken ele ahnacaktir.

5-26. A~ JSmma ve kondensat temperatiiriiniin tesiri. Is1tma ortam1 oJa,

rak kullamlan su buharmm, orta derecede am ISinilll olmas1 halinde, bu ISInm ortalama su buhan temperatiirii iizerindeki tesiri ihmal olunabilecek kadar
azd1r. Eveporatiirlerin hirc;ogunda su buhurmm bulundugu klSlm, oldukc;a kuvvetli c;alkammlann (tiirbiilanslarm) yer ald1gi bir klSlmdir ve genellikle, k~rl
laIlan Ulrl ISlnm miktan ufak olup, h1zla daglllbr. Su buhanmn c;alkammlan (tiirbiililnslan) yeterli oldugu takdirde, ISitma yiizeyinin biitiinii yogunlaan
su buhan (kondensat) tarafmdan 1slatibr ve az miktardaki am 1s1, bu kondensat ile dengeye ulalr. Bundan baka, am 1s1 olarak transfer olan ISlnm miktan, transfer olan Is1mn tiim miktan yamnda son derece azd1r ve bunun ihmal
edilmesi, biiyiik bir yamlmaya sebep ohnaz.
Am Is1mn yiiksek oldugu 90k nadir hallerde, '1s1tma yiizeyinin biiyiik bir
klsm1 kuru kahr ve farkh bir durumla kaqilalhr. Am lSinml su buhan ile
metal yiizeyi arasmdaki 1s1 iletim debisinin degeri, devamh bir gaz ile bir metal
yiizey arasmdaki kadarchr. Bunun degeri, son derece az olup, metal yiizey ile
kondensat arasmdaki 1s1 transfer d,ebisinin 1/lOOO'i kadardtr. Biiyiik bir miktarda Ulrl lSI mevcut oJdugu takdirde, lSI transfer yiizeyinin onemli bir klsml kuru
kahr ve kuru kalan bu yiizeyin biiyiikliigii hususunda yaklaIk bir tahmin yap1l
mas1 gerekir. Bu i, bir gaz ile metal bir yiizey arasmdaki 1s1 transfer katsaylSlm

t. Catal!rui - Kimya Miihendisligine Girij

F .15

226
kullanmak ve mevcut a~m lSl)'l transfer etmeye yetecek 1s1 transfer yiiz;>ym1
heaplamak sureti ile yap1hr. Bu ~ekilde hesaplanan 1s1 transfer yiizeyi, gizli
lSl}"l transfer ~tmeye yetecek 1s1 transfer yiizeyine eklenerek tum lSl transfer
yiizeyi hesaplamr. Bu durumla <;ok ender hallerde kar~lla~ll1r.
Yukanda a<;1klama ve <;iiziimiinii yapllg1m1z 5-1 numarah iirnekte kondensatm, su buhanmn temperatiiriinde sistemi terk ettigini kabul ettik. Endiistride,
<;ogunlukla buna benzer durumlarla karllalhr ve kondensatm yogunlama temperatiiriiniin altma sogumas1 goriilse bile bu, bir ka~ dereceyi ge<;mez. Bu yolla
transfer alan lSlmn miktan, gizli lSl halinde transfer olan lSlmn miktan yanmda
o kadar azdu ki, tiim tJ.t hesaplamrken bu husus, goz iiniine bile ahnmaz.
Yukar1dan beri yapml~ oldugumuz a<;lklamalan ~u ekilde iizetlemek miimkiindiir: Besleme ak1m1mn ve kondensatln temr)eratiirleri ile, StJ buhar1mn aIrl
1smm1~ olmas1 (endiist1ide karlla~lian durumlarm <;ogunda) gibi durumlar, biiyiik bir onem talmaz; hakiki temperatiir farb (diiiiii), kaynayan <;iizeltinin
temperatiirii ile su buharmm doygunluk (yogunlama) temperatiirii arasmdaki
farkd1r.
5-27. Su buhan basmcuuu se~ibnesi.
A<;1klama ve <;oziimiinii yaphglmlz yukandaki ornekte, evaporatiirii besleyen su buhan basmcmm 0,35 kgrjcm 2
gey<; oldugu kabul olunmutur. Ni<;in daha yiiksek basm<;ta su buhan kullamlmaml!lr? Basm<; yiiksek olursa, bunun hir sonucu olarak temperatiir farkl (diiiiii) biiyiik ve evaporator hacmi (aym zamanda fiat1) kii<;iik olur.
30,6 kgr/cm gey<; degerinde basmca sahip buhar iireten, bir buhar iireti~lsinin var oldugunu kabul edelim. Bu basm<;ta su buhannm temperatiirii
235,5C derecedir. 6rnek 5-1'de ad1 ge<;en evaporatorde bu buhar kullamlacak
olursa, temperatiir farkl (diiiiii) tJ.t = 135,5C derece olur. Bu basm<;ta su buhanmn kullamlmamasma sebep, bu buhann kuvvet olarak degerinin, .1s1 olarak
degerinden rok iistiin olmasldlr.
30,6 kgr/cm gey<; basmca sahip buhann tiim entalpisi 670 kgr.kaljkgr
ve gizli lS!Sl 426,5 kgr.kaljkgr.'d1r. 0,35 kgrjcni' gey<; basmca sahip su buhannm
tiim entalpisi 643 kgr.kaljkgr ve gizli lSlSl 533,7 kgr.kal/kgr'dlf. Bu degerlerden
goriildiigii gibi, 0,35 kgr/cm0 gey<; basmca sahip su buhan gizli "' ~eklinde,
yiiksek basmca sahip su buharmdan claim fazla lSl)'a sahiptir. Aynca 30,6
kgr/crri' geyG basmca mukavemet edebilecek bir evaporatoriin fiat1, 0,35 kgrjcm
geyc; basmca mukavemet edecek bir evaporatiiriin fiatmdan <;ok fazladlr. Bun"
lardan daha onemlisi 30,6 kgr/cm geyc; basmca sahip su buhan, kuvvet olarak
<;ok daha k1ymetlidir. 100 kgr doymu buhar 30,6 kgr/cm~ geyc; basmc;tan 0,35
kgrjcm gey<; basmca genle~ecek olursa, adyabatik genle~me i~inin degeri -126,8

227
kgr.kaljkgr ve 7c 80 rand1mana sahip bir tiirbinle elde d"l 1

k k ljk d - .
e 1 llll o unan 1 101 4
gr. a gr egerme e~degerdir. 100 kgr doymu su buhan bir tiirbin . . . d,
30 6 kgrjcm g . b
.
l<;ensm e
'
.
ey<; asmc;tan 0,35 kgrjcm' geyc; basmca genletirilecek I
11,8 hlovat-saat degerinde bir giic; elde olunur ve tiirbini terk eden do ursa
2
buhar, 30,6 kgrjcm geyc; basmc;taki orijinal buhardan daha yu""ksek loymu
.
g1z 1 lSlya
5 al 1. '
up n '>Ill 1smma meydana gelmeksizin 30 6 kgr/cm''
b
b
han elde etm k 0 1 1 k
..
'
gey<; asmc;ta su u. . e .. c u ~a gw;tur. Aynca a~tn ISimn var olmast halinde, su bu1
I~rm;n bm~1 kutl~.'i. tarafmdan meydana getirilecek kuvvetin miktan artaca "h
lQm, ouhar Jeneratorunden evaporatore gonderilen su buhar1n 1
f b~
""k b" k
b
a a1 masra m ulr lSmJ, u am lSlnmaya ail olur. Boyle bir durumda 0,35 kgr/cm" geyc;
yu
basmca _sahlp su buhanmn evaporasyonda kullamlmaSJ c;ok daha ucuz olacak
'e .buhai,. daha fazla faydalamlabilen 1s1 ihtiva edecektir. Bu basmc;tak b h
sakmcah yonu, sadece biiyiik bir temperatiir farkma (diio(iou":n ) b 1 I u ann
sidtr.
".{ :.- e se ep o marnage-'e
"I Su buharmm
.
b kullamlmadan once, bir tiirbin ieerisinde
'
m tm1lp gen1m memes1 ve u genlemenin miktan, bu kitabm konusu d 1mda kalmaktadlr.
Bunun 1<;1~ olduk':a kanlk ve uzun hesaplamalarm yap1lma 51 ; iiretilen giiciin
para olarak karIhg~ l~e, clhaz. ic;in liizumlu ilk yatmm masrafmdaki arllmm karllatmlmdsl gerekhd1r. Endustride, yiiksek basmc;taki buhan once kuvvet elde
etmede kullanmak ve arllk buhan evaporatiire gondermek, dal~a c;ok uygulama
alam bulan bu metoddur. Giinkii, bu suretle daha ucuz buhar kullamlrnl olur.
Su buhan. basmcmm_han~l degere kadar diiiiriilecegi bir problemdir ve bu
h~~susun ayn ol:rak du~unulmesi gerekir. Fakat evapoyator!erin bir <;ogunda 0,35
!Ia 1,75 kgr/cm- geyc; arasmdaki basmc;lar, <;ok nadir hallerde ise 3 5 ve 4 5
kgrjcm' _geyc; degerinde basm.;lar kullamlmaktad1r. Bir fabrikam~ _{:~v~t
dengesmm, Clhazlarm ilk yatmm masraflan dahil, biitiin masraflar goz iiniine
ahnarak kurulmas1, <;ok kanlk bir problemdir.
t"

151

5-~8: 4;1iziicii buhan boliimiindeki basm~. 5-1 numarah iirneg d

evaporatorun seperatiir biiliimiinde basmcm 1 atm oldug-u k b I I lffilZ e,
b k b 1
.
a u o unmu ve
Bu a u, <;ozelh kaynam~ te':'peratiiriinii 1ooc derece olarak tesbit etmitir.
u durumda, kaynayan c;ozelt1 ile yogunlaan su buhan temperatiirleri arasm"
daki ~ark tJ.t = sc_ derecedir. Genellikle, bu farkm biiyiik olmas1 arzulamr.
Gunku, bu farkm buyumesi lSltma yiizeyine ait alamn (ve aym zama d
h

b
I
n a Cl az
hat1 ) k ""I
. nm ucu mesme se ep o ur. Evaporatore bir yogunlatmc1 (kondensiir) ve
blf de ~a~um pompaSJ ilavesi ile, c;oziicii buhan boliimiindeki basm<; 1 atm'den
daha k~<;uk b1r degere diiiiriilebilir. Buhar boliimiindeki basmc; 660 mm'ye (barometnk basmcm 762 mm Hg oldugu bir yerde) diioiiriile k 1

d k' .
':J
ce o ursa, evaporator
I<;ensm e 1 <;<izel_ti 5J,sc derecede kaynar. Bu durumda kaynayan <;iizelti ile ~u
buhan arasmdab temperatiir fark1 sc derece de"il 56 2c d
d" B
1
o ' '
erece 1r. u artrna, uzumlu lSl transfer alamnda azalmaya sebep olur.

228
Evaporalorlerin ne sebeple vakum allmda ~ah~tmldiklan konusu yanh~ anlaIlmakladir. Evaporatorlerin mutlak snrette vakum allmda <;ahmalan gerek- .
mez; faltal, evaporalorlerin orta derecede basmca sahip su buhan ile ISililmalan en ekonomik yoldur. Biiyiik ve dolayiSI ile ekonomik bir t:.t degerinin elde
olunmasi, vakum ile miimkiin olur. Baz1 hallerde vakum uygulanmasi, baka
maksatlarla (ornegin, <;iizeltinin yiiksek temperatiirde bozunan veya hal degitiren komponentler ihtiva etmesi gibi) yap1hr. Diger taraftan bir kiSlm evaporatorler, 17,5 kgr I em gey<; basmca sahip su buhan ile beslenirler ve ~oziicii
buhan 3,5 ila 5,5 kgr/cm gey<; basm<;la bu evaporatorlerden ahmr, fakat bu
hale endiistride pek fazla rastlanmaz. Bundan baka, yiiksek basm<; altmda <;ahan evaporatorler, diiiik basm<; altmda <;ahanlardan claim pahahd1r. Gene!
'
bir kaide olarak evaporatiirler, biiyiik bir At degeri elde etmek maksad1 ile vakum altmda <;ahlmhrlar.

5-29. Kaynruna noktasmm yiikselmesi.

Ornek 5-l'de oldugu kadar seyreltik bir <;ozelti ile nadiren <;ahIhr. Bununla beraber, endiistride karIlaIlan
<;iizeltilerin bir<;ogunda deriikletirilecek <;iizeltilerin terma1 ozellikleri, suyun
termal ozelliklerine olduk<;a yakmd1r ve liizumlu degerler, ornek 5-l'de oldugu
gibi,' su buharma ail tablolardan ahnabilir. Fakat <;ogu zaman, <;6zeltilerin deriik oJmaSI sebebi ile <;OzeJtiye ait ozgiiJ lSI, buhariama gizJi ISIS! ve kaynama
temperatiirii gibi degerler, suya ail degerlerden olduk<;a farkhdu. Bunlann ve
diger lermaJ ozellikJerin (kristallenme gizJi ISIS! gibi) goz online ahnmasi gerekJidir.

5-30. Diihring kaidesi. Deriik <;ozeltiler takdirinde kaynama noktas1 yiikselii, bilinen herhangi bir kanunla hesaplanamaz. Bununla beraber, Diihring
kaidesi diye adlandmlan deneysel bir bagmh yard1ml ile, deriik <;ozeltilerde
kaynama noktas1 yiikseliini hesaplamak miimkiindiir. Bu kaideye gore, ciizellinin kaynama te~peraliirii aym basm<;laki suyun kaynama temperatiiriine kar'Il olacak ekilde bir grafik ki\g1dma yerletirilecek olnrsa, <;ozeltinin her konsantrasyonu i<;in diiz bir dogru meydana gelir. Muhtelif konsanlrasyonlan gosteren dogrular, hassasiyet smulan ii;erisinde diiz bir dogru olmakla beraber,
birbirlerine paralel degillerdir. Sekil 5-22'de sodyum hidroksid <;ozeltisi ve su
i<;in <;izilmi bir Diihring diyagram1 goriilmektedir. Bu diyagramm kullamhI,
bir ornekle a<;Iklanabilir. Ag1rhk yiizdesi olarak %50 sodyum hidroksid ihtiva
eden bir qiizeltinin sahip oldugu buhar basmc1 altmda su, 5l,8C derecede kaynamakta ise, Once suyun kaynama temperatiiri.iniin yer ald1g1 eksen i.izerinde
51,8C bulunur ve buradan o/o50 NaOH konsanlrasyonunu gosteren dogruya bir
dik <;Ikihr. Sonra kesim noklasmdan ' eksenine bir paralel <;izilerek 7o 50 NaOH
ihtiva eden <;iizeltiniu kaynama lemperatiirii olarak 92,17C bulunur. Buna gore, kaynama lemperatiirii yiikselii 92,17-51,8 = 40,37C derecedir. Diihring

229
diyagrammm en faydah yoni.i, dogrularm diiz dogrular olmas! sebebi 'ile sadece Ih farkh basmqla 90zelli kaynama temperali.iriiniin bilinm,esine ih;.
"OSte
yardiml ile, Diihtya<;
~. . rmes1dJr. B~ Ik
1 far kl 1. b asmQtaki iki farkh temperatilr
rmg dJ}agrami uzeru~de h1r dogru meydana getirmek ve boylece, baka herhangt btr basm9taki GOzelh kaynama lemperatiiriinii okumak miimkiin olur. Ge-

175 n---r--,---,--,.--~160 H---1---1----1---l

u
0

E
115ri----~---i~~~L,~~~~~~
ro
c

>.

ro

~ 100ri----t1~~~74~~~~~~--~
c
c

=:
Q)
N

'0

u.

:r:
0

ro
z

25~~--~--~--~----~--_L___j
25 30
45
60
75
90
105
120
Suyun kaynama temperaturleri, oc
Sekil 5 22. Sodyum hidroksid

~Ozeltilerine

ait Diihring dogrulan.

230
231

nel olarak deri:;ik ~ozeltilere ail dogrularm egimi, seyrellik ~ozelt~ler~. ail olanlardan daha fazlad1r. Bu sebeple, basmcm arlmas1 ile birlikle den:;1k QOZelhle_:~e
kaynama noklas1 yiikselii, seyrellik Qozeltilere oranla daha _bzla olur. _?rnegm,
lakdirinde ~ozelh ..uzenndeki
basm~,
yu kan d a at;;I kl anan o/co50 NaOH ~ozeltisi
. ,.
. .
93oC derecede kaynayan suyun bu)lar basmcma eil ise, QOzeltmm kaynama
lemperaliirii 136,7C derece olarak bulunur. Bu durumda, kaynama noklasmm
yiikseli:;i 43,7"C ve dii:;iik basmca nisbelle 3,33C yiiksek bulunur. %20 NaOH
ihliva eden bir Qozelti lakdirinde bu iki durum iQm bulunan kaynama noklasl
yiikseli:;i 6,4C ve 7,8C derecedir. Basmcm arlmas1 il~ meydana gelen kaynama noklas1 yiikseli:;i sadece 7,8-6,4 = 1,40 C derecedu.
5-31. Temperatiir dii~iiii; iizet. K!Slm 5-25'den 5;29'a. k~d~r yap1lan
aQiklamalan ozellemeye Qah:;ahm. Bu maksatla, :;ekil 5-23 i1g~z onune ~lahm.
Bu oldukQa basille:;lirilmi:; bir diyagram olup, bu evaporalornn muhlelif noklalarmdaki lemperaliir bagmhlanm goslermekledir.

.._

c;Ozeltinin kaynama temperattirii, t2 ile gOsterilmi~tir. Az miktarda UIri 1smm1~

olan su buhannm temperaliirii. t4 ve bunun doymu:; buhar halindeki lemper~
tiirii ise is olsun. Kondensat, lSitma yiizeyini terk etmeden Once t 3 temperati.iriine kadar sogumu:; bulunsun. (4-23) numarah eitlikte kullamlacak hakik1 temperatiir diiii:;ii, aag1da giisterildigi :;ekilde hesaplamr.

M = t,-t,
Saf SIVI!ar, ~ok seyreltik gozeltiler ve cok biiyiik molekiil ag1rhgma sahip maddelerin ciizeltileri takdirinde, kaynama noktas1 yiikseli~i az oldugundan. ! = t,
2
almabilir. a, b ve c ile gosterilen ufak iicgenlerin tesirleri (:;ekil 5-23'te biiyiitiilerek gosterilmitir), hs1m 5-26'da ac1klanan sebeplerden dulay1 ihmal edilebilir.
Evaporatoriin seperator boliimiindeki basmc, temperature nisbetle cok daha kolay ve hassas bir ekilde olciilebilir. Su buharmm temperatiirii olarak daima doymu buharm temperatiirii ahndigl icin, su buhanmn basmcl okiiliir ve
su buhanna ail tablodan, bu basmca tekabiil eden temperatiir t, okunur. Buna
benzer ekilde, o'nce goziicii buhan boliimiinde basmc olciiliir ve bu basmca tekabiil eden I, degeri su buhan tablosundan okunur; bu t, degerine bilinen kaynama temperatiirii yiikselii ilil.ve edilerek t2 hesaplamr.

:::J

1U
~ ~~~;------------------, t2
E- t1 !--------------------,,~
QJ

1-

1..-C

'G= I

lsttma yuzeyi boyunca

uzakltk

Sekil 5 - 23. EvaporatOrde temperatiir

dti~ii~ii.

Besleme aklm1 evaporalore t F lemperatiiriinde girmi:; olsun ve evaporatO..

ii buhan bO!iimiindeki basmcla saf su, t 1 lemperaliiriinde kaynasm.
run cozuc
k 1

Bu aym z amanda, onemli miklarda kaynama noklasi yiikse mes1 .goslermeyen
d
k
ell.k
1 ~ozellilerin kaynama lemperaliiriidiir. Besleme a mma a1l ogru, ey
kl d
'b' he I
seyr
sikli olarak goslerilmi:;lir. Daha evvel klSlm 5-25'de a91 an 1g1 g1 ..''.. s .~~e
aklrnl iJe kaynayan QozeJlinin kan:;rnasl 0 kadar h1zhdu ki, evapo~alorun ~UU~
lemperaliirdeki besleme aklrn1 ile lemasla bulunan ISilrna al~m, 1hrnill ~~Ilebi
lecek kadar kiiciikliir. Onemli miklarda kaynama nok1as1 yukselmes1 gosleren

Endiistride kaqllai;Iian 90zeltilerin bir cogunda, kaynama noktasi yiikselmesi ya hi9 bilinmemekle veya yakla:;k bir deger olarak bilinmektedir. Bundan
dolayl ve basmc olciilmesinin kolay olmasJ sebebi ile, godinen temperatiir farki
(dii:;ii~ii) aag1daki :;ekilde hesaplamr.

Kaynama noktasmm yiikselmesi bilindigi lakdirde bunu yapmaya liizum

yoktur,
fakal gecmi senelerde evaporatilriin IS! transfer katsay1s1 hesaplamrken, en 90k
bu metodu ba:;vurulmu:;lur'. Kimya literatiiriine gegmi:; alan bu konudaki bilgiler kullamhrken, lSI transfer katsay1lanmn ger9ek veya goriinen !J.t degerlerinden hangisi esas almarak hesaplandJgma gok dikkat etmelidir.

Kaynama noklasmdaki bu yiikselme, .Qogu zaman evaporatoriin gahma

:;artlanm tayin eder. Ornegin, atmosfer basmc1 altmdaki %50'lik NaOH ciizeltisi yaklaIk olarak 45C derece civarmda bir kaynama noktas1 yiikseli:;i gosterir. Boyle bir 96zeltiyi 0,35 kgr/cm' geyQ basmca sahip su buhan ile kaynatmak
imkansJZdlr. %20 NaOH giizeltisinin giistermi:; oldugu kaynama noktas1 yiikselii kiiciik oldugu Imide, yine de 0,35 kgr/cm' geyc'lik basmc evaporasyon
igin uygun degildir. Aym ekilde doymu sodyum kloriir Qozeltisi atmosfer ba-

232

233

smc1 aitmda yaklaIk olarak 6,6C derecelik bir kaynama noktas1 yiikselii gos"
terir ve bu Qozelti bile atmosfer basmc1 altmda 0,35 kgrjcm2 geyG basmca sahip
su buhan ile kaynatilamaz. Evaporatorlere vakum uygulanmasmm sebeplerinden b:ri de budur.

Entalpi-konsantrasyon diyagrammda iki komponentli sistem iGin vcrilen

entalpilerin say1sal degerleri; bu iki komponent ic;in ser,ilen refcrans hale H\bidir. Bununla bcraber, iki duruma ait entalpiler farki, ser,ilen referans hale tilbi

5-32. Entalpi. konsantrasyon diyagramlan. Bir ~ozeltinin kaynama noktasmda meydana gelen yiikselme, bu Qozeltiye ait termodinamik karakteristiklerin (ozgiil 1s1 ve goziiciiniin buhariama gizli ISIS! gibi), suya ait olanlardan
farkh oldugunu gosteren delillerden sadece biridir. Kaynama noktasmdaki yiikselme ne kadar biiyiik ohusa, gozeltiye ait termodinamik karakteristikler de o
kadar, suya ait olanlardan farkh olur. Evaporati:irlere ait hesaplamalarda lSI dengesinin kurulabilmesi iQin, biitiin bu termodinamik karakteristiklerin bilinmesine
ihtiyag vardu.

125
'-'

Bu hususta goz oniinde bulundurulmaSI gereken ve gi:izeltiye ait olan baka

ozellikler de vardu. Sodyum hidroksid az miktarda su iQerisinde ~oziilecek olursa (her ikisi de aym temperatiirde), onemli miktarda 1s1 a~1ga Qikar. Buna Qii"
ziinme ISIS! ad1 verilir. At;Iga Qikan bu Isinm mik'tan, sodyum hidroksid veya
diger herhangi bir madde iQin, QOzi.icii olarak kullamlan suyun miktanna tabidir. Aym ekilde, deriik bir c;ozelti su ile seyreltilecek olnrsa, seyrelme ISISI ad1
verilen bir 1s1 ag1ga c;kar. Sodynm hidroksid c;ozeltisi yiiksek konsantrasyondap
diii.ik konsahtrasyona seyreltildigi zaman s ac;1ga c;1kmas1 sebebi ile, boyle bir
QOzelti di.iiik konsantrasyondan yiiksek konsantrasyona deriikletirildigi zaman,
Qozeltiye d1ardan 1s1 verilmesi gerekir.
Biitiin bu faktorlerin bir araya gelmesi, karllk bir durumun ortaya ~kmasma
sebep olur. Bu durum, en iyi bir ekilde entalpi,konsantrasyon diyagramlarmda
giiz oniine almmhr. Entalpi-konsantrasyon diyagramlannm <;izim metodu, kitab1m1zm konusu ic;erisine girmemektedir 1. Fakat, boyle bir diyagramm c;izilebilmesi iQin, muhtelif konsantrasyon ve temperatiirlerde c;iizelti iizgiil lSlSmm,
seyrelme lSlSlmn ve kaynama temperatiiriiniin bilinmesine ihtiyac; vard1r. <:;ok
sayda bilgi toplama ve uzun bir c;ahma sonunda c;ozeltinin muhtelif temperatiir ve konsantrasyonlardaki, entalpi-konsantrasyon bagmt1s1m veren boyle bir
diyagraml c;izmek miimkiin !>lur. Boyle bir diyagram ekil 5-24'de giisterilmektedir. 0
1

Dodge, Chemical

Engineering Thermodynamics,:.

McGraw-Hill Book Company

Inc., New York (1944)

Bu diyagram H.R. Wilson ve W.L. Me Cabe'in Ind. Eng. Chem., 34 : 558-556 (1942) ,

de yaymlanan bir yaz1stnx esas alml!$tlr. Daha yliksek konsantrasyonlar iyin ilRve bilgiler

F.C. Standiford ve W.L. Badger'm Ind. Eng. Chern., 46: 2400-2403 (1954)'de yaymlanan
yaWarmda bulunabilir.

s
t:r)

"'

-"'
.....

100

00
.._,
.,_,
'"'

"'

'-

<lJ
0..

<lJ

f-

75

t:r)

:.::

o..

50

cw"'

25
0

0
0,10' 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60
Konsantrasyon: NaOH'tn agtrltk fraksiyonu

Sekil 5 ~ 24. Sodyum hidroksidin entalpi ~ konsantrasyon diyagram1. Referans hal: 0C da s1V1
su ve 20oC da sonsuz seyreltilmi!$ NaOH ~Ozeltisi.

degildir. Komponentlerden bi!inin su almas1 halinde, referans olarak 0C derecede Slvi su~'Ull ser,ilmesi uygun olur. Bn takdirde entalpi,konsantrasyon diyagraml ile birlikte, buhar tablosu (sn buhan) da kullamlabilir. Sodyum hidroksid
r,iizeltileri ir,in birbirinden farkh referans hallerinin ser,ilmesi miimkiindiir. Bunlardan en uygun olan, ekil 524'de knllamldlijl gibi, 20C derecede sonsuz
seyreltilmi r,iizeltinin seGilmesidir. Entalpi-konsantrasyon diyagramlarnun kullamhI en iyi ekilde Uagdaki iirnekten anlaIhr.
Ornek 5-2. Ornek 5-l'dekine benzer bir evaporatOr, o/o 20 sodyum hidroksid ihtiva
eden ve 37,8C derecede bulunan bir sodyum hidroksit s:Ozeltisi ile beslenmekt~dir. Besleme
ak1mmm debisi 10.000 kgr/saat'dir. BU. ~Ozelti % 50 sodyum hidrokSit ihtiva edecek $Ckilde
evaporasyona t&bi tutulmakta<,hr. EvaporatOre gOnderilen su buhan doymu'$ olup 0,35

234

235

kgr /cm1J. gey9 basmca sahiptir. Barometrik basmcm 762 mm Hg oldugu bu yerde, evaporatOriln seperat6r bBliimiinde 660 mm Hg degerinde vakum vardtr., <:Ozticti buhan tarafmdan
ta~man 9Bzelti, ihmlll edilebilecek kadar azdtr. Kondensat, su buhanmn yogunla~ma temperatiiriinde ISittctyt terk etmekte olup, radyasyonla tst kaybt, ihm5.l edilebilecek kadar
azdtr. Buna gOre su buhan sarfiyah ne kadardtr'! TUm tst transher katsayist 1950 kgr.
kal/(saat)(m12)(C) olduSuna gOre, tst transfer alamnm yiizeyi ne kadardtr?
EvaporatOre, l6C derecede sogutma suyu kullanan ve ztt aktmla 9ah~an, barometrik
(temas tipi) bir kondens6r ba:lanmt~hr. KondensOrii terkeden suyun temperatiirii 49 C
derece olduguna gOre, ka9 kilogram so&utma suyuna ihtiya9 vardu?
(_;Oziim.

basm9 altmda (mutlak) kaynayan c;Ozelti ile dengede bulundugu ve bu sebeple, aym basmc;taki suyla dengede bulunan buhara nisbetlc.
3$Irt tsmdt8:t hususu hattrda tutulmahdt.r. A~tn tsmmt$ su buharmm Ozgi.il ISISI bu $artlar
altmda 0,46 olarak ahnabilir.
H = 620,5
kgr.kalfkgr.

Bu de8;eri (5-3) numarall e::;itlikteki yerine koyahm.

Xp= 0,20

tr= 37,8C

X=

= 638

v =3000 Kgr

tv =92 c

110.000) (31,4) + (S) (648 -109)

= (6.000)(638) + (4.000) (123,4j

Verilen degerler (!}ekil. 5-21'deki sembolleri ile birlikte) a$a8;tdadtr.

F= 10.000 kgr.

+ 0,46 (92,0- 52.0)

0,50

= 7.446

numarall

w.v
t =49 t
h=49 Kgr kaVf<gc

= UA At

(7.446) (648 -109)= (1.950) (A)(109,0- 92,0)

H,= 648 kgr.kalfkgr.

A = 121 m2

h,= 109 kgr.kalfkgr.

kgrfsaat

l.sl iletim yilzeyi. Bu, (4-23)

e:::itlik kullamlarak hesaplanabilir.

Su buhan tablosundan ahnan de8;erler:

Hv=638 Kgr kaL/Kgr

$ekil 5-25. KondensOr

ve enerji dengesi.

~evresinde

ktitle

KondensOr. KondensOr !;evresindeki entalpi dengesine ait de:erler, $Ckil 5-25'den ah nabilir.

102 mm Hg (mutlak) basm9ta suyun kaynama temperatiirii = 52C ve 52C'da

buhanmn entalpisi
620,5 kgr.kal/kgr.

Deri::;ik

~Ozeltinin

doymu~

su

VH.+ Whw=(W+ VJh

(6.000) (638)

kaynama temp. = 92,0C (:::ekil 522'den)

'

Kiltle dengesi. (5-2) numarah ba8:mtJdan faydalamlarak katt sodyum hidroksidin ve deri.$ik ~Ozeltinin kiitleleri hesaplantr.

+ (0,0) (V)

L = 4.000 kgr.

Entalpi dengesi. Bunun

i~in a~a8;tdaki

FhF

6.000 kgr.

ba8;mtidan faydalamhr.

+ S(H,- h,) = VH + LhL

= (6.000 + W) (49)

16,0C derecede bulunan 1 m' suyun k"

ut 1es1 1.00 0 kgr.
rna suyu sarfiyatt,

hL = 123,4 kgr.kal/kgr. (iekil 5-24'den)

v=

(16.0)

W = 107.273 kgrfsaat

hp= 31,4 kgr.kal/kgr. (>ekil 5-24'den)

(10.000) (0,20) = (0,50) (L)

-f, (W)

(5-3)

COzeltiyi terk eden 90ziicli buharmm entalpisini (H) hesaplarken, bu buhann 102 mm

107.273 kgr/saat
( 1.000 kg,(m3j (60 dakika/saat)

oldur~una

gOre. dakikada sogut-

1,79 m'/dakika

5-33. Entalpi konsantrasyon diyagramstz hesaplamalar. Pek az maddeye ait entalpi-konsantrasyon diyagrammm mevcut olmas1 sebebi_ ile, pratikte
kar~tht~J!an problemlerin qogunda, yakla~1k metodlann kullamlma mecburiYeti
vard1r. Bunlardan ilki, sulu bir ~iizeltiden suyun buharla~ma gizli 15151 ol;rak
5~fsuyun denge temperatiiriindeki degeri yerine, Giizeltinin kaynama temperaturn kullamlarak buharla~ma gizli 1s1smm 511 buhan tablo5undan ahnmas1chr.
Ikinci5i, konu alan Qiizeltiye ait iizgiil 1s1mn bilinmesi halinde, bu ozgiil 15111111
hem besleme ak1m1 ve hem de deri~ik Qiizeltinin entalpileri he5aplamrken kullamlma51d1r. DGiincii5ii i5e, 5eyrelme 151s1mn Qok ufak bir deger olma51 5ebebi ile
ihm&l edilmesidir. Bu iiQ yakla,tll'ma, birGok hallerde gerGege yakm 5onnGlann
ahnmasma ve 1st transfer katsaydarmm Onceden tahmin edilebilmelerine imk3.n
verir.

237
236

5-34. Isdletim katsaydanna tesir eden laktorler. (4-23) numarah bagmhy1

gQz.. Online aldiglmiz takdirde transfer olan. Istmn tiim miktanmn, tertlperatiir
diiiiiinde ve ISI transfer katsay1smda meydana gelen degimelere tilbi oldugu
gi:iriiliir. Bunlardan ilki; daha i:ineeki klS!mlarda aGiklanmitir. Tiim ISI transfer
katsa)'Isma tesir eden fakti:irleri iki gruba aynmak miimkiindiir. Bunlardan bir"incisi vogunla:jan buharm JSI ,transfer katsay1sma tesir eden; ikincisi ise, kaynayan <;Ozeltinin ISI transfer katsay1sma tesir eden faktOrlerdir.
5-35. Bubar filmine ait lSI transfer katsay1s1. Su buhan tarafmdart meydana getirilen film tabakasmm ISI transfer katsavlSlna tesir eden faktorler sirasJ ile temperatiir diiiiii, su bubarmm yogu~lama temperattirti ve k;sim
-t-23'te aQiklandigi gibi, bubar iGerisinde mevcut yogunlamayan gazlann miktandir. Biitiin bunlar, evaporatorler iQin de dogrudur. Temperatlir diiiiii ve su
buharmm yogm:lama temperattirii; evaporatoriin yapihma tabi olmay1p, Gahma artlanna tabidir. Bununla beraber, yogunlamayan gazlann uzaklatmlmasJ, dogrudan dogruya evaporatoriin yapihIna tabidir. 1ster merkezl ini bornlu iste:r sepet tipi olsun, lSttJCI borulan dii~ey evaporatOrlerde su buharmm
takip ettigi yo! belirsiz, su bubannm luZI oldukGa az ve yogunlamayan gazlarm
herbangi bir noktadaki aynlmasi iyi degildir. Merkezl ini borusunun su buban
boliimiine birkaG termomelre yer]etirilecek olmsa, temperattirlerin b1zla degitigi ve bn degimenin birkaq dcrece kadar oldugu goriiliir. Buna sebep, lSI
tiel i~erisinde meydana gelen girdap ve Gapraz akimlann, yogunlamayan gazlar tarafl'ndan meydana getirilen birikmeleri zaman zaman dagilmasidir.
Isit<C! borulan yatay evaporatorlerde su bubarmm takip ettigi yo] belirlidir. Bubar luz1 ytiksek olup, yogunlamayan gazlarm kondensat buhar kapam
ile, ISihcl iQerisinden uzakla~tuilmalan mlimkiindiir. lsttiCl borulan uzun ve
dii~ey evaporatorlerde su bubanmu bulundugu kiSJm uzuu ve silindiriktir. Su
buban bu k1sma bir tiGtan girer, yogunlamayan gazlar ise diger uQtan Qikarlar; su buhanmn takip ettigi yo! oldukQa belirli, yoguulamayan gazlarm uzak]allfllmasJ ise tamdir. IsiliCISI iQte olau zorlanml dolaIm tipi evaporatorlerde,
yogunlamayan gazlan bir noktada toplay1p buradan diafl atmak iGin, su bu- '
hanua belirli bir you verilir.
Kaynayan GOzeltiye ail
5-36. Kaynayan ~iizeltinin lSI transfer katsay!SI.
1st transfer katsay1smm biiyiikliigiine tesir eden tiQ onemli faktor vard1r. Bunlar
sirasJ ile (a) Qozelti ak1m biZ!, (b) buharlatmlan Qozeltinin viskozitesi ve (c)
lSI transfer al~nmm temizlik derecesidir. 4 iincii boliimde .<Giklandigi gibi, IS!
transfer alamna siirtiiuerek geQen sivmm bizi, konveksiyoula IS! transferinde
btiytik onem taJr. Bu husus, ozel bir durum alan kaynayan QOZe]tiler iQin de
dogrudm. Ts1 transfer yiizeyi GOZelti iQerisine daldmlmi evaporatorlerde 96-

zelti dolaImi, tabil konveksiyon tarafmdan meydana getirilir <;:ozelti abm lnZI
bahca ISI transfer yiizeyinin ekline, biiytikliigtine ve SIVI biiliimlerine nisbetle
~ag1hmma t~b~dir. Bu durum karIsmda, kaynayan gozeltinin. dolaIm eklini
onceden kesmhkle tahmin etJuek miimktin degildir. Kaynayan gozeltinin dola. Im ekli, U faktorlere til.bidir; birim zamanda 1s1 transfer yiizeyini yalayarak
ge9en Qozeltinin viskozitesi, yogunlugu ve transfer alan ISlnm miktan. Son faktor, habbecik teekkiil hazm1 ve dola}'1si ile kaynamamn iddetini tayin eder.
Bu f~torl~rin tesirlerjni birbirlerinden ayirmak miimktin degildir ve bu sebep1~, ~oyle ~If. durum iQ~n. kantitatif bir kfinun meydana getirilemez. Isthu,a yiizeymm tem1zhk derecesmm, ISI transfer katsaYJSI iizerindeki tesiri insam 3Irtacak de:_ecededir '. IsiliCI borulan yatay bir evaporatorde dam1t1k s\1 kayna\Ilarak tum lSI transfer katsaYJSI hesaplanmitlr. Belirli bir kaynama noktas1 ve
!!.t = 11;1C derece i9in, yeni ve temiz bir gelik borunun' IS! transfer katsay!Sl
2.196, yeni babr boruniin 4.880, muhtelif metodlarla temizlenmi ve parlatilmi
babr ~ruia:m ise 6.380 ila 15.360 kgr.ka]j(saat)(m")(C) olarak bulunmutur.
Son degerlen meydana getiren sebepler, 90k az bilinmektedir ve bu degerlerin
elde olunuundan bir kag gtin sonra yapi!an olgmeler buhann kontroliine imkan
vermemektedir. Gelik borular takdirinde ele gegen dtitik degeriil, demir tizerinde leekkiil edebilen fakat balar iizerinde mevcut olmayan, dtitik lSI iletkenligine sahip kall bir film tabak1smm (oksid veya kabuk) varhgmdan ileri geldigi dtitiniilebilir. Bu husus, bu gtin iGin tam olarak aydmlattlmi degildir. Par
laulmt bakir borularda ele geGen yiiksek degerin de, film tabakasinm uzaklatmlmi olmasmdan m1, yoksa ytizeyde buhar habbeciklerinin teekktiliine sebep
alan mikroskopik Qiziklerin (parlatma maddesi tarafmdan meydana getirilen)
varhgmdan mi ileri geldigi kesinlikle bilinmemektedir . Bugtin igin ytizey durumun, ISI transfer katsaYJSl iizerindeki tesiri ile ilgili bilgilerimiz, olduk9a azdtr. Endtistride rastlanan cihazlarm temizlik dereces~ pek nadir hallerde kaynayan gozeltiye ait lSI transfer katsay1smda onemli yiikselmelere sebep olur.
Evaporator govdesiuin yapihI, SlVl film tabakasma ait lSI transfer katsayiS!na iinemli derecede tesir eder. Ornegin, Ist!ICJ borulan yatay evaporator"
Jerde gozelti do]UImt boru yuvalarmm bir ucunda aagi dogru, diger ucunda
ise yukar1 dogrudur. Bu tip evaporatorlerde ISI transfer ytizeyinin diizenlenmesi,
iddetli bir dolaIm meydana getirmek igin yeterli degildir. Bu artlar altmda
stVI film tabakasma ail transfer katsaYJSI olduk~a dtitiktiir. Aym artlar altmda
gahan ISitict borulari yatay bir evaporator, tSltlCI boruian diiey bir evapo
ratorden daha diiiik tiim 1s1 transfer katsa}'1sl verir. IsttiCI boruian diiey standard bir evaporatorde, teekkiil eden buhar habbeciklerinden ileri gelen iddetli
1
Pridgeon and Badger, lnd .Eng. Chem., 16: 474: (1924).
Corty and FO!lll~ cHeat Tmnsfer Symposium, preprint no. I, Amerlan Institute
of Chemial Euginoern (1953).

239

238
bir dola~1m vard1r. Merkez veya c;evrede bulunan biiyiik ini~ borulan, c;iizelti
dola~tmmm tamamlanmasmi temin eder. Bundan dolayt, JsJtiCI borulan dti;;ey
evapora!Orlerde c;ozelti dola~1m1 yatay olanlara nisbetle oldukc;a fazlad1r. S1v1
film tabakasma ail 1s1 tr;nsfer katsayisJ, zorlanm1 0 clola~Im tipi evaporatiirlerdc
tabii dola!)lm tipi cvaporutorlere nisbetle c;ok claha yiiksektir. Bu, zorlanmi!)
dolatm kul1amlmasmm temel s~bebidir. IsitiCI borulan di.ier ve uzun evaporatorlcr, anlaoihnasJ <;ck dalm giic; bir konn olup, ileride etrafhca ac;lklanacaktJr.
5-37. Tiim !SI transfer katsaydan. lSI lransferi problemleri en iyi bir ~e
kilde tiim direnci, kaynayan c;ozelti direnci, yogunla~an bnhar direnci ve bunlar
arasmdaki metalin direnci olmak iizere iiG k1sma aytrmak ve bunlara tekabtil
eden lSI transfer katsayllanm goz oniine almak sureti ile c;oziimlenebilir. Muhtclif sebeplerden dolay1 bu, boyle yapllamamaktad1r. Sebeplerden birincisi,
Nusselt C!)itliginde (4-36) ve (4-37), yogunla!)an su buhan ic;erisindeki yogunla!)mayan gaz ve buharlarm tesirinin gOz Online almmamt;; olmasidir 1 ikincisi,
)/Ogunla;;an su buharma ait 1st transfer katsay1st bir r;ok evaporatOrde kaynayan
c;ozeltiye ait 1s1 transfer katsay1sma nisbetle o kadar yiiksektir ki; tiim lSI transfer katsayisi, hemen hemen kaynayan c;Ozeltinin lSI transfer katsaytsma eittir.
D ~iinctisti, ti<; dirence ait ISl transfer katsaytlarmm hesapla~1masi ic;in gayct
kompleks .ve pahah laboratuar cihazlarma ihtiya<; duyulmasldJr Diirdiinciisii, .
pratikte kar~J]a!lan ~artlar altmda tiim 1s1 transfer katsay1s1mn tesbit edilebiJ,
mesi ic;in bu artlarm, miimkiin olabilen c;abnklukla teminidir. Evaporator ya. p1smdaki fiziksel ayrmt!lann tesirleri hususnn"daki bilgilerimiz, oldnk<;a azd1r.
13ugiin dabi, endiistriyel evaporatiirlerden kopya edilmi~ cihazlar yard1m1 ile
bulunan tiim lSI transfer katsayllan, en [aydah olanlard1r.
Problemin son clerece kompleks olmas1 \"e <;ok az say1cla deneye dayanan
bilgiler bulunmasi sebebi ile, birkac; ozel hal d1omda, kaynayan c;iizeltilete ait
ISI transfer katsayilarmm Onceden tahmin edilmesi, mi.imktin clegildir.
Sekil .5-26, temperatiir diiii!)ii ,.e c;iizelti kaynama noktasmm, 1s1 tr-ansfer
katsay1s1 iizerindeki tesirlerini giistermektedir 2 Bu egriler, ~ekil 5-6'da gosterilen ISJticl borulan diiey evaporator yard1m1 ile eldc ohmmutur. Evaporator
760 mm c;apta olup; 1Sl!ICI, c;ap1 50 mm ve uzunlugu 1200 mm olan 24 borudan
meydana gelmitir, kullamlan S!Vl sudur. Temperatiir diiiiiindeki artma ile
birlikte 1s1 transfer katsay!Sl da artmaktad1r. Buna sebep, temperatiir dii~ii!)ii
arttigi zaman daha fazla tstmn transfer olmas1 ve kaynamanm daha ~iddetlen
mesidir. EveparotOrde temperattir dli~ti~iiniin arbnlmasi, e\'aporatOr kapasitcsini yiikseltir. Buna sebep, sadece (4-23) numarah e!)itlikte yer alan :lt teriminin artndmast olmay1p, aynt zamanda kaynama temperattiri.iniin yiikselmesi sonucu <;Ozelti viskozitesinin azalmastdn.
1

.z

Meisenberg, Boarts and Badger, Trans. Am. Jnst. Chem. Engrs_., 31: 622 638 (1935) .
Badger and Shepard, Trans. Am. lnst. Chem. Engrs., 13 (1): 101-137 (1920).

Sekil 5-26'da giiriilen egriler, su ve suya yakrn ozellikte ~iizelti ihtiva eden
evaporatiirlerin (herhangi bir kaynama temperatiirii ve temperatur diiiiii i~in)
ISI transfer katsayi!armm hesaplanmasmda kullamlabilirler. Bu egriler yard1m1
ile degerli sonu~lara varmak miimkiinse de, baka tip evaporatiirler ve iizellik"
Jeri baklmmdan sudan cok farkh <;ozelti\er icin kullamlmazlar.

10
20
30
Temperati.ir di.i:;i.i?i.i c
$ekil 5 - 26, Isthct borulan uzuil bir evaporatOrde !;Ozelti kaynama temperatiirii, temperatiir
dii$U~ii ve tst transfer katsaytst arasmdak.i ba~mhlar.

Ornegin, bu egriler u ~ekildeki bir soruya. cevap -verebilirler: Nicin evaporatorler, kuvvet santrallerinde oldugu gibi yiiksek vakum degil de, 660 ila 711
mm Hg degerinde vakum kullamrlar? Bunun cevab1 ~udur: 12,7 mm Hg (mut
lak) degerindeki bir vakum bile temini miimkiin temperatiir diiiiiinde biiyiik
bir artmaya sebep olmaktad1r. Sekil 5-26'dan giiriilebilecegi gibi, vakumun da
ha fazla mtmlmasi (kaynama noktasmm dii~iiriilmesi) halinde belirli bir Ll.t
degeri icin, 1s1 transfer katsayiSI siir'atle diimektedir. Buna d"- sebep, ciizelti
viskozitesinin artmasidir. Hakikatte vakumu bir noktaya kadar artlrmak miimkiindiir. 0 noktada _<1fnin artmas1, lSI transferinin diirnesi iJe karlianabiJecek
olandan daha fazlad1r ve bu sebeple, evaporator kapasitesi azahr. Bununla beraber bu husus, cozeltinin temperatiir-viskozite egrisine ve <;iizeltinin kaynama
noktast yiikselmesine tabidir.
tnuJSfer katsayilim; hidrostatik yiikiin tesiri.
Evaporator
i~erisinde ~iizelti oldukca fazla bir derinlige sahipse, ciizelti iizerindeki basmca
tekabiil eden kaynama noktasi, sadece yiizey tabakasmm kaynama noktasiChr.
~ozelti yiizeyinden X m derinlikte bulunan bir ~iizelti kiitlesi iizerinde, hem
cozelti iizerindeki basmc ve hem de X m yiiksekligindeki cozeltinin yapmi oldugu hidrostatik basmc vard1r. Bu sebeple, bu noktadaki kaynama temperatiirii
538.

Tiim

JSI

240

241

dizevdekiuden viiksektir. Endi.istride kaq~thttignmz bi.r cvapm'atOri.in tiim c,.O-

~elti~ine ait orlalama kaynama noktas1, evaporatOrlin seperatOr bOliimiindeki

basmca tcbbiil eilenden daha yiiksektir. Kaynama noktasindaki bu artma, tempC'rati..~r di.i~i.iii tarafmdan ka~Ilamr n~ dolaytst ile evaporatOr k,apasitesinde
azaln1<.1yn !'cbcp olur.
Kanuuna noktasmdaki bu artlm evaporatOr kapa~it'esi iize-r.indeki tesirnu

lamlarak hesaplanmi~tlr. Bu hesaplama metodunun kullamlmasmdan dolay1

hakiki ortalama temperattir dtiti~tindeki azalma, ttim ISI transfer katsaylSlnda
kolayhkla gortilebilen bir azalmaya sebep olur. Bu iki faktorti birbirinden ayirmak veya bunlardan birinin digerine gore ne kadar daha fazla etkili oldugunu
soylemek imk&nSizdrr.

kantilatif olurak hcsaplamak miimktin degildir: lsitiCI borulan dti~ey standard

-3000
L..

bir evaporaWrii gOz Online alalun. (:Ozelti IS!ltc~ borularmdan filord1g1 zaman,

,,,pernti:ir boliimiindeki basmQ da, buhar fazi ile dengeyc g~lir ~e tekabiil eden
ti:-mprratilre eriir. Cihaz i<;erisindeki tabii dolaBn bu c;ozeltlyi, llll ~orusu
, olu 1!e, 1stttc 1 borularmm dip k1smma tatr. C,~Ozelti JSllici borulanmn dtp kts-.
;nma girdigi anda. bu ,kisimdaki basmea tekabiil eden tomperattirde degil, bu
har bsnnndaki basmeu tekabiil eden temperatiirdedir. Bu sebeple, kaynama
nokt,rsmm altmdadn. Bu Qiizelti rsrllcr borulun it;erisinde yiikselirken hem rsrmr Ye hem de iizerindeki basm<; azahr. Borular it;erisinde bir noktada t;iizelti
kamaman balar ye bu noktadan born ueuna kadar basm<; yava~ yava~ azahr
ve. niha,~t buhar bi:iltimtindeki basmca ulan. Bu esnada t;iizelti born ueundan
seperUt6r bOii.imiine hktnr ye tCmperatiirii, scperatOr bOliimiind~ki basmca tekabiil edeu tcmperattir degerine diier. Bu dolaImm muhtehf noktalannda
temperatiirii tayin etmek veya hcsaplamak miimkiin olmadrg1 i<;in, hidrostatik
Ylik tesirinin say 1sal biiyiikltigii t<lyin edilemez. Bunnnla beraber1 h1drostat~~
~'til...iin tempcratlir diiii~ii iizerindeki kalitatif tesiri, ISltlCl borulan uzun ve c;o1
;elti clerinligi fazla alan cvaporatOrler takdirinde gOz Online almtr.
Sekil 5-27, ekil 5-6''dekine benzer Is'lliCl borulan kiSa ve dti~ey olan sepet
tipi bir eYaporatOriin kapasitesi iizerinc, evaporaWrdeki qbzelti s~viyesinin t~
sirini gOstermektedir. Bu egri, tsttlcl borulan 760 mm uztml~tkta bn evaporator
idn.bulunmu~ olup, s1v1 seviyesinin artmast ile tUm lSI tra11:sfer katsay1s1mn nas1l
azald1gm1 gOstermektedir.

Gii~elti seviyesinin artma;~ ile evaporator kapasitesinde meydana gel~n dti~"

me, iki fakti:irden ileri gelmektedir. Bunlardan birincisi, Giizelti sev1yesmm (derinliginin) ytiksek olmaSI sebebi ile <;iizelti dolallll lnzmm azalmaSidu. Bu, kaynavan Giizeltiye ait SIVI film tabakaSI lSI transfer katsaylSimn azalmaSI demekt~r.
ikincis ise, GOzelti seviyesinin (derinliginin) artmasr ile birlikte lndrostat1k yuk
tesirini~ artmasi w bunun da, hakikl temperattir dtititinti azaltlllasrdrr. ~e
kil .5-27'dt>ki cgri tarafmdan gosterilcn ,,;, transfer degeri, seperator ?ol~mun
deki basmca tekabtil eden temperattirde buhar faz1 ile dengeye enml cozeltrnin temperali.irti ile, eanjordeki su buharmm temperattirti arasmdaki fark kult
1

Foust, TrailS. Am. Jnst. Chem. Engr~ . 35: 45 ~ 72 (1939)'e bak1mz.

Badger and Shepard, Trans. Am. Inst. Chem .Engrs., 13 (1): 139-149 (1920)

~2500

1'\.
]'....

Dl
i;j2000
..::.::

...,E 1500
A! 1000
!!!

500

.....

~ 1---..

""" ~

j.2

12 15 18 21 24 27

Esanji:ir borulart ic;:erisinde ci:izelti

yuksekligi, m
Sekil 5-27. lsttlci borulim dii~ey bir evaporatOrde, ~Ozelti seviyesi ile
arasmdaki bagmtt.

tSI

transfer katsayiSl

5-39. Zorlanm~ doi~IDl tipi eaporatiirlerde JSI transfer katsayiian. Seidl

5-S'de gosterilen tipte, zorlanm1~ dola~m kullanan evaporatorler tizerinde pek
<;ok ara~tlrma yapilmi~tlr. Bu tip evaporatiirlerin 151 transfer katsayrlan igin,
mtihendislik cah~malarmm kabul ettigi kesinlik smnlan iQinde, bir on tahmin
yapmak mtimktindtir. Tek ISitlei borulu bir deney evaporatortintin 1SIIle1 borusu
ytizeyine termoelementler yerle~tirilerek, kaynayan giizeltiye ve yogunla~an su
buharma ait IS! transfer katsay1lan birbirlerinden aynlabilir. Isrtiei borusu merkezinde bu termoelementleri a~ag yukar1 gezdirerek, gozelti temperattirtintin
a~ag1dan yukanya kadar takip ettigi yo! tayin edilebilir. Buharla~tmlan SIVl
dam1trk sudur. Sekil 5-28'de, iki farkh temperattir dti~ti~ti ve fark11 S!Vl ak1m
hrzlan icin, siVIya ait temperattirler gosterilmektedir 1 Bu deneyde 3,65 m uzunlukta bir ISitiel borusu kullamlmi~\Ir. Bu sebeple, ~eklin sol tarafr borunun alt
kiSmim ve sag tarah da borunun tist klSmmr gostermektedir. Btiytik ve kti<;tik
temperattir dti~ti~lerine ait egrilerin her ikisi de (bu egriler aym zamanda ~e
kil 5-28'de gosterilmeyen ara degerdeki temperattir dti~ti~lerini de kapsar) 1,5
m/saniye degerinden ufak h1zlar i<;in horunun iQerisinde bir noktada SIVImn
1

Boarts, Badger and Meiscnberg, Ind. Eng. Chem., 29:912-918 (1937).

1. Catalta, -

Kimya Miihendisli8ine

Giri~

F .16

243

242
,maksimum temperatfue eritigini gostermektedir. <;:ozelti boru ucundan hhrdtg,. anda temperatiirii, buhar boliimiindeki basm~ta dengeye erimi fazl~nn te~
peratiiriine diier. 1,5 m/saniye degerinde ~ozelti aktm luzt kullamldtgt takdtr-

olmakstzm stvmm tsmdtgmt gosterir. Sekil 5-8'dekine benzer zorlanmt dolatm

tipi evaporatorlerde tst transfer yiizeyi iizerindeki statik yiikiin, 9iizeltiye tstttct
borusu igerisinde kaynama imkilm vermeyecek degerde olmast sebebi ile, ekil
i'\-27'cleki 1,5, 3,0 ve 4,5 m/saniye htzlarma ail egriler, zorlanmt dolatm tipi
evaporatiirlerin gahma artlanm gostermektedirler.
Istttct borulan igerisinde kaynama meyclana gelmecligi takclirde, Dittus
Boelter eitligi (4-28), biitiin bu gibi durumlart kapsamma alabilir. Sabitlerin
clegimesi hariQ, yaptlan cleneyler bunun dogrulugunu ortaya koymutur. Bu
eitligin zorlanmt clolatm tipi bir evaporator i9iu tavsiye olunan ekli aagtdadtr.

hD
k

E$anjor borularmm alt k1sm1ndan itibaren uzakl1k

100.-----,----,----,---.-----,----,---,----,
1

(Dup)

CIJ.
00278 - - o,a ( - )"'
'
jJ.
k

(5-4)

(5-4) numarah eitlikte (0,0278)'den claha biiyiik sabitin yer almast, yiizey tabakasmcla balangt~ halincle bir kaynamanm meyclana gelmesi ve teekkiil eden
buhar habbeciklerinin, akan stvt kiitlesi ic;erisincle yogunlamast eklinde ac;tklamr. Diger aratmctlar cla bunlara benzer sonuc;lar almJIardtr 1

H1t, mjsaniye
Ornek 5-3.
Ornek 5-2'de adt ge~en evaporatOr, ~ekil 5-8'de gOsterilen tipte bir evaporatOr olsun. Isttict borulan nikelden olup dt~ ~aplart 22,2 mm et kahkhklan 1,65 mm,
uzunluklan 3,65 m ve BWG numarast 16'dtr. COzelti, 3 m/saniyelik bir htzla borular i~eriM
sinden gegecek ~ekilde pompalanmaktadtr. Ka<; adet boruya ihtiya<; vardtr ve pompa kapaM
sitesi ne olmahdtr?

95

.c;Oziim.

93C derecede bulunan ve % 50 NaOH ihtiva eden <;Ozeltiye ait bilgiler

=
= 0,76; k = 0,629 kgr.kal/(m)(hr)('C).
olarak ahnabilir. Bu hususda kullantla(5-4) numarah e~itliktir.

~unlardtr: ozglil ~Jrltk 1,475; jJ.

4,2 santipuaz; c
Yo8unla~an su buha.rma ait tst transfer katsayiSI 4.390

bilecek

e~itlik

--=
hD
00278 (D"'J"''(C~-')"'
--
k

1-'
. k
lstttct borulannm et kahnhSt 1,65 mm (Tablo. 6)
D

18,92 mm

= 0,0 1892

!J. = 15,12 kgr/(m) (hr)

= 1.475 kgr/m'
11 = 10.800 mfhr

Esanjor borulartnln alt k1smmdan itibaren uzaklil<

~kil 5 _28. Zorlanmt$ dola:ttm tipi bir evaporatOriin tstbct borulan i~erisindeki temperatUr deli!imi.

de, ~ozeltinin boru ucundan hlarma ihtimali ~ok azdu. 1,5 m/saniye dege~~n
den fazla htz!ar i~in ise, ftktrma hemen hemen hi~- yoktur. Stvt temperaturunde goriilen muntazam artma, IStbct borusunun biitiin uzunlugunca buharlama

Bu de8erleri (5-4) numaralt

(0,0189)_(!>)
0,629
1

e~itlikteki

yerlerine koyahm.

= O0278 [~_.01_89) (10.8Q~)Q475)J0,8 [~O.]l_i~13_l ]''

'

15,12

0,629

Kreith and Summerfield, Trans. ASME, 71 : 805-815 (1949).

245
244
Atm

= (108,4.- 92,0)

1!1 = 8.132 kgr.kal/(hr) (rri') ( 0 C)

TJim 1s1 transfer katsaytst (4M24) numaralr ~itlikten hesaplamr.

Jsmm metal boru i~erisinden ge~ece;i uzunluk: 1,65 mm = 0,00165 m; nikel iyin k'nm deM
borulannm dt$ ($apt 22,2 :nm, i.y yap~ 18.'9. rom ve
aritmetik ortalama yanyap'20,5 mm oldu&una gOre, bu de&erlen yukandaki e~atbkte yer-

geri 5o,6 kgr.kal/(m) (hr) (C); 1stttct

lerine koyaltm.

1
U=

8.132 +

U- O,OU01l3 -t- O,UOOU30

+ 0,000194

1 ) ( 0,0189)
4.390
0,0222

=2.882

Her bir boru tarafmdan transfer olan tstmn miktanm hesaplamak 1910, yogunla$an su,
buhan ile kaynayan yOzelti arasmdaki temperatiir farkmm bilinmesine ihtiyay vardu, fakat
$U anda 90zeltinin ytkt$ temperatiirii bilinroemektedir. <;6zeltinin IS.~tl~l bo~~~~-rt~l terk ede_r
etmez, seperatOr bOliimiindeki basmca tekabiil eden denge temperaturune du~tu~u k~~ul ~~
lebilir. Ornek 5-2'de bunun 92,0C derece oldugu bulunmu~tur. Bu temperatur, ~tozeltmt~
tsttict borularma giri~ temperatlirli olarak kabul olunabilir. Bu hususun dogrulugu, ~ektl
5-28'de gOsterildi&i gibi, bir deneysel 01~91e ile ispatlanmt~br. COzeltinin tsthct bo~lartm
terk etti&i andaki temperatlirline tz diyecek olursak, tstttct borulannm alt ucundaki temperatiir farkt 108,4- tz ve list ucundaki lemperatiir farkt da 108,4- tz olur. Evaporas~on
~artlan, logaritmik ortalama temperatiir dii~ii~iinlin kullan~lmas.~m ~runlu ktl~akt~ xse,
bl
mu yakla~tk de&erler metodunun kullamlmast Ile mumkun olur. Antmettk orpro emm ~ozu
~
.. ..
k'' dii
talama -temperatiir dii~ii~iiniin kullamlmast halinde, do&rudan do6 ruya ~ozum mum un r.
Aritmetik, ortalama temperatlir dii~li$ii a~a&tdaki ~ekilde hesaplamr.

!J.t

(108,4- 92,0)

+ (108,4- t,)

62,2-0,5 t_
-

c;;ozeltinin tsttlct borulanna giri$ temperatiirii t1 ve Jsttlct borularmm her birinden saatte ge~en ~Ozelti kiitlesi W ise, ~a&tdaki ba8mtt, kurulabilir.

WC(t,-t 1)
Bir

151

= UA

ttct borusunun i~ kesit alam 281,5 mm2

Atm

= 0,000281

m'2 ve her metresinin i~ ylizeyi

0,05944 ni' (fab1o. 6'dan) dir. Buna gore,

w = (0,000281
W

= 4.476

!JiZ) (3 mfsaniye) (1.000 kgrfm 3) (1,475) (3.600 saniye/saat)

kgrfsaat (her bir tsttlct borusu i~in)

Bu degeri ve di&erlerini yukandaki e~itlikte :yerlerine koyahm.

(4.476) (0,76) (lz- 92,0) = (2.882) (0,05944) (3,65) (62,2- 0,5 1,)
tx= 94,7C
Bundan sOnra t::..tm besaplanabilir.

(108,4- 94,7\ = 15,05 oc

UA Aim= (2.882) (0,2169) (15,05) = 9.408 kgr.ka1/saat. (her bir 1S1hC1 borusu

i~in).

Logaritmik ortalama temperatiir dii!1ii~ii yerine, aritmetik' ortalama temperatiir dU$il$tiniin kullantlabilece~i hususundaki dii~ilnii$iimiiziin do&rulu&unu kontrol etmek iizere, ISthct
borulannm giri} ve !rJkt~mdaki D.t de&erlerini oranlayahm. Bu de&erin 16/11,9 ~ 1,34 oldu~u gOriililr. KlSlm 4-6'd3. a~tklandt&t gibi, bu oran 1,5'dan az oldugu takdirde, aritmetik
ortalamanm kullamlmasmdan do&abilecek hata % !'den azdtr. C, t.l. ve k gibi ~Ozelti Ozelliklerinin hi9 biri bu kesinlikte bilinmemektedir. COzeltinin ortalama temperatiirii 94,4C derecedir, c;Ozelti Ozelliklerinin 93C dereceye tekabi.il edenlerinin ahnmast biiyiik bir yanlt$h&a sebep olmaz.
Ornek 5-2'de transfer olan tiim tst miktarmm,

( 0 U0165) ( 0,0189)
50,6
' 0,0205

(7.446) (648 -109) = 4.013.394 kgr.ka1fsaat oldugu

bulunmu~tur.

Buna gOre, liizumlu tsthct borusunun saytst,

N= 4.013.394 = 426
9.408
Liizumlu pompamn kapasitesi,

(0,000281 m0) (3 m/saniye) (60 saniye/dakika) (426) = 2!,54 m 3fdakika

Yukandaki problemin Qiiziimiinde l!.tm, doymu~ buharm temperatiirii ile IS!tlCI

iQerisindeki Qiizeltinin ortalama temperatiirii arasmdaki fark olarak hesaplanm~tlr Hakiki 1s1 transfer katsaylSlmn degi~tirilmi~ Dittus - Boelter e~itligi ile
hesaplanmas1 halinde, hesaplamalarm yapllabilmesi iQin en iyi yo] budur. Pratikte evaporatiirler kontrol edilirken, ISltlCI borulanm terk eden Qiizeltinin temperatiiriinii ol9mek her zaman kolay degildir. Buna kaq1hk 9iizeltinin seperatiir
biiliimiindeki denge temperatiiriinii tayin etmek her zaman i9in miimkiindiir.
Bu sebeple, endiistride zorlanm~ dola~Im tipi evaporatorlerin 1s1 transfer katsayllari, doymu~ su buhanmn temperatiirii ile seperator boliimiindeki basmg
altmda kaynayan 9iizeltinin ,temperatiirleri arasmdaki fark (doymu~ su buhaq
ile ISlllct iQerisindeki Qiizeltinin ortalama temperatiirii arasmdaki fark degil) giiz
oniine ahuarak hesaplanmi~tir. M degeri biiyiik ve 1SltiCl iQerisindeki temperatiir yiikseli~i az oldugu takdirde, temperatiir farkmm bu iki degerden hangisi
olmasi gerektigi hususu biiyiik bir iinem taImaz. Bununla beraber, endiistride
elde olunan Ist transfer katsayllan, daima denemelerde bulunan !J.t degerleri
ile birlikte kullamlmahdir.
5-40. lsiiiCI borulan uzun ve dii~ey evaporatOrlerde ISI transfer katsaydan.
Isit1c1 borulan uzun ve dii~ey alan bir evaporatorde ISI transferi son derece
kar1~1k bir olaydir, bu klSlmda konunun giigliiklerine deginilecektir.
IsitiCI borularmm alt k1smmda kaynama olmadigi ve borularm belirli bir
k1smmda kaynamanm baladigJ diiiiniilebilir. Bubar hacm1, Qozelti hacmmm

246

247

95

birkaQ kall oldugu igin, iki fazh (buhar - srvr) sistemin mevcut oldugu borularm
list krsrmlarmda hrz son derece yiiksektir. Aynca siirtiinmeden meydana gelen
basmQ diiiiii de onemli bir degere sahiptir. Bunlara, ISiliCI borulanm terk eden
buhann genlemesinden ileri gelen genleme kaybm1 da eklemek gerektir. Isrllci
boularmm all k1smmdan giren Qozelti U tip basmQlarm tesiri altmdad1r: (a)
Jsillcr borusunu dolduran Qozelti slitununun hidrostatik ylikii, (b) borulann kaynama meydana gelen k!Slmlarmda leekkiil eden slirtiinme ve (c) ISillCI borulanm terk amndaki \;Ilu kayb1. IsitiCI borularmm all krsmmda (kaynamamn
meydana gelmedigi kis1mda) QOzelti alum lnz1 o kadar azd1r ki, siirtiinmeden
ileri gelen basmQ diiiiii, kolayhkla ihmal edilebilir.
Cozelti ISI!ICI borusuna girdigi anda iizerindeki basmQ, kaynama meydana
gelmeyecek kadar yiiksektir. Cozelti ISillci borusu igerisinde ylikselirken ISimr,
fakat iizerindeki basmQ azahr. Bir noktada artan temperatiir azalan basmCI
karIlar ve Qozelti kaynamaya balar. Bu noktada Qozelti temperatiirii, seperator
k1smmdaki basmca tekablil eden kaynama noktasmdan daha yiiksektir. Buradan
itibaren borunun list ucuna kadar Qozelti temperatiirii, seperator bollimiindeki
basmca tekabiil eden kaynama temperatiiriine erimek lizere (gozeltinin boru
uQlarmdan fikirmasr sureti ile) diimeye devam eder. Isr transfer katsay1sma
tesir eden faktorleri ve evaporator Qahmasmi aulayabilmemiz iQin, gozelti temperatiiriiniin ISiliCI borulan boyunca takkip ettigi yolu bilmemiz gerektigi ai
kardrr. Bu konuda pek az bilgi mevcuttur.
Endlistride kullamlan evaporatorlerin ISillCI borulan ile edeger borulara
sahip bir deney evaporatorli kurup, bu evaporatoriin ISI!ICI borulan iizerine (iQ
ve drma) ve 90zelti iQerisine, hareket eden termoelementler yerletirecek olursak, yogunlaan su buhanna ve kaynayan QOzeltiye ail lSI transfer katsayiian
ayn ayn hesaplanabilir; ISI!ICI borularmm alt k1smmdan iist lusmma kadar temperatiir degiimleri incelenebilir.

90

85
oU

....:::>
iii
.... 80
E
~

75 ./
70

5
3
Esanjor borulannrn alt krsmrndan
itibaren uzaklrk,m
1

Sekil 5 - 29 a. '.;Ozeltinin so~uk ve temperatiir dli$U$liniin az olmast halinde, tabii dola!;amla

!t81Jlan, tsttiCI borulan uzun ve dii$ey bir evaporatOriin temperatiir-boru uzunlugu baAmtiSI.

100
95

Sekil 5-29a, bir s1mr halini gostermektedir. Evaporasyona tabi tutulan QOzelti soguk, QOzelti debisi oldukga yiiksek ve !J.t gok ufakt1r. Isitici borusunun
biiylik bir kismr, Qozeltiyi kaynama temperatlirline kadar Isrtmak iQin kullamlmaktadrr. Sekilden kolayhkla goriilecegi iizere gozelti, rsrtici borularmm alt lusmmdan itibaren 5,8 m yiikseklikte maksimum temperature erimektedir. Bu
noktada gozelti bir miktar am Ismmillr ve buhar bOllimline girite biraz fi
kmr. Tahmin edilecegi gibi, ISI transferinin Begeri, bu artlar altmda oldukga
diiiiktlir
Sekil 5-29b, giizelti giri ve kaynama temperatiirleri aym, fakat biri az digeri gok temperatiir dlilili gosteren iki gahmaya aittir. Cozelti debisi, her iki
hal igin de aymd1r. b halinde, ISillCI boru uzunlugunun ligte ikisi gozeltiyi kaynama temperatiiriine kadar Isitmak igin kullamlmaktadir. Cozelti bir miktar

Q)

Cl..

v~

b..l

C..

:::>

el
"'Cl..
E

90

as ~
80

v
v

.L.. ~

1:--.
~

~--~

0.6 1,2 1,8 2,4 3 3,6 42 4:0 S4

E;;anji:ir borularrnrn alt krsmrndan
itibaren uzaklrk, m

Sekil 5-29 b. Tabii dola$Imla gah$an ISitlCt borulan uzun ve dii$CY bir evaporatOriin; (b)
temperatiir dii~ii~ii az, (c) temperatiir dii~ii~ii ~ok o1masi ha1inde, temperatiir-boru uzunlu&u
ba~mt!lan.

249

248
am 1Slnm1tlr, 9iizeltinin kaynamaya balad1g1 noktadan boru ucuna kadar olan
klSlmda hem dalta fazla 1s1 transfer olur ve hem de Qiizelti ftktrmast-meydana
gelir; c halinde, temperatiir diiiiiiniin biiyiik olmas1 dtmda, artlar aymdtr.
Bu durumda, QOzelti 90k ktsa bir zamanda kaynama noktasma kadar vanr ve
hemen hem en 1sttic1 borulannm bepsinin agzmdan ftkmr
Sekil 5-29c'de d egrisi, Qiizel'
tinin
90k soguk, hem kaynama
100
temperatiiriiniin ve hem de temlr
peratiir diiiiiiniin Qok fazla ol95
""-dugn bir hali g&termelctedir.
e
Boyle bir durumda ISl transferi
90
iyidir. Gozeltiyi kaynama noktasti/
na kadar 1s1tinak iQin biiyiik mik85
tarda 1smm Qiizeltiye verilmi oJ, .
II
masma ragmen, 1s1 t1c1 borularm1n
80
II
iiQte birinden (boru uzunlugu ola75
rak) .daha az bir ktsmmda Qiizelti
1/f-.
kaynamaya balar ve borularm QOr70
gundan ftkmr. e egrisi ise daha
~'r-,
d
siCak besleme 9iizeltisini goster65 IJ
mekte olup, bu durumda hem At
ve hem de !,!Ozelti debisi ufakttr.
60
Istt1Cl borularmm ii9te iki uzunlugu boyunca 9ozelti lSlmp, kayna55
maya balamasma ragmen, >iizeltide pek fazla am 1smma goriil-

50

mez.

Yiiksek 90zelti debisi, daha

s1cak 9iizelti ve 90k biiyiik temperatiir diiiiii, sadece kaynamamn
40
balad1g1 noktay1 lS!l!C1 borulan0 1 2 3 4 5 6
mn daha alt k1s1mlarma itmekle
E~anjiir borulanmn
alt k1smmdan itibaren uzakl1k,m kalmaz; aym zamanda IS1llC! bo,
rulanmn iist kts1mlarmda, siirtiinSekil 5 ~ 29 c. Tabii dola~tmla ~ah~an, tsttlct bo~
menin pek fa~la artmasma sebep
rulan uzun ve dli~ey bir evaporatOrde temperaolur ve ,ozeltide onemli derecede
ttir-boru uzunlu~u bagmttlan: (d) so8uk ~Ozelti,
am lS!nma goriil iir.
biiyUk temperatiir -dU~~U; (e) steak ~Ozelti, temIsltlcl borulan uzun ve diiey
peratiir dii~~U ve ~Ozelti debisi az.
bir evaporati:lrde 1$1tlcl borusu- .
nun yapt1g1 i; 9iizeltinin giri temperatiiriine, 9iizelti debisine, seperator boliimiindeki basmca tekabiil eden temperatliriin denge degerine, temperatiir dii-

45

iiiine, 90zelti viskozitesine ve boru uzunlugunun boru Qapma oramna t~bidir.

Son iki faktoriin tesirini gosteren ~griler, bu k!Slmda verilmemitir. Is1tlc1 borulannm alt k1smmda, Qozelti kaynama temperatiiriine kadar IS!lllmakta; iist
klSlmda ise, kaynamakta olan QOzeltiye lSI transfer olmaktad1r. ls!l!C! borularmm
iist k1smmda, Qiizelti ve Qiiziicii buharmdan meydana gelen emiilsiyon, biiyiik
bir luzla borular iQerisinde a!,maktadir. Biitiin bu sebeplerden dolay1, ISillC!
borulanmn bu iki k1smi birbirlerinden tamamiyle farkh iler gormektedirler.
Gezer termoelementler yard1m1 ile yap1lan iilQmeler, kaynamamn meydana
geldigi ve meydana gelmedigi bolgeleri bulmam1za yard1m ederse de, bu kisunlar tarafmdan transfer olunan ISllarm miktarlanm dogrudan dogruya hesaplamam1za imkiln vermezler. (:ozeltiyi giri temperatiiriinden maksimum temperatUre kadar ISitmak iQin gerekli ISlnm miktan hesaplandlktan sonra bu lSI,
transfer olan ISintn tiim miktarmdan ~1kardarak, kaynamanm meydana geldigi
kiSlmda transfer olan ISlnm miktan bulunur. Siiphesiz bu, devamh olmayan bir
r;oziim yoludur, fakat ~u anda miimkiin- olan yegilne metoddm:.
lsitiCI borularmi terk eden buhann bilinen h!ZIDl esas alarak hesaplanan
temperatiir, faydah bir sonur; vermez. Giinkii IS1tlcl borusunun bu klsm1, sadece
buhar ve ~ozeltiden meydana gelen bir emiilsiyonla doludur ve iki fazh akikan
dinamigi pek iyi bilinmemektedir. Konu o kadar kanlktu ki, !Sll!Cl borularmm
tiimiinde kaynamanm meydarta gelip ,gelmedigini, kaynama bolgesinin uzunlugunu, borunun ne kadar kismmda ISlnma ve ne kadar kismmda kaynama meydana geldigini onceden tahmin etmek imkilns1zd1r. Biitiin faktorlerin ol>iilebildigi deneysel Qahmalarda (bunlan endiistride olr;mek miimkiin olmad1g1 i~in),
kaynamanm meydana geldigi klSlm iQin ba~ka, 1smmanm meydana geldigi kb
s1m iQin ba~ka bir bagmtmm kurulmas1 miimkiindiir. Bu bagmhlarm endiistriyel problemlere uygulanmas1 esnasmda, 1smma ve kaynama k!slrnlarma ait
uzunluklarm birbirlerinden kesinlikle aynlamamas1 ve 90zeltinin ISlhCI borusunu
terk ettigi anda maksimum temperatiiriin bilinememesi gibi sebeplerden dolay1,
biiyiik giir;liiklerle kaqdalhr. Su anda bu sorulara cevap verilemedigi i~in, elimizde bn iki k1sma ait lSI transfer eitlikleri bulunsa bile, bu eitlikleri endiistride kardadan proje i~lerinde kullanamay1z. Bunun bir sonuu olarak, ISI!ICI
borulan diiey ve uzun olan evaporatorlerin projelendirilmeleri tecriibeye dayamr ve bununla ilgili bilgiler tamamiyle evaporatOr yapan firmalarm elindedir.
Yaymlanan bir kisim tablolarm 1 incelenmesi, 1smma ve kaynama klS!m!arma ait katsay1larm biiyiikliikleri hakkmda bir fikir verir. Fakat bn degerlerin
1 Hebbard and Badger, Trans. Am. lnst. Chem. Engrs., 30: 194-216 (1933); B<ooks
and Badger, Trans. Am .lnst. Chern Engr., 33 : 392-416 (1937); Cessna, Lientz and Badger,
Trans. Am. Inst. Chern. Engrs., 36: 759-779 (1940); Stroebe, Badger and Baker, Trans.
Am. lnst. Chem. Engrs., 35 : 17- 43' (1939).

251

250
sadece denemede kullamlan o GOzeltiye ve o boyutlara sahip ISltiCI borusuna ait
oldugu unutulmamahd1r.
5-41. Kabuk t"'!ekkiilii. <;oziinen maddelerin 90gunun \'OZiiniirliikleri
temperatiiriin yiikselmesi ile birlikte artar. Fakat kalsiyum siilfat, susuz sodyum
siilfat ve sodyum karbonat monohidratm Qoziiniirliikleri temperatiiriin yiikselmesi ile birlikte azahr. Bunlara tcrs roziiniirliige sahip maddeler denir. Boyle
bir komponentin Qozeltisi bir evaporatorde ISitddigi veya deriikletirildigi zaman, \'OZiiuen maddenin 96ziiniirliigii, temperatiiriin maksimum oldugu ISitici
borusu yiizeyinde minimumdur. Bu sebeple, boru yiizeyinde bir Qokelme meydana gelir; genellikle sert, siki ve yiizeye iyi bir ekilde yaplan bir kabul teekkiil eder. Normal Qoziiniirliige sahip maddelerin 9okelmesi, ISitlci borusu yiizeyinden ziyade QOkeltinin esas kiitlesi iQerisinde meydana gelir. Ters Qoziiniirliige sahip maddeler, gogu zaman normal Qoziiniirliige sahip maddelerle birJik,
te bulunduklarmdan, her iki tip Gokelme de birlikte meydana gelebilir.
Kabugu boru yiizeyinden nzaklatlrmak hususunda bavurulan Qeitli metodlar vardu. Kabuk suda 9iiziinmekte ise, evaporatorii su ile doldurup Qahtlrmak sureti ile. bu kabuk uzaklatmlabilir. Su iQerisindeki Qoziiniirliigii oldukQa az
ise, evaporatorii sokmek ve lSltlCI borulan iQerisindeki kabugu QeJik bir firQa
veya baka bir cihazla kaz1mak gerekir. Baz1 cins kabuklan seyreltik asid veya
kalevi 90zeltilerle boru yiizeyinden uzaklatlrmak da miimkiindiir. Demir veya
Qelikten yapilmi evaporatorlerde, gerekli her tiirlii tedbir ahnarak, 7o 0,5 hidroklorik asid Qozeltisi ile temizleme yapdabilir ve bundan cihaz bir zarar gormez. Kalsiym;n sulfat gibi kolay GOZiinmeyen kabuklar i9in bazan kalevi ile kay"
natma ileminden sonra asitle kaynatma yap1hr.

0 = kabuk teekkiiliiniin balamasmdan itibaren

(55)
1

Me <;;!be and Robinson. Iud. Eug. Chem., 16:478 (1924)

zaman, saat.

anda tiim ISI transfer katsaylSl.

U = 0 amnda tiim ISI transfer katsaylSl.

{3 = incelenen ozel hal i~in bir sabit.

(5-5) numarah eitligin durumu, hem U hem de 1/U' degerinin 6'ya karIt
ekil 5-30' dan daha :'~'k bir ekilde goriilmektedir. U ile 6 arasm-

yerle~tirildigi,

daki bagmti lineer degildir, herhangi bir durum ile ilgili bilgi olmaksiZin interpolasyon ve ekstrapolasyon yapmak 90k zordur. Bu sebeple, egrinin hassas bir
ekilde tesbit olunmas1 gereklidir. ljU0 ile 6 arasmdaki bagmti diiz bir dogru
eklindedir, dogrunun 9izilebilmesi igin sadece iki noktamn bilinmesi yeterlidir.
Te~ekkiil eden kabugun temizlenme periyotlan arasmda, maksimum kapasiteyi veren, optimum bir 9ahma zamam vard1r. Evaporator s1k s1k durdurulup
temizlenecek olursa, zamanm biiyiik. bir k1sm1 iiretime ayrilmadigi igin, ortalama iiretim diier. Diger taraftan, evaporatoriin temizleme peryotlarmm arasi

2930

21.

I I I
''L~t'1m
' katsay1lan ( u)
1s11
1

:::1

21.1. 0 ~

~ 1950

:f

1/Lfo10

v '.

I'.

11.65

r-.....

1-

' 20

16
12

v
v

1\

,!; 975
iU
,.,:
.li:l 1.88

Kabuk teekkiiliine sebep olabilecek maddeler ihtiva eden 90zeltilerin ISItdma veya buharlatmlmalan esnasmda, kabuk teekkiiliinii tamamiyle onleyebilecek bir metod lnevcut degildir. Bununla beraber, QOzelti akim lnzmm artinlmasi, kabuk teekkiil hlZim onemli derecede azalt1r. Bu, zorlanmi dolaIm
tipi evaporatiirlerin onemli iistiinliiklerinden birisidir.
5-42. Kabugun te~ekkiil hiZt. Isiticl borulan iizerinde kabuk teekkiil etmesi sebebi ile, ISI transferiue karI koyan yeni bir diren9 dogar. Bu direnQ,
kabuk teekkiiliiniin balama amndan itibaren meydana gelen buharlamamn
miktan ile orantihd1r. Bu bagmt1, aagtdaki ekilde giisterilebilir. 1

ba~lad1g1

U, = kabuk teekkiilii

ge~en

1"-:J 1.::"

t.
100

200

300

1.00

Zaman, dakika
Sekil 5 30. Evaporatorde lrnbuk le!iekkiil htzl.

uzarsa, ortalama ISI transferi ve dolay1s1 ile evaporator kapasitesi azahr. <;ok
kere optimum zaman kesin degildir. Genellikle, Qahma artlan altmda yaklaIk
degerler metodu ile hassas bir ekllde bulunabilir. Sekil 5-30 1'da gosterilen egrilere benzer egrilerden de hesaplanabilir.
'

Perry, sahife 513'e bakmtz.

252

253

5-43. .;:ok tesirli evnporasyon. Simdiye kadar yap1lan a9Iklamalar, tek

tesirli eva!Joratorler diye
adlandmlan evaporatorleri esas alrniIIr. Bu sistemin
I
degitirilmi~ bir ekli alan 90k tesirli evaporasyon, genellikle fazla iiretim yapan
fabrikalarda kullamhr. Bundan maksat, tek tesirli bir evaporatorle ulaIIandan
daha yiiksek buhar ekonomisi temin etmeklir.
~
5-44. .;:ok tesirli evaporasyon prensipleri. Sekil 5-31, ISitiCI borulan kJ,
sa ve diiey ii9 evaporatoriin,' 90k tesirli bir evaporasyonu meydana getirmek
iizere bagldniIni gi:istermektedir. C:ok tesirll evaporasyonun gene! prensibi, bir
' evaporatOriin sOziicii buhann1, onu takip eden evaporatOrde ISitma ortamt ola-

rak kullanmaktan ibarettir. Evaporasyonun 90k tesirli olmasi, evaporator yapismda bir degiikligi gerektirmez. <:;ok tesirli evaporasyon sadece evaporatorler
aras1 baglanmadan ibarettir.

II

JII

Pompaya

kapantna

$ekil 5 - 31. Cok tesirli evaporatOr: I, II. III, birinci, ikinci ve lis:tincii tesirler (daima su buhannm aktm yOniinde numaralamrlar); Dl' D 2 , D 3 kondensat valfian; Fl' F2 , F 3 besleme
ve !;Ozelti ak.tm valflan; S1 , su buhan valfi; T, deri~ik c;Ozelti valft; V1, V2 , V 3 yogunlW1mayan gazlar ic;in bo~altma valflan; P0 , P 1, P2 , P3 basm9Iar; t 0 , tl' t2 , t 3 temperatiirler.

vakum 660 mm olsun. Vakum pompasmm 9ah~mas1 sonucunda evaporator giivdesi ve lSltlCI borulan i9erisindeki' hava bo~altihp, sistemin tiimii 660 mm vakum altmda tutulsun.
I numaral1 evaporatoriin' ISitlCismda istenilen Po basmCI meydana gelinceye kadar S, su buhar1 valfi ve D, kondensat valfi a91k tutulsun. Po basmcma
sahip doymu~ su buharmm temperatiirii 't, olsun. Su buhar1, ilk once I numaral1
evaporatoriin lSI!lciSinda arta kalm1 hava}'l V1 valfi yolu ile uzakla~tmr. Havarun tamamen uzakla~masmdan sonra V1 valfi kapahhr. IslllCl borulan i9erisindeki 90zelti soguk oldugu i9in, bu borularm d1~mdaki su buhan derhal
yogunlaIr. Buhar kapan~ birikme meydana gelir gehnez hemen kondensatm
91kmasm1 saglar. <;ozelti, 660 mm basm9 altmdaki kaynama temperatiiriine kadar Ismir. Buharlatmlacak 96zeltinin ihmlll olunabilecek kadar az kaynama
noktas1 yiikselmesine sahip oldugunu kabul edelim. Bu durumda 9iizelti 51,8C
derecede kaynamaya ba~lar. <:;iizeltiden te~ekkiil eden 90ziicii buhan, yava ya"
va~ once o evaporatoriin seperatiir biiliimiinde, sonra I numarah evaporatiirii
II ,numara!I evaporatoriin ISI.llcisma baglayan boruda ve en sonra da II numarah evaporatOr ISI!lCJsmda kalm1 olan havay1 uzaklatmr ve bii~iin bu lasimlan doldurur. Bu i tamamlamnca V 0 valfi kapati!u. 1
I numarah evaporatorde teekkiil edip II numarah evaporatorim ISltlClSim
dolduran buhar, burada taImakta oldugu lSI}'! 9ozeltiye verir ve kendisi yogunlaIr. D, valfi a9Iiarak teekkiil eden kondensatm evaporatOr dlma atiimaSJ
temin edilir. Buhann yogunlamas1 ile II numaral1 evaporatiirdeki ~iizelti ISimr. <:;ozelti Isimnca, 96zelti ile buhar arasmdaki temperattir farlu ve dola}'ISl ile
buharm yogunlama luz1 azahr. Bu sebeple; I numaral1 evaporatoriin buhar
boliimiindeki basm9 yava~ yava yiikselir, t 1 temperatiirii (I numarah evaporatiirdeki 9iizeltinin kaynama temperatiirii) artar ve ta-t,. temperatiir fark1 azahr. Bu durum, II numarah evaporator i9erisindeki ~ozelti temperatiiriiniin
5l,8C dereceye ulaIp, kaynamaya ba~lamasma kadar devam eder.
Yukar1da a91klanan ilemler, aynen III numarah evaporatorde de meydana
gelir. III numaral1 evaporatorlerdeki 90zelti once ISlnu ve so11ra kaynamaya
balar. III numarah evaporatiirde bulunan 9iizelti ile II numarah evaporatorden gelen ~oziicii buhan arasmdaki temperatiir fark1 azahr, II numarah evapo
ratorde basm9 artar ve t2 temperatiirii (bu evaporatordeki kaynama temperatiirii) yiikselir. t,- t, temperatiir farki azahr. Bu hal yogunla~ma h1Zinm azal

Biitiin sistemin soguk oldugunu, atmosfer basmcmda bulundugunu ve her

evaporatOriin, Onceden tesbit olunan (Ornegin,

ISitJci

borulann1n iist u<:larma

yakm bir noktaya kadar) seviyede buharlatmlacak 96zelti ile doldurulmu bu

lundugunu kabul edelim. Vakum pompaSI 9ahhnlsm, yogunla~mayan gazlarm
(hava) boalti!masi i9in V1 , V, ve V, valflan a91lsm. Diger biitiin valflar kapah
tutulsun. Barometrik basmcm 760 mm oldugu bu yerde, eri~ilebilen en yiikSek

EvaporatOrlerden (aym

~kilde di~er

cihazlardan) bahsederken tsttma ortanu olarak

kullamlan buhara genellik.le su buhan, ~Ozeltiden te,ekkiil eden buhara da ~rOziicli brlhan adt
verilir. Cok ~esirli evapor~yonda bir evaporatOrUn ~Ozlicii buhan, onu takip eden evaporatOrUn tsttma ortamtnl te!)kil eder. Tek tesirli evaporat6rlerde bu iki buhar faz1 birbirlerinden tamamen ayn olduAu halde~ ~k tesirli evaporatOrlerde biri dilerinin yerini almaktadrr.
Endiistride genellikle sulu ~zeltilerin buharlal;!ttrtlmast yapddtAt i~in, hem tsttma ortam1
olarak kullamlan bubar ve hem de c;BzUcii buhan, sadece su buhandtr.

255

254
masma ve I numarah evaporatoriin buhar boliimiindeki basmcm daha da artmasma sebep olur. Bir miiddet sonra her iiQ evaporatorde de Qozelti kaynamaya
ba~lar ve biitiin sistem dengeli bir hale eri~ir.
Kaynamamn meydana gelmesi sebebi ile evaporatordeki QOzelti seviyeleri,
yava yava azahr. I numarah evai:JOratordeki Qozelti seviyesi azalmaya ba~la
ymca F, besleme alom1 valfr ac;Jlarak, QOzelti seviyesinin sabit bir degeri muhafaza etmesi temin olunur. II numarah evaporatorde c;ozelti kaynamaya balaymca F, valfl, III numarah evaporatorde kaynama balaymca F 3 valfl ayarlamr. Valflardan herhangi birinde yap1lan degime, digerlerinde de bir ayarlama
yapJ!masJm gerektirir. Valflar, her iic; evaporatordeki <;ozelti seviyeleri sabit
kalacak ekilde ayarlanmahd1r. III numarah evaporatordeki <;ozelti yava yava
deriikleir isteniien deriikleme meydana geldigi anda, T valfl yeterli derecede aQJhr ve deriik Qozelti pompas1 c;ahtmhr. Evaporatorler kararh bir Qahm(\ diizenine girdigi anda, seyreltik Qozelti devamh bir aklmla I nolu evaporatore girer, bnndan II nolu evaporator ve oradan da III numarah evaporatore
ge<;er. Deriiklemi Qozelti devamh bir aklmla III nolu evaporatorden Qekilir.
Bu durumda evaporatorler, devamh bir aklmla devamh bir Qahma halindedir,
evaporatorlerdeki biitiin temperatiir ve basmQlar dengeye ulaillllardJr.
<;:ok tesirli evaporatiirlerden bahsederken her bir evaporator, bir tesir olarak adlandmhr ve tesirler daima QOziicii buharmm akl yoniinde numaralamr.
<;:ok tesirli evaporatorlerde tesirlerin numalandmhI, Romen say1lan ile yaplhr. AQJklamasmJ yapl!gJmJZ yukandaki ornekte, numaralandJrma aym zamanda Qozelti ak1m yoniinii de gostermektedir. Fakat bu her zaman kaqJlaJian
bir ~,a! degildir, numaralandmnada esas olan buhar fazmm akl yoniidiir.
ilk tesirin (evaporatoriin) JSJ transfer yiizeyi, birim saatte aagulaki miktarda JSJ transfer eder.
(5-8)

Bu 1sm1il bir k1smJ seyreltik c;ozeltiyi kaynama noktasma kadar JSJtmak iQin
kullamlm1 olabilir, fakat U anda bunu goz oniine almayacag1z. Verilen JSlnm
hepsi, gizli JSJ eklinde, birinci tesiri terk eden <;oziicii buharmda bulunmahd1r.
D, val1 yolu ile evaporatorii terk eden kondensatm temperatiirii, I nolu evaporatorde kaynayan c;ozeltiden teekkiil eden buharm t, temperatiiriine yakmd1r.
Bu sebeple, birinci tesirde buhar iir~tmek iQin kullamlan ISlnm hemen hemen
tiimii, bu buhar II nolu evaporatorde yogunlal!gJ zaman, o evaporatiirdeki c;Ozeltiye verilir. II nolu evaporatiirde transfer alan ISlnm degeri aag1daki eitlikle hesaplanabilir.

q, = A,U,Ilt,

(5-7)

Yukar1da ac;JklandJgJ gibi q, ve q. hemen hemen birhirlerine eittir. Buna gore,

aag1daki bagmt1 yazllabilir.

A,U,Jit, = A.U,&t,

(5-8)

Bu diiiinii, biitiin tesirleri kapsayac11k ekilde geniletilebilir.

A,U,At,

= A.U.dt. = A U lit
3

(5-9)

Kolayhkla giiriilebilecegi gibi (5-8) ve (5-9) numarah e~ftlikler,,sadece yaklaJk eitliklerdir. Bu eitlikler, e~itliklerde yer alan terimlere nisbetle olduk.;a
ufak olan, hazt terimlerin ililvesi ile diizeltilmelidirler.
Endiistride karJlal!gJmJz c;ok tesirli evaporatorlerin hemen hepsinde JSJ
transfer alanlan birbirlerine eittir. Bu, evaporator yap1mmda ekonomi saglar.
Bu durumda (5--9) numarah eitlik aagJdaki ekli ahr.
(5-10)

Yukandaki eitlikten goriildii~ii gihi, Qok tesirli bir evaporatorde temperatiir

diiiileri yaklaJk olarak tiim JSJ transfer katsay1lan ile ters orantJhd1r. Simdiye
kadar ac;JklamasmJ yapml oldugumuz c;ok tesirli evaporasyonda, evaporatiirlerin otomatik olarak bir dengeye erimesi sebebi ile, t 1 ve t, temperatiirleri belirli bir deger ahrlar. t., ve t, ternperatiirlerinin tesbit edilmesi; otomatik olarak
M, , At. ve At, degerlerini helirli k1lar. Diger bir deyimle, (5-9) ve (5-10) numarah eitliklerle ifade olunan denge, otomatik ve devamh olarak temin. olunur;
U,, U, ve U3 oranlanm degitirmeksizin, kontrol etmek veya diizenlemek miimkiin degildir.

Ornek. S-4. Uc; tesirli bir evaporatOr, Onemli derecede kaynama noktast yiikselmesi 0
gOstermeyen bir c;Bzeltiyi deri~ikl~tirmektedir. Birinci evaporatOre gOnderilen buharm temperatilril 107,9C (0,35 kgrfcm' geYI'l- Son tesirde vakum 660 mm (51C). Tum ''' transfer
katsayJSJ birinci tesirde 1.440, ikinci tesirde 1.950 ve ii>lincti tesirde 900 kgr.kal/(br)(nr)(OC).
Birinci ve ikinci tesirlerde kaynayan c;Ozeltilerin yaklastk temperatiirleri nedir?

f;Ozllm.

Tilm tcmperatiir dii!iilli

At ='107,9-51 = 56,9C

Temperatiir dii~leri, yakl8.1$tk olarak tUm

lSI

transfer katsayilan ile ters orantlhdtr.

411 412
:
: " ' ' : : Ut :

U2 : Us

Bona gijre,
b.t1 = 1l,SC

b.t2 --= 14,3C

At,= 31,1C
Bu durumda ilk tesirde kaynama temperatiirii 96,4C ve ikinci tesirde 82,1 C drr.

(5 -11)

256
257

Simdiye kadar yapm1~ oldugumuz aGtklamahir, iiG tesirli evaporasyonu kapsamaktadu .. D<; tesirdw daha az veya daha <;ok tesir, <;ok tesirli evaporasyonda
kullamlmaktadtr. DOrt veya he~ tesirli evaporasyon endiistride olduk<;a <;ok,
be~ten fazla tesirli evaporasyon nadiren goriiliir. Ba~an ile <;ahtmlabilen en
yiiksek saytda tesire sahip evapor~syon, on bir tesirlidir. .
5-45. .C::ok tesirli evaporatiirlerde ekonomi. t, temperatiiriinde bulunan
1 kgr suyu buharla~brmak i<;in liizumlu gizli lSI, hemen hemen 10 temperatii"
riinde yogunla~an buharm vermi~ oldugu gizli ISJya e~ittir. Bu sebeple, <;ok tesirli bir evaporatoriin ilk tesirinde yoguhlaan su buhanmn her kilogramma kar~thk, <;ozeltiden hemen hemen aym miktar su buharla~acaktu. Birinci evaporatore giren seyreltik <;ozelti kaynama temperatiiriinde ise, yukandaki husus dogrudur. <;ozelti k~ynama temperatiiriiniin altmda ve bilhassa soguksa, o zaman
yakla~1k olarak dogrudur. Bu sebeple, birinci tesirde buharla~an ve ikinci tesirde yogunla~an suyun her kilogramma kar~thk, ikinci tesirde aym miktar su
buharlaJr. Bu husus, aynen ii<;iincii tesir i<;in de dogrudur. <;ok tesirli evaporasyonda degi~ik saytda tesir (her zaman ii<; olmast gerekmez) mevcut olabilecegi
i<;in, N tesirden ibaret olan bir evaporatorde, birinci tesire gonderilen her kilogram .su buhanna kar~1hk N kgr su buharla~Jr. Bu bagmb, sadece yaklalk
olarak dogru oldugu i9in, hakiki hesaplamalarda kullamlmamahdtr. Yukandaki
a<;tklamalarmuzda goz iiniine alm1~ oldugumuz daha az iinem tatyan hususlar,
tesir sayiSI arttJk<;a iinein kazanmaya ba~larlar. Qok tesirli evaporasyonun uygulanmasmdan rrwksat, tsttma ortam olarak kullamlan su buharmda, ekonomi
saglamakttr.

546. ;ok tesirli evaporatiirlerde kapasite.

<;ok tesirli evaporasyonun
. "uygulanmas1 ile, her ne kadar kullamlan su buharmdan ekonomi sag!amrsa da,.
bu 9ahmG eklinin de baz1 sakmcalan vardtr. Bir evaporasyon sisteminin eko
nomisi ile birlikte diiiiniilecek diger bir husus, onun kapasitesidir. Kapasite,
saatte buharlaan suyun (96ziiciiniin) tiim kiitlesi olarak tammlamr. Buharla
ma gizli ISIS!, endiistride genellikle karllatlan basm<; hudutlan i<;erisinde hemen hemen sabit oldugu i9in kapasite, biitiin tesirlerde transfer olan ISinm tii"
mii olarak da okiilebilir. Sekil 5-31'de gosterilen <;ok tesirli evaporasyonun ii9
tesiri tarafmdan transfer olan JSl, aagtdaki eitliklerle gosterilebilir.

q,

= U,A,at,

q2 = U,A,At,
q, = U,A,L\t 3
Tiim kapasite, bu eitliklerin toplam1 ile bulunabilir.

(5-12)

(5-13)
Biitiin ~esirlerde lSI transfer alanlanmn birbirine eit o!dugu ve sistemin
tiimiine ortalama transfer katsay!Simn Uort. uygulanabilecegi kabul olunursa,
(5-13) numarah eitlik aagtdaki ekilde yazllabilir.

q = U,rt. A (At,

+ M, + M,)

(5-14)

Her bir tesirde nieydana gelen temperatiir diiiilerinin toplamJ, su buhanmn

temperatiitii ile kondensordeki temperatiir arasmdaki farka; diger bir deyimle,
tiim temperatiir diiiiiine eittir. Buna gore,

q = Uon.AAt

(5-15)

Ist transfer alam A olan ve aym degerde tiim temperatiir diiiiii veren (su
buharmm temperatiirii 107,9'C ve 90ziicii buharmm temperatiirii 51 'C) tek tesirli bir evaporatiirii goz iiniine alahm. Aym zamanda tek tesirli bu evaporatOriin
tiim 1s1 transfer katsayJSI, tic; tesirli evaporatOriin Uort. degerine eit olsun. Buw
na gore tek tesirli evaporatoriin kapasitesi, aag1da verilen eitlikte gosterildigi
gibidir.
q=Uon.AM
Bu, yukanda ii9 tesirli evaporatOr
yazml oldugumuz eitligin aymdir. Kat; tesir kullamhrsa kullamlsm, ortalama ISI transfer katsayiSI
kullam!dtgi miiddet~e, evaporator
kapasitesinin hesaplanmas1 ic;in, tamamiyle aym eitlik ele ge<;er. Bundan U sonucu <;1karabiliriz; bir evaporasyon sisteminde tesir say1s1 degitirilecek fakat tiim temperatiir farkt sabit tutulacak olursa, sistemin
tiim kapasitesi degi~memi o!arak ka,
hr.
lsi transfer alarumn 1 ::n'!!'sinin
fiau sabitse, tesir saytsma tilbi ohnakstzm N - tesirli bir evaporatOr i9in gerekli yatmm, aym kapasitedeki tek tesirli bir evaporator i<;in gerekli olamn
N kat1d1r. Uygun olan tesir sayiSimn
se<;imi, 90k tesir!i evaporasyonun uygulanmasl ile elde olunacak su buhai~in

1. Catal~ -

Kimya Miihendisli~ine Giri!

L.

.!]

'lii
L.
Ill

"'E

Evaporator sayrs1
Sekil 5 ~ 32. Cok tesirli bir evaporasyonda op-.
timum tesir saytsl.
F .17

259

258
n kazanCI ile, artan lSI transfer alanlan i~in gerekli yatmm giderleri arasmda
bir ekonomik dengenin kurulmas1 ile miimkiin olur.
Sekil 5-32 bu bagmt1y1 giistermektedir. Y1lhk sabit giderler, evaporator i~in
yapllan ilk yatmmm belirli hir yiizdesi olarak ahnabilir. Ufak evaporatorlcrde
1s1tma yi.izeyi m2'sinin fiah bir dereceye kadar artt1g1 i('in ilk yatlnm egrisi,
iist klS!m hariQ, diiz bi_r dogru degildir. Su buhan ve sogutma suyu giderleri
ba~langi9ta h1zla diierler, fakat sonra azalan kazan~lar kanunu kendini gostermeye ba~lar. <;:ok fazla say1da tesire sahip evaporatiirler hari~, cvaporatiiriin
9ah~tmlmas1 i9in bir i~inin yeterli olmas1 sebebi ile, i~gilik giderleri sabit kabul
olunabilir. Evaporasyonun tiim giderleri, biitiin yukanda a9Iklanan giderlerin
ve dolaylSI ile bu giderlere ait egrilerin toplamma e~ittir. Tiim gider, genellikle
optimum tesir sayisi i9in belirli bir minimum (ufak ve orta biiyiikliikte evaporatorlerde) gosterir. 1

giren doymu~ buharm temperatiiriidiir. Her tesir doymu tuz gozeltisi ile doludur. Her kolondaki tiim yiikseklik, birinci evaporaliire verilen su buhan temperatiirii ile balayip son evaporatiirii terk eden doymu buhar temperatiirii
ile son bulan, tiim temperatiir dagihmim gostermektedir.

-~-ilk tesire gonderilen

su buhan

Cal1sma

r- -1 temperatur ij
du~u~u

~ <0l
w2.1

5-47. Kaynruna noktast yiikselil;;inin tesiri. Tek tesirli evaporatorlerle ilgili ag1klamalar yap1hrken, kaynama noktasi yiikseliinin !J.t, evaporator kapasitesine tesir ettigi giisterilmitir. Bu faktor, tek tesirli evaporatiirlerde oldugu
gibi, ~ok tesirli evaporasyonun her tesirinde de kendisini gosterir. Hattil. bu faktor gok tesirli evaporatiirlerde, tek tesirlilerden daha fazla kendisini hissettirir.

Fazla miktarda kaynama noktas1 yiikseli~i gosteren bir gozeltiyi deriikletiren, bir evaporatorii giiz online alahm. Bu ~iizeltiden teekkiil eden buhar, ~o
zelti temperatiiriindedir ve sa ~oziiciiye nisbetle, kaynama noktas1 yiikselii
kadar, alfl Ismmitir. Boyle bir durumda, bu evaporati:irii takip eden evaporatoriin etkin buhar temperatiirii, klSlm 5-32 a~1klamp, ekil 5-23'te gosterildigi
gibi, onun doygunluk temperatiiriidiir. Bir evaporatorde teekkiil eden buharm,
onu takip eden evaporatoriin ISitlcismda yogunlamas1 sebebi ile, kaynama noktasi yiikselii kadar, faydalanabilen tiim temperatiir farkmdan !J.t kay1p meydana gelir. Bu kay1p, sadece bir tesirde olmay1p ~ok tesirli evaporatiiriin her tesirinde meydana gelir. Bu sebeple, evaporator kapasitesinde meydana gelen tiim
ka)'lp olduk9a onemlidir.
Temperatiir diiiiiinde meydana gelen bn kay1plarm gok tesirli evaporator
kapasitesi iizerindeki tesiri, 0ekil 5-33'te gosterilmektedir. Bu 0ekildeki ii~ diyagram masi ile tek, iki ve ii~ tesirli evaporasyonda meydana gelen temperatiir
diiiiiinii gostermektedir. Sekil 5-33'de gosterilen temperatiirler, doymn sodyum kloriir Qiizeltisine ail temperatiirlerdir. Ba;;langi~ ve biti artlar~ her iig
durum iQin de aymd1r; diger bir deyimle, her tesirde sm1r degerler, birinci evaporatore gonderilen su buharmm basmc1 ile son tesiri terkeden ve kondensore
1
Calwel and Kohlins, Trans, Am. Inst. Chem. Engrs.
sahife 517-518.

42: 495-509 (1946); P'erry,

tesirli

Kaynama_ ..
temperaturu
yukseli?i

iki tesirli

$ekil 5 - 33. Kaynama noktas1

ylikseli~inin ~ok

tesirli evaporatOr kapasitesi tizerindeki etkisi.

Birinci te!,iri g6z Online alahm. Taranmi k1s1m) kaynama noktas1 yiikselii

sebebi ile meydana gelen, temperatiir diiii~iindeki kayb1 gostermektedir. Is1

transferi iQin hakikl itici knvvet (gahma temperatiir diiiiii), taranmami kislmla giisterilmektedir, iki tesirli evaporatore ait diyagramda, her bir tesirde
bir kaynama noktas1 yiikselii meydana gelmesi sehebi ile, taranmi iki alan bulunmahdir. Buna gore, taranmami alanla gosterilen gah 0ma temperatiirii diiiiii, tek tesirli evaporasyona nisbetle daha azdn. De tesirli evaporasyonda, iig
tesirin her birinde ayn ayn kaynama noktasi yiikseliinden ileri gelen temperatiir kay1plan oldugu igin, iig tane taranmi alan vard1r ve bu sebeple, tiim cahma temperatiir. diiiiii daha azd1r.
Sekil 5-.33 incelendigi zaman, tesir sa)'ISimn cok fazla veya gok biiyiik kaynama temperatiirii diiiiii olmas1 halinde, cok tesirli bir evaporatorde kaynama
noktasmda meydana gelen. yiikselmeler toplammm, tiim temperatiir diiiiiine
e~it veya ondan daha biiyiik olabilecegi goriiliir. Bu artlar altmda cahmak
iiphesiz miimkiin degildir. Aynca gergek IS! transfer katsaylSlmn kullammas1
halinde, meydana gelecek yanhhklari da bu diyagramdan giirmek miimkiindiir.
Is1 transfer katsayilo.n diizeltilmeyecek olursa, evaporator projesini haz1rlayan

260
kimse, tiim temperatiir diiiiiinii ~ahma temperatiirii olarak alacagmdan, yanh bir yo! takip edebilir.
Ufak onemi olan hususlar (seyreltik ~ozeltinin temperatiirii gibi) goz online
ahnm1yacak olursa, kaynama noktas1 yiikseliinin ~ok tesirli evaporasyon ekonomisi iizerinde bir tesiri olmadigi goriiliir. Birinci tesirde yogunlaan 1 kgr su
buhan, bu tesirde 1 kgr ~iiziicii buharlatmr; bu buhar da, ikinci tesirde yogunlaarak y~ne 1 kgr ~oziiciiniin buharl~masma sebe.p. olu: ve. boyl~c~. deva~
eder. <;ok tesirli evaparasyonda ekonomi, 1s1 denges1 1le Ilgh duunue tilb1
olup, 1s1 transfer debisine tilbi degildir., Diger taraftan ~ozelti kaynama noktas1
yiikseliine sahipse, iki tesirli evaporatoriin kapasitesi, aym temperatiir diiliii
gosteren, iki tane tek tesirli evaporator kapasitesinin yansmdan azd1r. Aym ekilde ii~ tesirli bir evaporatoriin kapasitesi, aym temperatiir diiiiii gi:isteren ii<;:
tane tek tesirli evaporator kapasitesinin ii<;:te birinden azd1r.
5-48. <;ok tesirli evaporasyon operasyonu.
<;ak tesirli bir evaporati:iriin
<;:ahmasi, tek tesirli evaporatorde oldugu gibi pek Qok degiik ekiller gosterir.
Kondensatm uzaklatmlma metodu, tuzun almmas1, kabugun i:inlenmesi
ve uzaklatmlmasi, buhar faznun <;:Ozelti dam!aCik!an ta1mas1 ve ki:ipiirme,
<;:ahma t"mperatiirii hudut]an hep tek tesir!i evaporasyandaki onemi taIrlar.
Bununla beraber tek tesirli evaparasyonda ya hi9 veya pek az onem taIyan bir
kisun ozellikler, <;:ok tesirli evaparasyonda biiyiik onem kazamrlar.
<;ak tesirli evaporasyonda genellikle uygula
5-49. Besleme metotlan.
nan besleme metodu, seyreltik <;:ozeltinin birinci tesire pompalanmas1 ve buradan diger tesirlere gonderilmesi eklindedir. Buna, QOzelti ve <;:oziicii ak1mmm
aym yonde olmas1 sebebi j]e, e yonlii aklm denir. <;i:izelti konsantrasyonu, birinci tesirden sanuncu tesire kadar muhtelif tesirlerde deriiklemesine devam
eder. Bu, en basit 9ahma metodudur. ilk tesir, genellikle atmosfer basmc1 altmda oldugu i<;:in, seyreltik <;:ozeltinin birinci evaparatore bir pampa ile gonderilmesi ve deriik <;:ozeltinin yine bir pampa ile son evaporatorden <;:ekilmesi gereklidir. Evaporatorden evaparatore <;:ozelti aklm1, azalan basm<;:la e yonlii oldugu i<;:in, pompaya ihtiya<;: gostermez; sadece ~;aporatOrler arasmda Qozelti taIyan borularda valflarm bulunmaSI yeterlidir.
En <;:ok karIlaIlan diger bir besleme metodu, ztt aktm veya ters ak1m diye
adlandmhr Bu <;:ahma eklinde seyreltik <;:Ozelti son evaparatore pompalamr
ve buradan, diger evaporatorleri mas1 ife takip ederek birinci evaporatore gelir.
Evaparatorden evaparatore <;:ozelti aklm1, bu ak1m diiiik basm<;:tan yiiksek basmca dogru oldugu i<;:in, evaporatorler arasma .konulan pampalarla temin olunabilir. Deriik 9ozeltinin ilk evaporatorden almmaSI da yine bir pampa ile yaphr.
I

261

Ters ak1mla <;:ah 0mamn, e yonlii aklmla <;:ahmaya nisbetle, haZI iistiinliikleri vard1r. Ornegin, deriik Qozeltinin viskozitesi <;:ok yiiksek olsun. E yonlti
aklmla QaliIlmasi halinde, en fazla deriikletirilmi <;:ozelti son tesirde bulunacaktlr. Burada temperatiir, en diitik ve viskozite ise en yiiksektir. Bu durumda,
tiim lSI transfer katsaylSlmn diitik olmaSI sebebi ile, son tesirde kapasite dii~tik
bir deger gosterecektir. Bunun bir sonucu olarak, <;:ok tesirli evaporasyonun tiim
kapasitesi diiiik olacakt1r. Buna karIhk ters ak1m prensibine gore ~ah~Ildg 1
zaman en deri~ik <;:ozelti, temperatiiriin en yiiksek ve <;:ozelti viskozitesinin en
dii~iik oldugu tesirde bulunacaktlr. <;ozeltinin viskoz olmasma ragmen, tiim ,Sl
transfdr katsay1s1 yine de olduk<;:a yiiksek bir deger alacakllr.
Ters aklm prensibinin e~ yonlii aklm prensibinden diger bir iistiinliigu de,
besleme ak1m1 temperatiirtiniin, evaporasyon sisteminin ekonomisi iizerindeki
tesiridir. Besleme aklm1 soguk olup birinci evaparatore gi:inderilmekte ise, seyreltik <;:ozeltinin birinci evaporatortin kaynama temperattiriine kadar Isltilmasi,
taze su buhan ile olur. ilk evaporatorde temperatiir, biitiin sistemin en yiiksek
temperatiirii oldugu ve <;:ozelti en seyreltik halde bulundugu i<;:in, biiyiik hacrmda laze su buhan kullandmasm1 gerektirir. <;ozeltiyi bulundugu temperatiirden
kaynama temperatiiriine kadar 1s1tmak i<;:in yogunla 0an su buhan, ne ilk tesirde
ve ne de diger tesirlerde buharlama meydana getirmez. Taze su buharmm 1
kilogram1, N tesirli bir evaporasyon sisteminde, N kgr <;:ozticii buhan meydana
getirebilecek gii<;:te oldugu i<;:in, bu yogunla 0ma evaporator ekonomisinde bir
kayba sebep olur. Diger taraftan evaporasyon ters ak1m prensibine gore yapdmakta ise, soguk besleme ak1m1 son tesirde, daha ufak bir temperatiir arahgmda
lSitihr ve aym zamanda bu su buharmm her kilogram, daha once (N -1) kilogram Qozticii buharlatirmitir. Ters ak1mla <;:ahIhrken <;:ozeltinin evaporatorden evaporatore geQi~~ bir dengeyi klsmen meydana getirir. <;ozelti, her tesire
kaynama temperatiiriinden daha dii0iik bir temperatiirde girdigi iQin, her tesirin
ayr1 bir lSI yiikii vard1r. Seyreltik Qozeltinin soguk olmas1 halinde, ters aklm metodunun uygulanmas1 yine de evaporator ekonomisinde hi<' artmaya sebep olur.
Bu metodla beslemenin kantitatif tesiri, 1s1 dengesi hesaplamalan yaplld1g1 zaman daha a91k bir ekilde ortaya 91kar.
Besleme aklm1 s1eak (ornegin, yakla~1k olarak birinci tesirin sahip oldugu
temperatiirde) ise, e yonlii akmla <;:ahma ters yonlii <;:ahmaya nisbetle dalla
yiiksek buhar ekonomisi temin eder. (:iinkii, birinci evaporatorde <;:ozeltiyi bulundugu temperatiirden kaynama temperatiiriine kadar 1Sltmak i<;:in su buhan
yogunlamas meydana gelmez ve <;:iizeltinin evaporatorden evaporatore ge<;:mesi fla (piiskiirtme) evaporasyonun meydana gelmesine sebep olur. Bu hal,
fazladan Qi:iziicii buhan meydana getirir, Diger taraftan yaklaIk olarak ilk tesirin temperatiiriinde bulunan s1cak besleme ak1m1, ters aklmla Qahan sistemin
son tesirine gonderilecek olursa derhal piiskiirtir, temperatiirii o tesirin tempe-

262
ratiiriine diier ve bir miktar buharlama meydana gelir. Bu ~ada meydaua
gelen buhar, dogrudan dogruya kondensore gider ve diger tesirlerde herhangi
bir buharlamaya sebep olmaz. E yiinlii evaporasyonda da hemen hemen aym
miktar piiskiirme meydana gelir, fakat bu piiskiirme biitiin tesirlerde goriiliir ve
teekkiil eden buhar miiteakip evaporatorde 90zelti buharlamasma hizmet eder.
Bundan baka, ters akrm prensibi uygulanacak ve seyreltik ~ozelti son evaporatiire piiskiirerek girecek olursa, gozeltinin evaporatorden evaporatore ge~ii es"
nasmda adrm adrm rsrtilmasr gerekir. SonuQ olarak Unu siiyleyebiliriz: siCak
besleme alam1 e yonlii evaporasyonda; soguk besleme akrmi ise ters yiinlii
evaporasyonda daha ekonomiktir. Bnnlardan hangisinin uygulanmasmm iyi sonug verecegi hususu, problemin igerisinde bulundugu ar.tlara gore degiir ve
sadece ISI dengesinin hesaplanmasr ile til.yin olunabilir.
Yukanda agrklandrgi gibi, ters akimla gahma metodunun iistiin taraflarmdan biri, viskozitesi yiiksek deriik gozeltinin elde olunabihnesidir. Bazi hallerde
bu sonuQ, ters akrmla beslemenin giidiikleri ile karIlamaksrzm da elde olunabilir. Seyreltik gozelti ile deriik Qozelti arasmdaki konsantrasyon farkr biiyiik
ise, yiiksek viskozitenin tesiri hemen hemen yalmz bir evaporatorde giiriiliir.
BOyle bir dnrumda seyreltik gozeltiyi ikinci tesire pompalamak, e yiinlii akimla
ikinci tesirden son tesire giindermek ve son tesirden ilk tesire pompalayarak,
son bnharlatirmayr ilk evaporatorde yapmak miimkiindiir. Bu metodla ~ahma,
diger tesirlere ciddi bir engel tekil etmedigi gibi, viskozitesi yiiksek ~iizelti,
temperatiiriin en yiiksek oldugu yerde buharlaIr. Temperatiirii~ yiiksek oldugu
bu yerde viskozite diiiik ve tiim rsi transfer katsayisi yiiksektir. Bu hususda daha baka besleme metodlarr da diiiiniilebilir ve bunlarm hepsine birden kar~~k
besleme adr verilir.
Bazr hallerde, bilhassa yemek tuzu iiretiminde, evaporator doymu ~iizelti
ile beslenir ve deriik ~iizelti c;ekilmesi de olmazsa, her tesirin dogrudan dogrn
ya beslenmesi ve 9iizeltinin bir tesirden digerine gonderihnemesi uygun olur.
Bu metodla besleme, genellikle paralel besleme diye adlandmhr ve evaporatorden pek az veya hig deriik c;ozelti ~ekilmedigi hallere uygulanabilir. Isr dengesi hesaplamalan, uygulanmasr diiiiniilen besleme metodnnun, evaporator
ekonomisine fayda veya zarar verecegini ortaya koyar. C:ogu zaman bu sec;irnde
ekonomiden ~ok uygulamadaki kolayhk, biiyiik rol oynar.

5-50. Fazladan buhar ~kilmesi.

C:ok tesirli evaporatore sahip bir fabrikamn gene! ekonomisinde iinemli bir faktiir olan ve bilhassa, pancar ekeri endiistrisinde ger~ekten deger verilen bir husus da ndur. C:ok tesirli bir evaporator sadece c;ozelti deriikletiren bir cihaz ohnayrp, aym zarnanda diiiik basmca sahip ucuz rsrtma buhan iireten bir cihazdrr.

263
C:ok tesirli bir evaporatorun ikinci tesiri, 85C derecede kaynayan ~ozelti
ile dolu bulunsun ve aym zamanda fabrikanm bir noktasmda bulunan bir ~o
zeltinin, 80C dereceyi amayacak ekilde rsrtrlmasma ihtiyaQ hil.si! olsun. Bu
Isitma ilemi, ikinci tesirden ahnan bir miktar goziicii buhan ile yaprlacak olur"
sa bu i~, kendi aguhgmm iki kat! kadar buharlatirma yapml bir buharla yaprlmi olur ve fabrikanm tiim ISI bilil.nQOsu bunclan faydalamr. Bu suretle, buhar
jeneratoriinden yiiksek basmgta bulunan pahah su buhan almrp kullamlmami
olur. Ahnan su buharmm miktan, evaporatorden evaporatore ge~en buhar
miktarma nisbetle az ise, evaporatOriin yap1mmda bunun gOz Oniine almmas1
gerekmez ve fazladan buhar 9ekilen bir tesir, daha fazla buhar iiretebilmek icin
uygun olan temperatiir dag1hmma kendiliginden sahip olur. (:ekilen buharm
miktan, evaporatorden evaporatore ge~en buharm miktanna nisbetle fazla ise,
uygun bir temperatiir dagtltmlm tern in etmek maksad1 ile bir 'k1s1m evaporatOrlerin Isi transfer alanlarmm artmlmasr gerekir. Fazladan "buhar Qekiminin sayrsal sonuglan, yalmz ISI dengesi hesaplamalanmn yapi!masr ile bulunabilir. Bu
ekildeki diizenlemeler, Qogu zaman fabrikamn biitiiniine ait buhar ekonomisinde aJrtiCI sonuglar verebilir. Fakat fazladan buhar Qekilmesinin, bizzat evaporatOr ekunomisinde diiiie sebep oldugu bir ger~ektir.
5-51. Yogunl3l'mayan gazlann uzakla~hnbnast. Birinci tesire ait ISihcryr
dolduran su buhan iQerisindeki yogunlamayan gazlar, sadece suyun igerisinde
90ziinmii ve buhara geQmi olan gazlardrr. Birinci tesirin dimdaki diger tesirlerde, cihazda mevcut deliklerden srzan veya seyreltik 90zeltide coziinmii
bulunan hava mevcuttur. Bazr hallerde, evaporasyonun yiiriiyiiii esnasmda
meydana gelen reaksiyonlar sonucu da gaz teekkiil edebilir.
Yogunlamayan gazlann miktan az ise bunlan uzaklatrrmak igin en uygun
yo!, bunlan 'bir boaltma borusu yolu ile rsrtlcrdan, o evaporatoriin seperatiilr
boliimiine ge9irmektir. Bu durumda boaltma borusu valh tamamiyle agrk tutulacak olursa, yogunlamayan gazlarla birlikte bir kiSim rsrtina buhan da evaporatoriin bu krsmma kagar. Bu kagan rsrtma buhan bir kayrp olmadrgr gibi,
son tesirde yogunlamayan gazlann konsantrasyonlarmm zararh bir seviyeye
nlamasim da onler. Diger taraftan yogunlamayan gazlann miktan fazla ise,
bunlarm bnhara katilmasr son tesir ISiticismdaki konsantrasyonlanm artmr ve
dolayrsi ile ISI transfer katsay!Slnm diimesine sebep olur. Bn dunimda evapo
ratorlerin boaltma borulan teker teker kondensore baglamr, bir miktar lSltma
buharmm kaybolmasma kaqrhk ISI transfer katsayrsi diiiiriilmemi olur. :Seker
pancari c;ozeltilerinin deriikletirilmeleri esnasmda onemli miktarda amonyak
serbest hale geger ve bu durnmda, ikinci metodun uygulanmasr daha dogru
olur.

265

264
552. (:ok tesirli evaporasyon hesaplamalan.
(:ok tesirli evaporasyonun
9ahma prensiplerini gelitirmek maksad1 ile, klSlm 5-45' de a91klanan gene! ba~mtmm kullamlmasi (diger bir deyimle, 1 kgr su buharmm bir tesirli bir evaporatord~ 1 kgr ve iki tesirli evaporatorde 2 kgr su buharlahrmasi), ,olduk9a
yaklaIk sonuQiar verir. Besleme ak)mmm temperaturu, evaporatordeki temperatiir hudutlan, seyreltik ve deriik Qiizeltilerin a~nhklan arasmdaki oran ve di~er faktiirler, bu ba~mtlya oldukQa fazla bir ekilde tesir ederler. Bu sebepten,
90k tesirli evaporatorlerin Qalimasma ait en yakiaIk hesaplamalarda bile bu
ba~mh kuilamlmamahdr. Kullamlmasi diiiiniilen bir evaporatoriin durumunu
onceden tesbit etmek, sadece tam bir lSI dengesi hesapJamaSlDlD yapumaSl ile
miimkiin olur.
(:ok tesirli evaporasyon hesaplamalarmm yap1lmasmdan maksat, kullamlacak su buharmm miktanm, liizumlu lSI transfer alamm, her tesirdeki yaklaIk
temperatiirleri, son tesiri terk eden ve kondensore giden 'buharm rniktar1m bulmaktn. Tek tesirli evaporatorlerde (los1m 5-24) oidu~u gibi, en onemli bagm"
tilar kiitle dengesi, enerji dengesi ve 1s1 transferi (4-23) eitli~idir. Bununla hera her, Qok tesirli evaporasyonda dogrudan do~ruya cebirse] Qiiziim yerine doneme - yamlma QOziim metodu kullamlmahdn.
Kaynama noktas1 yiikselii onemsenmeyecek kadar az olan bir Qozeltiyi deriikletiren, iiQ tesirli bir evaporatiirii goz oniine alahm. Bu evaporatorle ilgili
yedi eitlik kurulabilir. Bunlar s1tas1 ile her tesir iQin hirer 1s1 dengesi, her tesir
iQin hirer 1s1 transfer eitligi ve evaporatorlerde meydana gelen tek tek buhar]amalarm topia1Dl. Bu eitliklerde yedi tane bilinmeyen vardr: (1) ilk tesire
gonderilen su buhar1 miktan, {2, 3, 4) her blr evaporatorde meydana gelen bnhariama, {5) ilk tesirde kaynayan Qiizeltinin temperatiirii, {6) ikinci tesirde kaynayan Qiizeltinin temperatiirii ve (7) her bir tesirin 1s1 transfer alam. Her tesirde
1s1 transfer alamnm ayn1 oldugu kabul olunmaktad1r. Yedi bilinmeyeni, kurulacak yedi eitlikle QBzmek miimkiindiir, fakat bu metod, Qok zaman ahr ve pratik
de~ildir.

Bu durumda deneme "yamlma metodu U ekilde uygulamr :

1. Birincl ve ik.iuci evaporatOrlerde kaynayan !;Ozeltilerin temperatlirleri tahmin olunur.
2. Her evaporat3r i~in bir tst dengesi kurulur ve her tesirdeki buharl~ma hesaplamr.
3. 1st transfer C$itlikleri (4-41) yardtmt ile, her tesir i~in liizumlu

lSI

transfer alant

hesaphunr.
4. Bu yolla hesaplanan tst transfer alanlart, her i.i~ evaporatOrde birbirine $it de~Use~
temperatiir d~~ii i~in yeni bir dajpbm yapthr. 2 ve 3'Uncii maddelerdeki i~lemler aynen
tekrarlamr. Bu ijleme, "' transfer alanlan ~it ~tkmcaya kadar devam edilir.

Genellikle, ikinci tahmin arzulanan sonucu verir; bu sebepten, deneme yamhna metoi'u, pek fazla zor ve zaman alan bir metod de~dir.

Gozelti iinemli derecede kaynama noktas1 yiikselmesi gi:istermekte ise konsantrasyon, basm~. kaynama noktasr yiikselmesi ve entalpi!er arasmdaki bagmti
basil bir matematik e~itlikle giisterilcmeyecegi i<;in, iyi sonu<; vercn bir <;iiziim
yolu bulmak miimkiin degildir. Yap1iacak bir scri tahmin ve yaklallrma, deneme - yamlma mctodunu olduk<;a iyi ve Gahuk sonu<; veren bir metod haline
getirir. GOzi.imde izlenecek adnnlm ~unlard1r:
1. Bilinen terminal (ba~lang1g ve 5-onw;)
nama noktast ve entalpiler bulunur.

~artlardan

faydalanarak, son tesire ait kay-

2. 1lk ve ikinci tesirlerde meydana gelen buharla~malann miktarlan tahmin edilir. Seyreltik c;Ozeltilere ait Diihring dogrulannm egimi, hemen hemen aym (kaynama noktast ytikseli~inin basmca pek fazla t5.bi olmamas) oldugu iyin. yakla~ak 90zelti bil~~imi ve kaynama noktas1 ytikseli~i bulunabilir.
ttirii

3. $u anda biitiin kaynama noktast yiikseli~leri bilindi:i i\fin, hakikl c;ah$ma temperadli~ii~li, hesaplanabilir ve blitiln tesirlere dagtlrmt yaprhr.

4. 1st dengesi e$itlikleri yardtmt ile, ilk ve ikinci tesirlerde meydana gelen buharla$manm miktarlan hesaplamr. Elde olunan sonuc;lar, 2'inci adrmda tahmin olunandan farkh ise,
2 ve 3ncli adtmlar hesaplanan bu miktarlarla tekrarlamr.

5. 1st transfer C$itli:i (4-41) yardtmt ile, her tesir i\fin liizumlu rsr transfer alam hesaplantr.
'"
6. Her tesire ait lSI transfer alam birbirine C$it ~rkmadrgr takdirde, 3'iincli adtmda yapllan temperati.ir dagrltmt yeni ba$tan yaptltr. Kaynama noktasr ylikseli$i c;ok fazla olmadlkc;a bu, 2'nci adrmda yapllan kaynama noktasr yilkseli$in'e ait tahminleri pek fazla degi$tirmez.

7. Temperatiir dilzeltimi i~lemine, rsr transfer alanlan e!;>it 91kmcaya kadar devam olunur. Genellikle, ikinci tekrar istenilen sonucu verir.
Ornek 5-S. Zorlanmi$ doh1.5Imla c;ah$an i.ic; tesirli bir evaporatOr o,o lO'luk sodyum
hidroksid gOzeltisini % 50'lik oluncaya kadar deri!;>iklqtirmektedir. Besleme aktmt 38C derecede olup, saatte 5 ton NaOH ihtiva eden bir debiye sahiptir. Isttma ortamr olarak kullamlan su buhan 113,3~ (1,6 kgr/cm:l. muHak basmca sahip) olup, son teslrde 711 mm'lik
bir vakum (barometrik basmcm 760 mm oldu&u bu yerde) saglanmaktadtr. Tlim rst transfer katsayrlan strast ile U 1 = 5.370, U'2-= 2.930 vc U 3 = 1.950 kgr.kal/(hr)(m-2)(C) dtrt.
E~ yOnli.i aklm metodu uygulanmaktadtr. t;Ozlicli buhannm ~Ozelti damlacrklan ta$tmast ve
radyasyon yolu ile rst kaybt, Onemsenmcyocek kadar azdtr. Isttlctyt terk eden kondensatm,
su buhannm doygunluk temperatlirilnde oldugu kabul olunuyor. Buna gOre, lilzumlu tst
transfer alam (her evaporatOr ic;in aym olan) ne kadardrr? Kullamlan su buharmm kiitlesi
ne kadardrr? 1 kgr su buhan, kac; kilogram s;Ozticii buharla.$tumaktadtr?

(:Oziim.

Cah$ma .$ekli ve .$artlar $Ckil 534'de gOsterilmektedir. Verilen bilgiler sun-

lardrr:

t8

= 113,3C

tF=38C

XF=

x3

0,10

= 0,50

1
Bu tst transfer katsaytlan, doymu5 su buh~n temperatliril ile, evaporatOriin seperatOr bOllimlindeki basmc; altmda kaynayan ~Ozcltinin temperatilrti. arasmdaki fark esas altnarak hesaplanmt~lardtr.

267

266

Birinci ve ikinci tesirlerdeki !;Ozelti konsantrasyonlanmn diisiik olmast sebebi ile, kaynama
noktast yiik.selisindeki de~i~me ~ok azdtr. COziimiin bu ktsmmda, temperatiir d~thmt i!Jin
olduk!;a yakla:stk bir tahmin yeterlidir.

II

L
m:

---- ~~ ~----~
~
:SODOO
L :F-V

::
~----~~
L~=F-V -V

=644,4
::113,3

r:=0,1 0
=38

tll

1 2

tLt

lll'iincii tesir : r 3 = 0,50; H~aO'nun kaynama temperatiirii = 38,6C; NaOH !tOzeltisinin

kaynama temperatiirii = 77,6C

Irinci tesir: :r.a = 0,2l;H20'nun kaynama temperatiirii = 66C (tahmin olunan); NaOH
!;Ozeltisinin kaynama temperatUrii = 73,8C

,tl

l'inci tesir: r 1 = 0,134; H 120'nun kaynama temperatiirii = 93C (tahmin olunan); NaOH
!;Ozeltisinin kaynama temperatiirii = 98C

:tL3

tx3=0,50
hJ=112,"3

TUm temperatUr diisiisii At = 111,3-38,6 = 74,7C d1r. U~ kaynama noktast yiikseli~

sinin toplamt 51,8C ve tiim faydah ~ah~ma temperatiir dii~ii~ii (farkl) At= 74,7-51,8 =
22,9 ::::::: 23C dtr. Bir' ilk tahmin olarak, bu temperatiir dii~il~linii evaporatOrlere ~u $Ckilde
da&ttahm: At1 =6,7C, At 2 = 6,7C ve At3 = 9,6C. Tahmin olunan $artlar, tablo 5l"de
gOsterilmektedir.
Tablo 5 1. Ornek 5-S'in

Sekil 5- 34. <;ok tesirli evaporatOrli kapsayan klitle ve enerji dengeleri (Ornek 5-5).
Su buhan tablosundan ve ~ekil 5-24'den 8$38,tdaki de~erler bulunur.

I Temp.
c
I

hF =33,4 kgr.kal/kgr

H 3 =644,4 kgr.kalfkgr (buhar!~ma ISIS!= 53! kgr.k3lfkgr)

II, = 112,3 kgr.kalfkgr

Seyreltik ~zeltinin ve buharla$an ~Oziiciiniin kUtlesi
F = 5.000/0,10 = 50.000 kgr/saat

L, = 5.000/0,50 = 10.000 kgr/saat

Buharl~an ~ozticii = 50.000-10.000 = 40.000 kgr/saat = V 1

+ v. + v,

Faydah temperatiir dii!iii$iinii hesaplamanuz i~in, kaynama noktast yiikseli$1erini bilmomiz gereklidir. Bunu hesaplamak i~in I ve Il'nci tesirlerde bulunan ~Ozeltilerin konsantrasyonlarmm bilinmesine ihtiyay vardtr. Tahminlerimize bir b8$1angt!t olarak I'nci evaporatOrdeki buharlru;mamn, tiim buharla$manm 1/3'iinden biraz az ve III'iincli evaporatOrde
ise 1/3'den biraz duha fazla oldugunu kabul edelim. 40.000/3 = 13.333 kgrfsaat olduRuna gare, V 1 = 12.750 kgrfsaat, v. = 13.350 kgr/saat ve V 3 = 13.900 kgr/saat olarak alahm. Buna gOre a~a~ulak.i hesaplamalar yapthr.
F = 50.000 kgrfsaat

v, =

rF= 0,10

50.000) - 0 134
r, = <010) ( 37.250 - '

v.=~

L,

= 23.900

v.=~
L, 10.000

113,3
6,7

lnolu evaporatOrde kaynama

noktast ........................
Kaynama noktast yiikseli~i .....

106,6
5,0

U.nolu evaporatOre giden

ll.f,

r; (0,10) (
r3

= 0,50

~::) =

0,21

...............................

II nolu evaporatOrde kaynama

noktasJ ........................
Kaynama noktast yiikseli$i ......
mnolu evaporatOre giden bubann doygunluk. tempera~

101,6
6,7

87,1
9,6

evaporatOrde kaynama
noktast
Kaynama noktast yUkseli$i .....

77,5
39,0

KondensOre giden buharm doygunluk temperatiirO

38,5

m nolu

(SlVI)

(buhar)

644,3

531,0

95,0

.........................
.........

538

2,2

640,1

540,2

94,9
7,8

.............................
..............................

ll.t,

531,0

Gizli ve
"'itrl lSI
toplaun

A$tn
Ist

buha~

nn doygunluk temperatiirii

tiirii

12.750

L, = 37.250

I nolu evaporatOre giren su

buhart ..........................
ll.t, ...............................

Gizli
1st

~Oziimti

81,7

546,8

4,4

551,2

638,8

112,3

576,6

17,2

593,8

..

632,7

268

269
$imdi

IS!

dengesine ait ejitlikleri yazabiliriz :

rnci tesir :

Tablo 5 - 2. Omek 5 - 5'in ~ozlimli

33,4 F + 53! S = 640,1 V1 + 95 L

II'nci tesir :

95 L 1 + 540,2 V1 = 638,8

l!I'ncrii tesir : 81,7 L, + 551,2

v, =

v, +

81,7 L,

Temp.

632,7 V3 + 112,3 L,

L,=F-V,;L,=F-V,-V, ve'V3 =40.000-V1 - V2 oldugu i>in bu degerler

yukandaki yerlerine yerle$tirilebilirler. Son iki Cl}itJik sadece vl ve V:z bilinmeyenlerini ihti~
va etti8i i!;in, bunlar bulunabilir.
V1 = 13.700 kgrjsaat
v, = 13.650, kgrjsaat

v3 =

13.150 kgr/saat (farktan hesaplanmtsbr)

Hesaplanan-ve tahmin olunan V1 ve V 2 de&erleri arasmdaki farklar, tahmin olunan kayna- ma noktast yiikseli1}ini hlikiimstiz; kdacak kadar yiiksek deSildir. Bunlan birinci e!1itli8e yerle1}tirecek olursak, 3$a&tdaki sonucu ~Ikannz.

S = 19.400 kgr/saat

A _ (531) (1~.400)
1 (6,7) (5 370)

, m'
286 3

A _ (540) (13 200)

2 -

363

(6, 7) (2.9~0)

A _ (551) (13.650)
3 (9,6) (1.950)

,
401 7

At2

= 6,5C

At, = 9,6

411,7
.
-- = 11 C
350

Temperatlir dli~li~Ierindeki bu ufak de8isme, kaynama noktalan yiikselisinde 0,5C deM

receden fazla bir de&isme meydana getirmez. Bu sebeple, kaynama noktalan yiikselislerinde yeniden bir diizenlemeye ihtiya9 yoktur. lkinci tahmin ve bununla ilgili sartlar, tablo
5-2'de gOsterilmektedir.
lSI dengesine ~it C$itJikleri tekrar yazahm.
33,4F +53!

s=

640,1

v, +

95 (50.000:- v,)

95 (50.000- V1) + 539,7 V1 = 636,8 V, + (50.000- V 1 - V 2 ) 82,8

82,8 (5o.ooo- v,- V2 ) + 550,4 v, = 632,7 (4o.ooo- v,- v,) + 112,3 L,

Bu C$itliklerden son ikisini ~Ozelim.

V 1 = 13.200 kgrfsaat
V2 = 13.650 kgrjsaat
V3

= 13.150

[ nolu evaporatOrde kaynama

noktast,
I nolu evaporatOrde kaynama
noktast yiikseliji,

............

5,0

nnolu evaporatOre giden buhann doygnnluk temp., ......

At2 ..............................

102,8
6,5

kgr/saat (farktan hesaplanm-I$tlf)

lSI

toplamt

531

- (SIVl)

(buhar)

531

644,3

95,0

537,5

2,2

539,7

96,3

640,1

82,8

7,8
88,5
11,0

III nolu evaporatOrde kaynama

noktast, ........................
[Unolu evaporatOrde kaynama
noktas1 ylikseli!}i,

4,4

546

639,8

550,4

77,5

............

KondensOre giden buhann

doygnnluk temperatiirii

lSI

107,8

...

Tahmin etmi$ oldu&umuz I.:J.t de8;erleri dogru olmadtSt igin ,lSI transfer alanlan birbirlerine
C$it 9tkmamt1}ttr. Yukandaki de&erlerin ortalamast 350 m:z dir. lkinci bir tahmin olmak.
iizere At de8erleri ru,a81daki ~ekilde yeniden hesaplamr.
28o,s
At1 = 6,7 ~= 5,5C

113,3
5,5

III nolu evaporatOre giden buharm doygunluk. temp.,

At3 ...............................

m'

"'

Gizli ve

Mut 011n

[ nolu evaporatOrOre giren su

buban ..........................
At1 ...............................

IT nolu evaporatOrde kaynama

noktas1, ........................
Ilnolu evaporatOrde kaynama
noktast yiikselisi, ............

Simdi tst transfer alanlanm hesaplayabm.

Gizli

112,3

39,0

.....

38,5

576,6

17,2

593,8

632,7

Yukandak.i ~ittiklerin birincisinden kullantlan su buhannm kiitlesi hesaplamr.

S = 19.340 kgr/saat

181 transfer alanlanm tekrar hesaplayalun.

A = (S31) ~19.340)
I
(5,5) (5.370)

= 348 m'

A = ~38) (13.200) = 372 m'

'
(6,5) (2.930)

A,
Ortalama

=~Sl) (13.600) =
m
349
(11) (1.950)

tSI

transfer alam = 356 m'

Tcsirlere ait 1s1 transfer alanlannm ol1@.lama deierden maksimum sapmas1, sadece % 4,5
oldugu i>in, problemin ~zlimil 'imdi daha do8rudur.

'-'

270

271

1 kilogram su buhan tarafmdau buharlatmlan Qiiziicii kiitlesi 40.000/

19.340 = 2,06 kgr'dtr. Bu, klSlm 5-45'de a91klanan genellelirmelere tamamen
uyulmasi halinde, endiistride biiyiik hatalara diiiilecegini gi:isterir. Gene! kaideden en biiyiik sapma, soguk besleme aktmmi I nolu evaporatiirdeki kaynama
temperatiiriine kadar ISitmak i9in gerekli biiyiik miktardaki ISI sebebi ile olur.
Ornek 5-5'1 9iizmek iQin kullamlari metod ii9 tesirden fazla tesire sahip evaporatiirler i9in 9ok zaman ahr. Bu gibi problemlerin 9iiziimiinde uygulanabi1ecek
diger bir metod, yukandaki metodda oldugu gibi temperatiir dagdtmim tahmin
etmek, fakat V1 ve V,'yi bulmak i9in birbirini takip eden eitlikleri Qiizmek yerine, V, degeri iQin de bir tabmin yapmaktan ibarettir. Bundan sonra ISI dengesi eitlikleri, her tesir iQin ayn ayn Qiiziiliir. Tiim buharlama istenilen miktardan az veya Qok bulundugu takdirde, V 1 yeniden tahmin olunur ve ikinci bir
hesaplama yai:nhr. Temperatiir dagthmlan i9in yap1lan tahminlerin dogrulugu
yukar1da oldugu gibi, lSI transfer alanlanm hesaplayarak kontrol edilir. Aagidakiiirnek bu metodu aQiklamaktacbr.
Ornck 5-6. Ornek 5 - S'te hesaplanan lSI transfer alanlan, olduk!;a biiyiikttir. I nolu
evaporatOre gOnderilen doymu~ su buhanmn temperatiirii 131,5 C (yakla$Ik olarak 2,8
kgr/cm" mutlak) dereceye yiikseltilecek olursa, liizumlu tsl transfer ~llanlan hangi de~erleri
ahrlar? Di&er bUtiin ~artlar Ornek 5-5'dekinin ayritdu.

(:llziim.
I ve II numarah evaporatorlerdeki 91lzeltilere ait Dtihring do~rulannm e~im
leri 45'ye o kadar yakmdtr ki temperatiirlerde yaptlan ufak de;i$meler, kaynama noktast
ylikseli$lerinde Onemli bir de8i$iklik meydana getirmez. Bu sebeple, iiy kaynama noktas1
yiikseli$inin toplamt yine 51,8C dtr. Tiim temperatiir dii$li$li 131,5-38,5 = 93C ve hak.ik.t temperatiir dli$ii$leri toplamt 93-51,8 = 41,2 ~ 41C dtr. tlk~-tahmin olarak bu 41C
cfereceyi evaporatOrlere $U $Ckilde daAttahm: .6.,t1 = 10C, .6. t2 = l2C ve A/3 = 19C . Mevcut ~artlar, tablo 5-3'te gOsterilmektedir.
Uygulanan metodun gereAi olarak V 1 = 13.200 kgrfsaat tahmin olunur. Bundan sonra
lSI dengesi ~itlikleri, a.r.tAtdaki sekilde yaztltr.
I nolu evaporatOrde

lSI

dengesi

519S + 33,5 F = 648 V1 + 108 (F- V1)

Yukandaki

~itlige

V,'in 13.200 degeri konularak S hesaplamr.

s=
n nolu

20.870 kgr.

evaporatOrde tst dengesi :

531 V1 +108(F-V1)=640V0 +91 (F-V1 -V,.)

Yine V1 i>in 13.200 degeri konularak V0 hesaplamr.

. v. =
m nolu

13.900 kgr.

546 V 0 + 91 (F- V1 ~iUiJ;e

V 0 ) = 633 V 3 + 112 (F- V,- V,- V3)

V1 ve V2 dei;erleri

v, =

yerl~tirilerek

13.600 kgr.

Temp.

oc

I nolu evaporatOre giren su

buhan,

..........................

At,

...............................

131,5
10,0

Gizli

Aljm

181

181

519

Gizli ve
~In lSI
toplamt

519

Inolu evaporatOrde kaynama

noktast ..........................
121,5
Kaynama noktast yilkseli$i ..... ~0Unolu evaporatOre giden buhann doygunluk temp., ......
At,

...............................

116,5
12,0

nolu evaporatOrde kaynama

noktast, ........................
Kaynama noktast yiiksel~i ......

104,5
7,8

lU nolu evaporatOre giden buharm doygunluk temp., ...

At0 ...............................

96,7
19,0

III nolu evaporatOrde kaynama

noktast, .........................
Kaynama noktast yiikseli$i ......

77,7
39,0

KondensOre giden buhann doygunluk temperatiirii ........

38,7

h
(81Vt)

H
(buhar)

650,5

108

2,2

529

648

531

91

542

4,4

546

640

112

576,6

17,2

594

633

V 1 + v. + V 0 = 40.700 kgr oldu~ halde, istenilen buharl~ma 40.000 kgr. dtr. Bu

sebeple, V 1 i!;in yeni bir de8er tahmin olunur vc ilk tahmin olan 13.200 kgr /sa at de~eri
40.000/40.700 = 0,981 onmmda azaltllarak V1 = 12.950 kgrfsaat almtr. Daha once yapllIIll~ i$lemler, aynen tekrarlanarak s i!tin 20.600 kgr de&eri bulu~ur. Bu durumda VI, v2 ve
V., "' deAerleri ahrlar.

v, =
v. =

12.950
13.760

V,= 13.470
40.180

evaporatarde tst dengesi :

Yukandak.i

Tabla 5-3. Omek 5-6'nm. 9llztimti

V3 bulunur.

Yukandaki toplam, istenilen buharl"'madan 180 kgr., diAor bir deyimle, % 0,45 fazla bulunm"'rur. Olduk~ iyi bir sonu~tur. Temperattir dal!Ihmlan, tst transfer alanlarmm hesaplanmast ile kontrol odilebilir.

273
272
At~

519 S
U,At,

(519) (20.600)
(5.370) 110)

199

m'

A = 531 Vt _ (531) (12.950)

' u,At, - (2.93UJ ll<>

195m'

A, ~ 5E_!f,
U3 At3

203m2

Ortalama

lSI

(517) 03. 760)

(1.950) (19)

transfer alam = 199 :::::::::: 200

5-54. Bubar l<ompresyouu ile i1gi11. teori. Bu problem, en iyi bir ekilde
Mollier diyagramt yardtmt ile actklanabilir. Bu diyagram, su buhanmn ozelliklerini bir entalpi- entropi diyagrami iizerinde gostermektedir. Bu ekildeki bir
diyagram iizerinde adyabatik, reversibl kompresyon (% 100 randtmanh teo"
rik bir metod), sablt entropiye sahip diiz bir dogru eklinde gosterilir. Sekil
5-35, Mollier diyagramtmn ufak bir lasmma aittir. A noktast, cvaporatordeki co-

695

m2

Ortalamadan maksimum sapma 5 TJil<, diger bir deyimle '% 2,5 dir

690

1 kgr su buhan tarafmdan meydana getirilen ttim buharlru;ma:

685

4J.OOQ
Buharl~ma = 2,),Goo= 1,94 kgr bulmr/li:gr su buhan

680

Elde olunan sonu!;lar, Omek 5-S'in sonul):lan ile ka~tlrujttnlacak olursa, daha yijksek
temperariirde su buhan kullanmamn tesirleri hemen gOriilebilir. llk tesirde kaynama noktasz yiikseltilecek olursa, besleme akzmm1 lSitmak i!;in daha fazla su buhan kullamlmasz
gerekir ve bu buhar, di&er tesirlerde herhangi bir i~ gOrmez.

5-53. Termokompresyonla evaporasyon. Tek tes.irli bir evaporator, iizellikleri suyun iizellikleri ile aym olan bir 9iizelti ile dolu bulunsun. Diger bir deyimle, 1 atm. basm9 altmdaki kaynama temperatiirii 100C derece olsun. Bu
evaporator 105,5C derecede bulunan su buhan ile ISittlsm. Bu durumda faydab temperatiir farkt llt = 5,5C dtr. Kullamlan buharm basmc1 0,22 kgr/cm
gey9 (1,26 kgr/cm mutlak) dir. Su buhanmn entalpisi 64~,6 kgr.kaljkgr ve buharlama gizli ISIS! 536 kgr.kaljkgr dtr. I nolu evaporatiire giren seyreltik ciiz.eltinin kaynama temperatiiriinde oldugunu kabul edelim, bu durumda ~iizeltinin
sadece buharlama gizli tstsma ihtiyaCI olacaktir. Giizeltiden 1 kgr buhar meydana getirmek i9in 539 kgr. kaloriye ihtiyac vardtr ve evaporatiirii terk eden
huhar 639 kgr.kaljkgr degerinde entalpiye sahiptir. Kondensat 3C kadar yo"
gunlama temperatiiriiniin altma sogumu olsun. Bu durumda, 1 kgr su buhan
lSI tran'sfer alamna 539 kgr.kal degerinde ISI verir, diger taraftan 1 kgr. coziicii
buhanmn meydana gelmesi i9in 539 kgr. kaloriye ihtiya9 vardtr. Bunagiire 1 kgr.
su buhan 1 kgr. 9iiziicii buhan meydana getirmektedir. Aida iiyle bir soru ge. lebilir: Buhar santrahnda 1 kgr. su buhan iiretebilmek i9in 550 kgr.kal (kullamlan yakttm enerjisinden) sarf edecek yerde, evaporatiirden gelen buhan bastirarak onun entalpisine 3 kgr.kal ilave edip, hunu evaporatiiriin IStt!lmasmda
kullanmak nicin yaptlmasm?
Problemin yukandaki ekilde ifadesi, onu en basit bir duruma sokar ve
iltinci derecede iineme sahip bazt hususlan ihmal eder. Bununla beraber tek bir
tesirden, 90k tesir ekonomisinin elde olunmast istenmektedir. Aratinlmast gereken ilk soru: 1 kgr buhan bastirabilmek i9in ne miktar enerjiye ihtiyac oldugudur.

'"' 67
!2

":::::-.

]! 570

"'0\

):.:::

665

c.

....."'c 660
lp

655

1,70 1,72 1,74 1,76 1;'ro 1,80 1,82

Entropi, Kgr.kay(KgrWC)
$ekil S- 35. Buhar kompresyonunu g(isteren Mollier diyagramt: A, doym~ buhar; B, adyabatik kompresyondan (teorik) sonra buhar; c. hak.iki kompresyonran sonra bub~; D,E.F~
noktalan A,B ve C noktalan ile aym anlamdad1r, fakat buhar kaynama noktas1 yiik.selmest
pteren bir ~ltiden tetekli:UI etmektedir.

zeltiyi terk eden buharm durumunu gostermektedir. Actklamast yapt!an met~

la buharm basurt!abilmesi, Mollier diyagrarm iizerinde ve yukanya dogru, duz
bir do~ru boyunca ilerleri:tekle olur ve bastmlmt buhar alfl tsmmttlr. ~~a
evvel a<;klandt~I gibi all'l ISIDm miktart, bir evaporatiiriin <;ah~ma temperatur
l. (;otaltq -

Kimya MUhendisliAine Gil'~

F .18

274
farkmm At hesaplanmasmda biiyiik bir onem ta~1maz. Bu sebeple ~oziicii 'buharJ; doygunluk temperatiirii alan 105,5C dereceye tekabiil eden basmca, diger
bir deyimle 1,26 kgricm2 mutlak basmca bastmhnahchr.
A noktasmdan diiz bir dogru boyunca yukar1ya ~Ikllgimiz zaman 1,26
kgrjcm mutlak basmca ve 647 kgr.kaljkgr degerinde entalpiye sahip alan B
noktasma ula~1hr. Bu sebeple, su buhar1nm her kilogramma 8 l.gr.kal ilave olunacaktir. Bununla beraber, hakiki bir kompresorle adyabatik ve reversibl bir
bastirma y.ap1lamaz. Hakiki bir kompresoriin yetersizlig~ aym sonu9 basmc1
i9in, teorik degerinin iizerinde bir entalpi arti~I ~eklinde gosterilir. Kompreso.
riin randimani % 70 ise, su buharma verilecek hakiki ISIDin degeri 8/0,7 == 11,4
kgr.kal ve bashrJhni~ buharm entalpisi 650,4 kgr.kaljkgr olmahd1r. Bu 1,26
kgr/cm2 mutlak basm9ta 20,5C degerinde bir am IS!nmaya tekabiil eder. Bu
durum ekil 5-SS'de C noktas1 ile gosterilmektedir.

Yukandaki aQiklamalar, kaynama noktas1 yiikselmesi gostermeyen bir QOzeltiye aittir. Bu ekildeki bir evaporatorde doymu sodyum kloriir. Qozeltisi
kaynahlacak olursa, 9ozelti 1 atm basm9 altmda bulundugundan kaynama temperatiirii 108,4C olacaktir. Bu 90zeltiden teekkiil eden buhonn durumu, C
kil 5-35' de D noktasi ile gosterihnektedir. 5,5"C derecelik bir 9ahma tei;IIperatiir
fark1 l!.t temin etmek iQin, ~oziicii buhanm doygunluk temperatiirii 108,4C
alan bir basmca, diger bir deyimle, 1,7 kgrjcm mutlak basmca bast1rmak gerekmektedir. Adyabatik, reversibl. bastlrma i9in D noktasmdan ba~lamak, diiz
bir dogru boyunca yiikselerek E noktasma eri~mek lftz1mdir. Bu, teorik olarak
buhar1n her kilogramina 21 kgr.kal, 7o 70 rand1manh bir kompresor kullamlmakta ise 30 kgr.karverilmesini gerekli k1lar. Bu durumda, kompresiirii terk
eden buharm entalpisL675 kgr.kaljkgr olur; buharm durumu, ~ekil 5-35'de F
noktas1 ile gosterilir ve buhar 55,5C degerinde a~m JSiya s~hip olur.
Netice olarak, kaynama noktas1 yiikselmesi giisteren bir Qozeltiye termokompresyonun uygulanmas1, termokompresyon iQin gerekli enerjinin artmlmasJru liizumlu k!lar. Giinkii buhann bastmlmas1, hem QR\Jma temperatiir dii~ii
.~iinii ve hem de, kaynama temperatiirii yiikseli~ini kar~!layacak yeterlikte olmahdJr. BirQok ~ozeltiler iQin yalmz bu faktor bile, termokompresyon kullamlmasJna engel te~kil etmege yeterlidir.

5-55. Bastmna metoolan. Bastmru. konusunda uygulanan iki pratik metod vard1r. Sekil 3-43'te giisterilen tipte bir pistonlu kompresorle bastuma uygun degildir. Giinkii, bu kompresoriin hem kapasitesi diiiiktiir ve hem de kendisi pahahd1r. Goziicii buhar1, ekil 5-12'de giisterilen tipte iki kademeli buhar
jeti kullanan bir ejektor ile bastmlabilir. Bu takdirde yiiksek basmQta bulunan
su buhannm jeti, 90ziicii buharm1 evaporatoriin d1~10a taIr ve meydana gelen
kar1~nm yiiksek bir basmca bastmr. Bu durumda ejektor nozuluna (emzigine)

275
1 kgr yiiksek basmQtaki su buhan giinderilecek olursa bu, 3 kgr ~iiziicii buhanru
bastmr ve boylelikle JSitmada kullamlabilecek 4 kgr bastmlm! buhar ele geQer. Bastmlmi bu buhar 90zeltiden 4 kgr Qiiziicii buharlamasma sebep olur ve
bunun sadece 3 kgr'1 ejektor nozuluna geri gelir. Nozulu Qa!Illrmak iQin kulla,.
mlan yiiksek basm9taki buharm edeger miktan ya evaporatorden almmah veya 90k tesirli bir evaporasyonda kullarulmahdir. Diger bir deyirale, 90k tesirli
evaporasyonda QOZiicii buhanmn bir ejektor nozulu tarafmdan bastmlmas1 da
miimkiindiir. Bu sadece, 90k tesirli evaporasyonda diger tesirler tarafmdan igal
olunacak yerin ijacmini ,kii9iiltmek maksad1 ile yap1hr. Bu metodla gabma,
ejektor nozulunun yeterli bir randimanla.c;ab~abilmesi iQin, olduk9a yiiksek basmc;ta (8,8 kgr/cm gey9 veya daha fazla) su buharina ihtiyag gosterir. Uu du.rumda evaporator, diiiik basmQtaki arhk buhar yerine, doil;rudan dogruya ana
hattan alman buharla beslenir.
Buhann bastmlmas1 konusunda uygulanan ikinci metod, ekil 3-48' de gosterilen tipte bir santrifiij kompresor kullanmaktu. Bu metod, birQok uygulamada
iyi sonug vermitir ve termokompresyonun pek 90k isteklorini tartlamen kar~I
lamal.iadir. Boyle bir kompresor, ucuz elektrik kullanan bir elektrik motoru tarafmdan Qahtmlmakta ise, iyi bir sonu9 almabilir. Gahtlrma, buhar tiirbiinii
veya ana hattan alman yiiksek basmc;h su buhan kullanan bir jenerator tarafmdan yap1lmakta ise, bu cihazlan terk eden tiiketilmi~ buhar c;ok tesirli evaporasyonda kullamlmahdir. Sonu~ olarak, ~u soylenebilir; kullan1lacak elektrik
veya buhar kuvveti gok ucuz olmad1k9a ve termokompresyon uygulamasl biiyiik
kil.r saglamad1kc;a, bu metod 90k tesirli evaporasyona tercih olunmaz.
Su soru halen cevaplandmlmamlhr: 1 kgr su buhanm kul.lamlabilir hale
getirmek i9in evaporatorden gelen buhan bashrmak ve bu sebeple 11,4 kgr.kal
(baz1 hallerde so kgr.kal) sarfetmek varken, ni9in bunun yerine, aym miktar buhar elde etmek iQin buhar iireticisinde 550 kgr.kal sarfolunmaktad1r? Bunun
bahca sebepleri ~unlard1r: (a) Bastlrma ilemini ekonomik lolmak ic;in, termokompresorlii evaporatorler ufak temperatiir farkl ile Qahmak zorundad1rlar.
Simdiye kadar aQ!klamasmJ yaptlgJmJz termokompresorlii evaporatorlerde bu
fark, l!.t = 5,5C'dlr, halbuki 90k tesirli evaporatorlerde At = 55,5C kadardu.
Bu sebeple, tek tesirli evaporator 90k tesirli evaporasyonda mevcut ISltma yii
zeylerinin toplam1 kadar bir JSJtma yiizeyine sahip olmahdu. (b) Bastlrmak iQin
kullamlan cihazlar oldukga pahahd1r. (c) Evaporasyonun balayabilmesi iQin
gerekli ''' deslek buharma ihtiyaQ giisterir. Termokompresyonla c;ahan bir evaporator soguk iken 9ah~tmlamaz. (d) Gozelti onemli miktarda kaynama noktas1
yiikselmesi gostermekte ise, bast1rmak i9in liizumlu enerji, c;ok luzh bir ekilde
artar.
Evaporasyonda termokompresyonun uygulanmas1, kullan!lan su buhannda
onemli miktarda kazanc; saglamaktadir. Fakat A. B. Devletlerinde bu kazan~

276
277
cihazlar 1~m gerekli ioir kiZim masraflar sebebi ile ortadan kalkar. Termokompresyon, buhann pahah fakat hidroelektrik santrallerinden elde olunan elektrigin ucuz oldugu Avrupa memleketlerinde ~ok geni uygulama alam bulmutur. Biitiin Bat! Avrupada yabt, genellikle A. B. Devletlerinden ~ok pahah ve
bnnun sonucu olarak buhar da pahahya mal olmaktadiC. Avrupa artlan altmda
(su buharmm pahah fakat hidro - elektrik santrallerinden elde olunan elektrigin
ucuz oldugu yerlerde) termokompresyon pratik ve ekqnomik olabilir. Bu sebeple, Avrupamn bir ~ok fabrikalarmda termokompresyon tesisleri kurulmutur.
A. B. Devletlerinde termokompesyonla evaporasyon; bugiin i~in ekonomik bir
iletme metodu degildir.
A. B. Devletlerinde sadece baz1 ozel evaporasyon ilerinde termokompresyonun uygulandigi goriiliir. Bunlardan biri turuncgillerden elde olunan meyve
sulanmn evaporasyonudur. Bu evaporasyonun cok diiiik temperatiirlerde yap!lmasi sebebL ile, su buhan !Sltma ortam1 olarak kullamlamaz. Su buhannm yerine amonyak veya Freon gibi diger bir madde, ISitma ortam1 olarak kullamhr.
Bu durumda termokompresyon ekonomik bir iletme metodudur. II'ci Diinya
savaI esnasmda ~ok say1da ufak termokompresyon iiniteleri yapiiiDl olup, dizel motoru ile ~ahan bir santrifiij kompresore sahiptirler. Bunlar, deniz suyundan i~me suyu elde etmek maksad1 ile yap!lmiIardir. Bunlarm faydah yonii,
yap!IIlarmm cok basit olmasmdayd1. Gemi giivertesinden koluyhkla sahile indirilmekte, buhar iireticisine ve born donammma ihtiya9 gostermeksizin derhal
cahmaya balamaktayd!lar. Sava esnasmda 90k fazla kullamlan bu iiniteler,
ban zamanmda pratik ve ekouomik degillerdir ve sadece 90k liizumlu olduklan
yerlerde kullamhrlar.
ADLANDIRMA
A

= ISI transfer
= Ozglil 1st
= boru !rapt

= tsl

iletkenligi

= !rOzeltinin bo~alma debisi;

q = 1st transfer debisi
S = su buhannm debisi

boru uzunlugu

t = temperatU.r
Jlt = temperatiir farkl
U = tiim tst transfer katsaytst
U

SlVl

aktm

htZI

V = buharm debisi
W
x

{3

= sabit

6 =zaman
j.l.

= vislrozite
= yoJunlult

Altlrklar
gilr.: gorUnen anlammda<hr
ort. : ortalama anlammdad1r
c : kondensat anlammdadi.I'
F : besleme aktmt anlammdadtr
L : !;Ozelti anlammdadrr
m : ortalama anlammdadtr
S : su buban anlammdadtr
V : bubar anlammdad1r
w : sogutma suyu anlammdadrr
:r : ~~ anlammdadtr

PROBLEMLER
~1.
Tek tesirli zorlanmus dolqtm tipi bir .evaporatOr, % 50 NaOH ihtiva eden 10.000
kgr/saat debiye sabip bir !;Ozeltiyi % 70 NaOH konsantrasyonuna kadar deri!ik10$tirmektedir.
Evaporasyon, barometrik basmct 762 mm Hg olan bu yerde 686 mm Hg'hk bir vakum altmda yaptlmaktadarr. lsttrna ortamt olarak 4,9 kgr/cm gey~ basmcma sahip doymU! su buhan kullantlmaktad!r,

Evaporati!rUn li!m tst transfer katsaytsi 3.420 kgr.kal/(hr) (m") (0 C) dtr. Buna gore (a)

yi.izeyinin alam

C
D
F = besleme 'aktmmtn debisi
H
buhann entalpisi
h = tSI transfer katsaytslj sxvmm entalpisi

k
L

Yunan Harflerl

= su veya !rOzelti debisi

= stvt fazm bile$imi; ~Ozlinenin ktitle fraksiyonu olarak

)' = buhar fazmm bile$imi; !rOzlinenin ki.itle fraksiyonu olar'ak

lUzumlu

lSI

transfer alanmt hesaplaymtZ ve (b) evaporasyona tlbt tutulacak

k~tm

rali!re 93 oc derecede girdigi takdirde, I kgr su bubarmm bubarlll!llrabilecegi

hanmn l<lltlesini hesaplayllllZ.

evapo-

bu-

76 mm Hg basmcmda '% 70'lik NaOH !;Ozeltisinin kaynama temperatlirii 117,7C dereeedir.

'% 70'lik NaOH ~ozoltisinin 117,7C dereeedeki enl!tlpisi 21!,3 l<gr.kal/kgr dtr.

!1-2. Ornek 5-5'de ad1 g~en evaporali!r sistemi Ztt abm prensibine gore beslearnekte vo
evaporati!rlerin 1st transfer katsaytlart sirast ile !U dejierleri almaktadtr: (I) 2.930, (II) 2.930
vo (Ill) 4.880 kgr.kal/(hr) (m") (C). Z1t abmla beslemenil> (a) bubar sarfiyall ve (bJ liizuntlu
m transfer alam ilzerinde no gibi tesirleri olaeakllr.

!1-3. Omek 5-5 ve Problem 5-2'de kullantlan kondens5rlerin her ikisi de 21 C dereeede bulunan au ilo beslenmektedir. Kullanthm konde..Or Zit akim prensibi ilo ~lf&ll ku
ru lip olup, her iki halde de konde..Oril terk eden su 3S,6C dereeede buluamaktadrr. ~
yl!D!Il aklmdan- ztt yonlil aktma g~i!in, kondensOrde kullanilan suyun miktan lizerinde ne
gibl tesirlori claeaktrr?

279

278
kada.rdtr. Buna gOre, problem 5-6'da adt
fiattnt hesaplaymtz.

54.
Sodyum sulfat ~Ozeltisini deri~ikle!,;tirmek ic;in kullamlan bir deney evnporatOri.inden, yapdan test ~alt!;>malan sonucunda a$a8;tdaki sonuc;lar almmt$tlr.

Test no.

2
3
4
5

Ba$1angtctan itibaren
ge9en zaman, Sfl-3.1

1-3
3-5
5-7
7-9
9-11

ge~en

On tstttcmtn miisaade edilebilen maksimum

Fabrika deposunda, Ozellikled a$aii;tda ac;tklanan bir evaporatOr ile bir borulu kon5-8.
densOr bulunmaktadtr. Bu evaporatOriin , % 5 organik madde ihtiva eden sulu bir c;Ozeltiyi
% 20'lik ~tOzelti haline getirmesi ve kondensOriin, evaporatOrde tel):ekkiil eden c;Ozticti buharmt yogunla~ttrmast istenilmektedir. Yiizdeler aB:trhk yiizdeleri olup, deri~iklestirme esnasmda herhangi bir c;Okelme meydana gelmemektedir.

1st transfer katsaytst

kgr.kal/(hr) (m2 ) ( 0 C)

2.737
2.723
2.552
2.440
2.298

EvaporatOriin tsttma ortamt olarak 1,34 kgrjcm2 geyc; basm9ta buhar kullamlacaktu.
Fabrikanm bulunduB:u yerde barometrik basm!t 755 mm Hg (mutlak) olup, kondensOre giren sogutma suyunun temperattirii 21 C derecedir. So&utma suyunun kondensOre giri~te
maksimum htzt 3 m/saniyedir.
Yukanda ac;tklamasx yaptlan, evaporatOr ve kondansOrden ibaret sistemin, maksimum
kapasitesini hesaplaymtz. Bu hesaplamaya % 5'lik c;Ozeltinin debisi (kgrfsaat) esas olarakttr.

Verilen ISI transfer katsaytlan 2 $er saatlik test c;ah$mast esn~smda elde olunan ortalama
de8erlerdir. 1st ttans'fer katsaytsmm 1.710 kgr.kal/(hr) (m2 ) (C) de;erine dii$mesi igin, evaporatOriin kag saat c;alt$masx gerekmektedir?

Asa8tdaki hususlar, gOz Online ahnmahdtr.

1. Yo8unl3$mayan gazlarm

S-5.
% 15 $Cker ihtiva eden ve 49C derecede bulunan c;Ozelti 60.000 kgrfsaat'hk bir
debi ile dOrt tesirli bir evaporatOrii beslemektedir. Evaporasyonda C$ yOnlii aktm prensibi
uygulanmakta olup, c;Ozelti evaporasyonu % 50'lik olarak terk etmektedir. Barometrik ba~
smcm 760 mm Hg oldlJ&u bu yerde su buhan I'nolu evaporatOre 1,8 kgrjcm.z geyJ; basmgta
girmekte ve IV nolu evaporatOrde 660 mm Hg'lik bir vakum temin olunmaktadtr. ~eker c;Ozeltisinin k.aynama noktast yiikselmesi (lOx-0,5) (1,8 C + 32) e~itlii gerel:ince meydana gelmekte olup, x c;Ozeltideki ~ekerin atrhk fraksiyonudur. Kaynama nOktast ytikseli!li
o kadar ki.ic;il.kttir ki, geni&: bir basmc; arahmda, kaynama noktast ytikseli~inde meydana
gelecek deSi!;imler ihmill olunabilir. Bu c;Ozeltinin entalpisi, suyun entalpisine e~it olarak ah~
nabilir. Ist transfer katsayllan SiraSI ile (I) 2.320, (II) 2.075, (III) 1.510 ve (IV) 1.290
kgr.kal/(m12) (hr) (C) dtr. Radyasyon yolu ile tst kaybt her evaporatOrde, tsttma alam yolu
ile transfer olan tstmn % l'i kadardtr. DOrt evaporatOrtin tst transfer alanlan birbirine e~ittir.
I'nolu evaporatOre gOnderilecek c;Ozelti, bir On tsthctdan gec;irilerek (I'nolu evaporatOrlin dt!iiDda yer alan ve 1,8 kgr/cm2 geyc; basmc;ta su buhan ite tsttilan) kaynama noktastnm 5,5C derece alhna kadar mttltyor. Ztt aktmla c;ah~an kuru temas tipi kondens6r 21 C derecede su
ile beslenmekte olup, kondens6rii terk eden suyun temperatiirii, IV'nolu evaporatOrii terk
eden buhann doygunluk temperatiirtintin 2,7C derece altmdadtr. (a) Kullamlan su buhanmn ktitlesi ne kadardtr, (b) her evaporatOriin lSltma alam ne kadardir, (c) kondensOrde kullandan suyun mikd<irt (m3jdakika olarak) ne kadardtr, ve (d) tsttma ortamt olarak kullantlan 1 kgr su buhan, kac; kilogram su buharla~brmaktadtr?

2. Sistemin

1St

uzakla~tmlmast

ic;in, ltizumlu tedbirler ahnmtl):ttr.

kaybt, ihmal olunabilerek kadar azdtr.

3. EvaporatOrtin tstttctst ic;erisinde ve kondensOrde

peratiiriiniin alttna soguma meydana gelmemektedir.

yo~unl<Uian

buharda, kaynama tem-

4. <;Ozeltinin kaynama temperattirii ytikselmesi, ihmal olunabilecek kadar azdtr.

5. Evaporasyona tabi tutulacak c;Ozelti, evaporatOr ic;erisindeki mevcut
On tsttma ile kay nama temperatlirtine tstttlmakadtr _

~artlarda,

bir

EvaporatOr ile ilgili bilgiler

lS1 transfer yiizeyi = 185 m"
Bu evaporatOr ve organik c;Ozelti" ic;tn tUm tst transfer katsaytsJ

U: 89 ' 4 (Ts -

TB )''"

l'

= tiim

"' transfer katsay!Sl, kgr.kal/(hr) (m") ( 0 C)

T. =evaporatOr tsttlctsmda yoSunlasan buhann yogunla?ma temperatlirii,

5-6.
Problem 5-5'de ac;tklanan evaporatOr, II numarah evaporatOrden alman buharla
tstblan di8;er bir On tsttlct ile donattlmt!ltlr. Evaporasyona t5.bi tutulacak c;Ozeltl, Once
bu tsttlctdan geyirilir ve bu esnada buharul doygunluk temperattiriinlin 5,5C derece altma
tsthhr. Sonra problem 5-5'de bahsedilen On tsthctdan ge~irilir ve burada da I numarah evaporatOrtin kaynama temperattiriinlin 5,5C derece altma kadar tsttthr. Btiti.in di8;er !lartlar,
problem 5-5'dekinin ayntdtr. EvaporatOrlerin her biri, problem 5-S'de aJ;tklandt8;t gibi, aym
tst transfer alamna sa:hiptir. Fakaf saytsal de8;erler, problem 5-5'deki degerlere ~it de8;ildir. Buna gOre problem, 5-5'deki (a), (b), (c) ve (d) sorularmm cevaplanm bulunuz.

T n = ~Ozeltinin kaynama temperatiirii,

u=

oc

c;Ozeltinin viskozitesi, santipuaz

% 20'1ik c;Ozeltinin viskozitesi, aym temperattirdeki suyun viskozitesinin 10 katt kadardu.

KondensOr ile ilgili bilgiler

KondensOr borulan baktrdan yaptlmt!l olup, so&;utma suyu borulann

S-7.
Problem 5-5 ve 5-6'da adt geyen evaporat6rlerde. kullamlan su buhan 1,65
kr!l/kgr; so8;utma suyu 39,63 kr!lfm3 ve evaporatOrlerin tsttma alam 815 TL/m'2 degerindedir. Sabit giderler (faiz, ktymetten dfuJme ve tamir) cihaz maliyet fiatmm % 20'si (her sene)
I

.~

Borulann saylSl

= 96

Gec;i!l saytst

i~indedir.

280
Boru boyutlan

Uzunlulr.

D1~ ~ap

= 25

t~ ~P

3 m
mm

=23 mm

Borulann d1~ yiizeyinde yo~unl34an su buhanmn lSI transfer katsaytst, sabit olarak kabul olunabilir. lsi transfer katsaytsmm deij;eri (borularm di$ ytizeyleri esas abnarak)
7.320 kgr.kal/(hr) (m') (C) d1r.

5-9. Bir termokompresyonlu tuz evaporatOrU, gtlnde 200 ton tuz Uretmektedir. Evaporasyona ujratllacak ~Ozelti kaynama temperatlirlinde (108,4C) olup, her tlirlli ISl kayhi ihmlil edilebilecek kadar auhr. EvaporatOr, ,1 atm (mutlak) basmg altmda !ialt$maktadtr.
Evaporasyona tbi tutulacak !;Ozelti (ajuhk olarak) % 25 NaCI ~tiva etmektedir. Kompreslir "% 70 rand1man~ sahip oldulU ve I kw-hr = 800 kgr.kal bulundulu takdirde,
D.t = 8,3C ve ll.t = 11,1C dejerleri igin kompresOre verilmesi gereken kuvvet ka~ beygir sUcUdUr?

r
II
li

Solum 6
DiSTiLASYON

[I
!!
6-1. Konuya girl~. Distilasz{on terimi, bazan 9ozeltiden tek bir kompo
nentin buharlatmldig!_operasyonl.ar (orne"iin s~ distil;;y~~~) i~l~ de kull~ml~
maktad1r. Bununla beraber, bu terim genel ve yerinde olarak, h~~--;;je~ blr~s~v1
kar~lffi!D buha;JatlrlJmasi SOnUCU teekkiif eden ve buhar faz1nda birden fazla
komponente sahip ;ian kan~i~iD..~bi; ;;e);~cdiliaT~~~,;: k:~;;;poneD.tinin s~fhalcle
~ elde edilmesi istenifen ope~asyonlar iGin kl!flamhr. Buna gBre, afkol-su kaC.I
~ ll11D.rnkoml'one.!!tJ.,!!_ne _ayrllll)as,_dTstila~yoni. !_,lzl~ si.iy\ln~luz ve ~uyll aifiimasi,
.~~ istenil~~YE>!'."e__yogunlatmlan su b\lhf!II ise istenilenbir ~Oll1J20I1ent olsa
_ dahi, I,i!~"vll.~~syondur. Sabun elde edilmesi esnasmda bir yan iiriin olarak
ele geGen seyreltik gliserin \;ozeltilerinden, gllseriiiTn elcle edilll1esi operasyo
nu;;-cl;. iika:c~,,;,, bi;-e\'apora~yonclur. <;iir!ku, bU: aJill1cla saclece . su ll1.lllal-la~mllk
l:adir; gliserin ~buhariamaSiya -~ok az \'eyahi9yoktur. Lrretilnin bu-iO.snnna
: gliserj,::.~!!)J-O;.as;;o;;:u,;J, ..\'e;iiir \'e ahilmioTa7;;;\';1\)oratiirlerde yapllir. GB:
ze)tideki .g!iserin k~nsa-;.,trasyonu y;klaIk,;lar;k-%SO cJe~erln..,. erJtJgizamaO,
artik onemli miktarda gliserin buhar fazmda goriilmeyebalar ve basit bir eva_porasyon istenilen. ayirmayi yapamaz. Bu noktaya ulaIldiktan sonra operasyona
_g}i~erin dis>ilasyonu ad1 verilir. .

.....

Bir sivi 9ozeltinin (komponentleri SIVI ve UGncu) komponentlerini distilas-

y~mf<l_ b!r:hl~nden ayir.lll_ak iGin.t.emel a~, ienge ~t!r!li,11111_a eri~~i__bu~ai:_~

SIVI siseminde buharm, SIVI fazdan farkhbirbileime sahip olmasidir. Billiar
fa~! bil~;j~ b;k;~~d~ SIVI fazla ay;,n oJur;a, cJj~tli~~y;,~ Operasyommd~n bir
~yirmabekl-;,~~mez...Teorik olarak, clistilasyon operasyonu ile tamame~ saf .koin~
.P.onentfe.iJi.fitHeiUez;}>\1~~~~~-~e!~ber, ekonomiGi;~cl~_n yetedi s.Ji,kta inad.:
delerin iiretilmesi miimkiindiir.
6-2. Bubar "'"' deugesi.
Bir distilasyon probleminde .liizumlu temel
"aii buhar.ve slvilazlararasindaki
bilgi, distilasyona til.bi tutulacak

kan!;;ma

-c!~r!g;Ji~:-.A91kia;;:.ala;,n;;zcfa ;adece-iki.koll1ponentten.ffieycla!i~~g~Ieil~ve:llei

- iki~ de n9llcu_o_!<l_Il_S_!S!_enlleri-e]e a!aca~tz, ]3u ltit~S!ak~ayna!"<l__ U()k_taSI diyag

rami diye adlandmlan bir diy":gra!"a ihtiyao;. vardir.

282

283

t. t--

"

'"'....

t,

Ill

.Q)

a.

-r-- r--.

......
d

!"-....

- -

'

............ C

E
Q)

............

1-

"

r-- '--r- \

ob

JOO

-A komponentinin mol yuzdesi

_$ekil 6 - I. Sabit basm>ta tipik bir kaynama nokt.., diyagrrun..

31 5
290
265

240
215 '-

.u 190

"'-..

....Ill 165 ~
~

'::J

. a.

140

1-

115

Q)

E
Q)

"

~ t-

"-

.......

..........

r----....

~--~~ r;l,d........_

t-..... JL.O Kgj,~~

nf ~:::,..
.~

"' 1'---

2'

70 Kgk
em .
.........

t--

..... ~

r--......t=::: ~

-...

r----....

90

-..........

I'..

" b-.

1::--..

""

~~

1'- r-- r-. -~

65
20

40

60

n- butamn mol ylizdesi

80

JOQ

6-3. Kaynama noktas1 diyagramlan. Sekil 6-l'de, As1_v1s1 (kaynama noktasi tA) _ile B SlVlSl (kay nama noktasl tn) _tarafmdan rneJeda,n_a,_@tir}!e]l_biitti_n
kan~mlarm, ~abit basmgtaki kaynama noktas1 ve d_engebileirnilJ_flgintilar~-
_terilmektedj!. A SIVISI daha U9ucudt1! Boyle bir diyagramda temperatiirler or. c!inat, ]:,ileirnle_r ise a_bs!s e_!<senil),_yer~t!Ijlmilerdir. _Diyagram, ,;9lanbir~e~
rni iki egriden meydanagelmitir. Dstteki egri iizerinde bulunan herhangi bir
:nokt."yi(enokLas)_ goz oniin~ ~~!!_.;;. Bileimi absis ii,;,rincl~ (y) ;;;;ktas; -ile-belirli k!lman buhar faz1, belirli bir temperatiirde (t.) yogunlamaya bala~
bileimi (x) noktas1 ile gosterilen Sivi faz1 verir. Diger ta~~ftan alttaki egri iize-rillde. yer ai~n d noktas1, bileillli x noktas1 ile belirli- klman ~.;, faz;_go~l.,rir.
:Bu SIVI t 1 temperatiiriinde. kaynamaya balar ve ilk teekkiil eden buhar faz1 y
bileirnine sahip olur. Aym yatay dogru iizerindekiil\:inokta (<l_v_ee_nokta}ari_
gibi), _yatay dogrunun gostermekte oldugu temperatiirde birbirleri ile dengede
bulunan buhar ve sivi fazlarmm bileimlerini gosterirler. :Qstteki egrinin iistiine
diien biitiin noktalarda (a noktas1 gibi), kanIrn tamamen_ buhar ha1indedir-Alttaki egrinin altma diien biitiin noktala;da(b noktas1 gibi) ise, sistem lamamen s1v1 haldedir. Bu iki egri aras1nda kalan noktalarda (c noktas1 gibi),_,;istem
kismen siVI ve k1srnen bubar halindedir.
Bileimi x ile belirli k!lman bir SlVl kanImmm yava yava IsttJhnasi halini.
goz. oniine alahm:. Bu 90zelti t, temperatiiriinde kaynayacakt1r. Teekkiil eden
ilk buhar, diyagram iizerinde y noktas1 ile gosterilen bir bileime sahip olacaktlr
. Onemli miktarda buhar teekkiil eder etmez, buharm daha ugucu komponent
bakimmdan kendini meydana getiren s!Vlya nazaran zengin olma.slsebebi ue~
s!VI fazm bileimi atttk x noktasmda degildir. Bunun bir sonucu olarak d noktasi, ~1v1 faz egrisi iizerinde sola dogru kaymaya balar.
Kaynama noktas1 diyagram1, genellikle deneylerden _elde olunmabd1r. _!3_u_
_diyagram, ekil 6-2' de gosterildigi gibi, !otal basm9la degiir. ]3u ekil n-butan
jle n-heptan arasmda mevcut dengeyi gostermektedir. 1 _SlVl ve buhar egrileri
arasmdaki fark, gene! olarak basmcm arttnas1 He azalmaktad1r. Bu ekildeki
~e]rilerin den!'yle elde olunmalan olduk9a. giig fiziko , kimyasal ileml~;:-e_ihtiya'9
_g~sterir, ]:,unlann a9tklamalan yaptlmayacaktr. '
6-4. Raoult kanunu. Baz1 ozel haller i9in, safJ<orni>Qile1lt!.ere_aitb~ar
_hasmc1 degerlerinden faydalamlarak, _kaynama noktas1 diyagrammm hesaplanmasl miimkiindiir. ]3u hesaplamalann esasm1 Roault kanunu tekil eqer vemiilll:
kiin olabilen konsantrasyonlann sadece bir k1smma, uygulan'!_bilir. !3\l_kanun,
_bir kanIml tekil eden komponentlerden birinin sabit temperatiirdeki k1sml
Kay, Ind .Eng. Cltem., 33: 592 (1941)
Robinson and Gilliland, Elements of Fractional Distilation, 4 th
Book Company, Inc., New York (1950), bOliim I.
t

.a

ed.~

McGraw-Hill

285

284
basmcmm, saf komponentin o temperatiirdeki buhar basmct ile mol fraksiyo=punun <;;a!Pt;:,;t;(l ~it_ ~lduguni ifade ecl_er. !l!!. kap1Jna gore, _!Ilol fraksiyonun~n
stftrdan birim degere degimesine karthk, ktsml baStn<;; stftrdan saf maddenin
_lmhar basmc;na kadar deiiiir.

Roault kanununu a<;;tklamak i<;;in, benzen-toluen karttmtm goz oniine alahm. Toluen 100C derecede 556 mm Hg'hk bir buhar basmcma sahiptir. Ktsml
-bast~<;;. bir diyagra~ ii;,rinde-bileime kartt ~larak yerletirilecek olursa,
-,eitli l:iiieiimlerdekCtoluen
basm<;;Ian bir dogruclii~erbu
. d~~~. saft~luen i<;;in 556 mm Hg' dan ba~layarak~~f b;nzen l<;;in stftr degerine
- uzan~r. Aym temperatiirde(ioooc)slif benzen 1350 mm Hg degerinde bir buhar

iizerine

kismf

ve

1400~---r---r------,,--,.-,-----,

hasmrma sahiptir ve benzenin losml basmct, saf toluen takdirinde _ stftrdan

balayarak lineer bir ekilde sa benzentakdirinde 1350 mm Hg'ya ulatr. _Bu
durum ekil6-3'de gosterilmektedir. Herhangi bir bileimde_k~:toplll b_a_smi .o
bileimdeki iki ktsml basmcm topl;rmna eittir. Ktsml basm<;; <;;izgileri diiz dogruGr. ~ic!;;.gu zaman (Roauft kanunum uYffiai. ~_p1u -ba~m9~"izgisLS:ar_ toltien
takdi~lnde 556 -;;:,m Hg'dan bala)'lp sa benzen takdirinde 1350 mm H!U_!!_Xiik~len <!iizj>ir_do~rudur.Toplu basmcm 760 mm Hg oldugu nokta grafikten bulunur ve bu nok~ada
stvinm hiieimi. 0,263 m~l fraksiyonu. h,enzen_ ile 0, 737 mo:>l f~~siyonu .toluepden -ibarettir. Buha; fa~t;;;_-n bileitni, -Dal_!on kanunu (1-5) _ar_d_tnnile hesaj2lanan ktsml bastndardan hulu_nur. )3u d~u!"d>l E<i>:==.:351_11l!D_!!gvetop!u__h'!~
-~,;;;; 760 m-;;,-:Hg-;,ldn~u l<;;ln, pnhar i>ileimi y le11z<lll!.n i>llharfa~mdakLIDol
fraksiy_o~ ssip_6o -v<;ya_Q,1_2__c!ir. ~!'kil_6~l'de_ki__gi_l:,iJ;.ir c}jyagr>;~mda _lO!loC
-derece i<;;in, ~v1 ell!is!_~erin!!eki_bir_noktamn absisi 0~263, \>y_har eg!isi. i!zeri!lc
de ise 0,462 d!r.
.)'ukartda~iJ>~~'!illJ!.I!la, A_k!>_'!!Ponenti {d!tha_ J19lll'_u)_i!<i!!_!l_oault k~nununu
yazarak _analitik_y_o~d(l!lyapt!a,l>ilir.

1000f----t---t--

(6-1)

_xukagdaki eitlikte; _E4 , A komponentinin mol fraksiyonu x ola1!_szelti iize-.

rindeki ktsml basinct; P" ise, 9ozelti teml!"t:,atii~ii!l~.<l~af!l-_l<_omp<:!!!entinin buhar
]>ast~c!JI_t_gosteririer. Aytii_ekilde-~;:;.rndaki B komponenti i<;;in
(6-2)
yaztlabilir. Bu eitlikte de; p 8 , _B.Jc.~ll1PQ,nentinin 9_!izel_ti iize~inde.!<i k1sml ba"smct; p-;; is;, <;;o~(~i_t~~atii_riin~e__s.,f_B J<ontp_onentini!ll>!!kar J>.aslDElcl1r _1'
-- tiim {total) basmCI
gosterecek
olursa,
--- '

'

(6-3)

A komponentinin buhar fazmd~mol fraksiyontl y, ~ ~o':"p~n~ntjnin J<Is-mi ~asmcmr1t total bastnca o_r~~-o~d~gtt i<;;in,

0,2

0,4

0,6

PA
~
PAX
- PAX
g--PA+Ps
PAx+Ps(l-x)
P

0,8

Benzenin mol fraksiyonu

Sekil 6- 3. 100C derecedeki
nunundan hesaplanmast.

kart~tmtn, buha~

basmcmm ve -buhar

bile~iminin,

Raoult

k~

(6-4)

tid sa kompo..nelltill..k!!Y!!a!D_!l_l\.Oktal"!:'--'"asm!!_<l_iien bir seri temperatfu. se

_Silec.,~ol1Jr~a, verilen bir _total!Jas1n9i9in, kayll_amanQI<!_a~~<!iyagr_al!l!D'~ buhar

287

286
ve SI\!1 e~rileri iizerindeki noktal_ar_hesaplanabilir. }ki saf komponente ait buha!
basmc1 e~rileri elde mevcut oldu~u takdirde, kanIIDin Roault kanununa uygunlu~u giiriilebilir. Bu ii analitik olarak da yapmak miimkiindiir. Giinkii, herh,;n::gi bir temperatiiri~in X, (6-S} numarah eitiikten ve x'in bulunmasmdan sonr;
da y, (6-4) numarah eitfikten hesaplanabilir. <;iiziim, daha once a91klanan metod uygu!anarak, grafik ile de yapilabllir.
.

115

11

0"\

105

Tablo 6- l a. Omek 6-l i!;in deSerter

Bubar bastnci, ..nm Hg

""I\' "
\.

100

Temperatiir C

Toluen

Benzen

'\

.u

- 95
~

80,4
82,0
84,8
88,0
90,8
93,0

':::>

760
811
882

314

957

378
414

345

1037
1123
1214
1310
1412
1520
1625
1756

95,8
99,0
101,8
104,0
106,8
110,0
110,6

452

""
"""
\

!~
1J

"'E
1"'

a.

I"' "'

90

494

""'

538
585

1\.

85

635
689
747
760

0,2

0,4

~
~

0,6

Benzenin mot fraksiyonu

Hg total bastn!;ta, kaynama noktas1 diyagrammt hesaplayiDIZ ve 9iziniz.

Bir seri temperatiir se9ilir ve bu terrtperatiirlere kar~1ltk olan P A ve P B de&erleri (6~3) numarah ~itliAe yerle$tirilir. Orne8in, 82C derecede

Tablo

Pn

PA = 811
811 x

+ 314

(1-x)

= 760

= 314

X=

0,897

Buhar bile$imi (6-4) numarah e,itlikten btilunur.

Y=

1811)(0,897)
760

0,958

Di~er temperatlirler i9in yapllm1~ benzer hesaplamalaran sonu!;lan tablo 6~1 b'de gOsteril~
mektedir.' Elde olunan de~erlerle ~ekil 6~4 meydana getirilmi~tir.

6~1

b. Omek 6-l'in

~ziimii.

TemperatUr

84,8
88,0
90,8
93,0
95,8
'99,0
101,8
104,0
106,8
110,0

0,7730,659
0,555
0,459
0,370
0,288
0,211
0,141
0,075
0,013

0,897
0,831
0,757
{),678
0,591
0,496
0,393
0,281
0,161
0,031

\
~

0.8

tlrnek 6-1.
Ben'len ve- toluenin buhar basm~lart tablo 6-1 a'da verilmi~tir. Benzen:toluen kart~tmtmn Raoult kanununa uyduj:unu kabul ederek, bu ~S6zelti i9in 760 mm

c;oztim.

288

289

_}til_~l,!l!J<ai!_UJlU, ki!lly~al_yapi bakimmd_anJ>irbirlerin!' ~ok J:>ei!zeyen_v!' mqlekiilleri arasmda kar~Ihl<jl t~ir _o!may'!n_kanImla!a uyg_ulanaJ>ilir. ]3enz;m,
toluen kan~1m1 Raoult kanununa ~ok iyi uyar. _Diger taraftan alkol ve su, asetik

_(XAs

_asid ve su, '!letanol_ve aseton kan~Imlan ise buna uymazlar. !'_ratikte kullanil]!n
kanImlarm ~~gu, ~ veyasok bu kanunclfl!!_ sap<:l!1!'r.

Raoult kanunundan sapmaya ornek olarak, bir~ok sistem arasmdan biri

gosterilebilir. Sekil 6-5'de giisterilen, aseton- karbon siilfiir sisteminin 37,2"C'
daki durumunu goz online alahm. iki komponentten her birinin kisml basm~
lan, kendilerinin sivi fazdaki mol fraksiyonlarma kar~It olarak yerle~tirilmi~tir.
Elde olunan egrileri, ~ekil 6-3 ile kar~Ilatiracak olursak, bu karinrun her iki
komponentinin de (ekil 6-5'de diiz dogrularla gosterilen) Raoult kanunundan
iinemli derecede sapt1klan giiriiliir. Diyagramm orta kiSinmda biiyiik bir sapma
goriilmesine karIhk; her iki komponentin kisml basm~lan, yiiksek safhkta kariImlar i~in Raoult kanunu dogrusu ile ~akiIrlar. Bu ~ok gene! bir haldir ve
_RaoIlLJ<all\lll_\!_\<i)Z,\iCfu:~ __uy_gula!!u siizii ile ozetlenir.
Bpnunla beraber,
Raoult kanununun dar bir bile~im arabginda uygulanab'ilecegi hususu,. ak1ldan

= B komponentine oranla A

komponentinin relatif u<;uculngu

Y = _!>uhar fazmda komponentin mol fraksiyonu

= SIVI fazda komponentin mol fraksiyonu

J.ki_komponentten meydana gelen sistemle; i~in, y 8 _ 1- YA ve x8 = 1-xA'

du. Sembol altbklariru terkederek, bu degerleri yukand~-eitlikt;;" y~rlerhi;,
koyalnn.

(6-6)
Sivi faz Raoult kanununa ve buhar faz1 Dalton kanununa uyacak olurlarsa,
.

~-- ~<~----

---- ---

~-~--

ve

-~-

-~-~

----.

l-g= Pa(l-x)
p

Bu degerleri (6-6) numarah eitlige yerletirelim.

~Ikarilmamahdir.
'i

'I

, 6-6. Henry kanunu. Raoult kanununa olduk~a benzeyen diger bir kanun, Henry kanunu diye .bilinir. Bu kanuna gore, ~iizelti fazi iizerindeki gaz
- fazinda bir komponentin lasml basmCI, komponentin ~iizelti fazindaki mol fraksiyonu ile orantJhdu. Bu husus, aajp.daki ekilde belirtilebilir.
PA

SIVI

0,2 q3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 \0

fazda cs2 nin mol fraksiyonu

Sekil 6-S. Aseton-karbon siilftir sisteminin 37,2"C'da kJSml

. 6-S.

Reliitif usucnJuk.

Bir

SlY!

bason~ e~rileri.

faz ile dengede bulunan buhar i<;in, A '

ko~()n<J_ntiJ1jn_(d~il~l1~Y!'U) Q l<e>;;;R~~~ntille_or~Pla~~ellitii.fiQ,)c;J!lJgY~ E-~afu

jaki ~itli_klebelirli k1h!ll!: __

(6 5)
Bu

e~itlikte

= Cx

(6-7)

Bu eitlikte PA , A komponentinin mol fraksiyonu x o1an 9i'>zelti iizerinoeki lasml basmc1 ve C, Henry kanunu sabitidir. C'nin ancak sabit te~peratiirde sabit
oldugu kesinlikle siiylenebilir. (6-1) ve (6-7) numarah eitlikleri karIlatlracak
olursak Raoult kanununun, Henry kanununun iizel bir bali oldugu giiriiliir ve
(6-7) DUffiarah eitligm sabiti, saf komponentin buhar basmci olur.
Sekil 6-5'i giiz online alahm. Her iki komponentin k1sml basm~ egrileri,
konu olan komponent konsantrasyonnnun diiiik oldugu biilgede, hemen hemen
diizdiir. Henry kan9nunun uygulanmasi miimkiin olan bolgede, temperatiir de.giimi <;ok azdu ve bu sebepten, C'nin sabit ohnas1 i<;in zoruulu artlar ger~ek
leir. Henry kanununa olan bu uygunluk, genellikle dogrudnr ve ~ozilnen kom
ponent az miktarda oldugu zarnan, <;ozelti Henry kanununa uyar. Diger bir deyimle. .:_Hen!Y_kanup_u <;Ozilnene nygulan1r." Henry ve Raoult kanunhirmm ne
nisbette uygulanabilecegi hususu, her hal i<;in deneysel bir' problemdir.
1. Cataltftf -

Kimya

Miihendisli~e

Girl$

F.19

291

290

f: teo\:r-Jpk
6-7. Sabit kaynayan l<anunlar. KanIm Raoult kanununa uyarsa, ekil
6-l'i:\_e_ gsl!J!ilell_ tipte bir j<~nllma __!l_o_k_t~sl diyagratl1;~verir. _Kan!lll~';bir
_sog_u, ~~il6-6 ~ 6-7'de_giisterilen tipte diy~gramll1Ue~l~!J_edel:>il!r1!'!, !:le_ki{{i:(j_
_kloroform- aseton_~stt'!minin Jay!l~ma noktas1 diyagramm1 giistermektedir. _a
noktas1 ile giisterilen kanIm, ]:>u ik~ komponentin tekil ettigi kariImlar iqe:

80

/,

r-....

............
1\
1'-.75

'\,.
u 70

70

,......

'::J

I
I
I

65
U

-"'
~

~-

60

"'E

CL

55

50

1-

~/ i

;::J

20

I!

40

a'

'C

40

20
Benzenin

50

80

100%

Kloroformun mol ylizdesi

. ekil ~ : -~ _ :M;~~l!~--~_J)._~_I}.___ t_C?_r;t~~!-~~- _$ste!_C:E._~!. ~aiJ~_III_l!l! ( 1 atm. basm9ta kloro-

100

mol yiizdesi

1.0 oy,

:a

80

50

Sekil 6 ~ 7. Minimum kaynama temperattirii gOsteren bir

zenetil alkol sistemi) kaynama IlOktaSI-d~fYa&~am;::----------

I
I

'
''

"'

I
I

1-

'I

ic
0%

"''

1;; 55
CL
E

/_

J I

: t---

"" "' "" 1;;,

~-~~}fl~~

(1 atm.

basm~ta ben~

.....

form-aseton sistemi) kaynama noktast diyagramt.

_ri~!ll..c!" en y_iil5~l<_!<l1Y!!-am~ !loktasma_(l?)_ sahiptir. Sekil_ 6-7 benzen: etil_al!<ol

sistemine ait olup, a noktas ile giisterilen kanIm;rr;;;;Im.m;. kaynama- noktas1
(b) giisterir. Her iki diyagramda da SIVI ve buhar egrileri, minimum veya mak. - simu,;,- kavnam--;- noktal~md~-birbirl~rine-te);ettir. :Bii; minimUm veya- makS[:
--;;.~,;, key~~y-;., k;n~larm, bul1ar bifeiml~~inin s1v1 bileinlleri ile ayni-olmas

1/

_a.,,;,~k~,:: ~t!$ihi~"-n~.;.I~ar."-~~z;;iT;;u_oo!/~;~~fi'_;a:z;,otropik fir].,J<~Ilr .:a,'!~--

rilir.
iki_k()lllponen_ti ~i~!i!asyoE~_l?_i':_[)irbirin_<!e_n :IYirllla~_iq_in, <!!lngede __bulunan
buhar ve s1v1 fazlarm birbirlerinden farkh bileimlere sahiJ;> olmas- gerektigini
belirtmitik. Buna gore, sabit kaynayan kanImlar distilasyonla sa komponentlere aynlama~lar-:-Bunda-;;_-bak;., boyle sabit kaynayan bir kanImm bir yanmda bulunan kariU~I (~ekil 6-_6 ve 6:t<k_g.sterilen)_<;li~tilasyo!)ta qigeryaDI~<Iakj
}ir kar~~~_a dii~ll~tiire,;,_e;iz. iste!l! _iizerindekitoplubasmG degitirilecek olur-

x,
0

1.00
x, A komponentinin SIVI fazdaki
---- -----_mol-fra~siy~ii\J_~ --

292

293

~a, sabit kaynayan kan~1mm bile~imi degiebilir. Bu prensipten faydalanarak at_

mosfer basmCJ altmd'a distillenemeyen sabit kaynayan kanunlan, basmc; veya
vakum altmda distillemek mfunkiin olur. tkiincii bir komponenti kanJllla M.ve
ederek de, aym sonug elde edilebilir.

Denge diyagrmnlan.

Distilasyon problemlerinin incelenmesinde ekil 6-1, 6-6 ve 6-7'nin basitletirilmi bir ekli ekseriyetle kullamhr. Bu gibi basitletirilmi diyagramlara SlVI- buhar denge diyagrarnlan ad1 verilir: _Bunlar
sabit basing altmda dengeye erimi SIVI ve buhar fazlarmm bileim bagmtllaruu gosterirler. Sekil 6-8,el<ir6-l'de -gosterilen. sistemin denge diyagram1d!r.
Bileimi x olan bir SIVI faz kaynama noktasmda bileimi y, olan buhar faz1
68.

Sekil 6-10, ekil 6-1'de minimum kaynama noktast gosteren benzen. etil alkol
sisteminin denge diyagramldlr.

~~>:'~rna nC:ktast diyagram1 elimizde bulunursa, bundan faydalanarak denge egrlSlm kolayhkla c;izebiliriz. Bunun igin gerekli ilk husus, bir SIV1 bileimi segmek, bu noktadan kaynama noktas1 diyagrammm ilk egrlsine bir
d1kme glkmaklir. Dikmenin SIVl faz bileim egrisini kestigi noktadan buhar faZI

1,00

L1

0,80

0,60

c-

I
~--

-- - I~

0,4 0

i/,

"' 0

EE
~

0,20

52

I/t7
I/ [/

1,00

I~

~v
00

v
i/
1/

1/

L1
v

0,8 0

l;::J
0,6 0

- - --

ns,..,

I
I

~ .::: 0 40

L..-

ns o

..cE
::J

'

0,20 I

I
I

I
I
I

1/

1/

I
I

I
I
I

[,./

0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

x,S1v1 fazda benzenin mol

fraksiyonu

1,00

Se1cil 6 ~ 9. Maksimum kaynama noktas1 gOsteren sistemin (kloroform as.eton sistemi 1 atm.

"iii
N~

lF

V:
-v
v
v v

-g

0,2 0
0,40
0,60
o, 80
x, Klorofor mun s1 VI fazdaki
mol fraksiyonu

Q)

1/v

Sekil 6- 10. Minimum kaynama noktast gOsteren sistemin (benzen-etil alkol sistemi 1 atm.
de) denge diyagramt.
'

de) dengc diyagram1.

iie dengededir. Sekil 6-9, ekil 6-6'da gosterilen kloroform- aseton sisteminin
denge diyagranudrr. Bu diyagramda denge egrisi, 45 egim ile gizilmi olan
koegeni bir noktada kesmektedir. Kesime noktas1, sabit kaynayan karlIUU
gosterir ve bu noktada s1v1 faz bileimi (x), btihar faZI bile~imine (y) eittir:
1

perry, sahife 630

bileim egrisine kadar uzanan ve absis eksenine paralel olan bir dogru gizilir.
Sonra, bu dogrunun buhar fazt bileim egrisini kestigi noktadan, absis eksenine
bir dikme inilir. Bu suretle, bileimi x olan SIVI fazla dengede bulunan buhar
fazmm bileimi y bulunmu olur.
Omek 6-2. Ornek 6~l'de verilen bilgilerden faydalanarak benzen-toluen sistemi i!;in
denge diyagramtm ~iziniz.
-

COziim.

r ve Y i9in verilen deE:erlerden, .,ekil 6-ll'deki denge diyagramt

~izilir.

295
294

~ 1,0

, ""'
L,;

til ~0

-o

Ill

;/

'

c-"'
- {!!
N'>-Q6

_,_ro
'
0

~ Eo
ro
'
.cc

IJ

1/

'c- 1-

.,

:>co ~0 2 /
I:! '
.,
I

komponentinin bu karllmdaki mol fraksiyonu da " ols'Il!: 1 ~l_lgey(l_ula!Dl

. ~istemden _V mol buhar_te~ek~ii!__.,dip, ~stemin dima ahnml olsun. Bu arida
_stvi fazda A komponentinin mol J!1'.h!Yonl!Y!' _bull!!!' f~l]lia=d~-Y.Ql~li!l- ;Ba~
_Engt~ta_\'I:'.X. '!'2L!_kolllJlOI_I<l'!!UMiJ<!'!''m<ia bulunmakta idi, buhar ve stvi
_fazlarmm <]eng<ll'_e__l]lamasmdan sonra A k()mponentinin buhar faz~daki mol
-~ayts!. ~y, s1v1 fazdaki i~e. (W,
V)x mol'dur.. !:J:igbir_komponent kay];!oJmadi_gi~". g()re, .~Lk<>'!'Jl()'!<lnt!_!liii J>alal!gt~takJ .. moLs_ayiSI, buhar. ve. siVI. fazlardaki
mol sayilarmm toplamma eittir.
..
. .
.
W.,x,

.n

0,2 0..4 0,6 0,8 1,0

x, S1v1 fazda
benzenin mol fraksiyonu

6-9. Distllasyon metodlan. Distilasyon, pratikte ~u iki esas metoddan birinin uygulanmasiyla yap1hr. tik metodda, ~ynl_!ll":~~~~t""nil<ln_~o_m_pon_~tle~i
havi slvlkanJmmm kaynatilma~_ile b~II_ar~~et~ir, ~_t:har bir_!con~ensorde_n_ge
~irile;.;k yog,_;nlatmhr ve hemen dian ahmr. Y ogunlaan bu yeni karilmm,
_-distilasyon cihaZ:ma gonderilerek buhar faz1 ile temasa gelmesine miisaade edil.- mez. ikinci metodda ise, yogunlatmlan buharm bir klsm1 distilasyon kolonu. nun ba iiriinii olarak dt~an ahmrken, <!i~er_lcis~t distilasyon kolonuna gi:inde-rilerek, buhar fazt n.; temasetmesi saglamr. Bubar fazl ile SIVI-fazm temast ters
-aklm prensibine gore ger~ekleir. Kimya endUstrisinde ~ok onemli bir yeri olan
lkinci metod rektifikasyoi> Bzel ad1 ile bilinir.

6-10. Denge distilasyonu. Rektifikasyon ihtiva etmeyen iki onemli distilsavon tipi vardu. Bunlardan birincisi, denge veya flas distilasyonu ve ikincisi de basit veya diferansiyel distilasyon adtm ahrlar. _!le':ge_<list~a~_<>rr~~~
siVl kan~tmmm belirli bir k1sm1, bir tank i~erisinde ~uha_rlatmhr; ~uhar faz1
-siVI f'a:da temasta \),r;kilarak, f.:Zlarm denge durumunaer!mele_ri_ sagl11..mr;
buhar ~, ai,,_;~~ -;e~birOkondensBrde yogunlatmhr. Bu sebepten, ~perasyonun
-s~llllnd~-.-;;.ve buh~~ fazl~nllm bil.,-~in-de~i-ar~smdaki bagmti, denge diyagra-mt ile gosterilebilir.
A ve B komponentlerin~n me_y_d":na ~l!Di~ !_!<jli bir. sistemi goz onii11e alahm. Bu kompollelltlerden A, _digerine oranla daha m;:ucu olsun. _l?istilasyona
_tabi tutulacak ikili kan_~tmm, _!Jalangi~ta tankta bulunan mol saytsi W, ve A

= Vy + (W,- V)x

(6-8)

_Bu ei~lik, daha u~ucu kompo':entin kiitle dengesidir. (6--8) numarah eit
likte :ki bilinmeyen vardtr. Bunlar ;t ve y dir. B\1 eitligin ~i:iziilebilmesi i~in,
bu iki bilinmeyen ile ilgili ikinci bir bagmtmm mevcut olmas1 gerekir. Bu bagmti, denge egrisinden ~Ikanlabilir; x ve y hem yukandaki eitlige (6-8) ve hem
de denge egrisine uyacak ekilde segilmelidir. (6--.8) numarah eitlik bir dogru
denklemidir, dogruyu denge diyagram1 iizerine ~izecek olursak, dogru ile denge
egrisinin kesitigi nokta bize istenen bagmtiyi verir.

. 6-11. DHeransiyel distililsyon. Diferansiyel veya basit distilasyon metodunda, s1vi kanIm kaynatiiarak buhar iiretilir, iiretilen l:mhar stvt fazla.ie.mas:
da-btraktlmaz- veteekkiii'eder' etmez yo~unlabrill1':w; mof'karllffi distilas
yon kolonunun lluharlatlrma-tanlal1da mevcut bwunsun. Distilasyon esnasmda (herhangi bir anda) buharlatlrma tanklnda bulunan SIVl kanIm miktart
'\V mol-gr olsun. ~u anda stvt faz Qileimi x, buhar faz1 bileimi de y bulunsun.
A komponentinin stvt fazdaki tiim miktan Wx olacaktu. dW kadar az bir s;Vl
kart~m -biili-arlarru ol~un: :Builarlama esnasinda- sw1. faz bileimi.
den
(x- d.x) degerille, S!Vl 'fazm mol sayiSI da W'dan (\V.:..... dW) mole diier. Bu
. harlatinctda. (x- dx)(W- dW) mol A komponentf kahr. Dl~er taiaffan ydW
mol btlharlatlrtCidan uzaklatmlnu olur. A komponentini -esas alan kUtle den:
_gesi e~I~ligi, aag1d~~ ekild~_u:wur:

xW = (x-d.x)(W -dW)
-

""

---~-

+ ydW-

{6-9)

(6-9) numarah eitligi agahm,

xW = xW -xdW

+ d.xdW- Wd.x + ydW

(6-10) numarah eitlikte ikirlci dereceden bir diferansiyel vard1r ve bu ihmill

edilebilir.
1 Bu husus, mik.tarlar kgr ve fraksiyonlar, aSnhk fraksiyonu olarak ifade edildikleri
hal 'il'in de doArudur.

297

296
Bu durumda eitiik, aagtdaki ekli ahr:

dW

dx

{6-11)

W -g-x

(6-11) numarah eitligin sol tarafi W, (balangtQta mol saytst) ile W, (sonuQta
mol sayiSI) limit degerleri arasmda, sag tara1 ise x0 (balangtQtaki mol fia:k-siy.;-nu) ile x~ (s~nuQta mol fraksiyonu) limit degerleri arasmda entegre edilecek
olursa, (6-12) numarah eitlik dogar.

!.

Wo --=In-=
dW
Wo . /,"'" _.!!3._

Wt

W1

kolon iQerisinde buhar fazi_~~ag_c!.:n_Juka:~l.',"_.~~-s~irken, ~IVI "fa':_yu~~ndan

-~ai1 y~- <i;;"jru in~r ve b':' iki faz, t_ek_rar tek_~ar birbirleri iletema~a .. gehr; (c)
-kondensi:ir veva yogunlatmci, rektifikasyon kolonundan gelen butun buhan
-yogunlatmr. :Teekkiil..eden stvt ..fa~;nbir ktsmt, '.if.~aks olarak rektifikasyon kolontma geri gi:inderilirken, di~er km!l'- ba~ 11run olarak ahmr. Stvi faz,
'kolon iQerisinde aagt dogru i_(J~rke_nyiik~ek_ _k_aynayag_ko'!'Pone'!!9e; ]:mhar faz1,
-kOlon i 9erisinde yttkari dogru yiikselirken dii~iik kaynayan komponent~e zenyo~unla:;trrrc1

(6-12)

x 1 Y-X

f-

(6-12) numarah eitlik, Rayleigh eitligi olarak 'bilinir. Denge egrisi x ile y arasmc!.aki ba!Qnt!lart verdigi i9in, rf"i<iL_iifonksiyonu denge egrlsiriaeri!ri,~ik
. meta~ ile entegre e~ilebilir.
Endiistride yaygm hale gelmi disti!asyon cihazlan ile, i:inemli derecede
yogunlamaya imkan verilmeden ve buhar teekkiil eder etmez buharlatiricidan uzaklatmlarak, basil veya diferansiyel distilasyon yapilabilir. Bu ekildeki bir distilasyonla kesin bir aytrma yapiiamamaktachr. Bununla beraber, bir
gok hallerde ve i:izellikle, komponentlerinin kaynama noktalan aramda biiyiik fark alan kanmilar ile, kesin aynlmalara ihtiyaQ gi:istermeyen hallerde bu
metod uygulanmaktadtr. "Topping kolonu" diye adlandmlan ve ilk i:inceleri
ham petrol distilasyonunda geni bir ekilde kullamlan cihazlar, bu hususda i:irnek tekil ederler. Laboratuarlarda kullamlan distilasyon kolonlan (riflaks uygulamayan) da genellikle bu yapthtadtr.
612. Rektlfikasyon. Ktstm 6-9' da ikinci metod olarak aQtklanan rektifikasyon 1 gok fazla gelitirilmi olup, uQucu komponentleri birbirinden ayumada kullamlan en yaygm metoddur. Sekil 6-12'de bir rektifikasyon cihaz, ematik olarak gi:isterihnektedir. Cihaz, U ktstmlardan meydana gelmitir: (a) bu...!>uharlall~ICI, !?_u lasunda kart~t!r! buharlait',;,J~I.'; (_!;)r~ktifikasy.;-~ kolo~u, _b~
1
cFraksinasyon ve crektifikasyon terimleri kan~tkhklara sebep olacak ~eJtilde kullamlmaktadtr. Fra.ksinasyon daha esk.i bir terim olup, reaktifikasyona nisbetle daha kaba
aytrma yapan bir distilasyon metodudur. Bununla beraber bugiin dahi petrol endiistrisinde
kullan.Ilmak.ta ve distilasyon kolonu yerine, fraksinasyon kolonu denilmektedir. Di~er taraftan di~er endfistri kollannda aym operasyona rektifikasyon adt verilmektedir ve bu terim
ilk defa, alkol endt.istrisinden do~mu~tur. Distilasyon kolonunun tiimlinde meydana gelen
olaya rektifikasyon denilmekle beraber; bit terim bu giin daha ~k. besleme aktmmtn girdiAi raftn iistiindeki kolon ktsmt i~in kullantlmak.tachr. Sonuc; olarak bu terimlerin kullamh~l, daha ziyade a endiistri kolundaki ah~kanhkttr denilebilir.

~~

->

iii

0
0

-"'

151

(<;I kan)

_f.-

riflaks
"

bas urun

nl

.L:

:::>

..Cl

distillene cek
kan :;1m
1 s1 (giren )

buharlastmc1

laban i.iri.inu

Sekil 6 - 12. Buharla~tmct, rektifikasyon kolonu ve kondensOr.

_ginleir. Rek_tifikasy_<Jn kolonu, bul~r_f-".Zl_ile SIVI fazt birbirleri il~tem~'!. getirir. Bu esnada SIVI fazdaki diiiik kaynayan komponent buharlaar::tk...l:J':'ll~
-faz 1 ~ geQerken, .J:>uh;;-f~,,;daki yiiksek 'kaynayan komponent yogu!]la~rak
-~ 1v 1 faza kat1br. Kolonun ba lasmt, taban ktsmma oranlasoguktur. ~u sebepte_n,
-s1v1 faz aagtya -indikge tstmr ve buhar faz1 yiikseldikQe.sogur. 13_uhat; ve stY]
.. fazlarmm. birbirleriile temasa gelll}esi_s_o!]usu, fa:~:Iac_a!:aSII]<:j_a_l<o_ll}P!'ne!!_t tran_s-, fen 11,~ b'
---en
-~ .d..e m~ydana
sebenle__ , -fazlann
birbirleri i__l_ e_ .
___ IrJ'k
1 te 1s1. trn:ns
___ _ _ gelt'r . Bu
___ -----------1:'- " __ ---------- ------------------o;ok_iyi temas_elr!l_ekri_i~e_ni!:
6-13. Rektifikasyon koloplarmm yapiSI. Bubar ve siVI fazlarmm birbirleri iJe yakm temasmi saglayan 90k sa}~da ve degiik yaptda, rektifikasyon ~~
Ionian vardtr. Bu kolonlar, rafh ve dolgulu kolonlar diye iki tipe aynlabthr.

298
299
Hafh k~l~n~ar ise, elek (veya delikli) rafh* ve kampana rafh** kolonlar olarak
a) roca 1k1 tlpe aynhrlar.

ve baglayici c1vata (E) yardimi ile emniyete almmitlr. Bu bahklarm yan yiizeylerinde diiey yank veya delikler vard1r. Bir alt raftan yiikselen buhar, list
raftaki klsa nipelden ge~er, bahk tarahndan yolu degitirilir, yank veya deliklerden gegerken habbecikler haline diiniiiir. Bahgm yank veya delikleri
SIVI seviyesinin altmda kalacak ekilde, raflarda s1vmm birikmesi gereklnekte-'
dir. Bu lmsus, SIVI gegi borulan F ve G tarahndan meydana getirilen savaklarla temin olunur. Ost taraftan gelen ge~i borusu G, ekilde goriildiigii gibi,
alt rafta toplanan SIVI tarafmdan kapatilmitlr. Bu sebeple, g~i borulan yolu
ile bir raftan diger rafa buhar tamamaz. SIVI, ge~i borusu yolu ile bir iistteki
raftan alttaki rafm bir yamna gelir, o rah boylu boyunca ge~er ve rafm diger
yanmdaki geQi borusunu aarak alttaki rafa akar.
Sekil 6-13 kampanah rafm biitiin inceliklerini gostermekten uzaktJr. Hahn
kalona baglam ekli hakkmda hi~bir ey goriilmemektedir. Hahn kenarlan
nil.dir olmakla beraber, kolon govdesine kaynakla baglanabilir. Haf, kolon giivdesine kaynaklanmi bir ~embere c)vata ile tutturulabilir. Haflar, sabit civatalarla birbirlerine baglanabilirler. Kolon, biiyiikliigu ,ve s1k s1k tamirat gerektirip gerektirmemesine gore, ~ok degiik yap1da olabilir.
Bubar yolu nipeli ekil 6-13'te gosterildigi gibi, rafa a~Ilm deliklere gevek bir ekilde baglanmi olmayp, rafa s1kiCa sardmlmi veya kaynaklanmitlr.
Kampana ekil 6-13'te gosterildigi gibi, baglayici cwata ile veya yanlardan
kampanamn hareketine imkil.o verecek ekilde, tutturnlmutur. Bu hususta da
degiik yapllilarla karIlaIhr. Kampanalarm yap!limdaki basitlik ve degitirilebilmelerindeki kolayhk, bir tercih sebebi olabilir.

Sekil 6 13. Kampana rafh kolon yaptst: A, raf; B, buhar ge~i$ yolu (nipeli); c, kampana;
tutucu a~ak; .E. bajlayiCI ctvata; F, SIVI faz gidi$ borusu (alt rafa giden); G, s1v1 faz geh$ borusu (ust raftan gelen).

I?

.Kampana raflt kolonlar. Kampana rafh bir rektifikasyon kolonunun yap151

~emahk ol~r~k ~ekil 6-13'te giisterilmektedir. Hektifikasyon kolonu yatay raflarla (~) bolumlere aynlmitir. Her rafta belirli say1da k1sa nipeller (B) vardir.
Her mpel kampana eklinde bir bahk (C) ile iirtiilmiitiir. Bu bahk, ayak (D)

* Sieve plate column.

** Bubble - cap column.

6-14. SIVI ge~~ borulanmn tiplcri. Sekil 6-13'te gosterilen ge9i borulan
oldukGa az s1v1 alnm1 temin ederler. Yiiksek aklm h1z1 iGin, ekil 6-13'teki G
ve F ge~i bornlan yerine, ekil 6-14'te a ve b ile gosterilen 9aprazlama yerletirilmi dikdortgen savaklar kullamhr. Orta kapasiteli kolonlarda en Gok, bu
tipteki aklm diizenleri ile karIlaIhr. F rafma, kampanalarm yar1klan SIVI seviyesinin altmda kalacak yiikseklikte bir G savag1 konmutur. Bu savak G, alttaki ~afa kadar devam eder ve H rafmda I savag1 tarafmdan kapamr. S1V1 faz
F rafmda sagdan sola dogru akarak, raflan boydan boya ge9er ve savaklan aarak akar. Bu tip akun diizenine gene! olarak qapra::; ak1m ad1 verilir.

Sekil 6-14 c ve d'de degiik bir savak diize'li goriilmektedir. K rahmn ortasmda iki merkez savag J, vardir ve bunlar M rafmm ortasma kadar devam
ederler. K rafmdan L savagmi aarak M rafma gelen SIVI, N savaklanm aarak
o raf1 her iki yiinde boydan boya gec;er ve P savaklan yolu ile bir alttaki rufa
akar. Aklm K rafmda gevreden merkeze, M rahnda ise merkezden r,evreye dogrndur. Bu akun diizeni, genellikle a1Jrdm1~ ak1m adm1 ahr.

301

300
~ekil 6-14'te e
ba~ka ak1m diizeni

ile gosterilen bir

l L
daha vard1r. Bu
diizende bir saVak Q :vard1r ve bu,
bir R levhas1 ile iki par9aya aynlmi~
tir. S>vi faz bir iistteki raftan savagm
bir pargasma gelir, savag1 a~ar ve
c
rah bir yonde ge9er. Sonra yiin degi~tirir, rafl diger yonde ge9er :ve savagm ikinci parQasim a~arak bir alttaki rafa akar. Bu ahm diizenine de
ters akzm ad1 verilir. Sekil 6-14 f ise,
~ekil 6-13'te giisterilen diizenin bir
ba~ka ~eklidir. Bu diizende bir raf
b
d
Qeyresinde diirt veya daha fazla geQI~ bormu, bunun bir altmdaki rafda ise sadeee merkezde bir geQi~ borusu vardir. 0 stteki rafta a kim 9evre.
den merkeze, alttaki rafta ise merkezden 9evreye dogrudur. Bunlarf
dan ba~ka diizenlerin haz>rlanmasi
e
Sekil 6- 14. Kampanah raflarda aktm dtize- da miimkiindiir. Fakat, ~ekil 6-14'te
ni: (a,b) s:apraz aktm; (c,d) aynhm~ aktm; giisterilenler endiistride en s1k kar~I
(eJ ters aktm; (f) radyal aktm (silindirik gela~hgimiZ tiplerdir. Sivi faz ak1m his:is bornlu).
ZI yiiksek olan biiyiik kolonlarda, raf'

taki SIVI fazm yiiksekligi rafm farkh

noktalannda birbirinden olduk9a farkh olabilir. Bu durumda, rafm ortalarma
rastlayan bir noktada, SIVI seviyesinde bir ara kademe meydana getirmek ve boyIeee, rafm farkh noktalarmda sivi yiiksekliginin farkh olmasim bir dereeeye
kadar azaltmak gerekir. Biiyiik kolonlarda, uygun savak yiiksekliginin belirlenebiln:'esi iQin, rafm farkh noktalanndaki SIVI yiiksekligi hesaplanmahd1r. S1v1
faz yi.Iksekligi, biitiin kampanalann yanklanm a~aeak ekilde olmahd1r. Bunu
temin etmek iQin aynca raf!ar, miimkiin oldugu kadar diiz :ve kolonun kendisi
de dik kurulmahd1r.
.
Kolonun Qap>, genellikle 60 ile '450 em arasmda, yiiksekligi ise birkaQ metre
de 30- 40 metre arasmda degi~ir. Bununla beraber, kampanalann biiyiikliiklennde Qok farkh bir degi~me olmaz. A.B.D.'de yapi!an kolonlarm biiyiik bir k!smmda kampanalarm Qapi 7 iii\ 15 em arasmda degi~ir. Bunlar iQinde en Qok
kullamlanlarm Qaplan 7, 9, 12 em dir. Uzun dikdortgen ekilli kampanalar da
kull~ml~akla_ beraber, silindirik olanlar standart hale gelmi~lerdir. Kampanalarm uzenndek'. yanklarm boyutlan 7 em Qapmda bir kampana iQin geni~lik 2,4
1M 3,2 mm, yukseklik ise 12,7 iii\ 25,4 mm'dir.

6-15. Elek (delikli) ralli kolonlar. Kolon yapih~Indaki degi~ik bir tip,
kampanah raflar yerine, iizerinde Qok sapda delik<;ikleri bulunan diiz raflar eklindedir. Bu raflann normal savaklan vard1r. DelikQikler genellikle 4, 7 ila 6,3 mm
('apmda olup, merkezler arasmdaki uzqkhk 25,4 ile 51 mm arasmda degiir. Buhar fazmm delikr.iklerden ger.i~ hizi, SIVI fazm bu delikr.iklerden a~ag1 akmasma
imkan vermeyecek derecede yliksektir. Elek rafh kolonlann, kampana rafh kolonlara oranla daha az tesirli oldugu samlmi~sa da, son yapilan Qah~malar bu
hususu aratirmaktac!Ir. Bugiin birQok endiistride bu tip kolonlar kullamlmakta.
ve kampana rafh kolonlar kar~Ismdaki onemi gun gegtikQe artmaktad1r. Bubar
fazmi dii~iik kaynayan komponentr.e zenginle~tirme bakimmdan elek raflar,
kampana raflar kadar tesirlidir. Bu tip rafiarm meydana getirecegi bir sakmca,
buharm SlVI damJacik]an tUImasidir ki, 0 da iyi bir pJi\nJama iJe onJenebilir.
Kolon yapihmd"o oldukQa yeni bir fikir 1zgara (turbogrid) raflarm kullamlmasidir. Bu kolonlarda raflar, iizerlerine delikgikler agilmi diiz metal levha!ar olmay1p, aralarmda 'dar arahklar l?ulunan bir ma yatay metal Qubuklardan meydana gehni~lerdir. Bu durumda raflarda normal olarak bulunan giri
ve Qiki~ savaklan yoktur. SIVl fazm, arahklar yolu ile alt rafa akmasi bir engel
te~kil etmez. Bubar faz1, bu arahklar yolu ile aagidan yukanya dogru yiikselirken, SIVI faz da aym yoldan aagi akar. Bu Izgaralar biiyiik kolonlarda kullamhrlar, kampana rafh kolonlara oranla claim tesirli ayirma yaparlar ve daha az
basm9 diiiiiine sebep olurlar.
Bugiin fraksinasyon kolonlannm projelendirme ve yap1m1 bir geQi~ pcriyodunda bulunmakta, teknoloji kampana rafh kolonlardan uzaklaarak, Izgara
ve elek rafh kolonlara meyletmektedir. Degiik yapihta ve kompleks yap>da
kampana rafh kolonlar projelendirihnekle beraber, teknoloji ve piyasa eski tip
kampana rafh kolonlardan vazger.memektedir. Kmhpana rafh kolonlar, bugiin
bile birr.ok kurulu~larda fazla say1da kullamlmakta ve standart bir eihaz olarak
kabul olunmaktad1r. 1
6-16. Dolgulu kuleler. Kolonun kullamlmasmdaki amar., buhar ve SIVI
fazl~n birbirleri ile temasa getirmektir. Kolona doldurulan her tip dolgu maddesi, biiyiik bir temas yiizeyi ve dolaylSI ile istenilen operasyonun teminini sagJar. Baz1 hallerde bu ama9, dolgulu kulelerle saglamr. Kolon tamamen bo~ bir
silindirden ibarettir, geni, yiizeye sahip bir cins malzeme ile doldurulur ve bu
. yiizeyler, SIVI faz tarafmdan Islatihr. Kulenin doldurulmasi konusu, 9'uneu boliimde da!Ia geni bir ekilde ele ahnaeaktir; fakat, burada U hususlan belirtmede fayda vard1r: 1yi bir dolgu maddesi hafif olmah; birim haem> ba~ma'mak
simum Islanabilen yiizeye sahip bulunmah ve gazlarm ge9ii i9in yeterli bir bo~
lnk b1rakmah, diger bir deyimle, kiiQiik bir basm~ diiii~iine sebep olmahd1r.
1

Clum .Eng., 61 (5): 124, !73 (1954)'e baktmz,

302
Dolgu maddesi olarak qok say1da degi~ik malzeme kullamlmakla 'berabe.r,
bunlarm igerisinde en tamnmi olam ve en fazla knllamlam Raschig halkaS!dir.
Raschig halkas~ yiiksekligi gapma e~it igi bo bir silindirdir. Metalden yapt!mi
olabilir, bu takdirde metal bir boruyu testere ile enine keserek elde olunur.
Tatan, porselenden veya diger bir malze.aeden yapi!abilir. Raschig halkas1
igin birgok degi~iklikler teklif olunmnsa da, ig k!Slmda biilme veya kanat
ihtiva etmeyen Raschig halkas1, bugiin dahi standart bir dolgn malzemesidir.
Raschig halkalan genellikle, kolona geliigiizel doldurulur ve pek nadir hallerde ise, belirli bir diizende yerletirilirler.
Dolgulu kolonlarm, kampana ve elek rafb kolonlara tercih olunmasmda
giiz iiniinde bulundurulacak bazt iistiinliikleri vardn. Dolgulu kulelerde birim
yiikseklikteki basmc diiiiii, diger tiplerden daha azd1r. 1ki veya iic kampananm ancak yer alabilecegi cok ufak captaki kolonlarda, dolgulu kolon yegane
knllamlabilecek kolondur. Ufak <;aptaki kolonlar takdirinde, daima kampana
rafh kolonlardan daha ucuzdur. Raschig halkalannm herhangi bir malzemeden
yapilmasi miimkiin oldugn igin, paslanmaz qelik ve benzer alaImlarm nygun
oJmadtgL gok korrosif QiizeJtiJer takdirinde, doJgu]u ku]e- yegane cihazt t~kiJ
eder. Bundan baka, iyi bir ekilde projelendirilmi dolgulu kulelerde, kule tarafmdan tutulan s1v1 fazm miktan' da azd1r. Bu husus, yiiksek temperature lasa
bir miiddet tutulinasi isten(len hassas siVIlar i.;in bir iistiinliik saglar. Dolgulu kulenin uygun olmayan tarafi ise, her art ve madde igin kullam~h olmamastdir. Uygun olan Simrlar i<;erisinde dolgulu kuleler, elek \'e kampana rafh
kuleler kadar randtmana sahiptirler. Fakat, birim alana isabet eden stvt veya
buhar yiikii bak1mmdan onlar gibi geni bir iletme imk&nma sahip degillerdir.
Diger bir salancah yiinii, biiyle bir kulede sivL dag1hnunm gok giig olmasidtr.
Kulenin iist k1smmda, stvt faz dolgu malzemesi'iizerine en iyi bir ekilde yayilsa
bile, aagiya dogru akarken yava yava kenarlarda toplanmaya ba~lar ve dolgulu kismm ortasmdaki dolgu malzemelerinin kuru kalmasma sebep olur. Biiyiik hacme sahip veya yiiksekligi fazla olan kl)lelerde, belirli amhklarla stvL faz
i<;in dagttma levhalan koymak gerekir. Bu levhalar kule duvanndan SIVI faz1
alarak, knle merkezine iletirler.

617. Fraksinasyon kolon yardmclan. Bir distilasyon cihaz1, ekil 6-15'

te oldnk<;a diyagramatik bir ekilde giisterilmektedir. Bu diyagramda sadece
esas baglantilarm giisterildigi, kontJ:ol ve iil<;:ii cihazlanmn ihmfil edildigi, te"
ferruattan miimkiin oldugu kadar kaQimldigi giiz iiniine ahnmahd1r. A bir
rektifikasyon kolonunu, B ise ISI!ICIYI giistermektedir. B, esas itiban ile zorlanLTII dolaImla <;ah~an ve giizeltinin buharlamasim temin eden bir buharlatlncidir. A kolonunun tabanmdan C pompas1 ile alman SIVI, B ISitlcismm borularmdan geqirilir, Bu esnada teekkiil eden buhar - SIVI kanI!lll tekrar A kolo-

303
nunun alt k1smma giinderilir. I! ISilicismda ISI!ma buhan (su buhan) i<;in bir
giri ile, yogunlaan buhar (kondensat) i<;in bir Qlki vard1r. A kolonu i~erisindc
yiikselen buhar, devamh olarak diiiik kaynayan komponent<;e zenginleir; ko-

___,..crkan} - t
"---'i'--...v--:::-,glren sogu ma suyu
8 o gunla~mayan
gaz ve buharlar
r---=-3_ _ __L.._:4,._ ba;;

urun

su buharl

Sekil 6 ~ 15. Devamh yah$an bir rektifikasyon kolonu ve yard1mctlan: A, kolon; B, ISitlc1:
C ,pompa; D, total kondensOr; E, regUlatOr tankt; F, tst dej:i~tirici (On Istttcl).

lonu 1 numarah boru yolu ile terk eder, D kondensiiriine girer ve burada lamamen yogunlaIr. D kondensiirii, iQersinden geQirilen soguk su tarafmdan sogutulur. Yogunlaan karilm, 2 numarah boru yard1mt ile regiilatiir tank! E denilen bir kaba giinderilir ve bu tanktan gikila iiriin iki k1sma aynhr. Driiniin bir
kismi, 3 numarah boru yardimt ile kolonun ba kismma rif!aks olarak geri giin,
derilir, diger kisim ise 4 nnmarah boru yardimL ile ba iiriin olarak dian ahmr.

Kolonun alt k1smmdan SIVI faz1 alan ve bu siviyi ISLtlcL iQersinden ge9iren
C pompas1, 9 numarah boru yardimi ile laban iiriiniinii dian atacak ekilde
baglanmillr. Taban iiriiniiniin !Slsmdan, distilasyona tilbi tutulacak kanlmm

304

305

on lSltiimasl igin faydalamhr. Bu sebeple, distillenecek kan~Im, 6 numarah boru

yardimi ile on ISltlciya F girer. Besleme alami, iin ISitlcidan geger ve 7 numarah boru yolu ile, kolonrm orta kismmda bir noktadan rektifikasyon kolonuna
girer. Distillenecek kanImm kolona girebilecegi nokta igin <;ok say1da yer mevcuttur, bunlardan en uygun olam segilir. Regiilihiir tankmdaki yogunlamayan
gazlar, 8 numarah boru yolu ile regiilihiir tankm1 terkederler.

618. Fraksinasyon kolon hesaplamalan; 1St ve kiitle billln~olan. Fraksinasyon kolon projelerinin haznlanmas1 esnasmda birinci derecede iinemli hususlardan bir~ raf sayiSI (veya dolgulu klsmm yiiksekligi), digeri ise kolonun yangap1d1r. Bu kisimda, istenilen ayuma i<;in liizumln raf saylSlmn hesaplanmasi
ile ilgili metodlar incelenecektir.
Sekil 6-16'da ematik olarak giisterilen rektifikasyon kolonunu giiz ~onun~e aJ:ihm: _:.Cve B
komponentlerii!in kanninncfan '!baret ~oiall,- A
komponentinJn. bu kariIffidlJki ag1rhk fraksiyO'nU.XpVekimIffilll debisi F kg/saatbulunan.bir
-karti;l!n, sabftP-baslnct altnida devamh olarak
kompone;;,tierin~~Y~Ilrm ois~-Ak~mp;;;:,enti
-nin ba ve taban iiriinierindeki a[irliHral:SiYorllan, X~ vex--;... of~l1.n~ Disiil!en:;;cekk~I~lffilll, b\1
taban iiriinlerinin te'!'per~~iiJ:lerLsirasi ge .t F ;
t D ve tw ; bu temperatiirlere tekabiil eden ental~pileri cle h;-,-hD ve hw_ olsun.

ye

W"nun miktan, 6-13 numarah e 0itlikten veya 6-15 numarah

aagidaki eitlikten faydalamlarak hesaplanabilir.

hw
F=D+W

l$ekil 6- 16. Rektifiknsyon kolo~~-J~iitl~_!_e_.~nerji biHln~osu.

FxF =DxD + Wxw

(6-13)
(614)

F(xD-XF)
xo-xw

benzeyen.

(616)

Sistemden c;evreye herhangi bir yolla JSI kavb1 meydana gelmedigini kabul
ederek kurulacak bir 1s1 dengesi aagidaki ekilde olabilir.

..f_'!f_'lL""- Dhv + Whw + q,

(6-17)

Bu e0itlikte:
q, = buharlatiriciya verilen lSI, kgr.kaljsaat
q,

= yogunlatmcida

(kondensor) a! man Jsi, kgr.ka]fsaat

(6-17) numarah eitlik U anlam1 taIr: Buharla 0tmc1da sisteme verilen lSI sabit
tutulacak olursa, kondensiirde sistemden alman IS! da belirli bir degeri almak
iizere sabit olur. Buna benzer ekilde, kondensiirde sistemde,l alman ISI sabit
tutulacak olu~sa, buharla!Irictda sisteme verilen ISI sabit olur. Bu sebepten.
esas proje c;izimine balamadan iince, bu iki degerden birinin belirli klhnmas1
gerekir.
Sadece kondensiirii goz iiniine alan kiitle ve ISI dengeleri, aagidaki 0ekilde
kurulabilir.

V, =Lo+D

Ba ve taban iiriinlerinin D kg/saat ve W

kg/;,;at olan debiler;,'tiim kiitle (l(;!;ge~ind;,-;,
faydalan1larak hesaplanabilir. Kararii ~artlar ~a!::
-imda .;ailan hir.cfistilasyon kolonu igln~-aagi
j~ki iki eitlik .Ya~!labilir.
--

w
x.,.,
tw

e~itlige

V1 y 1

Loxo

+ Dxv

V 1H 1 = q, + L0 ho+Dhv

(6-18)
(619)
(6-20)

Tiim yogunlatmci (gelen buhann hepsini yogunlatuan) kullamldigi takdirde,

ekil 6-16'da oldugu gibi,__ y, = x. = x 0 plur. (6-20) numarah eitligi q.'ye giire
<;iizecek olursak, Sagidaki eitlik ele ge<;er.

~---

Yukandaki iki eitlik yardmn ile, ba ve taban iiriinleri (D ve

hesaplanabilir.

FxF

DxD

W) hemen

+(F- D)xw

D= F(xF-xw}
xv-xw

q,= V,H,-(Lo+D)hD
Yukandaki eitlige V1'in (6-18) numarah eitlikteki degerini koyahm.

(6-15)
Simdi, yukandaki eitligin her iki tarafim da D ile bolelim.
t.

c;atalta~ -

Kimya Miihendisli8;ine Giri$,

F. 20

306

307

(621)

lonun ba~ kismmdan ba~layacak olursak, kolonun ilk rah i~in (ekil 6-17) a~a
g1daki kiitle, komponent ve entalpi dengeleri yaz1labilir:

L,fD oram, di riflaks oram adm1 ahr. Riflaks oramm sabit tuttugumuz zaman,
q/;in de sabi(-.;j;,-;;;,~, kolayhkla gilrii!iir. Isitlcida sisteme verilen lSI q, (617)
numarah eitlikten faydalamlarak hesaplanabilir. Buraya kadar a91klanan husus
lardan U sonu~ Qikanlabilir. Distillenecek giizelti, ba ve taban iiriinlerine ait
liizumlu bilgiler verilecek olursa, kiitle ve enerji dengelerinden faydalamlarak
bilinmeyen hususlar hesaplanabilir.
Otnek 6-3.
1 atm. basmg altmda 30.000 kgr/saat kapasite ile !;ah~an ve 0,400 benzen
ihtiva eden bir benzen~toluen kan~tmmt 0,97 benzen ihtivfi eden bir bali Uriinle', 0,98 toluen
ihtiv. eden bir taban iiriinline ay1ran devamh bir fraksinasyon kolonunun projelendirilmesi
istenilmektedir. Benzen ve toluen konsantrasyonlan aibrhk fraksiyonlandtr. Ba~ iiriiniin her
kgr't igin 3,5 kgr riflaks kullamlmaktadtr. Distilasyona t:abi tutulacak kartl1tm, kaynama
temperatiiriinde bulunmakta ve riflaks kolona 30C da girmektedir.
a) Ba.$ ve taban tirlinlerinin debilerini h~aplaymtz.
b) Buharla~tmctda sisteme verilen ve yogunla!jtmctda sistemden alman ISI miktarlanm h~playmtz.

COziim.

(a) (6-15) numarah ~itlikten faydalamltr.

D _ (30.000) (0,400- 0,020)

= F-D = 18.000

!2.000 kgr(saat

(0,970- O,OlO)
kgr(saat.

(b) Ktstm (6-20)'de verilen ~ekil (6-lS)'den faydalanarak, a!ja8tdaki de,&e~ler bulunur.

hF

= 40,9

kgr.kal/kgr

Bubarla$tlflCIYI terk eden

SIVI,

h,

= hn= 16

doymu!j bir

SIVI

kgr.kal/kgr

H1

= 129

kgr.kalfkgr

olacaktlr. Bu sebeple,

htv= 48,15 kgr.kalfkgr

(6-21) numarah C$itlikten qc hesaplamr.

qo

D= (3,5 + 1) (129 -16) = 508,5

q,

= (12.000)(508,5) = 6.102.000

kgr.kal/saat

(6-17) numarah e!jitlige gOre

= (12.000) (16) + (18.000) (48,15) + 6.102.000- (30.000) (40,9)

q, = 192.000 + 866.700 + 6.102.000-1.227.000 = 5.933.700 kgr.kal/saat
q,

619. Raf raf besaplama. Liizumlu raf say!Slnm hesaplanmasm1 temin

, eden metodlardan biri, ham madde, ba~ ve taban iiriinleri iQin verilen degerlerden ba~lamak sureti ile, raf raf hesaplama eklindedir. Kolonun iki U9 nok
las! olan ba~ veya taban k1smmdan hesaplamaya ba~lanabilir. Hesaplamaya ko

v,

Lo
Xo
ho

Y,
H
Vz
Yz
Hz

L,

Raf-1

X1
h1

$ekil 6 - 17. Bir rafm ki.itle, komponent ve entalpi durumu.

Tiim kiitle dengesi : I.,.

+ V, =

+ \'1

+ V 2 y2 = L,x, + V,y 1
L,h, + V,H, = L,h, + V,H,

A komponentinin dengesi :
Entalpi dengesi :

L,

L~

(6-22)

(6..23)
(624)

Yukandaki eitliklerin bilinen degerleri riflaksm debisi, bile~imi ve entalpisi

(s1ras1 ile L,, Xo ve ho); ve kondensiire giden buharm 1 debisi, bileimi ve entalpisi (mas1 ile V,, y1 ve H;) dir. Bununla beraber, yukandaki eitliklerin daha
all! bilinmeyeni (L1 , V,, x,, y.,, h, ve H,) vard1r. Raf- raf hesaplamaya gege
bilmemiz i9in aynca baz1 bilgilerin verilmesi gerekmektedir. Teorik raf veya
de'!ge raft kavrammm kullamlmasi bu hususta faydah olur.
Teorik raf veya denge rah' u iizelliklere sahip oldugu dii~iiniilen bir raf
tlf: Bu raf s1vi fazla dolu olup, sividan te~ekkiil eden buhar faz1, o raf1 terk
eden SlVl fazla dengeye ulaffilllf. Aynca her iki fazm tamamen karibklan ka
bul olunur. Bu kavram kabul edilerek hesaplanan raf say!Sl, teorik raf sayisidu.
1 numarah teorik rafl terk eden buharm bileimi bilindfgi igin, P* basmcmdaki
clenge bagmhsmdan faydalamlarak L, siVIsmm bile~imi hesaplanabilir. Bu suretle, L1 siVl fazmm x 1 bile~imi bilinmekle, bu faza ait entalpi belirli bir durum ahr. Bundan baka, V, doymu bir buhar oldugu i~in, bileiminin bilinme
1

Bubar fazmm V 11 !;Ozelti damlactklan talltmadJ&t ve bir P basmcmda doymu$ bulundulu kabul olunmak.tadtr.
~ B.F. Dodge Chemical Engineering Thermodynamics, McGraw-Hill Book Company, Inc., New York (1944), sahife 619.
Cah$ma basmct olara~ atmosfer basmcmm veya bunun tizerindeki bir basmcm aimmast halinde, kolon i~erisindeki basm~ de8i$iminin denge baihnttlan iizerindeki te~
siri genellikle ihmal edilir ve bir P bastnct (kolonun ba!i k1smmda) i~in tek bir denge eA;risi kullamhr. Dib;i.ik basm!rta ~ahl1an vakum kolonlan takdirinde, bu ~ekildeki
uygulama iyi sonug vermez ve mevcut bastn!r bOlgeleri ic;in ayn ayn denge e8rilerinin kulla1llimrun gerekir.

308

309

si ile entalpisi belirli k1hmr. Bu suretle, bagtmstz degikenlerin saylSl iige (L,,
V2 , y2 ) indirilmi olur. Bundan sonra (6-22), (6-23) ve (6-24) numarah eitliklerin gi:iziimii miimkiin olur. Bu suretle, Vz ve L, debileri, bileimleri ve entalpileri tamamiyle belirli hale gelir ve 2 numarah teorik rafa ait hesaplamalara gegilebilir. Bu ekildeki hesaplamalar, distillenecek kanImm kalona girdigi noktadaki rafa kadar clevam edebilir, fakat GOk zaman alan ve kanJk alan bir <;i:iziim yoludur. Entalpi - bileim diyagramlanm kullanarak kiitle ve enerji clengelerinin grafik yolu ile <;i:iziimii, gok kolay ve gabuk bir gi:iziim metocludur.
6-20. Entalpi - bile~im diyagramlan. 1 -Benzen - toluen sisteminin entalpi
bileim cliyagraml (atmosfer basmcmda) ekil 6-18'cle gi:isterilmitir. Bu diyagramm gizimi i<;in liizumlu clegerler 11 numarah ilil.ve tabloda bulunmaktacl1r.
Diyagramm alt hsmmdaki izoterm egriler, muhtelif temperatiirlercle bulunan
SIVI kanImlarm entalpilerinin bileimle clegiimlerini gi:istermekteclir. Bu egriler, ekil 5-24'te soclyum hiclroksit - su sistemi igin verilen egrilere benzemekle
beraber, goz online ahnan temperatiircle benzen - toluen sisteminde kat1 -bir faz

lerine tekabiil eden entalpilerini gi:istermektedir. Kesikli <;izgilerin (baglantl dogrulan cliye adlandmlan) biti noktalan (biri doymn buhar, digeri cloymu
SlVI egrisi iizerincle), clengede bulunan buhar ve SJVJ fazlarmm birleimleri~i
giistermekteclir. Biitiin baglant1 clogrulan, diyagram iizerinde gosterilmemitir.
Ciinkii, ekil 6-ll'den gi:iriilebilecegi gibi, her SIVl bileimi kin, bununla dengede bulunan bir buhar bileimi vard1r. Sekil 5-24'teki sodyum hidroksid- su
sistemine ail diyagramda, cloymn buhar egrisine ihtiyaG yoktur. Buna sebep,
sodyum hidroksidin biitiin konsantrasyonlan iGin, bnhar fazmm saf su buhanndan ibaret olmasidJr.
6-21. Entalpi- bile~im diyagJiliiDmm kuUamn('t; adyabatik kan~ma. Ktitle
ve enerji dengeleFinin grafik yolu ile Gi:iziimiinde ental pi - bileim diyagramlan
kullamlabilir. Kararh artlar altmda ~ahan devamh bir operasyonu giiz i:intine
alahm. Temperatiirleri t M ve t N entalpileri h M ve hN alan M ve N a kim! an
kan~arak, temperatiirii tJ~ v~ entalpisi hv olan bir P kanImt meydana getirmi~
olsunlar (ekil 6-19). Bn operasyona ait ktitle ve komponent bilanGolan aagJdaki ekilde yaz1labilir.

200
01150

:>:::
u

:>:::

a_

Iii

I
I

50
0

;100

-y,
38'c

Joymus
/ I

''

/
/

,-:1'

unar
/1

v {,.

/'dQ,ynlu~vS!v.(

''
'

'

/.

i'

c 661:

-1:

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

O,B

0,9

( 6-27)
Bu eitligi

Xp

Sekil 6- 18. Benzen-toluen sisteminin 1 atm. basm~ta entalpi-bile~im diyagramt. Rcferans

hal: SIVI benzen 0C'da VC SIVI tOlUCO 0C'da.
Xp=

gi:iriilmez. "Doymn stvJ" diye acllanclmlmi alan egri, benzen- toluen kanIffilannm atmosfer basmc1 altmdaki kaynama temperatiirlerine tekabiil eden entalpileri gostermekteclir. Bu egri boyunca meyclana gelen temperatiir degiimi,
benzenin ag1rhk fraksiyonu Slflr oJan noktadaki l10C'dan, sa benzene ait oJan
80,4C'da kaclard1r. "Doymu buhar" cliye adlandmlmi alan egri, benzen- toluen sistemine ait buhar kanJmlanmn 1 atm basm<;ta cloygunluk temperatiirPonchon. Tech. mod., 13,20 (1921)

(6-26)

Pxp

1,0

Benzeni n ag1rl1k fraksiyonu

'

+ NxN =

Kanma operasyonu, adyabatik (~e\Teden

sistemc ve sistemden c:;e\-reye herhangi bir
ekilcle lSI transferi olmaks1zm) oldngu
takdirde, enerji bilfin~osu a~ag1daki ~ekil
de yazilabilir.

UJ -50

-100
0.0

(6-25)

MxM

'

M+N=P

Sekil 6- 19. tki abmm kan~am1 ile

ilgili entalpi bilRn~rosu.

ve

hP

i<;in <;Ozelim.

MxM+NxN
M+N

(6-28)

MhM+NhN
M+N

(6 29)

(6-28) ve (6-29) numarah eitlikler, kanImm bileimini ve entalpisini hesaplamada kullamlabilirler. Bunlardan baka bir de grafik Qi:iziim yolu vard1r.
Entalpi - bileim cliyagrami iizerindeki bir noktanm, bir ahmm entalpi ve
bileimini gi:isterdigi, bilinen bir gerGektir. Sekil 6-20'deki 1 ve 2 numarah nok-

311

310

talar M ve N akimlanm gostermi olsunlar. P kantmmm entalpi ve bileimini

gosteren 3 numarah nokta, 1 \'C 2 numarah noktalardan ge<;en dogrunun iistiinde ver almahdtr. Bu husus, U ekilde ispatlanabilir: 1 ve 3 numarah noktalan birle~tiren l;logru par~asmm egimi (h.- h N )/(x.- xN) dir. Bu Citlige
(6-28) ve (6-29) numarah eitliklerdeki ''" ve h. degerlerini koyacak olursak
U ekli ahr.
1 - 3 dogrusunun egimi

M=
p

N=

hM-hN

= =-=
xM-xN

Bu avm zamanda 1 w 2 nmnarah noktalan birletiren dogrunun da egimidir

,.e 'b,;nun bir sonucu olarak, 3 numarah nokta 1 ve 2 numara!t noktalan birleliren dogru iizerinde bulunmahdtr.
2

xM-xP

hM-hP

Xp-XN

hP-hN

XM-XN

hM-hN

XM-XP

hM-hP

ikiden fazla aktm kantmlarak bir aktm meydana getirilecek olursa, ilk once
iki aktmm kanmasi ile meydana gelen kantma ait nokta bulunmah ve sonra
buna diger aktmm ildve olundugu diiiiniilerek, ona ait noktil bulunmahdtr.
Yukanda a<;tklamas yap1lan <;oziim yolu, adyabatik artlar altmda bir
ak1mdan diger bir akimm Qikanlmast halini kapsayacak ekilde geniletilebilir.
Ornegin, P aktmmdan N akumnm <;tkanlmast ile M akim1 meydana gelmi olsun, (6-19) numarah ekilde sadece aktmlarm yiinii degitirilir. (6-25) numarah
Citlikten (6-27) numarah Citlige kadar mevcut iic; e:>itlik, aynen bu maksatla da
kullamlabilir.
Su ana kadar ac;tkladtgtmtz hususlan, a~agtdaki ekilde iizetleyebiliriz.
iki aktm adyabatik olarak kan~tmlacak olursa (a) kan~tmt temsil eden 3 numarah nokta, ilk iki kan~m temsil eden 1 ve 2 numarah noktalan birletiren
dogru iizerinde bulunur; (b) 3 numarah nokta, 1 ve 2 nnmarah noktalar arasmda ve kiitlesi biiyiik olan aktma yakm bir yerde bulunur.

Cl.

-ro
~

Aym ekilde NjM ve P/N oranlan da <;tkanlabilir.

h.

Bile~im

Sekil 6 - 20. tki aktmm adyabatik kart!iitmt is:in grafik ~Oztim yolu.

3 numarah noktanm yeri, M ve N aktmlanmn miktarlan ile belirli kthmr.

6rnegin, p akm11nm N aktmma oram, 1 ve 2 noktalanm birletiren dogru par<;asmm, 1 ve 3 noktalanm birletiren dogru parcasma, oranma eittir. (6-25) ve
(6-26) numarah eitliklerde, N degerini ortadan kaldtrmakla bu sonuca varabiliriz.

P
M

xM-xN
Xp-XN

Bir ak1mdan adyabatik artlar altmda diger bir aktm <;tkanlarak, yeni bir
aknn meydana getirilmekte ise, iirnegin P ak1mmdan N aktmmm c;kanlmast
ile M aktmmm meydana getiri!mesi gibi (a) yeni meydana gelen ve 2 numara
ile gosterilen aktm, 1 ve 3 balangt<; noktalanm birletiren dogrunun uzanttst
iizerinde yer ahr ve (b) balanglQ aktmlanndan kiitlesi biiyiik olana yakmdtr.
6-22. Entalpi - bile~im diyagramlanmn kullamlmasi; adyabatik olmayan
karJlima. Sekil 6-21'de giisterilen, adyabatik olmayan kanma operasyonunu
giiz iiniine alacak olursak, kiitle ve kompohent bil~nc;olarmt giisteren (6-2.5) Ye
(6-26) numarah e~itlikler, degimemi olurlar. Bunun bir sonucu olarak, kanma sonunda meydana gelen P alommm bileimi, kanma ister adyabatik olsun
ister olmasm aymdtr. Bununla beraber, adyabatik olmayan kanmanm enerii
bildncosu, a~ag1daki gibidir:

A\'lll sonuca (6-2.'5) ,.e (6-27) numarah eitliklerle de ulatlabilir.

p
hM -hN
-Ji{ = hp-hN

(6-30)

Sisteme kattlan

lSI

miktan q, iic; aktmdan herhangi biri ile bagmtth ktlmabilir

313

312

digi gibi, (x M, hM), (xN, hN) ve (xp, hp) koordinatlan ile giisterilen noktalar,
diiz bir dogru iizerinde bulunurlar. (6-25), (6-26) , .., (6-33) numarah eitlikleri,
daha once bahsettigimiz iic eitlikle karllahracak olursak, benzerlikten dolay.
(XM, hM qM), (xN, hN) ve(xp, hp) koordinatlarma sahip noktalarm da (1, 2' .
ve 3 noktalan) diiz bir dogru iizerinde yer almas1 gerekir.

ve aag1daki ekillerden biri ile ifade olunabilir.

Bunlarm her biri, ak1mlarm birim kiitlesine karihk sisteme giren ISlnm debisidir. Bunlardan hangisinin seGilecegi hususu, tamamiyle hangisinin daha kolay
bulunabilecegine bagbdu. Eger q P secilecek olursa, (6-30) numarah eitlik aagdaki ekilde yeniden diizenlenebilir.
MhM+NhN =Php -PqP ~ P(hp -qp)
(6-31)

Xp

Yukandaki eitligi h P - q P 'ye gore ciizelim.

hp

CL

C1l

c
w

Sekil 6 ~ 21. tki aktmm adyabatik olrpayan ~artlar altmda kart!1mast.

Sekil 6-20 ile birlikte a91kladlglmlz gibi, kanlmm entalpi - bileim diyagrammdaki yerini giisteren nokta, (6-32) numarah
eitlik yardm ile hesaplamr. Aynca bu
hal i9in de bir grafik ciiziim yolu vardr.
0

Adyabatik olmayan kanmaya ait ak1mlarm bileim ve entalpileri ile ilgili

noktalar,. ekil 6-22'de giisterilmektedir. 3' numarah noktanm x koordinah ekil 6-20'de oldugu gibidir; 9iinkil, operasyonun adyabatik olmamas1, bileimin
degimesine sebep olmaz. Kanlml gercekten giisteren nokta, 3 numarab noktadJr. Bu noktamn entalpisi, 3' numarah noktamn entalpisinden, nave olunan
qP kadar daha biiyiiktiir. Bu sebeple, adyabatik olandan daha biiyiiktiir. Daha
evvel 39ikland1g1 ekilde M ak1mma ait 2 numarah nokta ekildeki yerine konur.
M akim1 tarafmdan, sisteme fazladan bir IS!llln verildigi hususu kabul olundugu takdirde, M akJrnl sisteme h M + q M entalpisi ile girmelidir. Bu durumda
sistemin entalpi dengesi, aal1;1daki ekilde hesaplamr.

(6-33)
Bu sebepten, 2' numarah noktanm bileimi xMolmah, entalpisi ise hM 'den 'IM
kadar biiyiik bulunmabd~r. (6-25), (6-26) ve (6-27) numarah eitliklerde belirtil-

Xp
Bile~im

Sekil 6- 22. tki aktmm adyabatik olmayan

kan~tmma

a it grafik

~Oziim.

6-23. Grafik ile ~oziim; besleme rafnam iistiindeki kolon ksm i~in. Bu
~oziim yolu, distilasyon kolouunun tiimii veya bir k!S!m giiz online ahmp, .kiitle
ve enerji bililncolarmm grafik yard1m1 ile GOziimii bu k!Simlara uygulanarak
acklanabilir. Besleme rafmm (diger bir deyimle. distillenecek cozeltinin distilasyon kolonuna girdigi rafm) iistiinde yer alan kolon kJsml, ekil 6-23'te gosterilmektedir.
Tiim kiitle bilanGosu :

V,t-rt- Ln

== D

315

314

Yukandaki eitlikten gi:irU!diigii gibi, ab uzakhgmm be uzaklrgma oram

oram gibidir. (X., h.) koordinatlarma sahip olan noktamn onceden tesolmasr ve (y,, H 1) noktasmm da, doymu buhar dogrusu iizerinde yer alsebebi ile, (x D' hv + q,0 ) noktas1 grafik yardimi ile bulunabilir.

Komponent bilanQosu:
(6-35)
Enerji bih\nQosu :

(6-36)

Raf-n

Sekil 6-23. Kolonun ba~ krsmmr

kapsayan kiitle biHin~osu.

n numarah raf, besleme rafmm iistiinde alan

herhangi bir raf, n+ f ise, n numarah rafm hemen altmdaki. raftrr. q,0 =.q,jD olarak tammlayrp; bunu (6-36) numarah eitlikteki yerine koyahm.

Ental pi
KkaVKg

(6-37)
Bu eitliklerin, (6-25), (6~26) ve (6-27) numarah eitliklere benzerligi sebebi ile,
(Yn+l, Hn+I), (x., h.) ve (x 0 , h D + q,0 ) koordinatlarma sahip noktalar, diiz
bir dogru iizerinde bulunurlar. Kondensorii esas alan bir kiitle ve enerji bil&n~osu [(6-21) numarah eitlik], q, 0 degerinin L,jD rif!aks oram ile belirli krhnabilenecegini gosterir. Bu sebepten, (x 0 , h 0 + q,,0 ) koordinatlarma sahip noktamn yen, hesapla tesbit olunabilir.
(6-34)'den (6-37) numaraya kadar olan eitlikler gene! olup, besleme rafrmn ii~tiindeki herhangi bir rafr kapsamma aldigr iQin, n = O* haline de uygulanabrlrr ve bu durumda Yn+l = y,, Hn+r = H 1 ve x. = x 0 (ba iiriiniin bileimi) olur. Bununla beraber riflaksm, kolonun iist krsmmda mevcut bulunan
temperatiirde kolona girmesi gerekmez. Kondensorii terk etmeden once yogunlama temperaWrii altma soguyabilecegi i9in, (xu, h.) koordinatlarma sahip
nokta, ekil 6-24'te gosterildigi gibi, doymu siVI dogrusu altmda yer alabilh'.
(y,, H,), (x,, h,) ve (x 0 , h 0 + q,0 ) koordinatlarma sahip noktalar, diiz bir
dog:u iizerinde yer almalrdir. n = 0 hali iQin (6-34) ve (6-36) numarah eitlikler,
yem batan yazrlacak olursa, (6-38) numarah eitligi verecek ekilde Qoziimlerinin yap1lmas1 miimkiindiir.

La

D
* n = 0 bali

(hD

+ q,D)- H,
H 1 -ho

1,0

Oaha uc;ucu komponentin ag1rltk fraksiyonu

Sekil 6- 24. Bir rektifikasyon kolonunda besleme rafmm iistiindeki kolon ktsmt

s:Ozlim metodu.

(6-34), (6-35) ve (6-37) numaralr e~itliklerin kapsamma giren ilk leorik rafr
J) goz online alahm, bilinen y degerine ait x degeri, sistemin denge egrisinden bulunur. Bu sebeple (x1 , h 1) noktasr, (y,, H,) nokta&Jndan geGen baglantr dogrusunun, doymu~ srvr dogrusunu kestigi nokta olarak, tamamiyle belirli krhmrlitrr. (y2 , H,) noktasmm yeri, (x, , h,) noktasmr (.t 0 , h D + q <D) noktasr ile birle~tirerek tesbit olunur. Bu nokta, birletirme dogrusu ile doymu
buhar dogrusunun kesim yerindedir. n = 1 oldugu i~in,

=
11

......
(6-38)

i~in (6-34) den (6-37) ye kadar olan e~itliklerin kullamlmas1, kondensO-.

riin teorik bir raf oldugu anlamm1 ta!;>Imaz, sadece kondensOrii kapsayan bir ki.itle
ve enerji bilfuwosu oldu&unu gOsterir.

i~in grafikle

V,-L,=D

317
316

ve (y,, H,), (x1, h1) ve (x D' h D + q ,v) noktalan, diiz bir dogru iizerinde bulunmahdir. v2 akiml doymu~ bir buhar akiml oldugu i9in, bunu giisteren noktamn
doym!l~ buhar dogrusu iizerinde yer almas1 gerekir. Bu suretle, biitiin akmlann
bile~im ye eutalpileri belirli kilmm~ olnr. Buntara ilaveten, istenildigi takdirde
L,jV, oram tesbit olunabilir. Bu i~, (x D' hD + q,D) ve (x1 , h1) koordinatlarma
sahip noktalan birle~tiren dogru iizerindeki dogru parQalarmm oram ahnarak
yapihr. Benzer iic;genler sebebi ile bu _oran, aym zamanda a~agidaki ~ekilde de
ifade edilebilir.

L,

v,

{ho

+ q,o> -H,

xo-Y

= (ho + q,o)- h,

Xo-X 1

Yukanda ac;klamalan yap!lan i~lemler, (~ekil 6-24)'te giiriildiigii gibi, diger raflara da (n = 1, 2 ... ) aynen uygulanabilir ve bu uygulama, besleme rafma kadar devam eder. Besleme rafmm gerc;ek yerinin tesbiti daha sonra ac;Iklanacaktir.

(6-17) numarah e~itlikte q, yerine (Wq ,w) ve q, yerine (Dq ,0 ) degerlerini

e~itligi yeni ba~tan diizenleyelim.

FhF

D (h~

+ q, + W(hw- q,w)
0

(643)

Bu sebeple,
hp), (x , h +q, 0 ) ve(xw, hw-q,w) koordinatlarma sahip noktalar, diiz bir
0
0
dogru uzerinde yer ahrlar. (x F' h F) ve (xD, h 0 + q, 0 ) koordinatlarma sahip
noktalar iinceden bilindigine gore, bu noktalardan gec;en dogru, (ekil 6-26) da
gosterildigi gibi, x = x w dik dogrusunu istenilen noktada kesei.
Besleme rafmm altmda yer alacak teorik raf say1smm grafik yolu ile buluumasmda, ~u yo! takip edilir: Once besleme rahm terkeden sivimn, bileim
ve entalpisini temsil eden durum ic;in diyagram iizerinde bir nokta sec;ilir. Bunun gerc;ek yeri, sonra bulun~caktir. Sekil 6-26'da bu noktamn yeri (x,, h,) ko;

6-24. Grafik ile ~oziim; besleme rafmm altmdaki kolon lusm1 i~in. (Sekil
6-25)'te besleme rafmm altmda yer alan k!Slm ematik olarak giisterilmektedir.
Tiim kiitle biliinc;osu :
Lm-1-

Ym == W

(6-39)

Komponent bilanc;osu:

Raf-m

(6-40)

Enerji billinc;osu:
Lm-1hm-1- V mHm

+ q, = Wlzw

(6-41)

q,w= q,jW olarak tammlamp, (6-41) nu

marah eitlikte yerine konulacak olursa,
w
Xw

(6-42)

hw

Bu sebepten, (Xm-1, hm_ 1), (Ym, Hm)

ve (xw, hw-q,w) koordinatlanna sahip
Sekil 6 - 25. Kolonun taban k1smm1
noktalar, diiz bir dogru iizerinde bulunurkapsayan kiitle ve enerji bilin~os:u.
lar (xw, hw-q,w) noktasmm yeri, kolonun
tiimiinii kapsayan kiitle ve enerji bilanc;osu yardm ile bulunabilir.

J7=D+W
FxF

Dxo+ Wxw

Fhp+q,- Dho+ Whw +q,

(6-13)
(614)
(6-17)

1,0
Bilesim ,daha ucucu komponentin
a gtrltk fraksiyonu

.,.teme raf1nm altmda kalan kolon k1sm1 ic;in,

6 26. Bir rek t ifikasyon ko 1onunda, be
grafik yotu ile ~zfun.

~kit

319

318
ordinatlan ile gosterilmektedir. Besleme rafmm altmda yer alan ilk teorik rafl
~erkeden buharm bile~im ve entalpisini (yt+,, Ht+ 1) gi:isteren noktanm yeri,
(xw, hw- q,w) ve (x,, h,) noktalarmdan ge~en dogrunun, doymu~ buhar egrisini kestigi yerdir. Yf+' bileiminden ve denge egrisinden faydalanarak, (xt+ 1 ,
ht+,) noktasmm yeri bulunur. Bu ileme x = xwveya x < x.,oluncaya kadar
devam olunur.
Sekil6-27'de rif6-25. Grafik ile ~oziim; besleme rafmm yerinin tesbiti.
laks oram 3,9 olan ve belirli bir ay1rma yapmas1 istenilen rektifikasyon kolonu-

-,

l.

><ohD +qCDI~,
l

700

/)

600

WI

jl
13

Do mus buhar
t'l /f

500

,fl1/ I
!) r; I I

~I

L.OO

300

BOO

200

rL/ '1/ll>t/'>; /j l 100

11 10 V9 8 /7/6
4
/I
'/<xph;)
'+ 3I I
(xD,hD)Doymus
I 1/ I VI
I

//

.'-

//

<;

'

2-1-~-

SIV!

I I lit

f!/)
rff,
if

Ornek 6-4. Ornek 6-3'te aJ;Iklamast yaptlan ayuma 1 ve riflaks oram i~in, a~a8;tdaki
hususlan cevaplandmmz.
(a) Ltizumlu teorik raf saytsmi ve gen;ck besleme rafmtn yerini bulunuz.
(b) Sogutma suyu kondens6re 26,7C derecede girip 49C derecede ~Jkllgma gore,
liizumlu so~utma suyu miktanm bulunuz.
(c) Istllc1da 2,46 kgr/cm gey~ (2,38 atm.) basmca sahip doymuj buhar kullamldtg1
takdirde, liizumlu su buhannm miktanm bulunuz.
(d) Riflaks kolona 37 ,8C derecede girecek yerde, kaynama temperatiirtinde girecek
olursa, so~utma suyu ve su buhan sarfiyatlan ile teorik raf saytlarmda ne gibi de-

&il,lmelcr olur.

lunan
a_
ro
c::

V'(~hw-qr-J

0,2 0,3 0,4 0,5 . 0,6 0, 7 0,8 0,9

A Komponentinin agJr\1k fraks1yonu

$ekil 6-27. Rektifikasyon kolonu probleminin, grafil.:. ile

Yukar1daki ac;iklamalannuzdan U sonucu <:Jkarabiliriz. Belirli bir ayirma

ic;in ltizumlu teorik raf say1Sl, biitiin terminal artlar ve riflaks oram belirli k1lmsa dahi yine de sabit degildir. Besleme aktmmm girdigi rafa t&bidir. Bununla
beraber, besleme akxm1 iQin bir yer vardlf ve bu yer, belirli bir rif!aks oram
i<:in minimum raf say1s1 verir. Ger<:ek besleme rafl adm1 alan bu rafm kullaml.masl gereklidir.

~Oziim. (a) Ornek 6-3'te verilen bilgilerden faydalamlarak (xo, ho ) , (xp, h p)

ve (:r w, hw) koordinatlanna sahip noktalar, entalpi~bile'im diyagramtna yerle,tirilir (!;ie~
kil 6-28'e baktmz). Bundan sonra, (xv, ho +QeD) noktast tesbit olunur. Omek .6-3'de bu~

1// II

0,1

nun, teorik raf saylSlnm, grafik ile hesaplamast gosterilmektedir. Bcsleme rafJnm iist ktsmmda be adet teorik rafa ihtiyac; vard1r. AltmCI teorik raf, besleme
rahdr; c;iinkii, (x, , h,) noktas1 (x0 ,. h 0 + q , 0 ) noktas1 ile birletirilecek yerde
(xw hw-q,w) noktas1 ile birletirilmitir. ,Besleme aktmmm altmc1 teorik rafa
giinderilmesi gerekmez. Besleme aktm1, altmct rafm alt ktsnuna giinderilecek
olursa, altmc1 raf besleme rafmm iistiinde yer ahr. Bu takdirde grafik c;iiziim,
(x6 , h,) ve (.t 0 , h0 + q , 0 ) noktalann1 birletiren kesikli dogru tarafmdan giisterildigi gibi, 1 inci raftan 5 inci rafa kadar aymd1r. Altmcl rafl terk eden buharm hileimi, bu durumda y 6 = 0,577; besleme ak1m1 altmc1 rafa gi:inderildigi
takdirde ise 0,565'tir. Diger hir deyimle besleme abmt, altm rafm altma gi:inderilecek olursa daha fazla teorik rafa ihtiyac; hfisll olacakt1f. Aym ekilde,
besleme ak1m1 altmCI rafm iistiinde bir rafa giinderilecek olursa, ayJrma i~in
liizumlu teorik raf sayJSl, yine artacaktn.

~Oziimil.

de~erler lllla~dadtr.

ho = 16 kgr.kal/kgr

q <D = 508,5 kgr.ka!jkgr

h0

+ q,o =

508,5

+ i6 =

524,5 kgr.kal/kgr

(xo ,ho +qeD) nokt3st Ue (x F, hF) noktasmdan ge~en dogru ~izilir ve bu do,8runun,
x = xw do~rusunu kesti8i nokta bulunur. Kesi~me noktast (xw, h w- QrW) koordinatlarfna sahiptir. Diyagramdan hw - q rW = - 282,5 kgr.kal/kgr deS~ri bulunur.
1 Omek 6-3 i~in se~iln:rl$ bulunan bile~imin prati.kte karsdn!lllan bir hfile t~kabtil etmesi gerekmez. Bu ~ekllde bir bil~imin se~ilmesinden mr1ksat. Ornek 6-4'e nit diyagramm.
kolonun alt ve list ktsi..Oll.en i~iu kart~tk blr hal ulmasmm Onknmesidir.

320

321

Llizumlu teorik raf saylSlntn grafik ile bulunmasma, kolonun ba~ veya taban ktsmmdan
ba~lanabilir. Sekil 6-28'de bu i$e, kolonun ba~ ktsmmdan ba:<tlamlmt$ ve llizumlu teorik raf
saytst 11 raf olarak bulunmu~tur. Distillenecek t;Ozeltinin kolona girece~i teorik raf iistten

K uII am Ian so6" utma ,suyunun dcb"1st.

saat

(b) Ornek 6-3'te qc= 6.102.000 kgr.kal/saat olarak bulunmu!}tur. Buna gOre,

273.600 kgr/saat

kgr
1
saat
1
It
.
273.600 - - X - - --.- X - - = 76 lt/samye

altmct rafttr.
Istbcmm (buharla!;itmct) kullamlmast halinde. tsttlctyt terk eden buhar ve stvt fazlann
dengeye eri!;imi!;i olduklan kabul olunur; bununla beraber, bu her zaman ir;in dogru olrnayabilir. Bu sebepten, tstttct teorik bir raf saythr ve lO adet teorik ra.fa ihtiyac; vardtr.

= 6.102.000
(49 26,?)

3.600 santyo

1,0 kgr

(c) Ornek 6-3'te q~

5.933.700 kgr.kal/saat olarak bulunmu~tur. Bubar tablosuna
(su buhan tablosuna) baktJ~IJWZ zaman 2,38 + 1 =3,38 atm. basmca sahip doym~ buhann bubarl~ma gizli ISISmm 513,75 kgr.kalfkgr oldu~unu gOrliriiz. lslhctmn tSttma yiizeyini
terk eden kondensat, doymu.., stv1 olarak sistemi terk etti~i takdirde, su buhan sarfiyatt
.,a~tdaki kadard~r:

500

Su buhan sarfiyah

( XD,hD +qCD)

_J__

/;
I

Doymus buhar
I

-100

If (

-200

/3al"% v
I lj
r; I!J

a.

/1 t:-1' /1

/7

93rc 1

Buna gOre

ho +qeD

/
I

uoymus SIVI
(XF,hF)

0,1

kgr.kal/kgr

so~utma

suyu sarfiyati,

= 456

226.000 kgr/saat

= 63,0

11/saniye

kgr.kal/kgr deAerine sahip nokta, diyagram iizerine

konur. Problemin

,ekil 6-29'da gosterilmektedir. $ekil 6-29'dan h w- q,w = -236 kgr.kal/kgr bulunur.

I
(

Buna gOre,

q,w= 48,15 + 236 = 284,15 kgr.kal/kgr

q, =

q,w = (18.000) (284,15) = 5.114.700 kgr.kalfsaat

(xw,hw -qrw l

= 456- 35,6 = 420,4

456 kgr.kal/kgr

(a) ktsmmda: ve ~ekil 6~28'de a~tklamalan yapllan ~Iemler, aynen tekrarlamr. Bu yeni !fO-

1/

Lo
=75
(H1 -l~o) + H 1 = 3,5 (129- 35,6) + 129 =

5.045.000
49-26,7

/3 2

= ho = 35,6 kgr.kalfkgr

q, = Dq,o = (420,4)(12.000) = 5.044.800"" 5.045.000 kgr.kal[saat

-300

+ q,0
q,,o

I II

r~~ ~/ J v", . 1/?/ j/ 41/

f1

nJ

ho

/j

200

;/;II
/;_ /j_

300

11.549 kgrfsaat

(d) Riflaks kaynama temperatliriinde kalona girecek olursa, /r0

olur. (6-38) numaral1 e~itlik.t~n.

400

5.933.700
513,75

.
Su buban sarftyalt

5.114.700
,
513 75

9.955 kgr{saat

Komponentlerin aynlabilmesi i!l-in yakla~tk olarak 11,8* rafa ihtiya!t vardtr ve distillenecek
kan~un, tistten alhnct teorik rafa gOnderilmelidir.

6-26. Ri.llaks or~mm teslri. KISlm 6-18' de agiklandtgi gibi, belirli bir
besleme aktmi ve riflak!l temperatiirii igin liizumlu lSI ihtiyaci, uygulanan riflaks oram tarafmdan tesbit olunur. Liizumlu teorik raf saylSlna riflaks oramnm
tesiri entalpi - bile~im diyagrammdan giiriilebilir. Riflaks oram artmldtgi tak-

0,2 0.3 0,4 0,5 0,6 0, 7 0,8 0,9 1,0

Benzenin a(l1rl1k fraksiyonu

* Teorik raf

say1s1 olarak tam say1 ele g~mezse, tam say1 ele g~ecek ~ekilde riflaks

Hakikatte bu de~tirmeye ihliYill' yoktur. (;Unkil raf randtbuhar-stvt dengesine ait bilgilerde mevcut l';llpheli durumlar, kesirli saytlarm yuvartattlmasmdn.n daha bliyilk yandmalara sebep olurlar.
biraz

de~i~tirilmelidir.

mantnda~

$ekil 6- 28. Ornek 6-4 (a)'nm <;oztimti.

Catallal; -- Kimya Mtihendisligine Gui!

F .21

323
322

1,

soor--t--+--1--~--~~--(x~o~h~o~+Tq~co~l~~

;/-1-!l-1

400 r-+---+--+--+---+---1-l--+#-A

)1/

bir aytrma 1~m gerekli teorik raf say1s1 mmnnum olur. Bununla beraber, bu
pratik gahma metodu degildir; giinkii boyle bir durumda, ba iiriiniin miktart
Siftr ve ba iirliniin birim kiitlesine isabet eden tst ihtiyact sonsuzdur. Fakat, lilzumlu raf say1stmn minimum degerini giistermesi baktnundan iinemlidir. $ekil
6-30, tiim riflaks oram igin grafik ile teorik raf saytsnun tesbitini gostermektedir. Bn husus, daha i:ince ekil 6-27'dc belirli bir riflaks oram i9in a91klanmtltr.
(x , h 0
q, 0 ) koordinatlanna sahip nokta + oo'da oldugu igin, buna tekabiH
0
eden ve kolonun alt bsmma ait alan nokta (xw, hw- q,w) -='da bulunacaktu (x., h,.) ve (x 0 , h 0 + q , 0 ) veya (Xm-t, /~m_,) ve (xw, hw - q ,w) noktalarmt
birletiren dogrular, hep bileim eksenine dik olacakttr. Sekil 6-27'de giisterilen
durum i9in 12 ila 13 teorik rafa ihtiyaG vardtr, ekil 6-30'un gosterdigine gore,
tiim .riflaks halinde 8 ila 9 leorik rafa il1tiyag hast! olmaktadtr. Tiim riflaks halinde besleme rafmm ger9ek yeri, kolonun iistiinden itibaren altmct teorik

rafttr.
Riflaks oram azaltiiacak olursa, liizumlu teorik raf say1s1 attar. Riflaks oranmm minimum bir degeri almast halinde, teorik raf saytsl sonsuz olur. Bundan
sonra daha kiiQiik bir saymm, fiziksel olarak bir anlamt yoktur. Hakikatte, riflaks orammn alt lhnitinin bilinmesinde fayda vardtr.

/177

- 100 H#-1jfh'll/fl+;--1--f----+-1--+--l-J--.-l

'/; 1/

-2 0 0 1-i'Hf/j''#--+---t--f---+--1---1----l-J--.-l

v
-300

rf.xy ty,jqrw)t---+--+--t--J--1----f-----1
0,1

0,2 0.3

Oaha uc;ucu komponentin ag1rlik fraksiyonu

Sekil 6- 30. Tiim riflaks bali i~in grafik ile ~:;Oztim.

0.4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

Benzenin ag1rbk flaksiyonu

~ekil 6 - 29. Ornek 6-4 (d)'nin ~oziimii.

dirde, (6-21) numarah eitlikten goriildiigii gibi, kondensor tarafmdan uzaklatmlan ISI miktan q, ve buna bagh olarak da q,0 miktari artar. Bu noktanm yukanya dogru kaymaSI ile, her bir teorik raf tarahndan yapllan aymna, (y.-y.+>)
veya (x,- x,+ 1) artar. Riflaks oram sonsuz oldugu anda (tiim riflaks), belirli

Su ana kadar aQiklamast yaptlan grafik ile 9i:iziim metodunu inceledigimiz

zaman, operasyon dogrulanna [n = 1, 2, 3 ... degerlerine sahip oldugu yerlerde
(x0 , h 0
q,0 ) ile (X., h.) noktalarmt birletiren veya m = f +2, f+3 degerlerine sahip oldugu yerlerde (xw, hw-q,w) ile (Xm-t, i!m_,) noktalanm birletiren dogrular J ait egimlerin, x. veya Xm_,'in aym degerleri i~in, bag! anti dog,
rularmm egiminden daima daha biiyiik ohnas1 !ll.ztm geldigi goriiliir. Kolonun
herhangi bir ktsnu iQin, operasyon ve baglantt dowulatl eit egime sahip
olurlarsa liizunlln .teorik raf saytsl sonsuz olur. Qiinkii, bu noktaya ait gra-

324
325
fikle Qiiziim metodu, a}~rmanm (y.- Yn+ veya -'n- -'n+I) s1hr oldugunu 'gosterir. Raf sayiSlnm sonsuz olmas1 halinde riflaks orammn alacag degerin tesbiti, kolonun herhangi bir ktsmmda riflaks orammn azalmasma paralel olarak,
operasyon dogrulan ile baglanli dogrulanmn Qakimaslm gerektirir. Bu husus,
besleme rafmm iist ktsmma isabet eden kolon boliimiinde baglanli dogrularmm
x = x 0 dogrusuna kadar uzatiimalan ile gerQekletirilir ve bu arada, ha:ngi
baglanti dogrusunun en yiiksek (h 0 + q, 0 ) degeri verdigine dikkat edilir. Besleme
,... rafmm altmda ise, baglant1 dogrulan x = x w dikey dogrusuna kadar uzat1hr ve bu arada, hangi baglimt1 dogrusunun en diiiik (hw- q.,w) deq,0 )
geri verdigine dikkat edilir. (hw- q ,w)'nin bu degerine tekabiil eden (h 0
degeri. besleme rafmm iistiine diien kolon k1sm1 iQin bulunan. en yiiksek
(h0
q, 0 ) degeri ile karIlatmlabilir. Bu suretle bulunan en yiiksek deger
bir limit degerdir, bu degere tekabiil eden riflaks oramna minimum riflaks orant 1 ad1 verilir. Minimum riflaks oramnda operasyon dogrusu ile baglanti dogrusu 9alaan kolon k1sm1, komponentlerine aynlmas1 istenilen sisteme, besleme

akimmm bileim ve entalpisine, ba ve laban iiriinlerinin bileimine tabidir. Bu

sebepten, kolonun tiimiinii kapsayan bir genelletirme yapmak miimkiin degildir. Bileimi, bileim smular1 ortasma yakm besleme ak1mlan takdirinde, besleimi, bileim s1mrlan ortasma yakm besleme akimlan takdirinde, besleme nokme noktalarmdan (x F' hF) geQen baglaut1 dogrusu, Qogu zaman Qahma~
kontrol eden ve ona yon veren baglanli dogrusudur.
Sekil 6-31, minimum riflaks oram hususunda yukanda yapml oldugumuz
aQiklamalari gostermektedir. Baglan!I dogrulan a'dan l'ye kadar diyagramda
gosterilmektedir. Besleme rafmm iistiine diien kolon kismmda, uzatildigi takdirde, (xF, hF) noktasmdan geQen baglanti dogrusu f, (h 0 + q, 0 )'nin en yiiksek degerini verir. Besleme rafmm altma diien kolon kismmda ise, baglanli
dogrusu f, (hw-q,w)'nun en diiiik degerlerini verir ve bu sebepten (h 0
q, 0 )'
nin en yiiksek degerine tekilbiil eder. Bu ornek iQin, besleme noktasmdan geQen
baglan!I dogrusu minimum riflaks oramm tilyin eder ve bunun degeri (6-38)
numarah eitligi kullanarak bulunabilir.

~)

. =

:: =

1,82

mm

Ornek 6-5. ()rnek 6-3'te, a<;tklamast yapdan distilasyon i<;in a~Stdak.i hususlan hesaplaymiZ.
(a) Tiim riflaks halinde~ liizumlu teorik raf saylSl?
(b) Bu 1,1artlar albnda, minimum riflaks oram ve su buhan sarfiyatt?

COz!im.

o..

(a)

Tum riflaks halinde problemin grafik ile sozilmti, ~ekil 6-32'de gosteril-

mektedir. (rn ~ hn) ve (y"'+t ~ H"'H) gibi koordinatlara sahip noktalan birle1,1tiren biittin dogrular dii1,1eydir. !stenilen ay1rmay1 yapabilmek i!{in, sekiz veya dokuz teorik rafa ihtiya!{ vardtr. Bir teorik raftn kesri bdlptanabildigi takdirde 8,3 teorik rafa ihtiya9 vardtr.

ro

140

12 5

I
I
lr

0 ol

I
I

1/
51 I I

I
XD
ucucu komponentin ag1rl1k fraksiyonu
Sekil 6 ~ 31. Minimum riflaks oranmm bulunmast.
Minimum riflaks oram, yanh~ anlamlara yol ac;maktadtr. Hak.ikatte bu de~er, mlimklin,
olan biitlin minimum de~erlerin maksimumudur. Bununla beraber, bu terim berkes tamfm-

II

a.

II!
I

2501
c
~wl
w

i/

i/

'

II

I
I

l/'
xFh>

25

(xo,ho J

dan kabul olunmuktadr.

I
2

I
I
,~esleme /af1

I
I

17

00

Q2

Benzenin ag1rlik fraksiyonu

$ekil 6-32. Ornek 6-5 (a)'mn soziimti.

326

327

6-33'te muhtelif ba~lantt do~rulan ve bunlarm, x; xo ve r ; rw dogrula

+ qc:o)'nin en yiiksek de~erini veren baglanh do~rusu,
besleme rafmm UstUndeki kolon ktsmt i~in, besleme aktmtnt gQsteren noktadan ges=endir.
Aym :'}ekilde (hw- 9rW )'nin en dii~iik de8;erini veren ba8lantt do~rusu, beslcme raftmn
altmdaki kolon ktsmt i~in, besleme aktmtm gOsteren noktadan ge~endir. Bu sebepten, csonsuz
raf bOlgesi beS'le~e rafmda bultinmaktadtr.
(b) ~ekil

nm kesimleri gOsterilmektedir. (ho

300
/

250

/
/

01

200

~ 150

Do mus buhar
I

100

o. so! ) ,tw)

"'

/
/

-100
-1500

, ;;'J>"
/

'

(xohol

628. {1plak buharla distilasyon, Sulu 96zeltilerin fraksinasyonunda laban iiriinii alarak su ele ge~er. Bu durumda en alt rafm altma veya lSltlCidaki
SIVI fazm i~erisine, dagrudan dagruya ~1plak buhar gonderilir. Normal alarak
mevcut alan 1s1 transfer yiizeyi, bu suretle artadan kaldmlm1~ alur. Kalonun tiimiinii kapsayan kiitle, kampanent ve entalpi dengeleri aai!Jda giisterilmektedir (ekil 6-34).

S+F=D+W
Sg 8 +FxF= Dxo+ Wxw

(6-45)

SHs+FhF = Dho+ Whw+q,

(6-46)

Benzenin ag1rlik fraksiyonu

SHs + FhF

(6-47)

Sekil 6 33. Ornek 6-5 (b)'nin ~ozifmu.

Yukandaki eitliklerde:

v/

0,1

02 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1.0

Besleme noktasmdan ge~en ba~lantt do8;rusunun, x

xo d?&rusunu kesti&i noktada
(ho + qco )'nin de8;eri 271 kgr.kal/kgr'dtr. Buna gOre minimum rif}alg> oram, (6-38) numarab e~itlikten hesaplanabilir.

271-129
1 26
129- 16 =

627. Klsml kondensiirler. Fraksinasyan kalanlarmda kullamlan kandensorler, ~a~unlukla tiim kandensor tipinde almakla beraber, baz1 hallerde kalandan gelen buharm bir k1sm1 ya~unla~tmhr ve bu ya~unla~an klSlm, sadece
riflaks olarak kullamhr. Bu tip kandensorlere ktsml kondensarler ad1 verilir. Ba~
iiriiniin buhar halinde istenildi~i veya buharm tiimiiniin yagunlatmlmasmm
zar aldu~u hallerde kullamhr.
K1sml kandeusorler kullamlmas1 balinde U gibi durumlarla karllalhr.
1.

K1smi kandensorler, genellikle (1) ve (2} durumlan arasmda bulunan bir

karaktere sahiptirler ve herkes tarafmdan, teorik bir raf alarak kabul alunurlar.
Kondensorleri, diferansiyel kandensor alarak ~ahacak ~ekilde prajelendirmek
uygun de~ildir; ~iinkii, buna e~it bir ay1rmay1 yapacak bir rafm kalona ilavesi
daha ekanamiktir.

'Dwm -J;> s11f,

3. Buhar, diferansiyel bir ya~uulamaya ugrar (kiSim 6-ll'de a~1klanan

diferansiyel distilasyon operasyonunun aksi olan bir olay}; bu durumda kondensor, bir adet teorik rafa eittir.

// I

.<..(l}-h")

0
-50

Kandensiirii terk eden buhar, yogunlaan kis!mla denge halindedir.

/
/
/

'

v'

I
I

2.

Kondensorii terk eden buhar,

yo~unlaan

klSlmla aym bileime sahiptir.

D(ho + q,0 )+ Whw

(6-44)

~ = su buharmm debisi, kgr / saat

c

Hs= su buharmm entalpisi, kgr.kaljkgr

Ys

daha u9ucu kamponentin, buhar fazmdaki

a~rrhk fraksiyanu

Normal alarak, kullandan su huhar1 u~ucu kamponent ihtiva etmedigi i9in y s 'nin de~eri s1f1rdu.

~.

w
v

'W

hw

Distilasyan operasyanunun riflaks aram belirq,o) koordinatlarma sa- Sekil 6-34. Ciplnk buhar kullanan kolonun klitle v,e ener~
hip nakta, daha evvel 391klanch~I ekilde diyag- ji dengesi.
ramdaki yerine yerletirilebilir. Besleme rahmn iis
tiinde yer alan kalon lasnu iQin (6-34}, (635) ve (6-37) numarah eitlikler; kon
densor iQin ise, (6-18) den (620}'ye kadar alan e~itliklerin hepsi uygulanabilir.
Liizumlu su buharmm miktar~ (6-44}, (645} ve (6-47) nnmarah eitlikler yar
tildi~i takdirde, (xo, ho

328

329

dmu ile hesaplamr. Besleme akimma su buhanmn katlimas1 ile teekki.il eden
kariImi, (xM, liM) koordinatlan ile gi:isterelim. Bu durumda aagidaki kiitle,
komponent ve entalpi dengelerini kurabiliriz.

M=D+W
MxM = Dxo+ Wxw
MhM = D (ho + q,o) + Whw

smi birletiren dogru iizerinde de bulunmahdir. Bunlardan faydalanarak aa

g1daki eitligi yazabiliriz:
(6-51)

(6-48)
(6-49)
(6-50)

Buna giire (xM, hM) noktas1, (xw- hw) noktas1 ile ~"o h 0 + q,0 ) noktasm1 bir
letiren dogru iizerinde bulunmahdu. Aym zamanda (xM, hM) noktas1 (6-44),
(6-45) ve (6-47) numarah eitliklere giire, (y s, H s) noktas1 ile (x F, h F) nokta-

(6-51) numarah eitlikte S hari~, diger biitiin degerler bilindigine giire S hesaplanabilir. Riflaks oram belirtilecek yerde, su buhan kiitlesinin distillenecek
akimm kiitlesine oran1 belirtilecek olursa, yukandaki ilemlerin suas1 yiin degi
tirir ve (xo, ho + q., 0 ) noktasi bulunur. (6-44), (6-45) ve (6-47) numarah eit
likleri yeniden diizenleyelim.

F=D+(W-S)
FxF

Dxo+(Wxw- Sys)

FhF

D (ho + q,o) + (Whw- SHs)

N ak1mmm bileimi xN ve entalpisi hN ise, bu akm aagidaki eitliklerle belirli kihmr.

N=W-S
NxN

Wxw- Sys

NhN

Whw- SHs

Sekil 6-35'te giisterildigi gibi, (xr, hF), (xo, ho q,o) ve (xN, hN) koordinatlarma sahip noktalar, diiz bir dogru iizerinde yer almahd1r. Bundan baka, besleme rafmm altmdaki kolon kism1 icin aagidaki kiitle ve enerji bagmblan yaZilabilir. Bu hususta ekil 6-25'in biraz degiik bir modelinden faydalamlabilir.
Bu modelde ISIIIcidan gecen buhar, imdi Ciplak buhard1r ve kolonun alt kismmdan alman s1v1 faz ise W akimidir.

0.

"@
c

Lm-1- Vm= W- S

Lm-JXm-1- VmYm

Lm-t hm-I- Vm Hm

N
Wxw-Sgs = NxN
Whw- SHs = NhN
=

"yukandaki eitliklerde m, besleme rafmm altmda yer alan herhangi bir raft1r.

1
Bile!>im daha ucucu komponentin ag1rl1k fraksiyonu

~kil

6 35. Cplak buharla distilasyon probleminin gi:afik ile

~ozUmU.

Liizumlu raf sayiSIDIU grafikle coziimii, ekil 6-23'de giisterilen ve besleme

rafmm iistiindeki kolon k1smma ait olan ciiziimiin aymdir. Bu durumda yegiine
fark, (Ym, Hm) noktasmm bulunmasmda (x N' h N) noktasmm kullamlmayip
(Xm-1' hm-1) noktasmm kullamlmasidir. Grafik ile ciiziime, S!Vl faz bileimi Xw
degerinden kiicilk veya eit olan bir degere eriilinceye kadar devam edilir.

331

330
Ornek 6-6. AB:uhk yiizdesi olarak % 26 amonyak ihtivi eden sulu bir amonyak gO~
zeltisinin, komponentlerine aynJmasi igin 12,7 kgrfcmtt mutlak (12,2 atm.) basmg altmda gah~an. bir fraksinasyon kolonu ku1Iamlmaktad1r. Ba~ tirlin (a8trhk fraksiyonu olarak) 0,995
taban iiriinii ise 0,020 amonyak ihtivll etmektedir1 Kolonu besleyen kan$tm 93C (entalpisi
52,4 kgr.kaljkgr) derecede bulunmaktadir. Kalona bir adet tlim kondensOr ba~lanmi$ olup,
bu kondensOrii terk eden stvt faz ~6,7C (entalpisi 29 kgr.kal/kgr) derecede bulurmaktadtr.
Kolonun en alt rafma, 14 kgr/cm 2 mutlak basmgta doymu$ buhar g1plak olarak gOD.derilmektedir. Riflaks oram 1,0 kgr riflaks/kgr ba$ tiriin'dtir. Buna gOre, a$a&tdaki hususlan cevaplandmmz.
(a) Besleme aktmmm (distillenecek !rOzeltinin) 1 kiiogramt i!;in, liizumlu su buhan sar
fiyatmt hesaplaytmz.
(b) Kolonun tiimii i9in, Jiizumlu teorik raf sayiSlm hesaplaymtz ve besleme rafmtn
ger9ek yerini tesbit ediniz.
(c) Su buhannm tsthct (e~anjOr) borulan i!rerisinde yogunla$mast halini gOz Online
alarak ve taban iiriinii i~erisinde sistemi terk eden amonyak miktannm aym kaldtJim1 kabul ederek, taban iiriiniiniin yeni bile$imini (amonyagm aS:trltk fraksiyonu olarak) bu{unuz.

;Oziim.
Amonyak-su sistemi i~in ltizumlu bilgiter, (12,7 kgrjcm1 mutlak basmt;:ta)
12 ye 13 numarah tablolardan (kitabm sonundaki) ahmr.
(a) Distilasyona ti\bi tutulacak kaw;tmm, ball ve taban tirlinlerinin, ~tplak buhann
bile$im ve cntalpilerini gOsteren noktalar, entalpi-bil~im diyagramma yerle!)tirilir ($Ckil
6 _ 36). (6- 38) numarah e!)itiikten faydalamhr.

Lo

h0
KondensOre
kgr.kaljkgr'dtr.

giren buhann

(ho

+ Q,ol- H1
H 1 -ho

+ q,o = {5- (H,- ho) + H1

entalpisi Hl' tablodan okunur ve

bunun de~eri

324,7

Buna gOre,
Ito

+ q, 0 = (1.0) (324,7- 29) + 324,7 = 620,4

kgr.kal/kgr

(xw ,hw) ve (xo,ho +qeD) noktalanm birl~tiren dogru, (y3 ,H,) ve (xy,hF) nok.talaruu birle$tiren dogruyu (x M, hM) noktasmda keser. Bu sebeple, (6-50 numarah ~it
likten a~a&tdaki sonU!f '.;tkanhr.

s (252.4 -52,4)
[:" = (666 252,4)

200,
413 6

= 0,484

kgr su buhanjkgr besleme ak1m1

(b) Bu soruyu cevaplandtran grafik gOziim, ~ekil 6-36'da gOsterilmektedir. lstenilen

ayrrmantn yaptlabilmesi i~.Tin be~ adet teorik rafa ihtiya~ vardtr. lstttct (buh~?Ila!ltlnct) kullanllmadt&t i~in, be, adet teorik raf bu i!)i gOriir. Distillenecek aktm, kolonun list klsmtndan
itibaren ikinci teorik rafa girmelidir.
(c)

Ctpl~k buhar kullamldt8.t zaman, taban iiriinli i9erisinde

amonyak kaybt W xw

kgrjsaat'tir.
COztime btuilangt!t ve temel: 1 kgr distillenecek aktm:

S
(6-44) numarall

~itlige

+ F = 1,484

gore:
W

+ D = S + F = 1,484

Aym zamanda,

W (ho q, 0)- hM
D =
hM- hw
-

(620- 252,4) = 367,6"""" 5,25

70

(252,4 -182,4)

W=5,2S D

0.6 0,7 aa
Amonyagm agJrlJk fraksiyonu
l,lekil 6 - 36. Omek 6-6'mn

o,g

1,0

~oztimU.

Taban iiri.iniiniin bile$im.i hakikatte, se9ilen bu de&erden ~ok daha yiiksektir; d~Uk
Se!(ilmesinden maksat, grafikle ~Oztimiin 90k a91k bir $ekilde gOsterilebilmesidir.
1

Bu sebeple,

W=

(5,25) (1,484) - 1 246

6,25

Taban liriiniind~ki o.monyak miktan,

W xw= (1,246)(0,02)

= 0,0249

kgr amonyak/kgr besleme ak1m1

333
332
Isltma ortam1 olara.k. kullandan su buban, bir C$an~r ic;erisinde yer ald1j1 zaman da,
bu miktar (W rw 0,0249) amonyak laban firUnline gej;ecektir. (6-13) ve (6-14) numarah
e;itlik!erden istenilen sonuc; c;Ikanlabilir.

!l

gelen 1st kaybmm tek tek bilinmesi veya hesaplanmasmt gerektirir. Bu tak. de, her teorik rafa isabel eden tst kaybt (sabtt olmas1 gerekmez) hesaplanad If
bilir.

D=l,O-W

(0,995) (D)

= 0,26- 0,0249

(0,995) (1,0- W)

w- 0760 ~o764
0,995

'

= 0,235
0,0249

xw- 0,764 =0,0326

629. Bubann sm damlaclklan ~as1. Fraksinasyon kolonunun <;ali

mas esnasmda buharm sv damlactklan taImasmm tesir~ entalpi - bileim
diyagrammt esas alan grafik <;ozum ileminde goriilebilir. Bu durumda bir raftan yijkselen buhar, yalmz doymu buhar olmay1p, aym zamanda bir miktar da
s1v1 damlaciklart taIr. Bu sebeple entalpisi, sa doymu buhar entalpisinden
daha azdtr. Teorik bir rafi terkeden buhar ve SIVI fazlarm dengeye ulattklan
kabul olunur ve bu fazlar baglantt dogrusunun iki ucunda iki nokta ile giisterilir. Buharm SIVI damlaCiklan tatmas halinde de, kanlml giisteren nokta yine
baglantt dogrusu tizerinde yer al~r, fakat buharm entalpisi sa buhar entalpisinden azd1r. Bu durumda, buhar - s1v1 damlacklan karmmm entalpi - bileim
durumunu giisteren egri, doymu buhar egrisinin altmda yer ahr. Sekil 6-37, co"
zumu daha evvel ekil 6-27'de giisterilen problemin, yeni cozumtinii giistermektedir. Bu yeni <;iiziimde, sa buharm her kilogrammm 0,25 kilogram SIVI faz tadg hususu, kabul olunmutur 1. Bu iki ekli karllal!rd!glmiZ zaman, buharm
sv damlaclklan ta1mas1 halinde, raflarm gorevlerini istenildigi ekilde yapamyacag. ve bu sebeple, daha fazla teorik rafa ihtiya<; oldugu gorUitir. Bu ekildeki bir problemin ciiziimunde, coziime kolonun ba klsmmdan balayacak yerde, alt klsmmdan balamak daha kolaydtr.

Cl.

ro

llJ

630. 1st kaybmm tesiri. Kolondan kaybolan IS!nm tesirini, (6-17) numarah enerji dengesi eitligine bir terim katarak goz online almak mumktindur.
Kolondan 1s1 kaybmm degeri qh kgr.kaljsaat kadar olsun. Bu takdirde enerji
dengesi eitligi, aagdaki ekli ahr:

FhF+q,

Dho + Whw +q.+q

(6-52)

Sadece 1smm kaybolmas sebebi ile, kutle dengesi eitliginde bir degime meydana gelmez. qh terimi, q, ve q, terimlerinin sahip oldugu anlam la!ffiaz; cunku, belirli bir noktada sistemden 1s1 almmasm veya sisteme s verilmesini giistermez. Is kaybmm kantitatif hesaplanmast, kolonun her ktsmmda meydana
1 Bu deger, pratikte kar~tl~llanlara nisbetle oldukc;a
yliksek bir degerdir. Bundan
maksat, $Ckil 6~27 ile 6~37 arasmdaki farkr iyi bir $Ckilde gOrebilmektir.

Daha ucucu komponentin a~Jirlik fraksiyonu

Sekil 6-37. Bubar faztmn stvl damlactklan ta~tmast bali.

6-31. Kiitle ve enerji dengesi C1'itliklerinde kullamlan birimler. Her ne Kadar ktstm 6-18'den 6-SO'a kadar verilen kutle ve enerji dengesi e~itliklerinde
miktarlar kgr/saat, bileimler aguhk fraksiyonlan ve entalpiler kgr.kalfkgr olarak verilmise de, bunlarm yerine mol-kgr/saat, mol fraksiyonlan ve kgr.kal/
mol-kgr birimleri de kullamlabilir.

335

334
6-32. Me Cabe - Thiele diyagram1 1
Entalpi - bile~im diyagrammdaki,
doymu~ buhar ve doymu~ sivi egrileri birbirlerine paralel ve diiz dogrular halinde ise, fraksinasyon kolonundaki teorik raf sayismi hesaplamak i~in diger bir metod kullamlabilir, Komponentlerin miktarlan kilogram ve bilqimleri
ag~rhk fraksiyonu olarak okiilecek olnrsa bu bagmt1, ~ok nadir hallerde dogru
sonu~ verir. Diger taraft~ miktarlar mol-kgr, bile 0imler mol fraksiyonu ve entalpiler kgr.kaljmol-kgr olarak iilciilecek olursa, daha dogr11 sonuq ahmr. Buhar ve sivi fazlara ait ental pi- bileim diyagramlanndaki bu paralellik kabul
edilecek olursa, besleme rafmm iistiindeki kolon k!S!m iQin L,jVn+l oram (mol
oram) ve besleme rafmm altmdaki kolon kismi iGin ise Lm-dVm oram (mol
oram) sabit olur. Ornegin, (ekil 6-38)'deki abd ve ace iiQgenleri benzer ii<;genlerdir. Buna gore, aagidaki bagmt1 yaz1labilir.

ab

',~

ac

Aym diiiinii~, besleme rafmm altmdaki kolon kismma da nygulanabilir.

y~m

= Vm+l::::::

Ym+2

= ......

ad

=-=-:-

ae

K1s1m 6-23'den de aajl;Idaki bagmt1lar yazilabilir.

ve

I II I

/3

Bunlara benzer ekilde L,./'i, = L,jV, .. : .razJlabilir.

L1

v,

L.

L,

v; =

-- v.+,

/2

I I I

11

(6-53)

Yukandaki oranm degerini gostermek iizere k knllamlacak olursa, Ln =

~Ikanhr. Bnna gore, her hangi bir n rafmm kiitle ,
dengesi a~ag1daki ekilde yaz1hr.

k \'"'', [_,_, = k V" bagmt1lan

Vn(l,- k) = \'n ,,(1- k)

Vn

Vn+t

ve

Ln-1

= Ln

L1

L2

= ...... =

L.

(6-54)

V1

V,

= """ =

Vn+J

(6-55)

Ind. Eng. Chem., 17: 605 (1925)

Daha u<;:ucu komponentm ag1rl1k fraksiyonu

Sek.il 6 . 38. Stvt ve buhar Jazlarma ait sabit molal ta!}ma ve sabit molal

buharl~ma.

337

336
h:olona giren riflaks, kaynama temperatiiriiniin altma sogumadigi takdirde,
hususu kabul olunabilir. (6-53)'den (6-55)'e kadar olan eit;
likler tarafmdan gosterilen artlara sabit molal ta~ma ve sabit 11wlal buharla,<ma
adlart verilir.

Ym =

L,;\, ; I" 1/V7

6-33. Besleme raimm. iistiindeki kolon lusm1. Sabit molal ta~ma ve sabit
molal buharlama durumu goz oniinde bulunduruldugu takdirde, besleme rahlll!} iistiindeki kolon kismi iQin (6-34) ve (6-35) numarah e~itlikler (molal birimlerle) aagidaki ekilde yaz1hrlar.
(6-34)
(6-35)
(6-M) ve (6-55) numarah eitliklerdeki buhar ve SIVI faz1 ak1mlan (molal birimlerle) sabit oldugu iQin, V ve L terimlerinin althklan kullamlmayabilir (6-34)
ve (6-35) numarah eitliklerde, bir terim yerine digerini yerletirmek ve sonra
eitligi yeni batan diizenlemek sureti ile aagidaki sonuQ Qikar~labilir.

Yn+l ~ L+D Xn+ L+D Xo

L
Xm-1
L-W

Wxw
L-W

--

L ve V terimleri,

besleme rahmn altmdaki kolon ktsmina ait

larmm molal debilericlir. (6-59) numarah eitlik ise, x - y C\iyagrammda yer
alan, diiz bir dogrunun denklemidir: Bu
dogru, besleme rafmm altmdaki kolon
kismmm operasyon dogrusudur.

Genellikle, L, L'ye _ve V, V'ye eit

degildir. Besleme rafmm alt veya iistiindeki kolon k1sm1 iQin, buhar ve SlVI
fazlarm debileri arasmdaki bagmt~o
besleme aktmmm entalpisine tllbidir.
Besleme rafmm kiitle, komponent ve
enerji dengeleri aagidaki gibidir (e"
kil 6-39'a baktmz).

Fxp

+ Lxf-I + Vg/+1

SIVI

ve buhar faz-

Sekil 6- 39. Besleme rafmm kiitle 've enerji dengesi.

F+L+V=L+V

(656)

(6-59)

Lx1

+ Vgf

(6-60)
(6-61)

Riflaks oram olan (L/D terimi) R ile gosterilecek olursa,

Fh.+Lh1-1+ VH1+ 1= Lh1+ VH1

(657)

If1 ve III+ 1 , l~t- ve h1 arasmdaki kiiQiik ental pi degiimlerini ihmlll edecek olursak, (6-62) numarah eitlik, yeni batan aagJdaki ekilde tertiplenebilir.

(6-57) numarah eitlik, egimi Rj(R+l) olan ve y eksenini xo/(R+l) nob

tasmda kesen bir dogrunun denklemidir. Besleme rafmm iistiinde bulunan kolon klsmma ait raflarm herhangi birinden yiikselen buhar f a7..mm bileimi, bu
rah terk eden SIVI fazm bile 0imi bilindigi takdirde (6-57) numaral1 eitlik yarthmi ile hesaplanabilir. Aym ekilde, bunun aksi de miimkiindiir. Operasyon
dogrusu diye adlandmlan bu dogru, (:tn, Yn+I) koordinatlarma ve yukar1da bahsedilen egime sahiptir.

6-34. Besleme rab ve bunun altmdaki kolon Ius~. Besleme rafmm altmdaki kolon kismi iQin (6-40) numarah e~itlik, a~ag1daki ~ekilde yazi!abilir:

(6-62)

(6-63)
(6-60) numaral1 eitlikten,

F=(V-V)+(L-L)

I-L
q=-r

(664)

diyelim 1.

(6-58)

mamen

t.

Bu bOllimde q terimi ile ba~tan beri tst miktai't gOsterilmektedir. Halbuki $imdi, tade1U~ik

Ca!ai!Wi -

bir anlam !qtmak.tadtr.

Kimya MUhendisli~ine Giri$

F.22

338

339

(V- V)

V- V

+ qF

= (1-q)F

Yukandaki degeri (6-63) numarah eitlige yerletirilip q'ya gore 90zelim.

.Fh F

= (1- q)FH1 + qFh1

(6-65)

H1 ve h/in verilen bir seri degeri i~in q, besleme ahm1 entalpisine h F tfrbidir.
Besleme akim1 doymu SIVI ise, hF = h1 ve q = 1 olur. Bu artlar altmda V = V
dir. Besleme akim1 doymu~ buh;r ise, he- H 1 ve q- 0 olur. Bu artlar altmda
L=Ldir.

(6-57) numarah eitlikle verilen

6-35. Operasyon dogrulanmn 5izilmesi.
ve besleme rafmm iistiindeki kolon liismma ait alan operasyon dogrnsu_(~!._

operasyon dogrusu )y = x dogrusunu (x = x D ..11. = xD) noktasmda k.eser; bnna gore, (6-57) numarah eitJikte X. degeri yerine XD konuJarak bir degiim yapiJabilir. _Ds! __op..eras~_n_jogru~u"l!Il_;t_:_!/ cliy~gaJ1l~n_a. y_er!e_tiril!Uesi, (;t = x D
y = x D ) noktasmdan gegen veegimi R/(R1Lolan_dogr_l!Yll9i!'ll1."kle ya~;nl1r
{~kil6-40). Dst operasyon dogrusu y eksenini xD!R+l noktasmda kestigi i9in,
bu kesim iloktasi egimin dogru ahmp' almmadigim kontrol maksad1 ile kullamlabilir.
(6-59) numarah eitlikle giisterilen alt operasyon dogrnsu, y = x dogrnsunu
x..-) noktasmda keser. (6-59) numarah eitlik, L ve L arasmdaki
bajlmti ve riflaks oranmdan faydalamlarak operasyon dogrnsunun egimini bulmak miimkiinse de; iist operasyon dogrusu ile kesime noktas1m bulmak ve bu
ikinci noktayf kullanarak dogrnyu gizmek, daha uygundur.
(x = xw , y =

6-36. Operasyon dogrulanmn kesim yeri. Alt ve iist operasyon dogrnlanm~ kesime yeri, riflaks oramnm R bir fonksiyonudur ve aagidaki ekilcl.e bu-lunur. (6-57) !l\l;,aral1 eitlikten,

(R

+ l)y = Rx + x 0

R(y-x) =

- -"'

em
c "'
Q. ~

c~

X0

-y

(6-66)

Belirli bir rah giiz iiniine almadigimiz igin, x ve y terimlerinin altmdaki raf
numaralarmm bir degeri yoktur. (6-59) numarah e~itlikte L yerine L = qF + L
degeri 'konulacak olursa,

(qF

+ L - W)y = (qF + L)x- Wxw

L(y-x) =

o
o_O

t:E>-

(6-66) numarah eitlikten, D(x 0

W = F- D ve
lim.

XE

x--

X2

X1

Xo

1.00

Daha ucucu komponentin SIVI fazdaki

mol fraksiyonu
Sekil 6- 40. Rektifikasyon kolonu problemlerinin Me Oabe- Thiele metodu ile ~OzUmii.

W.~.,.. =

+ W(y-xw)

y) = L(y- x). Buna gore,

D(x 0 -y) = qF(x-y)

Alt
operas yon
dogrusu

Xw

qF(x~y)

+ W(y-x.,..)

Fxr ~ Dx 0 degerlerini, yukar1daki eitlige

D(x 0 -y) = qF(x-y)

yerle~tire

+ Fy-Dy-FxF-1- Dx 0

Bu bagm!I, aagidaki ekilde basitletirilebilir.

q
q-1

XF

y~--x---

q-1

(6-67)

340

341

(6-67) numarah eitligin giisterdigi dogruya, q d<Jgrust! ad1 verilir. Biitiin alt
-ve _iist opeE_3:S)~D_-(IOgrtll~~:t~~n: k~~i~~~_kt_alan,--b~i -dogru iize_fill-4e_t()pi~-~~l~-~;r.

~~>-n~- ;a~~n-~~'- Y_~--x ~f~_~:-~~-~~-~~:=f.~~~~-~:~- ,_JL~--~-F >- --~<?.ktfl_~-~~1_4~ k~s-e~ ~~ ---~~:~~~

-qj(q--1) olan;duzbir dogru denklemidir. Bu sebeple alt operasyon dogrusu,
-(x= Xw , y;;~i:;)Iioktasindan
usCope-rasymi dogrusunun q dogrusu ile ke- Sitigi noktadail ge~ecekekilde <)i:Zilir.-Alt operasyon dogrusnnun ve q dogru- sunnn x, y diyagral.m tizerindeki-ye!feimiekil 6-40'da giisterilmektedir.
----- -------" -------------- ----"---- -------------- ------

ve

--------~~-------------- --~-~--

-----~----

(6-G5) numarah eitligi ve q dogrusu egimi i9in yukanda yapmi oldugumuz tammi giiz oniine aJacak oJursak, Uagidaki sontt9Jan 91karabiJiriz.

~ekil 6 - 41. Distillenecek kan!ltm_u~ q do8;rusu iizer~ndeki tesirler~.

!q_.= d~~~-UJ~.I.!~~-1s_JS.~rt!$1!!!_~~uk stvl ~_1;!~~1l!!l~J-~---~~fi!:~_\!

rb = distillenecek kam11m kaynama noktasmda SIVJ oldugu zaman, q do~rusu

-~,.c---;;-aistmenecek~-kart~tm-stvi---Ve~bUhat-~kafliiiDi--oTctU~~u -iaman~-q--do~rUSii~
~-,.a ;;-arstatenecek--kaii~Im--doymu~bllhiir-orCiu~u-zanian;-q--do-~rusu-- -------~--~--~~
diSuiren-ecek-kan~~m--a~lftlSIDIDlibUhRr ___OtctuiU--zaman. q--do~rusu
--------------~-----~

-- ------ --- ----

---------

-------

6-37. Raf sayiSlnm grafik yardum ile bnlunmasJ. Tiim kondensor kullanildigi takdirde ba iiriiniin bileimi, kolonu terk eden buhar fazmm bileiminin
aymd1r. Bu sebeple, x 0 = x, = y,. (6-57) numarah eitlik iist operasyon dogru'suna ait oldugu i<;"in (xn, Ynnl koordinatlanna sahip biitiin noktalar, bu dogru
iizerinde bulnnacaktir. Bu nokta, aym zamanda x = y diyagonali iizerindedir.
13u suretle, iist operasyon dogrusunun diyagonal ile kesitigi a noktas1 bulunur
(,ekil 6-40'a bakmiZ). Dst rafm bir altmdaki rafa ait siVI faz bileimi (x1), oyle
Gulunur: a noktasmdan yatay bir dogru ~izilir ve bu dogru denge egrisini kesinceye kadar uzatilarak b noktas1 (x1 , y 1) bulunur. b noktasmdan, iist operasyon dogrusunu kesecek ekilde bir dik Ct = x1) inilir ve bu suretle c noktas1 bulunur. Bu noktanm koordinatlan {x1, y,)'dir. Aym ekilde (x,, y 3) noktasi, c noktasmdan yatay bir dogru 9izip d noktasma (x,, y,) ve sonra bu noktadan, bir
dik inerek e noktasma (x,, y,) erimek sureti ile bulunur. Bu ileme, ilemlerden biri q dogrusunu kesinceye kadar devam edilir. Bu noktanm altmda (ym,
Xm- 1) koordinatlarma sahip biitiin ~oktalar, alt operasyon dogrusu iizerinde yer
ahr ve yukanda U91klanan ilemler, bu sefer denge egrisi ile alt operasyon dogrusu arasmda yap1hr. Bu ileme de, yatay dogrulardan birinin xw degerini kes'
mesi halinde son verilir. llemin balad1gi a noktasmdan, son buldugu noktaya
kadar 9izilmi bulunan ii~genlerin (abc, cde gibi) saylSI, bulunmasi istenilen
teorik raflarm saylSld!r. x'in son degerinin ''wile Qakimamasi halinde durum,
Ornek 6-4d'nin dip notunda a(Iklandigi ekilde diizeltilir.

do~rusu)

_Q~tiU~nece~ kan~rm, 3!ltn tsmmt~ buhar: '!F2.l!t .g_:~\.!_rf!l~$eri_____ _!l~-g~~--'1 _!-!~~~~~~

e~imi pozitif ve !'den ktiytik (re do&rusu)

'

__Q!~~l!~~ecek kanstm, ka~ama nokt~s1 alhf!_~~--~~-~~: f:.L:~:;:. !!J : q~~-!J:n~i~!L~oz~!~LX-~--~~p.

(ra

lhl~r\J ... tll

6-38. Me Cabe Thiele metodunun iizeti. Tiil!l.J;gndensor ve_!:mharlal!J:l1y_a_ghiP__ql_gn ve .sl.e~~'LllJ]LQJ!.\]a!l...hidr.aksinasyQ!J...J)Q]QJIJj]j_da, .ilis.tille.ne.c.ek

Jc:l':''._ffiln _bil~iliii_xF VL,'!_n_talEj~iJlL<>_ll!p; j:ItiJ1<!'!!1, l<it~!Jnl-Ko.J:l1<ll1_lJJL.P_a
_i!_r.i!nii.. ile, l;>_ileiliiL-w _Q.l!!.n__\liLt~&an_ iiriinii el<:l.lLQhilJ)TI.J!ktgdii. 1.itzJunLuJ!:Qfil<
_r,af sayisJmn Me Cabe- Thiele metoduna gore adiJTI a<!!m_l)gsapl'!!l~~ '!_giQ,
_cla. aGIIclanmill~.

-~

Distillenecek kans1m, doymus buhar: }J__;:;::_!11 , g_ = 9. q_ _9~~.r}!~_p.J,I.J!. _ej:imi = J.L (rd yatay

- biiy9J;:, JL11Qgrusunun dimi.J!9AtiC~:~~t~!:ci~IL.Jill.Y!iJ.

"

Genellikle, besleme rafmm iistiindeki kolon kismma rel:"tifik111;yon ktSim,

altmdaki kolon k1smma da striping k1smt ad1 verilir. Rektifikasyon k1smma zenginletirme ktsmt da denildigi olur.

x--.f

, q'nun degeri pozitif ve 0 ile

1. Denge e8;risi ve diyagonal (x = y) !tizilir (:;ekil 640).

2. Distillenecek kan~amm, doymu~ buhar ve stvt fazlannm entalpileri kullamlarak
[ (6-65~ numarah esitlik] q'nun degeri hesap1amr. l
XF
noktasmdan gexen diiCY doB;ru..
~ dwagonali kestji!i noktadan (g noktast) gecen ve dimi qffq
n olan, a dojlrusu ciZlhr.

. ~ R!(R 1) eSimi hesaplamr. Bu dime sahip olan ve (x 0 , y 0 ) koordinatlan ile

J?chrh k1lman a noktasmdan ges:en doru s:izilir. Bu doj!runun y eksenini (x 0) kestiSi

343

342
nokta (j noktast), xo f(R + 1) deSerine sahip olmahdtr ...Bu list operasyon do8rusudur.
dogrunun q dogrusu ile kesiey.mesi, h noktasmt tU_yin eder.
noktasmdan

doAru cizilir.

pu,

alt operasyon do8rusudur.

tkinci adtm, q dogrusunun 9izimidir. 6rneimizde q'nun dc:cri 1 olup, q doSrusu dti
di:er bir deyimle, y = xp dogrusunun devamtdtr.

~eydir;

(fgiincii adtm, kolonun rektifikasyon ktsmma ait list operasyon dogrusunun ~izimidir.
tJst operasyon dogrusunun egimi Rj(R + 1) veya 3,5/4,5 = 1 0,778 dir. Buna gOre e:imi 0,778
olan ve (x
0,974, y = 0,974) noktasmdan gec;cn list operasyon do:rusu ~izilir. Bu do:ru~
nun y eksenini kestigi nokta, grafikten 0,217 ol::tr:lk okunur. Bu deK:eri kontrol ~dclim; ke
sim noktast xrj/(R + 1)
0,974/4,5 = 0,217 deerine sahip olmahdtr. Dst operasyon do:rusunun, q dogrusu ile kesi~me noktast bulunur. Bu noktadan ve x = xw noktasmdan gc!Jecek alt operasyon do:rusu (striping ktsmmm operasyon do.ijr~su) r;izilir (dOrdtincti adtm).

5. a noktasmdan

(kolonda daha fazla say1da raO.

veya sekiz
ve distillenecek kan~rm, listten dOrdlincii riofa gOnderilmelidir. Buharla~tincmm teorik bir rafa e!?it oldugu kabul edilecek olursa, koloD.da altl veya yedi teorik rafm bulunmast yeterlidir.
Me Cabe - Thiele metodtinu kuUanarak, Ornek 6-4 (d) i9in llizumlu

Omek 6-7.

teorik raf saytstm bulunuz.

;:oziim.
nucunda, D

Sistemin tUm ktitle dengesi, ornek 6-3'de hesaplanm1s ve bu hesapl~ma sokgr ve W = 18.000 kgr olarak bulunmu$tur.

= 12.000

Distillenecek kan$tmm, bw;; ve taban iiriinlerine ait bile$imlerin, mol fraksiyonlanna

gereklidir.

dOnij.~tiiriilmesi

0
E
c

-c:

"'c
"'
N

L)

Distillenerek kan~tm, 40/78 = 0,513 mol benzen

60/92

= 0,652

mol toluen

I, 165 toplam mol

XF

BIDJ iiriin,

97/78

0,513
1,165 = 0,440

= 1,2450

mol benzen

XF

3/92 = 0,0326 mol toluen

1,2776 toplam mol

S1v1 fazda benzenin mol fraksiyonu

1,2450
XD =

Taban iiriinti,

1,"1.776 = 0,974

= 0,0256
98/92 = 1,066
2/78

Sekil 6-42. Ornek

mol 'benzen

Be~inci adtm, operasyon dogrulan ile dcnge egrisi arasmda dik k0$cli basamaktann ~i
zimidir. Bu basamaklan sayarak, istenilen aytrma i<;in H.izumlu tcorik raf saytsmm 11 vcya
12 olacagt bulunur ve distillenecek aktm listtcn altmct rn.fa gOnderilmelidir. Buharla~tmct,
miikemmel <;ah$an bir raf olarak kabul edilecek olursa. 10 veya ll raf kolon i~in yeterlidir.

mol toluen

1,092 toplam mol

xw

0,0256 '
_
= 0,0234
1 092

<;OzUmtin ilk ndtmt, denge eB;risinin, xo

Dogrular diyagonali kesinceye kadar uzatihr

, xp

6-39.

ve

6~7'nin ~Ozi.imii.

dik do&rulannm c;izilmesidir.

bakmtz).

xw

(~ekil 6~42'ye.

Logaritmik x- y diyagram1.

G,-ueu komponentin, b:15 iiriincleki

ytizdesi c;ok yiiksek veya taban i.irtiniindeki yiizde!)i <;ok diii.ik ise; bu k1simlara
ait teorik raf say1sm1n kesinlikle tilyin cdilcbilmrsi ic;iu, aritmetik koordinatlnra

345

344
sahip x- y diyagrammm Qok biiyiitiilmesi gerekir. Bu durumda, yiiksek ve diiiik konsantrasyon boliimleri iQin ' - y diyagrammm, logaritmik koordinatlara
suhip bir grafik kag1dma Qizilmesi daha uygun olacakl!r.
Dii;)iik konsantrasyon bOltimi.ine ait denge egrisi, hemen hemen diiz bir

dogrudan ibarettir ve y = m.T eklindeki bir bagmti ile gosterilebilir. Raoul! ve

Dalton kanunlarm~n kullan.I!abildigi hallcr i~in, m = P./P (kis1m 5-6)'dir. Kolonun bu hsmmda, raftan rafa temperatiir degiimi ~ok ufak oldugu kin P./P.
oram, pratik amaQla sabit olarak almabilir.
Yiiksek konsantrasyon boliimiinde denge egrisi diiz degildir; bu sebeple
diiz bir dogru yerine, bilinen degerler yard1m1 ile egri .;izilir.
Her iki duruma ait operasyon dogrulan da diiz olmayacakl!r. Bununla beraber, iist operasyon dogrusu i9in (6-.57) numarah eitlikten faydalanarak (diyagramm iist ucunda QahIrken) hirkaQ nokta h.esaplanabilir. Alt operasyon
dogrusu takdirinde (6-59) numarah citlik uygun degildir. Alt operasyon dogrusunun q dogrusunu kestigi noktadan ve (.tw' Ywl noktasmdan ge9en diiz dogrunun denklemini hesaplamak daha basittir. Liizumlu operasyon dogrusu, logaritmik koordinata sahip bir grafik kag1dma Gizildikten sonra, daha evvel kullandi- .
gmuz ad1m adm1 90ziim teknigi uygulamr.
6-40.

Minimum riflaks.

Operasyon dogrusunun egimi Rj(R + 1) oldugu

iqin, R'nin artmas1 He egim de artar ve R sonsuz oldugu zaman egim 1 olur;

diger bir deyimle, operasyon dogrusu diyagonal ile gakiIr. Bu, raf say!Slnm
minimum bir degeri almas1 dernektir; fakat, kolon kapasitesi sifirdir.

Sekil 6-43'de ac, ;;J, ;;;; ve df dogrulan, riflaks oranmda meydana gelen artmanm tesirini gostermektedir. ac operasyon dogrusu ile gosterildigi gibi, kii9iik
riflaks oram takdirinde, operasyon dogrusu ile denge egrisi arasma ~izilecek dik
ko~eli basarnaklar, g noktasmdan geQemezler ve g noktasma eri>mek iQin sonsuz say1da basamaga ihtiya~ vard1r. Basamaklarm hiQ bir zaman q dogrusuna
eriemeyecegi goz oniine ahmrsa, bu artlar altmda Qahma teorik olarak miirnkiin degildir, ad operasyon dogrusir giiz oniine ahnma d noktasma eriilebilinir,
fakat distilleriecek kanImm girecegi noktada sonsuz say1da rafa ihtiyaQ hasii
olur. Bu, operasyonun gerQeklemesini miimkiin k!lan en diiiik riflaks oramc!Ir.
ad operasyon dogrusunun egimi, (x', y') ve (x; x 0 , y; x 0 ) noktalanndan
ge9ecek degerdedir. Bu miniqmm riflaks oramni R' ile gosterelim. Buna gore,
R'
xo- y'
(6-68)
R'
1
Xo -x'

R'

xo- y'
g' -x'

(6 69)

ae dogrusu, minimum riflaksdan daha biiylik bir riflaks oram ile Qahan operasyonu gostermektedir. Bu, sadece teorik bir deger olmayip, hakikaten miimkiin

v
k(

1.00

>.

'iii
.Y

~ 0.80
.-;/

v.

E
l1l

-o
c
N

0.6 0

- 0.40

IY-- f-/

l1l

1y

l1l

.r:

::J

.0

c
'::J
C>
.Y

/
:
1/

0.20

!
I'
I

:
I

I
I
I
I

I
I

IX~= X

020

I
IXD

'

0.40

Alkolun s1v1 fazda

Sekil 6--43. Minimum riflaks ornm.

r/

lJ

<(

Ct/

h'i

~/

0.60

0.80

mol fraksiyonu

Sekil 6 - 44. Etil alkol- su sisteminin denge diyagram1.

1.00

346

347

olabilen ~ah~ma ~artlanm gi:istermektedir. (.iinkii, belirli sapcla raf hesaplan-

mastm miimkiin kdan

gi:istermekteclir.

af

dogrusu da diger bir limit

~arti

(sonsuz riflaks oram)

Her clurum iQin minimum riflaks oramnm hesabmcla (6-69) numarah eitlik
kullamlamaz. Denge egrisiuin yukanya dogru bir ic; bilkeylik gOstermesi halin ..
de (Ornegin, ~ekil 6-44'de gOsterilen etalon- su k~U'Iln11) operasyon dogrusu,
absisin xF ve x 0 degerleri arasmda denge egrisini kesmemelidir. AB operasyon
dogrusu (x' , y') noktasn:un altmda q dogrusunu kesse dahi kolon c;ahmayacakttr. Boyle bir clurumda, denge egrisine i~ten teget olan AC operasyon clogrusunun egimi, minimum riflakst tUyin eder.
6-41. Entalpi- bile~im ve Me Cabe- Thiele diyagramlanmn knllamli~ yoniinden kar!ida~tmlmasJ. ~Ie Cabe - Thiele metoclunun aGtklam~st yapthrken,
ental pi- bileim diyagrami i.lzerinde doymu~ buhar ve doymn stvi egrilerinin
diiz ve aym zamancla birbirlerine paralel clogrular olcluklan hususu i:inceclen
kabul olunmntn. Bu kabul esas ahnarak, (6-53)'clen (6-55)'e kaclar alan ejitliklercle, raftan rafa yiikselen buhann mol saytst (ve aym zamancla raftan rafa
akan stnmn mol saylSI) besleme rafmm tistiincle bir deger ve besleme rafmm
altmcla cliger bir cleger olmak iizere sabittir. Her iki komponentin molal buharIa~ma 1smmm a~'nt oldugu hususu kabul olunarak da, yukandald sonuca vanlabilir. Diger bir kabul de iki komponentin kanjma ISllanmn ihmill eclilebileee).< kaclar az oldugudur. i\lc Cabe metoclunun meydana getirilebilmesi i<;in bu
kabuller li.izumludur. 6rnegin, benzen- toluen sisteminde molal buharla~ma
gizli ISISI, hemen hemen aymdn. Bu komponentlerin kanma 1silan da stfndu.
Bu sebeple, benzen - toluen sistemi Me Cabe- Thiele metodunun uygulanabilmesi ic;in gerekli ardara sahiptir.
Dil?;er taraftan amonyok- su sisteminde komponentler, kimyasal yap1lan ve
iizellikleri baknnmclan birbirlerinclen olduk~a farkhcltr. Bu sebeple, komponentlerin molal buharlajm:' !Stlan birbiderinden farkh olclugu gibi, i:inemli dereeecle
de kanma ISISI vardu. Du durum karIsmda amonyak - su sisteminin, J\r1c Cabe Thiele metodunun uygulanabilmesi iQin gerekli alan jartlara sahip olmacltgt gi:iriihir. Ornek 6-G'da ac;ddamasi yapllan, amonyak su sisteminc ait ental pi- bilejim cliyagrammclan (~ekil 6-36) bu hususu gormek miimkiindlir. Doymuj buhar
ve doymu SIVI egrileri, hem diiz bir dogru olmaktan ~ok uzak ve hem de birbirlerine paralel clegillerclir.

Ental pi, bile~im cliyagranum esas alan hesaplama metoclu, i:in oartlara ihtiyaQ gi:istermeyen onemli bir metoclclur. Bu sebeple, pratikte kar~tla~ttgmuz her
cluruma uygulanabilir. Bunclan bajka, entalpi- bilejim cliyagrammm kullamlmasi, sistemin ihtiyac; gOsterdigi enerjinin miktanm cla ortaya koyar; bu sebep~
h.-.., bir fraksinasyon kolonunda meydana gelen her hususu gOz Online serer.

Diger taraftan, Me Cabe - Thiele metodu sadece bnsitletirici bazt on ~'\fl

!arm meveudiyeti ile yetinmez; aym zamanda uygulamada da bazt stmrlamalara sahiptir. Bu metodnn kullamhmda siste~in enerji bagmulart gizlidir ve
U)TI olarak hesaplanmast gerekir. Bu sebeple, entalpi bileim diyagr~n.lln: kullanan metod bir ba,langt~ olaruk dalta uygundur ve sistemin daha tyt brr C
kilcle anlatlmasma imk~n verir. Diger taraitan Me Cabe- Thiele metoclnnun
kullamlabilcligi bir~ok sistemlerde, bu metodun uygulanmast ~ok iyi bir sonug
verit ve pratikte ziyadesi ile kullamhr. Bununla beraber, konuya yeni balayanJarm Me Cabe- Thiele metodunun uygulanubilmesi i~in gerekli biitiin ~~mr~~
malart iyi bir jekilde anlamt olmast gerekir. Boylelikle, uygulanmast mumkun
olmayan sistemlere uygnlamak teebbtistinde bulnnulmaz.
6-42. Raf randlDiam. Bu ktsma kadar yapmt oldugumuz a~tk!ama ve
hesaplamalar hep teorik raft esas almakta idi. Hakikatte kolonlar, ideal Qahan
raflarclan yaptlmamtlardtr. Hakikl bir raft terk eden buhar fazt, stVI fazla den
geye erijrni buhar fazma nisbetle, u~ucu komponent baktmmdan daha f ak'Ifc1ir
Me Cabe- Thiele veya entalpi- .bileim metodunun pratikteki bir durum~ uygulanmast halincle, te<irik rai saytstmn hakikl raf sa)'lstna donti~tiiriilmest gerekliclir. Bu maksatla kullamlan faktore raf randtmam adt verilir. Buharla~tm
ct, buhar fazmt (kaynayan ~1izeltiden teekktil eden) dogrudan doflruya kalona
gonderdigi iQin ideal raf olarak kabul olunabilir.
1ki cins r~f randtmam vard1r. Bunlardan birincisi teorik rai saytsm
(pratikte aynt aytrma)'l yapmak i~in gerekli) hakiki rai sa)'lsma bolere~ elcle
olunur ve kolonun tiimtinti kapsayan ortalama bir randtmandtr. Buna tum raf
rand1mam veya tiim kolon randtmant adt verilir. En ~ok kullamlan bu tantmdt_r'
Kullamh~t kolaydtr, fakat hem pratik ve hem de teorik salancalart vardtr. Prattk
baktmdan sakmeast, tiim raf randtmammn pratikte ~ahan kolonlardan gtkartlan
sonuglart esas almastdtr, Teorik baklllldan salancast ise esash bir temelden yaksun olmastcltr. Gti!!kii ~ok saytda ve kompleks yaptdak; degi~kenlerin tesirlerini,
kolonun tiimii i~in, tek bir sayt i~erisinde toplamaktadtr. Konuyu fazlaca basitle~tirdigi ortadadtr,
6-43.

Murphree rnf rnnd1mam'. Bu metod tek bir raim buhar ve stVI faz

bile~imlerini esas alarak, yalmz o raf i~in rand 1 ma~ 1 verir. Bir fraksinnsyon kolonunda n numarah (numaralama kolonunun ba~mdan tabanma doflru yapthr)
rafm Murphree raf randtmam a1agtdald e!itlikle hesaplamr:

E = 100 g,- g,.,

Yn*-Yn.+t
1

Ind. Eng. Chern., 17: 747 -750 (1925).

(670)

348

349
.~

Bu e;;itlikte:

man ba ve taban iiriinlerinin bile;;imleri yerine raflardaki bileimlere ihtiya9

gosterdiginden kullamh bakimmdan daha az uygundur.

= Murphree raf rand1mam

E
y,.

rah terk eden buhann ortalama bile~imi

Yn+l

= rafa giren buharm ortalama bile;;imi

Yn

= rafi terk eden SIVI fazla dengeye erimi olan buhann bileimi

Bu tamm, Me Cabe - Thiele diyagram1 yard1mi ile kolayca goz oniine serilebilir (ekil 6-45). acd ii9geni teorik bir rah, abe ii9geni ise hakikl bir raf1
gostermektadir. Teorik bir raf, kendisinden ge~en
her mol buhan ' yn*- yn+l
':I'
kadar U9ucu komponent9e zenginletirir ve bu husus, ac uzakhg1 ile gosterilir.
Hakiki raf ise, buhar ve SIVI fazlann rafta belirli bir zaman temasta kalmas 1 sebebi ile, kendisinden ge9en her mol buhan, y.- Yn+I kadar uQucu kompnnentQe zenginletirir ve bu husus, ab uzakhg1 ile gosterilir. Buna gore, Murphree
randunam -;;b uzakhgmm ac uzakhgtna oramdu.

a~Ildanmas1.

Yukandaki tamm, kiitle transferi diiiincesini esas ahr ve tiim raf randimamndan daha esash bir temele dayarur. Bununla beraber, goriildiigii gibi, daha
90k kiitle transferinin hlitatif tammma dayamr. 1 . Bundan baka, bu rand11

Robinson ve Gilliland Elements of Fractional

Bu tamm, teorik yonden biiyiik bir oneme sahipse cle pratikte pek fazla
bir k1ymeti yqktur. Buna da sebep, rafm her noktasmda sivi faz bileimini ,.e
rafm tiimiini: kapsayacak bir deger iQin, entegrasyona ihtiyaQ gostermesidir.
6-45. Raf rand1manma iesir eden faktorler projelendirmenin aynntdan.
Raf rand1mam en iyi ekilde, hakikl bir raf iizerinde buhar ve SIVI fazlann karIhkh hareket tarzlanm giiz iiniine alarak incelenebilir. Kampana rafh kolonJarda kampana iizetinde buluna)l yanklar, SIVI faz i9erisine batmi durumdad1r.
Raf savagm1 aan sivi faz yiiksekligi, kampana yanklannm dalma derinligini
kontrol eder. Yanklardan ge9en buhar, 90k say1da ufak habbecikler meydana
getirir ve bunlar SIVI faz i9erisinde11 ge9erler. Kampimalar, genellikle birbirlerine yakm konulur ve bir kampanadan 91kan habbecikler diger kampanadan QIkan habbeciklere Qarparlar; bu suretle, fazlarm temas ~iddeti artar. S1v1 fazm
iistiinde bir kopiik tabakas1 meydana gelir ve buhar faz1 bundan kurtularak raflar arasmdaki boluga ge9er. Kopiik tabakasmm iistiindeki k!simda buhar :azi
tarafmdan siiriiklenen ufak SIVI damlaCiklan vard1r ve bunlardan bir kism1 tist
rafa ta;;mabilir. Rafm bir kenarmdan digec bir kenarma dogru SIVI abm1 meydana gelir. Bunun meydana gelmesi, raftan rafa SIVI faz akimim temin eden
borularda hidrolik basm9 farkmm varhg1 ile miimkiindiir.

Fazlarm birbirleri ile temasma (dolay1siyle raf randm1amna) tesir eden

faktorleri iki grupta toplamak miirukiindiir: birinci grupta, rafm plilnlamas1 ve
yapnm, raf yi.izeyinde SIVl faz ak1m1; ikinci grupta, rah Orten SIVI faz i~erisin . .
den buhar habbeciklerinin g<)Qii ve bu esnada quhar faz1 ile SIVI faz arasmda
komponent transferi.

xSekil 6-45. Tek bir rafa ait rand1manm

6-44. Murphree uokta'randimam. Bir rafm farkh noktalarmda SIVI fazm bileimi olduk9a farkhd1r. Bu sebeple, her nokta i9in, (6-70) numarah eitlige benzer bir eitligin kullamlmas1 miimkiindiir; fakat, sadece o noktaya aittir.
Bu durumda buhar bileimi, art1k ortalama bile;;im olmay1p, sadece o noktaya
ait bileimdir.

Birinci grup faktiirler takdirinde raf rand1mam, (aQJklanchgJ gibi 1) luzm

diiiik olmas1 halinde, buhar luzmm (kolonun tiim kesiti esas ahnarak hesaplanan) artmas1 ile birlikte artar. Bir luz alanmda, olduk9a sabit kahr ve luzm dalm
fazla yiikselmesi ile diier. Sekil 6-46, ad1 ge9en eserden alman bu duru,!IIU giistermektedir. Statik ortme, kampana yanklanmn iist k1smmdan itibaren 6l9iilen
SIVI faz yiiksekligidir.

Distillation:., 4 Uncii bask1, Me

Graw- Hill Book Company, Inc, New York (1950), sahife 447.

'

Peavy and Baker, Ind. Eng. Chem., 29: 1056- 1064 0937)

350

351

Buharm kampana yanklarmclan gec;i~i esnasmda sahip oldug.J htz, genelliklf' kullambn Im~ s!mrlan ic.:erisindc, raf rand1mamna i.inemli bir tesir yapmaz. 'iekil 6-46'da gOrlilen eP;rih'l', aym zamandA Ortme yiiksekliginin tesirini de
g6sterirler.

120

~ 100
N

v
/

I:J

>-

rtl

80

--

..

..........

~~

.....

/I

I / .....

_j

--- -

--

~~
1

;
0,3

----

~----1
4-+-+~~~r-.._:
I

60

- ----

0.6

0.9

\:" i"-

'

1,2

1,5

6-46. Raf rand1mamna tesir eden faktiirler - distilasyona tiibi tntulan kaiizellikleri. Raf randnnam, herhangi bir rafta buhar ve SIVI fazlan arasmda meydana gelen temasm tesirlilik derecesinin bir 6l9ilsil oldugu i9in, bu
iki faz arasmda mcydana gelen kiltle transferinin h1zma tesir eden fakti.irlcr
g6z Online almmaltchr. Raflarda buharla~ma ye yogunlama sebebi ile ISI transfori de meydana gelir. Bununla beraber, raf ramhmamna tesir eden esas fak!Or
kutle transferidir.
SIVI faz tarafmdan sanlmi bir buhar habbecigini goz online alalun. Sl\'1
fazdaki daha u~ucu komponent fazlarm temas yiizeyine difiizlenir vc orada bu~
Jrarla~arak buhar fazma kat1hr. Bubar habbecigindeki az uqucu komponent fazlarm temas ytizeyine difiizienir ve orada yogunla~arak srn faza katthr. Temas
vilzeyinin iki tarafmdaki film tabakalarmda, ISI transferinde oldugu gibi, di;en9ler ve potansiyel farklan vard1r. Yalmz bu potansiycl farklan ISI transferinde oldugu gibi temperatilr farklan olmapp, konsantrasyon farklandu.
Isr transferinin ac;tklanmasmda kullmulan ve direnderi tek tck ele alan metodun burada da kullamlmasi milmkilndtir. Bn ~ekildeki bir aGiklama, hakikatcn
ivi sonuc; vermitir. 1 Bununla beraber, ka:mpanah rafta birbir1eri i1e temasa gel~n buhar ve siVJ fazlan, akt~kanlar dinamigi yOniinden kanJk bir durum gOstermektcdir Ruf planlamasmda kullamlabilecek bir bagm!I iGin liiznmln bilgiler, yeteri kadar mevcut degildir.
n~mun

Kolon i<;erisinde buhar h1z1, m/ saniyP

Sekil 6 - 46. Bubar htztmn ve kampana yanklanm Orten stvl faz dcrinliginin, raf randtmanma
tesiri: 1, Statik Ortme stftr; 2, Statik Ortme 13 mm; 3, Statik Ortme 25 mm; 4, Statik
Ortme 51 mm.

Deneme maksad1 ile kurul6-47. Tiim raf randmrammn hesaplanmasi.

mu Jaboratuar kolonlarmda olsun, endilstride kullamlan fraksinasyon kolonla-

:J

Stvt fazm raftaki ak1m1 esn!tsmda takip ettigi yolun da raf rand1mamna tesiri vard1r. SIVI faz rafta uzun bir yo! takip edccek olursa, rafm farkh noktalarmdaki SIVI faz bileimlerindc biiyilk farklar goriililr. S1v1 faz rafa ilk girdigi
noktada (bu durmnda u~ucu komponent~e zengindir), rafm aksi tarafmdaki bir
noktaya (uGucu komponentQe fakirlemi) nazaran U9UCU komponent9e daha
zengin bir buhar verir. Bu durumda buhar faz1, o rah tcrkcden SIVI fazm den
gede oldugu buhar fazmdan daha yiiksek konsantrasyonda u9ucu komponent
ihtiva eder; bu scbeple, Murphree raf raudnnam, % lOO'iin ustiinde bir deger
olarak ele ge9er. Bu degcre sahip ranchmaulara, ozcllikle biiyiik 9aph kolonlarda, s1k s1k rastlanmaktadrr. Murphree r!okta randmmm okiilerek rafm tiimiinii
kapsayacak ekilde entegrasyon yap1lacak olnrsa, % lOO'iin altmda rand1manlar
eldc olunabilir.
Rafm bir kenan ile cliger kcnan arasmda, raftaki SIVI faz yilksekligi bakrmmdan, biiyiik bir farlc mevcutsa raf, u,_.ngesiz bir durumdachr. (:iinkti, buhar
faz1, iizer1eri siVI fazla Ortii.lmemi kampana yanklarmdan Qikar; bu sebeple,
raf istenilen rand1mam vermez.

...

"2"' 100
>-' 80
c

rtl

E so

i'j

c
~ 40

-ro

E 20

I:J

1--

'

r--~

'I--

--

-- 1- -

+-

,-

'

=
-- -~-~

-!

....-1--

I--

1-

--

0 I--
OJ
0.2

--

0.4 0,5 0,810

"

-- 1--

2,0

4,0 6,0 80 10

Daha u~ucu. komponentin relatif u~uculugu

X, besleme ak1m1mn viskoz1tesi (santipoise)
~ekil 6-47. Raf rand 1mam ile ilgili ba8:mttlar. [II.E. O'Comwl, Trans. Am. lnst. Chem.
Engrs., 42:751 (1946).]
1

Gerster, Bonnet vc Hess, Cliem. Eng. Progr., 47:523-527, 621 627 0951).

353

352
nnda olsun, raf rand1manma en Qok tesir eden faktor SIVI fazm viskozitesidir.
Buna il~veten, komponentlerin rehllif UQnculuklan arasmdaki fark da aynca
onem ta~Jmaktadir. Bu hususlan goz online alan O'Connell\ distillenecek kan~I
mm viskozitesi ile daha UQUCU ki:lmponentin relll.tif uQuculugunun Qarpimim x eksenine ve tiim raf rand1mam da y eksenine yerle~tirerek bunlar arasmda bir bagmti kurmutur (ekil 6..47).. Bu bagm!Ida re!atif UQuculuk, kolonun ba ve taban temperatiirlerinin aritmetik ortalamasmda hesaplannullr. Distillenecek kaflImm (siVI) molal viskozitesi ise, komponentlerin her birinin viskozitesini mol
fraksiyonu ile Qarparak ve bu Qarpimlan toplayarak elde olunur. Her bir kom- .
ponentin viskozitesi, ortalama kolon temperatiiriindeki viskozitesidir.
Boyle bir bagmtmm kullamlmasi u hususlarm kabuliinii ongoriir: (1) normal planlanmi bir kampanah raf kullamlmaktadir ve (2) kolon iQindeki buhar
fazmm hizi, tiim raf rand1mamnm hemen hemen sabit oldugu degerler arasmdadir. Ortalama kolon temperatiiriinii ve distillenecek kannmn bileinaini esas
alan viskozitenin kullamlmaSI, sadece istenilen sonuca eriebilmek i~indir. Diger
kabul olunan hususlarla birlikte tiim raf rand1mammn kullamlmasi konuyu fazlaca basitletirmekte ve sadece bu durumlarda kullamlabilir hale sokmaktadir.
Laboratuarlarda veya endiistride kullamlan kolonlardan elde olunmu raf randJmanlan mevcutsa, aym yap1da ve aym Qahma artlan altmda, bu degerlerin
kullamlabilmesi teorik olarak bulunanlara nisbetle daha fazla tercih olunur. 1

necek kan~am yukandan itibaren 5,4'tincti rafa gOnderilmelidir. % 54'1Uk raf randrm3.nma
gOre bu 5,4/0,54 = 10 uncu hakikt raf demektir. Bununla beraber, kolon c;ahsmasul.da degi$imleri miimktin kilmak i9in sekizinci, onuncu ve onikinci raflara distillenecek kan*1m
gOnderilebilir.

Pratikte, distillenecek kan~tm daima aym bile~imi muhafaza etmeyebilir,

denge d'.lfumu ile ilgili bilgiler hatah olabilir, otomatik kontrol uygulandigi halde riflaks oram degi~ebilir ve nihayet raf rand1mam haU\h olabilir. Bu sebeple,
vukandaki ornegimizde ad1 geQen kolonun ba ve taban kisimlarma fazladan
iki~er raf ilave olnnmahd1r.

6-48. Kolo!l ~ap1 ve rallar aras1 uzakhk. Herhangi bir kolon i9in 9ah~
ma artlanmn ve raf sa)'lstnm tesbitinden sonra yaptlacak i~, kolon c;ap1mn ve
raflar arasmdaki uzakhgm hesaplanmas1d1r. Bu 1ki faktor, birbirleri ile ilgilidir
ve degi~ik tertipler kullamlabilir.

250

;:

R"af rand1mam. Kolonun ba~ ktsnunda

~~ 175

Ortalama molal viskozite

Ct.

= J-1.1 X 1 + ttz (1 -

c: 15 0
u
u
c

= 0,25

101

:;:::

v;
<lJ

x 1)
(0,28) (0,560)

N
..c

10

'

10~--

---

//

'

0 //

5//
50 I

"

kmtz), biri buharlasttnct olmak iizere 11,4 teorik rafa ihtiya~ oldu&unu gOstermistir. Buna

veya 20 olarak bulunur. Sekil 6-42'ye gore distille-

Trans. Am. lnst. Chem. E118rs., 42: 741 -760 (1946).

Perry, sahife 616- 617'c baktmz.

Raj sayw. Bu problemin Me Cabe -Thiele metoduna gOre c;OzUmli (,~ekil 6-42'ye ba-

//

Sekil 6-47'den a p. = 0,656 i~tin tUm raf randtmam olarak % 54 deiteri okunur. Bu de!;er,
, benzen- toluen sistemi i9in yaymlanmt!;' de~erlere uymaktadtr.

= 19,2

.:.:
12 5
<lJ

= (0,25) (0,440) +
= 0,267 santipuaz
I.L = (2,46) (0,267) = 0,656

gore, hakikl raf saylSI 10,4/0,54

Kitabm sonundaki 3 numarah tablodan, 96C derece i\=in benzenin viskozitesi 1.1.1
santipuaz ve toluenin viskozitesi 11-2 = 0,28 santipuaz'dtr. Buna gOre,

_L

0,974 ve temperattir yakl~Jk

olarak 82C. Taban kismmda ise xw= 0,0234 ve temperatlir 110C. Buna gOre, kolon
temperatlirUntin aritmetik ortalamast 96C dir: Ornek 6-l'den ahnan deger a:= 1.214/494
=- 2,46 dtr.

xn

200

<lJ

Omek 6-8. Ornek 6-7'de a~:tklanan ~artlar altmda. kulJamlmast gerek.li hakiki nif
saylSlm hesaplaymtz ve distillenecek kam,nmm bunlarCI.an hangisine g0nderilece8ini bulunuz.
~Ozfun.

Yi.izey) genT1m1J
:20dinjcm ~
daha fazla

225

0,25
0,4
0,55
0,7
0,85
1,0
Raf merkezleri aras1ndaki uzaklik m.

~ek.il 6. 48. Raflann yerle!1imi iyin Brown- Souders faktOrii [Molt Souders, Jr .. et al., lng,

Eag. Chem., 26: 100 (1934).]

t. t;;atalta!} -

Kimya

MiJhendisli~ine

Girii?

F .23

354

355

Kolon ,-apt ve raflar arast uzakhgt tesbit edilmi~ belirli bir kolot>u goz
iinUne alahm. Biitiin bile~imler ve riflaks oram degitirilmedigi balde, distillenecek kantmm debisinin artmast ile kolondaki buhar ve stVl faz debileri artar.
Bu ise raflar arasmda meydana gelen basm~ dii~iiiiniin artmasmt gerektirir.
Distillenecek kantm debisi, yeteri kadar artmldtgt takdirde iki ihtimal dogabilir. Bunlardan biri, buhar fazt aktmmdan ileri gelen basm9 dii~iiii; digeri ise
stvt faz aktmmdan ileri gelen basm~ diiiiiidiir ve bunlardan biri, operasyonu
kontrol eden faktor olabilir.
Kolon i9erisinde Uagtdan yukanya dogru yiikselen buhann htzt arttmlacak olursa, buna bagh olarak basm~ dii~iiii de artar. Basm9 diiiiiine sebep,
kampana altmdaki giri borusunda meydana gehm siirtiinme, buharm kampana
i~erisinde yon deg!~tirmesi ve kampana yanklannm orifiz tesiridir. Birbirine
komu iki raf arasmdaki basm~ diiiiii artttgt takdirde, bu iki raf arasmdaki
baglantt borusunda stv1 yiiksekligi arlar. Bubar luzmm 90k fazla artmast halinde, baglantt borusundaki stvt, yukanya dogru i\ilerek savagi aar ve raf takma ugrar. Aym ekilde, raftan rafa akan stvmm miktan 90k fazla ise, stvt
baglantt borulartru doldurarak savaktan geri akar ve raf yine takma ugrar. Bu
9ah~ma artlart iiphesiz pratik i9in uygun degildir. Bu sebeple, buhar ve stvt
faz htzlan ta~km meydana getirecek degerden diiiik tutulmahdu.
Diger taraftan raflan arasmdaki uzakhk birbirinden farkh iki kolonu kartlattracak olursak, raflar arasmdaki uzakhgm fazla olmast halinde buhar htzmm yiikseltilmesinin miimkiin olabilecegi goriiliir. GiinRii, bu durumda raftan
rafa stVl faz tatyan baglantl borulanmn, bir taktna meydan vermeden 9alta-.
bihnesi i9in, daha fazla yiiklenme imkinlan vardtr. Stvl debisi kritik faktor oldugu takdirde, raflar arasmdaki uzakhgm arttmlmast, baglantt borularmdaki
siirtiinmenin daha kolay bertaraf edilmesini miimkiin ktlar. Bubar htzt ile raflar
arasmdaki nzakhk, yukanda ar;tklandtgt gibi, karthkh bir bagmttya sahiptir.
Belirli bir raf uzakhgt i9in uygun bir bnhar htzt, belirli bir buhar htZl ir;in nygun bir raf uzakltg1 vardu.
Kolon r;apt ve raflar arast uzakhgm se9irni tecriibeye dayamlarak veya li1
teratiirde verilen muhtelif bagmttlar esas almarak yapthr. Brown ve Souders
endiistriyel bir fraksinasyon kolonunu inceleyerek, uygun buhar htzmt hesaplamak ir;in, a~agtdaki bagmttyt teklif etmilerdir.

(6-71)
Bu eitlikte :
G = miisaade olnnan buhar hlZl, kgr/(saat)(m2 ) bo kolon kesiti

C = ekil 6-48'den bulunan bir faktor. Bu faktor raflar arast uzakhk, stvJmn yiizey gerilimi ve raftaki stvJ faz yiiksekligi yardtmt ile bulunur.
pL

Ind. Eng. Chern., 26: 98 (1934).

stvtmn yogunlugu, kgr-kiitle/m'

Pv = buharm yogunlngu, kgr-kiitlejm'

(6-71) numarah eitlik, miisaade o!tman buhar luzmtn, {buhar fazmm stvt
damlactklart tatmast sebebi ile) strurlanmt oldugu diiiincesinden gidilerek
tiiretilmi~tir . .Aynca, normal kolonlarm projelendirilmelerinde kolon r;apt ir;in
emniyetli degerler verir. (6-71) numarah eitligin kullamlmast, U hususun kabuliinii ongoriir. Kolon r;apt 0 ekilde ser;ilmitir ki, bir taraftan buhar ve SlVJ
fazlarm htzlan, miisaade edilen hudutlar ir;erisinde kalmakta; diger taraftan,
kampanalarm ve stvt faz baglantt borulanmn en 11ygun ekilde tertiplenmesine
imkan vermektedir.

Kolonnn muhtelif ktstmlarma (6-71) nnmarah eitligi uygulayarak, bu ktstmlar i9in alan hesaplanabilir. Yaptmmdaki ve r;ahtmlmasmdaki kolayhklar
sebebi ile kolonlarm her ktsmmdaki 9ap aym olmahdtr. Bu sebeple, hesaplanan
r;aplardan en biiyiigii ser;ilir ve kolonun her ktsmt bu r;apta yapthr.

Kolon 9aptmn ve raflar arasmdaki uzakbgm te:;bit olunmasmdan soma kolon projesinin tamam olabilmesi ir;in kampanahrm ekli, saytst ve biiyiikliigii.
savakiann uzunluk ve yiiksekligi, baglantt borulanmn alanlan v.s. gibi daha
bir r;ok hususlarda bilgiye ihtiya9 vardtr. Bnnlar, kitabtmtzm konusu ir;erisine
. almannyacak kadar r;oktur ve bunlarm ozetini kimya literatiiriinde bulmak
miimktindiir. 1' 2 ' 3
Yukandaki ar;tklamalardan anlatlacagt gibi, buhar lnzmm se9iminde esas
faktor, raflar arasmdaki uzakhk veya bunun aksidir. Aynca, stvt faz tatyan borulardaki stvt yiikiiniin, buhar htzma bagh alan basmr; diiiiiine eit veya biiyiik oldugu hususu ile; bu stvt yiikii altmda baglant1 borularmm yeteri kadar
stvt boalt!p boaltamayacaklan da soru konusudur Yukandaki hnsuslar tamamen dogru degildir. (:iinkii, raflann birbirlerine yakm yerletirilmesi halinde,
kampanalar iizerindeki kopiik tabakast iist rafa degecek kadar yiikselebilir; bu
sebeple, buhar fazt bir raftan digerine damlactklar halinde stvt faz tatr. Raflar arasmdaki uzakhgm r;ok fazla olmast halinde, uzakhgm arttmma kar~thk C
faktoriiniin (ekil 6-48) arltmt oldukQa kiir;iiktiir; bu sebeple, miisaade olunulan
buhar htzt.nda biiyiik bir artma meydana gelmez. Bunun sonucu, kolon Qapmda
1
2

'-'

'

Bolles, Petroleum Refiner, 25 : 613 - 620 (1946)

Davies, Petrolellm Refiner, 29:93-98 (Aug., 1950), 121- 130 (Sept., 1950)
Atkins, Chern. Eng. Progr., 50:116-124 (1954)

356
357

bir azalma olmakslZin kolon yliksekligi artar, bn da kolonun pahah olmasma

yo! ac;ar.

78

p -

Endiistride kullamlan kolonlarm boyutlan ve bn boyutlar arasmdaki bagmtl hususunda bir fikir vermek maksad1 ile, 1 numarah dip notda ad1 gec;en dergiden ahnan bir kac; tipik boyut, 6-2 numarah tablo ile verilmitir.
fimek 6-9.
CJmek 6-4 (d)'de a~tklanan ~rtlan gOz Online alarak, rafm
ve ptantamast icin kullantlmak iizere kolon !f:apmt ve raflar arast uzakh~t hesaplaymtz.
lonun ba$ ktsmmda temperatiir 82C ve bu temperatiirde PL = 810,6 kgrfm3 ; taban '-'"da temperatlir l10C ve bu temperatiirde PL = 783A kgr/m3 Bu stvtlann normal
ma temperatiiriindeki yiizey gerilimleri yakla~nk olarak 20 din/em dir.
~zfun.

Raflar aras1 uzakh&m 45,7 em oldu~unu kabul edelim. Bu durum.da

yerle!$im faktOrii, 20 din/em lik yiizey gerilimi i~in, ~ekil 6-48'den 155 olarak bulunur. Miisaade olunabilen buhar htzt en azmdan kolonun ba$ ve taban ktstmlan i~in hesaplanmahdtr.

v - (22,4)(355/273)

2,68 kgr/m'

G = (155) [2,68 (810,6- 2,68)

J'' =

7.230 kgr/(saat) (m')

Kolonun ba$ ktsmmda,

V1 = L 0

+D

= 4,5 D

~tinkti

L 0 / D = 3,5

V 1 = (4,5)(12.000) = 54.000 kgr/saat

Llizumlu alan= 54.000/7.230 = 7,47 m

Kolomm taban klSim. Kolon i~erisinde basm~ dli$li$iiniin meydana gelmesi sebebi ile,
taban ktsmmdaki basm~ artt$Int gOz Online almadtittmtz takdirde, t = ll0C ve P = 1 atm.
dir. Saf toluene ait Ozellikleri kullanarak bUhar yogunluSunu ve htzmt hesaplayabiliriz.
Pv

92
(22,4)(383/273)

2,93 kgrfm'

Tnblo 6- 2. Standard raf plfinlamast

G = (155) [2,93 (783,4- 2,93) ]''' = 7.420 kgr/(saat) (m')

Sekil 6- 29'dan V /W = 3,39 olarak bulunur. Burada V. buharla$ttncxdan gelen buhann debisidir. Yukandaki oran, (xw. hw- qrw) ve (y 12 , H 12) noktalarmdan ge~en dogru iizerindeki1 dogru par~alanmn oramdtr. W = 18.000 kgr/saat olduguna gOre,

Rafm tipi

Caprazlama aktm
Al~ak

nipel

Orta
nipel

ge~~

Yiiksek
nipel

V = (18.000) (3,39) = 61.000 kgrfsaat

Llizumlu alan = 61.000/7.420 = 8,22 m'
Bubar faztnm raftan rafa
otundugu takdirde, hesaplama

Baca (nipel) alam, % kolon alam .............. .

10,0

12,5

15,0

10,0

BaAlantt borusu alam, % kolon alam ........ .

20,0

14,0

8,0

17,5

Savak uzunlu~u, % kolon

dekine benzer savak)

87,0

79,7

68,5

84,2

6,4

6,4

6,4

6,4

Savak

yiiksekli~i,

~ap1

(!ekil 614 b

em

yiikselm~

ve stvt fazm raftan rafa akma miktan sabit kabul

yapthr.

a~a~tdaki ~ekilde

1~~~8 = 78,3 kgr/mol-kgr

aglfhgi = ~~~~ = 91,6 kgrfmol-kgr
2

Ba! tirtintin molektil aglfhgi =

Taban iirtiniin molekiil

D=

~B~~O =

153,2 mol-kgr/saat

V = (4,5) (D)= 690 molkgr/saat

q = 1 ve V - V = ( I - q) F = 0 oldugu i~in

Ba~lantt

borusunun altmdaki minimum

yiikseklik, em .......................................... .

6,4

6,4

6,4

6,4

V=V
V = 690 mol- kgr/saat

Kolonun tabanmda buhann debisi = (690) (91.6) = 63.100 kgrjsaat

Kolonun ba1 klSml. B3.$ ktstmda a~nltk yiizdesi olarak % 97 benzen bulundu~u i~in
bu hesaplamada s3.f benzene ait Ozelliklerin kullamlmast, olduk~a iyi bir sonu~. verir. Bubar fazmm yo~unlu~u, buhann ideal gaz kanununa uydu~u kabul olunarak hesaplanabilir.
Bona gOr~. 1 atm. basm~ ve 82C derecede buhann yoiunlu~u,

Liizumlu

63.100
8 5 m2
7.420 - '

alan--~--

Kolonun taban ktsmt i<;in liizmnlu alan, hcsaplananlann en biiyiigii oldugu i<;in, bu
de8:er ahmr. 3,29 m ~apmda bir raf, hemen hemen bu alam kar~tlar.

358

359

6-49, Dolgulu. kolonlar i~in hesaplama metodlan. K1s1m 6-16'da

hacmi biiyiik yiizeye sahip inert kati maddelerle doldurulmu~ kolonlarm,
panah raflara sahip kolonlar yerine kullarulabilecegi soylenmitir. Dolgulu
lenin yiiksekligi, bir teorik raja edeger yiiksekllk veya HETP1 diye wuuu
ian bir faktoriin kullamlma:s ile hesaplanabilir. Bu metod, dolgulu kuleleri
rim yiiksekliklere boler ve bu boliimlerin her birindc, o boliimii terk eden
ve S!Vl fazlan birbirleri ile dengeye erimi~lerdir. Her birim yiikseklik, bir
rik rafm yapt1g1 ii yapar. Kolonun yap1h ekli ve distilasyona ti!bi tutulacak
karilm igin HETP degeri bilinmekte ise, kolonuu tiim yiiksekligi,
ay1rma igin liizumlu teorik raf sa)'lsim HETP degeri ile Qarpmak sureti ile
saplamr.
6-50. Optimum riflaks oram. Sekil 6-43 ve lo.s1m 640'dan
iizere, riflaks oran1mn artmrua halinde, istenilen a)'lrma igin liizumlu teorik
sa)'lSI azahr. Kolon igerisinde yiikselen buharm miktan hemen hemen
miktan ile orant1h oldugu igin, riflaks oramnm artmas1 kolon gapmm artm~tsuta
sebep olur. Riflaksm minimum degerinden biraz biiyiik bir riflaks halinde,
lonun c;ap kii<;iik fakat, raf say1s1 pek fazladu. Riflaks oram yava yava
nlacak olursa kolonun <;ap da yava yava artar, raf saylSl h1zla azahr.
sonucu olarak kolonun fiyat1 ucuzlar. Riflaks oram artmaya devam edecek
olursa, kolonun <;api orant1h olarak artar, fakat raf sa)'lSI fazla miktarda
azalma gostermez. Bu sebeple, kolonun fiyall tekrar artar. Kolonun iletme
derlerinde bir faktor de, sabit gi<lerlerdir,
Bu, ilk yatmm giderlerinin belirli bir
desini tekil eder. Bu hususlar, ekil
da 1 numarah egri ile gosterilmektedir.
Riflaks, kolonu terk eden buharm
gunlatmlmas ile elde olunur ve. bu
da sogutma suyuna transfer olan 1s1
yetle kaybolur. Bu lSI, buharlatlnCida
ral buhar borular tarafmdan sisteme
rilmelidir. Bu sebeple ts1tma gideri,
laks oram artl bir ile orantlh olarak
Buna su ve hemen hemen buhar gideri
oranbh olan, pompalama gideri gibi
iletme giderleri de il!\ve olunmaltd1r.
dan dolay1 tiim iletme giderleri (2
~kil 6. 49. Riflaks oranmm kolon
rah dogru i!e gosterildigi gibi), hemen
fiyatma tesiri.
men riflaks oram arll bir ile orant1h
1

Peters, Ind. Eng. Chern., 14:476 (1922).

Perry, sabife 620'ye balrnuz.

artar. Tiim i~letme giderleri, sabit giderler (1 numarah egri) ile i~letme gider
lerinin (2 numarah dogru) toplammdan ibarettir. Tiim i~letme giderleri (3 nu .
marah egri) kesin bir minimum gOsterir ve bu minimum, en ekonomik riflaks
oranm1 ortaya koyar. Pratikte kolonlar, minimum riflaks oranmm 1,2 ila 1,5
misli arasmda degi~en bir riflaks oram ile <;ah 01rlar.
6-51.

tkid~n

fazla komponentli sistemler.

lkiden fazla komponent ihti-

va eden kan~tmlann distilasyonumm kantitatif inceienmesi, kitabtmlzm konusu

d!!llda kalmaktad1r. Bu gibi kan:;1mlann distilasyonu genellikle, :;u :;ekilde

yapilmaktadir. Kanlffi bir kolona gonderilerek komponentlerden biri saf olarak
elde olunur; diger iki komponenti ihtiva eden art1k ise, ikinci bir distilasyon
kolonuna gi:inderilerek burada saf komponentlerine aynhr. Gerektigi takdirde
ii<;iincii bir distilasyona da bavurulabilir. N komponentli bir kanlmlll disti
lasyonu i<;in gene] olaralc (N -1) sapda kalona ihtiya<; vardn-.
C:ok komponentli sistem ile ik1 komponentli sistem arasmdaki temel farklar a:;ag1daki gibidir:
L Bubar s1v1 dengesi, :;imdiye kadar kullanml oldugumuz basil x, y di
yagram1 ile gOsterilmez. A komponentinin buhar ve ~1v1 konsantrasyonlan arasmdaki bagml!, diger biitiin komponentlerin konsantrasyonlanna da tabidir.
Entalpi bile:;im ve Me Cabe Thiele metodlan, bu gibi sistemlere dogrudan

dogruya uygulanamaz.
2. Belirli bir besleme ak1m1 bile:;imi i<;in, ba:; ve taban iiriinlerinin bile
:;imleri, tamamiyle bagms1z degi:;kenler olarak kabul olunamazlar. Ornegin, A..
B, C komponentlerinden meydana gelen (azalan u<;uculuk masmda) ii<; komponentli bir sistemi goz oniine alahm. c komponentinin maksimum bile:;imi ba:;
i.iriinde ve A komponentinin maksimum bile~imi ise, taban iiriiniinde bulunsun.
Bu noktada yalmz bir degi:;ken daha belirtilebilir. Ornegin, riflaks oram se
<;i!ecek olursa, ba:; ve taban iirilnlerinin tam bile:;imleri bilinmese bile, sistem
i<;in gerekli :;artlar tamamen tesbit olunmu:; demektir. Sistemin kiltle dengesini
tamamlamak i<;in, kompoi>entlerden birinin daha, ba:; ve taban iirilniindeki bi
le:;imini belirli kllmak gereklidir. Bununla beraber bu deger, se<;ilmi:; riflaks
omm i<;in hakiki bir deger olmayabilir. Bunlann sonucu olarak GOk komponent
li sistemlere ait hesaplamalar <;ok zaman ahr ve yakla~1k degerlerle <;oziim me
toduna (deneme ve yamlma metodn) ihtiyaG gosterir. 1
6-52. Petrol distilasyonu.
Ham petrol, kar01hkh GOZil:oiirlilkleri alan \C
kaynama noktalan geni~ hudutlar iGinde degi~en .;ok say1da komponentleri ihti
va eder. Boyle bir kanlmdan, yaklalkhkla dahi olsa, tek tek komponentleri ay1r
1 Robinson ve Gilliland Elements of Fractional. DistillationM, McGraw- Hill Book
Company, Inc., New York (1950).

360

361

mak miimkiin degildir. Petrol endiistrisinde karIla~tigmuz muhtelif fraksiyonlar (nafta, benzin, gazyag1 v.s. gibi) sa maddeler olmay1p, 90k say1da madde,
lerin kanunlarmdan ibarettir. Bunlarm her birinde az miktarda diiiik veya
yiiksek kaynayan komponentler b\1lunmasma ragmen, komponentlerin c;ogunlugu
belirli bir temperatiir arabginda kaynarlar. Ham petrol gibi bir kanIm bir fraksinasyon kolonunda distilasyona tabi tutulacak olursa, diiiill: kaynayan komponentler daha ziyade ba kismmda, yiiksek kaynayan komponentler ise daha ziyade taban k1smmda toplamrlar. Bununla beraber, istenildigi takdirde, fraksinasyon kolonun ara kisimlannda herhangi bir noktadan baka fraksiyonlar da
almabilir. Bu durumda komponentlerin tek tek aynm1 yap1lmaz, tek bir kolon
kullan,Jarak piyasamn istedigi fraksiyonlar elde olumtr. Ara fraksiyonlan tek
tek ufak kolonlara almak vc rektifikasyona ti\bi tutulmak sureti ile, daha kesin
bir ayJrma yapmak miimktindiir.

6-53. Su buhan distilasyonu. Su buhan distilasyonu, yiiksek kay,nayan

maddeleri U9UCU olmayan yabanc1 maddelerden veya 90k yiiksek kaynayan diger maddelerden ay1rmak i9in kullamlan bir metoddur. Yiiksek kaynayan fakat
Isiya karl hassas alan nGucu yaglardan, suda 96ziinebilen yabanc1 fuaddelerin
avnlmasm1 ilk drnek olarak gosterebiliriz. Diger bir iirnek de yiiksek kaynayan
bitkisel yaglardan, ytiksek kaynayan yabanci maddelerin (istenilmeyen koku ve
lezzete sahip alan) a)nlmastdJr. Bu metod, ~ok yiiksek vakum altmda distillenebilen ,-eya vakum altmda elde edilen temperatiirde bile, bir veya biittin komponentleri boztman maddelere uygulamr. Sn buhan distilasyonunun uygnlanahilmesi i~in liizumlu art, istenilen iiriintin (uQncu madde istcr kolondan geGiP
gitsin. ister n~ucu olmayan art1k kolonda kalsm) su ile kanmamasidn.

800

"' 700
2:._

_L

-1-

760-suyun/
E 600 - buhar basJncl
E
SOD
u
c

'

"

ro wo
0

-r

'\ 1/

rv

, 1\

,.......

10 20 30 1.0

so

I
50 70 80

(350) (92)
(410) (18)

436
100

Bu metod, Gok saytda UGUCU maddeye uygulanabilir ve yukanda a~Iklamasi

yaptlan hesaplama metodu, suda Qoztinebilen yabancl maddelerin suyun buhar
basmc1 tizerindeki tesirinin az oldugunu kahn! eder. Bu sistem n~ucu yaglann,
parfiimlerin, organik maddelerin saflatmlmasmda <;:ok geni~ bir uygulama alam bulur. t'rrtiniin suda ~Oziinmemesi On !)arti, buhar fazm1~ yogunla~mast sonncunda iki fazh bir sistemin meydana gelecegini ve bunlardan birinin iiriin.
digerinin ise sn olacagm1 ifade eder.
'lli

1.00
-1l,_ 300 c-- - - Toluenin buhar basJnc,_,/f \
"' 200 r-- r
.c.
_..,~>'
VI

kerisinde u9ucu olmayan yabanc1 maddeler ihtiva eden bir kanmldai;,

toluenin sn buhan ile distilasyonu istenilmi olst)n. Sekil 6-50, toluenin muhtelif temperatiirlerdeki buhar basm9lanm goslermektedir. Bu diyagram iizerinde
aym zamanda (760- suyun buhar basmci)'mn da temperattirle degiimi gosterilmektedir. Bir distilasyon kolonunun kazan kismmda sa olmayan toluen bulunsun, bunnn ic;erisine su buhan enjekte edilsin Ye kazandaki s1n kan~tm;
sadece su buharmm yogunlama lSJSI ile ISJhlsi,n. Bu sebeple, kazan i~erisinde
su faz1 leekkiil edip birikmeye balar. Temperatiir yiikseldik<;e hem toluenin
ve hem de suyun buhar basm~lan artac~kt1r; Buhar basm~\an toplammm 1
atm'e eit olmas1 halinde, kanIm distillenmeye balayacaktir. Bn anda toluenin
buhar basmc1 P mm, suyun buhar basmc1 ise (760- P) mm'dir. Sekil 6...50, bu
olaym SS'C derecede meydana geldigini gostermektedir. Distillenen kartImda
toluen buhanmn ktsml basmc1 350 mm, su buhanmn k1smi bas1nci ise 410 mm'
dir. Buhar fazmda losml basmQlarm oram, mol (ve aym zamanda hacim) oram
gibidir. Bu sebeple, 350/410 = 0,854 veya 100 ktsim snya (hacmen) kar1hk 85,4
k!Slm (hacmen) toluen vardlf. Bu iki komponentin ag1rhk oranlan, aagidaki
ekilde hesaplamr:

I I
~
gowo no 12013011.0

Temperat ur 'C
!jekil 6. 50. Toluenin su buhan distila!>yonuna ait bilgilcr.

Temperatiiriin yeteri kadar yiiksek olmas1 halinde distilasyon kolonunun kazan ktsmmda su faz1 teekkiil etmez. Yemeklik blr yag1 giiz oniine alahm. Ornegin, soya fasulyesi yag1; bu yagm ir;inde bulunan bir k1s1m yag asidlerini veya diger komponentleri buharlahrarak istenilmeyen kokusunu gidermek isteyelim. Koku veren bu maddelerin buhar basmdan o kadar dii~iiktiir ki, hissedilir bir buhar basmc1 elde etmek i~in temperatiiriin en azmdan 204'C dereceye yiikseltilmesi gerekir. Diger taraftan, yagm ISiya karI hassasiyeli sebebi ile,
temperatiiriin 301,8'C derecesinin iistiine 91kmamasi da istenilir. BirkaG mm'lik
bir vakum altmda bile, yag asidlerini bu temperatiirde ortamcian uzaklahrmak
miimkiin degildir. Bununla beraber, kolon kazanma su buhan enjekte edilecek
olursa bn buhar, yag asidinin buharlahnlmasi i~in liizumlu k1sml basme1 azaltn ve komponentler P toplu basmc> altmda diotillenir. Bu toph1 basmcm p,
mm'si yag asidine ve P2 mm'si suya aittir.

363

362

Kolon kazanmda su faz1 te~ekkiil etmedigi takdirde, yag i~erisinden ge~i

rilen su buharmm miktarma tabi olmak iizere, buhar fazmda su buharmm kisml basmci degi~ebilir. Bu sebeple, herhangi bir toplu basm~ altmda, buharla~ma i<;in liizumlu yag asidi k1sml basmc1 ve distilasyon temperatiirii degi~e
bilir. Fazla su buhan kullamldg takdirde distilasyon temperatiirii dlier; fakat,
birim iiriin miktan i9in kullamlan su buhan miktan artar. Hakikatte, bu ozel
hal i~in, toplu basmcm 5 ila 15 mm'ye dii~iiriilmesi liizumludur. Su buhan kiitlesinin yag asidi buhan kiitlesine oram, 1 klSlm yag asidi buharma kar~Ihk
100 - 200 veya daha fazla ksm su buhandr.
Yiiksek kaynayan maddelerin distilasyon temperatiiriiniin su buhan enjeksiyonu ile dii~iiriilmesi, petrol endiistrisinde de olduk~a fazla miktarda kullamhr. Bu uygulama, ag1r fraksiyonlarm hem atmosfer basmci altmdaki ve hem de
vakum altmdaki distilasyonlarmda goriiliir.
TaIYICI buharm mutlak surette su buhan olmasi gerekmez. Oriinle kan~
mayan herhangi bir maddeninbuhan da bu i i~in kullamlabilir. inert bir buharm ilave olunmasmdan niaksat, iiriiniin yeterli bir buhar basmcma sahip ola~ag. temperatiirii dii~iirmektir.
Distillenen maddenin esas iiriin olma<~ haJinde (yukanda son olarak bahsedilmi olan sistemde, distillenen madde istenilmeyen yabanc1 maddelerdi),
u~ucu yabanc1 maddelerin hi<; biri uzaklatmlm~yabilir. Bu sebeple, fraksinasyon liizumlu degildir ve kolon kao:anmdan gelen buhar dogrudan dogruya kondensore gider.

ADLANDIRMA

A == iki komponentli sistemin daha fazla U9ucu komponenti

B
ik.i komponentli sistemin daha az U!rUCU komponenti

=
==

saytsal bir sabit; Henry kanunu sabiti; (6-71) numaralt

bir faktiir
D = b~ tiri.iniin debisi, kgrfsaat veya mol-kgrfsaat
Murphree raf randtmant
E
F = besleme aktmmm debisi, kgr/saat veya mol-kgrjsaat
G = mlisaade olunabilen buhar debisi, kgr-kUtle/(saat) (m:2)
C

e~itlikte

kullamlan

qc

L = besleme raft altmdaki ktstmda stvt faz

p = ktsmi bastn!;
P
PA , P B
q

= toplu basm~
= saf komponentlerin

= verilen
orant

~ebisi,

mol-kgr /saat

buhar bastn!;lan
veya ahnan tst miktan; (6-67) numarah e!;itlikte kullamlan entalpi

ahnan tSt, kgr.kaljsaat

= buhar aktmmm V1 birim miktan i~in kondensOrde

= kolondan ISI kaybt, kgr.kal/saat
qhD = ba$ tirlintin birim miktan i'rin kolondan tst kaybt
qr = buharla$tlnctda verilen tsi, kgr.kalfsaat

9cv 1

lSI

ahnan 1s1

qh

q,w = taban Urlinlin birim miktan

R

= riflaks oram (L,! D)

= dogrudan dogruya kalona

i~in

buharla$tlnctda verilen tSI

enjekte olunan

~u

buhan, kgr /saat

t = temperattir

V = buhann debisi, kgrjsaat veya mol-kgrjsaat

= besleme rafmm altmdaki ktstmda buhann debisi, mol-kgr /saat

= taban lirlinlin debisi; kgrjsaat veya mol-kgrfsaat
x = daba w;ucu komponentin stvi fazdaki konsantrasyonu, a&trhk veya

mol fraksiyonu
daha .U'rUCU komponentin buhar fazmdaki konsantrasyonu, a81rhk veya mol
fraksiyonu

ALTLIKLAR
ba~

liriinli gOsterir
f = besleme rafmt gOsterir
F = besleme aktmim gi.isterir.
1, 2, ... ,n = kolonun ba$tndan itibaren raf saytlanm gOsterir
o = kondensOrden gelen aktmt gOsterir
S = !;tplak su buhanm g6sterir
W = taban iirliniinli .gOsterir
D =

Yunan harfleri
a.AB

= A komponentinin B komponentine nazaran rehitif U'rUCulugu

= stvt faz viskozitesi, santipuaz

p = yogunluk, kgrklitlefm'

11

h = stvt fazm entalpiSi, kgr.kal/kgr

H
buhar faztntn entalpisi, kgr.kal/kgr
L ::;:: stvt faz debisi, kgrjsaat veya mol~kgr/saat

= kondensOrde

qeD= ba$ UriinUn birim miktan 'i!;in kondensOrde ahnan

PROBLEMLER
6-1. (a) Ornek 6~l'de buhar basmc1 i9in verilen bilgilerden faydalanarak. 82C'dan
ll0C'a kadar olan temperatiir arah8t i9in, toluene nisbetle benzenin reHltif U\(UCUIU~UOU
temperatlirlin bir fonksiyonu olarak hesaplaymtz.
(b) Atmosfer basmct altmdaki benzen ~ toluen sisteml i9in, (a) ktsmmda elde olunan
rel.tif U9UCi.Jluk de!ierlerinin aritmetik ortalamahinm kullanarak, buhar- stvt dengesi (x, y)
ile ilgili bilgileri (mol fraksiyonlan olarak) hesaplaymtz.
(c) b ktsmmda elde" olunan x, y de~erlerini, Ornek 6-l'de verilen de&er1erle kar~da~
tmmz.
6-2.

Buhar-SIVJ dengesi

a~a81daki

e!.>itlikle gOsterilen iki komponentli bir sistem vardtr.

365
364
Y = 1 +(a

Bu

6-5.
A8trhk yiizdesi olarak. o/o 50 benzen ihtivA eden bir benzen- toluen kansiml,
atmosfer basmct altmda yalt!}an devamh bir fraksinasyon kolonunda komponentlerine aynlmaktadir. Distillenecek kan!;itmm temperatiirii 38~C derece ve debisi 5.000 kgrfsaat'dtr. Kolona bir buharl~ttnct ve bir de ktsmi kondensOr (yogunl3.$ttnct) baglanmi.!):hr. B~ iiriin a&trhk yiizdesi olarnk '% 99, taban iiriinii ise % 1 benzen ihtiva etmektedir. Yogunla!;ittrtctdan
ahnan riflaks doymus stvt durumundadu.

1) x

e~itlikte

= daha

u~ucu komponentin b~har fazmdaki mol fraksiyonu

x = daha m;ucu komponeD.tin stvt fazdaki mol fraksiyonu

a. = daha uyucu komponentin daha az uyucu komponente nisbetle
ortalama relatif uyuculugu

(a) Kolon iyin liizumlu teorik raf saytsmm, riflaks oranma t5.bi olarak de8:isti8;ini gOsteren bir diyagram haztrlaymtz.

(b)

Dii!;ilik ve yiiksek riflaks oranlan ic;in yaklasik. kolon 9apm1 hesaplaymtz.

Bir riflak.s s~erek, stvt faz bile~iminin ve temperatiiriiniin, raf saylSina t3.bi olarak
gOsteren bir diyagram hazulaymtz. Kolon ic;erisinde meydana gelen basm~ dti$il$iinii gOz Online almaytmz.
(c)

6~3.
AStrhk yiizdesi olarak % 60 etanol ve % 40 butanol ihtiva eden bir yOzelti,
1 atm. basmy altmda diferansiyel distilasyona tilbi tutulmaktadtr. Bu c;:Ozeltinin bir ktsmmm distilasyonundan sonra elde olunan total distilat (distillenen ktstm) aGtrhk yiizdesi
olarak 0;{1 80 etanol ihtiv5. etmektedir. Buna gOre, a~a8tdaki hususlan, cevaplandmmz:
.(a)

(b)

geride kalan stvmm bile~imi,

buharla$ffit$ bulunan orijinal yOzeltinin ylizdesi.

Atmosfer basmct altmda etanol- n.butanol sisteminin denge de8;erleri~a8tdaki gibidir 1

Temperatiir

oc

114.4
111,1
105,4
101,7
96,1
93,0
90,8
88,6
88,0
86,2
85,3
83,7
82,6
81,4
80,6
79,4

StVl faz
o/o etanol (aguhk)
4,0
7,3
12,0
17,3
22,9
31,7
36,9
43,7
45,7
48,4
55,5
64,3
63,8
77,2
83,0
90,3

Bubar fazt
o/o etanol (agtrhk)
12,2
22,3
38,0
48,1
60,3
69,3
75,0
82,1
82,7
84,9
88,6
91,4
96,0
96,9
98,0
99,6

6-4
A8;trhk fraksiyonu olarak 0,400 oranmda benzen ihtiva eden stvt bir benzen- toJuen kan!;itmt, basmy altmda devamh bir On tsttmaya tAbi tutulmakta ve bu suretle, buharla!;imasma imkAn verilmemektedir. Bu On ISttmaya, stvt kan!;itmm entalpisi 72,3 kgr.kal/kgr
oluncaya kadar devam edilmektedir. Bundan sonra kan!;itm, basiny dii!;iiiriicli bir valftan geyirilerek 1 atm. basmy altmda bulunan aymc1ya gOnderiliyor. Aymctyt terk eden buhar ve
stvt fazlanmn birbirleri ile dengeye eri.!):mi!} olduklarmt kabul ederk, distilasyona tabi tutulan
kam,nmm her kilogtamma kar!}thk, kay kilogram buhar te!;iekkiil edeceB:ini ve aytnctdak.i
9ah!;ima temperatiiriinii hesaplaytnJ+.
A.S. Brunjes ve M. J. Bogart, Ind. Eng. Chem., 35: 256 (1943).

de~i.!):tigini

6-6.
()mek 6-8'de ay1klamast yaptlan aytrma atmosfer basmc1 altmda yapllacak yerde 2,4 atm. (2,1 kgr/cm 2) basmy altmda yaptlacak olursa, Iiizumlu hakiki raf saytstm ve
kolon c;aptm hesaplaytmz.
6-7.
A~trhk yiizdesi olarak % 30 amonyak ihtiva eden sulu bir amonyak ~Ozeltisi
38C derecede (lz = - 12,2 kgr.kal/kgr), 12,2 atm. (12,6 kgrfcm2) bastnl' altmda >ahjan bir
fraksinasyon kolonunun list rafmt beslemektedir. Riflaks kullamlmamakta ve 11,9 atm. ba~
smcta doyurulmu~ c;tplak su buhan, do8rudan doSruya kolonun alt rafmm altma gOnderilmektedir. Taban tiriinti a~trhk yiizdesi olarak % 0,05 amonyak ihtiva etmektedir.
(a)

Bide olunacak

b~

iiriiniin mak.simum bile!;iimi ne olacakttr?

(b)

ba~

(c)

b durumu ic;in $U oranlann de~erlerini hesaplaymtz: F/V1 , L1/V2 , LrJV6 ve V 11 /W.

Kolon 10 teorik raf ihtiva ettiB:i takdirde, su buhan besleme aktmt oramm ve
iiriiniin bile$imini hesaplaymiZ.

6-8. Agtrhk yiizdesi olarak % 30 amonyak ibtiva eden sulu bir amonyak c;Ozeltisi,
12,2 atm. (12,6 kgr/cm 2) basmc; altmda devamh olarak 9ah$~tn bir fraksinasyon kolonu yardtmt ile, % 99,5 (a~ultk) amonyak ihtiva eden bir ba$ iiriinle % 0,05 amonyak ihtiva eden
bir taban tiriiniine aynlmaktadtr. Distil1enecek kan!}tm 38C (II = -12,2 kgr.kal/kgr) olup,
bir On tstttctda taban iiriinli tarafmdan doygunluk noktasma kadar tSihlmaktadtr.
11,9 atm. basmyta doymu.!): buhar kolonunun alt rafmm altma ytplak olarak gOnderilmektedir. Kolona total (tiim) bir kondensOr baglanmt~ olup, riflaks kolona 38C
(h 0
38,5 kgr.kalfkgr) girmektedir.

(a)

Kullant.lmast miimkiin minimum riflaks oramm hesaplaymtz.

(b) Riflaks oram, minimum riflaksm 1,5 katt oldu~u tak.dirde, hakikt raf say!stm hesaplaymtz.
(c) Distillenecek kart~tmm 5.000 kgrfsaatlik debisi ic;in,_ On tstttctda kay m2'1ik bir tstt
ma alamna ihtiyay vardtr. Ttim ISl transfer katsaytsmm 1.950 kgr.kal/(saat) (ml2) COC) oldugu
ve a.kt!;ikanlarm tst de.8;i!;itiricide ztt aktm prensibine gOre (hem boru iyinde ve hem de boru
dt'Smda tek geyi$) aktl&t kabul olunuyor.

6-9.
Atmosfer basmct altmda devamh ~alt$an bir fraksinasyon kolonu ile o- ve
p-diklorbenzen kart!;iimtmn komponentlerine aytrabilme imk.3.m arastmlmaktadtr. Kompo:
nentlerine aynlmast istenilen kan$tin % 13,5 p-diklorbenzen ihtiva etmekte ve bundan

367

366
% 75 p-diklorbenZen ihtiva eden bir ba~ iiriln ile % 1 p.-diklorbenzen ihtiva eden bir taban
elde olunmak istenilmektedir. Kolona tota_l kondensOr ba~lanmt!;l olup, yukanda veriten ytiz-

nctdaki ISitma elemanlarmm projelendirilmeleri, su buhan basmctnm 1.36 (1,4 kgr/cm

~erini a.c;mayaca~t hususu gOz Oniine ahnarak yaptlmt~hr.

deler aJtrhk ytizdeleridir.

3.

Grafik metodunu kullana~k total (tiim) riflaks bali i~in Jiizumlu teorik raf saylSlm
hesaplaymtz. Elde olunan sonu~lan, Fenske1 ~itli~i ile elde olunacak sonw;:Iarla k:ai'$11~

Buna gOre toluenin maksimum kurtanlabilme miktarmt hesaplaymtz.

e~itlikte

lo~r [(r=~)o (!-: x ) ;J

a = U!jucu

Benzen- toluen kari!}tmt 38C derecede bulunmaktadtr.

2.

KondensOrde~

ahnan riflaks doymu!} stvt halindedir.

3. KondensOre gOnderilen soAutma suyu 21 C 'olup, bunun kondensOri.i terk etti~i andaki temperatiirii 49C dereceyi a!}mamalldtr.

komponentin daha az wrucu komponente nazaran reUitif

4. KondensOrtin tUm tst transfer katsaytst, 980 kgr.kalf(saat) (ni2) (C) olarak besapIanmt!jtlr.

ll!rUCUluAti
x = daha U(;UCU komponentin mol fraksiyonu

D ,W

1.

log ort.

N = kolondaki teorik raflann saytst

5.

ba, ve taban iiriinleri

Buhada$tmcmm tUm tst transfer katsaytst 1.465 kgr.kal/(saat) (m2) (C) olarak he-

saplanmt~hr.

Bilgiler

6.

tki komponentin buhar basm!rlan ile ilgiJi bilgiler

a~a8tda

verilmh;tir.

Bubar basmct, mm. Hg

Temperatil.r

oc

Orta izomeri

Para izomefi

-------
174,2

760,0.

650,3

180,5

884,2 .

760,0
I

6-10.
Fabrikada g~ici .bir operasyon i9in kurulmu~ alan kolon, a~trhk fraksiyonu olarak 0~500 oranmda toluen ihtiva eden bir benzen- toluen kam;ammdan 5.000 kgr/saat'lik
bir besleme aktnu debisi ile, a~trhk fraksiyonu olarak 0,02'den fazla benzen ihtiva etmeyen
bir toluen elde etmektedir.
"
Ge~ici bir zaman i9in uygulanatak alan bu operasyon
hazlara sabiptir.

a~a~tda

R!ftklamast yapllan ci-

1. 18 rafa sahip kampanah bir fraksinasyon kolonu: raflar arasmdaki uzak.hk 45,7 em
ve kolon 9ap1 1,50 m dir. Besleme akmunm kalona giri$i, kolonun bru;mdan itibaren altt,
sekiz, on ve onikinci raflara olabilir. Bu kolon atmosfer basmct altmdaki 92h!;lmalar i9in
yapdmt:,tlr.

di-

Yardrmct Bilgiler

N+

2.

Ist transfer yiizeyi 18,6 ml olan total bir kondensOr kullamlmaktadtr.

tmmz.

Bu

lsi transfer yiizeyi 29,3 m12 alan bir buharla$tmct kalona

M.R. Fenske, Ind. Eng. Chem., 24 : 482 - 485 (1932).

ba~hdtr.

Bu

buharla~tl-

Tiim raf randtmammn '% 50 0Jdu~unu kabul ediniz.

369

Bolum 7

EK'S TRA K Si Y 0 N
7-1. Konuya girl~. Bu boliimde katt veya stvt halde bulunan bir komponentin bir 902iicii kullantlarak, kan~mi~ oldugu diger kati veya siVI komponentlerden kurtanlmas1 i~lemi U9tklanacakttr. Bu konuya endiistrinin bir 90k kollarmda degi~ik ~ekillerde rastlamr. Altm minerallerinden altmm, bitkilerden ilil.9
endiistrisinin ham maddelerinin ve 9i9eklerden esanslarm ekstraksiyonu endiistride kaqi!a~hjl!mtz bu tip operasyonlara birkaQ i:irnektir. Gi:iziicii deyiminden sadece su anla~I!mamahdtr. Organik veya inorganik 96ziiciiler de, su kadar
olmamakla beraber, endiistride kullamhrlar. Bu konulan a9tklayan teoriler yetersizdir. Kiitle dengeleri ile ilgili bagmttlan kurmak miimkiin oldugu halde,
fazlar arasmda kiitle transferi hususunda pek az ey bilinir. Bu sebeplerden,
endiistride kullamlan cihazlan bir s1mflamaya tabi tutmak i9in liizumlu teorik
bilgiler eksiktir. Bunun bir sonucu olarak bu giin elimizde bulunan cihazlar, bu
konunun teorik analizi sonucunda degil, daha ziyade ihtiya9 ve tecriibeler sonucu meydana getirilmilerdir.
C:ok degiik tipte cihaz kullamlmakla beraber, bunlan di:irt gruba aytrabiliriz. Bunlardan birincisi, biiyiik par9alar halindeki kati!ardan 90ziinebilen komponentleri ekstrakte ederler. Bu biiyiik par9alar gevek yapth olduklarmdan,
90ziicii bunlarm her noktasma kolayhkla ulaIr ve komponentin 9oziinme h1zt
olduk9a yiiksektir. lkinci grup, 90k degiik yaptda maddeleri kapsar ve bunlar
az veya 90k par9alanmtlardtr. Par9alar arasmda 9oziiciiniin akmasma yetecek
kadar bir a91khk vardtr. Fakat yine de 90ziicii aktmt biiyiik bir diren9le karIIaJr. Bunlarm birinci gruptan bahca farkt, 9iizunmesi istenilen komponentin,
pargac1klarm i9 k1smmdan yiizeye ve oradan da gozeltiye gegmesi iQin uzun
zamana ihtiyag gostermeleridir. Dgiincii grup maddeler, gok ince ogiiliilmii kah
pargaCJklar olduklarmdan, goziicii fazt i9erisinde devamh suspensiyon durumunu muhafaza ederler. Bu durumda 90ziinme i9in liizumlu zaman, par9aC1klarm
suspeusiyon durumunu muhafaza ettikleri miiddet9e goziinmenin devam etmesi
sebebi ile, par9actklarm 90ziinme ilgilerin" bagh olacakttr. Dordiincii grup cihazlar. stvi bir fazda QOziinmii bir komponenti, siVJ faZJn kendisi ile kartmayan fakat o komponenti gozebilen, diger bir 90ziicii fazt ile ekstrakte etmekte
kullamhrlar.

7-2. Biiyiik p~ah katdann ekstraksiyonu. Biiyiik par9alar halindeki

kat1lan ekstrakte etmekte kullamlan cihacJan iki temel stmfa aytrmak miimkiindiir. Bunlardan birine a91k tank, digerine ise tarakh smtflandmct adt verilir.
Ekstraksiyon cihazlarmm en eski ve en basiti, elekten ikinci bir tabam olan agz1
agtk bir tankdan ibaret olup, bu giin dahi kullamlmaktadtr. Bu tanka par~alar
halindeki kat1 madde konulur ve iizerine 96ziicii dokiiliir. C:oziicii, pan;alar arasmdan aagt akarken 90zmesi istenilen komponenti 9ozer ve elekten tabamn alttnda toplamr. Bu tanklarda 90ziicii, katt pargalar iizerine basit bir ekilde dagttJ!arak dokiilmez, bunun yerine tankm biitiinii ~oziicii ile doldurulur.

c
$ekil 7- 1. Tanklarda stizge~-taban yaplsl: (a) ta~tytci 9ubuklar tizerinde delikli levha; (b) talizerinde iicrgen kesitli ~ubuklar ve !;Bkii ta~lan; (c) kaba par9alar veya siizge9 bezi ic;in ta~tytctlar; (d) stizgec; bezini yer1e$tirme metodu.
~tytct ~ubuklar

Bu tanklarm tabam 90k degi~ik yapth~larda olabilir. ~ekil 7-l'de bu yapthlardan sadece birka91 gosterilmektedir. Bunlardan (a), tank tabamndaki Gtkmtt!ara oturtulmu taIYICI 9ubuklanm havidir ve 9Ubuklann iizeri delikli bir
Jevha iJe ortiiJmii~tiir. (b), aym ekiJde ta,JylCJ QUbukJara sahiptir \'C bu 9UbukJarm iizerillde iic;gen kesitli diger 9ubuklar s1k bir ekilde yer alm:lardtr. DQgen
kesitli c;ubuklaun arahklan c;aktl talan ile doldurulur ve bunlar siizgec; vazifesi
goriir. (c) basit c;ubuklardan meydana gelmi olup, katt madde parc;actklannm
aagt diimemesi igin gubuk arahklan ufak tutulmutur. (d) kuma siizge9ten
yaptlml ikinci tabam ve bttnun yerlemesini gostermektedir. Bir~ok durumlarda bu metodla iyi sonuc; almabilir. Esas siizgeci taIyan c;ubuklar birkac; em arahklarla tank tabar,nna yerletirilirler. Tank tabamna, kenarlardan 1 veya 2 em
t. <;atalta~ -

Kimya

Miihendi:>li~ine

Giri:;;

F .24

370
371

uzakhkta bir ku~ak veya 9ember baglamr. Kuma~ filtre, bu Qember ile tankm
yanal yiizeyi arasmdaki bo~lugu dolduracak ekilde biiyiik kesilir ve bu boluk k1smt kendir ipligi ile kalafatlamr.
Baz1 hallerde 9iiziinme lnz1 yeterli derecede yiiksektir ve 9iiziiciiniin ~ks
traktordeki maddeden tek bir geGii yeterli bir ekstraksiyon temin eder. Kat1
madde tarafmdan tutulan 9ii~lti klsmmm uzakla~tmlmasi i9in, ekstraktordeki
madde bir de taze 9iiziicii ile y1kamr ve ekstraksiyona ugrattlmt~ 'katt madde
ekstraktorden dt~an ahmr. Bu ekildeki tanklar 90k kere elle bo~alttlacak ~e
kilde yapthrlar, fakat tankm yan tarafma veya altma bir boaltma kapagt koyarak ekstraksiyona ugratllmt~ katl maddeyi buradan almak daha dogru olur.
Tek bir tank kullamlarak yap1lan ekstraksiyon operasyonlarmm en deriik
Giizeltileri bile olduk9a seyreltiktir. Bunlardan daha deriik 96zeltilerin elde
olunmas1 istenirse, ters aktm prensibini kullanan ekstraksiyon metodlan uygulanmahdir. Bu 9ahma metodunda, yukanda 391klamasim yaptlgtmiZ tipteki
ekstraksiyon tanklan seri halinde stralanmilardtr. Bunlarm her biri, degiik ekstraksiyon kademesinde kall madde ihtiva etmektedirler. Bu ekildeki diizene
ekstraksiyon bataryas ad1 verilir. Taze 96ziicii, ekstraksiyonu hemen hemen tamamlanmi katl maddenin bulundugu tanka gonderilir. Teekkiil eden 96zelti,
ekstraksiyon bataryasmt tekil eden tanklan -birbiri ardma ge9er ve taze katr
madde ile doldurulmu tanktan dian ahmr. Ta(lklarda bulunan katl maddeler
yer degitirmez ve tamamen ekstrakte olmad1k9a dian almmaz. Uygun bir
boru donamm1 sayesinde taze 96ziicii herhangi bir tanka giinderilebildigi gib~
deriik 9iizelti de herhangi bir tanktan ahnabilir. Aynca istenildigi bir anda
herhangi bir tank! yiiklemek veya boaltmak da mtimkiindiir. Ters ak1m prensibi ile ekstraksiyona devam edilirken, tiiketilmi kat1 ile dolu bulunan tank
devreden 91kanlarak boaltthr ve tekrar devreye sokulmak iizere taze ham madde ile doldurulur. Bu 9ahma ekline bazan Shank operasyonu da denilir ve
Le Blanc metodu ile soda elde edilii esnasmda ilk defa kullamlmtllr. Bugiin
Sili kiiher9ilesinin ekstraksiyonunda en 90k bu metod uygulanmaktadlf. Bir9ok
alanlarda, iirnegin mee kabugundan ta:>en ekstraktlannm haz1rlam~mda ve
bak1r minerallerinin ekstraksiyonunda bu metoda bavurulur.
Tanecik halindeki maddelerin ekstraksiyonunda Dorr szmflandmctSI (kiSlm
14-20'ye bak1mz.) kullamlabilir, fakat par~actklar suspensiyon halinde kalacak
kadar kiiGiik olmamah ve yikanabilmelidir. Bu cihaz kullamldigl takdirde,
birka9 tanesi seri halinde s1ralanmah, kat1 ve siVI fazlann birbirlerine ters yiinde
akmalan temin edilmelidir.
Pratikte ve iizellikle bitkisel maddeler!e 9ahtldigi zaman U gibi durumlarla kar>laIhr. Ekstrakte edilmesi istenilen komponent bitkinin yap1s1 ic;erisindedir ve bu komponentin ~07-3.

ziicii ile temasa gelebilmesi iqin, U operasyonlarm sirasi ile yap 1lmas1 gerekir:
(a) doku ve _~iicrelerin biiyiik bir k1smm parqalayacak ~ekilde bitkinin k1y1]masi veya ogutulmes1; (b) kiyilmi veya ogiitiilmii par9alarm qoziicii i<;erisindc
bir~kiima.Sl. Ekstrakte edilmesi istenilen komponentin diffiizlenip parGac1k yiizeyme enmesi ve burada 9iiziicii ile temasa gelmesi ic;in, parGac1klar bir miicldet qiiziicii i~erisinde bekletilir. Fazla bir masrafa girmeden bitkisel maddeleri
20(} me biiyiikliige kadar par9alamak miimkiinse de, biitiin hiicrelerin parGalanmast temin edilemez. 200 me'lik bir elekten gegen bitkisel par9ac1klar halen
yiizlerce ve hattfi binlerce par9alanmam1 hiicreye sahiptirler. Baz1 hallerde hiicrelerin pargalanmas1, istenilmeyen maddel.orin de serbest kalmasma sebep olur.
(:iiziinmesi istenilen komponentin doku ve hiicre qeperleri yo! u ile difiizlenmesi
miimkiinse, ele gegen 90zelti olduk9a saf bir 9iizelti olur.
Bu tipteki ekstraksiyon operasyonlarmm kimya endiistrisindeki orneklerinden birkagm1, eker pancarmdan eker ve yagh tohumlardan yag ekstraksiyonu
tekil etmektedir. Seker pancanmn kiyilmast sonucu elde edilen par9ac1klar
(cassettes)' ekstraktor i9erisinde olduk9a fazla yiikseklikte bir y1gm tekil ettikleri zaman, goziicii alumma karI yiiksek degerde bir siirtiinme direncinin
dogmasma sebep olurlar. Cihaz kapah bir ekilde yap1hr ve meydana gelen
basm9 9iiziiciiyii, pancar par9aCiklan arasmdan geGmeye zorlar. Yagh tohtnnlardan yag ekstraksiyonunda 96ziicii, 90gunlukla U9UCu bir g6ziiciidiir ve 90_
ziicii kaybm1 6nlemek igin, burada da ekstraktor kapah olmahdlf. Yukanda
a<;IklamaSI yap1lan iki tip ekstraktor az veya gok deneysel olarak gelitirilmitir. Bumm sonucu olanik, cihazlarda proje birlik ve benzerligi pek yoktur.
7-4. Sabit y1gm veya Robert difiizyon bataryalan. Bu tip bataryalar
oz~llikle eker pancan endiistrisinde gelitirilmitir, fakat mee agac1 kabukla-

rmdan tanen ekstraktlarmm haz1rlanmasmda, bitkilerin kabuk ve tohumlarmdan

baz1 ili\glarm ekstraksiyonunda ve bunlara benzer diger ilerde de kullamhrlar.
Ekstraksiyona ugrattlacak madde ile doldurulmu ekstraktorler, yanyana Sira!amrlar ve <;Ozticii olan su, s1ras1 ile bunlatdan gec;er. Boru donamm1, taze <;0-

ziicii en 90k tiiketilmi madde ile ve en deriik 96zelti de taze ham madde ile
temasa gelecek ekilde diizenlenmitir. Bataryay> tekil eden her ekstraktiir degiik zaman arahklan ile dolduruldugu veya boaltiidigt i9in, her Unite bir devreyi tekil etmek iizere batarya i9erisindeki yerini degitirir. Bundan dolay1 boru donamm1, her iiniteye taze 9iiziicii gonderebilecek ve her iiniteden doymu
~6zelti almabilecek ekilde diizenlenmelidir. Pancar ekeri fabrikasyonunda born ve valflarm diizenlenmesi hemen hemen standard bir durum almilir. Gene!

Ara kademedeki kablann ekstraksiyonn.

Pancar $-ekeri endlistrisinde ~eker pancarlan. kesiti V !;>eklinde olan uzun dilimlere
ve bunlara cossettes ad1 verilir.

par~alamrlar

372

373

' olarak, hangi amaQla kullamhrsa kuliarulsm, degiik ekillerde difiizyon bataryalan vardtr.
Sekil 7-2'de difiizyon bataryalannm Qah~ma prensibi ~ematik olarak gos.
terilmektedir. Simdiye kadar yapm1~ old..,gumuz aQiklamalar1m1zqa daima ~eker
pancan k1yiklarmm ekstraksi:,onunu goz iiniine aldd<, aym operasyon diger
maddelere de benzer ~ekilde uygulanabilir .. Her ekstraksiyon hiicresinin veya
kabmm bir lSl!lClSl vard1r, Qiinkii difiizyon yiiksek te'llperatiirde Qok h1zh olarak meydana gelir. Baz1 hallerde lSl!lCldan vazgeQilebilir ve onun yerini basil
bir lsltlCl boru ahr. lki esas boru donamm1 mevcuttur. Bunlardan biri Qiiziicii
olan suyu, digeri ise Qozeltiyi ta~1r. Her ekstraksiyon hiicresinde iiQ adet val
bulunmaktadlr. Sekil 7-2'de aQlk olan valflar iQi bo~ bir claire, kapah olan valflar ise iQleri doldurulmu daireler eklinde gosterilmi~tir.

hava ile doludur. Goziicii olarak kullamlan su 1 numarah hiicrenin iist k1sm 1na
gonderilir, hiicre iQerisinde yukandan a~ag;Iya dogru akar ve iki hiicre arasma
konulmu lSlllc1dan geQerek 2 numarah hiicrenin iist klsmma gelir. Gozelti bu
hiicrede de aag1ya dogru akar ve sonra yine lSlllCldan geQirilir. Ishc1dan gelen
Qiizeltiyi 3 numarah hiicrenin iist ~lSmma gondermek dogru degildir. Giinkii
bu suretle hem pancar k1y1klan arasmda hava hapsedilmi olur ve hem de bu
hiicrede bulunan madde soguk oldugu iQin Qiizeltinin ikincibir lSltmaya ihtiyac1
vard1r. Bu sebeple Qozelt~ 2 numarah hiicrenin 1Slllc1smdan ~ozelti boru hattma
ahmr, 3 numarah hiicrenin lSlllClSmdan geQirilerek daha yiiksek bir temperature 1slt1hr ve 3 numarah hiicrenin alt k1smma gonderilir. Bu hiicrede giizelti
a~ag1dan yukanya dogru yiikselerek k1y1klar arasm1 dolduran havamn yerini
ahr. Hava hiicrenin ii>tiinde bulunan bir Qtkl borusu (~ekilde giisterilmemitir)
yolu ile man atthr. Gtla borusunda Qiizelti giiriiliir giiriilmez, buradaki valf
~ekil 7-2b'de gosterilen duruma getirilir. Bu andan itibar~n Qiizelti 3 numarah

Ekstr.
No:1

a. Doldurma peryodu

Ekstr.
No: 1

Ekstr.
No: 3

Yalflar
:::Jot Ac1k
:::t-1:: K apal1

Sekil 7 - 3. Diflizyon bataryalan.

b.Ekstraksiyon peryodu
Sekil 7 - 2. Diflizyon bataryalan diyagranu.

Sekil 7-2a'da giisterilen difiizyon bataryas1.m goz online alahm. 1 numarah hiicrede hemen hemen tiiketilmi, 3 numarah hiicrede ise yeni doldurulmu~
ham madde vard1r. 3 numarah hiicrede yer alan pancar k1y1klanmn arahklarl

hiicrenin list ktsmmdan aagt dogru akar, sonra tstbctyt geger ve dt~an ahmr.
Sekil 7-2b'de giisterilen operasyona, 1 numarah hiicredeki madde tamamen ekstrakte oluncaya kadar devam olnnnr. Bu esnada, ekilde giisterilenlerin sagmdaki bir hiiqre laze madde ile doldurulur. Ekstraksiyonu tamamlallmt~ 1 numarah hiicre devreden gtkanhr ve bo~alttlmaya balamr. Taze goziicii 2 numarah hiicreye giincierilir ve bu ekilde operasyon devam edip gider. Pancar

375

374
ktytklarmdan eker ekstrakte eden difiizyon bataryalan 10 ilil 15 hiicreden meydana gelmilerdir.
Bir difiizvon batarvasmm gerQek diizeni ekil 7-3' de gosterilmektedir, bu
diizende valf ~e borula;m gorevi, ekil 7-2 yardtmt ile anlatlabilir. Baz1 hailerde bataryayt tekil eden hiicreler bir ~emberi meydana getirmek i!zere mala- ,
nabilirler. Yerden kazanmak iGin batarya diiz bir dogru boyunca malamr, hu
durumda donii borusu adt verilen iiQiincii bir boru donammma ihtiya~ vardtr.
Bu boru sistemi, ilk ve son hiicreler ekstraksiyon yiiniinden ara durumlarda bulundugu zaman, Qozeltiyi bataryamn bir ucundan diger ucuna taJr.

pancar ktyJk!anm Hobert bataryalannda oldugu gibi bir ytgm halinde tutmak
yerine, mekanik olarak devamh ekilde hareket ettirmeyi esas fikir olarak benimsernilerdir. Bu diiiinii altmda haztrlanan bataryalann bir kJSml Avrupa ve
Amerika Birleik Devletlerinde baan saglamtttr. Bugiin, bu yonde gelien biiyiik bir istek vardtr. Amerika Birleik Devletlerinde baan saglayan, bu ekildeki projelerden biri Silver devamh difiiziiriidiir.

pancar

Sekil 7-4. Diftizyon hiicresinin tabam. [R.A. Me Ginnis, Beet Sugar Tecluzology, Reinhold Puplis/Jing Corporation, New York (1951).]

Bir hiicrenin taban yaptst ekil 7-4' de gosterilmektedir. Kapak, mandalm

kapattlmasmdan sonra, hidrolik basm9 ile ien ve i~i bo bir boru yap!Sinda
olan conta ile stzdtrmaz hale getirilir. Hiicre i~erisinde degiik seviyedeki yiiksekliklere astlmt bulunan Qok saytda zincirler, pancar ktytklarmm birbirlerine
)aptmasJni Onlerler.

75. Devamlt ral~an difiizyon bataryalan. Hobert difiizyon bataryalannm yerini alacak bir tip bataryanm yaptlm~SI i~in uzun ytllar ~ahtlrntl!r. Bu
tip bataryalarm daha az iGilige ihtiyaQ giisterecek, daha yiiksek konsantrasyonda Qozelti meydana getirecek veya pancar kty!klartm tamamen ekstrakte edebilecek yapthta olmalan istenilmitir. Bu konuda haztrlanan biitiin projeler,

Sekil 7-5. Silver devamlt difiizOrii: A, A', Au ekstraksiyon tekneleri; B, pancar ktytklanni
hareket ettirmeye mahsus konvey6r; C, besleme olu,u; D, iletim 9ark1; E, ekstrakte olmu5
ktytklan bo~altmak i9in oluk.

Sekil 7-5 Silver devamh difiizoriinii gostermektedir. Sekilde sadoce ii~ unite goriilmektedir, fakat hakikatte 20 ila 24 iinite bir batarya tekil etmekte ve
iiniteler biri digerinin iistiinde olmak iizere, iki s1ra halinde diizenlenrnilerdir.
Batarya esas olarak, kapah tekne (oluk) dizilerinden A, A', A" meydana gelmf~
olup, her birinde helezonl bir kanltrma vidast B bulunmaktadJr. Pancar kiytklan C olugu yolu ile ekstraksiyon bataryasma girer ve ~oziic~ ile birlikte okla
gosterilen yonlerde tatmrlar. ilk teknenin sonunda iQerisinde egimli ve delikli
kovalar bulunan bir D Qarkt yer almtltr. Helezonl vidanm QOhmast U ekilde diizenlenrnitir. B vidast pancar ktytklanm bu Qarkm i~erisine boalttr, pancar
k1ytklan delikli kovalar tarafmdan bulunduklan yerden ahmp yiikseltilir, bu esnada GOzelti siiziiliir ve 9i.izeltiden kurtan!mJ ktytklar E olugu yardmn ile ikinci tekneye boaltthr. Bu teknede helezonl vida, pancar ktyiklanm kanttrarak z1t

376

377

yiinde iletir ve ikinci <;arka yiikler. ikinci <;ark da, siiziilmii pancar k1y1klanm
oluk yard1m1 ile ii9iincii tekneye bo~altn ve operasyon, pancar by1klarmda ~e
ker tamamen veya k>smen tiiketilinceye kadar devam eder. Sonunda tiiketilmi~
k1y1klar bataryanm d1ma ahmr.
c;ozetinin tekneler i<;eris!ndeki ak1m1, ters ak1m prensibine tam olarak uymaz. c;oz~cii olan su, ekilde goriildiigii gibi. (A") taknesine aktanhr ve pan car
kl),klan tekne d1~ma allhncaya kadar onlarla beraber iletilir. c;ark iizerindeki
delikli kovalar kiirek vazifesi goriir, <;ozeltiyi ahp bir savagm iizerinden amr ve
ikinci A' teknesinin ucuna bo~altn. Bu teknede de, k1y1klar ile <;iizelti paralel
iletilirler. Silver tipi bff bataryada (oklarla da belirtildigi gibi) madde ak1m1
k1smen paralel ve k!smen Zit karakterdedir. Bataryanm ilk birka9 teknesi buhar caketi ile ISitllmaktadlr, bu suretle pancar k1y1klan h1zla difiizyon temperatiiriine 1slt1lm1~ olurlar. Teknelerin iistleri kapahd1r. Bundan maksat sadece
ciizelti fazm1 basm<; altmda tutmak olmay1p, aym zamanda temizlik saglanmaSidlr. Tekneler yaklalk olarak 1,5 m <;apmda ve 6 m uzunlukta, <;arklar ise 3,6 m
capmdadn.
7-6. Yagb tobumlann ekstraksiyonu. Yagh tohumlardan yag ekstraksi"
yonu olduk<;a yeni geli~mi~ bir operasyori olup, bu hususda kullamlan cihazlar
heniiz standardla~tmlmaml~lardn. u Endilstride degiik tipte 90k s~y1da cihaz
vardn. Hangi tipin en uygun oldugu, sadece tecrube sayesinde anlallabilir.
Yagh yohumlardan yag ekstraksiyonu birka<; on ilemi gerekli kllar. Yagh
tohumlar belirli bir biiyiikliige kadar (baz1 tohumlar eziln!eksizin tane halinde
de ekstrakte edilebilirler) par9alanmahd1r. Bundan sonra par9alanm1 tohumlar
ta1chklan yagm bir k1smmdan kurtanlmak idn, basm9 altmda b1rak1hr veya
dogrudan dogruya ekstraktore gonderilirler. Ekstraksiyondan once, yagh tohumlann basmc; altmda yaglarmm bir bsmmdan kurtanlmas1, hem ekstraktoriin yiikiinii azalt1r ve hem de bu yag, ekstraksiyon yolu ile elde oluuan yagdan farkh
karakter gosterir ve farkh fiatla sal!hr. Parc;alama ve ezmeden sonra (hasnic;la
yag Slldmlsm veya s1zdmlmasm), ekstraksiyon operasyonunu kolayla~tmp h1zland1rmak amacl ile, yagh tohumlar bir on ISitmaya ugratlhrlar. Yagh tohumlar, yiizeyleri diiz iki silindir arasmdan ge9irilerek yaprake~klar haline getirilirler. Elde edilen yaprake~klann tipi (yaprakc1klarm ~ekli, yagh tohuma ve silindirleme metoduna bagh olarak birbirlerinden farkhd1r), ekstraktoriin c;ahmasma biiyiik olc;iide etki yapar. Bu sebeple bir taraftan bu yaprakc1klar, <;oziiciiniin ic;lerinden ~;e7mesini miimkiin k!lacak kadar gozenekli olmab; diger taraftan da hu gozeneklilik, c;oziiciiniin yaprake~klara yeteri kadar temas etmeden
ge~ip gitmesine yo] ac;acak hdar biiyiik olmamahd1r.
1
2

Cofield,

Chern. Eng., 58 (I): 127-140 (Jan., 1951).

Kenyon, Cruse, and C1ark, Ind. Eng. Chem., 40: 186M 194 (1948).

Ekstraksiyonun mekanizmasl hakkmdaki bilgiler olduk9a ::.zdn. Konu sadece yagm, yag talyan hiicreden c;oziiciiye difiizlenmesinden ibaret nlmay1p, tohumlarm ezilmesi ile birlikte meydana gelen kapilerleri de kapsar. Bir ekstraksiyon cihazma ait projenin haanh oldugu, yap1lan deneme sonucunda anla~1lsa
bile bu, he>;, durumda ba~anh 9ahacag1m gostermez. Tohumlarm yapiSinda giiriilen degi~iklikler, fiziksel ozelliklerin birbirinden farkh oluu, yag miktanmn ve
safhk derecesinin degiik bulunmas1, cihaziardan saglanacak baanmn birbirlerinden oldukGa farkh olmasma yo] ac;ar. Bu sebeple bir endiistri kolu ic;in baanb ekstraktor, diger hir endiistri kolu i9in ba~anh olmayabilir. Cihaz se<;iminde c;ok dikkatli olmah ve etrafh bir aratlrma yap1lmahdu-.
Bir tip ekstraksiyon cihaz1, yanm claire kesitli birkac; olugun yanyana ve
yatay olarak konulmas1 ile meydana getirilmi~tir. Her olukta kanalh bir 9ark
bulunur ve yaprakc1klar halindeki maddeyi, bir bolmeden diger bolmeye talr
ve bu esnada c;oziicii, madde ak1mma z1t yonde akar. Bu tip A. B. Devletlerindc
pek az kullamlma alamna sahiptir ve ozellikle keten ve kakao tanelerinin ekstraksiyonunda kullamhr.
Almanya'da geni~ kullamlma alam bulan diger bir cihaz, dik U ekilli olup,
bir seri vidah taIY!Cidan meydana gelmitir. Tohumlar dik U ekilli ~lugun bir
ucundan yiiklenir, birinci vidah taIYICl bunlan yukandan a~aij;1ya, ikinci vidah
talYICI soldan saga ve iic;iincii taIYICI da a~ag1dan yukanya dogru talr. c;oziicii, tohumlarm hareket yoniine dik yonde akar. Bu metod A. B. Devletlerinde
kullamlma alam bulamamlllr.
Diger bir ekstraktor yap1s1, esas olarak dik bir kolondan ibarettir ve bu kolon ic;erisinde, c;ok say1da yatay raflar vard1r. Bu raflar, Jarkh durumlarda olan
deliklere sahiptir ve bu delikler yolu ile, parc;alanml tohumlar aag1ya dogru hareket ederler. c;oziicii bir pompa yard1m1. ile a~ag1dan yukany:J. dogru hareket ettirilir. Her rafta, taray!CISI olan ve merkezi bir afta baglanm1~ bulunan
karltlflCI vard1r. Bu kantmcl yard1m1 ile tohum parc;ac1klan, devamh olarak
c;oziicii i9erisinde yer degitirirler. Bu ekstraktoriin A. B. Devletlerlnde sadece
mekanik k1s1mlan baklmmdan birbirlerinden farkh en az ii9 degiik tipi vardlf.
Bu ekstraktorler, aag1da ac;1klamalan yap!lacak olan iki tip ekstraktorden daha
az kullamlma sahalarma sahiptirler.
7-7. Kovah e~traktilr. Bu tip ekstraktore (ekil 7-6), Bollman tipi ekstraktor de denilmektedir. Esas olarak diiey bir kamaradan ibaret olup, i<;erisinde c;ok say1da altlan delikli kovalar A vard1r ve bunlar, biri alt kiSimda digeri
iist kiSimda bulunan c;arklar yard1m1yla hareket ettirilen zincire baglanml~lar
d!r. Kovalara, yukanya dogru yiikselileri esnasmda, kamaranm iist k1smma
yakm bir noktada C taze c;oziicii ilave olunur. Bu c;oziicii, tohumlarda (daha once bir miktar ekstrakte edilmi olan) kalan eser miktardaki yag1 da c;ozerek, kova

378

379

dibindeki deliklerden aagiya akar ve cihazm tabamnda D taplamr. Bu toplanan

kanIma yan misella ad1 verilir. Bu terim, bu endiistri kaluna ait alup, yagm
bir ~oziicii i~erisinde ~oziinmesi anlali'ma gelir.
Kovalar, hareketlerinin iist naktasmda ters donerek, yag1 almmi tahum
kmklanm bir baaltma aluguna E dokerler. Vidah bir taIYICI yardimi ile bunJar cihazm diIna ahmrlar. Ba~almi alan kavalar, yiikleyici alugun altma gelir
ve burada, taze ham madde ~le daldurulurlar. Kavalara aajpya inileri esna-

Ekstrakte olacak
kuru hammadd
besleme hunisi

Cozlicli+gaz
(seyreltikltimk:

Saf 'ozucu
tank1

',Z:fSk~
I

l
'f7
;___,~ o/
~\IE/ '
I

\...f-X-

smda, kalanun iist k1smma yakm bir nal<tada, seyreltik bir r;ozelti olan yan
misella piiskiirtiiliir F. 1Bu seyreltik ~ozelti, kavalar i<;erisindeki ham madde
ile temasa geldikten sanra, kava dibindeki deliklerden aag1ya akar ve kolanun
alt k1smmda G taplamr. Deriik bit hal alan bu ~ozelti, kolonunun dibinden
ahnarak, 96ziiciisiinden ayirma ilemine gonderilir. Bu operasyon kismen z1t
yonlii (kavalarm yiikselme bolgesinde) ve kismen de, paralel yonlii (kavalann
akalma bolgesinde) alarak <;ahmaktadir. Tamamiyle Zit akun prensibi ile r;ahan bir cihazm kullamlmasi ger<;ekten arzulanmaktadJr. Fakat bn tip bir cihazla, bu husus gerr;ekletirilemez.
7-8. Rotosel esktraktiir. Ratasel ekstraktor 1 (ekil 7-7), esas olarak diiey ekseni iizerinde duran ve buhar kaybmi onleyecek derecede ortiilmii bulunan, yiiksekligi az bir silindirden meydana gelmitir. Bu silindir, r;ak say1da
ve kama eklinde, bolmelere sahip alup, bu bolmelerin altlan deliklidir. Silindir
dik ekseni etrafmda donerken, her boliim once daldurma olugtmun .-\ altma ge-

,' B~

' -~- :AI:i==sfi!

~Jot===j~~: Konveyor ,
qw
~
~----
~-I~~
--

'+.

~~

~G

OZUCU+yag
'IS=(deriik)

Cozlid.i+yag
(seyreltik l
$ekil 7 ~ 6. Kovah tipde, yagb tohum ekstrakt6ru. A, altlan delikli kovalar; B, zincir di$1ileri; C, !;Oziicti doldurma yeri; D, yan misella i~in toplama yeri; E, ekstrakte olmu$ tohumlann bo$altma oluiu; F, yan missella dQldurma yeri; G, missella i9in toplama yeri.

Sekil 7 ~ 7. Rotosel tipi, yagh tohum ekstraktOrli: A, doldurma borusu; B. bosaltma borusu;
C, kapakh ve delikli alt. ktstm; D, pampa; E, ~Ozticli veya ;Ozelti ptisktirtme yeri (Blow~
Knox).

lir ve burada. -ekstrakte olunacak yagh tohumlarla doldurulur. Sonra bu tohumIann iizerine, birka~ safhada saf ~oziicii ve degiik kansantras:onlardaki ~ozelti
piiskiirtiiliir. Ekstraksiyonun son bulmasi iizerine. her boliim s1ra ile bo~altma
1

Karnofsky, Chem. Eng., 57: 108 (A8;ustos 1950).

380

381

yerine gelir, delikli taban k1sm1 a.;:I!u ve ekstraksiyonu tamamlanm1~ madde,

bo~altma oluguna dokiilerek cihazm d1~1na ta~Imr.

traktorler gaz ve buhar sizdirmayacak ~ekilde yap1hrlar. Bu durum, bolmelerin

doldurulma ve bo~altihnalarmda biiyiik problemler dogurur.

Cihazm d1~mda yer alan bir seri pompa D, her bOlmenin altmdan <;:ozeltiyi .
ahr ve onun oniindeki bolmeye puskiirtiilmek E iGin giinderir. Bu metod hakikl
bir :I.It ak1m ekstraksiyonu temin eder. Bu ekstraktor, kovah ekstraktiirlerin sahip olmad1gi kadar, geni~ bir kullamlma alanma sahiptir.

7-9. Ekstraksiyon iinitesinln akun diyagramL

Bir ekstraksiyon iinitesi
ekstraktiirden ba~ka daha bir ~ok cihazlardan meydana gelmi~tir. Basitle~tiril
mi~ bir ak1m diyagram1 ~ekil 7-9'da giisterilmektedir. Ekstraksiyon artg, son
<;:iiziicii damlaciklanpdan da kurtanlmahd1r. Bu kurtanlma i~lemi, artiklan buhar caketli ve vidah ta~IyiCI!ardan birka<;: defa geQirip ISitmakla yap1labilir. Kurutma ilemi i<;:in, a~m lSiti!mi Qiiziicii buhan kull~mlmasi da tavsiye olunabilir.
En s<munda, ekstraksiyonu tamamlanmi ve Qiiziiciiniin bijyiik k1smmdan kurtanlr,\1 yagh tohum parQaciklan, bir kurutucudan geQirilerek <;iiziiciiden tamaTo hum

Eks\rakle

olacak ham madd

Ekstraktiir
E kslrakle
olmu~
~ekil

7- 8. Rotosel ekstraktOrtin

c;ah~ma

Densik
ozelti

madde

diyagramt. (Blow- Knox).

. COzi.ic i.i

Sekil 7-S'de bir rotosel ekstraktoriin <;:ah~ma diyagrami gosterilmektedir.

Kama ~eklindeki biilmeler, yagh tohumlarm dolduruldugu doner bolmeleri degil, cihazm alt k1smmdaki toplama klSlmlanm giistermektedir. 7 numarah bol- .
me, yagh tohum par<;:ac1klarmm iyi bir ~ekilde <;:iiziiciiden aynlabilmelerini te-
min maksad1 ile biiyiik yapiimi~tir. Suspensiyon halinde yagh tohum kmklan
ihtiva etmesi miimkiin oldugu i<;:in, 1 numarah bolmeden misella ahnmaz. 1
numarah bolmeden ahnan <;:iizelti, 2 numarah bolmeye gonderilir ve burada,
yagh tohum par<;:aCiklarmm te~kil ettigi siizge<;:ten siiziiliir ve bundan sonra
d1~an ahmr.
Kullamlan <;:oziicii genellikle heksandir. Triklorbenzen gibi klorlanm1~ <;:iiziiciiler tavsiye olunmu~sa da, fiatlarmm pahah olmas1 sebebi ile kullam~lar1
pratik olmami~tir. 1ster heksan, ister klorlanmi~ hidrokarbon kullamlmi~ olsun,
patlama tehlikesi ve fazla miktarda <;:iiziicii kayb1 gibi sebeplerden dolay1, eks-

evaporatOrU

1. . . . .

Cozucu
distitasyon
kolonu

an

Ekstrakte olmus
yaprakcklar
$ekil 7-9. YaAh tohumlardan

Cozucliden kurtanlm1s
yag
ya~

ekstraksiyonuna aitbir ekstraksiyon linitesinin ak1m

~emas1.

men kurtanhr. <;oziiciiden kurtarma ve kurutma esnasmda elde olunan ~iiziicli

bl!han derhal yogunlahnhr ve bir ba~ka ekstraksiyon operasyonunda kullamhr.
Ekstraktiirii terk eden misella onemli miktarda ve suspensiyon halinde kat1 mad.
deleri havidir ve siiziilerek bunlardan kurtanhr. Bundan sonra misella distilasyona ugratilarak Qiiziiciiden kurtanhr. <;oziiciiniin biiyiik bir kisml, eanjor borulan

382
uzun ve diiey bir evaporatorde evaporasyonla; geri kalan ksm ise, ~plak su
buhan kullamlarak distilasyonla uzaklatmhr. Bir ekstraksiyon iinitesinde ~o
ziiciiyii geri kazanmak, s!Cak <;ozeltilerin Isismdan faydalanmak ve ekstrakte olan
maddeyi son <;oziicii eserlerinden kurtarmak i<;in, <;ok sayda yardimci cihaz
kullamhr. Bu sebeple, bir ekstraksiyon iinitesinin akim emasi olduk<;a kariIktr ve bunun bir sonucu olarak ekstraksiyon cihazmm kurma ve iletme masraf!,
biitiin iinite masraflarmm ufak bir lmmm tekil eder.
7-10. Ufak taneli maddelerin ebtraksiyonu. Ekstraksiyona ujirahlacak
maddenin ince bir ekilde ogiitiiliip <;oziicii i<;erisine suspensiyon halinde dag
tilmasi, iyi bir ekilde kantmlmas ve kolayhkla <;okelip aynlmas1 hal!nde, ekstraksiyon cihaz olduk<;a basil yapilitadtr. Pratikte boyle bir <;ahma i<;in 200
me'li!, ojiiitme yeterlidir. Bu incelikte bir ogiitme olduk<;a sert maddeler i<;in
miimkiindiir ve bu sebeple yukar1da a<;tklamast yaptlan metod minerallerin ve
<;okeltilerin ekstraksiyonunda uygulanabilir. Bunun tipik iirnekleri: Altmm si
yaniir <;iizeltisi ile ekstraksiyonu, boksidin sulfat asidi ile ekstr~siyonu sonunda
ap <;ozeltilerinin elde edilmesi, kalsiyum karbona! <;iikeltisinden sodyum hidroksidin ekstraksiyonu ve bunlara benzer diger ekstraksiyon operasyonlan. Bu
k1stmda a<;1klanan ekstraksiyon metodlarmm hemen hepsi altmm siyaniir <;iizeltisi ile ekstraksiyonundan dogmutur ve diger kimyasal operasyonlara uygulanmadan once, uzun zaman sadece bu maksatla kullamlmttlr.
Bu ekstraksiyon operasyonlarl, katt maddeyi stvt i<;erisinde suspensiyon halinde tutacak, katt par<;actklar yiizeyindeki <;ozeltiyi y1kayacak ye <;lizeltiyi ekstraksiynnu yaptlm katt maddeden aytracak bir cihaza ihtiya<; giisterirler. Ekstraksiyon operasyonunun son iki ktsmt genellikle (fakat her zaman pegil) aym
cihaz i<;erisinde yapthr. Katt maddede bulunan komponentin <;iiziinmesi i<;in,
tarakh veya pervaneli bir karttmctya veya kuvvetli hava aktmma (hava jeti)
sahip herhangi bir kap veya tank kullamlabilir. Ozel istekleri miimkiin oldu~u
kadar geni bir ekilde karIiayan, sadece bir tip ekstraktor mevcuttur.

711. Don kllrllllmCIS!. Cok geni uygulama alanma sahip olan bir cihazd1r.
Bu cihaz (ekil 7-10) merkezi bir hava yiikselticisine A sahip diiz tabanh bir
tankttr. Havah yiikseltme borusu aym zamanda aft vazifesi giiriir, hem alt ktsmda C ve hem de iist kmmda B. bir seri kollar tatr. Alt klsmdaki kollar kazytct taraklan havi olup, hareket ederken (taraklarm iizel egimi sebebi ile)
c;okelmi maddeleri merkezdeki hava jetli yiikselticiye iletirler. Dstteki kollar
ise ytkaytct eklindedir ve hava jetli yiikselticiden gelen karttmt boalttrlar.
Kollarda <;ok saytda delik vardtr ve diinme esnasmda suspensiyon, tanktaki <;oziicii yiizeyine diizgiin olarak dagthl;r. All kstmdaki kollar, merkezdeki afta
oynak bir ekilde baglanmtlardtr ve bu suretle, tabandaki birikintilere, taki!arak
cihazm c;ahmasmi aksatmazlar.

383

Ekstraks1yon i<;in kullamlan her tip cihaz devamh veya devams1z bir ~e
kilde ~ahtmlabilir. Bunlarm i<;erisinde en basiti, kall maddeyi ve c;iiziiciiyii
kartttrma tankma doldurmak ve <;iiziinme tamamlamncaya kadar kantirmaya
devam etmek, sonra kanltrma tankm1 boaltmakltr. Biiyiik mikdarlardaki <;ahmrlarda devamh operasyon daha c;ok tercih olunur. Bu durumda, ckil 7-lO'da
giisterildigi gibi, karlttrma tankma bir giri ve bir de <;Iki konulur.

$ekil 7 ~ 10. Dorr kan~tmc 151 : A, havah ytik~eltme borusu ve $Sft; B, ytkaytctlar; C. taraklar.

712. Toz edllnilij katJ maddelerin devamh ekstraksiyonu. Daha evvel a~k
landtgt gibi, ekstraksiypn operasyonlan esas olarak iki kademede meydana gel~
mekte ve bunlarm her ikisinin de aym cihaz iQerisinde meydana getmlmes
miimkiin olmaktadtr. Bunlardan birincisi, kantmdaki <;oziinebilen komponentin dogrudan dogruya <;i:iziinmesi ve diger inert komponentlerden kurtuhnasidtr
Minerallerden altmm <;iiziinmes~ kavrulmu baktr minerallerinden bakmn c;oziinmesi, pancar hiicrelerindeki ekerin Qi:iziinmesi, ya~h tohumlardaki yagm
c;oziinmesi, kabuk ve kiiklerden illl.~ ham maddelerinin c;iiziinmesi buna hirer
iirnek tekil ederler. Bu operasyonlarda istenilen, sadece c;iiziinebilen komponentin <;iizeltiye ge<;mesi olmaytp, aym zamanda <;ozeltinin ,de katt maddeden tamamen temizlenmesidir. lkinci kademede <;iiziinme meydana gelmemekte, suspensiyon halindeki kall mad de c;ozeltiden kurtanlmaktadtr. Bu son operas yon
bazt hallerde sadece siizme eklinde yaptlmakta ve yukanda a<;tklanan operasyonlar uygulanmaktadtr. Bu iki kademe o ekilde meydana gelntektedir _ki.
herhangi bir noktada meydana gelen olaym <;iizme mi yoksa ytkama m1 oldugunu siiylemek miimkiin degildir. Bu husus iizellikle difiizyon bataryalan ve ya~h
tohumlardan yag ekstraksiyonu yapan ekstraktorler iQin dogrudur.
Bir<;ok kimyasal reaksiyonlar sonunda <;iikelti teekkiil eder ve bu c;iikeltinin <;ozeltiden tarnamen kurtartlmast i<;in ytkanmast gerekir. Bu durumda, katt
maddenin ~oziinebilen komponentlerinden herhangi birinin c;iiziinmesi istenil-

385

384
mez. Bu y1kamadan maksat, sadece kat! madde yiizeyine yapiffil ~iizeltinin
uzaklatmlmasidir. Bu suretle az veya ~ok miikemmellikte bir ayiTn1a ile ~ozii
nen ve ~iiziinmeyen komponentler birbirlerinden aynlmi olur. Bu ilem ~okel
tinin ~oziicii ile karihnlmasi, ~okeltinin dibe ~okmesi i~in bekletilmesi, iistteki
berrak c;ozeltinin bor;altilmasi ve bu ilenilerin istenildigi kadar tekrarlanmas1
r;eklinde uygulamr. Y1kama ilemi, her seferinde taze c;oziicii kullamlarak veya
ters akim prensibine gore ~ahr;mada, sadece y1kamayi terk etmek iizere olan
c;okeltiyi taze c;oziicii ile y1kayarak yap1hr. Ele gecen y1kama ~ozeltileri toplamr

ve soudan bir evvelki ekstraksiyon tankmm veya bolmesinin y1kanmasmda kul]anthr. Ufak kapasitedeki iiretimlerde y1kama ir;lemi, ekstraksiyon operasyonunun yaptld1gt esas kartttrma tankmda yapilabilir. Biiyiik kapasitedeki iiretim]erde ise, iiretimin devamh .;]mast istenildigi i~in, cihazda hi; degiiklik yapilmast gereklidir ve bu degir;iklikten sonra meydana gelen sisteme zit - aktm dekantasyonu adt verilir.

7-13. Don koyulllljhnCJSL En ~ok kullamlan c;okeltme cihazi Dorr koyular;tmclSldiT (~ekil 7-11). Bu, yiiksekligine nisbetle olduk~a biiyiik bir ~apa sahip, diiz tatianh silindirik bir tankt1r. <;:ok yava. donen kollara sahip merkezl
bir r;aft1 vardtr. Stvi ve ince ogiitiilmiir; kat1 madde kanlmt, iyice kantmldiktan sonra, tanktaki SIVtda herhangi bir ~alkalanmaya meydan vcrmeyecek ekilde, yava yavar; merkezi aft1 saran delikten cihaza gonderilir. Tankm ~apt, s1vt
faz ic;erisine dagilml taneciklerin ditie ~okelmelerine imk!tn verecek biiyiikliikte olmahd1r. Berrak c;ozelti, tank1 i~ten tamamiyle saran bir ;avag1 aarak dtr;an ahmr. Yavar; donen ve dip kJsmJ tarayan kollar, c;iikelen kat! maddeyi mer. keze toplar ve buradan d1r;an atthr. Dorr koynlar;tmclSI sadece kat!lan sivilardan ayirmak i~in kullamlan bir 'cihazdiT, fakat katilann y1kanmasmdan bahsettigimiz bu kJsJmda bahsedilmeye deger.
7-14. Devamh ~~an ztl alum dekantasyon sistemleri. Tipik bir ztt aktm
dekantasyon ir;lemi (r;ekil 7-12), sodyum karbonattan sodyum hidroksit elde edilii ornek ahnarak, gosterilmektedir. Bir veya birka9 kanr;ttrma tankt seri olarak
dizilir. Bu kanhrma tanklarmm kapasiteleri bir ekstraksiyon ileminin veya

. It

r=~::r~ .
Hr.-

IJJlu7~

Reaksiyon
kan;;tmctlan
Depolama
tankma veya
Evaporatorlere

$ekil 7- 12.

Sekil 7 - 11. Dorr

koyula~hnctsl.

Koyula:;t1net

Koyula~tmctlar

kullanan bir ztt ~ aktm dekantasyon sistemi.

kimyllsal bir reaksiyonun tamamlanmasma imk!tn verecek biiyiikliikte olmahdu.

Son karthrma tankmdan alman katt - stvt karttmt ilk koyular;tmCiya giinderilir. Bu koynlar;tmcmm berrak <;iizeltisi istenilen iiriin olup, buharlar;tmlmaya n1. Catalta!i -

Kimya Mtihen~isliAine Giri~

F. 25

386

387

ya depolanmaya gonderilir. Birinci koyula~tmcmm dibinden ahnan ktvamh

katt - styt kan~tmt ikinci koyula~tmc'tya gonderilir ve burada, iiQiincii koyulatmctdan gelen berrak Qiizelti ile karttmhr. 1kinci koyulattnctda katt madde
Qiizeltt ile iyi bir ekilde kan~tmhr, iistteki berrak Qiizelti kart~ttrma tanklannm .
ilkine gonderilir ve burada, QOziicii olarak kullamhr. Bu esnada dipte toplanan
klSlm, ii~iincii koyulatmctya gonderilir ve burada, Qiiziicii olarak kullamlan su
ile temasa gelir. Goziinen komponentin tam olarak kurtanlmas1 iQin, a~ag1 yukan ii~ koyula~ttnct kullamhr. Bu ~ekildeki bir sistemin Qalt~masmda, dipte
toplanan kat1 maddenin bo~aJ..tlmast kontrol edilmek istenir ve bu i~, ayarlanabilen bir eksantrik vasttast ile Qah~an diyaframh pompa (~ekil 3-26') a baktmz)
yardtml ile yapthr.
Bazt Zit "aktm dekantasyon
7-15. Siizge~lerle zd- alum ekstraksiyonu.
sistemlerinde koyulatmctlar yerine filtreler (siizge~ler) kullanihr. Siizme olduk~a kohy oldugu zaman bu metod uygulanabilir, kolloidal ve gii~ ~okelen kattlar iQin uygun degildir. Aynca, koyula~ttnctlarm dibinde toplanan katt- s!Vt
kan~tmmm, bir pompa yardtml ile ahmp diger bir koyul~tmctya gonderilebilmesi iQin, kan~tmm belirli bir ktvamhk derecesini a~mamast gereklidir. Ekstraksiyon tanklarmm ve koyulattnctlarm a!t ktsmtm terk eden kan~tmlar QOzelti ta~1makta ve bu, son kademeye kad.u devam etmektedir. Hem Qiizeltinin .
ihtiva ettigi ~oziinmii~ komponent ve ~oziicii, hem de katt madde yiizeyinde
tutulan bir klSlm Qiizelti, hu yolla sistemi terk etmektedir. Bunlarm geri kazamlmasi ve katt maddenin ytkanmast gereklidir. Ztt- aktm dekantasyonunun ~e
~itli kademelerinde kat1 madde 90zelti oram artmlacak olursa, da!Ja az ~oziicii
kullamlarak daha iyi bir ayirma yaptlabilir.

Eva oratorlere

-8l

Na2CO+ Ca(OHlz

Sekil 7- 13. SiizgefY kullamlan bir Zit-aktm ekstraksiyon sistemi: A, reaksiyon tank1
kan~tmct; B, koyula~tmct; C, ilk siizge~; D, hulama<;. hazirlaytct; E, ikinci siizge!;.

Sekil 7-13, sodyum karbonattn sonmii~ kir.:r: ile reaksiyona sokularak, sodyum hidroksid elde edili~ini gostermektedir. Sudyum karhonat ve sonmii~ kire~
~ozelti haline getirilir ve bir kanttrma tankt A i<;erisinde kantmhr. A tankmm
hacmi, doldurulan kantmm miktarma ve reaksiyonun tamamlanmasma yete-

cek kadar olmahdu. Karitmcidan ahnan 9ozelti fazt, B koyulatmcJSma gonderilir ve burada ilk aytrma. yapdtr. B koyula~tmcsmm ytkaytctsmdan altnan
berrak c;Ozelti, kan~ttricidaki ~ozelti ile aym konsantrasyonda, istenilen iiriin
olarak d1~an ahmr. lJ koyulatlrtcislmn altmdan alman alo.m, sodyum hidroksid
c;Ozeltisi igerisinde suspensiyon halinde kalsiyum karbona! ilttiva eder. Sodyum
hidroksidin miirnkiin oldugu kadar fazla bir ktsmmm, ytkama suyu kttllanmakslzm, kurtanlmas1 istenilir. (:iinkii ytkama suyu, evaporasyon i~leminin liizum
suz yere uzamasma sebep olur. B koyula~t.mctsmdan ahnan kat! - s1vi kan~tml
bir diyaframh pompa yarchm1 ile devamh gah~an doner bir siizgece C giinderilir. Bu tip siizge~ ktsrm 12-15'te a~1klanmakta ve ~ekil 12-15'te gosterilmektedir. Siizgeg iizerindeki kek ~ozelti ile y1kamr ve boylelikle kjdsiyum karbona!
ktsmen sodyum hidroksidden kurtardmt~ olur. Siizgecten ahnan ~ozelti B koyula~tmclSlmn iist aklmma illlve olunur ve istenilen iiriinii tekil eder. C siizgecindeki kek pompa ile nakledilemiyecek kadar ktvarult oldugu i~in, once ufak
bir karttlrma tanlana D aktanhr. Bu, yar1 silindirik bir yap1ya sahip olup, igerisinde kanath bir kart~ttncl vardu. Kek bunun i~erisinde, E siizgecinden ahnan
~iizelti ile kanttnhr ve pompa ile naklolunabilecek bir ktvama getirilir. Bu kart~Im buradan ikinci siizgece E gonderilir. E siizgeci dogrudan dogruya su ile
ykamr ve sistem uygun ekilde plllnlanmisa, arttk ~ok az wdyum hidroksid
ihtiva eder. E siizgecinden alman siiziilmii~ berrak QOzelti, (a) D kan~ttnclSlna
giinderilerek burada, kekin naklolunabilecek bir bulama~ haline gelmesine ve
(b) C siizgecinde kekin ytkanmasma yarar. iki siizgegten daha fazla siizg~ ihtiva eden sistemler gok yaygm degildir. Fakat siizge~ ve koyu!Rtmctdan meydana gelen herhangi bir sistem istege gore haztrlanabilir. Bunlarm i~erisinde
tek koyula~ttrlcl ve iki siizgeg ihtiva eden en yaygm sistemdir.
Sekil 7-13'te gosterilen sistemin digerlerinden iistiinliigii, ~oziinen komponentin uzakla~tmlmas icin daha az y1kama suyuna ihtiya~ giistermesidir. Bu
sistemin digerlerine iistiin olmayan yam ise, siizgeg iizerinde y1kama suyunun
cozeJt;yle denge~e erimesinin iipheli olu~udur. Bu husus, siizgec bezinin ve
piiskiirtme memelerinin durumuna baghdu. Siizgec iyi bir ekilde cahtml,
mazsa, siizgecin farkl1 noktalarmda kek ka!Iultgl degi~ik olur ve ytkama suyu,
kekin ince oldugu bOlgelerden gecer. Bu durumda kekin kahn oldugu yerler ya
hi<; veya pek az ytkanml olur. 1yi bir ekilde 9i'h~ttrilan bu sis! em, aym mikdar
su icin, ztt - akm dekantasyon sisteminden daha iyi sonuc verir. Pratikte, Zit aktm dekantasyon sisteminden oldukca farkl1 tarzda calt~an, siizge~ sistemlerine rastlamak miimkiindiir. Siizge~ler, kendilerine edeger koyula~tmCJ!ardan
daha az yer i~gal ederler, fakat daha pahahdular.
7-16. SiVJ SIVJ ebtrabiyonu. S!Vl - stvl ekstraksiyonu, distilasyon kadar
geni kullantlma alamna sahip degilse de, bu operasyonun iinemli uygularnalan
son senelerde gittikge artmaktad1r. Ozellikle petrol endiistrisinde biiyiik iinem

388

389

kazanmt~. kaydmct yaglarm viskozite karakteristiklerini diizeltmek maksadt ile,

. bu yaglann rafinasyonunda kullamlmaya balanmtllr. Buna ililveten aromatik
hidrokarbonlarm, parafinik ve naftanik hidrokarbonlardan kurtartlmasmda; ben.
zinden, kalevi ekstraksiyonla kiikiirtlii bile~iklerin uzakla~tmlmasmda knllamlmaktad~r. Stvt- stvt ekstraksiyonu (9iiziicii olarak. furfural kullamlarak) bitkisel
yaglarm ekstraksiyonunda da kullamlmaktadtr. ila9larm ve bu arada bilhassa
antibiyotikl~rin elde olunmasmda geni bir kullamlma alam bulmu~tur.
Stvt - stvt ekstraksiyonu i9in kullamlan cihazlar, bugiin bile az veya 90k
gelime devresiude bulunmaktadtrlar. Bunun bir sonucu olarak, 90k degi~ik tipte cihazlar kullamlmaktadtr 1 Kanllrma- durultma iinitesi bir9ok ekstraksiyonlarda uygulanmakla beraber, ekstraksiyon kulelerinin kullamlmasma kar~t biiyiik bir istek vardtr .

7-17. Ekstraksiyon kuleleri. Stvt- stvt ekstraksiyonu yapan kulelerde, iki

sivt faz vardtr ve bunlar, kule i9erisinde birbirlerine Zit yi:inde akarlar. Ag1r
olan faz, kulenin list ktsmmdan girer ve a~agtya dogru akar; bu esnada hafif
olan faz, kuleye alt ktsmmdan girip yukanya dogru yiikselir. Fazlarm birbirleri
ile iyi bir ekilde temasa gelmeleri ve birbirlerinden aynlmalan i9in 9eilli metodlar kullamhr. Bunun bir sonucu olarak, ekstraksiyon kuleleri a~agtdaki ekilde bir stmflandumaya ti\bi tutulabilir.
1. Rafh kulelet. En 90k kullamlan raflllr, elek raflar ve kademeli (aIrlmah) raflarm degi~ik tipleridir. Elek raflara sahip bir ekstraksiyon kulesi,
bir9ok bak1mdan distilasyo;.da kullamlan kalona (ktstm 6-15'e bakmtz) benzer.
Bununla beraber, raf yiizeyi iizerine delik kenarlan konularak jet tipi deliklerin
yaplmast, dagtttlmt faz tarafmdan rafm tslalllmast sebebi ile dogacak bir9ok
gii~liikleri ortadan kaldtrmaktadtr 3 <;:ok degiik tipte kademeli (atrlmah)
raflara sahip kuleler vard~r. Biitiin bu cinslerde raflar yatay olup, stvtlarm kolon
i~erisinde aai!tdan yukanya veya yukandan a~agtya dogru aktlannda zikzak
bir yo! takip etmesine sebep olurlar 4 5 Distilasyonda kullamlau kampanah raflar, iki sl\'I fazm birbirleri ile iyi bir ekilde temasa gelmesini saglamaktadu.

2. Dolgulu kuleler. K1s1m 6-16 ve ktsim 9-4'de a9tklamalan yaptlan dolgulu kuleler stvt - s1v1 ekstraksiyonunda da kullamhrlar. Dolgu maddelerinin
kullamlmast fazlann iyi bir ekilde birbirleri ile temasa gelmesini saglar. Bu,
temas yiizeyinin artmlmast ve devamh faz lnzmm yavalalllmast ile olur. En' V.S. Morello ve N. Poffenberger, Ind. Eng. Cltem., 42: 1021 1035 (1950).
z Davis, Hicks ve Vermeulen, Cllem. Eng. Progr., 50: 188- 197 (1954).
' D.P. Mayfield and W.L. Church, Ind. Eng. Cltem., 44:2253-2260 (1952).
l
R.E. Treybal, Liquid Ex'fraction, Me Graw-Hill Book Company, Inc., New York
( 1951) sahife: 293.
s Treybal Ind. Eng. Chem., 46: 93 (1954).

diistri tipi dolgulu kulelerde, teorik bir rafa edeger dolgu yiiksekligi oldukc;a
farkhdtr, 9ogu zamav 1,50 ilii 6 m arasmd1 degiir.
3. Piiskiirtmeli kuleler. , Bunlar en basil ekstraksiyon knleleridir. Dolgu
maddesi veya raf ihtiva etmeyen tamam~n bo kulelerdir. Srv1lardan biri devamh faz olarak biitiln kuleyi doldurur, diger faz ise pliskiirtiilerek bunun kerisine dagt!Ihr. Fazlarm birbirleri ile temas derecesi oldukc;a azdu; devamh fazm tekrar tekrar devretmesi ve dag1ttlmr faz damlaciklanmn birbirlerine c;arparak biiyiimeleri olay1 meydana gelir 1 Bu sebeple teorik rafa edeger ylikseklik oldukc;a biiyiik bir degerdir.
Hem dolgulu ve hem de piiskiirtmeli kulelerde, fazlann kolona giri noktasmdaki alanlann uygun sec;ilmesi hususu i:inemlidir. Aksi halde fazlardan birinin, digerinin aklma mani olmast ve onu siiriiklemesi gibi bir dnrumla karllathr.
$imd,iye kadar ac;tklamalan yap1lan biitiin, ekstraksiyou cihazlan, fazlarm birbirlerine zit yi:inde akmalan ve birbirlerinden aynlmalan i~in, yer r;ekimi kuvvetinden faydalanmaktad1r. Fazlarm yogunluklannm birbirlerinden
farkh olmasmdan (bn ark bazt hallerde ufak olsa bile) faydalamlarak, fazlarm
kanma v<r aynlmalarmda santrifiij kuvvet kullamlabilir. $iiphesiz bu dnrumda,
kullamlan enerji miktarmda bir artma olur. Podbielniak santrifiij ekstraktiirii
(ekil 7-14) bu prensipten faydalamr.

7-18. Podbielniak ekstraktorii. Cihaz esas olarak c;elik bir silmdirden A.

ibarettir (ekil 7-14). Bu c;elik silindir c;ok saytda delikli sac levhadan yapiim1
konsantrik halkalara B sahiptir. Cihazm di:inen k1s1mlan bilyah yatak C tarafmdan taman mnylulara (turyori) baglanmt olup, hareket ettiren bir kasnag1
D vardtr. Daha ag1r stvt E noktasmdan cihaza girer, F kanalmdan gec;er ve
di:inen delikli levha iinitesine G noktasmda girer. Diinen biitiin klSlmlar saatte
2000 ile 5000 devir yapttklan i9in, santrifiij kuvvet agu stvtyl delikli levhalarm
deliklerinden ge9irir ve H odasmda toplar. Toplanan c;i:izelti 1 kanallan yolu ile
ahmr ve nihayet K baglanttlan yard1m1 ile cihaz1 terk eder. Hafif stvt L 'noktasmdan cihaza girer. M kanallarmdan gec;er ve di:inen ktsunlarm hemen dtIndaki H odast yakmma bo~altthr. Agtr stvt, santrifiij kuvvet tarafmdan merkezden ~evreye dogru itildigi ic;in, hafif stvmm yerini ahr ve bu sebeple, hafif S!Vl
delikli levhalardan c;evreden merkeze dogru gec;er ve N odasmda toplamr; 0
kanah boyunca ilerleyerek, P noktasmda cihazt terkeder. Agu ve hafif sJvtlar
arasmdaki temas yiizeyinin durumn, hafif stvtmn 91kt basnicmt ayarlayarak
kontrol edilir. Stvtlardan herhangi biri, suspensiyon halinde katt bir madde
ihtiva etmekte ise, ytkama snyu gi:indererek bunu ytkamak miimkiindiir. Y1kama
1

T.E. Gier ve J.O. Hougen, Ind. Eng. Chem., 45: 1362 1370 (1953).
M

391

390

suyu, Q noktasmdan cihaza girer ve ] kanallan yolu ile, hafif fazda oldugu gibi
cihazi terk eder. Cihaz1 ternizlemek iGin Gok say1da baglanti!ar R konulmu~tur
ve bunlar normal zamanda kapahd1r.

7 19. Kah SJVI ekslraksiyon teorisi. C:iiziinebilen bir komponenti, bir

coziicii kullanarak ekstraksiyonla katldan aytrma operasyonu iki safhada meydana gelir: (I) katmm stvt faz ile temasa getirilmesi ve (2) stvi fazm katl fazdan
aynlmast. Bu iki safha birbirinden ayrt cihazlarda yapt!abildigi gibi, aym cihaz
i9erisinde birbiri ardma da yapi!abilir. Bu iki safhamn aym veya ayn cihazlarda yapi!mas. hesaplama yoniinden bir, fark yapmaz, yeter ki operasyon ka
rakteristilderi ile ilgili yeteri kadar bilgi mevcut olsun.
Endiistriyel 9ahmalarda SlVl fazm kat! fazdan tamamen aynlmas1 hemen
hemen imkilnstzd1r. Bu sebeple, ikinci safhada ele ge9en alamlardan biri .normal
olarak ka!I ihtiva etmeyen SIVI faz; digeri ise, ka!I faz ve ona yapi~rnl veya
onunla birlikte siiriildenen SIVI fazdan miiteekkil camur faztdtr. Bu iki ak1m1
belirtmek i9in Use al<~m ve alt aktm terimleri kullamhr.
Fraksinasyon operasyonunda oldugu gibi (k!Sim 6-I9), hesaplamalarm yap!hmda kademe kavrammm kullamlmast uygun giiriilmUtiir. Her kademede,
yukartda a91Jdandtg1 gibi, kat! VC SlVI fazJar once birbirJeri iJe temasa geJirJer
ve sonra bunlardan stvt faz iist aktm, 9amur faz1 ise alt aku:n olarak birbirlerinden ayrt!trlar. Kat1- siv1 ekstraksiyonunda ideal bir kndeme U ekilde tammlarar: Dst ak1m olarak kademeyi terk eden 9iizelti, alt aktm olarak kademeyi
terk eden camur tarafmdan taman 9iizelti ile aym bileime sahiptir.

Sekil 7 ~ 14. Podbielniak ekstraktOrli. A, rotor; B, delikli sac levhalar; C, bilyah yatak; D,
hareket kasnagt; E, af\;tr stvt giri~i; F,G, a8tr stvt ge~i!i yollan; H, a&tr stvt toplanma odast;
], aibr SIVI '7Ikt~ yotlan; K, agtr SIVI !;lkt~t; L, hafif SIVI giri~i; M, N, 0, hafif StVr ge'7i~ yol~
Ian; P, bafif s1vt ctkt~t; Q, ytkarna suyu giri~i; R, temizleme kapa8t; S, esas gOvde; T, born
ba8lantt1annt ta~tyan sabit ktstm; V, mekanik stzdtrmazhk temin eden ktstmlar.

Doner k!Simlan ta~Iyan bilyah yatak, S g6vdesine oturtulmu~ olup, aym

zamanda hareketsiz alan kisimlan da T ta~1r. Bu hareketsiz k!Simlar E, K, L, P
ve Q baglant!larmdan meydana gelmitir. Sabit k!S!mlar T, hareketli k!Slmlara,
herhangi bir siZmaya irnHn vermeyeeek ekilde V baglanmtlardu. Bunlarm
aynnt1h yap1s1 ekilde gosterilmemitir.
Doner k!Simlar 10 ilil 30 em arasmda degien bir genilige, 45 ilil. 90 em
arasmcla degien bir Gapa sabiptirler. lki siVl faz arasmdaki temas o kadar miikemmeldir ki, Giiziinen komponentin bir fazdan diger faza ge9ii tam olarak
meydana gelir. Cihazm diger bir faydah yiinii de, SlVl fazlann birbirleri ile temas miiddetinin k1sa (bir ka9. saniye) olmasldir ve bu, kararh olmayan maddelerin ekstraksiyonuna imk8.n verir.

tdeal kademe kavrammm kullamlmasi, hesaplarm yapthl esnasmda kiitle

transfer htzt ile, kartma hizmm goz oniine almmasl zorunlugunu ortadan kaldmr. Fakat ideal kademe ile hakiki kademe arasmda bir bagmll kurabilmek
i9in, kademe randtmanma ihtiya9 gosterir. Bu husus distilasyon biiliimiinde
a9tklamas1 yapt!an ilemlerle yakm benzerliktedir.
Kat! - s1v1 ekstraksiyonlan ile ilgili hesaplamalarm 9ogunda, sistemin esas
olarak ii9 komponentten meydana geldigi diiiiniilebilir 1 : (I) 9iiziinen, komponent A; (2) inert katl madde, komponent B ve (3) 9iiziicU, komponent S. C:oziinen komponent, inert kal! madde ile kartml~ bir kat1, inert kall maddenin
i9 ktsmmda veya yiizeyinde tutulan bir SlVl olabilir. C:ogu zaman 96ziinen komponent, tek bir madde olmayip bir kantmdtr. Bu durumda yapt!an hesaplama,
yakiatk bir degerdir ve 9iiziinen komponentin tek bir madde gibi hareket ettigi
dii~iincesine dayamr. inert komponent birka9 maddeden meydana gelmitir ve
mevcut artlar altmda bunlarm hepsi 90ziinmezler. Aym ~ekilde 9iizUcii tek bir
madde olmaytp bir karttm olabilir, fakat sa bir cozUcU kullamlmasi daha gene!
ve en 90k karIiaIian haldir,
1

Komponent terimi burada genet $ekilde kullamlml$ o1up, fazlar kaidesindek.i anhunda deAildir.

392

393
::::J

Rto

7-20. Kab stVI ekstraksiyon hesaplamalan. Katl- stvt ekstraksiyon

mi ile ilgili hesaplamalann yapilt~mda, kiitle ve enerji dengeleri ile birlikte,
distilasyon operasyonunda oldugu gibi, ideal kademe kavramt Qiiziime temel
se~ilebilir. Endiistride kar~tla~ltgtmtz ekstraksiyon operasyonlarmda enerji
gesi, pek fazla bir onem ta~tmaz ve QOgu zaman goz online ahnmaz. Bu sel:>er>le:
hesaplamalar hep kiitle dengeleri ve ideal kademe kavramt iizerine kurulmtl
tur.

IOl

Hem matematik ve hem de grafik Qiiziim metodlan kullamlabilir.

bunlar, kiitle dengesi ile ideal kademe arasmdaki bagmtmtn Qiiziimiine v"'nvnn'
e~deger i~lemlerdir. Grafik Qiiziim metodu ', Qok kompleks sistemlerin gene!
~ekilde i~lenmesini miimkiin ktldtgt ve opcrasyon esnasmda meydana gelen
li;i~meleri daha iyi bir ~;kilde goziiniine serdigi iQin (Qok saytda kademe oldlugu
zaman kullamlmast pek uygun olmamakla betaber) matematik metotdan
kullam~hdtr. Katt stvt ekstraksiyonlarmm ~ogunda, kademe saytst pek fazla
madtgt i~in, yalmz grafik Qiiziim metodu dii~iiniiliir.

c:

<II

7-21. 'O~gen diyagram. Sabit temperatiirde bulunan 2, ~ozunen,

komponent ve QDziiciiden ibaret olan iiQ komponentli bir sistem, iiQgen bir
yagramla gosterilebilir. Bu amaQla e~kenar veya ikizkenar dik iiQgen ku'llaJlliaL-,
bilir. Her zaman kolayhkla bulunabilen aritmetik koordinath grafik
kullamlmasma imkan vermesi ve bu kilgtt iizerinde, en uygun taksimatm
bilmesi sebebi ile, daha Qok ikizkenat dik iiQgen kullamhr. '.
Sekil 7-15, sabit temperatiirde bulunau ABS sistemine ait ikizkcnar bir
i[Ggen diyagramtdtr. Yatay eksen Qiiziiciiniin (komponent S) agtrhk fraksiym1u
nun stftr oldugu yerdir, ~oziinen (komponent A) ve inert katt (komponent
maddenin miimkiin olan her Qe~it kan~tmm giistermektedir. A komr>ontentinin
,konsantrasyonu xA ile gosterilmekte olup, bu eksen iizerinde.yer alm~ttr.
benze1 bir ekilde dik eksen, QOziicii (komponent S) ile inert katt
(komponent B) meydana getirecekleri biitiin kantmlart ve hipoteniis,
(komponent S) ile Qoziinenin (komponent A) meydana getirebilecekleri
kart~tmlan giisterir. S komponentinin konsantrasyonu x s ile gosterilmekte ve
ekseni boyunca yerle~tirilmektedir. lJQgenin iQerisine dii~en herhangi bir
(ornegin 1 noktast gibi), bu iiQ komponentin kar1~1mtnt gi:istermektedir. Bu
1

J.C. Elgin. Trans. Am. lnst. Chem. Engr! 32:451

470 (1936).

Yalmz bir kah madde ile bir s1V1dan meydana gelen bir sistem gOz Online
iyin, basmc; de~i!}imlerinin sistem iizerindeki tesiri ihmal edilebilecek kadar azdtr. Co:runiir!U
bajimtdan Uzerinde temperatiirtin Onemli tesiri olabi1ir .. Bu sebeple sabit temperatlir
kullan1lmas1 gereklidir.

c
4>
c
0
a.

vl
1,0

A, Komponentinin a!:j1rlik fraksiyonu

Sekil 7- 15. Kata-sav1 ekstraksiyonu ic;in lic;gen diyagram.

taya tekabiil eden .4, B ve S komponentlerinin agtrhk fraksiyonlanm

XA ,

xn

x s sembolleri ile gosterdigimiz takdirde, a~ag1daki bagmttlar vaz1labilir.

(7-1)
.ta = 1-xA-Xs

(7-2)

(7-2) numarah bagmttdan da goriildiigii gibi B komponentinin bile~imi Xn ba

gtmsz d.egi.ldir, xA ve x s degerleri verildigi takdirde hesaplanabilir. Bu sebeple
herhang1 b1r nokta, sadece xA ve .t5 koordinatlanmn bilinmesi ile bulunabilir.
tl~genin dik kii~esi (xA = 0 ve x s ~ 0) inert katl maddeye aittir. Sekil 7-15'te
ii~genin hipoteniisiine paralel olarak ~izilen dogrular, sabit inert katl madde
bileim (xn = C) dogrulartdJr. Giinkii bu dogrular aagtdaki ekilde bir dogru
denklemine sahiptirler.

veya

.t

G.F. Kinney," Ind. Eng. Chem., 32: 1102-1104 (1942).

(7-3)

Yukandaki e~itliklerde yer alan D (dognmun x s eksenini kestigi noktanm

degeri), bir sabittir. (7-2) ve (7-3) numarah eitliklerden ~~~ somw ~kanhr.

394

395
(7-4)

Giiz iiniine ahnan temperatiirde, A komponentinin ~iiziicii i<;erisindeki doyffiU <;ozeltisi diyagramda 2 numarah nokta ile giisterilmektedir. D<;genin dik
kiiesi ile 2 numarah nokta)~ birletirdigimiz zaman meydana gelen dogrunun
iistiine diien biilge, diyagramm <;oziinmemi~ A komponenti ihtiva etmeyen
iasmm1 giisterir ve ekstraksiyon operasyonlarmm ~ogu bu biilgede yaphr. Bu
dogrunun altma dii~en biilgede ise, kall hem B komponenti ve hem de <;oziinmemi A komponenti ihtiva eder ve mevcnt <;5zelti doymu qiizelti olup, bileimi 2 nnmarah nokta ile giisterilir.
Diger tip diyagramlarla da karIlaIhr. Ornegin, ~iiziinen komponent S!Vl
halde ve <;oziicii ile tamamen kan~abilmekte ise, ikf doymu ~iizelti meydana
gelebilir. Bunlardan biri A komponenti ile doymu~ S komponenti, digeri ise S
komponenti ile doymu A komponentidir.
7-22. Grafik ~oziim. Kararh denge arll altmda <;a\an, tek kademeli
bir ekstraksiyon sistemini giiz iiniine alahm. Bu sistem ekil 7-16'da gosterilmektedir. V,, ekstraktore giren ~oziiciiniin debisi (kgr/saat); V,, ekstraktiirii terk
eden iist akmm debisi (kgr/saat) olsun. L., ekstraktiire giren ham maddenin
debisini (kgr/saat) ve L 1 , ekstraktorii
terk eden alt ak1m debisini (kgr/saat)
Tek
1---V2
giistersin. Dst aktmlarm bileimleri
Y1
kademeli
Y2
(a~rhk fraksiyonu olarak ve ekstraktiire
giren <;oziicii dahil) y ile, alt akmlarm
ekstraksibileimleri ise x ile giisterilir. Bu semyon
bollendirmede x ve y, iki degiik ekseni
si stemi
-gostermeyip sadece alt ve iist akmlan
L1
Lo
gosterirler. Bu sebeple A komponentinin
Xj
xo
alt aktmdaki konsantrasyonu' xA ve A
komponentinin iist aktmdaki konsantrasSekil 7 16. Tek kademeli ekstraksiyon
sisteminde kiitle dengesi.
yonu ise YA ile gosterilir ve bunlartn her
ikisi de A komponentine ait eksen uze-.
ri1ule yer allr. Aym ~ekilde S komponentinin alt aktmdaki konsantrasyonu Xs
ve ust akmdak1 konsantrasyonu y s olup, bun! ann her ikisi de S ekseni boyunca
yer ahrlar. x ve y'nin buna benzer ekilde kullamhI, distilasyon boliimiinde
a<;tklamasi yptlan entalpi- konsantrasyon diyagramlarmda giiriilmiitiir. Distilasyonda bunlar mast ile SIVI ve buhar faz konsantrasyonlanm giisterirler ve
her ikisi de yatay eksen iizerinde yer ahrlar. Sistemi kapsayan tiim kiitle dengesi,

v,--1

...
M

L,

+ V, = L, + V1

A ve S komponentleri i<;in kiitle dengeleri,

Lo(x_.)o

+ V, (g)

2=

LJ(xAh

+ V (g_.h

(7-6)

Lo (x slo

+ V, (g sh =

L, (x 8 )t

+ V (gsh

(7-7)

dir. <;:iinkii (7-5), (7-6) ve (7-7) numarah eitliklerle birlikte (7-1) numarah eitlik, sistemi tamam ile tayin ve tesbit eder.
(7-6) ve (7-7) numarah eitlikleri karIlaltrdtgtmiz zaman, her ikisini de
kapsayan aagdaki e~itligin yazilabilecegini goriiriiz.
(7-8)

Bu e~itlikteki x alt aktmm bileimini giisterir, A veya S komponentine ait olabilir; y, iist akmm bile~imini gosterir ve aym ekilde A. veya S komponentine
ail olabilir. Althklar, boliim 6'da acklandg gibi, kademe numaras1m gosterirler.
x ve y'nin althk kati!makstzm iki tarafh kullamhl, ii<;ge.1 diyagram iizerindeki noktalarm tayin ve tesbit edilmesinde basit bir metodun ortaya <;Ikmasma sebep olur. Bu sebeple (xA)o, (x s )o koordinatlanna sahip nokta basil
olarak <<Xo noktasD> ve (yA)>, (y 8 ), koordinatlanna sahip nokta da y2 noktasi>>
diye adlandmlabilir.
::J

c
0

>-.

v;

',,

'\.

-'<

'

~ (Y
5lp ----\P' ,,
-'<
!\
.=
I \
'I ,
,~(Xs)N -- -r-- -~
c

;::
c
(!)

I
I

a.

(v l
::.::_ "'S Q
0

I,

I
I

--1---t------

lf)

(xA)Q

(7-5)

A. Komponentinin ag1rl1k fraksiyonu

1

Bu bOiiimde konsantrasyonlar hep aA:Irhk fraksiyonu olarak ifade olunmu!itur.

Sekil 7- 17. 1ki aktmm

kan~mastm

gOsteren ii!rgen diyagram.

397

396
(7-5) ve (7-6) numarah eitlikler, ksm 6-19'da verilen ve bir fraksirrasyon
kolonunun en iist rafma ait kiitle dengesini gosteren, eitliklerle ozdetir. Frak, .
sinasyun kolonunun enerji dengesi eitliginin yerini [eitlik 6-24)], ekstraksiyon
operasyonunda S komponentine ait kiitle dengesi [eitlik (7-7)] eitligi ahr. Bu
benzerlik ekstraksiyon hesapla!"alarmm diger kisimlarmda da aynen mevcuttur.
N akirnlrii elde etmek iizere P ve Q aknnlarmm kmitmlmasl halini (ekil
7-17) goz online alahm. P akm iist aklm olsun ve onun bileirnini y ile; Q alt
ak1m olsun ve onun bileimini de x ile gosterelim. N, alt veya -i.ist akm olmay1p
sadece bir kariIrndiT ve bileirnini gostermek i~in x kullamlabilir. K1s1m 6-2l'de
a~Iklamas yap1lan sebeplerden dola)'l P, Q ve N noktalarmm diiz bir dogru
iizerinde bulunmas1 ve PN /NQ orammn, Q ak1m1 kiitlesinin P aklm1 kiitlesine
oram gibi o]mast gerekir.

1.0 y2

'iii

..><

.....~

-,

'\_:

>.

'li!' 0,6

E 0,2
0
:.:::
1/l

r--

"

l...v Kgr tut ulan 'ozelti

K~nert kat1

1,5

-r---'

-~-

'\

"

I
I
1/
0,10

"'

l~o
0,20

A, Komponentinin ag1rl1k fraksiyonu

Sekil 7 - 18.

D~gen

L0

(7-9)
(710)
(7-11)

Buna gore M noktast x. ve y, noktalarim birletiren dogru iizerinde bulunmahdiT. Besleme aklmmm (Lo aklmt) her kgr'1 1c;in 3 kgr ~oziicii (S aknm) kullamlmakta ise; x M noktas1, Xo ve y2 noktalanm birleliren dogru iizerinde oyle bir
verde bulm\mahd!T ki, bu nokta aag1daki bagmttyJ ger~ekletirsin.
(xs)M- (xslo
(g)2 - (xs)M

3
1

Bu bagmtmm yaz1hI ksm 6-2l'de a~Iklamas1 yap1lan aym prensibe ve sebebt

dayamr. Boylelikle xM noktastnm yeri tesbit olunur.

.... F

1\.

1/

0,4

c..

t-tx

+ V1 = L, + V,
M (xA)M = L 0(xA)o + V, (y A), = L 1(xAl. + V, (y ) 1
M(xs)M= Lo(xs)o + V, (gs),
L, (xs), + V, (gs)
M

(xA)M - (XA)O
(gA),- (xA)M

1--

~XM

-;:

.!:
c:
~
4>
c:

~~o

f\_ I

o.8

..><

fl..,.

ve (y s ), koordinatlanna sahiptir. Bn durumda kiitle ve komponent dengeleri

aagtda yazildigl gibidir.

diyagramm geni$1etilmi:;; ktsmt.

Sekil 7-18, ii~gen diyagramm geniletilrni k1srni olup, ac;klamast yapll:an

gene! halin ozel problemlere uygulanmasm giistermek maksad1 ile kullamlacak
tiT. Sisteme gonderilen madde (Lo akm) 0,18 agnhk fraksiyonunda A kompo
nenti ihtiva eden, A ve B komponentlerinden ibaret bir kanIIll olsun. Bu
mm bileimi diyagramda x, noktas1 ile gosterilmi olup; bu noktamn koordli
natlan, yukaTida ac;kladgmz gibi (xA)o ve (x s ), d1r. Goziicii aklmt (V2 ......... ,
saf S komponenti ise, onun bileimi y, noktas1 ile gosterilir ve bu nokta

(7-9) ve (7-11) numaiah eitliklere gore xMnoktas1, aym zamanda Xi ve y,

noktalanm birletiren dogru iizerinde de bulunmahdJT. Hesaplamamn bu noktasmda, ne x, ve ne de y 1 bilinmektedir. Kademe ideal bir kademe oldugu takdirde elimizde fazladan bir bilgi vardiT. Giinkii bu durumda, kati madde tarafmdan tutulan 9iizelti, iist ak1m Giizeltisi ile aym bileime (!/!) sahiptir. Fakat
bn bilgi bile _,, noktasmm yerini belirtmeye yetmez A komponenti tam olarak
Giiziinrni.i (yeterli zaman ve kantirmamn temin olundugu kabul olunuyor) ve
elde edilen 9ozelti doymami ise, alt aktmm L, ~oziinmeyen komponentlerin
(B komponenti) bir kanIml oldugu dii~iiniilebilir ve bileirni orijin noktast
(dik koe) ilc gosterilir. Giinkii inert kall maddenin, A ve S komponentlerine ait
agiThk fraksiyonlan bu durumda sifiTdiT. Gozelti ise (YAh, (y s )1 bileirnine sa
hiptjr. Bu sebeple x 1 noktas1, orijin ile y 1 noktasmi birletiren dogru iizerinde
bulunmahdJT. Aynca xM noktas1, x1 ve y 1 noktalarmdan ge9en dogru iizerinde
de bulanacag1 ic;in, orijin, x 1 , x M ve y, noktalanmn diiz bir dogru iizerinde yer
almast gerekir. Bu diiiinii bize y 1 nokta,mm yerini bulma imkilmm verir. Bu
maksatla, orijin ve xM noktasmdan ge~en dogrunun hipoteniisii (kati inert kom
ponent ihtiva etmeyen A ve S komponentlerinin biitiin kanIrnlanmn yer ald1gt
iist ak1rn) kestigi nokta bulunur. Yeri heniiz bilinmeyen x1 noktasmm orijin ve
xM noktalanm birletiren dogru iizerinde bulundugu bilinmektedir.
7 23. Alt akun bile~imlnin bulunmast. Alt aktmda, her kgr 9iiziinmeyen
ka!l komponentin ka9 kgr 9iizelti tuttugu bilinmeli veya tahmin olunabilmeli-

399

398
dir. Bunun 1,5 kgr oldu~unu kabul edelim. A ve S komponentlerinin meydana
getirmi~ oldu~u biitiin <;ozeltilerin B komponenti ile kariIffil (bu 1,5 oranmda)
ii<;genin hipoteniisiine paralel diiz bir do~ru iizerinde yer ahr ve bu do~ru
ekseni xs= 0,600* noktasmda keser. x 1 noktasi bu do~u iizerinde bulunmahdir. Buna gore x, noktasmm yeri, orijin ve xM noktasmdan ge<;en do~runun, alt
akim bile~imlerini gosteren do~ru ile kesi~ti~i yer olarak bulunur.

Yukanda a<;Iklamasi yapi!an grafik <;oziim metodunda idenl kademe ba~m

t!Sl, orijinden ge<;en .x, ve y1 noktalanm birletiren diiz do~ru ile gosterilir. Bu
do~ru, distilasyonda gormii oldu~umuz entalpi- konsantrasyon diyagramlanmn baglanti do~rularma ede~erdir.

dogru diiz bir do~ru olmak:an -~1kar, bir e~ri olur. Bu e~rinin ekli ekstraksiyona
ugrati!an sisteme, ekstraksiyon cihazma ve operasyon artlarma ba~h olarak
de~iir. Bu bilgilerin hesaplanarak bulunmas mumkun de~ildir, ancak deneyle
elde olunabilirler.
<;oziinmeyen kah komponentin her kgr' tarafm9an tutulan <;ozeltinin miktan bilinmekte ise, alt ak1m bileimlerinin koordinatlan ya matematik veya grafik metod ile bulunur.
Omek 7-1 Yagh tohum par~actklarmdan, benzen kullamlarak ya~ ekstraksiyonuna
ait bilgiler, belirli bir operasyon temperatlirii ve belirli bir cihaz i~in a$a~1da verilmistir.
CiJzelti bile#mi
YA, kgr yaifkgr rOzelti

<;oziinebilen komponentin hepsinin <;oziinmii olmas eklindeki smrlama,

bu metod i<;in mutlak surette liizumlu degildir. Bununla beraber <;oziinebilen
komponent tamamen <;oziinmemise, sistemin operasyon karakteristikleri ile ilgili
ililve bilgilerin (<;oziinenin mevcut total fraksiyonu gibi) elde mevcut olmas1 gerekir. Aym ekilde, iist ak1m bir miktar kat! komponent (B komponenti) ihtiva
etmekte ise. grafik <;oziim metodu bu hu>usu goz online alank de~itirilir. Bu
durumda taman katmm berrak <;ozeltiye oram bilinmeli veya hesaplanabilmelidir.
Yukanda yapm oldu~muz a<;Iklamalara gore, <;oziinmeyen kat komponent tarafmdan tutulan <;ozeltinin miktar1, alt akm bileinllerinin yerini belirleyecektir. En <;ok karIIRIIan hal, <;oziinmeyen kati komponentin her kgr'1 tarafmdan tutulan <;ozelti miktarmm de~imesi ve <;iizelti bileiminin bir fonksiyonu olmas1 halidir .. Bu hal <;ozelti i<;erisindeki <;iiziinen konsantrasyonuqun,
geni smrlar arasmda de~imesi ve yiiksek bir de~ere ulamasJ gibi durumlarda goriiliir. Bu dunimda <;ozeltinin fiziksel karakteristikleri ozellikle viskozitesi,
fazla miktarda d~i1;iir. Bunun bir sonucu olarak, alt akm bileimlerini gosteren

* Bu husus 'j~U ~ekilde a~tklanabilir. tnert katl maddenih (B) her kgr't p kgr ~Ozelti
tutmakta olsun. Buna gOre.

0,0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7

= L,

veya

(xs);

= sabit

(rn>t sabit olduA;u i~tin, bUtlin alt aktmlann yeri (bile$imi) ii~rgenin hipotenUsUne paralel bir
dojru i.izerinde bulunmahdtr. Bundan b~ka ~rOzUnen' (A komponenti) ihtiva etmeyen bit
~Ozeltinin halini gOz Online alacak olursak, a$aAtdak.i ba~mtdan yazabiliriz.

xa +xs"""" 1
x 5 =t-xa=t~

1
1+p

p
p+1

---- = - -

0 X

kgr tutulan !i(0zelti

6 'y

kgr ya~siZ kat! madde

Yukandaki esitliktc 0 sembolti, orijini gOstermektedir. Hakikatte a$aj1daki bagmt 1y 1 kuiianarak r'in yerini tesbit etmek daha kolaydtr.
kgr tutulan !i(0zelti
kgr alt aktm

aktmt tarafmdan tutulan ~Ozelti, kSf".

_ 1- (xs);
(xs);

P-

0,500
0,505
0,515
0,530
0,550
0,571
0,595
0,620

CfizUm. Alt ak1m bile$imlerinin mcydana getirdigi doErunun grafik metodla bulunU$U
hususunda, ~Ozeltinin kgr'mmda 0,10 kgr ya~ ihtiva eden bile$im Omek almacaktlr. y 8 g10
hepsinin ~zliclide ~Oziindli&_linti kabul edelin:i. Alt ak1m, ya8s1z katl maddenin her kgr'1
tarafmdan 0,505 kgr ~ozelti tutan bir durumdad1r. Bu sebepten alt alomm ti~gen diyagram
i.izerindeki bilC$imini gOsteren x noktast (sekil 7-19), orijin ile ~Ozelti bilesimini birlestiren
dogru iizerinde bulunmah ve yeri asaStdaki ba8mhyi saSlamahdu.

Li (x11,), = L, aktmmdaki inert katl (burada L, herhangi bir alt aktm), kgr
Lt [1- (raJ,]

Tutu/an rOzelti
kgr rOzelti/kgr yaUstz katt madde

xA - 0
YA- 0

xs-0

Ys-0

(7 - 12)

ve sonra (7 -12) numaralt e~itlik xA veya rs 'e gOre ~Ozliltir.

0,505
xs
1,505 =o;90

vo

>s =0,302

Orijin ile Y noktasmt birle~til ~n doiru iizerinde x noktast yer 2hr ve 0 302 ordinat desahi~~ rA'nm sekil 7-19'dan okunan deieri 0,034, (7-12) numarah e~itlikten hesaplanan. deA;en 1se 0,0336'dir. Bu islemi diger ~Ozelti bile~imleri i!i(in de 'tekrarladt8ImlZ tak.dirde, d18er noktalar da ele ge!rer (~ekil 7-19'a bakimz). Alt ak1m bile~imlerinin koordinatlan
tabla 7-l'de g0sterildi8i seki1de hesaplamr.

Serine

401

400

Bu iizel durumda, yags1z kati mnddenin birim ktitlesi tarafmdan tutulan

.;iizeltinin miktarmda giiriilen degime olduk<;a azd1r. Bu sebeple, alt ak1m bileimleri tarafmdan meydana getirilen dogru, hafif bir egrilik giisterir. Bununla
beraber, diger baz1 orneklerde dogrudan egriye ge<;i olduk<;a bliyiiktlir.

1.0
0,9
0,8
:::>

7-24. ;ok kademeli ve Zit aktmb ckstraksiyon hesaplamalan. Sekil 7-20,

<;ok kademeli ve Zit ak1mh bir ekstraksiyon sisteminin ematik diyagrami olup.
n adet ideal kademeye sahiptir. Sistemi besleyen ak1mm debisi L, ve <;ozliciiniin
debisi ise V,+I sembolii ile giisterilmektedir. 1 numarah kademeye taze besleme
akimt giinderilmekte ve en yiiksek konsantrasyonda <;iiziinen komponent ihtiva
eden list ak1m almmaktadir. n numarah kademeye ise saf <;ozlicli giinderilmekte
ve en diiiik konsantrasyonda t;iiziinen madde ihtiva eden alt akm1 almmaktadir: Bu operasyon distilasyonla karIlatmlacak olursa ekstraksiyonun. fraksinasyon kolonum1n striping k1smma benzedigi giiriiliir.

0,7

>Vl

.:.:

Ill
~

.::.:.
~

,o,
Ill

c:c

0,6
0,5
0,4
0,3

"'Nc
ro"'

v,
Lo
0,10 0,20 0,30 0.40 0,50 0,60 0,70
Yagm ag1rl1k fraksiyonu

Sekil 7 - 20. <;ok kademeli ve z1t ak1mh ekstraksiyonun 5ematik diyagram1.

Besleme ak1m1 debisinin L. ve bile~iminin x., <;iiziicii debisinin \",+ 1 ve bile>iminin Yn+I, sistemi terk eden alt alamnun <;iiziinen madde miktannm (x.),
olmast halini giiz iiniine alahm. Aynca, alt aktm bileimlerinin ii<;gen diyagram
iizerindeki yerleri ile ilgili, yeteri kadar bilgi mevcut olsun. ideaL kademe saytsmm grafik metodla tesbiti a~ag1daki ~ekilde yap1hr.

Sekil 7-19. ilrnek 7-1'in ~ozlimli

Tablo 7- 1. Ornek 7 -l'in ~Oziimii

Alt aktm

bil~lmi

Deneyden elde olunan

de~erler

c;:ozelti
bile~;~imi

YA
0,0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7

kgr. tutulan

Her kgr. yaAstz kuru madde

~Ozelti

Ya~

kgr. yaAstz kuru mad.

kgr.

0,500
0,505
0,515
0,530

0,0000
0,0505
0,1030
0,1590
0,220
0,2855
0,357
0,434

o,sso
0,571
0,595
0,620

kgr. benzen
kgr. yaA
Benzen All akm
alt ak1m kgr. a1t aktm
kgr.
kgr.
kgr.
Ys
YA

0,500
0,4545
0,412
0,371
0,330
0,2855
0,238
0,186

1,500
1,505
1,515
1,530
1,550
1,571
1,595
1,620

Sistemin tiimiinii kapsayan kiitle dengesi,

AAtrhk fmksiyonu

0,0000
0,0336
0,0680
0,1039
o,i419
0,1817
0,2240
0,268

0,333
0,302
0,272
0,242
0,213
0,1817
0,1492
0,1148

a~ag1daki

ekilde yaz1hr.

(713)
A veya S komponentine ait kiitle dengesi,

(7-14)
M, L. ve

Vn+l

aktmlanmn kanImmdan meydana gelmitir ve bn

kan~tmm

bileiffii, xM ile gOsterilir. xM, x0 ve Yn+t noktalanm birletiren dofJ;ru iizerinde

bulunmah ve bu dogru iizerindeki yeri V,.,;L. oraru ile belirli olmahdtr. (7-13)
ve (7-14) numarah eitliklerden de giiriildiigii gibi, M aym zamanda L, ve \' 1
ak1mlannm da kanImidu. Bunun bir sonucu olarak, X.n, .x M ve y 1 noktalannm
1.

Catalta~ . . .:. . . Kimya Mtihendislijtine Giri:;.

F .26

402

403

aym diiz doj?;ru iizerinde bulunmalan gerekir. Alt aktm bile~imlerinin iizerinde
yer aldtj?;t doj?;ru bilindij?;i ic;in, bu doj?;ru iizerinde (xA) dej?;erine teHbiil eden
x. noktast bulunur. x. ve xM noktalarmdan gec;en doj?;ru, alt aktm bileimlerinin
iizerinde yer aldtj?;t doj?;ruyu kesinceye kadar uzat1hr ve boylece y, bulunur. Su
a,nda, biitiin bileimler bilinmektedir.
1 numarah kademeden j+ 1 numarah kademeye kadar olin kismJ kapsayan bir kiitle ve komponent dengesi yazmak istenirse, bu aagJdaki ekilde yaZJlabilir.

j kademesi, sis tern ic;erisinde herhangi bir kademeyi (j

tedir. R terimini

a~aj?;1daki

= 1, 2,

ideal kademe say1s1, orijin ile y,, y, ve diger y noktalanm birletiren baglantJ
dogrularmm saylSI kadardJr. Sekil 7-21'deki durum 1 ilil. 2 arasmda ideal kademeye ihtiyac; giisterir.

... , n) gostermek-

ekilde tammlayahm.

(7-15) ve (7-16) numarah Citliklerden aagtdaki eitlikler <;tkanlabilir.

R = Lo- V1 = L1 - V, = .... = L.- V.+ 1

RxR = Loxo-

v, Yl = L, x,- V,y, =

.... =

L. x.- v.+IY+I

(7-19)
(7-20)

.
c
c
c

noktas:, x. ve y 1 noktalarmdan gec;en dogru ile x. ve Yn+l noktalarmdan ge<;en doj?;runun kesime noktas1 olarak bulunur. xR noktast, (7-19) ve (7-20) numarah e~itliklere gore, her iki doj?;runun da iizerinde bulunmahd1r.
Grafik c;oziim yolu, sistemin bir veya diger ucundan b~lal!labilir. Goziim
1 numarah kademeden balat!lmakta ise, y1 noktast bilindigi ic;in (ideal kademe
bagmt!Sl.kullamlarak) x 1 noktas1 bulunur. Bu i iGin. orijinden balay1p (c;oziinen komponentin tiimii Giiziinmii kabul edilerek) y 1 noktasmdan gec;en dogru
Gizilir. Bu dogrunun alt ak1m bileimleri dogrusunu kestigi nokta, bize x,'i ve"
rir. x 1 ve xR bilindigi iGin, x 1 ve xR noktalanndan gec;en dogru ~izilir ve bu dogrunun, iist ak1m dogrusunu kestigi nokta te;bit olumir. Bu nokta, (7-19) ve (7-20)
numarah eitliklerden de giiriilebilecegi gibi, y2 noktas1d1r.

XR

R= L1 - V,
RxR = L1 x1 - V,y,
Ac;!klamasl yap1lan bu i~lem, bir sonraki kademeye uygulanabilir. Bundan
sonra, xA degeri (xA). degerini almcaya kadar, bu ie devam olunur. Liizumlu

"'0

xz

0..

Alt ak1mlann
bile:;imleri

::.::
lFJ

A Kom ponentinin ag1rl1k fraksiyonu

Sekil 7-21. Cok kademcli ekstraksiyon i~in grafik 90zilm metodu.
Ornek 7-2 1
1

Ktrtlmt$ tohumlardan benzen kullamlarak. devamh ve z1t aktmla !;Bh$an

Bu problem kah-stvt ekstraksiyon konusunu i$leyen btitUn kitaplarda genellikle karyolundan farkh bir ~0Zilme sahiptir. Badger ve McCabe tarafmdan yanlan
Elements of Chemical Engineering adh eserdeki ~Oziime iliiveten, ~u mecmualarda farkh
~m metodlan da vardtr. B.F. Ruth, Chem. Eng. Progr., 44:72 (1949); J.A. Grosberg.
Ind. Eng. Chem., 42: 155 (1950); E.G. Scheibel, Chern. Eng. Progr., 49: 356 (1953).
~di,$Ilan ~OzUm

404

405

bir ekstraksiyon sistemi ile, yag elde olunmaktadtr. Elde mevcut cihaz, saatte ,2.000 kgr.
kmlmt$ tohum (ya8;stz katl madde olarak) iey;ieyebilmektedir. Ham madqe, 800 kgr yag ve 50
kgr benzen ihtiva etmektedir. Taze ytkama ~Ozeltisi ise, 1.310 kgr benzen i~erisinde 20 kgf
yag ihtiva eden bir ~Ozeltidir. Tiiketilmi~ kattda ekstrakte olunamayan 120 kgr yag bulunmaktadtr. Deney, Ornek 7-l'de verilen ~artlar altmda yi.irtitillmektedir. DiSer bir deyimle, kau
madde tarafmdan tutulan ~Ozelti, c;Ozeltinin konsantrasyonuna baSh olmaktadtr. Buna gOre a$a&tdaki sorulan cevaplandmmz.
(a) Deri~ik ~Ozeltinin bile$imi nedir?
(b) Ekstrakte olmu$ ka.tt madde tarafmda tutulan ~Ozeltinin bile$imi nedir?
(c) Ekstrakte olmu$ katt madde ile birlikte ekstraktOrli terk eden ~Ozeltinin ktitlesi
ne kadardu?
(d) Deri~ik ~Ozeltinin klitlesi ne kadardtr?
(e) Ltizumlu ekstraktOr Unitesi (kademe} saytst nedir?

Orijini xn noktast ile birlel,ltirdikten sonra, list ak1m bile~im dogrusunu kesinceye kadar uzatacak olursak, Ln aktmmda kah madde tarafmdan tutu Ian ~Ozeltinin 0, t 19 a8;1rhk fraksiyonunda yag (b noktast) ihtiva etti8i bulunur. 1 numaralt kademeyi terk eden c;Ozeltinin bile~

0,9
0,8
:J

c
0

>-.

0,7

'iii
-"'

ru 0,6

l;oziim.

COziime ba$fangrr ve temel: 1 saat.

L 0 = 2.000

+ 50

800

= 2.850 kgr.

(xA)O

= 800(2.850 = 0,281

(x,)0

= 50/2.850 = 0,01754
+ 1.310 = 1.330

vn+l

Yn+l

= 20(1.330 = 0,0150

(yB)n+l

(y ,)n+l

M = L0

20

101

ru 0,4

2.850

+ 1.330 =

Y,

.S
c

"'Nc
ro
"'

kgr.

= 0,0
= 0,985

+ Vn+ 1 =

0,5

4.180

0,10

Lo 2.850
M=4.180
Lo

M =
(

S M-

O
'

985
.

(ys)n+l- lxs)M
(y sln+l- (xs)o

(2.850) (0,9675)
4.180

0,985- (xs)M
0,985-0,0175-

0,20

0,30

Sekil 7-22. Sonu~ de~erlerini elde etmek i~in Ornek 7:2'riin grafik ~Oziimli.

0,985- 0,660 = 0,325

xM noktast, x 0 ve Yn+l noktalanm birle~tiren do8;ru tizerinde bulundugu i~in, deSeri ~ekil
7-22'de gOriildliAli gibi (xs>M-= 0,325 dir. Ekstraksiyonun sonucuna ait l,)artlann g0steri1ebilmesi amact ile, diyagramm bir ktsmt genil,lletilmhtir.

'!,>imini temsil eden y1 noktast, xn ve XM noktalarmdan ge~en dogru~un, iist ak1m 'bile~im
doArusu ile kesi!$me noktast olarak bulunur. Bu sebeplc, .'$ekil 7-22'de gOsterilenden daha
biiyiik bir diyagrama ihtiya~ vardtr. Bu hususu temin maksadt ile, l,>Ckil 7-23'lin ~ozunen
komponent ekseni biiyiik tutulmul,ltur. ~ekil 7-23'den (y A) 1'in de&eri 0,601 olarak bulunur.
Alt aktmm total kiitlesi

a~a81dak,i

baSmtidan hesaplanabilir.

xn deiJerinin bulunmasr. <;Oziicli gOzOnline ahnmadt8t takdirde bilel,lim,

120
2.120

L. (yA)l -(x A)M

M = (yA)I- (xA\n

= 0,0566

0,601 - 0,196
0,405
0,601 - 0,040 = 0,561

M'nin de8;eri bilindi8ine gOre

a noktast (0,0566; 0) yatay eksen tizerinde bulunur. Bu nokta ile saf benzeni gOsteren noktayt birlel,ltirerek elde olunan dogru, yag ve kmlmtl,l tohumlann (~Ozlicli hari~) meydana getirmil,l olduklan biitUn kanl,ltmlan gOsterir'. Bunun bir sonucu olarak xn noktast, bu dogru ile
alt aktm""bile!$im do&rusunun kesim noktastdtr. ~ekil~7-22'den (xA)n 0,040 olarak okunur.

L _ (0,405)(4.180J_, 01 8 kgr
0,561
- "

Alt aktm Ln tarafmdan tutulan

~Ozeltinin

kiitlesi

406

407
3.018-2.000 = 1.018 kgr
Ekstrak.siyon iinitesini terk eden list ak1mm kUtlesi
M-L"= V 1

:. v, = 4.180-3.018 = 1.162

kgr

tdeal kademe sayiSim bulmak i9in kullamlan grafik ~Oziim, ~ekil 7-23'de gOsterilmektedir. DOrt ideal kademeden biraz az 'sayida kademeye ihtiya.; vard1r.

noktalarmm birbirlerine c;ok yakm bulunmas1, komponentlerin kaynama noktalannm elde mevcut 1s1tma ortamma gore c;ok yiiksek olmas1 veya bir k1s1m komponentin, digerlerinin kaynama temperatiiriinde bozunmas1 gibi sakmcalar sebebi ile, distilasyon operasyonunun uygulanmas1 imkilns1z olabilir.
S1v1 - s1v1 ekstraksiyonu yard1m1 ile komponentlerin birbirlerinden aynlabilmeleri ic;in, iki SIVI fazm buhmmas1 gereklidir. Bubar ve s1v1 fazlannm bu]unmasmi gerekli ktlan distilasyon operasyonu, bu bak1mdan da ekstraksiyona
benzer. Distilasyonda buhar fazmm meydana gelebilmesi ic;in lSI kullamhr. SIVISIVI ekstraksiyonunda, diger bir s1v1 faz meydana getirmek ic;in c;iiziicii kullamhr. Bu sebeple distilasyondaki 1s1 ile SIVISIVI ekstraksiyonundaki c;oziicii benzerlik giisterir.
Slvi-SIVI ekstraksiyonunda bir kademe iki k1snndan meydana gelmitir: (1)
iki s1v1 fazm birbirleri ile temasa getirilmcsi ve (2) k1s1m 7-19'da katt-SIVI ekstraksiyonu ic;in ac;1kland1gl gib~ s1v1 fazlann birbirlerinden aynlmalan.

c
c

7~26.
~iiziiniirliik ve denge diyagramlan. Bu kitapta konunun incelenmesi sadece iic; komponentli sistemleri kapsayacak ekilde smnlandmlmltlr. A ve
B sembolleri, orijinal ikili kanImda bulunan iki 'komponenti; S ise, ekstraksiyon
maksad1 ile kullamlan coziiciiyii giistermektedir. A c;iiziinen komponent, B ise
inert komponent olsun.

0,21-fJI+f~~ :,.....,(---,.---+~---l--

<II

0,40

0,60

Ya1n cgrllk fraksiyonu

Sekil 7 23. Ornek 7-2'nin tUm

~oztimti.

7-25. Sm- SJVI ekstraksiyonu. Bir c;ozelti ic;erisinde bulunan bir veya daha fazla komponenti, bu Qiizeltiyi uygun bir c;iiziicii ile temasa getirerek, c;iizeltiden uzaklatirmak ilemine sivi SIVI ekstraksiyonu ad1 verilir. SIVI- s1v1 ekstraksiyonu, bu biiliimiin bamda aQikladJglmlz katt - s1v1 ekstraksiyonuna benzer. Yalmz, kat1 SIVI ekstraksiyonundaki inert kati komponentin yerini, SIVI-<;IVI
ekstraksiyonunda s1v1 bir komponent almitlr. Sivi- SIVI ekstraksiyonu, baZI
hallerde distilasyon operasyonunun yerini alabilen bir operasyon olarak da diiiiniilebilir. Kanlm halindeki homojen s1v1 komponentlerin (uc;ucu) kaynama

De komponentli sistemlerde en c;ok kartlaIlan hal iiyledir. A ve B komponentleri ile A ve S komponentleri her oranda, B ve S komponentleri ise birbirlerinde smnh c;iiziinebilmektedir. Sekil 7-24, pridin-su-kloroform'dan meydana gelen iiclii sistemin 25C* derecedeki iic;gen 'diyagram1m giistermektedir. Bu
temperatiirde pridin ve su, pridin ve klorbenzen birbirlerinde her oranda, su
ile klorbenzen ise sm1rh c;iiziinebilmektedir. EFG ile belirtilmi~ egri coziiniirliik egrisi>> adm1 ahr ve iki fazb biilge ile tek fazh bolgeyi birbirlerinden aymr'.
Goziiniirliik egrisinin smtrlan ic;erisinde bulunan herhangi bir nokta (ornegin H
noktas1), iki s1v1 fazm kartlmmdan ibarettir: Bu iki s1v1 fazm dengeye eri~
mesi halinde fazlarm bileimleri, baglant1 dogrusu (kesikli c;izgi halinde gostetilmitir) ile, denge egrisinin EF ve FG parc;alannm kesim noktalan olarak giisterilir. $ekil 7-24'te gosterilen diger baglanh dogrulan, sistemin denge durumu
nn ortaya koyar. Pridin konsantrasyonunun artmas1 ile birlikte, baglanh dogrularma ail egimlerin yon degiimi, oldukc;a ahtlmaml bir durumu giistermek*

J.S. Peake ve K.E. Thompson, Ind. Eng. Chem., 44: 2439- 2441 (1952).

!$ekil

7~24:'te

hipotentis, iki

do~runun

hemen hemen

~akt$mast

sebebi ile dik eksene

kadar uzatllmanti$tir. BOylelikle yanh$ bir anla$tlmamn OnJenmesi istenilmhtir.

-------

409

408

1,00
0,90
:0

...E

."'

0,80
.::::-.
_!2 0,70

-e
~

milir1 Bunlar ekil 7,25'te giisterildigi gibi, dagzlzm egrisinin meydana getirilmesinde kullamhrlar.
::I

~
~

0,60

t:!

OJ
.0

0,40
0,30

::;;: 0,20

'iii
::

; i ~s~r?kt
egns1
: I I I\\~

'g' 0,50
-~

c
0
>-

HJ

! ! \ \1'\\ ~
-F

: :I II

I I

! I

l
0,10 I l
; I
._, I

\I

1\

\ \ \

~
:o,5o
~

.en

~0,40

...

o.0,30

I~

(1j

i"'1

"'c

...~ 0,20

QJ

O0 G 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 1,00
Pridinin ag1rlik fraksiyonu
Sekil 7 - 24. Bir <;ifti smtrh 90zilniirltige sahip bir sistemin iic;gen diyagramt. 25C c;la pridin - su - klorbenzen sistemi.

tedir'. Dengeye erimi iki fazm aym bileime sahip oldugunu ve baglan!I dogrusu uzunlugunun s1hr degerine erimi bulundtigunu gosteren F nokta.sma
doniim noktasz adt verilir. Bileimleri, QOziiniirliik egrisinin EF kismi iizerinde
yer alan ve yiiksek konsantrasyonda Qoziicii komponent ihtiva eden SlVl fazlara
ekstrakt; bileimleri, FG kiSml iizerinde yer alanlara da rafinat fazlan ad1 verilir. Diger baglan!l. dogrularmm bulunabilmesi iQin, ekil 7-25'te gosterildigi
gibi, ekstrakt fazmdaki A komponenti bileimlerine karI! olarak rafinat fazmdaki A komponenti bileimlerinin, bir grafik kag1d1 eksenlerine yerletirilmesi
gerekir. Ozellikle yeterli bilginin mevcut olmamas1 gibi durumlarda, baglan!l
dogrularmm interpolasyonu ve ekstrapolasyonu iQin birQok metod ortaya at1lBu durumun ac;tklanmasmm yaptldt~t G.N. Vriens ve E.C. Midcarf, Ind. Eng. Chem.,
,45: 1098- 1104 (1953)'e bakm1z.
1

YA=I._~

c:

I\.
~wfinat
r-e risi
1 [_.YV
\

~iini.imt'
noktasivf'

...
0

0,10

.0

IV

0,10

0,20

0,30

0,40

0,50

0,60

Su fazmoa pridinin aQrl1k fraksiyonu

Sekil 7- 25. Denge daAthmJ diyagram1. Pridin-su-klorbenzen sistemi 25C da.

7-27. Se~icilik. Dagthm egrisi hernekadar; A kompcnentinin (pridin) B

komponentinden (su) aynlmast hususunda 96ziiciiniin tesiri ile ilgili bazt bilgiler vermekte ise de, Qoziicii hakkmda bir kriter olarak sericiligin kullamlmaSI daha uygundur. S Qoziiciisiiniin A komponenti i~in gosterdigi seQicilik a~agt
daki ekilde tammlamr.

jk-YAfYB
_ (YA)(XB)
Sec;;tcii
----- -XA(xB
XA
YB

(7-21)

Yukar1daki eitlikte y, bir komponentin ekstrakt fazmdaki; x ise, aym komponentin rafinat fazmdaki ag1rhk fraksiyonudur. S ~oziiciisiiniin A komponenti
1
R.E. Treybal, ((Liquid Extractionu, Me Graw- Hill Book Company, Inc., New York
(1951), boltim 2.

411

410
i~in sahip oldugu se~icilik, distilasyondaki relatif u~uculukla (klSlm 6-5'e bala-

mz)

e~degerdir.

Ornegin, iki SlVl fazm dengeye ,ri~mesi halinde (H noktasmdan ge9en baglantl dogrusu) bileimleri aagdaki gibidir.

heptan ve metilsikloheksan kanlml, ~oziicii olarak anilin kullaiulacak olursa.

birbirlerinden aynlabilir. <;:iinkii anilin metilsikloheksan igin se9icilige sahiptir.
Sekil 7-26'da sadece birka9 baglanll dogrusu vard1r, k1s1m 7-26'da ag1klanan
metod kullamlarak daha fazlas1 bulunabilir.

1,0

Ekstrakt faz :

hxJ '

0,

Ys

0,881 klorbenzen (ag1rhk fraksiyonu)

y8

0,009 su (ag1rhk fraksiyonu), farktan hesaplanan

o,a

0,7
R:1finat faZl :

xA

0,050 pridin (ag1rhk fraksiyonu)

0,000 klorbenzen (ag1rhk fraksiyonu)

x8

0,950 su (agrhk fraksiyonu), farktan hesaplanan

(~) = '(0,110)(0,950) = 232

(~)
x.<
ys
0,050 0,009
Gi:iz i:ini.ine ahnan bileim alamnda klorbenzen, pridin i9in en miikemmel
seGicilige sahiptir. Sekil 7-25'teki daghm egrisi iizerinde bulunan ve YA = XA =
0,295 olan nokta, ayrmamn meydana gelmeyecegi bir durumu gostermez, -Giinkii
bu nokta (ekil 7-24'ten) U degerlere sahiptir.
YA

0,295

XA =

b,295

Ys

0,681

xs

0,010

x8

0,695 (farktan)

YB = 0,024 (farktan)

ve hesaplanan seGicilik 29'dur. SeGicilik, fazm pridin miktarmm artmas1 ile

azahr ve degeri, di:iniim noktasmda 1'e eriir.
7-28. tki ~ifti smnh ~oziiniirliigc sahip ii~lii sistemlcr. Sekil 7-24'te gosterilen kadar GOk rastlanmayan, fakat ekstraksiyonda riflaks kullamh~mm acklamas bakmmdan i:inemli bir yeri olan, ikinci bir tip diyagram, ekil 7-26''da
gosterilmektedir. Bu sistemde, iki tane smuh goziiniirliige sahip iki komponentli kanlm vard1r, bunlar anilin- n.heptan ve anilin - metilsikloheksan'd!r. n1

\\~

\ 1\\~
\ \\ ~
~

xs =

Varteressian and Fenske, Ind. Eng. Chem., 29: 270- 277 (1937).

...,.Ekstrakt I faz1

YA = 0,110 pridin (ag1rhk fraksiyonu)

[\

'\

1\ \ \ '\ ~
\ \ 1\\ '\ [\
\ 1\ 1\
~
\ \ '\ I~
~

c:

c:

0,2

'E

o, 1

<(

I~
0
0 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 1,00
Rafinat taiJ

Metil sikloheksamn ag1 rlr k fraksiyonu

Sekil 7-26. 1ki yifti smuh ~Oziiniirlti~e sahip ii~IU bir sistemin faz diyagram1. Metilsikloheksan-n.heptan - anilin sistemi, 25C da.

7-29. Denge kademeleri i~in grafik ~oziim.

SlVl - s1v1 ekstraksiyonu i9in
uygulanan grafik ~oziim metodu U farklar hari9, katl-slvt ekstraksiyor.unda aQlklamas yap1lan metoda benzer. (I) ost ak1m dogrusunun yerini, ~oziiniirliik egrisinin ekstrakt kolu ahr; (2) a1t akm dogrusunun yerini, ~oziiniirliik egrisinin
rafinat kolu ahr; (3) denge kademelerinin hesaplanmas1, baglant dogrulan yardiml ile bulunur. A komponentinin bir fazdaki konsantrasyonu bilindigi takdirde, bu fazla dengeye erimi diger fazdaki A komponentinin konsantrasyonu,
ekil 7-25'te gosterilen daghm egrisi yard1m1 ile bulunabilir ve bu nokta Giiziiniirliik egrisine ilenir.
Omek 7-3. 25C derecede s:ah~an t;ok kademeli bir ekstraksiyon sistemi, z1t aktm
prensibini kullanarak 0,250 a,A:1rhk fraksiyonunda pridin ihtiva eden sulu bir t;Ozeltiden.

413

412
saf klorobenzen yard1m1 ile pridin ekstrakte etmektedir. Sistemi terk eden rafinat fazt 0,010
a8Jrhk fraksiyonunda pridine sahiptir. 1
(a) Sistemi terk eden ekstrakt fazmda bulunabilecek maksimum pridin miktanm
saplaymrz.

he~

(b) <;Ozlicii klitlesinin besleme aktmt klitlesine oranmm 1,0 olmast halinde (1) sistemi terk/~den ekstrakt fazmm bile~im ve miktanm (kgr ekstrakt/kgr besleme aktmt olarak),
{2) liizumlu denge kademelerinin say1smt hesaplayimz.

COzfun.
Cok kademe1i ve ztt aktmh ekstraksiyon sisteminin l):ematik diyagramt, stVt-stvt ve kah-stvi ekstraksiyonlarmda aymdtr (l):ekil 7-20'ye baktmz).
(a) Sistemi terk eden ekstrakt fazm (V 1 aktmi) maksimum ~Ozlinen madde ihtiva etmesi, sonsuz say1da denge kademesi kullamlmasi ile rniimktindtir. Kullamlan ~Oztictiniin
(V n+t ak1m1) saf S komponentinden ibaret olmas1 ve rafinat fazmm (Ln) A komponenti ihtiva etmesi sebebi i1e, ~0zi.iciini.in sisteme girdi~i u~ta sonsuz say1da kademe bOlgesi te~ekkiil
etmez. Bunun, besleme ak1mmm L 0 sisteme girdi~i u~ta te$ekkiil etmesi gerekir. Sonsuz saytda kademenin yer ald181 bOlgede bi1e$imin, kademeden kademeye de8i$memesi sebebi ile
)'2 = Y1 ve x 0
x 1 dir. 1 numarah denge kademesi i~in L 1 ve V 1 aktmlan birbirleri ile denge halindedir. Bu sebeple 0 ve V 1 aktmlan da denge halinde bulunacaklardtf. V 1 aktmmm
istenilen bil~imi, uzattldt&t zaman besleme aktmmm bile~imini gOsteren x0 noktasmdan ge~en ba~lantt do&rusu yard1mt ile bulunur. Bu ba8Iantt do&rusunun, ~Oziinilrliik egrisinin
ekstrakt kolunu kestigi nokta bize y1 degerini verir. Sekil 7-27..2'den gOrUldti{ti.i gibi, bu $artlara uyan (y A)1 deSeri 0,284 a;uhk fraksiyonunda pridin demektir. Bu hal i~io ~Oziicii-bes
leme aktmt oram ($ekil 7-27'de grafik c;izimi g0sterilmemi$tir.) 0,585 dir.

(b) 1. KlSim 7-22'de katJ-stvt ekstraksiyonu ic;in verilen baSmti ve ac;Jklamalar, ideal
kademe ic;in yapdan c;izimler hari9, SIVt-stvt ekstraksiyonuna da uygulanabilir. Stvt-SIVt ekstraksiyonundQ. V sembolli ekstrakt fazm debisini (kgr /saat olarak) ve L semboHi ise rafinat
fazm debisini (kgr/saat olarak) gOsterirler.

Sekil 7-27'deki diyagram tizerine, aktmlara ait bile$imlerinin bilinmesi sebebi ile, x 0 Yn+l
ve x.,. noktalan yerle$tirilir. Bilinen c;Ozi.ici.i-besleme akim1 oranmdan faydalamlarak, x 0 ve
y n~t noktalanm birle~tiren dogru tizerinde XM noktas1 bulunur. Bunun diyagramdan okunan deSeri (x s)M = 0,500 dir. x M , M kan$Jmmm bile$imini gOsteren bir noktadtr. (7-9)
ve (7-11) numarah e$itliklere benzeyen a$ai1daki e$itliklerle M kan$IOOI belirli kthmr.

0,20
0,30
Piridinin agrlik fraksiyonu
~kil

1- 27. Omck 7-3'111!. grafik

(7 - 22)
(7- 23)

Sistemi terk eden ekstrakf fazm bile$imini gOsteren y1 noktast, x-n. ve x M noktalanndan gedo8runun, ~Ozi.iniirltik e8risinin ekstrakt kolonu kesinceye kadar uzattlmast ile bulunur.
$ekil 7-27'den (yA)1 = 0,1924, (y s ) 1 = 0,796 ve farktan (y 8 )1 = 0,0116 de!!erleri okunur.

A'nm aitrhk frabiyonu olarak ifadc olunan

~daki gibidir.

0,40

~u.

biletinil, z!lcii g07ilnUti.- almmadA

takdirde

~en

Endi.istriyel ~ah$ma1arda bu sistem daha az pridin ihtiva eder. Metodun prensiplerini

belirli bir ~ekilde a~1klayabilmek ve dli$Uk pridin konsantrasyonu bOigesinde diyagramm
okunamayacak kadar kan~masm1 Onlemek gayesi ile, ytiksek bile$im se~ilmi$tir.
1

Seklin kan~1k bir hal almamast ic;in, $Ckil 7-27'de ii~gcn diyagr1\.nun yatay ekseni
ile hipotentisi.i ~izilmemi~tir. GOz Online altnan konsantrasyonlarda, ~Oziini.irli.ik egrisinin rafinat kolu yatay eksene ve ekstrakt kolu ise hipotentise ~ok yakmdtr.
2

Birim. bealeme akumna tcbb&l eden V 1 a~10imm miktan, y1 , x M vc r.,. noktalarmm billnon yerlcrindcn taydalamlaralt bulilllur. CllzUme ~ ve temel olarak 1 kgr besleme
akmu aldliumz takdirde M'~ deieri 2 qr otur, .lluml s<S.e

Vt _ (.Ys>..-~s).

M-Iush -!oo_s.}.

415

414
V1

(O,SOU)
=(2)
-u.?% = 1,256

kgrfkgr besleme

Ekstraksiyon sisteminin tiimiinii kapsayan A komponenti dengesi aag.daki e~

kilde y!IZlhr (ekil 7-2!Yye balomz).

ak1m1

(b) 2. (7 19) ve (7 ~ 20) numarah e!;it1iklerle belirli kthnan R ak1mJOm bil~imi rR

noktasl, .r.,.. ve Yn+t noktalanndan ge!fen dojrunun x 0 ve y 1* noktalanndan ge!;en do#ru ile
kesi~me noktast olarak bulunur. $ekil 7 7 27'de kullamlan eksen Ol~rlileri sebebi ile kes~me.
ti~rgenin tepe noktasmm ~rok iistiinde meydana gelmektedir. Kesi~en bu iki doArunun ~itli
Aini birlikte ~iSzerek kesi~me noktaSmt bulmttk da mlimkilndiir. R noktasmtn bulunart koordinatlan ~oyledir: (xA) R = - 0,0285, (xs)R = 3,85.

Denge kademeleri say1smm grafik metodla bulunmasma, sisteme besleme akJmtnm girdi8i u!rtan ba~lamr. y 1 dejeri bilindiAi i~rin, bununla dengede bulunan rafinat fazm bil~i
mi (rA)1 .,ekil 7-2S'ten okunur ve sonra denge e~risinin rafinat kolu iizerine x 1 deAeri yer~
Ie,tirilir. X 1 ve r R noktalanndan .g~n dolru s;izilir. Bu, doiru ile s;OzUnUrlilk eArlsi ekstra.k.t
kolunun kesi~me noktalan. bize y 2 deAerini verir. Bu i!;>leme, r'in dderi, (aAtrhk fraksiyonu
olarak pridin konsantrasyonu) 0,01 veya daha az (Omejimizde r 3 ) oluncaya kadar devam
olunur. Sekil 7w27'de gOrUldUiii gibi, ii'r denge kademesinden biraz az (2,9) kademeye ihtiw
yasr vard1r.

7-30. 1Jirbirlerinde tam olarak ~tiziinmeyen sistemler. <;iiziiciiniin ve B

komponentinin birbirlerinde c;iiziinmemesi halinde, di~er bir grafik c;iiziim metodunun uygulanmas1 miimkiindiir. Bu hususta iirnek 7-3'te incelenen pridin-suklorobenden sistemini giiz iiniine alahm. Klorobenzenin su ic;erisindeki ve suyun
klorobenzen ic;erisindeki c;iiziiniirliikleri son derece azd1r. Ornek 7-3'te verilen
~artlar altmda bunlarm birbirlerinde hie; c;iiziinmedikleri kabul olunabilir.
<;iiziiciiniin ve B komponentinin birbirlerinde hie; c;oziinmemesi halinde,
yeni bir seri bileim de~ikenlerinin tesbit edilmesi uygun olur. Ekstrakt fii.Zl (V)
ic;erisinde mevcut S c;iiziiciisii, V' kgrjsaat ve Rafinat faz (L) ic;erisinde mevcut B komponent~ L' kgr/saat olsun. S ve B komponentlerinin birbirlerinde c;iiziinmesi sebebi ile, ekstrakt faZI ic;erisindc B komponenti ve rafinat faz ic;erisinde S komponenti yoktur.

{7-26)
Bir X, Y diyagral111 iizerinde' bu eitlik (Xo, Y,) ve (X., Y. 41) noktalarmdan ge
c;en dojp'uyu giisterir. 1 numarah kademeden J+ 1 numarah kademeye kadar
alan A komponenti dengesi ise oyledir.

L' Xo+ V' Y1+t- L' X1 + V' Yi

yukandaki eitlikte j

= 1, $, ..., n gibi bir. say

(1-'1:1) nunmrah eitli~i a!l~tdaki ekilde tertipleyebiliriz.

(7-28)
(1-28) numarah eltlik liir .doiru denklemidir. Bu d~\111 e#imi, U fV' ve Y
eksenini kes~i nokta ise, kijgeli parantez ic;erisindeki-ciejterdir. Bu dojtru fraksinasyon kolonlarmn operasyoo dolt\'usun.a iizdetir [(6-59) numarah eitli~e bakmtz]. Bu sebeple )(, Y diyagranu mevcut oldu~u t'akdirde Me Cabe - Thiele
metodu uygulanabilil:. Sistemiu denge el!risi X ve Y terimleri He belirli ktlml111
olmahdtr. Bu de~erler ekil 7-24 ve 7:25'te verilen bilgilerden hesaplanabilir.
Omegln, x.- 0,050 ve y;. -o,HO olan ve dag.hm egrisi (ekil 7-25) iize~inde
bulunan bir nokta icin, ekil 7-24, x,. - 0,950 ve !f s""' 0,881 (aym zamanda lastm 7-l!6'ya balamz) de~ederini verir. Buna gore X ve Y degerleri aal!daki ekilde hesaplaritr.

0,110

_DA.

V',.+t

V',.

=- V't = V'

(724)

L'0

L't

= L',.

(7-25)

X-

L'

= ekstrakt fazda, A komponenti (kgr)/S komponenti (kgr)

X = rafinat fazda, A komponenti (kgr)JB komponenti (kgr)

Y = YAIY s , Y

X = xA!xu , Xs -

0125
- oast""'

Ds

Y ---.

==-:.

K1s1m 6-21'e bak1mz.

(7-27)

Ornelt 7-4.

XA -

x8

0050 = 0,0526
01 950 .

Omck 7-3'n su ve klorobenzOnin birbirlorindc hip 9(izllnmediklcrini g<!z

ilnline allll'llk .yeni """"" 9(izUDUz.

0 oldu~u ic;in

~ ,Ddtlge elrisi llzerindeki dijcr noklaiar yul:anda "911'landlll ~ besapla!iJr. f4tcnllon bUduttin bpsayan dense elrisi $0kll 7-28'dc gllsterilmektedir. BHincn so-

0 oldu~u ic;in

nu9 bll"fimlri qal!daki (IOkild~ hesaplantt.

Xo -

~:~~ ~ 0,533

416

417

x. = ~:~! =

ihtiva etmekte ise, r;oziiniirliik egrisinin her iki kolu da iir;gen diyagramm kenarlarmdan uzaklaacag,. ir;jn, sonur; yakla~1k degerleri ihtiva eder. Bu durumda (7-24) den (7-28)'e kadar verilen kiitle dengesi e~itlikleri art1k ger;erli degildir. L' ve V' sabit degillerdir, bile~imler B ve S'nin degi~en miktarlan ile beJirtilirler.

0,0101

y+l = 0,00
COziime ba~langt!; ve temel: 1 kgr besleme aktmt

L'

Besleme .aklmmda suyun klitlesi = 0,75 kgr

V' = Giren ;Oziiciide klorobenzenin ktitlesi

= 1,00

7-31. Ekstrakt fa:u rlflaks olarak lrnllanan, ~ok kademeU ve m alwnh ekstrakslyon. Baz1 hallerde, ~ekil 7-29'da ematik olarak gosterilen ekstraksiyon
operasyonunun kullamhnasmda fayda vard1r. A ve B komponentlerinin bir kanni:nndan ibar.et olan besleme alom1 (L F ), sistemin iki ucu arasmda bulunan
herhangi bir kademeye gonderilir. Goziicii alrum (V+> ise sistemin bir ucundan

kgr

-v'L' = o,75
Operasyon do8rusundan [ (7-28) numaral.1 e~itlik], Y1 hesaplanabilir.

Y1 = (0,75) (0,333)- (0,75) (0,0101)

+ 0,00

Y1 = 0,242
Koordinatlan (0,333 ;,0,242) ve (0,0101 ; 0,00) olan noktalardan

ge~en

operasyon dolusu ,

gizilir. Ktstm 6-37'de a~Iklamas1 yaptlan adtm adtm grafik gOziim metodu uygulanarak, ti~

denge kademesinden daha az saytda kademeye ihtiyag

oldu~u

bulunur.

Lo
Riflaks

Cr; komponentli sistemin iki komponenti arasmda, kar~1hkh r;oziinilrlii~n

hi<; bulunmadigi kabul olunarak bulunan bu metodun, di)<katle kullamlmasl gereklidir. Ornek 7-3'de ad1 ger;en besleme ak1m1 0,40 ag1rhk fraksiyonunda pridin

Besleme
LF

.. D
Urrjn
$ekil 7 ~ 29. Ekstrakt fazt riflaks olarak kullanan, ~ok kademeli ve z1t abmh ekstrak,siyonun

girer. Sistemin r;oziicii giri~ine gore z1t ucunu terk eden ekstrakt faz (V1) ise.
bir veya birkar; fraksinasyon kolonundan ibaret olan, <;oziiciiyii geri kazanma
iinitesine gor.derilir. Burada ~oziicii k1smen veya tamamen geri kazamhr. <;oziiciiniin uzaklatmlmasmdan sonra ele ger;en alom iki kiSma ayr1hr; bunlardan
biri iiriin (D) olarak dian ahmr, di~er k!Slm ise ilk kademPye riflaks (Lo) olarak gonderilir. Bu durumun fraksinasyon kolonu i~ benzerligi ortadadir. Ekstrakt fazm riflaks olarak kullamlmaSI ile, normal ekstraksiyon operasyonuna nazaran daha yiiksek bile~ime sahip bir iiriin elde olunur.

II
>-

),10

0,20

0,30

0,40

Kgr. pridin
X= _ _,.=.._,_
__
Kgr. su
~kil

aktm ~emas1.

7 - 28. Bir gifti kaf$hkh ~OzfintirliiAe sahip oJmayan sistemin grafik ~zUmU.

Sekil 7-24'te gosterilen sisteme benzer sistemlerde ekstrak~ fazm riflaks olarak kullamlmaSI genellikle uygun dej!ildir. Ornegin, ekstrakt fazda pridin konsantrasyonunun artmlmas1 daha iyi bir avirma meydana getirmez. Giinkii ekstrakt fazda pridin konsantrasyonunun artmlmaSI, pridin/(pridin+su) orarum
azaltir. Bundan ba~ka F noktas1 civarmda, ~oziiuen maddenin yiiksek konsantrasyonu ile c;ah~mak, bir r;ok giir;liiklerin dogmasma sebep olur. Giinkii bu
nokta civarmda, fazlarm yogunluklan arasmdaki fark kii~iiliir.
I. Catalta1 -

Kimya

MUhendisli~ine

Giri!;

F.27

418

419

20

0..

1--

(!)

.c
+
c

cu 10

Ill

-"'
QJ

.<:::

-"'

c- ~
<l:
(!)
~

en

:::;;:

- - - ---< Ekst rakt faz1

r- r---

f1Rafinat faz1

...:
en

10 ~
0
,1

'

,2

,3

,4

,5

,6

,7

,8

,9

1,0

Kgr, Metilsikloheksan

X~ 1 y~ _kg,-:-:r2 (:.::M_:e_:ti:=.ls:: _i=kl:.::o:.::h::_e_:ks=-ca:=nc::+-,h-e-p""to-n-;-)

Sekil 7 ~ 30. tki

~ifti

k1smi

110zUniirlti~e

sahip bir sistemin (c;OzUcii baric;) faz diyagram1.

Ek;trakt fazm riflaks olarak kullamlmasma en uygun sistem, ti~ adet ikili
kar1~1mdan ikisi smuh ~oztiniirliige sahip sistemlerdir. Boyle bir sistem ~ekil
7-26'da gosterilmektedir. Grafik ~oziim metodunda iiQgen diyagramm kullaniimasi uygunsa da, tiQgenin tepesine yakm Qok sayida c;izgilerin bir araya gelmesi
sebebi ile, durum oldukQa kan~1k bir hal ahr. Bu kan~1khk, iic; komponentli faz
bile~imlerinde c;oziictiyti dahil etmeden yapdan hesaplamalarla onlenebilir. Bu
ekildeki bir diyagramda (distilasyonda kullamlan eutalpi-konsantrasyon diyagramma ~ok benzeyen) ordinat ekseni, fazm QDziicti miktarmi [kgr Sjkgr (A+B)];
apsis ekseni ise, fazm A komponenti miktunm [kgr A/kgr (A+ B)] gosterir. $ekil 7-30, ~ekil 7-27'de gosterilen sistemin yeni batan dtizenlenmesinden ba~ka
bir ~ey degildir. Dst egri ekstrakt faz1 (Y's; Y'A) ve alt egri ise rafinat faz1
(X' s; X' A)* gostermektedir. Bu tip grafik Qoziimiin orne!derini Perry'nin
Chemical Engineers' Handbook adh kitabmm 736 DC! sahifesinde bulmak miimkiindiir.

7-32. Ekstraksiyon randUDam. Kati-Sivi ekstraksiyonunda Qok c;e~itli cihazlar kullamhr. Katidan bir komponentin ekstraksiyonu hnsmunda kompleks
faktorler rol oynar ve bu sebeple, kademelerin tiim rand1manlanmn hesaplanmaSI iQin herhangi bir tahminde bulunulamaz. Yagh tohumlardan yag ekstraksiyonu ile, zit alam prensibine gore y1kama sistemi arasmdaki farlan belirtihnesi
gereklidir. Zit alom prensibine gore yikama sisteminde, c;oziinen komponentin
adsorpsiyonu meydana gelmez ve bu durumda, tiim kademe rand1mam yiizde
yiize yalcn olabilir. 1ki alomm birbirleri ile temas miiddetine tesir eden diger
faktorler de (c;iikehne h121 gibi) vard1r. $ekil 7-13'te gosterilen sisteme benzer
sistemlerde (siizgec; kullanan), kek iQerisindeki c;ozelti ile yikama suyunun timi
bir kanmnsi meydana gelmediginden, kademe rimd1mam dti~iik olabilir.

Yagh tohumlardan yag ekstraksiyonu orneginde (daha evvel a!.!Iklandigi

gibi)' difiizyon, diyaliz ve c;oziinebilen maddenin l.'iiztinme luZI birle~erek ekstraksiyon mekanizmasm1 meydana getirir, Ekstraksiyon iincesi yaprakCiklarm
baZirlanmaSI, ekstraksiyon randrmanma btiyiik derecede tesir eder. Aynca ekstrakte.olunan yag kompleks yapd1 ve c;ok komponentli bir kariImdir. Bu sebeple de kendisini karakterize etmek oldukc;a giic;tiir.
SIVI-SIVI ekstraksiyonuna ait bilgiler daha fazla olmakla beraber, yine de
tiim raf randJmani, bir c;ok tip cihaz ic;in iinceden kesinlikle tahmin olunamaz.
Kari~tirma- durultrna tipi ekstraktiirler genellikle % 70- % 100 ttim kademe
rand1ma~a sahiptirler. t t Fazlann birbirleri ile temasm1 tern in eden diger tip
ekstraktorlerde tiim kademe rand1mam dtitik olup, %5 illi %20 arasmda de~i~ir.

Piiskiirtrneli ve dolgulu kuleler gibi, devamh ekstraksiyon yapan cihazlara

ait bilgiler, ayirmanm tesirliligi haklonda biiytik farklar gi;istermektedir. Yiikseklikleri oldukc;a az alan kolonlara ait bilgilerin dikkatle kullamlmalan gereklidir.
Giinkii bu gibi kolonlarda kolonun alt ve iist losimlarmda, ekstraksiyonun onemli bir kism1 meydana gelir. Podbielniak ekstraktorlerinde cihazdan tek bir gec;i~,
dort illi on iki teorik kademeye edegerdir.
SIVl SIVI ekstraksiyonu yapdan cihazlarm kademe rand1manlari (kan~hr
ma- durultma tipleri hari<;), distil<~syon cihazlarmdaki raf rand1mamndan oldukc;a diiiiktiir. Herhangi bir sec;im yapmak gerekirse, distilasyon daba iyi bir
nyirma metodudur.
1

~kil

7-30'da rafinat faz elrisi apsis eksenine ~ok yakm oldu~undan bunlan ayn,
ayn gBstermek mtimklin olamamt~ttr. Hakikat\C rafinat faz e8risi sag kenarda hafif bir
~ekilde yukanya doAru yUkselir.

G. Kamofsky, J. Am. Oil Chemists Soc., 26 : 564- 569 (1949).

t R.B. Trcybal, Liquid Extraction,, Me Graw-Hill Book Company, Inc., New York
(1951), sabife 284-285.
V.S. Morello ve N. Poffenberger, lnd Eng. Cllem., 42: 1021 (1950).
2
Barson ve Beyer, Chem. Eng. Progr.. 49:243-250 (1953).

,420

421
ADLANDIRMA

.r = rafinat ak1mmda veya alt ak1mda bir kompom:ntin a,1:-hk frak<>iyonu

Y = ekstrakt aktmmda veya list ak1mda bir komponentin a;1rhk fraksiyonu
X = rafinat fazmda. A komponentinin B komponentine ag1rhl;
) B ve S'nin
oram.
~ birbirleri ile
Y = ekstrakt fazmda. A komPonentinin S komponcntine ai!lrhk
Jl hi~ kan5marnaS1
oram
bali
X'= rafinat f11.zda bir komponentin a8trllk fraksiyonu (~OzUcii hari~)
Y' = ekstrakt f:lzmda bir komponentin aStrhk fraksiyonu (~Ozikii baric;)
L = alt aktm veya rafinat faz debisi. kgrfsaat
v =list aktm veya ekstrakt faz debisi. kgr /saar
L' = L ak1mmda B komponenti, kgr/saat
V' = V aktmmda S komponenti, kgr /saat
R
(7 - 17} numarah C$it1ikle beJirli kahnan bir ak1m
C. D = sabitler

Altllklar
A = !rOZlinen komponent, veya t;ozucunun sec;imli ~OzdUgU komponent
B
inert kah komponent veya ~Ozlictintin sec;imli c;Ozlinlir!Uk gOstermedigi komponent
S
t;OziicU
1. 2..... f. i, j . .... n kademe numaralan

PROBLEMLER

7-1. Belirli bir ekstraksiyon sistcminde, katt inert komponentin (~Oztinen komponent
hari!;) her kilogramt tarafmdan tutulan c;Oziictintin (c;Ozlinen komponent hari!,':) kiltlesi sa
bit olup, bir r de~erine e~ittir. BOyle bir hal ic;in alt akim bile$imler do8rusunu !,':iziniz.
r = 1 oldu&unu kabul ederek ilc;gen diyagramda alt aktm bile!iim doArusunu c;iziniz.

L Kan~tmctdaki reaksiyon hemen hcmcn tamamlanmt5 durumdadtr. Bu c;ebcplc reaksiyona girmemi~ madde miktan ihmal olunabilir.
2. Koyul~ttnct Vi! siizgcc; ilsttindeki kahnttyt tekrar nakledilebilir bir akt~kan haline
getiren kan:'$hnctyl terk eden alt aktmlar. CaC03 'Un her kilogramma kaf$thk 2 kgr H:P
ihtiva etmektedirler.
3. Silzge!Jierden ahnan kekler her kilogram CaC03'e kar$thk 1 kgr H 20 ihtiva etmektedir.

7-7. Aj'itrhk fraksiyonu olarak 0,250 pridin ihtiva eden sulu bir pridin l%0zeltisi, 25C
derecede klorobenzen ile ekstrakte olunmaktadtr. Devarnstz bir operasyonun uygulanmast,
sulu pridin !;Ozeltisinin Once klorobenzenle kan~tlfllmast, sonra iki fazm aynlmasma imk8.n verilmesi ve en sonra da ekstrakt fazm sistcmden almmast uygun g0rillmli$tiir.- Elde
olunan rafinat faz tazc klorobenzen ile kan~tmlmakta. fazlann birbirlerinden ayrtlmast saglanmakta ve ele gel%en ekstrakt faz sistcmden ahnmaktadtr (Bu tip bir operasyona basit
ve c;ok kademeli ekstraksiyon adt verilir1). Sulu pridin c;Ozeltisinin her- kilogramt i!Jin toplam olarak 1 kgr klorobenzen kulhimlmakta ve bu. U!; e~it ktsma aynlmaktad1r. Elde olunan her bir ekstrakt fazm ve tic;: ekstrakt fazm kan~ttnlmast halinde meydana gelecek ~Ozel
tinin bilesimlcrini hesaplaymtz. Elde olunan bu bile$im deE;erini Ornek 7-3 (b)'de bulunanla kar~ila'itlrlmz.
7-8.
(a) Sisteini terk eden mfinat fazm, agtrhk fraksiyonu olarak 0,001 pridin ibtiva
ettigini kabul ederek, Ornek 7-3 (a)'yt yeniden c;Ozilnliz.
{b) (a) ktsmmda hesaplanan minimum klorobcnzen
miktannm 1,5 mislinin kuJiamlmast balinde, llizumlu kademe saytsmt hesaplaytmz. Bu problem Ornek 7-3 ve Ornek 7-4'te
a.gtklanan mctodlann her ikisi kullamlarak c;Ozlilmelidir.

19. Ztt aktm ve !;ok kademeli bir ekstraksiyon sistemi, dOrt denge kademesine esdeger olup 25C derecede '!(ah:'$maktadtr. Maksat a8trhk fraksiyonu olarak 0,300 pridin ihtiva eden sulu bir pridin cOzeltisinden, klorobenzen kullanarak ekstraksiyonla pridin elde
etmekdir. Sulu pridin ~Ozeltisinin her kilogramma kar~nhk 1 kgr klorobenzen kullamlmaktadtr. Buna gOre ekstrakt fazm bilesimini hesaptaymtz.

7-2. Ornek 7-2'deki aym besleme aktmt debisi ve bile~imi, aym c;Ozlicli debisi ve bile$imi i~tin, ekstraksiyon sistemini list aktm olarak terk eden aktmm sabip olabilecegi maksimum c;Ozlinen komponent bile$imini hesaplaymtz.
73. Ornek 7-2 de verilen de~erler aym kalmak ~artt ile, yalmz ya8stz tohum parc;alannm birim kiitlesi tarafmdan tututan c;Ozetti ktitlesi sabit ve 0,560 olmak lizere, problemi
yeniden c;OziinUz.
7-4.
Ost aktmm her 9 kilogrammm I kgr yaSstz tohum ihtiva etti8ini, di8er bir deyimle list aktmm katt parc;actklar ta~tmast durumunu, gOz Online alarak 7-2 numarah Ornejii yeniden c;Ozliniiz
7..S.
Alt aktmlarda mevcut 1%0Zunen komponentin, her kademede % 80'inin
dUg:Unil kabul ederek, 72 numaralt Ornegi yeniden c;Ozilntiz.

~Oziln"'

7-6.
Sodyum bidroksit elde olunmasmda kullamian bir sistem $ekil 7-13'te gOsterilmektedir. Bu sistem % 10 NaOH ihtiva eden <;Ozeltiden saatte 30 ton elde etmektedir. Son
stizge~ saatte 15.000 kgr su kullamlarak ytkanmaktadtr. Buna gOre kan!jtmctya saatte ka<;
ton (veya kgr) Ca(OH)2 , N3:!C03 ve su ilft.ve otunmahdar'? Kantiilflctdaki c;Ozeltinin NaOH ~
yiizdesi ne olmahdtr'! Probtemin ~Ozilmilnde a~agadaki hususlar gOz Online almacakttr.

Perry, sahife 716-717.

423
8-2. Gaz fazda kiitle transferi. Kararh bir gaz absorbsiyommu gi;z <muuc alahm Caz fazda bulunan komponcntlerdcn biri gaz faz1m ge,erck, faz SJmrma gelir. Buna scbep potunsiyel farkmm var olmas1dlr. K1s!m 1-1-fdc trans ..
fer dcbi<i eitligi (1-9) gene! ~ckli ile verilmi~ olup. bmll! a5ag1daki ~ekilde yaz-

Boliim 8

mak miimkiindiir.

GAZ FAZDA KOTLE TRANSFERi

i_tit__i gii~
Transfer debisi - - direnc,

(1-9)

Nemlendirme, Nem giderme ve Su sogufma

8-1. Konuya girl~. Kimya miihendisligi operasyonlarmm pek ~ogunda
komponLntlerin, faz s1mrlan yolu ile bir fazdan diger faza ge~i~leri biiyiik onem
taIr. Ekstraksiyon boliimiinde kat1 fazdan siYI faza veya bir m1 fazdan diger
bir s1v1 faza komponentlerin gec;i~imi; clistilasyon boliimiinde komponentlerin
s1v1 ,-e buhar fazlan arasmda kar~1hkh gc~iimi k1sa bir ~!dlcle agiklanmi bu~
lunmaktadir. Fakat fazlar arasmdaki komponent transferinin prensipleri ve bu
ge<;iimin degerine tesir eden faktiirler henii~ ac;Iklanmamitir. Bu boliimde fazlar arasmda kiitle transferinin prensipleri ve transfer debileri aQiklanacak; su
ile havamn birbirleri ile temasa getirilmeleri halinde maydana gelen fazlar aras1
kiitle transferi ve buna benzer basil kiitlc transferi konulan incelenecektir.
Kiitle tran~feri operasyonlanmn pek c;ogunda iki faz, bunlan birbirleri ile
temasa getirecek bir cihazm i~erisinde,

es

veya Zit yOnlii bir akJmla a}<8.rlar ve

bu esnada, fazlarm aknn yi:iniine dik bir yonde kiitle transferi meydana gelir.
Kararh olarak c;ahan bir absorbsiyon kulesini goz online alahm. Bu operasyonda, c;oziinebilen ve goziiniirliigii oldukQa az olan komponentleri bir arada biinyesinde bulunduran bir gaz kanIm1, goziinebilen komponentleri c;ozebilecek .
bir s1v1 fazla temasa getirilir. Ornegin, karbon dioksid ve azot gazlan krtn1ill1mn kalevi bir Qi:izelti ile y1kanmas1. Gaz faz ic;erisindeki karbon dioksid kalevi
c;ozelti tarafmdan absorblamr. Bu esnada gaz fazdaki karbon dioksicl,, once gaz
fazla s1v1 faz arasmdaki s1mr bolgesine gec;er ve sonra s1v1 faz i<;erisinde gi:iziiniir. Goziinmii karbon dioksidin s1vmm i9 kmmlarma gegmesi ve kalevi gozelti
ile reaksiyona girmesi claim sonra meydana gelir. 1
Tiim kiitle transferi operasyonunun iyi bir ekilcle anlaIlabilmesi, 1s1 transferi biiliimiinde aQ1kland1g1 ekilde, fazlann her birinde meydana gelen olaylarm
ayn ayn incelenmesi ile miimkiindiir. Bu sebeple ilk once gaz faz ic;erisinde
meydana gelen kiitle transferinin debisini goz i:iniine alahm. Giinkii gaz fazla
ilgili teorik prensipler s1v1 faza gore daha basittir.
Aym zamanda ~Ozeltiden su buharla$If ve Jgaz faza
rl$tmmm ba$1angit;:taki su buhan miktarma baghdir.
1

ge~er.

Bu buharla$ma gaz ka-

Kiitle transferi i9in, kiitle transfer debisini kgr/saat veya mol-kgr/saat olarak ifade etmek miimkiindiir. 1kinci ifade ekli claim ~ok gaz faz1 i~in kullamhr. Transfer debisi eitliginde itici giiG veya potensiyel terimi diye adlanchnlan husus pek
aQik bir ekilde belirli kihnmami~tlr. Kiitle transferi iQin pota:1siyel farkmm en
genel ekli, fazm bir k1sm1 ile diQ:er k1sm1 arasmda mevcut herhangi bir kornponente ait kimyasal potansiyel farkichr 1 Kimyasal )X>tansiyel husunda az say1da
gerQek degerler bulunmas1 sebebi ile, diger itici gii~lerin veya az Gok kimyasal
potansi}elle ilgisi olanlann kullamhnas1 gerekmekteclir. Gaz faz1 ideal bir gaz
olarak kabul edilecek olursa, ,potansiyel fark1 olaral.o transfer olan komponentin
k1sml basm9 farki almabilir.
(1-9) numarah qitl:k \"C onun deg;iik bir ckli olan (4-1) numarah eitlik,
ozellikle homojen bir maddcnin IS! transferine uygulamr. Bu durumda diren~
terimi, 1s1 ilctkenliginin tersidir. Bununla beraber bu durum, akljkan kiitlesinden
faz smmna 1s1 transferine benzer. Is1 transferi esnasmcla (k1s1m 4-10) iki olay
meydana gelir. Bunlardan biri !Slnm konveksiyonla akikan kiitlesinden faz SImrma yakm bir noktaya transferi; digeri ise, ISmln tampon bOige \'e laminer
film tabakasmdan konveksiyon ve kondiiksiyon kariIffii halinde . gec;mesidir.
Biitiin bu l':ususlar yiizey veya film katsay!Sl iQerisinde toplamrlar. Potansiyel
fark1, ak1~kan kiitlesinin temperatiirii ile faz smmmn temperatiirii (1s1 transferincle metal yiizeyi genellikle akikanla temas balindedir) arasmdaki farkl!r.
Kiitle transferi takdirinde, bir komponentin akikan esas kiitlesinden faz SImrma yakm bir noktaya kadar konveksiyonla iletildigi, bu noktaclan fazlarm
temas yiizeyine konveksiyon ve difiizyon kanIIll1 halinde gc~tigi diiiiniiliir.
Bu takdirde potansiyel farki, 1s1 transferindeki temperatiir farlnna (ekil 4-3 ve
4-4) ~ok benzer. Bununla heraber, meydana gelen olaym biitiinii bir e~deger
iletkenlik veya film katsaylSI iQerisinde toplanabilir.

8-3. Gaz fazda kiitle transferi ~~in dcbi e~itligi. a ve b komponentlerinden meydana gelen bir gaz fazmda a komponenti ic;in kiitle transfer debisi,
1 B.F. Dodge, Chemical Engineering Thermodynamics, Me Ganv-Hill Book
pany, Inc., New York (1944), sahife Ill.

Com~

&

424

425

(1-9) numarah e~itlige benzer bir ~ekilde, a~agtdaki eWlikl9 ifade edilebilir.

(8-1)
Burada:
uf! = 1 nmnarah noktadan 2 numarah noktaya transfer olan a komponentinin mol saytsi, mol-kgr
0 = zaman, saat
g~z

faza a it ki.itle transfer katsaytst, (mol-kgr)/(saat)(m2 )(atm.)

..\ = kiitle transfer yiiniine dikey alan. m'

kc =

Pa.

a komponentinin k1sml basmc1, atm.

I ve 2 say!lan gaz fazm iki degiik noktasnu giistermektedirler. dn.jdO orapozitif oldugu kabul olundugu kin ktsml basm<; fark1; sonuc pozitif olaca:k
~ckilde yazlmahdtr. Kararh <;ah~ma artlan altmda dn./dO oram zamana bagh
olmad1g1 k;in,. bunun yerine a komponentinin transfer debisini gOsteten Na konulur.
(8'1) numaral1 bagmtmm kullamht esnasmda karlaJlan esas problcmler
tmlardtr: (1) gaz faza ait ki.itle transfer katsaytsl, kG 'nin hesaplanmast gereklidir. (2) Ki.itle transfer yiini.ine dikey A alamnm degeri her zaman bilinemez.
(3) kG sabit olsa dahi, itici gil<; (p. 1 - p,.) cihazm bir ucundan diger ucuna kadar degi~tigi i<;in, kiltle transfer debisi sabit degildir. Bu sebeple (8-1) numarah
bagmtmm, cihazm belirli bir yerinde ve belirli bir an idn kiltle transfer debisini \'erJigi kabul olunur. Cihazm ti.imilnil kapsa)abilmesi i<;in cihazm boyutlan
giiz iinilne ahnarak bagmtmm entegre edilmesi gereklidir. (4) Transfer olan
komponentin fazlar aras1 yilzeydeki ksml basmcmm degerini dogrudan dogruya Ol<;mel' miimkiin degildir. Bu sebeple, fazlar arast yilzeyde ki.itle transferine
kart herhangi bir direncin olmadtgt, gaz fazm stn fazla dengede bulundugu
kabul olunur. 1
Kiitle transfer katsaytst kG tst transfer katsaytsma benzer. Gaz fazm fiziksel iizelliklerinin, cihazm karakteristiklerinin ve aktmm durumunun bir fonksiyonudur. Ttpk1 1s1 transfer katsapsmm bunlann kompleks bir fonksiyonu oldugu gibi.
Ill

8-4. Islatdmt~ duvarh kolon. Gaz faza ait kiitle transfer katsaymnm belirlenebilmesi i<;in olduk~a fazla deneysel cahma yaptlmtttr. uzerinde ara~ltr1
Bu kabultin do8;rulugu deneyle henUz ispatlanmami~hr, fakat mi.ihendislik yOniin~
den biiyiik fayda sa&lamakta ve kullamlmaktad1r. Gayet makul sonu(;lann ele ge!;mesine
sebep olur. Dengenin baz1 hallerde meydana gelmedi;ini gOsteren deliller vardtr. R.E. Em
mert nnd R.L. Pigford, Clzem. Eng. Progr., 50: 87- 93 (1954); R.W. Schrage, <nterphase
Mass Transfer, Columbia UniversitY Press, New York (1953), bOiiim Vl'ya bakmtz.

n1a yaptlan sistcmin, fazlar aras1 yiizeyin hesaplanabilmesiui miimktin kdmak

maksadt ile, basil bir geometrik ~cklc sahip olmast istenilir. UPndan ba~ka sis
temin sadece gaz fazmda kiitle transfcri meydana gclmclidir. Saf bir Sl\'111111
veya bir katmm buharlamast, kullamlan metodlardan birini te~kil cdcr.
Islanlmt duvarh kolon ticarl yiinden pck az bir iinem tatrsa du, iizel ~art
Jar altmda fazlann birbirleri ile temasa gclen yilzeyinin bilir.mesi sebebi ile.
teorik ~1hmalarda iinemi biiyiiktilr. Bu ekildeki bir kolon \'C)l kule (ekil 8-1),
i<; yilzcyinden bir stvmm akttgt (ilst ktstmdan kuleye giren) silindirik diley bir
borudur. Gaz fazt boru i<;erisinde a~ag1dan yukanya \eya yukanclatl a~ag1ya
dogru akar. Metal bir le\'ha iizerine oturtulmu B lastik tapast, camdan yaptlmt
esas test klS!mm A tatmal;tadtr. Gaz <;tkt
borusu C metal levhaya vidalanrntttr.
Camdan yaptlmt bir silindir D, metal levIta i~erisine yerletirilmi yumu~ak lastikten contalar ilzerine oturarak stzdtrmaz ha_
le getirilir. Bu suretle meydana gelen odaClk E yolu ile beslenir. Gaz ~tkt borusunun C alt ve A silindirinin ilst ucu 45' derecelik bir egimle kesilmilerdir. Bu,nlar
arasmdaki a~1khk, ilzerlerine diler a<;1lmt
F cubuklan yard1m1 ile ayadamr: 4 borusunun alt ucu ve gaz giri baglant!Sl G, ta
mamen aym yap1hta olup, benzer ekilde
ayarhnabilir. <;ahma esnasmda giri odactgt H tamamen, Qtkr odac1g1 ] ise sadece
<;lkt yartgmm altma kadar suyla dolu bulundurulur. S1v1 K yolu ile cihaz1 terk eder,
eihaza giren ve ~tkan suyun temperatiirleri L termometreleri ile iil~i.ililr. Silindirin
ic yiizeyinde akan stvmtn debisi, iizerinde
dalgalanmalar olmayan ve dilz bir tabaka
lekil eden, bir SIVI aktml temin etmek
maksadt ile milmkiln oldugu kadar dililk
tutulur. 1 Gaz faz1 genellikle tilrbillllnsh bir
aktmla akar, ~ilnkii bu en ~ok ilgilenilen
biilgedir.

$ekil 8 - I. Deneme maksadt ile kullamlan tslattlm15 duvarh bir kolon: A,

test ktsmt; B. 1astik dayanaklar; C, gaz
~tkt51; D. cam silindirler: E. stvt ,giri5i:
F. SIVJ girisini diizenleyiciler; G. gaz girisi: H. SIVI giri~ odacJSt; ], SIVI ~tkt5
odact~t; K, stvt ~tkt$ baglanflst: L. termometreler.

1 S.J. Friedman ve C.O. Miller, Ind. Eng. Chem., 33: 885-891 (1941): S.S. Grimley, Traus. Am. Inst. Chem. Engrs., 23:228-235 (1949); R.E. Emmert ve R.L. Pigford.
Chem. Eng. Pl'ogl'., 50: 87-93 (1954).

42(;

427
lslatdm~

8-5.

dmarh kolon

sonu~larmdan,

kiitlc transfer katsaydanmn hc-

Boyle bir kolon saf bir Sl\'lmn hava i~erisine buharla~masmr incelemek i~in kullamhr. Saf bir srvr kullamlmasr halinde kiitle transferine kar~r koyan tiim direncin, sadece gaz fazda; diger bir deyimle, fazlar arasr yiizey ile
esas gaz kiitlcsi arasmda (fazlar arasr yiizeyin kendisinde herhangi bir direncin
bulunmadiguu kabul tderek) mevcut oldugu kabul olunur. SlV! olarak suyun
kullamld1gr Ye havamn srvr ak-rrinna zrt yiinde aktrgr bir rslatrlmr duvarh kolonu
(~ekil 8-2'ye bakrmz) giiz iiniine alahm. Kolon i~erisinde meydana gelen basmQ
dii~ii~iiniin miktan mevcut tiim basmca nisbetle az oldugu i~in, kolon i~erisin
deki basmcm sabit oldugu kabul olunabilir. Kolonun tabanmdan z yiiksekliginde bir noktayr giiz iiniine alacak olursak, kararlr ~artlar altmda gah~an kolonun
bu krsmr i~in kiitle transfer debisi a~agrdaki ekilde yazrlabilir.

saplanmas.

dN.

kc (p.; - p.a) dA

(8-2)

gaz fazm tiim debisi (hava ve su buhan),

mol-kgr/saat

L = srv1 fazm debisi, mol-kgr/saat

y =

havadaki su buhan, mol fraksiycinu

x = sJvi fazda su, mol fraksi) onu

x'in degeri 1,0 oldugu iQin

L+dl V+dV
+dx y+dy

dL(l-g)

L
X

Vdy

dL

X"

kararh ~ak;ma ~artlan altmda dn.jd6 (eitlik 8-1'e bakm)

dA.

11:

(8-2) numarah

D dz , m'

rslatrlmr~

duvarh kolonun

i~

Fazlam temas yiizeyinde buhar ve srv1 fazlan arasmda denge bulundugu kabul
olunursa (krsrm 8-3' e bakmrz), p., fazlann tern as yiizeyinin temperatiiriinde su
vun buLar basmcma e~ittir. Birim zamanda hava ic;erisinde buharla~an suyun

tiim kiitlesi, kolonun biitiiniinde meydana gelen kiitle transferini temsil eder.
Deneysel bir 9ah~ma i~in kiitle transfer katsayrsmm ka hesaplanmasr, (8-2) numarah eitl;gin entegre edilmi ~eklinin kullamlmasma ihtiya~ giisterir. Giinkii
bu deneyde uQ,' diger bir deyimle giri~ ve ~1kr~ noktalanndaki artlar bilinmektedir. Bu sebeple dN.'nin yerini gaz fazm debi ve bile~imini ihtiva eden bir ifadenin almasr gerekir. Giiz iiniine alman ve kolon boyunca farklar giisteren kom-'
ponent iGin, bir tiim vc bir de komponent dengesi kurulabilir.

dL=dV
d(Lx) = d(Vg) = dN.
Yukarrdaki e~itliklerde :

e~itlik

v dq
-1 -y

Qapr, m

(8-3)

l!_dg_=dN.
1-g

(8-5)

aagidaki ekilde yazilabilir.

kc (p,- pa) dA

v
y

dz

fazlarm temas ytizeyincle su buhannm k1smi basmc1, attn

p aG = gaz faz1 it;erisinde SU buhanmn ktsmi baSillCI, attn

D =

r-t

(8-3) i:Jumaralt qitlige gore dV = dL oldugu

Bu c~itlikte :
Pcu

L_+ _l

dL-ydV= Vdy

(8-6)

L1
X1

J
v1
y1

$ekil 8 - 2. Islatilrnt~ duvarh

bir kolonda ki.itle dengesi.

a althg1 bir kolayhk olmak iizere krsml basmg teriminden grkanlmi olup; p, su buhannm krsml basmcmr giistermekteclir.
Hava- su buhan kan~rmmm ideal bir gaz gibi hareket ettigi kabul olunabilir.
P<- pc = P(y,- y)

(8-6) numarah eitlikteki degi~kenleri ayl!'ahm Ye entegre edelim.

(Y2
}

91

Vdy
kcP(1-g)(g,-g)

JAdA=A
} 0

(8-7)

(8-7) numarah e~itligin sol tarafmm entegrasyonu iQin claim birkaQ hususun kabulii gerekmektedir. tlk olarak, ka /V oranmm yaklaIk olarak sabit oldugunu
(k!Slm 8-S'e bakrmz) kabul edelim, Buna gore, y'i ihtiva etmeyen ve degi~ebilen
tek terim y/dir. Srvr temperatiirii kolon boyunca biiyiik bir degiiklik giister-

-128

429

mektc ise, buna bagh olarak fazlann temas yiizeyinin temperati.irii de degieCl'k ,._, y, sa bit kalmayacakt~r. (y,, fazlann temas yiizeyi temperatiiriinde ve operasyomm ttim basmct alttnda, doynnt ha\'a- su buhan kannnmda suyun mol
fraksiyonudur). Fazlarm temas yilzeyine ait temperatiir ve bunun kolon boyun~
ca dcgi~imi bilinmedik9e. entegrasyon yaptlamaz. Bununla beraber, s1v1 faz
temperatiirii biiyiik degilsc y,'ni\1 yerine, giri ve 91k1lara ail ortalamalara tekabiil eden sabit bir yi degerini koymak akla uygun gelebilir. Bundan baka,
mcvcut Urtlar altm~a SIVI faz kiitlesi i9erisindeki temperatiir ile, temas yiizeyinin tempcratiirii arasmdaki farkm kii9iik oldugu ve bu sebeple, temas yiizeyi
ternperatiirii yerine SIVI fazm temperatiiriiniin kullamlabilecegi kabul edilir' .
Bunlar yaptldtgt takdirde,

Bunu (8-9) numaralt eitlige yerletirelim.

v ) [ .y,- y, ]

= PA

(8 10)

(y,' - !/)m

tlmek S..l. Suyun hava aktmt i!terisine buharla~tt81 hal ic;in, bir Islatllml~ duvarh
kolonun kiitle transfer katsay1stm kG hesaplaym1z1. Gaz ve stv1 fazlar paralel bir ,aktmla
akmaktadtrlar.

Ek Bilgiler
Kolon boyutlan: uzunluk 117 em, ic; yap 2,67 em
Basmc;: 762 mm Hg mutlak
Havamn debisi: 88 gram/dakika
Hava ak1mmm

te~peratiir

Kolonun iist
ktsmt

Yukandaki eitlikte y,' sabit kabul olunur. Entegrasyon analitik olarnk yaplabilir Ye aagclaki sonu9 altmr.

.1-y,
.!..--,In l(y_;
-:-_y_t_) (1-=!t.>)]
!/i -y,, 1-y..

Havanm temperatiirii, C .................... .

(8-8)

yi ,.e y c,ok ufak degerler ise. 1 - y degeri yaklalk olarak l'e qittir ve enteg,
ral aagdaki ekilde basitleir.

In (Y:!I)
!/i- y,

Havamn rutubeti, gr. ~0/gr. kuru hava ...

Suyun temperatliril, C ......................... ..

Y,

ka P A= In ('

g< -y,
- y, )

(8-9)

!/i

'

l11
1

(!//y;'--

y,)
Y -y,
'

0,060/18
0,00333
1/29 0,0378

= 0,060/18 +

y', =

---

0,060

0.001
52,3

49,0

= 00881

103,6+88,4 _
H
- 9600
rom g
2

;:2 = 0,126

I - y'1

= 0,874

y', niin deieri ihmal olunamayacaAt ic;in, (8-8) numarah C$itlikle verilen entegralin deieri
kullandmahdu.

.'II ) = y,- !/I

!/2
(g;' -g)m

Kts1m 827'de kullamlan metoda ve- Ornek 8-7'ye bakm1z.

49,6

0,001/18
0,0000556
,
+
- O,Q
= 0,00161 H,O'nun mol fraksiyonu.
0 001118 1129
3456

_
(Pi )ort -

(y;' -y,)- (y;' -,,,)

In (!/i-,---

hsm1

J.H. Perry'nin b~kanhimda haztrlanmt$ .:Chemical Engineers' Handbook adh kitabm

764 iincii sahifesinde (1950) bulunan 1 nolu tablodan 52,3 C da suyun buhar basmc1 103,6
mm Hg ve 49C da 88,4 mm olarak okunur. Buna g<Sre,

Potansiyel farkmm logaritmik ortalamas aag1daki ekilde hesaplamr.

(g; -y)m

51,8

Kolonun alt

~y2 =

Bu durumda

ve bile$imi

----In
1-y/
1

E.R. Gilliland ve T.K. Shervood, Ind. Eng. Chem., 26: 516-519 (1934).

431

430
Yukandaki

e~itlikde

dN.

kaPA
V

= 3,14

i~areti kullamlmi~ttr,

Dv

!rlinkli paralel aktm takdirinde

= - d (V y) = dL'd1r.
I
[(0,0379) (0,9981 )]
( 1 )
= - 0,871 In
0,1244
0,9119
=
0,874 (l,099)= 1257
2,67 X 117

= 980,9

762
760

cm

3 :::::

= 1,002

0,0981

m2

toplu

mutlak temperatiir, K

atm.

Pom =

0 088 60

;
2

= 0,182 mol-kgr/saat

atm.

82 (atm)(lt)/(mol-kgr)("K)

difiizyon yolunun uzunlugu, m

difiizyon yolu iizerinde, b komponentine ait ktsmi basmcm logaritmik ortalama degeri

(8-11) numarah eitlik (8-1) numarah

1,257 X 0,182
ka= (oo2xo,o 981 = 2,327 mol-kgr/(saat) (m') (atm)

e~itlikle

kartlatlrtlacak olursa, ka 'nin

DvP/RTBpbm'e eit oldugu giiriiliir, Bti e 0itlik sadece bir koiT'ponentin difiizlendigi hali kapsar, k\Stm 8-2'de kabul olunan
siyonuna az veya <;ok uyar.

8-6. Molekiiler difiizyon. Kimya miihendisligi operasyonlarmm pek ~o

gunda gaz fazt genellikle tiirbiilansh aktm halindedir. Gaz fazda meydana gelen komponent transferinde, komponentlerin transferi tiirbiililnsh lastmda kan~ma ile, fazlar aras1 biilge yakmmda ise molekiiler difiizyon ile meydana gelmektedir. Bunun bir sonucu olarak, kiitle transfer katsaytlanm veren bagmttlardaki degi~kenlerin anla 0tlabilmesi i~in, molekiiler difiizyoh ile kiitle transferinin
incelenmesi gerekmektedir.
Difiizlenmeyen b komponentinin meydana getirdigi durgwt bir tabaka yolu
ile bir a komponentinin transfer oldngu hali giiz online alahm ve bu transfer,
sadece molekiiler difiizyon ~eklinde meydana gelsin. Bu komponent transferinin
kararh hale ait debi e~itligi, kondiiksiyonla 1st transferine ait (ktstm 4-2) eitligin
yazthma benzer 0ekilde yaztlabilir. Bnnunla beraber, ikisi at asmda bir fark
vardtr. Ist metalin bir noktasmdan diger bir noktasma akl:Igt zaman direncin
degimesine sebep ohnaz. Fakat gaz bir fazm komponenti faz si'nm yolu ile difiizlenecek olursa, aktm yiinii dogrultusunda difiizlenen komponentin ktsml basmct azahr. Bu azalma difiizlenmeyen komponentin ktsml basmctmn arl:Inasma
ve bu 'da, difiizlenen komponenthl hareketini onleyen direncin artmasma sebep
olur. Bunun bir sonucu olarak, kiitle transfer debisini veren eitlige, tst transferi
ile benzerlik giistermeyen, bir terimin konulmast gerekli olur.
Molekiiler difiizyon eitligi a0agtdaki gibidir.

DvPA
N.= R T Bp

basm~,

R = gaz sabiti

Kolonun list ktsmmda

V =

a komponentinin b komponenti iQerisine difiizlenmesine ait difiizyon katsaylSI, m'/hr*

(8-11)

(p. 1 -p.,)

6m

Yukandaki eitlikte :

karbon dioksidin absorp-

Distilasyon operasyonunda kampanalar civarmda degiik bir durumla kartlathr Daha u~ucu komponent stvt fazdan buhar fazma difiizlenirken, daha
az u~ucu komponent buhar fazmdan stvt faza difiizlenir. Bu durumda hemen
hemen eit mol saylSlnda ve ztt yonde molekiiler difiizyon meydana gelir, (8-11)
numara!t e~itlik durumu kapsamak iizere aagtdaki ekilde degi0tirilir.

DvA (
)
N.= RTB
p.,-p.,

(8-12)

Bu durumda, ka=Dv/RTB'dir.
8-7.

Gazlar

i~in

difiizyon katsa)'Jlan.

(8-11) ve (8-12) numarah eitlikler

a komponentinin b komponenti i~erisinde (veya b'nin a i~erisinde) difiizlen-

mesine ait difiizyon katsay:tstm ihtiva etmektedirler. Bu katsaytlarm deneyle

bulunmu degerleri elde mevcut ise, bunlarm kullamlmalan gerekir. Bununla
lleraber pek ~ok durumda, bunlarm hesaplanmalan lilztmdtr. fki komponentli
bir sistemin difiizyon katsay!Slmn hesaplanmast i~in Gilliland' aagtdaki eitligi
teklif etmi~tir.
* Difiizyon katsaytst D v , (transfer olan komponentin hacmi) (aiflizyon yolunun uzun..
lu&u)/(birim zaman) (transfer yiizeyinin birim alam), ~eklinde bir boyuta sahiptir ve bu
boyut (alan)/(zaman) $eklinde basitl~ir. Aym sonu~ (8 - 11) numarah e$itli8i D v 'ye gOre
~Ozmek ve ~itlikte yer alan terimler yerine boyutlanm koyup, basitlel,ltirmekle de elde olunabilir.
1

~ekilde,

Perry, sahife 538'e balamz.

433

432

Dv

0,0043 Tl 5

P(

V."' + V''')' M:+ M.

(8-13)
Molektil

difiizivite, cm3 fsaniye

temperatlir, K

P =

Etil asetat (Clf,COO . C2H 5) = 88,1

Yukandaki e~itlikte :

Dv

a~trhklan

Azot

= 28

Mol hacimleri (Perry, sahife 538, tablo IO'dan ahnmt~tlf):

Azot

mutlak basm<;, atm.

= (15,6) (2) = 31,2

cm3 jmol-gr

Etil asetat :

4 karbon = (4) (14,8) = 59,2

8 hidrojen = (8) (3,7) = 29,6
Karbonil oksijeni ... = 7,4

l'vf. , M, = a ve b komponentlerinin molektil aj!~rhklan

V., Y. = normal kaynama temperatiirlerinde a ve b komponentlerinin mol

hacimleri cm3 /mol-gr.

Ester oksijeni .........

Komponentlerin normal kaynama temperatiirlerindeki mol hadmlerine ail deneysel .lej!erler mevcut dej!ilse, bunlan atomik hacimler1 tablosundan faydalanarak hesaplamak miimkiindiir. Difiizyon katsayiSlmn ft' /hr olarak dej!erini
buhnaJ.. istersek cm3 /saniye dej!erini, 3,875 ile <;arpmamtz gerekir.
1ki J..omponentten meydana gelen bir ka;1~1mm difiizyon katsay1sl, kart~
mm bileimi ile pek az dej!i~ir ve genellikle bileime tllbi olmad1j!t kabul olunur'. Be!;rli bir sistem takdirinde (8-13) numarah eitlik aaj!1daki ekli ahr.

CT 15
Dv=-p

20"C (293K) ve 600/760

= 0,790

atm bastnl' i>in

15
D
(0,0043) (293)
,I I
v = (0,790)(107,2113 31,2113)2 88,1

v=

= 11,0

----107,2 cm3/mol-gr.

I
28,0

0,0949 cm"/saniye

Gilliland' ,
8-8. Gaz faza ait kiitle transfer katsayJlannm korrelasyonu.
aaj!1daki boyutsuz eitlikle, dokuz farkh s1vmm tslak-duvarh kolon i~erisinde
_havaya buharlamas1m incelemi ve iyi sonu<;lar almt~lir.

(8-14)

D
B

-=

Yukandaki eitlikte C, bir sabittir. Bu eitlij!in ifade ettij!i gibi difiizyon katsaylsl basm<;la ters, mutlak temperatiir ile dogru oranhhdir. Hakikatte diflizyon katsay1smm temperatiirle de~iimi, geni bir temperatiir arahj!mda, kesinlikle hesaplanamaz; <;iinkii dei!ien bir iisse ihtiya<; gosterir3 Kii<;iik bir temperatiir arahj!t i<;in (8-13) ve (8-14) numarah Citlikler iyi sonu<; verirler.
firnek 8-2. 20C ve 600 mm Hg (mutlak) bastn~ta bulunan azot gazt igerisinde etil
asetatm difiizyon katsaylSim hesaplaymtz.

Cok komponentli kan~tmlar takdirinde, a komponentinin a, b, c ... komponentlerini , ,

ihtiva eden bir karv;tmdan difiizlenmesine ait difiizyon katsaylSI, bilC$imle Onemli derecede

(Df.'0)

0,023-

08
' (

- l-'

pDv

)""

(81-5)

Yukandaki eitlikte :
D =

tslak duvarh kolonun <;ap1

gaz fazm kiitlesel debisi

ft, p = gaz fazm viskozite ve yoi!unluj!t.l

D v=

buharlaan komponentin hava i<;erisine difiizlenme latsay!Sl

B =

molekiiler difiizyona kat! koyan (ktitle transferinde olduj!u gibi) film

tabakasmm kalmhj!1

del!isebilir. C.R. Wilke, Chem. Eng. Progr., 46:95-104 (1950)'ye baktmz.

2
Hirschfelder, Bird ve Spotz, Trans. ASME, 71 : 921 (1949); Sherwood ve Pigford, Absorption and Extraction,, Me Graw-Hill BOOk Company, Inc., New York (1952),

sabife 12.

Benzer birimlerin kullamlmas1 gerekmektedir. Bu baj!mtlyl aaj!tdaki ekilde

yazmak miimkiindiir:
1

Dipnota baktmz, Omek

1. l;atalt"'i -

8~ 1.

Kimya Miihendisli~ine Giri!

F .28


434

435

RT = Mv Vp '
(8-11) numarah eitlige gi:ire molekiiler difiizyon iGin,

ka

DvP

veya

R T Bp.m

Ei

Bu sebeple, kc (mol-kgr)/(hr)(m')(mol-kgr/m')

DG
[1)

(8-16) numarah eitligin her iki taraft (

(8-16) numarah eitlik aagtdaki ekli ahr.

kaR Tpbm

DvP

(8-15) numarah eitlikte 1/B yerine 'kaRTp~nn/Dv P konulacak olursa,

(
ka R T Pm D

DvP

=0,023

t< )o'"
!:') o.s'( pDv

(D G

(8-16)

Bu konuda yaptlan deneysel ~ahmalar Reynolds saylSJmn 2100 ill\ 27.000 degerine sahip oldugu bOlgeyi kapsamaktadtr. Bundan baka toplu basmcm 110 illl
2330 mm Hg degerine sahip oldugu bi:ilgede, biitiin denemeler iQin (Pam/P) oram hire yakm bir deger almttlr. Molekiiler difiizyon eitligini esas alan (8-16)
numarah eitlik i~erisine bu oranm sokulmast gerekmez. Schmidt sayJSI diye
adlandmlan boyutsuz grup (r.t/PDv ), sadece di:irt kat! kadar ilegiebildigi i~in
0,44 iistii kesinlikle hesaplanmamtttr'. (8-15) numarah eitlik ile (4-28) numarah Dittus - Boelter eitligi arasmda yakm bir benzerlik vardu. Schmidt saylSJmn yerini Prandtl sayJSI, k 0 RTp,mD/Dv P grubunun yerini <le Nusselt sayJSI
almaktadtr
(8-16) numarah eitlikteki kaRT terimi Qok kere i:izel bir sembolle k 0 gi:isterilir. <;:iinkii bu terirn, konsantrasyon (birim hacimde transfer olan komponentin mol saym olarak) farkmm itici gii~ kabul olundugu bir hal iQin, kiitle transfer katsaymna edegerdir. Bunun dogrulugu 'aagtda gi:isterilmektedir:
ideal gaz kanununa gi:ire

Yukandaki eitlikte :

Mv =

iizgiil hacim, m0 /gr-kiitle

transfer olan komponentin molekiil aguhgt, kgr-kiitlejmol-kgr

Sherwood ve Pigford, sayfa 77

DvP

mol-kgr

-t (

t<

pDv

)-1 ile ~arptlacak olursa,

)(__!:_)(PDv)=O
023 (DG)- '(Y-J'
DG t<
'
t<
pDv
01

-o,S6

pRT = MP oldugu iQin, yukandaki eitligiu sol taraft qagtdc.ki ekli ahr.

k(;RTPm)(L)
p
G

kaPmM = kaPm
G
GM

Yukandaki eitlikte M, kgr-kiitlejmol-kgr olarak buhar-gaz kantmmm molekiil

aguhgt ve GM = GjM ise, mol-kgr/(hr)(m') birimine sahip kiitlesel debidir. Bu
sebeple,

(D G)-o,t1
ka Pm ) ( - j.t ). o.s6 = .0,023.
( GM
pDv
j.L

(8-17)

Chilton ve Colburn', lSI transferi ile alan benzerlikten faydalanarak, aagtdaki

bagmtJyt teklif etmilerdir.
(8-18)

cp (Re) =

0,023(DG/tt)-'"

f3 - naftol, sinnamik asid ve benzoik asidden yaptlrnt olan kiirelerin, levha!arm, silindir ve borularm tiirbiilllnsh aktmla akan su iQerisinde Qi:iziinme htzlan
ile ilgili yeni deneysel Qahmalar, Schmidt say:tst iQin 3000'e kadar alan bi:ilgede, stV3 faza ait kiitle transfer katsaytsmm hesaplanmast iQin, Schmidt saytstmn
iissii 2/3 ahnmak artJ ile, (8-18) numarah eitligin kullamlmast halinde iyi sonuQ almabilecegini giistermitir'.
1

kaRT D Pbm

(m 3)(atm)

eklinde blr birime sahiptir.

(8-18) numarah eitlik, Schmidt saytsmm iissii hariQ,

ile (8-17) numarah eitlige benzemektedir.

pV=RT
Mv

(kgr-kiitle) (
m'
) (atm)
mol-kgr kgr-kfitle

'

T.H. Chilton ve A.P. Colburn, Ind. Eng. Cltem., 26: 1183- 1187 (1934)
W.H. Linton ve T.K. Sherwood, Cltem. Eng. Progr., 46 : 258- 264 (1950)

436

437

Bundan baka di.iz yiizeylerden suyun hava i<;erisine, silindirik yiizeylerden

suyun karbon diokcid ve helyum i~erisine, yine silindirik yiiz~ylerden benzen
ve karbon tetrakloriiri.in hava i~erisine ve kiiresel yiizeylerden benzenin hava
i~erisine buharlamas1 eklinde yap1lan deneysel ~ahmalar sonunda ele gegen
degerler;n, (8-18) numarah eitlikten elde olunan degerlere oldukga yakm oldngu gori.ilmiitiir'. Reynolds sayismm hesaplanmasmda knllamlan lineer boyutlarm tamm1 ve Reynolds saytsmm fonksiyonu, her bir geometrii' ekil igin farkh
olmahd,r. Ornegin, Islattlmt yiizey pargasma komu kuru bir lnsmm bulunmas1
halinde,
10' < Rex< 3 X 10'

Ynkandaki eitlikte Re, = xGJJ.t ve x, diiz levhamn ktlavuz kenanndan olan

nzakhgtdtr Hava ak1mma gapraz konulmu tek tek silindirler iQin,
1.D = 0' 36 Re-'"

ve tammlan mi.ihendislik Qahmalarma uygun diimedigi i~in, 1908 y1lmda

W. M. Grosvenor tarafmdan yeni terimler ortaya ati!mihr. 1 Grosvenor'un bu
9ahmalan hava -.su buhan ile ilgili hesaplamalan oldukga basitletirmitir. Bu
biiliimde Grosvenor tarafmdan yaptlan tammlar kullamlacaktir.

Rutubet, belirli artlarda 1 kgr kuru hava tarafmdan taman su buharmm

kiitlesi (kgr), olarak tammlamr. 2 Bu miktara aym zamanda rlltubet oram ad1
da verilir. Bu ekilde tammlanan rutubet sadece hava i~erisindeki su buhanmn ktsml basmcma ve toplu basmca (bu boliimde toplu bllSl!lf 760 mm olarak
kabul olunmaktad~r) baghdtr. Hava i~erisindeki su buhanmn k1smi basmci p
atm ise, su buhan mol say1s1mn kuru hava mol say1sma oram,. p'nin 1 - p'ye
oram gihidir.- Su ve havanm molekiil ag1rhklan sJrasJ ile 18 ve 29 olduguna
gore*, su buhan agtrhginm kuru hava agtrhgma oram 18p/29(1- p)'ye eittir.
Rutubet, kuru havamn 1 ldlogrami tarafmdan taman su buharmm kiitlesi olmasi sebebiyle, bunu aag1daki eitlikle gostermek miimkiindiir.

600 < Re .,;; 30.000

w =-

18p
29(1-p)

Bununla beraber bu arahrmalarm hi~ biri, p.,.jP oramnm eitlige sokulmasnm li.izumlu olup olmadtgl hususunda bir bilgi vermezler'.
8-9 Rutubet ve hava rutubetinin diizeolenmesi. Kimya miihendisligi opetasyonlarmm pek Qogunda, hava ve su buhan kantmlannm oze\likleri ile ilgili
hesaplamalann yaptlmast zorunludur. Bu hesaplamalar, geitli artlar altmda
hava tar1hndan taman su buharmm miktan ile ilgili bilgilere ihtiyaQ gosterilebilir. Bunlar, hava ve su buhan kantmlarmm termal ozelliklerinde, su veya
1slak kah maddelerle temasa gelen rutubetli havanm, rutubet miktarmda ve entalpisinde meydana gelen degimelerden ibarettir. Bu gibi problemler, daha on
ceki klSlmlarda agtklamalan yaptlan prensiplerin oldukga basit hallere uygulanmalannJan ibaret oldugu i9in, bu boli.imiin konusli i~erisine almmtlardtr. Bu
uygulama ve aQiklamalar hava-su buhan kanlmlanmri ozelliklerini, yukanda
ad1 ge9en operasyonlarm mekanizmasm1 ve bu operasyonlarm meydana getirildigi cihazlan kapsamaktachr.

Su buhan ile doymU havada, verilen temperatiir ve basm~ artlan altmda

su buhan, SIVJ su ile dengeye erimitir. Bu ekildeki bir hava-su buhan kartImmda suyun k1sml basmc1, suyun o temperati.iriindeki buhar basmci kadardir.

Yiizde rutubet, herhangi bir temperatiir ve basm~ta bir kilogram kuru hava
tarafmdan taman su buhanmn, aym basm9 ve temperati.irde sn buhan ile doymu hava i~in, bir kilogram kuru hava tarafmdan taman su buhanmn kiitlesine
oramndan ibarettir ve sonw~ yiizde ile belirtilir.
1 kilogram kuru hava ve bu hava tarafmdan taman su buharmm temperatiiriinii 1 oC derecesi yiikseltmek i9in gerekli kalori miktarma rutubet ISIS
(veya rutubetli JSI) ad1 verilir. Orta derecedeki temperatiirlerde havamn IS! ka1

8-10. Tammlar. Hava-su buhan kantmlarmm fiziksel ozelliklerlnin aQik

lanmas1 esnasmda rutubet terimi ge~mite birden fazla anlam belirtecek ekilde
kullamlmthr. Bu terimin ger~ek tamm1 meteorolojistler tarafmdan yaptlmt
olup, mi.ihendisler tarafmdan da kullamlmthr. a Meteorolojistlerin terminoloji
1

D.S. Maisel ve T.K. Sherwood, Cltem. Eng. Progr., 46: 131 -138 (1950)
Sherwood ve Pigford, cAdsorption and Extraction sahife 68,73 ve 7Tye bak.mtz.
3
Bu sistemde relatif rutubet 100 pfp, ~eklinde a9rklanmt~ olup; burada p, hava~su bu~
han kan~tmmda su buhannm ktsmi basmct ve p,, ayni temperatiirde stVI suyun buhar ba~
smc1 (aym temperaturda su buban ile doymu~ bavada, su bubannm ktsmi basmct) dtr. '
:z

(8-19)

Trans. Am. lnst. Chern. Engrs., I : 184 - 202 (1908).

Ktstm 1~5'de, klitle dengesi (kUtle bilan9osu) hesaplamalanmn yaptlmast esnasmda
sistem igerisinden de~i~meksizin gegen bir klSlm komponentleriri birim mikdarmm referans
olarak kabul edildiii bildirilmi!;tir. Meteorojistler tarafmdan yapllan tammlarda (hava veya
su buhan olsun) bOyle bir referans maddesi yoktur. Grosvenor tarafmdan yaptlan tammlar, 1 kgr kuru hava esas ahnafak ifade olunmu~lardtr ve bu miktar, herhangi bir proses
veya operasyon boyunca de~i.!;imemi~ olarak kaltr.
3
J.A. Goff and S..Gratch, Thermodynamic Properties of Moist Air at Standard At~
mospheric Pressure; Perry sahife 760.
* Havanm bile~imi ktstm 9-l'in dip notunda verilmi~tir, (l-1) numarah e~itlik kulla~
mlarak havamn ortalama molekill a~trlt&t hesaplanabilir.
1

438

439

pasitesi 0,240 ve su buhanmn 0,45 olarak ahmrsa, rutubet ISIS!

hesaplamr..

s
Yukaridaki

e~itlikte

a~ag1daki ~ekilde

= 0,240 + 0,45 w

(8-20)

s, rutubet 1sis1 olup birimi kgr.kalj( 0 C)(kgr kuru hava)'d1r.

Hava - su buhar1 kan~Immm entalpisi, bir kilogram kuru hava entalpisi ile
bu hava tarafmdan ta~man su buhan ~ntalpisinin toplammdan ibarettir. Bu entalpi kgr.kal/kgr kuru hava olarak birimlendirilir.
Kimya ve miihendislik kitaplarmdaki entalpi degerlerini kullamrken, referans haline dikkat edilmesi gereklidir, ~iin\;:ii farkh referans halleri kullamlabilir. Kitabimizda herkes tarafmdan en ~ok kullamlan referans bali kullamlmakta olup, bunun tamm1 a~ag1da yapiimi~br .
Su iQin: oc derecede ve 1 atm basm~ta SIVI su. Su buhan tablolarl oc
derecede ve doygunluk basmcmda SIVI suyu referans olarak ahr. Bu referans
hale gore oc derece ve 1 atm basm~ta siVI suyun entalpisi 0,0224 kgr.kaljkgr'
d1r. Miihendislik ~ahmalannm pek ~ogunda bu iki referans halinin aym oldugu
kabul olunur.
Hava iQin : -18C derecede ve 1 atm basm~ta kuru hava.

Bur.a gore, tC derecede bulunan ve kuru havanm her kilogrammda W kgr

su buhan ta~Iyan bir hava - su buhan kan~Immm entalpisi aaitJdaki ~ekilde
. hesaplanabilir '.
H

= 0,24(t + 18) + W(597,8 + 0,45t)

597,8 suyun 0C derecedeki

buharla~ma

gizli ISisidir.

Rutubetli hacim, 1 kgr kuru hava ve bu miktar hava tarafmdan

buharimn m olarak hacmi olup, a~ag1daki e~itlikten hesaplanabilir.

v=
v=

(22,41) ( 273+t) + (22,41

29
273
18
(22,41 + 0,082 t)

(8-21)

(2~

t~man

su

w) (273+
t)
273

+fa)

(8-22)

Yukandaki e~itlikte V, 1 kilogram kuru hava ile bu hava tarafmdan ta~man su

hmarimn hacimleri toplammdan ibaret olan rutubetli hacimdir.
Doym"' hava io;in daha hassas degerler Perry,. sahife 760'da bulunabilir.

Doymu hacim, 1 kilogram kuru hava ile bu miktar havay1 doyurabilecek

su buharmm m olarak hacmidir.

Sebnem nokt=, hava - su buhan kan~Imimn doymu hale gelebilmesi icin
sogutulmas1 (sabit rutubette) gereken temperatiirdiir.
Yukandaki tammlar her ne kadar hava-su buhan kan~Imlan icin yapiida, havadan baka bir gazla su buharmdan baka bir buhardan meydana
gelen biitiin buhar- gaz kanImlarma da uygulanabilir. Bu gibi durumlarda terimlendirme ve hesaplama metodlar1 tamamen pava - su buhan kanImlarmda
oldugu gibidir, yalmz sa)'lsal. sabitlerin degerle~i degiir. Bu sebeple hava - su
buhan kaqImlan icin verilen eitliklere uygun olan sabitlerin yerletirilmesi ile
yeni eitlikler elde olunabilir.
mi~sa

8-11. Rutubet diyagramlan. Miihendislik ~ahmalan icin .Jiizumlu olan

hava - su buhan kanImlarma ait iizelliklerin pek cogunu kitabm sonuna konulmu rutubet diyagrammda {ekil 8-3) bulmak miimkiindiir. Bu diyagramda 1
atm basmc i~in, rutubet degerleri (kgr. su buhan/kgr. kuru hava olarak) ordinat
ekseninde ve temperatiirler ise {"C olarak) absisde yer almi~lardu. Bu diyagram
iizerindeki bir nokta, belirli bir temperatiirde bulunan ve .belirli bir rutubete
sahip olan hava-su buhan kanImim giistermektedir. Dstiine % 100 yaziimi
egri ise, ceitli temperatiirlerde su buhan ile doymu havamn rutubetini giiste~
mektedir. Bu egrinin sol iistiinde yer alan noktalara ait hava-su buhan kanImlan hakikatte mevcut degildir. Bu egrinin altmda yer alan egriler ise ce~itli
yiizde rutubete sahip hava-su buhan kariImlanm giistermektedirler. Rutubetli
ISI ile rutubet arasmdaki bagmti)'l gosteren dogr11 icin, rutubet degerleri diyagramm sag alt kiiesinden balamak iizere ordinata, rutubetli ISI degerleri (kgr.kal)
ise diyagramm iist k1smma absis olarak konulmu bulunmaktad1r. Kuru havamn
iizgiil hacmini ve do)'ltlU hava hacmini giisteren egriler i9in, temperatiir absis
eksenine, hacimler ise {m0 jkgr kuru hava olarak) sol ordinat eksenine yerletirilmilerdir. Belirli bir temperatiir ve belirli bir rutubette bulunan bavanm rutubetli hacmi, do)'ltlU hacim egrisi ile iizgiil hacim (kuru havamn) egrisi arasmda
lineer interpolasyon ile bulunur.
8-12. Ya~ tennometre temperatiirii. Adyabatik artlar altmda (operasyon
esnasmda sistemle Qevresi arasmda herhangi bir ekilde IS! ah verii olmayan)
doymami havamn, SIVI su ile temasa getirildigi hali giiz oniine alahm. Hava su
buhar1 ile doymami oldugu icin hava ile su arasmda hsml basmc farla (itici
giic) vard1r, bu sebeple su buharlaIr ve hava rutubetinin artmasma sebep olur.
Buharlaan su icin gerekli buharlama gizli ISIS!, ~evreden ISI transferi olmadiitl
i~in (buharlamamn adyabatik artlarda meydana gelmesi sebebi ile), ya bavamn, ya su:Yun veya her ikisinin sogumas1 ile saglamr.

440

441

lik alarak U durumu goz oniine alahm. Sabit balangt~ temperatiir ve rutubetinde alan daymamt hava aktmt, tslak bir yiizeyi yalayarak ge~sin. Islak
yuzeyin balangtg temperaturu, havanm balangtgtaki temperaturii ile aym ise,
yiizeyden snyun buharlamast, yiizey temperaturiinun diimesine seb.ep alur. Su,
havadan dalta duuk bir temperature soguyunca, havadan suya hissedilir tst
transferi balar. Nihayet bir temperaturde denge hali meydana gelir, bu durumda sudan buharlama sebebi ile kaybolan tstmn degeri, havadan suya hissedilir
tst eklinde transfer alan tsmm degeri ile aym olur. Bn dnrumda snyun temperatiirii sabit kaltr ve bu temperature, Yll termometre temperrrtiirii adt verilir.
Suynn balangtgtaki temperatiirii, ya termametre temperatiiriiniin altmda ise,
suyun temperatiirii ya termometre temperatiiriine yiikselir.
Olay adyabatik olmayan artlarda meydana gelmekte ise, diger bir deyimle tslak yiizey sade_ce havadan tst almakla kalmaytp, gevresinden de (ornegin
radyasyanla) tst almakta ise, bu artlar altmda bile bir denge haline eriilir. Yal-
mz bu durumda ya termametre temperatiirii" rutubeti gostermez, giinkii baka
kaynaklardan da tst transferi almutur.

8-13. Ya~ termometre teorisi. Bu olaym daha geni bir agtklamasi U ekilde yaptlabilir. Ya termametre temperatiiriinde bulunan bir damla suyun hava ile temasta bulundugu hali goz oniine alaltm. Su damlasmm gevresi ktstm
8-2'de agtklandtgt ekilde bir hava tabakast ile gevrilmitir. Bu hava tabakast
igerisinde sudan havaya almak iizere saatte w kgr su buhart transfer olsun. Suyun ya termametre temperatiirundeki buharlama gizli tstst Aw kgr.kaljkgr ise,
difiizlenen su buharmm tatdtgt ISt Aw w kgr.kaljsaat degerindedir. Diger taraftan, ya termametre temperatiirii gevredeki hava temperatiiriinden diiiik oldugu
i9in, havadan su damlasma q kgr.kal/saat degerinde hissedilir tsi transfer alur.
Ya~ te<mametre temperaturiiniin karar!t hale ait bir temperatiir olmast sebebi
ile, bu iki tst aktmt birbirlerine eit olmaltdtr.
A.~w =

(8-23)

Hissedilir tst transferi u iig faktiiriin 9arptmt ile elde alunur; bunlar 1st transfer
katsaytsl, 1smm transfer aldugu yiizeyin alam ve temperatiir diiiiii (farkt).
Havadan 1slak yiizeye konveksiyonla transfer alan lSlntn, 1s1 transfer katsaytst ha ve 9evreden 1 (hava ile aym temperatiirde aldugu kabul olunuyor) tslak
yiizeye radyasyanla transfer olan ISintn, 1s1 transfer katsay!Sl h,, su damlasmm
yiizeyi A, havanm temperatiirii ta ve hava - su damlast temas yiizeyinin temperaturii fw olsun. Bu durumda aagtdaki eitligi yazabiliriz.
1

Konveksiyonla ISI transferine ait bir

kullantlmast, ktstm 4~20'de aa;;tklanmt!lttr.

e~itlikte

radyasyona ait

lSI

transfer katsaytstnm

(ha

+ h,) (A) Ua- t~)

(8-24)

Fazlar arast yuzeyden gaz karttmt igerisine su buhanmn tr'!nsfer debisini

aagtdaki bagmtt ile giisterebiliriz.

N.

(8-1)

kaA(pm- pa)

Debi mol-gr/saat olarak degil, kgr/saat alarak istenildigi tQm, yukandaki eitligin her iki taraftm suyun malekiil agtrhgt ile garpmamtz gerekir.

Kararh l1al igin

W

= 18 ka A (pm- pG)

(8-25)

(8-24) numarah eitlik tst transferi, (8-25) numarah eitlik ise kiitle transferi i9in
kurulmutur. (8-23) numarah eitlikteki q degeri yerine, (8-24) numarah eitlikteki degeri; tv degeri yerine ise, (8-25) numarah eitlikteki degeri kayahm.

(ha

+h,) (A) (Ia- I=)

18 A.= ka A (p~- pa)

ha+h, (

p.-pa=WA.~ka ta-iw

(826)

Her bir h, degeri igin farkh bir tw degeri elde olundugu igin, (8-26) numa"
ralt eitlik i9erisindeki h,. degeri hig bir eye tilbi almayan bir degiken alarak
kaldtkga, gaz karttmmm bir gift belirli ta ve Pa de!,terlerine karthk tek bir tw
degeri mevcut degildir. Pw ve Aw degerleri tw'ya tilbi altnayan degerler degildir,
fakat :tw'nun belirli bir degeri igin tesbit olunmu degerlerdir. h,'nin degeri ha
ye nisbetle ufak ise, ihmal alunabilir ve (8-26) numarah eitlik aagtdaki ekli
ahr.

Pm- PG

h~

= 18 A.. ka (ta-l=)

(8-27)

814. Y~ termometre temperatiiriine tesir eden faktiirler. ha ve ka havadan tslak yiizeye dagru meydana gelen tst ve kiitle transferletine ait katsaytlar
alduklart igin aym faktorlerden, aym ekilde etkilenirler. Bu sebeple ha/ka
aram sabit bir deger alarak kabul alunabilir1. Oran sabit oldugu takdirde (8-27)
1 Hakikatte bu husus sadece klitle transfer debisi ufak oldu~u takdirde do!rudur. Bu
debinin yUksek olmast halindc hafka
oram sabit kalmayabilir. Ya$ termometre temperatiirilnlin kullamldt~l pek !;Qk durutnlarda bu, Onem ta~tyan bir konu de~ildir.

442

443

numarah e~itlik, iilgiilen t G (kuru termometre temperatiirii) ve tw (ya~ term ametre temperatiirii) degerleri yard1m1 ile, hava - su buhan kan~1mlarmm bile~imlerini bulmak igin kullamlabilir.
Hava - su buhar1 kan~1mmda su buhanmn k1smi basmCl, genellikle oldugu
gibi ufak ise, (8-19) numarah e~it)ikte paydadaki p terimi ihmal olunabilir ve
(8-19) numarah eitlik a~ag1daki eklr ahr.

(8-30)

(ho/ko MoP) teriminin degerleri aag1daki tablodan ahnabilir:

Tablo 8 ~ 1.

(8-28)

hafko MaP de8;erleri, hava i!;in yapilan y~ termometre

Ol~melerinden hesaplanmt.,ttr*.

Bubar
Ol!(iilen deJterler

Buna giire

ve

po

29

Benzen ............................ .
Karbon tetrakloriir .............. .
Klorobenzen
.................... .
Etil asetat .......................... .
........................ ,. ....
foluen

lB Wa

Bu degerleri (8-27) numarah e~itlikte yerlerine koyahm.

Su

(8-29)

*
\I(w ve tw degerleri, rutubet diyagrammm (ekil 8-3) %100 rutubet egrisi iizerindeki koordinatlar oldugu i<;in, t G ve W G 'nin herhangi bir degeri igin (8-29)
numarah eitlige uyabilecek tw ve W w'nun belirli degerleri vard1r. Bu sebeple
ya te.rmometre temperatiirii sadece havanm temperatiir ve rutubetine baghd1r.
Bu husus h;nin ihmal olunabilecek kadar ufak ve hafk 0 'nin sabit olmas1 halinde dogrudur.
Havamn ya ve kuru termometre temperatiirleri bilinmekte ise, W w, t G, tw
ve Aw degerlerinin bilinmesi sebebi ile, hava rutubetinin hesaplanabilmesi i<;in
(8-29) numarah e~itligin <;iiziilmesi yeterlidir. Bununla beraber tw degerini tesbit etmek ve bu ya termometre temperatiiriinii verecek hayamn balangi<;taki
temperatiir ve rutubetini bulmak istenilmekte ise; sadece W w , tw ve Aw degerleri bilinmekte, W G ve t 0 'nin her ikisi de bilinmemektedir. Bunun bir sonucu
olarak, hava (temperatiir ve rutubeti bilinen) belirli bir ya~ termometre temperatiirii giisterse bile, aym ya termometre temperatiiriiuii veren sonsuz sayida temperatiir ve rutubet degerleri vard1r. Biitiin bu temperatiir- rutubet
deger giftlerinin (8-29) numarah eitlige uygun olmas1 gerekliligi sebebi ile, degarler rutubet diyagrammdaki egriler iizerinde yer almahd1r.
(8-29) numarah eitligi gen0l bir eitlik haline sokabilmek igin, 29 saylSl
yerine buhan taIyan gazm molekiil agn'hgmm konnlmasi gerekmektedir. Aym
zamanda (8-29) numarah eitlik toplu basmcm 1 atm oldugu giiz iiniine ahnarak kuruldugu icin, eitlige P degerinin de konulmasi gerekir. Bu durumda
(8-29) m1marah eitlik aagidaki ekli ahr.

Hesaplanan

0,41

0,44

0,44
0,44
0,42
0,44

0,49
(),48
(),46
0,47
0,21

...:_0,26

de~erler

Sherwood ve Pigford, sahife 100

hesaplanan

~~tdaki ba~mlldan

Ornek 8-3. 38C derecede bulunan havamn ya$ termometre temperatlirU 21 C derece olarak Ol'liilm~ttir..Havamn rutubetini ve yiizde rutubetini bulunuz.
Ci)zUm. Rutubet diyagfammdan. y~ termometre temperatUrii 21 C derece olan
havantn rutubeti 0,016 kgr/kgr kuru bava olarak. bulunur. (8-29) numarab O$itli8e
konulacak de8erler ise a~a8tdaki gibidir.
doym~

W0

0,016

h0 j29ka; (),260

Ao;

ta;38

587

0,016 -II'a;

/ 0 ;21
0,260
(38- 21)
587

W 0 ; (),0086
Rutubet diyagrammdan yiizde rutubet 20 olarak bulunur.

8-15. Adyabatik sogutma dogruian. ' (8-29) numarah e~itlik, biiyiik bir
hava kiitlesinin az miktarda su ile temasa geldigi, dolay11n ile hava kiitlesinin
temperatiir ve rutubetinin bundan etkilenmedigi husu.su giiz iiniine almarak kurulmutur. Bununla beraber bir gok miihendislik gahmalarmda, su ile temasa
gelen hava kiitlesinin hem temperatiir ve herh de rutubetinde meydana gelen
degimeler biiyiik iinem taIrlar.

444

445

Adyabatik olarak gahan bir cibaz igerisinden bir hava akimmm gegirildigini ve bu cibaz igerisinde havamn, piiskiirtiilen su ile temasa getirildigini
goz oniine alahm. Su, bu operasyonda devrettirilmekte ve bu sebeple temperati.irii aym degeri muhafaza etmektedir. Bununla beraber, hava cihazdan geQerken rutubeti yiikselecek ve soguyacaktir. Hava ile piiskiirtiilen suyun temasr
ve cihazm biiyiikliigii yeterli ise hava, devrettirilen suyun temepratiiriinde doymu olarak cihazr terk eder. Diger taraftan cihaz kiigiik, hava ile piiskiirtiilen
suyun temasr az ve zamam krsa ise, havanm rutubeti doygunluk degerinden
azdrr ve tc mperatiirii de devreden suyun temperatiiriinden yiiksektir. Bu ekildeki bir operasyonda havanm temperatiir- rutubet durumunu, rutubet diyagrammda bir dogru ile gostermek ve bir eitlik kurmak istenilirse U ekilde hareket
edilir.
Cihaza giren havamn rutubeti W o ve temperatiirii t 0 , suyun temperatiirii
t, ve suyun t, temperatiiriindeki buharlama gizli ISISI A, olsun. Bu temperature
adyabatik doywma temperati.irii olarak bakihr. Aynca t, temperatiiriine tekftbiil
eden do;gunluk rutubetinin degeri W, olsun. Hava cihazr W, ve t, degerlerine
sahip olarak terk edecek olursa (t,, balangiQ temperatiirii olarak yaZ!lmak sureti ile), sistemin lSI dengesi aag1daki ekilde yaz1hr.
Giren havanm hissedilir ISIS! + Giren havamn gizli IS>Sl = G1kan havamn gizli
ISlSl

0,24 (le-I,)+ 0,45 We (le- 1,) +A., We~ A., W,

.
Bu eitlikten,

Ia

A.,(W,- We)
0,45 We

~ 0,24

+1
'

(8-31)

(!!-32)

t,'m verilen herhangi bir degeri igin, bu eitlikte degiken olarak sadece
Wo ve t 0 vard1r. Bu sebeple yukandaki eitlik, rutubet diyagramr iizerinde bir
egrinin denklemidir. t, igin bir deger kabul edilecek (A, ve W, belirli krlmacak)
olursa, (8-32) numarah eitlik rutubet diyagramma konulabihr ve bu ekilde
meydana gelecek egri, %100 cizgisini t., W, noktasmda keser. Temperatiir ve
rutubetler dikdortgen bir koordinat iizerine yerletirilecek olursa, meydana gelecek Qizgiler diiz bir dogru olmayacagr gibi, Qeitli adyabatik doygunluk tern
peratiirlerinde son bulan egriler, birbirlerine paralel de olmayacaktlr. Sekil 8-3'
deki rutubet koordinatlan, (8-32) numarah eitlikle ifade olunan adyabatik sogutma gizgileri, diiz ve birbirlerine paralel olacak ekilde degitirilmitir. Bu de
giiklik interpolasyondan faydalanmak icin yap!lmitlr. Adyabatik sogutma giz
gilerinin sol uQlan, kendilerinin adyabatik doygunluk temperatiirleri ile iaret
lenmilerdir Adyabatik sogutma dogrulan aslmda sabit entalpi dogrulandrr.

Fakat operasyon esnasmda meydana gelim az miktardaki su buharlamasr ola-

ymm, tiim entalpiye olan tesirini ibmal ettigi igin sabit entalpi dogrulanndan
farkhdrrlar
816. Adyabatik doyganluk temperatiirii ile Y"'' te,rmometre temperatiirii
arasmdald baiutti. (8-29) ve (8-32) numarah eitlikler aagrdaki ekilde bir kar!latlrmaya Ulbi tutulacak ve h 0 /29 k 0 degeri, rutubetli lSlya s eit ahnacak
olursa iki eitlik i.izde olurlar'.

he
1
W~ - We ~ 29 ke )..,. (to-t,.)

W,- Wo

s A., (to-t,)

Bu, hava su buhan kariIrulanmn gogunda karrlarlmayan bir durumdur. Ha

va su buharr kanrmlarmda he /29 k 0 'nin degeri, bir rastlantr olarak 0,26 (8-1
nolu tabloya bakimz) olup; bu deger, rutubetin 0,047 oldugu noktadaki s'in
dege~idir. Bu degerin altrnda ve iistiindeki rutubetlerde, iki temperatiir arasm .
da uzakl~ma meyuana gelir. Bu fark (hassas gahmalar takdirinde), Ya termometre problemleri ve adyabatik sogutma gizgileri iQin, (8-29) numarah eitligi veya adyabatik doyurma problemleri igin, (8-32) numaralr eitligi kullanarak goz
oniine ahnmahdrr. Orta derecedeki rutubet ve temperatiirlerde, hava su kan
Imlan icin adyabatik sogutma gizgileri, ya termometre problemlerinin ~i.iziimii
maksadr ile kullamlabilirler. Temperatiir ve rutubetin biiyiik degerleri takdirin
de, yukanda agrklandJ.gr ekilde hareket edilecek olursa, onemli yamlmalar
meydana gelir. Sudan baka bir srvr kullamlacak olursa, adyabatik doyurma
temperatiirii ile ya termometre temperatiirii arasmdaki fark her tiirlii art igin
dnha biiyiik olur 2
8-17. Rutubet diyagramlarmm kullarulmDSt. 8-4 numarah diyagramr dik
katli bir ekilde inceledigirniz zaman, yukarrda yaprlmr olan bir cok tammlarm
daha anlarhr bir duruma geldigi giiriiliir. Bu ekil, rutubet diyagrammm bir
k1smmr gi.istermektedir. Bileim ve temperatiirii A noktasr ile gosterilen havasu buhan kanumm giiz oniine alahm. Bu noktadan absis eksenine bir paralel
cizilerek B noktasr bulunur ve bu, kanrmm rutubetini gi.isterir. Rutubet koor
dinatmr takip ederek A noktasmdan sola dogru gidilecek olursa doygunluk eg
risine ulaIhr ve C temperatiirii bulunu~. Bu temperatiir, havamn doymu"hale
gelebilmesi icin sogutulmasr gereken temperatiirdiir. Bu temperatiire ebnem
1

Lewis, Trans, ASMB, 44 : 325 (1922).

'

Perry sahife 812'yc baklmz.

447

446
temperatiirii veya ebnem noktast adt verilir. Adyabatik Qizgiyi takip ederek
doygunluk egrisine kadar gidilecek olursa, D noktast ve buradan da aagt dogru inildiginde, temperatiir ekseninde E noktasma vanhr. Bu temperatiir, adyabatik doyurma temperatiiriidlir ve ya termometre temperatlirline Qok yakmdtr.

bu dikmeO:in, Y3.$ termometre temperatiirii 15,6C olan yatay do~ruyu kesti~i nokta bulunur. Bu kesim noktast havanm ba~langtQ.taki durumunu gOsterir. Bu noktadan sal'a dojiru
gidilerek, mutlak rutubet (0,0087 kgr sufkgr kuru hava) okunur. Sabit rutubet dojirusunu
takip ederek soJa do~m gidilir. 12,2C dereceye soSuttu~umuz takdirde, hava-su buhan
kart$tmmm doygun hale gelece8i gOriiliir. Bu, $ebnem temperatUriidiir. Havamn ba!$langt~
taki durumunu gOsteren nokta % 50 ve % 60 rutubet gOsteren eSrilerin arasma dii~er. Bu
durumda havanm ba$langt9taki rutUbeti yakla$tk olarak % 55 olarak ahnabilir.
21;1C da kuru havamn ijzgiil hacini 0,834 m3fkgr ve su buhan ile doymu~ havamn
ise O,SSS m3fkgr'dtr. % 55 rutubet icrin yapllan interpolasyon sonucunda rutubetli hava hacmi 0,845 m3/kgr olara.k. bulunur. Buna gOre 100 m3 hav~ kiitlesi

100
0,845

C E

t,

Temperatur
Sekil . 8 - 4. Rutubet diyagramlannm nastl kullamlacaklanm gOsteren a9tklama.

D noktasmdan temperatiir eksenine Qizdigimiz paralel, rutubet. eksenini F noktasmda keser. Bu," adyabatik doygunluk temperatiiriinde bulunan doymu havanm rutubetidir. A noktasmdan temperatiir eksenine bir dik Qizip, bunu doygunluk Egrisini kesinceye kadar uzatmakla G noktastm buluruz. Bu nokta, balangtQ temperatiiriinde doymn havamn bileimini gosterir ve bu temperature
tekabiil eden rutubet H noktas1 ile giisterilmitir. t, temperatiiriine, kuru termometre temperatiirii adt verilir. <;iinkii bu temperatiir ii!Qiimiinde, her zamap
kullanmi oldugumuz Qtplak ve kuru termometre kullamhr.
Omek 84. Bir kurutucuyu besleyeri. havamn kuru termometre temperatiirii 21?1 C
ve y~ termoinetre temperattirU de 15,6C derece olarak Olgtilmektedir. Bu hava tsttma spiralleri ile 93C dercceye tsttlldtktan sonra, kurutucu i9erisine tifienmektedir. Kurutucu i!rerisinde hava, bir adyabatik so8;utma dogrusu boyunca soA;umakta ve kurutucuyu tamamen
doymu~ bir durumda terk etmektedir.
1.
2.

Havanm
Havamn

ba~langt!;taki ~ebnem

ba~langtcrtaki

ba~langt9taki

temperatiirii nedir?,
rutubeti nedir?

yiizde rutubeti nedir?

3.

Havamn

4.

Havamn 100 m3'nii 93C derecey~ kadar tsttolak icrin ne kadar Istya ihtiyas; vardtr?

5.
6.

100 m3 hava kurutucuya girdi8i tak.dirde kacr kilogram su buharl~acaktrr?

Hava bangi temperatiirde kurutucuyu terk edecektir?

~ziim.

Havanm b3.$langt!rtaki Ya$ termometre ve adyabatik doygunluk temperatUrlinUn aym oldujiu dii~iiniilebilir. (,;Oziim, (8-3) numarah diyagram kullantlarak yaptlacaktlr. Bu maksatla kuru termometre temperatiirii 21,1 C olan noktadan bir dikme crtktlrr ve

= 118 .kgr

Balllang~~taki 0,0087 rutubet 0,244 kgr.kal/( 0 C) (kgr.kuru hava) de~erinde rutubetli ISiya
tekibfil eder. Bu durumda h_ava temperatliriiniin 21,1 C'dan 93C dereceye kadar Jsttd-

mast i9in liizumlu

tsi,

(118)(0,244)(93- 21,1) = 2.052 kgr.ka1

Rutubeti 0,0087 ve temperatUrii 93C olan noktadan ba,Iaytp, sol yukanya dogru ve
adyabatik BOtutma do~rusuna paralel olarak ilerleyecek olursak, doygunluk halinde hava
rutubetinin 0,034 ve temperatiiriiniin de
buharl3.$811 suyun kUtlesi,

(118)(0,034-0,0087)

= 2,96

33,9~

olaca#t bulunur. Bu operasyon esnasmda

kgr.

818. Rutubetin bulunmas1. ~ekil 8-4'den kolayca goriildiigii gibi, ebnem noktas1 bilindigi takdirde, rutubet ekil 8-S' deki diyagram kullamlarak bulunabilir. Yai; ve kuru termometre temperatiirleri bilindigi takdirde, rutubet
yukartda agtldamast yaptlan metod yardnnt ile bulunabilir. Belirli bir hava ornegine ait rutubethi bulunmaSI ile ilgili metodlarm gogu, bu ozelliklerin bir veya digerine tdhidir.
Sebnem noktas1 metodlan. Su ile sogutulan parlak yiizeyli bir kap, rutubetinin ii!Qiilmesi istenen hava iQerisinde hualalacak ve sogutma suyunun temperatiirii diisiiriilecek olursa, metal yiizeyin temperatiirii de yava yava~ diier. Bu
temperatiir diiiiii bir noktaya kadar devam eder ve o noktada, (daha dogrusu
o temperatiirde) parlattlnn metal yiizeyi film eklinde yogunla~an rutubet tarafmdan 6rtiiliir. Yogunlamanm baladtgt temperatiir, havamn SIVI su ile dengeye nlallgt t~mperatiir olup, ebnem veya yogunla~ma noktast admt ahr. Bulunan bu degerden ve ekil 8-S'deki diyagramdan dogrudan dogruya rutubet
bnlunahilir.
Psikrometrik metodltn-. Hava rutubetinin bulunmasmda kullamlan bu metodda, havanm ya ve kuru termometre temperatiirleri aym zamanda iil<;:iiliir.
Bu i, havayt htzh hir ekilde, birinin ctva haznesi gtplak ve digerinin ise Isla-

448
!Ilmt~ pamuk veya gazh bez sarth, iki termometre iizerinden gcgirmek sureti ile
yapthr. Meteorolojik maksatlarla yaptlan i:ilgmelerde genellikle sapan tipi psikrometreler kullamhr. Bu tip psikrometrelerde iki termometre metal bir gergeve
iizerine esbit edilir ve metal gergeveye baglanan bir ip yardtmr ile, biitiin sisteme havada bir di:inme hareketi verilir. Bi:iylelikle meydana getirilen sapan tipi
psikrometre, birkag saniye havada gevrildikten sonra ya~ termometre temperatiirii miimkiin ol,an gabuklukla okunur. Bu ileme, ya termometre temperatiirii
sabit bir minimum temperatiire diiiinceye kadar devam olunur. Bu, ekil 8-4'
deki D noktasmm yerini belirli ktlar. D noktasmdan gegen adyabatik sogutma
dogrusunun, t1 temperatiiriinden gtktlan dikme ile kesitigi nokta bize A noktastm verir. KlSlm 8-13 ve 8-16'da agrklamalart yaptlan smulamalar igerisinde
hava rutubeti bulunmu olur. Bu cihazm kullamlmast hem tecriibeye ve hem
de yeterli alana ihtiyag gi:isterir. Bu sebeple kullamh oldukga smuhdtr.

449
derece olan su ile temasa getirilmektedir. Havanm debisi 283 m3jdakika, suyun ise t9o
lt/dakika'du. (a) Hava ve suyun c;Iklli temperatilrlerinin aym olduB,unu ve havanm tam bir
doygunluA:a erUJtiA;ini , kabul ediniz. Bu durumda hava ve suyun c;tkl~ temperatilrii nedir?
(U) Sudan havaya teorik olarak transfer alan tsmm sadcce % 85'inin hava tarafmdan absorblandlit hususunu kabul ediniz. Bu durumd.i' hava ve sUyun temP,~r:;t.tUrlerinin aym olmast zorunluA:u yoktur. Buna gOre hava ve suyun c;tklli temperatiirlerl ne olur?

~- (a) Omek 8-3'de kullamlan mef.od Yrirdtmt ile giren havanm rutubeti
0,00291 kgr. su/kgr. kuru bava; olarak bulunur. Doymu~ hava ise l0C derecede 0,00766
kgr. su/kgr. kuru haVa, deAerinde bir rutubete sahiptir.
Yilzde rutubet - (100) {0,00291) - % 38
.
0,00766
Rutubotli hacim

= 0,8009 + (0,38) (0,00995) = 0.805

"1'
283 = 348 kgrfdakika
K uru havamn kut
est= O,SOS

Diget bir psikiometre aym metoddan faydalamr, yalmz hava termometreler iizerinden ufak bir vantilati:ir yardtmt ile gegirilir. Bu vantilati:ir kuru pille
gahtmlacak kadar ufakttr. Kuru pi!, motor, vantilator ve termometreler ufak
bir iinit< halinde bir araya getirilir. Hava htzt, vantilator kanatlannm htzt ile
ayarlanabihr. (8-29) numarah eitlikle gosterilen denge durumuna eriebilmek
maksadt ile, sapan tipi psikrometrede oldugu gibi, uzun bir temas miiddetine
veya yiiksek bir hava aktm htzma ihtiyag yoktur.

Suyun ktitlesi
Hava-su oram

= !90
=

kavu~tnruhnaktadu.

Ornek s..s. Kuru termometre temperatiirii l0C ve ya~ termometre temperatUtii

4,44C derece olan hava, paralel alomla !raltpn bir cihaz i~risinde. girl~ temperatiirU 1S,6C

kgrI dakika

190
348

.
= 0,546

Giren havanm enta1pisi: H

kgr. su/kgr. kuru hava

= 0,24

(Ia

6,72

+ 18) + W (597,8 + 0,45

1,75

= 8,47

ta)

kgr.kal/kgr kuru hava

Giren suyun entalpisi = 15,6 kgr.kal/kgr

Havamn tatdtgt su miktan kimyasal metodlarla dogrudan dogruya da

bulunabilir. Bu metodda hacmi bilinen hava, igerisinde siilfat asid~ fosfor pentoksid veya rutubet absorblayan baka bir kimyasal madde bulunan, bir ytkama
iesinden veya bir U borusundan gegirilir ve absorblanan su tarttlarak bulunur.
8-19 Rutubetli bava ile su arasmda kalldtkh tesirler. KISlm 8-13'de az
miktarda suyun biiyiik hacimde hava ile kar~t kartya geldigi ve bu sebeple havamn ortalama ozelliklerinde bir degime olmadtgt hususu ,goz oniine ahmmttr. Ktstm 8-15'de ise smtrh miktardaki rutubetli havamn sabit temperatiirlerdeki su ile temasa gelmesi ve bu suretle sadece havanm temperatiir ve rutubetinin degi~mesi bali incelenmitir. Bu klSlm daha gene! bir !tali giiz iiniine almakta, bu durumda hava rutubetinin de~i~imi ile birlikte hem havamn ve hem
de suytm temperatiirii degimektedir. Bu operasyon gevre ile sistem arasmda
bir 1st ah verii olmamast halinde adyabatik olabilir, fakat yine de klSlm 8-15'
den farkh bir durumdur. <;iinkii klSlm 8-15'de suyun temperatiiriiniin sabit olmast gibi bir durum vardtr.
Bu durumla ilgili hesaplamalar, aagtdaki iirnekle iyi bir ekilde agtkhga

m' /kgr kuru hava

H 1 = havanm

gi~

entalpisi

= suyun giri~ entalpisi

H 2 = havanm c;tkt~ entalpisi
h1

h2 = suyun c;1k1~ entalpisi

= havannt
w2 = l_lavanm
W1

giri~

rutubeti

c;th:> rutubeti

1. kgr. kuru hava esas ahnarak. sistemin entalpi dengesi a~a~tdaki ~ekilde kurulur.
H1

+ 0,546

= H, + [O,S4~- (W2 - W1)] 11,

17 = H 2 + [0,546-(W,-0,00291)]
17 = H, + (0,549- W,) 11,
h1

h2

Bu C$itlik sadece yakl3.$1k dei,erler (deneme ve yamlma) metodu kullruJ11arak c;Oziilebilir.

Bunun ic;in lSnce ~lki!$ temperatilrii tahmin olunur, sonra bu temperatUre teka.htil eden
H 2 , W 2 ve h2 bulunur. Bu dejerler yukandaki e~itliS;e yerl~tirilerek c;ok yiiksek veya c;ok
d~iik deAerler olup olmadtklan ara,tmhr. Entalpi dengesi e~itli8i istenen sonucu verinceye
kadar bu i!$1eme devam edilir. Neticede suyun ve havanm c;tkt~ temperatilrti olarak (verilen
~artlar alt:Jnda) l0C derece bUlunmu~tur.

1.

Cata1ta~

Kimya

MUhendisli~ine Giri~

F .29

451

450
(b) Yukanda verilen ~artlar itltmda, ~iren havanm entalpisi 8,4: kgr.kal ve ~1kan ha~
vamn entalpisi ise 11,38 kgr.kal'd1r. Bu sebeple kuru havamn ~er kllogramt 11,38- 8.4?
2 91 kgr.kal de~erinde tstyt teorik olarak absorblamt~ttr Verden problem ~artlan a~bnda
bu :smm ancak % 85'i hava tarafmdan absorblanabildiSine gOre, absorblanan I~t~m m1kdan
(2,91)(0,85)=2.47 kgr.kal degerindedir. Bu durumda 91kan havanm gen;ek entalptst 8,47 +2,47

= 10,94

kgr.kal/kgr'dtr.
.
KlSlm 8-15'de at; 1kland 1gi gibi sabit entalpi .yizgisi, yakla~ak olarak. sabit adyabatik
doyurma temperattirii .yizgisi ile aymdtr. Hava-su sist~mi takdiri.nde (ktstm 8-16'ya b~m~),
sabit ya~ termometre temperatiirii t;izgisi, aslmda sabtt ad_~abat1k doyurma temperaturlldur.
10,94 kgr.kaljkgr kuru hava, degerindeki entalpiye tekiibul. ~den yru; termometre temperattirii, (8-21) numarah ~itlikten yakla.c;1k de~erlerle bulunabthr.

0,012
Ill

;;

0,010

Doygunluk
egrisi ~
5
4

:::> ""'
2 0,008

(/)~
'-'

"" :>::
5, 0'00 5
:>::

--g"'
-

./

Sabit ya~ .....

termometre temperatU rU
Temp=9,4c

OJ}O 4

1
0,00 2
7,5

10

12,5

1515,6

TemperatUr c
Sekit 8-5. Omek 8-5'in c;Oziimii.
llk

mn

yakla~am: tw

= 9,44C olsun.

Buna gOre (8-21) numarah e~itlikteki W, 9,44C dereceye tekAblil eden

rutubetidir. Sekil 8-3'deki rutubet diyagrammdan W w = 0,007~7'dtr.

= 0,24 (9,44 + 18) + 0,00797

H = 6,58

+ 4,44 =

+ 0,45

doymu~

hava-

X 9,44)

11,02 kgr.ka1

= 8,89C
interpolasyonla tw = 9,1 C

lkinci yaklru;tm:
Lineer

(597,8

H = 10,89

! 10

= 10,94 + (0,549- 0,006) h,

h,

= 6,06/0,543 = 11,16

olarak 12,64C dtrl. Bo-

Suyun c;Ikl$ temperatiirii 11,16C olarak bulunur.

Kiitle ve enerji dengesini sa&Iayacak hava ~akt~ma ait di8er ~artlar ~ekil 8-5'de gOsterilmektedir. Bu ~ekildeki 1 numaralt nokta havanm, 2 numarah nokta ise suyun giri~ temperattirierini gOstermektedirler. Sabit ya~. termometre r;izgisi, defH~ik ~artlarda hava c;tkt~ma
ait btitlin noktalart tizerinde toplamaktad1r. Orne8in, cihaz o ~ekilde dtizenlenmi~ olsun ki
hava 9tktt;;I 3 numarah nokta ile gOsterilebilsin. Bu durumda suyun lj:Ikl~ temperatiirii 4 numarah noktadaki degerdir. E&er hava tam olarak doygunluga eri~ecek olursa suyun c;tkt*
tempetatiirii 5 numar-dh noktadaki degeri ahr.

820. Nemlendirme. Genellikle belirli bir temperatur ve rutubete sahip

bulunan havaya ihtiyaQ vard1r. Bu amaQ, hava ve suyu, istenen rutubet elde olunacak ~ekilde, temasa getirm.ek sureti ile ger~ekle~tirilebilir. Nemlendirici<;leki
~artlar havamn tam olarak doygun hale gelmesini temin edecek durumda ise,
bu takdirde rutubet belirlidir. Buna kar~1hk pek Qok nemlendirme cihazlarmda
oldugu gibi. hava tam bir doygunluga eri~memekte ise, havamn Qiki~ ~arthin
ornek 8-5 (b) deki Qiizumde aqiklandigi gibi, ara bir durum gosterir. Bu durumda havamn Qiki rutubeti, elde mevcut cihazm ozel karakteristikleri yanmda, suyun temperaturune tilbi olur ve bu temperaturun degitirilmesi sureti ile
belirli bir degere ula~tmlabilir. Tekrar istenilen temperature ISltmak sureti ile,
belirli bir rutubet ve temperature sahip hava elde olunabilir.

y--

17

yakla~1k

GerQek Qiki~ ~artlan,. kullamlan cihaza ve cihaz iQerisinde meydana gelen

kutle ve lSI transferlerinin relatif miktarlanna baghd1r.

/~------

:::>

0::

./

Online alahm, bu durumda kuru termometre temperatlirii

na gOre yukanda kurduSumuz e~itlikten,

Bu durum ~ekil 8-6'da gosterilmektedir. A noktas1 kuru termometre temperaturu t. ve rutubeti W1 olan havamn giri~ durumunu gostermektedir. Bu durumdaki havanln, kur,; tei:mometre temperaturu t 2 ve rutubeti w. olacak ~e
kilde (B noktas1) bir degi~rrieye u!?;ratilmasl istenilmi olsun. Yukanda a~Ikla
masml yaptigumz metod yardimi ile ve havay1 su ile temas.1 getirerek, once
hava istenilen rutubete eritirilir (C noktas1 ile gosterilen durum, ya termometre temperaturu t 3} ve sonra t, temperaturune ISitihr. Hava ACB yolunu izler.
Diger bir metodda ise hava once bir on ISltiCida t. temperaturune kadar
IS!tlhr, sonra adyabatik so!?;utma do!?;rusunu takiben, istenilen rutubet elde ohm-

olarak bulunur.

y ru; termometre temperatiiriinlin lizednde yer alan her kuru termome.tre ve rutu~t
de~er ciftleri, istenilen entalpiye sahiptirler. Orne~in, rutubeti 0,0060 olan btt kanstmt gOz

1 Temperattit ve rutubetin bu deSerlerinde, iyi bir

bir rutubet diyagramma ihtiyalj: vardtr.

sonu~

alabilmek it;:in biiyiik

Ol~Ude

453,

452
c~ya kadar sogutulur. Daha evvel yaptldtg, gibi tekrar tsttthr. Biitiin bu i~lem

ler ~ekil 8-6'da ADCB yolu ile gosterilmektedir.

nl

;u

tucularmda lasmen tutulurlar. Pompa Qtktma suyun temperattiriinti ayarlamak

maksadt ile bir tstttct veya buhar enjektiirti konulabilir. Piisktirtme odasmdan
sonra, kanath spiral borulardan meydana gelmi ikinci bir tsttlct Q yer ahr. R
vantilatorii istenilen temperatiir ve rutubete ulamt havayt cihazdan gekerek
kullamlacagt yere gonderir. Havanm son temperatiirii, ikinci tsthctdaki ISltma
buharmt kontrol ederek veya havanm bir ktsmmm kapaktan (T) ge~mesi temin
edilerek ayarlamr.

.c.
::>
::> !:::;
tfl:,::

'"'

'-'

B
+- C-------y

::.:::}

.,
.a
"'
0:::
"' w,

I /
1/

..->
~

Hava

girisi

f1

A~-+----=---~---0
I
I
I
I
t

Temperatur

t4

'$ekil 8- 6. Muhtelif nemlendirme - nem giderme operasyon1armda hava rutubet ve temperatUriiniin de~i~imi.

8-21. Nemlendirme cihazlan. Yukanda yaptlan a~tklamalardan d::t kolayca giiriilebilecegi gibi, nemlendirme cihazlan esas olarak, nemlendirmeden once veya sonra veya her iki ~ekilde, havayt ISitacak bir tsttlct ile, hava-su temastm saglayacak bir ktstmdan ibarettir. !Slttctlar genellikle spiral veya kanath borulardan (lastm 4-4l'e balamz) yaptlnuttr. Havamn su ile temasa getirihnesi
Ge~itli ekillerde olur. Su ile ytkanan dolgulu kuleler ve ilerde Gas Absorbsiyonu
boltimiinde agtklanacak her tip cihaz bu maksatla kullamlabilir. Genellikle bir
emzikten hava igerisine su veya su buhan piiskiirttilerek nemlendirme yaptlmaktad.r. Bu metod kule tipi cihazlardan daha az yere ihtiya~ gosterir.
Ktstm 8-20'nin sonunda a~tklamast yaptlan ikinci metoda (~ekil 8-6'daki
ADCB volunu izleyen) gore ~alt~an bir cihaz ~ekil8-7'de gosterilmektedir. Hava
once k~nath spiral borular M arasmdan gegirilir ve ~ekil 8-6'da AD dogrusu
ile gosterildigi gibi tsttthr. Sonra igerisine su piiskiirtiilen odaya N girer, adyabatik artlar altmda sogur ve nemlendirilir (ekil 8-6'daki DC dogrusu). Pompa
alt ktsnndaki depodan suyu ahp ptiskiirtme emziklerine ve su perdesi dagttma
oluguna T basar. Su perdesi, hava ile taman su damlactklanm, sis tutucul.arma
p girmeden once tutar. Bu kiSimdan kagabil<:n ~ok ufak damlactklar da. sts tu-

$ekil 8-7. Nemlendirme- nem giderme cihazt: M,Q, kanath JSitma spiralleri; N, pliski.irtme
emzikleri; P, sis tutucular; R, vantilatOr; S, kapak; T, su perdesi.

$ekil 8-6'da gosterilen ACB yolunu takip eden oparesyonun iQerisinde meydana geldigi cihaz, ~ekil 8-7'de gosterilene gok benzer. Stkil 8-Tdeki kanatlt
spiral tstttna borula.n M yerine, emziklere pomplanan su i~erisine dogrudan
dogruya su buhan enjekte edilir ve bu suretle ~ekil 8-6'da gosterilen t3 temperatiiriine eri~ilir. Cihazm gcri kalan ktsmt ekil 8-7'dekinin tamamen aymdtr.

8-22. Nem gidericiler. Rutubetli havanm rutubetinin azaltiimast isteniyorsa (ornegin, bir kurutucuyu terk eden havamn rutubetinin azalttlarak tekrar
kullamlmast}, bu hava kendisinin ebnem temperatiiriinden daha diiiik bir temperatiirde bulunan ve piiskiirtiilen su ile temasa getirilmelidir. Bu operasyon
ekil 8-7'de gosterilene benzer bir cihaz igerisinde yaptlabilir, sadece M tsttiCIsma ihtiya~ yoktur.
Hava rutubetinin giderilmesi havayt, i9erisinden soguk bir aktkan akan
kanath boru demetleri arasmdan gegirmek sureti ile de yaptlabilir. Metal 'borularm dt yiizeylerinin temperatiirii, havanm ~ebnem temperatiiriinden daha
diiiik olmahdtr. Bu durumda hava rutubetinin bir ktsmt borulann dt yiizeyinde yogunlatr ve hava rutubeti diier.
Ev ve binalanmtzt dolduran hava rutubetinin istenilen bir degerde olmasma kar~I giin ge~tikQe artan arzu, bu tip cihazlarm kullamldtgt alanda biiyiik
bir geni~lemenin meydana gelmesine sebep olmutur. Rutubetin diiiirtilmesi
igin gerekli suyu temin etmek, su temperatiiriiniin olduk9a diiiik olmasmdaki

454

zorunluk sebebi ile, Qojtu zaman miimkiin degildir. Bu sebeplc sojtutulmn su

veya bir sojtutkan (refrijerant) kullamlmahcbr. Sogutma sistemi nem gidericinin
bir parc;as1 olabilecegi gibi, tamamiyle ayn bir iinite de olabilir. Sojtuk su, suynn piiskiirtiilmesi ve sonra devrettirilmesi ilc de elde olnnabilir, ya!mz bu esnada cihaza vakum uygulanmas1 gerekir. Bu suretle suynn temperatiirii istenilen
bir degere diiiiriilebilir. Ornegin, suyun temperatiiriiniin 7,25C dereceye diiiiriilmesi istenilmekte ise, cihazdaki mutlak basmQ yaklaIk olarak 7,6 mm olmahdir. Bu vakum, ekil 5-12'de giisterilen tipte bir buhar- jet ejektiirii kullamlarak elde olunabilir.

455

kule iQerisindeki hava dolaIml, kule tabamna diiey dogrultuda olmay1p, paraleldir. Diger bir deyini!e yatay dogrultudad1r. Esintinin lnz1 sadece diardaki
hava hareketinin h1zma ve kulede karllaIlan dirence baghd1r. Sogutma suyu
kulenin iist lasmmda bulnnan dag1tma oluklarma gelir ve bu oluklann kenanm
aarak, aajtlya dogru akar. Sekil 8-8'de giisterilen yap1 tipi en ~ok karIlaIlan

Metal bir duvar yolu ile havadan lSI absorblanmasi halinde bile, rutubetinin giderihnesi istenilen hava ile sojtuk su arasmdaki dogrudan dogruya temas
sonucunda, ISitma yiizeyi iizerinde kondensat tabakas1 meydana gelebilir. Biitiin yul..anda aQiklamalan yap1lan operasyonlar, rutubetli haYa ile soguk su
arasmdaki karIhkh tesirden baka bir.ey degildir.
8-23. Sogutma kuleleri. Hava rutubetini artumak iQiri kullamlan operasyon, suyu sojtutmak iQin de kullamlabilir. Bfr Qok endiistriyel uygulamalarda
kondensiir veya di11;er cihazlan terk eden s1cak sular, bunlarm so11;utulduktan
sonra tekrar kullamlmalarmm ekonomik oldugu yer ve durumlarda, bir sogutma
operasyonuna tllbi tutulurlar. Sogutma ilemi s1cak suyun doymanu hava ile
temasa getirilmesi sureti ile yap1hr. Bu ilemin sonucunda havamn rutubeti artar ve suyun temperatiirii yaklaIk olarak, havanm ya termometre temperatiiriine kadar diier. Bu metod sadece, havamn ya termometre temperatiiriiniin,
suyun istenilen Qiki temperatiirii altmda ohnas1 halinde uygulama alan1 bulabilir. Sogutma ileminin gerQekletirilebildigi iiQ tip cihaz vardu. Bunlardan
birincisi piiskiirtme havuzlan, ikincisi tabu esintili sogutma kuleleri ve iiQiinciisii
ise; mekanik esintili sogutma kuleleridir.
Doymami hava ile suyun so11;utulmasi eklindeki biitiin metodlar, suyla
havanm iyl bir ekilde temasm1 temin maksad1 ile, snyu son derece ufak damlaclldara ayirmayi prensip edinmilerdir. Bu ilem en kolay olarak suyu emziklerden piiskiirtmek sureti ile yap1hr. Piiskiirtiilen suynn toplanabilmesi iQin piiskiirtme ilemi havuZlar iQerisinde yap1hr ve bu havuzlara piiskiirtme havuzlan
ad1 verilir. Bu metod ufak kapasitede iler iQin veya bu maksatla kullamlacak
alanm ucuz olmas1 halinde uygnn olur. Diger taraftan esinti do!ayiSI ile bir miktar suyun kaybolmas1 da bir sakmca olabilir. Aynca suyun pompalanrnaSI iQin
gerekli enerji de iinemli bir yeldln tutar. Yeterli bir piiskiirtmenin meydana getirilebilmesi iQin piiskiirtme emziklerinde minimum bir basmca ihtiyaQ vard1r.
T abil esintili kuleler iki alt gruba ayrllabilir, bunlardan biri baca tipi digeri
ise atmosferik dolaIm tipi ad1m ahr.- Atmosferik dolaIm tipinde (ekil 8-8)

$ekil 8 - 8. Tabil esintili soA;utma kulesi.

haldir. Oluklarm altma 2,5 illl 15 em kenar uzunlujtuna sahip, kare kesitli tahta
Qnbuklar arahkh ve bir kaQ katl1 olarak yerletirilmilerdir. Her katta yer alan
tahta Qnbuklar aym yiinde, birbirini takip eden katlarda ise tamamen dikey
yiinde yer alnulardlr. Bu kuleler 6 illl 15 m yiikseklikte ve 2,5 illl 5 m genilikte (hllkim riizgllr yiiniinde) olabilirler. Uzunluklan ise sagutulacak suynn miktarma tllbidir. Bu ekildeki kulelerin kullamhnalannda karllallan esas gii~
liiklerden biri, suyun alt katlara kadar diizgiin bir ekilde dajtitilmaSI; digeri
ise, esinti ile meydana gelebilecek su kayb1mn miimkiin aldugu kadar iinlenmesidir.
Baca tipi tabu esintili sogutma kuleleri, su tarafmdan IS!tllan havamn. aagidan yukar1ya dogru yiinelen hir esinti meydana getirmesi esaSIUa dayamr. Bunnn bir iirnegi ekil 8-9'da giisterihnektedir. Kulelerin yan yiizleri, alt lasiDlda
hava girmesi icin bualalnu olan delikler hariQ, tamamen kapatilmitlf. Suyun
diizgiin bir ekilde dajtlhnasm1 temin eden Izgaralar, kulenin alt lasmmda ol-

456

457

duk~a az bir yer tutar ve esinti meydana gelmesine imklln veren bir yap!h~ta
dirlar. Bu tip kulelerde hava ak1mma kar~1 dogacak direng minimum bir degere
dii~iiriilmelidir. Bu sebepten, atmosferik dola~!m tipi so!i;utma kulelerinde kullamlana benzer tahta ~ubuklar burada kullamlamazlar. Sekil 8-9'da gosterildi!i;i
gibi zigzag olarak konuhnu~ tahta ~ubuklar, en ~ok kullarulmaktad!f. C:ubuklarm
yerle~tirilmesi ba~ka ~ekillerde de yapllabilir, fakat her durumda da ~ubuklar
kenarlar iizerine oturtulmahd1r. Baca tipi sogutma kulelerinin sakmcah yonii,
esintinin meydana gelebilmesi i~in gerekli yiii<sekliktir. Suyun temperatiirii, havap ISltmak ve bu suretle esinti meydana getirmek i~in, havamn kuru termo-

Su

Hava

giri~i

giri~i

Sekil 8 - 9. Baca tipi tabii esintili so8utma kulesi.

metre temperatiiriinden daha yiiksek olmahd1r. Tabi1 esintili baca tipi sogutma
kulelerinde dolgulu k1smm yiiksekli!i;i pek fazla olmamahd1r. Aksi halde dogacak olan siirtiinme ka)'lplan, daha yiiksek bir kule yapllmasm1 zorunlu kllar. Bu
tip kuleler A. B. Devletlerinde terk edilmi~ olmakla beraber, Avrupa'da bugiin
bile kullamlmaktad!f.

Mekanlk esintili sogutma kuleleri, havay1 harekete getirmek i~in vantilator

kullamrlar. Vantilator kulenin alt losmmda ise, bunlara zorlan!Ill esintili kuleler; iist kismmda ise, endiiklenmi esintili kuleler ad1 verilir. 1kinci tip kuleler, doymu~ havamn tekrar kule i~erisine girmesini ouledigi i~in birincisine
tercih olunurlar. Bu kuleler ekil 8-9'da gosterilen kulenin alt losmma benzerler,
yalmz baca vazifesi goren iist k1sma ihtiya~ gostermezler.
Su ve ~ozeltilerin so!i;utulmasmda kullamlan di!i;er bir tip kuleden de bah"
setmemiz faydah olur. Sogutulmasl istenilen maddenin, buharlamamasl istenilen hallerde bu tip kuleler kullamlabilir. Bu kulelerde so!i;utulmas! istenilen
~ozelti iist iiste olmak iizere tertiplenmi, yatay boru toplulugu i~erisinden pompalamr. Su, bir dali;1tma olu!i;unu aarak bu boru toplulugu iizerine damlar ve
diger so!i;utma ktilelerinde oldugu gibi hava tarafmdan so!i;utulur. Bu sogutma
boru cidanm aarak, boru i~erisinde akan aki~kana iletilir.
8-24. Hava so sistemioe ait karf!Jbkh etklnin melomizmas. K1s1m 8-19'
da rutubetli hava ile SIVI su arasmdaki karihkh etkiyle ilgill iki ozel hal gene!
olarak incelenmitir. Buulardan biri, ya termometre temperatiirii ile ilgili problemleri ve adyabatik sogutma c;izgilerini; digeri ise, hem hava ve hem de su
temperatiiriiniin dei?;imesi halini esas almaktadu. Kiitle ve lSI dengeleri kullamlarak gene! problemin c;oziimii, bir ornekle iyi bir ekilde a~iklanabilir. Bunmlla beraber bOyle bir operasyona ait debi ile ilgili daha geni a<;lklamalar
(s1v1 su faZimn durumunu da goz online alarak) matematik ilemlere ibtiya<;
gostermektedir.
Su)'lln adyabatik doygunluk temperatiiriiniin sabit kaldlli;l adyabatik sogutma do!i;rulan i~in, c;evreden SIVI faza veya stvl fazdan ~evreye hissedilir 1s1 aklmt ohnamast sebebi ile, suda bir temperatiir farlo meydana gelmez. Su temperatiiriiniin degi~tigi nem giderme ve su so!i;utma operasyoularmda, su ile <;evresi araSlnda hissedilir lSI ah verii olur ve biiylece bir temperatiir farki dogar. Bu, SIVI fazda 1s1 ak1mma kar~1 koyan SIVI film direncinin dogmasma sebep
olur. Diger taraftan, bu gibi durumlarm hi<; birinde SIVI fazda kiitle tranferine
karl koyan bir direncin olmad1i1;1 ac;1kc;a goriilmektedir. C:iinkii saf su i<;erisinde
bir konsantrasyon farla yoktur.
Hava ile su arasmda meydana gelen biitiin bu ilemlerle ilgili, 151 ve su
buhan transferi bagmtllarmm gerc;ek durumunu elde etmek biiyiik onem ta~'"
maktadlr. Sekil 8-10 ve 8-13'de uzakliklar, fazlar arasmdaki yiizeye dikey olarak
olc;iilen uzakl!klar olup; de~erleri absis eksenine, temperatiir ve rutubetler ise
ordinat eksenine yerletirilmi~lerdir. Biitiin haller i<;in,
t'
su kiitlesinin temperatiirii
t, = fazlarm temas yiizeyinin temperatiirii
t 0 = hava kiitlesinin temperatiirii
W,
fazlarm temas yiizeyindeki rutubet
W G = !Iava kiitlesinin rutubeti

458

459

Kesikli c;izgiler su buharmm gaz faz1 ic;erisine, devamh oianlar ise smn
(gizli ve hissedilir) gaz fazdan s>vl faza .ve SIVI fazdan gaz fazma alamm1 gostermektedirler. t, ve w. her hal ic;in denge durumundaki degerleri ifade etmekte olup, ::;eki1 8-3'de gosterilen rutubet diyagrammda %100 doygunluk egrisi
iizerindeki noktalarm koordinatlarld!f.

Rutubet ve remperatiir farklanmn bir sonucu olarak fazlar aras1 yiizey,

havadan hem hissedilir lSI ve hem de su buhan almaktad1r. Bu hal, su buharmm
yogunlama gizli >Slsmm ac;1ga c;1kmasma sebep olur. Hem gizli lSI ve hem de
hissedilir lSI suya transfer olur. Bu, su fazmda t,- t' gibi bir temperatiir far kina ihtiyac; giisterir.
Ters ak1m prensibi ile c;ahan sogutma kulesindeki artlar, su temperatiiriiniin havamn kuru termometl'e temperatiiriinden yiiksek olmasma veya havanm
ya ve kuru termometre temperatiirleri arasmda bulunmasma baghd1r. Birinci
hal sogutma kulesinin iist k!Smmda kar!lailan haldir ve ekil 8-12'de diyagramatik ularak gosterihnektedir. Bu durumda lSI ve komponent ak1mmm yonii

----

Hava w6 Rutubet
Gizli 151

t 6 Temperati.ir

Hi55edilir 151
Gizli 151 = Hi55edilir 151
Sekil 8- 10. Adyabatik nemlendiricideki durum (sabit su temperattirii).

Gizli 151
H i55edilir 151

Sabit temperatiirdeki su ile adyabatik nemlendirme en basit hal olup, ekil 8-lO'da diyagramatik olarak gosterilmektedir. Bu durumda sudan havaya gec;en gizli lSI, havadan suya gec;en hissedilir lSI ile dengelenmitir ve bu sebeple
su fazmd"a bir temperatiir fark1 mevcut degildir. Hissedilir ISlnm fazlar arasmdaki yiizeye akabilmesi ic;in hava temperatiiriiniin t 0 , fazlar aras yiizey temperatiiriinden t, daha yiiksek olmas1 gerekmektedir. Diger taraltan hava rutubetinin arllnlabilmesi ic;in de W, , W a den daha biiyiik olmahd1r.
Nem giderme cihazmm belirli bir noktasmdaki durum ekil 8-ll'de gosterilmektedir Bu durumda Wa , Widen daha biiyiiktiir, bu sebeple su buhan
havadan fazlar aras1 yiizeye difiizlenmelidir. t, ve W, doymu havaya ait degerler oldu!Jarmdan t a ,. tiden daha b~yiik olmah veya hava kiitlesi su buhan ile
am doymu bulunmahd1r.
Yukandaki dnrumun bir sonucu olarak doymam havanm rutubeti, bu
hava}1 yeterli soguklukta su ile dogrudan dogruya temasa getirip once doymu
bir duruma getirmek ve sonra havanm tamakta oldugu su buhanm yogunlallrmakla, diiiiriilebilir.

Sekil 8- 11. Nem giderme cihaztndaki durum.

(temperatiir ve rutubet farklarmm yonii sebebi ile), ekil 8-ll'de gosterilenin

tamamen aksidir. Su, hem buharla::;ma ve hem de hissedilir 1s1 transferi sebebi
ile sogutulabilir. Hava tabakasma ait temperatiir ve rutubet farklar1, fazlar araSI
yiizeyden esas hava kiitlesine doi,lru azalmaktad1r. Su fazmdaki temperatiir fark1
t'- t,, lSI tiplerinin her ikisine yetecek biiyiikliikte lSI transferi saglamahdu.
Sogutma kulesinin alt kismmda suyun temperatiirii, havanm ya termometre tempera!Uriinden daha yiiksektir. Fakat ekil 8-13'de gosterildigi gibi,
havamn kuru termometre temperatiiriinden daha az olmaSI da miimkiindiir. Bu
dnrumda fazlarm temas yiizeyinin, esas su kiitlesinden daha soguk olmaSI sebebi ile su sogutulabilir. Su ic;erisindeki temperatiir fark1, esas su kiitlesinden fazlarm temas yiizeyine dogrudur (t,, t' den daha kiic;iiktiir). Dii,ler taraftan, hava
adyabatik olarak nemlendirildigi i~in, esas hava kiitlesinden fazlarm temas yiizeyine dogru bir hissedilir lSI aktmmm olmaSI gerekir. (t 0 , tiden daha biiyiik-

460

461
tiir). Esas su kiitlesinden fazlarm temas yiizeyine ve esas hava kiitlesi.nden yine
bu yiizeye dogru akan 1stlarm toplam1, yiizeyde bir bubarlamamn meydana
gelmesine sebep olur ve leekkiil eden su buhar1, hava kiitlesi igerisine difiiz-

Hava

825. Dolgulu kulede JSI. ve kiitle transferi i~iu debi "'iiJiii. Hava yard!m ile suyun sogutuldugu, ters ak1m prensibi ve mekanik esinti kullanarak
~h~an, bir sogutma kulesini goi oniine alabm. flu ekildeki l-uleler genellikle
tahta 1zgara veya tahta pargalart ile doldurulmulardr. Dolgu maddelerine ait
tiim yiizey ile lslatJlabilen yiizeyin aym olmamas1 sebebi ile, fazlarm temas yiizeyi bilinememektedir. Bu durumda, dolgulu k1smm birim hacmine diien fazlar
arasl temas yiizeyinin alam olarak tammlanan a (m2 /m") miktan, kiitle transfer
katsays (volumetrik kiitle transfer katsayJSl) ile bir araya geti!ilir ve (8-2) numarah debi eitligi aag,daki ekle sokulur.
.

d N.
t 6 TemperatUr

_J:!~Bu~

Gizli

1st

Hissedilir 1s1

Sekil 8- 12 So&utma kulesinin list k1smmdaki durum.

Ienir (W,, W o 'den daha biiyiiktiir). Bu buharlama, fazlar arast yiizeye her iki
yond11n hissedilir tst ~eklinde transfer olan ISlyJ, gizli tst ~eklinde yiizeyden nzaklatmr. Elde edilen temperatiir degiiminin profili, t'- t1 - to, ~ekil 8-13'de
giisterildigi gibi V harfine benzer.
Wj

___ _

Hava
-...... ........w6 Rutubet

--~OBuh!'!!
Hissedilir 1s1
Gizli

1s1

(833)

Yukandaki eitlikte S, bo kulenin kesit alam ve z, dolgulu lasmm yiiksekligidir. k 0 a terimi birlikte bir iinite olarak diiiiniilebilir. Ciinkii k 0 ve a terimlerinin herbirinin degiimleri genellikle bilinmemektedir. AyrJCa herhangi bir fakt6riin k 0 ve a'mn degiimleri iizerindeki tesirleri birbirinden farkh olabilir.
Dolgulu kule 6rneginde k 0 a'ya ait karhkh bagmtdara, SIVI faz debisinin tesiri
oldugu g6riilmektedir. Buna sebep 1slatdan yiizeyde meydana gelen degimeler olabilir.
Sekil 8-14'de bir sogutma kulesi ematik ola-
rak gosterilmektedir. Hava - su sistemi ve normal olarak karJladan durundar i9in a~ag1daki
birim sisteminin kullamlmas1 uygundur.

Ga =

(kgr kuru hava, hava-su buhan sistemind~)/(m", bo kulenin kesit alam)(saat).

hdh W+dW

,dG,_ Hd

_l

G L = kgr su/(m')(saat)

t0

-T

hava-su buhan kanlmlmn tempe-

G,_h

ratiirii

t' . sv suyun temperatiirii

Kule tabanmdan z kadar yiikseklikteki dol"
gulu k1sma ail olan bir nokta i~in, aag1daki kiitle ve enerji dengeleri yaz1labilir.

dGL

d(GLh)

Sekil 8- 13. Soj:utma kulesinin alt k1smmdaki durum.

koa(p,- Po)dV'= koa(p,- po)S dz

GadW

(8. 34)

= G~dH

(8. 35)

Yukandaki eitliklerde h, SIVJ fazm ve H, hava;, buhan karllmlmn entalpisidir. Pek ~ok du-

t;
GL1

_j_
dz

.....,_.,.....J
W1
t61

$ekil 8- 14. Dolgulu kuleyi kapsayan tst ve kiitle bilan.;osu .

462

463

rumda buharla~an su kiitlesi, kuleye giinderilen suyun kiitlesine nisbetle ~ok

~zd1r, aym zamanda SIVI suyun 1s1 kapasitesinde giiriilen degi~me de ufakt1r. Bu
durumda

(8- 36)
Yukar1daki eitlikte CL suyun 1s1 kapasitesidir.

(8-40)
Yukandaki eitlikte a H, lSI transferi iQin birim hacme diien fazlar aras1 temas
yiizeyinin alam ve h 0 , gaz faza ait ISI transfer katsaylSidu. Buna benzer ekilde esas su kiitlesinden fazlarm temas yiizeyine transfer alan Isimn debisini
gOz Oniine alahm.

(841)

(8-35) ve (8-36) numarah eitlikleri birletirelim.

(8-37)

Yukar1daki eitlikte h L , SIVI faza ait .IS! transfer katsayidlf. Sonne olarak kiitle
transfer debisini goz iiniine alahm.

G(;dW=kaaM Mv (p,-PG)dz<ka

aMMvP(~~

)<w,- W)dz

G(; dW = ka aM Ma P(W,- W) dz

Terimleri aymp entegre edelim.

(8-42)

Yukandaki eitlikte,

aM
(8-38)
(8-38) numarah e~itlik H ile t' esas ahnarak ~izilen bir diyagramda, ciiiz bir
dogrunun denklemidir. Bu dogrunun egimi GL C L /G~ olup, sogutnia kulesine
ait operasyon dogrusunun denklemidir.
(8-21) numarah eitlikten,

+ 18) + (597,8 + 0,45 to) W

dH = 0,24 dta + 0,45 (fa dW+ W dta) + 597,8 dW

Mv =
Ma =

kiitle transferi i9in birim hacme diien, fazlar aras1 temas yiizeyinin
alam
suyun molekiil ag1rhg1
havamn molekiil aguhg1

ttici

gii~

K!S!m 8-16'da
h0 /ka Ma P ~ s oldugu gosterilmitir. Buua gore (8-40) numarah eitlikteki h 0
yerine ha = kaMa Ps degerini koyabiliriz.
8-26.

olarak entalpi farknun kullandrnas1.

H ~ 0,24 (ta

(8. 43)
(8-42) numarah eitligin her iki yamm da 597,8 ile Qarplp buna (8-43) numarah
eitliii;i ili\ve edecek olursak,

597,8 dW terimi yamnda 0,45 t(; dW terimini ihmal edecek olursak:

dH = (0,24

(G~)(597,8)(dW)+

+ 0,45 W) dta + 597,8 dW

(8-20) numarah e~itlikle tammlanan s degerini yukandaki yerine koyahm

dH = s dta

+ 597,8 dW

(8-39)

Fazlar arasmdaki temas yiizeyinden, hava-su buhar1 kan~Irnimn esas kiitlesi

i9erisine transfer alan hissedilir lSI debisini giiz iiniine alahm,

G(;sdta

(5?7,8)(k0 aM Ma P)(W,- W) dz +ka aHMa P s (t,- Ia) dz

(8-39) numarah eitlige gore dH

= s dt a + 597,8 dW'd1r.

Aynca aM= aH = a*

* Dolgulu ktstmda, birim hacme isabet eden fazlar arast alamnm (etkili), hem kUtle ve hem de 1s1 transferi icin aym olmasJ gerekm"ez. Dolgu maddesinin yiizeyi tamamiyle
Islahlmami!; ise, ISI transferi yapan yiizeyin alam kiitle transferi yapan alandan daha bilyiiktUr. ;;iinkii hem kuru ve hem de tslak yiizey 151, transferi yaparlar, di~er bir deyimle
aH > aM
dir. Bununla beraber SIVI ve gaz faza ait ak1m debited ylikseldik~e
aHfaM
oram hire yak.Ia$Ir. W.H.Mc- Adams, J.B. Pohlenz ve R.C.St. John, Chem. Eng Progr.,
45: 241 252 (1949); SL. Henzel and R.E. Treybal, C/Jem. Eng. Progr. 48:362 370 (1952).

464

465

hususu kabul edilecek olursa,

G(; dH = k~ a Me P[597,8(W1 - W)+s(t,- tc)]dz

(8-20) ve (8-21) numarah eitliklerdeki, H 1=597,8 W,+s t, ve H = 597,8 W +stG
degerleri yukar1daki eitlikte yerlerine konulacak olursa,

G(,dH= kC.aMcP(H,-H)dz

Doymus havan1n
entalpisi
( t; nin fonksiY,onu
olarak H;l
( Denge egris i )

(8-44)

(8-44) numarah eitlik ve bu eitligin l)lkanhl, 1s1 ve kiitle transferlerinin birlikte meydana geldigi hallerde, itici gii9 olarak entalpi farkmm (hava - su buhart
kan1mla;1 i~in) kullamlabilecegini gi:istermektedir. Degikenleri aytrdt~tniZ
ve kG ajG(; degerinin sabit oldugunu kabul ettigimiz takdirde, (8-44) numarah
eitligin entegrasyonu yapt!abilir.
H, __<!!!_ _ kcaMcP ~ dz= kcaMcPz
{ Ht H, - H G(;
o
G(,
.

diyagr..m ve egri ~kil 8-15'de giisterilrnektedir. Operasyon dogrusuna ait bir

eitlik olan (8-47) de aym diyagram iizerine ~iziltni bulunmaktadtr. (8-47) nu
maralt eitlik (H, t') noktast ile (operasyon dogrusu iizerinde olan bir nokta),
(H1 , t1) no1.<tastm (denge egrisi iizerinde bulunan bir nokta) birletirilen diiz
dogrunun denklemidir. Bu dogrunun egimi, (8-47) numarah eitligin sag tara

ns

iU
.c

--~Hi

Operasyon dogrusu
(../"'(! nin fonksiyonu olarak Hl
til". _ -hLa
Egim- k aMp
,.<-if-tV'IH,t')
G G

(8-45)1

(8-45) numarah eitligin kullanthl esnasmda kartlatlan birinci derecede

zorluk, kulenin belirli bir noktasmda hava - su buhart kan~tmma ait H degerine tekdbiil eden H, degerinin (fazlann temas yiizeyindeki entalpinin) biline
memesidir. Bununla beraber (8-37), (8-41) ve (8-44) numaralt eitlikleri biraraya
getirdigimi;~; zaman aag1daki sonu9 ~lkanlabilir.

G(;dH = hLa(( -t',)dz

t;

kaaMcP(H1 - H)dz

t'

Temperatiir
(8-46)

$ckil 8 tS.
w

Fazlarm temas yiizeyinde iki fazm denge halinde oldugu ve burada bir
direncin bulunmadtgt kabul edilecek olursa, t.' = t, almabilir ve (8-46) numarah
eitlik a~ag1daki ekli altr.

[kcaMcP

(8-47)

Doym~q

hava - su buhan kartlmmm entalpisi H, ile temperatiirii t, esas almarak hazhlanacak bir diyagram bize dogrudan dogruya denge egrisini verir. Bu
1
F. Merkel, Mitt. iiber Forschungsarb., Heft 275 (1925); A.L. London. W.E. Mason
and L.M.K. Boelter, Trans. ASME, 61 :41-50 (1940).

Hava~su sist~roinin k3I$Ihkh tesirine ait temperatUr- entalpi diyagrauu.

fmdaki terim olup, stvt faza ait lSI transfer katsaylSimn gaz faz9. ait kiitle trans
fer katsayisma oramna ''e bu oramn bir klSlm sabitlerle 9arpumna eittir. Bu
katsayJlara ait yeterli bilgi mevcut oldugu takdirde, operasyon dogrusu ve deiJ
ge egrisi iizerinde, birbirlerine tekl\biil eden bir stra noktamn bulunmasmda
(8-47) numaralt eitlik kullantltr. Bu noktalar sonradan (8-45) numaralt eitlijtin
grafik yolu ile entegrasyonunu rapmak i~in gerekli entalpi farktmn (H,- H)
bulunmasmda kull~thrlar. Bunda!) sonra (845) numarah eitlikteki dolgulu
ktstm yiiksekligi hesaplanabilir.
Katsaytlara ait bilginin yoklugu halinde bir ilk taltmin olarak, bunlara ait . / /
oramn sonsuz oldu~u kabul olunabilir. Buna gore t.' = t', diger bir deyintl~/ /
stvt fazda temperatiir dii~ii 0 ii ilrmal olunabilecek kadar kii9iil<tiir. Bu d~r./
l. <;:atallaf -

Kimya MUhendisliliine Gm.

,._...----

466

467

operasyon dogrusu iisliinde bulunan bir nokla, kendisine lekabiil eden ve denge egrisi iizerinde yer alan diger bir noklaya sahiplir.
Yukanda a~1klamas1 yaplian i~lem, hava-su buhan kan~nnmm kule i~eri
sindeki lemperaliir ve rulubel degimeleri hakkmda herhangi bir bilgi vermez.
Bu bilginin islenildigi hallerde,. kullamh ve gabuk bir grafik (;oziim metodu
vard1r 1 Mickley (8-40l numarah eilligi (8-44l numarah eillige oranlayarak
aag1daki sonucu elde elmilir.

G(;sdla
G(;dH

marah nJkladir ve bundan, fazlarm lemas yiizeyine ail yeni degerler (6 numarah noktal bulunur. Havanm igerisinde bulundugu artlann degiimini gosteren
dognmun egimi, imdi 4 ve 6 numarah noktalan birleliren dogrunun egimidir
ve 7 numarah noklayi verir. Bu ileme, operasyon dogrusunun diger ucundaki
noklaya (8 numarah noktal ail enlalpi degerine eriilinceye kadar devam edilir.
Yukandar. beti aQrklamasim yaplrgtmrz iirnekte havamn s~n durumu 9 numarah nokta ile gosterilmektedir.

'

ka aMa P(H,- H) dz
8

Denge. egrisi

dH = (kaaMaP) (s) (H,-H)

dla
ha a
I ; - Ia
Hava-su sistemi igin

'dH
dla

H,-H
I ; - Ia

(8-48) .

8-27. Hava-su sistemiue ail problemlerin grafik ~iiziimii.. (848) numa

rah eitlik, hava - su buhar1 kanImma ail enlalpinin lemperaliirle degiimmin,
(H, tal noklas1 ile ekil 8-15'deki denge egrisi iizerinde yer alan (H,, t,l noktasml birle~liren dogrunnn egimi oldngunu ifade eder. Bu aQiklama ve bunu
takip e9en ilemler ekil 8-16'da gosterilmekledir. Hem operasyon dogrusu ve
hem de denge egrisi ekilde yer alm1lard1r. Bu durumda biitiin temperatiirler,
ister gaz faza, ister s1v1 faza ait olsun, aynt temperatiir ekseninden okunur.
Giri ve Qlkla ail degerlerin ve hava - su orammn miimkiin oldugu kadar
belirli hlmdigi bir kuleyi goz oniine alahm. Boyle bir hal iQin operasyon dogrusunun durumu tesbit edilerek gerekli hesaplamalar yapliabilir. 1 numarah
nokta, gaz fazm kuleye girdigi taban hsmmda H, ile t,' arasmdaki bagmllyt
gosterir. (8-47l numarah citljk iQinde yer alan bagmlllardan ve ekil 8-15'deki
Qizimden yararlanarak, fazlarm temas yiizeyine ail degerler (H, , t.'l bulunabilir (2 ll.l!l:irah nokta). 3 numarah nokla (H, t 0 l giren havamn durumunu
go;terif (8-48l nun narah eitlik 3 numarah noktanm, egimi 3 ve 2 numarah noktalan birletiren do grularm egiroi ile aym kalmak arll ile, bir yo! boyunca hareket edecegini ifad e etmektedir.
4 .numarah nokt~ tya eriildigi zaman, durum yeni bir egime ihtiyaQ hissettirece\hdar degimi., lir. Operasyon dogrusunda bunu karIlayan durum 5 nu~
""- 1

and

~ickley, Chem. El, '8 Progr., 45 : 739 - 745 (1949).

.~...

Operasyon dogrusu

4
D..

ro

Temperatur
~ekil 8- 16. Hava-su sistemine ait problemlerin' temperatiir-entalpi diyagram1 ile gene! ~OztimU.

Omek,S-6. Z1t ak1m ve zorlanmi!;I esinti ile !rRh$an bir so&ut~a kulesinin 3,8 m 3fsaat
debiye sahip suyu, 43,3C dan 28,3C dereceye so~utmas1 istenilmektedir. Kulenin projelendirilmesi esnasmda ya$ termometre temperatlirii 22,8C olarak ahnmt$tlr*. SIVI debisi
ile aym olan bir gaz debisinin (kgr. kuru hava/dakika) kullamlmasma ve kiitlesel h1zm
(G(.) 4.885 kgr/(hr)(m2) olmasma karar verilmi$tir. Kiitle transfer katsay1smm
(ka a)

* Belirli bir nokta i!rin y~ termometre temperatiirli hi~ bir zaman maksinium olarak. SC\=ilmez, bOyle bir $CY yalmz 3.$Jrt derecede biiyiik 'bir kulede meydana gelebilir. Or~
talama y~ termometre temperattirlini.in almmast da yeterli de&ildir, !rtinkti kule zamamn
biiyiik bir k1smmda istenildiAi !lekilde f;ah~maz. Ya~ tcirmometre temperatiirlini.in s~ilmesi
hususunda genellikle kabul olunan bir kaide, temmuz eylii1 aras1 Ol!rtilerinin % 2,5 dan
fazla iistiine ~tkllmamasJdlr.

469

468
dejieri 44,2 mol-kgr/(hr) (m') (atm) olarak tahmin olunmaktad1r. Buna gore dolgulu k1smm
yllbcklijini hesaplaymiZ.

(a)

hL a/ka a Mt; P = oo oldujiuna gore

(b)

hL a/ka aM(; P

=5

oldujiuna gore

~ S1vt ve gaz faza ait .debiler C$it oldu~u ic;in, G(; == G L yazllabilir. Su icin
lSI kapasitesi l,O'e ~ittir. Buna gOre (8 - 38) numarah etitlik 8$8jidald $Ckli ahr.
43,3-28,3 = H,.-H1
KISim 8. 1S ve 8- 16'da yap1lan ac;Iklamalara gOre, sabit ya., termometre temperatUr.U doj,rusu yaklru}tk olarak. sabit entalpi dolrusu iihidir. Bu durumda 22,8C dereccde bulunan
doym~ havanm entalpisi, yak.lB$Ik olarak aym Ya!J termometre temperatiiriine sahip hava-su
buhan kan$IDllniD. entalPisi ile ayntdir. Perry'nin Chemical Engineers' Handbook. adh kitabmdan1.

= 20,4 kgr.kalfkgr.
H, = 35,4 kgr.kal/kgr

H1

~kil

denge e~risi ~izilir. Operasyon dogrusu ise l numarah nokta. (20.4 kgr.kal/kgr; z8.3C) ile
2 numarah noktayt (35,4 kgr.kalfkgr; 43,3C) birle!iitirmek sureti ile elde olunur.
oldugu takdirde, operasyon do&rusu Uzerindeki bir noktaya tekabiil eden temas yilzeyinin durumu, denge egrisi tizerinde ve tam operasyon dogrusunun ilsttine dil$en noktada belir1idir. Sekil 8- 17'den okunan de8:erler (8- 2) numarah
tabloda yer almt$tlr (dil$ey do:rular $Ckilde gOsterilmemi~lerdir).
(8- 45) numarah e$itli8in sol tar.afmdaki entegralin de&eri, 1/(H,- H) de&erine karolarak H de8erini ($ekil 8- 18'deki A e8risine bakmtz) bir grafik kfl.:tdma yerle$tirerek
grafik yolu ile hes.aplanabilir. H 1 =20,4'den H2 = 35,4'e kadar egri altmda kalan alamn
de8eri bulunur.
~~t

Tablo 8 - 2. brnek 8 - 6'nm 90zilmti

Hava-su buhan kan$tmmm entalpisi. kgr.kal/kgr kuru hava

kuru. hava
kuru hava

8- 17'de g&terildi#i gibi,

doym11~

Hava ktitlesi
it;inde
H

Fazlann temas
yiizeyinde
H,

H1-H

20,4
21.5
24,3
27.0
29.8
32,6
35.4

26,1
27.4
31,0
35,2
39.8
45,2
51.3

5.7
5,9
6,7
8,2
10,0
12,6
15,9

havanm 1 entalpisi kullanllarak (H1 ile 11 arasmda)

50
01
>
01

..r::

:::J
40
....
:::J

-"'
,_;

0.22

!}2 30

0,20

'2-..
01

::.:::
,_;
en 20
::.:::

0.16

a.

Iii

1._ ~

"-..

0,12

'

j'-.,_ "---

~-ei'jrisi

2:: ~ ........1--e......
.............

f0,08

0.1754
0.1694
0.1492
0.1219
0,1000
0,0794
0,0629

i'

~I

c:

I
HI- H

A -egrisi

0,04

10

20

30

40

Temperatiir

~kil 8-17. Omek 8-6'run ~U.

'

Sahife 763, tablo I. (Perry).

50

.-,
20

25

30

35

40

H, Kgr. kaljKgr. kuru hava

Sekil 8- 18. brnek 8-6 (8- 45) numarah C$itlikteki entegralin grofik ile !;Oztimil.

471

470
35,4
/ 20,4

dH

---- ==

1,77 olarak bulunur.

Hi-H

kG a= 44,2 ve kG a MG P = (44,2)(29) (I)

(8- 45) numarah e$itlikten

G(; =

= 1.2Sl

kgr/(hr) (m') (atm).

4.885 olarak bulunur. Buradan

(1,77') (G(,)
z=-kaaMaP

646
1!:
1.281

= 6,75 m

(b)
-hLafkaaMcP=-5
oldugu takdirde, operasyon do&rusu tizerinde bu~
Junan bir noktaya tekibiil eden fazlar arast yiizeyin durumu, di8;er bir deyimle bu yiizeye
ait deerler, ~ekil 8- 17'de gOsterilen 9izim yolu He bulunur. 1/(Hi- H)'nm bulunan degerleri ile ,o;;ekil 8- IS'deki B erisi meydana getirilir. Bu e:rinin gr~fik yolu ile entegrasyOnu yapthr.

dH

35,4
/ 204

H
i

-Ji

= 2.30

Bulunan bu degerJer kullantlarak dolgulu ktsmm yiiksekligi

hesapl~nn.

- - (2,3) (4.885) - 8 77
'(1,281)
- '
m.

Yubndaki a~tklama ,e hesaplamalar sogutma kuleleri tQm olmakla heraher, hava ,.e su buhan arasmdaki (iki fazm paralel veya z1t aktmla temasa geldigi) di'{er operasyonlar iQin de kullamlabilirler' Hava-su sisteminden baka
sistemler iGin ha/ka Ala P
s dogru degildir. Bununla beraber bu gibi sistemler i9in Ita /ka MoP~ bs me\'cuttur ve b, birden biiyiik bir sabittir. Bu bagmtmm kt.llamlmas1, ilemi iinemli derecede kart1k bir ekle sokar. Bununla beraber dcgiiklige ugrat1hm bir metod kul!amlabilir.

8-28. Deneysel degerlerden debi katsayllanmn hesaplanmast. Tek bir deney sonncu elde olnnan degerlere grafik 9iiziim metodu uygulanarak debi kat
sanlanmn her iiQii (koa, hL ave ha a) de hesaplanabilir. Yaptlan deneyler sonu
cnnda dulgulu ktsmm yiiksekligi, suyun giri ve 91k1 temperaliirleri, hava, su
buhan kan 01mmm giri ve Q1k1 temperatiirleri, hava-su buhan kart1mlarmm
giri 0 ,.e Qiklj entalpileri ve rutubetleri bulunur.
1
Atrnosfer basmct altmda ~ah.$an tabii esintili so&utma kuleleri, havanm stvt faza
nisbetle c;apraz akmast sebebi ile, bu stmflandtrmaya girmezler. Baca tipi tabii esintili so~
gutma kuleleri, hava aktm debisinin kule yiiksekli8ine bagll olmast, kuleyi terk eden hava
ile kuleyi saran hava arasmda yo8;unluk farkmm bulunmast sebebi ile, daha kan~tk yaplh$ gOstermektedirler. Bu tip kuleler igin, entalpi-temperatlir diyagramlanm kullanan bir
metod geli$tirilmh>tir. B. Wood and P. Betts, lnst. Mech. Engrs. (London), Proc. Steam
Group, 163 :54- 64 (1950).

J.G. Lewis and R.R. White, Ind. Eng. Chem., 45: 486-488 (1953).

Bu suretle jekil 8-16'daki 1, 3, 8 ve 9 numarah noktalar bulunmu olur.

Liizumlu degerlerin verilmesi halinde denge egrisi 9izilebilir ve 1 numarah nokta ile 8 numarah nokta birle 0tirilerek operasyon dogrnst: bulunur.
-In a/ko aM o P igin bir deger (kulenin her noktas1 kin sabit oldugu kabul
edilen) tahmin edilir ve bu tahmin esas almarak 3, 4 ve 7 noktalarmdan geQen
(ekil 8-16) daki egri meydana getirilir. Bu suretle bulunan egri 9 numarah noktadan gegmeyecek olursa -In a/ka aM aP igin yeni bir deger tahmin olunur ve
bu ileme, egri 9 numarah noktadan geQinceye kadar devam edilir. Bu oramn
bulunmasmdan sonra, kule i~erisindeki herhangi bir nokta iqin H,- H degeri
bulunabilir (1-2, 5-6 vs. uzakhklan). (8-45) numarah eitligin sol tarafmdaki entegralin sayJSal d~ge:i, grafik entegrasyon metodn uygulanarak bnlunabilir ,.e
bu suretle (kaa) mn say1sal degeri elde olunnr. (kaa) nm bu degeri ve
-hL a/kaaM a P'nin bilinen degeri kullamlarak ill a hesaplamr. l>o a'mn degeri ha a/ko aM aP = s bagmtJSmdan bulunur \'e bmacla s'nin ortalama degeri
kullamhr. Debi katsay1larmm boyle bir metodla bulunabilmesi, U iki hususun
iinceden kabul olunmas1 ile miimkiincliir. (a) Sistemle 9evresi arasmda herhangi
bir ekilde bir 1s1 transferi yoktur ve (b) 1s1 ve kiitle transferinin meydana geldigi, fazlarm temas yiizeyi her ikisi iqin de aymd1r. OldukQa kesin ve hassas degerlere ihtiyag vardll', 9iinkii ~1kan havaya ail degerler denge degerine oldukga
yakmd1r
Omek 8-7. Ornek 8 l'de verilen deney degerlcrini vc ktslm 8 28'de a~:tklanmast
yapllan metodu kullanarak, debi katsaydanm hesaplaymtz.

;:oziim. Islatdmt> ylizeyli kule i~in fazlarm temas ytizeyi bilindigine gore, debi katsaytlan ile birim hacme dti~en fazlar arast temas yiizeyini birlikte yazmak yerine, debi esitliklerinin bu alan ile be-lirtilmesi miimklindlir. Hava-su buhan kan~tmlannm giris ve <;tkts
entalpileri, her aktma ait kun; termometre temperattirleri ve rutubetler kullrintlarak, (8-21)
numarah e~itlikten hesaplamr.
Kulenin list ktsmmdan giren hava :
H 2 = 0,24 (t

18)

H, = 0,24 (69,8)

+ (0,45 t + 597,8) (0,001)

+ (0,001) (597,8 + 0.45

X 51,8)= 17.3 kgr.kal/kgr kuru hava

Kulenin alt k1smmdan 91kan hava :

H1 = (0,24)(67,6)

+ (597,8 + 0,45

x 49.6) (0,06)= 53,4 kgr.kal/kgr kuru hava

A (17,3; 52,3) ve B (53,4; 49) noktalanm kullanarak,

entalpi- temperatlir diyagram1
8- 19) lizerinde operasyon dogrusu c;izilir. Basm9 762 mm oldugu ic;in 1 atm basmca

(~ekil

ait denge egrisi bliyiik bir yanh~hga sebep olmadan kullamlabilir. Havanm girl~ temperatiirii ve hava klitlesinin esas temperatiirli de bu diyagrama (C noktas1) konur.

472

473
- h d kG M G P = - 2 degerini kullanarak, operasyon dof:rusu iizerindeki H de~
gerine tekiibi.il eden H 1 de8;eri bulunur. A$al:tdaki entegralin degeri ise,

_ !H' __ dH__
Ht H,-H

JHt __..'!!!_
H, H,-H

grafik metodu ile 1,35 olarak hesaplan,.tr. A = 0,09828 m'2 (Ornek 8 ~ l'e bakmtz) ve
G(; S
(0,088) (60)
5,28 kgr 'kuru hava/saa.t olarak formtilde~i yerlerine konur.

(1,35) (5,28)
,
\0,69sis)= 2,5 mo1-kgr/(hr) (m) (atm)

ka= ( 29 )\l,O)

ilL=

(2) (2,5) (29) (1,0) = 145,0 kgr.ka1/(hr) (m') (0 C)

Rutubetli (nemli) lSlnm

ortalam~

Kulenin list ktsmmda

s, =

de8;eri :

0,24

+ 0,45

= 0,24

+ 0,45

0,001

= 0,24 kgr.kal/(kgr kuru hava) ('C)

Kulenin alt ktsmmda

s, = 0,24

+ (0,45) (0,06) = 0,267 kgr.kal/\kgr kuru hava)

(C)

s (orta1ama) = 0,254 kgr.ka1/(kgr kuru hava) (C)

10~~~~---L~L__J

48.5

49

49,5

50

50,5 51

___ L_ _L_~
51,5 52 52,5

Temperatlir oc
Sekil 8- 19. Ornek 8-7

Ilk deneme. -IlL fka McP = -2 olsun. A noktastndan ba$layan, e&imi -2 olan
ilk baB:Ianti dogrusu !;izilir ve D noktast bulunur. Havamn bu i$lem boyunca durumu, C noktasmdan ba$laytp D noktasma uzanan bir dogru ile gOsterilir. 19,4 kgr.kal/kgr de~erine
(E noktast) ul~mca F noktasmdan yine egimi - 2 alan yeni, bir ba8lantt do~rusu (2 nu
marah) ~izilir ve bu suretle G noktas1 bulunur. $imdi havanm durumu, E ve G noktalarmdan ge9en dogru tizerinde hareket ederek H noktasma gelir. 2,78 kgr.kalfkgr de~erinde entalpi farktan (artmalan) kullamlarak 53,4 kgr.kaljkgr degerindeki entalpiye (J noktast) ula$IOCaya kadar bu i$1eme devam olunur. Bu noktada temperatlir 49,7C'dtr ve problemde
verilen de8;ere oldukc;a yaktn bir de~er oldu8;u gOriiliir. Buna gOre ba&lantl doArularmm
e~imi i!rin tahmin etmi!) oldu&umuz - 2 de&erinin dogru oldu&u gOriilUr. Havanm takip

ettigi hakiki yo1un

(CEH ...... J

egrisi) egimi o kadar

yava~ degi~mektedir

ki, 2,78 kgr.kal/kgr

de8erinden daha btiyilk de8erdeki artmalar da hemen hemen aym son~cu verebilir.
Bu hal ic;in (8 ~ 45) numarah

e~itlik a~a&tdaki

$ekiJde yazthr.

Yukandaki _e!)itlikte A, fazlann temas yiizeyi olup, tslatllmt$ yiizeyli kolonun ic; yilzeyidir
ve G GS kgr. kuru hava/saat birimine sahiptir. E$ yOnlti aktm sebebi ile entegralin Online
eksi i$areti konulmu$tur '(kule tabanmdan z yiiksekliiii:indeki bir diferansiyel element dA
ic;in, alamo bliyiimesine kar$thk hava entalpisinin kiic;Ulmesi sebebi ile).

Buna gore, ha = (0.254) (2,5) (29) (1,0) = 18,4 kgr.ka1/(hr) (m') (C)
Yukanda butmu$ oldugumuz kiitle transfer katsaytsmm de:eri ile Ornek 8 ~ l'de he~
saplamt.$ oldu~umuz- de8eri (stvt kiitlesinin esas temperatilrli ile temas yilzeyi temperattirli~
olin aym oldu&unu kabul eden ve stvmm ortalama temperatilrlinlin kullamlmast mecburi~
yetini ortaya koyan) kar-ala<;;ttrdt&tmtz zaman bu tahminlere nisbetle iyi bir sonu9 ahndt8;t
gOriiliir.
CEHJ e8risi operasyon dofi;rusunu. temperaturun 5l,3C oldugu noktada, keser.
ktsmm iistiindeki kule klsmmda gaz temperatlirli stvt temperatiiriinden daha azdtr. Bu
mm altmdaki kule ktsmmda ise gaz temperatlirii stvt temperatliriinden daha yliksektir.
durum $Ckit 13'de gOsterilmektedir.

Bu
ktsBu
,

8-29. Dolayh sogutma ile nem giderme. HaYa- su buhan kan~mumn rutubetinin azalttlmast genellikle bu kan~tmt, temperatiirii ~ebnem temperatiiriiniin altmda alan bir metal yiizeyi ile temasa getirmck sureti ile yapthr. Bu ~art
Jar altmda metal yilzeyi iizerinde yogunla~mi~ bir stn tabakast meydana gelir.
Bu olay hava - su buhan kan 0tmmm esas kiltlesinden su buhanmn, gaz. St\"t
temas yiizeyine transferi ~eklinde dii,iinillebilir. <;:iinkii kan~mun esas kutlesi ile
fazlarm temas yiizeyi arasmda ktsmi basmc; farkt ,ardtr. Komponent transferi ile
aym yiinde hissedilir Ist transferi de meydana gelir. Fazlar arast temas yiizeyine
transfer alan hissedilir tst ve su buhannm yogunla~mast ile a~tga Gtkan gizli tst.
kondensat ve metal tabakalanm ge~erek sogutma suyuna transfer olur. Colburn
ve Hougen 1 bu ~ekilde meydana gelen bir olaya uygulanabilecek gene] bir metod bulmu~lardtr. Ist transferine sogutma suyu, metal duvar ve kondensat tabaA.P. Colburn and O.A. Hougen. Ind. En.fl. Chem., 26: 1178- 1182

(19~:.1 1.

474

475

. kasmm gostermi oldug;u direncin, hava - su buhan tabakasmiu gostermi oldug;u

dirence nazaran ufak oldu11;u diiiiniiliilebilir ve bu durumda olduk<;a basitletirilmi bir eoziim yolu kullamlabilir'.
8-30. . Piiskiirtmeli nemlendinne ve nem gidenne cihazlan i~in debi kalsa
ytlan. Bu tip cihazlarm yaygm bir ekilde kullamlmalarma kar~Ii1k, cihazlarm
<;ahmalan ile ilgili pek az yaym vardn". Bu sebeple de herhangi bir bagmtl
mevcut degildir. Degiik su debisi ve basm<; SJmrlan i<;inde <;ahan 9eitli tipteki piiskiirtme emzikleri i<;in, hissedilir lSI transfer katsaylS! (ha a) bilinmekte
ise, daha evvel yapntl oldugumuz a<;Iklamalar (yo11;unlama sonucu meydana
gelen SIVI damlaciklari i<;erisindeki temperatiir farkmm ihmal olunabilece11;lni
kabul ederek) gerekli cihaz buyiiklii11;iinii hesaplama imklinm1 vcrir.

Bir deney cihazmdan elde olunan bagmll aagida gosterilmektedir 3

ha a

0,01157 G~ 5

(8-49)

Yukandaki eitlikte ha a, kgr.kalj(m2 )/(hrWC) birimine sahip hissedilir lSI transfer katsayisi ve GL , kgr/(m'){hr) birimine sahip piiskiirtiilen su debisidir. Yuka:
ndaki \>al1;mt1 hava ve suyun paralel olarak aktll1;1, bir s1ra piiskiirtme emzikleri
kullamlarak elde olunmutur. Volumetrik lSI transfer katsaylSlna ait degerin, havaya ait kiitlesel h1zm 5.850 ila 11.712 kgr/(m)(hr) oldug;u arahkta, ha.sas olmamgi bulunrnutur. Suyun debisi ise 683 ila 4.002 kgr/(m")(hr) degerleri arasmda de11;iebilir'.
K1s!m 8-21'de a<;Iklamasi yapilan piiskiirtme tipi cihazlar genellikle 60 ila
180 m/saniye hava luz1 ile <;ahIrlar. Piiskiirtiilen suyun miktan ise havamn her
m' hacmi i<;in 0,167 ila 1,0 lt/dakika'dir. Su 1 ila 2,1 kgr/cm basm<; altmda 9ah-.
an emziklerden piiskiirerek <;ok ufak damlaciklara par<;alamr. Ekonomik sebeplerden dolay1 bu cihazlann yiikseklik ve geniliklerinin genellikle eit olmas1 istenilir. Bununla beraber olduk<;a farkh durumlarla karIiaIlabilinir. Piiskiirtme
emziklerine ait malarm say1 ve uzunluklan onemli derecede del1;iir. Genellikle
65 em arahkla piiskiirtme emzikleri kullamhr.

T.K. Sherwood and R.L. Pigford, Absorption and Extractions, McGraw-Hill Book
Company, Inc., New York (1952), sahife 106-111.
2
Heating Ventilating Air Conditioning Guide (1954), sahife 773-775.
3
Walker, Lewis, McAdams and Gilliland, r:Principles of Chemical Engineering,
McGrawHill Book Company, Inc., New York (1937), sahife 607.
5.581,2 ilii 11.702,4 kgr/(saat) (m')
682,64 ila 3998,32 kgr/(saat) (nr)

831. Piiskiirtme havuzlun i~ debi kalsaytlan. Piiskiirtmeli nemlendiricilerde esas gii.gliik, piiskiirtlne emziklerinin ga)Imalart ile ilgili bilgilerin olmamasidu. Bunlar arasmda ozellikle SIVl damlaciklarmm birim hacrninin yiizeyi,
en <;ok iinemi alan biiyiikliiktiir. Cihazm: <;ahmasma tesir eden diger faktiirler,
ernziklerin havuz yiizeyinden yiikseklikleri ve piiskiirtlne havuzu iizerinden esen
riizg!Um h1ztdu.
Endiistride genellikle piiskiirtme emzikleri suynn yiizeyind!>n 1,5 il!l 3,5 m
yukatula ytlr aln ve her emzik igin 95 ila 200 ltfdakika degerinde su debisi kullamhr. Emzikler, havuzun her m0 'sine 4 ila 16 ltfdakika debide sn piiskiirtiilecek
ekilde yerletirilirler. Suyun emziklerden piiskiirme basmct 0,35 ila 0,5 kgrfcm
arasmdadu. Tablo 8-3'de genellikle kullamlan piiskiirtme havuzlan ile ilgili
bilgiler verilmektedir*.
Tabla 8- 3. PUskUrtme havuzlan ile ilgili bilgiler
Konvansiyonel pilskUrtme sistemi

...............

Her bir emzik i~in su k.apasitesi

Emzikleri tq1yan bOrunun her 3,6 m'sindeki
~mzik say1s1 ............................................
Emziklerin su yiizUnden yiikseklikleri .........
Emzik basmc1 ........................................
Emziklerin ve emzik kollannm boynUan
Emzikleri tq1yan borular al:asmdaki uzakhk..
Emzikleri lqiyan borulann bavuz kenanndan uzakh~I .............................................
Parmakhkh duvar ytiksekli~i
Havuz tabanmm derinlili ........................
Emzikleri tq1yan borunun her 30 m'si i9iD
sllrtlinme kayb1 (miisaade olunabilen) .........
Rllzgjlr hm

Oouooo~!'''

............................................

I Birimlerl

Normal

lt/dak.

130-190

...

j Minimum [ Maksimum

230

95

m
.ksr/crri'
mm
m

6
1,8
0,42
50
7,5

1,5
0,35
37
4

m
m
m

4,5-6
3,6
1,2-1,5

4,5
3,6
0,6

m
km/saat

0,3-1,0
8

4,8

6
3,6
0,5
50

u.s
'7,5
3,6

8-32. Mekauik esintlli soptma kuleleri i~ debi katsaytlan. Ge~itli tipte

dolgn maddeleri ile doldurulmu~, ufak kapasiteli so~tm11 kuleleri ile ilgili olduk<;a fazla say1da deneysel bilgiler vard!r'. Deneysel bilgilerin incelenmesi,
Heating Ventilating Air Conditioning Guide (1954), sahife 783. Aynca J.W. Langhoar, Chm. Eng., 60 (8): 194- 198 (1953).
' LUzumlu bilgiler W.l\f. Simpson and T.K. Sherwood, Refrig. Eng., 52 : 535- 543,
514. S?S (1946)'da bulunabilir. Buna illvetcn N.W. Snyder, Heating, Piping and air Conditioning, 21:111-118 (1949); W.F. Carey and G.J. Williamson, 1nst. Mech. Engrs. (London).
Prtie. Steam Groilp, 163 : 41 -53 (1950); J. Jackson, Cooling Towers>, Butterworks Scion
tif'~e Publications, London (1951).

476

477

(8-44) numarah eitligin (klSlm 8-8'de a~tklamas yaptlan meloddan ziyade) degitirilmi~ ekli olan aalitdaki eitligi esas ahr.

(8- 50)
Yukartdaki .eitlikte HL , stvl I,iitlesinin esas temperatiiriinde doymu havanm
entalpisidir. Ka , HL ile belirli kthndtgt i~in, H, ile belirli kthnan ka'den farkil<ltr. H, = HLoldu/tu zaman (haa/koaMaP egiminin sonsuz olmast demektir)

k 0 a = Ka a olur. Egim belirli bir sayt oldugu takdirde H,-:- H, H L- H'den

daha kii~iik ve koa ise Koa'dan daha biiyiiktiir (ekil 8-16'ya bakmtz). Bununla beraber denge egrisinin, dar bir temperatiir arahgmda lineer oldugu loabril edilecek olursa, (8-44 ve 8-50) numarah eitliklerden faydalamlarak aagtdaki e~itlik yaztl'lbilir

Aga~ parQalan (lata) ile 3,5 m yiiksekligine kadar doldurulmu 1,80 X 1,80 m
boyutlarma sahip bir ytkama imlesinde zorlanmt esinti kullarularak elde olunan
deney sonuQlan, sabit gaz aktm htzt G 0 almmast ve K 0 aM 0 P degerinin'ordinata, Ga degerinin ise absise yerletirilmesi sureti ile ekil 8-20'de gosterildigi
gibi ortaya konulabilir'. Ozel dolgu maddesi ve su dagttma sistemi kullamlarak
bulunan kiitle transfer katsaytst KaaMaP, yaklatk olarak GLD.< ve Ga0' 5 kadar
degiir. Sabit stvl ve gaz debileri takdirinde, suyun giri temperatiiriiniin artmast halinde kiitle transfer katsaylSlnm azalmas1 sebebi ile, suyun giri temperatiiriiniin kiitle transfer katsaytlan iizerinde bir tesiri oldugu bilinmektedir.
Kii~iik boyutlu sogutma kuleleri genellikle, biiyiik boyutlara sahip olanlara
nisbetle, daha yiiksek kiitle transfer debisi saglamaktadlf. Buna sebep olarak
kana! teekkiilii ve s1v1 fazmm diizgiin bir ekilde dagitllmamast gosterilebiJir''. Endiistriyel sogutma kulelerinde kullamlan dolgu maddelerinin ~alimala
rma ait bilgiler olduk~a azd1r ve kule imftl~t9Iian tarafmdan gizli tutulmaktadlf.

ve k ajK 0 a'nm sabit oldugu diiiiniilebilir 1 Denge egrisine ait egimin degi
0
mesi sebebi ile K 0 a katsaytsmm degeri bir temperatiir bolgesinden digerine

ADJ,ANDIRMA
A
a

ge~mek. suretiyle ekstrapole edilemei'.

aH

Jj
v
-

_..... t--"

...,..::.-

_. """

....

,..

~
_...--

aM

C = sabit veya

<?,=5953,6

I I

G~

ho

9760

G,

hL

h,

Sekil 8 - 20. Aial' par>,Ian (lilta) ile doldurulmu1 sotutma kulesine ait ttim ktitle transfer
katsaytlan.

I
11

W.K. Simpson and T.K .. Sherwood, Refrig. Eng., 52 : 537 (1946).

W.H. Me Adams, cHeat Transmission, Me Graw-Hill Book Company, Inc., New
York (1954), sahife 359.
1

GM = gaz fazma ait yUzeysel debi, molkgr/(hr) (m')

kaJ?asitesi, kgr.kalj(kgr) (C)

G = yiizeysel (yiizeye ait) debi, kgrf(hr) (m2)

'MIOO ~o-990

=~ap,

-Ist

Dv = difiizyon katsaytst, m2 /saat

" =3142 7 2

..W~'lQla

yUzeyi, m1.jm 3
= birim hacme dti$en tst transfer alam (fazlarm temas .ytizeyinde), m2 /m 3
= birim hacme dii$en kiitle transfer alam (fazlarm temas yiizeyinde), m~/m3

B = difiizyon yolunun uzunlu~u, m

........

= faz].arm temas yUzeyinin alam, nr

= birim hacme dti~en fazlann temas

= sadece

t~tytct gaz esas almarak hesaplanan klitlesel debi.

kgr.kuru havaf(hr) (m")
= eotalpi, kgr.kal/kgr kuru hava
= stvl faztn entalpisi, kgr.kal/kgr
= gaz faza ait "' transfer katsay1Sl, kgr.kal/(hr) (m") (C)
= stvt faza ait tst transfer katsaytst, kgr.kal/(hr) (nr} (C)
radyasyoola 1s1 transferine ait katsayi, kgr.kal/(hr) (m") ( 0 C)

J. Lichtenstein, Trans. ASME, 65 : 779 787 (1943).

Simpson and Sherwood, foe. cit.
Carey and Willianson, foe. ell.

D.Q. Kem, Process Heat Transfer, Me

York (1950), sahife. 599-601.
4

Graw~Hill

Book

Company, Inc., New

479

478
Altlrklar

J 0 ; == ktitle transferi ir;in j faktOrti [(8- 18) numarah e~itlik]

= a ve b komponentlerine ait btiyiikltigli

G = gaz faza ait biiyliklii&ii gOsterir
i = fazlann temas yiizeyine ait biiyliklli&ti
L = stvt faza ait btiyliklti&li gOsterir

KG = gaz fu7.a ait tUm kiltle trans~er katsaylSI, m,ol-kgrj(hr) (m<Z) (atm)

a, b

= konsantrasyon

birimleri ile_ ifade olunan {itici giir; ir;in), gaz faza ait kUtle
transfer katsaytst, mol-kgr /(hr) (m2 ) (mo1-kgr /m 3)
ka = kisml basmr; birimleri ile ifade olunan (itici giir; ir;in) gaz faza ait
kiitle transfer katsaytst, mol-kgr(hr) (m:Z) (atm)
L = stvt fazm aktm debisi, mol-kgr/hr

kc

aibrhgt (hava-su buhan

v = buhar-gaz kart!jtmmda buharm molekiil

N
n

= ki.itle transfer debisi mol-kgrfhr

= transfer alan komponent miktan,

= doymu~

w =

kan!jtmt takdirinde hava)

M

1, 2

agtrhC~

y~

buhar- gaz kan~tmtnt ve adyabatik doyurma durumunu gOsterir

termometre durumunu gOsterir

= cihaz

veya faz i9erisinde belirli bir yeri gOsterir

mol-kgr

P = toplu basmr;, atm.

p

PROBLEMLER

= ktsmi basmr; atm.

q =

tst

transfer debisi, kgr.kal/hr

8-1.
760 mm total basmc1 esas alarak, hava-etil alkol sistemi i9in asa8tda istenilen
ba8mhlan hesaplaymtz veya bulunuz.

R = gaz sabiti (1:3) nolu e!;itlik

Re = Reynolds saylSl
S
bo~ kulenin kesit alam, m 2
s
rutubetli tst, kgr.kal/(C) (kgr kuru hava)

=
=
T = mutlak

temperatlir

t = temperatiir, C
t'

= stvf fazm

esas temperatiirti, C

= rutubetli

= moleklil hacimleri (8-13) numarah

= rutubet, kgr.sufkgr kuru hava
w = su)run klitle transfer debisi, kgr/hr
x = stVI faz bilel}imi, mol fraksiyonu

y = gaz faz bile."iimi, mol fraksiyonu

z = yUkseklik,

% 10, %50 ve o/o 100 i9in ytizde rutubet e&rileri

(b)

Doymu~

hacim- tempetatiir eSrisi

(c) Entalpi, temperatiir ve rutubet arasmdaki baSmtt. Bunun i9in 0C'da alkol ve
18C'da hava esas ahnacakttr.

Rutubetli tst-rutubet ba&mhsi

(e) Adyabatik doyurma temperattirii 26,7C olan hal ic;in adyabatik soSutma do&rusunu c;iziniz.-

haf=im, m 3fkgr kuru hava

V = Ozgiil hacim, m3 /kgr

V a' V b

(a)

(d)

V = gaz fazm debisi, mol-kgr /hr

gOsterir

m = logaritmik ortalamayr gOsterir

M = moleklil a8trh~t
M G = buhar-gaz kan~ammda ta~tytct ga.zm molekiil

gOsterir

el}itlikt.eki

(f) Ya~ termometre temperatiiriiniin 26,7C oldu&u hale ait ya$ termometre do8rusunu 9iziniz.

1/dve bilgiler
1 atm. basm9ta etanollin Ozglil

Etanollin

buharla~ma

gizli

ISISI

= 0,38

tSISt :

Yunan Harfleri
Temperatiir, C

6 = zaman, saat

). = buharl~ma

20,0
gizli tstst, kgr.kal/kgr

40,2

tl. = viskozite

60,0

p =YO~unluk

78,7

= fonksiyon

100,0
120,4

Gizli

tsl,

kgr.kalfkgr

218
215
211
205
194
182

481

480

25.200 kgr..kal/~aat kadar oldugu kabul edilmektedir 1. Vantilasyon i\=in gOnderilen havanm
debisi 57,24 m3 /saat'dtr.

Etanoltin buhar basmct 1 :

1'emperatti~
C
mm
----1.11
4,44
10,00
15,60
21,10
26,70
32,20
38,00

8-2.

Bas me;
Hg (mutlak)
11,0
16,2
23,5
33,5
47,0
65,0
88,8
119,6

TempCrattir

oc

43
49
54
60
66
71
77
78,7

I
I

Bas me;
!IlDl Hg (mutlak)
159,2
209,5
272,6
351,2
484,4
567,4
711,7
760,0

1 atm. basmc;ta bulunan hava-su sistemi i~,;in :

(aJ Ya~ termometre tl!mperatlirti sabit ve 15,6C olan bir seri kan!j:tm ic;in, rutubet
ve kuru termometre de~erlerini hesaplaym1z.
(b)

a k1smmda hesaplanan noktalar ic;in entalpi de~erlerini bulunuz.

(c) 14,7 kgr.kal/kgr kuru hava (15,6C da doymu$ kan!j:tmm entalpisi) de8;erine te
klb\il eden rutubet ve kuru termometre temperatiirlerini hesaplaytmz.

8-3.
18,5C derecede bulunan su, ic; c;apt 50 mm ve et kahnldb 4 mm olan yatay
bir borunun ic;erisinde 2,5 mfsaniye htzla akmaktadtr. Bu boru, hava ve c;evresi 32,2C olan
bir odada bulunmaktadtr. Havanm rutubeti 0,0209 kgr. su buhanjkgr kuru hava'dtr.
<;evreden horunun dt~ y'Uzeyine radyasyonla transfer olan tsmm, tst transfer katsaytst
(klsm 4-20'ye bakmlz) h, = 4,88 kgr.kal/(hr) (m2 ) ( 0 C) oldugu. k~bu1 edilebilir. Bu durumda
boru yiizeyinde bir yoitunla,manm meydana gelip gelmeyece~mt bulunuz.

84. Bir kanal i9erisinde 1 atm. basiD~, altmda akan, hava-karbon tetrakloriir kart$1mmm kuru termometre temperatiirii 49C, ya., termometre temperatiirii ise 26,7C'dtr.
(a)

lfS. Bir oda 26,7C derece ve % 50 rutubette bulundurulmaktadir. ~~ .dt$tnd~i

havarim kUru termometre temperatiirii, 32,2C ve ya$ termometre temperattiru tse 24 C
derecedir. Hava tarafmdan kazamlan hissedilir tsmm 50.400 kgr.kaljsaat, gizli tsmm ise
American Petroleum Institute Research Project 44, cSelected Values of Properties

(a)

Odaya giren so8;utulmu, havanm rutubet ve hacmini (m3/dakika) bulunuz.

(b)

Devreden havanm fraksiyonunu hesaplaymtz.

(c)

So~utma

yi.izeyi vasttast ile

UZ"".tkla~tmlmast

gereken tUm tstyt (kgr.kalfhr) hesap-

Iaymtz.

8-6.
700 mm basml,; altmda hava-su sistemi ile \=ah~an laboratuar tipi tslattlmt$ ytizeyli bir kolondan, klitle transferi He ilgili deneysel dejerler elde olunmaktadtr. Islattlmt$
ytizeyli kolon sabit sivt ternperattirtinde-adyabatik nemiCndirici gibi s:alt~maktadtr. 26,7C
derecede bulunan ve 0,005 kgr su buhan/kgr kuru hava degerinde rutubet ihtiva eden bastmlmt~ hava kullamlmaktadtr.
Cevreden kalona tsr transferini minimum bir deB,er dti,iirrnek i\=in, oda ternperatiirtinde
(24C'da) bulunan su kullamlmast istenilmektedir. Buna gOre kalona giren hava hangi temperatUre kadar ISttdmahd1r?
S-7. Ztt aktm ve zorlanmt$ esinti ile 9ah$an bir soSutma kulesinin, suyu 49C'dan
29,4C dereceye soSutmast istenilmektedir. Suyun debisi 0,910 m 3 /(hr) (ttr kule kesit alam)
dtr.
(a) Kuleye giren havanm ya$ termometre temperattirii 21,1 C ise, kullamlan havamn
minimum debisini hesaplaymtz. Hava debisinin artmast ile liizumlu kule yiiksekliginde meydana gelen de&i$meyi, entalpi-temperattir diyagrammt kullanarak, inceleyiniz.
(b) Havanm suya oram 0,8 kgr/kgr oldu&u is:in, giren havaya ait ya$ termometre temperati.iriiniin liizumlu kule ytiksekli&ine tesirini kantitatif olarak inceleyiniz.

S-8.
Mekanik esintili bir so&utma kulesi 56.600 kgr. kuru havajsaat debiye sahip
hava kullanarak bir saatte 68.000 kgr. suyu 43C'dan 29C dereceye so&utmaktadtr. Havamn ya~ termometre temperatiiri.i 24 C derecedir.
ha af kn aM G P'nin sonsuz oldu8;unu kabul ederek, ltizumlu transfer iinitelerinin saytsmt
hesaplaytmz.
Transfer iiniteterinin saylSl

Kan$tmm karbon tetrakloriir miktarmt kgr. CC1 4 /kgr hava olarak hesaplaytmz.

(b) Kan$tm, 15,6C derecede terk etti~i bir so~utucudan ge~ririlip doygun hale getirilmektedir. Buna gOre ilk kan,tmm 1000 m 3'den elde olunabilecek CC14'Un kUtlesini kgr
olarak hesaplaytntz.

Havamn rutubet ve temperatilrtini.i dtizenleyen cihazdan 91kan hava ile, ada is:erisindeki
havamn temperatiir farkmm 10C olmast istenitmi$tir.

= j ~2 H :!!_ H

8-9.
1~ s:apt 510 'mm olan bir kule, 51 mm'lik seramik
halkalarla doldurulduktan
sonra sogutma kulesi olarak kullamlmaktadtr2 Hava ve suyun ztt aklmla akmalarx istenilmektedir. Bu kulenin ~rah$tlnlmasmdan elde olunan degerler a~a~tda verilmi~tir. Bu dertemeye ait kiitle ve tst transfer katsaytlanmn ortalama de~erlerini hesaplaymtz.
1
Rutubet ve temperati.irii dUzenlenen bir yer tarafmdan kazamlan rutubet, genellikle
rutubeti yo~unla,ttrmak is:in sistemden uzakl~tmlmas1 gereken tsmm C$deh\er mikdan olarak ifade olunur. Bu i$lemde ortalama gizli tst 572,8 kgr.kal/kgr su olarak ahmr. Buna kazantlan gizli tst adt verilir.
2 W.M. Simpson and 1'.K. Sherwood, Refrig. Eng., 52 (6): 543 (Dec., 1946).

of Hydrocarbons. 1953.

1.

.;:atalt~

Kimya Mtihendisl@ne

Giri~

F .31

482

483
Denevtlen elde
<;ah~ma basmc1

oftii!W!

hi/giltr

760 mm Hg. mutlak

Dolgulu k1smm derinli~i

485 mm

Su debisi ve temperatlirter :
Kulenin list k1smmda debi = 7.325 kgrj(hr) em:)
Giri~

temperatiirli = 49C

GAZ ABSORPSiYONU

<;; 1k 1$ tc:mpenlttirii = 39.3 oc

Havamn temperatlirleri :
Giri~te kuru termomctre temperatlirU = 3_2,6C
Giriey;te ya~ ter~ometre

<; 1ki!1ta kuru

Ctki~ta ya$

temperatlirii = 17,5C

termometre temperatiirii

termometre

= 42,2C

temperattirii = 41.5C

8-10. 'Atmosfer b~smcmda ~:.th$an Ye paralel aktm (hava ve su i<;in) kulla~an. bir p~s
kiirtmeli ytkaytCI 15,6oc derecede su ilc c;ah$maktadir. Hav~ ve suyun deb!len Sira tic
283 'm3fdakika ve 0,910 m3jdakika'dir. Havanm giri$ amndakt kuru tern:ometre te~per~-.
4 ,4oc derec edir . 11 L a/ka a Ma. P oranmm 5 e , ctt
tiirii 10oc ve YM termometre tempe:raturu
oldugunu kabul ederek asagtdaki hususlan ccvaplandmmz.

(a)

Bolum 9

Ylkaytctyt terk eden havar.un temperatiir ve rutubetini hesaplaymtz.

(b) Su buhan ile d~ymu~ olan ve suyun ~1k1~ temperati.irlinde bulunan havanm (<;Jkan)
enta1pisindeki hakikl artmanm . teorik artmaya oramm hesaplaymtz.

9-1. Konuya gir~. Bu biiliimde, bir gaz kan<;Immda bulunan komponentlorden birini, bu gaz kan<;Immt bir SIVI faz ile temasa getirmek ve biiylece
gaz Imn<;Immdan uzakla<;tirmak anlamma gelen, gaz absorpsiyonu incelenecektir. Endiistride gogu zamim gaz kan<;Immdan iki komponentin uzaklatmldigi
da olur, fakat bu durumun incelenmesi konumuzun kapsamma girmeyecektir.
ilk once dolgulu kuleler, dolgu maddelerinin tipleri, dolgulu kulelerin yapih<;lan ve ala<;kanlarm kulede karIla<;tiklan direng gibi konular giiz iiniine ahnacaktlr. Bundan sonra iki faz arasmda kiitle transferinin en basil ekli olan,
izotermal gaz absorpsiyonu teorik prensipleri iizerinde durulacaktir. Aynca gaz
absorpsiyonuna ail kiitle transfer katsayiian ile ilgili bilgiler giizden gegirilecektir. Dolgulu kulelerin diger iinit operasyonlara uygulaniI da bu boliim igerisinde yer alacakt1r.
. Kimya endiistrisinin ilk yillarmda absorplanmas1 istenilen gazlar genellikle
azot <iksitleri, klor, klorlu hidrojen ve diger asidik komponentler oldugu iQin,
eski absorpsiyon kuleleri aside dayamk11 malzemelerden yapilmi<;lardir. Dstelik
bu gazlar oldukga diilik basmgta olduklarmdan, gazm dolgu maddelerini ge,
Qi<;l!" karIia<;tigi direnQ oldukQa iinemlidlr. Basmg dii<;ii<;iinlin iinen:li derecede
olmadigi hallerde distilasyon, kampana rafh kulede yapJI1r. Gaz absorpsiyonu
bugiin daha Qok dolgulu kule dimda kalan Qok degiik cihazlar iQerisinde yapilmaktadir, fakat dolgulu kule yine de iinemini kayl;>etmemitir.
9-2. Kule dolgu malzemelerinin ozellilderi. Absorpsiyon kulelerinde
dolgu maddesi olarak kullamlan malzemeler aag1daki ozelliklere sahip olmahdirlar.
1. Birim haemin agtrltgt az olmaltd~r. Bu husus sadece k~e tarafmdan
lamacak tlim ag.rhga tesir etmekle kalmaz, aym zamanda kulenin projelendiriJ,
mesine de tesir eder. Kule i9erisine geli<;igiizel ati!an dolgu malzemeleri kule
duvarlarma basmQ yapar ve birim haemin agirhgi da fazla olursa, kule yaprm
fiatma tesir edebilir.

484
2. Birim haemin aktif yuzeyi fazla olmaltd1r. Bu konuda fazla birey siiylemeye liizum yoktur.
3. Serbest kesit alam buyiik olmaZ.d~t. Bu husus iinemlidir, c;;iinkii kule
ic;;erisinde meydana gelen basmc;; diiiiiine ve dolay!sl ile gaz sirkiilasyonu ic;in
gerekli vompa giiciine tesir edei. Bundan baka serbest kesit alamnm kiic;iik olmasl, gaz alam lnzmm bu serbest lasimlarda artmasma ve belirli bir limitin
iizerinde, SIVI fazm kule chma atilmasma sebep olur.

~. Serbtlst hacim buyuk olmal1d1r. Azot oksidlerinin absorpsiyonu 'gib~

gaz fazda reaksiyon ic;in zamana ihtiyac;; giisteren hallerde, bu faktiir iinemli
olabi\ir. Di~er hallerde pek fazla bir iinem talmaz.
5. . Dolgu malzemesi tarafmdan tutulan SIVI ag~tZ.i! az olmal1d1r. Bu, genel olarak htenilen bir hususdur, c;iinkii kule yiikiiniin azalmas1m ve stVl fazm
kuleden miimkiin oldu~u kadar c;;abuk bir ekilde uzaklahrilmasm sa~lar. Gazm SIVl faz ic;;erisindeki c;;oziiniirlii_giiniin az ohnas1 veya gaz fazla SIVI faz ara. smda ineydana gelen reaksiyonun yava olmast halinde bu, arzulanmayan bir
ozelliktir. Asid .kulelerinde dolgu malzemesi tarafmdan tutulrui SlVl miktarmm
,az olntas1 genellikle istenilir, c;iinkii bu takdirde kulenin boalhhnas! esliasmda
daba az latza olur.
Yukartdaki iizel)iklere illlveten dolgu malzemelerinin fiah l:~UZ olmali, belirli bir mekanik mukavemete sahip bulunmah, temasa geldigi gaz ve s1vt fazlarla kimyasal reaksiyona girmemelidir.
9-8. Dolgn malzemelerlnln tipleri. Endiistride pek c;;ok saytda ve de~iik tipte dolgu maJzemesine rastlamak miinlkiindiir. Buulan aa~d,aki ekilde
.stmflanchrabiliriz.
1. Tahta par!)alar~ (ldtalar) Buular absorpsiyon c;;ozeltisinin niitral, hafif
asidik veya bazik olmast halinde laillanilabilirler. Buularm tipik yapililan lastm 8-23.de aglklanmttrr. Tahta hafif ve ayt11 zamanda ucuz bir dolgu malzemesidir. Buular daha c;;ok dikdiirtgen keside sahip kulelerde kullan1hrlar.
2. Kmlml talar. 1lk diiiiniilecek dolgu malzemesidir, c;;iinkii kolayhkla
bulunabilirler. Fakat inert olamm bulmak her zaman kolay ohnaz. Bu dolgu
malzeineleri b!IZI istenilmeyen iizelliklere sahiptirler. Buularm bah~alarJ., a~r'
hklarmn fazla olmas1, birim hacme ait yiizeyin ve serbest kesit alanlartmn oldukc;;a ufak olmas1d1r. Halen en iinemli kullanilma alanlan; siilfat asidi iiretimin-de Glover kuleleFinde kullarijlan larilm lqtartz ve siilfit selliilozu ic;;.in liiz\llnlu
c;ozeltinin h!IZlrlanmasmda laillamlan .!arilml kirec;; .taIdrr. lkinci laillanllina
yerinde, kulede teekkiil eden c;;ozeltinin kirec;; tal ile reaksiyona girmesi istenilir ve biiylece, iki operasyon birletirilmi olur.

485
3. Kok kiimurii. Kok kiimiiriiniin faydah yiinleri hafif ohnast ve birim
haemin biiyiik bir yiizeye sahip bulunmaschr. Zararh yonlerl ise, serbest kesitlerinin ufak ohriaSI ve bir klSlm komponentlerinin pek az da olsa c;;oziinerek c;;Ozeltiye gec;;mesidir. Aynca larllgand~r. Kokun yiizeyi iimit edildi~ kadar biiyiik
deJti].dir, c;;iinkii giizeneklerinin pek c;;ogunun ufak ohnas1 sebebi ile buular stVl
ile tamamen doldurulurlar veya bir film tabakast ile iirtiiliirler ve bu sebeple,
s1vt fazla gaz fazmm temasmda bir rol oynayamazlar. Kok komiirii ucnz ve ayrit
zamanda kolayhkla bulunabilir, bu sebeple ufak ve basit operasyonlarda iyi
sonuc;; verir.
4. Topraktan yap1lmt malzemeler. Pek c;;ok gaz absorpsiyonunda c;;oziicii
olarak asidik c;;iizeltiler kullanllinaktachr. Bu gibi durumlarda. en iyi sonuc;;, seramik veya yine topraktan yapilim ve piirilmi diger dolgu malzemeleri iie ahmr. Buulann laillanildw alanlar c;;ok geni ve ekilleri c;ok farkltchr.
Absorpsiyon lruleleri dikdortgen eklindeki tu~\alarla doldurulabilir, fakat
buular fazla agrr ve birim hacimlerinin yiizeyi de azc;hr. Bununla beraber serbest hacimleri ve serbest kesit alanlan biiyiik olacak ekilde bunlW:t knl.e ic;;eririsine yerletirmek miimkiindiir. Buularm pek de~ik ekillerde yapilmalan diiiiniilebilir, fakat bu konunun daha fazla ac;;tklanmasma liizum yoktur.
4a. Raschig halkalan. Kule dolgu malzemesi olarak en fazla kullanilan
tiptir. Yiiksekli~ <;;apma eit silindirik halkalardan ibar~t olup, duvarlarlDID kalnili~ yapilch~ maddenin miisaadesi nispetinde incedir. Seramik Raschig_ halkalarlDID c;;aplart 50 illl 150 miii arasmda, duvar kahnhklart ise 10 ilii 16 mm
arasmda _de~ir. Metalden yapthm halkalann daba hafif, serbest kesit al.anlannm ve serbest hacimlerinin daba biiyiik ohnaSI miimkiindiir. Raschig halkalart kulelere genellikle geliigiizel doldunilurlar, muntazam S!Ialar halinde yetletirilmezler. Birim haemin a~rhg1, serbest hacim, serbest kesit alam ve birint
haemin yiizeyi balammdan en iyi kule dolgri malzemesidir. Birim haemin sl)hip
oldugu yiizeyi arhrril.ak. ic;;in bazt Raschig halkalarmm ic;;erisine, serbest kesit
alam pek fazla azaltmayacak ekilde, bohneler konulmutur.
4b. Berl eyerleri. Buular porselenden yapilim eyer ~klinde malzemeler
olup, kulelere geliigiizel doldurulurlar. Buula~m di~erlerinden iistiin tara1
gaz alamma kart oldukc;a diiiik siirtiinme qirenci vermeleri ve yeterli gaz-s1V:
tema:~ yiizeyine sahip ohnalanchr.
4c. Spirt!~ halkalar. ic;;lerinde spir!ll bir bOhne bulunan bu halkalar tamamen Raschig halkalarma benzerler, spiral bolme halh kesitinf' tamamen veya
lasmen orter. Bu halkalar daima muntazam s!Ialar halinqe dizilirler ve his; bir
zaman. geliigiizel. kule ic;;erisine atilmazlar. Spiral bOhne gaz - stVl temaSIJ;U
iinemli derecede arhrrr, fakat serbest kesit alamm ve. serbest hacmi pek fazla

486

487

azaltmaz. Buna karthk hem kendi fiatlan ve hem de yerle 0tirilme iicretleri
oldnkga yiiksektir.
4d. Delikli tit[!,lalar. Bunlar seramikten yapthni 10Xl0Xl8 em boyut.
larma sahip dikdortgen ekilli ~uglalar olup, gaz gedi igin diiey delikleri vardtr. Kesit alarn oldukga biiyiik d,ikdiirtgen cklindeki kulelerde iyi sonug verirler.

rularla C kuvvetlendirilmilerdir. S1v1 faz D yolu ile girer ve E yolu ile gikar.
Kulenin tiimii F yolu ile bo~altt!Ir. Biiyiik Raschig halkalarm1 taIyan delikli
levha G, mekan:ik dayan1khbgi yiiksek seramikten yapihmbr. Kulenin list kismmda, .ekil 9-2a'da geni bir ekilde gosterilen, SIVI dag1bna levhas1 yer al-

5. Di[!,er malzemeler. Laboratuarlarda kullamlan kiigiik distilasyon kolonlarmda ve absorpsiyon kulelerinde, gok degiik ekillerde yapthrn dolgu malzemesi liullamlmakla beraber, bunlar endiistride uygulama alam bulamazlar.
Cam boncuklar, hastr eklinde fiberglasdan oriihnii malzemeler, tel orgiiden
yaptlmt halkalar, spiral ekilli metal talalart, spiral ekilli teller ve diger ekiller bunlara da!Iildir.
9-4. Kule yapJSl, Gaz veya s1v1 faztn korrosif olmamnst halinde, absorpsiyon kolonunun projelendirilmesi esnasmda giizoniine almacak sadece birkag ozel nokta varchr.
Dolgu malzemelerinin iizerine oturtuldugu laban delikli gelik bir levha olabilir, fakat deliklerin tiim alam dolgu malzemelerinin serbest kesit alam ile uygun ohnahchr. Kulede stvi fazm dagt!tmt onemli ve ciddl bir problemdir, bu
konu ileride seramik kuleler bahsinde daha geni bir oekildc
ahnacakbr.
Absorpsiyon kulesinde asidik bir gaz veya gozelti kullant!dtgt zaman, aside
dayamkh seramik malzemenin kullamhnas1 gerekir. Bu gibi kuleler bemen hemen standard bir ekil almtlardtr. Kule ufak veya orta biiyiikliikte ise, ekil
9-1a'da gosterildigi gibi yapt!abilir. Bu kuleler gaplan geni olan, k1sa kesilmi gegme z1vanah borulardan A yaptlnn 0lardrr. Gaz igin giri B ve stvi igin
gtkt C ihtiva eden alt klSlm, kiigiik kulelerde oldugu gibi tek bir pargadan veya ekil 9-la'da giisterildigi gibi iki pargadan yap1hn1lardrr. D giriinden giren
SIVI faz E dagttma levhasmm iistiine diier. Dag1tma IevhaSI ileride agikldnacakllr. Simdilik bu levha iizerinde SIVI faz igin F giri deligi ile, gaz faz1 gikiI igin
G g1l.o deligi bulundugunu soylemekle yetinecegiz. H ise gaz fazmm kuleyi
t~rk ettigi deliktir. Kule govdesi igerisinde baZI kisunlar, taIyici gtkintt!ara
sahiptir ve delikli seramik levha, bunlar iizeriude oturur. Sekil 9-la'da giiriilen
tipteki kulelerin gaplan 1,5 m kadar olabilir, fakat 1,5 m gapa sahip kisimlar
hem ag1r ve hem de pahahd1r. Yap1 zorluklan sebebi ile, bu tip kuleler n~diren
7,5 il!l. 9,0 m yiikseklige sahip olurlar.

Aside dayamkh geni ve yiiksek kulelere ihtiyag duyulacak

. olursa, kule
govd~si metalden yapi!1r ve iQ kism1 aside dayamkh tugla ile kaplamr. Sekil 9-lb
bu ~ekildeki bir kuleyi giistermektedir. A, ~elikten yapllm1~ govde; B, ise aside
dayamkl1 tuglad1r. Giri~ ve Qlki~ deliklerinin gogu aside dayamkh seramik bo-

c
~ki! 9-la. Seramik kule yapiSI: A, ana
kUle- kls1mlan; B, gaz g~i; C, 81vt ~

b~t; D, SlVI ~i; E, dalttma levhas1;

F, SIVI fuz i~in delikler; G, gaz faz i~in
delilder; H, gaz ~ii<I!l .. (Knight)

~kil

9-lb. Astarlannu1 kule yaplSI: A,

govde; B, aside dayamkl! tuA!a
kaplama; C, seramik kaplamalar; D.
stVl girlsi; E, stvt
!;Ikist; F. bopltma
deligi; G, seramik dayanma ~ubuklan;

~<Clik

H, macun kaplama; /, birinci stvl oluK, ikmci SIVI oluklan. (Knight)

tu;

489

488
maktad1r. Aside dayamkh tu!ila, seramik malzeme ile aym kimyasal bile~ime
sahiptir, fakat gok dikkatli bir ~ekilde yerletirilmeleri gerekir. Genellikle kul
Iamlan ba!ilama hare1, ince o!iiitiHmii kum ile cam suyundan yap1lnn bir kariImdir. Bununla beraber belirli ozeiliklere sahip glmentolar da bu ii gorebibilirler. Cam suyu ile kum aras1!'da hig bir reaksiy6n meydana gelmedi!ii iein,
bu bile~imdeki hare kendili!iinden sertlemez. Bunun .bir sonucu olarak, giinde
sadece bir kae S1ra yerle~tirilebilir, aksi takdirde kaplama biitiinii ile }'lk1hr.
Hare tu~Ialari tutacak kadar sertletikten sonra, deriik siilfat asidi ile y1kamr
ve bu ilem, cam suyunu silikajele doniitiiriir. Bu ilerin gok dikkatl.i yapllmas1,
ince gatlak veya arahklarm biraklmamas gerekir. Bunun igin geneliikle iist
iiste iki kaplama yapilmasi uygun olur.

ekil 9-2a'da gosterilim daltJtma levhasm1 doldururlar. Dagtma levhas1 dart

lasma E biiliinmii olup, yiiksek dayamkliliga sahip seramik gubuklara G ve
tugla giimlek L iizerindeki ekmtilara otururlar. Bu klSlmlann herbirinde eok
sa}'lda yanklar F vardu ve bunlarp aag yukar1 dikdortgen bir yapl11a sahip-

Gelik giivde bir cins koruyucu tabaka H ile, asi(\e dayamkh tu!ila tabakasmdan aynhr. Bu;bir kur~un tabakas1 olabilir, bu takdirde kurun belirli aralklarla gelik giivdeye sikiCa ba!ilanmahdir. Aside dayamkh tu!ilalar, tugla ile
esas kule govdesi arasmda halka eklinde dar bir bo~Iuk kalacok ekilde dizilir
ve sonra bu boluk asfalt ile doldurulur. Di!ier bir metod ise, gelik giivde ile
tuglalar arasmdaki boluga plastik bir levhanm asllmas1 eklindedir. Yiiksek
temperatiirle karIlaIlmasJ halinde bu miimkiin degildir, giinkii plastiklerin
cogu 1'2oc sJCakhk civarmda yumnarlar.
S1V1 dagihml da aynca bir problemdir-. Sivl fazm tek bir abm halinde,
'dolgu malzemelerinin merkezine giinderilmesinin iyi bir sonug verecegi diiii- .
niilemez. S1V1 fazm gok sa}'lda ak1mlara aynlmas1 ve kulenin tiim kesit alam
iizerine bu akimlann yayllmas1 daha iyi bir sonug verir. Bu alamlarm bir carprna levhasma garp1p tekrar dag!lmasl GOk faydah olur. 1 Biiyiik kesit alanma
sahip kulelerde, dag1hm metodlan ile ilgili gah~malara ihtiyag vard1r. Seramik
kulelerde kuilamlan daltJtma levhalarmm birkag tipik iirnegi ekil 9-2' de giisterilmektedir. $ekil 9-2b basil bir daltJ!iC1du. SIVI faz ge~itli noktalardan daltJtma levhasma verilir, s1VI B savaklarm1 a~ar ve delik gevresinden aa!1;1 do!1;ru
akar. Bu esnada gaz deligin iginden yukanya dogru yiikselir. $ekil 92c de giisterilen tipte SIVI alam1, once C cebine girer ve sonra bunu a~arak levha}'l doldurur, S!Vl faz ufak deliklerden a~ag1ya dogru, gaz fazt ise biiyiik deliklerden
yukanya do!1;ru geger. $ekil 9-2d'de giisterilen tipte SIVI faz, emziklcrin alt lasmmdaki yar1klardan ve esas levha iizerindeki. deliklerden a~altJya do!1;ru akarken, gaz fazt emziklerin tepelerinde bulunan deliklerden ve yarklann iist Ia. stmlarmdan gegerek yiikselir.
$ekil 9-2a daha ozen.ilerek yapllmi~ bir diizen olup, ~ekil 9-lb'de bu tiptedir. S1V1 faz ] olultJmu (ekil 9-lb) besler, buradan dipteki delikler yolu ile alttaki dart adet kiigiik oluga K geeer ve onlan doldurur. Bunlar birbiri ardmdan
1

Williamson, Trans. lnst. Cl!em. Engrs. (London), 29 : 221 (1951).

c
Sekil 9-2.

Stvt da8ttlmt

d
i~in

levhalar. (U ..Stoneware)

Sekil 9-lb de kullandan metod: ~E. dOrtte bir bOliimlli da~ttma levhast; F. savaklt de-likler; G, seramikten tWJ:IDta !;Ubuklan; H. damlatma U!tlan; L, tru;tma \:Iktntdart.
(b, c) B, stvt da~ttma delikleri; C, stvt giri'}Jeri i~in st~ratma cepleri.
(d) D, Savak tipi emzikler.

(a)

tirler. SIVI faz F yanklarma ait duvarlarm iizerindeki V ~ekilli ~entikleri aar
ve duvarlarm ig yiizeyi boyunca aaltJya akar, damlatma u~lan H vastas1 ile
gok say1da ince alamlara ayrllu.
Hangi tip dolgu malzemesi olursa olsun, SIVI fazm kule duvan civarmda
tophmp kulenin orta lasimlarlm hemen hemen kuru bir vaziyette buakma mey-

491

490
linin var oldugu giirtiliir. Bu sebeple yhlsek olarak yapllnu~"kulelerde,"kenar
lara toplanan srvmm merkeze yiineltilmesi iQin ara dagrtma levhalan konulur.
YenidRn srvr fazrn dagrtrlmasr giirevini yiiklenen.bu ara dagrtma levhalan, aym
zamanda dolgu malzemeleri iQin de ara taIYJCI vazifesi goriirler.
fleaksivonun tamamlanmasr. iQin gerekli tiim kule yiiksekligi fazla ise, absorpsiyonu tek bir kule yerine, seri ha!inde baglarimi birkaQ k1sa kule iQerisinde.
yapmak daha uygun olur. Gaz ve SIVI faz bu kulele:de, birbirl~rine Zit yiinde
akarlar. Bazan Qii:tiinebilen gazr Qozmek iQin gerekh sivimn miktan Qok azdrr
ve bu sebeple, dolgu malzemelerinin tiim alamm Islatamaz. Bu gibi durumlar~a
srvmw biiyiik bir krslDl her kulenin iist lasmma. geri ve~.ilir v~ sa~~ce .uf~~ brr
Jasmi dizi iQerisindeki diger kuleye iletilir. $ek1l 9-3 boyle b1r duzem gostermektedir.

ile uyumazlar, fakat .bu konudaki gene! karu ve tecriibeler AA dogrusu ile
giisterilen debinin tama noktas1 olarak kabul edilmesi eklindedir. Tama noktasi dolgu malzemesinin taIyabilecegi maksimum yiiklenmeyi temsil etrnekte
olup, oldukQa belirli bir noktadir ve biitiin kule hesaplamalari iQin giiziiniine
almmasi gereklidir.
2 ve 3 numarah egrilerin alt kis!mlarmm diiz bir dogru oldugu giiriilmektedir. Bu diiz dogrunun egriye doniitiigii nokta (ekil 9-4 de BB dogrusu), yiikleme noktast adm1 ahr. Yiikleme noktasi, tama noktasmda oldugu kadar kesinlikle tayin edilemez. Bu noktada gaz alam hlZI, dolgu malzemesi tarafmdan
tutulan s1vr miktannda artmamn balamasma sebep olacak kadar yiiksektir.
Ta~ma noktasi iizerindeki Qahma, pratik bir anlam tRImaz; yiikleme ve ta~ma
noktnlan arasmda Gah~ma ise dengesiz olmaya elveri~lidir.

'~83.102
.X
<lJ

'I

U1

=iJJ/ 'in

-~.

\p

.>;
~

<..
L~

pr

:J

.S'
,,
0
-.:: 8,3.10
-~

m:

----Gaz
--SJVI
I

~ekil 9-3. Stvt faz dol~u:p.h seri baklanmt~ absorpsiyon kuleleri.

9-5. Dolgulu Irule i!;Crisinde iki fazm alrum. Suyun dolgu malzemelerini Islatarak ynkarrdan aagiya dogru aktrg1 ve gazm ise dolgu malzemeleri arahklarmdan ynkanya dogru geQtigi tipik bir dolgulu kulenin basmQ-debi (alamm)
bagmtiSI ekil 9-4 de giisterilmektedir. Bu diyagramda basmQ .diiiiii llP, .d?lgu
yiiksekliginin. her metresi iQin mm H,O olarak ve gdz faz a1t alam debisi GG
ise kgr/(m"){hr) olarak yer almitir. 1 numarah egri dolgu malzemelerinin kuru
oldugu hale aittir. 2, 3 ve 4 numaral1 egrilerin her biri sabit bir siVI faz debisine
GL ait ofup, s1v1 faz debisi 2 den 4 e dogru artmaktadn. Bir krs1m diyagramlarda sonuQlar en iyi bir ekilde diiz dogrularla giisterilebilirlerse de, bu konuda
yap1lan QaJImalarm Qogunda sonuQlar zaten diizgiin egriler vermektedir.
Egrilerin diiey bir durum ald1gr noktaya tama noktaSI ad1 verilir ve AA
dogrusu ile giisterilir. Bu noktada gaz ile siVI arasmdaki siirtiinme, srVI fazr yukanya dogru iterek, kulenin tiim kesit alamm kaplayan devamh bir siVI faz
meydana getirecek biiyiikliiktedir. Bu durumda gaz, zaman zaman fiiarmalar
eklinde kuleden geQer. Tama noktasma ait giizlemler her zaman AA dogrusu

v,

I
:;_ 8 3.1 o-4
<I

488

48.8

~.SSG

GG, kgr/(hr)(m')
$ekil 9-4.
gmll.

Dolgulu kulelerde gaz aktm htzt,

SIVI

aktm htzt ve basm~ dii$liSii arasmdaki ba-

Sekil 9-4 deki 4 numarah egri, tum uzunlugu boyunca egri olanlardan farkhdir. Bu egrisiVI faz debisinin, kulenin tiimiinde SIVI fazm devamh bir faz olmasmi temin edecek kadar yiiksek oldugunu giistermektedir
Ta~ma noktas1, kullamlan dolgu malzemesinin tipine ve basmQ diiiiiine
baghdu. Basm~ diiiiii, dolgu iiniteleri, biiyiidiikQe veya dolgu yatagi ag1khk
kazand1kqa azahr. Ta~ma noktas1 ayru zamanda sivi viskozitesinden de etkilen,
mekte ve s1v1 viskozitesi artmca basm~ diiiiii azalmaktad1r. <:;ok say1daki

493

492
aratlrma sonuQlannm korrelasyonundan ekil 9-5 meydana getirilmitir1 Diyagram iizerinde gosterildigi gibi bu, iki fonksiyonun bag,ntJSidu.

Tablo 9-1.

C~itli kule 'dolgu malzemeleri i~tin

Raschig halkas

'

'

'

~..JI~
::l.fi.

..

'
,'
,

!"--

"

-..__...-

-------~\&..

Bert eyeri

1\.

'\

o,.

'

tntaloks eyeri

o.oo6.o1

.o

Ol

Tablo 9-2.

GaP PL

Sekil 9-5. Dolgulu kulede

ba~mtt.

Pc

PL

= SlVlllln

yogunlugu, kgr/m'

f..l.L

= s1v1mn

viskozitesi, santipuaz

gazm yoguulugu, kgr/m'

(bo kulenin kesit alam)

SheiWood, Shipley and Holloway, Ind. Eng. Chern. 30:765-769 (1938). Zenz,
Chern Eng. Progr., 43 :415-428 (1947); Chern. Eng., 60: 176-184 (Aug., 1953).

Ttzyma. noktasmda basmr dii#i#l,

her m dolgu yiiksekliCi irin mm H,O

'

1
1

Ta,ma noktasmda baSIO!f dU$ii$ii

50 mm
,
38
31
'(bolmeli) 25

25
(dtiz)

'
19
'
'
'
16
'
'
12,5
'
'
9,5
6,3
'
'
'
Beri eyeri
38,0
25,0 '
19,0 '
'
12,5
'
' '
6,0

hacim fraksiyonu, m' /m' doldurulmu klSlm

= tama anmda SlVl debisi, kgr-kiitle/(hr)(m")

,
,'
,
,

Raschig halkas1

dolgu malzemesinin ozgiil yiizeyi, m/m' doldurulmu kislm

= boluklarm

Dolgu malzemesinin tipi

9,81 m/saniye

GLF

ile ilgili

tama anmda gaz debisi, kgr-kiitle/(hr)(m') (bo kuleye gore hesaplanmihr)

= ivme,

av =

~ma ~artt

'

,
'
',
',
,

Boluklann hacim fraksiyonuna ait degerler, kulenin doldurulma ekline

bagh olarak, iinemli miktarda degiiklik gostermektedir. Bu degime aym dol-

GtF ( Pa)"'

'

'
,
,

GcF =

'

,
,

7.640
1.480
1.330
!.150
700
565
305
330
220
13.860
1.480
390
260
460
320
170

6,0 mm

9,5
12,5
16,0
19,0
25,0
31,0
38,0
50,0
6,0
12,5
25,0
38,0
19,0
25,0
38,0

doldurulmu~)

(a.fF') degerleri

Dolgu malzemesinin tipi

a,/P degerleril..Z (Geli$igiizel

210
210
200
250
330
250
210
290
330
330
180
210
210
165
105

W.E. Lobo, L. Friend, F. Hashmal ve F. Zenz, Trans. Am. Inst. Chern. Engrs.,
41 : 693 -710 (1945).
Leva, Tower Packings and Packed Tower Design, The United States Stoneware
Company, Akron (1953), sahife 49.

494

495

..

- durulmada dahi olabilir. Bulunabildigi hallerde deney sonuca elde olunan degerlerin kullamlabilmesi tercih edilmelidir. Bu gibi degerlerin bulunn:iamasi
halinde tablo 9-1 de verilen d~gerlerin kullamlmasi tavsiye olunur. Bunlar yak,laIk degerlerdir ve herhangi bir ozel halde elde oluuanlardim olduk<;a farkh
olabilirler
Tama noktasmda meydana gelen basm~ diiiiii olduk~a sabittir ve sadece
swmm ozelliklerine, dolgu malzemesinin tipine ve biiyiikliigiine baghdir. SIVI
olarak su kullamlmasi ve dolgu malzemelerinin geliigiizel kuleye doldurulmasi
halinde, elde olunan degerler tablo 9-2 de verilmitir.

9-6. Dolgulu kulede basml} diiliii. <;:ahuabilecek artlarda gaz ve

siVI fazlara ait herhangi bir debi diizenlemesi, bu tip kulelerin ekonomik projelendirilmeleri balommdan onemli bir konudur. Bu konuda teferruata inmeden,
}aklaIk olarak gaz faza ait tama debisinin %50 ila '%70 i optimum bir deger
olarak kullarulabilir:' S1v1 faza ait ozelliklerin suyun i:izelliklerine. benzemesi
halinde, basmQ diiiiiiniin hf'saplanmaSI istenilecek olursa, en uygun metod kimya literatiiriindeki degerlerin' kullanilmasidir. Pek Qok J,.-ule dolgu malzemesi
iQin, birim dolgu yiiksekligirlde meydana gelen basmQ diiiiii ile, sabit sJvi faz

1.00

9~1.

Ornek

25 mm lik Rasching halkalan ile

geli~igiizel dolduruJmu~

bir kule, stvt

0

bir hidrokarbonla ztt aktm preD.sibine gOre ytkama uygulayarak, hava organik madde ka-

GaziD ortalama yoguntugu ................................ :: 1,26 kgr-kiitle/m3

Hidrokarbonun ortalama 'ozgiil .a~trhttt ............... : 0,892
Hidrokarbonun ortalama yo8unlu&u .......-.............. : 8~ kgr-kiitlefm3
Hidrokarbon ya~mm ortalama viskozitesi ............ : 33,9 santipuaz
Kullamlan dolgu m;llzemesi i~in,

Kinematik sJVI viskozitesi, santistok

$ekil 9-6.

GaF =

305
=820/S
82

3.050/S

Bu sebeple:

(1,26
_
-Pa)"'' = (305)
- )"'' -0,1367
( PL
82
892
Sekil 9-5 den faydalanarak, absisin 0,1367 de&erine kaquhk ordinat de&eri 0,123 olarak okunur.

. GGF

3
PL!l)
0,123 (F ) ( Pai<L0,
2
00

= (3.600) -j 1,27 = 4.060

Kulenin kesit alam ; S =

Kulenin r;apt

10

100

=_saiit:ipu~L_

av!P = 528 de&erini kullammz.

G LF

(3 6

Rase hi~ h~Lk2 s1

i
I
0,60
I
I

'

<;Orum:

GGF
. 00)'

.:=:!

-- ---

Bert eve ri

!'-..

..J

n$tinmdan organik maddeyi almak i~in kullamlmak.tadrr. Ta$ma amndaki gaz debisinin
820 kgrjsaat ve stvt debisinin 3.050 kgr/saat 'olnlast halinde, kule ~apmt hesaplaymiz. Cah$ma $artlannda akt:r;;kanlann Ozellik.leri a$a~tdaki gibidir :

--.......: r-..

0,90

:1 0,80
~~ 070

I
I

0,123

1,26 X 892 X 9,81

(528) (33,9)0.0

127

kgr/(hr) (m')

~ = 0,202

m"

V_j_ X 0,202 = 0,50~ m

ozgul. agirlJk

S1v1 viskozitesinin ta~maya etkisi.

debisinde i:ilQiilmii gaz fazm yiizeysel -debisi 'arasmdaki log-log diya~ramlan,

kimya literatiiriinde bulmak miimkiindiir". S1v1 faz, i:izellikleri baklmmdan sudan Qok farkh ise, bu hususta tam ve gene! bir bagmti henilz elde mevcut degildir. Bunuula beraber, geliigiizel doldurulmu Raschig halkalan vc Berl eye~
leri iQin Zenz" tarafmdan gelitirilmi basm~ diiiiiiniin bulunmas1 ile ilgili bir
I
.
metod vard1r ve oldukQa faydahd1r.
Bu metod, tablo 9-1 ile birlikte a~Iklaruru olan, tama noktasmda basm~
. diiiiii sadece dolgunun karakteristiklerine ve SIVIrun fiziksel i:izelliklerine baghdrr, "hipotezine dayanmaktad1r. Zenz tama noktasmda basm~ diiiiiiniin (tablo
9-2 de verilen) SIVImn viskozitesi ile (ekil 9-6) kotrcl~syonunu buhnutur.
~ekil 0-4 iin agiklanmasi esnasmda 4 numarah egrinin, SIVI fazm devamh
faz oldu~u art!ari gosterdigi belirtilmitir. Zenz tarafmdan meydana getirilen
9-7 ve 9-8 numarah diyagramlar, akimm 3 numarah egri (ekil 9-4) ile gos-

1t

Pratikte kuleler hi~ bir zaman tru;ma noktMmda ~ah:s.hnlmadtk1an i!;in, elde olunan
sonu!f bize kule !fapmm minimum de8erini vermektedir. Genellikle tru;;ma noktasma ait gaz
ve stVI debilerinin % 50 si ile ~alt$ma iyi sonu!f ve:rir. Bu sebepler hesaplanan kule kesit alanm:m .i~i katt (0,40 nil) ahnmahdtr. Bu durumd3. kule yapt 0,71 -m olur.

T.K. She~Ood ve R.L. Pigford, a:Absorption and Extraction, ~cGraw-Hill Book

Company, Inc., New York (1952), sahife 245; Perry, sahife 671, 708.
Perry, sahife 681-683.
3 Zenz; Chern. Eilg., 60:176-184 (Aug., 1953).

496

497

4AA onr

48

=M~"

nnn

II

~~

........
4.880

H1

.5
E
48B
0,1
10
100
Kinematik s1v1 viskozitesi santistok= santipuaz
'
ozgi.il ag1rl1k
Sekil 9-7.

Devamb stvt faz i~in, minimum

SlVl

debisi - Raschig halk.alart.

terilen tipten 4 numarah egri ile giisterilen tipe degi~iminde minimum SIVI 'debisini (GL)-, s1vmm kinematik visko1,0
zitesinin bir fonksiyonu olarak giistermekltedirler. Kullanlfan s!v1 debisinin
1eki1 9-7 veya ~ekil 9-8 den elde olunan
minimum degerin altmda olmas1 halinde Zenz, (gerc;ek basmc; dii~u~ii)/(ta~ma
anmda basmc; dii~ii~ii) oram ile (ta~ma
1\
amnda gazm kiitlesel debisi)/(gazm gercek kiitlesel debisi) oram arasmda bir
1\
bagmu kurarak, bunu ekil 9-9 daki di1\
' 0,10
yagramla giistermitir.

"

KlSlm 9-5 de, tiim gaz ve SlVl debilerinin, dolgu rnalzemesinin tipinin ve
emniyet faktoriiniin bilimnesi halinde,
kule c;apllllll nasil ec;ilebilecegi ac;Iklanmi~trr. Gave. GL nin de bilirimesi sebebi
ile, kule ic;erisindeki basmc; diiiiiiniin
hesaplanmasi a~!iWdaki ~ekilde yapihr:
Tablo 9-2 den (s1v1 faz su ohna.s1 hallnde), tama anmdaki basmc; diiiiiinii bult!llUZ. Bu (AP,)u 20 ile belirtilecektlr.
1.

488 000

Nf

f--

1:
..c:

~
4B BOO
01

'-

3B
25

-"'

c
E

!'--...

-:J
l!)

4880
Kinematik
Seidl 9-8.

SIVI

1"-

1~

10
100
viskozitesi, santistok- .sa~~~pu_az

ozgu ag1 rl1k

Devamh stvt faz i~tin, -rDmimum stvt debisi-.BC'rl eyerleri.

o...lo...U.
<I<]

,,
I.

0,01
1,0 1,5 2,0 ?,5 3,0 3,5

Gc;F/GG
$ekil 9-9. Dolgulu kulede basil!> d~~il,
hakild durumun ta4ma durumuna orant

2. Btl degerden ve <'kil 9-6 dan olarak.

anmdaki basmc; diiii~ii (konumuz
olan SlVl ic;in) bulunabilir. Yalmz kullamlacak stvmm kinerriatik viskozitesinin

bilinmesine ihtiyac; varrur. Bu basinc; diiiiii (AP,)L ile .giisterilir.

t~ma

3. Bundan sonra GL ye teka"biil eden, t>.ma amndaki gaz debisi bilinn>olidlr. l;lekil 9-5 kullamlacak olursa, deneme-yamhna (yakla~tk degerler!e c;iiziim)
metodunun kullamhnas1 gerekli olur. Zenz, ~ekil 9-5 i yeni bir koordinat diizeni
icin tekrar hesaplayarak, ekil 9-10 u meydana getirmitir. Elde mevcut bilgiler
ve GL * nin bilinen degerinden hesaplanabilen degerler, ~ekil 9-10 un ordinallnda yer ahr. Bu bize .absisde bir deger verir. Bu degerin c;oziimii, tamaomnidaki gaz debisini Ga, bulmamtza yarar.

* Bu maksatla
t. <;atalta$ -

~kil

9-10 da Gu nin yerini GL ahr.

Kimya Mfihendisligine Giri!l

F. 32

498

499
3.050
44 = 6.932 kgrf(m') (hr)

.
4. Simdi GGdGG oram bilinmektedir. 2. nci ad1mda APF hesaplanmihr.
Bu sebeple, ekil 9-9, kulenin her m dolgu yiiksekli~inde meydana gelen basmQ
diiiiiinii AP, hesaplamak imkdmm verir.

GL = 0,

GL

38
= u,33,9
892 =

santisto

n.~~

PL = (0,892) (1.000) = 892 kgrjm3

Tabla 9-2 den 25 mm lil< Raschig halkas1 i~in (APF)H2o 330 mm/m. ~ekil 9-6 dan kinematik viskozitesi 38 santistok olan bir stvt ir;in (11..PF)d(IJ.Pp)820 = 0,61 dir. Buna gOre,
( A.PF)L

~ekil 9-7 den (G,)mln

31.720. Kullamlan s1V1 faz debisi bu degerin albnda oldugu i~in.
stvi faz kulede devamb faz halinde deijildir. GL = 6.932 de&erine tekabill eden GG nin fa$ma deleri ~ek.il 9-10 dan elde olunur.

17

~kil

9-10 dan (

Bu sebeple

,..,..,..,..,

Ill
0,10

o,000010,01

I
1,0

10

._ (!..,...

$ekil 9-5 deki korrelasyonun yeni bir diizenlenmesi.

Ornek 9-2. 1~ I'BP' 0,75 m olan bir kule (Ornek 9-1 deki sistem i~in) kullamlacak
olursa, dolgulu ku~mm her metresinde meydana gelecek basm~ d~U!;linU hesaplaytmz.

'1t'D2

Kule kesitinin 01:Iam = -

=.~~~ = 1.863

:~.

- = 0,44 m

kgr/(m') (hr)

r_

0.0505

6.932 ) (1,26

892)

o.s

= 5.150

de_~eri i~in ~ekil 9-9 dan,

(.l. PJL
(t.. PF)L

l>t;F- !L
$ekil 9-10.

G~~ )(:~

GGF = ( 0,0505

GGy/Gc nin 2,76

GG

mm/m

n!"

nn ....

= (0,61) (330) = 200

I!J.P1,

0,072

= (0,072) (200) = 14,4 mm H,O her metre dolgu

yUksekliAi i~in

Kullamlan SIVI debisi ekil 9,7 veya 9-8 den okunan (GL)mtn de~erinden
daha biiyiikse, SIVI faz kulede devamh faz halindedir ve bu takdirde ~ekil 9-9,
d~rudan d<i~uya uygulamada kullamlamaz. Bu durumda Zenz, ekil 9-9 un
GLF/Gr absisi ile kullamlmasml tavsiye etmektedir. Burada Gr, , kullamlan gaz
debisinin Gc olmas1 halinde ta~maya sebep olan SIVI debisidir. Hal<Hd gaz debisine tekabiil eden GL, in de~eri ~ekil 9-5 den bulunm.
l:imek 9-3. SI mm lik ~elik Raschig baikal an ile geli~igiizel doldurulmuj bir dolgulu
kulede, 15,6C da bulunan su ile hava-karbon dioksid kan~tmtmn ytkanmasi arzu edilmektedir. Absorpsiyon atmosfer basmcmda yapdmakta olup, srvt debisi 163.200 kgr/(m'S) (hr) ve
gaz debisi ise 1.800 kgr/(m') (hr) dir. Gazm ortalama yogunlugu 1,20 kgrfm' dUr. Celik
Raschig halkalan i!;in a"= 103 Jlil-fm3 ve F = 0,92 dir. Dolgu yiiksekliiinin 2,180 m si
is:in meydan~ gelecek basm!; dili}li!}Unli hesaplaymtz.'

501

500

tek bir komponent del/;ildir (boliim 8 de haya- su bal1;mular1 halinde oldui!;u

gibi) ve bir konsantrasyon farla vard1r. S1v1 faz iQerisinde komponent transferine
ait debi eitligi, fazlann temas yiizeyinde itici giiciin var olmast halinde, R<L
l1;daki gibidir.

;:llzliln:
~ -13?"
"

. v

F' = (0,92)' -

15,6C da

PL

= 1.000 kgrjm

f..LL

= 1,121

Kinematik viskozite

santipuaz

= 1,121

dN.

santistok

deiterine tekabiil eden GLF nin deAeii 9-S den okunur.

Ga )' ( v) (
( ~.6QO
F3
PLP a g =

(1.800) 32 2 (
1.121
)
3.600 (1 ) 1,20 X 892 X 9,81 - O,OOJil

N.

(9-1)

= Qiiziinebilen komponentin

(a komponenti) transfer debisi, mol-kgr/saat

kL = SIVI faz kiitle transfer katsayiSI, mol-kgr/(saat)(m" temas alam) (birim

konsantrasyon farla)

c.= fazlar

arasmda transfer olan komponentin konsantrasyonu, mol-kgr/m'

Qozelti

Sekil 9-S den

GLF(Pa )o.s =6.02

0 GF PL

GLF- (6,02) (1.800) ( 892

, )"' -

1 26

GLF
GL -

dele~i

.O.P = (0,185) (210) = 38,8 mm/m dolgu

2,18 m dolgu

yUk~ekli#i

294.000

294.000
18
163.200 -

l)ekil 9-9 dan absisi 1,8 olan noktanm ordioat

(.O.P/ .O.P,)L = 0,185 okunur.

yUksekli~i

= fazlarm temas ahm1,

Sembollerin altlarmdaki i ve L harfleri, fazlarm temas yiizeyi ile SIVI fazm

esas kiit!esini gosterirler. K1sun 8-2 de kimyasal potgnsiyel farkmm (veya fii
gasite farkmm) ahnmast gerektigi belirtilmi ohnasma ral/;men, (9-1) numarah
eitlikte itici gUQ olarak konsantrasyon far!a kullamhnitir. Konsantrasyon farkmn kullan!lmasma sebep, SIVI fazm kimyasal potansiyeline ait elimizde bilgi
bulunmamasichr. Transfer olunan komponentin debi e~itlil/;inde itici giiQ olarak,
mol fraksiyonlarrm da kullanmak miimkiindiir .

il'in

f>.p = (38,8) (2,18) = 85 mm H,O

Dolgulu kulelerde basmQ diiiiiiniin hesaplanmaSl ile ilgili dil/;er ~etod ve
yollar literatiirde varchr, fakat burada aQiklanmalan yap!lmayacakt1r. 1

9-7. Dolguln kulelerde SIVI fa.za alt.klltle transfer!. Bir gaz kanImi
m uygun bir sivi ile temasa getirip, bu kanImda bulunan QOziinebilir bir kom-.,
poilenti kanImdan uzaklabrahm ve hiQbir kimyasal reaksiyon da meydana gelmesin. Kararh durumun meydana gehnesi halinde, gaz kiitlesi iQerisindeki QOziinebilir komponent, bulundtil/;u yerden gaz fazla SIVI fazm temasa geldil/;i yiizeye transfer olacak ve burada, sivi faz tarafmdan Qoziilecektir. Bundan wnra
ise, temas yiizeyinden esas SIVI faz kiitlesi iQerisine transfer olacal<trr. 'Boyle bir
4urumda, gaz faz iQerisindeki kiitle transfer debisi ile birlikte SlVI faz iQerisindeki kiitle transfC~i debisini de goz online almak gerekir. C:iinkii SIVI faz artik
1

kL(C.,- C.L)dA

Yukar1daki eitlikte,

9-2 ilumarah tablodan 50 mm lik Raschig halkalan i>in (.O.P,)mo = 210 mm/m dir. Sekil
9-7 den (GJmtn
121.520 dir. Bu durnmda SlVI, devamh faz1 t"''kil etmektedir. Ga
1.800
02
1-' )

Brown and _ass_ociates, Unit Operatto~s, Job.Ii Wiley and Sons, Inc., Ne~York:""
(1950), bo!Um 16 ve 17; M. Leva, Tower Packings.and Packed. Tower Desigu,>
The United States Stoneware Company, Akron (1953), sahife '37-50,

(9-2)
Yukandaki eitlikte k' L SIVI faz kiitle transfer katsayiSI, mol-kgr/(saat)(m0 )(birim mol fraksiyonu farla) vex. transfer olunan komponentin mol fraksiyonudur.
(9-2) numarah eitlil/;in kullamhI, (9-1) numarah eitlikten daha uygundur. Bu'
nunla beraber, ou alanda ya}'lulanmi arallrma sonuQlarmm Qogunda itici giiQ
olarak, konsantrasyon farklan kullan!lrnitir. Bu sebeple (9-1) numarah eitligin
aal/;Idaki ekilde kullan!lmas1 daha uygundur.
(9-3)
Yukar1daki eitlikte p,. sivi fazm molar yol/;unlugu olup, mol-kgr(Qiizen+Qiiziinen)/m3(Qozelti) birimine sahiptir. Seyreltik sulu Qiizeltiler ve ufak konsantrasymi
farklari iOin p,. sabit 'olabilir. Fakat p, gene!likle bileimle degiir.
K!Sim 8-6 da aQiklanan Islabhni duvarh kolon, SIVI faz yiizeyinde ineydana
gelen dalgalanmalar sebebUle, SIVI faz kiitle transfer katsayiSimn deneysel olarak. bulu111nas1 hususunda baanh del/;ildir. 1lgili literatiirde 1 .a.Qiklanma&I ya1

E. J. Stephens and G. A. Morris, Chern. Eng. Progr., 41 : 232-242 (1951).

502

503

puan basit bir laboratuar kolonu, stvl faz kiitle transfer katsaylSlmn bulumnas1
hususunda ba~arili sonu~lar vermi~tir. Bu kolon aym zarnanda, kirnyasal reaksiyon ihtiva eqen absorpsiyon problemlerinin de incelenmesi baknmndan faydahdrr.
9-8. Dolgulu kulede gaz absorpsiyonu- kiltle bilan!;Olan. !;iekil 8-2,
kimyl!sal reaksiyon ihtiva etmeyen gaz absorpsiyoriunun incelemnesinde kullamlan. dolguln kulenin ~ematik bir diyagramtdrr. E yiinlii akrrna oranla Zit yonIii alamda, l!bsorpsiyon debisinin daha biiyiik olmast sebebi ile, bu kolonlarda
normal olarak gaz ve SIVI fazm Zit yiiulii alamt kullamhr. Kararh artlarda ~a
h~an bir absorpsiyon kolonu takdirinde dz yiiksekligi i~in kiitle ve komponent
dengeleri.a~ai1;ldaki ~ekilde y=lrr.
Tiim kiitle dengesi,

dL

Komponent dengesi, d(Lx)

dV
=

faz i~in de dogru olursa, ~iizlinen hari~ SIVI faz (l ') mol-kgr/saat ve ~;iizii
nen hari~ gaz faz (V') mol-kgr/saat, sabit kahr.

SIVI

V'

V (l -g) = V, (1 - g 1)

L'

L(l-x) = L,(l- x 1)

V'
V=--

dL

d(Vg)

= dV

(96)

Yukandaki eitliklerd.e x ve y fazlar arasmda transfer olan komponenti giistermektedir. (9-5) numarah e~itlik, kulenin tabanmdan z yiiksekligine kadar olan
klSlm giiziiniine ahnarak entegre' edilecek olursa, aagtdaki sonu~ abnr.

Lx+ V 1 y 1 = L1 x 1 + Vy

(9-7)

(9-7) numarah e~itlik x in x, den x. ye kadar ve y nin y1 den Y ye kadar olan

her degeri i~in kullamlabilir. 1ki alamm bileiruleri (x ve y) arasmdaki bagmtl}'l ifade ettigi i~in, kulenin operasyon dogrusu achm ahr. Gaz ve s1v1 faza ait
alam debileri gene! olarak kule boyunca degi~ir ve (9-7) numarah eitlik bir egriyi ifade eder.
Gaz faZI sadece bir ~iiziinebilir komponent ihtiva eder, diger komponentler
ise inert olduklarmdan operasyon esnasmda degimeden kahr ve a}'lll husus
1

Entegrasyon kulenin tiimUnde Zit aklmm varhA1lll kabul eder. Yfiksek stvt faz debileri takdirinde kolon i~erisinde yukandan a~a~tya do~ru gaz dol:l$tmt meydana a:e..
lebilir. Bu durumda (9-7) numarah e1illik kullandmaz. C. M. Cooper, R.J. Christl
ve L.C. Peery, Trans. Am. Inst. Chern. Engrs., 31 : 979-993 (1941).

L 2 (1-x2)

A}'lll ~ey (9-9) numarah eitlik i~in de yaptlabilir, L ve L1 , L' ile ifade olunur.

L'
L=-1-g

L'
1-x,

L,

= -:---

Bu e~itlikleri (9-7) numarah eitlikte yerlerine koyup, diizeuleyelirn.

v (

.111

1 - Yt

bilir.
d(Lx)

(9 8)
(99)

V'
V,=.-1 Yt

1-y

(9-5)

Yukartdaki bagmtllarda L ve V, Slrast ile SIVI ve gaz fazlarm debileri, mol-kgrI

saat; x ve y ise, herhangi bir komponentin stvl ve gaz fazdaki mol fraksiyonlandrr. Gaz fazdan stvt faza sadece bir komponent transfer olur ve SIVI fa= buharla~maSI ihmal olunabilecek kadar az olursa, a~agtdaki stmrh e~itlik -yaZ!la-

V2 (1 - g 2)

(9-8) numarah eitlikten faydalanarak V ve V1 i V' ile ifade edelim.

(9-4)

d(Vg)

_Y

1- g

__}f__) =

L' (

1- g .

(-x )+ (1 -

L'
V' 1 -

g1

x,

1 - x1

Yt -

_ _x

1- x

xx, .

L' (
V' 1 -

)]

(9-10)

x in verilen herhangi bir degeri (x, ve x. arasmda) i~in, buna tekabiil eden y
deger1 hesaplanabilir ve x, y diyagrarnmdaki operasyon dogrusu iizerinde, tekabiil eden bir nokta bulunabilir. x ve y degerleri 1 den ufak ise, (9-10) numa
rah e~itlik lineer olur.

9-9. Debl eitlikleri. Kararh operasyon artlan altmda kiitle transfer

debisi dN. poZitif ahnarak, a~agtdaki bagmtl yaZihr.

dN.

=-

d{Vy)

= - d(Lx)

(911)

Buna benzer bir gelitirme (8-5) numarah e~itlige uygulan1r.

(9-12)
Gaz faza ait debi eitligi k!Slm 8-7 de (8-6) numarah eitlik olarak verilmitir.
aS dz nin (8.Q) numaral1 e~itlikteki dA ile a}'lll oldugu ve P(y- y,) = -(p, _ PG)

505

504
bulundugu giiz iini.ine ahmrsa, (B-6) numarah eitlik
bilir.

Vdg

- -1.-Y

a~agtdaki

= kaaSP(g~y,)dz

ekilde yaztla-

(9-13)

artlar saglanabilir. :liiyle bir kulenin tiimi.ine ait olan tek bir denge ellrisi vardlf. Bu egri, sabit temperatiirde yaptlan absorpsiyonun x. ve y, arasmdaki ba
gmtlSinm bir ifadesidir. Denge egrileri lmtm 9-10 da ac1klanacaktlr.
(9-13) ve (9-14) numaralt bagm!tlarm birletirilmesinden, belirli bir y de-.
geri ile ona tekabiil eden y, degeri arasmdaki bagm!t elde olunabilit.

Buna tekabiil eden bir eitlik de stvt faz icin kurulabilir.

y,- !I
Ldx
- - 1 - - kLaSpm(x,-x)dz
-x

(9-14)

Bu bagm!t operasyon dogrusu iizerindeki herhangi bir noktanm (x, y), kendisine tekabiil eden ve fazlarm temas yiizeyinin durumunu gosteren nokta (x., y,)
ile, _:_kLOfJm!kaaP egimine sahip olan diiz bir dogru halinde birl~tirilecegini
ifade eder. Buna benzer bir bagmtt so!lutma kuleleri i~in ktstin 8-26 ve 8-15 de
ag1klanmtttr.

Yukartdaki eitlilderde :

= Bo kulenin kesit alant, m

P = Total basmc, attn.

Fazlarm gergek temas yiizeyi bilimnedigi icin (klSlm 8-25 e bakmtz), birim dolgu hacmine ait kiitle transfer katsayi!art kullamhr. Yukartdaki eitlik!eri yeni
batan diizenledikten sonra, z1 = 0 ve z, = z degerleri arasmda entegre edelim

f.

Yi

Y2

kanSPdz
( 1 -y)(g-g,) =. o
V

{Xi

J x2 (1 -

dq

dx
x) (x,- x)

=.

rkLaSpmdz
L
0

(9-15)
(916)

ve stvt fazlarm iizellikleri

2. Kulenin herhangi bir losmma ait y ve y1 degerleri (veya x ve x.) ara.
smdaki bagmtmm bilinmesi
Fazlarm temas yi.izeyinde bir dir_encin bulunmad1g1 (los1m 8-3 e balomz)
kabul eclilecek olursa, bu temas yiizeyinde fazlar dengc halinde bulunurlar. Biiyiik 1s1 tesirinin giiriildiigii gene! durumda, fazlann temas yiizeylnin. temperatiirii
kule boyunca iinemli derecede degiir. Bu temperatiir degiiininin tayini kar11k
ve uzun zaman alan bir problem olup, burada aQ1klanmas1 yap1lmayacakt1r. 1
S1k s1k karllallan bir hal olan, her iki faztn da diiiik konsantrasyonlara sahip
ohnalari veya s1v1 faztn sogutulmast gibi durumlarda. hemen hemen i,zotermat
ci~

sahife 158-171 e bakmtz.

::>

ii
.X
ra

J::

1. V ve L nin fonksiyonu olarak, kGa ve kLa kiiile tr!lnsfer. katsayilan, gaz.

Sherwood and Pigford, op.

A(x1,y1l
0

Belirli bir problemin gerektirdigi dolgulu lostm yiiksekligini hesaplamak igin

(9-15) ve (9-16) numarah eitliklerin kullamlmalart, aagtdaki faktorlerin bilinmeleril!e ihtiyac giisterir.

(9-17)

Xt-X

.E
c(U
c
'j;l

:o

....

I'll
'1:1
N
I'll

N
I'll

C'l

>o:

Xj

x,

SIVI

fazda ~ozi.inenin mol fraksiyonu

~Jill 9-11. AbsorPsiyon kulesinde fazlarm esas kUtlesi Uc fazlarm tcmas yUzeyindeki lrt
lar arasmdaki baAmu.

506

507
$ekil 9-11, sabit temperatiirde gahan bir absorpsiyon kulesinin ematik

x, y diyai!;ramdr. Atmosfer basmcmda gahan bir absorpsiyon kulesinde mey

dana gelen basmg diiiiii, total basmca oranla ilunal edilebilecek kadar kiigiik
bir dei!;erdir ve bu sebeple, basmcm da sabit oldui!;u kabul edilebilir. Absorpsi
yonun meydana gelebilmesi igin operasyon egrisinin AB, denge egrisi iizerinde
yer almas1 gerekmektedir. <;iinkii bu takdirde itici giig y- y1 veya x.- x, Sl
mrh yiikseklige sahip bir kule igir. s1flrdan biiyiik\ olur. A noktas1 kulenin alt
k1smmdaki durumu {;1:1 , y 1) ve B noktas1 ise kulenin list k1smmdaki durumu
(x,, y,) giistermektedirler. <;iiziinen madde ihtiva etmeyen bir giiziicii kullamldigl igin x = 0 d1r. C noktas1 (x., y,) fazlarm temas yiizeyindeki durumu, D nok
tas1 (x, y) ise gaz ve s1v1 faz kiitlelerindeki durumu gostermektedirler. Bu durumda gaz ve SlVl faza ait kiitle transfer direngleri onemJi bir biiyiikJiige sa
hiptir.

9-10. Denge (!)iizliniirliik). S1V1 igerisinde giiziinmii olan bir gaz, be

lirli bir temperatiir ve koosantrasyonda, giiziinen gaza ait belirli bir k1sml ba.
smg giisterir. Total basmg biiyiik oldugu takdirde gazm giiziiniirliii;ii total basm<;:l<,l dei!;iir. Bu tesir 5 atm in altmdaki basm.;larda ufaktir ve yiiksek basmg
altmdaki gahmalar dmda ilimal edilir.

1000
800
600
500
40 0
300
::>

Vdy
- = kaaSP(y1 1-y

y)dz

Yukandaki eitlik, her iki taraftaki iaretler degitirildigi takdirde, (9-13) nu

marah eitlii!;e benzemektedir.

./

200

vl"

VI

S1V1 faza ait kiitle transfer katsaylSl, gaz faza ait kiitle transfer katsaylSlna
oranla biiyiik bir dei!;ere sahipse, (9-17) numarah eitligin solundaki oran gok
biiyiik ve dolaylSl ile x.::::: x olur. x.= x olmas1 halind<!sivl faz ic;:erisinde kon
santrasyon farla ortadan kalkar ve direng, sadece gaz fazdaki direngten ibarettir. Bu durumda absorpsiyon operasyo'f'unun, gaz faz direncinin kontrolu alttnda
oldugu soylenir. Aym ekilde gaz faza ait kiitle transfer katsaylSl, siVI faza ait
kiitle transfer katsayisma oranla biiyiik bir degere sahipse, kLPm/k 0 al' ::::: 0 olur;
bu durumda, y = y, dir ve absorpsiyon operasyonunun stVI faz direnci tarafmdan kontrol edildigi soylenir.

Striping ve desorpsiyon operasyonlan esnasmda, absorpsiyon operasyonunda meydana gelen olaylarm aksi olur. Gaz fazla siVI fazm birbirleri ile temasa
gelmesi esnasmda, gozeltinin uc;ucu komponenti gozeltiden uzakla~tr ve SIVI
fazdan gaz faza geger. Am IStnml su buhan kullanuarak aj.tlr hidrokarbon
yaglarmdan hafif hidrokarbon yaglan uzaklatmhr ve bu esnada su buhar1 yo
gunla5maz. Bu striping operasyonuna, bir ornek tekil eder. Striping operasyonunun incelenme ve ac;:klanmas1 absorpsiyon ic;:in yaplanlara benzer. Yalrnz,
kiitle transferinin SIVI fazdan gaz faza dogru olmas1 sebebi ile, (9-11) ve (9-12)
numarah eitliklerde artJ. lareti kullamhr. Bu durumda operasyon egris~ ekil
9-11 deki denge egrisinin altmda yer almahdtr. (9-13) den (9-16) ya kadar olan
eitlikler, hem absorpsiyon hem de stripinge uygulanabilirler. Striping operasyonunda, gaz fazda kiitle transferine ait debi degiikligi aaj.tldaki gibidir.

~ IL'\9-

\.,.

g
0
0

100
80
60

~50
:r: 40

z
....
0!

30

V-

10
10

I/

vv
v
~ ~~v
/

1/

20

v, / ,
~/

1/

20 30

1/
Y'

,~-

v
50 70 100

200 300 500 7001000

NH 3 un krsmi basrncr, mm Hg
~eltil 9~12.

Amonya~m

su i~erisindeki ~Ozil.nlirlti~U.

Geitli gazlar, giizeltilerinin denge durumunda giisterdigi lasm! basm9lardan oldukga farkh basmglar giisterirler. Ornegin, gaz kendisini absorplayan s!Vl
ile sa;!:lam bir kimyasal bileik meydana getirirse, lasml basmc1 geni bir kon
santrasyon alamnda Sifu olur. Diger taraftan oksijen, su igerisinde goziindiij!ii
zaman, gok seyreltik sulu gozeltiler biiyiik degerde oksijen lasml basmCI giis
terirler. Bu husus, oksijenin suda az goziindiigii eklinde de ifade edilir. Kar
UaIlan diger durumlar, bu iki sm1r deger arasmdad1r ve gene! olarak, ~oziiD
mii gazm k1sm! basmcmm diiiik olmas, onun giiziiniirliigiiniin bir ifadesidir.
$ekil 9-12, 9-13a ve b, 9-14 S1fas1 ile giiziiniirliii!;ii fazla bir gazm (amonyak)',
1

Sherwood, Ind. Eng. Chern. 11:745-747 (1925).

508

509

- v
5

....

0>

'3

0
0
0

---"'
~

v/

CJl

"'

(f)

....

...

::J
V\

_..

~ ~ ~ ~ 1-

"'

_:}~

..-

,.......

- -/
......... ..........

"'

,..,. /

f).

v
,.......

orta derecede gozlintirliil!;e sahip bir gazm (ktiktirt dioksit)' ve gozi;nurltil!;li az

bir gazm (oksijen) muhtelif konsantrasyonlarma ait lasml basmglan gostermektedirler.

.........

1-

c.

~~

r-

r-

Belirli bir miktarda bulunan bir stVJ, gazm az veya gok goztintirltil!;e sahip
olmasma bal!;h olmakstZin, herhangi bir gazm herhangi bir miktartm gozebilir.
Goztinme, s1v1 ile temasda bulunnan 90zlinmli gazm, ktsml basmcma gore
meydana gelir. (;oziiniirliigii az terimi, belirli bir konsantrasyondo. gazm stvl
kerisinde goztinebilmesi igin, stvt ile temasta bulunan gaZin ytiksek bir lasml
basmca sahip olmast gerektil!;ini ifade eder. Dil!;er taraftan t;oziiniirliigii fazla
bir gaz, aym konsantrasyonu dlilik bir la.sml basmgla verir. Ornel!;in, 10C de
recede 1QOO gr suda 0,5 gr oksijen ihtiva eden bir ~ozelti, oksijenin ktsml basmct 530 mm (Sekil 9-14 e bakmtz) olan bir fazla temin olunabilir. Dil!;er taraftan yine 10C derecede 1000 gr suda 0,5 gr SO. ihtiva eden bir gozelti igin (Sekil 943a ya gore) SO> nin ktsml basmcmm 0,85 mm ,!mast yeterlidir .
1,0

20

15

10

S0 2 nin k1smi basmc1 1 mm Hg

~kil 9-13a.

.L

0,8

Kiikiirt dioksitin su i!rerisirideki gOziiniirliiS,ii. (dli$lik konsantrasyonda)

v
/

200
::J
V\

...en

0
0

100

./

(/)

"~ .

50

/
/

v
/

.,......-

...

0)

~ds

/ ~ ~ ::::.- ~ ~ ~
/..
100 20,0 300

$ekil 9-13b,

bas1nc1, mm Hg

Kiiktirt dioksitin su i~orisiudeki goziintirlfi~U. !Yilksek konsantrasyonda)

~~
200

/v ./

/~

./

v /?,ly k6

~~

400

600

800

1000

0 2 ni n k1smi bas1nc 1, mm Hg

400 500 600 700 800

50 2 nin k1smi

0,2

"~

/ / / . / ~ ~ti{
/ v/ /':: ~ ~ ~

rr

>-::::~

0,4

8-

r,fo
/

0
0
0

'\

150

::J
V\

...m

0,6

$ekil 9-14.
1

Oksijenin sudaki

gozliniir!U~.

<nternational Critical Tables, cilt 3, sahife 302; O.M. Morgan and 0. Maas, Can.
J. Research, 5: 162-199 (1931),

511

'10

Bir gaz faZI bir sivt fazla denge durumunda bulundugu zaman, gaz faz
i~erisindeki Qoziinen komponenlin lasml basmci, gaz fazm idea! ga.< kanununa
uyma" halinde, onun sivt fazdan ileri gelen lasml basmcma eittir. Zit alam,
prensibi Ile .;ahan, devamh bir gaz absorpsiyonu operasyonunda elde olunabilecek en kuvvetli <;ozelti, giren gaz faZI ile dengeye ulami olau <;Bzeltidir.
Diger bir deyimle, .;ozlinen komponentin gaz fazmdaki kisml bastLel, <;ozeltiden ileri gelen lasml basmcma e~it olan <;ozeltidir.

peratiirler aynt birirnlerle iilciiliirler. Boyle bir durumda tiim katsavddr, bvlu111

"4 de :l<;Iklandtg. ekilde, tiim temperatiir dii~ii~ii dikkate ahnarak kolayhkla h

saplauabilir.

Gaz <;oziiniirliigiiniin iinemli bir iizel bali, Qiiziiniirliik egrisinin diiz bir dogru oldugu haldir. Bu durumda gaz, Henry kanununa' (las1m 6-6 ya balamz)
uyar ve .;oziinliiliik egrisi aagidaki e~itlikle ifade olunur.

p=Hx
Bu eitlikteki;

(9-18)

p = <;iiziinen gaZin lasmi basmCI, atm

= Henry kanunu sabiti, atm

x = <;iiziinen gazm SIVI fazdaki
H

mol fliQksiyonu.

Uzakltk

Ornegin, 20C derecede ve oksijenin 1 atm*e kadar olau lasml basmQ}an !<;in
p =4,01 X 10'x

9-11. TUm kiitle- transfer katsay.Ian. Onceki k!Slmlarda gaz faza

(gazm esas kiitlelerinden fazlarm temas yiizeyine) ve SIVI faza (fazlann temas
yiizeyinden sivtmn esas kiitlesine) ait kiitle- transfer katsayilan ile ilgili eitlik
ler kurulmutur. Isi transfer! ile kiitle transfer! arasmdaki benzerlik sebebi" ile,
bu katsayilari bir tiim katsayt i<;erisinde toplamanm <;ok basi! olacagr sauilrr.
Fakat miimkiin degildir.

Sekil 9-15. Gazdan

akimiDa

= H'C

veya

Gaz fazt

SIVI

faz

----x

= Ji;

Yukandaki ~itlikte C, mol-kgrfm3 ~Ozelti olarak, !rOzUnen komponentin konsantrasyonudur. Hem H' ve hem de H" Henry kanunu sabitleri diye adlandm.hrlar. H. 'n'
H" nUn saytsal de!terleri ve birimleri farklt oldujund8.n, bunlar i~in se9ilen birim
hangi !<klin kullanldAm gosterir.
Perry sabife 675.

temperatlir farldan.

,.-Fazlann temas yuzeyi

Kimya Iiterattlrlindeki Henry kanunu sabitine ait deAerleri kullantrken dikkutli buIunmak gerekir. <;unkU bazt ha~lerde Henry kanunu ~aAtdak.i ~ekilde- ifade olunur.
p

ait

Bir gaz fnZindau bir s1v1 faza kiitle trausferi halinde durum, ekil 9-16 da
giisterildigi gibi, oldukca farkltdtr. Bu durumda ekil 9-15 deki temperatiir farlamn yerini, konsantrasyon farkt altr. Fazlann temas yiizeyinde konsantrasyon,
egrisi siireksizlik giisterir ve x - y, lSI transferinde kendisine tekabiil eden temperatiir farlanm aksine, tiim kiitle transfer katsay1s1mn ifadesinde herhangi bir

Sekil 9-15 su buharmdan bir slVIya 1s1 transferinde temperatiir farklll1 giisterme1<tedir. Duvarm giistermi~ oldugu direncin ihmal olunabilecek kadar ufak
oldugu kabul olunuyor. Su buhanni ait katsa}'lya tG- t, ve Sivtya ait katsa}'lya
ise .t- tL temperatiir far!a tesir eder. Her ikisi j<;in de t, aymdtr ve biitiin tem1

SIVIya ISI

Uzakltk
Sekil 9-16.

Gazdan

SlVIya

kUtle (komponent) aklmma ait Jconsantra5}'on farklan.

512

513

anlam taImaz. Tiim katsaymm kullamlmasi istenirse, bu hayali bir konsantrasyonu x (y ile dengede bulunan) veya y (x ile dengede buiun&n} esas al"
mahd1r. Bu durumun bir sonucu olarak tiim kiitle transfer katsayilarmdan biri,
tiim hayali konsantrasyon fark1 (x* ~x) ile ve digeri de, yine tiim hayali konsantrasyon far!a (y- y*) ile ifadl' olunabilirler.

Yukandaki eitlikte m, denge e!l;risinin egimidir. Sekil 9-17 den,

g,-g*
Buna giire
X i - -t'

--; V dg
-g

KaaSP(g- g*) dz

(9-19)

-Ldx
1 -x

KLaSpm(x*- x) dz

(9-20)

-m

xc-x

"l

y*

Bu degeri (9-21) mimarali eitlig;e koyduktan sonra, eitlil1;i yeniden diizenk.

yelim.

Yukaridaki eitliklerde;
KGa

(9-23)

gaz faza ait tiim kiitle tr..:Usfer katsayisi, mol-kgr/(hr)(m')(atm)

Kr.a = SIVI faza ait tiim kiitle transfer katsay1s~ mol-kgr/(hr)(m')(atm)

(9-13) ve (9-19) numarali eitlikleri birletirelim.

y* = gergek siVl faz konsantrasyonu x ile dengede buiunan gaz fazda,

goziinen komponentin mol fraksiyonu.

ger~ek

gaz fazi konsantrasyonu y ile dengede buiunan SIVI fazda,

goziine'n komponentin mol fraksiyonu.

Sekil.9-17, (9-19) ve (9-20) numarah eitliklerde kullaruian itici giigleri grafik

olru:ak gpstermektedir. (9-19) numarah eitlikte kullanilan itici giig y - y* ve
(9-20} de lmUanilan itici giig de x* -x dir. Her iki ekil de gene! duruma aittir
ve hig biri operasyonu kontrol eder durumda degiUerdir.
Denge egrisinin diiz bir dogru ohnas1 halinde [(9-18) numarah eitlige. balamz], bireysel kiitle transfer katsayilan ile tiim kiitle transfer k~tsayiSI arasm"
daki bagmtilar (9-13), (9-14) ve (9-19) veya (9-20) numaral1 eitliklerden tiiretilebilirler. Ornegin, KGa' kGa ve kLa arasmdaki bagmtl ~~aj1;Idaki ekilde elde
olunabi!ir. (9-14) ve (9-19) numaral1 eitlikleri birletirelim.

(921)
(x.- x) itici giicii yerine, gaz fazmm konsantrasyonu olarak ifade olunan edeger bir itici giig konuiur. Gaz fazmm ideal bir gaz oldugu kabui edilerek,
(9-18} numaral1 Citlikten denge doi1;rusunun el1;imi buiunur.

00~-------~--~------~--~---X
Xj
~

p- Pg=Hx

H
g=-px-mx

x,
(9-22)

SIVI

fazda ~i:izunenin mol fraksiyonu

$ekil 9-17. Gaz absorpsiyonunda itiei

1. c;atal~q -

Kimya MllhendisliAine Giris

gli~ler.

F. 33

515

514

kaa(y - y,)
Y-.,.. Yt

Kaa(y - y*)

Kaa(y -y*)
kaa

(9-24)

(ll-23) ve (9-24) numarah eitlikleri toplayahm.

(y- y;)

+ (y;- y') =

. *
(y- y)

m
=

KaaP(y - y*)
kLaPm

+ Kaa(yy*)
kaa

Buna gore,

= T{ fP

1
kaa

mP

1
Kaa

+ kLaPm

(925)

_1_
Kaa

=_I_+_!!_

(9-26)

oldugu iQin

kaa

kLUPm

Yukandakine benzer bir ilemle, aai?;J.daki eitlikler bulunur.

1
KLa -

1
kLa

ve

1 - _1KLa - kLa

+ mkaaP
Pm

(9-27)

+ __...___

(9-28)

Hkaa

K1s1m 4-5 ve 4-10 da aQiklin'ldigi. gibi, bir katsayimn (iletkeuligin) ~ltl

direnQtir ve bu sebeple, tiim direnQ kendisini meydana getiren bireysel drr~~Q
lerin toplamma eittir. Ayni ekilde kiitle transfer katsayismm karIU, kutle
transfer direncidir ve tamamfin 1s1 transfer direncine benzer. Bu sebeple (9-25)
den (9-28) e kadar olan eitliklerin hepsi aai?;Idaki ekildedir.
Tiim direnQ

= (gaz faz direnci) +

(s1Vl faz direnci)

KarIlaIlan herhangi bir durumda bireysel kats~ylar kGa. v~ .kLa, nisbeteR

sabit olsalar bile, denge egrisi diiz bir dogru ohnad1gi (m degihi?;l} veya molal
yogunluk p, degitigi takdirde, tiim katsayilar degiirler. Bu sebe~le s.adece m
ve Pm in sabit olmas1 halinde, tiim katsayi!ar kullamlmahdrr ve bOylehkle kon
santrasyona bagh olmazlar. Bunuula beraber, ynkar1daki artlar mevcut olma.sa
bile, bireysel katsayllarm hesaplanabilmeleri iQin (9-15) ve (9-16) num:u:al e~.t
liklerin ihtiyaQ gosterdigi bilgilerin her zaman bulunamamas1 sebeb~. ile, tum
katsa}'llar kullamhr. Deneysel olarak tesbit olunan s1mrh artlarda, tum katsayllann ekstrapoiasyonu dikkatle yapihna!Idir.
(9-25) numaral1 eitligi inceledigimiz zaman m nin Qok ufak olm~s~: ~Ga ve
kLapm nin ayni biiyiikliikte bulunmas1 halinde, KGa :::: kGa olacag1m goruruz. Bu

sebeple, Qiiziiniirliigu fazla olan gazlar iQin, gaz faza ait direnQ en biiyiik onemi
taImahdir. Buna benzer ekilde (9-27) numarah eitlikten, m nin Qok biiyiik
olmas1 halinde, s1v1 faz direncinin en biiyiik onemi taImas gerektigi sonucu
Qikanhr. Bununla beraber, faz :lirenQlerinin relatif onemi, aym zamanda bireysel katsayilar'! relatif biiyiikliigiine de baghd1r. Bu sebeple, kriter olarak
sadece gazm Qoziiniirliigii kullamlmamahdr.
lsi transferinde oldugu gibi, tiim katsayilann bireysel kalsayllara oranla,
daha fazla degikenin fonksiyonu olacag1 aQikhr. Kiitle transferi ile ilgili aratumalar bireysel katsayllann .hesaplanmalarma yonelmitir. <;:iinkii bugiinkii durnmda, fazlar. aras1 yiizey iQin soz konusu artlar1 dogrudan dogruya tesbit etmek miimkiin degildir ve bireysel katsayilarm hesaplanmalar1 konusunda, degiik baan derecesinde olmak iizere, indirekt metodlar kullamlmaktadir.
Dolgulu
9-12. .SIVI faz kiitle transfer katsaYJiarmm korrelasyonu.
kulede bireysel kiitle transfer katsayiSlmn kLa deneysel aratmlmasl ile ilgili
esas metod', kiitle transferine karI olan direncin hemcn hemen tiimiiniin, s1v1
fazda meydana geldigi KLa = kLa bir sistem ve artlar iizerine kurulmutur. KIsim 9,11 de aQiklandi?;I gibi, goziicii iQerisinde Qok az Qoziinebilen gazlarm bulunmasl halinde, SIVI faz direnci hakim durumda oldugu igin, Qiiziinebilen komponentler bahca oksijen ve karbon dioksiddir. Sadece sulu Qozeltiler kullamlmaktadir. Bu gazlarm absorpsiyonvndan ~ok, sudan havaya olan des 0 rpsiyonlarmm incelenmesi daha uygundur. CO, takdirinde absorpsiyon ve desorpsiyon
debileri arasmda bir fark meyd<ma gelmez~.
Yiiklenmenin baladg nokta i9in gecerli olan bagmll* yard1m1 ile, SIVI faz
kiitle transfer katsaydan konusr.nda baz1 sonu9lar ckarilabilir.

(929)
Yukar1daki eitlikte,

= coziinen komponentin SlVl iQerisindeki difiizyon katsaylSl, m;saat

ex = kullamlan dolgu malzemesine ba~h bir sabit
GL = bo kllle kesit alamm esas alan s1v1 faz kiitlesel debisi, kgr/(hr)(m')
t.tL = .stvtmn viskozites~ kgr-kiitle/(m)(saat)
PL = SlVInm yogunlugu, kgr-kiitle/m3
n =. kulanllan dolgu malzemesine bagh bir sabit

DL

Bu, saf bir gazm bir stVI icerisinde absorplanmast olayt olmahdtr; ~Unkli bu durumda direnf;, sadece SIVl faz direncidir. Dolgulu kule iyin bu tip bilgi yaymlanmamt~
ttr. Bu memnuniyet veren sonu!rlann elde edilememi~ olmasmdandtr. R.P. Whitney
and J.E. Vivian, Chern. Eng. Progr., 45 : 337 (1949). daki a~Iklamaya bakmtz.
T.K. Sherwood and F.A. Holloway, Trans Am. lnst Chem. Engrs., 36 : 39-69 (1940).

517

516
9-3. (9-29) numarah e$itlikte kullamlan a ve n de~erleri
(Kaqnlarmda bilgi verilmeyenler geli11igiizel doldurulmu$1ardlr)

Tablo

Dolgu malzemesinin tipi

9,5 mm Raschig halkalan
12,5 mm

25,0 mm
38,0 mm

'
'

.
.
.
.
.

'
51,0 mm

12,5 mm Berl eyerleri

25,0 mm

38,0 mm
.

'
76,0 mm tek-spiralli tu~la ($a$lrtmah yerl~tirme) .
76,0 mm li~':'spiralli tuAla ($a$trtmah yerl~tirme) .
76,0. mm bolmeli tugla (!ru;lrtmalt yerl<~tirme)
6295 numara, damlatma U!;lu tu~la (devamh yerle!;tirme)

a.

Referanslar

4.400
1.440
430
380
340
690
780
736
115
395
60

0,46
0,35
0,22
0,22
0,22
0,28
0,31
0,28
0,15
0,28
0,09
0,31

655

1
1
1
1
I

1
~

2
2
2

1. T.K. &berwood aad F.A. Holloway, Trans. Am. [nst. Chern. Engrs., 36: 21-36 (1940)
2. M.C. Molstad, J.F. Me Kinney, and R.G. Abbey, Trans. ~m. but. Chern. Engrs., 39:.
605-660 (1943).

(9-29) numarah e~itlik boyutsuz bir e~itlik dei?;ildir ve bu sebeple a. nm sa}'lsal

degeri kwlamlan birirnlere bai?;hdtr. Tablo 9-3 de ~eitli tipdeki dolgu malzemeleri i9in n ve a dei?;erleri verihnitir. a. mn dei?;erleri" (9-29) numarah eitlikte
yer alan dii?;er sembollerin birimlerine baghdrr. Yiizey geriliminin SIVl faz kiitle
transfer katsa}'llan iizerinde biiyiik tesiri vardtr, 90zeltiye 1slabC1 maddelerin
illlvesi CO, nin sudan desorpsiyon debisini onemli derecede azalbr1 Bu sebeple
(9-29) numaral! e~itligin, sulu 91izeltiden baka l,)Ozeltilere uygulanmas1 giivenilir sonul,)lar vermez.
Gazlann slVllar i9erisindeki difiizyon katsa}'lstna ait deneysel bilgi ve dei?;erler olduk9a hatahd1r. Elektrolit olmayan 9iizeltiler i9in amprik korrelasyonlar ;a}'lnlanmi olmasma rai?;men, bu husus i<;in gene! bir korrelasyon heniiz yoktur". Seyreltik 9iizeltiler iQin deneyle bulunmu5 dei?;erler Perry'nin kitabmda te blo halinde verilmitir".

9.18. Gaz faza ait kiitle transfer katsaytlan. KlSlm 8-5 de gaz faza
transfer katsaylSinm ISiak duvarh kolonda uas1l hesaplanacai?;1 al,)Iklanmi~tlr. Elde olunan bu bilgiyi, dolgulu kulede kullanmaya 9ahacak olursak,
zorluklada kar~IlamZ. Buna sebep 1slak duvarh kolonda gaz fazla s1v1 faz arasmdaki temas alanmm bilinmesi ve kc nin doi?;rudan doi?;ruya hesaplanabilme-

ait

kiitl~

1 T. K. Sherwood aad F. A. Holloway, Tran Am. Inst. 9hem. Engrs., 36:21-35 (1940)
C. R. Wilke, Chem. Eng. Progr., 45:218-224 (1949)
Perry, sahife 540, tablo 13.

sine kar~ilik, dolgulu kulede bu temas alanmm bilinememesi ve ko yerine kGa

nm kull'lmhnasmdaki zorunluktur. Orta biiyiikliikte boyutlara sahip 1slak duvarh bir kolonda buharla~an sa siVI}'I goziiniine alahm, gaz faZI s1v1 fazla dengeye eri~mez ve lasmi basm9 farklan giiriiliir. Dolgulu kulede, dolgulu lnsmm
90k ufak bir parl,)asmda sistem hemen hemen dengeye eri~ebilir ve k1smi basm<;
farklan ol<;iilemeyecek ~adar ufak bir deger alabilir. Bundan baka dolgulu kule
deneylerinde SIVI fazdaki temperatiir farklar1, dolgulu k1smm ufak bir par 9as1
kullaPilmi?;I zaman ortadan kalkar ve heniiz tamamen aydinlatiimami~ diger faktiirler, konuyu daha da karlIk bir hale sokar.
De!ige ei?;risinin lineer oldug;u ~artlarda hava-amonyak kan~Immdan amonyagm, bir dolgulu kulede su tarafmdan absorplanmasma ait (dcgiik dolgu
malzemeleri i9in) pek 90k dei?;er elde olunmutur. Tum kiitle transfer katsa}'ISInm Koa bu ~ekilde bulunan deneysel degerlen ve s1v1 faz kiitle transfer katsay1smm kLa (9-29) numarah eitlikten hesaplanan dei?;erleri, (9-25) ve (9-26)
numaral1 eitliklerden biri kullamlarak kGa dei?;erlerinin elde olunmasmda kullabilirler. Bu yolla elde olunan kGa dei?;erleri, saf s1vii~rm buharlamasmdan1
elde olunan dei?;erlerden olduk<;a azd1r ve bu. sebeple ger9ekten giivenilir degerlerdir.
Daha onceki aQiklamalarda belirtildigi gibi, gaz faza ait kiitle transfer katsa}'lsi koa ile ilgili mevcut bilgi, herkes tarafmdan kabul edilebilecek bir korrelasyona imkllo verecek durwnda degildir". Belirli bir dolgu malzemesi, doldurulma diizeni ve sistem i<;in, elde mevcut bilgilerin kullamlmasmda genellikle
izlenen yol kiitle transfer katsaylSinm, gaz ve sivi fazlara ait kiitlescl debilerin
GG ve GL bir fonksiyonu oldui?;unun, kabul edilmesi esasma dayamr Bu husus
aai?;daki ekilde ifade olunur.
(9-30)
Yukandaki. e~itlikte b, 1' ve r nin her biri ozel bir hale ait sabitlerdir. 1' ve r
iislerinin hirer sabit .oldui?;u dii~iincesi ger<;ekle~meyebilir''. Bu dej:iimelere sebep kG ve .a .mn aym degikenlerden aym ~ekilde etkili olmamalandir. Bununla
beraber, daha miikemmel bir uygulamaya yetecek bilgilerin mevcut olmamasl
sebebi ile, yukandaki tipde e~itliklerin kullamlmasma devam edilecektir. SlVl
faZI seyteltik sulu l,lozelti olan sistemler takdirinde <;eitli inert gaz-l,)oziinen
komponent kanImlarmm kGa dei?;erlerinde meydana getirdii?;i degimeler (9-30)
Perry, sahife 687, tablo 34.
m Gaz fazda klitle transfer katsayiSina ait bir korrelasyon i!rin H. R. C. Pratt, Trans.
Inst. Chern. Engrs. (London), 29: 195-210 (1951) e. bakmtz.
3
S.L. Hensel aad R.E. Treybal, Chern. Eng. Progr., 48 : 362-370 (1952).
H.L. Shulman and J.J. De Gouff, Ind. Eng. Chern., 44: 1915-1922 (1952).

518

519
Tablo

9~4.

Amonyak ~ hava - su sisteminin absorpsiyonu

(9-30) numarah e$itlik i!;in lis ve sabitler

Tablo 9-5.

25 mm* Raschig halkalan icin bitgi Ozetleri

(Dolgu malzemeleri geli$igiizel doldurulmu$, diger tip doldurulmalar aynca belirtilmi$tir)

I
I

Dolgu malzemesinin tipi ,

I
.
12,5 mm Rasching halkalan
25,0 mm

38,0 mm

25,0 mm

25,0 mm Berl eyeri

15,0 mm tek spitalli tUgla ($ru,Irtmall yerle$tirme)
75,0 nun iili spiralli tugla (!a!Irlmall yerl<~tirme)
75,0 mm btilmeli tuB;la (devam.ll yerle$tirm'e)
9295 numara, damlatma U!;-lu tu8la .
.

I.
2.
3.

0,39
0,90
0,0135
0,77
0,20
0,1238
0,72
0,38
0,0392
0,09
0,16515 0,88
0,75 . 0,40
0,62
0,65
0,29
0,0577
0,61
0,44
0,0277
1,o6
0,000097 0,42
0,839 o,oo
0,028

Referanslar

b'(Ga)(GL)'

(p:Da)'

Amonyagm absorplarlmrun

Amonyajtn absorplanmast
Amonyagm absorplanmast
Amonyagm, asetonun, metanolUn ve etil
alkoliiu absorpsiyonu . . . . . . . . . . . . . 490-4890
Suyun, metanollin ve benzenin buharla$mast
680-2440
Suyun buharla$mast
11104890
Islatllmt$ delikli dolgu malzemesinden,
suyun buharla!Jmast
490--4890
Amonyagm absorpsiyonu
980-4890

2
2
2
2
2
3

(9-31)

Kullarulncak s dej!erleri hakkmda heniiz gene! bir fikir birlij!ine eriilememitir.

Bugiin ir,in s degerinin -2/3 ahrunas1 ogiitlenmektedir. (9-30) numarah e~it
likte kullamlan b, p ve 1 ye ait literatiir degerleri, amonyagm su tarafmdan absorpsiyonu iQin, 9-4 J1.Umarah tabloda iizetlenmi~tir. En giivenilir ve en geni
bilgiler'. transfer birimleri" ad1 altmda ve diyagramlar halinde verihnitir. Transfer birimi kavrami kisim 9-14 de aQiklanacaktlr.
25 mm lik Raschig halkalar1 kullamlarak amonyagm su tarafmo:lan absorplarunasi muhtelif aratlpcllar tarafmdan yapllmi ve (9-31) numarah eitlikte
yer alan tis terimleriniu degerleri, bu sistem iQin 9-5 numarah hbloda verilmi~tir. (9-31) numarab eitlikte yer alan b' sabiti ile (9-30) numarah e~itlikte
yer alan b sabiti arasmda, aagidaki gibi bir bagmtl vardrr.
,

b'
1

Perry, sahife 687.

Perry, sahife 688-690.

b
(IJ.a!PaDa)'

........
....... .
. ......
. ........

GL

270-2590 2150-10000
3200-19780
330-3300
5270
3050-11700
490-3900 14650-48830
1465
730--4890
2440
730--4890

numarah e~itlikte, boyutsuz bir grup olan Schmidt say1smm eitlij!e dahil edilmesi ile dikkate almmi olur.
=

Amonyagm su tarafmdan absorpsiyonu

Amonyajm su tarafmdan absorpsiyonu
Suyun buharla$mast

I
I

0. E. Dwyer and B. F. Dodge, Ind Chem. Eng., 44: 485--492 (1941)

Molstad, Me Kinney and Abbey, Zoe cit.

L. F. Parsly, M. C. Molstad, H. CreSs and L. G. Bauer, Chem .Eng. Progr., 46: 17-19
(1950)

kaa

Gc

0,50
0,50
0,95
0,88
0,90
0,51

0,40
0,36

......

.............

.............
..........

. ......

0,59

......

2440-22000

cie~i11ir

de~i1ir

* Shulman and De Gouff,

0,72
0,90

-0,67

0,09

2440-14650
2100-24400
2640-13000

de~i$ir

I__:_

de&h;ir -0,67
0,00 -0,15
0,07
-0,67

foe. cit.

OldukQa fazla say1da deg~me meydana gelir ve kGa mn degerini hesaplayan

metodlardan, tamamen iyi sonuQ veren biri, heniiz bulunamamihr. kc ve a faktiirlerini ayn ayn hesaplamak1 daha uygundur fakat, muhtelif dolgu malzemeleri ve gaz-siVl sistemler_i hususunda heniiz yeterli bilgi mevcut dej!ildir.

Omek 9e4. k1a&tda a~Ildanan deney sonu~lan, 690 mm yiikseklikte ve 25 mm lik

Raschig halkalan ile doldurulmu'i bir absorpsiyon kulesinde, amonyagm havadan suya a~
sorplanmast esnasmda elde olunmu11tur.
(a) TUm kiitle transfer katsaytsmt Kcfl hesaplaymtz.
(b) Gaz faza ait bireysel kiitle transfer katsaytstmn k0 a de&erini hesaplaymtz.
(c) (b) !osmmda hesaplanan kca dej!eri ile, (94) numaralt tablo ve (9-30) numaral1 e$iiUkten hesaplanan kca deli;erlerini ka!li13.'ittnmz.
Deney

sonu~lan

Stvl temperatiirii = 28C

Sn debisi (amonyak hari>)

14.650 kgr/(hr)(m")

Bastn):: Dolgulu ktsmm altmda

Dolgulu ktsmm Ustiinde

= 155,5 mm Hg.
= 755,2 mm Hg

Havanm debisi (amonyak hari>)

1.120 kgr/(hr)(m")

Shulman and De Gouff, loc. cit.

Molstad, Me Kinney and Abbey, foe. cit.

521

520
Konsantrasyonlar :

In (

Szvz fa_z

m'

Dolgulu ktsmm iistUnde:

Dolgulu ktsmm altmda:

-=48,4

0,0000127 kgr NH,/kgr H,.O

0,000620 kgr NH,/kgr H,.O

x ve m' arasmdaki bali;mti

Dolgulu ktsmm iistlinde:

Dolgulu ktsmtn albnda:
~zilin.

0,000438 kgr NH,/kgr hava

0,00837 kgr NH,/kgr hava

(a) Bile$im ve debilerle ilgili deney sonu!i(lanm kontrol etmek i!rin kUtle

Kuleyi terk eden ~ozelti 0,620 kgr NH,/1.000 kgr H,.O degerinde NH, ihtiva ettigi i>in,
paydadaki m' ihmal edilebilir ve x = 0,01802 m' bulunur.
bi~

b~vurulur.

Buna gOre
m'

Absorplanan amonyak (stvt faz debisi ve konsantrasyonu esas abnarak.) :

14.650 (0,000620- Q,0000127)

= 8,89

kgr/(hr)(m')-

Absorplanao amonyak (gaz faz debisi ve konsantrasyonu esas almarak) :

Mol fraksiyonu olarak ifade olunan konsantrasyonlar

Yt

0,000438/17,03
0,000438/17,03 + 1/29

= 0,000745

0,000620/17,03
x, = .,...,.~=='-::--.:._,.,..,...-,.,- = 0,000656
0,000620{17,03 + 1/18,02
X

0,0000127/17,03
= 0,0000!3 44
0,0000127/17,03+1/18,02

x ve y nin ufak degerlere sahip olmast halinde, operasyon do8rusuna ait ~itli8in [(9 10)
numarah e$itlik] hemen hemen lineer olmast gerekecektir ve deney sonu!;larmm hassasiyet
smtrlan i!rerisinde, lineer oldugu kabul edilebilir. Konu olan sistemin denge, durumuna ai.t
bilgi, seyreltik !rOzeltiler igin, a$a&tdaki ~itlikle bulunabilirl.

Yukandaki e!iitlikte

9 = (0,994) (U,Ol8U2) (48,4)

Gaz faza ait kiiUe transfer katsaytstm esas alan debi

0,00837/17,03
= 0,00837/17,03 + 1/29 = 0,01405

y2=

p = gaz fazda amonya8m k.tsmi basmct, atm.

m' = 1.000 gr suda amonya8m mol saytst
T = mutlak temperattir, K

O.L. Kowalke, O.A. Hougen, and K.M. Watson, Bull. Univ. Wisconsin Eng. Exp.
Sta. ser. 68 (125)

= 48,4 = (0,01802) (48,4)

Kulenin ortalama basmct 755,4 mm Hg veya 0,994 atm. dir. Bu sebeple denge baBmttst
gtdaki 1ekilde yllZllabilir.

1.120 (0,00837- 0,000438) = 8,90 kgrf(hr)(n>2)

m'

. =

Gaz jazz

lan!;osuna

~,)=-3,88

-Vdy

1-9
Dd:i$kenleri aytnp

~itliii

a,a~

1,154 X
~itligi

a$aijtdaki gibidir.

Kaa SP (9- 9') dz

(9-19)

entegre edelim.

91
/.9 2

d9

"<1,..-,""u2>T:(y:---=u"''>

!'o

Yukandaki e,:,iUigin sag tarafmm entegrasyonu, Kc;/V nin sabit oldu8unu kabul esasma
dayantr. Kc;, Gc ve GL nin bir fonksiyonu oldugu i~in. bu, yak.la!itk olarak dogrudur ve
seyreltik ~Ozeltiler takdirinde GL sabit kabul olunabilir. Bundan ba$ka,

baSmtlst vardtr. Bu ~itlikte Mort. gaz fazm crtalama molektil a8trh8tdtr. Bu sebeple V /S
nin doirudan dogruya Gc ile orantth olabilecegi dii$iintilebilir. Bu durumda

y nin degeri ufak oldugu i>in

Yt
dy
/.92 "(1;--y-i):C('y--9...) "" (1

1
/.Yt dy
y),,,, 92 g---y-.

Hem denge egrisinin ve hem de operasyon doS:rusunun diiz bir dogru olmalan halinde,
111alltdaki ba)!mll yaz!labilir.

523
D

' = (1,76 x 10-(1,005)(301)

) ,
= 217
, x IO-'m'/.
c samye
0 830
293

D 1 = 2,17 X 10- X 10-4 X 3.600 = 0,7812 X 10-5 m"/hr

(y,- y,)- (y,- y,')

Yukandaki e!}itlikte;

In [(y 1

= 1,154 x

y*
Y1 -

<;Ozeltinin seyreltik olmast sebebi ile GL = 14.650 kgrf(hr) (m2} ahnabilir.

y 1)jly2 - Y2H

k 1 a

oldugu i~in

Y 1* = 0,01405-0,000656 X 1,154

= 0,01329

0,01256

0,01329-0,000729
In (0,01329 /0,000729)

2,90

I
I
mP
k 0 a==K0 a - KLaPm

0,00433

Pm a

Bu sebepten,

J.

dg
( I ) ( 0,01331 )
Y2 "(1--g);"T-(g--y"'J ~ 0,993
O,U0433
g,

KaaSPz

= 0,69m

S,IO

kc;a

P = 0,994 atm

c)

= (1.120) (.!. + 0,00837 + 0,000438)- 38 9

( ~)

.S
29
2 X 17,03
-

9-3 numarah tablodan 25 mm lik Rasching halkalan i>in a

~-'L

= 430

ve n

* Perry, sahife 540.

= 1.120

= 0,22

dir.

atm.

0,00526

mol-kgrf(hr) (m3) (atm)

= 0,77

ve r

= 0,20.

li;

Raschig halkalan

Bu durumda

(I

= 0,1238

+ 0,0044) = 1.125

ve

(1.125)0 77 (14.650) 0 ~

= 1~8,6

GL

(9-4) numarah tablodan (dipnot 2) b = 0,16515

kc;a

(9~30)

i~in,

numarah esitlik asa&tdaki sekli

= (0,16515)

(1.125)0 "

Ga0 '17 G,O!JIJ

= 14.650

degerini kullanahm.

mol-kgr/(hr) (m3) (atm)

p = 0,88

r = 0,09

(14.650)'" = 194 mol-kgr/(hr) (m'J (atm)

Her iki tahminin aym sonucu vermesi bir rastlantldtr. Bununla beraber yaptlan On tahminler ile deneysel de~erler birbii"lerine olduk~a uymaktadtr.

(.tL t

kc;a = (0,1238)

Perry'nin Chemical Engineers' Handbook adh kitabmm 540 met sahifesindeki 13 nu'~arah tablodan, N~ lin 20C daki su i~erisinde ~Oziinmesi i~in, DL
1,76 x 10-ti crri'-fsaru~e. olarak bulunur. DLlJ.dTL degerinin sabit oldu&u kabul edilecek olursa*, a!}ag1daki
C$Itlik kullamlarak (ufak bir temperatiir arahit i~in) DL degerinde bir dtizeltme yapllabilir.

TL 20

= 0,1238

Gc

'pLDL

DL = (1,76x10-') ( ~-'L) ( TL)

= 190

kca

IOO(GL)0,7B(~)O,S

= 1,005 santipuaz
28C da P.L = 0,836 santipuaz

(1,154)10,994)

mol.kgr/(hr)(m')

t;ozeltinin Ozellikleri esasen 28C derecedeki suyun Ozellikleri ile aym.dtr. Bu sebeple
p" = 996 kgr-kiitle/m3 ve J.tL = 3,01 kgr-kiltle/(m)(hr)

2oc da J.tL

= 0,994

(9-4) numarah tablodan (dipnot 1) 25 mm

b

Bu durumda (9- 29) numarah e!}itlik a!}a8tdaki !}ekli ahr.

28Cda

ahr.

3,10 X 38,9
K G a= 0,9
94 X 0 , 69 = 176 mol-kgr/(hr) (m') (atm)

DL

55,33 mol-kgrfm3

m = 1,154

= 3,10

Kaa= Pz

kL a=

~B~ =

ka a= 176- (49,14)(55,33)

3,10

b)

I0-7) (747) (61,97) = 49,14 mol-kgrf(hr) (m3)

(9-25) numarah esitlikten

Y2 -Y,* = 0,000745-0,00001344 X 1,154 = 0,000729

(y-_,*)_

= (430) (78,12 X

Omek 9r5.. mol yiizdesi olarak % 5,0 aseton, '% 1,5 su buhan ve geri kalam havadan
ibaret bir gaz kam,nmt atmosfer basulcuida 9aheyan dolgulu bir kulede, su ile ytkanmaktadtr.
Gaz kanstmmda bulunan asetonun % 95 inin kurtanlmast istenilmektedir. Ytkama olayt
25C derecede ve izotermal ~ahsma sartlan altmda yapllmaktadtr. Yllcama kulesi 38 mm
Raschig halkalan ile gelisiglizel dolduru!du&u ve kuleye 90 mol~kgr/saat debide gaz kan~
!}tmt gOnderildi~i takdirde, kule 9apm1 ve ltizumlu dolgu ytiksekli8ini hesaplaymtz. Kulenin
list ktsmmdan 4.900 kgrfsaat debide su gOnderildi&ini kabul ediniz.
<:Oziim. BUtiin bilinmeyenlerin hesaplanmasmda ilk adtm, kuleyC giren ve kuley.i terk
eden gaz ve stvt fazlann konsantrasyon ve miktarlannm hesaplanmalan olmahdtr. Kuleyi
terk eden gaz kan$tmmm 25C da su buban ile doymu$ oldugunun kabul edilmesi gerek~
mektedir. Kuleyi terk eden gaz kanstmmda su buhanmn ktsmi basmct 0,0312 atm dir.

524

525

t;OziJ.me bqlangzf ve temel: 90 mol-kgr giren gaz

kan~um.

Giron gazda asetonun mol saY!Sl

= (90) (0,05) = 4,50

<;tkan gazda .Setonun mol say1s1

= (4,5) (I - 0,95) = 0,225

Gaz kan!tnumn (giren) ortalama molekill a~trbjJI: 2.726/90 = 30,3 kgrfmol-kgr.

(30,3) (1)

PG-= (0,082) (298)

5.123,7 (1.24Q)O,S _ O 660

2.726 . 990
- ,o

'= (90) (0,935) = 84,15

Ctkan gaz

Giren gaz
mol

Komponentler

84,15

0,9662

Su buhan

1,35

0,0312

Aseton

4,50

0,225

0,00258

Toplam

90,00

84,375

(3~6~n

84,375

GGF

b'
+ 2,72 =

;n rp:~::)

o.n

9-1 numarah tablodan, 38 mm lik Raschig balkalan i~in (a.fF') = 330. COzelti (slVl) viskozitesi olarak suyun 25C daki viskozitesini kullanabm uL = 0,890 :santipuaz.

0,,9998

+
b = 2,72

~ekil 9-5 de absisin 0,0660 dderine kar~t ordinat d~i,eri ~aAtdaki gibidir.

Mol fraksiyonu

Mol

84,15

Hava

kgr/m

PL = 990 kgrfm

AbsOrplanan asetonun mol saytst = 4,215

Giren gazda havanm mol saylSl

= 1240

= ~.850 kgrf(m") (hr)

T!l!ma htzmm (debisinin) % 60 1m kullanalun: G0 = 1.710 kgr/(m") (hr)

87,095

Giren gaz debisi ............ : 2.726 kgrfsaat

Kuleye giren su}'un bir ktsmmm buharl~mast sebebi ile, kuleyi terk eden suyun miktan, girenden azdtr. Kuleyi terk eden stvt faz ru;aitda hesaplanan miktarda su ihtiva -eder.
Buharl~an

suyun mol saytst: 2,72-1,35 = 1,37

Kule kesit alant

2.726/1.710 =1,60 IIi'

Kule

1,43 m

!;l!Pl ................. ::

Capt 1;40 m olan kule kullamlacak olursa, bunun kesit alant 1,54 m3 olur. Kulenin alt bsnun'da gaz ve stvt fazlara ait geJF:k debiler a~a~tdaki ~ekilde hesaplamr.

4.900
18-1,37 = 270,85 mol-kgr H,O/saat
.Absorplanan asetonun mol saytst : 4,275 mol-kgrfsaat
Asetonun mol fraksiyonu :
Giren ve

~lkan

4,275
270,85
4,275 = 0 0156 =

Gc =

r,

GL =

aktmlarda asetonun mol fraksiyonu

i~~!7 =

3.330 kgrf(m") (hr)

tirak etmesi (aseton absorplantr ve su buharl~tr) sebebi ile, (9-10) numaralt e~itlik uygula-

r"'----L..,

P=1 atm

Ga
1.770
Gap- 2.850 = 0,620

Operasyon elrisine ail e#tlik. Bir komponentten fazla komponentin klitle transferine i$-

y2 =0,00'258

X 2 =0,00J.

2.726
,
= 1.770 kgr/("\") (hr)
1 54

Aamaz. OmeAin,

Kulehin list k.tsD.llnda,

25C
Kulenin alt klsmtnda,

Ly1--ooso
'
Kule fapznm hesaplanmasz. Mak.simum aktm debileri kulenin alt klsm.tnda meydana gc..
leccktir. TW~ma amndili gaz aktm htzt, kulenin bu k.ts~1 esas ahnarak hesaplanacakttr.

S1V1

(~tkan)

debisi

Gaz (giren) debisi

+ (4,275) (58,1) = 5.123,6.8 kgr/saat

(4,5) (58,1) + (1,35) (18) + (84,15) (29) = 2.726 kgrfsaat

Farkm ufak olmast sebebi ile, miibendislik a!;tsmdan L' fV' ortalamastmn ahnmast, tatminkAr sonu!; verir. (9-10) numarah ~itlikten faydalanmak ve x3 = 0,0 i!;in Y:a = 0,00258 almak:
sureti ile, asaAtdaki baimtt yazllabilir.
y
-g

-~-- -

(270,85) (18)

Perry, sahife 192

3,171--x + 0,00258

526

527

Yukandaki e!iitlik, giren gaz bile~imine tekabtil eden bir x de~eri verir. L' /V' nUn ortalama
de&erinin kullamlmasi sebcbi ile, bu de~er oldukca yliksektir. ~ilen :r, deAerileri i~in he.
saplanan y de&erleri B!';niida verilmi'}tir.

0,000
0,004
0,008
0,012
0,016

0,00258
0,01543
0,0290
0,0426
0,0500

::>

c
0

<'

>v;
.X

,_~

Aseton- hava-su buhan sisteminin 2~C derecedeki denge durumuna ait bilgi kimya .literatiirlinde mevcuttur1 Bu de8;erler, ilgili konsantrasyon smtrlan ve 1 atm basm~ gOzOnline
ahnarak ~a8:1da veril~i~Jtir.

E
c
c

::>

Asetonun mol fraksiyonu

Stvt fazda
r

0
-a; o,

Bubar fazmdt
y

0,0000

0,0000

0,0100

0,0200

0,0200
0,0300
0,0400

0,0382
0,0552
0,0697

Yd

.g

....1;1
Ol
"''
N

>.

Bu deB:erler 9-18 numarah diYa&rama korimu$tur. Denge egrileri JZOk az bir e8rilik gOstermektedirler.

KlUte transfer katsay1larmm hesaplanmasr. Ytizeye ait klitlesel h1zlar (debiler) kule' boyunca ~ok az de8i$tiji i!rin, kUtle transfer katsayllan da pek, 3.z de8i~ir. Operasyon ve denge
eA;rilerini (~ekil 9-18) inceledi8:imiz zaman, kulenin list ktsmmda en az itici &Uctin (potansiyelin) var oldu~u gOrilliir. Kiitle transfer katsaydan, kulenin list ktsmmdaki debiler gOzOnUne ahnarak hes8.p1anacakhr.
Tablo 9-4 de 38 mm Jik Raschig halkalar1 ve amonyak-su sistemi i~in verilen deB:erler
kullamlacak olursa, (9-30) numarah ~itlik arjaB:tdaki rjekli ahr.

Sek.il 9-18. l)mek

9-5 in ~OzilmU. Denge ve operasyon doA;rulan ve fazlar aras1 ylizeyle

ilgili bilgiler,
(9-31) numarah C$itlikten, havadan aseton absorpsiyonu

'

t1G ve fJG gibi gaza ait

'640
G G = 2.520
1,54 = 1.
(k<fl!NH 3 = 0,0392 (1.640)0 70 (3.180)0 "'
1

yonu ile ilgili

4 900
G l. = 1,54
=3180

= 174

(mol-kgr)/(hr) (m") (atm)

D.F. Othmer, R.C. Kollman, and R White, Ind. Eng. Chern., 36 : 963-966 (1944).

i~in

(l'a/Pa Da) 213NH3

(k<fl)..-

Kulenin list ktsmtnda;

o,03

0,02

0,01

x. s tV I fazda asetonun mol fraksiyonu

IJ.G/{)cDc

de~erler

= (k<fl)NH3 ("t'"G/PG D G)2!3uotoa

Ozelli~ler i~in,

de~eri temperatUre olduk~a az tAbi -oldugu i~in. 25C daki deAerinin kullam1mas

mUmkUndUr.

25C da NH3 - hava sistemi

1

havaya ait deB:erler ahnabilir. Amonya{ttn absorpsideAerlerdir.

iil~iilen

29,4C da

i~inJ.

Perry sahife 539; tab1o 11.

529

528
Tablo

0C ve
atJ:!l i~in asetonun (SM 13) numaralt ~itlikten hesaplanan diflizyon katsay1Stnm de.Aeri 0,0297 rri'/hr dir.l Bu degeri (8-14) numarah ~itli~i kullanarak, 25C i>in dilzeltelim.

9-6
I

y,

y-y,

(1-y) (y-y,)

0,00258

0,00065

0,00193

0,001924

520

0,0060

0,0030

0,00300

0,00298

336

. = 0,0297 (298'
_ ) '' = 0,03387 rri'/hr
273

(Del 25C da

' 2sc

ve I atm de hava i>in

IJ.G = (0,0184) (I

Pa = 1,185 kgr/rri'

x to-> x 3600) =

66,24

x 10_,

kgr-kiitle/(m) (hr)

.
. . .
1-<o
0,0662~
A setonh ava siStemt tl'm = Po Do~ (1,185) (0,03387) = 1,65

0 (,6")213
(k 0 a)u- = 174 ( :
1 65

= 94,5

mol-kgrf(hr) (m') (atm)

S1v1 faza ait ktitle transfer katsaylSlntn deieri, (9M29) numarah ~itlikten hesaplantr. Bu he
saplama i~in liizumlu de8erler (9-3) numarah tablodan ahntr.

0,0100

0,00585

0,00415

0,00411

243

0,0150

0,0094

0,0056

0,00551

181

0,0200

0,0130

0,0070

0,00679

147

0,0300

0,0200

0,0100

0,00970

103

0,01210

83

0,01386

72

0,0400

0,0274

0,0126

O,OSOQ

0,0354

0,0146
(~ekil

Grafik yolu ile entegrasyondan

O,OlO

Asetonun su i!;erisindeki diflizyon katsayJSlna ait deneysel deAerler elde mevcut dei;ildir.
Wilke= tarafmdan ileri stiriilen deneysel bir ba~mttdan besaplanan deier, 25C i!rill
0,446 X 10-6 m:"/hr dir. Hesaplamalarda kullamlacak suya ait Ozellikler ru}aj1da verilmi~Stir.

25C da p, = (0,890) (3.600) (I

PL

kLa

10-3) = 3,2 kgr-klitle/(m) (hr)

Bunun bir sonucu olarak .

4 00
;:;:;-

-5,64

::\..300
~

Yukartdaki eiim de~erinden de gOriildU~ gibi, gaz faza ait diren!(- en ~k Oneme sahip diren~tir ve bu sebeple, (9-15) numaralt e11itlijin kullantlmast gerekir.

dg

= 56,6

z = 7,39 X 56,6

4,42 m

94,5

>I

2 00

\\
\.

"""'-......

y nin 0,00258 den '0,05000 ye kadar olan de&erlerine tekabiil eden y, de~erleri, y .nin uygun
olan de,lerleri i~in operasyon doArusundan -5,64 eiiminC sahip do~rular ~izniek ve bunlarm denge e~risi ile olan kesi~e noktalannt okumak yoluyla bulunur (~ekil 9-18 e baktniz). Entegralin grafik yolu ile hesaplanmast i~in liizumlu y, y-y, ve dijer de~erler ~t\lt
daki tabloda bulunmaktadtr.

I Sherwood and Pigford,

7,39 X (VIS)
k aP

kaaSPs

(1-y) (y -y,)-

- - 9 --=-739

5 00

(Y!

z =

= 94,5 ve P = 1,0 olduguna gore

996
PM -18 = 55,33 mol-kgrfm'

Jy.

9-19),

Kulcnin Ust ktsmtnda V /S de~eri Bi,l/1,54

Kulenin list k~mtnda aseton ihtiva etmeyen su kullamldtA:t i~in

- (9,65) (55,53)
94,5

/ 0,00256(1-y) (9-y,)

kca

= 996 kgrfm'
= 9,65 mol-kgr/(hr) (m>) (mol-kgr/m'l

(1-y) (y-y,)

0
0

0,01

0,02 0,03

0,04

0,05

YI gaz fazda asetonun mol fraksiyonu

(Y!

sahife 20.

Sekil 9-19. Omck 9-5 in l'l!zllmil J

Wilke, Chem. Eng. Progr., 55 : 218 - 224 (1949).

92

!.

Catalta~

!Gmya MUhendisliAine

Giri~

dg
( I - g) (y _ y,) nin hesap1anmast.

F. 34

531

530
Opetasyon ve denge egrileri az bir egrilige sahip olduklan igin, ornek 9-4de
ag1klanan metod yarchm1 ile aida uygun bir goziim elde olunabilir. itici giiciin.
'!Z oldugu, kGa ve kLa degerlerinden hesaplanan ~a degerinin evvelce hesaplanml~ 0ldugu kulenin iist kism!Iia tekabiil etmek iizere m = 2,00 degeri kullamldlgl takdirde, dolgulu klSlm yiiksekligi olarak 5,6 m bulunur. Bu durumda
yap1lan tahmin gergege oldukga uygundur. Bununla beraber pek gok durumlarda denge egrisinin egrilik derecesi bellidir. Aseton-su sisteminin aksl olan bu
gibi hallerde daha dikkatli davramlmas1 gereklidir.
GazSIVI orammn GG/GL, kule gap1mn, kullamlan dolgu maddesi cinsinin
ve goziinen komponent kurtanlma yiizdesinin segimi ile Ugili ekonomik faktiirler kimya literatiiriinde bulunmakla beraber'", kitab!m1zda bunlara yer verilmemi~tlr.

9.14. Transfer iinltesi kavraiDl. Bir evvelki bi:iliimde ag1klamasmr

yapliglmlz, 1slak duvarh kolonda, sogutma kule!erinde ve dolgulu kulelerde,
kiitle transferini veren debi eitliginin entegre edilmi eklini incelcdigimiz zaman,

dy
(1 - y) (y _ y,) veya

dH

H,- H

(Liizumlu transfer iinitesinin saylSI) {bir transfer iinitesinin yiiksekligi) =

Liizumlu dolgu yiikseklil1;i
(932)
Yukandaki eitlil1;in ilk terimi, yukandaki entegral ile tammlanmaktadu.
Gaz absorpsiyonu igiil Colburn' aag1daki tammlan yapmllir

'
'

Perry, sahife 668-672 ve 707-709.

G.A. Morris and J. Jackson, Absorption Tower, Butterworths Scientific Publications,
London (1953):
T.H. Chilton and A.P. Colburn, Ind. Eng. Chern., Z7 : 255-260 (1935).
A.P. 'colburn, Trans. Am .. lnst. Chern. Engers., 35:211-236 (1939).
Bu yaymda (9-32) numaralt C$itlik, a!,la~xdaki ~ekilde yer almaktadtr.
y 1 (1-y 1\fdy =
y
/. 2 (1-y) (y-y 1)

(" k 0 a(1-y)fSPd-

Jo

J:Y' (1 Y2

NL -J:x'
X1

(HTU) 0

~itli~in her ik.i tarafmdaki paylarda (1-y) terimi yer almt!;lttr. Bu terim, gaztn esa1
kiitlesinden fazlann temas yiizeyine transfer olmtyan komp(mentin, logaritmik ortalama konsantrasy_onunl]. temsil eder. Bu terimin konulmasmdan mitksat, sag tai-afta
kc;f1 (1-y) gr11planmasmt elde etmektir. Molekiiler difiizyon teorisint (K1stn1 8-6) gOre

dg
g)(g- g,)

dx
(1 - x)(x1

x)

z
(HTU)o

(9-33)

z
(HTU)L

(934)

Yukar1daki eitliklerde:
Nc = gaz filmine ait transfer iinitelerinin sa}'lSI
NL = SIVI fil111me ait transfe~ iinitelerinin sa}'lsl
(HTU)G = gaz filmme ait transfer iinitesinin yiikseklil1;i
(HTU)L = SIVI filmine ait transfer iinitesinin yiikseklil1;i
z = liizumlu dolgu yiikseklil1;i, m.
Bu. biiliimde daha once aglldamas1 yapllan transfet iiniteleri ile kiitle transfer kttsayJlar1 arasmdaki bal1;mt1, (9-33) numarah eitligi (9-15) ve (9-34) numarah eitli~i (9-16) ile karilalirarak da goriilebilir.

tipindeki bir entegralin say1sal

degerinin, operasyonda kar!lallan giigliigiin bir olgiimii oldugunu gi:iriiriiz.

Herhangi bir i:izel hal igin, entegral degerinin biiyiik olmas1 liizumlu cihaz yiiksekliginil). biiyiik olmas1 demektir. Transfer iinitesini, ay1rmanm giigliigii ora'
nmda, bu gibi iinitelere ihtiyac oramnm artmas1 olarak tammlayalun.
Buna gore,

I:lo _

(HTU)o

(HTU)L

VIS

(9-35)

LIS

(9 36)
.

ka aP

kLUPm

Bir transfer iinitesinin yiikseklil1;i (HTU) terimi, tek bir boyuta sahip olma
Si sebebi ile tercih olunur. Bima karilik kiitle transfer katsay1s1 igerisinde, gok
sa}'lda boyut biraraya getirilmektedir. Aynca, katsa}'lmn ak1m debiine oranmdan mevdana gelmi olmas1 sebebi ile, sadece katsayya nisbetle daha sabittir.
Tiim kiitle transfer katsayilarma tekabiil etmek iizere, transfer iiniteleri icin
benzer bal1;mtllar kurulabilir:
.

Noa=
NoL

ag

YI
y2

=f..,...; (1 -

= =~~-

(HTU)~

(9-37)

dx
z
x) (x* - x) - (HTU)oL

(9-38)

(1 - g)(g - g*)

kc;a. Ptrm - (1 - Y)1 P ile ters orantdtdtr. Bup.un bir sonucu olarak, meydana gelen
~Ia?' ~C:Ce m~l~lctiler difiizyondan, ibaret olmamakla beraber, kcfl (1- y)1 p nin be-.
hrh brr ststem ~10. konsantrasyona tAbi olmadiit kabul olunur. (9-34) numarah ~itliAe
tekablil eden orijinal Cfilli~e, gaz diftizyonuna benzerlik hari~. (I - r) teriminin sokulmast hususunda herhangi bir teorik sebcp olmamak.la beraber," ayn~ usul uygulantr.
Pek ~k hallerde bu terimler hire yakm oldu!u i~in (9-33) ve (9-34) numarah e~it
liklerden !ttkardtr.

533

532
Ooek 9-6.

(9-37) ve (9-.19) numarah eitliklerin kartlatmlmasmdan,

(HTU)oa

V/S
Ka a p

(HTU)c

(9-39)

"1(,;;:'-L/-=..S_
LaPm

COzUm. Operasyon ve denge e8rileri diiz doi;rular halinde olduklanndan, ti.inl transfer
iinitelerinin say1s1 (9-43) numarah ~itlikten hesaplanabilir. Cok az dej~tikleri i~in V Ve L
nin ortalama deierleri kullarulfibilir.

Ayni ekilde (9-38) ve (9-20) numarah eitliklerden,

(HTU)oL

(9-40)

(9-35), (9-36) ve (9-39) numarah eitlikleri kullanarak (9-25) numarah eitlikten,

(HTU)oa

(HTU)a

= 14.650

Sv

= 38,9 mol-kgrf(hr) (m")

+L

(HTU)L

(9-41)

1
!8,0

Bu deierleri (9-43) numarah

(HTU)oL

(HTU)L

dy * degerine eit oldugu, ayrtca operasyon ve denge egJ 92 y -y

rilerinin dogru eklini aldtgt dtitik konsantrasyonlar ic;in, aajttdaki bagmttlar
ttiretilebilir1
N00 nin

fYt

In [(-1,... mLV )(Yy --yY:) + mVl

L
2

Noa

1 -mV/L

yerlerine koyahm.

+ 0,0554]
= 3,0

(9-39) numarab "''itlikten

!HTU)oa

0,686
= 3;0
= 0,229

m ::::: 0,23 m

(9-36) numarab "''itlikten

LS

813,4

(HTf/h = kLa Pm = 49,14 X55,33 = 0,299 m::::: 0,30 m

(9-41) numarab "''itlikten

(HTU)c

= (HTU)oa- TmV (HTU)L

= 0,23-0,0554 X 0,30
m

(9-43)
(9-41) numarah e~itlikte ycr alan terimlerin herbiri, bir d.iren~. olarak dili$iiniilebileceA;i igin,
gaz faz direneine tekabiil eden tlim diren~ .yiizdesi

100 (0,213)
0,229

(9-44)
mV fL oranmm sabit olmamast halinde, ceitli yaldatk metodlar ileri stirtil-

* Colbur.h, loc. cit.

Sherwood and Pigford, sahife 451-454.
1
A.P. Colburn, lnd. Eng. Chern., 33 :459-467 (1941).
Sherwood and Pigford, sahife 137-144.

mV
T
= 0,9446 Sf 0,945

= 0,23-0,0166 = 0,213

Benzer ekilde,

mtittir1~

~itlik.te

I -

0,01403 )
lo [ 0,945 ( 0,000729 .
NOG =
0,945

(9-42)

(9-41) va (9--42) numarah eitliklerde yer alan mV/L teriminin iinemi Colburn_
tarafmdan ac;tklanmtltr. Bu yazara gore mV fL terimi ekonomlk sebeplerden
dolayt dar limitler arasmda smulanmttlr. Ornegin, ~;iiziinen bir komponentin
bir gzdan absorpsiyon ile uzaklatmlmast ve sonra stVIdan rektifih syonla kurtart!mast halinde, mV/L orant genellikle 0,5 illi 0,8 limitleri. arasmdadu**. Striping operasyonunda ise bu oramn degeri 1,5 ila 2,0 arasmda degiir*.

= 1,154 X 38,9 _
0 0554
813,4
- '

(9--35), (!J-36) ve (9-40) numarah eitlikleri ku)lanarak (9,25) numarah eitlikten,

L
m V (HTU)a

)
,
+ 0,000316
= 813,4 mol-kgr/(hr) (m")
17 03

SL

mV

mV

Omek 9-4 de verilen deney sonu~lanm kullanarak (HTU)00 , (HTU)L ve

hesaplaymJZ.

de~erlerini

%93

Yukartdaki eitliklerin uygulanabilecegi hallerde transfer iiniteleri kavra,

mmm kullant!mast, c;ahma artlarmda meydana gelen degimelerin. tesirlerini
talunin etmek baknnmdan iizellikle uygun ohnaktadtr. (9-43) ve (9-44) nulllarah
eiiliklerin grafik yolu ile c;iiztimti kimya literatiirtinde yer almaktadu1 .
1

Omek

i~in

Perry sahife 554 ve

~ekil

28 e ba.k.uuz.

'

535

534

9-111. Kimyasal blr reaksiy onla blrllkte meydlma gelen absorpsiyon.

Suda giicliikle coziinebilen bir co~ komponentlerin yer ald1g1 hallerde, coziinebilen komponentle kimyasal reaksiyona giren coziicii veya cozeltiler secilehilir.
Karbon dioksidin vey& klorun sulu sodyum hidroksit Qiizeltisi icerisinde absorp
siyonu buna hir ornektir. Genellikle, hem .~oziinen komponentin gazdan uzaklabnlmaSI ve hem de uzaklabnlan bu komponentin geri kazamlmasi istenilir.
Bu gibi durumlarda coziinen ile cozen kimyasal bir reaksiyona girerler. Fakat
leekkiil eden bileik ISitddijlt zaman kolayhkla bozunabilen bir yapiya sahip
ohnah ve coziinen komponent striping operasyonu ile geri kazamlabilmelidir.
Karbon dioksidin ve kiikiirtlii hidrojenin sulu etanolamin cozeltileri i~erisindeki
absorpsiyonub_u gruba girer. Aciklamasi yapdan ve.absorpsiyonla (sadece ciizeltide meydana gelen fiziksel olay1 ele alan ve adma fiziksel absorpsiyon denilen) ilgili olan teori her zaman yeterli degildir, Reaksiyon kinetigi vc reaksiyon
hlZl da onemli bir rol oynar ve teorinin geliim~ bugJn icin dahi tamamlanmi
degildir.
Fiziksel absorpsiyon ile, kimyasal bir reaksiyonla birlikte meydana gelen absorpsiyon arasmdaki gercek fark, oksijenin, azotun ve bunlara benzer inert gazlarm su icerisindeki absorpsiyonlan baric, bilinmemektedir. Bir zamanlar fiziksel absorpsiyon samlan klorun1 ve kiikiirt dioksidin' su icerisindeki absorpsiyonu olaymda, absorpsiyon debisine .nisbetle 91iziinen komponentin hidrollz debisinin g0zoniine almmasmm gerekli oldugu, cok say1daki hassas analizlerle
ortaya konulmntur. Her iki absorpsiyon tipi iCi)J de, tiim SIVI faz katsaydarmm
deneysel degerlerinden hesapliuian SIVI faz kiitle transfer katsayiian, (9-29) numaralt eitlikten hesaplanan degerlerden daha diiiiktiir. Amonyagm su icerisindeki absorpsiyonunda da aym hal meydana gelir. <;:iinkii (9-29) numaral1 eitlikten hesaplanan ki.a ve tiim direncten (1/KGa) SIVI faz direncinin Cikanlmasi
ile elde olunan kaa degerleri (las1m 9-13 e balamz), am derecede bliyiik gaz faz
direncinin deneylerde karIiaIhnasma sebep olur. Bu durum amonyaga ait gercek kLa dtlgerinin, (9-29) numarah eitlikten elde olunan degerden, daha ufak
oldugunu gosterir. Kiikiirt dioksid icin, coziinen komponentin tiim konsantrasyonu yerin~, dissosiye ohnayan miktanmb konsantrasyonunu esas alan, dtmge ve
operasyon egrilerinin (gercek olmayan egriler) kullamhnas!. kLa nm hesaplanan
degeri lie deney sonuclanndan bulunan degerleri arasmda uygunluk olmasmi
saglamaktadu.
9-16. Ba1h kulede absorpslyon. Basmc diiiiii ve amma gibi hususlarm dolgnlu kule kullamlmasmi zorunlu k1lmadigt hallerde, rafh kuleler gaz ab1 J.E. Vivian ve R,P. Whitney, Chem. Eng. Progr., 43 :691-702 (1947).
R.P. Whitney ve J.E. Vivian, Chem. Eng. Progr., 45 : 323-337 (1949).
1 D.A. Pearson, L.A. Lundberg, F.B. West and J.L. Me Cartliy, Chem. Eng. Progr.,
47 : 257264 (1951).

sorpsiyonu icin geni bir kullamlma alam bulurlar. Tabil gazlardan propan,
butan ve daha ajltr hidrokarbonlat'm absorpsiyonu; b~smc altmda gahan rafh
kulelerde yapilir. Yukanda ac1klanan cok komponentli absorpsiyon operasyonuna kitabiinizda yer verilmeyecektir. Sadece iki komponentin transfer oldu~u
durumlarda (asetonun absorpsiyonu ve suyun buharlamast gibi, Ornek 9.:.5 e
balamz) veya dolgnlu kule icin yapilan agiidamalarda goroniine ahnan haller~
de, rafh kulelerle yapilan absorpsiyon veya striping operasyonlan icin, teorik
raf kavram1 kullandabilir. Ekstraksiyonda kullamlan ii~gen diyagramlar ve 7 nci
bOliimde ag1klanan grafik gizim de uygnlanabilir. Sekil 9-20 cozii~iiniin gaz f=
i9erisine buharlamasi halini gostermektedir. TaIYICI gazm (Ornegm, hava)

,.!S
Ill

-o
-'!::.

"'

L.

S1v1 faz

,.

dogrusu

'c:

'::l
0
'::l

:o
(.).

t;ozlinenin mol fraksiyonu

~kil

.9- 21}.

Gaz. absorpsiyonu problemleri

i~in ii~gen

diyagram.

SI~ faz ic;;erisindeki cOziiniirliigii ilnnal olunabilir. <;:oziicii ihtiva etineyen biitiin

kartliUnlart gosteren yatay eksen, gaz faza ait bileirolerin yeridir. Birbirleri ile
ilengede bulunan iki fazm konsaD.trasyqnl~n baglanb dogrulan ile gosterilir.
Deneyle ilgili yeterli bilgi mevcut olup, coziiciiniin buharlamasi ve taIYICI
gazm goziiniirliigu glbi liususlarm dikkate almmas1 gerelanektedh.
9-17. Dolgclu kolol).da dlstilasyon . iki komponentli bir kilflImln dis;
tilasyonunda, rektifikasyon lasrm olarak kulla.mlan dolgulu bir kolomi goz online
alahm. KariIm .buhar halinde dolgulu lasmm altma verilir. Buharui' kolon ice
risinde yiikselii esnasmda daha l):cucu komponent siVI fazdan buhar fazma geger. K1s1m 6-41 de aci!clanmasi yapiian basitletirici kabul bnrada' da yapdacak
olursa, siVI ve buhar fazlarmm alam debileri, (mol~kgr/saat olarak) sabit olur.
Daha ugucu komponentin buharlaan her moliine kar.~Ihk -1 mol, daha az ugucu

537

536
komponent yogunlaIr. Bu sebeple (9-4) ve (9-5) numarah kiitle dengesi eit)ikleri aaltldaki ekli ahr.

dL= dV= 0
d(Lx) = d(Vy)

Yukandaki bagmhlarda x ve y, U9uculugu daha fazla olan komponentin SIVI ve

bubar fazlarmdaki mol fraksiyonlaridir. L ve V sabit oldugu i~in

L dx

V dy

d N.

hem temperatiiriin ve hem de bileimin degimesi sebebi ile, akikamn fiziksel

iizelliklerinde de degimeler olur. Bu sebeple, dolgulu kulede distilosyon ile ilgili teori yeterli degildir'. Deneysel degerlerin elde edildigi yerlerde, tiim katsayiian veya tiim transfer iinitelerini esas alan, debi eitliklerinin kullanilinala:
nuda zorunluk varchr. Bunlar kolonun bir ucundan diger ucuna degitikleri
igin, bu ekilde elde olunan degerlerin ortalamaS> yalmz o artlar i~in ge~erli
dir ve sonuGiarm genelletirilmele'rinde pek az baari elde edilir. Gaz V!' SIVI faz
direnGlerinin relatL: iinemi ile ilgili sorular, yeterli hr cevap buhnaktan uzak
olup, miinakaa konusudur.

(9-45)

(9-6) numarah eitligin' entegre edilmi ekli olan operasyon dogrusu eitligi,
(6-56) numarah eitligin benzeridir. Bununla beraber, kulenin alt lasmmdaki bileimi giistermek iGin 1 ve iist lasmmdaki bileimi giistermek i9in 2 althklan
kullamlacak olursa (ekil 8-2 ye bakimz), tabandan z kadar yiikseklikte olan bir
lasim ile taban arasmdaki denge, aagidaki ekilde kurulur.
(9-46)
(9-13) ve (9-14) numarah eitliklere benzeyen ve daha ugucu komponentin transferine ait olan debi ei!likleri, daha uGucu koinponentin s1v1 fazdan buhar fa
zma transfer olmasi sebebi ile, aaltldaki ekilde kurdur.

Vdy

kaaSP(y,- g) dz

(9-47)

L dx

kLaSpm(x-x,)dz

(9-48)

Eitlikleri yeni batan diizenleyip entegre edelim.

(9-49)
(950)

Bu eitliklerin sag tarafmm entegrasyonunda giiG!iiklerle karIIa)lir. Gaz aosorpsiyonunda sabit olduklari kahn! olunan kGa/V veya kLa!V clegcrleri, arhk
.sabit degildir. V ve L nin her ikisi de sabit olmakla beraber; bunlara l_!lkabiil
eden kiitlesel' debiler (kgrjsaat), molekiil agirhginm bileime bagh olarak degimesi ile, iinemli derecede degi~bilir. Bugiin mevcut o!an teori kiitle transfer
katsayilarmm, birirn alandan ge~en kiitlenin fonksiyonu olduguna iaret ettigi
i~in, bu katsayiiarda da iinemli degimeler meydana gelebilir. Buna ililveten,

9-18. Dolgulu kulede SlVl- !l!Vl ekstraksiyonu. Konunun teorik olarak

incelenmesi, seyreltik Giizeltilerin kullamld1gl durumlaD miistesna, distilasyondan
daha ileri degildir. V ve L genellikle sabit ohnay1p, ttansfer katsayiian ve fiziksel iizellikler de~iirler. Bu sebeple, memnuniyet verici bir inceleme ve aGJklama gelitirilmemitir". 1Ginde bulundugu artlar yiiniinden, gaz absorpsiyonuna
benzerlik giisteren .seyreltik ~iizeltiler takdirinde, sadece bir komponentin fazlar
arasmda transfe~i meydana gelir, alam debisinde ve fa?larm iizelliklerinde meydana gelen degimeler fazla degildir. Bu durumda gdz absorpsiyonunda kullamhm eitlikler, stvl-slvl ekstraksiyonuna da uygulanabilirler. Bununla beraber,
transfer katsayJlar1 ile ilgili bi!giler s1mrhdir ve herhangi bir bagmti elde mevcut degildir.

9-19. 'l'eorik blr rafa edeger ytiksekUk (HETP).

Teorik bir rafa
edeger yiiksekligin (HETP) tantmJ, dolgulu kulelerde distilasyon operasyonu
iGin lasun 6-49 da yaprlm1 olup, gaz absorpsiyor.u ve >lVl':_IVI ekstraksiyonu gibi
operasyonlara da uygulanabilir. HETP nin kullamlmasi, diferansiyel zit akrm
operasyonunun yerini ahr. Hesaplama yoniinden daha uygun ohnakla beraber,
teorik yiinden daha zayrf temellere dayanmaktadir. D~nge ve operasyon dogrularmm birbirlerine paralel oldugu (mV jL = 1) iizel h~l d1mda, HETP ve HTU
sayrsal olarak birbirlerine eit degillerdir. Transfer iinitesi yiiksekligi veya kiitle .
transfer katsayrlan ile ilgili bagmt!larm elde mevcut olmadlgl veya snnrh oldugu distilasyon ve s!VI-SIVI ekstraksiyonu operasyonlarmda, HETP !:iugiin dahi
knllaniimaJctadir. Deney artlannm smm dima diien hailer iGin, ekstrapolasyon yaptlinas1 veya diger sistemlere uygulama, iyi sonu9 vermez ..
1

C.S. Robinson and E.R. Gilliland The Elements of Fractional Di$tillation.' .McGrawHill Book Company, Inc., New York:: (1950) adh eserin 187 inci sahifesine de baklmz~

'1

B. Rubin and H. R. Lehman, s:General Correlaiton of Liquid Extraction Data,

AECD-3030 (1950). U.S. Atomic Energy Commission, Tecluiical Information Ser-
vice, Oak Ridge, Tenn.

* HETP: Height equivalCnt to a theoretical plate (teorik bir rafa

esde~er

yiikseklik).

538

539
ADLANDIRMA
A

,a,.

= fazlar arast temas alam, m=

= birim hacme isabet eden temas

= fazlar arast temas ytizeyi

= stvt faz
= stvt faza ait tru?ma debisi
m = logaritmik ortalama
OG = transfer iinitelerinin saytst
L
LF

alan1, r.rP/m3

= spesifik dolgu malzemesi alant, rrf>/ui' dolgu

malzemesi
(9-30) numarah '"iitlikteki saytsal sabit
(9-31) .numarah ~itlikieki saytsal sabit
konsantrasyon, mol-kgrfm3
difilzyon sabiti, rtf>fsaat
ar8Itklann (bo!lluk.lann) hacim fraksiyonu
yilzeysel debi (htz), kgr/(m") (saat)
(GJmtn = s'tvt fazm devamh faz olmast halinde, stvt faza nit minimum yiize)'sel debi
kgrf(m") (saat
g
= ivme, 9,81 m/saniyci'
H = Henry kanunu sabiti, atm; aym zamanda entalpi, kgr-kaljkgr-kuru hava
Ka = gaz fazt esas alan tUm kiltle transfer katsayiSI, mol-kgr/(ht) (m") (atm)
KL = stvt fazt esas alan tUm ktitle transfer katsayiSI, mol-kgr/(hr)
(birim
konsantrasyon farkl)
k 0 = gaz faza ail ktitle transfer katsaytst, mol-kgr/(hr)(m') (atm)
kL = stvt faxa !lit kiitle transfer katsaytSt, mol-kgr/(hr)(m") (birim konsantrasyon
farkl)
k' L = stvt faza !lit kiltle transfer katsay!Sl, mol-kgr/(hr) (m") (birim mol frakaiyonu
farkl)
L = stvt faz aktm debisi, mol-kgrfsaat
L' = stvt faz aJom debisi (~Oziinen hari!;),' mol-kgr/saat
m = denge e8risinin e8imi
'N = kiitle transfer debisi, mol-kgrfsaat; ayn1 .zam.anda .transfer iinitesi saytst
n = (9-29) numarah esitli8in Us saylSI

p = toplu basm~ atm

I>P = bzsm~ d~~U (farkl), mm su/m dolgu ytiksekli~i
p = ktsrn~ basm~, atm.; aym zamanda (9-30) numarah ~itli,ltin iis saytst
r = (9-30/ numarah e,itliltin Us sayiSl
S'
bOll kuie1 ..w Kesit alant, m
s ,
(9~31) numarah ~itligin tis sa.y1st
T = mutlai: temperatlir
t
= tempemtlir
V = gaz faza ait ak.tm debisi, mol-kgrjsaat
V' = gaz faza ait aktm debisi (~Oziinen hari~), mol-kgrjsaat
r
= stvt .fazm mol fr~iyonu
x = bile$imi y olan gaz fazla dengeye erh}~ stvt faz bile,imi, mol frakslyonu
y
= gaz faztn mol fraksiyonu
y* = -bile$iini x olan stvt fazla dengeye er~mi'i gaz faz bile'iimi, mol fraksiyonu
z = dolgu ytikSekli~i, m
'
HTU = bir tr~sfer iinitesinin yiiksekligi

=
b~ =
=
D =
p =
G =

veya gaz faza ait transfer iinitelerinin tiimii

OL = transfer iinitelerinin saylSI veya stvt faza ait transfer tinitelerinin tiimii
1, 2 = dolgulu ktsmm alt ve list klstmlanndaki ~rtlar

II

Yunan Harfleri

a.

= (9-29)

= yo~unluk,

6n"J

=
=

numarah e'iitlikteki saytsal sabit

p. = viskozite
fJm = stvt faza ait molal yo,Bunluk, mol-kgrjm3
kgr-kiltle/m3

PROBLEMLER
9.1. Ornek 9-5 i~in a~Ja!bdaki hususlan hesaplaymtz.
Gaz faza ait tiim kiitle transfer katsay1s1 Kc;a

(a~

(b)

Tiim direncin yiizdesi olarak gaz faza {gaz filmine) ait direncin de~eri

(c)

Hem denge e~risinin ve hem de operasyon doB:rusunun diiz dolJrular olduSunu

kabul ederek, gaz faza ait transfer iinitelerinin tiim saytst

(d)

Motor ve iiflece ait tUm verimin %50 olduB:unu k~bul ederek, gerekli beygir giiciini.i.

9--2.

38 mm lik Berl eyerleri He doldurulmu~ bir kulede suyun hava i\=erisine buhar-

l~tmlmasma ait kiitle transfer katsaytsmt hesaplaymtz. Yiizeye ait kiitlesel debiler strast
ile Gr.= 4.880 kgr/(m') (hr) ve GL = 4,880 kgrj(m") (hr) dir. <;a1t1ma bastnct 1 atm dir,
Su dola$tmlarak temperatiirii 25C derecede sabit tutuldu~u i~in, bu islem adyabatik bir
sogutma op~rasyonudur. Bu sebeple, havanm temperatilr ve rutubeti, adyabatik sogutma

dogrusunu tzler.

9.3 Ornek 9-5 de ~Oziimii yapllan absorpsiyon, rafh bir kulede yaptldtj;t takdirde
k~ teorik rafa ihtiya~ oldu&unu hesaplaymxz. SJvt-stvt ekstraksiyonunda kullamlan tipde
bir ii\=gen diyagram kullammz.
.. .. TUm raf randxmammn %46 olduAunu kabul ederek, yukandaki hal i~tin basm~t dii'iii'iUnu hesaplaym1z. Bulunan bu de&eri, Ornek 9-5 de dolgulu kule i~tin hesaplanmt~J olan bastn~ dil$iiSii He kaf$1lasttnmz.
94. Stvt faz transfer tinitesinin yiiksekJigi esas ahnarak ifade edildi&i takdirde, (9-29)
nurnarah esitli.Se tekabiil eden seklin asagtdaki gibi olaca&mt gOsteriniz.

I (GL)" (,-~L )0,5

(HTU)L-- -

Altltklar

= fazlar arasmda transfer olan komponent

= gaz .fazt

GF

= gaz faza

ait

~ma

debisi

,_

~L

-PLDL

9-5. Mol yiizdesi olarak %1 benzen ihtiva eden seyreltik bir hava-benzen kartstmmm,
benzeni havadan kurtarmak amact ile, gazya!h ile y1kanmas1 istenilmektedir. Bu i~J i9in

540

541

25 mm lik Raschig halkalan ile dolu olan, 26,7C derece ve 750 mm Hg basmo;;ta ~ah$an,
dolgulu bir kule kullamlmaktadu. Kulenin tabamnda Gc = G 1 olduSuna gOre, ac;ajttdaki
hususlart hesaplaymiz.
(a)
(b)
(c)

Ta$maya tekabiil eden gaz htzt (debisi)

Tiim kiltle transfer kat;aylSlmn deSeri
Kiitle transferine kar~l koyan tiini direncin fraksiyonu olarak, gaz faza ait diren9

(d)

Benzenin %99 unu kurtarabilmek ir;in gerekli dolgu yilksekli8;i

9-9. 76 mm lik ii!f spiralli dolgu malzemeleri ile doldurulmu~ (~W?trtmah yerle$tirme)
bir absorpsiyon kulesi kullamlarak, amonyajtm su iyerisindeki absorpsiyonu iyin, ru?a!ttdaki
deneysel de8;erler1 elde olunmu$tur. Kullantlan konsantrasyonlar, hem operasyon ve hem de
denge egrisinin diiz do8;ru1ar halinde olmalannt temin edecek kadar dli$i.iktilr. Bu operasyon 25C derece ve 1 atm basmy altmda yaptlmaktadtr. G G
2.450 kgr /(hr)(m:!.) de8:eri
i!fin (HTU)G nin degerini hesaplaymtz.

Yardunct Bilgiler
1.

Benzen-gazyat kan$Imt _(r;Ozeltisi) Raoult kanununa uymaktadtr.

2.

Gazya&mm (molekiil aSult8;t

Yogunluk = p.,795

3.

= 180)

26,7C derecedeki Ozellikleri.

grjcm3 ,

Viskozite

= 1,85

su buhan/kgr kuru hava de&erinde sit buhan ihtiva etmekte olup, bir santriflij lifley yardrmt ile kurutma kulesinin tabanma gOnderilmektedir. Hava aktm debisi 0C derece ve 1
atm. baStn!;ta 410,6 m3/dakika'dtr. Slilfat asidi (agultk yiizdesi olarak %98 H 2S04) 45C
derecede olup, 1.980 litrejdakika debi ile kt~1enin list ktsmmdan verilmektedir. Kule yapmt
ve dolgulu k1smm ytiksek.ligini hesaplaymtz.

GG

santistok

80C derecede benzenin gazyagt ir;erisindeki difiizyon katsaytst 0,27 X

dir.

10-~

m0 /hr

Mol fraksiyonu olarak 0,500 benzen ihtiva eden bir benzen ve toluen kan~tmt
bir buhar halinde), 1 atm lik bir basmy altmda yalt$an ve 25 mm lik. Raschig
halkalan ile doldurulmu~ bulunan, bir kolonun alt ktsmmt beslemektedir. Ba~ liriin mol
fraksiyonu olarak 0,980 benzen ihtiva etmektedir. Doymu~ stvt, kolonun ba~ ktsmma riflaks
olarak geri dOndtirtilmektedir. Riflaks ora,m minimum riflaks oranmm 1,5 katt olarak almdt&r takdirde, llizumlu alan gaz faz transfer tinitelerinin tUm saytstm hesaplaymtz.
9-6.

(doymu~

9.900
14.640
24.400
37.100
48.800

(HTU) 0 G

0,573
0,488
0,375
0,305
0,267

9-7. 25 mm lik Raschig halkalan ile doldurulmu~ bir kulede, su kullamlarak metanoliln absorplanmast i9in, tUm ve gaz faza ait bireysel kiitle transfer katsaytlanm hesaplaymtz. Absorpsiyon operasyonu 26,7C derece ve 1 atm basmy altmda yaptlmaktadtr. Metanoliln, gaz ve stvt fazlarm her ikisindeki konsantrasyonunun dii$iik olmaSt sebebi ile, hem
operasyon ve hem de denge eSrilerinin lineer olduklan kabul edilebilir. Gaz ve stvt fazlara
ait aktm debileri strast ile 4.400 ve 2.450 kgr/(hr) (m::) dir.
Yardunct Bilgiler
1. 26,7C derece ve dil~lik konsantrasyon dei;erleri iyin denge ile ilgili bilgiler W?a&tdaki C$itlik ile . gOsterilebilir.
p
0,280x

2. Metanollin hava iyerisindeki ve metanoltin su

26,7C derecedeki de8erler1 R$R~tda verilmi$tir.
DG = 5,74 x to-:.: m'2jsaat,

i~erisindeki

difilzyon

katsayt~annm

D,. = 6,37 x 10- 6 m12 jsaat

9-8. Kondakt metodu He yah~an bir siilfat asidi fabrikasmm kiikiirt yakma fmnmda
kullamlan havanm, 76 mm lik tek spiralli dolgu malzemesi ile doldurulmu~ (~R$trtmah yerle~tirme) bir kolonda siilfat asidi ile ters ak1m prensibine gOre temasa getirilerek,. kurutulmast istenilmektedir. 49C derecede ve 1.143 mm ~0 basm~ta bulunan hava, 0,015 kgr
R.W. Houston and C.A. Walker, Ind. Eng. Cilem., 42: 1105- 1112 (1950).

Molstad, McKinney and Abbey, Trans. Am. I nsf. Chern. Engrs., 39: (605-660) (1943).

543

542

bulunan organik sivi!ar, iclerine kalsyum karbiir il~ve edilerek kurutulmulardir. Bu ileme de kurutma operasyonu denilmeUe beraber, kitabimJzm konusu
olamayacak kadar ozel bir durumdur.

Bolum 10

KURUTMA
10.1. Konuya giril.' Kurutmay1 evaporasyon operasyonundan kesin bir
s1mrla ay1ran, bir tammm yap1lmasi son' derece giictiir. Kurutma terimi daha
cok, kah veya kat1 hale yakm durumdaki maddelerden az miktardaki suyun
uzakla~tmlmasi icin; evaporasyon terimi ise, cozeltilerden oldukca fazla miktardaki suyun uzakla~tmlmas1 icin kullamhr. Kurutma
,. operasyonunda onemli
komponent katl maddedir. Endiistride karIla~Ilan pek cok hallerde kurutma
operasyonu, suyun kaynama temperatiiriiniin altmdaki bir temperatiirde uzak:
la~tmlmasi anlamm1 talr. Diger bir fark da Udur: Evaporasyonda uzaklatmlan su, hemen hemen saf su buhand1r; halbuki kurutmada suyun uzaklatmlmasi, kurutulmas1 istenilen maddenin iizerinden gecinlen hava veya ba~ka bir
gaz kanIml ile yaplld1gi icin, su buhan hava veya bu gaz kan~1m1 ile birlikte
bulunur. Bir kisim kurutma operasyonlarmda ta~IyiCI gazm kullamlmadi~l da
olur. Yukandaki tamm ve aciklamalar endiistride karIIa~Ilan pek cok durumu
kapsamasma karIhk, bu kapsamm dimda kalan dun.mlar da vard.r. Bu aciklamalardan sonra bir operasyona kurutma m1 yoksa evaporasyon mu denilecegi
konusu daha ziyade o endiistri kolundaki ah~kanhga bagh olur. Bir cozeltinin,
lllfl lSitiJmi~ SU buhan iQerisine piiskiirtiiJerek QOziicii oJan suyun uzakJatmJC
mas1 olay1, evaporasyon tammlarmm pek cogunu karIlamasma ;agmen; bu
operasyonun gercek kurutma yapi!an cihazlar icerisinde yapi!masi sebebi ile,
genellikle kurutma operasyonu olarak diiiiniiliir.
Bu boliimiin ilk iic ciimlesi, gaz veya siVIlardan az miktardaki suyun uzaklatmlmasi olayim bir kttrutma operasyonu olarak diiiinmemizi engeller. Ornegin, yiiksek fmna gonderilecek alan hava baz1 hallerde sogutma spiralleri
iizerinden gecirilerek kurutulur. Bu esnada havamn Ihtiva ettigi su buhan ya
SIVI veya buz halinde uzaklatmlmi olur. Organik SIVIIar ve gazlar, silikajel
veya aktive edilmi aliiminyum oksid (sabit yatak halinde kall adsorbent) iizerinden gecirilerek kurutulurlar. Baz1 hallerde bu kurutma, organik siVI veya gazlan deriik kalsyum kloriir cozeltisi veya sodyum hidroksid ile, ters ak1m pren'ibine gore temasa getirmek sureti ile de yapi!abilir. Onceleri bir tank icerisinde

Bu boliim ilk olarak kurutuculan bir smulamaya tabi tutacak ve tipik orneklerini tamtmaya cahacakllr. Bundan sonra kurutma operasyonunun temel
yiiriiyiiii tarl!~IIacaktir. Kurutucu boyutlanmn gercek hesaplamalan yapllll'ken, teorinin uygulani~I sadece bir tipi goz oniine al~cakl!r. Kurutma cihazlan
ile ilgili projelerin haz1rlamma ail literatiir bilgileri hep aym ac,!<lamayi yaparlar. Bu aQiklama Bu smif kurutucular kurutmaya konu alan U lip madde
icin projelendirilmilerdir eklindedir. Kurutuculann coguna uygulanabilen
sadece birkac gene! kural vard1r ve bunlarm aciklamalan yap1lacaktir.

10-2. Kurutucularm suufla.nmas1. U znn seneler siiren deneysel gall

malar sonunda gok degiik tipde cihazlar meydana getirilmitir. Hatta birbirine
cok benzer operasyonlar icin, birbirlerinden oldukca farkh birkac cihaz kullamlmakiadir. Bu sadece, o endiistri kolunda uzun seneler boyunca meydana gelmi ahkanhgm eseridir. Cihazlarm yapili~anndaki bu cok farkli!Ik, simflandirmayi giicletirmektedir. <;ok say1da simflandirma yapiimi olmasma karI
hk', Cranshaw" m simflandlfmasim esas alan aag1daki smulandirma en faydab oland1r. Bu simflama, kurutma operasyonuna giren maddenin ~eklini esas
ahr.
I.

Tepsi (tava) veya konveyOr iizerinde t~man, yt~m veya tabaka halindeki maddeler.
A.

B.

!!.

Devamstz kurutucular
1. Atmosferik-kompartlm~n
2. Vakum-tepsi (tava)
Devamh kurutucular
1. Tiinel

Tanecik halinde gev~ek yapth maddeler.

A. DOner kurutucular
1. Standart tip
2. Roto - Louvre-

TUrbo kurutucular
KonveyOr kurutucular
D. Siizge!; - kurutucu kan~tmt sistemler
B.

c.

III.

Devamlt bir tabaka halindeki maddeler

A. Silindir kurutucular
B. Askt kurutuculan
Ozellikle Perry, sahife 813, 972 ye balonlZ.
u:Modern Drying Machinery, Ernest Benn, Ltd., London (1926)

545
544
IV.

V.

VI.

Ha.mur ve lapa veya kek te$kil eden kristaller.

A. Kam;;tlrmah kurutucular
1. Atmosferik
2. Vakum

Cihaz1n i9erisinde iyi bir hava dagiiJmJ saglamak igin, vantilator tarafmdan
meydana getiril~n hava h,zmm olduk9a yiiksek olmMI gerekrnektedir. Bu h1z
100 metre/dakika de~erinin iistiinde olmahd,r. Di~er uir deyimle, tek bir ge9i

tc

COzelti ha1indeki maddeler.

A.

Tek ve !tift silindirli ku'rutucular

1. Atmosferik
2. Vakum

B.

Piiskiirtmeli kurutucular

Ozel metodlar.

A.

lnfrared radyasyon

B.

Dielektrik lSitma

C.

Buzdan buharl~hrma

10-3. 'l'e~~--kompart:unan kurutucular. Kurutulacak maddenin veya

kurumu ol_an urunun kivami, kolayhkla tepsilere yiikleme ve boaltma yapma~a uy~un 1se, k~mpartiman kurutucu kullamhr. B,unlara yapikan veya plast~k maddel~r, kr1stahze veya tanecik halindeki maddeler, lapahr ve Qiikelttler dahildir. Yun ve pamuk iplikleri ile her tiirlii tekstil iiriinleri ve bunlara
benzer daha bir Qok madde tepsilere yiiklenmeksizin yine de kompartiman kurutucularda kurutulurlar. Madde tepsiler iizerinde kun.itucuya verildigi takdir
de, hem yiikleme ve hem de boaltma, madde kayb1 olmaks1zm kolayhkla yapihr. Bu sebeple, k1ymetli iiriinler veya az miktardaki maddeler bu metodla kurutulurlar.
Cihaz esas titibariyle dikdiirtgen eklinde bir odadan ibaret olup, bu odamn duvarlan uygun bir ISJ izolasyonu maddesi ile kaplanmi!Ir. Bu odalarm
iQerisinde ya tepsilerin yerletirildigi ve iizerlerinde kolayca kaydigi raflar var- .
d1r veya tamamen bo olup, tepsiler vagonlar tizerindeki raflara yerlelirildikten ~onra, bu odalara konulur ve kurutucunun kapdan kapatihr. Havay1 tepsiler
uzermde ve kurutucu iQerisinde dolatlracak tedbirler ahnmi!tr. Bn tip kurutucularda havamn ISitilmast cihaz iGerisindeki ISllJCiiar tarafmdan yap1hr ve di~.f!da~ s1cak hava almmaz. Olduk9a yaygm boyle bir kurutucu ekil 10-1 de
gostenlmektedir. Bu ekilde A, tepsilerin yiiklendigi vagonlafl giistermektedir.
Taze hava B noktasmdan cihaza girer ve C noktasmda cihaz1 terk eder Ha a
cihaz iQ~risinde D vantilati:irii yardimi ile hareket ett!rilir ve oklarh go~teril;n
yolu tak1p eder. Odamn koesine yerletirilmi yon verme kanatlan E hava
h1z1mn diizgiin bir ekilde dagilmasm1 temin eder ve tiirbiilanslon ii;ler.' Hava
r~flar iizer~_nden geQer, uygun olan miktarda taze hava ile kariIr ve vantilatore
g~tmed~~ o~ce ISI:JC~da F ISitihr. Uygun durumda yerletirilmi kapaklara (ek~lde gostenlmemitlr), genellikle otomatik cihazlarla kumanda edilir. Bunlar
glfen taze ve Qikan nemli havamn yiizdelerini degitirirler.

Tepsili kompartlman kavurucu : A, tepsileri ta~tyan vagon; B, taze (temiz)

hava giri~i; C, hava ~tkt~t; D, vantilatOr; E, yOn verme kanatlan; F, kanath borulardan
meydana getirilmi$ ISttlci. (National)

Sekil 10M 1.

devresinde hava tarafmdan uzaklatmlan suyun miktan azahr. Pek Qok durumlarda, vantilator tarafmdan d!an atiian havamn %80 - %90 1 tepsiler iize,
rinden tekrar dolatmhr ve sadece %10- %20 kadar laze hava kurutucuya ahmr. Kurutucuya verilen maddenin heniiz olduk9a 1slak oldugu devre bamda,
maddenin hemen hemen kuru oldugu devre sonuna oranla, daha fazlas1 uzaklatmhr. Kapaklarm durumunda meydana getirilen degimeler genellikle otomatik koutrol cihazlan ile temin olunur.

10-4. Vakum- kompartmaan kurutuculari. Pek 90k durumlarda maddenin, atmosfer basmCI altmda suyun buharlaacagi lcmperatiirden daha diiiik
temperatiirde ve k1sa zamanda kurutulmas1 istenilebillr. Boyle bir durumda vakum altmda 9ahan rafh bir kurutucu kullamhr. Bu ~ekildeki bir kurutucu ekil 10-2 de gosterilmektedir. Genellikle kesiti dikdortgen eklinde alan ve dokme
demirden yapi!mi bulunan bir odac1k olup, bu odac1k iQerisinde raflar D bulunmaktadir. Raflarm i9leri bo olup, QUhma esnasmda bu boluklar swak su
veya buharla doldurulurlar. Kurutucunun her iki i:in yiiziinde ve diiey durumda,
JS!l!CI ortamm giri A ve 91kl B borulan yer almi olup, her rafta bunlara k1sa

t.

<;:atalt~

Kimya

Miihendisli~ine

Giris

F. 35

. 546 .
baglantdar C yapi!milir. Bu borulardan biri A, su buhanmn girii ve digeri B
ise, kondensat ve yogunla~mayan gazlarm uzaklatmlmasi iQindir. K urutulmas1
istenilen madde raflardaki tepsilerin iizerine serilir. Kurutucunun kap!Sl kapatiidiktan sonra, bir vakum pompaSI yard1m1 ile kurutucu iQerisinde vakum te
min edilir. Raflara verilen su buhan, tepsilerdeki maddeyi yava yava Isilir ve

547
kurutucu iQerisindeki .basmQ altmda suyun bnharla~abilecegi bir temperatUre
yiikseltir. Buharla"an su, kurutucu ile vakum pompas, arasmda yer alacak bir
kondensorde yogunlatmhr.
Atmosfer basmc1 altmda Qahan komparllman llpi kur\ltucunun sahip' oldugu temperatiirde boznlmaSI ihtimal dahilinde olan maddeler iQin, bu ekildeki
kurutucular kullaru)u. Bunlarm bamda farmasotik (ilaQ hammaddeleri) maddeler gelir. Bu kurutucular aym zamanda hava veya diger oksidan gazlarla temas etmemesi istenilt3n maddelerin kurutulmalan iQin de uygundur. Buharlaan
sivi k1ymetli bir Qoziicii oldugu takdirde, kondensorde yogtmlatmhuasi aynca
bir onem taIr. Maddenin buharlatmlacagi temperatiiriin diiiik ohuasr zorunlugu varsa, Isitma su buhan yerine istenilen temperatiirdeki siCak su ile yapillr.
Bu kurutucalar ozellikle (a) kurutulacak maddenin tepsilere yiiklemd ve boaltma ii oldukQa az olan pahah maddeler ve' (b) aym kurutucuda zaman zam:m
QOk degiik yapdi ve karakterde maddelerin kurutulmasr zorunlulugu oldugu
haller iQin uygundur. Kullaniii aiam geni olan bu kurutucular atmosferik tipe
oranla QOk daha paha!Idrr.

Sekil 10. 3. Tiinel kurutucu.

10-5. Tiinellmrutucular.

$ekil 10- 2. Rafh vakum kurutucusu: A, buhar giri~ borusu; B, kondensat 'iflklli borusu;
C, raflnr ile giri~ ve 'i(tki~ borulannm ba~lantt1an; D, raflar. (Buflovac)

Yukanda aQJklamasi yapilan komparliman

kurucular arahklr olarak QahIr ve her iinite oldukQa ufak bir kapasiteye sahiptir. Biiyiik miktarda maddenin kurutuhuas1 gerekmekte ve madde gene! ozellikleri ve rutubet derecesi yiinlerinden homojenlik gostermekte ise, devamh kurutma sisteminin kullamlmaSI daha uygun olur. Bu, ekil 10-3 de giisterilene benzer, uzun bir tiinel eklindeki lmrutucuda gerQeklelirilebilir ve kurutulacak
madde, vagoplar iQerisinde bu kurutucudan geQirilir. Vagonlarm tiinel iQerisinden gedrilmesi, ya devanil1 veya kuruma ilemi tamamlanan bir vagon, tiineli
terk ederken yeni yiiklenmi bir vagon tiinele girecek ekilde diizenlenir. Tiinel
kurutucuda hava alomr poralel, ztt veya vagonlarm takip ettikleri yola dik yon
de olabilir. Bu son sistem, kurutucunun muhtelif biiliioleri iQin ayn JSitrna iiniteleri uygulanmasma imkan verir. Bu durumda hava, tiinel igerisindeki vagonlar
iizerinden geQirildikten sonra, bir ISitlcJda Jsthhp tekrar aym losimcaki vagon
lara giinderilir.
Tiinel kurutucunun kompartnnan kurutucuya olan esas iistiinliigi.i, kompartlman kurutucularda kurutma operasyonunun arahkh olmasma karIhk, tiinel
kurutucuda devamh ohuasidu. Tiinel kurutucular genellikle miktarlan biiyiik

548
olan, fakat yava yava kurumalan gereken tugla, kiremit, seramik malzemeler,
kereste ve diger malzemeler iQin de kullamhr. Bu sistemle kereste knrutulmasr
esnasmda, kurutucunun swak lusmmda kerestenin Qok cabuk kurumasrm onlemek iQin, havamn nemlendirilmesi liizumlu olabilir.
10-6. Doner kurutucular. Doner kurutucularda kurutulacak olan maddeler tanecik halinde veya kristal yaprda, opeiasyonun ba 0langiCmda genellikle
uygulanan ta 0rma metodlarmda~ birisi ile tamabilecek kadar kurU, knrutucunun duvarlarmda birikmeye sebep olmryacak kadar az yapr0kan olmahdJ.r. ,
Biitiin doner kurutucular, eksenleri yatayla ufak bir aQI yapacak 0ekilde
knrulmu ve kendilerini eksenleri etrafmda dondiirecek tekerlekler iizerine
ott,rrtulmu0, silindirik bir govdeye sahiptirler. Kurutuldcak madde kurutucunun
yiiksekte olan ucundan kurutucuya ve!ilir, kurutucunun donme hareketi yardrm1
ile yava yava knrutucunun a!Qakta olan ucuna dogru ilerler ve buradan boalbln. Kurutulacak maddenin kurutucu iQerisinde ilerleme, karrma ve swaK hava
ile daha iyi bir ekilde temas!' gelmesini, kurutucu icerisinde yer alan raf ve kanatlar saglamaktadtr. Doner kurutucularda !Sltma,...kurutucu iQerisinde dola 0an
srcak hava ile yapllrr. Bu ekildeki kurutuculara. direkt rsrtmah kurutucular ad1
verilir. Isrtma kurutucu govdesini drandan !Sltarak da yaprlabilir. Her iki halde de, uygun bir yakitm yanmasmdan elde olunan rsrdan faydalamhr. Yalmz
swak hava ile yapllacak kurutmalarda havanm rsrtllmasr, su buhan yardrmr ile
yaprlmakta ise, ya kapah bir hiicrede veya kanath brr boru toplulu[';mda IS!tlabilir. Yakrtm yanma iiriinleri ya borunun kanath dr yiiziinde yer nlrr veya dogrudan dogruya hava akum iQerisine (ekil 10-4 e bakrmz) enjekte edilir. Dolayh

Sab it gi:ivc!e
S1Zd1rmazl1k
halkas1 D'nin
ay nnt1Lar 1

Hava

..........._...

t::=:~-~~::1_

..

girl~ I

Sekil 10 ~ 4. DOner kurutucu: A, hava tsttlctst; B, sabit ba~hk; C, kurutucu gOvdesi; D,

stzchrmazhk halkast; E, si.Zdtrmazhk halkast dayanagt; F, stzdirmazhk pan;ast; G, ~ember
ler; H, dayanma silindirleri; J, giivenlik (saplama) silindirleri; K, dOndiirmc di!llileri; L,
motor ve htz diizenleyici; M, hava ~~kt!i b~lt8;1; N, besleme oluSu; P, bo~altma vantilatO~
rii; Q, kanatla.r.

549
yoldan IS!tilan kuruttlcular (bunJarda lSI transferi dogrudan dogruya fmnm ru
yiizeyine uygulamr) dogrudan dogruya yalatm alevi ile rsrtlhrlar, fakat bu tiir
rsrtlna doner kurutucularda pek yaygm degildir.
Sekil 10-4 ters akrm prensibi ile dogrudan do[';ruya lSltilan doner bir kurutucuyu gostermektedir. Hava sag taraftan kurutucuya girer ve once su buhan
ile rsrt!lan kanath boru toplulugu iizerinden ve sonra da, oynak bir sizdJ.rmazhk
halkas1 ile doner govdeye baglanmi, sabit bir alt bahktan geQer. Bu krsrm,
eklin iQerisinde ayn olarak aQrkhkla gosterilmektedir. E halkasr, govdeye kaynakla ba[';lanmr ve govde ile birlikte donen halka eklindeki fren kaplamasmr
F, bir yay yardnm ile ekilde gosterildigi gibi, sabit levha yiizeyine bastlrmaktadrr.
Donen govde, dovme demirden bir Qembere G sahip olup, H silindirleri
iizerlnde hareket ede1. Giivenlik silindirleri ], govdenin uzunluguna hareket etmesini onler. Govde, etrahm QepeQevre saran bir di~li Qember K tarafmdan
donme hareketi kazamr ve genellikle hrz azaltan ve diizenleyen bir cihaza L
sahiptir. Donme hareketi~in hlZI dakikada birka9 donii0ii geQmez. Besleme ucun
da yer alan sabit bir kismr M ikinci bir doner klSlm takip eder ve besleme olugu N, bu sabit lasrm iistiinde yer ahr. Fmmn hammadde besleme yaprlan ucu
na yerletirilen vantilator P, hrm iQerisinde bir emme meydana gelmesine sebep olur ve genellikle bu UQ, bir cins toz aymcrsma veya toz filtresine boalma
yapar. Kurutucunun iQerisinde boyluboyunca yerletiri!mi bulunan kanatlar Q,
maddeyi yerden ahr, yiikseltir ve yiiksekten boaltrr. (.ok degiik ekillerde diizenlenmi kaf!lk yaprh kanat ve UIrtma levhaJan kuilamlmakJa beraber, CkiJ
10-4 de gosterilen tip oldukQa standarddrr. Kurumu madde konveyor R tara,
fmdan uzaklatinhr.

10-7. Roto- Louvre kurutucusu. Bu, doner kurutuounun degitirilmi

bir ekli olup hava, kurutulacak madde tarafmdan !Ileydana getirilmi yrgm
iQerisinden geQirilir. Sekil 10-5 de goriilen kurutucu bh silindirden A ibarettir ve
bu silindirin iQerisinde, dipten u9 kisma dogru incelen ve birbirleri iizerine kapanabilen kanat ekilli par~alar vardrr. Silindir A ile birbiri iizerine kapanan kanat ekilli pa~Qalar arasmdaki lasmr, ayrrma levhalan C ile boyluboyunca uzanan kanallara boliinmiitiir. Bu kanallar geni uQlarmd,t, swak havayr almak iQin
a91k, dar uglarmda ise kapahdrr. Kurutucunun dr 0md", sabit olan bahgm bir
krsmm1 tekil eden D odae1g1, E baglanlls! yolu ile srcak havay1 ahr ve yukanda aQrklamasr yap1lan uzunlamasma kanallara dagrlrr. Srcak hava, bu kanallarda yer alan kurutulacak madde toplulugu iQerisindcn geQer. Bu kanallar ekil 10-5 de 9apraz taranmr olarak gosterilmektedirler. Kanatlar B, donii yoniine gore hafif egimli olduklarrndan, kurutulacak maddeyi yiiksege kaldrrmazlar;
fakat maddenin kanallara dokiilmesini onlerler. Bundan dola)'l kanallar boyunca
ilerleyen srcak hava, eki!Je oklarla gosterildigi gibi. kurutulacak madde toplu-

550

551

lugu i~erisinden ge~er. Hava kanallannm gittikge daralan hir yap1ya sahip. o!,
masmdaki sebep, halangigta maddenin ya olmas1 ve madde toplulugunun,
ince hir tahaka meydana getirmesine ve hu suretle, daha fazla hava gegmesine
imkan haZirlamasidu. Kanahn daralan alt ucunda, madde toplulugunun meydana getirdigi tahaka kahulaIr, ve hava gegiine )car direnc artar. Sekilde kurutulmasi istenilen maddeP.in kurutucuya doldurulmas1 ve kurutucuyu terk etmesi gosterihnektedir. Doner hir sizdumazlik halkas1 F, sahit hahk D ile donen kurutucu govdesini A hirhirlerine haglar. Buna henzer diger hir doner slzdumazhk halkas1 G da, doner lasimlarl sahit h:ir alt lasma H haglar. Bu alt
lasmm tabanmdan kurumu madde kurutucuyu t'erk ederken, iist lasmmdan 91~an hava once hir toz filtre.sine ve sonra da emme vantilatoriine gider.
Kurutulacak madde ile havanm kurutucu igerisindeki alam1, gene! goriiniiii yoniinden paralel akun tipindedir. Fakat kurutulacak madde ile hunu kurutacak havarun gercek temas1, ne par~lel ve ne de ?:t yiinde olmay1p, capraz
alam tipindedir.
Bu kurutucunun faydah yonii, kurutulacak maddeyi yiiksege kald1r1p yiiksekten dokiilmesini temin yerine, kurutucu tahamnda,.Ponerek ilerlemesini ve hu
suretle km.lgan maddelerin ufalanmasm1 onlemesidir. Aynca siCak hava kurutulacak madde toplulugu icerisinden gectigi igin, hemen hemen madde ile denge durumuna eriir. Kuruma daha l.1zh olur ve hu seheple kurutucu, standard
doner kurutuculardan daha k1sadu.

~ekil .10- 5. ~ Roto- Louvre kurutucusu: A, silindirik dt$ ylizey; B, kanatlar; C, kanatlan
silindire ba8:Iayan par!;alar; D, steak hava da8ttma odact8t; E, steak hava giri~i; F ve G,
dOner'stzdumazhk gemberleri, H, liriin ~,;tkl$1. (Link-Belt)

10-8. Tiirbin kurutucu. .Bu kurutucu (ekil 10-.6) diiey bir silindir veya gok kenarh bir d1 kaplamadan A ibarettir. Alt lm.nmda hulunan bir tahan

552
levhas1 B, C dilileri yard1m1 ile dondiiriiliir. Bu levhadan yiikselen ~ubuklar
D, iist klSlmda muhtelif kollara sahip bir par~a ile, ktlavuz mili yatagma baglanmtlardtr. Bu ~ubuklarm etraflm, levha halindeki metal den' yaptlml bir band
E sarmakta olnp; bu banda, kama ekilli tavalar F baglanm!lardtr. Biitiin bu
klSimlar bir iinite halinde yava' yava doner. Kurutulacak madde G kapiSindan kurutucuya girerek tavalan doldurur ve dolmu tava, donme sonucu once
tavalardaki madde kahnhgm1 diizenleyen bt~agm H ve sonra da, kaztytcmm J
. altmdim ge~er. Kazty1c1; kurutulacak maddeyi lava i<;erisinde kaztyarak K yanklan yolu ile bir alttaki tavaya aktanr. Her tava dizisi iizerinde bir kalmhk
diizenleyici ve bir de kaztytcl yer almaktadtr. Kurumu madde en sonunda kurutucunun altmda bulunan bir kovaya L toplamr ve buradan vidah bir konveyor M ile kurutucunun ruma ahmr.
Hava, kurutucu govdesinin altmda lfulunan ~ok sa)'ldaki delilder yolu ile
kurutucuya girer. Kurutucunun merkezinden yiikselen bir alf N, ekil 345 dekine benzer tipte ~ok say:tda vantilatore sahiptir. Bu vantilat5rler hava)'l, merkezden ~evreye dogru ve tavalarm iistiinden gegecek ekilde harekete getirirler
ve hava, ekilde oklarla gosterildigi gibi, vantilatorlerin arasmdaki kiSlmdan
merkezi afta geri gelir. Buharla lsttllan ve kanath borulardan meydana gelen
bir boru toplulugu P, hareket eden havay1 devamh surette !Sltlr. Kurutucu i~e
risindeki hava)'l belirli rutubet stmrlan igerisinde tutmok i~in, havanm bir lasm1
Q kaplSlndan dlarl at!ltr.
.

553

10Cl0. Siizge!)- kurutucu kariImlan. (iistren beslenen siizge!)ler).

Tanecik yaplSlna sahip olup da, bir siVi igerisinde suspansiyon durPmunda bulunan katilardan bu stvtlar, doner devamh siizge9 olarak adlaudmlan, bir tip
siizge9 yard1m1 ile uzaklatmhrlar. Bu siizgeQler, kiSlm 12-16 da a~tklanacak
lardtr. Bu cihazlar U ekilde 9ahmaktadtrlar: suspunsiyon durumunda bulunan madde siizge9ten siiziildiikten sonra, siizg0cin altmdan swak hava gonderilir ve bu suretle, siiZIUe ve kurutma tek bir cihaz iQerisinde ve aym zamanda
meydana gelir. Bir goriie gore bu cihaz, kurutucular arasmda yer almahd1r;
fakat bu konunun eletirmesini siizme boliimiine btrakmak daha uygun olacaktu.
1011. Sllindir kurutucular. Bu kurutucular devamh bir tabaka halindeki kilg1t ve tekstil gibi maddelerin kurutulmasmda kullamhrlar. Bunlar pek
~ok sa)'lda bnharla IS!ttlan silindirlerden meydana gelmi olup, kurutulacak
madde bu silindirler iizerinden devamh ge~er. Sekil J0-7, bu tip bir kurutucunun sadece bir lasmmt gostermektedir. Silindirler A iki farkh seviyede stralannn olup, aralarmda levha halindeki kurutulacak ma<lde B yer ahr. Silindirleri
taIyan mil yataklan C, ekilde diagramatik olarak gosterilmektedir.
A

Bu kurutucu, standard doner kurutucudan daha az yer kaplar ve kmlgan

maddeler i9in daha uygundur, aynca daha az enerjiye ihtiya9 gosterir. Kurutma operasyonunda uzaklatlnlmas! istenilen stvmm, sudan baka bir SlVl olmast halinde. kurutucuya dogrudan dogruya bir yog"nlatlnCI baglanarak, bu
s1vi tekrar elde edilmelidir.

10-9. Konveyor kurutueular. Tiinel kurutucular her ne kadar levha

veya toplu halde bulunan maddeler, konveyor veya tavalar iizerinde lallllr>> ad1
altindaki bir smtflamaya sokulmularsa da, bu kurutt:cular baz1 hallerde tanecik yaptsmdaki katl maddelerle de iyi sonug verirler. Konveyor tipindeki tiinel
kurutucularda konveyor, kurutulacak madde biiyiiklii~iine gore se9ilmi, kurutulacak maddeyi ta!yan VC havamn madde i9erisinden gegmesini temin eden,
band eklindeki bir elekten yaptlmltlr. Kurutucunun bir ucundan diger ucuna
kadar havanm izlemi oldugu yo!, duruma gore bir hayli degiiklik gosterir.
I\urutucunun herhangi bir klsmmda havanm izlemi oldugu yo!, tiinelin alt lasnnndan iist ktsmtua dogrudur ve hava genellikle, bir IS!tlCidan ge9irilerek dolallnhr. BaZI hallerde ise havamn izlemi oldugu yo! yukandan aag1ya dogru
olabilir.

buhan

Sekil -10-7.

Silindir kurutucu: A, silindirler; B, levha yaptsmdaki kuiutulacak madde; C,

mil yataklan. (Beloit)

555

554
$ekil 10-7 (alt las1m) iki silindiri ve bunlann .baglant!lanm giistermektedir.
Bu silindirler genellikle diikme dernirden yapi!makla beraber, son zamanlarda
sac levhalarm kaynaklanmas1 ile de yapi!maktadir. Silindir yatagmm icerisi
bo~tur ve bu bo~luga buhar giri~i ile kondensat ~Iki~l baglanmi~tir. Silindir yatagmm d1~mda bir tek baglanti yer almaktadn. Sabit alan baglanti diin.en bir
boruya baglanmi~l!r. Bu baglant1, ~ekil 10-8 de giisterilmektedir. Boru A, silindir yatagma baglanm1~ olup, onunla birlikte diiner. B~glanll giivdesi B sabittir.
Boru iizerinde parlati!mi~ yuvarlak bir yiizeye sahip dirsek C yer almaktad1r.
Bu yiizey, dirsek C ile ayrn capa sahip alan ve kendisi de yuvarlak bir yiizey
giisteren, grafitten yapi!m1~ bir bilezige D dayanmaktadir., Grafitten yap1lmi~
bir burc E, diinen boru iizerindeki baglanti giivdesini tutmaktadir. Bir yay F,
iki yiizey arasmda s1ki bir SIZd!fmazhk temin etmektedir. Sabit bir boru G, baglanll giivdesine vidalamr ve ko\ldensatm d1~an ati!rnasm1 saglar. Silindirin ic
lasm1 ~ekil 10-7 den giiriildiigii gibi iQbiikey bir yap1ya sahiptir ve silindirin dip
hsmma yakm bir noktadan, kondensat sifon yapilar~k dian ahmr Kondensat
H yolu ile diarJ atihr. Su buhan ] yolu ile gelir, A ve G borulat:mn arasmdaki hs1mdan silindire girer.

degi~meleri kar~I!ayacak

ekilde, silindir luzlarmm degi~tirilmesi wrunlu olur.

Bir k!l.ilJt kurutma makinas1 50 ill! 75 adet silindir~ aahip olabilir. Silindirlerin
iki dizi halinde malanmas1 standard durum olmakla beraber, baz1 durumlarda
iic dizi halindeki si.lindirler de kullamlmahad~r.
10-12. Asia kurutncuJan_ Bu tip kurutucular tekstil maddelerinin ve
baz1 cins kil.gitlarm, iizellikle bash maksad1 ile fazla miktarda dolgu yapllm1~
kilgttlarm, kurutulmasmda kullamhrlar. Bu kurutucularm bir tipi ekil 10-9 tla
giisterilmektedir. Levha halindeki 1slak madde A noktasmdan kurutucu icerisine
dogru siiriiliir, bir seri silindirler iizerinden gecirilir ve silindirle_r arasmda sarkmasma imkiln verilerek, bir seri a ski B meydana getirir. Gapraz cu buklan C
ta~1yan devamh zincir konveyiiriin h1z~ ashlar belirli bir uzunluga eriecek ve
bu uzunluk her noktada aym kalacak ~ekilde, kurutulacak levhanm hiZina gore
diizenlenir. Ashlara muntazam bir ekil vcrmek icin vsntilator, prif::r E yolu ile
hava iifleyerek ask1lart acar. Madde tamamiyle kurudnktan sonra, bir seri silindirden F gecirilerek kurutucp.yu terk eder ve sonunda bir silindire G sari!~r.
Kurutucunun giri~ ve ciki~mdaki ufak silindirlerin grupla~mas1, levha luzm1
kontrol eder ve son silindir iizerine bash yapar.
~

~ekil 10 _ 8. DOner baglantl: A, dOner buha.r borusu; B, ba8lanh yuvas1 (sabit); C, dirsek;
D, grafit yatak; E, grafit bur~; F, yatak yayr; G, kondensat bo$altma borusu; H, kondensat bo~aJtma bagtanbst; J, buhar ba8:lantlSI. (Johnson)

Silindirleri diindiirmek iQin degiik metodlar vardir. Genellikle. alt manm

silindirleri birbirlerine dililerle baglantni olup, dizinin muhtelif noktalarma
yerle~tirilmi motorlarla diindiiriiliirler. Dst mamn silin~i~ler.i ise, ya ~ekil
10-7 de gosterildigi gibi, ara di~li cark yardimi ile alt Slfa sihndirlen tarafmdan
veya ~ekilde gosterilmemi~ alan bir zincir ile dondiiriilebilirler. ~u si.lindir di"'
zilerinin h1z ayarlamasi, oldukca kanIk bir itir. Buna sebep (ozelhkle kil.g1l
ve tekstil maddelerinde), levhamn kuruma esnasmda boyut degitirmesidir. Bu

Askt kurutucu: A, kurutucuya giren levha; B, asktlar veya kolonlar; C, ~ap

raz ~ubuklar; D, askt iifle!;leri; E, hava nozulu; F, levha ~akt~t; G, iiriin silindiri;_ H, vantilatOrler; J. vOn de~i~tirme levhalan; K, tstttcllar; L, hava !rtkt~t; M, hava kontrol kapaklan.

Sekil 10- 9.

Havanm kurutucu icerisindeki dola~nru yanal bir kesitl~ gosterilmektedir.

<;:ok say1daki motorlar, vantilatiirleri H cah~tmr ve hava, motor etrafmdaki
yuvadan iceri girer. Havaya, <iok sayidaki vana ve ~a~lftlna levhalar1 -! yardimi

557
556
ile yon verilerek, kurutucunun sag tarafmda hava alnmmm yukandan a~agtya
dogru ve mtmtazam bir ~ekilde olmast saglamr. Asktlan yukandan a~agtya
dogru ge~en hava, su buhan ile tsttdan ve kanath borulardan meydana gelmi~
alan, tsttiCl K yardtml ile Istllhr. Nemli hava L borusu yolu ile kurutucuyu terk
eder ve btmun miktan, bir kapakla M kontrol edilir. Bu kapagm gah$mast oto
matik kontrol cihazlan ile diiziml~nir.

10-13. Mekanik olarak kar:>ttnlan lrurutucular. Devamh gah~an doner bir kurutucuda kurutulamayocak kadar yaptkan ~ian, tepsi veya kompar
timan tipi ktrrutucuda kurutulacak kadar degerli olmayan, pek gok maddenin
kurutulmasmda, gok degiik tipleri bulunan ve mekanik olarak karttmlan kurutucular kullamlmaktadrr.
Bunlarm bir tipi ekil 10-10 da gostedlmektedir. Yatay konulmu alan caketli bir silindirin A, her iki ucu uygun alan bahkbrla B kapatdmillr. Silindirin iist ktsmmda doldurma kapaklan C ve alt ktsmmda boaltma kapaklan D
vardtr. Silindirin igerisinde salmastra kutularmdan F gegen merkezl bir aft E
var olup; bu, aft yataklan G tarafmdan tammaktaihr. Saftm iizerinde spiral
kartllrma kanatlan H yer almt olup, kanatlardan bir ktsnn maddeyt bir yonde
harekete getirirken baka bir klSlm, tamamen z1t yonde hareket ettirmektedir.
Bp tip knrutucular genellikle devamstz olarak gahmaktadtrhr. Doldurma kapaklan C yolu ile, kurutulacak madde yeterli miktarda kurutucuya doldurulur.
Bundan sonra kapaklar kapamr ve yogtmlahriCI ile alan baglanlllar kurulur.

Sekil 10-10 da gosterilen cihazda kurutucu govdesi donmez. Bu kurutucunun

diger tiplerinde donen bir govde vardtr ve bu sebeple, cakete su buhan gonderilmesi, kondensatm dtan almmas1 ve vakum pampaS! ile alan baglanttlar hep
igerisi bo bir mil yolu i!e.yaptlmaktadtr. $ekil 10-10 da gosterilen kurutucuda,
K baglanttlan cakete su buhan \"ermek ve L baglanttlar1 da, kondensatl dtan
almak igin kullamhrlar. Bunlardan ba0ka sol taraftaki mil yatagmda, kantlnct
aftt igerisine su buhan gondermek ve ktvnk bir sifon borusu M ile kondensah
bo~altmak igin, baglantt!ar yaptlmt~hr. Bu husus ekil 10-8 de giisterilen tipte
doner bir baglantmm kullamlmasm1 gerektirir.
Bu tip kurutucularda kurutucu igerisinden hava g<Ogirilniez. Kurutulmast istenilen maddeden buhariaan goziicil buhan, hava ile kanmadan I baglanti!an
yard1m1 ile kurutucu dtansma altndtgl igin, bu bir evaporasyon operasyonudur.
Bununla beraber bu operasyondan maksat, kat1 bir madde toplulugu clde etmek
ve Qiiziicii miktanm azaltmak oldugu i~in, cihaz kurutucular arasmda yer a!Ir.
Kurutulmalart esnasmda kan~tmlmalan gereken maddeler iQin, ekil 10-11
de gosterilen ufak kapasiteli ve devamstz metodla gahan kurutucular yaptlmt
tlr. Kurutucu esas itiban ile, doktne demirden yaptlm1~ ve fazla derin ohnayan
bir tavadan A meydana gelmi~ olup, iizerinde buhar caketi ve doner kaZlytct
btgaklan D tatyan merkez1 bir aft- C vatd1r. Kurutulacak madde kiirekle ta-.

Vakum
pompasma~.,_.J..

Su buhan
Kondensat

Sekil, 10- 10. Mekanik olarak kan!}tmlan devamstz bir kurutucu: A, .caketli silindir; B,
ba~hklar; C, doldurma ba&lant.J.lan; D, bo.$altma kapllan; E, kan!Jtmct !Jaftt; F, salmastra
kutusu; G, !Jaft yata&t; H, kan!}tmct kollan; J, buhar !a:Iki!Jlan; K, su buhan giri!}leri; L,
kondensat ~~k~!Jlan; M, !Jaftda meydana gelen yogunla!Jma iQin bo.r.tltma sifonu. (Buflovac)

Yoguulatmmdan sonra bir vakum pampaS! devreye baglanabilir veya baglan

mtyabilir. Kurutma ilemi son buluncaya kadar kantm~t Qah~tmhr. Kuru~ma
son bulur bulmaz yoguulallnm ve vakum pompaSI ile alan baglanttlar kesilir,
kurutucu igerisine hava ahmr, boaltnia kapaklan D agilir v,O kantirmamn
devamh Qalttlnlmast ile, kurutulmu madde D kapaklarmdan kaplara doldurulur.

Sekil, 10- 11. Devamstz !;abQan kurutma operasyonlan igin vakum kurutucusu: A, kurutucu tavast; B, su buhan jaketleri; C, Qaft; D, kam,;tmct kollan; E, bo~altma kapag1. (Buflovac)

vaya doldurulur, kurutma operasyonunun sonunda tavanm bir yamndaki kapak

E agthr ve karttlnct btgaklarmm harekete gegirilmesi ile, kurumUJl madde bu
kapaktan boaltilir. Bu kurutucular agtk tutulabilirler ve atmosfer basmc1 altmda galttmlabilirler. Aynca iistleri ortiilerek, ekil 10,11 de oldugu gibi, vakum
altmda gahtmlabilmeleri de miimkiindiir. Bu kurutucular az miktarda alan ve
tanecik yaplSlnda bulunan veya yaptma iizelligi alan maddeler igin uygundur.

559

558

10-14. Tek ve !)ift Silindirli kurutucular. Herhangi bir prosesin bir

kademesi, esas iiriiniin elde. edilebilecegi bir ~ozelti verecek olursa, bunu takip
eden diger ilemler ~ogu zaman ya ~ozeltinin bir evaporatorde buharlattrllmas1 veya ~ozeltiden esas maddenin kristallendirilme;i eklindedir. Diger taraftan pek ~ok madde ozellikle kolloidler, ~ozeltilerden kristallendirilemezler ve
madde S!Vl halini siirgiird_ligii miiddet~e, evaporator sadece suyu i.zaklatlflr.
<;:ozeltinin konsantrasyonu ~ok f"azla yiikseldigi ve viskozitesi artt1g1 takdirde,
evaporasyon operasyonu gjttik~e ekonomik onamini kaybeder; bunda~ _sonra,
geriye kalan suyun buharlamasim temin eden cihaza kurutucu ad1 venhr. Vakum altmda ~ahan rafh kur\Itucular hari~, ynkar1da aQiklamalanm yaptii!ImlZ
kurutucularin hi9 biri bu tip bir kurutma i9in uygun de~illerdir. Konsantrasyonu
Qok fazla yiikselmi ~ozeltilerden, son kalan QOziiciiniin de uzaklatmlmasJ, tek
veya ~ift 'silindirli kurutucularla yai?IIabilir. Bu grubm~ k~r.akt~ri~tik .taraf~ U
dur: t~ Ios1mdan ISittlanve yava yava donen, metal bu sJimdir uzerme v1skoz
~ozelti, ince bir fihn tabakasi halin,de ya}~hr. Silindir!erin h1z ve srcakl1k ayan,
maddenin tamamen kuruyabilmesi gozoniine almarak yap1hr. Kurumu madde
bir bicakla silindirden kazmarak ahmr.
10-15. Atmo~erik tek ve !)1ft sllindirli lmrutucular. Sekil 10-12 de
~ift silin?ir\i.. bir kurutucu .gosterilmektedir. Bu kurutt.CU esas itibariyle, diiz. bir

c
A

f=
.
\'<l

F ~

Ji O]l

Sekil 10- 12. Atmosfer basmc1 altmda ~ah~an !rift silindirli ~i.r kqrutuc~: A, kurutm.a silindirleri; B, miller, c. kaz1y1c1 bu;ak; D, iiriinlin ta~mmast I!rm konveyOr; E, kapak lev-

haSI. (Buflovac.)

yiizeye sahip dokme demirden yapi!mi iki biiyiik silmdirden A meydana gelmitir. Silindirlerin ic losmma su buhan gonderen ve kondensatl alan borular,
silindirleri taIyan ve icleri bo olan millerden ge~erler. Silindirler birbirlerine
karl yo!)de donerler ve kurutulacak cozelti, silindirler tarafmdan meydana getirilen V ekilli arahga gonderilir. Madde kayb1, V ekilli arahjt!n iizerini bir
kapakla E orterek onlenir. Kiiciik iinitelerde ozel besleme cihazma genellikle
ihtiyac yoktur. Biiyiik kurutucular icin, muntazam bir besleme temin etmek
maksad1 ile, gidip gelen veya sallanan bir besleme borusu kullamhr. Silindirleri
orten film tabakasmm kalmdigi, silindirler arasmdaki ag1khgm ayarlanmas1 ile
diizenlenir. Kaziyici hicak C, dJ tarafa ve silmdirle!in iistiine gelen bir yere
yerle~tirilir ve kurumu~ olan iiriin konveyor E icerisine dokii!iir. Ufak kapasiteler icin kurutucu tek bir silindirden meydana gelmitir. Bu tipte silindir alt losmmdan, besleme yaj;nlan bir tekneye daldinlmi~tir ve alttan beslenir. Kazi~CI
biQak ise, silindirin bir yanmda ve alt k1sma yakm bir noktadad1r.

10-16.

Valmm altmda caban tek veya !)1ft silindirli Imrutucula.r.

Atmosfer basmc1 altmda kaynama temperattiriine kadar ISJtiimalan saloncah

olan, hassas maddelerin kurutulmasi icin, ekil 10-12 dcki kurutucu vakum altmda ~a!Ja~ak ekilde yapii1;.

Vakum altmda ca!Ian tek sili!)dirli bir kuru\ucu ornegi ekil 10-13 de gOriihnektedir. A, tek bir kurutma. silindiri olup, dokme dentirden yap1lm1 geni
bir kaplama B ile sanlmi ve bu kaplamahm atmosfer basmci altmda ekil degitirmemesi icin, demir kuaklar konuhnu!Ur. Silindir milleri C kaplama rul
na cikacak ekilde uzatJ!mi~ ve salmastra kutusu ile sizdirmaz duruma getirilmi~lerdir. Bir taraftan salmastra kutusu yolu ile silindire su buhan gonderilirken, diger .taraftan (ekil 10-8 dekine benzer) bir doner baglama D ile kondens~t alunr. Kaplamanm all kismmda devamh olarak beslerne ciizeltisi gollendi,
rilir. Bu ~ozelti, besleme pompasJ E ve besleme borusu yolu ile besleme teknesine G gonderilir. Gozeltinin fazlas1 giillenmi olan losma geri gelir ve yayrc1 H,
silindir ii~etinde muntazam kalmhkta bir tabakanm meydana gelmesine sebep
olur. Kurumu olan iiriin bir biQakla I kazmarak silinuirden ahmr ve bu bJQak,
char1dan el carh K ile ayarlamr. Driin vidah bir konveyor L icerisine diier;
bu dii~li, bir kapama valf1 M yolu ile olur ve i.iri.in, iiriin toplama tankmda N
toplamr. Biiyiik kapasiteli kurutucularla, devamh cahmasJ zorunlu kurutucularda, bu ~ekilde iki adet iiri.in depolaYJCISl vard1r, bualardan biri boal!ihrken
digeri doldurulur. Gozleme penceresi P, operasyonu gozleme imkamm verir. Q
baglantm once bir toz tutucuya, sonra bir yogunlalincl) a ve en sonra. da bir
vakum pompasma baglamr. R kapag1 bak1m ve tamir ile cihaza girme irnkaru
verir.

560

561

10-17. Piisl<iirtmeli kurutncu. Bir 96zeltinin kurutulmas1 istenilecek

olursa, bu 96zeltinin 90k ufak damlaCiklar halinde swak bir gaz ak1m1 i9erisine
piiskiirtiilmesi diiiiniilebilir. Bu ekildeki bir kurutma, son derece h1zh ve cihaz
kapasitesi olduk9a biiyiik olmahdn. Son ydlarda bu lip kurutucular endiistride
oldnkQa yaygm olarak kullainlmakta ve giin ge9tik9e de bu yaydma artmaktad1r.
Bu tip piiskiirtmeli kurutucu ekil 10-14 de gosterilmektedir. Bu kurutucuda, A,
gaz veya yag hamlac1 (briilor) olup, yanma i9in liizumlu hava B iifleci ile temin
edilir. Yanma
odac1gmda tamamlamr. D vantilatorii hava fazlas1m saglar.

Pi.iski.irtme emzigi
lol'ntn aynntllan

Sekil 10- 14. Piiskiirtmeli kurutucu: A, hamlag (briilOr); B, ilk hava tifleci; C, yanma
odast; D, ikinci hava lifleci; ikinci derece hava gcgiti; F, steak hava borusu; G, stc~ hava
helezonu; H, piisktirtme nozulu; J, hava 91kt~ borusn; toz toplaytclSl; L, iiriin !;tkt$ yolu;
M, hava gtkt$ yoiu; N, toz t;:tkt$ yolu; P, 1;0zelti besleme borusu; Q, giri$ diski; R, JlOzul
deli~H.

(Swenson.)

Bu hava, yanma odasmm etrafm1 saran bs1mdan yukanya dogru geQerek F borusunda yanma gazlan ile kanlr ve kurutucunun iist klsmm1 tamamiyle saran
helezona G girer. Helezon klsmma ait 91b deligi; hava ve s1cak gaz kan1m1na
spiral bir hareket verecek ~ekilde, kurutucunun iist k1smma baglanmlllf. Knl. Gatalla! -

Kimya MUhendisliAine Giri!

F. 36

562
rutulmas1 istenilen gozelti piiskiirtme nozulu H tarafmdan, s1cak hava - gaz ka- .
riImi igerisine piiskiirtiiliir. Balangigta piiskiirtiileL gi:izelti ve gaz kanIffii
spiral bir yo! takip ederek, kurutucn tabaruna dol\ru iner. Bu esnada goziicii buharlaIr, swak gaz ve hava kariIffil ile birlikte yoniinii degitirir, kurutucunun
merkezinden yukanya dogru gecerek I borusu yolu ilo kurutucnyu terk eder ve
toz toplayiciya girer. Kurutuhnu iiriin konik tabanda I. toplan1r.
Sekilde gosteriien kurutucu, gok yiiksek temperatiirde (76oC) kurutulabilen, kraking katalizatorlerinin kurutulmasi igin yapilnutrr. Piiskiirtmeli kurutucular siit ve meyve sular1 gibi iiriinlerin kurutulmalan igin de kullamlabilirler.
Bu durumda hava, su buhar1 ile ISiti!an born toplulugu iizerinden gecirilerek
ISltihr. Her iki hal igin de gahma metodu aymd1r.
Swak gazlarm toz toplayiCiya K, tahjant b.ir durumda girmeleri kendilerine
bir donme harekeli verir, santrifiij kuvvet katl pargaciklan merkezden cevreye
firlatir ve kat1 pargaciklarmdan temizlenmi gazlar M yolu ile toz toplay:tCiy:t
terk ederler. Bu metod, ufak tanecikler halindeki kith parcaciklarm hepsinin,
gazdan nzaklahri!masmda her zaman baar1h olmadig;I igin toz tutucuda, ya
metod olarak adlandmlan bir metod uygulanu. Bu metodda gaz ak1m1 icerisine
bir s1v1 piiskiirtiiliir ve ufak taneciklerin hepsi y:tkan~rak gazdan ahmr. Konik
tabanda N toplanan kariIm, tekrar besleme tankma gi:inderilir.
Piiskiirtme nozulu H farkh tiplerde yapilabilir. Tamamiyle diiz olan bir disk
olabilir. Bu disk cok lnzh di:iner ve ince bir film eklinde iizerine yaydan cozeltiyi, kenarlanndan ufak damlaciklar halinde s1cak gaz igerisine piiskiirtiir. SantriC
fiij pomparun kapah tiirbinine benzer ekilde yapi!mi olanlar da vardrr. Bu, bir,
birlerine paralel olan iki levhadan yapdmi olup, aralarmda lavnk kanatlar bulunmakta ve gok 1nzh bir ekilde d.i:inmektedir. En gok kullandan bir tip nozul
(piiskiirtme emzigi) ekil 10-14 de gosterilmektedir. Kurutulmas1 istenilen madde gok yiiksek basmg altmda (21- 28 kgr/cm den 700 kgrjcm ye kadar) P borusuna gonderilir. Madde, iizerinde diyagonal delikler bulunan bir diskten gecer ve bu delikler, siviya bir dorune hareketi verir. Bundan sonra s1vi orifiz R
yolu ile diari f1rlar ve santrifiij kuvvet, maddenin piiskiirmesini temin eder.
Bu tip piiskiirme nozullari berrak ci:izeltiler veya az miktarda kati madde ihtiva
eden cozeltiler icin kullamhrlar. Daha viskoz c<izelti!er veya siispamiyon halinde fazla kat1 madde ihtiva eden ci:izeltiler icin, doner diskler daha gok kullamhrlar. Orifiz plaka~I R, stelit (krom kobalt alaImi) gibi cok sert malzemeden
yap1hr ve hatta, bir kislm endiistriyel uygulamalarda safir (gokyakut) nozullar
kullamlmaktad1r.
Piiskiirtmeli kurutucularm faydah yi:inii, sadece cok h1zh (kah maddenin
kurutucu icerisinde kalma zamam 30 saniyeden az olabilir) bir kurutma yapmalarmdan ibaret olmay1p, gayet muntazam kiireciklerdcn ibaret bir iiriin vermi
olmalandu. Pek gok maddenin kurutulmasmda ele ge~en bu kiireciklerin icle-

563
rinin OO oldugu goriiliir. Bu husus U ekilde agik!anabilir. Teekkiil eden damlamklann di yiizii kuruduktan sonra, ig laSimda kalan nemiu dianya dogru
difiizlenmesinden daha lnzh olarak, damlamga lSI transferi olmaktad1r. Bu hal
damlaCik igerisinde buhar teekkiiliine sebep olmakta; bu buhar, viskoz olan
damlacigi bir halon gibi iirerek ona kiire ekli vermekte ve kendisi de, kiire
kabul\unu catlatarak kagmaktad1r.
Piiskiirtmeli larrutucularm dil\er bir faydah yi:inii, siCak gazlan kurutma
igin kullamlabilmeleri ve maddeyi, gazlarm ya termometre temperatiiriiniin pek
fazla iistiine Jsitamamalimdu. Bu husus kahve ekstraktmm, meyve sularmm, siitiin ve bunlara benzer maddelerin, lezzet ve kokularma bir zarar vermeksizin
larrutulmalarma imkiln verir. Buna sebep kurumamn diiiik temperatiirde meydana gelmesi ve iiriiniin gok lasa bir zaman kurutucuda kalmasu:!n.
Havamn piiskiirtmeli kurutucu igerisinde izledigi yo! sadece ekilde, gosterilenden ibaret degildir. Piiskiirtmenin iist kisimda yapildigi bir la.s1m piiskiirtmeli kurutucularda gazlar, piiskiirtiilen madde ile birlikte aag1ya dogru akarlar
ve art1k gazlar, alt lasma yalan bir noktadan diari almrrlar. Diger bir tip piiskiirtmeli kurutucuda ise, hem piiskiirtiilen maddenin ve hem de gazlarm akimi,
aal\Idan yukar1ya dogrudur. Bunlarm dimda kalan ve kurutucunun kullamhInl esas alan baka kurutucular da vardu. Kurutucularm projelendirilmelerinde onemli nokta, kurumasl tamamlanmaml. pargaCiklarm, hava tarafmdan kurutucu ig yiizeyine kadar tammamasidir.
Piiskiirtmeli kurutucular oldukga pahah cihazlardir ve U hallerde kullaml~
malan uygun olur: (1) Piiskiirtnieli kurutucuda larrutulmu madde karakteriuin
dil\er tip kurutucularda kurutulmu olaulardan daha iistiin olmasi, (2) biiyiik
miktarda maddenin kurutulmasma ihtiyag duyulmasi,. (3) iiriiniin fiziksel karakterinin piiskiirtmeli kurutucuda kurutulmasm1 gerektirmesi. Sekil 10-14 de
gosterilen tipte piiskiirtmeli l<urutucular, daha gok katalizatorlerin kurutulmida'
n igin yapdmilardu. Piiskiirtmeli' kurutucularm gokga kullaruldigi diger bir
alan da siit ve siit iiriinlerinin larrutulmasidJr. Yiyecek maddeleri endiistrisi goz.
oniine almacak olursa, piiskiirtmeli kurutuculann, diger tiplerin hepsinden fazla
kuilamldigi goriiliir. Piiskiirtrneli kurutucular yalmz 1s1ya karI hassas madde
lerin kuruiulmalari icin kullamlmay:tp, her cins kah maddenin de kurutulmasmda kullamlabilir.

10-18. Ozel Immtma metodlan. Bu metodlar sadece ozel haller igin

kullamhrlar ve gene! bir uygulama nitelil\i taIrnazlar.
Infrared (ktzt!Otesi) radyasyon, otomobil gi:ivdesi gibi metal malzeme iizerindeki boya tabakasinm kurutulmasmda kullaruhr. Radyasyon genPllikle kiziiiitesi lID VE><en Iambalaria temin edilir ve kurutma, bir srra lambamn yer aldijii

565

564

bir tiinel kurntucuda yapli1r. Bu kurutma operasyonu sadece metal yiizeyler iizerindeki ince boya filmleri iQln uygundur, coziicii olarak sliyun yer aldtgi hailer
iQin hicbir zaman kullamlamaz. C:ok pahal1 bir kuruto1cudur.
Dielektrik ts1tma, kurutulac.ak madde yiiksek frekansh (2 il!i lOOX 10' devir)
bir elektrostatik alandan ge9irilerek, temin edilir. Bu, maddenin her noktasmda
muntazam bir !Sinma meydana getirir. Bu metod sudece, kontrplak tabakalan
arasmdaki recinenin polimerizasyonu ve bu suretle, tabakalann birbirlerine yapmasi icin iinem taIr. Bu yonden de tam bir kurutma operasyonu saytlmaz.
Kurutma icin de kullanlimas1 diiiiniilebilir; fakat cok pahahchr.

. 10-20: Denge ~tubetinln (neminin) miktan. Rutubetli bir katl madd~m~ -~ab1t temperatur ve rutubetteki, bir hava ak1m1 ile temasa geldigi hali
goz onune ~:'hm: H~"~ sabit temperatiir ve rutubctte olmas1 sebebi iJe, hava alammm ozellilden sab1t kalrr ve sistemin dengeye erimesi iQin y~terli temas
zamam, oldukca uzun olur. Boyle bir durumda kat1 madde belirli bir rutub t
degerine' .er~ir ve bu hava ile daha fazla temasta kalmas1 durumu degitirme:.
Buna, belirhlen ~artlar altmda maddenin denge rutuhetinin mikttm ad1 verilir.

1- Ka-t
' . 'bask1
'.
91 .Yem
1/
2-Yl.in. orulmUs I
I
3-NitroselUloz I
~
24 _4-lpek
5-Kosele, bitkisel de ag '/ J
6-Kaolin
~
7-TI.itun yaprag1
Jj I
2 0 c8-Sabun
... J
4
9-Tutkal
'7J
2a

Ozel hailer icin buzun buharlatiTllmasmdan da f\lydalamlabilir. Saf buz

iizerinde suyun buhar basmc1 4,6 mm dir. Bunun bir >onucu olarak iQerisinde su
bulunan bir madde, 4,6 mm den daha diiiik bir vakum altmda tutulacak olursa
su donar ve "buzun siiblimletirilmesi sonucu, sudan kurtanhr. Madde bir Qozelti iQerisinde bulundugu takdirde, buharlamanm rneydana gelecegi basmc daha
diiiik olur. Bu metod yava ve pahah olup, Qok geni cihazlara ihtiyac gosterir.
Bn metodun faydah yonii, yiiksek ternperatiir veya ,,ksidan atmosferden zarar
goren, biyolojik iiriinlerin kurutulrnalannda kullarnlabilmesidir. Meyve sularma
uygulanmas1 da diiiiniilebilir.

16

{/ v

l.l'

12
1019. Kurutma t.eorislne giri!l!.

Kurutma operasyonunun teorik yonden aQiklanmasma (kitabirniZdaki diger operasyonlann acklanmasmda oldugu
gibi). iki baklmdan ularnaya cahacag1z; birincisi, denge bagmtiian ve ikincisi,
debi bagmtllandrr. $irndiye kadar aQiklamalan yaplian operasyonlann bir miktar yard1rnlan olacaktrr. Kurutulacak rnaddeye dairna bir IS! transferi (degiik
yollardan) vardrr ve bu husus, Is! transferi boliirniinde; kurutulacak rnadde yiizeyinde suyun hava alamt icerisine buharlatlrlimasl 8 nci boliimde acklanmitlr. Bunlara il!iveten nemin S!Vl veya buhar halinde, maddenin iQ kismmdan
madde yiizeyine transfer olay1 da meydana 'gelir. Kurutma operasyonunda, QOk
degiik karaktere sahip maddelerle karIiaIImasi ve bunlarm pek cogunun sa.
bun agac, tekstil vs. gibi cok kanIk bir yap1ya sahip olmas1, denge ba~mtlla
nmn daha once karIla~tigrmiz operasy01IIarm denge bagmt!lanndan daha"
kompleks bir yap1ya sahip olmasr, ~a~rlacak bir~ey 'degildir. Deng~ ba!llnt!lanmn kompleks bir yap1 giistermesi gibi, suyun madde 1gerisinde icten dia dogru transferine ait mekanizmanm ve debi eitl@nin de farklil1k gostereeegi dii"
~iiniilebilir.

. Daha iinceki sahifelerde yer alan kurutma ciiiazlannm (iirnegin, tek ve <#t
silindirli kurutucular) yeniden gozden gecirilmesi, bir kls1m kurutucularda kuruyan maddenin sadece su buhan ile temasta olmasma karIhk; kurutrna metodlannm pek Qogunda havanm, su buhan igin tatYICI 'llarak kullaniidi!;im gostermektedir. Aa!llda yer alacak aciklamalar btj son metodu kapsayacakt1r.

./

/
4 'lA "/

:~

rt

I
j/
Ifa

/2 J 'A

r--

~ I'/ !"

J. ~ v r.l:l

~ -;,?

i""'"

;..

20
40
60
Yuzde relatif rutubet

80

100

$ekil 10-15. 25C i9in denge rutubetine ait eAriler.

Pek gok madd~ i~in denge ~utubetinin miktan, dengey.;. yaklaIhna yoniine bag
hdrr. Rutubetli brr maddemJ;I kurmMya (desorpsiyon) veya klrru bir" maddenin
rutubet absorplamaya (sorpsiyon) terkedihnesine gore, degiik degerler. elde
, olunur. Kurutrna hesaplamalan iQin sadece desorpsiyon degeri kullamhnahdrr.
1

Ru~bet (nem) dogen YO$ madde esas ahnarak, OmeSin kgr nem/kgr katl madde +
~ ~~m veya kuru madde esas almarak, Orne8in kgr nem/kgr katJ. (nemsiz) belirtilebihr.- Kuru madde esas ahnarak yapllan hesaplamalar (benzer se~im ktsiiD 8-10
da da .Yapll~trr) daha uygundur ve bu bOliimiin bundan sonrak.i k.tsl1lllarmda hep
bu fC]dl kullan!lacaktrr.

566

567

Madde denge miktarmdan fazla rutubete sahipse, rutubeti desorpsiypn egnsi tarafmdan giisterilen denge miktarma eriince}e kadar, kurumaya devam
eder. Diger taraftan madde denge degerinden daha kuru olup, belirli temperatiir
ve rutubete sahip hava ile temasa getirilmekte ise, sorpsiyon egrisi iizerindeki
denge noktasma eriinceye kadar su absorplanmaya devam eder. Rutubeti slfrr
olan hava i9in, biitiin maddelerin denge rutubet miktan slfrrdrr.

Belirli bir yiizde rutubet i9in, maddenin tipine t~bi olarak denge rutubet
miktan onemli derecede degimektedir. brnegin, gozenekli bir yap1ya sahip olmayan ve ~oziiniirliigii bulunmayan katl maddeler i9in (herhangi bir rutubet
ve temperatiirde maddenin tiimii gozoniine abnd1g1 ta!<dirde), denge rutubetinin
miktar1 hemen hemen sifirdir. Diger taraftan yiin, kaitit, teksti~ sabun ve deri
gibi, lifli veya kolloidal yapiya sabip bir klSlm organik maddeler, temasa geldikleri havanm temperatiir ve rutubetine bagh olaiak, geni smrrlar i9erisinde
gayet muntazam degien denge rutubet miktan gi:isterirler.

buhar basmc1 kadar bjr buhar basmc1 gosterir. Bu hl!sus, belirli bir madde tarafmdan tutulan suyun iki farkh ~ekilde olabilecegini ortaya koyar. Doymu
hava ile denge halinde bulunan maddenin sah;p olabilecegi en diiiik su konsantrasyonuna, (ekil 10-15 de egrinin %100 relatif rutubet dogrusunu kestigi
nokta), baglt su ad1 verilir. C:iinkii aym temperatiirde bulunan,RJVI sudan daha
az btihar basmcma sahiptir. Bagh su ihtiva eden maddelere, higroskopik maddeler ad1 verilir.

20
I i6"C

<nternational Critical Tables, cilt 2, sahife 322-325.

Ham pamuk i~in verilmi$ olan egriler. J.G. Wiegerink, J. Research Nat. Bur._. standards, 24 ;.645-664 (1940) da yaymlanan deneysel degerleri esas almii olup R.K. Toner, C.F. Bowen ve J.C. Whitwell tarafmdan Textile Research /., 17:7-18 (1947) <le
yeniden hesapJanmt~hr.
3 McCready and McCabe, Trans. Am. lnst. Chem. Engrs., 29 : 131 - 160 (1933).
" Bu rutubet miktanm belirtm.ek i~tin fiber doysunluk 'nokias1 terimi kullantlm~tlr.
11

.J ~

~ V/,~
./: ~ ~ ~to.f
~ ~~v

:~~~
::J
(f)

uo

Sekil

Vo

'"vi

10-21. Bagh, bagsiZ ve serbest sn'. Sekil10-15 de gosterilen denge egrileri %100 relatif rutubet dogrusunu kesii:Jceye kadar uzati!acak olurlarsa, bu
suretle bulunan rutubet miktan maddenin sahip o[abil.ecegi en diiiik rutubettir ve aym temperatiirde bulunan sivi suyun sahip obl:ilecegi kadar yiiksek buhar basmCI verir'. Herhangi bir mad.de bu kesim nokias1mn gosterdiginden daha fazla su ihtiva ederse, yine de sadece o temperature tekabiil eden suyun

h IP'(740

Birka9 tipik denge rutubet egrisi1 ekil '10-15 de giisteribuektedir. Bunlar

sadece ornek egriler olup, belirtilen maddelerin her tiiriine uygulanabilecekleri
diiiinlilmemelidir. Ornegin, 7 numarab egri sadece kontrolu yapi!an ozel bir
numuneye ait olup, biitim tiitiin yapraklanm kapsamaz. AhIlml oldugu i9in
ekil 10-15 de relatif rutubet absis olarak kullamlmi>llr. Relatif rutubet (lasrm
8-10 daki dipnota balamz), gaz fazdaki su buhan lasml basmcmm, aym temperatiirdeki suyun (sivi) buhar basmcma oram olarak. tammlanmiIIr ve gene!
likle yiizde ile belirtilir.
Hava temperatiiriiniin yiikseltilmesi ile, kat1 maddeye ait denge rutubetinin miktarl azabr. Sekil 10-16, ham pamuga ait denge rutubetinin miktannda
.tempenitiirle meydana gden degimeyi gostermektedii'. Temperatiir santigrad
derecesi olarak veribuitir.

4s"

10 20 30 40 50 60 70 80 90 ,.00
Relatif rut ubet, %

10~16.

Denge rutubet miktanna hava temperatiiriiniin etkisi.

Bagh subaka artlar altil)da da var olabilir: y;jzeyinin fazla i~biikey olmasi sebebi ile ~ok ince kapilerler i9erisinde bulunan su, anormal derecede diiiik buhar basmc1 verir; hiicre i9erisinde veya !if yiizeylerinde bulunan nem,
~oziinmii kati maddeye sahip olmas1 sebebi ile, buhar basmCI azalmas1 gi:isterir.
Tabi! organik yap1 i9erisindeki su, fiziksel ve kimyasl bileim halindedir. Bu
maddelerin gosterrni oldugu ozellik ve yap1 saglarnhgi, katmm nem miktanna
ve ozelliklerine bagh olarak biiyiik degiiklik gosterir. BagZ. olmayan su, aym
temperatiirdeki SIVI suyun buhar basmcma sahiptir.

Serbest rutubet (nem) miktari, denge rutubet miktarmdan fazh olan rutubettir. Denge rutubet miktan, belirli artlar altmda rr.addenin kurutulabilecegi

568

569

bir sm1r deger oldugu igin, kurutma ile bu degerdeu fazla olan rutubet (rutu
betin tiimii degil) maddeden uzakla~tmlabilir. Ornegin, ekil 10-15 de 2 numarah egri ile gosteriien yiiniin denge rutubetinin degeri, 25C derecede bulunan
ve %50 relatif rutubet ihtiva eden havw':ile temasa getirilecek olursa, %12,5'
dur. Eger herhangi bir yiin numunesi %20 rutubete sahipse, 25C dmecede bu!unan ve %50 relatif rutubet<: sahip olan hava ile yapdan bir kurutma, %20
rutu]letin hepsini madde-:len uzakla~tiramaz. Sadece 20-12,5 veya %7,5 rutubet maddeden uzakla~tmlabilir; bu miktar, bu ~artlar altmda maddenin serbest
rutubetidir.

ao
0,3

mitir. Kararlatinlan miktarda ag1rhk kayb1 iQin, liiznndu zaman okunur ve bu

okuma, birbirini takip eden agtrhk degimeleri igin tekrarlan1r. Katmm yiizeyine yalan noktadaki temperatiir, bir termo-element yardinu ile olgilliir ve kurumaya ait debi egrisini gosteren diyagramda aynca y"r ahr.
Kurumaya ait debi egrisi (ekil 10-17), AB kisn11 gibi sabit debi periyodu
ve BD* kismi gibi azalan debi periyodu adlarmda iki kisma aynlabilir. B noktasmdaki serbest rutubet miktarma1, kritik rutubet l!liktan ad1 verilir. Diyagramda gosterilen rutubet miktan, katmm ortalama rutubetidir. Giinkii kurutma
operasyonunun herhangi bir anmda lokal rutubetin ger~ek degeri, katmm her
noktasmda aym ohnay1p, duruma gore degimektedir. AGiklamaSI yap1lan kuruma periyotlan, her hal i~in meydana gelmez. 1stenilen rutubet mil-tan, kritik
rutubet miktarmdan fazla ise, sadece sabit debi periyndu meydana gelir. Diger

:::>

70:5
.....

nl

60

0,2
Yuzey
t mP.er tUrU

0,1

a;

~
"i:'

0..

5oj

.c.

>.

40 ~

{l

:::>

10

15

20

25

30

30>

:iii
.a

35

Serbest rutubet mi klan gr H1 cy'gr kuru kum

Sekil 10-17. Tipik bir kurutma debisi e~risi. Havamn i9erisinde
tennometre temp. = 76,1 C, ya$ termometre temp. = 36,0C.

bulundu~u ~artlar:

kuru

10-22. Kurutma debisi (hm) egrileri. Kati bir maddenin 'hava ile kurutulmasma d! ~artlarm etkisini inceleyen ~ah~malardan elde olunan deneysel
bilgiler, sabit kurutma artlan altmda kaliya ait rutubet miktarmm, zamanm
bir fonksiyonu oldugunu ortaya koymutur. 'Sabit kurutma artlan hava hiZim,
rutubetini, temperatiiriinii ve basmcm1 kapsamaktad.r. Knrutucuyu terk eden
hava artlari, esasen iQteki ile aymdu. Dllney sonuglarmm ya grafik veya niimerik yoldan tiirevi, kuruma debisini verir ve bu, ya s~rbest rutubete vey{l, zamana karIt olarak, bir grafik kil.g1dma ilenir. Bunlar igerisinde en gok kullandan. kuruma yiizeyinin birim alanma isabet eden kuruma debisinin, serbest
rutubet miktarma karIt olarak gosterilmesidir. Sekil 10-171 kuma ait bir egriyi
gostermektedir. Kum, alt kismi ve yan yiizeyleri izole edilmi bir tepsi igerisine
konulmu ve sabit rutubette bulunan Isitilnu hava, tepsinin yiizeyine iiflen1

N.H. Ceaglske l!lld O.A. Hougen, Trans. Am.lnst. Chem. Engrs., 33:283-312 (1937).

Serbest. rutubet mikdan, Kgr H2.oJKgr kuru kill: I

Sekil 10M18.

Kuruma debisi e~rilerinde azalan debi periyodunun de&i~imi.

Pek !;Ok durumlarda sabit debi periyodundan Once bir kararstz hal periyodu vardu.
Bu periyot siiresince katmm igerisindeki ~artlar, katmm kurutucuya girdi&i andaki
de&erleri ile sabit debi periyoduna ait olan degerler arasmda de!U!iir. Sekil 10M17 de
bu kararstz hal periyodu g0sterilmemi$tir. Kararstz hal periyodu genellikle, sabit debi
periyodunun sadece ufak bir par9as1 kadardtr.
Kum gibi higroskopik olmayan maddeler takdirinde, o/o 100 rutubete tekabiil eden
denge rutubetinin miktan siftrdir. Bunun bir sonucu olarak, Serbest rutubet miktan
ve gen;ek rutubet miktan aym ~eydir.

570

571

durumlarda, (ornegin, sabunun kurutulmas operasyonu) balang:tgtaki rutubet

miktan denge rutnbet miktarmdan daha azdu ve kurutma operasyonunun tiimii, azalan debi periyodunda meydana gelir.
Sekil 10-17 elde olunabilecek kuruma debisi egtilerinden sadece bir tiptir
ve gozenekli olmayan pargaC!kll!rdan meydana gelmi~ tanecik yap1Slnda bir kall
maddeye aittir. Sekil 10-18 elde oiunabilecek diger tip kuruma debisi egrilerini
giistermektedir. Bu egriler tahta plakalarm havada kurutulmalarma ait olup,
hava bu plakalarm her iki yiizeyini de yalayarak gegmektedir. Kurumaya ail
debi egrisinin ekli katmm durumuna, yap1sma vc rutubetin katl 'i~erisinden
uzaklama mekanizmasma baghd>r.

Ornek 10..1. A~a8tda verilen deneysel bilgiler, tepsiler i~erisindeki kumtu;t ~In Ismmt'
su buhan ile kurutulmas1 esnasmda elde olunmu~?turl. Bu deneyde kurumaya ait debi eArisini
~akarm1z.

Tablo 10-1a. Ornek 10-1

i~in

bi!giler

Madde: 80-100 me1 bliyiikliikte Ottawa kumu

Tepsi i!rerisinde madde yiiksekligi : 50 mm

Kuru kumun ajjirhgt: 27,125 kgr

Tepsi yiizeyinin alam : 0,218 nP
Bubar basmct: 3,5 kgr/cm'l
,

Kuruma zamam
saat

Tiim rutubet

Kuruma zaman1
saat

Tiim rntubet

kgr

0,00
0,25
0,50
0,75
1,00
1,25
1,50
1,75
2,00
2,25
2,50
2,75
3,00

4,51
4,29
4,05
3,84
3,60
3,37
3,12
2,91
2,68
2,47
2,24
2,02
1,79

3,25
3,50
3,75
4,00
4,25
4,50
4,75
5,00
5,50
6,00
6,50
7,00
7,50

1,56
1,39
1,18
0,95
0,78
0,60
0,48
0,36
0,26
0,14
0,07
0,02
0,00

'

kgr

Tablo l0-1b.

Wenzel, Ph.D. thesis !n Chemical Engineering, University of Michigan, 1949.

Zaman
saat

Rutubet
kgrfkgr

0,00

0,168
0,158
0,149
0,142
0,133
0,124
0,115
0,107
0,099
0,091
0,083
0,075
0,066
0,058
0,051
0,044
O,Q35

~.25

0,50
0,75
1,00
1,25
1,50
.1,75
2,00
2,25
2,50
2,75
3,00
3,25
3,50
3,75
4,00
4,25
4,50
4,75
5,00
5,50
6,00
6,50
7,00
7,50

0,0~9

0,023
0,018
0,013
0,010
0,005
0,0025
0,0007
0,0000

..

Kuruma debtst

'

Ortalama
Ru!ubet

0,163
0,154
0,146
0,138
0,128
0,120
0,111
0,103
0,095
0,087
0,079
0,070
0,062
0,054
0,048
0,040
0,032
0,026
0,0205
0,0155
0,0115
0,0075
0,0037
0,0016
0,00035

Kuruma debisi
kgr/(saat) (m')

5,13
4,40
3,84
4,40
4,21
4,57
3,84
4,21
3,84
4,21
4,02
4;21
4,21
3,11
3,84
4,21
3,11
.3,29
2,19
2,19
0,915
1,09
0,645
0,451
0,183

= "'e-"'O+AO
A
49

yukandaki e1it1ikte

= (kuru
'"O+A9 = (kuru
"'O

A
COziim. Kuru maddeyi esas alan rutubet miktan, 1 nolu tablodaki tUm rutubet de8erlerini kuru madde a8~rltgma bOlerek ve 2 .nolu tablonun ikinci kolonundan okunabilir.
Kuruma debisi ~~tdak.i ba&mtldan hesaplantr.

Omek 10-1 i~in hesaplamws sonul'lar

madde

+ rutubet)

a~trh~t 0 anmda

madde

+ rutubet)

a~trbft 0 + AO anmda

= Ihaddenin

kuruma yiizeyin~ alaru

Saat 0,00 da maddenin rutubeti 4,57/27,125 veya 0,168 kgrfkgr kuru kum. Ayn 1 sekilde saat 0,25 de rutubet 0,158 kgr/kgr kuru kum ve bu 1/4 saatlik zaman t~ensm
de ortaI ama rutubet 0,163 kgr/kgr kuru kumdur.

572
573

tlk 1(.4 s~?ik zaman i!ferisinde rutubet kaybl 4,57 - 4 29 :::::: 0 28 k

kuruma yuzeymm atan 1 il b"l 1.

gr. Bu kayb1 Once

e o e Im ve sonra saatteki kayba dOnii~tiirelim.

Kuruma debisi

~ (4) ( 0~;;~) ~ S,l3

ha A (ta- ti)

N. = ka A (p, - pG)

kgr/(saat) (m")

Aym ~leme devam edilecek olursa

bl
!,iekil 10-19 da gOsterilmektedir. . ' ta o 10-lb de gOsterilen sonu!;lar ahmr. Bu

(101)
(10-2)

yukandaki eitliklerde

sonu~Iar

= 1s1 transfer debis~ kgr.kal/saat

hG'~

havadan 1slak yiizeye lSI transfer katsay:tSl; kgr.kal/(saat)(m")("C)

A ~ hava alam1 ile temasta olan 1slak yiizeyin alam, m'
tG ~ esas hava kiitlesinin temperatiirii, 'C
t, ~ 1slak yiizeyin temperatiirii, "C
N. = 1slak yiizeyden havaya evaporasyon debisi, mol-kgr/saat
kG= 1slak yiizeyden havaya kiitle transfer katsay:ts1, mol-kgr/(saat) (m')(atm)
p1 ~ fitzlarm temas yiizeyinde su buharmm kismi basmCl, atm
PG ~ esas gaz kiitlesi i9erisinde su buharmm lasml basmCl, atm

0
0

ol

"' _,/
0

2
~

0
0

rt'
0

qm. qa+

006

ooa 0.10 qtt

~14

o,ts

q.fS

o,to

Rutubet mikdan, KgrHtOjKgr kuru kum

Sekil 10-19.

Ornek 10-1 in ~Bziimti.

10-23. Sabit kuruma deb ri d

.
smda I
il
lSI pe yo u.
Sabrt kmuma periyodu esna. ' Java e temasta bulunan kal! taneciklerine ait yiizeyin tamami le lslak

~:rh::~~mb~: l::~:~g~k gene~likl: .hakablul olunur.. Sahip oldugu artlar. be[uli olan
rmm a

r ama dehlsJ, kal! maddeye tilbi degildir ve

Fazlarm temas yiizeyinde kiitle transferine karl koyan bir direncin olmadijp
genellikle kabul olunur ve bu sebeple p 1 olarak, yiizey temperatiiriindeki SIVl
suyun buhar basmc1 ahn1r. (10-1) ve (10-2) numarah eitlikler, las1m 8-13 de
ya termometre bajpntJsml g1karmak iQin kullandlglmlz eitliklerin benzerleridir. Bu sebeple 1slak yiizeyin temperaliirii, havamn i~erisinde bulundugu artlarda ya termomflre temperatiiriidiir. Hakikatte 1slak yiizeye 1s1 transferi, daima kondiiksiyon ve radyasyonla meydana gelir. Bu sebeple ger~ek yiizey temperatiirii, ya termometre temperatiiriiniin biraz iizerindedir. 6rnegin, olkil
10-17 de gozlenen yiizey temperatiirii, sabit debi periyodunun pek fazla bir las-
mmda, havanln ya termometre temperatiiriiniin 2'C iizerindedir.
Islak yiizeyin birinl alamna ait kuruma debisi, (10-1) ve (10-2) numarah
eitliklerden faydalan1larak aagidaki ekilde ifade edilebilfr.

ay~:. artlar altmda buluoan SlVl yiizeyinde meydana gelen buharlama debisine
el Jr. Bununla beraber kall yiizeyinin sahip oldug"u pu"ru"zliil' """
'I
birl'kt k t ..

.
ugun artmas1 1 e
"k' de~ a II ybuilzeyme
all buharlama debisi SlVl yiizeyine ail olandan daha bu"
~
e5 er a a ir1.
,
.
Y"
.
,
. . uzkey tlamamlyle lslak kaldlgl siirece kuruma olav,, rutubetin kall madde
nm ~~ lSlm armdan yiizey tab k
.

.
.
a asma enme mekanizmasma tilbi degudir 0
~~sy~nh sad~ce, kkatl yiizeyinden hava alam1 i9erisine kiitle transfeii ekH:;~
up, ava an all maddeye IS! transferi, lslak yiizeye kondiiksi on ve d
y~nl~ 1s1 tra;;sferi ihmal olunabilecek ekilde meydana gelir. AJyabatik r;a;~;
a m a mey ana gelen kararh bir operasyon i9in i>l ve kiitl t . f . .
eitlikler aag1da verilmilir.
'
e rans erme ajt
'

L. Wenzel and R.R. White, Ind. Eng. Chern., 43:1829-1837 (1951).

dw
h(tG-f,)
k (
)
A aa =
),
= 18 G P - PG
yukandaki eitlikte

dw/AdfJ ~ birim alana ait kuruma debisi, kgr/(saat)(m0 )

h ~ radyasyon dahil tiim 1s1 transfer katsay:tsl
A ~ t, temperatiiriinde suyun buharlama gizi ISIS! kgr.kal/kgr
Kuruma debisinin hesaplanmasmda (10'3) numaiah eitligin her 'iki ekli de
kullamlabilir. Bununla beraber, lSI transfer; katsay:tsm, kullanarak kuruma debisinin hesaplanmas1, daha giivenilir bir yo! olarak bulunmnlur. <;:iinkii fazlann
temas yiizeyine ait temperatiiriin t, btuunmasl esnasmda yapliacak bir yanhhk,
itici gii~ olan tG- t, iizerinde p,- PG terimi iizerindckine oranla daha az te
sirli ohir.

575

574

10-24. Sabit kuroma debisine tesir eden faktorler hava tempera.,

tlirli ve rutubeti.- Sabit kuruma debisi periyodunda, kuruma debisi iizerine ha.
va temperatiir ve rutubetinin tesiri, (10-3) numarah eitlikten hesaplanabilir.
Hava hlZinm sabit olmas1 halii:tde hG ve kG bundan etkilenmeyeceklerdir. Bu se
i eple, birinci derecede etkilene!'ek, itici giig olan tG- t, veya P- PG olacaktlr.

Ornek 10..2. Sabit kurutma ::;artlannda (hava hlZt 6 m/saniye, havanm kuru termometre
temperatiirli 71 C, havanm ya$ termometre temperatiirii 32.2C) yiirlitiilen bir kurutma de..
nemesi, sabit kuruma debisi periyodunda kuruma debisi i!;in 3,07 kgrf(rn"-) (saat) deAerini
veriD.ektedir. Hava htzt ve ya::; termometre temperatfirii aym fakat kuru termometre tempe..
ratUrU 5l,5C olan hal i9in kuruma debisini hesaplaymtz. Islak yiizeye radyasyon vc kon

j 8 = 1s1 transferi igin j faktiirii, boyutsuz

c., It, k = gaz faza ait oz~llikler, uygun olan birirnler
G = gaz faza ait kiitlesel (yiizeysel) debi, kgr/(m0)(saat)
L = 1slak yiizeyin nzunlugu, m
.p = 'bir fonksiyon

Bir ilk gozfun yolu olarak Reynolds saytst yerine b(LG/v.) terirni konulur, bu
terimde b ve n sabit saytlardrr. Bu durumda (104) numarah eitlik aa!ttdaki
ekli ahr.

(10-5)

dtlksiyonla tst transferinin ihmal olunabilecek kadar az oldu&u dli$linUlebilir.

Ctizilm. Radyasyon ve kondiiksiyon ile tst transferi ihmal olundu&u i!tin tslak yUze..
yin temperatlirii, havanm y~ termometre temperattiriine ~it, diljer bir deyimle 32,2C dtr.
Bundan bWika. h

= hG dir.

(I 0-3) numarah e!illikten her iki hava temperatilrU icin,

dw
ha (ta-32,2)
A dO;~.,.,,

yazdabilir. Farklt ~artlara sahip havanm birbirine tekabiil eden terimlerini oraniO.yacak olursak, a~ai1daki sonug abntr.

dw) (

(
51,5-32,2)
3/3
1 S3
( Adw)
dO 51.5 - A dO 71 . 71 32, 2
= (307)(19 88) = '
Aynt hava aktm htztna kar~thk, hav~mn Y&$ ve kuru termometre temperatiirUlerindc
olursa, yukandaki i$lemler uygulanabilir.

n genellikle -0,2 civarmdadrr~. Kurutulacak madde etrafmd~ kurutma orta~

nm ak1m1 igin sadece dar gegitlerin bulunmas1 halinde, bundan daha kiigiik de
gerlerin de bulunabilecegi bildirilmitir1 Havadan baka gazlarla yaptlan kur11tma operasyonlanna ait elde pek az bilgi vardtr ve (C.~t/k'f 13 terimi, lSI trans
ferinin diger hallerinin de varhgm1 esas ahnttlr. Kurutma ortam1 olarak am
lSltilini su buhannm kullanddt!tt durumlar igin, bai);mtmm iyi sonug verdigi
bulunmutur1 Kurutlna ortam1 olarak havann,; kullamlmas1 ve temperatiiriiniin
46,3C ilil. 149oC limitleri arasmda degimesi halinde, (C,v./k) degerindeki de
gime sadece 0, 70 ila 0,69 arasmda ve c. degerindeki degime ise 90k ufaktir.
Bu durumda (10-5) num1rah eitlik aagtdaki ekilde yaztlabilir".

de~i~meler

ha - 0,0176 G08

10-25. Sabit kuruma debisine tesir eden faktorler- hava almn hm.
Sa bit kuruma debisi periyodunda kuruma h1zma hava htzmdaki degimelerin
tPsiri, he ve kG katsaytlar1 iizerinde kendisini gosterir. Kuruma yiizeyine paralei
hava alam1 halinde hG ve kG degerleri, aym artlarda diiz yiizeyler iizerinde
akan havaya ait bagmttlar (laSim 8-8 de kiitle transferi igin verilen bagmtllara
balamz) kullamlarak hesaplanabilir. Kati madde yiizeyinin piiriizliiliik durumunda giirillen farklar ve <mdiistriyel gahmalarda kartlatlan havamn yon degitirmesi .olayt, yapt!an ilemi oldukga degiken !alar. Bununla beraber elde
olunan sonuglar yine de iyidir. Deneysel bilgiler igin lSI transfer katsay1s1 hG,
aagtda verilen bagintl esas almarak hesaplariabilir1
(104)
yukandaki eitlikte
'

A.P. Colburn, Trans. Am. lnst. Chern. Engrs., 29: 174 210 (1933).

(10-6)

10-26. Sabit kuruma debisi periyodunun sonu. Sabit kuruma debisi

periyodunda maddenin kuruma debisi kesinlikle hesaplanabildigi halde, rutubet
miktanmn mmrlanm tahmin etmek U anda imkllnstzdtr. Fakat debi periyodu,
madde yiizeyinde evaporasyonun devamm1 saglayacak miktarda suynn, ig Ia. snnlardan yiiZeye iletihnesi devam ettigi miiddetge devam eder. Bu transferin
mekanizmasi pekQok ekillerderi biri olabilir, bunlardan bazdanm lasmen aula
mak miimkiindiir; fakat belirli bir durum i9in bunlardan hangisinin duruma
hakim oldugu onceden soy!enemez. Kritik rutubet miktan, kabul olunan trans
fer mekanizmasma bagh olmakstzm, kurutulacak kat1 madde kalmh!ttnm, bu
madde iizelliklerinin, havamn sahip oldugu artlarm '!e kullamlan kurutucu ti
pinin bir fonksiyonu olabilir. Ornegin, ekil 10-20 kumun tavah (tepsili) bir ku
* C.B. Shepherd, C. Hadlock, and R.C. Brewer, Ind. Eng. Chern., 30 : 388-397 (1938).
1

Wenzel and White, loc. cU.

a Shepherd, Hodlock and Brewer, loc. cit., Perry, sahife 803.

576

577

rutucnda a~m lSltllllli su buhar1 ile kurutulmast esnasmda, madde kahultgmm

kritik rutubet miktan iizeriadeki etkisini, sabit kurumu debisinin bir fonksiyonu
olarak gostermektedir1 Asbest bamurunun havada kurutulmasma hava rutube-

10-27. Azalan debi periyodu. Azalan debi periyodu, kurutulacak katl;om hem yiizeyinde (ekil10-17ye balamz) ve hem de igerisinde temperatiir

0,12

-E

0,10
,

... 0,09

::J

-:::J

lil.x

t:;,qos

es_
..... 0
.g -:l Q04
"5'... {2

---!"

....V'"'

v v

~v

-2-

V
!--'

temp. 'C
80
70
65
55

~ 1,6 - 0
X
~ -;,
~ 12
-a

Kaltnlt~

1\i
.X

Kuru '
X~~
~. -~
_ termomet.
termometre

:.0

0,8

dl

.,

6; ~

~/_,; IL"

:::1

r~

$ekil 10-20. Kritik rutubet miktarma kurutulan madde (kumun a~m rsttllmt$ su buhan "ile
kurutulmast) kahnlxB:mxn tcsiri.

linin (havamn ya termometre temperatiirii sabit, kuru termometre temperatiirii

degiken) tesiri, ekil 10-21 de gosterilmektedit". Hava htzmm tesiri ise ekil
10-22 de gosterilmektedir''.

0,0 5

Sekil 10-21.

Sabit kuruma debisi, KgJ'(hrXrrf"l

:~

.......

,;"iS

Orl:ala~

v. ,/_ .......

E 0,4
:::1

Q,02 1--
1

>~. L

"iii

25mm-

temp. 'C
36
36
.Jt /
36

0,10

0,15

0,20

serbest su mikdan,

Kuruma debisine rutubctin tesiri.

yukselmesi ile karakterize edilir. Bundan baka hava h1zmdaki del\imeler, sabit debi periyodundakinden (hi9 olmazsa azalan dBbi periyodunun sonunda,
ekil 10-22 ye balamz) daha az tesirlidir.
Azalan debi periyodu10da debi egrisi, ekil 10-17 deki C noktast gibi, QOgunlukla bir siireksizlik gosterir. Sureksizlik noktas1 her zaman meydana gelmez

I I I

.Buharlama debisini hesaplamak igin gelitirilmi moiltodlar, havamn kuru"

tulacak madde igerisinden gegtigi (iQerisintlen tlola~1ml kurutma) durumlara
dogrudan dogruya uygulanamazlar. Bu tip kurutmada sabit debi periyodu havamn debisine, temperattiriine, rutubetine, kurutula-;,ak maddenin tanecik biiyiikliigiine, ekline ve taneciklerin yapthma baghdr''.

ltl.ava h IZI

Ha~a 1 h1J1

119

111

m/mi~.

I I I

ll:ia'va 'hrzr 192

m min

"

h/Mi~

I \

I I
0
0 2 !., 6 8 10 12 14 16 18 20 222426 29

Wenzel and Whitt}, foe. cit.

z Me Cready mid Me Cabe, toe. cit.
3
Shepherd, Hadlock, and Brewer, loc. _cit.
4
Petry, sahife 805.
5
W.R. Marshall and O.A. Hougen. Truns. Am. Jnst. Chern. Engrs., 38: 91-121 (1942).

Rutubet mikdarl %, kuru madde uzerinden

Sekil 10-22. Kuruma debisine hava htztnm tell;iri.
t.

Catal~

Kimya

MUhendisli~ine Giri~

F. 37

579

578
(ekil 10-18 e bakm1z); fakat kurutulacak rnaddeye ve kurutrna artlarma baghdiro Siireksizlik noktasmm rneydana gelrnesi halinde, pebi egrisinin kritik rutubet rniktarmdan siireksizlik noktasma kadar olan k1srnma, ekil 10-17 de BC
gibi, ilk azalan debi periy01iu; debi egrisinin geriye kalan lasmma, ekil 10-17
de CD gibi, ikinci azalan debi periyodu ad1 veriliro
ilk azalan debi periyodu, kuruma devresinde madde yiizeyinin artik tamarniyle Islak olrnadigi bir durumu temsil eder; 1slak yiizey alani, devarnh olarak
azahr ve nihayet rnadde yiizeyi tamamiyle kuruyunca son buluro Evaporasyon
debisi, havayla l'?masa gelen rnaddenin tiim yiizeyi e>as ahnarak hesaplandig,
i~in, 1slak yiizeyin alam azald1k~a hesaplanan de hi de azalacaktir o Birinci ve
ikinci azalan debi periyotl&n arasmda kesin bir siireksizligin olmad1g, hallerde,
lasrnen Islak olan yiizeyin yava yava tamarnen kurll hale doniimesi rneyda9a
gelir ve bu sebeple ani bir degirne goJiilemezo
Yiizey tamamiyleo kuru bir hal ahnca ikinci a.zalan debi periyodu balaro
Kurunia ilerledik~e evaporasyon yiizeyden gekilerek maddenin i~ kiSimlarma
dogru ilerlero Evaporasyon i~in gerekli ISI, havadan kat1 rnaddenin kuru yiizeyine ve buradan da, kati maddeyi ge~erek evapora'o/on biilgesine transfer oluro
Su kati madde i~erisinde buharlaIr, buharlar kati rnaddeyi geQerek yiizeye gelir ve hava akimma kanIro
Azalan deni periyodunda uzaklatmlan rutubetin rniktan (kgr rutubetfkgr
rutubetsiz kati olarak belirlenen) az olmakla beraber, bu periyod i~in gerekli
zaman Qogunlukla oldukQa uzunduro Bunun bir sonucu olarak azalan debi periyodu, kururna zarnam iizerinde (ve bundan dolaYI kurutucunun boyutlarmda)
Ql
'1:1
'1:1
I'll

....

g1'

25
20 1:1,

15
10

\,
\

~~OS

::.:::

1028. Bllziilmenin teslri. Kuruma debisini lontrol eden iinemli bir

faktiir; rutubet rniktarmm azalmasi ile birlikte katmm biiziilmesidiro Bu ozellik yiiniinden maddeler onemli derecede farklilik giisteriro Sert, gozenekli veya
gozeneksiz kati!ar, kuruma esnasinda onemli derecade biiziilme giistermezlero
Bun a karilik kolloidal ve lifli rnaddeler, rutubet uzaklatik~a onemli derecede
biiziiliirler Biiziilme iiQ furkh tesire sahiptiro Bunlardan birincisi, rnaddenin hirim agnhi!Jnm yiizeyini degilirrnesidir ki, pek Qok durumlarda heniiz bilinememektediro Bu husus s'ebze ve bcsin maddeleri gibi mr.ddtler iQin ozellikle
dogruduro <;:iinkii biiziihne, hava ile temasa gelen madde yiizeyinin alamm
onemli derecede degiliriro
0

1kinci ve daha onemli olan tesir yiizeyde, rutubetin buhar veya SIVI olarak
geQiini engelleyen, sert b1r kabuk tabakasmm teekkiil etmesidir. Bu, katin1n
iQ lasimlarmdan evaporasyonun meydana geldigi yiUeye veya stmr biilgesine
rutubetin kolayhkla geQemiyecegi dernektiro Kabuk teekkiilii, kurumay1 biiyiik
ii!Qiide yav,alatno Kabuk ozellikle, kil ve sabun gibi rnaddelerin knrutulmalari
esnasmda meydana geliro
Biiziilmenin iiQiincii tesiri maddenin Qarpilmasma veya yanlmasma veya
bunlar olmad1g, takdirde, tilm madde yapiSimn degi'lrnesine sebep oluro Bu ~o
gunlukla odunun kurutnlmasi e~nasmda rneydana gelir

:::>

0-~,_
o!!l~
~
"0.:::

i:inemli bir tesireosahiptiro Bu sebeple, zaman giiz oniine almarak glzilen kururna debisi egrileri, daha fayda!Idiro <;:iinkii her periyodun siiresini gosteriro $ekil 1G-231 kuruma debisim, hem rutubet rniktanmn ve hem de zamamn bit
fonkslyonu olarak giistererek, yukat'lda aQtklanan kor,uyu giiz iiniine sermektiro
Zaman goz oniine a!Inacak olursa, sabit debi periyodunun AB yaklaIk olarak
1,2 saat siirdiigii ve rutubet rniktarmm %430 dan %140 a diitiigii; diger taraftan azalan debi periyodunun BC 1,2 saatten yakla~1k olarak 4,3 saate kadar
silrdiigii ve rutubet miktarmm da %140 dan %10 a dUtiigii gi:iriiliir

...... ....
1

2 3 4 5
Zaman saat

1/c

0 100 200300 00 500600

Yi.izd e r.utu bet
(kuru mad de i.izerinden)

Sekil 10~23. Kuruma debisi ej1:rilerinin gizi.minde zamamn Onemi : AB, sabit debi periyodu;
BC, azalan debi periyodu.

<;:arp1lma veya yarilma veya sert bir yiizey tabakas1 meydana getirmeye
elverili olan maddeler, rutubetli hava ile kurutnlurlaro Bu durumda hava ile
kati maddenin yiizeyi arasmdaki rutubet farla,. kurumay:t yavalatmak rnaksadi
ile, azalti!mi oluro Bu, iQten dia dogru olan rutubet farkmm da!Ia az olmasmi
miirakiin lalarak, biiziilmenin tesirini azalllro Ornegiao kereste knrutucularmda
hava iizellikle nemlendirilir ve boylece kurumamn ilk kademelerinde, madde
ile hava arasmda Qok yiiksek l)ir temperatiir farla veya QOk yiiksek bir r.utubet
farki meydana gelmesi iinlenmi oluro Boylelikle kuruma debisi;o maddenin yeterli bir boyutsal saglamhga eriebilecegi bir degere diiiiriilmii oluro
WoRo Marshall; Heating, Piping and Air Conditioning, 15 (II) : 567- 572 (1943)o

581

580

10-29. KararsJZ ( degiken) knrutma. Brllan. KlSlm 10-22 de kuru- .

rna de):iisi egrilerinin elde olunmalan a<;lldamrken, bunlann sabit kurutma artlarmd~ elde olunduklan belirtilmitir. Sabit kurutma artlan denilince hava hi
zmm, temperatiiriiniin, rutubetinin sabit oldugu demek istenilir. Kurutucuyu
terk eden havamn i<;erisinde bulundugu artlar, esasen i<;eridekinin aymdu. Bu
duruma karIhk ekil 10-24 deki durumu inceleyelim. Tiinel kurutuctida kurutu
lan bir be sin maddesinde, kurumamp izledigi yolu gostermektedir. Kurutulacak
madde kurutucu i<;erisinde soldan saga dogru ilerlemekte; hava ise Zit. yonde
olmak iizere, sagdan sola dogru akmaktad1r. Ya, madde kurutucuya ilk girdigi
zaman, <;abuk<;a ya termometre temperatiiriine eriir ve sabit Y~ termometre
temperatiiriiniin her zaman karIiallan periyodunu izler. Havanm sahip oldugu
artlann (ozellikle kuru termometre temperatiiriiniin) <;ok <;abuk degimesi sebebi ile, bu bir sabit kuruma debisi periyodu degildir. Katmm yiizeyi daima
1slak oldugu i<;in, sabit debi periyoduna benzer. Yiizey Islakligmi kaybettigi an

Hava l:emperatGri.i

~--1

Katr madde
temperati.iru

t--------TGneUn uzunlugu - - - - - - * !
$ekil 10-24. TUne! kurutucuda temperatiirUn izlediAi yo!.

da artlar, tipik azalan debi periyodunda oldugu gibi. dF.l';iir. Madde temper.a
tiirii yiikselmeye balar ve kurutucuyu terketmeden cnce, hemen hemen giren
hava temperatiiriine yiikselebilir. Bu sonu<;lar bir seri degimelerd<.n oluur ve .
bunlar1, sabit kurutma artlan altmda kurumada oldngu gib~ a<;Iklamak miimkiin degildir. Hava ve kurutulacak m'adde arasmdaki temperatiir ve rutubet
farklanmn degiimini gozoniine alan, <;ok sa)'lda ve birbirinden farkl1 kuruma
debisi egrilerinin kullamlmas1 gereklidir. Bu gibi durumlarda kurutucu proje
sinin matematik bir analizinin yapllmas1 hemen hemen siiz konusti degildir, <;iin
kii <;ok say1da kuruma debisi egrilerine ihliyaQ vardu. Endiistride kullamlan kurutucularda karIlaIlan artlar altmda, bir kuruma denemesinin ynpilmasi cok

daha basittir. Bundan baka ekil 10-24, ideal bir ekle sokulmu egridir ve kurutucudan Qevreye herhangi bir ekilde ISI kayb1 oJmqd11/;1 durumu gosterir.

10-30. Kurutucu hesaplamalan. istedigimiz bir kurutma operasyonunu yapabilecek bir kurutucunun biiyiikliigiinii hesaplamak i<;in bavuracagimiZ
yegline metod, kurutucu tiplerinin hemen hemen pek <;ogu i<;in, istenilen tipte
bir model kurutucu kurmak ve bununla test <;ahmabn yapmaktan Jbarettir.
Kompartlman kurutucu (kls1m 10-3) takdirinde bava temperatiiriiniin, hava
h1zmm, kurutucu diIna Qikanlacak hava oramnm ve diger faktiirlerin neler olacai/;I sadece ekonomik bir denge kurulmasi ile bulunabilir1 . Bu ekildeki bir
dengenin hesaplanmasi <;ok sa)'lda deneysel bilgilere ihtiya<; giistermektedir ve
bu ':ilemler kitabrm1zm j<onusu dimda buakilmilanhr. Bununla beraber, baz1
tecriibelerimize dayanarak havanm temperatiirii, kurmulacak madde iiz~rinden
ge<;ecek 'hava luzi, kurutucuya giinderilen havanm luz1 ve dian atilacak hava
oram tahmin olunabilir. Bundan sonra kurutucunun biiyiikliigil ve maddenin
kurtitucu i~erisinde kalma zamam, y~pdacak test sonunda ortaya Qikar.
Roto "Louvre ve piiskiirtmeli kurutucular (havanm kurutulacak mad de i<;e
risinden ge<;til/;i) gibi kurutucularda, imdilik bilinen herhangi bir analiz metodu
yoktur. K1smen teorik de olsa bir hesaplama imklin1 olan pek <;ok tipteki kurutucular i<;in, teoriyi esas alan hesaplamalanh ihtiya<; gosterdil/;i saytsal del/;erler
ya literatiirde <;ok az veya hi<; yohur. Bunun bir sonucu olarak, belirli bir kurul:ma ope1asyonu iQin liizumlu kurutucunun biiyiikliigii hususunda karar vermek
cihaz yapiiUcllarrmn elindedir.
10-81. DOner knrutuculaJ' i~;in hesaplamalar Konuya girl. Olduk<;a
basit matematik analizlere karI hassas olan ve kendiSi hakkinda literatiirde bjr
kisrm bilgiler bulunabilen bir tip kumtucu, kis1m 10-16 da aQiklamasi yap1lan
doner kurutucudur. Z1t akimla devamh <;ahan diiner bir kurutur.uyu giiz oniine
~la!Im ve bu kuru~ucu, mtubetinin hepsi bagh olmay~n giizeneksiz yap1h kati
bir madde ile beslensin. Bu madde kumtucuya girer girmez ilk olarak kuruma
temperatiiriine kadar ISltlhr. Bundan sonra kurutucu iQerisinde olduk<;a uzun
bir yolu, yaklaIk olarak ya termometre temperatiiriinde ahr. ye teorik ol~rak
bu periyodun sonunda, ya termometre temperatiiriinde kurutulmu madde olarak kurutucudan almmas1 miimkiindiir. M~ddenin kurudugu noktay1 kesinlilde
tesbit etmenin miimkiin oimamas1 sebebi ile, pratikte bunu yapmak kolay olmamaktadir. Bu sebeple, kurutucuya daima belirli b,r uzuuluk, .giivenlik paYI
olarak, i!Ave olunma!Idir. Bu, suyu buharlatirmak igin liizumlu ohndan daha
:?zun bir kurutucunun m~ydana gelmesine sebep olur. Bu ilitve !lZunluk aym
1

O.A. Hougen, Ind. Eng. Chern., 26: 331-339 (1934).

582

583

uamanda, rutubet miktarmm degi~imi ve arada s1rada meydana gekn am yiiklemeler i9in, fazladan bir kapasite temin eder. Bunun Lir sonucu olarak kurutucunun bu son lasm1nda madde temperatiirii, . ya~ termometre temperatiiriiniin
iistiine 91kar ve havanm giri~ temperatiiriine yaklaJr.
'
Hava temperatiiriiniin izlemi~ oldugu yolu giiziiniine alahm. Hava kurutucuya yeteri kadar yiiksek temperatiirde girer ve biiylelikle fazla miklarda hava
kullamlmakslzm istenilen kqruma debisi temin olunur. Pek 90k durumlarda bu
temperatiir, elde mevcut !Sltma ortam1 tarafmdan Slmrlamr. Driiniin kurutucuyu
terk ettigi klSlmda, katJyJ 9ila temperatiiriine kadar !Sltabilmek i9in (lSI kaybetmesi sebebi ile) hava sogur. Kurutucunun bundan sonraki kismmda, suyu buharlatlrmak i9in lSI verilmesinin gerekliligi sebebi ile; hava daha da sogur. Son
olarak hava kurutulacak maddenin kurutucuya girdigi lasma gelir ve buradaki
maddey~ bulundugu ilk temperatiirden ya termometre temperatiiriine kadar
!Slhr. Bir talam iizel iin kabuller yaprldigl takdirde, tiinelin uzunlugu boyunca
hem havanm ve hem de kurutulacak maddenin temperatiir degiimi, hemen hemen ~ekil 10-25 te giisterildigi gibi olur.

1.

lsitiCida

2.

Kurutulacak maddeye sadece havadan

lSI

kayb1 yoktur.

Kuru madcle

3.

Mevcut olan rutubetin hepsi serbest rutubcttir (bagll rutubet degil).

Ba~langr~taki lSltma periyodunda, rutubet buharla~mas1 olmamaktadtr.

5. istenilen miktarda su uzakla~tmlmcaya kadar kuruma, sabit yru;; termometre tern~

peratiirii~de meydana gelmektedir. Burada gOzOniine ahndt8t gibi, Ozel maddeler i!(in bu, su~
yun prahk olarak tamamen uzakla~tmlmast demektir.
6. Kurutucudaki son periyod sadece iiriinii !;:Ikr~ temperatiiriine kadar
ve herhangi bir :<;;ekilde kuru'tma yapmaz.

DOner b~r kurutucuda temperatiir de8:i!1imi.

A91klamas1 yapilan metodun uygulanabilmesi i9in, 90k sayJda ~artlarm yerine getirilmesi gerekinektedir. Bu, bir taraftan hesaplamalarm faydalamhna
alamm biiyiik miktarda Slmrlarken, diger taraftan pratikte kar~ila~ilon her tiirlii
maddenin kurutulmas1m kapsamma ahnamaktad1r. Yukanda ad1 ge9en ~artlar,
tamamiyle degilse bile, kum, kmlm1~ ta~, tuz vs. gibi giizenekli ohn1yan taneJ)ik
yap1h kalllarm k'urutulmalanm temin eden ~artlarla aymd1r. Liizumlu artlar
a~ag1da srralanm1~tJr.

151 tmaya

yarar

Bu iin kabuller esas &hnarak, diiner kurutuculann boyut hesaplan ve Gahmalan i~in birka~ teorinin kurulmasi miimkiindiir.
10-32. Doner kurutucular i!,lin hesaplamalar. Teori. KISlm 10-31 de
U91klanan artlara sahip diiner bir kurutucuyu goz iiniine alahm. Temperatiir
degiimleri ekil 10-25 dekiniu benzeri olsun. Bu a91klamalar i9in kurutucunun,

DOner bir kurutucunun

1st

ve kiitlc bilan!(olan.

TUnelin uzunlugu
$ekil 10-25.

transferi yapllmakta, kurutucu ylizeyinden

4.

$ekil 10-26.

ISl

kondiiksiyonla tst transferi olmamaktadtr.

ii9 boliimdeu meydana gdmi~ oldugunu kabul edelim ve buular, iiriiniin am

ISlnma bolgesi, buharlama biilgesi ve besleme ahmmm iin ISltma biilgesi olsunlar. Bu bO!gelerin herhangi birisi i9in mevcut olau artlar ekil 10-26 da di
yagramatik olarak giisterilmektedir. Bu ekilde,

= kgr kuru hava/(saat) (kurutucunun kesit alam m0 )

Gs' = kgr kuru kat1j(saat) (kurutucunun kesit alam, :n)
s = hava aknumm rutubetli (nemli) ISIS!

GG'

C. = maddenin lSI kapasitesi, kgr.\mlj(kgr kuru katl)(oC)

tc = hava akimimn temperatiirii
t = kat! ahmmm temperatiirii
S = kurutucunun kesit alam, m12
qG = hava ak1mmdan kaliya transfer alan duyulur lSI
z = kurutucu boyunca alman bir uzunluk
U = tiim lSI transfer katsaylsl, kgr.kalj(rn2 kat! yiizeyi)(C)(hr)
a= hava ile temasa gelen kat1 pargaCJklanmn yiizeyi, ni2/(m' kurutucu
hacmi)

584

585

Kurutucunun ufak bir lasmtm dz giiz iiniine alarak b:r ISl dengesi yazahm.

dq 0

=-

Ga'Ssdla = - Gs'SCsdl

(107)

ve gene! tst transferi eitliginden

dq0

yukartdaki eitlikte

= UaS(Ia- I) dz

(10-8)

- Ga'Ssdla

UaS(Iu-l)d:z

Bubarlamanm meydana geldigi bolgede kat! maddenin temperatfuii t, havamn ya termometre temperatiiriinde sabit kahr. t sabit ve tw ya eit pldugu
i~in, (10-10) numaralt eitligin sol tarafl aagtdaki ekilde entegre edilebilir,

(101 - I)- (1 02 - 1,)

In [(Ia, I,) I (Ia, I,)]

{1015)

(10-14) numarah eitlik, (10-10) numarah eitligin so!.tarafmm entegralidir, bu

Uaz
Go's -

10-SS. Transfer iinitelerl (birlmlerl). Devamh beslemP ile gahan kurutucular takdirinde, transfer iiniteleri kavramt ve lii~umlu transfer iinitelerinin

(1012)

deki. bir entegra~ operasyonun (bir sogutma kulesi igin) giigliigii hususunda bir
olgiidiir. (10-10) ve (10-14) numarah eitliklerin incelenmesi benzer entegralin,
agtklamasmt yapttgtmtz hal igin de var oldugunu giistermektedir. Bunun bir so
nucu olarak,

t nin sabit olmadtW. kurutucu kiSl.mlart i~in {10-7) numarah eitlik gegerlidir. s ve C, nin sabit oldugu kabul edilecek olursa (10-7) numarah e~;tlik dt igin
~Bziilebilir.

Ga's
Gs'Cs dla

bdla

dH
H,-H tipin-

saytst, kolayhkla kullamlabilir. KtS!m 9-14 de agtkland1gt gibi

(1013)

yukandaki eitlikte b bir sabitlir. Fakat t, tc nin lineer bir fonksiyonu oldugu
igin dt/dtG = b dir. Boyle oldugu takdirde (10-11) n.tmarah eitlik bu hal igin
entegre edilebilir.

dla

(IGI

}t02 Ia

yukartdaki ~itlik sadece katlmn sabit temperatiirde hulundugu ktsmt kapsar.

(1016)

metre temperatiiriinden gtkt temperatiiriine kadar tsttt!dtW., tstttct boliimii igin

kullamhr. C:iinkii bu boliimlerde t sabit degildir. Kurutucunun her bir boliimii
igin tc1 , tGJ vs. nin uygun olan degerleri kullamlmahJrr. (10-12) Vd (10-16) numarah eitlikleri kullanarak, her bir kurutucu boliimii i~in hesaplanan uzunluklarm toplamt, bize istenilen bir kurutucunun tiim uzunlugunu verir.

NTU

-'
ul

lot- Ia,
(Ia- l)n

(1011)
(1010) ve (10-11) numarah eitliklerden

In (lot~ 1. )
1G2-1.

(1014)

(10-16) numarah eitlik hem on ISltma boliimii ve hem de, maddenin ya !erma-

(1010)

(Ia- l)m

(109)

Ua degeri sabit ve s degeri de hemen hemen sabit kabul edilecek olursa

Uu_z

lot- Ia,
(Ia - l)n

sebeple

(10.7) ve (10-8) numarah eitlikler birletirilecek olursa

Go s

{ta, ~
} ta 2 Ia- I

(10-17)

yukartdaki eiilik, tst transferi igin liizumlu transfer iinitelerinin saytsmt verir.
(10-17) numarah eitligi (10-l2) veya (10-16) numarah eitlikle birletirecek
olursak,
NTU

= -

Uaz

,
0G s

ve

Ga's

NTU ....,.ua

(10-18)

(10-18) numarah eitlik, segilen gahma artlan, transfer iinitelerinin saytst ve

kurutucunun bir boliimii i~in liizumlu uzunluk arasmda bir bagmtt kurar.

587

586
Omek 10-3. Zit aktm uygulayan dOner bir kurutucu 25.000 kgr/saat hk bir debi ile,
agtrllk yiizdesi olarak ve Ya$ madde iizerinden % 5 oramnda rutubet ihtiva eden tuzla beslenmekte (40-100 me~) ve tuz rutubetinin o/o 0,1 e (yine ag1rhk ylizdesi ve ya~ madde iizerinden) dli~iiriilmesi istenilmekte~ir. Rutubetli tuz kurutucuya 26,7C da girmektedir. Kurutmada kullamlacak havamn kuru termometre temperatlirii 26,7C ve y~~ termometre temperati.lrii ise I6,7C olup, kanath borulara sahip bir ISltlct ile ve, 10,5 kgr/cm2 bastn!tta buhinan su buhan kullamlarak 149C a tstttlmakta ve 149C da kurutucu i~erisinden gecirilmektedir. .Tuzun Ozgijl Istst 0,21 dir. Liizumlu kurutuCunun uzunlugunu ve c~p1m hesaplaymtz.

(:oziim.
COziime

ba~lang1g

= 25.000-1.250 = 23.750

kgrfsaat

6+

x = 0,001
23 75
DriinUn tiimU = 23.750 + 24 = 23.774 kgr/saat

Driintin su miktan

Evaporasyon

= 1.250- 24 = 1.226

x ::::: 24 kgr /saat

kgrfsaat

Kuru termometre temperati.irii 26, 7C ve ya$ termometre tempcratiifii 16, 7C olan havamn
rutubeti (~ekil 8-3 den) yakla$Ik olarak 0,0075 kgr H 2 0fkgr kuru hava dxr. Havamn 149C a
tsthlmast ile bu ru~ubet miktan degi:c,;mez.
Tuz kristalleri iizerinde bulunan rutubet doymu~ ~Ozelti $eklinde oldu&undan, bu havanm ya~ termometre temperatiirii igin stvt halinde bulunan su yerine, doymu$ gOzelti esas
altmr. Doymu$ tuz !;Ozeltisine ait ya$ termometre temperatiirii, ya$ termometre ~itli8inin 1
de&i$tirilmi$ bir $ekli yardtmt ile hesaplanabilir. Bununla beraber, sodyum kloriir takdirinde
en Onemli tesir, suyun kxsmi basmcmm azalmastdtr ve kurutucu igm_ tatminkfir olan yakla$tk bir de&er ~Oyle hesaplanabilir. Once suya ait ya$ termometre tempera~iirii hesaplamr ve
buna doymu$ sodyum kloriir ~Ozeltisinin kaynama temperatiirii yiikselmesi ilfive olunur. Giren hava igin ya$ termometre temperatiirii (stvt su ile temasa geldi&i zaman), (8-29) numarah C$itlikten deneme-yamlma metodu yardtmt ile hesaplanabilir.

Ilk deneme. Ya$ termometre temperatiiri.intin 43,6C oldu&unu kabul edelim.

ltr./29 kGP = 0,26 , IG = 149C ve W G = 0,0075 degerlerini kullanarak ~agxdaki degerler
bulunur.
lw

= 43,6

ww = 0,0594
Ww- WG

1>

= hG (IG- lw)/29

kGP

Aw

! 10

:::::;:

ww =

42,4C olsun.
0,0558

W 10 -

W 0 = 0,0483

Bn sebeple, tw

= 42,4C dtr.

Aw
.1.
"I'

= 573,79
= (.0.:._,2_..c6):..C(C--10_6.:._,6.:._)
-

573,79

= 0,0483

Doymu~ sodyum kloriir gOzeltisinin total basmcx altmda (bu bas'm!;ta su 42,4 C da kaynamaktadir.) kaynama temperatiirii yiikseli$i yakla$tk olarak 6,7C dtr*.

Doymu$ bir sodyum kloriir gOzeltisi ve havamn giri$ $artlan i9in, ya$ termometre temperatiirii 49C dtr.

ve temel : 1 saat

Besleme aktmmm su miktan = (25.000) (0,05) = 1.250 kgrfsaat

Kuru tuz

lkinci deneme.

Aw = 572,74

= 0,0519

diyelim.

"' = (0,26) (105,4)

572,74

Ismm tiimii, do&rudan do&ruya havadan kurutulacak katxya (Onemsenmeyecek miktarda

radyasyon ve kondiiksiyon kurutucu duvarlanndan katt maddeye olmak lizere) transfer olursa, kurutulacak !fiaddenin temperatiirii 49C olacaktlr. Ciinkii kristallerin yilzeyinde, rutubetin var oldugu ve kurumanm sabit ya$ termometre tempemtiiriinde meydana geldigi Onceden
kabul olunmu~tu. Bununla beraber, biitiin bu tahminlere yer vererek ve y:!terli kapasiteyi
gliven altm~ alarak, tuzun kurutucuYu 93C da terk etti&i kabul edilebilecektir**
Kurutucuyu terk eden havanm temperatiirii, yak1t ye kurutucu giderleri arasmda kuruIan ekonomik bir dengeyi esas alarak segilmelidir. Deneysel ~ah!?malar sonucunda, dOner bir
kurutucunun ekonomik i$letilmesi hususu, transfer iinitelerinin tiim saytstnm 1,5 na 2 arasmda olmast ile mtimkiin olabileCe&i bulunmu$tur***. (10-11) ve (10-17) numarah e$itlikleri
birle$tirecek olursak,

NTU= In

yukandaki sonu9tan g6riildii8;ii gibi tw gok yiiksektir.

G.C. Williams and R.O. Schmitt, Ind. Eng. Clzem., 38: 967- 974 (1946).

Gt - t '"' )
t'<Q

yukandaki bafhntt sadece yakla$tk bir ha&mtldir. Ciinkii havadan kattya transfer olan ISlmn tiimtini.in, sabit katt temperattirii olan 49C da ve suyun buharlru;;mast esnasmda meydana geldi8;ini kabul eder ve tuzun ilk temperatiiriinden 49C a kadar tsritlmasmt dikkate
almaz. Aynca iiriiniin 49C dan 93C a kadar tstblmasma da yer verilmez. Bununla heraher, sa bit kah temperatiirii bOlgesi igin 1,5 transfer, tinitesine ihtiyag olaca81 kabul edilirse,
a~a8tdaki ba8mh yaztlabilir.
IGl-

In ( t

bu bagmtt,

*
= 0,0479

( tG2

**

...

tG2 i~in

G2

tw) = 1,5

1w

t;6ztilebilir ve bunun 71 C oldu&u bulunur.

W.L. Badger and E.M. Baker, <norganic Chemical Technology, McGraw-Hill Book
Company, Inc., NewYork (1941), sahife 223.
Ger!;e;i sOylemek gerekirse, 91k1$ temperattirii olarak 93C m ve rutubet miktan
olarak da o/o 0,1 in se!;ilmesi, kurumanm sabit ya$ termometre temperatiiriinde meydana geldi&i kabulti ile 9eli~mektedir. Sodyum kloriir takdirinde ve 93C ;Iki!I temperatiiriinde rutubet stftr olacakttr.
Percy sahife 831.

588
Buna kar$thk Friedman ve MarshalP 38 yerine 57 nin sabit olarak kullantlmasmt ilcri silrmektedirlcr.

Enerji bilanrosu
Oriinii ~do~ temperatiirline kadar tSJtmak i~in IUzumlu tst =

+ (24) (I) (93- 26,7) =

(23.750) (0,21) (93 -26,7)

Rutubeti

uzak.la~ttrmak

i\fin gerek1i

(1.226) [ (49- 26,7)

GG = 61.630 = 4.700

+ 569,9 + 0,45 (71 -

+ 738.050 =

q, = 332.590

ISJ

Tuz kurutuculanndan clde olunan tecriibelere dayantlarak Ua mn bilyiik deA;er olmas1

ve bu seheple (10-19) numarah e1itlikte sabit olarak 51 nin kullanumas1 daha do~rudur.

332.590 kgr.kal/saat

49)]

U,1.

= (1.226) (602) = 738.050 kgr.kalfsaat

Ua

1.070.640 kgr.kalfsaat

Liizumlu hava

(57) (4.700)0 18
4,1

= 53,6

DOner kurutucu boyutlanmn SCimi hususunda deji$ik bir i$lem teklif olunmaktadtrU.

Giren havanm neiilli (rutuhetli)

ISIS!

= 0,24 + 0,45 (0,0075) = 0,243

Kumtucu Hacminin Hesaplanmas1

Nemli tsmm ortalama deAeri olarak 0,250 yi kullanahm.

qp

GG' S (0,25) (149 -71) = 1.070.640

w. =

q,. -= Uriinli yq termometrc temperatilrlinden ~Jkt$ tcmperatiiriine kadar tsttmak 1~JJ1 Rerekli

+ 0,0075 = 0,0298

+ (0,45) (0,0298) =
0,243 + 0,253

= 0,240

lSI

q 11 =

0,253
(yeterli bir kontrol)

Doymllj havamn 71 C daki rutubeti 0,299 kgr su/kgr kuru hava (Perry, sahife 764).
havarim yij.zde rutubeti,

% 10

de~i1imi =

s=

61.630
4.700

61.630

~r/saat

~~g;O~~O)

(149 -71) = IO,I4C .:::: I0C

JSitma periyodunun sonunda hava temperatiirii

= 71 + 10 =

81 C

Orta!ama temperatUr farkl = 38,4 :::::: 38C

Is1tma periyodu
q,

= (23.750) (0,21) (93 -49) + (24) (I) (93 -49) = 219.450 + 1.056
= 220,506:::::: 220.500 kgrfsaat

. ..: .. .. _d e 5,.1$ctnll
. .
H ava tempera~nun

54.890]
= 60.000 [ 1 + (0,0298) 60
_
=
000

rrf'

Hava: temperattirtinlin

&

ucunda,

GG S

= 13,1

= 111.220 + 27.875 = 139.095:::: 139.100 kgr.kalfsaat

Ckan

Kurutucu rap1. Kurutucunun ~apt 60.000 kgr kuru hava/saat debisini veya tst kaybt~
m gOzOniine alarak, yukanda hesaplanandan '% 9 fazlasmt ~zti:me esas abr. Onemli bir
toz stiriik.leme olayma imkan vermeyecek, en yiiksek hava htzt se9ilmelidir. Bu konu ile ilgili yaymlar olduk~a azdrr1,Ytizeyi esas alan klitlesel h1z yakl"'<1k olarak 4.700 kgrf(saat)(m")
kabul olunur.

~tki$

termometre tempe'fatUrlindc suyu buharla.,tum.ak i~in gerekli tst

q= (23.750) (0,21)(49 -26,7) + (1.250)(1)(49 -26,7)

(0,0298) (100)
(0,299)

Kurutucupun hava

fa!$

On wtma periyodu

0,248

olan katt maddcyi giri!J temperatiirilnden YB$ termometre, t.emperatiirline kadar tstt-

mak i!rin gerekli tst

GG' S = 54.887 :::: 54.890 kgr kuru havafsaat

1.226
54.890

= yru;

IS!tma periyodunun

= .(

~laog~cmda

220.500 ) (14";;~- 71)

l.0?0.
640

= 16oc

hava temperallirti = (149 -16) = 133C

Ortalama tcmperatiir farkt = 70C

Kurutucu !f8Pl .- 4,1 m

Evaporasyon periyodu

Tilm zsz transfer katsayw. Ua dejierinin hesaplanmast i~in, perry (sahife 831) a.,aitdaki
e~itli&i teklif etmektedir.

Ua

= 38

Gc'"/D

1 S.J. Friedman and W.R. Marshall, Chem. Eng. Prog., 44: 573 - 578 (1949).

(10-19)

qt

= q11 + q + qv

bajmtistndan

q = 1.070.640- (139.100
1

+ 220.500) =

711.040 kgr.kalfsaat

Loc. cit.
W.C. Saeman aod T.R. Mit<:hell, Chern. Eng. Progr., 50: 4H- 415 (1954).

591

590
81-49

=32C

133-49

Ortalama femperatlir farkl =

= 83C

83-32
0
:::::: 'i'4 C
83
2,303log 32

U a de&erinin, kurutucunun biitiinii i9in sabit oldu~unu kabul edecek olursak, ru;a~tdaki
bagmhdan kurutucunun biitiinii i~in, ortalama temperatiir farkt hesaplanabilir1

(A!)m =
=

( ::)

(A;.)+ (;: ) (A!.)+ (:: ) (1t.)

139.100 ) ( 1 )
( !.070.640 3B

( 710.700 ') ( 1 )
!.070.640 54

220.500 )
1.070.640

(_!...)
7U

= 0,00342 + 0,0123 + 0,00294 = 0,01866

(AI)m = 53,6C
U a (At lm S Z

1,.;,

= 1.070.640
- -

1.070.640_- 311 m = 31 m
'
-

z- (53,6)(13,1) (53,6).
Uztinluk olarak 31 m alacak olursak

L
D::::::
7,5

bulunur.

Bu sonuc;, Perry (sahife 831) nin bu tipteki bir kurutucuda L/D oraD.mm 4 ilfi 10 arasmda
bulunmast IAztm geldi&i !;>Cklindeki ifadesini dogrutamaktadtr.
Xurutucuya ait transfer linitelerinin tiim saytsl
(71- 26,7)- (81- 49)

38

(NTU)p =

133-49] = In (2,62)
49

(NTU). = In [
81

(NTU),

{Nl;U)tilm

(133 - 49)- (149- 93)

70

12,3- 0 324
38 -

'

=0,966
0,400

= 1,690

yukandaki sonrl9 1,5

na

2,0 arasmda oldugu i~in, tatmink8.rdrr.

10-34. Maddenin, ISiblan bir. yiizey yoln lle ISitildig. lmrntncnlar.

kadar ag1klamalanm yaptigtimz kurutucnlarm pek gogunda, kurutnlacak maddenin kurutuhuasi igin gerekJi lSI yalmzca hava akimi tarafmdan temin
edilmektedir. Hava akimi hem maddeyi ISitir ve hem de te~ekkiil eden su buhanm taIr. Bir kisim kurutucnlarda durum boyle degildir. lsi, kurutnlacak
maddeye metal bir I~Itma yiizeyi yolu ile transfer olur. Teekkiil eden su buhar1
kendiliginden kurutucu diIna g1kar. Bununla beraber, kurutucudan rutubeti
~imdiye

Perry, sahife 831.

uzaklatlrmak igin belirli tipte kondensor ve vakum pompalaFmdan da fayda

lamhr. Vakum altmda gahan rafh ku.rutucular (kiSim 10-4), kantlflCih. devarnsiz galian kurutucular (kiSirn 10-13) ve .vakum altmda veya !!.trnosfer basmcmda gahan silindirli kqrutucular (10-15 ve 10-16) bu tipin. orneklerini tekil
ederler. KISlm 10-11 de agildamasi yap1lan tipteki silindirli kurutucular da bu
gruba girerler, fakat bunlarda rutubet konveksiyon akimlan halin<;le kurutucunun etrafm1 saran havaya kanIr. Biitiin bu kurutucularda once mtma yiizeyine
ISI transferi yap1hr ve 1st, ISitma yiizeyini gegerek kurutulacak maddeye. ulaIr.
Bu. durumda kurutulacak madde, etrahm saran hava veya buhardan daha SI'
cakt1r ve olay kaynamaya benzer ekilde meydana gelit.
Biitiin bu durumlarda kurutulacak madde, daha once a<;hklandigi gibi, sabit
debi periyodu ve azalan debi periyodu gosterir. Sabit debi periyodu esnasmda
su, cihazda mevcut artlar altmdaki kaynama temperatiiriinde buharlaIr. Azadebi periyodu. esnasmda kati maddenin temperatiirii, genellikle suyun kaynarna temperatiiriiniin iistiindedir. Sabit debi periyodunda suyun biiyiik bir kis"
rni uzaklatmhr, fakat bu uzaklatirma tiim kurutma zamammn sadece ufak bir
kismim tekil eder.
Biitiin bu kurutucnlarla ilgili hesaplamalar, ISI tnnsfer katsaylSlm esas alrrlar. Yogunlaan buharm yiiZey katsayiSl, metal duvarm direnci 've kurutma yapan yiizeyin yiizey katsaylSI, 'tiim lSI transfer katsayiSI igerisinde yer almahdrr.
Gergekte, kurutulacak maddenin tipine, sahip oldugu rutubetin miktarma, lSitma yiizeyi ile temasta olari madde tabakasmm kahnhgma, bu tabakamn yapisma ve dalm birgok faktorlere bagh olarak artlar degitigi igin, bilinen degerlerden tiim 1s1 transfer katsayiSlnm hesaplanmas1 miimkiin degildir. Vakum altinda gahan rafh kurutucular takdirinde, raf (ISitilan) ve tepsiler arasmdaki te.mas diienci sebebi ile prqblem daha da kanIk bir hal ahr." Bunlar araSinda degien miktatlarda hava arahg1 daima vard1r ve bu, lSI transferine karI koyan
fazladan bir direncin dogmasma sebep olur. Kimya literatiiriinde bu ISI tra~s
ferinin biiyiikliigii hususunda pek az bilgi vardir. Bu konuda bilgisi artan kim"
seler k1sa bir siire sonra, lrurutnlacak maddelerle ya p1lan test gah~malan (pilot
Qalirnalar) sonucunda elde olunan degerlere dayanilarak, kurutucnlarm projelerinin hazirlandigu:u anla\"lar.

10-35. Piiskiirtmell.lmrntncnlarla llglli hesaplamalar.

Piiskiirtmeli
kurutucularla ilgili yaymlanmi~ bilgiler sllirrhd1r ve piiskiirtmeli kurutucnlarla
ilgili hesaplarm yapilabihnesine imkdn verecek seviyeye ulamami~tu". Degiik
tiplerde yapiimi piiskiirtiiciilerin, kuruma iizerindeki etkileri ile ilgili pek gok
say1da teorik gah~malar yapilmi~, fakatheniiz faydalanabilecek bir seviyeye nla~Ilamamitir. Yakin bir gelecekte pargacik!atui kurutucu ig~tisinde izlemi~ ol'

J.A. Duffie and W.R. Marshall, Jr., Chern. Eng. Progr., 49:417423, 480-486 (1953).

593
5')2
dugu yolun onceden tahmin olunabilmesi ve buna dayamlarak, kuruma operasyonunun daha iyi anla~I!abilmesi rniirnkiin olabilecektir. Bu sebeple, bugiin
bu konuda daba fazla a~IIdarnalara yer verilmesinin faydah bir taraft yoktur.
Piiskiirtmeli kurutucularm projeleri, pilot tesis olarak kurulan piiskiirtmeli kurutucularla yapi!an test ~alt~rnalarmt ve piiskiirtmeli kurutucu yaparuarm ellerin'de toplanrm bilgileri,. esas alarak haZirlamr,
10-36. Havamn on lBitdiD88L Bu biiliimde a~tklamalan yaptlan bir Ia~
stm kurutucularm, havamn yeniden ISlti!mast i~in (ekil 10-1, 10-5 ve 10-9 da
oldugu gibi), i~ tsthciian vardtr. Bu yapt tipinin iinemi her zarnan anlaIiamamaktadtr. Ger~ekte, operasyonun ekonomisi iizerinde biiyiik etkisi vardtr.
Kurutruacak maddeni~ iizellikleri sebebi ile, belirli bir kurutma operasyonunda kullamlabilecek rnaksimum hava ternperatiiriiniin, smrrh oldugu bir hali
giiz i:iniine alahm. Hava dola~unmm ve hl<vanm yeniden tsthlmast olaymm olmadtgt bir hal i~in var olan ~artlar ~ekil 10-27 de A, B ve C noktalart ile goste-

Temperatiir
Sekil 10-27.

Havantn

dol~tmlmaksJzm

yeniden JSttllmast.

rilmektedir. A noktast, taze havanm kurutucuya girdigi artlart; B noktast, kri!Iamlabilecek maksi~~m hava temperatiiriinii ve C noktast, havanln kurutucuyu
terk ettigi anda i~inde bulundugu ~artlart (B nokktasmdan ge~en adyabatik soguhna dogrusu iizerinde yer alan) giistermektedirler. Bu tip bir operasyonda

hava rutubetinin A dan C ye yiiksehnesi srmrhdtr ve bu sebepten, uzaklahn!acak rutubetin her kilogramt icin biiyiik hacimde havaya ihtiyac vardtr.
lcerisinde bulundugu artlar C noktast ile gi:isterilen hava, miisaade edilei;l
maksirnum temperature D kadar yeniden ISltdacak ve kurutucu dt~ma gi:inderilecek yerde, tekrar kurutruucak madde iizerinden ge~rilecek olursa, yeni
batan bir miktar daba rutubet alu. Bu ilemin sonucunda havamn icerisinde
bulundugu ~a~tlar E noktast ile giisterilir. Bu ilem E, F ve G noktalan ile gi:isterildigi ekilde tekrarlanabilir. Havamn tekrar tekrar tsthlmast sebebi ile bir
miktar daha tstya ihtiya~ olmakla beraber, bu ilenderin tiim etkisi, bubarlaan
suyun her ldlograrnt igin gerekli 1s1 rniktarmm azalmast eklinde kendisini gi:isterir. Giinkii bu ilem, buharlaan suyun her kilogram! icin kurutucu dt~tna ah!an hava ai!Irhgmm ve bu sebeple de, hava yolu ile tst kaybtmn azahnasma sebep olur.

Omek: 10-4. Kurutulmasi istenilen maddenin OzelliA:i sebebi ile, belirli bir. kurutucuda
k:uUantlacak maksimum hava tcmperatilrii 93 oc olarak stntrlanmt!Jtlr. Kurutmada kullamlacak laze hava 15,6C da olup 0,006 kgr sufkgr kuru hava de~erinde rutubete sahiptir. Kurutmamn 1 atm baSID!r altmda yaptldtjmt ve tsl kaybmm Onemsenmiyecek kadar az oldu~
~ kabul ediniz.
(a) Hava kurutucuyu 49C da terkedecelc:, tekrar tSttma, ve dola~tll"llma kullantlmaya~
cak Olursa, 1 kgr suyun buharla!Jmast i~in gerek.Ii lSI miktanm hesaplaymtz.
(b) Havanm dola!;itmlmast uygulanmakslZln, iki adet tekrar tsttma kullandmaktadtr.
llk. tekrar tsttma ve madde Uzerinden g~irmeden sonra (!;lckil 10~27 de E noktas1), havanm
temperatUrii 51,8C' vC' yukandakine benzer ikinci bir il}lem sonunda (Q noktast) 56,8C
derece oldtigu takdirde. suyun her bir kilogrammm buharla~mast i!rin gerek.li lSI miktanm
hesaplaymlZ.
~zUm. (a) Taze havanm 93C a tstblmasmdan sorira, bu !;iartlara tekabiil eden adyabatik doyurma ,temperatUrU, rutubet diyagranundan !;lekil (2-3) 32,4C olarak okunur.
1st kaybtntn ve kattya radyasyonla lSI transferinin Onemsenmiyecek kadar az oldu~unu
kabul edecek olurs~; havamn kurutulacak madde Uzerinden ge9irilmesi esnasmda i~erisindc
bulunduAu. !;iartlar, bir adyabatik soAutma doArusu ile gOsterilir. Kurutucuyu terkeden havanm rutubeti, temperatilril 49C ve iidyabatik doyurma temperatUrii 32,4 c olan noktamn
bulunmas1 ile, ortaya ~lkar. $ekil (8-3) den bu rutubet 0,0245 olarak okunur. Buharlastmlacak suyun. her kilogranu i~in gerekli kuru havaum tilm a~lfhg1 1/(0,0245- 0,0060) = 54,0
kgr d!f.
Ktstm 8-15 de hava-su buhan sistemi i~in, sabit adyabatik doyurma temperatUrU dofrnlanmn yaklru;tk. olarak sabit entalpi doArulan ile aYm. oldugu gOsterilmi~tir. Bu yakl~k
llk, farklt ~artlar i~erisinde bulunan hava entalpisinin ]?ulunmasmda kullamhr. OmeAin, B
noktast ile gOsterilen havanm: adyabatik doyurma temperatiirU 32,4C ve entalpisi 31,4
kgr.kaljkgr kuru hava (Perry sahife 760 a bakm1z). Buua benzer ~ekildc taze havanm adyabatik. doyurma temperatUrii 10,8C ve entalpi~i 11~7 kgr.kal/kgr kuru bava du.
A noktasmm, ya~ termometrc temperatUrii 10,8C oJan noktadan g~en adyabatik. doyurma doirusu (aym zamanda sabit entalpi doArusu) iizerinde ve B noktasmm. ya~ termo-metre temperatiirU 32,4C olan noktadan' ge~n sabit entalpi dO~rusu Uzerinde yer almas1
sebebi ilc, 1 kgr kuru havay1 A dan B ye tSitmak i~in gerekli tsmm miktan iki entalpi fark, diAer bir deyimle 31,4-11,7 = 19,7 kgr.kal d1r. I kgr suyun buharlasmas !~in gerekli
''' ise ($4)(19,7) = 1.064 kgr.kal d1r.
F. 38
I. Ctal~ - Kimya MUhendislijine G~

594

595

(b) Yukanda a~aklaniast yapllan sebeplerden dolayt, ilk tekrar tsttma (CD) igin gereKJi
tstmn' miktan 43-31,4 = 11,6 kgr.kal/kgr kuru hava ve ikinci tekrar tsttma igin (EF)
54,7-43 = 11,7 kgr.kalfkgr kuru hava dtr. Kurutucuyu terkeden havanm kuru termomet~
re temperatiirii 56,8C, adyabatik doyurma temperatiirU 45C .ve rutub~ti 0,0587 dir. 1 kgr
suyun buharl~mast iyin kullamlan kuru havamn tiim a~trhgt 1/(0,0587- 0,006) = 18,98
kgr d1r. I kgr suyun buharl"'!maSI i~in gerekli "' = (19,7
11,6 '+ 11,7) (18,98) = 816 kgr.kal
dtr.Bu suretle tekrar tekrar lSitmanm, 1 kgr suyun buharlW}mast i~in gerekli tstyt 1.064 den
816 kgt.kal ya dii$iirdiigii gOriiliir. Diger bir deyim1e, tekrar tekrar tsttma kullantlmadt~:'t
takdirde % 23 kadar. daba fazla 1S1ya .ihtiyay vardu. Diiier taraftan 1 kgr suyun uzakl~ti
rilmast ictin kullamlan havanm mik.tart da 54 kgr da~ 18,98 kgr a dii!$er ki; bu da, hava ge~itlerinin biiyiiklii8ii ve VantilatOr tarafmdan kullamlan enerii miktarmda bir kazatw sa&lar.

10-87. Hava doi!IIJDI. Kurutma operasyonlanpm pek Qogunda, kurumamn meydana geldigi ya~ termometre teinperatiiriiniin kontrol edilmesi zorun-
lugu vard1r. Bu husus ve aym zamanda gerekli lSI miktarmm azaltiimasi, kurutucuyu terkeden rutubetli havanm bir lasm1m bir miktar taze hava ile kari~tir
dlktan sonra, ttikrar kurutma yapmak maksad1 ile fmn iQerisinden geQirerek temin edilebilir. Sekil 10-1 ve 10-9 da giisterilen cihazlarla ilgili aQIIdamalar yapihrken bu. hususa deginilmi~tir.

havaya sadece bir noktada lSI transferi yapilan kurutucularm tipik bir iirnegidir. Kullan!lan taze havanm durumu A noktas1 ile giisterilmektedir. Kararh durumun mey~ana gelmesi halinde kurutucuyu terk eden havanm durumu B noktasi ile giisterilmektedir. Bu havamn bir kism1 kurutucu d1~na QII.anl~r; diger
bir lasm1 ise, kariImm durumu C noktas1 ile giisterilebilecek ~ekilde, taze hava
ile kantmhr. Bu kariIm, Isiti!masmda salanca giiriilmeyen maksimum temperatiire D kadar ISit!hr ve kurutulacak madde iizerinden geQirilir. Bu esnada hava bir miktar rutubet ahr ve B noktas1 ile giisterilen (kurutucu diJna Qikanlditl) duruma eriinceye kadar sogur. Bu tip operasyon, buharlatmlacak suyun,
her kilogram1 iQin liizumlu Ism;n (tekrar tekrar ISltma yapdmayan ve hava do-'
]aImi uygnlanmayan bir operasyona oranla) azalmasma sebep olur. Fakat havarnn ortalama rutubeti yiiksek oldugu iQin, kuruma debisi yava~lar. Kuruma
debisinin kont:rol edilebilmesi halinde, bu ~ebinin azalmas1 bir salanca tekil
etmeZ.
Omek 10-5.

Arzulannrayan durumlarm meydana gelmemesi i9in, belirli bir. kurutma

ait debinin, kontrol edilJ:!Iesi gerekmektedir. Taze hava kurutucuya 15,6C da
ve rutubeti 0,006 kgr su/kgr kuru hava olarak girmektedir. Kurutucuyu terkeden havanm
kuru termometre temperatlirU 51,8C ve ya, termometre temperatiirii 45C dtr. Havantn
% 80 i, dil!er bir deyimle ISthctya ganderilen ku~ havamn her kilogramma ka~thk 0,8 kgr
kuru hava dol~tmlacak olursa, taze kuru havanm her k.ilogramma kar!$thk buharla~ttnlacak
suyun aA:trh~tnt, 1 kilogram suyun buharla!$mast i9in gerekli tstmn miktarmt, taze ve dol~~
tmlan hava kari~unmm tstblmasx gereken temperatiirii )lesaplayxmz. HesaplamalanniZda tst .
kaybmm Onemsenmeyecek kadar az oldugunu kabul ediniz.
o~rasyonuna

Cfu;Um., Ger9ekte IStbCI, kurutucu dt~mda ayn bir Unite olmaytp kurutucu ir;erisinde
bulun'masma ra~men, !olekil 10~29 daki aklm diya8rammda ~ematik bir ~ekilde ayn gOsteril~
niliitir. A, B v.s. gibi harfler, aktm diyagrammda belirli noktalan gOst~rmekte olup, bu nok~
talara ait temperatiir ve rlitubet deAerleri ~ekil 10-28 de g5sterilmi~tir. Taze havanm (A noktasl) dola.,tmlan hava (B noktas1) ile kan~tmlmasmdari meydana gelen kan~tmm (C noktaSt)
i~risinde bulunduA;u ~artlar, kUtle ve enerji bilan'iolan yardtmt ile hesaplanabilir.

Devreden hava

fsltiCI
~ekil

TemperatUr
Sekil 10-28.- Tekrar 1s1tma yapilmaksiZID havamn

dola~tmlm'aSI.

Havamn tekrar tekrar ISitllmaSI yapdmaksiZin uygulanan bu ~ekildeki bir.

operasyon, ~ekil 10-28 de ~ematik olarak giisterilmektedir. Bu, kurutma. yapacak

'-:-::---:---'}

Rutubetli
h ava CIk IS I

Kurutucu

10-29. Omek 105 e ait akm !emaSI.

t;Oziime ba;langzc: ve temel: Taz:e hava olarak kurutucuya giren 1 kgr kuru hava:
Kurutucuyu terkeden havanm % 80 i dola,tmldt8t i~in, taze hava olarak 1 kgr kUru
hava girdiii takdirde 4 kgr kuru hava dollWtlrllmaktadtr. Rutubet diyagrammdan, kurutu~
cuyu terkeden havamn rutubeti 0,0587 kgr sufkgr kuru hava ve adyabatik doyurma temperatlirli 45C derece olarak okunur. Suyu esas alan bir kiltle bilan!;osu kuralim.

597

596
(I) (0,006)
yukandaki

~itlikte

we,

te~ekkiil

eden

+ (4) (0,0587) = 5
kan~tmm

we =-0,0482_ kgr

C:tkan havamn rutubeti gok yiiksek olacak ekilde, hava girii iyice simrlanacak olursa! bu, B termoelementinin gok yiiksek bir ya termometre goster-

W,

rutubetidir.

sufkgr kuru hava

Ya:; termometreden
kontro l

Omek 10.4 de bulunmu!,l olan entalpileri kullanarak bir cnerji bilan9osu kurahm.

(1)(11,7)
yuk.andaki

e~itlikte

+ (4)(54,7)

He, meydana gelen

kan~mltn

= 5 H,

entalpisidir.

't.:ls ve kuru

H, = 46,1 kgr.kal/kgr

Bu entalpi 41,3C hk bir adyabatik doyurma temperatiiriine tekablil eder. Kuru termometre
temperatiirii 49C dtr. Rutubet diyagrammda, C noktasmdan 45C lik adyabatik do~rUya
kadar uzanan yatay bir do&ru 9izecek olursak,~ tsitlctyx terkeden kan~nmm kuru termometre
temperatliriinlin 80,3C ol~ugu bulunur.
kgr

buharla~rui.

Kuru tennometreden .
kontrol

Taze hava -A

c
Vas

sujkgr kuru hava (giren) = 0,0587- 0,0060 = 0,0527

kgr kullamlan kuru havajkgr

buharla~an

su

ve uru
termometre
kayrt ve
kontroli.i

= 1/0,0527 = 18,98

Kam}tmtn tsttmadan sonra (D noktast) entalpisi~ kurutma dt!}ma attlan (B noktast) rutubetli havamn entalpisi ile aymdtr.

I kgr kuru hava (giren)

1 kgr suyun

i~in

buharla~tmlmast

ltizumlu

1St=

i!;in liizumlu

(5) (54,7 -46,1)

ISt

43 kgr.kal

= 43/0,0527 =

816 kgr.kal

10-38. Kurutucu kontrolleri. Modern bir kurutucu tamam1 ile otomatik gahacak ekilde ciliazlarla donatilmilir. Bu cihazlar sadece durumu
gostermekle kalmn, aym zamanda operasyonu kontrol ederler. Bu cihazlarla
donatmamn aynnttlan, kendilerinin yerletirilmeleri kadar degiik olml.kla heraber, miimkiin olan bir l;onatlm diizeni ekil 10-30 da gosterilmektedir. Bu ekil sadece kontrol cihazlanm gostermek maksad1 ile hazulanmt oldugundan,
kurutucunun kendisi ile cihazlar aym oran dahilinde gizilmemilerdir. Esas cihaz olan A,' hassas bir termoelement gifti yard1m1 ile hem ya ve hem de kuru
termometre temperatiirlerini kaydeder. Cihaz o ekilde diizenlenmitir ki (kontrol cihazl,armm pek gogunda oldugu gibi), kayttlardan biri kendisi igin smtrlan
tnl degeri aacak olursa, cihaz derhal basmgh bir hava akinum C ve G kontrol
cihazlarma gonderir. Bunlann her biri, bir muhafaza igerisinde bulunan ve .ekil
3-16 da gosterilene benzeyen, esnek bir diyaframa sahiptir. Fakat burada diyafram blr val kolunu harekete gegirecek yerde, gegit kapaklanm harekete getiren
bir kalduag kolunu galttmr. B termoelementi taraftp,dan gosterilen kuru termometre temperatiirii dii~ecek olursa C kontrolorii, E kapagm1 lasmen agacak
F kapagmt ktsme!l kapayacak ekilde, D kaldtrag koluna bask! yapar. Bu, lSltiCtdan daha fazla ve yan gegitten daha az hava gegmesine sebep olur.

'termometre
uclan

~eldl 10-30.

Kurutucu

Kurutucu kontrolleri: A, esas kontrol cihazt; B, ya~ ve kuru termometre 01~

mek i9in hassas bir termoelement gifti; C, kuru termometre kontrol diyaframt; D, kuru termometre kontroliine ait kald1rag kolu; E, Isttlct damperleri (kapaklan); F, yan gegit kapaklan;
G, Y~ termometre kontrol diyaframt; H, )"a!} termometre kontroliine ait kaldtra9 kolu; J, ha-

va 91k1~ kapaklari; K, hava giri~ kapaklan; L, hava dola~am kapaklan (Minneapolis- Honeywell.)

mesine sebep olur. A cihazt G kontroloriine basmgh hava gonderir ve H ka]dirag kolunu harekete getirir. Bu esnada I ve K kapaklan ag1hr, L kapag1 ise kapamr. Bu suretle daha fazla rutubetli hava kurutucu dima 'atihr ve daha fazla
taze hava kurutucuya alnnr.
Cihazlarm diizenlenrr.esi ekil 10-30 da gosterilenden oldukga farkh olabilir. Bu alum diyagram1, sadece cihazlarm kontrol iini gostermeyi omag edinmitir. Aynca bu cihazlar sadece kurutuculara ait olmayip, imdiye kadar kitapta agtldamalan yap1lan diger operasyon cihazlarma da uygulanabilirler. Bu biiliimde agiklanmi olmalan sadece bir tesadiiften ibarettir.

599

598
ADI.Ahl>IRMA
A
a
b

=alan, ni'
h

hava ile kar~I ka~Iya geren katt par~c1klann yiizeyi, rrF/m3 kurutucu acmt
= bir sabit
katmm Ozgiil JSlSI
= sabit basm~ta havamn Ozgiil IStst
= yii.zeye ait kiitlesel debi, kgrj(saat) (m2 kurutucu kesit ala~u)
.
yiizeye ait kiltlesel debi (rutubet hari~). kgrf(saat) (m'2 kun1tucu kestt alant)
= entalpi, kgr.kaljkgr kuru hava
= r3.dyasyon dahil, -havadan katiya ttim tst transfer katsay1s1
0
= havadan IS!ak yiizeye lSl transfer katsaylSl, kgr.kal/(hr) (m") ( C)
= ISI tr~sferi i!;in I faktOrii
= 1s1 iletkenliili

= 1slak yiizeyden havaya l(Utle transfer katsaylSl, mol-kgrf(hr) (m") (atm)

= 1slak yilzeyin uzunlu~u, m
..
= ISlak yiizeyden bavaya buharla$an suyl.llr buharl~ma debts!, mol-kgrjhr

=
=

C
C

GP
G'
H
h
hG
JH

k
kG
L
N

n =birUs
NTU
transfer i.initelerinin saytst
p
su buharmm klsmi basmci, atm
q
tSI tran.sfer debisi, kgr.kaljsaat
qG = havadan kat.J.ya duyulur ISI transferine ait debi, kgr.kaljsaat
s = kurutucunun kesit alaru,
s = havanm nemli ISISI, kgr.kalfkgr kuru hava
t = temperatiir, oc
u havadan k.at1ya 1St t,ransferine ait tUm 1s1 transfer k.atsayiSt,
kgr.kal/ (m" katl yiizeyi) (hr) (C)
w = aguhk~ kgr; aym zamH.nda rutubet, kgr su/kgr kuru hava
w
rutubet miktan, kgr
z :;: kurutucu boyunca uzakhk, m

=
=

nr

~artlart

altmda, sabit ,debi periyoduna ait kuruma

debi~

Hava hiZI = 6 mjsaniye

Havamn kuru termometre temperattirli
Havamn ya~ termometre temperattirti

= 66C

= 38C

Aym madde ile yapdan bir kurutma testine ait sonuglar Ornek 10-2 de verilmil,tir.

10-2. 3 mjsaniyelik bir hava htzt igin, sabit debi periyoduna ait kurutma debisini
saplaymiZ. Di&er ~artlar problem 1 de verilenlerin aynlSldir.
10-3. Sabit basmgta bulunan hava-su buhan

kan~Imt

i!rin, bir hava aklmt

he~

(temperatti~

rii t A ve rutubeti W A) di&er bir hava ak1m1 (temperattirU t n ve rutubeti W nJ ile, birinci aktm~

daki kuru hava a8:trh&mm ikinci ak1mdaki kuru hava a81flt8ma oram m olacak ~ekilde
(adyabatik ~artlarla) kan~tmlacak olursa, akimlann temperatiir ve rutubetini gOsteren iig nok~
tanm rutubet diyagrammda diiz bir dogru meydana getiecekleri ~artlar nelerdir?

10-4. Ornek 10M4b de taze hava ve kurutucu di~IDa atilan hava igin verilen ~artlan
kullanarak, fa kat maksimum hava temperatiirliniin 79 ,ffoC olaca8mt kabul ederek, liizumlu
olan tekrar tekrar Isltma operasyonlanmn saylSlnt hesaplaymiZ.
10.5.

Hava dolru;nmmm kullamldikt (Ornek 10-5 e bakmtz}, taze bava ve

kurutucu

dt~ma btrakdan hava ~artlannm sabit tutUldugu bir hal i!riD, dola~tmlan hava oranma ba8h

10-6. Omek 10-5 de verilen ~artlar kullandarak, fakat miisaade olunan maksimum hava temperatiiriintin 93 C oldu,Sunu kabul ederek, ~ola~tmlan rutubetli havamn oranmt bulunuz.

= hava veya gaz

10-7. Endlistriyel uygulamada rayon ipli.!,fi ~ileleri santriflij ile kurutulurlar ve bu esnada kuruma, azalan debi periyodu ~eklinde meydana gelir. Sabit kurutma (havada kurutma) ~artlan altmda, belirli bir tip ipli,:in kurutulmasma ait elde olunan deneysel de8erlerl,
w;a&tdaki e~itlik yardtml ile birbirlerine baB;mbh kthnabilir.

stvi~hava

temas yUzeyi

= tekrar tsitma periyodu

s = katl faz;
= toplam
I

1,2, vs.

sabit kurutma

A~agtdaki

olmakstzm, buharla,tmlan suyun bet kilograrm i!;in liizumlu tst miktarmm sabit oldugunu
gOsteriniz.

m = logaritmik ortalama
p

10-l.

sini hesaplaymiZ.

Altlrklar
G

PROBLEMLER

~m

ISitma periyodu

= suyun ~ termometre temperatfuiinde

= y~ termometre

buharl~mas1

= b~atl81!ilaki durum
= 1, 2 vs. noktalarmdaki durum
= 6 miiddet sonraki durum

A = suyun

saat

buharl~ma gizli

= viskozite

:).
"'P = bir

fonksiyon

lSlSl,

dw/de = kuruma debisi, kgr buharlaJiaD su/(saat) (kgr kuru lp!ik)

GG = havanxn klitlesel debisi, kgr havaj(saat) (m'2)
W,
havanm YW1 termometre temperatliriinde doygunluk rutubeti, kgr su/kgr
kuru hava
W = bavamn rutubeti, kgr sufkgr kuru hava
F = ipli8in serbest (ba&Imsiz) rutubet miktan, kgr sujkgr kuru iplik

Yunan har/leri

{:) = zam.an,

_dw=00293G 1' 41 (W -W)F

dO

G
"

kgr.kalfkgr
1

H.P. Simons, J.H. Koffolt and J.R. Withrow, Trans. Am. lnst. Chern. Engrs., 39: 133155 (1943).

601

600
atm basm(; altmda !tah$an kompartlman tipi bir kurutucu ile yaptlan bir kurutma
operasyonunda ipligin rutubeti 0,8 den 0,01 kgr serbest su/kgr kuru iplik de8erine dli~iiriil~
mektedir. Kurutma operasyonu yakl~tk olarak sabit kurutma ~artlan altmda meydana gel~
mektedir. tpli&in tizerindcn ge!;en hava,nm ortalama ~artlan a~a8tdaki gibidir.

Kuru termometre temperatiirii = 66C

Relatif rutubeti ............. : .. :. =% 10

Hava

hlZl :

= 185

m/dakika

yukandaki 1artlarda ipligin denge rutubet miktan 0,036 kgr sufkgr kuru iplik.
(a) 100 kgr kuru iplikt'en buharl~acak su a8trh8;mt ve ipligin son rutubet miktannt
hesaplaymlZ.
(b)

Bu i.e} i~rin IUzumlu zamant hesaplaymtz.

10..8. 20-40 me~ biiyiiklli&~ sahip kumun kurutulmast i9in dOner bir kurutucu kullantla
maktadtr. Saatte 10 ton '% 0,10 (y~ madde esas ahnarak) dan daba az rutubete sahip kum
istenilmektedir. Kum ba$langt~ta % 60 ytizde rutubete sahiptir. Bu hava 316C a ISlttldtkw
tan sonra, -kurutucu i~erisinden ve kum aktma ztt yOnde, ge9ifilmektedir. Kurutucunun bo
yutlarmt hesaplaymtz.

10..9. Ztt aklm prensibine gOre !tBh!}an dOner bir so&utucu, 18 tonjsaat debi ile kuru
ve graniil yaptsmda bulunan amonyum nitrah (16-20 .ClC!J biiylikliikte ve 961 kgrfm3 yo~
gunlukta) sogutmak i!tin kullantlmaktadtr. Nitrat kurutucuya 127oC da girmekte ve 88C a
so!utulmast istenilmektedir. So&utmak i!tin kullamlan havamn temperatlirii 26,7oC dtr. So&utucunun yakla!}tk boyutlarmt hesaplaytmz1

Boliim 11

KRiSTALiZASYON
11-1. Konuya girif>. Endiistriyel kristalizasyon operasyonlannda karIlaIlan faktiirler, laboratuvar gahmalan esnasmda her zaman karIffiiZa g1kmaz.
Tamamiyle bilimsel olan gahmalarm amaCI, miimkiin oldugu kadar yiiksek bir
verimle sa kristallerin elde edilmesidir. Aym istekler, endiistriyel kristalizasyon
igin de iinem taImakla beraber, aynca kristallerin biiyiikliigii, bu biiyiikliiklerin
smm ve kristallerin ekli gibi isteklerin de yer aldigi giiriiliir. Gok kere bu istekler yerinde ve iyi segilmi degildir. Ornegin, belirli bir maddenin biiyiik kristaller eklinde kristalienmesi istenilir; halbnki kiigiik kristaller de, istenilen bii;oiikliikteki kristaller' kadar ve hatta ondan dalm memnuniyet verici olabilirler.
n-- hallerde kristalin belirli bir ekilde, iirnegin igne yapismda, olmasi istenilir. Kristallerin birbir!terine yaplllll topaklar halinde pazarlanmas1 da aynca
giigliikler dogurabilir. AhCilar gok kere smirh biiyiikliikte iiriiniin pazarlanmas1
zorunlulugunu ortaya atarlar. Bu sebeple endiistriyel kristalizasyon operasyonlan, sadece teorik yonden incelenmeyip aym zamanda, bu iizel istekler .de giiziiniinde bnlundurulmahdn-.
Bu biiliimde ilk once, kristalizasyon cihazlanmn kabaca bir simfiandmlmasi esas almarak, endiistriyel kristalizasyon cihazlan tamhlmaya QahIlacaktir.
Bunn Qiiziiniirliik egrileri, verimler, kiitle ve enerji bilanQolarmm kullamhI kisnnlan izleyecektir. Bunlardan sonra, kristallerin meydana gelii ve biiyiimeleri
ile ilgili bugiinkii teoriler giizden gegirilecek ve bunlann kalitatif olarak, vakum
kristalizatiirlerinin Qahmasma uygulamI ele almacakhr. Son olarak da kristallerin topaklanmas1 konnsuna yer verilecektir.

W.C. Saeman and T.R. Mitchell, Chem. Eng. Progr., 50: 467475 (1954).

11-2. Krista! ekilleri. Kristallerin simfiandmlmalan konnsunda her

kesce kabul edilen ve mantik! olan tek metod, kristal yiizeyleri arasmdaki aQIYI
esas ahr ve bu, kristalografi biliminin konusunn tekil eder. Bu sistemde, teekkiil eden krist&Ilerin tipleri ile kristal yiizeylerinin relatif biiyiikliikleri arasmda bir bagmh yoktnr. Giinkii yiizeylerin relai:if geliimi, belirli bir madde
i9in karakteristik olacak ekilde, sabit degildir. Bu:::unla beraber herhangi bir
madde, belirli bir Qift yiizey arasmdaki aQI daima aym olacak ekilde kristallenir ve bn kristal ekli, o madde iQin karakteristiktir.

603

602
Ornegin ktibik sistem, biri diger ikisine dik a91 ile baglanmt, ti9 adet e~it
uzunlukta ekseni esas alan, ytizeylerle karaklerize edilir. Ytizeylerin en basil
bir yerleimi, ytizeylerin eksenlere dik olmas1 halidir ki; bu, her zaman kar~tla
!Jgtmlz ktibdiir. C:er9ek kristaller simetrik bir ktib veya bir igne, bir levha veya
muntazam olmayan kristallerin ,bir topal<lanm1~ ekli olabilir. Yiizeyler birbirlerine gore 90" oldugu mtiddetQe, meydana gelen kristaller, kristalografi y6ntinden
bir ktibdiir. Yiizeylerin aym eksonleri esas alan diger yerleimleri iQin de, oktahedral yiizeyler, dodekahcdral ytizeyler vs. gibi, bu husus geQerlidir. Ytizeylerin
relatif btiyiikliikleri veya kristallerin ytizey ekilleri smtflamaya esas tekil etmeyip, yalmz ytizeyler arasmdaki aQdar geQerlidir.
Eksenler arasmdaki

a~:zlan

esns alan altt kristal stmft vardtr. Bu stmflar

~unlardtr:

Kiibik. Birbirlerine dik ve e.~it tic; eksen.

Tetragonal. Birbirlerine dik tic; eksen, eksenlerden biri diSer ikisinden uzun.

Ortorombik. Birbirlerine dik lie; eksen. eksenler birbirlerinden farkh uzunlukta.

Heksagonal. Aym dJizlemde birbirleri ile 60 lik a~a yapan e~it uzunlukta tic; eksen, bu
diizleme dik ac;t ile inen fakat di~er eksenlerle e~it uzunlukta olmast zorunlu olmayan di
ger bir eksen.
Monok!inik. Aym diizlem lizerinde birbirleri ile 90 lik a~a yapan iki eksen ve bu diiz4eme ufak bir ac;a ile inen il~lincii bir eksen.
.
Triklinik. "0~ eksen de birbirleri ile ufak a~alar yapar.

11-3. Krismllenme tal'ZI. Kristallenme tarZI terimi, geitli tipteki ytizeylerin relatif geliimini belirtmek iQin kullamlmaktadrr. Ornegin, sodyum kloriir sulu Q6zeltilerinden sadece ktibik .Jiizeylerle kristallenir. Diger taraftan,
sodyum kloriir az miktarda tire ihtiva eden sulu Q6zeltilerinden kristallendirilecek olursa, elde olunan kristaller oktahedral yiizeylere sahip olurlar. Her iki
tip kristaller de kiibik sisteme aittir, fakat kristallenme tarzlan yontinden farkhdular. Maddenin levhalar vey>l igneler veya prizmalar veya simetrik kristaller
eklinde mi kristallenecegi eklindeki bir soruya cevap vermek mtimkiin degildir. Bu genellikle, kristallerin btiytimeleri esnasmda igerisinde bulundugu artlara bagh olup, onu_n kristalografik stmflandmlmast veya kristallenme tarZI ile
bir bagmllst yoktur. Kristallenme tarz1, kristalin d1~ g6riiniiiinti belirtmek tizere bazan yanh~ olarak da kullamhr, fakat gerQek anlamda kullamltl yiizeyle
rin geliim tipini belirler, meydana gelen kristallerin eklini degil.
11-4. Kristalizatiirlerin smiflandmlmalari. Kristalizasyon 'cihazlan,
am doygunluk durumuna _ulama ekli gozontine almarak, en kolay bir ekilde
stmflandmlahilirler. Bu stmf!anduma aagtdaki ekildedir:
1. Sogutma ile am doygunluk
2. Goziiciintin buharla~tmlmas1 ile .all'l doygunluk
3. Adyabatik buharlatlrma (sogutma ve buharlallrma) ile am doygunlnk

4. Kristallenmesi istenilen maddenin QOztintirltigiinti azaltacak bir baka

maddenin, 96zeltiye illlvesi il~ yaptlan kristallenme.
Birinci metod sadece, temperatiiriin dii~mesi ile ~Oziiniirliigii Onemli derecede azalan maddelere uygulamr. Pek Qok madde iQin bu, normal bir Q6ziintir
ltik egrisi tipidir. Bu sebeple, uygulama alam bulan ilk kristalizasyon metodudur.
Bugiin dahi oldukQa yaygm bir ekilde kullamlmaktadtr. Goziiciintin buharla
tmlmas1 snreti ile am doygunlugun meydana getirilmesi, esas uygulamasm1
yemek tuzunun tiretilmesinde bulmu~tur. Goztintirliik egrisi o kadar yataydlr
ki, sogutma ile elcle olunabilecek kristallenme onemsenmeyecek kadar azdtr. Bu
metod, ~6ziintirliik egrisi Qok fazla dik olmayan, sodyum klortirden baka maddelere de uygdanabilir. 0Qiincti metodda, evaporator 9ahIr ve doymu Cir Q6zeiti i~erisinde suspansiyon halinde hiStaller ihtiva ederken, evaporatoriin pek
az bir sogutulmas1 (evaporat6rii1; i~erisinde bulundugu artlarm dalgalanmasmdan) ile yeni batan o kadar Qok madde kristallenir ki, evaporator i~erisindeki
~ozelti hemen hemen kattlalf, diger bir deyimle adetll donar. Dik Qoziintirliik
egrisine sahip olan tuzlar iQin, deriikletirmenin sadece evaporatorde (doygnnlnga eri~meden) yaptlmas1 ve sogutma i~in ise ayn bir kristalizator kullantlmast,
eklinde bir uygulama yapthr. D~tincti metod, diger adtyla vakumda adyabatik
sogutma, btiyiik miktarlardaki tiretimler iQin en iinemli metoddnr. Steak QOzelti,
g6ziiciiniin o temperattirdeki buhar basmcmdan daha az bir total basmca sahip
olan bir vakum odasma g6nderilecek olursa, Q6zticti ptisktirerek bu odaya girer
ve bn ptiskiirme (fla) adyabatik sogumamn meydana gelmesine sebep olur. Buharlallrma ile birlikte sogutmamn uygulanmast, istenilen am doygunlugun
meydana gelmesine sebep olur. Gozeltiye, maddenin o Q6ziictideki g6ztiniirliigiinii azaltacak diger bir maddenin kattlmas1 ile, kristallendirmenin meydana getirildigi son metod, pek fazla uygulama alam bulamaz. Bu metodun indirekt bir
ujrgulamas1, elektrolitik kastik Qiizeltilerin ve sabunun aynlmasmdan sonra, arta
kalan gliserin-su.tuz kal'llffil olan ~iizeltilerin evaporasyonunda goriiliir. Her
iki halde de sodyum hidroksidin veya gliserinin, ytiksek konsantrasyonda ortamda bulunmas1, ~6ztinen maddenin ~6ztintirltigtinii azaltu ve ~oziintirliigii fazla
plan komponentin QOztiniirliigti artarken, ~6ztintirltigii az olan kompm1entin (yukandaki 6rnegimizde sodyum kloriiriin) Q6ziintirliigti daha da azahr ve onun
histallenmesine sebep olur. Gelecek ytllarda bu metodun uygulama alanlarmm
genilemesi umulmakla beraber; bngiin iQin, Q6ziinen komponentin o ~6ziicti
igerisindeki ~oztintirltiguntin azalmasma sebep olacak maddelerin sayiSl azd1r.
Bu ktsmm bamda yapml oldngumnz stmflandumayt, aagtdaki ekilde,
ulr miktar daha geni~letmek mtimkiindtir.
1. Yalmz so~utma ile am doyurma
A. Devamstz operasyonlar
(i) Tank kristalizatorleri
(ii) Kartllrdan devamstz kristalizatorler

604

605

B.

2.

Adyabatik sogutma ile a~t doyurma

A.

3.

Devamh operasyonlar
(i) Swenson- Walker kristalizatiirii
{ii) Diger kristaljzatiirler

Vakum kristalizatqrleri
(i) Kristalizatiir dtmda kristal ayirnm yapma)anlar
{ii) Kristalizatiir dtmda kr:;ctal aymmt yapanlar

11-6. Kan!l'Urlcili devamsJZ kristallzatorler. Eski metodda kristallerin biiyiimesi fazla madde kaybma sebep olur, fazla i<;ilik ve yer ister ve sun!
sogutmayi gerektiiir. Suni sogutma uygnlanan tipik bir cihaz ekil 11-1 de giisterilmektedir. Sogutucu borularmm i<;erisinden su ge<;irilir ve <;iizelti, merkezi
r

Sogu tma
suyu

-l

ClkiS I

.A

~
I~

r-

:1

.. .. ..
.. . ..
.
... .. ;..

Evaporasyonla am doyurma
A.

B.

<;oziiniirliigii azaltan bir komponentin ili\vesi ile kristallenme y~pan

evaporatiirler
Krista! evaporatiirleri

11-5. Tank kristalizatorleri. Uzun yular endiistride kristalizasyon U ekilde yapllagelmitir. Once steak ve hemen hemen doymu bir ~ozelti haztrlamr
ve sonra bu ~iizelti, dikdiirtgen eklindeki iistleri a~ik tanklara giinderilir ve
burada, soguyup kristallenme meydana gelinceye kadar bekletilirdi. Bu metodda ne tohumlaina (atlama), ne karttrrma ve ne de kristalizasyonu kontrol etmek veya h1zland1rmak i~in, her""angi bir teebbiis yap1hnam1tlr. Baz1 hallerde
tank i~erisine Qnbuklar veya ipler asllarak, kristallenme igin fazladan yiizeyler
meydana getirilmesine Qahllml ve bu suretle, kristallerin bu yiizeylerde biiyiimeleri saglanarak, hi<; olmazsa bir k1smmm dibe ~iikderek toplanmalart cnlenmitir.
Bu artlar altmda kristallerin biiyiimeleri yava olur, teekkiil eden kristaller biiyiimeye uygun bir ortam bulur ve bu kristaller olduk~a kenetlenmi bir
halde bulunurlar. Bu kenetlenme, kristaller arasmda bir kiSlm ana <;ozeltinin kalmasma ve dolay1s1 ile, kristallerin yabanc1 maddeler ihtiva etmesine sebep olur.
Tanklar yeteri kadar sogudugu zaman, bu genellikle birka<; giin ahr, arta kalan
ana <;iizelti tank d1ma ahmr ve tankm dibinde toplanan kristaller elle boaltthr. Bu hem i<;iligi artmr ve hem de tankm dibinde toplanan ya~anct maddelerin kristallere kan~masma sebep olur. Aynca geni bir alana ihtiya<; giisterir
ve operasyonda yer alan madde kiitlesi, her iki lialde de olduk~a fazlad1r. Bu
metod geQmite geni bir uygulama alam bulmusa da, uygulaytellar sadece
kristallerin biiyiik olmasmt ve kristal biiyiikliiklerinin homojen olmasm1 istemilerdir. Bu istege sebep, biiyiik kristallerin kii<;iik kristallere oranla, dibe <;iiken
yabanc1 maddelerle daha az kirlenmesidir. Bu metod bugiin henien hemen terliedilmitir.

r=

~ekil

"

<::

I"

b7

Sogutma
su yu girisi

11-1. Kan$hrtcdt devamstz kristalizatOr.

bir afta baglanml pervaneler yard1m1 ile karttmhr. Bu kartttrmanm iki giirevi vardrr: Birincisi, 1s1 transfer debisihi artlrmak ve ~iizelti temperatiiriinii hemen her noktada olduk<;a ayut tutinak; ve ikincisi, ufak kristalleri <;iizelti jgerisinde suspansiyon halinde tutarak, biiyiik krist~llerin veya kristal topaklarnun
meydana gelmesi yerine, kristallerin muntazam bir ekilde biiyiimelerine imkiln
yermektedir. Bu ckildeki bir operasyonun iiriinleri tank kristalizatiirlerinin iiriinlerinden yalmz daha muntazam ohnakla kalmay:tp, aym zamanda onlardan ~ok
daha giizeldir. Bu cihazm sakmcah yiinlerinden birincisi, devams1z <;altan bir
cihaz olmas1; ikincisi ise, <;oziiniirliigiin sogutma helezonlan yiizeyinde en diiiik olrnas1drr. Bu sebeple, soguttna yiizeylerinde kristal biiyiimesi hiZI1 bir e
kilde meydana gelir, helezonlar k1sa bir siire i<;erisindc kristallerle sarthr ve 1s1
transfer debisi azahr. Biiyiik kapasiteli ve devamh <;altan operasyonlara karl
duyulan istek, aag1da a~tklanacak alan cihazlarm yap1lmasma sebep olmutur.
11-7. swenson- Walker lrrlstallzatoril.

A.B. Devletlerinde yaygm bir

~ekilde kullamlan devamh kristalizator (sadece sogutmal1) tiplerinden biri Swen-

son- Walker kristalizatiirii olup, ekil 11-2 de gosterilmektedir. Bu clhaz, yar1

606
silindir:k bir tabam olan ve 61 em genilige sahip bulunan, iizeri ag1k bir tekneden A ibarettir. Bu teknenin dima bir su caketi B kaynaklamnillf. Teknenin
igerisir.de ise lnzi az olan, uzun kollu spiral bir kantmci C 7 rpm (devir/dakika) luzla donmekte ve tekne tabamna miimkiin oldugu kadar yakm yerletirilmi

Kristalizatoriin sonunda, kristallerin ve ana 9ilzeltinin birlikte iizerindcn

aacag1 bir kapak ile, kristallerin ana 9ozeltiden aynlmasm1 temin cdecek bir
siiziilme odas1 veya bir siiziilme levhas1 yer almaktadu. Bu ilemin sonunda ana
96zelti tekrar kristalizatore; ya kristaller ise bir santrifiije gonderilir. Diger bir
kmm kristalizatorlerde ise, yattk bir konvey\iriin klsa bir klsmt kristalleri gozeltiden ahr ve santrifiije gonderir. Ana gozelti ise kristalizatoriin uygun olan bu
k!smmdan a1rtma sureti ile ahmr. Bu tipin bir onceki tipten iistiinliigii, yerden
ve maddeden biiyiik kazang saglamlmas1 ve en onemlisi de daha az i~ilik istemesidir.
Devamh kristaliza!Orlerin daha az kullamlan diger bir tipi de, birbirini izleyen borular 0eklinde yaptlmt olup; bunlarm her biri, kendilerinden daha biiyiik gapta diger bir boru tarafmdan caket olarak sanlnnlardtr. Sogutma suyu
borular arasmda kalan bolukta akar ve i9teki borunun i9erisinde spiral bir ka"
ntmcl yer alnu 0ttr. C:ahma metodu Swenson -Walker kristalizatiirlerinin benzeridir. Bir boru uzunlugnndan daha biiyiik uzunluklara ihtiya9 duyulursa, iiniteler birbirlerinin iizerinde yer alacak ekilde yerletirilir. Kantmcl 5 ila 30 rpm
(devirjdakika) degerinde bir lnzla doner.

Sekil 11-2.

Swenson-Walker kristalizatOrii: A, tekne; B, caket; C, kan,bnct.

, bulunmaktadir. Bu cihazlar 3 m boyundaki iiniteler halinde yap1hr ve kapasitenin artmlmas1 istenildigi zaman "birkag iinite birbirine baglamr. Tek bir aft
larafmdan gahtmlabilen maksimum uzunluk 12 metre olup, bundan daha biiyiik bir uzunluk istenilec<.k olur~a; bu kristalizatorden birkagmm, biri digerinin.
iistiinde yer alacak ekildc yerletirilmesi ve gozeltinin birinden digerine keildiliginden akmas1 temin olunur.
Kristallendirilecek s1cak ve deriik Qilzelti te1:nenin bir ucundan gonder'ilir
ve caket ic;erisinde akan sogutma suyu ise, c;Ozeltiye Zit yOnde cakete girer..
Krista! biiyiikliigiinii kontrol etmek igin, baz1 hallerde teknenin belirli kmmlarma fazladan su ililve ~lunmas1 istenilir. Spiral kantmcmm gorevi sad~ce gozeltinin kantmlrr.asl veya kristallerin bir yerden diger bir yere tammas1 olmapp; gorevlerinden birincisi, histallerin sogutma yiizeyi iizerinde toplanmalanm onlemek; ikincisi is, kristalleri teekkiil ettikleri yiizeylerden kopanp ana
c;ozelti i~erisinde yukartdan aagtya dogru diimelerini temin el!nektir. Kristaller, ana 9ilzelti i9erisinde suspansiyon halinde bulunduklan esnada, biiyiimelerine devam ederler. Bunun sonucunda genellikle oldukga muntazam, hemen _
hemen aym biiyiikliikte, yabanc1 maddeler toplamamt ve topaklanmam1 kristaller meydana gelir.

11-8. Vakum kristalizatorleri. SICak ve doymu bir 96zelti, kendisinin

kaynama temperatiiriine tekabiil eden basm9tan daha az basmca sahip bir vakum kabma ahnacak olmsa, bu kaba piiskiirerek (f!a) girer ve meydana gelen
adyabatik evaporasyon sonucu sogur. Sadece meydana gelen soguma kristallenmeye sebefl olmaz; bu kristallenmed0, aym zamanda meydana gelen evaporasyonun da rolii vard1r. Bu iki husus, Krista! verimini artmr. Vakum kristalizatorleri genellikle devamh olarak ~ahtmhrlar, fakat devams1z gahtmlmalan da
miimkiindiir.
Vakum kristalizatorleri gok basil olup, hareketli pargalan yoktur. Bu sebeple aside .dayamkh malzemeden yaptlabilir, kurun veya lastik ile astarlanabilirler. KIS!m 5-17 de ag1klanan tipte buhar- jet ejek!Orleri kullamlarak, diiiik
temperatiiriin,temin edilrnesi miimkiindiir. Aym zamanda 90k az miktarda madde ana ~ozelti halinde, kristalizasyon operasyonuna geri doner. Bu cihazlann
tipik bir ornegi ekilll-3 de gosterilmektedir.
Sekil 11-3 de gosterilen histalizator A, konik tabanh bir cihazdtr. Besl~me
aklm1 cihazm uygun olan herhangi bir noktasmdan girer ve buhar, C noktasmdan cihaz1 terkederek ejektore veya vakum temin eden diger bir cihaza gider.
Besleme gozeltisinin piiskiirerek girmesi, histalizatorde onemli derecede kaynamamn meydana gelme>ine sebep olur. Kristaller, kendi ag1rhklan ile boahm borusu D igerisine diiebilecek bir biiyiikliige eriinceye kadar, go~elti i9erisinde suspansiyon halini muhafaza ederler. Kristaller buradan bir 9.amur ha!inde, bir porr.pa E ile d!an alnmlar. Pompayt terkede~ kristal- ana gozelti

609
608
kart~IID1 1 santr1iij1ere vey3:

devamh filtrelere gonderilir. Bazr hallerde pompa

ile santrifiij arasma, kariIml koyulatrrmak maksad1 ile, bir gokeltme tank! konuldu!tu da olur.

G
A

kullamlan tipte barometrik bir kondensor olup; bunu, havayt uzaklatlrmalc: maksad! ile, iki veya iic;: kademeli ejektoriin izlemesi gerektigi unutulmamahdu.
11-9. Dola!}unh va.kmn krlsta.Jiza.tOrlerl. Sekil 11-4 te, ekil 11..:3 te
gosterilen vakum kristalizatoriiniin ufak degiiklikler yapdm1~ bir tipi gosteril-

Cihazm buhar boliimiinde genellikle

diiiik mutlak basmg oldugu igin, birka~.>
mm degerinde hidrostatik yiik, s1vmm piiskiirmesini onlemeye yeter. Baz1 hallerde
gozeltinin piiskiirme yapmaks1zm, klsa devre ile boahm borusuna gegti!ti goriiliir. Bu
sebeple, kristalizatoriin alt klsmma Y.erletirilen iki kantmct F, gozeltinin kristalizatilr i.;erisinde iyi bir ekilde kantmlmasim saglar ve besleme gozeltisinin piiskiirme yapmaksiZin boahm borusuna geQmesini onler. KristaijzatOr igerisindeki I.'GZe\!:i
seviyesi, goze'tleme cam1 G yard1mi ile iz
Ienir. Her zaman her yerde kullamlan olgek cam! kristaller tarafmdan ortiilebilecegi igin, aksi tarafmda dikdortgen pencereler bulunan, olgek carnian kullamhr.

Vakum cihazma

Kristalizatorde temperatiiriin 2l~C oldugu ve doymu gozeltinin l6,1c kayna-

rna temperatiirii yiiklemesi gosterdigi bir
!;:Jkt~t
D, bo~ltma borusu; E, firiin
hali goz oniine alahm. Bu durumda evapopompast; F, kart$tlrtct; G, gOzetleme carator i~.>erisindeki basmg, 4,4c da bulunan
mt; H. kondensOr. (Swenson)
saf suyun kaynama temperatiiriine tekabiil
eden basmg, diger bir deyimle 6,5 mm Hg (mutlak) du. Kristalizatiirde teekkiil eden buharm, her zaman kullandigimiz sogutma suyu temperattirii ile, bu
basmg altmda yoi,:unlatlnlamayacagi goriilmektedir. Bununla beraber,. bu buhar 6,5 mm Hg dan 36 mm Hg degerine (mutlak) bastmlacak olursa, yogunlarna temperatiirii 33,3C a yiikseJir ve kendisini her zaman kul!andiglffiiZ sogutma suyu ile yogunlatlrmak miimkiin olur.

Sekil 11-3. Basit bir vakum kristalizatOrii: A, kristalizatOr gOvdesi; C, buhar

'

5':1 buhan

>

Sekil 11..:3 de gosterilen ilk kademe nozulu, yard1m01 (destekleylci) nozul

diye adlandmlan bir tiptir. Jetlerin ve venturi bogazmm uygun bir ekilde projelendirilmesi ile, yiiksek basm~ta bulunan buharm kinetik enerjisi, kristalizatorii terk eden boharm bastmlabilmesini miimkiin kiiacaktir. Bu suretle meydana gelen bastmlmi buharm, kristalizatorii C noktasmda terk eden buhardan
daha siCak su ile, yogunlatmlmasJ miimkiin olur. Ornegimizde H her zaman

Sekit 11-4. Ma~ma dolrustmh kristalizatOr; .A., kristalizatOr iovdesi; B, besteme ak1m1 bai
IantlSI; C, dol~tm pompastj D, tSitma veya soAutma elemanlan; E, ytkama kolu; F, yJkama
pompast; G, iiriln bo,altma pompast; H, perde. (Swenson.)

t.

r;:atal~

Kimya

Mfihendisli~ine

Girl!

It'

39

610
mektedir. Bu ekilde, evvelce oldugu gibi A, kristalizat5riin esas govdesi olup,
besleme ak1m1 B noktasmda cibaza girer. Pompa C, diiiik basmi;ta olan biiyiik
hacimdeki maddelerin tammasmi saglayan ozel bir tiptedir ve kendisine vidal
pomp a ad1 verilir. Pompa govdesi U ekli verilmi bir borudan ibaret olup;
pompa kanatlan, pompa aftma helezon ekli verihni' kanatlar kaynaklanarak
meydana getirilmilerdir ve ~ok doniimlii, derin oyuklara sahip bir vida goriinii"
fudedir. <;;ozeltide suspansiyon halinde bulunan kristalleri (genellikle magma
diye adlandmhr), kristalizatoriin esas govdesinden A ahr, IS!Iicldan D ge9irir
ve tekrar kristaliztore gonderir. Aym zamanda besleme akmnnm dolaIID halinde olan magma il~ iyi bir ekilde karimasrm saglar. Besleme akum, kristalizator i9erisinde kendiliginden ve yeterli derecede, piiskiirllle (fla) yapabilecek 51
caklikta ise, ISI!iCJda D lSI!inaya ibtiya9 yoktur. lsi!iCJda D ISI!ina zorunlu ise
bu ISlnm miktan, onemsenmeyecek kadar az bir miktarda kallmn ~oziimnesi ile
simrlanmahdir. Diger bir deyimle, suspansiyon halinde bulunan kristallerin lSI.
tilml ana 9iizelti ile temas siiresi k1sa ohnahd1r. ilk teekkiil eden ufak kristaller
dolaan SIVI i9erisinde suspansiyon halinde kahrlar ve zamanla b&yiiyerek, yikama koluna E 9iikelecek biiyiikliige eriJ;irler. Bir Ius~ ufak kristaller de biiyiik
kristalleri izlemek yolunu bulurlar. Doymu' 9iizelti akmunm (ornegin, kristalleri ayrran filtreden ahnan ana 90zeltinin) E kolonuna aag1dan yukanya dogru, yiikselen bir yonde verllmesi, ufak kristallerin siiriiklenerek esas dolaIm ha"
lindeki kanIma katilmalarma sebep olur. Bu maksatla kullanilacak olan doymu 9iizelti, kristtlizatoriin iist lusmmdan da.ahnabilir. Bu durumda iistten kapah, bir perde (ayuma levhas1) H kullamhr ve ufak kristallerden armml doymu bir 9iizel11 akmu temin olunur. Bu ileme ykama ve bu ilemin yapllchgi
kisma da, Ylkama kolu E adt verilir. istenilen biiyiikliige erimi kristal suspimsiyonu IJir pompa G ile dlan ahmr. KristalizatOrler her zaman oldugu gibi bir
kiSlm yardJmct cihazlarla dona!ihrlar. Magmamn dolaJmmt temin eden bir
pompamn varhg1 sebebi ile, kristalizator i9erisinde aynca bir kantmciya ibtiya9 yoktur. Vakum, evvelce oldugu gibi, kondensorii ve iki kademeli buharjet ejektoriinii izleyen ,destekleyici bir nozulla saglamr.

11-10. Kristal kristalizatorii. Sekil 11-4 de gosterilenden ve biraz

farkh (prensip yoniinden) 9ahan diger bir kristalizator ekil 11-5 de gosterilmektedir. A, buhar boliimii (bahg1) ve B, kristallenmenin meydana geldigi kisimdir. C:ozelti, B odasmdan C pompas1 ile ahmp, D !SlliclSlndan ge9irilir ve A buhar bO!iimiine boal!ihr. A kisrnml terkeden buhar, kondensor ve
vakum p~mpasma gider. Operasyon, A kismmda kristal teekktilii meyda"
na gelmeyecek ekilde kontrol edilir. Fakat A kismma, B kisnumn tabamna eriecek ekilde uzatllarak, bir boru E goriiniiii verilmilir. B odasmm
alt kismi, yukanya dogru yo! alan sJvl akiml (E nozulundaki boahmdan

611
dogan)

i9erisinde

bulunan, kristallerin meydana ge!irmi olduklarl bir

kristal toplulugu ihtiva ellnektedir.
A kismmda saglanan am doygunluk,
am doymu 90zeltinin B k"mmda
bulunan kristallerin yiizeyi iizerinde
bir boalmamn meydana gelmesine
sebep olur. SIVl faz, kristallerle denA
geye eritikten sonra, F baglan!lsi
yolu ile dolaJm devresine girer. 'B
odasmm all k1smmdan, G baglantls!
yolu ile, iri kristaller zaman zaman
d1an ahnu. B odas1 i9erisinde, iri
kristaller altta ufak kristaller iistte olmak iizere, devamh bir smillanma .
vard1r. C:ok ufak kristaller bu birikmeden kurtularak d1 dolatm sistemine kabhrlar. Besleme akimt gene!
olarak pompamn C emme borusuna
verilir.

c
$ekil 11-S. Krista!

kristalizatoril A, buhar
b11$1IAt; B, kristal bliyiime odast; C, dola$IM
pompas1; D, tSibCI veya soAutucu; E, kristal
yataj1 tabanma uzanan bo$ahm borusu; F, dol~m pompasma geri dontim; G, Uriln bo1altm kapaA (Struthers-We/Is.)

Sekll 11-4 veya 11-5 deki iSJ!ict

mn D yerini, borul't bir sogutu~u alacak olursa, vakuni c,ibazma il1tiyaQ
kalmaz. KristalizatOr i9erisinde 90zelti piiskiirmesi (fla) meydana gelmez ve kristalizasyon sadece sogutma ile meydana getirilir. Bu ekildeki bir kristalizator, kisim 11-4 de
aQiklanan 1 nci sJmfa gjrer.

Sekil 11-4 ve 11-5 de gosterilen

kristalizatorler, tuz evaporatorlerine
oldukQa benzemektedirler. Kristalizator ger9ekte Qok tesirli olarak yaptlabilir.
Sekilll-4 de gi:isterilen kristalizatoriin, zorlanml'dolaJrnla 9ahan tuz evapora"
torlerinden (ekil 5-9) farkll!Igmt gormek miimkiin degildir. Bir cihaZin evaporatiit mi~ yoksa kristalizatiir mii diye adlandmlacagJ hususundaki soruya cevap
Vermek i9in, teekkii! e!inesi isteniJen hidrahn temperatiir Silllrlarma Ve 90ziinen
maddenin, ~iiziiniirliik egrisinin ekline bakmak gerekir. Kristalizati:irlerde kristal biiyiikliigiine, evaporati:irlerdekinden daha biiyiik onem verilir. Bir vakum
kristalizatoriiniin projelendirilmesinde, evapqrator projelendirllmesinde yer ve
rllmeyen pek ~ok noktalar iizerinde onemle durulur.

612
613

11-11. Biiyiik krismller iireten krismlizatorier. nazt ozel hailer iQin

buyiik kristallerin teekkiil etmesi istenilebilir. Ornegin, bir ite knllamlmak
uzere yakla~tk olarak 12 mm gapmda Glauber tuzuna ihtiyag duyulmast. Bu
ekildeki kristaller, kristal cihaZI veya ekil 11-4 un degitirilmi bir modeli igerisinde buyiitUiebilirler. Bu tipte bir kristalizator ekilll-6 da gi:isterilmektedir.

olarak degiirse de, esas olarak temperature bagLdir. Hemen her zaman kartlaml oldugumuz durumlarda, ilk iki faktor onemserrmeyecek kadar ufaktir.
Uygun birimlerle belirtilen goziiniirliikler, temperatUre karIt olarak, ~ozUniir!iik
diyagramlarmda yer alular. GozUniirliik tablolan yardtmci miihendislik k,itap!armm pek gogunda bulunur'. Bu bilgiler gozUniir!iik egrileri eklinde verildikleri zaman, kristalizasyon operasyonu esnasmdaki madde davramlarim daha
iyi bir ekilde gi:isterirler. Sekilll-7 de bu gibi egrilerin birkag tipi gi:isterilmek-

Nc!~O. 7HL01_

l'lll, CCJ.. H,.O

'f

gri-4

"'1

c
!

..

"~.JC.i<!

t--NII,C0.10H1 0

Urun
:;lekil 11-6.

Biiytime tipi kristalizatOr: A, buhar b~h81 (bOllimii); B, transfer pompast; C,

bi.iyUme kolonu; D. btiyiime kolonundan wsan

~Ozelti;

""tS.O,- 2?0

N<fS.Q YsH.o

Egn-3 _

E, tsttlct.

6tSzOs r::-.../

Bu ekilde A, bir vakum kristalizatorunUn govdesi olup, vakum mey!iana getiren yardtrnci cihazlarla donatihnttrr. Bu suretle tsttlctdan E gelen gozelti
kristalizatore puskurerek girer, sogur ve am doymu hale gelir. A cihazmm
hacmi mumkun oldugu kadar kugiik tutulur. Sogumu ve am doymu gozelti,
kristallerle dolu bulunan C kolonuna, hemen gonderilir. Burada varolan kristaller iizerine alfl doymu gozelti boalttlrr. Doymu gozelti ve bir kts1m, ufak taneli maddeler D kislllU\1 ~arak ISttlqya E geri gelirler. Bu durnmda ISitlCI E
gozelti temperatiiriinii, biitiin ufak kristallerin tamamiyle gi:iziinebilecegi bir
temperatUre yiikseltmelidir. Bu suretle piiskurme odasma A giren gi:izelti, kristal Qekirdekciklerinden ariiTmi olur. Driin F den dtan ahmr. Bu tip kristalizatorler sadece, biiyiik kt-istallere gergekten ihtiyag du_xulan yerlerde kullamhrlar.
Bu cihazlarm verimi diiiik oldugu (kiiguk kristallerin pek gogunun tekrar gi:iziinmesi sebebi ile) igin, iiriiniin fiatt oldukga yiiksektir.
11-12. Denge ile Hgili bUgller (!;iizUniirliikler). Bir kati, kendi gi:izeltisi ile temasta brraktlrr ve zaman da yeterli olursa, gozelti doymad!gt siirece
gozUnme devam eder. Gozelti am doyrnu ise, gozelfinin zararnia kristal biiyii"
mesi olur. Her iki halde de goziiniirliik egrisi, denge artlarmi gosterir. <;oziiniirliih, az olmakla beraber her ne kadar madde biiyiikliigi\ne ve basmca bagh

240

_L~

- ...

~ r-10

20

,~I

j'-~il~S,.Oa5y

v
./
v
v
v

11~7.

200
180 .g

~...,_N<l2 S.0.2H..t>-

160 ~
140 E

120~

~Egri-1

KNOa

100:5

:2
"2
nl

so~
.:.:

603
.....
40'~
:::>

20,~

30

0 (_).
40

50

60

Temperatur
Sekil

70

80

90

Tipik !;Oziiniirllik drileri. Kesik.li !;izgiler metastabil alanlan gOstermektedir.

tedir. Egri i:izellikle metastabil (yalanCI denge bali) olarak belirtilmedikge, daima st:ibil olan denge artlartm gi:isterir. Bu ekildeki metastabil attlar, ekil
11-7 de kesikli gizgilerle gosterilmektedir.
1

Omejjin, Perry, sahife 196.

614
En ~ok kartlaacagrmrz tip 1 numarah egridir. Bu potasyum nitrattu. Bunun sudaki ~iiziiniirliigu temperatiirle artar ve bir hidrat meydana getirmez.
Biitiin temperatiir arahgmda karIiaacagrmrz kati faz sadece KNO. drr. Bu tip.
egrinin iizel bir hali 2 numara ile. giisterilmekte olup, sodyum kloriire aittir.
Burada da sadece bir katr faz (NaCl) vardu ve ~iiziiniirliik temperatiirle devamh olarak artar. Bununla be~aber bu egri, dilz ve yalik oluu ile dikkati geker.
15,6C da 100 klSlm suda 35,9 klSlm NaCl ol.qn giiziiniirliik 104'G da 100 klSlm
suda 40 klSlm NaCl degerine yiikselir.
Her zaman karrla!lan diger bir tip e~ri 3 numara ile giisterilmektedir.
Bu sodyum tiyosulfat (Na:S.03 ) du ve temperatiirle llrzh bir ekilde artan bir
giiziiniirliil> giisterir. Bu egri, farkh hidratlarm var oldugunu giisteren kmklara
sahiptir. 48,5'C a kadar stabil faz Na:S.03 5 H.O dur. Bu noktadan yaklaIk
olarak ssc a kadar stabil faz Na2 S.O,. 2 H.O olup, 65'C ile 70,4'C arasmda
yan hidrat ve 70,4'C m iizerinde anhidr tuz stabil fazdrr.
4 numara ile giisterilen diger bir tip daha vardu. Bu _egri sodyum karbona1m giiziiniirliik egrisidir. 32'C a kadar stabil faz Na,co. 10 H,O olup, 32c ile
35,3'C arasmdaki lasa arahkta Na,C03 7 H,O ve 35,3'C m iizerinde stabil faz
Na,C03 H 2 0 dur. Yedi mol billur suyu ihtiva eden hidrat ekli ortaya grkmayabilir ve bu takdirde, on mol billur suyu ihtiva eden hidratm bir mol billur
suyu ihtiva eden hidrata Llo~iiiimii 33C da meydana gelir. Bu egri az rastlanan
bir durumu giisterir ve monohidratm goziiniirliigii temperatiiriin yiikselmesi ile
azalu. 35,3C da giiziiniirliik 100 lasrm suda 49,7 klSlm tuz iken 100'C da 100
lasrm suda 45,2 kiSlm tuz degerine diier.
11-18. Verim hesaplamalan. Kristalizasyon operasyonlarmm pek gogunda operasyonun yiiriiyiiii o kadar yava ve kristallerin ~iizelti ile temasa
gelen yiizeyleri o kadar biiyiiktiir k~ operasyonun sonucunda ana ~iizelti, grla
temperatiiriine tekabiil eden doygunluktadu. Sakkaroz gibi bir lasrm macldeler
o kadar yava kristallenirler ki, giizelti uzun bir zaman kristallerle temasta kaldrgr halde, yine am doygunlugunu devam ettirir. Bununla beraber, ana giizeltinin konsantrasyonu genellikle giiziiniirliik egrisinden okunur. Bu sebeple,
bu kristalizasyon operasyonunun verimi, giiziiniirliikle i]gili bilgilerden hesaplanabilir. Bunun igln gi:izeltinin balangr~taki konsantrasyonu ile, operasyon sonundaki temperatiiriiniin bilinmesi gerekmektedir.
Anhidr halinde kristallenen maddelerle ,ilgili verim hesaplamalan basittir.
Bu durumda sadece, Giizeltinin balangr~taki konsantrasyonu ile, iiriiniin elde
olundugu son temperature tekabiil eden ~iiziiniirliik arasmdaki farlan ahnmasr
gerelanektedir. Her iki konsantrasyon da. katr maddenin yiizdesi olarak degil,
~iizeltinin sahip oldugu su miktan ile belirtilmelidir. <;iinkii ~iizeltinin sahip
oldugu su inert maddedir ve operasyon boyunca degimeden kahr. Eger bir eva-

615
porasyon meydana ge\ecek olursa, bu evaporasyoa l~in bir diizeltmenin yaprlmasr gerekir.
11"14. KUtle bllan!;Oian. Madde hidratize bir tuz halinde ~iikelecek
olursa, basit hesaplama rnetodu dogru bir sonug verrnez. <;iinkii kati tuz, ana
giizelti i~erisinden alman belirli miktarda su ihtiva etmektedir ve bu sebeple,
opera;yona itirak etmeyen suyun total degeri degimernitir. Bu ekildeki bir
operasyonda goziimiin anahtan biitiin konsantrasyonlarm, hidratize tuz ve su
fazlasr olarak ifade edilmeleridir,. <;iinkii bu son miktar kristalizasyon operasyonu siiresince sabit kahr. Su faz!aSI esas alrnarak belirtilen biitiin konsantrasyonlar birbirlerinden ~~k~r!larak dogru sonu~ ahmr.
Ornek 11-1. Agtrbk ytizdesl olarak % 48 Na 2S30 3 ihtiva eden 100 kgr agtrbgmdaki
~Ozel!fuin, 20C da sQ~utulmast halinde N~Sa03 5 H.P verimi nedir'!
Total
su

Na,S.,O.,

Na,S.,03
5 H,O

Hidratasyon
suyu

Su
fazlast

100 k1Slm
su fazlast
i9in hidrat

kgr

kgr

kgr

kgr

kgr

kgr

~oze1ti

52

48

75,3

27,3

24,7

305

Son 90zelti

100

70

109,9

39,9

60,1

183

tlk

COziim. COzelti ba!;llangt!;ta 48 ktstm N~Sa03 ve 52 ktstm su ihtiva etmektedir. Sew

kil 117 den (egri 3) 20C da Na,S,03 fin ~oztintir!figfi, 100 k!Stm suda 70 k!Stm Na,S,0
3
olarak okunur. Bu de8erlerin, ktstm N~S:aOa. 5 H:P/100 kiSim su fazlast, ~ekline dOnti~tii
riilmesi gereklidir. Bunun i9in, anhidr ve hidratize tuzlann molekiil a.S:trhklannm oram kullamltr. Bu oran N~~03 fNa\Z~03 5 H2 0 = 158/248 dir. COzeltinin ilk temperatiiriinden
son temperatiiriine so8umasJ su fazlasmt etkilemez ve bu sebeple su fazlas1, kar~nla~tlrma
i9in en uygun -komponentdir. Verimin elde olunabilmesi, tablonun son siitunundaki de~erle
rin birbirlerinden ~akanlmas1 ile miimkiin olup; bunun de:eri 305- 183 = 122 kgr Na ~0
2 3
5 H!lO dur. Bu ~erim, 100 kgr su fazlas1 olan, di:er bir deyimle 100 + 305 = 405 kgr !;0zeltiden elde: oltinmu~tur. Vex:im-405 kgr s:Ozeltiden 122 kgr veya 100 kgr % 48 N~SeOa
ihtiva eden ~Ozeltiden 30,2 kgr kiisttildir.
Aym yoldan, di:er baz1 hususlar da hesaplanabilir ve kgr hidratize tuz/100 kgr su fazlasi ile ifade olunan, tam bir ~Ozlinlirllik e&risi geli~tirilebilir.

11-15. F.dlerji bilan!lf)lan. Bir kristalizasyon operasyonunun venmrm

hesap!amak igin, kiitle bilan~osunun kullamlmasma ililveten; giizeltinin son durumunu veya liizumlu sogutmanm miktanm hesaplamak igin, enerji bi_lan~ola
rma ihtiyaQ vardrr. Sadece sogutmamn uygulandtgi ve evaporasyonun' meydana gelmedigi, kararh ~artlar altmda gah~an bir la-istalizasyon operasyonunu giiz

616

617

iiniine alahm. Swenson Walker kristalizatiiriiniin ~ahmasma benzer bir operasyon ekil 11-8 de ematik olarak giisterilmektedir. Enerji bilan~osunu kurmak
i~in, biri kristallerden oluan katJ. faz ~eri de doymu ~iizelti olan, iki akunm
kristalizatiirii terkettiginin g~sterilmesi?de fayda vardu. Ger~ekte doymu ~ii
zelti ile kristaller bir kanIm (magma) halinde kristalizatiirii terkederler.

Besleme

ciiz~ltis_i_
~

i---+1----.

Doymus ciizelti
[ t 2temperaturunde

hF

Omt:k 11-2. KristalizatOre 49C da giren doymu, demir (II) stilfat gOzeltisinin sogutulmast ile, bir Swenson-Walker kristalizatOriinden 1 tonjsaat debide (FeS0 4 7 HzO) kristalleri elde olunmaktadir. KristalizatOrii terk eden ma8mamn temperatlirii 26,7C d1r. COziinlirlillde ilgili bilgiler, ~ekil 11-9 da verilmi~tir. So~utma suyu kristalizatOr caketine 15,6C
da girmekte ve caketi 21,1 C da terketmektedir. KristalixatOr i9in tiim ISI transfer katsayismm 171 kgr.ka!f(hr) (m") (0 C) oldugu kabul olunabilir. Kristalizatoriin her metresi (uzunluk olarak) 3,5 mtz so8utma yiizeyine sahiptir.

K~~~

t2 temperaturunde

~ekil 11~8. Swenson-Walker kristalizatOriine ait klitle ve tst bilan~osu.

Besleme alommm i~erisinde bulundugu ilrtlar (temperatiir ve konsantrasyon)

ve ~iizel~in ~a~ temperatiirii belirtilecek olursa, heR' kristalizatiirii terkeden
doymu ~ozeltinm konsantrasyonu ve hem de krista1 veriroi belirtilmi olur.
Bunun bir sonucu ol'!rak, biitiin alamlarm miktar ve konsantrasyonlari bilinillElktedir veya hesaplanabilirler.
Enerji bilan~osu
Bu eitlikte

Fhp

= LhL + Chc+ q

gutrna esnasmda herhangi bir katJ. faz ciikelmesi olmamahdu. Bu Isiya, son
temperatiirde bulunan a'n doymu ciizeltiden kristallerin aynlmalan esnasmda
aQiga Qikan ISllliU hesapJanan degeri iJave oJunmahdu. Krista!lemne ISISillill de
gerini bulmak gene! olarak miimkiin olmadJgi icin, bunun degeri tahmin olun
mahdu. Bu tahmin U ekilde yap1lrr 1: Seyrelme Isismm ilunal edilmesinden
sonra, kristallenme ISlsmm, ciiziinme Isismm negatif degerine eit oldugu kabul
olunur. <;:iiziinme ISJSimn bulunmas1 daha kolaydn".

(11-1)

F = besleme alam1, kgrI saat

L = ana ~iizelti, kgrjsaat
C = kristaller, kgr/saat

q = sist~mden ahnan ts~ kgr.kal/saat

h = akrrnlarm entalpileri, kgr.kalfkgr
Konu ol~ sistem i~in, entalpi-konsantrasyon diyagranu eklinde, entalpiler elde
~evcut 1se, tp.aldatmlmasi gereken Isi miktarmm.hesaplanmasi olduk~a basittu. Pek ~ok. durumlarda bu gibi bilgiler simriidu ve bu sebeple, liizumlu sogutrna miktarmm hesaplanmasi i~in yaklaIk degerler veren metocllar kullam~ Kullam!a:ak m:t~d, bir. de~ec~ye kadar elde mevcut bilgi!ere baghdu, ~iin
ku pek ~ok s1stem Igm gem bilg1 bnlmak hemen hemen miimkiin degildir. Bir
las1m ~;iizeltilerin (ilgili lemperatiir alam icin) iizgiil ISilm bilinmekte ise bu
bilgilerin ve ~iiziinme ISISimn kullamhnasi lie, liizumlc sogutrna miktar~ h _
s~pl~nmas~ ~~kiin olur. Orneg~ besleme alam! i~in temperatiir biilges~
tumune a1t ozgiil Ismm bilindigini kabul edeliro. Sistemden uzaklabrilinas1
gereken ISimn miktar1, besleme akrrnm1 ilk temperatiiriinden ~on temperatiiriine
kadar sogutrnak igin, gerekli lSI miktari olarak giiziiniine almabilir, fakat bu so-

(a)

LUzumlu so8utma suyu miktanm m3 /dakik.a olarak hesaplaymiZ.

(b)

Kullanllmasl gerekli

~istalizatOr

uzunlu8unu hesaplaymiZ.

CQziim. Verim, ~Oziiniirliik ile ilgili bilgilerden (~ekil 11-9 daki D e8risine bakmiZ)
faydalamlarak hesaplanabilir. 49C da doymu~ ~Ozelti, 100 kJSlm su fazlasmda 140 k1s1m
FeS04 7 H:&O ve 26,7C da ise, 100 k1sun su fazlasmda 74 klSlm FeS04 7 ~0 ihtiva etmektedir. Buna gOre verim, 100 kJSlm su fazlasmda 66 k1s1m FeS04 . 7 IfeO veya ilk ~Ozel
tinin 240 k.Ismmda 66 ktstmdir. Besleme ak1mmm total miktan :
(l.000)(240/66j = 3.635 kgrjsaat
Liizumlu so8utmanm miktan,
metodla bulunur.

~a8tda

Besleme aktmmm ortalama

ISI

verilen bilgilerden faydalamlarak, a9tklamas1 yaptlan

kapasitesi = 0,70 kgr.kal/(kgr)(C)

18C da PeSO,. 7 H,O nun ~oziinme ""'

=-

4.400 gr.kaljformil!-gr*

yukarda a~aklamalan yaptlan Bn kabulleri esas alarak FeS04 . 7 H2 0 nun kristalizasyon tstst = -(-4.400)/278 = 15,83 kgr.kal/kgr Bu del!erin 26,7C i~in de
kullamlabilece~ini
kai)ui edelim. Bu durumda enerji dengesi
q = (3:63'5}(0,70) (49 -26,7)

+ (1.000) (15,83) =

56.740

+ 15.830

q = 72.570 kgr.kQ1/saat

Lfizumlu soAutma suyunun miktan

72.570
(21,1- 15,6) (60)
t

Perry, sahife 1052.

Perry, sahife 246-248.
Perry, sahife 247.

220 ltjdakika = 0,220 m3 /dakika

619

.., r

210

I ' ..::-!
D , 'lfi::S 55

190

170

I
!/ !/

""

Efi-~
l;.sq,~ '\: 5 0
45

/ 1/

I
Egri

-~

FStpHzt?

,/
/

60

49C da doyrrtU

30

/1

-rr~gri-o

25

FSC!THIJ

V~"

50

.,...
0

/'

30
0

20

~
10

20

30

40

50

Temperatlir

60

70

ISI

tiansfer alaru (4-41) numarah C$itlikten hesaplamr.

q=UA.l.tm

<1,11

= 49-21,1 = 27,9
.1 t

.l.t0

- ,c2..,:7''-cc9_1:.:1::.:,1'-cc
m- ln(27,9jll,l)

= 26,7-15,6 = 11,1

18,3C

72.570

= (171) (18,3) = 23 m

KristalizatOriln her metresinin 3,5 m2 so&utma yii;:eyine sahip olmast sebebi ile,
23/3,5::::::: 7 m uzunlukta bir kristaliza!Ore ihtiya~ vardr.

~i:izeltinin entalpisi,

h, = 4,34 kgr.kaljkgr

26,7C da do}'IDU <;i:izeltinin entulpisi,

hL = -l,3S kgr.kaljkgr

49C da FeSO,. 7H20 kristallerinin entalpisi,

he= -50,6 kgr.kaljkgr

yukandaki entalpiler referans hali olarak oc da stvi su v:e yine oc da kristal

halinde anhidr FeS04 ii kabul ederler. Yukandaki degerleri (11,1) numarah eitlige yerletirelim.

= (3.635)(4,34)- (2.635)(-1,33)--:- (1.000) (-50,6)

q = 15.776 + 3.505 + 50.600 = 69.881 kgr.kaljkgr

15

Sekil 11-9. De~ir (II) siilfaun !;Oziiniirlii~li. A, B ve C e&rileri ah$lhDI$ $ek.ilde D eArisi
ise, 100 ktsim su fazlasmda kts1m hidrat olarak, yerle$tirilir.,
.
'
Llizumlu

11-16. Entalpi- konsantrasyon diyagramlanmn kullamlmas. (a) l;!ozelti ozgiiiisisimn temperatiir ve konsantrasyonla degiimi, (b) katiya (kristale)
ail ozgiil Ismm temperatiirle. degiimi, (c) kristalizasyon ISIS! ve (d) farkh konsantrasyon. ve temperatiirlerdeki seyrelme ISIS! ile ilgili bilgiler elde mevcut oldugu takdirde, tam bir temperatiir-konsantrasyon-entalpi diyagrami <;izilebilir.
Bu diyagram, ornek 11-2 dekine benzer' problemlerin <;Bziimiinii, bait ve lasa
yoldan yapma imkilmm verir. Bu bilgilerin bulunmas1 olduk<;a zordur ve bu e
kildeki bir divagramm .;izilmesi, ayn1 sistemle ilgili <;ok sa}'lda problemin <;iiziimiine ihtiya<; olmaSI halinde, faydah olur. $u anda ellmizde sadece ii<; sisteme
ait diyagramlar vardu. Bunlar kalsiyum ldoriir1, magnezyum sulfat" ve demir
(II) sulfat" sistemleridir.
Dipnot 3 de ad1 ge<;en aratlrmanm vern1i oldugu bilgiler kullamlarak,
iirnek 11-2 de <;iiziimii yapllan problemde luzumlu sogutmanm miktar1, basit ve
k1sa bir yoldan hesaplanabilir.
'

Bu sonu~ bir evvelki sonu<;tan %4 kadar daha kii<;iiktiir. Her iki metoda ait te
mel bilgilerden hangisinin daha fazla hassasiyete sahip oldugu sorusuna, kesin
bir cevap vermek zordur.
~ekil 11-9 dakine beuzer, ~iiziiniirliikle ilgili bilgiler var oldugu zaman, iirnek 11-2 nin ilk .;oziimiinde uygulanan metod, e;,_ basit metoddur. Bunuula beraber (5-1) ve (5-2) veya (6-13) ve (6'-14) numarah eitliklere benzer eitlilderin
yazllmas1 da miimkiindiir. Kararh artlarm meydana gelmesinden sonra tiim
kiitle ve komponent bilan<;olan a~gidaki ekilde yaZihrlar.
1

Hougen and Watson, o:Chemical Process Principles John Wiley and Sons, Inc., New

York
1

(1943), cilt 2 sahife 281.

Percy, sahife 1052.
K.A. Kabe and E.J. Couch, Jr., Ind. Eng. Chern., 46: 377~381 (1954).

621

620
F~L+C

F xp

(112)

= L XL+ C xc

Kristaller heptahidrat seklindedirler. FeS04 lin molekiil a&trlt&t 151,9 ve heptahidratm ise
278 dir. Bu sebep1e,

(113)

151,9
278.0

Bu eitliklerde: F = besleme alum, kgrjsaat

Bulmus oldui;umuz bu de&erleri (11-5) numarah esitlikteki yerlerine koyabm.

L =ana ~oz~lti, kgrjsaat

Aym

~ekilde

(11-4) numarah

e~itli~e

yerie!lirelim.

x = katj veya sv fazda ~oziinenin ag1rhk fraksiyonu

F= V

Anhidr tuzlar takdirinde xc = 1,00 ve kristalizasyon suyunun var olmas1 halinde

xc nin degeri 1,00 den. azd1r. Bu metod pek s1k kullamlmaz. Fakat, bir las1m anhidr tuz/100 klSlm ~ozelti, eklinde ifade olunan ~oziiniirliik egrisinden dogrudan dogruya faydalanmayi saglar. Entalpi-konsantrasyon diyagramlanmn var
oldugu pek nadir hallerdc, konsantrasyon gene! 6Iarak aguhk fraksiyonu eklinde verilir.

11-17. Adyabatik piiskiirtme. (fla~) ile sogutma yapan kristaliza..

torler. Vakum kristalizutorlerinde meydana gelen iiriiniin verimi ile ilgili
problemler, sadece ~iiziiniirliik egrisi kullamlarak, ~oziilemezler. Entalpi bilan~osu ~iiziimii olduk~a basitletirir. Bu metod en iyi bir ekilde aagidaki iirnekten giiriilebilir.
()mek 11~3. Sekil 11-3 de gOrUlen tipte basit bir vakum kristalizatOrii, saatte 10.000
kgr FeS04 . 7 B:zO kristalleri liretmektedir. Besleme aktmt 100 lctstm total su i~erisinde 38,9
ktstm FeS04 ihtiva etmekte olup; kristalizatOre 70,4C da girmektedir. KriStalizatOrdeki vakum, kristallenme temperatiiril 26,7C olacak ~ekilde diizenlenm~tir. Ne k.adar (kgr/saat)
beSleme akumna ihtiya~ vardtr?

CQzlim. Tiim kUtle bilan!;osu ve FeS04 bilan!;osu

(11-5)
yukandaki ~itlikte V, kgrfsaat olarak buhar ve yJ buhar fazmda ~Oiiinenin a8IThk fraksiyonudur. Konsantrasyonlar do~rqdan do~ruya hesaplanabilirler.

'

(11-6)
Doymm; ~Ozeltinin, kristalizatOrii terkeden kristallerin ve besleme aktmmm entalpileril, asaAdaki gibidir.

hL

30,2
100 + 30,2

(26) (F) = (609) (V)

11, = 26 kgr.kal/kgr

+ (- 1,33) (L) + (~ 50,6) (10.000)

(11-7)

Kiitle ve enerji bilan~olanm gOsteren (11-4), (11-5) ve (11-7) numarah esitlikleri inceledi8imiz zaman, li!Y adet bilinmeyenin (F, V ve L) oldu~nu gOriiriiz. Bu U~ bilinmeyenin yukartdaki ij~ C$itlik yardtmt ile ~ziimij a$38;uia gQsterilmektedir.

(11-5) numarah

~itlikten

L nin bu

de~erini

(11-4) numarah

= 1,207 F - 23.530

e~itlikteki

V = F - 10.000- 1,207 F

Bundun sonra (11-7) numarah

yerine koyahm ve

+ 23.530 =

(118)
~itli~i

V ye gOre 90zelim.

13.530- 0,207 F

~itlikten,

26 F.= (609) (13.530- 0,207 F)- (1,33) (1,207 F-'- 23.530)- 506.000
26 F

= 7.775.000- 127,6 F

(11-8) ve (114) numarah

= 50.600

*
8

kgrfsaat

~itiikierden

L = 37.470 kgr/saat
1

= - - - - = 0232
'

he = - 50,6 kgr.kal/kgr

kgr.kalfkgr

A~trltk fraksiyonu olarak 0,232 FeS04 ihtiva eden doymu~ bir ~Ozeltinin kaynama temperatlirii yUkselmesi 0,89C* tt dtr. Bu sebeple, ~Ozelti buhanmn entalpisi olarak doymu!'j su
buharmtn 25,8C daki entalpisi ahnabilir. Ciinkti ~In tsmmamn miktan ihmal olunabilecek
kadar azdlf. Bilinen deAetieri (11-5) numarah ~itii~e yerl0$1irelim.

26,7C da bulunan doymu~ ~Ozelti 100 ktstm total su i~erisinde 30,2 ktstm FeS04 ihtiva etmektedir. Bu durumda,
X
L

= -1,33

280

+ L + 10.000

Adyabatik operasyon takdirinde, cihazla ~evresi arasmda herhangi bir tst ahs verisi olmadtib
i~in. enerji bilan~osu asa8;tdaki gibidir.

~a~tdaki ~itlikte verilmektedir.

(11-4)

Xp

+ (0,232) (L) + (0,546) (10.000)

(0,280) (F)= 0

C = kristaller, kgr/saat

38,9
100 + 38,9

0,546

Kabe and Couch, lac. cit.

Kabe and Couch, loc. cit.
ICT, 3 : 325.

= 3.130 kgrfsaat

623

622
11-18. Adyabatlk pUskUrtme (fla) ile sogutma yapan kristalizarorler i!)ln graflk !)iizllm. Yukandaki problem bir entalpi-konsantrasyon diyagrami iizerinde grafik olarak da giiziilebilir. Grafik goziim sonucunun dogruluk
derecesi, biiyi.ik bir grafik haZJrlanmasi harig, matematik giiziim kadar degildir.
Yalmz bu metodun faydah yonii, operasyonun giizoniinde. canlanmasma ve operasyon ~artlarmda meydana gelen degimelerin etkilerini giirmeye, imkiln vermesidir. l;iekil 11-10, entalpi-konsantrasyon diy;tgrammm yukandaki problemle
i!gili bir k1smnh giistermektedir. Bir evvelki entalpi-konsantrasyon diyagrammda oldngu gibi, burada da goziinenin konsantrasyonlan buhar fazmda (buhar

700
600

r\,HJ

Cl
ZAoo \

300

{!200
:.100
.1]
c
0

-1000

Sekil 11-10.

gibidir. Buna benzer ~ekilde uzunluklarm oram (x, - XM) / (y - XM) veya
(h,- hM!/(H- hM), bnharm besleme ak1mma oram gibidir. Baglanti dogrusunu giiz iiniine alahm, uzunluklarm oram (XM-XL)f(xe-XL), kristailerin tiim
magmaya oram gibidir.
Kristalizatiir basmCimn aym kalmas1 halinde, besleme ak1m1 temperatiiriinde meydana gelen degirr.enin etkisini kolayca giirmek miimkiindiir. Bu durumda, (x,, h,) nokta1 di~mda kalan biitiin noktalar belirlidir. Bundan ba~ka, sadece besleme alam1 entalpisi degi~me~edir ki; bu da (x,, h,) n1ktasmm diiCY bir dogru boyunca hareket edecegi anlamma gelir. Besleme alam1 temperatiirii 70,4"C in iizerine g1kacak olursa, (x,, h,) noktas1 yukan dogru hareket
eder; (y , H) ve (x, , h,) noktalarmdan gegen dogru, (y , H) noktas1 etrafmda
yukanya dogru kayar. Bu dogrunun baglanti dogrusu ile kesim noktas1 ise, sagda a~ag1ya dogru iner. Bu, kristal kiitlesinin inagma kiitlesine oranmm, biiyii
mesi demektir.

i\

\
1\

c. h.> Vc,JtpJ

--,.

E'gri -A

:y

(lt,.hnll

30"C

'

C><c.h.l

q 10 0,20 0,30 0.40 0,50 0,60 0.70

FeSO.{un a~1rl1k fraksiyonu

Omek 11-3 i!;in entalpi-konsantrasyon diyagramt.

damlacudan ta~Imad1g1 siirece s1f1r olmak iizere) y, s1v1 veya kati fazda
(her iki halde de nygun olan althklar konularak) x ile gosterilir. Bubar fazmm
entalpisi H, SIVI veya kat1 fazm entalpisi h (uygun alt!Ildarla) ile gosterilir. Enharm entalpi ve konsantrasyonu, diyagramm sol iist tarafmdaki nokta (H, y)
ile giisterilir. Bubar faZI FeSO, ihtiva etmedigi igin (buharm gozelti damlaciklan ta~Imamasi bali) bu nokta, y ekseni iizerinde olmahd1r. Besleme ak1mmm
konsantrasyon ve entalpisi (x,, h,) uoktasi ile giisterilir. Doymu~ giizelti (xL, hL)
ve kristailer (xe, he) noktalan Ue diyagramda giisterilirler. Son iki noktay1 birle~tiren dogru 26, 7C igin denge durumuna ait baglanti dogrus11dur. Kristalizatiirii terkeden magma, doymu~ gozelti ve kristailerin bir kan~1m1 oldugu igin,
bu baglant1 dogrnsu iizerinde (xM, hM) noktasi bulunmahd1r. Bundan ba~ka,
kristalizatiirii terkeden magma ile, yine kristalizatiirii terkeden buharm toplam1,
besleme ak1m1m verdigi igin; bu nokta aym zamanda, buhar ile besleme akJmlanna ait noktalardan gegen dogru iizerinde yer almahd1r.. Bunun bir wnucu
SIVI

ve

.I

... 500

~,;.

olarak, bu iki diiz dogrunun kesi~me noktas1 istenilen noktay1 verir. Uzunluklarm oram, magmanm besleme alamma or~m

Besleme alam1 temperatiir .ve konsantrasyonunun sabit tutu! up, gahma basmcmm {ve bu sebeple temperatiiriiniin) diiiiriildiigii bir kristalizasyon operasyonunu giiz iinjine alahm. Bu durumda, bnhar fazmm entalpisi bira'z azahr;
buna bagh olarak da, (y, H) noktas1 biraz a~ag1ya kayar. Bu durum en i:inemli
etkisini, doymu giizeltinin ent~lpi ve konsantrasyo;,nnu giisteren nokta iizerinde
gi:isterir. Bu nokta, doymu~ gi:izeltileri giisteren A. egrisi iizerinde, sola dogru
kayar. Bundan b~~ka, FeSO,. 7H20 nun entalpisi azaldigi igin, x = 0,546 ile
giisterilen du~ey dogru iizerinde (xe, he) noktas1 a~afP.ya dogru iner. Bunun bir
sonucu olarak da (xM, hM) noktas1 sagda a~ag1ya dofP.u kayar; bu, kristal kiitlesinin maj!ma kiitlesine oranmm artmas1 demektir.
11-19. Krlstallzasyon teorlsi - genel olarak. Kristaiierin meydana gelme ve biiyiimeleri ile ilgili mekanizmanm anla~dm1~ ohnas1, teorinin pratik maksatlarla kristalizasyon operasyonuna uygulanmasmda biiyiik bir iinem taIr. Dikkatle kontrol edilen ~artlar altmda, bu konuda pek gok gah~a yap1hn1 ve bu
artlarla ilgili iinemli say1da teori geli~tirilmitir. Bir yanda, yapdan bu deneyler ve' diger yanda, endiistride kazandan tecri.ibeler arasmdaki fark. 0 kadar
biiyiikti.ir ki, bunlardan kantitatif bir netice g1karmak ve bunu, endiistriyel kristalizatorlerin projeleudirilmderinde uygulamak mi.imkiin degildir. Hattii kali-

(j25

624

tatif sonuQ]ar, biiyiik kapasiteli Qahmalara pek nadir hallerde uygulanabilmektedir.

Kristalizasyon operasyonunun iki kademede meydana geldigi diiiiniilebilir. Bunlar kristal Qekirdegi teekkiilii ve bunur. biiyiimesidir. Kristalizasyonun
meydana geldigi 9iizelti, kristallenecek maddey~ veya diger bir yabanc1 maddeye a;t kati parQaCik!ar ihtiva etmiyorsa, kristal biiyiimesinden once kristal Qekirdekciklerinin meydana gelmesi balamahdir. ~ ym zamanda, diger
kristal ~ekirdekciklerinin var olmas1 ve biiyiimeleri haHnde de, kristal Qekirdekciklerinin meydana gelmeleri devam edebilir. Kristalizasyon ile ilgili tarbmalarm pek Qogunda Miers'in am doygunluk teorisi yer ahr1
11-20. Mlers'in ll!llrl doygunluk teorisL Sekil 11-11 deki egrileri goz
oniine alahm. AB egrisi normal Qiiziiniirliik (denge) egrisidir ve kab haldeki QO
ziinen maddenin, QOziicii ile dengede bulunabilecegi maksimum Qiizelti konsantrasyonunu giisterir. Bu egri aym zamanda, am doyuruhnu Qi>zeltiden kristallenmenin meydana gelecegi en
yiiksek ilmit degerini de giistermektedir. Konsantrasyon ve temperatiirii C noktasi ile gosterilen
As1r.1 .. tuk F
<;:ozunur
bir Qiizelti, okla gosterilen do~ul
egrisi
tuda sogutulacak olursa, ilk once
D
Qiiziiniirliik egrisini geQer ve bu
an.Ia kristallenmenin ba~lamas1
-gerekir. Sadece kristallemnesi iste'
nilen kab maddeler degil, katt haldeki biitiin yabanc1 maddelerden
de temizlenmi olan saf bir ciizelti, dikkatli bir ekilde sogutulacak
olursa, soguma yoniinii gosteren
do~u AB e~isini kestigi ve cO~kil 11~11. Miers in ~1r1 doygunluk teorisi:
zelti
onemli derecede am sogu
A.B, normal ~Oziinlirliik e~risi; FG, ru}In ~SOzli
halde, kristallenme baladugu
nUrlilk e~risi; CDE, sogutma halinde ~zelti
nin izledigi yo!.
maz. Miers teorisine gore, D noktasmm yalanlarmda bir noktada
kristallenme balar ve bu esnada Qiizelti konsantrasyonu, yaklaIk olarak J)E
egrisini izler.

Kati parQaciklanmn ~ozeltide var olmamasi halinde FG e~isi (a~lrt ~ozii

niirliJk eil;risi diye adlandmhr), birdenbire ve kendiliginden, kri~tal Qekirdekcik-

lerinin meydana gelmey~ baladigi limit degerleri gosterir. Bunun bir sonucu
olarak bu noktada kristallenme halar. Miers teorisine gore, bu noktamn yalan
o!mast halinde (CD do~usu boyunca herhangi bir durumda), kristal gekirdekcikleri meydana gelmez ve kristallemne balamaz.
11-21. Kristal !:tlklrdekclklerinln oltlumu. Krista! gekir<lekcigi terimi ile neyin ifade edilmek istendigi iizerinde durmamiZ gereklidir. Bu konuyu
i~leyen yazarlarm gene! egilimi, gergek anlamda bir gekirdek olmaytp, bir gekirdek oziiniin varhglDI diiiimnekten ibarettir. Biitiin kab pargaCik!ardan artmnt
saf bir Qiizelti gozi>niine ahnacak olursa, meydana gelen olay yaklatk olarak U
ekilde diiiiniilebilir. Hem giizenin ve hem de goziinenin molekiilleri, QOzelti
i~erisindeki hareketlerinde farkh yollan izlerler. Molekiillerin bu hareketi esnasmda ~oziinen molekiillerden hi! grup, tesadiifen biraraya gelir ve karIhk!I ~e
kim tesirleri sebobi ile, aralarmda birleirler. Ayrtca, bunlarm birbirlerinden
uzaklamalarmt. gerektiren kuvvetler de vard!f. Bu gruplar veya kiimeler ~ok
ge~lci olabilirler. Am doygunlul.!un miktan yiikseldik~e. tesadiifen meydana
gelen bu gruplar daha az geQici olabilirler ve bunlardan bazdarmda bu yerleim devamhhk kazamr ve kristal biiyiimesi i~in bir balangt~ olabilirler. Giizle
giiriilebilir bir biiyiikliige eriir erimez bunlarm ~oziiniirliikleri, kendilerinden
kii~iik olan ge~ici gruplara oranla daha az olur ve btl sebeple, biiyiimeye de,.
vam edebilir ve Qevresindeki Q6ziinen molekiilleri absorplar.
11-22. Miers teorisinin snurlamalan.. Krista! ~ekirdeklerinin meydana
gelmeleri ile ilgili bu ekildeki bir a~Iklama, gergek am ~oziiniirliik e~isi FG
ile ilgili tahminleri, nadiren Lakh ~tkam. Bu konudaki gene! egilim, kritik am
~iiziiniirliik smlflan iQin, bir dogru yerine bir alamn kabul edilmesi eklindedir.
Ornegin, alfl QOZiiniirliik egrisinin oldukQa altmda dahi, yeteri kadar uzun bir
zaman iQerisinde, kristal Qekirdeginin meydana geleceginin bilinmesidir1 . Krista! Qekirdekciklerinin meydana gelmeleri, ~iiziinen komponent molekiillerinin
tesadiifen ~arpimalarma ve bu Qarpimalann, uzun Bmtirlii molekiil kiimeleri
oluturmalan'!a bagh ise, QDzelti hacmi arttikQa bu Qarptmalarm saytsi ve dolaym ile' kristal ~ekirdekciklerinin meydana geln1e ansi da artacakhr. Bunun
ger~ek oldugu bulunmutui'. Diger bir deyimle biiyiik hacimdeki cozeltilerde,
kiiQiik hacimdeki Qiizeltilere oranla, kristal gekirdekciklerinin oluumu, daha Qabuktur. Krista! ~ekirdekciginin oluumu, Qiiziinen komponent molekiillerinin
devamh bir kiimelenme vermek iizere birbirleri ile birlemelerine bagh oldt\~U
siirece, FG gibi herhangi bir kesin ~izginin ~izilebilecegi iiphelidir. U ygula'?ada bu husus bir problem olmakta devam etinektedir.
1

H.A. Miers and (MiSi) F. Isaacs, J. Chern. Soc., 89:413-454 (1906); Sir H.A. Miers,
lnst. Metals (London), sahife 331-350 (1927).

G.W. Preckshot ve G.G. Brown, Ind. Eng. Chern., 44: 1314-1320 (1952).
L. C. Coppet, Ann. Cllim. Phys . ser. 8,10:457 (1907); H. E. Buckley, .Crystal
Growth,> John Wiley and Sons, Iuc., New York (1951).

t. c;&talla!j -

Kimya Mlihcndisligine Gir4

F. 40

626

627

~u ana kadar yaprm oldugumuz a~Iklamalar, giizeltilerin sadece saf ~iizen

ve saf ~iiziinenden olntuklan, ~oziinen veya diii;er bit yabanCI rnadde olarak,
kat! par~aCik!arm ortamda bulunmadil!I artlna dayanrnaktad1r. Tekrar tekrar
yapdan denernelerden giiriildiiii;ii iizere kab. par~ac1klar (buularm giiziinene ait
olrnas1 gerekmez), kristal ~ekirdekcikleri gorevi yaparlar. Endiistriyel ~ahma
larda giizeltilerin hava ile ternas1 iiulenemez ve bu hava, iiretilen rnaddenin tozu
ile dopdoludur. Bu sebeple, giiziinene ait rnilyonlarca par~ac1k, g(jzelti igerisine
diier. Atmosferik kirlenrneden korunmak arnac1 ile yapdmi kapah cihazlarda
bile, kristal pargaCilclan dhaz igerisinde kalular. Bundan baka kat! pargaciklarm kristallenecek rnaddeye ait olmalari gerekmez, herhangi bir kat! madde de
kristal gekirdekcigi gorevini yapabilir. Yabanc1 kat! pargaCiklarma ait kristal
kafesinin, kristallendirilmesi istenilen giiziinrnii maddeye ait kristal kafesine oldukc;a benzer olmas1 da aynca istenilir'. Fakat pek fazla zorunlu deg;ildir, giinkii
goziiniirliig;ii olmayan tozlarm kolloidalve amorf pargaCiklari da kristal gekirdekcikleri gorevini yaparlar".

Miers'in alfl goziinfuliik e!1;risini (eii;er boyle bir ey var ise) doii;rulamak
igin, her tiirlii kat1 pargac1klardan tamamiyle annrni6Saf gozeltilerle Qi!hIlmasi
zorunludur. (a) zaman yeteri kadar uzun, (b) gozelti haCIUi yeteri kadar biiyiik,
(c) goziinen madde veya. (d) yabanc1 madde pargaCiklarmm (kolloidal veya
amorf halde bile) toz eklinde Qozeltiye girm~si rniinlkiin olduii;u takditde, kristalizasyon rneydana gelebilir. Endiistriyel gahrnalar goz oniine ahnacak olursa,
Miers teorisine gore var olan FG eii;risi, artlk yoktur. Pratik gahmalarm gosterdig;ine gore a!fl giiziiniirliik derecesinin biiyiimesi oranmda (diii;er bir deyimle
gBzelti konsantrasyonunun. C den D ye kaymas1 oramnda), kristal gekirdeklerinin olnum imkllulan artar; ister tesadiifen i~ter kendiliii;inden olurnn olsun,
kristal gekirdeginin biiyiimesi h1zlanu. Bununla beraber, Miers teorisinin deii;eri,
U iki qoktay1 agik11!1;a kavuturmasmdadJr. Bunlardan birincisi, al.ll doygunluii;un biiyiikliig;ii oranmda kristal gekirdekciklerinin olnUrn anslarmm fazla olmasi ve ikilicisi ise, aIri doygunluk belirli bir smm atlgi zaman kristal gekirdekcikleri olnumunun son derece h1zh bir ekilde meydana gelmesidir.

11-23. Krlstal bliylime debisl. Endiistriyel kristalizasyon operasyonlarmda, hornojen ve istenilcn bir biiyiikliiii;e sahip kristallerin elde edilmekri arzu edildigi igin, kristalizasyoa operasyonu esnasmda milyonlarca kristal gekirdekcigi teekkiil edecek olursa, bunlan istenilen biiyiikliiii;e eritirecek kadar goziinen, giizeltide var olmayabilir. Bu durumda bir miktar biiyiimii kristaller
giizeltide suspansiyon hillinde birakdmah ve giizelti igerisinde dolalffil saii;lanmahdJr. Bunun bir sonucu olarak endiistriyel kristaliza~yon operasyonlarmda,
1

M. Telkes, Ind. Eng. Chern., 44: 1308-1310 (1952); Preckshot and Brown, loc. cit.
C.N. Hinschelwood and H. Hartley, Phil. Mag., ser. 6,43 : 78-94 (1922).

kristal gekirdekcilcleri ,oluumunun ve bunlarm istenilen biiyiikliik s1mrlan igerisinde biiyiimeye devam etrnelerinin kontrol edilmesi de aynca arzu edihnektedir.
Krista! gekirdekcigi bir kere olunp biiyiimeye baladiktan sonra, kristal biiyiime debisi ile ilgili kanunlar bugiin dahi tamamiyle anlaIlamamaktadtr. Biiyiimeyi kontrol eden faktoriin, goziinen komponentin giizelti igerisinde, gozelti
esas kiitlesinden fazlarm temas yiizeyine, difiizyon debisi olduii;u diiiiniilebilir.
Bu gergekse, kristalin biitiin yiizeylerinde biiyiime debisi aym biiyiikliikte olrnabdir. Pratikte bunun boyle olrnadigi ve kristalin fark!t yiizeylerinde biiyiirnenin
birbirinden farkl1 olduii;u goriiliir. Aynca giiziinen komponentin, gozelti esas kiitlesinden fazlarm temas yiizeyine difiizyonu, operasyonu kontrol eden faktiir jse,
viskozitenin artmas1 halinde kristal biiyiirnesi yavalayacaktlr. <;iinkii viskozitedeki bu artma goziinenin kristal yiizeyine difiizlemne debisini azalt!r. Bir kisllll kristalizasyon operasyoularmda bunun do!1;ru olrnadJgi ve kristalizasyonun,
~ozelti viskozitesir,e bagh bulumnadi!1;1 giiriilmiitiir'. Bunun bir sonucu olarak,
bir kiSim kristalizasyon operasyonlarmda gozeltiden gelen kat! haldeki rnolekiillerin, kristal kafesini meydjllla getirmek iizere yerletilcleri hususunun kabulii
gerekmektedir Kat! molekiiUer giizelti igerisindeki bu goglerinde bir direnQle
karIlaIrlar. Molekiillerin, fazlar arasmdaki gergek yiizeye yerleiminde kardaIlan direncin, goziinenin fazlar araSI yiizeye difiizyonunu etkileyen faktiirlere
iistiin gelecek kadar biiyiik olduii;u gi:iriiliir. Bu her hal igin dog;ru deii;ildir ve
.
bir ka~ oz~l hal igin, difiizyon htzmm etkilendig;i goriiliir.
,YukarJdakntgJk!amalardan da goriilecegi gibi, bugiin igin kristal gekirdekciklerinin nasi! ol.,tuklan ve nasi! biiyiidiikleri konusunda pek fazla bir~ey bilinmernektedir. Shf gozeltilerle ve erinli karJunlardan saf maddelerin kristallendirilmeleri ile ilgili, pek gok say1da gah:ima yapdmitrr. Fakat bunlann higbirisinden pratik gahmalarda kullandmaya deii;er "i<antitatif bir S?nug gikardamamitlr.

11-24. Vaknm krlstallzatorleri lle llgill teori, temperatlir- konsantrasyon bagmWan . .Onceki ki~IIl)larda agddamasJ yap1lan teori, kristalizasyon
operasyonu ile ilgili problemlerin gene! olarak anlaIlrnasmda bir deger tair;
ne bu teori ve ne de yaymlanan diii;er ga!Irnalar, kristalizatiirlerin gergek projelendirilmelerine ve gahma ekillerinin tamamiyle anladrnasma in:ikiln vermezler. Teori bir miktar fazla teferruata kagmi olabilir. Bununla beraber vakum kristalizatiirlerinde rr:eydana gelen olaylann anlaIlmasi ve vakum kristaliza!Orlerinin gahmalarma tesir eden faktorlerin neler oldug;u konusund~ faydah
olmaktad1r.
1

A. Van Hook and F. Frulla, Ind. Eng. Chern., 44:1305-1308 (1952).

629
628

ISibct Jmllanmayan ve ma~mayt kristalizator iQerisinde dolattra~ bir kristaliz~ti:ire (ekil 11-4) ait operasyon denemeleri, ekil 11-12 ~~~ ile acrklaabilir'. AB e~risi konumuz olan maddenin. Qi:iziiniirliik ej1;ristdtr. 1 numarab
n
nokta, kristalizati:irii terk eden doytnu
Qi:izeltinin temperatiir ve konsantrasyoB
nunu gi:istermektedir. Bu Qozelti ile birlikte bulunan kristallerin, besleme aklllllmn girii ile maddenin kristalizati:ir
govdesi iQerisine boalblmast arasmda
gecen klsa zamanda i:inemli derecede
Q<iziinmedikleri kabul edilecek olursa,
cozeltide bulunan kristaller operasyonu
.etkilemeyen inert maddeler gibi ilem
:e A
gi:iriirler. Bu sebeple, sadece cozeltide
meydana gelen de~imeler gozoniine
alnnr. 2 numarab nokta besleme aktmtt>~----------~----Temperatur- mn konsanthsyon ve temperatiiriinii
gi:istermektedir. Besleme aktmt ile kris$ekil 11-12. Vakum kristalizatOrlerinde
talizati:ir iQerisinde dolabrrtan ana coba~mt!lan:
AB,
temperatUr-konsantrasyon
zeltinin kanbrllmasmdan oluan yem
~llzUnUrllik e~risi.
cozeltinin temperatiir - konsantrasyonu
ise 3 numarah nokta ile gi:isterilir. <;ozelti ozgiil tstsmm de~iimi ve kanma"
dan meydana gelen 1s1 etkisi onemsenmeyecek kadar ise, 1, 2 ve 3 numarab
noktalar diiz bir dowu iizerinde yer alular. 1-3 ve 3-2 uzuululdanmn oram, besleme Qozeltisi a~trh~mm dolattrllan ana cozelti a~rh~a oram gibidir.

'~

2 numarah nokta ile gi:isterilen besleme aklm1 temperatiir ve konsantrasyoimna ba~h olarak 8 numarah nokta, AB e~risinin doytnallll veya atn doymu ta- .
rafmda bulunabilir. Am doymu tarafmda bulunmakta ise AB ewisine o kadar
yakln bulunmaktadtr ki, bu noktada onemli derecede bir_ kri~tall~nme -~e!.dana.
gelmez. K~istalizatorde yakum oldu~u icin, s1v1 faz krtstaliz~tore -~u.s~er?k
girer". Di~er bir deyimle, bir miktar .buharlama olur, fakat gozl: g~riilur krts,
tallenme meydana gelmeden once piiskiirme ilemi son bulur. Puskiirme sonu"
cunda meydana gelecek temperatiir diimesi, Qozelti konsantrasyonu kristal cekirdekciklerinin kendili~inden olutugu atrl doygunluk biilgesi iQerisine girme
1

11

Pek ~ok durumlarda entalpi-konsantrasyon diyagramlan bulunmadtAt i~in, bir temperatlir-konsantrasyon diyagr~t kullanllmaktadtr. Aym kalitatif sonuca entalpi-konsantrasyon tt'tyagranu kullanllarak da ul~dabilir.
KristalizatOriin yapth:,; gere~i, dolw;.tm.lan ~Ozelti Uzerinde hidrostatik bir basm9 var:..
dtr ve bu basm9, ~Ozeltinin sadece kristalizatOriin buhar bOlfimiinde piiski.irmesirie im~ ,
kAn verir.

yecek ekilde, bir ayatamaya tahi tutulur. <;ozdti piiskiirerek kristalizatore girdi~i icin temperatiirii diier, fakat bultarlamamn meydana gelmesi sebebiyle
konsantrasyonu bir miktar Yiiksellr. 4 numarab nokta 3 numarab noktaya oraula
biraz daha btiyiik bir konsantrasyona sahip olmahdtr. Diger bir deyimle, 3-4
do~rusunun egimi, sol yukan dowudur. Piiskiirmeden sonra, ~ozelti 4 numarab
nokta ile belirlenen degerleri ahnca, ortamda var olan kristallerin yiizeyinde
I<ristallenerek am doyguuluktan kurtulmaya balar. Fakat aym zamanda bir
miktar da yeni kristal ~ekirdekcikleri meydana gelir. Kristallenme 'tstsl s1f1r ise,
temperatiirii degimeyece~i i~in 1 numarah nokta, 4 numarah noktamn hemen
altmda yer almahdrr. Bununla beraber, vakum kristalizatcirlerinde ktistallendirilen maddelerin pek cogu, ufak fakat
OnemJi derecede kristallenme lSlS1Da sahiptirler ve maddenin kristallenmesi esnasmda bu 1s1 serbest kahr. Bu sebeple,
2
1 numarab nokta, 4 numarah noktadan
daha yiiksek temperatiire sahiptir.
Biiyiime tipi bir kristalizatoriin (ekil 11-6) iQerisinde bulundugu artlar,
ekil11-13 de gosterilmektedir. Onceden
oldu~u gihi burada da 1 numara, kristal
:B
A
C1>
biiyiime kolonunu terkeden ana Qi:izeltiN
'0
UL__ _ _ _ _.:..__ __
nin temperatiir ve konsantras)lonunu; 2
nuniara ise, besleme Qozeltisinin temperemper;;d:urratiir ve konsantrasyonunn giistermektedirler. Bn iki aktm tsttletya girmeden on- Sekil llw13. Biiyiime tipi kristalizatOrlerde
ce, pompa giriinde karttmhrlar ve ka- temperatiir~konsantrasyon ba!1:mtllan: AB
90ziiniirliik e8risi.
rtun 8 numarah nokta ile gi:isterilen
temperatiir ve konsantrasyona sahip olur. Bununla beraber, bu diyagram ekil 11-12 de gosterilenden far~tdtr. <;iinkii biiyiime tipi kristalizatorlerin tslbetlarmda maddc, bir miktar bekletilir ve 3 numarab nokta ile gosterilen Qi:izelti
icerisindeki :biitiin katl maddelerin (bir suspansiyon halinde) coztinmeleri iQin
mttbr. Bu sebeple, 1s1tma operasyonu 3-5 dogrusu ile gosterilir ve bu do~runun
egimi sag yuk~'' yoniindedir. <;iinkii kristallerin Qiiziinmesi ~ozelti konsantrasyonunu yiikseltlr. Isttllmt ve kristallerden kurtartlmt cozelti -~ numaralt nokta
ile gosterilir ve bu durumda kristalizatOr iQerisine piiskiirerek girer. Bu piiskiirme ci:izelti konsantrasyonunu yiikseltir ve bu sebeple, 5 numarah noktadan 4
numarah noktaya uzanan dowunun egimi sol yukan yiiniindedir. Kristalizati:iriin piiskiirme biiliimiinde teekkiil eden am-doytnn Qozelti, miimkiin olan Qabuklukla kristal biiyiime kolonuna ahmr ve bu kolonda, kristallerin Qokelmesi
4-1 dogrultusunda. meydana gelir.

631
630

11-25. . Operasyon deglkenlerinln etkisl- magma yoguruugu. l;iekil

11-12 ve ekilll-13 iin grafik hesaplama metoduna esas tekil edemiycceklerinin
belirtilmesinde fayda vardrr Bunlar sadece bu iki ci4azda meydana gelen deitimeleri gozoniine serinek am~Cl ile meydana getirilmiJerdiro
Vakum kristalizatiirleri gene! goriiniileri ile, devamh ~ahan diizenli bir
operasyon ohnakla beraber; belirli bir miktar ~ozelti giizoniine almd1g, takdirde,
operasyonun dolaunh tipte oldugu anlaillr o Kristalizator giivdesini terkeden
ana ~tizelti, besleme ~iizeltisi ile karitmhr ve kristalizatoriin buhar boliimiine
pilskiirerek girmesi saglamro Bu esnada bir taraftan konsantrasyonun artmas1,
diger taraftan cozelti temperatilrilniin azahnas1 meydana gelir, kristal ~qkehnesi
olur ve ana ~ozelti dolaIm devresine veriliro Bu ekildeki bir dolaun periyodunun .uzunlugu, sistemde bulunan total SIVI hacminin, dolarm debisine boliinmesf ile bulunuro Boyle bir dolarm devres~ kristalizatoriin i~erisinde bulunduitu
artlara olduk~a baghdrro Bu ekildeki bir dolaIm periyodu ekilll-14 de goste0

tulur, DE egrisi boyunca kristalizasyon azahr, E noktasmda kristalizatorii terkeder ve yeni bir dolatm devresine balaro FG ile gosterilen kuak, am doygunlugun, hiZh bir Qekirdek teekkiiliine sebep olahilecek kadar yilksek oldug, bir
alant giistermektediro Bu kuagm yeri ve biiyiikliiitii herhangi belirli bir ciizelti
icin bilinememektediro <;;iinkii onceki ktstmlarda actklandtgt gibi, saytslz faktorlere baghdtro Bir cizgi yerine bir kuak eklinde gosterilmesinin nedenleri bu
ktstmda actklanacakttro Thllatm periyodu devan1 ettigi silrece bu kuak, sag
aag, bir e~im giisterir <;;iiukii, daha once de a~tklandtg, gibi, zaman uzadtlq;a
bilinen bir ciizeltide. meydana gelen cekiJ!dekciklerin saylSl artaro Endiistriyel
gahmalarda, kristalizatiiriin icerisinde bulundugu artlann, bu bandm gosterdiiti degerlerin altmda tutuhnast isteniliro Aksi takdirde htzh bir cekirdek oluUtnU meydana gelir, kristallerin istenilen bir biiyiikliige biiyiimeleri yerine daha fazla saytda cekirdekcik meydana geliro
0

Birinl ciizelti hacmine ait kristal yiizeyinin miktan pek fa:ila olursa, kristalizator icerisinde meydana gelen degiinl daha ziyade AH] yolunu izleyecektiro
<;;ozeltj icerisinde fazla miktarda kab madde bulunmast ciizeltinin, CD egnsi
ile gosterilen, yiiksek dereceli atn doyguuluga erimesini iinlero Biiyiik kristal
yiizeyinin var olmasi, giizelti bir miktar am doygun hale. gelir gelmez, kristal
biiyiimesine inlkil.n veriro Biiyiik kristal yiizeylerinin elde olunmast iki ekilde
miimkiin. olur: birincisi, pek cok say:tda ufaCik kristal cekirdekcilderinin ortamda var ohnas1; ikincisi ise, magmamn koyu bir halde (ana cozelti icerisinde
fazla kab faz ohnast) bulunmasl(hro
0

Zaman~~kil 11-140

Vakum kristaliza!Orlerinde dol~llll periyodlan: CDE, normal dol~m periyodu;

ABI, koyu ma~ma ile dol~= periyodu; FG, hLZh kristal ~kirdekciAi ol~um alamo

rihnektediro Zaman yatay eksen, konsantrasyon ise diiey eksen boyunca yer a!mtlardrro AB dogrusu, kristalizatorden ckt temperatilriinde doymu ~ozeltiyi o
giist..'!mektediro Madde C noktast ile belirlenen artlarda kristalizatiire girero
Kristalizatiir bubar biiliimiine piiskiirdilgii anda konsantrasyonu D noktast ile
gosterilen degere yiikselir ve bu esnada onemli derecede am-doymu olur o
Kristalizatiir icerisinde yukan~ aagtya dogru inerken am doygunluktan kur-

ZamanValrum kristalizatorlerinde dol~1m pcriyodlan-ihce maA!DllDUl ctkisi: KIMNP,

miimk.Un olan periyod; KLNP, muhtemel periyod.
$ekil 11-150

632
633

C:ok ince bir magmamn sonucu ekil 11-15 de gosterilmektedir. Am doygunlu~un, tekbir dolaIID periyodunda tamamen ortadan kaldm.lamamasi sebebi
ile madde ikinci doiarm periyoduna,
ekil11-14 de gosterilen 5artlar altmdakine
.
.
or'lnla, daba yiiksek bir am doygunluk derecesinde girer. Bundan sonra kristalizator govdesi i~erisinde meydana gelen piiskiirme ~ozelti konsantrasyoim, luzh
bir ekilde kristal ~ekirdekcil\lerinin olutui?;u bolge i~erisine sokar. Bu durumda
cozeltinin izleyecej?;i diiiiniilen yo! KLMNP olmayip, KLNP dir. Bunun sonunda cozeltide pek cok sayida ufak kristaller meydana gelir. ve kristalizasyon iiriinii Qlfl derecede ufak tanecikli olur. Digl'r taraftan, iiriiniin cok ince taneli olmasi istenilmekte ise, piiskiirme derecesi artmlarak bu husus elde olunur. Bu
genellikle vakumun artmlmas1 ve son denge temperatiiriiniin diiiiriilmesi demektir. Bu suretle piiskiiren cozelti, kristal cekirdekciklerinin hizli bir ~kilde
meydana geldii?;i bolge icerisine girer.

11-26. Operasyon degikenlerinln etklsl - do)81m deblsl. Dolarm

periyodlarmda yaptlacak ktsaltmamn
etkisi ekil 11-16 da goriilmektedir. Bu
ktsaltma, kristalizator icerisilldeki cozelti hacmini azaltarak {pratikte, piiskiirnie odasmdaki siV1 seviyesini diiiirerek
bu sonuca varilir) veya ciizelti dolarm
debisini arhrarak yaptlabilir. ~ekil11-16
daki iist d!Zi, ekil 11-14 deki CDE e~
risinden baka birey del(ildir. ~ekil
11-16 daki ikinci dizinin gosterdil(i gibi,
dolarm periyodu ktsaltt!acak olursa,
am doygun.luktan tamamen kurtn.lacak
yeterli zaman bn.lunamaz. C:ozelti bu
periyodun sonunda, ekil 11-14 de g&terilen ej?;rilerden, daha yliksek bir am
doygunlul(a eriir. Piiskiirmenin miktari, {piiskiirme sebebi ile meydana gelen
alri doygunlul(un miktar1) 6nceki del(erinde tutulacak olursa el(ri, periyodun balangrcmda daha yliksek bir seviyeye erimek 'iizere yiiksehneye ,ba:
lar ve devren~n ortalarmda, en yliksek
seviyesine ulaIr. ~ekil 11-16 daki ikinci
dizi .el(riler, istenilmeyen bir durumu
gosterirler. C:iinkii dolaIm periyodunun

~~alttlmasi .egrilerin, lnzh cekirdek oluumunun meydana geldigi alana dol(ru,

yliksehnelerme yo! acar. Periyodun daha fazla ktsalttlmas1 egrilerin bu alan icer~~ine .gir_m~sine sehep olur ve qu durum ekil 11-16 da iiciincii dizi el(rilerle
gosterilmitir. Son durum, hie de istenilmeyeQ bir sonucun elde olunmasma sebep olur. C:ok sayida ufak tanecikli kristaller meydana gelir ve iiriin cok ince
bir yapi gosterir. Sekil 11-16 daki iic dizi el(rileri birbirleri ile kartlahracak
olursak, periyod zamammn uzati!masi ile ufak kiistallerin oluurnlartmn onlenebilecegini goriiriiz. Zam~m uzanhnasi, ya kristaliz'ator govdesi icerisindeki
s1v1 seviyesinin yiikseltilmesi veya dolaIm pompas1 luzmm azaltiliuas1 ile temin

olunabilir.

11-2'7. Operasyon 8rilarmm etkisi- bUyiime tipi krismlizatorler.

Biiyiinle tipi kristalizatoriin (ekil11-16) icerisinde bn.lundugu artlar ekil 11-17
de gosterilmektedir. Bu diyagramda da; daha once yapiidigi gibi, zaman yatay
eksen iizerine; konsantrasyon ise, diiey
eksen iizerine yerletirilmitir. <;:ozelti,
A noktas1 ile gosterildigl gibi, piiskiirme (fla) odasma doyiDami olarak girer ve oldukca geni Zlqllan smular1
icerisinde, piiskiirme ile konsantrasyonu ~
ylikselir. Piiskiirme periyodunun sonun- ~ +
<JJ
da cozelti B noktas1 ile gosterilir. Bu '0
noktaya 'kadar cozelti luzii kristallenme "' o-tr---+--tr---~+
(cekirdekc~er halinde) alammn altm. E
da tutn.lur: t deal artlar bu cozeltinin, >.o
a
luzli kristallenme alamna girmeden,
A
piiskiirme odasmdan miimkiin olan en
ktsa yolla, biiyiime kolonuna transferi
eklindedir. Bu transferin, BC dol(rusu $ekil 11-17. Bliyiime tipi bir kristalizaWrile gosterilen artlar altmda yaptlrugilll de mubtemel periyud: AB, pliskUrme (fl~)
periyodu; BC. transfer periyodu; CD. biikabul edelim ve C noktast, luzli kristal- yiim.e periyodu; DE. tek.rar Jsttma periyo-lemne alam altmda bn.lunsun. Biiyiime du.
kolonunda QIrl doygunlugun cozeltide~ uzaldahriliuasi, CD egrisi ile gosterilmektedir. C:ozelti D noktas1 lie giisterilen konsantrasyona eritigi zaman biiyiime kolonunu terkeder, besleme co
zeltisi ile karihrilir (ekilde gosterilmemitir) ve ISitiCidan ge9irllir. Is1tma,
sadece cozeltide suspansiyon halinde kahni olan biitiin ufak kristallerin coziin~e~ini ..tam~~lamak icin degil: fakat aym zamanda, E noktaru: ile gosterildigi
gibi, cozeltiyt doymamt yapmak icin uygn.lamr. Bundan sonra piiskiirme odasma alilllr Ve Onceki periyodJardan SiraSI iJe gecer.
,

Devir
1jiekil 11-16. Vakum kristaliza!Orlerinde
meydana gelen muhtemel periyodlar; periyud sUresinin etkisi.

634

635

Sekil 11.17 de aQiklanan fikirlerin ilgi Qekici bir ekilde ~ogrulanmasi ':
kil 11-18 de gosterilmektedir. Bu, biiyiime tipi bir "kristalizatorde yapi!an brr
denemeye aittir ve belirli bir
cQJ
elek
tarafmdan tutulacak bii100
1so saniye
yiikliikte kristallerin iiretimi is~
tenilmekt~dir. Elegi geQen
c-c
v,!::f '
maddeniu viizdesi (istenilen bii:;;::-.
yiikli.ige sahip olmay_an kristal~
QJ QJ
~c
ler;
bunlar yeni batan goziinQJ ::>
meli ve operasyona sokulmah,_ E
Li::J
d~r ), ekilde dik eksen iizerine
~
:=-c
iaretlenmitir. Egriler B nok1-:::;
tasindan C noktasma geQi
QJ
~
m
miiddetinin, kristal biiyiikliigii0
0
2.
3
...
ne etkisini gostermektedirler.
Asllama yatagmda
Gegi miiddeti 150 saniye ise,
bi.iyi.ime zamam (saat)
istenilen biiyiiklilkteki kristallerin miktari %8 den fazla olaSekil 11-18. Bliylime tipi bir kristalizatOrlin ~ab~ma
maz. Biiyiime kolonunda k:llma
sma, ge~i$ miiddetinin etkisi.
zamam ne kadar biiyiik olursa
olsun, maddenin %92 si tekrar
kristalizasyon periyoduna sokulmahdrr. GeQi miiddeti 25 saniyeye diiiiriilecek
olursa, biiyiime kolonundaki 3 saatlik bir bekletme, maddenin %90 mm istenilen biiyiikliikteki kristal!eri tutmaya yarayan elek iizerinde kalmasmi ve %10
unun ise, tekrar kristalizasyon periyoduna donmesihi saglar. Krista! yatagmda
kalma siiresi, herhangi bir kristalin bu yataktaki bekleme siiresi (kristal yataguidaki kristallerin total ag,rhg1mn, kristalizat<irden saatte <;:ekilen iiriin ag,rh11;ma bO!iinUiesi ile elde olunan) olarak tanunlamr.

:o

. \' l"'-

...

I'-

~ "'1'----

--

--

r-

11-28. Operasyon artlannm etklsi- srmrlamalar. Adyabatik vakum

kristalizatorlerinin Qahmasma etki eden ve heniiz a<;Iklamasim yapmachg1m1z
iki faktOr daha 'Vardir. ilk faktor, magma (kristalizatorii terkeden) iQerisindeki
kristallerin QOZeltiye hacim oramd1r ve bu oran, magma kristalizatOrden pompa
ile Qekilemeyecek kadar biiyiik olmamahd1r. <;ahma artlan, bu oranm iist slum allmayacak ekilde diizenlenmelidir. Bu iist limit sistemden sisteme onemli
derecede degi~mekle beraber, 1 klSlm kristal 4 klSlm Qozelti genellikle uygundur. <;ok nadir hallerde, 1 kiSlm kristal 2 klSlm Qiizelti kullaniidigi da olur.
ikinci faktor, kristalizatiir iQin seQileu Qahma te!fiperatiiriidiir. Tempera'i:iir yiikseldikQe iiriin verirni artar. Temperatiiriin artmasi ile basinQ da a;tacagi
i<;in kristalizatoriin buhar boliimiine ait Qap biiyiiyecektir. Basmcm azalmas1
ile destekleme nozhlu iQin kUIIamlan su buhan miktarmda bir artma olursa da,

bu ~enel _ol_arak iinemli bir faktor degildir. GerQek Qahma temperatiirii, liizumlu mhaz IQ~. yap'!"': yatmm ve iletm9 giderlerine ait hesaplamalan esas aJ r
1
ve temperatur seQira~ total giderlerin minimum degerine gore yap1hr.
11-29. Kristallerin topralrlanmas1. Krista! yap1sma sahip maddelerle
yapii_an Qaiimalarda s1k s1k karIiaIian bir problem, kristallerin topaklanmas
1
v: ~-" k':k meyd.ana getirmek yoniindeki egilimleridir. Bu durumla daha Qok,
buyu~. ~Iktardaki depolail!alarda ve varil eklindeki ambalajlarda karUaIhrsa
da, kuQuk paketler iQerisinde sati!an kristalize maddeler iQin de en cidd1 b
problemdir. Kri~t-aller gevek topaklar halindedii ve parmaklar arasma ahp e;:
mekle_ dai1;Iti!abi11r veya bu dag1tma oldukQa biiyiik bir gii.;> ister. Ahci!arm istekler~ madd':'_nin_ ~olayl~.kl~ akacak bir ekilde olmas1d1r. Bu sebeple, kristal
topaklam;naSI uretwiler yominden onemli bir problemdir.

.... ~1-30.. Kritik rutubet (nem). Suyun buhar basmcmm, suyun temperatur~ ~~~ sab1t _Jahnmasl~~ benzer ekilde, bir giizeltinin buhar basmc1 da temperaturu 1le sab1t kllmab1hr. Yalmz Qozeltinin buhar basmc1 suyun buhar basmcmdan biraz azdu. Doymu bir Qozelti, iQerisindeki su buhanmn lasmi basmm suyun aym temperatiiriindeki buhar basmcmdan az olan bir hava ile temasa getirilecek olursa, Qiizelti buharlaIr; Diger taraftan hava bu sm1r degerden daha yiiksek rutubete sahip olursa, Qiizelti havadan su absorplamaya balar ve bu absorblama, Qiizeltinin buhar basmc~ 3u buhaumn hava iQerisindeki kiSmi basmCI?li eit oluncaya kadar, devam eder ve bu esnada Qozelti seyrelir. <;oziinebilen bir tuzun kristalleri h~va ile temasta bulunur ve bu hava, doymu Qiizelti ile
dengede bulundug;u de11;erden daha az su ihtiva ederse, kristaller kuru ka!Ir
C:iink~, kristaller bir ~6zelti filrni ile sanlmi olsalar bile, Q5zelti buharlaacak~
tJ.r. D1ger taraftan kristaller, doymu Qiizelti ile dengt~ degerinden daha fazla,
su buharma sahip bir hava ile temasa getirilecek olurlarsa, kristaller rutubet
ahr_ ve Islan~rlar. Bunun sonunda kristaller, once tamamen Qiiziiniir ve sonra, hava de dengeye erien bir Qozelti haline geQer.
Oda temperatiiriinde belirli bir Qiizeitinin buhar basmm, aym temperatiirlerdeki s~yun b~a~ basmmmn hernen hemen sabit bir yiizdesi olacak ekilde,
temperaturle degiIr. Orne11;i~ 21,1c da doyrnu. sodyum kloriir Q6zeltisinin
buhar basmc1 14,63 mm, suyun ise 18,76 mm dir. Doymn Qiizelti tuz kristallerini bir film halinde 6rtmii ise, su buharmm hava igerisindeki lasmi basmm
14,63 mm den az olmad1kc;a bu kristalleri kurutmak miimkiin de11;ildir. 14,68 mm
(14,63/~8, 76) 100 = %78 reidtif rutubet demektir. Bu sebeple,. havanm rellltif
rutubeb, %78 den az olmad1g1 takdirde, 21,1c da tuzu kurutmak miimkiin olamaz. Bu. oran, pek fazla temperatiir de11;imesi olmad1g1 takdirde oldukQa sabittir. _Eger 21YC ~~ bulunan tuz %78 den daha yiiksek relatif r~tubete sahip
hava ile temasa getmlecek olursa, hava iQerisindeki su buharmm Jasmi basmc1

636

doymu tuz gozeltisinin aym temperatiirdeki buhar basmcmdan fazla oldug~

igin, rutubetin tuz kristalleri iizerinde yogunlamast gerekir. %78 den fazla
reldtif rutubete sahip havamn temas1 uzayacak olursa, tuztm hepsi goziinecektir. Sa sodyum kloriir %78 den daha az reliltif rutubete sahip hava ile temasa
gelecek olursa, tuz kuru kahr.
Yukandaki agtklamalardan kat! halde bulunan bir tuzun kritik rutubeti
(nemi) kavram1 g1kanhr. Bu rutubetin iistiindeki bir rutubette tuz nemlenir ve
altmdaki bir rutubette tuz daima kuru kahr. Kristaller, aynlmt bulunduklart
ana gozeltiden gelen bir lostm yabanci maddelerle ortiilmii olurlarsa, kritik ru.
tubet sa tuzuukine oranla daha az veya daha fazla olabilir. Bu. yabanct maddelerin konumuz olan tuzdgn daha az veya daha fazla bqhar basmcma sahip olmasma baghdtr. Ornegin, sodyum kloriir kristalleri (goziinmeyen ve bu sebeple
inert olan kalsiyum sulfattan farklt olarak) iizerinde goguululda bulunan yabanCI maddeler kalsiyum ve magnezyum kloriirleridir. Bu tuzlar, sodyum kloriirden
gok daha az buhar basmcma sahip Qozeltiler meydana getirirler. Bu sebeple, endiistride kullamlan sodyum kloriiriin kritik rutubeti %78 den azdtr. Endiistriyel
safhktaki kristalize maddelerin kritik rutubetleri, sa maddelerin kritik rutubetlerinden oldukga farkhchr.

11-81. TopaJdanmamn onlenmesL Sodyunt kloriir, once kendisinin

.kritik rutubetinden daha yiiksek ve sonra daha az reliltif rutubete sahip hava
ile, kisa bir miiddet temasa gehni olsun. Bu ilemin ilk periyodunda bir miktar
rutubet absorblayacak; ikinci periyodunda ise, bu rutt.beti kaybedecektir. Kristaller biiyiik oldugu takdirde, hava ile temas noktalan oldtlkQa az ve kristaller
arasmdaki serbest hacim ise oldukga biiyiiktiir. Hava ile. temasa gelme siiresi
gok fazla ohnamas1 halinde, goziinme ve tekrar buharlamadan ileri gelen kristallerin birbirlerine yaptmast ola)il, onemli bir derecede meydana gehneyecektir. Diger taraftan kristallerin kendileri ve kristaller aras1 serbest hacirn ufak
olur; aynca, kristaller rutubetli hava ile uzun miiddet temasta kalacak olurlarsa, kristaller aras1 -boluklar absorblanan hava rutubetiuin meydana getirdigi gO.
zelti ile tamamen dolar. Bu' gozelti buharlaacak olursa, kristaller kat! bir kiitle
meydana getirmek iizere birbirlerine yaptIrlar. Bunun bir sonucu olarak kristal
topaklanmasmm onlenmesi istenirse, U artlar yerine getirilmelidir. Birincisi,
miimkiin olan en yiiksek kritik rutubet; ikincisi, muntazam biiyiikliige sahip tanecikler (bunlar maksimum biiyiikliikte serbest hacme ve en az saytda temas
noktasma sahip olmahdtrlar) ve iigiinciisii, rutubet absorblama ozelligine sahip
in,ert bir tozla kristal yiizeylerinin ortiihneleridir.

637

.t

boluklarm yuzdesm1 buyutrnek Igmk buy 'kl de b.u go"riir Belirli bir kris
b "'klii te tanec1 er
11

runlugu yoktur, muntazam nyu

. le muntazarn kristaller takdirinde,
1
tal ekli ve biiyiikliik balornm:a~ ~~:~ ~iiyiiJdii!liine ba!lh degildir. Krista!
kristaller aras1 boluklarm yiiz est, "'h's . d boluklarm yiizdesi h1zla azahr.
kl
t
m olmamas1 a1m e,
pargact armmufrnunk aza 'kl biiyiik taneciklere oranla birim hacirnde daha fazDi!!er taraftan a tanect er,
I daha fazla topaklanma egilirni gosla ternas noktasma sahiptirler ve bu selbep e, I
bularnaz. Bu imnuda iki ornek
" .. ..
her zarnan uygu ama a am
terirler. uguncu gare
rn oksid veya trikalsiyum fosfat
verilebilir. Birincisi, yemek tuzul~udn ::'~~~zyu kloriiriiriin (%25 H,O), anhidr
ile; ikincisi ise, yaprakmklar ha m e ,, a styum

.. ..
akm bir crime ternperatiiriikalsiynm kloriir ile kaplanrnastchr.
.

1 da temperaturune Y
.
Bir klSlm hidrabze tuz ar o
. . tern eratiirde saklarr.ak gerekir. Bune sahiptirler. Buulan eriye~e~eceK~erttllbir a as~ serbest haemin yiizdesi biiyiik
.
. .
d
d...... gegerhdir. ns a er r
rad>t da aym UUOU
.
'n temas noktalarimn sa)iiSI az tse, enmt rna ak
d laytst ile topaklanrna olrnayaveya birbirlerine komu krtstallen
de kristalleri birbirlerine ba!!lanam~ya~. d v~ ~ azaltthr ve kristallerin temas
cakttr. Kristaller atast serbest hac::;t~:r ~;r~~lerine yapiarak topaldamrlar.
noktalan gok artmlacak ?lursh lind k' 'nert maddelerle kaplayarak, topaklanBu dururnda bile kristaller~ toz a le 11 kd' . de toz madde tuzun kendisinbil' H'd tlze tuz ar ta Irm
'
rna ktsmen
oulenel
yo u 'rr]e. eldl e r:dllebilir. Bu takdirde pek ince olan yiizey tabakast
den
kurutulma
dehidratize olur.
ADLANDIRMA

= 1st transfer ylizeyi,

c = kristaller, kgrfsaat

m"

= besleme akmn, kgrfsaat

..
h = \;OZe!tinin veya kristallerin entalpiSt, kgr.kal/kgr
H
buharm entalpisi, kgr.kalfkgr
L = ana.cOzelti, kgrfsaat
q :;; 1st transfer deb'lSJ, kgr,. kalfsaat
~
) (m") (oC)
U = ti.im tst 'transfer katsayist, kgr.kal/(hr
F

V = buhar, kgrfsaat.
.. .
kristal icerisindeki a~t~bk fraksiyonu
x = anhidr gO~en~n, gozelttfveyadak' ~uhk fraksiyonu (\=oAunlukla stftr)
1 ~
Y = anhidr !;<.izUnemn buhar azm
At
tst transferi igin temperatUr farkt, C

Altlzklar

!Ik art (maksirnum kritik rutubet) genellikle yabanm maddelerin uzaldatmhnasi ile gergekletirilebilir. Yemek tuzu igin, kalsiyuqa klorii~ veya tuz, asidik bir gozeltide teekkiil etmi ise, serbest asidin uzaklatmlmast eklindedir.

'len tnaddeden daha diiiik kritik ru-

b
ddelerin esas IS em
<;:o~nlukla. yald
anc1
' tamamen t esa diif''t bir eydir
kl rna .. iiliir Bu

. Kristaller aras1
tubete sahip ~ u . a~I ~.or.. . .
.. iik kristallerin meydana getirilmesi zo-

c = kristaller
F = besleme akunt
L
\;Ozelti
m = logaritmik ortalama

638

639

PROBLEMLER
11-1. ~ekil 11-19 kristalize potasyom nitrat elde olunan bir sistemi g3stermektedir. Bununla iJgili bilgiler ~a81da verilmi~tir.

11-4. Omek 11-2 nin ktistalizatOrii, demir (II) sulfatm doymu!o' bir !;Ozeltisi ile beslenmektedir. Bu !;Ozelti, % 10 luk bir !;Ozelti kullamlarak. problem 11-1 de gOsterilen cihazlardan elde olunmu~tur. Ne gibi bir de~;i~ikli~e ihtiya~ vard1r?

Besleme aktmr. il_..u 10 KN03 ihtiva eden ve 26,7C da bulunan 10.000 kgrjsaat debiye
sahip bir !;Ozelti. Bu problemdeki blitlin ~Ozeltiler i~in Ozglil ISI 0,8 abnacakttr. KN03 Un
kristaUenme gizli tstSI 85 kgr.kalfkgr dtr.

11-5. Yukandaki 11-1 nolu problemin evaporatOriinii terk eden !;Ozelti,i~rcrisinde 20

mm Hg de~erinde vakum olan bir vak.um kristalizatOriine gOnderilmektedir. Verim ne kadar olacaktlr?

EvaporatOr. tki tesirli. Birinci tesire" gOnderilen su buhan 0,7 kgr/ctn= (gey!;); ikinci
tesirde vakum 91,6 mm Hg (muttak). Kondensat doygunluk temperatUriinde evaporatOrii
terk etmektedir. K.aynama temperatiirii yiikselmesi birinci tesirde 6,11 C ve ikinci tesirde
5,56C d1r. IS! transfer katsay!Sl birinci tesirde 1.950 ve ikinci tesirde 1.585 kgr.kal/(ni')(hr)(C)
dtr. Birinci tesiri terkeden !tOzelti '% 55 KN03 ihtiva etmektedir. EvaporatOrlerin lSI transfer alanlan e~ittir.

11-6. 0,3 a~trhk fraksiyonunda FeS04 ihtiva eden .ve 70,4C da bulunan ,bir ~zelti
den, devamlt !fah11an adyabatik bir vakum kristalizatOrii kullamlarak FeS04 7 ~0 kristallerinin iiretilmesi istenilmektedir. A~trltk yUzdesi olarak % 35 kristal ihtiva eden bir magma elde edebilmek i~in, liizumlu ~alt!,lma basmcmt hesaplayJDlZ.

su
kondansor

~ekil

11-19.

Problem 11-1 in ak1m diyagram1.

KondensOr. Ters aktmla !;3h$an temas tipi barometrilt kondensOr. SoAutma suyu koridensOre 26,7C da girmekte ve 46,3C da terketmektedir.
Kristallza{Or. Swenson-Walker tipi. 1st transfer katsaytsi 1:}'0. S~tma suyu 26,7C da
girmekte ve 71 C da terketmektedir. Birinci tesirden gelen ~Ozelti kaynama. temperatiiriinde.
kristalizatOrU beslemekte ve 38C da kristalizatOrii terk etmektedir. SantrifUjii terk eden ana
~Ozelti 38C dtl evaporatOre geri dOnmektedir.
(a) Ne uzunlukta bir kristalizatore ihtiYI' vardFr (bir metre uzun!nkta kristalizatorUn
1 m!3 lSI transfer yiizeyine sahip olduAunu kabul ediniz)?
(b) EvaporatorUn "' transfer yilzeyi ka> ni' dir?
(c) Su bubanmn kilograrm 17 kuru$ ve si.J.yun m3 li 90 kuru$ olduAuna g5re, bir ton
UrUn elde edebilmek i~in su ve su buhar1 giderlerini hesaplaymtZ.
11-2. Ana !;Ozelti ikinci tesirin besle~ ak1mma verilecek olursa, problem 1 (c) de be-lirtilen ~letme giderleri bundan ne !$Ckilde etkilenir?
11-3. KristalizatOrli terk eden so~tma -suyu temperatUrU 60C a indirilecek olursa,
kristalizatOr ktstmlarmdan ka~ tane eksilir? Bir kristalizatOr ktsmt 90.000 TI... ve sabit gi-.
derler senede '% 15 ise, yukandaki dlizenlemede bir de~i!,likli~e ihtiya~ var midtr?

64!
640
1. Kum filtreleri
(a)
(b)

2.

Bolum 12

SOZME
12-1. Konnya girl. Katdarm siVllardan ayrdrnas1 ile ilgili gene! problem, katilann karakterine ve kan~rmda buluna1i kati-sivl oranma bagl! o~
iizere, farkh operasyonlarla ~oziimlenebilir. Katlnm miktan slVlya oraula olduk~a az ise, operasyona gene! olarak siizme .(filtra>yon) ad! verilir. Suspansiyon
d urumunda olan kat:uun yiizdesi yiikseldikge, operasyon ya sJa~tlrma (presleme)
veya santrifiijleme ile gergekle~tirilebilir. Aynca uzakla~tirdmasi istenilen kati
nm miktan gok fazla ve kat1 par~aCJklar1 da gok kii~ijk ise yirie santrifiije ba~
vurulur. Siizme diye adlandmlan operasyon, kati!arm s1vdardan aynlmasm1 temin eden diger herhangi bir operasyondan gok daha fazla onem talruj!! igin,
santrifiij operasyonuna oraula daha fazla iizerinde durulacak ve a~anacaktlr.
Bu konunun karakteristik olan yam, kullandan biitiin cihazlann hemen hemen
tamamen endiistriyel uygulamalara dayandarak gelitirilmi~ olmalan ve teori
ile herhangi bir bagmtdar1 bulunmamasidrr. Bunun bir sonucu olarak siizme
igin kullamlan cihazlarm gok ~eitli tipleri vard1r ve bunlar, siizge~ (filtre) k-ullanan 'endiistri kollarmm ozel mekanik isteklerini kar~amak iizere yapdmi
lardrr.
Bu biiliimde once onendi siizgeQ tiplerinin yapihlan agiklanacak, sonra
bir lasnn siizme operasyonunun gene! iizellikleri i'izerinde durulacak ve nihayet
teoriye yer 'verilecektir. Santrifiij <;ihazlari ile ilgili agiklamalar yapdacak ve lasaca teorisine deginilecektir. Siizme teorisi ile ilgili oldukga fazla matematik bagmtllar larrupnu~ olmasma ragmen, elde mevcut teorilerin endiistriyel problemlere. uygulanmalan bugiin igin bile kanik!Ij!!m muhafaza etlnektedir. Bunun
ba~hca sebebi, siiziilmesi istenilen kat! pargac1klarm biiyiikliikleri, ~ekilleri ve
ozelliklerinin kesinlikle tesbit edilememelerindeki zorluklardrr. Buruar bir an
igin tesbit olunsa bile, bir operasyondan digerine ve giinden giine degimektedir.

12-2. Flltrelerln Sllllflandmlmasl. <;:ok ~~idi siizme cihazlarmm bulunmasi sebebi ile, biitiin bilinen siizgeg tiplerini kapsamma alacak basit bir SImflamanm yapilmasi, miirnkiin degildir. A~aj!!daki smiflama tam olmamakla
beraber en iinenili siizgeg tiplerini kapsamaktad!r.

Basm!;lt

Filtrepresler
(a) Hilcreli
(b)

3.

A~Ik

Plaka ve

~er~eveli

1)Ukamah

)
a~tk bo~alunh tip
~ yUmmasiZ \ ( kapah b~ahmh tip

Levha yaptlt filtreler

(a). Moore
(b) Kelly
(c) Sweetland

4. DOner devamll filtreler

(a) Silindirik
(b) Tabaka yapth
(c) Vstten beslemeli

12-3. Kum :f"lltreleri. En basit siizgeQ, alt lasm1 delikli olan ve ge~~ek
bir ekildP kunda doldurulan, tahtadan yap~lmi bir 1~1 eklindedir. Ta~am~~
hu tipde olan filtreier uzun zamandan ben kullamlmakla ?eraber, bu.~ .
filtreleri daha bclirli ve standard bir ekil almilardtr. Ozelhkle sivilar I~e.n~mde
bul nan az miktardaki kat!larm uzaklattnlmasmda kullamhrlar. Bu g1b1 d~
r~arda minimum bir yatmm ve gider kardigi, gok bliyiik hacimde SIVI suziilmii~

olur.
Sekil 12-1, buhar kazanlarma verilecek veya benze: ma~s~tl~rla kulland~
cak snlarm sliziilmelerinde kullan!lan basmch bir kum filtresim gosterme~tedrr.
Filtre tankmm dibinde, ya ikinci bir tabana otmtulmu veya gok kath brr ya-Ia bir ekilde ba"lanmi~ gok sayida siizme.bahklan A vard1r. Buruar
t aga
sag m
,
"'
d s
1
pirin~ten yap!ltm olup, yan ylizeylerinde dar yar~klar var 1r. uzge~ erm uzerinde birka~ santimetre yiikseklikte orta biiyiikliige sahip ~akll ta~lan veya ta
Ianklan vardu. Bunun iizerinde ise esas filtreyi te~kil eden kum yer ahr. Ku~
tabakasmm kahnhj!! 0,6 ilil 1,2 m arasmda olabilir. Siizme ilemi esnas~~da su
st nilen su' kuin yata"'mn
su ak1m1 tarafmdan kan~tinlmasim onlemek
z iilmesll e
.,.
h
.. d il"
amaci ile, kum tabakasmm iistiinde yeralan bir dag1tma lev asma gon er. 1r.
Su alt Iasrmdaki siizgeci ge~erek dipte birikir ve buradan d!Rrl ahnu. S1VI ~~e
risiudeki kat1 pargac1klar (~iikeltiler), slizmeyi yavalatacak ekilde bir tikamnaya sebep olurlarsa, ters yikama yapdarak pargactklar kumdan uzaklatlnhr.
Bu operasyon, yikama suyunu siizgecin a!tma giindermek ve bu suyun, aai/;Id~
yukanya dogru yiikse!mesini Ve esas giri~ borusund~n. ruRfl ~llanRSIUI !emm
etmek sureti ile uygulamr. Bu ekilde ele ge~en su, bu Ie yaramayan artik s~
dur. Bu tip kum filtreleri sadece, yukar1da agiklanmasi yapda~ ter.s y~kam.~ ~!e
kumdan uzaklatmlmalan miimkiin olan kat! pargactklarm (~ozeltilerm) suzul-

t. f;;atalta$ - Kimya

MUhendisli~ine Gir~

F. 41

642

643

meleri i~in kullamhr. Jelatin yaplSinda olan veya kum taneciklerinin etrafmt
bir tabaka halinde saran ve ters ytkama ile uzaklatinlmalan miimkiin olmayan,
kati par~actklarm SIVIdan uzaklatinhnalan iQin kum filtreler uygun degildir.

ha cok ehir sularmm siiziilmesi igin kullamhrlar. Bunun yanmd~ ~l\gt fabrikalan cok biiyiik hacimlerde berrak suya ihtiyag duyarlar ve bu g1hl yerlerde de
iizerleri ag1k kum filtrelerinin kugamlmalan uygun olur.

Baktm ve
bo!;altma
kapagt
I

+arttk
Seidl 12-2.

Sekil 12-1.

Basmc;h kum filtreleri: A, siizme ba~hklan.

Basmgh kum filtrelerinin boru baglant!lan tamamiyle standard bir dunnn alIDI oJup, ekiJ 12-2 de gosteri!Jnektedir.
Buhar kazanlan iQin be.sleme suyu .saglayan orta biiyiikliikte bir kum filtreshiin kapasitesi, 8 ilil 16 litre/(m3 siizme yiizeyi ala";l)(dakika) d1r. <;ok biiyiik
hacimde suyun siiziilmesi igin, gok saytda basmgh kum filtresine ihtiyag hils!l
olur. Bunun bir sonucu olarak, a91k veya hzzZ. siizen. kum filtresi diy~ adlandmlan diger bir tip filtre gelitirilmitir. <;ahma ekli gene! olarak ekil 12-1 de
gosterilene benzer; yalmz kum, kapah bir ekilde yap!lm! basmgh tank yerine
iistleri ag1k ve betondan yap1hn1 tanklar igerisinde bulunur. Bu tip filtreler da-

Basmc;h kum filtrelerinin born ba~lantilan.

12-4. Koagulantlarm (plhtllatJ.nCIIarm) Imlla.mlmasi. Uzaklatinlmast istenilen madde miktarmm cok az veya bu m&.ddeye ait taneciklerin ~ok
ufak olmas1 gibi durumlarla s1k s1k kar!laIllf ve bu gibi durumlarda, kum filtreleri ile buulan uzaklatirmak miimkiin olmaz. Organik maddelerin yer alruj!J
prosesletde, kullani!an sud~n. ileri gelen balrteryel enfeksiyon meydana gelebilir
ve bu gibi maksatlarla knllamlan snlar kum filtrelerinden siiziilerek bakterilerden kurtarJ!amazjar. Boyle bir durumla karUaIldi;tmda, siizmeden once s~>
i~erisine bir koagulantm ililve edilmesi ve bir miiddet bekledikten sonra siiz,
menin yap!lmas1 uygun olur. Bu koagulant ya demir (III) sulfat veya aliiminynm
sulfattir. Her iki tuz da suyun alkalitesi yarduru ile hidroliz olurlar; demil: veya
aliiminyum hidroksitlerden ibaret olan, yumaklar eklinde bir gi:ikelme meydana
getirirler. Bu yumaklar suspensiyon halinde kat! pargaCJklan ve hattil bakterileri absorblarlar. Meydana gelen ve bir klSim maddeleri absorblayan bu yumaklar, bir kum filtresi ile siiziilebilirler.

644
12-5. Flltrepresler. Filtrelerin en eski standard yapt ekli filtrepres!erdir. Bunlann binlercesi U anda endiistride kullamlmakta alup, <;ak de~iik yaplltta a!aulan vardtr. Fakat bu de~iiklikler, ozellikleri iizerinde pek az etki
yapar. Bu filtrelerin en onenili iki tipinden biri hiicfeli filtrtler, di~eri ise plaka
ve <;er<;eveli filtrelerdir.
12-6. Hlicrell flltreler. Filtrepresin .en basi! v" en ncuz tipine hiicreli filtre adt verilir. Hiicreyi meydana getiren bir levhanm onden goriiniiii,
ekil 12-3 de gosterilmektedir. Bn ekilM
de MM da~rusu ile gosterilen lasma ait
tipik bir kesit yaptsi, ekil 12-4 de gosterilmektedir. Esas dt gortinii, ekil
l2-5 de (lastm 12-7) gosterilen filtrepres
A
A ile aymc:hr. Do!=e demirden yapllmt
a~tr ve sablt bahk, uygun alan bir <;er<;eveye oturtulmn ve iizerine, liizunllu
born b.a~!antllan yapthnttir. Bn bahktan Qikan iki yatay <;ubnk, cihazm di~er
ucundaki, <;er<;eveye ba~lannn!>lardtr.
,Sekil 12-3. Hlicreli filtreprese ait bir Bunlar ekil 12-3 de gosterilcn lailplar
plaka; A, kulplar; B, besleme kanah; C,
A yardtmt ile plakalan tarrlar. Plakagkl~ delikleri.
lar gene! olarak dolane demirden yapilnn oJup, 30 ila 90 em uzunluk (<;apraz alarak) ve 12 mm kahnh~a sahiptirler.
Dt kenarlar esas plaka govdesinden 10 ila 25 mm yiiksekliktedir. Plakalar kare
veya claire eklinde olabilirler. Her plakamn merkezinde bir delik vardtr ve bu
delik, beslemenin yapllnn aldugu bahk ile bagmtthdir. Her bir plakamn iizerine, plakanm merkezindeki de!ik kadar biiyiiklii~e sahip bir 9elik a<;llmt alan,
siizge<; bezi gecirilir. Siizge<; bezi plaka iizerine, bilezikler B yardtmr ile ba~
lamr; bilezikler ise birbir!erine ya vidalamrlar veya birbideriae ge<;me ile kilit,Jcnirler. Bunlar kumat aa~rya dagru cekerek gererler ve kumatn (yaklark
olarak ekil .12-4 de gosterilene benzer) plaka etrafmda ekillenmesine sebep
olur!ar.
Biitiin plakalar ynkartda a<;tk!anan ekilde kumala kaplandrktan sanra,
bunlan.n hemen arkasma a~tr bir ardct plaka yerletirilir. Bu plakabr, bir hidralik basm<; cihazt veya ai,;'lr bir vida yardtmt ile, stla!arak biraraya getirilider.
Siizge<; kumat, birbirine komu alan plakalartn kenarlan arasmda, conta vazi:
fesi goriir. Siiziilmesi istenilen madde, bir pampa ile siizgec bah~mm merkezindeki kanala gonderilir ve siizgec bezlerinin arasmdaki biitiin boluklart daldurur. Maddenin pampalanmasma devam edilecek alursa ,siizgeg bezini gecer
ve plakalar iizerindeki oluklardan aa~t do~rn akarak, plakalarm alt lasnnna

645

act!mt deliklerden C gecer ve gtkt baglantt!arma girer. Bu dtart <;tlalar gene! olarak ag1k bir olu~a boaltr. BaSin<; altmdaki siizgec bez~ ekil 12-4 de gosterildi~i gibi, plakalarm yiize) i iizerine do~ru itilir.
Yiikseltilmi kenarlarm ar~smda meydana ge!en
boluk, siizge<; bezi iizerinde toplanan katt parcactk!arm oluturdugu kek tarafmdan doldurulur. Kekin kahnhl;t, yiikseltilmi kenarlarm yiiksekli~i ile
smrrlanmtltr. Plakalar arasmdaki boln~u dolduracak kadar kek meydana geldi~i zaman, plakalan
stkttlran vida gevetilir. Ard plaka, tatma <;nbuklan iizerinde geri <;ekilir ve plakalar, yerlerinden QIkarilarak kekden temizlenir.
Yukartda actkramast yapilan tipin cok de~iik
ekilleri vardtr. Besleme, merkezdeki kana! yerine
bir yan kana! yalu ile yapilabilir. Baahna ba~!an
tt!arr agrk bir oluk yerine kapah bir boruya verilebilir. Bu de~iikliklerin hic biri <;ahma prensiplerini etkilemez. Hiicreli filtrelerde kekin yrka~mast
miimkiin de~ildir. Kekin siizgec bezi iizerinden tamamen abmnasr oldnk<;a zordur ve en onemlisi de,
siizge<; bezlerinde meydana gelen ammamn fazla
ahnastc:hr.

~ekill2-4. $ekil 12-3 lin MM

kesiti: B, halka ~ekilli delik;
C saki$ delikleri.

12-7. Plaka ve !)Cr!)evell slizge!,'ler. Filtrepreslerin daha kullamh ve

daba geni kullamlma alanma sahip olan ekli, plaka ve <;erceveli (bazan yiizyiize plaka diye de adlanc:hnbr) filtrepreslerdir. Bu cihaz, kenarlarr biraz yiik-

$ekil 12-5. Plaka ve gergeveli filtrepres.

seltihni plakalar ve icleri bo <;ergevelerden yapllmt oluj>, hiicreli filtrelerdekiae benzer yaprda, biraraya getirilmilerdir. Bu <:ki!deki bir plaka ve <;ergeveli
siizgecin yandan goriiniiii ekil 12-5 de, plaka ve ~ergevelerin onden goriiniiii

647
646
ekil12-6 i:la ve ekil 12-6 daki BB kesitinin uzunlamasma bir giiriinii~ii ise, ekil12-7 de giisterilmektedir. Bu ekildeki bir filtrepresin kurulUU esnasmda her
plakanm yiizii siizgeg bezi ile kaplarur, fakat bu i <;>ergeveler igin yapllmaz.
Bu siizgeg bezleri iizerine, plaka ve gergevelerdeki baglantllara uygun, delikler
agilinbr. Bu suretle, plak:a ve gergeveler. bir araya getirildikleri zaman, bu
delikler bir ugtan diger uca uzanan kapah kanallar meydana getirirler ve sabit
ba~hktaki kanala baglanular. Ag1k olarak giiriinen kanal sadece gergevenin igerisine a~ olup, plaka iizerinde b9yle bir delik yoktur. Plakalarm alt losmmda,
plaka yiizeylerini gila~ musluldarma baglayan, delilder agdnu~tu. Siiziintiiniin
filtre i:b~a gooI ekil 12-6b ve c de ayrmllh bir ekilde giisterilmektedir. Siiziilmesi istenilen madde besleme kanab yolu ile filtreye pompalandig.. zaman,
ilk once biitiin gergeveleri doldurur. Besleme pompasi madde gondermeye devam edecek ve basmg artacak olursa siiziintii, siizge<;> bezini geger ve plakalarm
yij.zeyinden a~ag1ya dogru akarak, boalma musluklan yolu ile d~n akar. Filt-

Sekil 12...5 den 12-7 ye kadar giisterilen ag1k hoahm diizeni en gok karlaIlan tiptir. Herbir plaka, gozle goriilebilir bir miktardaki iiziintii.yii top]ama oluguna boaltir. Bu sebeple, bir
siizgeg bezi delinecek veya siiziintii hu!amk akacak olursa, cihazm biitiiniinii
galimadan alikoymakszm sadece o
plakaya. ait musluk kapatilabilir. Siiziintii siCak veya ugucu veya diger bir sebepten dolaYI ag1k boabm saloncali giiriilmekte ise, besleme kanalma benzer
bir kana!, siiziintiileri toplamak igin cihaza ililve olunur. Bu ekildeki bir kana! ekil 12-8 de gosterihnektedir. Bu
durumda siiziintii bulamk akacak olursa, bunun hangi plakadan geldigini B[;renmek mfunkiin degildir. Bu ancak cihazm agd1p, tek tek plakalannm kontrol edihnesi ile mfunkiin olur.
12-8. YtkamaJ.i. filtrepresler.
Plaka ve gergeveli filtrepreslerin hiiereli
~ekil 12-7. $ekil 12-6 da BB ile gijsfiltrepreslere olan esas iistiinliigu, gokelterilen' kesitin aynnblart.
tilerin yikanabi\meleridir. Ykama yapabilen plaka ve gergeveli bir filtrepres ekil 12-9 da ve ekil 12-9 da EE ile
gosterilen bir kesit ise ekil 12-10 da gosterilmektedir. Sekil 12-9 ve 12-10 da

c
~kil

12-6.
(b)

gorUn~,

A~Ik
a~

bojabmlt, ytkama yapmayan bir plaka ve ~ei>eveli filtrepres: (a) onden

bo1alm yapan ~tkt!lar, (c) CC kesitinin ayrmttlan.

repres gergeveleri doldugu zaman plaka ve gergeveler birbirlerinden aynhr ve

hiicreli filtreler losmmda agiklandij!I gibi temizleme yap1hr. Bu ekildeki bir
filtrepresde yiicama yapdamaz ve bu sebeple, gergevelerden uzakla~tlruan kalmnda daha bir miktar sii;~:iintii vardtr. Bu istenilen veya istenilineyen bir madde olabilir.

:=I
kesit o-o
Sekil 12-8.

Kapab bOjahmb ~lkl!lann aynnblan

farkl1 yapihta iki cins plaka varcbr ve bunlar birbirlerind~n, kanallarla olan
baglantdan gozilniine ahnarak ayri!abilirler. Bu iki cins plaka ve aym zamanda

648
649

cerc,eveyi tamyabilinek, plaka ve gergeveleri biraraya getirenlere kolayuk olmak iizere, plakalann dia gelen yail kenarlarma diigme seklinde gkmtilar ko-

ken, ekil 12-9b de gosterilen gergeve dainla iki diigmeye sahiptir. Filtrepres
1-2-3-2-1-2-3 vs. Sirasmi izleyecek ekildc tertiplenir. Farkii kanallann sabit
bahk
ayn ayn baglantllan vardir. 5ekil 12-5, yukanda agiklamaSI yapllan
ekilde haz~rlanm bir filtrepresi gostermektedir. Siizme esnasmda y1kama kanab, filtrepresin ba~hgmda bulunan bir val yardm ile kapati!Ir. Siizme ilem~ yukan klSimlard ~ aQiklamasi yapllan ve ykama yapmayan, plaka ve gergeveli fillrepreslerdc oldugu gibi yiiriir. Siizme pratik yonden limit dejlere ulatlg
ve iyice sllomi bir kek meydana geldigi zaman, besleme alom1 bag:antllan ile
biitiin iig diigmeli plaka Qiki musluklan kapatihr ve yikama kanahna su gi:inderilir. Y1kama kanahmn, iig diigmeli plakalarm her iki yiizii ile baglantllan
vardir. Bu sebeple su, plaka ile biitiin bu plakalarm yiizeyini orten siizgeg bezi
arasma girer ve iig diigmeli plaka gila muslugu kapatlldg iQin, sadece kek igerisinden gegip bir diigmeli plaka yiizeyi iizerinde yukandan aagya dogru akabilir ve bir diigmeli plakamn ag1k b~rakllan muslugundan diari akar. 5ekil12-7
ve 12-10 u karIlatirdgnmz zaman yikama suynnun, kekin tiim kahnhiliru gegtigini gi:iriiriiz. Halbuki siizme esnasmda siiziintii, sadece kek ~almhgmm yansmi geger. Kekin meydana getirdigi bu iliive direng, suyun iig diigmeli piakaJar yiizeyinde muntazam bir ekilde dagllmasma ve keki muntazam bir ekilde gegmesine sebep olur. Bununla beraber yikama, yikama suyunun girdigi
koe civarmda daha iyi, diger.ki:ielerde ise daha zayif bir ekilde meydana gelir. Bunun bir sonucu olarak, pek gok filtrepreslerde iki y1kama kanah vardir
ve bunlar, birbirlerine karI koelere yerlethilmi~lerdir. Filtrepres once bir,
sonra diger yikama kanal1 yoh: ile yikanir.

~kil 12-9- Plaka ve <;e.-,eveli bir filtrepresin (ag1k bojalunb) y1kama esnasmda plnka ve
<;e.-,evelerinin durumu: (a) bir dU~meli plaka; (b) iki dUgmeli plnka; (c) Ug dUgmeli plaka.

nulmas1 sureti ile biitiin filtreperes yaronncllari tarafmdan uygulamnaktad~r.

!)ekil 12-9a bir diigmeli plaka, ekil 12-9c ii(; diigmeli plaka diye adlandmhr-

'r

L
~kil 12-11.

ta ve

~kil 12-10.

~kil 12-9 dakj EE kesitinin aynnlllan ve yikama ijlemi.

Kapal1 bojalunh. bir plnka ve gergeveli filtrepresde, y1kama i1lemi yapan pla-

~r!;evcler.

Y1kama yapabilen plaka ve ger~eveli filtrepres aym zamanda kapal1 boa!Im!I ise, iki al'!"' boal!m kanalma sahip olmahd1r. Bu suretle iig diigmeli plakalar yikama esnasmda kapablabilirler. Bu ekildeki bir plaka.- gergeve iigliisii
ekil12-ll de gi:isterilmektedir. Filtrepresler ayill zamanda sogutma veya ISltma
yapilacak kanallara da sahip olabilirler.

651

li50

Filtrepres yardnncilarmm yapmr olduklarr cihazlarrn, birbirlerinden oldukca farkh ayrmt!Iara sahip olduklarr gi:iriiliir. T' "itiin bu farkhlrklar yapr yi:iniinden
olnp, filtrepresin calrma prensipleri yoniinden benzerlikler vadrr.
12-9. Filtrepreslerin yaplldiklarJ malzemeler. Filtrepresler cogunluklukla dokme demirden yaprhrlat. Di:ikiimii yaprlabilen herhangi bir metalden de
olabilir, fakat pratik bakrmdan olduk~a pahabya malolurlar. Di:ikme demiri
arndrran srVJlarm siiziilmesi i~in kurun veya lastik ile kaplanmi plaka ve Qercevelerin kullamldrklarr da olur. Tamamiyle tnhtadan yaprlmr filtrepresler de
bulunabilir. Tahtanm ~arprlmasr veya ~elnnesi sebeb; ile, bu gibi malzemeden
yaprlrm filtrepreslerin iyi bir ekilde bakrmlanmn yaprlmasr gerekir. Siizge~ bezi yaprmmda kullamlan malzeme, bir cins pamuklu dokumadrr. ince dokunmu
pamuklu kumatan, kaba ve kalm dokunmu bir yiizii tiiylii pamuklu kumaa ve
hattil, ~uval bezine kadar birbirlerinden farklr dokumalar kullanrlabilir. Siizge~
bezinin ince olmasr istenilen fakat, basmcm bum1 )utacak kadar yiiksek oldugu
yerlerde, ~uval bezi veya jiit kullamlabilir ve bunlarm iizerine ince pamuklu
kuma kaplamr. Bazr yaglarm siiziilmesinde, pamuklu kuma yerine siizge<;; kdgrdr kullamhr. Fakat bu kllgrtlar en ufak basm~lara bile dayanamadrklar1
icin, saglam yaprh bir dokuina ile desteklenmelidir. <;ok ince tellerden i:iriilmii
metalik siizgec bezleri yaprlmrsa da, bunlar filtrepreslerde pek az kullamhrlar.
Bunlar daha ~ok biraz sonra acrklanacak olan levha yap1srndaki filtrelerde kulIamlrrjar. Yeni bulunan naylon, vinlon ve fiberglas gibi sentetik ipliklerden yaprlan siizge<;; bezleri, pamuga oranla kirnyasal tesirlere daha dayamkluhrlar.
Ozel amadar i~in ~ok sa}'lda i:izel sijzgec bezleri gelitirilmitir. Bugiin icin en.
yaygrn filtrepres di:ikme demirden olup, yanlardaki raylar icin kana! veya celik
qubuklar vardir. Plaka ve cerceveleri srlatrran, elle cahtmlrr bir kapama vidasi ve pamuk ipliginden yaprlmi siizge~ bezi, buulan tamamlar.
12-10. Levha yapili f"Iltreler. Filtrepresler her ne kadar Qok degiik
siizme ilemlerine iyi bir ekilde uygulanabiliyorsa da, fazla ka!I maddeye sahip olan biiyiik miktarlardaki srv1larm siiziilmeleri i~in ekonomik degildir. Aynca filtrepreslerde yaprlan yrkama ilellli esnasmda kek i~erisinde kana! teekkiil ett;gi icin, az miktardaki su ile yeterli bir }'lkama yaprlamaz. Bu las1mda
a~Iklamalan yaprlacak olan filtre tipleri, ilk once met&lurji endiistrisinde gelitirilmi olup; yukarrda aclrgeqen siizme ilenrleri i(in, daha az icilik. istemesi
sebebi ile, filtrepreslerden daha uygundur. Diger taraftan buularm ilk ya!Inm
gid!'rleri daha yiiksehir ve bu filtreler gene! olarak daha kanIk bir yap1ya sahiptirler. Bu tip filtrelerin yap1mr, filtre levhalcmmn gelitirilmesi ile miimkiiri
olmntnr.
12-11. Filtre Ievhalarmm yapiSI.

Bir filtre levhasmm yap1s1 ekil

J2-12 de gosterilmektedir. Filtre levhasmm Qekirdek lasm1, yuvarlak veya dik-

..ol

)"'Jn]J I .nr ve delikli bir levha F yardimi ile dagibm yap1hr. SiiziintU, filtre
w ''alarwm yan yiizeylerinden ig klsma geger. Her filtre levhas1 siiziintiiyii, iize-

Sekil 12~13. Sweetland filtresinin Onden gOriinil!;lli: A, kaplamamn sabit olan yanst; B, k.aplamanm mente$eli olan yarlSl; C, filtre levhalart; D,_ filtre gil~ ba&lanttlan; E, besleme k:a~
nab; F, da~ttma plakast; G, sliztintli gOzleme camt; H, sliziintii- bo~altm borusu; J, kilitleme
kanu (mil !;ivisi); K, ytkama suyu bo$ahm borusu; L, gtkt$ yoll~n. (Oliver United)

rinde bir giizetlerne penceresi G bulunan, bir b_oru yolu ile gene! bo~ahm borusuna II giinderir. Siiziintiiyii ta~1yan ana boru II, filtre giivdesinin iist klsmmda ve ona baglanrnadan yer alabilir.
Bu dururnda giizetleme carnian yatay
oiup, kontrolleri kolaydrr. Slizme i~lemi
tamamlandigi zaman, siiziintiiniin geQtigi yollardan y1kama ~uyu giinderilir.
f;ekil 12-14 iin sagmda giisterilen eksantrik (salgih kasnak) gevetilerek filtre
boaltdabilir. Bunun igin silindirin alt
yarlSl B agilll' ve ekil 12-14 iin sol iist
koesinde yer aian K kanah yolu ile su
pompalanarak, kek filtre levhalarmdan
uzaklatJnhr. Bu y1kama bahli;l, dililer ve el gark1 ile diindiiriilebilir ve K
nozulundan g1kan su jeti, filtre levhastnm biitiiniinii iyi bir ekilde yikar,. Ke-
kin filtre levhalarmdan uzaklatmhnaSI, filtre alt yarisimn agdmas1 olmaksizm da yapdabilir. Kekin y1kama suyu
filtresinin
kesiti
yard1m1 ile filtJe levhalarmdan uzakla
Sekil 12-14. Sweetland
tmlmasi, ekil 12-13 de gosterilen L ka(~ekil 12-13 e baktmz).

nah yolu ile yap1hr. Sweetland filtreleri birirn zcmin ylizeyinde biiyiik slizmc
alamna sahiptirler, y1kama rand1manlan iyidir, iletme giderleri dliiiktiir ve
filtrenin kullamlmayan alam azd1r.

12-15. DOner devarrili filtreler. $irndiye kadar aQlklamalanm yap!Igimiz biitiin siizme cihazlan, siireksiz Qah~Irlar ve bu husus bahca sakmcay1 te~
kil eder. YaklaIk olarak 1906 yllmda ilk doner devamh filtre, Oliver, ~apilmi
tir. Bundan sonra, Oliver filtrBsinin prensipterini kullamp sadecc yapih eklinde
ufak degiiklikler yaparak, birbirinden farkh diiner silindirik filtrcler gelitirilmitir. Doner silindirli filtrelerden baka doner devamh filtreler de vard1r, fakat bunlarm kullamhI diiner silindirli filtrelerden Qok daha az onern taIr.
Bunlarm bir tipi yatay bir afta sahiptir ve bu aft iizerinde, aft eksenine dik
olan filtre levhalan yer ahr. f;aft donerken filtre. levhalar1 siiziilecek Qozelti iQerisine daldmhr, sonra filtre QOzeltiden Qikanhr, kuruyuncaya kadar emilir ve
iizerindeki kekten kurtanlir. Diger bir tip ise, biiyiik gaph doner bir yatay diskten ibarettir ve bunun alt klSim, radyal filtre levhalarmdan yapdmillr. Siiziilecek kanIm bir rroktada bu plaka iizerine dokiiliir, siiziiliir ve yikamr, kek kaziyicllar yard1Illl ile uzaklatJnhr. Doner silindirli filtreler, diiner devamh filtrelerin en onemli olamdrr.
Doner silindirli bir filtre (ekil 12-15), levha halindeki bir metalden yapdDU, bir silindirden A meydana gelmi~tir. 30 em ila 4,5 m lik bir Qapa ve 30,cm
ila 6 m lik bir uzunluga sahip olabilirler. Bu silindirler, bir silindir yatag1 B tarafmdan tammaktadu. Siiziilecek SIVI.bir tank C iQerisinde bulundnrulur. Si-'
lindirin yiizeyi, silindir ek~enine paralel ve silindir giivdesine kaypaklannu
bandlarla D, kisimlara ayrllnntir, Bandlar arasma, siizgeg bezini filtre yiizeyindenuzak tutmak iQin, bir cins yap1 tipi kullamhnibr. OrMgirnizde oluklu
metalden dar bandlar E bu ii gormektedir. Bunlarm iizerine, tel elekterr veya
iizerinde yanklar bulunan metalden, bir levha F yerle~tirilir ve baglamr. Bunlar siizgeg bezi G ile iirtiiliir ve siizgeQ bezi spiral bir tel II ile sanhr. Siizgeg
bezi ayirma bandlarmm oyuklan iQerisine kalafatlanabilir.
Her- boliimde yer alan bir veya birkaQ born /, silindir yatagmm bir ucunu
kapayan K plakaSJ iizerindeki deliklere baglanmilardir. Bu kapak plakaSJ gene!
olarak _degitirilebilir bir koruma levhaSI ile desteklemnitir. K ve L delikleri
aymchr. Sabit olan val plakas1 M ile, siiziintii toplayJCISJna (klsm1 vakum altmda olan) baglanlllar yapdnntJr. Sabit plaka iizerinde aym zamanda basmQh
hava igin de baglantilar vardrr.
Silindir- Qok yava~, gene! olarak 1 rpm (donii~/dakika) den daha az, bir ekilde bir motor 0 tarafmdan diindiirliliir. Motor sonsuz aft1 P (lnz azaltim ve
degitirici bir taklm cihazlar yard1nu ile) ve o da, sonsuz di~li yard1m1 ile silindiri hareket ettirir. Yataklar 1j iizerinde bulunan millere asdmi bir kan~tinci

657
S, motor ve lnz azaltma dllzeni U, aft V, lo:anklar W, hareket cubujtu ve iic
koeli krank manivelas1 Y ile oallanma hareketi kazamr.
Silindir donmeye balar ve bir boliim, siiziilecek s1v1 i<;erisine daldmhr.
Val plakas1 M ile ilikisi bulunan ve de~itirilebilir plakadan L ge<;en o bi:iliil
me ait b_oru, vakuma ba~lam~. Boylelikle kek teekkiil eder ve siiziintii, vakum
bah~mdan N ge<;erek ,siiziintii toplaYJcilarma gider. Su piiskiirtiiciiler R keki
Ylkar; valflar, siiziinlii ve Ylkama suyu ayn ayn toplanacak veya bir aklm halinde birletirilecek ekilde yapilmllard1r. Yikama son bulduktan sonra, kek
i<;erisinden hava emilerek, kek y1kama suYlllldan klrrtaril~r. Biitiin bu siire icerisinde a<;Iklanan kls1m vakum altmda tutulur. En sonunda bu klsma ait born,
], val plaka51 M iizerindeki bamnch hava borusuna b_aglamr; hava iiflenerek
kek, siizge<; bezinden aynhr ve sonra kazym bi<;ak Z ile siizge<; bezinden uzaklatlrillr.

Valf yuv;al:an

'1'\k:ama

suyu

~;JkiSI

Sekil

12~16.

S.O~Untu

<;lklSI

DOner silindirli filtre valfmm

diya~ramatik. B:Osterili~i.

Valfm yap1s1 ekil 12-16 da ematik olarak gi:isterilmektedir. Val tabarn veya koruma levhas1. silindire ba~lanmi olup, onuula birlikte di:inerler
ve de~itirilebilir yap1htadirlar. Farkh kls1mlara ba~lanmi olan borular, bu
val tabanma a<;1hrlar. Val tabanmdaki her delik, silindirin bir klsmma .aittir.
Sabit plaka, val tabamna siln bir ekilde bastinhni olup, silindirle birlikte
di:inmez. Bu plaka, siiziintii veya YJkama SUYll <;Ikllan icin ba~lantilara sahiptirler. Bu ba~lantilar siiziintii toplaYJcilarma ve oular da, emmeyi temin eden
vakum pompasma ba~lanmllarchr. Sabit plaka cevresindeki bir kana!, val
tabam iizerindeki delikli plaka ile, birbirlerine uygun gelecek ekilde baglantih
kilinmilardlr. Bu kana! iki klsma boliinmii olarak gosterilmi~tir. Bu klsunlardan biri siiziintii <;tlnma; di~eri ise, yikama suYll <;lklma baglanmilardir. !Iii
kls1m arasmdaki biihne, s1kl bir ekilde birbirlerine uyan takozlardan yap1hm
olup; siiziintii ve YJkama SUYll arasmdaki aYJnml diizenlem~k amam ile, bu takozlarm durumu degitirilebilir. Bastmhnl hava, sabit plakamn bir yiizeyinde
t. Catalla!; -

Kimya Mtihendisligine

Gir~

F. 42

659

bulunan, kiic;iik iifleme deli~ine ba~lamr. Vall tabam diindiik9e, filtrenin muhtelif lasim!an ile ba~lanb kuran borular birbiri ardma, once sliziintli kana!I altma, sonra ytkama kanah albna ve en sonra da iiflem~ ka~~~ alt~a girerler.
Sliziintii ve ytkama suyti ayr1 ayr1 toplanabilir fakat, buletmlmeleri daha uygundur.
Sekil 12-17, diiner silindirli filtrenin bir lasmma ait diinil.~ii ematik olarak
giistermektedir. Siiziintliniin uzaklatlnlma peryodu esnasmda oldukc;a fazla
miktarda sliziintli kekten emilir. Y1kama suyu, bir v~ya birkac; Sira ytkama nozulundan verilebilir. Bu sebeple, ytkama lasm1 ekil 12,17 de giisterilenden daha geni olabilir. Y1kama suyunun uzaklatmlma devresi yeteri kadar uzun tu-

zaman, ufak c;apa s,.Jtip ayn bir silindir yardum ile, esas filtre silindirinden ayrJbr!ar. Bandlara yapian kek, bu barularla birlikte filtre silindirini terk eder Vb
bandlar, yukarJda ad1 gec;en kiic;iik silindir iizerinden gec;erken, kek pargalamr.
Bandlar, kaZiyici b1c;agm hemen altmdaki bir yerde bulunan ikinci bir ufak
silindir iizerinden gec;er ve bu, maddeyi ana silindir yiizeyi iizerine gonderir.
Tel tel baaltma uygulandigi zaman, kaziytCI b1c;ak ku!lamlmaz. Baz1 hallerde
bandlardan kurtulan kek, bir tiinel kurutucu ic;erisinden gec;en, bir taIrna bandma baaltihr.
Tel tel baaltmanm uygulandigi pek c;ak durumlarda, silindir c;evresinin
dortte bir veya fazlas1m kaplayan ve kek iizerinde yiiriiyen k1sa ve sansuz bir
band filtreye iHlve alunur. Band, filtre silindiri ii2erinde yer alan ufak silindirler
iizerinden gec;erek, dalammm1 tamamlar. Yay ile gerilmi ufak silindirler yardnm ile kek iizerine bir basm<; yap1hr ve bu. suretle band keke yapitmhr. Bu
yapima, kekin silamasma ve sudan daha fazla kurtarilmasma hizmet eder.
DOner devamh filtreler her tlirlii siizme ilemlerini yapabilecek ekilde ge3 iii\ 6 mm kalmhkta kek meydana getirebilecek, c;ak ufak taneli veya jelatin yaplSlndaki ~okeltilerin (bu i ic;in her ne. kadar las1m 12,19
da a<;Ik!amaSI yapilacak alan onkaplamah filtrelcr uygunsa da) siiziiJmesinden
ba~layarak 10
kahnhkta kek meydana getiren tuz ~okeltilerinin siiziilmelerine kadar uzanan geni bir kullamlma alamna sahiptirler. Giizelti s1cak oldu~u
zaman filtrenin c;ahtmlmasi her rie kadar zorsa da, kaynama temperatiirii yakmmda bulunan c;ozeltileri bile' bnularla sliZinek miimklindlir. Tuz gibi, gozenekli yap1ya sahip kekler t~kdirinde, az bir basm~ diiiiii (kayb1) ile biiyiik
hacimlerde hava kek i<;erisinden geqirilir. Gak biiyiik <;ilalara sahip valflar
kullamhr, val d.isklerinin <;aplan filtre silindirinin qap1 ile kafIlatmlabilecek
kadar biiyiiktiir. Filtre silindirinin altmda bulunan tanktaki SIV!nm kati parc;aCiklan, c;okehne egilirni giisterirler ve bundan dalay1, bu tip filtrelerin pek c;agu.nda c;ozeltileri suspansiyon halinde tutmak ic;in, bir cins kantmci kuliamhr.
Ag1r maddeler takdirinde, bn mekanik kantmcilann gorevini siiziintli jeti gorebilir ve c;okeltinin kantmlmaSim temin eder.
li~tirilmilerdir:

em

,Sekil 12-17. Doner silindirli filtrenin bir dolan1m1.

fularak, .en az kristalize kekler (iirnej:lin tuz) ic;in olmak iizere, kek ic;erisinden
oldukc;a fazla miktarda hf,lva ge<;irilir. il'fleme peryodu lasa tutulur ve 90k kere
hava yertne sn buhar1 iiflenir. Hava, siizme ortammm (bez veya levha) so!lnn.:,sma ve teekkiil eden kristallerin, sliziintiiniin soj:lumas1 (ve bnharlamasi) sebebi ile, filtre yiize:YJne yapimalarma yol agar.
Doner silindirli filtrelerin bir lasmi, iizellikle yapikan kek ile <;ahanlar,
t~l tel boaltma metodunu uygularlar. Bu, c;ok saytda sonsnz bandlardan olu'
mu~ olup, aralarmda 12 mm a<;Ik!Ik vard1r, siizgec; bezinin iizerinden ve filtre
c.il:!l<!.rinin etrafmdan gec;erler. Sonsuz bandlar kaZiytCI bi<;a!!a yaklatiklan

12-16. Vstten beslemeli flltreler; Kaba bir yap1ya sahip. alan kristalizc
maddelerle graniil yaplSlndaki qokeltiler, standard doner silindirli vakm11
filtresinde siiziilemezler. Buna sebep, silindirin ah k"mmda mevcut artlar altmda, kek teekkiiliin.iin ~ak giic; almas1d1r. Bu gibi maddeler igin iistten l><.slemeli filtre (ekil 12-18) kullamhr.
Filtre silindiri A, ekil 12-15 de aQiklanana benzer ekilde, siizme yiize" '"
sahiptir. Siiziintii boliimleri, 9evre etrafmda toplanmi derinligi az. bol'i ,1-r
almak yerine, filtre silindirinin biitiiniinii dolduran. boliimler halil)dedir. , .tre
silindirinin tiimii, ekil 12,15 de aldugu gibi boliicii bandlar D yerine, merkez-

661

660
den !;evreye dogru uzanan bolmelerle B, kama ekilli lastmlara aynlllllbr.
. bu bOlmelerin her biri alt lasnnlannda bir Qtla deligine C sahiptir.
Kamaekilli
kb
D ....
VaH plakast yoktur ve her delik, donme esnasmda boaltma a ma
suzun-

tiiyii gonderir. Boalma kabmda toplanan siiziintii, E borusu yolu ile siiziintii
depolama tankma akar. Barometrik stzdrrmazhk temin maksadt ile, filtrenin. altmda yer alan siiziintii depolama tanlanm yeterli bir uzakhkta bulunmast gerekir. Hava, piiskiirtiilmii ze;recikler tutucusuna F, tegetsel bir giri borusn ile
gecer w gerekirse ikinci bir zerrecik tutucusu G konulur. Bu cihaz G, ekil
5-19 da gosterilen damlactk tutuculan~a benzer bir ekilde yaptllllltlr. G den
gecen hava bir iiflece H girer ve iifleci terk eden hava susturucu yolu ile dtart
atthr.
Born icerisiude tamabilir durumda olan siiziilecek madde, besleme kaptst
K yolu ile cihaza girer ve filtre silindiri yiizeyine yaythr ve meydana gelen kek
yeterli bir gozeneklige sahip oldugu icin, siizme ilemi lasa bir zamanda son
bulur. Bundan sonra L piiskiirtiiciiUnden piiskU!tUlen su ile hafif bir y:tkama
ilemi yaptlabilir ve sonra kek yeni baian kurutulur. Bu sebeple filtre silindirinin tiimii, metalden bir muhafaza M igerisine konulmu olup; .iiflec tarafmdan
meydana getirilen emme, N bag!antilan yolu ile bu muhafaza icerisinden steak
hava akummn gecmesine sebep olur .. Hava uygun hir ISI!tctda (dogrudan dog
ruya gaz veya stvi bir yalatla) birkag yUz dereceye kadar tsttt!abilir. Kurumu
kristallerin dt tabakas1 P kaztywtst ile ve geri kalan lasuu!art ise Q kaZiy:tctst
ile filtre yiizeyinden ahmr. R nozulundan pUskiirtiilen siiziintii jeti, siizgec yiizeyini oldugu kadar yiizeye yaptIp kalan kristalleri de y:tkar. Her iki kaZiy:tctmn filtre yiizeyinden aldtgt kristaller filtre muhafazasmm alt lasmma dUer,
vidah bir konveyor S tarafmdan tatmr ve T borusu )'olu ile cihaz dtma atthr.

L
R

$ekil 12-18. Ostten beslemeli filtre: A, silindii; B, silindir M!Um!eri; C, s~tU. ~lkt!lart~
bofalma kabt; E; sUzUntii b~alma borusu; F, ilk stc;rama tutucusu; G, ikin.~~ s~~
.
tucusu
H Ufl...... J susturucu; K, besleme kaplSt; L, yJkama suyu pUskllrtUcillen, 14 sllin
tu
,

"'S'r
'
kazm1' b ~ R sUz~

D,

'?

dir kaplamast; N,- steak bava giri~i; P, ilk k8zlma btr;aAt;..

son . a l9B~~
,bezini temizleme piisklirtiiciileri; S, Urlin konveylSrii; T, urun ~akt~t, U, nemh_ UrUn 9~1,
V, sllzllntU ~dO! borulan (Swenson.)

12-17. S\izme operasyonu.

Endiistride kart kartya geldigimiz siiziilecek madde tanecik (graniil) yaplSlnda, basttrtlamaz durumda, kolayhkla siiziilebilen veya yaptma karakteri gosteren cinste, basttrt!abilen kolloidler halinde, siizgeg bezini veya filtre levhasnn ttkayacak tipte ve daha pek cok farkhhklar gosteren durumlarda bulunabilir. Siiziilecek maddenin (bu!amag, hamur
veya suspansiyon) en iinemli ilk karakteri, onun yaptsidtr. Ornegin, tanecik yaptsmda ve serbest veya kolloidal yap1da ve yogun olup olmadtgtdrr. Baryurn
sulfat veya kalsiyum karbona! gokeltilerinin suziilmeleri, demir (III) bidroksidin
siiziilmesinden farkltdtr. Siiziilecek maddelerin ikinci bir ozell)gi de onun .bastmhp bastm!amamastdtr. SUziilmesi istenilen madde bastmlamayacak .karakterde ise, kekin giisterecegi direnc hasmca iinemli bir ekilde bagh olmayacakttr. Halbuki madde bastmlabilir bir karakterde olursa, birim kalmhkta kekm
gosterecegi diren9, basmg artttkga htzh bir ekilde artar. Gene! olarak, tanecik
yaptsmdaki gokeltiler hemen hemen bastmlamaz bir karakter giisterirler.
12-18. Basmcm etkisi. Gene! olarak siizge~ bezinin kendisi, nadiren de
olsa, gergek bir siizme ortamtdtr. Siizgeg bezlerinin ve gokelti .pargactk!annm

662
663
fotomikrografik* incelenmesl, ~iikeltilerdeki ortalama par~aclk biiyiikliigiiniin
siizgec bezlerinin ortalama ,giizenek biiyiikliigiinden, olduk~a ufak oldugunu
giistermitil:. Gercek sllzme ortatnl, slizgecin ylizeyi lizerine IJturan ilk ciikelti
taneciklerit)in meydana getirmi olduklart tabakad1r. Bu sebeple, ilk tabakanm
m.eydana gelmesi slizrne operasyonunun giivenligi yiiniinden biiyiik onem tal!.
Filtrepres veya basmc altmda caban levhah filtreler cok sa}'ldaki c;:abma metodlartndan biri uygulanarak cahti!ilabilirler. Bunlarm icerisinde en
basit olam, slizme operasyonunun balang!Cmda b~mcm tiim olarak uygulanmaSl ve operasyonun son bulmas1na kadar basmcm sabit tutulmas!du. Bu mewdUll' bir~ sakmcah yiinii vardi!. Bunlardan birincisi, balang~c basmcmm
yiiksek olmaSl halinde slizgec bezi veya levhasl tarafmdan tutulan ciikelti par:
~aclldar1, giizenekleri sila bir ekilde ve tiim olarak ukayacak, slizme operas
yonunun g'eri kalan losnunda diiiik bir sliziintii debisine sebep olacaktu. lkincisi, ciikelti parcaclklartnm homojen bir yap1 ve biiyiikliik gostermemeleri (kristal ve kolloidal yap1da parcaciklarm bir arada bulunmalart} halinde yiiksek baSlUC, cokeltinin kolloida! hsmml kristal lasnn tarafmdan meydana getirilen ilk
ciikelti tabakasl ilrasmdaki boluklart doldurmaya zorlar ve sliziintii debisinin
iinenili .derecede azalma=a sebep olur. Diger ~araftan balang1<;taki basmc
diiiik tutulacak olursa, cokehni tanecikler tarafmdan slizgec ortarm iizerinde
oluturulan ilk tabaka g~vek yapili ve gozenekli (poroz) olur, yiiksek .bir sliziintii debisi elde olunur. :jlu durumda cokelti tabakas1, slizgec bezinin veya levhaSlUIU deliklerini doldurmaz, teekkiil' eden kekin slizgec :bezinden temiz biro
ekilde ve kolayhkla abnmas1 miimkiin olur. Balang~c baSlncll'Jn diiiik olmas1
demek, filtreden gececek ilk sliziintiiniin bir miktar bulanlk olmas1 demektir.
Bu bulamkhk cok lasa siirer, buna lai!lllk yiiksek bir slizme debisi ve dola}'lSI
ile biiyiik bir slizme kapasitesi elde olunur.

Diiter bir metod diiiik ba=cla bala}'lp, kek tarafmdan git.tikce arttlril.an
dirence karl koymak amac1 ile, devamh bir ekilde basmc arttuarak hemen hemen sabit bir sliziintii debisi. elde etmek ve slizme operasyonunun' sonunda
maksimum b=ca eiimektir. Bu metodun giicliigii, maksin11nn basmca slizme
operasyonunun sonunda ulailin&Sl ve bu sebeple, hemen hemen siizme ileminiD hii.yiik bir lasmmda maksirnum kapasitenin altmda olan bir. kapasite ile
cabilinasldl!. Bugiin yaygm olan ve sabit bas1ncta slizme operasyonunun giicliikletini ortadan kaldi!an .diger bir metod U ekildedir : Slizme operasyonunun ilk lasmmda ~ahma, sabit sliziintii debisi elde olunacak ekilde yaplli! ve
$lizgec bezi kek tarafmdan iyice ortiiliip; sliziintii berrak bir. ekilde' gelmeye
balaymca, ba=c maksirnum degerine yiikseltilir ve slizme bu sabit b=cla
son bulur. Slizme operasyonunun sabit basmcta veya sabit debide yap1lmasmm

Mikroskopla bllylltillm~ ~eylerin

fotoArafml

relatif iistiinliigii, c;:iikeltinin tanecik veya kolloidal vap1da veya bunlarm bir karilml halinde olmasma baghmr.

~a.mamen bastmlabilir karakterde olan madde)erin siiziilmesinde, her zaman u;~n basmcm. artmlmas1 ile alam debisinin de artacag1 hnsusu, mutlak olarak dogru degildir. Diiiik bas"mc;:lardaki c;:ahmalarda, basmcm biraz artlrilinas1
ile birlikte sliziintii debisinde de bir artma giiriiliir. Zamanla kek direnci artar
ve siiziintii debisi azahr. Basmcm artmlmasma devam edilecek olursa b iki
f~k~_or, .. birb~l~rine ~it olma egilimi gosterir ve belirli bir optimum bas~c;:ta
suzuntu de~ISI maks1muma ulalr. Bu degerden daba biiyiik basmc;:lar, basmcm
artmlmas1 1le elde olunacak itici giice edeger olmaktan uzakllr ve neticede
basmc;:
artmlsa bile, siiziintii
debisinin azaldig"l goriiliir. Ac;: 1 k~,a ,0! ii]" d""""'
..
.
ugu g1"b"1,
s~': op~rasyonu optimum basmcm altmdaki bir basmgta yapilmah. Sliziilmes! 1stemlen maddenin bastmlamaz karakterde olmas1 halinde elim"zde t _
'
1
ye er
I1. b1r bilg1 yoktur.
0

.. 12-19, Flltre. ya.rdnnc1 maddeleri. Siiziilmeleri esnasmda giic;:liikler

gosteren maddeler tc;:in, c;:ok sa}'lda filtre yardimcl maddeleri lalllanllir. Filtre
!ard1mc1 maddeleri sert yapilt, c;:ok ince iigiitiilmii, saglam katl parc;:amklardan
1baret olup, bastmlamaz bir karaktere sahiptirler. Bugiin ic;:in endiistride -kullamlan en iinemli filtre yardtmcl maddeleri kizdgur veya diatomlu toprakdi!.
Buular. ~e~i~erde Y~ayan ve diatomlaJ" diye adlandmlan ~ok ufak organizmalarm sil1sh ISkeletlermden olumulard!r. Bu iskeletler hemen hemen sa silisY~lm dioks.~dde~ ibaret olup, c;:ok ufak tanecikler halinde ve son derece kompleks
b~ Y~.Pl gostenrle_r. ~u sebeple, kolloidlerin absorblanmasma yarayacak c;:ok gem yuzeylere sahlpti!ler. Topraktan ynmuak kayalar halinde c;:1kanhr ve filtre
yan;lm~cl maddesi olarak kullamlmak amae~yla, toz haline getirilirler. Bir Ia~-~m ~1atomlu topraklar, kolloidleri absorplama giic;:lerini artl!mak amac1 ile',
oz:l ile~re tAbi tu.tulurlar. Bu madde, gok biiyiik absorblama yiizeyine ve
sag~am b1r yap1ya sab1p olmas1 sebebi ile, oldukc;:a etkili bir filtre yard1mc1 mad"
d~Sl olmakla beraber; tanecik yaplSlna ve basnnlamaz karaktere sahip dige1
b1r madde de, basnnlabilir bir madde (bulamag, c;:okelti veya c;:amur yap1s1 gosteren) ic;:erisine katdarak faydah sonuc;:lar abnabilir. C:iiktiiriilmii kalsi}'lllU karbonat veya tanecik yaplSlndaki diger bir kristalize gokelti bu maksatla kull _
mlabilir.
'
a

Filtre yard1mc1 maddeleri U iic;: ekilden biri uygulanarak kullanil.abilirler.

~~~rdan birincisi,_ filtre yiizeyinin bu maddelerle onceden kaplanmas~ veya

suzulecek madde fdtreye pompalanmadan once, filtre yiizeyinde bu maddelerin ince bir tabakas1m meydana getirmektir. Bu ekildeki bir on ilelll, sliziilecek maddede bulunan kolloid parc;:ae~klanmn siizgec;: bezinin veya filtre lev-

~ekme.k.

'

W.Q. Hull, et. al., Ind. Eng. Chem., 45 : 256-269 (1953).

665

664
'

hasmm. giizenekleri iger1sme girmesini ve dolayisi ile, siizgeg direncinin yiiksehnesini onler. Aym zamanda siizme sonunda kekin uzakla~tmlma i~lemini kolaylabnr. Aynca siizme ilemi siizg<\Q bezi veya filtre levhasmdan daha gok,
btl filtre yarchrnCl maddesi tarafmdan yap1hr. Bu metod daha gok siizme, madde iiretirninin son ilemi oldugu yerlerde, bir kek meydana getiremiyecek kadar az. olan bnlamkhklar1 gidermek amam ile knllamhr.
Filtre yard1mci maddelerinin kullamhmdaki ikinci metod, yardimci mad
deler\ belirli bir yiizde oramnda siiziilecek madde ile iyi bir ekilde kartbrchktan sonra, filtreye pompalamak eklindedir. Filtre yarchmc1 maddelerinin
varhg1, filtre yiizeyine oturacak gokeltinin gegirgenligini arum, onun basbruabilmesini azalbr ve yiizme operasyonu esnasmda kek direncinin artmas1m i:inler.
Filtre yarchmm maddelerinin kullamhmdaki iigfuicii metod, i:inceden i:izel
olarak bu yardiiUCl maddelerle ortiilmii filtrelerin kullanumastdlf. Bu metod,
.daha gok vakum albnda gahan, doner silindirik filtrelerde kullamhr. Filtre
yarchmc1 maddesi ve sudn oluan bir kartJm, filtre iizerinde 5 em veya daha
fazla kahnhkta bir tabaka meydana gelinceye kadar, filtreye pompalamr. Bundan sonra esas siiziilmesi istenilen madde ile filtre beslenir Kaziy:tCJ b1gak iyi
bir ekiJde ayarJanarak, QOkeJen maddenin hepsini ;e filtre yardlmCI maddesinin gok ince bir tabakasm1 (her di:iniite 0,01 ilft 0,005 mm) kaZJyarak filtreden
a!Ir. KaZiy:tCl btgak otomatik bir mikrometreye sahip olup, filtre yard!IUCI mad- ..
desine rut olan tabaka tiikeninceye kadar ilerlemesine devam eder. Bundan
sonra siizme operasyonu durd\1rulur, yeni batan bir filtre yard1mci tabakas1
meydana getirilmesi igin bir saatlik bir ilem yeterli oldugu halde, bu tabakamn
dayanma siiresi bir giin ilft birkag hafta arasmda degiir. Bu metod, bir kek
tekil edemeyen fakat filtre yiizeyinden uzaklabrJhnasJ istenilen, jelatin yap!smda veya yaplkan olan gi:ikeltilerin siiziilmesi i~in ku~amhr.
Filtre yarchmc1 maddesinin karakteri, bu metodun knllamh!Ul sm1rlar ve
sadece, kekin liizumsuz olup filtre yiizeyinden uzaklatmlmast gibi durumlar
i~in kullarnhnalartm miimkiin !alar. Filtre yard1mct maddesinden gi:ikeltinin
aynhnaSI; kimyasal bir met6dtin uygnlanabihnesi halinde miimkiindiir.

12-20. Filtre yardiDICl clhazla.n. Filtrepresler igin basit bir yardtmct

cihazlar toplnlui!;u,. gene! olarak yeterlidir. Filtreye siiziilecek kanJmm homo
jen bir suspansiyon halinde verilebilmesi igin, siiziilecek karJlm bir tank igerisinde depolanmah ve devamh olarak karttmlmahdir. Siiziihnesi istenilen
kartun Dorr lavamlatmcJsl (koyulaliriclsl) gibi bir cihazdan ahnarak filtreye
verilmekte ise, bu suspansiyon durumu doi!;rudan dojiruya cihaZin k(mdisi tarafmdan temin olunur. Filtrepresleri beslemede knllanuan en uygun pompalar
santrifiij pompaland1r. C:iinkii buular diizenli blr basm<; verirler ve kendilerine

ait karakteristik ej!rilerin bir gereg1 olarak ,siiziilecek maddenin alam debisi
azalmca basm<;larml yiikseltmek ei!;ilimi gi:isterirler. tleri ve geri hareketli pompalar (pistonlu ve planjorlii pompalar), basm<; dalgalanmalan sebebi ile, am
derecede sJklml bir kek verme ejiilimi gi:isterirler.
Endiistride gokga karJiabi!;Imiz aQJk boahmh filtrepres, Qiikeltisini gene! olarak bir ucunda SIZJUti olujiu bulunan bir y1kayimya boaltJr ve bu sJZJn:
tuar, siiziintii ve y:tkama suyu depolama tanlana akar. Ucunda iki gila bajilanbsJ bulunan bir tek ytkay:tcJ kullamlabilir. Bu uglardan biri siiziintii tank!,
dii!;eri ise y:tkama tank! ile bai!;IntJhchr. Bu bajilantiiar gene! alarak ajia.;;tan
yapllirll musluklar yarchm1 ile a.;;1hp kapamrlar. Bu y:tkay:tcuarm iki tanesini
yanyana koy:tnak da miimkiindiir. Bu takdirde herhangi bir plakadan gelen

madde boaliiUJm, bunlardan birine almak miimkiin olur.

Sekil 12-19 da gi:isterilen, siirekli .;;ahan di:iner filtre ve yardtmcuart, endiistride s1k s1k karIiatJi!;Imiz bir diizenlemeyi giistermektedir. Bu ekil, siiziintii ve y:tkamamn birletirilmi bir durumunu giistermektedir. Siiziintii ve

Sekil 1219. Siirekli !;alu;an diiner (silindirik) filtre ve yardtmcllan: A, stiziintli toplama tan
b; B, sUzfintU pompast; C, ka\=ak (damlactk, buhar, kOptik v.s. halinde) aymct.

y:tkama gozeltisi kanJml, alt k1smmdan siiziintiiniin B pompas1 ile ahnd1i!;I bir
toplama tanlana A akar. Burada hava siiziintiiden aynhr ve A toplama tanlanm iistiinden C cihaZJna geger. Bu cihazm gi:irevi, filtre igerisjnde mevcut artlara gore dei!;iir. Siiziintii sojiuk oldujiu takdirde bu cihaz, ekil 5-19 da gosterilen ve a<;Iklamasi yapuan, dam!aCJk tutuculan gibi projelendirilip yapuabilir. Siiziintii s1cak oldui!;u takdirde, vakum pompasmm biiyiikliii!iinii minimum
bir dei!;ere diiiirmek amam ile, su buhanmn yojiunlal!rilmasJ igin kullaniiabh
lir. Bu takdirde projelendirilme ve yap1m1, z1t alamla galJan temas tipi kondensorlere (ekil 5-10) benzer. Siiziintii ve y:tkama gi:izeltisinin ayn ayn tanklarda toplanmas1 istenilecek olursa A tank1, siiziintiiyii toplamakta kullaniltr ve

667

kendine ait siiziintii uzakla~tirma pompas1 olan ikinci bir tank da, y1kama ~ii7ei
tisine aynhr. Bu durumda her iki tankda ayr1lan hava, aym zerrecik tutucusuna
C gider.
Siiziintii toplama tanklan ile siiziintii pompalar1 arasmda, ~ok nadir hallerde yeterli yiikseklik fark1 bulimdujtu i~in, kendiliginden harekete haztr tipte
(~ekil 3-35) pompalar kullamhr. Ufak kapasiteler i~in pistonlu veya planjiirlii
vakum pompalar1, biiyiik kapasiteler i~in ise sikloidal (siklon) iifle~!Gr kullamlabilir. Biiyiik hacimlerde havamn emihnesi sebebi ile, sikloidal iifle~ler tercih
olunur.

12-21. Filtre tlplerlnin karllatmlmasi, Bu biiliimde birbirlerinden

oldukga farkh, ~ok sayida filtrelerin a~1klamalan yapillm~ ve bu durumda, tabii
olarak ~iiyle bir soru kar~1m1za ~1kml~tir Belirli bir siizme operasyonu igin en
uygun filtre tipi nas1l se~ilir? Bu soruya gene! olarak, o endiistri kolundaki ahkanhklara ve tecriibelere dayamlarak cevap verilir. Durumun bilimsel analizini
yapmak gii~tiir 1 .
12-22. Filtrepresin lrullamlma alam. Birim filtre alam giiziiniine ahnacak olursa, plaka ve ~er~eveli filtrepres en ucuz olan filtredir ve aym zamanda en az yere ihtiya~ giisterir. Bu ekildeki bir filtrenin agdmas1 .ve kekin
boaltihnas1, iizellikle biiyiikliigii fazla olanlarda, uzun zaman ahr ve fazla i~
~ilik ister. Bu sebeple siiztilecek karJ~lm fazla miktarda kati maddeye sahip
oldugu ve bu kati madde bir klyiUet ifade etmedigi hallerde, filtrepresin kullamhnasl operasyonu ~ok pahah !alar. Bu sonuca van;ken hakim olan esas fikir,
her bir peryod i~in liizumlu olan i~~ilik ve bak1m giderleri olmayip, iiriiniin hirim fiatma bu giderlerin katk1s1drr. Bunun bir sonucu olarak, organik boyar
maddeler iiretiminde, kati maddenin SIVlya oram yiiksek olmakla beraber yine
de filtrepres kullamhr. Buna sebep. bu maddelerin pek nadir hallerde devamh
iiretim metodu ile iiretilmeler~ miktarlarmm otomatik tipteki filtrelerin kullamlmasml zorunlu lalacak kadar biiyiik olmamasi, iizellikle kekin esas layiUetli
maddeyi (iiriinii) tekil etmesi, kati madddenin tamamiyle kar1~1mdan ahnabilmesi, kek ~eklindeki kati maddenin rafh knrutucularm tepsileri i~erisinde kurutulmasmm miimkiin ohnas1 ve nihayet, i~~ilik ve bak1m giderlerinin, iiriiniin
birim fiatma katla!arJmn olduk~a az olmas!dir.
12-28. Levhah filtrelerin kuUamlma. alam; Siyaniir prosesi ile minerallerinden altmm ekstraksiyonu .operasyonunda sadece levhah filtreler veya
siirekli ~ah~an diiner filtreler kullamlabilir. <;iinkii az miktarda iiriin elde edebilinek igin, ~ok biiyiik hacimde katimn siiziilmesine ihtiyag vardrr.
'

Bu ktstmdakinden daha gen~ bir aytklama H.~. Grace, Chem. Eng. Progr., 47: 502507 (1951) de verilmi!tir.

Levha tipi bir filtre ile bir filtrepres arasmda yap1lacak se~imde, i~~ilik ve
ilk yatmm giderleri esas ahnmakla beraber, y1kama metodunun da bir dereceye kadar etkisi vard1r. Bu, yeteri kadar degerlendirilemeyen iinendi bir aymmd~r. Plaka ve ~er~eveli filtrepreslerde siiziilecek olan madde, qer9eve merkezine gonderilir ve plakalar1 her iki yiinde ge~er. Y1kama esnasmda ise y1kama suyu, bir plakadan kek yolu ile dijter plakaya ge~er. Y1kama suyu, siiziintii tarafmdan izlenenden tamamen farkh kanallar1 izleyerf.k dian 91kar, bu sebeple
yikama suyunun il~ k1sm1, az veya ~ok siiziintii ile kan~1k bir durumdad1r. Bunun bir sonucu olarak, filtrepresden gec;en yikama suyunun ilk lasnn siiziilen
s1v1dan daha seyreltiktir. Y1kama suyunun kon;~ntrasyonu zarrianla azalrr ve
bu azalma, ~ekil 12-20 de A egrisi ile giisterilmektedir.

30

- -~

20

1'::-l

~I ~ l:l_
_jJ
.::::,

200

y1kama

1:$-Verini alarak ~ l
'{gj_inj atarak i

10
0
0

~I

I :;:~uzgec,ce

400 '15 JU

000 1000

$ekil 12-20. Tipik fi1tre yokama e~ri1eri.

Diger taraftan levha tipi filtrelerde, yerini alma (yer degitirme) metodu
nygulanarak ylkama yap1hr. Bu tip y1kamada y1kama suyu, tamamiyle siiziintiiniin gegmi~ oldugu kanallar1 izler. Siiziintii ile hrilp filtreyi terkedecek ve
dah'l ilemin bamda, seyreltik bir gozelti verecek yerde; yikama suyu, siiziintiiyii ileriye dojtru iter ve Y,kama suynnuu ilk klsm1, hemen hemen siiziintii kadar konsantre bir halde filtreyi terkeder. Siiziintii ve yikama snyunun kar1~mas1
meydana geimemekte ise, yikama suyu siiziintiiyii ileriye dogru itmesine devam
eder ve bir anda konsantrasyonu srr1ra dii~er. Bu ylkama metodu, ekil 12-20
de C ile gosterilmektedir. Endiistrideki uygulamalarda bir miktar karima meydana gelir, fakat daha seyreltik ~iizelti ortaya gllanca konsantrasyonu ~ok ~abuk
diier ve yeteri kadar yikama suyu kullamlacak olursa, konsantrasyon s1f1I olur.
Bu ekildeki bir }'!kama ~ekil 12-20 de B egrisi ile giisterilmektedir. Bu, 9Dziinebilen maddenin kekden belirli bir miktar uzakla~tmhnasmdan soura, yerini
alma metodu ile yap1lan yikamanm, sadece az yikama suyu vermekle kahnayip
ayu1 zamanda daha konsantre y1kama suyu verecegi anlamma gelir. Siiziintii
k1ymetli bir madde oldugu ve iizellikle, bir ev.aporasyon operasyonuna tabi
tutulacag1 zaman, levhah filtrelerin bu iizellikleri degerli 'karakteristikleri saglar.

Cok geni filtre yiizeyine ihtiya<; Juyulan yerlerde, Moore filtreleri en ekonomik fUtrelerdir. Herhangi bir sebeple siizmenin basm<; altmda yaptlmasmm
zorunlu olduj!u hallerde, a<;tklrmalarJ yapdan di!ter levhah filtreler kullamhr.
12-24. Siirekli !)ah[lan diiner flltrelerin lnillamhna alam. Siirekli <;ahan diiner filtreler, <;iikeltinin biiyiik bir hacme sahip oldugu, siizme operasyonunun devamh olmas istenildigi ve i<;ilik iicretinin diiiit iilmesi gerektigi
yerlerde kullamhrlar. <;;ok degiik siizme probl~mlerinin isteklerini yerine getirmek iizere, diiner silindirik filtreler gelitirilmitir. Bunlar en genij kullamlma alamna sahip filtrelerdir. Filtre yardtmct maddelerinin gelitirilmi olmast,
az miktardaki kolloidal <;okeltilerin doner silindirik filtrelerle siiziilmelerini saglanutlr. Bu filtrelerde herhangi bir smtrlama yoktur. Yalmz devamh siizmeyi
gerektiren yerlerde kullamlmahdtr. Miimkiin alan en kiicuk iinitelerin bile, biiyiik bir kapasiteleri vardtr. Bu durum, ufak kapasiteli ilerde bunlann siireksiz
veya arahkh kullamlmalanm saglar. fkinci bir faydah yonleri de, karttmda
bulunan katmm ufak ve biiyiik parcactklarm bir karttmt halinde oldugu zaman goriiliir. Ciinkii bu durumda biiyiik par<;alarm, suspansiyon i<;erisinde tutulmalan <;ok zordur. i<;erisinde ufak par<;alarm bulunmadl! ve sadece biiyiik
parcah kattlarm bir karttmmdan ibaret olan maddelerin siiziilmelerinde, iistten
beslenen filtreler kullandabilir. Fakat bunlar ufak ve biiyiik par<;ah katdar ihtiva eden kartImlarm siiziilmesinde kullandamazlar. Bu gibi kantmlar i<;in
sadece, siirekli <;ahan doner filtrelerden birinin kullamlmast uygun olur.
. Pek cok siizme operasyonlarma uygulanan diger bir metod, siiziilecek maddenin herhangi bir filtreden Once bir Dorr koyuJatlt!CISina abnmast ekJindedir. Koyulatlrma opera~>onti siizme operasyonundan <;ok ucuzdur. Dorr koyulatmctsmm iist ktsmmdan, yeterli berrakhga sahip bir siiziintii ahnabilir ve
siiziilecek maddenin sadece bir losmmm filtreye gonderihnesi gerekecegi i<;in,
siizme operasyominun fiat! onemli derecede diier.
Herhangi bir filtre i<;in smtrlama 'lrtlan, <;okeltinin biiyiik taneli veya katt
stvt oranrmn, kartnmn bir pampa ile suspansiyor. halinde tamamayacak kadar biiyiik olmast veya bir kek meydana getirememesldir. Boyle bir durum var
oldugu zaman operasyon, santrifiij cihazlari yardtnu ile yapthr. Siirekli <;ahan
doner filtreler sou ydlarda o kadar gelitirilmilerdir ki, daha onceleri sadece
santrifiij cihazlarl ile yapt!abilecegi samlan pek <;ok aymna operasyordart, bugiin bunlarla yapdabilmektedir. Bunlarm i<;erisinde en onemli olardar, bir evaporatorde feekkiil eden kristalize tuzlarm ayrdmalaruhr.
12-25. Sllzme lie llglli teori.
Siizme ile ilgili herhangi bir teoriden
elde olunabilecek en pratik sonuQlar, U sorulara cevap verebilmelidir: Belirli
bir filtre tipinin yapist ve siizme artlart iQin, belirli bir miiddet i~erisinde ne
miktar (hacim olarak) siiziintii elde edilebilir? Belirli bir miiddet icerisinde kek-

den ne mi1:tar (hacirn olarak) ytkama suyu ge~ebilir? Kullamlan suyun miktan
ile, yikama suyu tarafmdan kekden alman maddenin konsantrasyonu arasmda
ne gibi bir bagmti vardtr?
<;;ok saytdaki dikkatli aratirmalara ragmen bu sorulara tam bir cevap verilememitir. Bu sorulann teorik yoldan coziimii, farkh kantmlarm birbirlerinden <;ok farkh karakteristiklere sahip olmasma ve kel-Jerin, stvt aktmma kart
gostermi olduklan direncin temperatUre, kantmm haztrlanma metoduna ve
kanlmrn, yeni veya bir siire onc.e haZirlanmt olmasma, son derece hassas bir
Cidlde bagh olmast sebebi ile. bir miiddet geri kalmttlr.

12-26. Tanecik yapiiSIIldakl topluluklar a.rasmilan Iamlner alnm. Siizmede biiyiik onem tatyan iki periyod vardtr. Bunlardan birincis~ kekin teekkiilii, ve digeri de kelin ytkanmasidtr. Keldn te~ekkiiliinde alonun laminer'
(kekin teekliil etlneye balad!gt ilk anlardaki los a bir siire hari~) oldugu gosterilmitir. Laminer alom denildigi zaman basm9 dti~iiiiniin, alokanm akun
hlZI ile orant!h oldugu, bir ala tipi aniathr. Siiziilen par<;actklann meydana
getirdigi toplrduk arasmdan siiziintii, laminer alomla ge~tigi i<;in, Hagen-Poiseuille eitliginin (2-11) bir Ckl~ bu alaa uygulanabilir. (2-11) numarah eitligin yeni bir diizenlemesi aagtdaki ekilde yaZIIabilir.

dV

A'

dO= -R1-' (g<~.P)

.

(12-1)

yukandaki eitlikte,
V = alokan hacmi, m3
6 = alo siiresi, sa::.t
A' = ~lo i~in ger<;ek kesit alam, m"
b.P = taneciklerin meydana getirdigi toplulugun iki yiizii arasmdaki basm<; farlo kgr-kuvvet/m2
R "' tanecikler toplulugunun aloa kart gostetdigi diren~, (m)- 1
I'= alokamn viskozltesi, kgr-~iitle/(m){hr)
g< = boyutlu sabit, 127x 10' (m)(kgr-kiitle)/(kgr-kuvvet){hr)

(12-1) numarah eitlik, debi eitliginin gene! ekli ile (1-9) kardatmlacak
olursa,
Debi

itici gii~
direnq

bagmhsmdan R ~t/ A' teriminin, direnq oldugu goriiliir.

1

B.F. Ruth, lnd. Eng. Chern., 27: 806-818 (1935).

671

070

Bununla beraber taneciklerin meydana getirmi olduklan toplnlui\un di. enri, tuplului\un kahuhgma, taneciklerin biiyiikliik ve ekiiieri gibi karakteristlkierillc, tanecikler arasmdaki bo~ugun hacmine bagh oldugu i~in, Poiseuille
Aillii';ini basil bir ekilde kullanmak miimkiin degildir. Bnnun bir sonucu ola' ak kullamlacak eitlikte, taneciklerin giistermi olduklari direnci etkileyen faktiirlerin yer almas1 ve eitligin b.u hal ile kullamlmasi istenilir. Akikan alamma
ait ger~ek kesit alam bilinemedigi i~in bu alan yerine, taneciklerin kendileri tarafmdan meydana getirilen alan ahmr. Bu alanda ~ahmalar yapan kimselerce
gene! olarak kabul edilen1 bir bagm!I Kozeyn 2 tarafmdan gelitirihnitir.
3

dV
[ F
]
dO =A k(1- F) 2 So"

(g.AP)
ILL = AK (g,AP)
ILL

(12-2)

12-27. Kozeny ve Polsenille'~itliklerl arasmdakl bagl.mb. Yukanda

ki hususlarm kabul edihnesi halinde (12.,2) numarah eitlik Poiseuille eitliginden ~Ikanlabilir. (2-11) numaral1 eitligl aagidaki ekilde diizenleyelim.

dV g,APD.

1
A' dO

dV
d6

yukar1daki eitlik, taneciklerin geliigiizel bir ekilde topluluk i~erisinde yer aldiklanm, bunlarm arasmda birbirlerine paralel VG eit biiyiikliikte geQitler bulundugunu ve bu ge~itlere ait biiyiikliii\iin, edeger ~apa [lasim 2-19 da, boluklara ait hacim / bolnklara ait yiizeyin alam (toplnluk i~erisindeki)] eit oldui\unu esas ahr'.
1

'
3

(g,1-'LllP) (A') (D.')

32

Kati tanFCikleri tarafmdan meydana getirilen bir topluluk arasmdan bir ah~K:antn
aktmt Brownell ve Katz Chern. Eng. Progr., 43:537-548, 601602, 703-718 (1947)
tarafmdan vo farkh bir metodla ele ahnmt~ttr. Bunlar b3Sm~ diisUsiinU sUrtUnme faktOrU ile baAmtth olarak ifade etmisler ve bunun i9in, deAistirilinil} Reynolds saYJSl ve
de~il!tirilmi! slirtlinme fakt5rli diyagramt kullanmtjlardtr. Bu bliylik!Ukler ortalania
tanecik 9ap1, toplutuk kahnh~t, topluiu~un gOzeneklili!ti (porozitesi) ve taneciklerin
kiireselli~i ile belirtilmi~lerdir. Bu metod, tanecik topluluAu aras1nd8.n iki fazh bir
abmm ge~tili bali de kapsayacak $ekilde genil}letilmi~ ve bOylelikle, dOner vakum
filtrelerinin projelendirilmeleri i9in faydah olmusiard1r.
J. Kozeyn, Sitzberg. Akad. Wiss. Win, Math- natunv. K1., Abt, 11 a, 136: 271 (1927);
P.C. Carman, Trans. Inst. Chern. Engr. (London), 16: 168: 188 (1938).
E~de~er ~ap kiStm 2-19 da, (4) (akt!kan aktmma dikey kesit alam)/(tslattlan ~e)
olarak tantmlanmi!}tir. Hem pay ve hem de payda, g~itlerin uzunluklan He 9~rptla
cak olursa yukandaki oran, (ge~itlerin hacmi)j(ge~itlerin alant) ~eklini ahr.

(12-3)

4F
D,

= akikan

alamma dik olan ve tanecikler tarafmdan meydana getirilen

toplnlugun kesit alam, m
F = toplului\un gozenekliligi (porozjtesi), bo~tiklarm hacmi/birim topluluk hacmi
k = boyntsuz bir sabit
S0 = birirn tanecik hacminiu alam, (m)-1
L = alakan alam1 yoniinde toplnluk kalmhgi, m
K = toplulni\nn ge~irgenligi, m

32!-'L

yukar1daki eitlikte D., ede~er ~aptlr. Toplnlugun birirn hacmini hesaplama

i~in bunn esas ahrsak, ge~itlerin hacmi niimerik olarak F ye eit ve ge~itlerin
alam ise yine niimerik olarak S.(1- F) ye eit olur. Buna gore,

yukandaki eitlikte:

dir ve bu

de~eri,

S0 (1- F)

(12-3) numara!I eitlik\e yerine koyahm.

dV
dO =

(g,AP)
(A') [
F
!l
2(1-F) So'
2

Tanecikler arasmdaki boluklara ait ger~ek kesit alanm1n, topluluk kesit alarn
ile gozeneklili~in ~arp1mma eit oldugu kabul, edilecek olursa, A'= AF yaZila111bi!ir. Buna gore,

dV

F'

d6 -lA 2 (1 - F)2 So2

dir. Bu eitlik, biiyiik parantez

eitligin bir benzeridir.

i~erisinde

(g,AP)
llL

yer alan sabit

(12-4)
hari~, (12-2)

numarah

12-28. Kozeyn ~ltllglnin SlBirlamala.n. (12-1) numarah eitlik tanecik toplnluguna ait derinlii\in, alakan tarafmdan izlenen ger~ek yo! uzunlugundan az oldui\n hususunu, dikkate almaz. Giinkii alakan tarafmdan izlenen yo!
diiz olmaYJp, lavrimlidu. Bu sebeple (12-4) de. boyutsuz sabit olan 2 nin yerini
k* alu. Bu sabit yaklaIk olarak, taneciklerin ekillerine ve yerleimlerine', ge
~itlere ait kesit alanlarmm ekline ve alakanm izlemi oldui\u yo! uzunlui\unun, tanecik toplnlui\una ait kahnhga oramna bai\hdlr. Toplnluk gozeneklili~i
nin ve yiizeyinin, toplnluk kahnhgl ile onemli derecede degimedigi; bastirilamayan geliigiizel yerlemi toplul\lklar i~in k sabitinin degeri, %5 ilil. 10 ara* P.C. ClU"J!llUl, Trans. Inst. Chern. Engr. (London), 15: 150-.166 (1937).
1

J.J. Martin, W.L. McCabe and C.C. Monrad, Chern. Eng. Progr., 47: 91-94 (1951).

673

072

smda bulunmutur 123 Bastmlabilen topluluklar takdirinde (kek, c;Okelti vs) ne

k degeri ve ne de ger<;ek spesifik yiizey S. sabit lt-alrnaytp, basm~;la degimek
tedir'. Bu durumun a~;tklaninast lastm 12-33 de yapuaca1..1:Ir.

(12-2) numarah citli!..-teki L yerine (12-5) numarah eitlikdeki degerini koya-

hm.
dO

12-29. Sabit ba.sm!)ta siizme.. Siiztne d"'bisi igin (12-2) nurnarah eitligin kullanJ.!mast, sabit bir kaht;~hkta bulunan ve taneciklerden olllan bir topluluk arasmdart, alakantn alanast i~in kullantlrnasmdan olduk<;a farkhdtr. Siizme operasyonu baladtj!I anda filtre kekinin ger<;ek kahn!tg, stfrrdtr ve siiztne
siiresince artar. Bu sebeple (12-.2) nurnarah eitlik, diferansiyel bir eitlik Cklinde }azllnu olup, bir anhk siiztne debisini verme!.:tedir. Sabit basm<;ta yapuan siiztne operasyonu i<;irt, zaman ve siiziintii hacmi arasmdaki baj!Intt, bu
eitligin entegrasyonu ile elde olunur. Bunu yapabilmek i<;in kek kalmhgUUrt,
siiziintii, hacmi ile bagmtllt olarak belirtilrnesi gerekmektedir. Bu bagmtt, kekdeki kab madde aguhj!Intn filtreye gonderilen karllirmdaki kan aitJ.rhgma eit
olrnast (siiziintiiye kab madde ge<;medigi hal i<;in) sebebi ile, katl madde i<;in
bir kiitle dengesi kurularak dde olunabilir. Kek kahnhgmm L metre oldugu
herhangi bir anda,

F3

dV"" [

k(l-

A 2 [p,(1-w)(1-F) -Fpw]g.M>.
Vp,wJl

F)2 S 02

(126)

Yukandaki eitlikte AP., kekin iki yiizii arasmdaki basm<; farla olup, kgr-kuvve't/rrf: olarak birimlendirilir. (12-6) nurnarah eitlik, sadece siiztne debisini et
kileyen faktorleri gostermesi yoniinden faydaltdtr. Kek gozenekliliginin ve yiizeyinin onemi a<;tkca goriilmektedir. Bu faktorlerde meydana ~elen degi~meler
siiztne debisinde biiyiik degimelerin meydana gelrnesine sebep olur. Bu sebeple bir ktstm kanunlar, meydana getirildikleri artlara kart gayet hassastrrlar;
zamart, karttirJ.!ma derecesi ve diger degikenjer1 bunlara ait kara!..-teristikleri
biiyiik ol<;iide etkilerler.
.
(12-6) numarah eitligin biraz degiik bir ekli olduk<;a stk kullanutr".

dV

A 2 (1- mrv)g.t.P.

de -

(127)

VpwJla

Kekdeki katt madde aj!Irhg, = LA(1 - F)p,

olup; bu e'litlikteki p,, keki meydana getiren !t-an par~actkl<lrl11 kgr-lditle/m'
olarak ger~ek yogunlugu ve A, m olarak kekin alarudtr. Sliziilen karttmtn
aj!Irhgt, kek aguhj!Ina bu aguhl..-taki keki suspansiyon halinde tutan siiziintii
hacmi ve kek tarafmdan tutnlan siiziintii hacmi eklenerek hesaplamr. Bu se- ,,
beple,
'
Besleme akrmmdaki kah madde aj!Irltg,

= (V +FLA)(p)(1

Yukartilaki eitlikte m. ya kek aj!Irhgmm ytkanmt kuru kek ajttrhl\ma orant

ve a, kekin spesifik direncidir. m nin tammmdan,
m=

"'w) .

yukandaki eitli1.-te;

LA[(l- F)p,+Fp]
(1- F) p, Fp
. LA(l
F)p.
(1-F)p.
1 -mrv-

p.(l-F) (1-w)- Fprv

(1 F).P

(12-8)

6nce (12-8) numarah eitligi (12-7) numarah eitlige yerletirelim ve sonra,

meydana gelen yeni eitligi (12-6) numarah eitlikle kartla~ttrahm.

= filtreden <;tkan siiziintii hacmi, m'

p = siiziintiiniin yogunlugrt, kgr-l.:iitlejm'
w = besleme alammda lt-ah maddenin aj!Irhk fraksiyonu
V

"-

k(1- F)S0 2
1
F 3 p.
- Kp,(l-F)

(l 29)

Yukandaki baj!Inttlan eitliyelim.

K ve p, icin kullamlan birimler yardtmt ile

LA(l-F)p,- (V.+FLA)(p)( "'.,)

1
L
1

H.P.
P.C.
J.M.
H.P.

Vpro
A[p,(1-w)(1-F)- Fprv]

Grace, Clumr. Eng. Progr., 49: 303318 (1953).

Carman, Tl'tlll$. lnst. Chern. Engrs., (umdon), 15: !5Q-!66 (1937).
Coulson, Trons. lnst. C!rem. Engr. (London), 27: 237-257 (1949).
Grace. loc. cit.

Cl.

nm birimi, m/kgr-kiitle ohirak

bulunur.

(12 5)

1230. Sablt ba.sm!)ta sUzme - sllzgll!) bezi dlrenci l!)ln dllzeltme. Kekin
iki yiizeyi nrasmdaki basmcm I!.P, dogrudan dogruya okiilememesi sebebi ile,
(12-6) ve (12-7) num,arah eitlikler gene! oiarak bir dereceye kadar de~i~tirilir
t

'
I.

H.P Grace, Clr<m. Eng. Progr., 49 : 367-377 (1953).

B.F. Ruth, Ind. Eng. Clrem., 27: 708-723 (1935).

c;:atal~

Kimya MUhendisligine Giri!

F. 43

674
675
ler. Ol~:>iilebilen basml) farla gene! olarak sadece, filtreye besleme alammm
girdigi nokta ile siiziintiiniin filtreyi terk etti!!i noktalar arasmdaki farktrr. Boyle bir durumda tiim direnci bulmak il)in siizffie ortammm (ve buna ait yarduncmm), siiziilecek kanmnn ve bo~albm borularmm direnl)leri, kek direncine
illlve olunmabdu. Pek.!;qk dururnlarda siiziilecek kariImm ve boaltun borularmm diren~:>leri, iyi bir ekilde projelendirilmi filtrelerde, ibmal olunabilecek
kadar azd1r. Siizme ortammdan iferi gelen diren!,! her zaman ihmal olunamaz.
Bundan baka, sadeee siizme ortammm kendisine ait direnl) kullarulmamali;
siizme ortarm gozenelderine giren taneciklerin direnci de gozoniine ahnmahdir.
GOzenekleri arasmda tane~ilder bulunan bir siizgel) bezinin giistenni oldugu
direnl), temiz bir siizge!.! bezinin direncinden oldukl)a farkhdir. Siizgel) bezinin
gerl)ek direnci bir. deneyle bulunmahfhr1 Siizge!,! bezi veya dill;er bir siizme
ortarm giizenekleri arasma giren tanecilderin gBstermi oldull;u illlve diren!,!,
ger(.!ekte var ohnayan L 1 kabnhll;mdaki bir kekin all;~rh!! ile belirtilir. Gerl)ekte var olmayan bu kek all;~rhll;ma ait siiziintii hacmi V 1 ile giisterilecek olursa,
(12-5) numarah eitlik aa!!dak ekilde yazlabilir.

(12-10)
Bu durumda (12-6) numarab eitlik,

dV
dO

d(V+V,)
dO

A 2(1-mw)g,AP
(V+V1)pw(.L

B;F. Ruth, Ind. Eng. Chem., 27 : 806-816 {1935).

B.F. Ruih, Ind. Eng. Chem., 27:708-723 (1935).

K[p.(l-w)

~~;:- F)-Fpw]d8

PW!-'<X

Oze! bir hal i!,!in p, w , p ve 11 sabit olurlar, !,!iinkii bunlarm herbiri o ozel hal
il)in bulunmu degerlerdir. Gozeneklilik F, spesifik yiizey S.,, boyutsuz sabit k
ve m oram gibi diger de!!ikenler, bastmlamayan (Silatmlamayan) bir kekin
siiziilmesi esnasmda sabit olarak kabrlar. Bastmlabilen (stlatmlabilen) kekler
takdirinde biitiin bu degikenler, taneciklerin kek iQerisindeki durumlanna bagb olarak degiirler. <;iinkii basmg, kekin fiziksel silatlmmasmt siiziintiiniin
alam yoniinde artmr. Bununla beraber pek ~:>ok kantmlar il)in, .biitiin bu degikenlerin pek azt bUinir. Bu sebeple yukandaki bagmtmm aa!!idaki ekilde
yaztlmast' daha yaygmdtr.

+ Vf )d(V+ V)I

[V+Vr (V

(12-12)

t-e,

IV+V,(V+V)d(V+V)=A'g.APje-e, (1-mw)dO

, 0

(12-11)

Srmr de!!erlerin iyi 1>ir ekilde se!;ilmesi halinde (12-11) ve (1$-12) numarab
eitlikler, sabit basml)ta siizme operasyonu il)in entegre edilebilirler. Siiziilecek
kantmm filtreyi doldurdull;u an sifu almtr ve 6 zaman sonra ele gel)en siiziintiiniin gerl)ek hacmi _v olursa, -61 anmda V + V 1 hacmi stfu olnr~ Bur&da Of,
siizme ortamma ait direncin hesaplanmasmda gozBniine ahnmaia gereken ve
gerl)ek olmayan bir kekin {siizme ortarm delilderine yerleen katt par(.!acJklann
meydana getirdill;i), oluumu il)in geQen zamandtr. Siizme ortam1 kanallanndaki
1

W+V,}d(V+V,)=A'g.AP

veya

J0

Yukar1daki eitlikte !J.P, kek ve siizme ortammm (siizgel) bezi vs) iki yam arasmdaki tiim basmc farla olup, kgr-kuvvet/m" ile belirtilir. Yukar1dakine benzer
'!Ckilde, (12-7) numarah eitlik aall;tdaki ekli ahr.

J:+Vf

[V+Vf (V

KA 2 [p,(1-w)(1-F)- Fpw]g.AP
(V v,)pw(.L

dV - d(V
V,)
da =
dO

siiziintiiyii ihmal edecek olursak, 0 anmda tiim hacim V +V 1 dir. Buna gore,

J0

A 2g.APK[p,(l-w)(1- F)-Fpw]fo d8
pw(.L

+ V )d(V+ V) =
I

A'g.AP(l-mw}

OW!-'

fa d8

-e,

'-Of

Yukandaki eitlikte K, F, m ve a gibi de!!ikeuler, elde olunan kekin son durumuna ait ortalama degerlerdir. Sabit basmQta yapilan siizme operasyonunda,
deney sonuglarmdan bulunduguna giire"", kekin ortalama giizeneldilil!;i ve belirli bir basmQ ~arkr takdirinde kekin spesifik ortalama direnci, sabit kaltr ve
kek kahnhgma bagh de!!ildir. Eitlilderin entegre edilmi ekilleri aagtdadir.

(V+ V1) 2 - C(6+61 )

(12-13)

Bu eitlikte

C= 2A g.APK[p.(l-w) (1-F)- Fpw]

pw(.L

C= 2A2g.AP(l- mw)
PW!-'Cit
1

(12-14)

B.F. Ruth, G.H. Montillon and R.E. Montonna, Ind. Eng. Chern., 25 : 76-82 E1933).
Bu konuda daha fazla a~lklama B.F. Ruth, Ind. Eng. Chern., 21:708-723 (1935).
H.P. Grace, Chern. Eng. Progr., 49 : 367-377 (1953), appendix A da bulunabilir.

676

677

. (12-13) eitlijp, V, 0 ya kartt olacak ekilde bir grafik kagtdma yerlet~irse,

tepe noktast (-61 , V 1) olan bir parabol verir. Siizme operasyonunun izlenn ol<jugu ger~ek yo!, bu parabol ile orantihdrr.

Tablo 12-1.

Filtrenin iki ucu arasmdaki basm~ fark1.

Filtrenin iki ucu arasmdaki basmy farkl.

2,1 kgrfcm'

3,5 kgrfcm"

12-Sl. (12-18) numa;rah eitlikUlki sabitlerln bulunmast. (12-13) nu

marah eitliktek.i V1 , 61 ve C sabitleri, sabit ve belirli bir basm~ farla i~in siiziintii hacJllinin. zamamn bir fonksiyonu oldugu deneyle bulumnasmdan sonra
elde olunabilir. Deneysel ~ahmalardan V 1 , C ve 61 sabitlerinin elde edilmesinde en uygun metod, (12-13) numarah eitligin tiirevinin ahnmast ile olur.

Siizme zamam,
sanwp.

(12-15)
Yukandaki eitlikten gorUdiigll gibi, debi degeriniu tersi d6fdV, V degerine
karIt olacak bir grafik kllgtdma yerletirilecek olursa, diiz bir dogru elde edilir
ve bunun egimi 2/C , y &ksenini kestigi noktanm degeri ise 2V1/C dir. Bu diyagramm hazrrlamI en kolay U ekilde
yapilabilir. Once hem V ve hem de 0 nm
farklan ahmr, sonra 6 farklan V farklar1
ile boliiniir. Dikdortgenin yiikseklig; olarak .:l&/.:lV degerleri almarak diyagram
haZirlamr. Bu ekilde hazrrlaDIDI bir diyagram 12-21 de gosterilmektedir. Dikdortgenlerin iist kenarma ait orta noktalar
hnarak diiz bir dogru c;izilir. Dogrunun
c;iziminde dogru altinda kalan ii~gen alan
v
Sekil 12-21. Siizme ~itli~indeki sabit- lanmn dogru iistiinde kalan iic;gen alanlanna hemen hemen eit ohnasma dikkat
lerin bulunmast.
edilmelidir. Bu dogrunun egiill ve kaytmmdan (y ekseni kestigi noktamn degerinden) K ve V1 kolayhkla hesaplanabilir. (12-'13) numarah eitlikten 61 , V ve 6 deger c;iftleri i~in hesaplanabilir. K
YI meydana gefiren c;eitli faktorler bilinecek olursa , siizrue operasyonunun
yiiriitiildiigii basmc; i9in hesaplanabilir. Sabit 'basmQta siiZIDe operasyonuna ait
~eitli deneysel sonuc;lar var oldugu takdirde, her basmc; ic;in degeri hesaplanabilir ve bu degerler bir grafik kagtdmda basmca karIt olarak yer ahr.
Ornek 12-1. Herbiri 51 mm kahnhkta iki adet ~er~eve kullanan ve 0,093 m" tUm ak:
tif siizme yUzeyine sahip olan 152 mm Iik plaka ve !;erceve tipi bir filtre ile yapllan Iaboratuar calt~malannm sonuclan 1 w;;a~1da verilmi:,tir. Katsiyum karbonatm su i~erisindeki sus-

pansiyonu kullamlmaktad1r.
1

E.L. McMillen and H.A. Webber, Trans. Am. Inst. Chern. Engrs., 34:213-240 (1938).

Sabit basmcta yapllan silzme i,lem.i ile ilgili deney sonur;;lan.

Silziintii kiitlesi,

kgr-kiitle

Siizme zamam,
saniye

Siiziintil kiitlesi,

kgr-kiitle

0,00

0,00

26

2,27

19

2,27

98

4,54

68

4,54

211

6,81

142

6,81

9,08

241

9,08

555

11,35

368

11,35

788

13,52

524

13,52

1.083

15,89

702

15,89

361

Islak kekin kuru keke aitrhk oram ... 1,473

Kuru kekin yo~unlu~u. kgr-kiitlejm3

.. 1,1~2

1,470
1,177

Kar~tmda CaCO., iin a~trhk fraksiyonu = 0,139

SiiziintiinUn viskozitesi = 3,06 kgr-kiitle/(m) (br)
Siiziintiiniin yogunlugu 996 kgr-kiitle/m3
CaC03 Un yogunlu~u = 2.630 kgr-kiitlefm'

Her deneme iyin 3.$agtdaki hususlan hesaplaymtz :

(a)

V1 ve

61 in dejerleri

(b)

Spesifik kek direncinin ortalama de~eri

(c)

Kek gOzenek.IiA:inin ortalama deA:eri

COziim. Yukanda verilen bilgiler daha Onceki .ktstm.larda kullamlan birimlere sahip
dejillerdir. Bununla beraber verilen bilgiler dojrudan do~ya Jrullanllabilir ve sonradan, uy~
gun olan birimlere dOnii~tUriilebilirler. Verilen bilgilerdett A.O', 1:1 W ve 01:1'/AW dejerleri
hesaplamr.
Bu de~erlerle 1ekil 12-22 meydana getiri!ir. 2,1 kgrfm" de~erindeki sabit basm11 altmda
yapdan sUzme operasyonuna ait lUzumlu bilgi ve hesaplamalar R!j:a8tda gi:isterilmektedir.

678

~79
12~2.

Tablo
II.P

0'
aani)e

= 2,1 kgr /

AO

ksrr

26

2,27

98

4,54

211

6,81

72

150

555
788
1.083

2,27

w
kgr

.o

19

2,27

11,45
31,70

2,27

68

4,54

142

6,81

113

361

0'
saniye

11.0'/AW

0
26

~r;/

II.P = 3,5 kgr / em2

em2

II.W

v,=996=0,
0,413
0004t
3
5m

Deney sonur;lanna ait tiirev dejierleri.

49,80

2,27
2,27

66,00
241

9,08
194

2,27

233

2,27

102,6

295

2,27

130,0

368

13,52

524

15,89

702

II.W

19

2,27

49

2,27

11.6'/AW

8,37
21,6

74

2,27

32,6

99

2,27

43,6

127

2,27

55,9

!56

2,27

68,7

178

2,27

78,4

15,89

Zaman birimi olarak. saniye kullamldi&t irrin

<W + w;p =

3~,:0~ (6' + 6/J

(1213 a)

Yuk.and~:'ki e,itlikte
6' = saniye olarak za.
mandir. (12-13 a) ~itli8inin tiirevini alahm ve

l<gr, suzuntu

Sekil 12-22. Omek 121 in

7.200- ~05
Cp
'
7.200
Cp

w,

-3,31

~oziimli.

ba~tan

dii:;:enleyelim.

d6'
(2)(3.600) W
dW=
Cp2

(2)(3.600)(Wf)
Cp'
'

7 200
c = (8,05)

= 0,903 x to- m8 /saat

(996)2
W1 =.3,31

= 26

w = 2,27

i!;in

= 28,8 - 26 = 2,8
61 = 7,8 X 10 4 saat

61'

( 7~:)

saniye

Spesifik kek direncinin ortalama de~eri , (12-14) numarab ~itlikten hesaplan1r.

a = 2 A g. II. P(t p C p. w

= 0,951 X

1()11

mw) __(~2~)(~0~,0:,93::!}',.:(=t=:27~x_:t::0'~)~(2~,::.,1O.:XO:tC:O'~)~(=:t-:::~0::,2::0::5,_)

(996)(0,903 X t0-0)(3,06)(0,t39)

m/kgr-klitle

Kekin ortalama gozeneklili~i (porozitesi), kuru kekin ve CaCO, lin yojiunluklan ile ilgili bil
giler yardmu ile hesaplanabilir. COziime esas olarak 1 m' kuru kek nhnacak olursa,
(1 -F) p,

F = 1-

Tablo 12-13.

<v + v,'f = <W + w,'f = c p <6 + o,J

yeni

6'

+ W1'f-6'

= 1.182

1.182
_
= 0,55
2 630

3,5 kgr/cm2. basm!; altmda yiiriittilen slizme operasyonuna ait de~erler a$8jtdadir.

13,52

abr.

6,'= 4,02(W

11,35

Sekil 12-22 ~en doArunun eAimi 8,05 saniyef(kgr-klitle)" ve kay1m1 (y cksenini kestigi
noktruun dejieri) 3,31 saniyefkgr-klitle olarak bulunur. (q-13) numar~h qitlik, siiziintiinlin
a~uhix olarak yazilacak. olursa,ru;a&tdak.i !,lekli

":Qi<1'

(t2-13 a) numarah "'iitlik kullamhr.

9;08

85,60

11,35

11.0'

i~in,

= 4,02 oldujiu

= 0,413 kgr-klitle

Sabit

basm~

altmda yiiriitUlen bir slizme operasyonu ir;in hesaplanan deAerler.

Basm~Farkl

------

k_s'-~-~-----l---3-,5-~---~-rrr
_____

------------------------!--2_,t__
E~im (~ekil t2-22), saniyef(kgr-klitle)'
Kay1m (!ekil t2.22), saniye/(kgr-klitle)
C ("'!itlik 12-13 den), m8 /saat ............
W 1, kgr-klitle ....................................
V 1, m' .............................................
61, saat .................... ......... ..... ........
a, m/kgrklitle .... .... ............... ..........
F ....... ... ...... .... ............... ............ ....

8,05
3,3t
0,903 X 10-o
0,4t3
4,15 X to-
7,8 x to--<
0,957 X 1011
0,550

5,26
2,65
1,38 X 10__.
0,504
4,65 X tO--<
3,3 x to-
t,04 X t0 11
0,548

Ornek 12-1 de kullamlan basm~ farkmm iizerindeki basm~larda, CaC03 suspansiyonunun hemen hemen sda.~tmlamaz karakterde oldugu deneme ile bulunmu~t.ur. BunuDia heraher daha dii~iik basmr;ta siizme operasyonu i9in bulunan dejerlerl, spesifik kek direncinin
ortlama de~erlerinde ~ok fazla de8i$me gOstermektedir. 0,35 kgr/c~ lik bir bas1n9 i9in, ape~
sifik kek direncinin ortalama de~eri 0,591 X 1011 mfkgr-kUtle dir.

1 E.L. Me Millen and H.A. Webber, loc. cit.

681

680

12-32. Bastmlabllen (slln!jotmlabllen) kekler. Bastmlabilen kekler takdirinde kekin giizeneklili~i ve spesifik direnci, ciikelen kekin kahnh~ma ba~h
olarak de~iir. Her noktasmda mnntazam bir giizeneklilik giist..,en va bastmlabilen bir karaktere sahip olan kekin, giizeneklili~i ve spesifik direnci iizerinde
mekanik bastlrma geriliminiil etkisi incelenecek olursa, ilgilenmeye de~er sonu~;lar ahmr. Bu husus, kat1 taneciklerinin meydana getirmi~ oldu~u topluluk
iizerindeki basm~, ba~tmstz olarak mekanik ara~;larla degitirilebilen cihazlar
kullanuarak temin edilebilir. Kat! tanecikler iizerine basmcm uygulanmasmdan
sonra, stvt ayrt olarak cihaza giinderilir ve uygulanan basmca oranla kiiciik

mlart ile ilgili pek Qok konuyu aQtkltga kavutururlar. $ekil 12-13, son derece
ince iigiitiilmii talkdan oluim ve bastlruabilir bir karaktere sahip alan, bir kek
ile yapilan deneme sonuQfanm giistennektedir. Absis boyunca yer alan P, basmct, kek iizerindeki mekanik Sikttmlma basmmdtr. Spesifik kek direnci (,.)
ve kiik giizeneklillgi (F,) nin oldukca fazla degime giisterdikleri ekil 12-23 ve
12-24 den kolayhkla giiriilmektedir.
~.

o,e
0,.

n.
n~

0.07

0,7

B<tsinc , ~<t,Jrjerif-

'0

$ekil 12-24. Kek gozenekliliiiinin F,. kek iizerindeki s!la$brma gerilimine baiib olarak dejti$imi.

0,7

70

Basmc,
Sekil 12-23. Spesifik kek direncinin

a.P,

kek iizerindeki stkt~hrma gerilimine ba~h olarak

dejj~imi.

alan bir basm~; farla altlnda, stvtmn kati tanecikleri arasmdan gecmesine izin
verilirt,2,3, Bu denemcye bask!- ge~;irgenlik dei'emesi adt verilir. Deneme siiresince kekin her. noktasmda kek iizellikleri muntazam oldu~u icin, sp~sifik kek
direnci ve kek giizenekliliginin iilQiilen de~erleri, aym stkttmlma geriliminin
etkisinde kalan ve sonsuz saytda bulunan kek tabakalarma ait de~erler olarak
diiiiniilebilir. Bu degerler endiistriyel siizme operasyonlarmda keklerin davraB.F. Ruth, Ind. Eng. Chern., 38; 564-571 (1946).
H.P. Grace, Chern. Eng. Progr., 49; 303 318 (1953).
F.M. Tiller, Chern. Eng. Progr., 49 ; 467 - 479 (1953).

Belirli bir. stvt yiiksekligi ile ifade olnnan- kekin iki yiizii arasmdaki basmQ
farla, bu farka orlmla ufak bir kek kalmhgt veren (endiistriyel siizme operasyorilartnm QO~nnda durum biiyledir) yatay veya diiey kekler iQin, " nin herbangi bir andaki degeri ile spesifik .kek direncinin ortalama degeri arasmda, aa'
gtdaki bagmtt vardtr1 .

a-

- -::-;---,4;-P.=----

fAP. dP,

J0

a.p

Sabit basmQta. yaptlan- bir stizme operasyonuna ait spesifik kek direncinin ortalama degeri, stlatmlma - gecirgeulik ile ilgili bilgilerden fay<:lalanarruc hesaplanabilir. Kekin iki yiizii arasmdaki bastnQ farla ile, spesifik kek direnci ortalama degerinin de~iimi, ekil 12-23 de verilen a, ve p, degerlerinden yarar1

H.P. Grace, Chern: Eng. Progr., 49; 367-377 (1953).

683
!anarak aym maddeler iQin, ekil 12-25 de gosterilmektedir. Bu metod yardimt
ile ve stk;tmlma - ge9irgenlik bilgilerinden yararlanarak bulunan spesifik kek
direncinin ortalama degeri, sabit basmQ altmda ytirtitiilen gerQek stizme operasyonlarmdan elde olunan degerlerle %10 uyumaktadtr*.

COziim. 2,1 kgrjcm2 basm!f i!rin:

v, = 0,000415 m'

= 0,957 X lOll

= 0,093

m/kgr-kUtle

= 996

= 1,473

(996) (0,139) (0,957 X 1Qll) (4,15 X 10-<)

0,093 (I - 0,205)

kgr/m'

w = 0,139

= 7,43

XIO" m-t

- = 0,777

A
'::>

ct.

-"
..!.

3,5 kgr/cm::. basm!f i!fin:

~ ~.~r---r-~~+H~--r-~~1+H-~

"E' . .~;.td''l---t--t-t-l-++++t--::;;,..-""'t--1--1--1-l-+ll+t-----1
1--

'

.... nin APc ile

pw

~ A(1-mw)

de8i~imi.

1010 m-1

AP

(V+ .VJ)P w [.L

A'g.(l

mw)

(dV)
de

(1218)

(12-17)

R "' 0,5
Yukandaki bagmll Qok ince kekler hariG, endtistride kartlaacagtmtz siizme
operasyonlar1 ile ilgili hesaplamalarm pek Qoguna, yeterli bir kesinlikle uygulanabilir1.

Omek 12-2. Omek 12-1 deki deneme !fah~malarmtn herbiri i!(in siizme ortammm
(siizge9 bezi vs.) direncini hesaplaym1z. Bulunan deSerleri R :::: 0,5 et ile kar~ala~tmmz.

yukandaki eitlikte (dVfdO)<= sabit stizme debisi, m'/saat.

V + V1 = (dV /d6).(6+61) oldugu iQin
pw[.L

AP~ A'g.(l-mw)

(dV)'
dO (O+Ot)

(12-19)

(12-19) numarah eitligin bir benzeri, geQirgenlik iQin Qtkanlabilir.

(12-19) numarah eitligin bastiruamayan (stkltlruamayan) kekler iQin kullantlmasl biQ bir gtiQltik Qlkarmaz, Qlinkti I:;P ve 6 hariQ diger btittin terimler
sabittir. Bu sebeple herhangi bir zaman veya stiztintti hacmine tekabtil eaen
baSlllQ farkt hesaplanabilir. Hem spesifik kek direnci a. ve hem de m oram
degiken olduklarmdan, bastmlabilen kekler takdirinde problem Qok daha karllktlr. Sabit debide stizme, sabit basmQta stizmeye oranla daha az uygulama
alam bulur. Bu sebeple konu tizerinde daha fazla durulmayacakttr.
1

H.P. Grace, Toe. cit.

12-33. Sabit debide siizme. Stizme operasyonu sabit debide yaptlmakta ise, (12-12) numarah eitlik aagl(\aki ekilde yaz1labilir1

ve bu eitlikte R (m-1 olarak), filtrenin kendi direnci olursa; belirli bir madde
takdirinde R degerir.iri, siizme basmc1 farkmm artmaSl ile artacagt bulunmutur. Yaptlan deneysel gozlemler R ye ait ntimerik degerlerin, spesifik kek diren
cinin (ortalama) 0,25 ilil 0,50 masmdaki bir say1 ile Qarptmma eit oldugunu
ortaya koymutur.

* H.P. Grace, lac, cit.

9,06

Her iki de~er de yukanda verilen de~erden biiyiik !rlkmaktad1r. Fakat kti~iik ntimerik de~
8erlerin kesinlikle hesaplanmast son derecede zordur. Bu sebeple yukanda bulunan sonu~lar
olduk~a iyidir.

Filtrenin kendisine (stizgeQ bezi, filtre levbaSl vs. gibi) ait direnQ aagtdaki
ekilde tannnlanrr.

X I0-4 )

R
a:=
0,872

l-

APe, Kgrjcm..
Sekil 12-25.

= (996) (0,139) (1,04 X 1011) (4,65

0,093 (I - 0,205)

qGM~"o!:-:o""7;----'--'"'~..!....L..LL':;!-0,7::;--L-__.l__.L_.CL.LLLl-:1;7--'

B.F. Ruth, Ind. Eng. Chern., 27:716 (1935). E~itliSin bu $ekli, stizme ortamma ait
direncin sabit a~trhktaki katt maddeye ger!;ekten ~de8;er oldu8u hal i!(in ge!;erlidir
ve bu sebeple R/a. sabit kabr.

6R5

12-34. Doner slllndirik flltreler. Doner silindirik vakum filtresi iizerinde, kekin toplanmasi esnasmda varolan artlar, aagi yukan sabit basmc;ta
yapilan siizme operasyonu artlarma edegerdir. Basmc; farki, atmosfer basmm
ile silindir ic;erisinde temin olunan basmcm farkina eittir. Sililldirin bir kismi
mn c;iizelti i~erisine daldirilmasmdan sonra kisa siireli bir balang~c; peryodu
vardu. Bu esnada silindirin ic; k1smmdaki basmc;, atmosfer basmcmdan c;ah
rna basmcma diiiiriiliir. Basmc; fark1 her ne kadar degiirse de, bu degime ge
nel olarak ihmal olunur. Sabit basmc;ta yap1lan siizme operasyonu belirli bir
siire devam eder ve bunun uzuruugu hem daldmlma ac;ISina ve hem de silindirin diinme h1zma baghdn. 1)1' silindirin daldmlma a<;ISI ve N silindirin birim
zamandaki diinme say1si ise, silindirin siiziilecek c;iizelti ic;erisine daldmlan yii"zeyinin fraksiyonu <jl' j360 = <!J dir ve <J>/N, silindir iizerindeki belirli bir c;iz
ginin daldmlma siiresini giisterir. (12-12) numaral1 eitligi birim siizme alam
ile tanrmlanacak ekilde yeni batan diizenleyecek, nygun limitler arasmda entegre edecek ve birim zamana diien tiim siizme alamm, siizme yiizeyi ile tammlayacak olursak, aagidaki ekilde bir eitl~ tiiretilebilir1
(12-20)
Yukandaki eitlikte,
V'

= birim

zamanda elegec;en siiziintii hacmi

v. = silindir yiizeyinin tiimiirre ait gerc;ek direnc;le orant1h siiziintii hacmi

e = siizme ortammm direncine edeger kek direncinin meydana gelmesi"
ic;in ge~en zaman. Bunun biiyiikliigii, donme lnZina bagh olmay1p, sadece siizme basmci farkma ve siiziilecek c;iizeltinin ozelliklerine baghdir.

hava tarafmdan kekden uzaklatinlmasi esnasmda durum, tek fazh siVI akimmda oldugu kadar basil degildir ve iki fazh ak1m meydana gelir. Operasyonun bu k1smi ic;in bir metod geli~tirilmi olmakla beraber', bu konuya kitabimizda yer verilmeyecektir.

12-35. Kekin ytkanmas1. Siiziilmesi istenilen kanImlann pek c;ogunda siiziintii sa bir c;oziicii olmay1p, c;iiziinmii maddeler ihtiva etmektedir. Kek
tarafmdan tutulan siiziintii, diger bir operasyonla kekden uzaklatmlmayacak
olursa, kurutma operasyonu gibi bir operasyonun uygruanmasi halinde sivi faz
kekden uzaklaIr ve c;oziinmii maddeler kekde kahr. Levha tipi filtrelerde y:tkama sivisi, siiziintii ile aym yonde keki gec;er. Pi aka ve c;erc;eveli filtrepreslerde y:tkama SIVISI kekin biitiiniinii gec;er, fakat siiziintiiniin izlemi oldugu yolu
izlemez. Y1kama SIVISimn kek iizerine piiskiirtiildiigii doner silindirik vakum
filtreleiinde, y1kama sivisimn yonii siiziintii ile ayuidir. Fakat kek, y:tkama balamadan once kek ic;erisinden gene! olarak hava gec;irildigi ic;in, SIVI ile doymn
degildir.
Plaka ve c;erc;eveli filtrepreslerde levhah filtreler takdirinde, yikama esnasmdaki akim debisinin hesaplanmasi, y:tkama esnasmdaki artlarm siizme operasyonunun sonunda varolan artlarla aym old)lgu hususu11u esas almilir. Bu
hususun tam olarak ger~eklemedigi. {\ogrudur. 30,5 em lik bir plaka ve c;erc;eveli
filtrepresin, y:tkama SIVIsma ait tahmin olunan ve gozlenen akim debilerinin
kaqiiatmlmasi, gozlenen akim debisinin gene! olarak daha az oldu~unu ve
tahmin olunan akim debisinin 1%70 ill\ %92 si arasmda bruundugunu gostermi~tir". Y1kama siiresince varolan artlarm siizme periyodunun sonundaki ~art
larla aym oldugu kabul edilecek olursa, (12-15) nurriarah eitlikten aajtldaki sonuc; ~Ikariiir.

(1221)
C nin hesaplanmasmda kullamlan alan, silindirin c;evresidir. (12-20) numarah
eitlik, hacim/diinii ile zaman/diinii arasmda parabolik bir bagmi:I olup, plaka ve c;erc;eveli veya levhah filtreler takdirin,de, sabit basmc; altmda yapilan
siizme operasyonlarmm (12-12) numarah eitliginin bir benzeridir. Bir siizme
operasyonu ile ilgili yeteri kadar bilgi elde bnlundugu takdirde, (12-20) numarah eitligin kullanilmasi sureti ile donme hiZI, siiziilecek c;iizelti derinligi ve
diger degikenlerin etkileri hesaplanabilir.
Kekin yikarrmasi ve kek ic;erisinden hava gec;irerek (ekil 12-17 ye bakmiZ)
nemin uzaklatirilmasi, siizme periyodu kadar iinemlidir. Bu periyodlar siiresin
ce ak1mm laminer biilge ic;erisinde olmas1 gerekmez. Bundan baka, SIVI fazm
1

B.F. Ruth and L.L. Kempe, Trans. Am. lnst. Chern. Engrs., 33 : 34-83 (1937).

(12-21) numarah eitlik sadece filtreyi terkeden siiziintii hacminin V m' oldugu
andaki siizme debisini gostermekle kalmaz; ayu1 zamanda y:tkamanm, siizme siiresince varolan basing farki altmda yiiriitiildiigiinii ortaya koyar. AyriCa levhah
filtre ic;in, y1kama suyu akim debisini de gosterir. Plaka ve c;er~eveli filtrepresler takdirinde y,1kama c;iizeltisinin gec;mi oldugu alan, siizme siiresince kuJJa,
mlamn sadece yariSidir. Buna karIhk kek kalmhg1 siiziintiiniin gec;tigi kalm1

L.E. Brownell and D.L. Katz, Chern. Eng. Progr., 43 :703 -712 (1947); L.E. Brownell and G.B. Gudz, Chern. Eng., 56 (9): 112-115 (1949); L.E. Brownell '!Dd H.E.
Crosier, Chern. Eng.., 56 (10): 124~127, 170 (1949); Brown and associates, Unit Ope~
rations, John Wiley 3.nd Sons, Inc., NewYork (1950), bOIUm 18.
E.L. McMillen and H.A. Webber, Trans. Am. lnst. Chem. Engrs., 34:213-240 (1938).

6R7

686
hgm iki kat1 kadard1r. Bu sebepten y1kama siiresine ait ak1m debisi, siizme siiresinin sonuna ait akuu debisinin dortte biri kadar olacaktlr.
<;oziinmii maddenin belirli bir yiizdesini uzaklatlrabilmekten . emin olabilmek igin kulbmlmasl gereken suyun miktanm, onceden hesaplamak gene!
olarak miimkiin degildir. Y1kania s1v1smm izlerr.i oldugu yo! ile siiziintiiniin
izlemi oldugu yo! aym olan, gozene]di pargaCiklar toplulugu ile yaplml denemelerin giisterdiglne gore y1kama debisi, topluluk gozenekliligi ve pargaCik ekline pek az bagh olmasma karlhk, pargac1klarm gaplarmdan pek fazla etkilenmektedir'. Kek igerisinde balang1gta bulunan siiziintii hacmine eit miktarda
yikama SlVlSl kullamld1gl takdirde, siiziintiiniin uzaklatmlma debisi, yerini alaoak y1kama debisine ait bir noktaya yaklalr. Kullamlan yikama s1vJsmm hacmi, kek igerisinde balang1gta bulunan siiziintii hacminin iki katl kadar oldugu
zaman yikama, yerini alma eklinden difiizyon ekline degiir.
Omek 12-3. Ornek 12-l de slizme deneyi i9in kullan~lan kam;tmm 90k az mikdarda
maddeye sahip otdu&unu, fakat kan~Imm ve sliziintlinlin O~elliklerinin. ~egismedi:
~ini kabul ederek, 2,1 kgr/cm'l basm9 farkl altmda yapilan y1kama operasyonu 1~m gereklt
zamam hesaplaymtz. Y1kama operasyonu 2,.1 kgr/crrF bastn!r altmda yaptlmakla beraber kullamlan y 1kama suyunun hacmi, keki meydana getiren tanecikler aras1 bo!$1uk hacminin, lilt
katma esit olarak ahna~akbr.
!;Ozlinmli~

COzilm. Bir

'

~er~evenin

yaklru;1k hacmi 0,152 X 0,152 X 0,051 = 0,00118 m dfir. lki

!fCT!teVe kullamldt&t i9in kekin total hacmi 0,00236 m~ diir. Deneysel ~ah$manm son ktsmtnda siizme debisi, (12-21) ba!bntxdan hesaplanabilir. Bunun iyin liizumlu C, V ve V 1 deljerleri Omek 12-1 den a!Jmr.
Siizme operasyonunun sonunda V .= 15,89/996 = 1,59 X 10-:1
dV

de=

0,903 X I0-3
2(0,0159 + 0,000415)

2,77 X 10-

m~

ve siii:me debisi,

m0/saat

Plaka ve ger~eveli filtrepresler takditinde ytkama debisi teorik olarak, slizme debisinin
dOrtte biri kadardtr. Bununla beraber, bu de&erin yakla$Ik bir deger oldu8unu ve ytkamamn -% 75 Hk bir verimle gergekl~tiini kabul ederek hesaplamalanmtZl yapahm. Bu durumda y1kama debisi = (0,25)(0,75)(2,77 X 10-o).= 5,2 X'IO-" m3 /saat olarak bulunur.

Y1kama suyunun hacmi (0,00236) (0,55) (3) = 3,90 X 10-

ve liizumlu ytkama sliresi 3,9 X 10-'3/5,2 X

10:""'~-7?-0,75
"''~

m'

saat veya 45 dakika.

12-36. Siizme teorlsi ile ilgili Sllllrlamalar. Siizme teorisi ile ilgili <;'ahmalarm sonuglarma, bir ~edbir olmak iizere birkag hususun daha illlve olunmasl gerekir. Matematik tiiretimler ve i0lemler olduk~a doii;ru goriiniirler. En
diistriyel uygulama alamndaki biiyiik faydalartm a_~cak derecede geni hazrr'

H.E. Crosier and L.E. Brownell, Ind. Eng. Cltem., 44: 631-639 (1952).
\

lanml, sHzme teorilerinin elde edilmesi yoniiude bir egilim vanhr. Biitiin
eitlikler, niimerik degerlerinin dogrudan dogruya hesaplanmalan giig veya
miimkiin olmayan, sabitler ihtiva ederler. Teorinin pek gok sayidaki faydah
uygnlamalan igin bu bir sakmca tekil etmez. Belirli bir karllmm siiziilmesi
ile ilgili deneysel gahmalar, bu e 0itliklerde kullamlabilecek niimerik degerler
verecek olursa; bu niimerik degerler, operasyon artlan iizerindeki degimelerin etkilerini onceden bilme balammdan faydah olurlar. Denel artlarm Sllllrlan iQin de bu husus dogrudur.
Denemelerin sonuQlanm veren ve bu arada baz1 matematik sonuglara ulaan, orijinal literatiirden faydalamlmaya gah1lacak olunursa, diger bir giigliikle
karllathr. Bu, denemenin yaplldg karllmm tamamen aym ozelliklerine sahip yeni bir kafllmm hazrlanmas1 ve bununla, deneme sonuglarma yakm veya
benzer soriuglarm elde oh:mmasmdaki giiQliiktiir. <;ok dikkatli bir ekilde saf. latlrllml ve. y1kanm1, dikkatli bir ekilde kontrol edilen artlar altmda depohmml bir kalsiyum karbonat gokeltisi kullanllarak yapllan denemelerden, bir
seri eitlikler i gelitirilmilerdir. Bu ekildeki bir iirnegin tekrar tekrar lmllamlmasl ile ancak birbirlerine yakm sonuglar elde olunabilir. Kat! taneciklerin biiyiikliikleri ve bu biiyiikliiklerin simrlan, tanecikl~rin ekli, toplnluk yogunlugu
vs. gibi ozellikler, gok iyi bir ekilde kontrol olunan devamh operasyonlarda
bile, karllmin pazulanma artlarmdan biiyiik derecede etkilenii:ler. Bu sebep
le gokeltinin karakteri (ve buna bagh olarak eitliklerdeki sabitler) giinden giine
degiiklik gosterebilir. Laboratuarda kullamlan cihazlarla, bir klS!m sabitlerin
elde olunmalan miimkiinse de, bunlarm e~diistride knllamlan cihazlara uygu
lamnalan :miimkiin degildir.
Ufak kapasiteli laboratuar gahmalan igin hamlanim~ test Qiikeltileri, biiyiik kapasiteli endiistriyel cihazlar igin hazrlanml olanlarm, biitiin ozelliklerini
giistermez. Siiziilecek kanmm bir gemi veya d!ger bir aragla test gahmalan
yapllacak laboratuara giinderilmesi konumuz d11drr. <;;iinkii bu tama ilemi
. , esnasmda meydana gelen kari 0tmlma olay1, yumaklanma (flokulasyon) derece. sini degitirebilir ve temperatiir degiimlerinin, taneciklerin biiyiikliikleri ve
gokeltinin ozellikleri iizerinde biiyiik etkileri giiriiliir.
Bununla beraber, siizme ile ilgili tecirinin pratik bir degeri yoktur eklindeki sonug, dogru degildir. Dikkatli bir 0ekilde yiiriitiilen siizme denemeleri,
bir ha;li degiken kar~kterli olan goiJ:eltilerin davramlarml anlamam1za yardmcl olur; gergek ve pratik degeri olan bilgilerdir; belirli bir siizme operasyonu igin liizumlu siizme alan1m hesaplama balammdan pek ~azla faydah olmamakla beraber, yine de alamn biiyiikliigii hususunda bize bir bilgi verir;
siizme operasyonu esnasmda var olan gahma artlarmm etkisioi ortaya koyar;
gokeltinin hazrrlanma artlarmm "e siizme siiresince meydana gelen degimelerin etkil~rini anlamam1za imkAn verir.

589
Hangi alanda olursa olsun teorinin, pratik uygu!anmasmm dma c;,Ikacak
ekilde gelimesi gerekecektir. Pratik a!anda ~nla!lmas giic; olan faktiirlerin,
aydmlaulabilmelerini miimkiin lalacak c;ahmalan tevik eder; onlan diizeltir
ve am derecede genelletirilmi teorik sonuc;lann, tekrar deg;.,r!endirilmelerini
miimkiin !alar.

12-38. DevamsiZ ~. listren hareketn santrifUjler. Bu tip bir cihaz ekll 12-26 da giisterilmektedir. Dikey bir afta B asdnn diiner bir sepetten A meydana gelmitir ve bir motor C tarafmdan hareket ettirilir. Sepetin
yanal yiizleri delikli olup, ig lasm aynca bir elek D ile kaplanmltlr. Dl taraftaki Qelik kasnaklar sepete saii;lanti1k verir. Sepetin d1 lasmmda sabit bir
govde F yer aim olup, deliklerden geQen siiziintiiyii toplar ve ~lla yolu ile

12-87. Santrifiijler. Santrifiij, santrifiij kuvvetten faydalanarak SlVlYl

katl parc;amklardan ayirmak ic;in kullamlan bir cihazd~r. Esas olarak yoii;unluk
farlandan fayd~anan filtrelerin gelitirilmi bir eklidir. SlV!ya etki eden kuvvet, yoii;unlukla sm~rlandmlm olmak yerine, santrifiij kuvvet kullanuarak muazzam ekilde artmlmtlr. Artmlml bu kuvvet karmayan siVUarm birbirlerinden aynlmalarmda da (lasnn 7-18 e balamz) kullamllabilir.
Santrifiij hareket tarafmdan olututulan kuvvet aaj!Idaki eitlikte verilmitir.

(12-22)
Y ukar1daki eitlikte,

F,
W
u

= santrifiij hareket tarafmdan oluturulan kuvvet, kgr

= diinen lasmm ve iizerindeki yiikiin aii;~rhj!J, kgr-kiitle
= santrifiij sepetinin c;evresel h1Z1, m/saniye

= santrifiij sepetinin yan c;apl, m

g,

= boyutlu

bir sabit, 9,8 (kgr-kiitle)(m)/(kgr-kuvvet(saniye)

N, rpm (diinii/dakika) olarak luz ise; u = 2'1trN/60 d1r. Bu dej!eri yukandaki

eitlikte u ve 9,8 dej!erini de g, yerine koyahm.

F,= 1,117 X 10-3 WrN'

Santrifiijlefl aaii;Jdaki ekilde bir smlflamaya tdbi tutmak miimkiindiir:
A.

B.

Delikli tas (sepet, kase) veya filtre tipleri

I.

DevaiillllZ (sUreksiz)

2.

(a) Ustten hareketli (~ah~tmlan)

(b) Alttan hareketli (~al"ittnlan)
Yan devamh (yan slirekli)

3. Devainh (sUrekli)
Tas (kase) veya sedimentasyon tipleri
I.

Dikey
(a)

bir tas

(kase)

Plakalt tas (kase)

Yatay
(a) Devamh dekantOrler (aktarmah tanklar)

(b)

2.

B~t

~k.il 12-26. tTstten asth santrifiij: A, sepet; "B, csas ~aft (mil); C, dOnme hareketini veren
motor;, D, kaba elek; E. kasnakiar; ~ gOvde; G, s1V1 ~tkt~t; H, bo~alhm valf1; /, sabit :;aft
(motor ~afh); K, sabit hareket gomlel!i';I,L, B 1aftmm ilst ktsml; M, hareket b"''hAt; N, harcket saplamalan; 0, lastik. sargtlan; P, hareket yatagt; Q, fren taktmt; R. hareketli g3mlek;
S, k:ilrcsel yatak; U, lastik tamponlar. (Aprerican Tool and Machine,)

t. (;atal~ -

Kimya MiihendisliSine Giri~

F. 44

690
G cihazm dtma giinderir. Bu ekildeki bir cihaz .devamh Qaltamaz. Cihaz due
rurken siiziilecek kantm ile doldurulur, harekete getirilir ve sepet maksimum
htza Qtkanhr. Belirli bir siire sonra, motora bagh olan elektrik hattmm anahtan
kapattllr, fren yapthr ve sepet hareketsiz hale getirilir. Sepetin tabamndaki
bronz val H yiikseltilir ve s,epetin yanal yiizeyinde toplamnt kek, kazmarak
boaltma kanahna dokiiliir.

Sepetin htZI, o kadar fazla (800 ila 1800 diinii/dakika) ve yiikii, o kadar
biiyiiktiir ki (450 kgr tn iizerinde), sepet afu sabit bir yatak iQerisinde hareket
edecek olursa, yiiklcmedeki ufak bir eksantriklik (merkezden ka~ma) cihazm
par~alamnasma sebep olur. Bu sebeple biitiin santrifiijler, donme eksenini se~
me (belirli stmrlar arasmda) serbestligine sahip, bir aft iizerinde hareket eder
ler.
$ekil 12-26 daki motor C, motorun sabit yataklan i~erisinde hareket eden
lasa aftt 1 ~aht!flr. Bu aft, kendisine baglanan ve onu kilitleyen bir giimlek
K tatmaktadrr. Sepete ait aft L, bir hareket bahgma M sahiptir. Saplamalar
N, motor aftmdan 1 lastik sargtlara 0 kadar uzamr. Diger bir deyimle, hare
ket bahgma M vidalanmt bir hareket yatagt P i~erisinde tammaktadtr. Fren
talamt Q da hareket b~hgma M vidalammllr. Diinme hareketi olmayan bir
giimlek R, iist lasmmda kiiresel bir yiizey eklini almt bir yatak tatmaktadtr.
Bu yatak sabit olan diger bir kiiresel yatak i~erisine oturtulmutur. Buularm
hepsi motoru tatyan aym kafese (iskeleye) baglanrntlardtr. Lastik tamponlar
U, R gomleginin hareketini smrrlr.t ve onun donmesini ouler. Esas aft L, R
gomlegi tarafmdan taman bilyah bir yatak (hem radyal ve hem de zorlama
yiikleri i~in planlanmt) i~erisinde hareket eder. Bu suretle sepet ve aftt L
kiiresel bir baglamaya asJlmtlardtr..$aft, yiiklemenin mcydana getirdigi sal
gtlanmaya (merkezden ka~maya) bagh olarak kendi donme eksenini se~er, fakat
yine de sabit bir aft 1 taraf!Jldan hareket ettirilir.
Sepetin kenarlarmda oluan gerilme basmct biiyiiktiir. Bu sebeple scpct
kenarlart olduk~a kahn yaptlmt ve iizcrine olduk~a az saytda delikler a~tlmt
hr. 12,5 ila 19 mm merkezlenmi 3 ilil. 5 mm biiyiikliige sahip delikler, en ~ok
kartlatlan dnrumdur. Bu delikli yapt, istenilen derecede bir ayumayt yap
maktan ~ok uzaktrr. Bu sebeple sepet, ya Qok s1k delikli bir metalik levha veya
tel elek ile i~ ktstmdan astarlantr ve esas aytrmayt bunlar yapar. Bu tel elek
veya delikli metalik levha, basit bir ekilde sepetin iQerisine yerletirilecek olur
sa, bunlarm sepetin delikleri ile karI kartya gelen alanlan, esas ay1rma ileminde etkili olacakhr. Bunun bir sonucu olarak, tel elek ile sepet duvan ara
sma destek olmak amac1 ile, ya hafif metalden yaptlmt ondiileli ve daha biiyiik
delikli bii levha veya kaba dokunmu bir Qift lavnlmt bir tel elek yerletirilir.
Bunlar, ufak ve ~ok delikli tel elegi veya metalik levhayt. sepet duvarmdan
tizakta tutar ve aym zamanda, siiziintiiniin sepet duvanitdaki deliklere nlamast
iQin bir boluk meydana getirir.

69!
San~.r~ii!: kr~stal yaptsma sahip iiriiulerin ayriimasi amac1 ile kullamldtg,
zaman, urunun cjhazdan uzaklatmlmast igin otomatik boalhm uygc.lanrr. Otomatik boalum kaZiyiCI bir bwakla yapllir ve bu bt~ak, sanuifiij operasyonu
esnasmda sepet kenarmdan ynkanda ve uzakta durur. Santrifiij operasyonu
nun sonunda btgak, tarak ve dili talam1 yardtmi ile aagiya indirilir ve sepet
kenarma yaklahrllir, elle gahtmlan bir kaldtraQ kolu. yardrrm ile sepet kena
rma bashnhr. Sepet yava bir ekilde dondiiri!Jiir ve ayn1 zamanda kaziytci bt
~ak yava yava aaii_Iya dogru indirilir. Bu suretle kekin tiimii kenarlardan ka
zmarak ahmr ve tabamn merkezinde bulunan bir boalttm yoluna itilir.

.. 1~39. DevamsiZ !)lth~ altta.n. hareketll santrlfiijler. Sekil 12-26 da

go~tenlen ve alttan boalma yapabilen santrifiijler, ozellikle kimyasal Qahma
!at igin uygundur. Ciinkii tanecik yaptsmdaki iiriiuleriii tabandaki delikten bo
alttlmalart kolaydtr. Santrifiijler tekstil endiistrisinde pek yaygm bir ekilde

Sekil 12-27. Alttan hareketli santriflijler: A, sepet; B, esas (ana) miJ;

kovan (bur!;); E, lastik tamponlar. (Tolhurst)

c, taban

Y"a:ta~r D

' '

693

692
kullamhrlar ve bu cihazlar, gene! olarak sert ve sa~larn bir tabana sahip olduklan igin, dokuma veya iplik iist lasuridan ahmr. Bu cihazlar Qo~u zaman alttan
hareketli olurlar. Kimyasal tip veya alttan boal1mh tip olarak adlandmlanlar
da, alttan hareketli olabilirler. Bu tipteki bir santrifiij ekil 12-27 de gosterilmektedir. Bu tiplerde sepet.A, lasa ve dik bir afta B oturtuhnutur. Bu aft,
alt las1mda bulunan. bir taban yata~I C tarafmdan taImr ve bir kovan D igerisine yerletirilmi iki gift makarah yatak arasmda hiznlanmitlr. Bu yatak,
sert lastikten tarnponlarla E yerinde tutnlmaktad1r. Saft, yatak igerisine dik ve
sabit bir ekilde yerletirilmi olmakla beraber, yatak lastik tamponlar arasmda
hareket etlne serbestli~ine sahiptir. Alttan hareketli santrifiij tipleri, tabandan
boa!Im yapacak ekilde de projelendirilebilirler. l."akat bu hoalun tipi daha
gok iistten hareketli santrifiij tiplerinde goriiliir. Bu 5ebeple. alttan hareketli
santrifiijler gene! olarak iistten boalim yaparlar. Bunlar en gok tekstil ve gamaIr )'lkama fabrikalarinda knllamhrhtr.

Sepetin ataleti ve sep~te yiiklenen madde miktan biiyiiktiir Cihazt htzlandirmak igin gerekligiig, tam htzla diinmesi igin gerekli olamn birkag kat! kadardrr.
Devamh aytrma yapan bir santrifiijiin yaptlmast igin uzun seneler Qahilmi
fakat son )'lllara kadar baarili bir sonuca nlaIlamamttlr.
Y an siirekli ('altan santrifiijler. Bunlar ilk olarak Avrupada gelitirilUJilerdir, fakat imdi Amerikan endiistrisinde gok de~iik tiplerine rastlamak
miimkiindiir. Bunlardan hi!i (The Sharples Super-D-Hydrater) ekil 12-29 da
gosterihnektedir. Sepet A yatay bir eksen iizerinde doner ve siirekli olarak ga-

si.izme

Sekil 12-26 ve 12-27 de gosterilen sepetli santrifiijlerin gene! ohrak 50 ill\

125 em gapa sahip olduklan goriiliir, 800 ill\ 1800 rpm (donii/dakika) lnzla
donerler ve diiiik hiz biiyiik gaph santrifiijler igin kullamhr. Giig gideri ve lnz,
ekil 12-28 de gosterildi~i ekilde operasyon siiresince de~iir. Maksimuiii giig
'
ihtiyaci, lnzlanma periyodunda goriiliir. Santrifiij
tam lnza eritikten sonra, sadece siirtiinme ka)'lplanm karuayacak giice ihtiyag vardrr ve bu da azdrr .

motor

...

:::1

1!1

.,

:r

c
:o
-o

"'
E
c
.!!
~

:::r::

I
I

I
I

I
I

I
I

<>N

L-~------- ------~-1

I.!> :I:

1
1

:::1 -

kristaller

'-'--

Zam;an$ekil 12-28. DevamsJZ (siireksiz) ~al!an santriffijlerde zamanla, gii~ gideri ve h!Z de~imi.

12-40. Devamh (slirekll) !)ah~ santrlfUjler.

Kullandiklan giiciin
yiiksek olmas1 ve gok iyi bir balama ihtiyag giistermeleri sebebi ile, endiistride
yaygm bir ekilde kullamlan santriUjlerin, gahbrihnalan pahahya malolur.

~kil

12-29. Yansiirekli !tah$3.D. santrifiij: A, sepet; B, bo$altlm kanab.

htlnhr. Siiziilecek kartIm, kek yeterli bir kahnh~a (SO ila 75 mm) eriinceye
kadar, giisterildi~i ekilde cihaza giinderilir. Bu kahnhk, bir yoklaytcr (Ckilde
gosterilnfeyen) tarafmdan devarnh olarak kontrol edilir ve bu cihaz, siiziilecek
kartImr santrifiije tatyan boru iizerindeki diyaframh valf1 (ekil 3-16 ya ba-

695

694
k1mz) kapamak icin, basm~h hava akurum keser. Sepet onceden kararla~tmlan
bir siire dondiiriiliir ve sonra kek S\! ile y1kamr. Siiziintii ve y1~ma su)ru ~ekilde
gosterildil!i gibi, aym yoldan cihazm d1~1na ahrur. Onceden kararla~tinlan bir
siire duraklamadan sonra hidrolik silindir gahtlnhr. Bu r;ahtrrma b1r;agm yiikselmesine sebep olur ve kek b1gak tarafmdan kazmarak boalturi kanahna B
dokiiliir. B1~ak keki, tel elege kadar kaz1maz, tel elek iizerinde kristallerden
oluan ince bir tab aka brralar ve bu, gerr;ek siizme ortarm olarak i goriir. Diger
bir gahma devresi balamadan once artakaian bu kristaller lasa bir y1kama ilemine Ulbi tutuiurlar. Biitiin alamlar diyaframh vanalar ve bu vanalar1 hareket
ettiren basmch hava (hidrolik pistonu hareket ettiren su dahil), biitiin devreyi
otomatik !alan bir zaman ayarlayJCI ile kontrol edilir. Santrifiij cihazm1 terk
eden kristaller %2 ila 4 kadar rutubet ta~Iyabilirler.
DevamZ. (siirekli) r;allan santrifiijler. Bu santtifiijler delikli veya deliksiz tas (kase) tipinde (lasJm 12-37 de,_ A3 ve B2 smulan) olabilirler. Delil;;li tas
tipinde olauiara gene] olarak filtre tipi ve deliksiz tas eklinde olauiara ise berraklahrma tipi adlan da verilir. Kullaniima alanlan hemen hemen aymwr ve
deliksiz tas tipi, onemli miktarda kati maddeye sahip kanImlar ir;in kullamhr.
Bu iki tip, yap1h~lan yoniinden birbirlerine gok benzerler; bu sebeple, iki ayr1
~ekle ihtiyac yoktur. Burada agiklamasJ yapiiacak olan tip, deliksiz tas tipidir.

Bird tarafmdan gelitirilmi, siirekli r;ah~an bir santrifiij ~ekil 12-.30 da

gosterilmektedir. Bu cihaz duvarlarmda delik bulunmayan ve gittikr;e daralan
doner bir tasdan ibarettir. Cihazm ir; lasmmda, deliksiz tas ile aym yonde fakat
biraz farkh h1zla donen, konik yap1da spiral bir kaziyici vardrr. Sekil 12-30 da

Kab madde
cJkl$ yolu

onik gi:ivde
lanabilen sGzGntu

Kab mad de
konveyi:irU

~ekil 12-30.

Slirekli !;ah$an bir santrifiij; A, sabit gOvde; B, 1 hLZmda dOnen ktstmlar; C,

2 hiZmda dOnen kistm.lar; D, hareket kasna,81. (Bird.)

A lasmi, sabit bir govdeyi gosterir; B kismJ bir h1zla ve C k1smi ise farkl1 bir
h1zla donerler. Tas, bir hareket kasnag1 D tarafmdan dondiiriiliir ve donen bu
takim hareket dilileri ile, C klSlmlarml (kaziyJci dahil) h~rekete getirir. Siiziilmesi istenilen kanlm, eksen boyunca ilerleyen sabit bir boru ile cihaza ve kazJyiCI iizerindeki deliklerden ger;erek tas kismma girer. Santrifiij kuvyet, hesleme
kanIIDimn kaziyJCI iizerindeki besleme deliklerinden gegip, tas kismma girmesini saglar. Kati madde tas kismmm yiizeyinde ince bir tabaka halinde ayrilir.
KaziyJcmm spiral bJr;aklan kat! maddeyi kaZiyarak, tasm dar ucuna dogru iter.
KazJyicJ takimimn i~ kismma y1kama suyu da gonderilir; bu su, y1kama nozullarmdan piiskiirerek katl maddeyi iyi bir ekilde y1kar. Katl madde, tasm boalhm yapan kanallarmdan <;Ikar ve santrifiij govdesinin tabamna dokiiliir. Siiziintii ve y1kama suyu, santrifiij kuvvet etkisi il6 tasul geni ucuna dogru ilerler
ve gosterilen ekilde siiziintii Qlkimdan tas1 terkeder.

12-41. Diilly bir eksen etrafmda dilnen sanf;rifiijler ( deliksiz ms

tipi). (12-23) numarah eitlige bakdacak olursa, kati bir par~aCJk iizerinde etki
eden santrifiij knvvetin, sepetin yan~ap1 ile ters fakat h1Z1n karesi ile dogru
orant1h oldugu goriiliir. Diger taraftan sepet duvanndaki ger;irgenlik sepetin
lineer lnz1 ile orant1hdir. Sepetin yangap1 %50 azaltiiacak vc donii/dakika
(rpm) olarak lnz1 iki kat;na <;Ikanlacak olursa, sepetin lineer lnz1 ve gerilme
iddeti degimemi olarak kahr, fokat santrifiij kuvvet iki katina <;Ikar. Bunun
bir sonucu olarak santrifiijle ay1tmanm gii~ oldngu yerlerde, sepet gap1m kii~iiltmek ve inZim arhrmak sureti ile, probleme pratik bir goziim yolu bulmak
miilukiinse .de; bu yo], ciliaZin kapasitesinin azalmasma sebep olur. Sharples
siipersantrifiijii adm1 alan boyle bir cihaz, ekil 12-31 de gosterilmektedir. Santrifiij tasl (kasesi) A, diiey bir silindir (maksinmm capl 10 em kadar) eklinde
olup, oldukr;a uzun yapdmitlr. Bu silindir, \i.st ucunda bilyah bir yatag1 c;;
bulunan esnek bir mile B asiimitir. Taban kisrm ise r;ok biiyiik hareketleri SImrlayan bir kilavuz kovam D ile serbest biralalmihr. Siiziilmesi istenilen SIVJ,
santrifiij tasmm tabanmda buiunan sabit bir uozul E yolu ile cihaz ir;erisine
gonderilir. Santrifiij tas1 igerisinde ii~ adet l'}'lrma levhas1 (kanatlar) F buiunmakta olup; bunlar gelen SIVIyi tutar ve s1v1mn, tasm gevre lnzma eit bir h1zla,
donme kazanmas1m saglar. SJvi, santrifiij kuvvet tarafmdaii yukanya dogru
itilir ve tasm iist kismma yalan bir noktada tasi terkeder, bahk H .igerisinde
tutuiur ve bir boaltma kanahna J verilir. Bu cihaz S!VIlar ir;erisinde bulunan
az. miktardaki katilarm ayr1lmasmda kullaniiabilir. Kat1 maddder santrifiij tasmm i~ kismmda yava yava birikir ve :taman znman buradan uzaklahnhrlar.
Emiilsiyon halinde bulunan iki kanmayan SIVImn birbirlerinden aynlmasmda,
suspansiyon halinde kat1 par~aCJklvr bulunan s1viiann berraklatmlmasmda da,
bu cihazlar kullamlabilirler. Santrifiij tasmm yiizeyinde toplanan kisunlar, ince
bir tabaka halinde K yo!u ile alt bahk L -kismma gecerler. Bu cihaz vernik,

696

697

eit yiikseklik ve ~apa sahip bir tas ile karakterize edilirler ve bu tasm iQi, ince
bir metalik levhadan veya plastikten yap!lnn, konik kanatlarla dolduruhnu
tur. Diskin kullan!lmasmdaki ama~, bir komp<-nentin ~okelmesi i~in gerekli
uzunlul?;u azaltrnaktad:tr. Boylece bu 'uzunluk, tas1 dolduran s1vmm tiim derin
lil?;i yerine kanatlar arasmdaki uzakhk del?;erine diiiiriilmii olur. Dalm hafif
olan komponent diskler arasmda yiikselir ve nrli boyunca uzaklabr!l1r. Daha
al?;1r 'koruponent ise tasm dima dol?;r~ 'akar. Tas esneklil?;i olan ve lastik tamponlar arasmdm tutulan bir mil tarafmdan hareket ettirilir. Bu tip, birbirleri ile
kanmayan iki SIVlnrn ayri!masipda veya bir sivl' iQer!sindeki ~ok ufak taneli
kablarm uzaklabr!lmalarmda knllanllabilir. <;:okelen klSlmlar tasm i~ lasmmda toplamr ve buradan zaman zaman charl alm:tr veya SIVlnln bir lasnu ile
birlikte y1kanarak cihazm dima abin:.

ADLANDIRMA
A = granUI (tanecik) toplulu~unun alan!, ak1m yonline dik ol"-rak OI~Ulen, Jii'
A'
ak11kan akmu i~in ge~k kesit alam, Jii'
C = (12-13) numaral1 "''itlikteki borutlu bir sabit,. m' /saat
D = "''de~er ~ap, m
F = tanecikler tarafmdan oluiturulan toplulu~n gozenek!Ui~i,
boiluklann hacmi/birim topluluk hacmi
F0
santriflij kuvvet, kgr-kuvvet
c. = boyutlu sabit, 1,27X 10' (m) (kgr-klitle)/(kgr-kuvvet) (bt') veya
9,8 (m) (kgr-kUtle)/{kgr-kuvvet) (saniye")
K = taiJecik toplulu~unun g~irgenli~i. m~
k
(~2-2) numarah "''itlikleki boyutsuz sabit
L = tanecik toplulullunun kalmbgi, m
m = YO$ kek a~Irbgmm ylkannu$ kuru kek a~1rl1~a oram
N . birirn zamandaki donme saylSI
ll.P '= basm~ farlo, kgr-kuvvet/rri'
ll.P,= kekin iki yUzli arasmdaki basm~ farlo, kgr-kuvvet/m
R
alo.ma kar~t koyan diren~ m-1 ; slizge9 bezi direnci, m- 1
r = yar1!;ap
S0 = birim tanecik hacminin yUzeyi, m-1
u = ~evr~I Iuz, m/saniyc
V
haem'., Jii'
V' = Pirim 2amanda eleg*n silziintii hacmi
w = a~bk, kgr-kUtle
w
kari$lmdaki katmm a~td!k fraksiyonu

$ekil 12-31. SUrekli ~ah1an, yUksek hiZh, bir berraklaWrma santriflijli: A, sepet (tas veya
knse); B, hareket mili; C, aria yatak; D, Jo"tavuz kovam; E, beslemC tiorusu; F. kanatl!U'i G,
hafif stvmm !tLla~ borusu; H 1 bo$alhm ba~h&t; J, hafif stvmm bo.1,1ahm borusu; K, a~tr StVI~
nm ~IIo.!l borusu; L, alt ba.,hk; M, a81r stvmm b0$alrm borusu. (SharPles.)

bitkisel yal?;lar ve ham yal?; emiilsiyonlarmm siiziilmelerinde; kaydmc1 yal?;lar

dan kolloidal mumlarm uzaklabnlma operasyonunda; bunlara benzer da!Ia bir
~ok aynma ilemlerinin (az miktardaki kat!larm slVllardan uzaklabr!lmasmda
veya emiilsiyonlarm aynlmas1 ilemlerinde) yap!lmasmda kullan!lma ,alan1 bnlC
mutur. Santrifiij tas1 yaklaIk olarak 15.000 rpm (donii/dakika) del?;erinde bir
1nza sa!Iiptir.

=
=

Altlrklar

12-42. Disk tipi santrifiijler. Bu tip santrifiijler, ayrihr.asi istenilen iki

faza ait yol?;unluklarm Qok az oldul?;u durumlarda knllamhrlar. Siit seperatorleri
(aymc!lan) bu tipin en ~ok tanman bir ornel?;idir. Bu cihazlar, yaklaIk olarak

f
p

= siizme ortam1 direncine uygun kekin (ge~ekle var ohuayan) "'ide~er direnci
= kekin bir ytizlinden dijer ytizline kadar uzanan Josma ait de~er

699

698
~alllj:ma.lan i~in

Yunan Harfleri

= ortalama spesifik
= zarnatl., saat

a.
6

siyonuntfa

12-1. 0,~2 kgr/cm2 basmg;ta yaptlan deneme ~IJimast i~in. a~ajtdaki sorulan cevap-.
landmmz.
(a) C, V 1 ve 61 degerleri
(b) Ortalama spesifik kek direnci
(c) Kekin gozenek!iligi, kat! Caco, lin yognnlugnnu 2,99 grfcm' olarak a!Imz.
(d) (12-9) numarab <!itlikteki boyutsuz k degerinin sabit ve 5 e "''it oldugunu kabul
ederek, spesifik ytizey S 0 ve ge~irgenli~e K ait de&erleri hesaplaytmz.

It = ak~kamn viskozitesi, kgr-klitlej(m) (hr)

= siiziintiiniin yogunlugu, kgr-ktitle/nfl

3
= katt tancciklerinin gerc;'ek yoSunlugu,
kgr-klitle/m
d
= filtre silindirinin daldmlma ac;Ist, erece

(J

p,

<V

= <!J/360

PROBLEMLER

12--2.
Ortalama spesifik. kek direncini, basm~ farkmm bir fc:mksiyon olarak, hesapla
ymiZ. ~ag1daki bagmtmm var oldugunu kabul ediniz.

'1

reti ile bazrrlanCOktilriilmli:"? caco3 tin su i\=erisinde suspans1yon hal~e g_etm mest su
.
mt~ bir kan~nmla, laboratuarda yapllan bir sUzme denemesme rut sonuc;lar, a!;mStd~ b_tr tablo
halinde verilmi:'1tirl. Tek !ten;eveli ve OZel olarak yapllmt:'1, bir plaka ve ~erc;e~e~t ftltrepres
kullanllmaktadtr. c;;crc;eve 0,0263 m" siizme atanma ve 30 mm kalmlri~ma sahtptrr. Deneme

Tablo 12-4.

P=0,5

kgr/ein2

kgr/eml

Silziintii Zaman,
s.aniye
hac:mi,
litre

Suziintu \Zaman,

1,4
3,5
6,5
10,9
16,2
22,3
30,0
38,2
49,0
59,6

'

haemi,
litre

saniye

0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
1,1
1,2
1,3
1,4

1,2
2,84
5,00
7,74
11,00
14,70
18,96
24.2
30.0
36,0
42,4
50,0
57,6
65,8

P=I,O P-1,66 P- 2,18 P=2,81

Sih.iiotii Zaman, Zaman,

saniye saniye
baemi,

Za~an,

Zaman,

saniye

saniye

1,6
4,0
7,5
11,8
17,0
23,1
30,1
37,8
46,3
55,8
66,2

1,8
4,2
7,5
11,2
15,4
20,5
26,7
33,4
41,0
48,8

litre

\
I

2,1
5,7
!1,0
18.4
27,1
37,0
48,5
~1.3

75,7
91,2

kuru kelce
or ani
''
Herba:ngi bir
noktadaki

2,25

2,18

1,5
4,55
8.5
13,65
19,9
27,0
35,2
44,5
54.9
65,9

51,1
67,2
77,3
88,7

2,118

2,068

2,060

2,020

M/AV e~imi

(0 snniye, V
litre olarak).

57,4

+ b (ll!P)"

Yukartdaki e{litlikte ao, b ve n birer sabit olup, !;ah$ma yapilan smular i!;erisinde
AP ile ddi$imini gOsterirler. ao, b ve n nin de8erlerini h~aplaymiZ.

kgr/cm2 kgr/cm2 kgr/cm2 lrgr/cm2

0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
2,0
2,2
2,4
2.6
2,8

cxo

a nm

12-3. Spesifik yiizey S0 ve ge>irgen!igin K. basml' farla ile deili!imini bulnnuz.

h.kin

Ya~

"=

Sabit basmc;ta siizme ic;in bilgiler.

P=0,22

0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0

frak~

kek direnci, mfkgr-klitle

= zaman, saniye

O'

bazJ.rlanan CaC03 suspansiyonu 19C da bulun.makta ve 0,0723 a81rhk

etmektedir.

eaco3 ihtiva

26,2

B.F. Ruth and L.L. Kempe, Trans. Am. lnst. Chern. Engrs., 33 : 34-83 (1937).

18,44

'i

12-4. 32 mm kalmhkta 20 I'Cri'Oveden meydana gelen ..6o:x 60 em boyutlarma sahip

bir plaka ve !;er~veli filtrepres, bir CaC00 suspansiyonunu siizmek amact ile kullanllmak
tadtr. Yukanda il!;lklanan laboratuar de.qemesi aynen uygulanm.akta, yalntz bu kan$Im suda
!;Oziinm:lli; olarak % 10 (a~trhk) NnOH ihiiva etmektedir. Her bir !;C[!;CVenin ger!;Ck siizme
alam 0,65 rri' ve hacmi 0,010 rri' ciur. Siizme 26,7C da ve 2,81 kgrjcm basml' farla (sabit) uygn!Jlnarak yapi!acak olursa,
(a) Cergeveler doluncay~ kadar kullamlacak suspansiyonun hacmini m3 olarak hesaplaymiZ.
(b) (a) lasm.t i!;in gerekli sUzme zamanm1 hesaplaymiZ.
(c) SUzme operasyOnunun sonucunda 15,6C da bulunan su kullamlarak ytkama yapd
maktadrr. YII<a)11D. 2,81 kgrjcrri' degerindeki bir basml' farla altmda yiirOtiilecek olursa, kek
i!;Crisindeki bo$luklann her birim hacmi i!;in 5 hacim ytkama suyu kullantlmakta ve tahnlln
olunan ytkama debisinin % 8Q i eldc edilebilmek.tedir. Buna gOre ytkama sliresini hesaplaYllliZ
(d)

Filtrepresin bo$altdmast, temizlenmesi ve :Pa~alanrun tekrar biraraya getirilmesi

i!;in ge~en ,za,;naiJ.m 1 saat oldu~unu kabul ederek, operasyonun bir devresi i!;in ortaiama debiyi (m' sUzOnilijs~at)" hesaplaymtt.
12-5. Kullandan l'erl'eve kalmhklannm bir degi!ken olabileceginin dii!Unillmesi hari~.
diger bUtlin !artlar problem 12-4 dekinin aymdrr. Cerl'eve kalmbjj!mn 1,9 ilil 3,8 em smirIamalan i!;in, her bir periyodda maksimum kapasiteyi verebilecek kahnb~t hesaplaym1z.

lU. A$a~tda verilllili; olan tablo, slkz~tmlabilme-ge!rirgenlik denemesi esnasmda elde

olunan deneysel bilgilerin bir ktsmm.a aittir1 Litresinde, 50 gr talk (suspansiyon halinde) ihtiva eden 0,01 molar AJ,(SO.J3 l'ozeltisi kullanarak, bir deneme ~ab!masl yapdmal<ta ve bir
kek meydana getirilmektedir. Kullandan filtre hUcresinin alam _11,35 cui' ve kekdeki kuru
1

H.P. Grace, Chern. E11g. Progr., 49: 303-313 (1953).

7oo

701

talk ajprllgl 7,163 gr dlr. Siiziintiiniin Jrekten g~bilmesi i'in 21,3 em. siiziintii degerin~e ortalama _bir yiik kullandmakta ve bu esnada, gOzenekli bir yaptya sabtp paslanmaz ~elik. ta~
banlt bir piston vasltast ile kek Uzerine- P degerinde bir stkt!itlrma basmct uygulanmaktadtr. (a) Kek gOzenekligi FP ile

stk.t~ttrma

yagrain 9iziniz,
(bi'

Kekin iki

basmct P. arasmdaki ba8mttyt gOsteren, bir di--

.
yiizii

arasmda 0,7 kgr/errl' degerinde sabit bir basm farlo iin, spesifik

kek direncinin ortalama dejierini bul~uz.

(c) Kek ve siizme ortanum -i~eri~ine alan 0,5 kgrfcrri'- bastO!t farkl alttnda ve 26C stcakbkta sabit basm!; siizme operasyonu -yapdni.aktadtr. Spesifik kek direncinin ortalama deAeri 1,22 x 1011 m/kgr-klitle ve siizme ortanunm direnci ise 0,33 X 1~11 m-1 dir. Bu d~
j;erleri, a.P ve P8 i!;in tahmin olunan deA;erlerle (verilen bilgilerden), kanitlwsttnmz.
Stktetrrma basmct
P,,

ksr/errl'
0,077
0,117
0,157
0,237
0,316
0,398
0,556
0,795
. 1,200
1,600

Kekhaemi
em'
!'8,50
16,00
14,16
13,51
12,84
12,43
11,83
11,14
10,54
10,12

Birirn yiil1 i~in

Siiziintii

Hiicre ve siizme

aktm debisi,

viskozitesi,

ortanumn direnci,

em3 /(san) (em)

santipuaz

m-

2,88 X 10-"'
2,64 x to-<
2,21 X 10-<
1,83 x to-<
t,ss x 10--'
1,46 X 10--'
.1,22 x to-<
1,01 X 10--'
o,836 x to-<
0,732 X 10""'

0,854
0,854
0,854
0,854
0,854
0,854
0,854
0,854
0,852
0,852

13,12 X 10'
13,12 X !OS
13,78 X 10'
15,20 X,!O'
16,40 X 10''
17,10 X 10'
18,70 X !OS
20,30 X !OS
24,30 X !OS
27,60 X 1.0"

Bolum 13
KARI~TJRMA
lS-1. Konuya g~. iki veyadaha fazla komponentden meydana gelen
bir bileimi haztrlamak igin gazlar, slVllar veya katilar birbirleri ile kanbnhr.
Gazlarm birbirleri ile kantmlmalarmda, gok nadir hailer hari~, giigliikle kar!lallmaz. Swdarm birbirleri ile veya gazlarm SIV!lar ile kanbnlmalan, en gok
karUallan problemlerdir ve geni bir ekilde aratmlmlbr. SlVllarm katilarla
kantmlmasl, katdarm SIVIya orammn biiyiik oldu~u durumlarda, SIVI!arm Slvuarla kanbrllmaSI ile aym ilemi goriir. S1V1mn kanya oran1mn kilgiik olmaSI
halinde yapdacak ilem, katilarm katdarla kannnlmasl ileminin bir benzeridir. Bu son alan, sistematik bir inceleme yap1lmas1 hususundaki biitiin gahmalara karl giigliikler glkarmaktac:hr,

Karlbrmamn kapsamma giren alanm tiimii,. ok sa}'lda ve de~iik yapilita cihazlar kullanmaktadn. Di~e! iinit operasyonlar igin oldugu gibi, anlallabilen bir alan, oldukc;a az sa}'ldaki birkag cihazJ. kapsamakta veya bunun aksi
meydana gelmektedir. Bu husus kantlrma ic;in de dojlrudur. K1smen .de olsa
anlallabilen bir konu (s1vllarm birbirleri ile kanbrdmas1), oldukc;a az sa}'ldaki
standard cihazlarla temsil edilebilmektedir. Diger alanlar c;ok i:legi~ik yapilidaki cihazlara sahip olabilirler.

lS-2, .S~ SIVJiarla. ka.rltmlmasl. Bu amac;la kullamlan cihazlar

c;arklar1, deniz talt arac;lanna ait per'vaneleri. ve tiirbinleri kapsayacak ekilde
standardize .edjlebilir. l\asit c;arldar son zamanlarda oldukc;a az ve gene! olarak, sadece 'ufaic ilerde knllamlmaktadn. Pervanoler c;ok daha fazla onem tannaktadlr.
Pervanelerin yerletirilmeleri (baglanmalan) ile ilgili, farkh metodlar ekill3-l de gosterilmektedir. Tank merkezine dikey olarak yerletirilmi bir per
vaneden ve tank ke,narlarma alam lane! konulmaml bir kanbrma tanlandan
oluan diizen iyi sonuc; vermez. Ciinkii (a) hemen .hemen sadece bir donme ha
reketi verir ve (b) pervaneye dojlru yonelen bir girdap gobegi meyd&na getirir.
Bu durum, pervane c;evresindeki karllma hava girmesine ve pervane c;ahmasmm yavalamasma sebep olur. Daha iyi sonuc; veren bir diizen, tank kenarlanna ekil 13-lb de gosterildi~i gibi, alam kmcdar koymaknr. Gene! olarak

'";!}.\

bunlarm saylSl dort olup,. genilikleri tank gapmm 1/10 na 1/12 si kadardir.
Stvuarm karttmlmalan halinde bu akun kmcuar tank duvarma yapinnlardrr.. Katilarm SIVIlar igerisinde suspansiyon durmnuna getirilmeleri istenilmekte ise, tank duvan ile akiin kirici arasmda yaklaIk olarak 2- 3 em lik bir a91khk
btraki!acaktJr. Pervanemn dik veya yatik olarak, fakat merkezden farkh bir
noktaya yerletirilmesi -~ok iyi sonu~ verir (ekil 13-lc). Safta yukandan baluldtgmda donme, saat yoniiniin aksi yoniindedir; hem diieyle meydana getirilen
a~I ve hem de merkezde1 uzakl1k biiyiik onem taIr. <;;ok biiyiik tanklarda pervanenin yandan girii; hemen hemen standard bir hal almt!Ir. Bunlar daima,
t.ank yar1gapt lie bir ag1 yapacak ekilde yerletirilirler ve bu ag1 biiyiik bir .onem
tarr. Sekil 13-1 c ve d ye uygun ekilde yerletirilmi pervanelerin, tiirbiilans
ve pek az da girdap meydana getirmelerine karilik; yan!I bir ekilde yerletirilen pervaneleriJ;J, sadece girdap meydana getirmeleri hakkmda bir agiklama
yoktur.
Karltirma konusunun bamda tiirbin diye adlandiruan cihazm yapthI
ekil13-2 de gosterilmektedir. Diiz kanath tiirbin (ekil 13'2a) en gok kullamlan
tiptir. Pervanenin eksenel olmasma karI!Ik, aki
modeli radyaldir. Tipik bir akl modeli ekil13-3
de verilmi olup bu model, ekil \3-1 b ile kart
latiruabilir. Boyutlarm alduk~a fazla karIlaIlan bir oran1 iiyledir: D;L:W = 20:5:4. K:Ivrtk
k.Jnatlt bir tlirbin ekil 13-2 b de gosteri!mj'lktedir.

r!

'

-w
__._

Sekil 13-l. Stvtlann kan~tmlmalan i!rin pervaneli kan:,.ttnctlar: (a) tank mer~ezine dik ola:
rak yerle~tirilmi" ve' tank kenarlanna ak.tm ktnct konulmamw; (b) merkeze dtk olarak. yer..
Ie~tirilmi:, ve tank kenarlanna aktm kmct konulmWJ; (c) pervane n:erkez dt!}ID~. eAik olar~
yerle$tirih:D.i~ ve tank kenarlanna aklm ktnct konulmamt$; (d) bUyUk tanklar t!rlD yanal bll'
giri! dUzeni. [J.H. Rushton and J.Y. Oldslme, Chem En9. Progr., 49 (4) : 162-163 (Apr.,
'1953).]

oozPT,
. w
~

l1

~w

iCUL

Egri kanat
b

L:j

a
$ekil 13-2. TUrbin yapm: (a) DUz kanat;
(b)- ktvnk kanat. [l.H. Rushton, E.W. Cos-
tich, and J.H. Everett, Chern. Eng. Progr.,
48(8): 399 (Aug., 1950).]

$ekil 13-3. 51V!Iar t~m tilrbin

kan!tlrtct. [J.H: Rushton, E.W.
Costich, and H.J. EVerett, Chem.
Eng. Prdgr. 46(8) : 399 (Aug.,
i9SO):]

705

704
13-S. Gaz1a.rm s1Vllarla. Jm.rl!}tmlmasL Bu gene! olarak gaZI tiirbin altma enjekte ederek yapthr. GaZ1n bir pervane altma gonderilmesi bir fayd
sal!;lamaz, c;;iinkii pervaneden dol!;an alam eksenel ve llal!;tya dol!;rudur.
Tamamiyle bu yonde olmamakla beraber, onunla ilgili btilunan eski bir
metod ise U ekilde uygtilanm GaZin tank igerisinde btilunan slVlya, delikli
bir boru yolu il!l gonderilmesi eklindedir. Bu metod. sadece yetersiZ olmakla.
kalmayip, hem konma ic;;in uzun bir zamana ihtiyac;; gostd ye hem de yukandaki metodlardan daba fazla kuvveti gerektirir.
lS-4. Vlskoz maddelerln kantinlmaBI. Bu durum ic;;in pek az sistematik bilgi verinek miirnl<:iindiir. Viskozitesi gok yiiksek maddeler iin yol!;urma
maklnaSimn (ekil 13-4) kullamlmasi oldukc;;a yaygmdrr. Yakllltk olarak yan
silindirik bir tabam olan, iistii ac;;tk bir tekneden (oluk) meydana gelmitir. Bu
tekuenin ic;;erisinde kendilerine Z ekli verilmi iki yatay btc;;ak donmektedir.

yard1m1 ile yapihr. Sekil 13-4 boyle bir cihaz1 gostermektedir. Btc;aklann ekil ve duruinunu gostermek amrm ile
cihaz, boaltma pozisyonunda giisterilmektedir.
Yukandaki cihazm biraz degitirilmi bir tip! Banbury karttmclSI adm1
alrr ve ekil 13-5 de gosterilmektedir.
Bu cihaz gol!;unlukla kauc;;ul!;un kanti
rilmas1 ve . yogurtilmasmda ktillamhr.
Her biri silindirik giivde igerisinde yer
almi iki ptc;;al!;I veya kanach bulunan
sou derece agir bir makinadir, Bu silin.dirler lasmen birbirlerini keserler. Bt. c;;ak armut bic;;irninde, fakat eksen boyunca alman kesiti, spiral bir yap1 gosterir ve bu iki spiral, birbirlerini kenet- .
ler. Boyle bir makinanm gok fazla giig
kullanmas1 (500 hp ye kadar) sebebiyle, silindir duvarlan su piiskii]:tiiciilerle
sol!;uttilur. Btgaklarm altmda yer alrui
ve al!;tr kayan bir kapt, boahnayt sal!;lar. Hidrolik bir silindir tarafmdan tu- Stkil 13-5. BanQury kan!}ttnciSl: A,. hlttilan izleYici bir al!;trhk, maddenin ma" !;aklar; B, bo~Saltma kapa~I; C, besleme kokina ic;erisjllde tuttilmastm temin eder, vam.
l.S-5.

Katllann mVllarla. kantmlmasL Kat! biiyiik' tanemkli olmadtl!;t,

hacmindeki kati .niktart ~ok
fazla olmadtl!;t takdirde, diiz kanath tiirbin ktillanarak katilar1 SIVIlar ic;erisinde
suspansiyon haline getirmek miirnkiin olur. Yukartda ac;;tklanan artlarm herhan. gibiri var olmadtl!;t takdirde, operasyon yol!;urma veya bir katinm diger bir kati
ile karttirilmast eklini alir.

m c;ok fazla viskoz btilunmachl!;t ve Sivmm birirn

8c il 1: ua

Jl*il

13-4. Yoiurma makinesi.

Bu yap1 ekli genellikle sigma kanlit olarak adlandrrthr. Bu btc;;aklar, bir bt?.ak
tarafmdan dondiiriilen madde hemen onu izleyen btc;;ak tarafmdan ahmP don
diiriilebile~:ek ekilde, ekillendirilmi"ve yerletirilmilerdir. Bu cihaZlar biiyiik
boyutlardl! yaptlmi olup, pek fazla giiQ ktillanacak ekilde projelendirilmi
Ierdir. Isttmak veya sol!;utmak amam ile, bir caket ile sartlnu olabildikleri gibi;
ugucu karakterdeki goziiciilerin kaybolmalanm onlemek amact, ile, ta111amiyle
kapal1 olarak.da yal'Ilabilirler. Bucihazlar her zaman siireksiz olarak c;;ahtrlar
ve bu sebeple cihazlann boaltilmast, makina giicii ile gah~an dil!;er cihazlar

lS-6. Karltmna !)arklannm karakterlstlklerl. Aagdaki analiz, eldeki bilgiler tarafmdan hemen hemen en belirli ekilde ortaya konandu'. Pervaneli kantiiicilarlU" uygtilanmakta oldul!;u alatilar unlardtr:
1. Suytm viskozitesine yalan viskozite~e olan maddeleri, ufak kaplarctan
c;ok biiyiik tanklara kadar olan, cihazlar i~erisinde kantirmak .
2. 6.000 litreye kadar olan c;ozeltileri, iddetle" kantlnp reaksiyona sokmak veya dispersiyonlarnu meydana getirmek
1

t.

E.J. Lyons, Cllem. Eng. Progr., 44 :: 341-346 (1948).

Catalt~ -

Kimya Miihendi<>li8ine Giri5

F. 45

'

706
707

3. 4.000 litr.;ye kadar alan QOzeltilerin emiilsJyonlanm .1.az1rlamak .

4. 100 me den daha ufak tanecik biiyiikliigiine sahip alan ve %10 a kadar
kat1 madde taJyan kariImlan haZJrlamak .
5. Viskozitesi maksimum 2.000 santipuaza kadar alan SlVJlar
6. Sadece laboratuarlarda, gaz - SIVI dispersiyonlarmm haZJd'\nmasJm saglamak

Tiirbin' kan~tmcilarm kullamlrnakta oldugu alanla;: ise urilardrr:

1. 4 ~3 den 400 rn kadar hacrne sahip, viskozitesi az maddelerin kantirll
mas1
2. 40 rn' e kadar alan 'maddelerin dispersiyon tipi, llizh bir ekilde kan'
tmlrnas1
3. 120 rn' e kadar alan Qok fazh sJvJ!arm, reaksiyona sokulmas1
4. %60 a kadar kat1 rnaddeye sahip alan kanunlarm hazvianrnasJ
::;, 19 me biiyiikliikteki. taneciklerin karitmlrnasJ

6. Viskozit~si rnaksirnum 700.000 kadar olan sJvllar (diiz kanath tiirbinler

takdirinde 200.000 santipuaza kadar)
7. %5 den daha az lifli rnaddeye sahip karJirnlar
Daha yeni ve daha az spesifik bir karll'\trrrna da vardu\ Biitiin bu fikirler
gok Esnektir. Spesifik artlara bagh olarak, istenilen sonuglar ve kullaml'an iizel
rnetocllar gok fazla degiir.

toz SlZlllasam iinlemek amaCI ile, iistii kapatilnntlr. lgerisinde iki veya daha
fazla saYJda tlritli spiraller vardrr. Spiralin biri saga, digeri ise sola diiner ve
biiylece madde, tekne igerisinde ileriye ve geriye dogru hareket eder.
T oz halindeki kuru maddelerin kantirJ!masmda kullanilan diger bir tip kantmcJ, di:iner silindirli kantmcidrr. Bu, igerisinde derin oyuk!ar olan veya kepge tlkli verilmi kanatlar bulunan, diiner bir silindirden ibarettir. Herkesce hili
nen beton kantlruwm buna bir iirnektir. (:ift konili kanttrlCI, alt klSim!an
kar! kar1ya gelecek ekilde. baglanrrn iki koniden olurnUlur. B= tiplerde
aralannda silindirik bir klSim olmasma karIhk, baZJ tiplerde yoktur. Ciliaz, konilerin tepe noktalanm birletiren dogruya dik bir eksen etrafmda diiner. Buna
benzer dijter bir ciliaz {ekil 13-7) iki klsa silindirden olurnu,tur vc bu silindirler, eksenleri arasmdaki aQJ oo olacak e1dlde birletirilinilerdir. Bu ciliaz,
silindirlerin birletirilme yiizeyine dik ve merkezinin biraz. iizerinde olan, bir
eksen etrafmda diiner.

13-7. Katllarm katilarla kantrnlmast. Bu konuda sisternatik bir stmflandirma yapmak miiillkii~ degildir. Sadece gok degiik tipte ciliaz kullamlmakla ~almay1p; aym amagla kullamlan ciliazlarm tipleri, birbirlerinden QOk
fark11 endiistri kollarmda aytlidrr.
'
Qok ufak tanecikli kuru' tozlar takdirinde, maddenin bir yerden diger bir
yere tainmasl esnas1~da vidah konveyiirlerin (klSim 16-21} kullamlmalar.l iyi
bir kanrna meydana gelmesini saglar, Bu dururnda yenideu bir ciLaza ve yenider', bir giice ihtiy~g duyulmaz. Siireksiz gahrnalar igin kuru kar~t<nc (ekil
13-6), pek s1k kullamhr. Bu, yar1 silindirik bir tekneden meydana gelrni olup,
$ekil 13-7.

"Sekil
1

13~6.

Kuru

kan~tmct.

E.J. Lyons, Chem. Eng. Progr;, 50: 629 - 632 (1954).

V"'"killi ~tmct.

Plastik yapu!a alan maddelerin kantinlmalan i~in, iinceki losimda a~ik

lamaSJ yapilan yojturma makinast uygundur. Bu konuda diger bir ciliaz (;amur
karma makintlSidlr (ekil 13-8). Bit ciliaz esas itibariyle i~erisinde, birbirlerine
paralel ve alt losma yalon, diinen iki aft! bulunan bir tekneden olurnutur.
Bu aftlar iizerinde egilinili kanatlar, kiirekler veya ~iviler vard1r. Bu iki aft,
biri digerinin iziemi oldugu yola bindirecek (iistiiste gelecek) ekilde, yerleti
rilmilerdir. Bu ciltaz, killerin kantrrilmasmda oldukl,!a fazla bir ekilde kullanilrr. Ktvanili maddelerin kantinlmasmda kullanilan diger bir tip ht~tlricJ,

709
708

macun kalemi (keskisi, bu;ag) dir. Bu cihaza ait a~1k!ama 15-9 da yapilacaktlr. <;:ok de!(i~ik tipte bulunan ogutme cihazlarl da, kati!arm kari~tln]malarmda
kullainlabilirler. Bu esnada az miktarda sivi kullamldigi da olur. Bi:iylece ogiitmenin yamnda bir de kantlrma yapiiir.

Diger bir problem de, kac adet niimunenin ahnacafi ve nerelerden ahnacag konusudur. Yayiulanmi bir kiSim cahmalara gore niimuneler, geliigiizel
fakat sabit noktalardan ahnma!Idir. Digerlerine gore ise, kar1~mamn en az oldugu noktadan niimune ahnmahchr ve bu noktan1n yeri, tecriibe ile bulunur.
Yukar1da yap1lan acillamalardan, herhangi bir karima operasyonunun tam
olup olmadigi konusunun, oldukca keyfl kriterlere dayanmakta oldu!(II aula!!Ilmaktachr.

Ostten gorUnUs

'tin dan gi:irUnU~

$loki! 13-8. Camur karma makinesi

metre ~ubuklan ile Y.apdan okmede muntazam gorunen bir kanIm, pikuometre ile yapilan i:il~mede muntazam gi:iziikrneyebilir. Diger taraftan hidrometre Qubuklart ile muntazam gi:iriinen bir kariIm, ~i:izeltiyi kullanan kimse iQin
yeterlidir. Motor yakltl elde etmek i~in benzinin kur~un tetraetil ile karitmlmasi i~leminde, kan~Irnm he zaman tamamlanmi~ olacag1, kariImdaki kurun
miktarmm nas!l tayin o!duguna baghdir. Bunun bir sonucu olarak, herhangi
bir kantlrlima i~leminin tamamlamp tamamlanmadigi sorusu hi~bir zaman
mutlak olmay1p, dairna relatiftir. Kanmanm derecesi, elde var olan veya istenilen metodl!Irdau biri kullan!larak kontrol edilir.

(de~irmeni)

13-8. Kantlrma .reorlsi - genet ola.ra.k. Kan~t1rma teorisini incelemeye balayan bir kimsenin ilk yapacag1 it karIlaacai(I i:izel kariIrni belirlemek o!Jtcaktlr. Bunurua birlikte niimunelerin incelenmesinde uygulanacak
metodun tipi, niimunelerin sa}'l ve yerleri, niimuneleri incelemek i~in kullamlan metodlarm hassasi; et dereceleri ve kanImm istenilen i:izellikleri de gBzi:iniinde bulundurulmahdir. Niimunelerin elektrik iletkenlil;leri ve ozgiil agirhklari, niimunelerdeki anahtar komponentin miktan, ~i:iziinebilen bir katmm
~oziinme debisi ve di!(er konular gibi, ~eitli kriterler kullamhr. Biitiin bu kriterlerin birbirlerine edeger olmadihlari bir ger~ektir. Ornegiii, ozgiil agirhklan farkl1 olan ve birbirlerinde ~oziinebilen iki siVI yag kantmlmak istenirse,
kariImm her noktasmda ozgiil ai(Irhk muntazam oldugu zaman kantlrma tamamlanrm olur. Muntaznm terimi ile neyin belirtilmek istendigi sorulabilir.
Hidrometre ~ubuklar1 (ozgiil a!(Irhk i:il~en cihaz) kullamlarak bulunan yo~un,
luk, en kiiQiik derecelemenin onda biri kadar bir fark gostermemekte ise yukandaki soru cevaplandmlmi demektir. Bir pikuometre kullanilarak niimunelerin
ozgiil ag1rhklan dikkatli bir ekilde kontrol edilecek olursa, bir veya iki ondahk
daha ileri gidilerek daha miikemmel bir okuma yapilabilir. Bu durumda hidro-

Karitlrma ile ilgili herhangi bir teorinin ilk amaCI, belirli bir cihaz icerisinde belirli bir madde toplu!ugunun karimasi icin gerekli zamam hesaplamak; ikinci amac1 ise, karitirma ilemi siiresince ne miktar giice ihtiyaQ olacagim bulmak olmabchr. Bu alandaki. -c;,ahmalarm incelenmesi, kanma icin gerekli zaman konusunda pek az say1da calima oldugunu ortaya koymutur. Dag1mk birkac Qahma bulmak miimkiindiir '''''
Fakat buruar hem
sistematik degillerdir ve hm de bunlardan gene! bir sonuc gikanlamaz. Karltirma cihazlarmm kullanmakta oldugu gii~ ile ilgili sorular iizerinde oldukca
fazla durulmutur. Bu konudaki bilgilerimiz U anda oldukca iyi bir durumdadir. Bununla beraber, i:inemli olan soru, kantlrma cihazmm kullandi!(I giiciin
miktan olmay1p, bir madde toplulugunun karitlrilabilmesi i~in gerekli giiciin
toplam miktanmn bulunmaSidJr. Bugiinkii bilgilerimiz ve dde mevcut litera
tiirle son soruyu cevapland~rmak miimkiin qegildir.
.

13-9. ~bilir SlVIla.rm kafttrnlmast. Karitlrma metodu, kantlnlmalan istenilen SIVIlann icerisinde tiirbiilans meydana getirilmesine baghd1r.
Tiirbiilans, SIVImn birbirine kom~u iki tabakas1 arasmdaki Juz fark:mm bir fonksiyonudur. Hemrn heme'1 hareketsiz duran bir sivi ile temasta bulunan diger
1

J.D. Wood, E.R. Whittemore, and W.L. Badger, Chem. and. Met. Eng,. 27: 1169-1179
(1922).
J.H. Rushton, Petroleum Refiner, 33 (8): 101-107 (1954).
~ D.E 0 Mack and R.A. Marriner, Chern. Eng. Progr., 45 : 545-552 (1949).
' H. Kramers, G.M. Baars, and W.H. Knoll, Chern. Eng. Sci., 2: 35-42 (1953).
' A.H. Hixson and S.J. Baum, Ind. Eng. Chern., 33 : 478-485 (1941).

7\0

711

bir SIVJ, son derece lnzh bir ekilde hareket edecek olursa, s1vliarm temas yii
zeyinde yiiksek bir lnz farh meydana gelir ve bu iki i yapar. Bunlardan birincisi ~ekini kuvveti (dogrudan dogruya dV fdy ile orantihd1r) olup, luzla hareket ederi SIVIY' kisiinlara par~alar vc;, bu pan;;alan, anafor veya girdap halinde,
daha az luzla hareket eden alarliara gonderir. Bu girdaplar olduk~;a uzun bir
zaman kalrr ve sonU11da, ~nerjilerinin 1S1ya doniimesi sebebi ile, kendi kendilerini daW.trrlar.
Bernouilli teoremine gore yiiksek luzla hareket eden SIVI, kendisini ~;evre
leyen ve daha dii~iik bir luzla hareket eden SIVIya orarlia, daha az statik basmca
sahiptir. Bunun bir sonucu olarak durgun olan SIVI, yiiksek lnzh SlVIya oranla,
daha yiiksek statik basmca sahip olur. Bu sebeple diiiik luzla hareket eden s1v1,
yiikl*'k luzla hareket eden siVI jeti i.;erisine dogru .;ekilir. Bu prensip, hsm1
3-26 da ejektorler konu almarak a~;Iklamm ve yiiksek luza sahip ahkan jetinin, diiiik luza sahip olan ahkani siiriikledigi ve onun biiyiik miktarlarlDl
gercek bir ekilde pompahrug1 gasterilmitir. Bunun .bir sonucu olarak kantlrma cihazlarmm pek~;oil;u, yiiksek lokal luz meydana getirmeyi esas alarak, projelendirilmilerdir Bunlar kendi tiirbiilanslanm veya meydana getirdikleri girdaplarm tiirbiilanslarim, kanbrllmasl istenilen kiitlenin tiim uzunlugu boyunca
taIyacak ekilde yoneltilirler.
5ekil 13-.9 yiiksek luzl1 sv jetinin, kendisi ile kanabilen ve biiyiik bir kiitleye sahip olan statik s1v1 i.;erisine giriini, ematik olarak gostermektedir. Jetin

Giren akJ$kan

hacmi artar ve buna ililveten; jetin azalan h1z1, jetin genilemesine sebep olur.
Kararh bir su jetinin, hareketsiz olan bir su kiitlesi i~;erisine soknlmas1, yeni bir
jetin oluumuna sebep olur ve bu jetin smular1 eksenden, egiroi 1 ilil 5 olacak
ekilde,. bir ac i!e uzaklaIr. Bu ekildeki bir jet, kendisini saran suyu aaW.daki eitlikte belirtilen rniktarda, siiriikleyerek taIr.
(13-1)
Yukar1daki eitlikte
Qe = siiriiklenen suyun miktan
X = jet ekseni boyimca uzalli
D, = jetin balangi.;taki ~ap1
Q = giri noktasmda, jet icerisindeki ahm debisi
Qe , Q , D, ve X uygun olan birirnlerle Ol~iilmelidir. Bu baW.nnya gore jet, capmn 20 ill1 80 katl kadar uzakliklar i.;in siiriikleme giiciine sahiptir. Bu, icerisinde hareketsiz SIVIYI bnlunduran tank biiyiikliigiine oranla, jetin 1nz ve hacmine ba~hd1r.
18-10. KantmCl ~klanmn gli!} tiiketimi. Bu konuda olduk~;a fazla
oah~ma yapihmbr. 5u anda elimizde varolan bilgiler, olduk~a yeterli bir kesinlikle, bir kan~tmcmm ihtiyac1 olan giicii hesaplama irnkilnlUI vermektedir.
Rushton, girdap meydana gehnedigi takdirde, karitlricimn ihtiya.; duydugu
gii~ ile diger ~artlar arasmdaki bagmtmm ~ekil 13-10 da gosterilen egri ile or
taya konulabilecegini giistermitir'. Bu ekilde,

P
tiiketilen gii~. kgr-m/saniye
g, = boyutlu sabit, 9,8 (kgr-kiitle)(m)/{kgr-kuvvet)(saniye")
p = yogunluk, kgr-kiitle/m3
N = karitmmmn donme hiZI, rpm (donii/dakika)
D = , 'flhncl ~ap1, m 1

S!bit h~.

~ekirdeg1

$ekll 13-9. Hareketsiz SlVl kiltlesinc siren jetinin diyagramt [J.H. Rushton and J.Y.
0/dshue, Chern. Eng. Progr., 49 (4): 165 (Apr., 1953).]

celcirdek (gobek) hsmmda sabit luzil bir bolge vard!r. Jetin d1 kenarlart bo
yunca, jeti meydana getiren SIVI ile kendisini ~;evreleyen SIVI luzlart arasmda
biiyiik bir ark oldugu i.;in, kopanhnl girdaplar (ekilde gosterilmemitir) meydana gelir. Statik basmc farh sebebi ile yava hareket eden SIVI, jet tarafmdan
siiriiklenerek tamir. Yava hareket eden SIVInm jete katlimas1 sebcbi ilc jetin

Sekil13-10, borular iceris;nde akan Sivdar i.;in meydana getirilmi olan siirtiinme faktOrii diya~ram1na ~ok benzer. <;:iinkii karthrma esnasmda tiiketilen giic,
bir SIVI tabakasm.Jan di~erine moment transfer! i~in kullan1hr. Diger taraftan
borular i~erisinde akan MVInm meydana getirdigi siirtiinmede tiiketilen giic,
stvl momentinin boru yiizeyi tarafmdan absorplanmast i~in kullan1hr. Egrinin
1

J.H. Rushton, Chern. Eng. Progr., 49: 167 (1953).

713

712
Tablo 13-i.

10

"'o

Kam;ttrma 9arklannm

gli~

tliketimi ile ilgili bilgiler

(13-2) numarah bagmttdaki K

de&erleri, tlirbiilent ak1m

"'z

Pervane, 3 kanath, araltk = c;aP

Pervane, 3 kanath, arahk = 2 9ap
TUrbin. 4 kanath, diiz kanat
TUrbin, 6 kanath, diiz kanat
VantilatOr tlirbin, 6 kanath, 45 o
egimli kanatlar .................... .
Kapah tiirbin, sabit bilezikli
Dliz "ark, 2 kauatlt (tek l'ark), D jW
Diiz l'ark, 2 kanath, D /W
6
Diiz gark, 2 kanath, D /W = 8
Diiz l'ark, 4 kanath, D /W = 6
Dliz <;ark, 6 kauatlt, D /W = 6

a,1d

-;;.

&."'

1ci

10~

10'

10"

10'

10

dNY
~
Sekil 13-10. :Pcrvaneli ve tlirbinli kan$tmcllann giiy tliketimi: AB, viskoz aklm; BC, geyi$
bOlgesi; CD, turbulent aktm [J.H. Rushton and J.Y. 0/ds/me, Chem. Eng. Progr., 49 (4): 165
(Apr., 1953).)

AB lnsm1, sadece viskoz (laminer) aklmlar i9in iyi sonu9 verir; BC klsm1, viskoz
ahmm tiirbiilansh ak1ma donii~me alam i9in; CD klsm1 ise, tamamiyle "tiirbii-

lent karakterdeki aktmlar igin kullamhr. Reynolds saylSI degiiklige ugrat!larak,

aagtdaki ekilde ortaya konur.

D'Np

0,32
1,00
6,30
6,30

=4

1,65
1,12
2,25
1,60
1,15
2,75
3,82

!;iekil 13-1 c ve d de giisterilen, merkez dt~ma yerletirilmi~ pervaneler de,

merkeze yerletirilmi~ 4 kanath pervanelerin sahip oldugu K degerlerine sahiptirler.
(13-2) numarah eitlik, belirli bir sivJmn tamamiyle tiirbiilansh bir ahm
durumuna donii~mesi halinde tiiketilen giiciin, donen pervane luzmm ii9iincii
ye pervane gapmm beinci kuvveti ile oranllh oldugunu gostermektedir. Bu
sebeple, farkh 9aplara sahip iki ~ark karIla~tmlacak olursa, bunlann 9aplan ,
ve lnzlan arasmda aagtdaki ekilde bir bagmtmm var oldugu goriiliir.

(.t

Yukandaki eitlikte j.t = viskozitedir [(kgr-kiitle)/(m)(saniye)]. Yukandaki egrinin yatay bsm1 (CD) i9in, aagdaki bagmtl yaz1labilir.

P=

~) (pN'D')

(13-3)

(13-2)

ABC hsm1 i9in buna benzer bir bagmt1 verilmemitir. Giinkii bu bsun kanllrma operasyonunda normal olarak kullamhnaz. Bu bagmlldaki K degeri,
(13-1) numarah tablodan e.hmr. Bu tabloda verilen bilgiler 9aplan 10 ilit 110 em
arasmda alan pervane ve tiirbinleri kapsar ve bu sebeple oldnk9a giivenilir bilgilerdir. Bu bilgiler, dibi diiz alan silindirik bir tank igerisinde yer alan ve mer
kez gizgisi iizerinde donen, garklar iQindir. Aynca, sivl derinligi tank gapma
eittir; gark gap1 tank gapmm iiQte biri kadard1r; gark, bir gap boyu kadar tank
tabamndan yiiksek konulmutur; tankm gevresine dort ahm k!nCI konulmntur
ve bunlann geniligi tank gapmm onda biri kadardu.

Gark ve pervanelerin gii9 tiiketimleri konusundaki bilgiler, oldukga belirli

bir ~ekilde b'linmektedir. Belirli artlar altmda yiiriitiilen bir karitlrma operasyonu igin gerekli zamanm tllyini konusu memnuniyet verici olmaktan uzakttr. Bunun bahca sebebi kantirma i9in gerekli zamanm, kantmhnasi istenilen madde karakterinin, maddenin i9erisinde bulundugu kabm biiyiikliigiiniin, kart~tmnanm tamamlamp tamamlanmadgmi tesbit konusundaki .kriterin
ve daha birgok faktiirlerin bir fonksiyonu olmasmdandu. Bu konuda yaptlan
aratrmalar heniiz sistematik bir bagmll meyda~a getirmekten uzakttr. Garklarm giig tiiketimleri komisunda daha fazla bilgi kimya literatiiriinde vardir 1
1

J.H .. Rushton, Cltem. Eng. Progr., 46: 395-404, 467-476 (1950).

18-11. Ka.Wann ka~nnlmaSJ, veya. katJ.Iann az miktardaki SlVllarBu konu, SIVIlann sVIlarla kan~tmlmasmdan ~ok daha fazla gii~Jiikler ~kanr. S1vuarm kan~tmlmasmda, ger~ekte muntazam olan son
bir niimunenin elde olunma51, .kar1~manm tamamlamp tamanliarrmamas konusunda hangi kriter ahmm olurs11 olsun, miimkiin olmaktadrr. Akla yatkm bir
karitlrma zaman1, tamamiyle birbirlerine benzer niimuneler vermeye yeterli olmaktadlr. BOyle bir durum, kat1lann kantmlmasmda ~ok ender ola,tak elde
olunabilir. Bu gibi dururnlarda kiitlenin tiimiinden ge~igiizel fakat muntazam
olan bir niimune almak miimk-iin ise de; bunlarm ufak miktarlarda ahnmaSI halinde muntazam olmadtklart goriiliir. Sonu~ olarak, katllann kantlrumasrm
a~lldayan teori konusunda pek az CY yapdd1g. seylenebilir.

Ja.

ka~bnlmaSJ.

Bu degerden, aymhk (iiniformite) endeksi I, aag.daki ~ekilde c;tkanhr.

J = D.

ADLANDIRMA
C A = belirli bir numunede A komponentinin konsantrasyonu
CmA = kan~lDlm tiimtinde A komponentinin ge~k konsantrasyonu
D
= k~~~brma yapan ~arkm ~apt, m
D0 = gm1; noktasmda jet !raP I
Du = kan~mantn muntazam (~iform) oldugunu gOsteren triter
D~ = kar!!ltrma ~aptlmanuj bir madde topluluAunqa D deleri
8,
boyutlu sa~t7 9,8 (kgr-kUtle) (m)/(kgr-kuvvet) (satrlye')
I
kan1ttrma tl'm aymbk (iiniformite) endeksi
K
= (13-2) n111llltralt ~itlikteki boyutsuz sabit
N
= kariiltnci >arktn hiZt, rpm (dijnli!/dakika)
n
= nUmune say151
P
= ttiketilen gil\), kgr-mfsaniye
Q
= Jet l<klinde akan suyun miktar~
QB =jet tar~md~ siirUklenen suyuii miktan
X
= ietin kayua#lndan olan uzakltk

=
=

l:(CA- C.A)']O.s
0.
n mA

Yukandaki eitlikte
D.= kantrrma derecesini belirleyen kriter
CmA = karttmda A komponentinin ger~ek ortalama konsantrasyonu (kantmda bulunan her bir komponentin miktan olarak pratikte uygula.
rna bulur).
CA = tek bir niimunede A komponentinin konsantrasyonu

l:(CA -!CmA)2 ]"'

n (1- CmA) CmA

Ayruhk e~deksi karlt1rma yapthnamt madde topluluklarmda 1,0 den balamak

ve tamamyle kannrihm madde topluluklarmda surr olmak iizere degiir. Bu
sebe_p~e aymhk _endeksi, kart~tlrmanm tamam olup olmadtgm1 gosteren bir kriterdir Aym kriter s1vtlann karitlrllmalanna da uygulanabilir fakat k fazl
gerekmez.
'
pe
a

:lhtimaliyet teorisinin belirtti~ine gore, c;ok saytda gozlemler yapilir ve

bunlarda meydana . gelen hatalar tamamen bir tesadiif eseri olursa, ar~tlrlian
biiyiikliiklerin en ~ok mii;nkiin olan de~eri, tek tek okumalara ait sapma kareleri toplammm minimum olamdrr'. Bundan kare kok ortalama kriteri gelitirilmitir. Bu kriter U rlkilde hesaplarur. Sapmalarm kareleri ahmr ve bunlar
toplan1r; bu sayt gozlemlerin sa)'lsma ve en ~ok miimkiin de~erin karesine
bOliiniir; son olarak da hepsinin kare kokii ahmr. Bu, aag.daki Ckilde yazliabilir.

D.- [

= [

D.o

Yunan Harfleri

P
f.L

= YOJiunluk, l<gr-kUtlefm'
= viskozite, l<gr-kUtle/(m)(saniye)

n = niimune sayiSl
Maddenin daha iyi kartt!nlmast halinde bu kriter, stfrra ya~rr. Kantlnna
yaplmami bir madde toplulu~unda bunun balang.~taki de~eri (D.,) konsantrasyoula degiir ve memnuniyet vermekten uzaktrr. Bu de~er aag.daki 'I""
kilde hesaplamr.

cEn kii~iik kareler teorisi diye adlandmlan bu konu. ihtimaliyeti konu alan (hata
hesaplama alant gibi) matematik bir uygulamadrr.

A.S. Mithaels and V.P. Puzinauskas, Chem. Eng. Progr., SO : 604-614 (19S4).

717

716
Tabla 14-1. Elek numaras1na ve tel

SolUm 14

AYIRMA
14-1. Konuya g~. Bu boliim, katilarm tanecik bliyiikjiiklerini esas
alarak yaptlan ve katdanri aynlmast ileminde kul!andan, ~ok sayidaki operasyonlan gozoniine alacakttr. 1Ik once, elek analizi kullandarak bir numune i~e
risindeki tanecikll'rin dagthmmt tayin eden metodlar iizerinde durulacaktir.
Bundan sonra eleme amact ile knllandan cihazlar tamtdacaktir. Bu konuyu,
gaz alamlanndan tozlarm aynlmast veya bu tozlarm, iki veya daha fazla fraksiyona ayrt!masmda uygulanan metodlar izleyecektir. Son olarak da, bir ala':
kan alamt i~erisinde suspansiyon haline getirilmi kattlann, tanecik biiyiikliiklerine gore yaklatk bir ekilde ayrdmalanm yapan cihazlar a~!ldanacaktir.
Eleme ile ilgili bir teori, pratik olarak buglin i~in elimizde yoktur. GBkelme (durulma) operasyommu a~tklayan yaklatk bir teori ileride a~tk!anacaktir.
Onceden belirtildigi gibi, ,teori za}'lf oldugu zaman cihaz. projelendirmesinde
goriilen ~eitlilik fazla o!maktadu. Bu ifade, maddeleri tanecik biiyiikliiklerine
gore aytran cihadara tamamen. tiygulanabilir.
14-2. Elekler. Maddeleri tanecik biiyiikliigiine gore ayuan veya maddeleri laran ve oguten, cihazlarm ~abmalan ile ilgili herhan_gibir a~tk!ama,fark
h biiyiildiiklerde bulunan madde tidktarlarmm t~_Yinini ~aps~t~a a~r B.~~
gene! ve pratik bir tek yolu vardtr ve bu da, numunenm behrh delik buyukliigiine sahlp bir elekten ge~en fraksiyonunun buluumastdu. Eskidenbe~ abll.:
gelmi olan bir metod elelderin, bir lineer in~deki delik sayist (me) tie, beurtilineleri eklindedir. Bir elek analizi, maddenin 10 meden ge!;ip 20 me tarafmdan tutulan, 30 meden ge~ip 40 me tarafmdan tutulan vs. ktstm]armJ, agubk
ylizdesi olarak gosterir. Bu ekildeki bir raporwi aulamt yoktur ve elegin bizzat
kendisi belirli kthmnadtk~a da kullamlamaz. Buna sebep, elek niniuirast (me)
belirli olan bir elegin farklt ~aplara sabip tellerden yapdabilmesi ve. tel ~apt
degitik~e elegin delik a~tk!tklarmm da degimesidir. Bu durum tablo 14-l. de
giisterilraektedir! Elek numarast (me) 30 eklindeki bir ifade'.'in ne kadar ail
Iamstz oldugu ve ayrtca, delik numarasmm 20 i11l. 30 arasmda degimesine kar.J"
>lltk delik a~tk!t;!;mm, kullamlan telin kahultgma baglr olarak, hemen hemen
,ym kaldtii;t gorlilmektedir.

~apiDa

bah olarak elek (lcliklerinin

Elek

Tel~pt,

Delik:

Elek

numaras1

mikron

a>llcbgt,

numarast
(me1)

mikron

(me~~)

30
30
30
30
30

432
356
305

414
490
541

254

592

203

643

20
22
26
28
30

Tet ~apt,
mikron

de~i~imi

Delik:
agddt~t,

mikron

813
711
508
457
38!

457
445
470
450
465

14-3. Standard elekler. Yukar1da a~1klanan problemlere bir ~ozum

yolu bulniak amaCI ile, degiik standard elek dereceleri teklif olunmutur. Bun. larda, hem kullanilan telin ~ap1 ve hem de bir in~lik bir uzunluk i~erisindeki
delik sayiSI belirli lahmnttlf. Bu suretle, bir elek iizerindeki delik .a~1khg1 ile
onp hemen izleyen elek iizeril).deki delik ~1khii;t arasmda, belirli bir oran meydana gelmitir. En ~ok kullanilan standard elek serisi Tyler standard elek 01~lisii'diir. Bu elek i:ilgiisU 200 melik bir elegi esas abr, kullan1lan tel 0,0021 ing
(0,0053 mm"} gapmda olup, <leliklerin a~1khg1 0,0029 ing (0,074 U1D1} clir. Bunu
izleyen ye daha kaba yaptya sahlp olan eleklerin elek numaras1 (me olarak belirtilen degeri) ve knllandan telin ~ap1, bir elegin a~1khii;t kendisini hemen'iz
leyen elegm elek a~1kh!1;tnm iki kati ka,dar olacak ekilde, diizenlenir. Bu, birbirini izle~en iki elege ait delik alanl'!rt limier biiyiikliiklerfnin 1/y 2 gibi bir
orana sajllp 6lmas1 demektir. Bu .eleklere ait biiyiiklii)derin tiim degerleri, tablo 14 de (kitabm sonunda yer alan il!l.ve tablofar lasmmda) ,verilmitir. 200 me
iik elek, normal olarak en ufak delikli elektir. 400 mee kadar, daba ufak deIikli elekler de bulunabilir, fakat bunlar gok az (daba "gok laboratuar gahmalartnda) knllamhr.
Standard elekler ile ilgili ve olduk~a yaygm olan, cliger bir belirleme de
A.B.D. Stlll!dardlaruhr (U. S. Standard). Bu da Tyler'in 200 me degerindeki
elegini esas ahr, fakat diger elek ol~lilerinde biraz fark!ar vard1r. Bu iki standard arasmdaki fark, eleklerin dokmimas1 ile ilgili, miisS:.de olunan farkdan
daha ~zd1r. Bu sebeple her iki standard da, birbiri yerine knllandabilir:

14-4. Elek aruJ,Uzlerl. Serbest~e akan ufak taneciklerdeit oluan kati

maddeler, gene! olarak kendilerinin ele~ analizleri ile karakterize olunqrliu. Bu
ekildeki bir maddenin elek analizi, numuneyi en biiylik delik a~ikhg. bulunan
elek iizerine koymak sureti ile balatilir. Bu elegin altinda, elek numaral1 gittik~e. kii~lilen, serinin diger elekleri yer ahr. Elek toplulugu elle veya mekanik
olarak, belirli bir ekilde ve belirli bir siire, sarstltr. Her elek iizerinde toplanan
madde toplulugu abmp tartihr.

718

{!2 5

:!:I

Elek analizine ait bir omek 14-2 numarah tabloda gosterilmektedir. Birinci
ve dordiincii kolonlar, deney wnucu elde olunan bilgilerden olu~mu~tur. ikinci
kolon, 14 numarah ilitve tablodan ahnan ve mikron1 olarak Ol~iilen delik a~tk
hklarmm nominal degerlerini vermektedir. tl.;-iincii kolon her elek tarafmdan
tutulan taneciklerin ortalama bii:yiiklii~nii vermektedir. Bu kolonda yer alan
degerler, birbirini izleyen eleklere ait delik a~tkhklarmm ortalamalan ahnarak
bulunur. Ornegin, 14 numarah (me~) elegi ge~eil fakat 20 numarah (me) elek
tarafmdan tutulan (bu eleklerin delik a~tkhklart mast ile 1.168 ve 833 mikron)
bir niimunenin ortalama tanecik biiyiikliigii 1.000 mikrondur. Be~inci ve altlnct
kolonlar, dordiinrii kolondan basil bir hesaplama yolu ile elde olunurlar ve elek
analizini kiimula:if (biri~mi) bir ekilde ifade ederler.
Elek analizirin grafik olarak gosterilii, birbirinden farkh ekillerde yapt
bilir. Sekil 14-1, kullamlan' metodlard~ en fazla yaygm olanlanm gostermektedir". Elek tarafmdan tutulan taneciklerin (partikiillerin) aj!Irhk yiizdesi, orta
lama tanecik (partikiil) b<iyiikliigiine kartt olarak yerletirilmi olan 14-1 a, tekra~lanma sayiSt - biiyiikliik dagtl1m1 diyagramt admt ahr. Sekil 14-b, belirli bir
delik a~tkhgmdan daha biiyiik veya daha kii~iik taneciklerin tiim agrhklartmn
Tablo

14~2.

Elek analizi ile ilgili bir Of9-ek

numaras1

E1ekdeki
delik

Ortalama
tanecik

taneciklerin

(mct)

Rl'lkh~l,

bilyilk!U~Il,

a~xrbk

mikron

mikron

yiizdesi

Tylerelek

Tutulan

BUyUk
taneciklerin
(e1ek UstU)
kilmUlatif
(birikmi!)
yilzdesi

Kll>ilk
taneciklerin
(e1ek alii)
kllmUlatif
(birikmi!)
yUzdesi

0,0
1,7
25,2

100,0
98,3
74,8

>. 20

.=;
L.

~
15
c:

~00

3'5

I
I
'

48
65
100
ISO

200

200gO>CD

.o.o

3.327
2.362
1.651
1.168
833
589
417

2.845
2.006
1.410
1.000
711
503'

295

356

208
147
104
74

252
178
126
89

'

1,7
23,5
29,8'
21,7
10,5
6,2
2,8
1,7
1,0

o,s

0,2
0,4
100,0

-- I

ss.o

76,7
87,2
93,4
96,2
97,9
98,9
99,4
99,6

45,3

23,3
12,8
6,6
3,8
2,1
1,1
0,6
0,4

Bir Illi1<r9D 0,001 nun veya 3,937 x 10- in> dir.

C.E. Lapple, uFluid and Particle Mechanics~ University of Delaware, Newark
(1951), bll11lm 12.

vv

\
1000

5000

Ortalama partikGl buy uklugG, mikron

"'

.!i._

100
90

eo -2 ~

I
I

60
,>.50
:. 40
ti=
30
:::>
L.
~:0 20
:::J

st.10 ,c;;-s

'W~ 70

60

"

_l
_1_

30nh:
20~:0

10 3
0 w
5000

0
100

1'11 :::>

c:>-

50
E
40 .;::;::;:

I"

10

OOns
90

-2 ~ so

1000

Elek acJkllQJ, mjkron

Elek C!stunGn birikim yGzdesi

L.

6
8
10
14
20
28

719

If\

Ill

E ,,.,

"

_ ... 3,4

2 1

11-- 1-

ill
E ~

~ '3,0

g,
0

I/
2,t

1/

2,o

!;;;

121

::;;:
l;i-

2.4

-ii

~0

2,t

I'

" '"
Elek altmm

qot QO!I qt

!ilo

40

10"" ~W f,O TO 10

.0 tJ

08 IS

birikim yGzdesi

~ekil 14-1. Elek analizinin de&i!$ik gOsterilme metodlan: (a) tekrarlanma saytst..biiyiiklilk
da8thnu; (b) kiimiilatif-bilyilkllik dagdtmt; (c) log-ihtimaliyCt diyagranu.

721

720

fraksiyonunu gostermekte olup, kiimiilatif- biiyiikliik daiNm adtm a!Jr. Elek

analizinden elde olunan bilgileri ortaya koyan di~er bir metod, ekil 14-1 c de
gost~rilen log- ihtimaliyet diyagranudtr ve elek delikleri biiyiikliigiine (logaritmasma) kartt olarak, elek altl (veya elek iistii) taneciklerin kiimiilatif yiizdelerinin yerletirilmesi ile elde o\unmutur. Yatay eksendeki Olgii ihtimaliyet olgiisiidiir; giinkii bu olgii kullamldt~ zaman, normal ihtimaliyet e~risi bir do~ru
halini ahr'. Eldeki bilgiler bize bir egri vermekle beraber, pek gok madile tak"
dirinde diiz bir dogru ele geger. Bu tip bir grafik, her durumda eldeki bilgileri
en lyi bir ekilde gosterir; giinkii, e~rilik fazla de~ildir.
14-5. Tel elek. Elekler, yukanda agtk!andt~I gibi farklt de!ik' saytsma
ve farkh delik agtklt~na sahip olabilirler. Eleklerin pek go~unda, elek tellerinin bir hizada olmalartm temin etmek amact ile, elek telleri gift ktvnmh olarak
yapthr. Her zaman ve her yerde kullamlan elekler her iki yonde de, bir inglik
uzunlukta aym saytda deli~e sahiptirler. Fakat ozel olarak oriilmii eleklerde
durum boyle de~ildir. Orne~, oldukga stk kullanilan ve toncap diye .adlandmlun bir tip e!ek takdirinde, bir inglik bir uzunluktaki delik saylSl (me) bir
do~rultuda, di~er dogrultudakinin yaklatk olarak iki katl kadardtr. Elek delikleri kare eklinde olmadtgr takdirde, elekten. gegen taneciklerin biiyiikllikleri
gene! olarak, deli~in biiyiik !'Ian boyutu ile dejlil kiigiik olan boyutu ile stmrlabtr. Elekler her cins metalden yaptlmakla beraber, demir, piring ve baktr en
gok ktillantlan metalleri tekil ederler. <;:ok ufak taneciklerin ayrilmalan igin
lpek elek bezi az olmakla beraber, bir ktstm eleme operasyonlarmda kullanilmaktadtr.

Tel elek yerine, bazt ozel maksatlar igiil, delikli metalik levhalar da kullamlmaktadtr. Delikler yuvarlak veya dikdortgen eklinde olabilir, delikler arasmdaki uzakhk oldukga farkhhk gosterir. Ome~ delikler arasmdaki uzakltgt
az olan fakat fazla saytda delige sahip bulunan metalik bir levha, yiiksek kapasiteye sahip olmasma ra~en gabuk atmr veya bunun aksi olur. 7,5 em nin
iizerinde gapa sahip delik a<;tkltklarrmn gerektigi hallerde gene! olarak, tel elek
yerine yuvarlak deliklere sahip metalik levhalar kullant!tr.

14-6. Eleme clha.zlarmm tiplerl. <;:apt birkag santimetreden 200 me

biiyiikliige kadar olan taneciklerin gegtigi cihazlara elek ad verilir. <;:ok de~iik yapthta alan ele~e cihazlan gelitlrihni olup; bunlar arasmdaki fark.;
lar daha <;~k yapttklan iin hassasiyet derecesi, elenecek maddenin cihaz i~e
risindeki hareket metodu ve yapildtkl~n malzemelerin cinsinde goriiliir. Sadece
elenecek maddenin biiyiikliigiinii esas alau bir stmflandtrma aagtdaki ekildedir.
1

A.G. Worthington and -J. Geffner, Treatment of EXperimental Dam, dohn Wifey
an Sons, Inc.. New York (1943), sahife 181-182.

l
<;:ok buyiik phrga!t katilarm eleumesinde kullantlan ve kr.ba bir yaptya
mhip olan eleme cihaztna, 1skarah 'elek adt verilir.
2. Oldukga biiyiik pargah kattlann elenmesinde kullamlan ve doner bir
elekden ibaret olan cihaza, silindirik doner elek (trommel) adt verilir.
3. Ufak pargah katilarm elenmesinde sarsma veya titdeim yapan elekler
' kullaniltr:

14-7. Iskarah elek. Iskarah elek, gubuk eklindeki tskaralardan yaptlmt basit bir cihaz olup, maddenin tskara arahklanndan kolayca gegmesini saglamak amact ile, genellikle egimli olarak konulmutur. Egim ve maddenin izlemi oldugu yo!, gubuk:t'ann uzunluklarma paraleidir. C:ubuklar genel olarak iist
ktstmlan kahn, alt klSim!.m ince olarak yaptlmtlardtr. Aynca saglam olmalan
igin derinlikler~ ,fazladtr; bu, ara!Jklardan gegen pargaCiklarm arahklan tikamasmt da onler. Iskaralt e!ekl.er gene! olarak ktsa ve sonsuz bir erit eklinde
yapthrlar. Bu suretle kiiQiik pargactklar tskara arahklarmdan gegerken, biiylik
pargaCiklar tskaramn sonuna kadar ilerleyerek buradan boaltthrlar. Bu durumda Iskaralarm yerleirni, madde aktm yoniine diktir. Diger bir deyimle enine konulmutur. Iskaralt elekler sadece kaba aytrmalar igin kullamhrlar.
14-8. Sllindl.rlk doner elekler. Bunlar, tel elek veya delikli metalik lev"
hadan yaptlrrn, donen bir silindirde;, ibarettir. Bir veya her iki ucu da agtkttr;
silindii ekseni yatay veya haf.ifge egimlidir; bu suretle, silindirin donmesi esnasmda maddenin kendili~inden ilerlemesi temin edilmi olur. Gene! olarak iri
taneli pargalarm {12,5 mm veya daha biiylil\} aynlmalatmda iyi sonug verir. Bu
cihazlann yaptm ve diizenlemelerinde oldukga fazla geitlili~e rastlantr. Bunlardan biri ekil 14-2 de gosterilmektedir. DOkme demirden yaptlmi olan boalttm ucu A, yatak kutusu C igerisine yerletirilmi, ktsa bir aft B tatmaktadir. Bu ug aym zamanda, silindirik elegi .dondiiren hareket dililerini D de taIr. Silindirin diger ucu, dayann1a silindirleri F iizerinde duran a~r bir gemberden E meydana gelmi~tir. Silindirin iki ucu arasmda yer. alan a~\r gubuklara G "!'Y!' egimli demir kuaklara, gelik gemberler yardtmt ile delikli metalik
levhalar bagliumuttr. Elek iistii olan pargalar, levhanm sonundaki yuvarlak
leliklerden ve bo5alttm ucu doklimiinden dtart atlhr.
. ~ekil 14-3 de siiindirik doner eleklerin birbirinden farklt dlizenlemeleri ematik olarak gosterilmektedir. Bunlarm igerisinde en basiti, silindirin tiim uzun"
lugunda eit biiyukliikte deliklerin bulunmastdir. Bu durumda elek iistii silin~~rik d~n~r ~legin alt ucm1dan bir silo veya huni bicimli bir toplay1Ciya' dokiilur. Behrh btr maddenin geitli biiyiikliikte fraksiyonlara aynlmast istenilmekte
ise, Qeitli deli~ biiyiikliigiine sahip silindirik doner elek!erin seri halinde ~:ah
tmlmast gerektr. Bunlardan ilki, en biiyiik deliklere sahip olandtr ve bu ele~i
t. Catalta') -

Kimya Mlihendisli!Hne Giri'$

F. 46

722
ge~en tanecikler, kendisini izleyen diger ele!!;e verilir. Bu sebeple, ekil 14-3a
da gosterildigi gibi, elekleri iist iiste yerletirmek en uygun diizenleme eklidir.
Eger ilk elek en ldi~iik delikli elek ise, elek iistii hemen bir sonraki elege gonderilir ve elek dizisiuin, ekil 14-Sb de gosterildigi gibi diizenlenmesi, en uygun

723

levha losmt, cihazm ep zaytf noktast olmasma karthk; en ag1r yih.ii taImakta
ve dolaytsi ile, en fazla ammaya ugramaktadu. $ekil 14-2 de gosterile., silindirik doner elek bu tiptedir. Dordiincii bir diizenleme ekli (ekil 14-3d) birka~

$ek.il 14-3. Silindirik dOner eleklerin 9~it1i dilzenlemeleri: (a) her si1indirde sadece bir blil)iikliikte elek, ilk silindir en kaba elek; (b) her silindirde sadece bir bliyiikliikte elek, ilk silindir en ince elek; (c) her silindirde ~e$itli bliyiikli.ikte etek; (cl) konsentrik trommeller lize..
rinde \C$itli biiylikllikte elekler.

adet konsentrik siliudirden olumUtur. En i~te olan en uzun olup, en biiyiik deliklere sahiptir. Bunun dtmda olanlar; daha losa ve daha ufak deliklere sahiptirler. Bu diizenleme tipinin en faydah y<lnii, en agu yiikiin en saglam yaptya
sahip elek iizerine konulmastdu. Fakat hem yaptlmasi zordur ve hem de pahahya malolur.

$ekil 14-2. Silindirik dOner elek: A, bo-$alttm ucu dOklimii; B, klsa ~aft; C, yatak kutusu;
D, hareket di$lisi; E, ~ember; F, dayanma silindirleri; G, ejiimli demir ku$ak.

diizenleme eklidir. Bunlardan farklt bir baka diizenleme ekli (ufak kapasiteler i~in) daha vardtr. Bu diizenleme ekli tek bir silindirden meydana gehni
olup, beslemenin yap1ldtg1 u~ta en ufak delikler, boalmamn yapt!dtgt u9ta ise
en biiyiik delikler yer ahr. Bu diizenleme tipi ekil 14-3c de gosterilmektedir.
Bu durumda elek, delik biiyiikliikleri birbirinden farklt kmmlardan olumU
ve bu klSlmlarm alunda, ayrt ayrt toplama kaplan yer almaktadrr. Bu diizen\eme tipinin U sakmcast var~hr. En ufak deliklere sahip t~l elek veya metalik

Bu tipte olan bir cihaz yardtmi ile daha ufak taneli maddelerin aynlmast
istenilirse, biiyiik delikli ve kaba dokunmu~ tel elek veya delikli metalik levha
yerine, silindir;i:t ince dokunmu~ t.el elek veya ipek elek bezi ile kaplanmas gerekir. Bu ekildeki bir cihaza gene] olarak eleme dolab ad verilir. Bu cihazlar
ozellikle ince taneli maddelerin aynlmalarmda loullamh:lar ve korlenerek (tlkanarak) eJeme yapamayacak haJe geJmeJerini onJemek i9in, bir klSlffi yardtmCI
cihazlarm kullamlmalan gerekir. Korlenme terimi, elek deliklerinden biiyiik
taneciklerin delikleri tJkamas anlammda kullamhr ve boylece, elek ylizeyinin
onemli bir k1sm1 gorevini yapamaz hale gelir. Bu egilim, bi.iyiik delikli eleklerden 90k kli9iik c."likli eleklerde goriiliir. Bu sebeple biitiin kii9iik delikli eleklerde, korlenmeyi onleyecek tedbirler almmahdtr. Eleme dolaplarmda, dolabm dt

7.25

724

kismma yerletirilen doner fu~alar, bu ukanmalan onlerler tnce . taneli mad- .

delerin elenmesi onemli derecede tozlanmaya sebep oldugu i~in, bu tip Cihazlarda iiriiniin uzaklatmhnasi vidah bir konveyor ile saglamr ve aynca cihazm
tiimii, toz s1zdumayacak ekilde kapauhr.
14-9. Sarsma.h elekler. Tanecik biiyiikliigii 12,5 mm veya daha ufak
olan maddelerin elenmesinde, yatay veya hafif egimli konuhnu ve ileri- geri
hareketi saglannu elekler kulhmdu. Bunlann <;ok <;eitli yaprna sahip olanlan
bulunmakla beraber, pek <;ogu gayet basit yapihtaihr. Basit makina elemanlan ile yapilmi bOyle bir elek ekil 14-4 de gosterilmektedir. Elek <;er<;evesi

14-10. Ti~imli elekler.

Bazt durumlarda, elegi sarsmak veya elege ileri-geri hareket vermek yerine, taneciklerin hareket etmelerini saglamak
ve korlenmeyi onlemek amaCI ile, elek titretirilir, Elek bezi veya teli baglama
civileri ile elek govdesine tuit~rulur ve boylece, titreiniler i<;in olanak saglanIDI olur. Ele:.O govdesi dt~mda yer alan doner. bir ~aft, elek baglama civilerine
devamh olarak vuran, mafsalh <;ekicler taImaktadu. Diger bir metodda ise,
elek <;er<;eveslliiu alt yiiziine bir .veya ilii adet oluklu demir veya baka bir taIy:ICI yiiz yerietirilir, Bu demirler, doner afta tutturulmu kamlar iizerine

$ekil 14-S. Hum-mer eleli.

A-A kesit:i
$ekil 14-4. Sarsmah elek,

oluklu demirden (U demiri) yapihni olup; itd noktas;ndan asia <;ubuklan ile,
serbestce hareket edecek ekilde, .asilmitir. Elek, doner bir afta baglannu
salg1h ~asnak (eksentrik) vaSitas1 ile sarsdu. Elek bezi dogrudan dogruya cer
<;eveye percinlenir veya degitirilebilir ikinci bir cer<;eve kaynakla tuttiuulur .ve
bu <;er<;eve, ana 'cer<;eveye ctvata ile. baglamr. Diger bir baglama metodu ise;
t>lek bezinin veya telinin ~ercevenin i<; lasmma ctvata ile baglanmasi, eklindedir. Bu baglama tipinde elek bezinln veya telinin kenarlart, hafif lavr!lrni olarak Civatalann altma kadar uzatilu. Bu .ekildeki yap1 tipinin <;ok ceitli olanlan vard1r ve bu ~eltlilik projeyi ~apanm zekll. ve'hiinerine baghd:!r.

otururlar. Titreimli eleklerin en tanmnu olan tipi Hum-mer adini taunaktadu. Bu, ekil 14-5 de gosterilmektedir. Tel elek, ekilde gosterildigi gibi, kenarlardaki <;eneler yard:!mt ile cekilerek gerilmitir. Elek govdesi iiZerine alternatif akun. n;nkuatlSI yerl~tirilmi 1<e bu miknatism armatiirleri (iki kutup ara
smdaki demir parcas1), elek cetcevesine baglanmitir. Bu diizenleme, elegm cok
luzli bir titreim yapmas1m saglar. Bunun sonunda yiiksek bir eleme kapasitesi
saglamr ve elek deliklerinin tanecikler tarafmdan tikanmasi onlenmi olur.
Endiistride <;okca kullarnlan dii!;er bir elek dt:Rotex (ekil14-6) aihm taIr.
Bu cihazda, herr.en hemeu yatay duran bir esas elek A ve bunun altmda, birinoisin! taIyan ka!:a yapilih ikinci bir elek B varihr. Destek elegmin iizerinde
&rahklarla konwrnu, yaPal yiizeyleri ei!;imli olan ve tahtadan yap1hm' bwunan, engeller C bulunmaktaihr. Bu iki elei!;in arasmda lastikten yapilmi cok
say1da toplar D :er almi~lardir. Elegin sall~nma hareketi, lastik toplara ztpla-

72o

727

rna olanagt saglar ve bn toplar, tahtadan yaptlrnt engellerin yanal yiizeyine

geri gelir ve bu esnada, esas elegin alt yiiziine ~arpar. Cihazm tiimii,
alt tarafmdan kayan bir yataga E; iist tarafmdan ise, tek bir yataga F baglan
rntllr. tfst u~, .agtr bir volan iizerinde yer alan eksentrik saplarnaSl yardtmt ile
dandiiriilmektedir.
~arparak

Yatay veya ei1;imli konulmu sarsmah veya titreimii eleklerin tiimii, tek bir
cihaz igerisinde bir veya daha fazla ayrrma ilemi yapabilirler. Sadece bir elek
bezi varsa, biri elek iislii dii1;eri elek alll olmak iizere, iki iiriin elde olunabilir.
Biri digerinin iistiinde yeralmak sureti ile, ekil 14-6 da goriildiigii gib~ iki veya
.daha fazla elek bezi aym ~ergeveye baglanabilir. Kaba dokulu elekler iistte ve

@m
. . .... 0 A ..

~ekil 14~6.

Rotex

C, tahtadan

yapllmt~

ele~i:

A, esas eleiD.eyi yapan elekler; B, kaba dokunmu~ destek elekleri;

ayuma ku~aklan; D, lastik toplar; E, kaygan yatak; F. eksentrik yata&t.

ince dokulu elekler ise alttadtr. iki elek arasmda yeterli bir arahk btralnlrm;
aynca, her elegin alt ucunda bir boaltma olugunun bulunabilmesi i~in, her
elek bir iistiindekinden daha lasa yaptlmillr .. Bu ekildeki bir cihazda n saytda
elek bezi Mlunacak olursa, maddeyi (n+l} fraksiyona aytrmak miimkiin olur.
Mineral haztrlama ile ilgili yaymlar i~erisinde, eleklerin ~ahmalanna ait
gok say1da bilgiye rastlamak miimkiindiir1.
2 veya 3 numaradan daha ufak numaraya sahip eleklerin endiistride (me-.
lalurji alanmda) yaygm bir ekilde kullamhnalan, cok ender goriilen bir haldir.
Ufak kapasiteli"ilerde daha gok elek numaraSl 100 e kadar olan elekler kullao
1

A.F. Taggart, Handbook of Mineral Dressing, lohn Wiley and Sons, Inc. New
York Jostm 7, sahife 21 ff.

mhr. Bundan daha ufak tanecik biiyiildiikleri igin, bir gaz veya SIVI alamt igerisindeki taneciklerin kendi agirhklan ile ~okelmelerinden veya santrifiij kuvvet
tarafmdan biiyiiltiilen ceklm kuvvetlerinden faydalanan, cihazlar. kullamlmaktadu. Bu ayuma metodlan gene! .olarak, gaz veya SIVl alamlarmda meydana
getirilen ~okelllne (durulllna} operasyonlan igin, uygulamnaktadtr.
Bu boliim, maddeleri tanecik biiyiikliiklerine gore aynma konusunu ele al
dtfi:l igin, sadece bu tip aytrmalar iizerinde durulacakttr. 'Biitiin bu cihazlar, gaz
ve SIVl alamlarmdaki gok ufak tanecikleri tamamiyle uzaklallrmak amac1 ile
yapildiklarmdan, manttkl olarak siizme operasyonunun bir alt Simfmt tekil
ederler. Bu konularm bu iasirnda agiklanmasmdaki sebep, maddelerin tanecik
biiyiikliigiine gore ayrthnaSI operasyonlarmm degiik bir ekli olmalarmdandir.

14-11. Havanm katJ. taneclk veya SIVI damla.cikla.nndan kur1nnlmas1

metodlan. siklon seperatorleri. Siklonlar ozellikle kattlarm aktkanlardan
ayrihnalan (kiSlm 522 ye balnmz) amaCI ile kullanthr ve ay1rma ilemini etkilemek i~in, santrifiij kuvvetten faydalannlar. Bu aytrrna operasyonu sadece
tanecik biiyiikliigiine degiL aym zamanda taneCik yogunluguna da baghdtr. Bu
sebeple siklonlarda aytrma, ya tanecik biiyiikliigiinii, ya taneciklerin yogunluk. lanm veya her ikisini esas a!Ir .. Bu ekildeki bir cihaz ekil147 de gosterilmektedir. Cihaz esas olarak lasa ve diiey bir silindirden ibaret olup, iist lnsmi diiz
veya i~biikey bir plaka ile ortiihnii; alt
lnsmt ise, konik bir yaptlia sahiptir.
Katt tanecikleri ile yiiklii olan hava, cihazan silindirik lasmmm iist nokta'i'na
yalnn bir yerden, tegetsel bir girile cihaza gelir. Santrifiij kuvvet katt lane
__..u...__-lfl.'--1
cikleri cihazm duvarma dogru atar ve
bu tanecikler, duvar boynnca aagt ka/ \
yarak, once konik lasma ~onra da bir
'toplama kabma dokiiliirler. Hava ctktI genel olarak silindirin tam ortasmdadtr ve havanm lasa c!evre yaparak, geli borusundan gtla borusuna gecmesiIii onlemek igin, hava gila borusu silindirik kiSmm ortalarma kadar uzattl
mtllr. Bu cihazlar tahta talalanm,
agir ve kaba tozlan ve pek ince taneli
Sekil 14-7. Siklon seperatorii.
ohnayan her tiirlii kattlan hav~ veya
baka bir gaz alammdan aytrmak amac1 ile kullanillrlar. Bu clhazlar aym zamanda, agir ve kaba tanecikleri hafif ve ince taneciklerden ayirmak amaCI ile
de kullamlabilirler.

728

729

Bir SIVI igerisinde suspansiyon halinde bulunan kat1 taneciklerin aynlma

smda da, siklon seperatiirlerden faydalamlabilir. Bu hususda en gok kullamlari
SIVl sudur. SIVmm viskozitesi gazm viskozitesinden 9'ok yiiksek (36C sicaklikta
suyun viskozitesi aym s1Cakhktaki hava viskozitesinin 36 kat1d1r) olduii;u igin,
karIlaIlan alakan direnci dahil biiyiiktiir. Daha biiyiik bir santrifiij kuvvet
elde ~debilmek igin, siklon seperatiiriiniin gapr l:iigiiltiihnelidir. Bunun bir so
nucu olarak silindirik klsmm gap1. 38 em daha az, konik klsmm aglSl ise 15 ild
20 arasmdadu*. Besleme aklmmm siklon s~peratOriine giri basmCI 0,35 na
8,5 kgr/cm arasmdadu.

haz kall tanecikleri biiyiiKliiklerlue gore iki fraksiyona ayurr; bu ayuma, toz tu
tucu cihaz ile birlikte lie olur. Bu ~ekildeki bir filtrede hava, pamrik veya, yiin
kuma~tan yap!lm! uzun ve silindirik torbalar igerisinden gec;irilerek, siiziiliir.

Bu cihazlardan biri DorrClone ad1m tarr. Bu cihaz ekil 14-7 de giisterilen

cihazm gelitirilmi bir tipidir. Yukanda agiklandigi ekilde hem silindir gap1
ve hem de konik klsmm aglSI daha ufaktJr. Suspansiyon halindeki besleme ala
mmm cihaza tegetsel olarak girii, bir pampa ile saglamr; kaba yap1h agu tane
cikler, siklon duvarlanna dogru allhr ve alt ugtan dian 91kar!ar. Ufak veya hafif
tanecikler ise, cihazm orta k1smmda yukanya dogru yon alarak, iistten d1an
atJhrl&r.
14-12. Hava seperarorlerl. Siklonlar tek baIlarma, gok nfak taneli
katilarm birbirlerinden aynlmalannda, etkili olamazlar. Bu ekildeki madde
lerin ayrlmalannda, santrif.iij kuvvetle birletirilmi bava ak11m kullanll1r. Hava
seperatorlerinin bir orne!?;i ekil 14.-8 de gosterilmektedir. Besleme ak1m1 A noktasmdan cihaza girer ve doner plakaya B garpar. Aym aft tarafmdan hareket
ettirilen va11tilator kanatlan C, ok\arla giisterilen hava akmllanm meydana ge
tirir. Ufak tanecikler hemen hava aklqn tarafmdan ahmr ve D klsmma tamrr.
Bu klSlmda hava luz1 azald!?; igin tanecikler konik k1sma diier ve E kapa!?;m
dan cihaz1 terkederler. Hava ak1m1 tarafmdan tamamayan ag>r tanecikler, igteki
konik kisimda toplanarak F kapa!1;1 yolu ile cihaz1 terk ederler. Modern bir ma
kinenin gahmasi: ekil 14-8 dekinden gok daha dikkatle yiiriitiiliir; fakat me
tad ve prensip ekil 14-8 dekinin aymd1r.
14-13. Torba filtreler. KJSJm 14-14 den 14-16 ya kadar !igiklamalan
yap1lacak cihazlar ve torba filtreler, maddeleri tane biiyiikliigiine gore ayrran
cihazla; degillerdir, fakat gene! olarak bu tip operasyonlarm esas klSimlarmdan
birini tekil ederler. Ornej!in, ~el..il 14-7 de gosterilen siklon separatorii hava
ak1m1 i~erisindeki biiyiik t;necikleri uzakla~tmr; siklondan kagan kiiC;iik tane
cikler ise, torba filtre tarafmdau tutulur. Hava ak1mlari igerisindeki kati tane..
Cikleri tutmak ve ay1rmak igin yapilan cihazlar, ufak tanecikleri tutmak ama~1
ile torba filtreye baglanacak ekilde projelendirilebilirler. Bu dururnda esas ci

A.F. Taggart, Elements of Ore Dressing, John Wiley and Sons, Inc., New York
(1951), sahife 125.
'

~E
Ufak taneler
~ekil 14-8. Hava seperatOrli: A, besleme hunisi; B, dOner plaka; C, vantiHitOr kanatlan;
D, durultma (!rOkeltme) odact:t; E, ufak t~neli iirlinlin ~tkt~t; F, biiylik taneli lirliniin !;tkt~t.

Boylelikle hava alamiJidan uzaklahrllan toz, torbalarm igerisinde kalu. Bu ci:hazlara havayr zaman zaman kesip, torbalar1 sarsacak bir tertibat iHlve olunur
ve. biiylece, tutulan tozlar bir toplama hunisine dokiiliir. Evlerimizde kullan
makta oldugumuz elektrikli siipiirgeler torba filtrelerin en basit .orneklerini
t~kil eder!er.
Torba filtrelerin bir tipi ekil 149 da giisterilmektedir. <;:ok sayrdaki silin
dirik torbalar A, levha halindeki metalden yapllin! bir odac1k B ic;erisine yer
letirilir ve iist. klSlmlarmdan as1hrlar. Siizme periyodu esnasmda siiziilecek olan
gaz, cihazm alt lasin!ndaki huniye C girer, torbalar igerisinde aa!1;1dan yukan-

730

731
qu diye adlandmlmt; olan, durumun meydana gelmeine sebep olur. Sekilde
gosterilen cihaz, Qok saytdaki cihazlardan 'sadece biri oldugu ve biitiin cihazlar,
a!Qak basmQ altmda bulundugu iQin, muhafaza iQerisine hava stzmast olur ve
bu hava, torba filtreler i>erisine geQerek tozun yer degitirmesine yardtm eder.
Toz tatyan hava, cihazm huni ktsmma K ve siizme yapan diger iinitelerine
geQer. Aym zamanda, iiQ koeli krank kaldtractmn G yatay kolu bastmlarak
Qubuklar, L lnzla donen aft N iizerindeki kanllar M ile kartkar~tya getirilir.
Bnnun sonucunda torbalar, iddetle samhr ve tutmu olduklan tozlardan kurtarthr. Tozun biiyiik bir lasm1 huni K iQerisine diier ve bu tozlar zaman zaman
aQtlan P kapagt ile man ahmr. Bu ekildeki bir cihaZin biitiin hareketleri otomatik olup, birim hacim iQerisine yerletirilmi siizme yiizeyi Qok biiyiiktiir.

sGzme peryodu

sarsma peryodu

ki! 14 9 Torba filtre A filtre torbalan; B, muhafaza; C, .giri~ ba~Iant.J.st; D, k~alm;kboruil.

..,..
- htzlt ~aft; F,
timak
'
k''o~ eli.. ..ran m r,
(kam); ~. U~ kO~eli krank ko1u; H , u~
su1 E d~iik
1, ka;ak; K, toz hunisi; L, sarsma kolu; M, sarsma kamlan; N, kam ~aftt; P, urun bo~ahm
yolu.

ya dogru yo! ahr, filtre bezini geQer, filtre bezi ruma sii.iilm~ ~~~:ak Q~ar
ve ciliazm iist lasmmdaki esas Qtkl borusundan D emme vantililtor~e grrer
Vantildt<ir, cihazm tiimii atmosfer basmmmn altmda bir basmca s~tp ~lacak
ekilde seQilir. Siizde esnasmda torbalar, gergin bir e~il alm~lan t>m,. ust ktsunlanndan asth olarak dururlar. Salt E Qok yava doner, birkaQ dakika arahklarla kam F iiQ koeli krank kolunu G bastinr ve onun, yatagi H etraft?da
donmesini saglar, kapagm durumunu degitirir ve ekill~-1! da sarsma penyo

14--14. Cottrell elektrofiltrelerl. Hir gaz alamt, kuvvetli ve tek yoruii

bir elelitriksel alana sokulacak olursa, gaz iyonize olur ve bir elektroda dogru
siiriiklenir. Gaz iQerisinde, suspansiyon halinde nfak kati tanecikler veya SlVl
damlamklar bulunmakta ise, bunlar elektrilde yiiklenir ve iyonize olmu gaZlU
yoneldigi elektroda dogru gazla birlikte siiriiklenir. Korona (veya sakin) tipi
elekttiksel boahm tercih olunur; Qilnkil gerQek ktvtlmmlar, muntazam olmayan
artlan meydana getirmekle kalmaz, aym zamanda Qok fazla gilQ transferine de
sebep olurlar. Bu sebeple, gazdan kati taneciklerin veya SlVl damlactk!armm
uzaklatmlmalarmt etkileyen iki faktor vardtr. Bunlardan biri tatytct gazm
kendi alamt; digeri ise, elektrostatik aiana nazaran taneciklerin hareketidir1
Dogru alarum voltajmt yii\<s~lterek, tekyonlii ve yiiksek voltajh (gene! olarak 50.000 ild 60.000 volt) elektrik alammn elde olumnas1 milmkiin degildir.
Siiriiklenmenin sadece bir elektroda dogru olmas1 gerektigi iQin, alternatif alam
da kullamlamaz. Pratikteki uygulama, bir transformator kullanarak alternatif
alamm voltajm1 yiikseltmek ve yiili:sek gerilim devre~in ild ucunu, ozel bir
anahtarm kontakt noktasma baglamak sureti ile elde o nan, tek yoruii ve yiiksek voltajh bir elektrik alanmm meydana getirilmesi eklindedir. Senkron motor kullamlarak, voltaj degiim lnZI ile eit lnza sahip bir disk dondiiriiliir. Bu
disk iizerindeki kontakt ayaklart, her dalgaya ait tepe noktasi, belirli bir kontakt
noktas1 ile baglanacak ekilde diizenlenir. Bu ise, ani degimeli fakat tek yoruii
olan bir elektro~tatik alanm dogmasml sarlar.
Yiikleme elektrodu ge!lel olarak tel, zincir, tel elek veya biiyiik yiizeye sahip
cliger bir diizen olabilir. Toplama elektrodu oirbirlerine paralel plaka. veya borulardan olulllutur. On<;eki diizenlemelerde yiildeme elektrodlarl, toplama
plakalarma paralel ve oruarm arasmda yer almaktadtr. Gaz gene! olarak plakalara paralel akar. Boru tipinde elektrodlar, boru merkezinde yer ahr ve gaz
akum, borunun altindan iistiine dogrudur. Plakalar 0,9 ild 1,8 m geni~lik ve
1

Perry sahife 1039 ff e bakm1z.

733

732
3,0 na 5,0 m yiikseklikte olabilirler. Boru tipi elektrodlar 1,8 ila 4,5 m yiiksek
likle olabilirler. Tozlar cihazm alt lasmmda yer alan bir hnniye dokiiliirler.
Yiiksek basm<; kullamhnas1 sebebi ile, liizmnlu izolasyonu temin etmek, sizmalar ve arklar yolu ile meydana gelen gii<; kaybm1 onlemek i<;in, <;ok kar1~Ik bir
yap ~eklinin kullamlmas1 zorunludur. Cottrell metodu, her cins arhk gazlardan ince tozlarm tamamiyle uzakla~hnlmasi i.;in, ba~an ile kullamlmaktad1r.
Yiiksek fmn (eritme fmm) gazlarmdan mineral tozlarmm, kurun oksidin veya
arseni)tin; doner fum (<;imento fmm) gazlarmdan potas tuzlim ta~yan tozlarm; fosfor fmm gazlarmdan fosfor penta:oksidin uzakla~tmlmasi, pratikte kar~la~Ilan orneklerden birka<;ml te~kil eder. Suspansiyon halind<ki s1v1 damlaciklarm da, elektrikle yiiklenebilmeleri sebebi ile, bu metod uygulanarak gazlardan
uzakla~tiri!malan miimkiindiir. Proseslerden olu~an asid dumaularmm uzakla~
tmlmal,an i<;in de Cottrell metodu ba~ar1 ile kullamhnaktadn.

14-15. Ytkaytcllar. Olduk<;a biiyiik say1daki <;e~itli cihazlar, kat1 tanecikleri veya s1v1 damlaciklan gazlardan uzakla~tnmak i<;in, gazlarm su ile Y'kanmasmdan faydalamrlar. Buularm pek<;o)tu ters alam prensibini uygular; db
ger bir deyimle, gaz cihaza alt ktsmmdan su ise iist k1smmdan girer. Bu ~ekil
deki bir cihaz, ~ekil 14-10 da gosterilmektedir. Bu cihaz, konik tabana sahip
dik bir silindirden ibarettir. Suspansiyon halinde kat1 tanecikler veya s1v1 damlaCiklar
ta~1yan gaz, cihazm iist k1smma yakm bir
noktadan A teget olarak ciliaza glrer ve deflektor konisinden B a~ag dogru inen, su veya ba~ka bir s1v1 tarafmdan meydana getirilen, S1Vl perdesi igerisinden ge.;erek ynkartya
dogru yiikselir. Bu deflektiirler, halka bi<;inlli bir raf D iizerine oturtulmu~ sabit kanatlarm C iistiinii i:irtmektedir. Gaz, s1v1 perdesini (kulenin merkezine do1!;ru) ge~tikten sonra, yoniinii de1!;i~tirir ve kanat arahklanndan
ge<;er. Bu ekilde, birka<; kere gazm Slvt ile
temas1 sag;hinn. Y1kama amaCI ile kullamlan
sv iist koniye gonderilir. Gaz tarafmdan siiriiklenen s1V1 damlac1klan (Y'kama SlVIsmm),
~ekil 1410. Toz yikaYICI: A, gaz
cihaz1 terk ehneden once bir damlac1k tutugiri!}i; B, deflektOr konisi; C, kanat~
cusundan E ge<;irilerek gazdan alnur. Bu ci
lar; D, raflar; E, damlactk aytnct.
haz siklon separatorii ile gez YlkaJ1cmm bir
(Schne~!-/e.)
bile~imidir. Cihazm .;ok say1daki bet'zerleri
bulunmakta olup, buularla ilgili bilgiler kimya literatiiriinde yer almaktadir1
'

Perry, sahife 1034-1039.

Gaz ykanmas1 konusunda yeni bir gelime, ozellikle sulfot asidi dumanlarmm ykanmasmda b~anh olan, venturi )'lkay1ci!an olmu~tur 10 Bu cihaz esas
olarak, i<;erisinden gazm ge<;tigi bir venturi borusundan (~ekil 2-18 e babmz)
ibarettir. Gaz venturi bogazmdan <;Ikar Qlkm?Z, dii~iik basm<;aki (0,35 na 1,05
kgrjcm') )'lkama SlVISl ile karIkarIya gelir ve bir SlVl perdesi vermek iizere,'
<;evreye dogru dagltlhr. 60 ilil 120 m/saniye h1za sahip gaz, s1v1 perdesine .;arpar ve onu yarar. Bu yarma sonucunda olu~an s1v1 damlaciklan k1sa bir za. manda hzlamrlar. Aynlma lasmmda gaz h1z1 azald1g1 i~in, gaz i~erisindeki.
ufak tanecikler, s1vt damlaciklan tarafmdan slat1hr ve .;ok say1da .tanecik birle~meleri olur. Y1ka)'lCIY1 terkeden gaz bir siklon separatiiriine girer ve burada
birlemi tanecikler gaz aklmmdan ahmr. Boylece, sulfat asidi dumanlarmm
etkili ve ekonomik bir ekilde gazdan uzaklatirdmalan miimkiin olur.
14-16. Hava flltrelerl. Pek .;ok ptoseslerde, tozlardan miimkiin oldugu
kadar kurtanlm1~, havaya ihtiya~ vardn. Bu prosesler, yiyecek maddelerinin ve
bakteriler tarafmdan bozunmalan miimkiin olan diger maddelerin kurutulmas~ fotograf filimlerinin haZirlanmasi ve benzerleridir. Bu ama.;la hava, ag1r
bir yag ile 1slatdmt .;elik veya cam yiiniind!'n yap1hp, s1k1 bir ekilde ambalajlanmt, filtreden ge<;irilerek yeterli bir ekilde temizlenebilir. Havanm dolamba.;h ge<;itlerden ge<;i~i esnasmda meydana gelen tiirbiilanslar, hava tarafmdan
ta~man'tanecikleri er veya ge<; ya~h yiizey ile temasa gelir. BBylece hava i<;erisindeki taneciklerin .;ok biiyiik bir IOsmt havadan uzaklatmlabilir. Nemlendirmc - nem gid"rme ve su so~utmada uygulanan StJ piiskiirtiilmesi, tozlartn
uzakla~tudmasmda da oldukQa etkilidir.

14-17. Dnmltma (!;ilkeltnie) lie bliylikl\lk aytrnm. Eleme' ile etkili

bir ~ekilde aymlamayacak kadar ufak taneciklerin varolmas1 v~ya biiyiik tonajda maddelerin a)'lrma operasyonuna soktllmasmm istenilmesi halinde, birbirinden farkh biiyiikliikteki taneleriri, ~okelme debileri arasmdaki farkdan faydalamhr. Ornegin, yukanya dogru yiikselen bir su aktm1 i<;erisine, ~iikelme debileri birbirinden farkh iki ta;,ecik konulmu~ olsun. Suyun ak1m inz1, iki tanecige ait .;okelme debileri arasmda tutulacak olursa, yava olan tanecik yukanya
dogrn tamir, lnzh olan timecik aaij;lya dogru dii~er ve boylece tanecikler birbirlerinden aynlrm olurlar.
Diger bir metod, ~ekil 14-11 de gosterilen ~ekilde, suyn bir tank i<;erisinde
yatay ve yava olarak akttmaktan ibarettir. Giren su ile birlikte iki tanfcik de
tank i<;erisine siiriiklenecek olurlarsa, her ikisi de. <;okelmeye ba~lar. Ashnda
1 W.P. Jones, lnd Eng. Chern., 41-2524-2427 (1949).
H.F. Johns1one lllld M.H. Roberts, Ind. Eng. Chern., 41 :2417-2423 (1949).

735

734
herbiri yatay olarak aym debide ta~m1r, fakat h1zh ~oken tanecik tank tabamna, vava~ ~ken tanecikten Once vanr ve tank giriine yakm kistmda kilmelenir.
Bu Slntflandlrma metodlan yukar1da a~lklandigl kadar basit degildir. Taneciklerin ~okelme debiler4 diger ozellikleri ile birlikte, onur. ~ekline baghd1r.
Smuland1rmayi yapan cihazm herhangi bir kesit alanmdaki su luz1, daha dog-
rusu bu h1zm dagJ1um, diizgiin degildir. Bu sebeplo boyle bir ayJrma operasyonn; tanecikleri bliyiiklliklerine gore ayJrmada, tam bir ay1rma yapmaktan
uzakur. Tanecikleri, bliylik tanecik ve kli~lik tanecikler olarak iki fraksiyona
aymr. Bunlarm herbiri birbirlerinden farkh bliyliklliktcki taneciklerin bir kan~lmidlr. Bu sebeple yapdan bu ~perasyona tanecik bliyliklliii,line gore ayJrma
metodu yerine smtflandtnmi metodu ad1 verilir.

Sckil 14-11.

tular en kaba taneli fraksiyonlan toplarlar. Bugiin bu cihazlarm yerini tamamiyle konik smtflandmclar alm1~ bulunmaktad1r. Bu cihazlar, uglan a~ag,ya
dogru olan, farkh bliyiikliiklerde bulunan ve list laSJm!armda gepgevre boaltma olui!;u yer alan, konik kaplardan ibarettir. Bfiylik tanecikler koninin dibinde
toplamr, buradan zaman zaman veya devamh olarak ahmr '(Jfak tanecikler list
ak1m taraflndan sliriiklenirler. Ayuma tam. olmay1p yaklaIlllr; fakat mineral
haz1rlama fabrikalarmda ~ok say1da ve ~eitli tiplerde koniler kullan!lmaktadu'.

14-19. Hidrolik su kullanan smifiandinmlar. l;iekil14-12 de giisterilen

gift konili smulandmCJ, bu tip .SimflandmCJ!ara bir ornektir. Besleme alam1. ig
. koniye A girer; hidrolik su i;le, cihazm alt lasmmdan B gonderilir. tg konide
~okelen tanecikler C noktasmda yiikselen bir su lasm1 ile karI karIya gelirler.

Basit hidrolik ay1rma.

Taneciklerin ~ilkelme debileri aym zamanda onlarm yogunluklarma da baghdu. Smlflandmlacak madde, farkh bileimlerde (dola)'lSI ile farkh yogunluha)'
Vb farkh tanecik bliyiikliigiinde minerallerin bir kariImmdan ibaret i~e, biiylik
tanec1kler fraksiyomi aglr komponent~e zengin ve kli~lik tanecikler fraksiyonu ise hafif komponent~e zengin olur. Bu ekildeki ay1rma operasyonlan gene! olarak mineral haZirlanmasi esnasmda uygulamr ve bu kitapta a~Iklamalan
yapilmayacaktir. Burada a~1klamalar1 yap1lan ve tanecik bliyliklliiiline dayanarak aymna yapan cihazlarm pek~ogu, aym zamarda maddelerin ozgiil ag,rhgma
bagh olarak da a)'lrma yapabilirler.
Smiflandirma cihazlan sadece basit ~oke!meden veya mekanik cihazlar
yardim1 He yap1lan gokelmeden faydalanabilirler. Sadece madde (gamur veya
lapa gorlinlilinde) igerisinde giren su ile gahabilir veya d1ar1dan aynca su ililve edilebilir. DIar1dan i!Ave olunan bu suya hidrolik su ad1 verilir. Cihaza giren
blitiin kat1 tanecikler gokelmekte ve berra~ bir list akmi meydana gelmekte
ise, yapdan operasyona sedimentasyon ad1 verilir. Sedimentasyon konusunda
Dorr koyulatmcisi (klSlm 7-13) en go~ kullamlan cihaz1 te~kil eder.

14-18. Baslt srmflandiruJllar. Bunlarm en eskisi spitzkasten olup, uglan aaj!Iya doj!ru alan bir seri piramid ekilli kutulardan meydana gelmitir.
En kligliiili besleme ucunda olmak lizere, bir maya chzilmilerdir. En ufak ku-

bOyG k

par,:~1kla~

Sekil 14-12. Cift konili stmflandmct: A, i~ koni; B, hidrolik. su giri~i; C, karJ$nta arah~t;
. D, bo$altma savaib; E, biiyiik tanecikler i~in tbplanma odactAI; F, el ~rh.

Ufak tanecikler su alarm tarafmdan siirliklenir ve list lasrmdaki savag1 D aarak bo~altma oluguna gegerler. Bliyiik taneciklerise, E odaciiitna dlierler ve
buradan zaman zaman alrmrlar. Ay1rmamn dereces~ hem B lasmmdan gelen

737
736
suyun miktarim ve hem de el garla F yard1m1 ile, ig koni yiiksekligini diizenleyerek, tayin edilir.

14-20. Meltanik slillfiandmcllar. Spitzkasten ve konilerin kapasiteleri

oldukga s1mrhdu ve az bir iiretim igin, geni bir yere ihtiyag giisterirler. Biiyiik
kapasitede iiretimler gene! olarak, Dorr simflandmCilan gibi, c~haz~ar .kullamhr. $ekil 14-13 bu cihaZI giistermekiedir. Cihaz egik tabanh b1r d1kdortgen
tanktan ibarettir.
Herbiri kiireklerle A donatilmi iki tarak k1sm1 vardu ve bm-.lar, gapraz
mafsal yataklen (C, ve C,) igerisinde bulunan kilavuzlar iiz~rinde ha~eket eder.
Bunlar ~apraz mafsallara (ekil 14..3 de giisterilmitir) B bir plaka 1le as~~~
lardu. c;hazm alt ucunda da benzer bir dayanak vard1r. As'' plakalari gorunmemekle beraber, gapraz mafsal yataklan (C, ve C,) giiriilmektedir. CihaZin iizerinde yeralan ve bir boydan bir boya uzanan diindiirme mili D, uglarmdan
yataklara yerletirilmi E ve E, borulanna dayanmakta olup, smirlanmi bir

Sekil 14-13 de giisterilen durumda diindiinne mili,. c;apra7, mafsal yataklari

C1 ve C3 alc;alacak ve baglama c;ubuklan taraklan saga dogrn hareket ettirmeye
balayacak ekilde, dondiiriiliir. c. ve C, gapraz mafsah' yiikseltilir ve krank
aftlari (ekilde giisterilmemitir) sola dogru hareket eder. Biiylece sol taraklar
maddeyi tank tabamnda sag ynkarrya dogrn kaZiyarak taIrlarken, sag taraklar
berrak SIVI ile geri diinerler. Baglama gubuklarmm etkisi sonunda, diindiirme
mili hareket ettirilir. Bu hareket, sol taraklar1 yiikseltir ve sag taraflan algaltu.
Bu esnada krank aftlarmm etkisi, durnmu tamamiyle degitirir. Diindiirme
milinin uygnn bir ekilde zaman ayar1 yapllarak, sivmm minimum karitmlmasi ile, taraklar yiikselip algalblu.
Diindunne milinin sol ucunda ufak bir hidrolik silindir I yer almaktadu.
Suuflandmcmm durdurnlmasr gerekirse I silindiri, destek gubugu E,, diindiinne mili, .;;apraz mafsallar ve taraklardan olnan biitiin tak1m1 yiikseltmek
i.;;in, harekete getirilebilir. Bu talam destek gubugu E iizerine oturtulmutnr. Bu
yapilmayacak olursa, cihaZin durdurulmas1 halinde oldukga fazla miktarda kat!
gokelmesi meydana gelir ve bu da, cihaZin tehar galitinlmasmr imkllns1z hale
sokar. K, besl~me ak1m1 girii ve L ise list aklffi (s1V1) ve ufak tanecikler i.;;in
bir savakbr.
Taraklann hareketi sayesinde n'Jadde tehar tehar diindiiriiliir; biiylece, kaba tanecikler tarafmdan mekanik olarak siiriiklenen ufak taneciklerin, tam bir
aynlmasrm yapmak miimkiin olur. Ya ogiibne yapan cihazlarla birlikte olduk~a
fazla sayrda Dorr smrflandmCilan da kullani!maktadu. <;iinkii, iiriiniin biiyiikliigii geni smular i~inde degimektedir. Tane biiyiikliiklerindeki bu farkh\Ik,
. besleme alaiDl debisi ve taraklarm hr:zh hareketi yard1m1 ile diizenlenebilir ve
ekilde giisterilene benzer birka~ cihaz, daha iyi bir ayrrma yapmak amac1 ile,
u.;; uca baglanarak seri halinde c;ahtmlabilir.

Seldl 14-13. Do~r smlflandtflCISI: A, kaztyiCl kiirekler; B, askl pla'kast; cl J c.2' c3 J c4. ~ap
raz mafsal ktlavuz yataklan; D, dOndlirme mili destek ~ubuk1an; F, krank $afh; G, ba~lama
!;Ubuiu; H, baglama ~ubujpl givisi; J, hidrolik kaldtrnm silindiri; K, besleme ba81anttst (borusu); L, b?:;;altma savag1.

ark iQerisinde diinebilmektedir. <;apraz ~afsal yataklan, donme miline tutturulmu kollar tarafmdan tammakta<hr. Taraklarm sol yan talumi, ask1 plakalarmdan birisine tuttnr]llmu yatak H, baglama gubugn G ve hank aft. F tarafmdan hareket ettirilir. Cihazm sag ucunda bulunan bir .dili kutusu, hank
aftm1 F ve diindiirme milini hareket ettirmek igin, bir iletme diizenine sahiptir.

Akins SlmflandmclSI olarak adlandr~lan buna benzer cihaz, ileri ve geri

hareket eden taraklar yerine, yava hareket eden spiral bir konveyiir kullanll.
Kase tipi 61mflandtnct olarak adlandllllan diger bir cihaz ise. esas olarak bir
koyulatmcrdan ibarettir ve kasenin alt alam1, mekanik bir smiflandmciyr besler.

14-21. Maddeleri taneelk bUyUklligtlne glire ayuan farkh metodlann

nyguhmma ala.nlar1. Gene! olarak ilk akla gelen metod olan eleme, 2 veya 3
meden daha kiigiik tanecik biiyiikliigiine sahip biiyiik miktarlardaki (mineral
haZirlama gibi) maddelerin aynlmasmda kullanllmaz. Bununla beraber kimya
endiistrisinde gok daha hassas ayumalar uygulama alam bulur. '6rnegin yemek
tuzu, gene! olarak 40 illl 60 melik eleklerden elenirler. Eleme operasyonu 100
mein altmda .;;ok ender uygulamr. Fakat un ve karbon siyahr, 200 mein altmdaki eleklerden elenir. Hidrolik smiflandmcllar ve hidrolik siklonlar daha

t. c;ataltq - Kimya Miihendisliline Girlt

F. 47


738
739
ufak tanecik biiyiikliigiine sahip rnaddelerin aynlrnasmda faydah olrnakla beraber, elekler kadar hassas bir ekilde ay1rma yapamazlar. En ufak tanecik biiyiikliigiine sahip rnaddeleriil aynlmas i~in, pnornatik separatorler veya ~ok yiiksek h1zh santrifiijler kullamhr. Maddeleri tanecik biiyiikliigiine gore ay1ran ve
Slmflayan cihazlarm se~iminde etkili olan pek ~ok faktor vardlr. Bunlar SlllUlandnmamn ya veya kuru olarak yapllmas1, maddenin fiziksel veya kimyasal
amdmc1hk gostermesi, cihazl~rm kurnlma ve ~ah!lrllma giderleridir.

Boliirn 2 de (kiSIJil 2-13) a~Iklandigi ekilde, hareket halindeki bir kaliya

akikanm gi:isterdigi diren~ (2-16) numarah eitlikle verilrnitir.
2

f._ = pu '
A
g,

inc~'

""" !lU

as::~:

;].(;lra

~r

\In If\

1"

-~AI:-

, ....

.., /1'1

Ill er
I I
. I

-.

'II

F = tiirn direnQ kuvvetleri

A = aki~kanla temasda olan katmm alam

u = ka!Iya siirtiinerek akan akikamn hiZI
p = alokamn yogunlugn
1.1 = akikamn viskozitesi
' = ~ekli deneyle bulunabilen bir fonksiyon

l! ~ ~ l!Tyle~arasl,

.. -~-~:;.~ ~!!!.!

..

i!ll!l !.

'
51

Akim yoniine dik bir dogrultuda kiirenin alam

an trt
m I

~.qlnPiT

(14-1)

1 T
Ill I

oldugu iQin,

n r

Akikamn lnz1 u, son degerine .u, ula~!Igi zaman, direnQ kuvvetleri F aj!Irhk kuvvetine eit olma!Idir. Tanecigin haem~ tanecik Qapmm kiipii ile orant1h
oldugu iQin,

II

'ltD'g

gene! ka.nunlan- serbest

F=--(p,-p)
6g,_

14-14. Maddeleri tanecik biiytiklii&iine gOre ayuan farkh metodlann kullamlma alanlan.
(Kirk and Otllmer, Eneylopedia of Chemical Tecllnology,11 vol. 12, lnterscience Publishers,
Inc., New York.)
(~okelmenln)

TCIJ'/4

II

Se~il

14-22. Durnlmanm

(2-16)

Yukandaki eitlikte,

Konunun ozeti ekil 14-14 de, yaklaIk bir ekilde verilmektedir

'

(Dup)
l1

(14-2)

Diren~ kuvvetini agirhk kuvvetine eit kiiahm.

~kelme.

1tD g (p, _
3

C:ap1 D, yogunluj!u p, olan kiiresel yaplh bir tanecigi gi:izoniine alabm. Hareketsiz olan bu tanecik yogunlugu p ve viskozitesi 1.1 olan durgun bir alakan i~e
risinde ~okelmeye balasm. Ak1kan hacminin tanecik .hacmine orarua biiyiik
olduj!u kabul olunuyor. Tanecigin cihaz duvarmdan veya diger bir ka!ldan uzak
hg1 en az 10 ila 20 tanecik ~ap1 kada'i, olmahdn. Bu ~artlara sahip ~okelme operasyonnna serbest t;okelme ad1 verilir. Tanecik kendi agnhgmm etkisi al!lnda
. h,tzlanacak!lr. Tanecigin lnz1 art!lk~a, alakan daha biiyiik iirtiinme dire!)ci
gostermeye balar. Zaman,la akikamn giistermi oldugu diren~ artarak diien
tanecig;in a-gi:.-hgma eit olur ve cismin lnzlanmas1 durur .. Bu andan itibaren
tanecik belirli ve sabit bir luzla diimeye balar. Son (terminal) 90kelme h1zs
olarak adlandmlan 'bu h1ZI u, ile gi:isterelim.

6g,

p)

= 1tD 2 p u? if>' (Dup).

4g,

[.L

(143)

14-2~. Viskoz alnm dlrenci. Stokes kanunu. KISim 2-14 de aQiklan\Qligi ekilde (2-16) numarah e~itligin, borularm iQerisinde akan akikanlara uygulanma51 halinde, aklkan luz1 belirli bir kritik noktamn altmda (lllminer
aki!ll) ise, </> '(Dupf!t) fonksiyonu aaj!Idaki ekli a!Ir.

rp' (Dup)
[.L

Bl
.

Dup

Yukaudahl eitlikte B bir sabittir ve bu artlar altmda

(14-4)

diren~, tiirbiilanslardan

i degil sadece ~iskoz siirtiinmeden ileri gelir. Bununla beraber bu kritik h1zm

740

741

a~Ilmas1 halinde tiirbiilanslar dogar, akt~kan direnci artar ve </>'(Dup/!J.) fonksiyonu basit olmaktan ~1kar. Kritik luzm ~ok iizerindeki htzlarda, viskozitenin
etkisi azalmaya ba~lar ve diren~, hemen hemen tamamen akt~kan i~erisindeki
girdaplardan ileri gelir ve </>'(Dup/p.) fonksiyonu sabit bir deger ahr.

(2-16) numarah e~itligin genel bir e~itlik olmas1 sebebi ile, aym ~eylerin

esnasmda da meydana gelebilecegi diiiiniilebilir. Dig~r bir rleyimle

diiiik luzlar i~in diren~. viskoz aktmdan ve yiiksek luzlar i~in ise, girdaplardan
ileri gelmektedir. Bunun dogru oldugu bulunmutur.

tar i~erisinde akan aktkanlarm siirtiinme faktiiriiniin bir benzeridir. (14-1) ve

(14-7) numarah eitlikleri kartlatlrdtgtmtz zaman, C = 2</J'(Dup/tJ.) oldugunu
giiriiriiz. Lilminer biilge iQin, (14-5) numaralt eitlikten a~agtdaki sonuQ Qtka-

rillr.

c=

~iikelme

Stokes, yukanda a~tklanan ~artlar altmda bulunan bir akt~kamn, i~erisin

de hareket eden kiire ~eklindeki bir cisme kart giistermi oldugu diren~ ile ilgili bir bagmt1 kurmutur. Bu bagmu tiim direncin, sadece akt~kan i~ siirtiinmesinden ileri geldigini kabul edip, atalet etkilerini dikkate almaz. Bu bagmtl
Iaminer aktm biilgesine uygulamr ve a~gtdaki ekilde yaztlabilir.
</>' (Dup) ~ 12~-t
1-t

Dup

(14-8)

Dup

Kiiresel yaptya sahip bir tanecigin siiriiklenme katsaytsmm, Reynolds say1s1

{0,01 illl 10' arahgmda) ile degi~imi ekil 14-15* de gosterilmektedir. Stokes kanununun uygnlMdtgt alan (Reynolds saytst 0,1 den az) iQin ej!ri, (14-8) numa10.000

u_ 1000
ili

(14-5)

100

"l;j

.X

(14-5) numarah e~itligi (14-3) numarah e~itlige yerletirelim.

'ltD g (p,- p) = 'ltD pul 12~-t

6g,
4g,
Du1p
3

24[.<

"'
E

1('

._

~
:;;J

te rdh ed
e

:;;J

Bu

e~itligi

u, ye giire

~iizelim.

(J)

(14-6)

'ICD2pu2C
g,

= ~8:-=--..:.

(14-7)

Yukandaki e~itlikte yeralan C terimi siiriiklenme katsaytst1 admt ahr ve born1

01

10

100

,.

1000

10

1d'

1cf

J2yf_

Bu bagmttya Stokes kanunu ad1 verilir ve Reynolds saytSI 0,1 den kii~iik olan
. aktmlar i~in geQerlidir.

14-24. Tiirblllansh ve gill}! bOigelerinde !)likelme. Kiiresel yaptya sahip tanecigin hareketi !&miner biilge iQerisipde olmadtgt zaman, </>'(Dup/!J.)
fonksiyonunu basit bir ~ekilde ifade ettnek miimkiin degildir ve (14-1) numarah
eitlik aai!tdaki ekilde yaztlrr.

Q1
001

Sekil 14--15. Kfu;eler ve tetrahedrler

i~in

sliriiklenme katsaytlari,

rah e~itligin Ragtdaki ekilde yaztlabilmesi sebebi ile, egimi -1 olan diiz bir
dogrudal). (log -log grafik kilg1dt iizerinde) ibarettir.
log C ~log 24-log

(D;p)

Reynolds say1smm 0,1 il!l. 1.000 degerleri arasmda aknn, lilminer alom tipinden
tam olnmn tiirbiilansh aknn tipine diiniiiir. Fakat Reynolds saytsmm 0,1 olmast halinde degiim, birdenbire meydana gelmez. Reynolds say1smm 1.000 iiA
200.000 arasmda oldugu bolgede siiriiklenme katsay1Sl tamamiyle sabit degil-

J.C. Hunsaker and B.G. Rightmire, Engineering Aipplications of Fluid Me<:hanics.

McGraw-Hill Book Company, Inc., New York (1947), bO!Um X.

Perry, sahife 1018, :$Ckil 112. Bu sahifedeki tablo 4, C-Re diyagrammm koordinat
lanm verir.

..
743
742

dir. Fakat i)'i bir yakla~tmna ile 0,44 degeri kullamlabilir. 200.000 nin iizerinde
siiriiklenme katst)'lSl birdenbire azalmaya balar ve yakla~tk olarak 0,20 civannda sabit kahr. Gergekte birdenbire azalma, Reynolds saytsmm 100.000 ilil.
400.000 degerleri arasmda meydana gelir ve bu azalma, esas aklrndaki tiirbiilanslann onernine ve yiizeyin piirllzliiliigiine baghdu'. Siiriiklenrne katsay1Slnm
azalrnast, kiirenin arkasmdaki tiirbiilansh akmtmm, bu alan igerisinde azalrna
rnasma baglamr.

14-25. K\ireden baka geometrik ekillerin, alnma kal'l gosterdikleri

dlren9. Kiireden ba~ka geornetrik ekle sahip cisirnlerin aklkanlar igerisindeki
hareketleri esnasmda kar~ilaIDl~ olduklan direngler, pek gok kirnse tarafmdan
incelenmitir'''. Taneciklerin ekil ve yerleimlerinin Ptkilerini aratlrrnak igin
farklt rnetodlar kullamlmttlr. Bunlarm. igerisinde en yaygm olam (14-3) nurnarah eitlikle C = focp'(DU(J/V.) tammmt birletirrnek olup, bunun sonucu aa
gtda verilrnitir.
u,

= [

4D.(p,- p)g
3Cp

1"''

(149)

Yukandaki eitlikte D,, tanecikle aym hacrne sahip kiirenin gaptdu. Siiriiklen
me katsaytst C, Reynolds say1Slmn (D,up/!J.), taneciklerin kiireselliginin (tanecikle aym hacme sahip kiire yiizeyinin, tanecigin gergek yiizeyine oram olarak
tammlanan) ve D,jD. oranmm bir fonksiyonudur. D., hareket yoniine dik bir
dogrultucia, tanecigin kesit alam ile e yiizeye sahip bir dairen;n gaptdn. Birbirlermi dikagt ile kesen ve e uzunlukta eksenleri bulunan izometrik, tanecikler
takdirinde siiriiklenme katsaytstmn, sadece Reynolds say1Slnm ve tanecik kiire selliginin bir fonksiyonu oldugu goriiliir'. Kiireselligi 0,670 olan tetrahedrlere
ait egri ekil 14-15 de gosterilmektedir. Tanecikler izornetrik bir yap goster.
medikleri takdirde, lil.miner aktm igin6 siiriiklenme katsaytsl Reynolds saytS1ntn,
kiireselligin ve D,jD. orantmn bir fonksiyonudur.

raber, endiistriyel operasyonlarm pekgogunda muntazam olmayan tanecikier yer

almaktadtr. Kiireler igin meydana getirilen C ye karl Re diyagramlarmm, rnnn
tazam olmayan tanecikler igin de ( %20) iyi sonng verdigi belirtilmitir'. Levha, igne veya igi bo~ olan taneciklerin, Reynolds sa)'lsmm 50 den az olmaS1 halinde, iyi sonug vermedikleri- goriilmektedir. Boyle bir durumda kullamlacak
tanecik gapt D, olrnaytp, elekler veya diger metodlar yardtmt ile bulunacak
olan ortalama gapt1r. 50 den daha biiyiik Reynolds sa)'llan igin siiriiklenme katsay1Sl, kiirelere oranla tetrahedrlerde, daha gabnk diizleir. Bunnn bir sonucu
olarak gokelrne luZI, aym gapa sahip kiiresel taneciklerin sahip olduklat htzm
%40 ilil.. %60 1 kadardu. Bnnlar en iyi, fakat kaba bir yaklatlrmadtr. Daha
hassas bir gokelme debisinin hesaplanmast istenilecek olursa, ya taneciklerin

'

'
4

B
15

A.M. Kuethe and J.D. Schetzer, Foundations of Aerodynamics,ll John Wiley and
Sons, Inc., New .York (1950), sahife 290-292.
E.S. Pettyjohn an E.B. Christiansen, Chem. Eng. Progr., 44: 157-172 (1948).
J.S. McNown and J. Malaika, Trans. Am. Geophys. Union, 33: 7482 (1950).
J.F. Heiss and J. Coull, Chem. Eng. Progr .. 48: 133-140 (1952).
B.S. Pettyjohn and E.B. Christiansen, loc. cit.
J.S. McNown aDd J. Malaika, foe. cit.

""

IV

100
6

... =
'
~
.2:c

E
E

Ei

..c

'

'

=
'
'

'1.0

:o

(J.

'

'

"'"'

14-26. Muntaza.m olmayan taneciklerin hareketine kai'Ikoyan diren9.

Farkh geornetrik ekillere sahip taneciklerin :yeraldtgt kompleks olaylar gozlenecek olursa, muntazam olrnayail taneciklerle ilgili bilgilerin smuh oluuna ve
bu konularla pek fazla ugraIlmamt olmasma, amarnak gerekir. Bununla be1

"'
Par<;:acik 9ap1 , m m.
Sekil 14-16.

10

Galenin c;Okme e8risi.

ekilleri ile ilgili daha fazla bilgi verilrnelidir veya gergek bir 9oktiirme denemesi yaptlmahdtr. Galen ve kuartz taneciklerinin terminal gokelme luzlarma ait
deneysel sonuglar eki\14,16 ve 14-17 de gosterilmektedir'. Kullamlan gap, tab1

'

C.E. Lapple op. cit., boltim. 13.

R.H. Richards, Trans. Am. lnst. Mining Met. Ertgrs.. -38: 210-235 (1908).

744

745

1o 14-2 den elde olunan, aritmetik ortalama gapt1r. Bu, ya elek analizi (en kii-

(9.000) (1,00) D"

(O,OlO)
= 9 X 10' D' < 0,1

giik delik agikh~I 0,36 mm olan) veya tanecik biiyiiklii~iin mikroskobik incelenmesi ile bulunur.

:. D"

....

D < 0,0048 em veya 0,048 mm

. ~~~

.~~ ,k,,~,~

10

:.--

6
4

< 0,111 X 10-6

..,;

')"

io-.::l'

I;

j...

~ r:-,'

:n

!->.

:~;

D. mm

,"",:.:.

Stokes kanunu, ~apt 0,048 mm den daha az ktirelere uygulamr ve (14-6a) numarah ~itlik,
terminal ~Okelme h1ztnm hesaplanmasmda kullamlabilir. ut de8erinin bir log-log grafik ldi~t
dmda D ye ka~t olarak yerle!1tirilmesi halinde (14-6a) numaralt C$itlik, elimi 2 olan diiz
1Jir do~ru verir. Bu sebeple, do~ruyu ~fzmek i!Jin iki noktaya ihtiyag vardtr. Bu noktalar
8.$BI;tda verilmi$tir.

!ll::

mm/saniye
0,36
9,00

T amamiyle tiirbillansll alan biJlge i,in, 1.000 :s;; Re < 200.000, slirUklenme katsaytstrun
0,44 del!erinde ve sabit oldugu kabul olunur. (14-9) num;;!ah ~itlikten,

:n

ut

0,02
O,J:O

ll=
[
'

"'
8

(4) (2,65 -1,00) (981) D

(3) (0,44) (1,00)

]o,s =100D

01

'

(14-9a)

Q1

0.000

..,

i ...

Da p
"11"=

iP 2

-,

D'' >

10

Parcac1k COIPI, mm
~k11 14-17. Kuartztn !ifikeltne ejjrisi. (Omek 14-1 den hesaplaaan ejjri, diyagranun sol alt
klsmtndaki en iist ejjridir.)

Ornek 14-1.

70,0 DO.S
0,0)

= 7 .OOO D 2::: !.OOO

0,1428

2::: 0,274 em veya 2,74 mm

Re::::: 200.00() e- tekabUl eden D nin maksimumde!eri, dfuliinUlebilen herhangi bir tanecik ~pmdan, ~k daha biiyUktiir. Bir log-log kaijuh iizerinde (14-9a) nnmaralt ~itlik, egimi
1/2 ohm dOz bir dogrunun ~itligidir. Bu dogru iizerinde yeralan iki nokta,

20C stcakbktaki su i!rerisinde bulunan kuartz kiireciklerinin terminal ~

kelme h1Zm.t, 0,01 ill 10 mm smtrlan igin. tanecik yapmm bir fonksiyonu olarak
yunz. Kuartzm yogunlugu 2,65 gr/cm dilr.

hesapla~

D, mm

Ciiz;Um. Hesaplamamn cgs sistemine ait birimlerle yaptlmast daha uygundur. Bunun

bir sonucu olarak viskozitenin birimi puaz [I puaz

I gr-kUtle/(cm) (saaiye)) ve g
cmfsaniy& olmahdtr. Suyun 20"C stcakhktak.i viskozitesi 0,01 puazdtr.

= 981

Stokes kanunun uygulandll lliminer aktm ifin, (14-6) numarah ~itlikten,

u ' -

D" (2,65- 1,0) (981)

(18) (0,01)

9.000 D"
i~in,

990
384

Reynolds sayiSlnm 0,1 i!A 1.000 degerleri arasmda, (14-9) numaralt ~itlik ~ajjtdaki ~ekli
alrr.

= 46,5 (D/C)''
Re = 500 i~in 1ekil 14-15 den, C = 0,55
u,

(14-6a)

u, nin yukandaki dejjerini

= 62,6

Do.G

ve

D = 0,185 em

ve

ut

Bu durumda Dup/11 dejjerinin 0,1 den az olmast gerektijji

Reynolds say!Stndaki yerine koyalun.

ut? mm/saniye

20
3

. (14-9b)
bulunur. Buna gore
Dl.~

= 0?0798

u, = 27 cmjsaniye

746

747

Reynolds &ayismm di&er de&erleri i!;in, aynt yol1 izlenerek ut

numarah tabloda g0sterilmi$tir.
Tablo 14-3.

500
100
50
10

5
1
0,5

hesaplanmi$ ve 14-3

Re nin 0,5 ilci. 500 degerteri i!tin hesaplama Ozeti

Reynolds
sayist

d~8erleri

Siiriiklemxie
katsayiSl

<;;ap,

0,55
1,07
lf50
4,1
6,9
26,5
49,5

1,85
0,75
0,55
0,267
0,200
0,107
0,083

mm

Terminal h1z
mm/saniye

birbirlerine bagh olniakstztn ~okelirler. Bn biiyiik bir ala~kan hacmi igerisinde

dii~iik tanecik konsantrasyonu iQin dogrudur. Aynca Q1ikelmenin meydana geldigi cihazm, duvar ve taban etkisi giiziiniine altnmaz. Serbest Qokelmenin meydana geldigi alan, bzellikle muntazam bir ekle sahip olmayan taneciklerin gokehne debileri gozoniine ahnacak olursa, bir miktar geniletilebilir. Geni olan
bu kavramt Taggart', a~agtdaki ~ekilde ifade eder:
Serbest !;Okelme,

270
123
89
38
25
9,4
6,3

Omek 14-1 de hesaplama ile bulunan degerler kullamlarak ~ekil 14-17 meydana getirilir. Hesaplama ve deneyle bulunan e:rileri ka~tl~tlracak olursak, ktireler ve muntazam olmayan $Ckiller arasmdaki eski ba&mttlarm, 6lduks;a iyi sonu!tlar verdigi gOriiliir.

Omek 14-1 de a~tklandtgt iizere, !!\miner aktm i~in ge~erli (14-6) numarah
e~itlik terminal htzm, tanecik ~apmm karesi ile orantJh oldugunu gostermektedir. Buna bcnzer ~ekilde (14-9) numarah e~itlik, tiirbiilansh akm bolgesi i~in
terminal luzm, tanecik ~apmm kare kokii ile orantth oldugunu giistermektedir.
Akt~kan aktmi konusunda oldugu ~ekilde, kritik htzm iizerindeki luzlar endiistriyel baktmdan, kritik htztn altindaki ve viskoz alandaki lnzlardan daha
fazla onemlidir. Gene! olarak viskoz alanda ~iikelme htzt, o kadar az ve tanecikler o kadar ufakttr ki, bu ~artlar altmda tanecikleri biiyiikliik!Brine gore aytrn\ak miimkiin degildir. Bununla beraber sedimentasyon veya ~okelme ile ufak
tanecikleri stvtlardan aytrma operasyonunda, gene! olarak kritik htzm altmdaki
Qokelme htzlan kullamhr.
(14-6) numarah e~itlikten ziyade (14-9) numarah eitlikle aQtklanan hidrolik stmflandtrma opera~yonlarmrn pekQogu, girdaplarm meydana getirdigi art.in direnQ altmda meydana gelen Qiikelmeden faydalandtklan iQin, giikelme
htzlan pratik alanda kullamlabilecek kadar yiiksektir. Bir aytrma operasyonunda aym maddenin farkh biiyiikliikteki tanecikleri, iki veya daha fazla maddenin
aym biiyiikliikte fakat farkh ozgiil agtrhklardaki tanecikleri veya farkh maddelerin farkh biiyiikliikteki tanecikleri ile kar~1la~thr. Siiriiklenme katsaylSlmn
tanecik ekline bagh kalmas1 sehebi ile, taneCiklerin ~ekilleri biiyiik oneme sahiptir.

14-27. Serbest l)Okelme ile taneciklerin, biiyiikliiklerine gore aynlmasi. KISim 14-22 de aQtklandtgt gibi serbest ~okelme eshasmda tanecikler,

~rOkelme kabmt~ belirli ve yatay bir kesit alanmda herhangi bir anda

pek~ok saytda tanecik oldu~unu ve bunlann, birbirleriDe !;Ok yakm bulunmalan sebebi ile, bir
dereceye kadar birbirlerinin !;Okelmelerini etkilediklerini kabul etmektedir. Halbuki ge~ekte
!;arpt:,malann say1s1 pek azdtr.

Serbest Qokeilltenin geniletilmi~ bu tammt, bn lastmda kullamlacaktJr.

Serbest Qokelme ile yaptJ.acak en basit aytrma, aym maddenin ~ekilleri aym
olan taneciklerini, tanecik biiyiikliikleririe gore aytrma ~eklindedir. BOyle bir
durumda p, ve p sabit olup; C, sadece Reynolds sayiSlnm bir fonksiyonndur.
Operasyon Jllminer alam biilgesi igerisiride meydana gelecek olursa, (14-6) nu. marah e~itlik a~agtdaki ~ekli a!tr.

(14-10)
Operasyon tiirbiilansh alam biilgesi iQerisinde meydana gel~cek olursa, bu bolgede siiriik!enme _katsaytSI esasen sabit oJdugu igin, (14-9) num.1rah eitlik aagtdaki ~ekli altr.
Ut

K,Do.s

(14-11)
Operasyon geQi~ alam i~erisinde meydana gehnekte ise (14-9) num,rah ~itlik
aagtdaki ~ekli ahr.

u, = K,(D/C) 0'
(14-12)
Tanecik biiyiikliigiiniin bilinmesi halinde K,, K, sabitleri ve K,/C'~ oram, 0 tanecik biiyiikliigii i~in htsaplanabilir veya deneyle bulunabilir. tlk iki hal iQin
bu, yeterli bir bilgidir ve biiyiikliikleri farkh diger taneciklerin luzlart hesaplanabilir, (Jgiincii hal iQin siiriiklenme katsaytsmtn Reynolds saytsi ile degi~inti
n~ de~i~intin taneCiklerin ~ekline bagh ohnast sebebi ile, hesaplanmayt gerekli
lalmaktarur. 1ki tanecik biiyiikliigii arastnda bir aytrma yapabilmek, bn biiyiikliikler iQin gerekli terminal Qokelme luzlan arasmda, bir ala~kan luzmm segilmesi ile miimkiin olnr.

. 14-28. Yoiunluk farklarmdan :faydaJanarak maddelerin aynlma&.

1kt farkh maddenin aytll biiyiikliige sahip tanecikleri birarada bulunnr ve bu
1

A.F. Taggart, Elements of Ore Dressing,:. John Wiley and Sons Inc New York
(1950) sahife 82.
'

taneciklerin ~ekilleri arasmda biiyiik bir fark olmazsa, (14-9) numarah eitlik
maddelerin herbiri i~in aa~tdaki ekilde yaztlabilir.

- [4D'(p,.- p)]o,s

u,. -.
u,, =

Bu eitlikleri taraf tarafa bolelim.

~'''-

3C.p

4D (p,, - P)lo.s
[

3C,p

[(p,.- p) c,1o,s
c.
(p,,- p)

Ufb

fki farkh madd<' e ait taneciklerir: harelj:eti, siiriiklenme katsaylSlntn sabit aldu~u alan i~erbm< rlii~mekte ise. yukandaki eitlik U ekli ahr.
()'!!, _
Ut&

(p,. _P_)o.s

(14-13)

~apt ba~mllsmm ematik bir~gosterili~idir. a maddesinin daha biiyiik ozgiil a~tr

h!la sahip aldullu kabul alunuyar. Tanecik biiyiikliiklerinin smm MN ile giisterilen, a ve b maddelerinin bir kartItnlm giizoniine alahm. Yukandaki ~ekilden
de goriildiill\i gibi, a mn en yava (dalaylSl ile en ufak) tanecikleri, b nin en
h1zh (dalayist ile en biiyiik) taneciklerinden daha h1zhdtr. Bu sebeple a maddesine ait biitiin tanecikler b maddesine ait biitiin taneciklerJen dalm h1zh
~okelmektedir. Bu artlar altmda, a ve b maddelerinin birbirlerinden aynlmalan miimkiindiir. Diller taraftan t!mecik biiyiikliiklerinin smm RS ile gosterilen
a ve b maddelerinin baka bir kartImmt goz6niine alahm. Bu durumda en kii<;iik htza sahip a taneci!li (<;apt R), en biiyiik lnza 'oahip b taneci~inden (<;api S)
alduk~a az bir luza sahiptir. Biiyiikliik smm RS' ile gosterilen her a taneci~i,
biiyiikliik smm R' S lie gosterilen ve daha biiyiik alan her b taneci!li ile aym
htza sa:hiptir. Bu durumda ayuma ii<; fraksiyan verir; birincisi, tamamiyle b taneciklerinden aban ve taneciklerin biiyiikliik Sinm RR' ile gosterilen; ikincisi,
tamamiyle a tanecikle.rinden aluan ve taneciklerin smm S'S ile gosterilen;
ii<;iinciisii ise, a ve b taneciklerinin kartImnidan alnan fraksiyandur. Bu fraksiyanlla a taneciklerinin smm RS' ve b taneciklerinin smm R'S ile gosterilir.

P"b- p

Buna gore taneciklere ait terminal luzlar, mad~~ !.~~unluklan ile ayumayr yapan akt~kan ya~unlu~u arasmdaki farkm kare kaku tie arantilidtr
.
Elimizde iki farkh madde bulunsun ve bunlarm herbiri de: fa.r~t biiyii~
liiklerdeki taneciklerden meydana gelmi alsun. Hafif maddenm m tanelen,
a~tr maddenin ,ufak taneleri ile aym ~okelme luzma sahip alabil~ler. Bu bus~
~ekil 14-18 de grafik alarak gosterilmektedir. Bu, maddelere a1t h1z- taneCik

14-29. Elt !;llkelme hiZlan. Tamamiyle tiirbiilansh alan bolgede, eit

<;okelme luzlarma sahip tanecik biiyiikliikleri arasmdaki ba~mti, (149} numarah eitligi bir kere a tanecikleri ve -bir kere de b tanecikleri i<;in yaZip, u,. yt
u,. ye eit lalarak elde alunabilir.
Ut =

[4D.(p,;-p)g]0,5= [4D,(p,,-p)g1""
3C.p
3C,p
D.
D,

p,,-p
=

p,.-p

(14-14)

(14-14) numarah eitlik R, S ve iki maddenin yo!lunluklarmdan faydalanarak R' ve S' niin hesaplanmasmda kullamlabilir. Eit debide <;okelen a ve b
taneciklerine ait <;aplar aram sabit alup, sadece maddelerin ve aytrmayr yapan
alakanm yog$Iuklarma baghdtr. Bu sebeple S nin S' ne arant, R' niin R ye
niin R" ye aram gibidir:
veya

s:

Cap
$ekil 14-18.

c;okelme debisi farkmdan faydalanarak ik.i maddenin aynlmast.

Ornek 14-2. OzgU! a~1rhklan arasmdaki farkdan faydalanarak galen taaeciklerinin

kuartz taneciklerinden aynlmast istenilmektedir. Serbest- s:3kelme ~artlan altmda bir hidrolik
smdlandmct kullamlmaktadtr. Aytrma 20C stcakhktaki su ile yapllmakta<hr. Kuartz:tn <Szgill aA~rhA 2,65 ve galenin 7,5 dur. Taneciklerin orijinal kan~1mmda, taneciklerin bilyUkJUk
SJDin 0,00052 em den 0,00250 em ye kadardJT, 01' frakslyon elde olunmaktad1r. Bunlar sJrast ile sadece kuartz, 9adece galen, kuartz ve galenin bir kart!!iimmdan ibarettir. llu U~
fraksiyona ait tanecik bllyUk!UAU sJmrlann bulunuz.


750
~Ozfun. Kuartz ve galen taneciklerine ait siiriiklenme katsaytlanmn, kiireciklere ait
siiriiklenme katsayllart ile aynt olduitu kabul olunabili'r. Sekil 14-17 de kuartz i9in verilmi~
olan diyagramdan gOriileceiti gibi, Reynolds saylSlmn 0,1 den az olmast haliQde, bu kabul
iyi bir yakla~Imdtr. Omek 14-1 de gOsterildili gibi, 20C stcakhktaki su i9erisinde kuartz ta
neciklerinin 90kelmeleri esnasmda, taneciklerin 9aplan 0,0048 em den az olduAu zaman, terminal hJ.Za tekabiii ,eden Reynolds saytsmm de&eri 0,1 den azdtr. Bunun bir sonucu olarak
biitiin kuartz taneciklerine Stokes kanunu uygulanabilir.

rah

Benzer $Ckilde, galen i9in Stokes kanunun

e~itlik.ten hesaplru.ur.

u,

uygulanabildi~i

751
Onceki kiS!mlarda yapdan a~ddamalarm pek 90gu ala~kan olarak bir ~;Vl)"l
alm1~ olmakla beraber, prensipler her ala~kan iQin ge9erlidir. Bunun bir sonucu
olarak, operasyon artlan altmda havaya ait yognnluk ,.e Yiskozite degerlerinin
hilinmesi halinde, aym eitlik ve hesaplamalar kullamlabilir.

maksimum 9ap, (14-6) numa-

JY2 (7,5 -1,00) (981)

(18) (0,01)
= 35.400 JY2

Re < 0,1 igin

Du1p (1,00) (35.400) D; _

5
--=
-3,4X
~
(0,01)

I X 10-1
3,54 X 10

------------------

IO' D' < O I

-,
-

I
I

Galenin en bliyiik taneciklcri 0,00250 em olduAu i9in, galen taneciklerinin tiimii lftmi
ner bOlge i!;erisinde c;Okeleceklerdir. Bunun bir sonucu olarak, yukanda ac;J.klanan i~l~mler
tekrarlamr fakat, (14-6) numarah ~itlik kullamhr.

0,0005.2.

0,00103 0,0Qi2.6

<\"'l>O!

Cap, Cm
$ekil 14-19. Ornek 14-2 nin sonu>lan.

(14-15)

fraksiyondaki en bUyfik galen. teneciklerinin c;apt

=: 0,00128 em

Kan11k fraksiyondaki en kli>Uk kuartz tanecik1erinin !<RPI

-1,0)0,5
=(0,00052) ( 7,50
,
, , =0,00103 em
2 651 1 0

Tanecik bUyUk!Uklerinin alant 1ekil 14-19 da g&terilmektedir. llk fraksiyon, taneeik >P"
Ian 0,00126 ill 0,00250 em arasmda olan galen ta.necikleri; ikinci fraksiyon tanecik c;aplar1

14-30. Engellenmill (geciktlrilmi) !)iikelme. Ciikelme slV1ya oranla

katJ konsantrasyonunun ytiksek oldugu bir ortam iQerisinde meydana gelmekte
ise, taneciklerin birbirlerine Qok yakm bulunmalan sebebi ile, devamh tanecik
Qarp1~malarJ meydana gelir ve taneciklerin relatif Qiikelmeleri esnasmda hafif
tanecikler ag1r tanecikler. tarafmdan tekrar telqar birbirlerinden uzakla;,;;aya
zorlamr. Meydana gelen bu olaya engellenmi (geciktirilmig) f}dkelme adt verilir'. Daha iince ttiretilmi olan eitlikler bu hal iQin uygulanamazlar. En azmdan bir k1s1m degimeler yaptlmast gerekir. Ciinkti tahmin olunan degerler
giizlemle bulunanlardan daha ytiksektir: Engellenmi Qiikelme esnasmda kar~ 1 la~Jlan dti~tik Qiikelme hlzlal"!, QO~ say:tdaki etkilerin bir sonucu olabilir. SIVt
iQerisindeki katJ konsantrasyonunun ytiksek olmas1 sebebi ile,. katJ tanedk ha-

0,00103 il& 0,00250 em arasmda olan kuartz tanecikleri ile tanecik >plan 0,0052 iln 0,00126

em arasmda olan galen taneciklerinin k:an~tmt; lic;UncU fi~ksiyon, tanecik

ili'i. (),00103 em arasmda olan kuartz taneciklerinden olu~mu!jtur.

_,___
t~-=~~'~'=';:~1~;;~-:~4:~~~~~--------------------~11
--

18~

D,

I
I

-----,

Dl (P,b- P)g

2.65 -1,0)0,5
,
10

I
I

D <0,0304 mm

D.= (0,00250) ( ,
1 50

--t----------1

D < 3,04 X 10--> em veya 0,00304 em

Kan~;tk

I
I

= 28,2 X IQ-

3,54

100 X 10-

~plan 0,00052

AF. Taggart, op. cit, sahife 135.

753

rcketinin z1t yonlinde, onemli miktarda SIVI yer degitirmesi ve aklkan i~in var
olan ger~ek kesit alamnda ise, bir smulama meydana gelebilir. Bu sebeplerle,
kat taneciklerine karI aktkamn gostermi oldugu direnQ artar. Buna illlveten
i~erisinde, suspansiyon halindeki kah taneciklerin hareket ettil!i alakan, art1k
sadece stvi olarak dliiintilemez; Qiinkti, SIVI ve suspansiyon halindeki tanecik
lerden ibarettir. Bu kartlmm hem' viskozitesi ve hem de yogunlugu, saf svya
ait viskozite ve yogunluktan farkhdu. KanImm viskozite ve yogunlugu, sus~
pansiyon i~erisiadeki kat! tanecikleri konsantrasyonunun bir fonksiyonudur.
Pek c;ok durumda engellenmi ~okelme, viskoz alama tekabtil eden bolge i~e
risinde meydana geldigi iQin, a~Iklamalanmz sadece boyle bir durumu kapsar.
Farkh ampirik metodlar teklif edilmi olup; bunlarm ~ol!u, muntazam btiytikltikteki ktiresel taneciklere ait bilgileri esas ahrlar'"'. Cok yaygm olan metodlardan biri, aagdaki tipte bir bagmtlnm knllamhnasmdan ibarettir.

u = u10$(e)

(14-16)

Omek 14-3. Cam klireciklerin 20C s1Cak.hktaki su i!;erisinde suspansiyon haline getibir kan~tm i~in (engellenmi!,l !rOkelme). !rOkelme htztn1 hesaplaymtz. Suspansi~
yon, suspansiyonun 1.140 cm3 Unde 1.206 gr cam kUrecik ihtiva etmektedir. Kiireciklerin fo~
tomikroAraf ile Ol!;lilen ortalama ~aplan 0,0155 em ve kUreciklerin ger!;ek yo8unluAu 2.470
rilmi~ oldu~

ksr/m3 (2,47 ,grfcm'>) dUr.*

COzUm. 20C stcakbk.taki su i!rerisinde tek bir cam kiirenin terminal ~Okelme htzt
(14-6) numarah e,itlikten besaplantr.
D

= 0,0155

em

= 0,000155

p = 1 gr/cm3 = 1.000 ksr/m'

g = 9,81 mfsaniy&
p. = 0,01 puaz = 0,001 ksr/(m) (saniye)

"to =

D2 (P,- p) g
181-'

(0,000155)'1(2.470- 1.000) (9,81)

) (0,00 1)
08

Suspansiyon- i!;erisindeki bo$luklann (araltklann) hacim fraksiyonu e;. a!ja&tdaki

saplanabilir.

Yukandaki eitlikte,
Klireciklerin hacmi =

u = suspansiyonun Qokehne hlZl

u,.=

(14-17) numarah

~itligi

e = suspaniyonun hacmi - kat1 taneciklerin hacmi

suspansiyonun haem!

tjJ

~~6 =

~ekilde

he-

48.8 em'

488)
- ( 1-- -0571
1.140 - '

susparuiyonla aym temperattirde bnlunan ve QOk btiytik miktardaki

alakan iQerisinde yeralau, tek bir tanecigin terminal c;iikelme lnz1

kullanahm

<Ji(l

e = suspansiyon iQerisindeki. bolnklann (arallldarm) hacim fouksiyonu

19,2 X 10-3 m/saniye

(14-16) numarah

1 82 0 429
10- < >=

g:~~~

= o,054

e~iUikten

u '= (19,2

= boluklarm (araltklarm) hacim fraksiyonunun fonksiyonu

:= 0,571 2 x

X 10-3) (0,054)= 1,03

xto-

mfsaniye = 1,03 mm/simiye

Bu hJZa tekabUI eden Reynolds saytst

Farkl1 aratmcllar tarafmdan farkl1 tjJ degerleri teklif olunmutur. Steinour', muntazam ktireler iQin elde olunan bilgilere dayanarak, iyi bir ekilde
dispersiyona ugratlhnl tanecilder (yumaklanmayan) iQin aagtdaki eitligt teklif etlnitir.

$(e):.. 2 X

to-82(->

(14-17)

Bu eitlik, e nin 0,5 illl 0,95 ve suspansiyon ic;erisindeki tanecik konsantrasyonunun 0,05 iHI 0,50 degerleri (kat! tanecilderin hacmijbirim suspansiyon hacmi)
ic;in kullamhr.
1 H.H. Steinour, Ind. Eng. Chem., 36 : 618-624, 840-847, 901-907 (1944).
m A.N. Gaudin, cPrinciples of Mineral Dressing. McGraw-HW Book Company, 1nc.,
New York (1939), suhife 189191.
E.W, Lewis and E.W. Bowerman. Chern. Eng. Progr., 48 : 603:609 (1952).
H.H. Steinour, /oc. cit.

Dap

I'=

(0,000155) (1,03 X 10-'>j (1.000)

1 x w-
= o,16

Bu, laminer bOlgeye yeteri kadar yaktndtr. Bu durum

mm/saniye dir.

i~in

deneyle elde olunan deSer 1,17

Engellenmi Qiikelme bOlgesindeki giikelme Inzlan, muntazam ktirecilderden oluan katllar igin, her ne k11dar yeterli derecede talnnin olunabihnekte ise
de; tanecikler muntazam ohnadg ve taneciklerin btiytikltik smulan geni oldugu hallerde oldukc;a fazla gti~ltiklerle karlla!hnaktadtr. Aynca ufak taneciklerin yumaklanmas1, yapllan iin ilemlere ba~h olarak yumaklanma derecesinin degiimi ve Qah!l1a artlan, openisyonu daha da kariIk .bir ekle sokar.
Boyle bir durum U anda konumuzu tekil etmeyecektir.

W.K. Lewis, E.R. Gilliland, and W.C. Bauer, Ind. Eng. Chem., 41: 1104-1117 (1949).

t. Catalta;; -

Kimya Mtihendislii;ine Giri~

F. 48

754

755

Engellenmi ~okelme h~inde, a ve b komponentlerinin taneciklerine ait

~ap oranlan, aym ~okelme lnzma sahip olup da serbest ~okelme yapan tanecikl(\rin [iQerisinde bulundu~u artlar (14-15) numarah eitlikle verilen] ~ap
oramndan olduk~a biiyiiktiir. Bu husus (14-16) numarah eitlikten kolayhkla
goriilemez. Fakat (14-15) nnJ!Iarah. eitlik yard1m1 ile kalitatif ohrak gori.ilebilir
bir ekil abr. Giinkii akikamn gergek yogunlugu, SIV!lllll yoi;\unlugundan daha
biiyiiktiir . .Belirli p,. ve p,. degerleri, p,. > p,. hali igin p nin biiyiimesi ile
birlikte (14-15) numarah eitligin paydas1, paymdan daha gabuk kiiQiilecek ve
D./D. oram biiyiiyecek ve dolaylSI ile ay1rma daha iyi bir sonuQ verecektir.
14-31. Sedimen1asyon. Koyulahncllarm (lavamlatmcdarm) gahmasl
ile ilgili bir temel tahmin (her hal igin do~ru de~ildir), gokeltilecek maddenin
kiimelerden (gok ufak taneciklerden olnan topluluklar) meydana gelmi olmaslCllr. Bunlarm biiyiikliikleri ve ekilleri yeteri kaci.ar muntazam olup, engellenmi gokelmenin balangw devrelerinde, muntazam bir gokehne hiziua sahiptirler. <;okelme olay1m, ca1a silindirler igerisinde yap1lan gokehne denemeleri ile
en iyi bir ekilde aQiklamak miimkiindiir1 Sekil 14-20, boyle bir denemenin
farkh devrelerini gostermektedir.

~okehni

taneciklerdei;J oluan ve SIIahrdma durumunda olan las1m D; iigiinciisii, D bo)gesi iizerinde yeralan ve lasmen lavamlarm olan klSlm C dir. C
ve D lasimlarl arasmdaki Slnrr, Qogu zaman belirsizdir ve s1k1makta olan alt
tabakadan kaQan suyun izlemi oldugu yolu gostermek amac1 ile, diiey kanallar kullamlarak belirli lahnmlhr. Bunun iizerindeki las1m B orijinal konsantrasyonundaki ince Qamurdur. Son las1m ise, tamamiyle berrak A su faZidrr. A
ve B lasnnlar1 arasmdaki sm1r gene! olarak kesindir. Koyulama (kivamlama)
ilerledikQe B ve C k1S1mlar1 zamanla ortaclan kalkar. D kism1 ise sikima sebebi
ile darahr.
$ekil14-20b deki duruma tekabiil eden konsantrasyon dag1bm1, ekil 14-21
de 1 numarah egri ile gosterihnektedir'. <;amurun ilk yiiksekligi 111,76 em ve
90

J~ri

kritik nokta

.,c:
c:
,.,c
.,
_...,

40

"0

30

..0

c::

20

c:
'0
c

10

::::

tii

c
Sekil

14~20.

~amur;

Tipik

~Okelme

denemeleri; A, berrak

B, orijinal konsantrasyonunda ince

C, ge!;i$ bOigesi; D, stkt$bnlma bOlgesinde koyu !rWlur; E, kaba kum.

'

1\
/9ri2

'--

I'-

--

100

CaC~

s1V1;

$ekil 14-21.

.
-!:gri 3
1

......

200

I'300

konsantrasyonu 1

Konsantrasyon ile, gOkelme denemesindeki gamur derinli&i arastnda varolan ba-

itmt:J.. 1, 2, ve 3 numarah e8riler birbirini izleyen zamanlara aittir.

$ekil 14-20a, muntazam bir ekilde kantmlmi suspansiyonla (metalurji

gahmalannda pulp diye adlandrrllrr) dolu bir cam silindiri gostermektedir. Sekii 14-20b de birka~ olay meydana gelmitir. Bunlardan birincisi, kaba ve ai;\rr
taneciklerin silindirin dibine gokelmeleri ile meydana gelen las1m E; ikincisi,
1

Coe and Clevenger, Tmns. Am. lnst. Mining Met. Engrs., 45 : 356-384 (1947).

kat1 taneciklerin ilk konsantrasyonlanda 45 grjlt dir. B bolgesinde muntazam

bir konsantrasyon aQlkQa goriilmektedir. C ve D tabakalan heniiz iyi bir ekilde
teekJ...iil etmemilerdir. 2 numarah egri, konsantrasyonu yava yava artmakta
1

Coming11, Ind. Eng. Chem., 32: 663-667 (1940).

l
I
757
756
(1) iistte berrak bir i'st alam ve (2) altta koyulann ve s!lami bir tabaka var-

olan B tabakasmm bir lasmm1 gostermeye devam etmektedir. Bu durnm, yaklaIk olarak ekil 14-20d deki durnma uymaktadu. (14-21) numarah eklin 3 numarah egrisi, el.Jl 14-20e deki duruma uymakta ve ~okelme enasmda D ta
bakasmm nasi! sikitmldigim gostermektedir. Sekil 14-22 deki iist e~i, A ve B
tabakalan arasmdaki; alt e~i ise; C ve D tabakalan arasmdaki simrm durn
munu gostermektedir. Bu iki egrinin birletikleri nokta, Ckil 14-20e deki durnrna uymaktad~r. Bu ekildeki bir deney, her ~okelme ve her konsantrasyon i~in

dir.

ust ak1m

besleme

Berro~<t;r;ma

~4

bi:il

Cokelme bi:ilgesi
.

12~

'

100 ~

5 75

Ost bast1nlma bot.

'-......

..............

X.
:.:J

-"' 50
til
"'
:5

>

...........

IE::::::=;Tarama
= isi
=

...........
I'-..

25
0

100

200

300

..........

Bastlnlma bi:ilgesi_

. '
'loaner tarak
Alt ak1m
~::; ~

Sekil 14~23. Sek.il 14-20 ile olan baE:mttyl gOsteren, devamh ~ah~an koyulru}tmct diyagramt
[E.W. Comings, et. al., Ind. Eng. Chem., 46: 1165 (Ju11e, !954).]

400

500

Zaman, dakika

.X

;::;
X.

Sekil 14-22. COkelmenin zamanla ilerleyi!,li. Ost ejri A ve B tabakalan arasmdaki smut;
alt e~ri, D tabakasmm list sminm gOstermektedir (!iekil 14w20 ye bakmtz).

g)
::1

~ 25

ayn bir egri verecektir. Bu laboratuar deneylerinden elde olunan sonu~lar, devamh ~ahan koyulatirici projelerinin haz1rlamma temel tekil ederler
Devamh koyulatmci!arm <;ahmasi esnasmda artlar, bir ozellik hari~,
hep ayrudrr, Devamsiz ~okelme operasyonlarmda artlar ve tab11kalar zamanla
degiirler. Devamh ~okelmede kararh hal meydana gelecek olursa, devams1z
~okelmede goriilen tabakalarm benzerleri meydana gelir; yalmz bu tabakalann
durumu. ve konsantrasyoulan sabit olup, zamanla degimez. Sekil 1423, ekil
14-20 deki tabakalarm bir koyulatmci i~erlsinde nas1l diizenlenebilecegini
gostermektedir'. Bu eklin berraklatirma biilgesi, ekil 14-20 nin berrak SIVI
tabakasma ve diger bolgeler de aym eklin diger tabakalarma tekabiil eder.
Konsantrasyon bolgelerini gosteren ekil 14-24 iin aQik~a ortaya koyduguna. gOre, 1 numarah l'gri ile belirlenen artlar, ekil 14-21 de gosterilen devams1z ~o-
kelme denemesine ait artlara ~ok benzemektedir. <;:okelti kalsiyum karbonattan
ibarettir. Olduk~a kolloidal bir yap1ya sahip alan maddeler (~omlek kili) tama
miyle farkh artlar ortaya .koyar (egri 2). Bununla beraber her iki durumda da
1

E.W. Comings, C.E. Prniss, and C. DeBord, Ind. Eng. Chern., 46: 1164-1172 (1954).

c:

B 50

"'
.!.:

iii

>:;

~1

til

"'

V\

100

200 300

Egri 1

W12~--~--~~~~~~~

40

80

120

Eri 2

Sekil 14-24. Devam.lt bir koyulru}tlrtcl igerisinde, konsantrasyon ile derinlik ~rasmdaki baAtntl. 1 numarah e~ri CaC03 ~Okeltisini; 2 numaralt e8ri kil gOkeltisini g0stermektir.

14-32. Devamstz !)iikelrne denemelerinin, devamh bir koynlaUrl.ci

projelendirilmesine uygulanmasi. Devamh bir koyulahnCimn kapasitesi,

..,
l
758

759

balangt~ta besleme aktmmda bulunan kat1 taneciklerinin, biitiin c;okelme bol-

Yukandaki e~itlikte

gelerinin meydana gelmesine imkdn verecek konsantrasyonda olmas1 ve bolgelere ait debilerin, besleme akum ile aym degerde bulunmalan hususu gozoniine
ahnarak tayin edilir. Eger c;okelme ic;in aynlan alan yeterli dtgilse, kat1 tanecikler c;okelme bolgesinden berraklama bO!gesine taarlar (Sekil 14-23 e bakmlz)
ve bunun sonunda, katl taneciklerin bir ktsnu iist aktmla birlikte cihaz1 terkederler. Aynca bolgelerden hangisinin minimum kapasiteye saltip oldugu balangtc;ta bilinemez.
Devamh koyulatmcllarm proje c;izimlerinde teklif olunan, en eski ve
aym zamanda, yaktn zamanlara kadar kullamlagelmekte olan metod, Coe ve
Clevenger' tarafmdan bulunan metoddur. Belirlenen c;ahma artlar1 (besleme
aktmmdaki katl madde miktan, kat1 taneciklerin biiyiikliik dagillm smrrl!lfl ve
siv1nm ozelliklerinin sabit tutulmas1 gibi). altmda c;okelme dtbisinin, sadece kat1
madde konsantrasyonunun (kanJmm birirn hacmindeki katl madde hacmi olarak) bir fonksiyouu oldugu hususu kabul olunmaktadrr. Aypca devamsJZ c;okelme denemelerinin, farkl1 konsantrasyoulardaki besleme kanJmlau ile tekrarlanmasi halinde, katmm esas karakteristiklerinin (buularc;lan biri yumaklanma derecesidir) degimeyecegi hususu onceden kabul olunur. Bu
kabul her
zaman dogru olmayabilir".

v=

on

14-33. Kynch teorisi. Coe ve Clevenger in ortaya koymu olduklan

metoddaki on kabullerden sadece ilk ikisinin kullamlmaSim gerekli ktlan yeni
bir metod teklif olunmutur'. Bu, Kynch tarafmdan ortaya konulmu olan bir
devams1z c;okelmenin matematik analizini esas al1r4 Bu analiz c;o)<:elme debisini
ve kapasiteyi s1mrlayan konsantrasyon bolgesini gosterir. Tek bir devamsJZ c;Okelme denemesi (belirli bir pulp ve temperatiir degeri ic;in) istenilen bilgileri
vermeye yeter Katl taneciklerin muntazam bir balangiQ konsantrasyonu ile
balayan devams1z bir denemede, C bolgesindeki katl konsantrasyonu, B bolgesindeki balangu; konsantrasyonu ile D bO!gesindeki son konsa.ntrasyon arasmda yer almahd1r. Birim alamn katl ayuma kapasitesi baZI ara konsantrasyonlar ic;in c;ok az ise, boyle bir konsantrasyon biilgesi gelimeye balar. Giinkii
bu bolgeye giren taneciklerin debisi, aym bi:ilgeyi terkeden taneciklerin debisinden daha azdtr. Boyle bir bolgeye ait yuka~1ya dogru yay:tlma debisinin sa
bit oldugu goste1ilmi olup', kat1 madde konsantrasyonunun bir fonksiyonudur.
dv
v=cdc-v
1
2
3

4
1

H.S. Coe and G.H. Clevenger, loc. cit.

E.J. Roberts, Mining Eng., 1 : 61 (1946).
W.P. Talmadge and E.B. Fitch, Ind. Eng. Chern., 41 : 38-41 (1955).
Trans. Faraday Soc., 48.: 161 (1952).
Kyncb, Zoe. cit.

(14-18)

1\finirnum c;okelme debisi gosteren konsantrasyon bolgesinin ynkanya

yayllma hlZl
v = Minimum c;okelme debisi gosteren konsantrasyon bO!gesinde katlnm
~okelme h1ZI
c = Katmm konsantrasyonu, pulpun (kat1 - SJVJ kartJml) birim hacmindeki
katnun a~1rhg1
do~rn

Gokelme lnZinm, sadece kati madde konsantrasyonunun bir fonksyinu

on kabuliinden, V = f(c), RaitJdaki bagmtJ yazJlabiJir.

r/ = c/'(c)- /(c)

oldu~u

(14-19)

c,

ve z,, devams1z bir c;okelme deneyine ait pulpun. balang>~taki konsantrasyon ve yiiksekligi olsunlar. Bu pulp ic;erisindeki katJ maddenin tiim agrhi1;1
c,Az,, olup; A, plllp kolonunun kesit alamdrr. SmulayJCI c;okelme debisine ait
tabakamn, pulp ile berrak s1v1 aras;ndaki yiizeye, erimesi halini (ekil 14-20e
deki durum) gozBniine alahm. Bu tabaka kolon tabamndan ynkar1ya do~ru yayJ!dJi1;I ic;in, hlangJgta pulp ic;erisinde bulunan kattmn tiimiiniin bu tabakadan
gec;mesi gerekirr. Bu tabakanm konsantrasyonu CL ve tabakanm bolgeler aras1
yiizeye erime zamam 6L ise,
(14-20)

yazllabilir. Hu eitlikte v ve vL, kat1 madde konsantrasyonu cL olan bir taba

kaya ait c;okelme ve yayilma
!nzlandu. 6L amnda bolgeler
A.erisi
aras1 yiizeyin yiiksekli~i zL olbotgesi ile berrak s1v1

-s.

~&~~~1W temas yi.izeyiniri

sun. Buna gOre,

ZL

flL=-

OL

{!421)

dir. Giinkii (14-19) numarah

eitlikten, c sabit ise -;; sabittir.
(14-21) numarah eitligi (14-20)
eitlikteki yerine koyup, basitletirelirn.
(14-22)
1

e=e, a.mnda
A,egrisine tanja.r.t

00~--~------

e.
Zam;m

-~

$ekil 14-15. Devamstz !<(ikelme

kelme htzlannm bulunmast.

Yukanda izlenilen tiir'etme, esasmda W.P. Talmadge ve E.B. Fitch in

vardrr.

e~risinden,

!<0-

!rah~malarmda

761

760
Gokelme htzmm degeri VL' e = 6L amnda (ekil 14-25) A egrisine teget alan
dogrunun egimidir. Teget alan bu dagru diiey ekseni z = z, naktasmda keser.

z,- zi. =
Z1 ~ ZL

~aL

tang u. =

(14-23)

~- Yukanda verilen bilgilerden, c0 z0 = (45) (1.117) = 50.265 (Bu k1S1mda uzun1uk

i(;in birbirlerine uygun olan birimlerin kullantlmasma ihtiya!; yoktur). (14-24) numarah e,itlikten,
50.265
c=--

(14-24)

Sekil)4-26 dim, 6 = 400 dakika o1du~u zaman z1 = 764,5 mm ve tegetin egimi 1,24 ~/da
kika o1arak bulunur. Bunun bir sonucu o1arak c = 65,9 grf1t ve v = 1,24 mm/dakika drr.

OLvL

+ 0LfiL

bOlgesi i!tin,. zamamn bir fonksiyonu olarak Ol!;Ulm~tiir. Sonuglar ~ekil 14-26 da g0sterilmektedir.1 <;Okelm~ htzl- konsantrasyon eksenlerine sahip egriyi giziniz.

(14-22 )ve (14-23) numarah eitlikleri birletirelim.

(14-24) numarah eitligin actkladtgma gore z1 , kansantrasyanu cL alan ve kan-

imm balangtc anmda oahip aldugu kadar, katt maddeye sahip bulunan tabakanm yiiksekligidir.
Yukandaki bagmtl kullamlarak ve tek bir cokelme deneyinden faydalamlarak cokelme htzl, kansantrasyonun bir fanksiyanu alarak gelitirilebilir. <;:okehne zamammn e geli~igiizel seci!mi degerlerini kullanarak, bu degerlere ait
cokehne egrisi tegetleri gizilir ve sanra, bu dagrularm egimleri ile diiey ekseni
kesmi olduklart noktalarin degerleri okunur. Diiey eksen degerleri (14-24) numarah eitlikte kullamlarak, kendilerine ait konsantrasyonlar hesaplamr. Bl\
dogrulara ait egimler ise, cokelme debilerini verir.

Ornek 144. Litresinde 45 gr CaCO, ihtiva eden sulu bir ka1siyum karbonat c;amuru,
93Pl 6 em olan cam bir silindir i!ferisinde J;Okelmeye birakdmaktadtr..Berrak. stvt ile B
bOlgesi arasmdaki smtr ~izgisinin yiiksekli~i. olduk~a sabit bir katl madde konsantrasyon
i~

z,

Aynt metod uygulanarak bulunan diger dejterler a!la8;tda verilmi$tir.

2,4

~
.:.: 20

..

~16

E .

E 12
'

tl
.c.

0, a

,..

c: 750
c:
;;..

:~
,.. 500
lll 250
E

mm

100

1.100,0

2,360

45,7

200

1.079,5

2,210

46,5

300

995,7

1,890

5o;s

400

764,5

1,240

65,9

40 60 80 100 120 140160

440

640,0

0,945

78,5

Suspansiyon konsantrasyonu
gr. CaCCJ:3/Lt.

480

432,0

0,495

116,4

' ['..

$ekil 14-27. Omek 14-4

"'\

santrasyon baimtts1.

' ........

!'-..

.....

!-

.....

I'-

i~in ~okelme

biZI-kon-

14-34. Koyula~tmct a.lanmm hesa.plamnwll. Siirekli gal1an bir ko

yulattncl takdirinde liizumlu alan, katl madde ~okeltme kapasitesi [kat! madde
aglrhgl/(birim alan) (birim zaman) eklinde belirli lalinan] minimum alan konsantrasyon tabakas1 yardrmt He hesaplanabilir. Besleme alarm konsantrasyonu
c0 , alt alam konsantrasyonu c. alan ve iist alammda katt madde bulunmayan
bir koyulatmctya ait kiitle dengesi, besleme alamma ait debiyi F(hacim/birim zaman) esas ahr ve aai!idaki ~ekilde yazthr;
Birim zamanda koyula$ltr!C!Ya giren kat1 madde hacmi = Fe,

Zaman, dakika
Or'nek 14-4 ic;in devamsiZ c;okelme operasyonu ile i1gili bilgiler.

gr/litre

Yukandaki degerler kullam1arak

ki1 14-27 meydana getiri!mi1tir.

100 200 300 400 500

$ekil 14-26.

dakika

1\

ffi
u

z,

Egim= v
mm/dakika

0.4

t250
::::>

konsantrasyon ba~mtlst.

e
"iii

E
E
j!1000 ['\.

Tab1o 14-4. ()mek 14-4 iin ~oziimii.

CaCO;, \!amuru i~in ~Okelme blZt-

E.W.Comings, Ind. Eng. Chern., 32: 663-667 (1940).

763

762
Ost alomda kat! madde bulunmamasi ve L nin, birim zamanda alt alum hacmini gostermesi sebebiyle,

Fer,= Lc.
L

Fco
c.

(14-25)

SIVI i9in kurulacak bir kiitle dengesinden,

(1426)

Yukandaki e~itlikte V, birim zamanda iist alom hacmidir. (14-25) numarab

eitliiii (14-26) nnmarah eitlijie yerletirelim.
-

&1(1-!c.)

Ca.

=alan, m"

B
C

= bir sabit

= konsantrasyon,

D,.
D,
F

= bir sabit; siiriiklenme katsaytst

birim hacimde ajultk olarak kls1m

=>P

= ~de&er ~emberin ~pt

= C!jde&er kiirenin ~apt

= kuvvet

f, f' = fonksiyonlar

F(1-c0 ) - L ( l - c.)= V

FJ(l - c0)

ADLANDIRMA

Fe;(..!..
- ..!..)
= V
c
ca

= ivme

= bir sabit

"

=htz
= hacim
= katiDm gOkelme hw

= yiikseklik

(; = koyul~tmctda

bir bOlgenin yUkselme htZI

(1427)
Alt/iklar

a
b

KoyulahriCuim kesit alam A Ue gosterilecek olursa,

(1428)
(14-26)'numarah eitlikteki V/A terimi, koyulahriCIIDD berraldahrma oolgesinde, ~lVl yiikselme ruZim gosterir. Koyulatmci kapasitesinde 9ahtirildiiii zaman, ,e!de olunan en diiiik 90kelme lMzi, bn .dejiere eit veya biiyiik
olmahdtr. Aksi halde kati maddenin bir lasmt iist alamla birlikte cihaZI terkeder. Bunun bir sonucu olarak VfA teriminin yerini v alabUir. Aynca (14-28) nu
marah eitlik, besleme alam1 kvnsantrasyonu ve kapasite tarafmdan tesbit olunan deoi yerine, kapasiteyi s1mrlayan tabaka konsantrasyonu Ue ifade olunabilir.

=a maddesi
= b maddesi
= fazlar aras1 yi.izey

= belirli

L
u
s

= alt alom

bir tabaka

= kah

madde
;:;;; terminal (son) htz
sonsuz akt~kan miktanna ait

~artlar; b~langty

!jartlan

Yunan harfleri

e
6
l1

bo~luklann (araltklann) hacim fraksiyonu

= zaman
= viskozite
yogunluk, alth~I olmazsa stvtnm yoguniu&u

<J>, <J>' = bir fonksiyon

<!J = k_iir~llik, bir fonksiyon

Fer,= LLCL
LcL

.,

A= 1/cL- 1/c.

(14-29)

Gokelme htzi - konsantrasyon egrisini (ekil 14-Z'l ye l;Jakm1z) Iaillanarak v ve

cL dejierler1 bulunur. Bu dejierleri (14-29) numarah eitlikteki yerlerine koyarak,
birim alan tarafindan 9okeltUebilecek kat1 kapasitesini gosteren farkb LedA
dejierleri hesaplanabilir. Bulunan dejierlerin en kii9iijiii, koyulatlriCI alaniiDD
hesaplanmasmda kullamlmahdir.
,
'

PROBLEMLER
, 14-1. 1 atm basmy ve 38C stcak:JJf:.ta bulunan hava iyerisi~de, 0,0089 em ~apa sahip
kuartz klirelerin terminal sOkelme htztm hesaplaymtz. Aym terminal htza sahip sifalcrit
(sphalerite, ZnS, Ozgiil a~trh&t = 4,00) kliresinin yapmt hesaplaytmz.
14-2. Taneciklerin kUre.~eklinde olduklanm kabul ederek1 20C stcakhktak:i su iserisin~
de bulunan galen taneciklerinin tenD.inal ~Okelme htzlanm, taneci~ ~pmtn bir fonksiyonu
olarak, hesapfaymlZ. Elde olunan sonu~lan ~ekil 14~16 da gOsteriten ~ekilde grafik olarak
ortaya koyunuz ve ~ekil 14~16 daki deneysel de&erlerle kal1ltlru;ttrmtz.

14-3. Taneeiklerin kiib seklinde oldu&unu ve tlirblilansh bOlgede !rahslldt;mt kabul ederek, 20C steakhktaki su i!rerisinde galen taneciklerinin terminal !;Okelme htzlanm, ~deB;er
~apm D /l bir fonksiyonu olarak hesaplaymtZ., Bu bOlge igin siiriiklenme katsaytst asa&tdaki
esitlikten hesaplanabilir. 1

c
Yukandak.i esitlikte

t!J,

= 5,31-4,88

1)-

kiireselliktir (ktstni 14-25 e baktntz).

14-4. 0,0089 em ~apa sabip kuartz bir ktirenin, 20C steakhktaki su i~erisinde terminal gOkelme htztnln o/o 99,9 una eri$mesi igin gerekli zamam hesaplaymtz. Bu zaman, 1 atm
basmg ve 38C steakhktaki hava igerisinde meydana geleeek ~Okelme zamanmdan az mtdtr
yoksa gok mudur?
14-5. 74 mikrondan daha \iigi.ik taneeiklere sahip maddelerin tanecik bliyiiklliklerinin
tesbiti bazan sedimentasyon meto{'\an ile yaptltr. Taneeik btiyi.ikltiB;ti, Stokes kanunu kullantlarak bulunur ve madde ile aynt terminal gOkelme htzma sahip, ktirenin gapt olarak belirtilir. Sekil 14-16 Yt kullanarak, ortalama gaplan 0,006 mm olan galen taneciklerinin ~de8er
gaplannt bulunuz.
14-6. 20C steakhktaki su h;erisinde aym terminal ~Okelme htzma sahip galen ve kuartz
taneeiklerinin (klire seklinde) gaplan arasmdn.\i oram bulunuz.
(a)

Bu islemi serbest

~Okelme

igin yapmtz.

(b) Bu islemi eng~llenrPb !rOkelme igin yapmtz. Suspansiyon i9erisindeki bosluklariD

(arahklann) hacmi 0,5 e e~ittir.
d~:;( "tlmts ktiresel bir taneeik Uzerine etki eden santriftij
btzt arasmdaki bag1 tt asa8:tdaki e~itlikte verilmi~tir.

14-7.. Bir aktskan igerisine

kuvvet ve

akt~kamn

Yukandak.i esitlikte, F c = santrifiij kuvvet

llr = akt~kamn te&etsef htzt
r
= taneci~in dOnme merkezinden uzaklt&t
20C stcakhktaki su igerisinde bulunan ve 10 mikrqn !rapa sahip olan kiire seklindeki bir
kuartz taneei&i, 305 mm gapa. sa hip bir siklon seperatOriine 150 em/saniye lik bir te&etsel
htzla gireeek olursa, bu taneeigin terminal ve aynt zamanda radyal htzt ne olur?

14-8. 30C steakltktaki su igerisinde bulunan 5 mikron gapa sahip silis tanecikleri ile,
stireksiz olan bir sedimantasyon deneyi yaptlmtsttr.* 1!;: gapt 4,5 em olan bir silindir kulla~
mlmts olup, ~amurun ba$1angtgtaki konsantrasyonu 0,125 gr silis/cm13 !ranlur dur. tiave bitgi
asa&tda bir tablo halinde verilmi11tir.
B.S. Pettyjohn and E.B. Christiansen, Chern. E11g. P,rogr,, 44: 157-172 (1948).

* C.B. Egolf and W.L McCabe, Trans. Am. lnst. ci~em, Engrs., 33: 620-640 (1937).

Zaman, dakika
0,0
10,8
16,8
26,4
43,1
65,8
89,5
100,0

Yiikseklik, em
34,0
25,5
20,0
15,0
10,0
1,5
6,4

6,1

Son ytikseklik = 5,53 em

14-9. A$38tdaki tablo, maden filizi gamuru ile yaptlmts tek bir siireksiz sedirnanstasyon d:neyinden elde olunmustur. Camur i~erisinde katt taneciklerin gergek yogunlugu 2,50
gr/em ve .. stvmm yo~unlu&u 1,00 grjem3 diir. Besleme aktm debisi 100 ton kattjgiin ve
konsantrasyonu 64,5 grflt, alt aklm konsantrasyonu 485 gr/lt olan bip koyulastmet i!rin gerekli alanx hesaplaymtz.
Konsantrasyon,
gr katt madde
It gamur
64,5
70,9
94,3
111,7
139,9
173,9
222,0
331,0

COkelme htzt
em/saat
139,9
103,6
71,9
49,4
27,1
16,8
10,0

?.4

766

Jiigiitiiciiler kadar ufak parcalama yapmaytp maddeleri orta biiyiikliikte parQalara biilerler.

BoiUm 15

Kmr.a, ufaltma ve iigiitme yapan cihazlan aa{ttdaki ekilde bir stmflandnmaya tilbi tutmak miimkiinuiir.
1.

(a)

KIRMA VE OGOTME
15-1. Konuya g~. Kah maddeleri mekanik olarak pargalama operasyonunu tammlamak igin kullamlan gene! terimler, konuyu tam olarak agddamaktan uzaktu. Krma ve olf,iitme terinderi, gene! olarak birlikte ki:tllandular
ve katt maddelerin az veya gok par<;alanmast anlamtna gelirler. Fakat terimlerin hi~biri yalmz ba~ma, tamamiyle belirli bir anlama sahip degildir. Bununla
beraber iigiitme, jarmaya oranla maddeleri daha ufak par<;alara ayuma anla
mmda kullamhr.
Madencilikte ta~ kuma makinalarmm"pek yaygm bir ekilde kullamlmasma
ragmen, kattlarm mekanik olara~ pargalanmalan ile ilgili temel teori, koqulan
tam olarak a~tkhga kavu~turmaktan uzaktu. Diger alanlarda oldugu gibi, teorideld eksiklikler ve deneysel giizlemlere giivenme, birbirlerinden farklt gok saytda cihaZin meydana gelmesine sebep olmu~tur. Yaptlan bir analiz sonncundan
ziyade basit bir sc~im sonucu, bir lastm cihazlar sert ta~larm lanlmast konusunda, diger!erine iistiinliik kazanrntlardu. Bunun bir sonucu olarak son }'lllarda madencilik endiistrisi, iizel larma alanlan iQin bir lasnn cihazlan standartlahrmttir.
Kimya miihendisligini ilgilendiren alanlarda boyle bir stmflandtrma yok-.
tur. Bunun bit sonucu olarak bu biiliimde larma ve iigiihne yapan cihaz ti].>leri
tamtt!acak ve bunlarm agtklamalart yapdacakttr. Cihazlarm segimi ve laillamldtgt alanlann tesbiti, manttki bir kartla~tnma yaptlarak degil, sadece o endiistri kolundaki ahkanhk ve geleneklere dayamlarak yapthnaktadtr.

15-2. Kmna ve ogtl.tme clhazlannm sJDlf1ancbrl,lmasL Gok ~eitli cihaZin lmllamlmast sebebi ile, larma cihazlarmm tam bir stmflandmlmasmm
yaptlmasl son detece giiQtiir. Cihaz gruplarmin belirli stmrlamalan~a ~~~
olan sadece bir stmflama vardn ve bu da kaba kmcdar, ufaltictlar ve mce ogutiiciiler diye cihazlan esas olarak iig smtfa aymr. Kaba kmctlar, diger cihazlan
besleyecek maddderi istenilen biiyiikliik smmna kadar parcalayabilen; ince
ogiitiiciiler ise, maddeleri 200 melik bir elekten -gegebilecek kadar ufaltabilen
cihazlon- olarak tammlantr!ar. Ufalttetlar ise ne kmcdar kadar
biiyiik ve ne de
.

Kmctlar

Cenel kmcllar
(l) Blake kmctst
(ii) Dodge kmctst

2.

Ufalttcllar
(a) Silindirli (merdaneli) ufaltlctlar
(b) Diskli ufaltJ.cilar (konkasorler)
(c) Koseli ufalttcllar
(d) DesintegratOrler (kafes tipi)
(e) Ceki~li degirmenler

3.

OgUtiiciller (degirmenler)
(a) SantrifUj degirmen
(J) Raymond deiUrmeni
(b) Tlllilt degirmen
(c) Merdaneli dejprmenler
(d) Kiireli (bilyah) de~irmenler ve boru de~irmenleri
(e) Cok ince oglitme yapan de.!!irmenler .

Kmc1 olarak adlandmlan makinalar, gene! olarak 37,5 ilil 50 mm veya daha biiyiik gapa sahip maddelerle beslenirler. Bu stmfm en biiyiik makinalan
150 mm Qapa sahip kayalan larabilirler. Yukanda aQtklamast yap!lan lartctlardan daha biiyiik parQalan kmna yetenegine sahip cihazlar, ~ok iizel maksatlarla
yap!lmakta olup, endiistride pek fazla knllamhna alanlan yoktur.'

15-3. 9lnell lnnctlar. Farklt tipte iki geneli kmc1 vard1r, bunlar Blake
ve Dodge lanCIIan adlanm ahrlar. Blake lanclSl gok kullantlan bir cihaz oldugu halde, Dodge lartctst gok az kullamlma alam bulmutur. Tipik bir Blake
lartctst ekil 15-1 de giisterilmektedir. Blake lanctst farkl1 amaglar!a knllantldtgt igin, her amaQ igin ayn bir projelendirilme ekli vardtr. Sekil 15-1 de giisterilen lancmm en iyi projelendirilmi oldugu siiylenemez fakat, en Qok karI
latlan Blake lariCdarmm tipik bir iirnegidir. Kmct esas olarak gelik veya diikme demirden yapdrni dikdiirtgen eklinde bir gergeveye A sahiptir. Bu gergevenin bir ucuna, dik veya yattk durumda olabilen, sabit gene b,aglamnttlr. Bu
~ene beyaz dokme demir (beyaz pik), manganh gelik veya ammaya dayamkb
diger bir malzemeden yaptlabilir. Kmct genelerin yiizeyi, basmct oldukga kiigiik bir alana toplamak amact ile, gene! olarak oluklu yapt!mttlr. GerQevenin
<liger ucunda iki adet mil yatagt muhafazast C bnlnnmakta olup; bunlar ara-

769
smda ag1r bir ~aft ~ali~maktadir. Bu aft bir ucunda D kasnak ve volruu ta~I
Juaktad!r. Yataklarm dijler ~ifti E, iizerinde a~mma plakas1 H bulunan hareketli
''llWIJin G asi!digi bir aft! F taImaktachr. C yataklan arasmda yer alan aft

Sekil 151. Blake kthctst: A, ~er~eve; B, sabit !;ene; C, mil yatai;t muharazast; n, kasnak
ve volan; E, hareketli !rene yata~; F, ~aft; G, hareketli !rene; H, hareketli ~eneye ait W~Inma
plakast; J, eksentrik kamt; K, bagtama kolu; L, sabit yatak; M, ma:fsal !;Ubuklan; N, ayar
takozu; P, germe !rUbugu; Q, geri !rCk.me yayt; R, ayar somunu.

uzunlugunun biiyiik bir losmi, eksentrik kam1 1 i~erisine dogru ilerler ve iizerine bag!ama kolu K asllir. Bir tarafta, bu baglama kolunun tabruu ile G plakasi arasmda; diger tarafta baglama. kolu ile sabit yatak L arasmda, iki adet
mafsal.~ubugu M bulunm:aktadir. Esas ~aft diindiigii .zaman, 1 kam1 baglama
kolunun diiey dogrultuda sallll.runasmi saglar. Mafsal ~ubuklan, baglama kolU1'lun diiey dogrultudaki bu hareketini, hareketli Qene.nin ileri - geri hareketi
ekline .doniitiiriir. sabit ve hareketli ~eneler arasmdaki uzakiigi diizenlemek
amac1 ile, L ve N takozlarmdan oluan, ayarlanabilir bir yatak kmCida yer alabilir. Bunun yarduw ile iiriin biiY.iikliigiinii ayarlamak miimkiin olur. Hareketli
~ene, germe ~ubugu P; yay Q ve ayar somunu R yard1m1 ile mafsa! ~ubugu yiiniinde ~ekilebilir.
Bir kaza sonucu ~eki~ baI, civata v.s. gibi bir demir par~as1 lone: ~eneleri
arasma diiecek olursa; a!fl derecede zor\amalar meydana gelir. Fakat bu gibi
tehlikeli durumlan ortadan kalduacak tedbirler almmitlr. Sekil 15-1 de giisterilen iizel yap! tipinde mafsal ~ubulilarmdan her. bir~ iki par~ah olarak yapdmt ve bu iki parga c1vatalar yard1m1 ile birbirlerine baglanmi~ttr. Bu ctvatalar
loncmm en Zaytf noktastm tekil eder ve bu, kasden boyle ya{nlmttlr. C:eneleri
~ahamaz hale getirecek bir zorlamamn meydana gelmesi halinde, bu ctvatalar
kayar ve hareketli ~enenin geri ~ekilerek, zararh maddenin ~eneler arasmdan
kurtulmasmt saglarlar. Biiylece artza, iinceden kararlatmlmt bir noktada
meydana gelir. B~nun tamiri hem kolay ve hem de az zaman al.r; 'bu suretle,
cihazm iinendlbir par~ast lordmaktan kurtuhnu~ olur.
Hateketli cenenin maksimum a~t!nm alt kiS!mdadu. Ters vuru~ ile, lort!mt~ olan maddenin ~eneler arasmdan ~erbest~e diimesi saglamr. Boylece, iri
par~ali m11ddeler etrafmda ince tan:'!i maddelerin toplanarak, tampon etkisi
yapmalari" iinlenmi ol.ur. Bu hu~1,1s, Blake kmciS! ile Dodge lonctst arasmdaki
esas farlo te~kil eder..
~<
Dodge lonctsmm yaptb~t Blake lortctstmn yapdtma oldukca benzer. Yalntz Dodge J>mmsmda hareketli ~ene alttan mafsallanmttlf. Ufak taneciklerin
cihaz1 ttkama egilimi, Dodge lonctsmm kusurlu yiiniinii te~kil eder.
15-4. DOner konlk klnclla.r. Bu tip kmct!ar da ~ok farkli ama~larla
kullamldtk!ari i~in, yapthlan arasmda ~ldukca biiyiik farklar . giiriiliir. Seidl
15-2 de olduk~a tipik bir konik lortct giisterilmektedir. :')aft A, bir bur~ B ve
bir kilit somunu C yarchrm ile, u~ kollu bir ba~hga ast!mttlr. B but cu, E burcu
i~erisine stlo bir ekil<!e oturmamakta ve bir miktar oynamasma ;ritkll.n verilmektedir. Bu afta kortik lorma b~hgt F: baglanmt olup, bU!lun etrafmda icbiikey lortct ~eneler G yet ahnaktadu. Kmlacak madde H hunisinden kmctya
girmekte; iic kollu ba~hi1;tn kollan D arasn:idan a~agt inmekte ve konik lorma
ba~hgt ile i~biikey lortei ~eneler arasma oturmaktadtr. Saftni 4 alt ucu, eksentrik bir bur~ 1 icerisinde bulunan bir yatak tarafmdan ta~mtr. 1 burcu dili
1. -;:atalta! -

Kimya MlihendisliAine Giri!

F. 49

--770

~ark K, ferrer dilisi L ve karIt mil M tarafmda.

..
.
b' ..n donme hareketi kazamr.
Eksentrik yatagm di:inmesi oafl:!n It k
a
Ismma IT donme h k f d "il, b'
' "
lanma hareketi verir Bu hareket s
k 'k
are e 1 eg
Ir sal.
onncu om kir
b 1 " 1 k
arasmda meydana. gelen olay ayn
Bl 'k k
I rna a~ Igi I e ll'ICI ~!'neler
burcur her d.. .. ..
'
en a e Irici armdaki olaya benzer fakat
ler. Saft A ve o::;~u~d~a::ed~~~=~len olay ~onik kirma bahgi etrafmda iler:

kmlacak madde arasmdaki siirtUn~: ~:;:P:;:Ie:/ak~\konik kuma bahgi ile

tUnmeye oranla cole biiyiik oldug" . . '
f
sen n . bur~ arasmdaki siiru I~m, a t ya ~ok az di:iner veya hi9 di:inmez.

Sekil 15-2.

DOner konik kmct A esas aft B

trik 'bur!;; K, hareket dio:Jisi L fenear

v

..

ku~ b If~ .' , doner bu~; C, kilit somunu; D, ii!; kolin

b3.$hk; E, sabit bur!r; F, konik

d~!l'I~~MG,
t.:;

lSI,

kmct ~eneler; H, besleme hunusi; I,_ eksenkar.:;thk mili.

Doner konik kmciiar ileri ve

h k
h k . .
'
gen are et1e ~ahan makinalar olmayip
~nm~
eti Ile ~ahan makinalar olduklan i9in, zorlanma daha munt
'
gll9 tuketim1 daha kararh ve birim boaltim alan! kapa 't . il .
-:zam,
rekete sahip geneli kmc!lardan daha biiyiiktiir Bu.. tu.. bSI esi,b erii vde gen had..
k 'k ki

n u se ep er en dolay1
~nerk o;I ncii~r sert kayalann ilk kmlmalan i~in yayg1,n bir ekilde kulla:
m rna ta Ir. Ceneh kmCI!ar bugiin daha ~ok, ilk yatmm giderleri bii .. k ..
taIyan ufak kapasiteli i yerleri tarafmdan kullamlmaktadir.
yu onem
d..

":e.

771

15-5. Ufalticdar. Ufaltwi!ar smif1, belirsiz biiyiikliikte kaba par9alardan olnan maddeleri knan veya 200 elek numarasmdan gegecek kadar ufak
taneli iiriin veren cihazlar eklinde bir tammlamaya sahip de~illeruir Bu s1mfi
tekil eden cihazlar kendi aralannda biiyiik farkhhk gi:isterir ve her biri, bir
tip madde i9in kullamhr. Bu cihazlan be;leyecek maddelerin ve cihazlardan
elde olunacak iiriinlerin biiyiikliik smulan gi:izi:iniine ahnarak cihaz se9imi yapihr. Bunlardan bir kisnu 38 illi 50 mm btiyiikliikte maddelerle beslenebildikleri halde, diger bir kismmm 40 ,ila 60 me biiyiikliikteki maddelerle beslenmeleri gerekmektedir. Yine bunlardan bir kismi 3 ilii 6 mm biiyiikliikte iiriin verdikleri halde, diger bir kismi yaklaIk olarak 100 me biiyiikliikte iiriin verebilmektedirler. Bu Cihazlar yap1h 0lan yoniinden biiyiik farkhhk giisterir ve farkh
tiplerin faydah veya sakmcah yi:inlerini belirtmek miimkiin degildir.
15-6. Sllindirli (merdaneli) ufalttcdar. Silindirli ufalticiiar, di:iner konik kmci!an izleyen standard cihazlar olarak kabul olunurlar. Maddenin cihazdan tek bir gegi~i biiyiik (:apta ufalanmaya sebep olmadrg1 i~in, cihazlarm
biiyiik!Ukleri yi:iniinden biiyiik farklar vardir. Sekil 15-3 olduk9a !Ipik alan silindirli bir ufa!tiCiyl gi:istermektedir. Agn bir diikiimden ibaret alan tabaka A,
igerisinde aftm C hareket ettigi sabit yataklan .f! taIr ve ~afta, silindirlerden
biri D baglanmilll'. Bu aft aynca esas hareket kasnagmi E taImaktadu. Taban diikiimiiniin diger ucu lorna tezgah1 yatagma oldukga ben?er ve bu k1smm
iizerinde, hareketli silindiri D' ta~Iyan hareketli yataklar F yer almaktadu. Bu
kls1mdaki yataklar, iizerinde kahn bir yay G, ayar somunu ve diger bir yatak
l buhman baglan!I ~ubugu H yard1m1 ile tesbit olunurlar. Hare!cetli yatagm
yay yarchmi ile yerinde tutulmasmdaki ama~, ufalanmasi istenilen maddeler
arasma di:ikiintii demir pargalannm kan~masi halinde, silindirlerin birbirlerinden uzaklamalanm miimkiin kilmaktadir. Silindirler kamalar K yard1m1 ile
normal yerlerinde tutulurlar. Kamalar, silindirler arasmdaki uzakhg1 ve aym
zamanda iiriiniin tanecik biiyiikliigiinii diizenlerler. Yaylann G basmc1, hareketli silindiri kamalar yi:iniinde itip sikitiracak biiyiikliiktedir. Bu sebeple, cihaz bir boaltim ag1khgma sahip olur. Hareketli silindir kasnak M tarafmdan
gahtmhr, fakat esas giic cihaza E kasnag1 yolu ile veiilir. Hareketli silindir
daha gok, ufalanan maddenin siirtiinmesi ile gahtmhr.
Silindirlerin yapihlan kesitlerle ortaya konulmutur. Silindir gi:ivdesi esas
olarak iki di:ikiimden olumutur. Bunlardan biri N, silindire s1ki bir ekilde
bastmlmakta ve digeri N' ise, silindirle birlikte hareket etmekte.dir Yiiksek
karbonlu veya manganh bir 9elikten yapiimi silindir taban demiri P, her iki
ucundan merkeze dogru yiikseltilmi bir ekle sahiptir. Cekirdegin her iki kiSmmm, civatalan L ile birlikte harekete getirilmesi sonunda, silindir taban demiri iyi bir ekilde sikiIr.

773

772
kuvveti ve kirilacak madde ile silindir yiizeyleri arasmdaki siirtiinme kaisa)'lsma t~bidir. Bu kuvvet e ve f ile giisterilen iki knvvete ayrilabilir. OC dogrusu

Sekil 15-4.

Ufaltma silindirlerinin (merdanelerinin)

{:ah~mast.

r kuvvetinin yiiniine dikey oldugu icin, COD aciSI u. aciSina eittir. Eger p.,
siirliinme katsay1s1 ise t kuvveti i~in, aag1daki bagmtJ yazilabilir.

=11 r

(15-1)

Yukandaki ifadeden, aag1daki bagmt1 yazJ!abilir.

m = r sin a.

sabit

silindir
b

kesiti

~kil

15-3. Silindirli (merdaneli) ufalnctlar: (a) yandm goriln~; (b) onden goriln~. A, la~;~aftt; D, sabit silindir; D', hareketli silintlir; E, csas
hareket kasnaAt; F, hareketli, yatak; G, yay; H, ba~Uan'tt ~ubu~u; J, ayar somunu; K, kamalar; L, bajlama ctvatast; M, hareketli silindirin hareket kasnajtt; M, N, esas silindir dOkiimleri; P, silindir (merdane) taban demiri.

ban; B, sabit ya.taklar; C, sabit silindir

15-7. Sllindfioll ufaltJ.cda.nn ~ln:U. Sekil 15-4 de A, ve A. bir cift silindirin merkezleri olsun. AyrlCa B, kmhcak maddenin kiire eklind~ki bir ta-
necijti olsun ve silindirler arasma diimii bulunsun. Tanecige tesir eden belirli
bir kuvvet r vard1r ve bu kuvvet A1 - A. dojtrusu ile bir ac1 a; tekil eder. Bu
kuvvetin r, m ve n bileenlerine ayrdmas1 miimki.i.ndiir. Ayr1ca tanecijti silind~rler arasma cekmeye cahan diger bir kuvvet t daba .vardlr. Bu kuvvet t, r

= t COS (1. = 11 r COS

e ve m kuvvetleri birbirlerine karlt kuvvetlerdir. e kuvveti ufaltJlacak maddeyi silindirler arasma cekmeye 9ah1rken, m kuvveti silindirlerden uzaklatlrmaya rahJr. Maddenin silintlirler arasma .cekilip ufaltJlabilmesi icin, e kuvvetinL'I m kuvvetind~n biiyiik olmas1 gerekir.'

11 r cos u. > r sin u.

p. >tang u.

(15-2) .

Diger bir deyimle u. ac1smm tanjant~ siirtiinme katsayiSindan ufak clmahd1r.

Siirtiinme katsay1s1 maddeden maddeye degiir fakat, a. aQISJmn ortalama degeri pratik cahmalar sonucu 16 olarak bulunmutur. u. aciSimn iki kah kadar
olan OEF ac1s~ k1st1rma a.QISI olarak adland~rilu.

774
775
Silindirlerin Qaplan, ufaltdacak madde ve iiriin arasmda belirli bir bajtmti
vardu Sekil 15-5 de R, ufalanacak maddenin yan~ap1; r silindirin yanQap1 ve
d, iiriin i~erisinde bulunabilecek en biiyiik taneciklerin yan~ap1 (silindirler ara-

Blr silindirli ufaltwmm teorik kapasitesi devamh bir band eklinde bulunmah; bn bandm geni~ligi, silind1r geniligine ve kalmhg1 da, silindirler arasmdaki aQikhga eit olmahdir. Bu diiiinii .izlenerek aagidaki bagmti ~Ikariiir.
C

3.600uwd

(15-5)

Yukandaki eitlikte,

= teorik kapasite, m'/saat

u = silindirlerin Qevresel hizlan, m/saniye
w = silindir yiizeyinin geni~ligi, m
d = silindirler araSI a~Ikhgm yansi, m (ekil

Sekil 15~5. Ufaltma silindirlerinin kapasitesi.

smdaki minimum a~Ikhgm 'yariSI) olsun. ABC ii~geninde CAB

uzal,hgi r+d ve AC uzakhg1 r+R dir. Buna gore,

AB
AC

a~ISI

a, AB

r+d
r+R

15-5 e bakimz)

N. rpm (donii/dakika) olarak silindirlerin donme h1z1 ve D, metre olarak

silindirlerin Qapi ise, silindirlerin Qevresel h1ZI u = 1t ND/60 d1r. Q , ozgiil agirh~ s olon maddenin ton/saat olarak kapasitesi i~in, a~ag1daki bagmti yazi!abilir.
Q = Cs = 60 1t DNwds = 188,5 DNwds
' (15-6)

COSet=--=--

a a~Isuun ortalama degeri 16 ve cos a = 0,961 oldugu iQin silindir Qapi, ufalanacal maddenin ve iiriiniin biiyiikliigiiniin bilinmesi halinde, n~ag1daki bagmti lullamlarak hesaplamr.
0,961 = r + d
r+R

(15-4)

Ornek lS.l.. Tanecik biiyiiklii~ii 36 mm alan ve kiirecikler balinde bulunan bir mad~
denio ufalanarak tanecik biiylikliijii 12 mm alan bir tiriin verebilmesi i~in ufalama silindirlerinin ~p1 ne olmahdtr? Bu haf igin siirtiinme katsaytst 0,35 dir.

~211m.
tang fJ. ["!itlik (15-2)] ba~mttsma gore, (J. nm degeri tang-' 0,35 den
kliciik olmaltdtr. DiBer bir deyim.le a. actstmn degeri 1917' olmahdtr. Giivenlik smulanm
gOzOniine alarak a. nm 18 oldultunu kabul edelim 'Ve bu degeri (15-3) numarah e~itlik.teki

It>

yerine koyahm.

r
r

+ 0,006
+ O,DIB

~uk.and.aki e~itlikten r = 0,23 m olarak bulunur. Bu duruma gOre, !;aplan 0,46 m olan si
hnd1rlerm kullandmalan gerekmektedir. 0,50 m !;apa sahip silindirlerin kullamlmafan daha
uygundur.

Ger~ekte bir Qift silindirin saatteki iiretimi, hesaplanamn

biri kadardir.

ii~te

biri ilil onda

Ufaltma silindirlerinin h1zlan, ger~ek kistirma aQISimn temini art! ile, teorik olarak istenildigi kadar artmlabilir. Fakat, silindirlerin hiziQok yiikseltilecek
olursa madde siiindirler yiizeyinde kayar ve silindirler arasma giremez. Diger
yandan silindirlerin hiZI Qok dii~iik olursa, kapasite a~m derecede azahr. <;ok~a
karIIa~IIan Qevresellnz 1,8 ild 3 m/saniye arasmdad1r. Bununla beraber, mutlak
iisf limit 6 m/ saniye ye nla~abilir.

15-8. Diskli veya konlli ufaltictlar. Bn cihazlar prensip yoniinden doner konik kmCI!ara oldukQa benzerler, fakat, daha ufak par~ah maddelerle
beslenirler ve daha ufak taneli iiriin verirler. Dik veya yatay konulmu bir esas
~aft ile ~ahtmlabilirler. Bu s1mfta yer alan bir cihaz ekil 15-6 da gosterilmektedir. i~erisi bo~ olan yatay bir aft C, iki sabit yatak arasmda galiIr ve
di~ ucu iizerinde, konik ogiitme plakalan A ile astarlanmi bir kafes ta~Imak
tadir. Bu aft kasnak D tarafmdan dondiiriilmektedir. Sabit aft B iiierindeki
kiireel yatak tarafmdan ta~man ikinci bir aft G vardir. Bu aftm diger ucu,
ka.snak F tarafmdan bareket ettirilen eksentrik bir burca E yerletirilmi~tir. Bu
kasnak F diger kasnakla D aym donme hiZina sahiptir. Saft ogiitme plakalarmi H ta~Imaktadir. Bu sebeple eksentrik yatagm E han)keti, ogiitm<. diskine
ait ~evrenin bir kismmm yaklaIrken, diger kismmm uzakla~maslna sebep olur.
Bunun sonunda, doner konik kmcmm kirma hareketine benzer bir hareket

776
meydana gelir. Yalntz bu cihaz, douer konik kmcilarda olduil;u gibi biiyiik parcali maddelerle beslenemez. Sert talarm ufalanmalan icin uygun bir cihazdtr.

$ekill5-6. S)'mons'un diskli ufalttctst: A, H, o~Utme plakalan; B, kUresel yatak; C, ic;erisi

~>of !aft (kovan mili); E, eksentrik burc;; F, hareket kasnaAt; G, esas !Bff

777
veya kiirek. bail;lanmt olup; bunlarm gorevi, tavanm dt kenarmdaki maddeyi
tekerlek alttna kaztyarak toplamakttr. Yukanda actklanan hareketler analiz
edilecek olursa tekerleklerin, ufalama ilemine ilaveten oi1;tnak ilemini de yapttklan gorUliir. Bu cihaz macun gibi ktvamh maddelerin kanttrtlmalarmda da
kullaniltr.

Bu tip ufalttc!larm yaygm kullamlma alam olan diger bir eklinde, ogiitme
tekerleklerinin yatay ekseni sabit olup, tava dondiiriilmektedir. Bll cihazlar daha <;ok kil endiistrisinde kullamlmakla beraber, diger endiistri kollarmda da
kendilerine rastlamr. Kilin su katt!arak veya su katthnakstzm ufalanmasma go
re, cihaz kuru tava veya y<l tava admt ahr. Bu cihazlar sert kayalarm ufalan
mast i<;in uygun deil;illerdir.
Sekil 157 de kuru bir tava gosterilmektedir. Dokme demirden yaptlmt~ iki
adet ajl;tr cerceve A, iist tarafta bir kelep~e ile birbirlerine baglanmtbr. Bu
kelepge ii"!lrinde, merkez1 dik aft C icin bir yatak, konik dilinin hareket di
lisini ve kasnail;mt tatyan yatay bir kartt (avara) mili bulunmaktadtr Merkez1
aft, tabanda yer alan ~basamaklt bir yatak E iizerinde durur ve cap: 1,20 ilil
3,6 m, deritt!iil;i ise 15 il!l. 30 em olabilen bir tavayt F tatr. Tava merkezine

15-9. Kollergangla.r. Oldukca farkh yap!lta sahip ufalttctlar ve kart

lmna makinalari, bu gene! stntf icerisinde yer ahrlar. Bunlann icerlsinde en
.eski tip, ar~ra olarak adlandmhr. Bu cihaz esas" olarak kaba bir ekilde qOenmi yuvarl~k bir tabana sahiptir. Bu tabamn merkezinden diiey l;>ir direk
yiikselmekt~dir. Bu direkten yatay kollar uzamr ve bu kollara, zincirler yardtmt
ile ail;tr talar bajl;lamr. Merkezdeki direkten ctkan uzun bir Slttil;a kattr veya
iikiiz bail;lamr. Yatay kollar doner ve talarl, cihaz tabanma yaythnt madde
iizerinde siiriikler. Bu basil cihaz, uzun ytllar yaygm bir ekilde ktillamlmt olmakla beraber bugiin arttk terkedilmitir. Fakat bugiin kullamlan cihazlarm
bir lasmt, bu cihazdan gelitirihnitir.
11k ve en belirgin geliirn, 1Derkezl direjl;in motor giicii ile hareket ettiril
mesi ve yan kollar tarafmdan siiriikleuen talarm yerini ail;tr tekerleklerin almastdtr. Bu tip ufalttct $ill degirmeni diye adlandmhr ve bir zamanlar sert
kayalann ufaltilmastnda yaygm bir ekilde kull'lnthntbr. Bu tip ufalttctlardan
zamantmtza kadar gelen bir cihaza, macuncu keskisi adt verilmektedir ve bu
cihaz, bir ufalttcidan daha cok bir kartltrtctdtr. Cihaz esas olarak yiizlerce kilo
madde .alabilecek bir tavadan ibarettir. Bu tavamn merkezinden, konik ve fener
dilileri ile dondiirU!en, dik bir aft yiiksehnektedir. Tavamn h~r iki kenarmda
dolane demirden ail;tr cerceveler A yer ahntttr. Bu merkezi afta, iizerinde
celik veya granitten., yapilmt ai1;tr tekerlek tatyan, ktsa ve yatay bir aft bail;
lanmtbr. Bu tekerlek, hem merkez! aft etrafmda ve hem de kendi aftt iizerinde di:itlme- serbestliil;ine sahiptir. Merkezl afta gene! olarak 'bir ceit kanJ!.t

$ekil 15-7. Kuru tavah kollergang: A, c;erc;eve; B, kelepc;e (boyunduruk) C, esas (~a) 1aft;
D, hilreket ~aftl; E, basamaklt yatak; F, tava; G, a~mma halkas1; H, ufaltma tekerle~1; J, ya
lak kutulan.


778

779

yakm kiSimda, gelik vey~ beyaz dokme demir plakadan ya{nlmi~, amma halkasi G yer almaktad1r. Diikme demirden veya granit tamdan yapiimi ag1r
tekerlekler veya ufaltma tar, bu amma halkas1 tizerinde hareket etmektedirler.
Ufaltma teker!ekleri, her iki ucur.dan yatak kutularma J oturtulmu ufak bir .
afta b~glanmiladir. Yatak kutulan sabit olmayip dtiey kanallar i~erisinde
aagt ve yukan hareket etme ohinagma sahiptirler. Bu suretle ogtitme teker"
lekleri, tavaya doldurulan madde mikdarma bagh olarak kendilmini ayarlayabilirle,r Maddenin ufaltma tekerlelderi altma atdmasmi temin eJen bir cins
kazrytci var oiup, tavanni donmesi ile birlikte devamh olarak bu gorevini yerine getirir.
Cihaz stireksiz gahtJgi zamun tava tabam kahn ve yekpare bir yap! gosterir ve gahma tamamlandJgi zaman, madde bir ktirekle alt tist yaprhr. Diger
taraftan, amma halkasi ile tavanm dr kenan arasmdaki kiSim delikli bir plaka ile orttilecek olursa, bu deliklerden gegebilecek kadar ufaltilmi madde losimlan, deliklerden gegerek ufaltiima bolgesini terk ederler. Yeteri kadar ufaltiima~~ losimlar kazmarak ufaltma silindirleri altma at1hrlar. Bu cihaz devamh
ola~ k gah5abildigi gibi; bu gahma ya veya kuru olarak da yapdabilir. Diger
bir deyimle madde deliklerden, ya elenerek veya bir su akinu tarafmdan stir~lenerek gegirilir.

15-10. Deslntagrator. . Fazla sert olmayan !if yap1h maddelerin pargalanma ve ufalti!malarmda, desintagratOr diye adlandmlan bir cihaz kullamhr.
Bunun tipik bir iirnegi ekil 15-S de gosterilmektedir. Ufaltma elemanlan iki
veya daha fazla say1da kafesden ibaret olup; bu kafesler bir disk A iizerine,
cihaz ana miline paralel alan k1sa gubuklar B baglanmak sureti ile meydana
getirilrriilerdir. Sekil 15-8 de gosterilen iirnek, bu ekilde yapdmi dort adet

$ekil 15-8. DesintagratOr: A, A', dOner diskler; B, desintagratOr !;Ubuklan; C, C', hareket
~aftlan; E, E' yatak tabanlan; F, ana taban.

kafese sahiptir. Bunlardan ikisi, C kasnagr tarafmdan diindtirtilen D afti iizerindeki bir diske A baglanmilardir Dlger ikisi ise, C' kasnagr tarafmdan dondtirtiien D' afti iizerindcki A' diskinde yer almaktadir. Donen bu kafesler bir
muhafaza ile sanlmi olup; besleme, ig kafesin merkezine yapi!maktadir. H1zla
donen kafesler tarafmdan meydana getirilen santriftij kuvvet, maddeyi bir kafesten digerine atar. Madde daha gok kisa .gubuklann garpmas1 ile pargalamr,
ditaki muhafazaya ula~mcaya kadar ince erit veya par~alar halinde ufalamr.
Cihaz o ekilde yapi!mitrr. ki, aft yataklanmn tizerinde yer ald1gi yatak ta- ,
banlan (E ve E'), cihaz ana tabam F tizerind~ hareket edebilmekte ve ufaltmayi y~pan kafeslerin i~ kiSimlarmm, birbirlerine gore durumlarmm dtizenlenmesine imk&n vermektedir. Bu cihazlar komtir ve kiregtaI gibi kmlgan maddelerin ve aym zamanda, kemik ve mezbaha art1klan gibi lifli maddelerin ufai!IImalarmda da kullamlabilirler. En gok kullamldii?;t alan sun'l giibre endiistrisidir.

15-11. Qeki!)li ufaltlctlar (degirmenler).

Bu gene! isim pozitif basmg yerine garpma i~leminden fayadalanan, 90k Qeitli ufaltma cihazlanm kapsamaktadir. Bu 'loihazlarm bir tipi ekil 15-9 da gosterilmektedir. Bu cihaz..
merkezl bir aft B tizerinde 90k sayida dislderin A biraraya getirilmesi ile yapilmi!Ir. Bu disklerin arasmda, 3 il& 12 mm kalmhga sahip olan ve gelikten
yapJ!mi bulunan dikdortgen ekilli ve mafsalh 9ekigler yer almaktadu. Muhafazamn bir yamnda, beyaz dokme demirden veya manganh 9elikten yapilmi
ufaltic) plakalar D; tabanmda ise sertletirilmi gelik gubuklardan yapi!mi bir
elek E yer almaktad1r. $aft yuksek bir h1zla donmekte ve meydana gelen santriftij kuvvet, geki9leri radyal olarak sallamaktad1r. Komtir, zift, kireQtaI ve bun-

Sekil 15-9.

Ceki!fli ufaltlct (deSirmen): A, dOner disk; B, ~aft; C, !feki!fler; D, ufalttct pia-

kaJar; E, eleme !fUbuklan.

.~-1


780
781
lara benzer kmlgan maddeler, ufalllc! plakalar veya eleme ~ubuklan iizerinde
~eki~ler tarafmdan diiviilerek ufalllhrlar ve bu ufal!lna ilemi maddenin tiimii,
eleme ~ubuklan arahklarmdan geQinceye kadar devam eder. Geith ag1rhkta ve
~eitli kesit alanma sahip eleme ~ubuklan kullamlarak, kiimiir gibi kmlgan

maddelerden me~ekabugu gibi lifli maddelere kadar, Qak ~eitli yap!htaki

maddelerin bu cihazlarda ufaltilrrialan miimkiindiir. Cihaz, aman ~eki~lerin
kalayhkla degitirilebilecegi bir yap! ekline sahiptir. Sekil 15-9 da giisterilen
ufaltimda eleme ~ubuklarmm bir par~as1 mafsalh alup; ufalanamayacak kadar
sert bir maddenin cihaza daldurulmas1 halinde, bu par~anm a~ilare.k maddenin
almmaSlm saglar. Kiimilr veya kire9tal gibi kmlgan maddeler i~in eleme ~u
buklarmm kesit alanlarl, ekil 15-9 da giisterildigi gibi, dikdiirtg~n eklindedir.
Lif yapi11 maddelerin erit ve liflere parQalanmasl i~in ekil 15-10 da giisterildigi gibi, e!eme .~ubuklarma keski ekli verilir. B~ cihazlarm, gene! yap;hIarl ve GekiQ!erinin ekilleri farkh alan
Qak 9eitli tipleri vard1r. Fakat biitiin
tiplerde esas prensip ve Qahma ekli
aymd1r.
Bu cihazlarm, ~ekiQleri daha- ufak
alan veya sadece tek halkay~ sahip bu~ubuklarmm ~e1itli tipleri.
Iunan, ~ak sa}'lda degithilmi tipleri
vard1r. Bu gibi durumlarda hem eleme
~ubuklan ve hemde yuvalarm kenarlan, amd1rm~ yiizeyi giirevi yapar!ar. Bu
mhazlar ymnuak ve lifli yap1daki reQine, zift, ilil9, mantar ve benzeri maddelerin ufaltilmasmda kullamhrlar.

$ekil 15-10.

Ceki~li ufalttc!lara ait eleme

15-12. Tek slllndirll (merdanell) nfaltiCilar.

<;:ekiQli bir deitirmen
olarak. slmflandmlmayan, fakat anlar gibi ~arparak ufaltma ilemini kullanan

_,

$ekil 15-11. Tek silindirli (merdaneli) ufalttct.

diger bir tip cihaz, tek silindirli (merdaneli) ufalt!md1r. Bu ekildeki bir ufalllc!
ekil 15-11 de giisterilmektedir. Silindir yiizeyi, piiriizlii veya Qeitli biiyilkliikte
dilerden yapilml alup, silindir aldukQa yiiksek bir h1zla diinmektedir. <;:ahma
ekli Qeki~li degirmene benzer. Diger bir deyimle ufaltma, pazitif basm~ yerine
9arpma ilemi ile meydana getirilir ve diler ufa!tilacak maddeyi, silrerek ufaltma plakalan karISlna getirir. Bu cihazlar 9ak Qeitli tiplerde yapdu ve gene!
alarak kiimilriln ufaltllmasmda kullamhrlar.

15-18. Deglrmenler. Bu Slmh tekil eden cihazlar, 200 me degerinde

elek a~1khg.na sahip eleklerden geQebilecek ilriln veren cihazlar, alarak karak:
terize edilirler. Bu, ince iigiillnenin bir kriteridir ve kriter aluuna sebep de,
00 me biiyiikliikte ilriln vermi almaSI degil, iiriinleri kantral iQin gene! olarak
kul!amlan en ufak delik biiyiikliigilne sahip eleklerin alt smmmn 200 me almaSld!f. Daha ince eleklerin yapilmalan miimkiinse de; elek tellerinin ~ak ince
almalan sebebi ile bunlardan, muntazam delik biiyiikliigiine sahip eleklerin yapilmas! Qak zordur. Hem muntazam delik. biiyiiklilfl:ilne sahip almamalan ve hem
de dayanma silrelerinin ktsa almaSI sebebi ile, 200 me den daha ince elekler
pek fazla yapilmazlar. Bununla beraber iirilniln 200 me den daha ince almaSI
istenilmekte ise, 400 me delik biiyilkliigiine sahip elekler yap1hr ve bu maksatla
kullamhr. Bu sebeple bir kts1m ince \jgiltiicii!er bu spesifikasyona t~yarlar. '
15-14; TQh degirmenler. Halen kullamlmakta alan degirmenlerin en
eski tipi belki de tah degirmenlerdir. Bugiln dahi un degirmenletinde ve bir
klSlm tanelerin ogiitiilmesinde yaygm bir ekild kullamlmaktadtr. Aynca bayalarm, matbaa milrekkeplerinin, kazmatiklerin ve illl~larm haztrlanmalafmda
da kullamhrlar.
Sekil 15-12, alttan hareketli bir tah deitirmeni giistermektedir. Tah degirmenler, hareketi sa~layan mekanizmanm bulundugu yere balalmak~lzm, alt
veya list tam hareket ettirilmesine balalarak, alttan veya ilstten hareketli alarak bir aymma tdbi tutulurlar. Sekil 15-12 de iist ta A, iist Qevreinde yer alan
ve sapla~alara C asilmi alan metal bir band B yard1m1 ile, muhafazaya baglanmltlr. Alf ta, kasnak kallan E iizerine de tammakta alup; kasnak, basa,
makh yataga G aturmu bir aft F taraf1ndan hareket ettirilir. El Qarla H ve
sansuz vida-di~li diizeni 1 vaSitasi ile hareket mekanizm:asmm tilmii, iirilniin
tanecik biiyiiklilgiinii diiz~nlemek amaCI ile aa~l- yukan ayarlamr. Madde
daldurma hunisine K gonderilir ve iki ta arasmdaki yiizeye daj\lbhr. O~tiil'
mesi istenilen madde talar arasmda ilerlerken yava yava ufal1r ve nihayet
ekilde giisterileu baglant1lar yalu ile de~irmeni terk eder. Bu cihazlar!la kullanilan talar, yalmz birka~ yerden ~lkarll.abilen, iizel bir kum tal cinsidir.
Bunlar i9erisinde Fransapm baZI biilgelerinde yerden ~ikar1lanlar, en iistiln
kalitecle alanlard1r.

782

783

man 9evreye dogru ilerlet. Ogiitiilecek madde daha 90k bu kanallart doldurur
ve bu sebeple degirmen tamm yapt1g1 i, ogalamak eklinden 90k bigmek eklindedir. Tanelerin (9ekirdek veya toh;,m) tah degirmenlerde iigiitiilmesi h1zh
bir ekilde yerini baka ogiitme ekillerine terk etmektedir. Bugiin tah degirmenlerin yerini daha 90k modern silindirli (merdaneli) degirmenler almaktadtr.

15-15. Silindirli (merdaneli) degirmenler. Silindirli degirmenler bugiin daha 90k, tahl( tanelerinin ogiitiilerek un haline getirilmelerinde kullamhrlar .. Bununla beraber, orta sertlikte olan ve 90k ince toz haline ogiitiilmesi istenilen diger maddelerln iigiitiilmeleri i9in de uygundur. <;iinkii bu degirmenIerde ogiitme, dogrudan dogr11ya basbrarak veya ogalayarak par9alamaktan
daha 90k bi9me (kesme) ile. yap1lmaktadtr. Orta tanecik bjiyiikliigiine sahip
maddelerin 90k ince toz haline getirilmelerinde knllamhrlar. Silindirli (merdaneli) bir tip ekil 15-14 de gosterilmektedir. Bu degirmen iki Qift silindirden

S~kil 15-12. T~h defiirmen: A, ii_st ta~; B, band; C, saplama; D, alt t~; E, alt ~ kas~k
kollan; F, ana -$aft; G, basamakh yatak; H, ayar ~arkt; J, ayar di~lisi; K, doldurma hunisi.
Tah degirmenlerin bir iizelligi de, degirmen talanmn yiizey ileme me.......;;:;=;;:;;:J.,.!!!!
todudur. Degirmen tat yiizeyine verilen bu ekil, uzun yiilardan beri siiregelmi olup, kaymigt da bilinememektedir. Sekil 15-13, kanal)arm degirmen
tat yiizeyinde nastl yer aldtklarmt giistermektedir. 0 st ta, hem alt ve hem
de iist tatn iigutme yiizeyleri duruma
hakim olacak ekilde ters ~evrildigi "zac
man, her iki ta iizerindeki kanailar aymdtr. Ost ta yerinde durur ve alt ta
dondiiriilecek olursa, alt ve iist talarm
yiizeyleri iizerindeki kanallar birbirini
dar a91 ile ke~er. Bu ekildeki kanallarill
$eki!" 15-13. Degirmen ta11 mn iilenil- kesim noktalan, ta p1erkezine yaktn
me metodu.
bir noktadan balar ve ta dBndiigu za-

avara
k.asn<I k

l;:alr;;t1ran
kasnak

Cal15t1ran kenan n
yandan gi:irUni.i:;G

Sekil 15-14. Silindirli (merdaneli) de8irmen: A, htzh dOnen silindirler; B, yava-$ dOnen silindirler; C, avara kasna81; D, avara -$aft1; E, besleme borusu; F, ii~t kO~eli krank.

1..
\

785

78~

(merdaneden) meydana gelmi~ . olup, her ~iftin bir silindiri birbirlerine doltru
diinmektedir. Silindirlerin bu hareketi, ~ok~a kullamlan larma silindirlerinde
karUailan, bastrrma yerine bi~me olay:mm meydana gelmesine sebe!f olui.
~ekil 15-14. deltifmenin hare!,etli (~alttiran) tarafm1, linden ve kesit o!arak, ya"
r1m yar1m giistermektedir: ~asnaklar her iki ~iftin lnzh diinen silindirine A
baltlanmllard~r. Hareket kayiI bti kasnaklar ve avara kasnalt C etrafmda bir
douii yapar. Bu kasnak, silindir dayanaltmm z1t yoniine dogru uzanan bir avara aftim D harekete getirir. Bu avara aftmm dilter ucundan kayJ, her ~iftin
yava diinen silindirine B gider. Silindirlerin iizerinde iizel bir sallanan hesleyici F yer alml olup; ogiitiilecek maddeyi her iki ~ift silindire Cit miktarlarda
giinderir.
Her silindir ~iftinin bir silindiri, sabit bir yatak i~erisinde hareket eder.
Her silindir ~iftinin diger silindiri, ayarlanabilir ii~ kiieli krank F iizerine yerle~tirilmi~ yatak i~erisinde hareket etmektedir. Bu ii~ koeli kranklar, alt lasJrn
da bir mile baglanml olup; iist las1mdan, bir el ~arlo ve vida ile ayarlanabil~
mektedir. BU suretle, silindir!er aras:mdaki a~lkhk ve do!ayJsl ile maddenin her
ge~iteki ufalanma derecesi, diizenlenebilmektedir.
15-16. Santrifllj deglrmenler. Santrlfiii. degirmenler olarak smulandtrllan degirmenlerde iigiitme, bir veya birka~ diiner iigiitine ta~1 taraf:mdan
yapllrr ve bunlar, iigtltiilecek ~adde iizerine lasmen V!Jya tamamen santrifiij
kuvvetten oluan bir basm~ yaparlar. Bu tip degirmenler, komiir. gibi larugan
maddelerden sert kaya ve ~imento klinkeri gibi maddelere kadar, degiik sert
.
'
likteki maddelerin ince bir ekilde iigutiilmelerinde kullamlmaktad!r. Bu del!it
menlerin bir tipi, - Raymond degirmeJ!i (~ekil15-15) ~ iigiitine ve hava seperatorii
lasmilanm bir iinite i~erisinde toplalDI~ bnlunmaktad!r. Temeller iizerinde oturtulmu ana taban dokiimii A, i~erisinden diiey h~reket aftirun C g~tigi, mer
kez! ve dik bir kovan taJrnaktadr. Bu aft alt lasrrnda kendisine hareket ve.ren
bir yataga oturtnlmu~ olup; bit ~ift konik dili ve karilik mili tarafmdan don
diiriiliir. Bu ~afun iist ta~hfma, iki veya daha fazla kolu olan bir ba~hk D ge
~irilmi~ olup; her kol, bir boy.unduruk i~erisinde son bulmaktadtr. Bubo)'llDduruklarm her birinin i~erisine diiey bir aft E aslilDI olup; bunlar, bo)'llDdurug~ deliginden gecen lasa ve yatay bir aft 'F ile millenmilerdir. Diiey aft
alt taraf:mda, manganh Qelik veya sogutulup. sertletirilmi di!Iane demirderi
yapllnu, bir iigiitme bahl!t veya iigutine taJ G tarrnaktad~r. Ogiitme,bahl!i
diiey aft B etrafmda diinme serbestlil!i11e sahiptir. Aym zamanc.a biitiin taIam, boyundurugun ucundaki yatay aft F etrafmda da donebilmektedir. Esa~ .
mil bahl! ile birlikte dondiigii zaman, ogiitme bahklar1 ara halkaSI H. iizerine
bastiri!rr. Ara haJkQ;;,, ana tabau dokiimii. tarafmdan tammakta olup, de~itiri
lebilir dovme demirden yapi!mltlr. Ogutine bahklar1 ogiitme ilemini, sfut,
mekten ~ok yuvarlan.;,a ile yapmaktadtr. Yukar1da aQiklamalart yapuan biitiili

lasimlarm projeleri, yatak yiizeyleri tozlanmayacak ekilde, dikkatle hazlrlanma!IdJr.

Ara halkasmm altml rastlayan taban diikiimii gevresinde, i~eriye dogru
yonelmi kunatlan ] bulunan bir seri aQikhk vardtr ve bu aQikhklann etra1,
i~erisine orta derecede basmca sahip havanm gonderildigi, levho eklindeki
muhafaza K ile gevrilmitir. Hava degirmen iQerisinde aag1dan yukar1ya dogru

Sekil 15 15. Raymond de8i~eni: A, ana taban dOkiimU; B, dil~ey kovan; C, hareket ~afb;
D, bw_,Itk kollan; E, OAiitme ta$1 $aftl; F, yatay $Rft; G, O&iitme ta~n; H, ara halkast; J, kanatlar; K, levha halindeki metalden muhafaza; L, kiirekler; M, besleme 9ark1.

ge~mekte ve bu esnada, suspansiyon haline gelebilecek kadar ufal!llm1 parg~

larl da birlikte siiriiklemektedir. Muhafazanm iist k1smmda toplanan hava brr
seperatore giinderilir. !nee toz haline gelmemi kmmlar alt lasma dliel' ve kiirek L tarafmdan almarak tekrar ara halkasmm iizerine atd1r. Maddenin tiimii,
hava tarafmdan siiriiklenebilecek incelikte bir toz haline gelinceye kadar, madd~ degirmen igerisinde kahr. Havanm miktanm diizenleyerek, maddenin ogii,
tiilme inceligini diizenlemek mlimkiindiir. Degirmenin muhafazasl atmosfer basmcmdan biiyiik bir basmg altmda oldugu i~in, maddenin degirmen igerisine
gonderilmesini. snglayacak ozel bir ciliaza ihtiyaQ vard1r. Bu, ekilde giisteril1. Catalta1 -

Kimya MUbendisliAine Gir~

F.',,,

786

787

digi gibi' besleme himisi ve doner di~li gark M tarafmdan saglamr. Doner di~li
gark hem maddenin muntazam bir ekilde degirmene girmesini sai;tlar ve hem
de bu yolla, hava - ogiitiilmii madde suspansiyonunun dian kagmasml onler.
Ogiitiilmii maddenin ha~adan aynlmas1 k1Slm 14-12 de aglidamalan yapllan
cihazlarla saglamr.

lli-17. Bllyah (kiirell) deglrmenler. Maddenin ince bir toz haline getirilmesi igin kullamlan ve biiyiik onem taIyan blr degirmcn s1mfi da bilyah
deginnenlerle, boru degirmenleridir. iki tip arasmdaki esas fark, uzuhlugun gapa oranimn bu iki deginnende birbirlerinden farkh olmaSidir. Bilyah degirmende. degirmen uzunlugu, yakhIk olarak degirmen gapma eit oldugu halde;
boru degirmeninde degirmen uzunlugu, degirmen gapmm iki kat1 kadar veya
daha fazlad1r. Her i~i tip de esas olarak yatay bir ekilde dururlar; gakmaktaI,
gelik: veya diger bir maddeden yapi!mi bilyalar1 vardir ve eksenleri etrafmda
yava bir ekilc;le donerler. Ogiitiilmes1 istenilen madde degirmenin bir ucundan
girer ve bilyalarm garpmas1 sonucu ince toz haline iigiitiiliir.

Sekil 15-16. Bilyalt (kiireli) de~irmen: A, Muhafaza; B, besleme kovas1; C, besleme spirali;
D, bosaltma eleAi; E, ~altma hunisi; F, hareket di$lis~; G, ig kaplama.

Bllyall degirmenler. Sekil 15-16 bir bilyah (kiireli) degirmen kesitini gostermektedir. Degirmen esa~ olarak, yatay duran ve uzunlugu hemen hemen
gapma eit alan, bir silindirden A ibai:ettir. Bu silindirin ig lasm1 ammaya dayamkh bir malzeme G ile kaplanmitir. Sel\lin sagmda yer alan besleme ucu,

helezonl bir besleme kovasmdan B meydana gelmi olup; iigiitiilecek maddeyi

once besleme spiraline C ve sonra da degirmenin igerisine gonderir. Bilyalarm
sa)'lSI, bilya biiyiikliigii, silindirin diinme luzt ve besleme debisi kontrol edilmeleri gere~en faktiirler olup; bunlar kontrol edildigi takdirde, boaltma elegi D
ve boaltma hunisini E terk eden madde istenilen dereced~ ogiitiilmii olur.
Boaltma elegi, oldukga kaba dokunmu~ bir elektir ve gorevi, heniiz iigiitiilmemi~ taneciklerin degirmen i~erisinde tutulmasm1 saglamak olmay1p, herhangi
bir ekilde degirmenin boaltma yapan ucuna kagan bilyalarm tekrar silindir
igerisine donmelerini saglamaktir. Degirmen F dilisi tarafmdan diindiiriiliir ve
gahmakta olan bir 'degirmen, geitli biiyiikliikte bilyalara sahip olabilir. Bilyalar degirmene konduklarmda geitli biiyiikliikte degillerdir fakat. zamanla
meydana gelen ammalar sonucunda bu degime olur. Bu sebeple bilyah degirmenlere zaman zaman yeni bHyalar konulmahd1r.
Degirmen daha yiiksek h1zla diindiiriilecek olursa, daba fazla giice ihtiyag
duyulur fakat buna karwk, belirli bir kapasiteye ait ogiitiilme inceligi artml
mi~ veya, belirli bir tanecik biiyiikliigiine ait kapasite yiikseltilmi olur. Aynca
bilyalarm kiigiiltiihnesi, iiriiniin daha ince toz edilmesine sebep olur. Son olarak, besleme debisinin artmlmas1 iiriin debisinde artinaya sebep olursa da, de
girmen iri tanecikli iiriin verir.
Bilyah degirmenlerin ig kaplamalan basil, piiriizsiiz silindirik kaplama veya
basamakh kaplama eklinde olabilir. Bu degirmenler ya veya kuru olarak gahtmlabilirler.
Boru degirmeni. Bir boru degirmeni gene! olarak bir bilya!I degirmen gibi
gahIr yalntz, boru degirmenin uzunlu!!u gapmdan daha biiyiiktiir. Aynca,
metal bilyalardan gok gakmaktaI Qakiiian ile doldurulur ve bunlarm ortalama
biiyiikliigii bilyah degirmenler i~in kullamlanlata oran!a daha kiigiiktiir. Bilyah
degirmenler igin siiylenmi herey aynen
boru degirmenlerine uygulanir, yalmz
boru degirmeni bilyali degirmenden
daha ince taneli bir iiriin verir. Boru
degirmenleri sert kayalarm ve portland
gimentosunun iigiitiilmesinde yaygm
( b)
bir ekilde , kullamhnaktadular Bunun
bahca sebebi, yava luzla c;a!Imalan
ve yapihlarmm. basit olmaSICbr.
Boru qegirmenlerinin ic; kaplamalan c;ok geitli olabilir, 6ekil15-17, bunlardan iig omek gostennektedir. Dl
muhafazanm devamh olrn"Sma karIhk,
$ekil 15-17. Boru degirmeni i> kapla
ig kaplama amrnkga degitir;Jir, c ile
malan.

788

789

gosterilen yapUIta, gaJullar A arahklanndan girer ve gergek bir a~mn,a yiizeyi

meydana getiriro <;:aklllar klnhp dian dokiildiik~e, yenileri konuro
Born degirmeninin degiik bir ekli Qubuk degitme11i adm1 ahr. ve bu degirmenlerde ogiitiicii bilya ve gaklllarm yerini, born eksenine paralel <;ubuklar
almilardJio

dir, 5 mikron veya daha kiigiik tanecikler istepilebiliro Bu ekildeki cihazlar,

biiyijk tonajdaki maddelerin iigiitiilmesinde kullamlmazlar fakat, gahmalar) cok
onemli olabiliro Bu makinalara bazan koUoid degirmenleri denildi~i oluro
Bu s1mh tekil eden degirmenlerin bir temsilcisi mikronizor (ekil 15-19)
arum ahr Ogiitme, yiiksek hzda garpma ile meydana getirilir; yiiksek hlZ Jse,
aklkan jetleri ile saglamro Hava veya su igerisinde suspansiyon haline getirilmi ogiitiilecek madde, bir besleme halkas1 A yolu ile cihaza verilir ve te~etsel
0

Hardinge degirmeni. Bilyah degirmenlerin ve born degirmenlerinin degiik bir ekli Hardinge degirmeni adm1 ahro Bunun bir ornegi ekil 15-18 de
gosterilmektedir. Zamanla meydana gelen ammalar sebebi ile, degirmenin ~e
itli biiyiikliikte bilyalarla dold.~.uulmasi, bu degirmenlerin esas prensibini tekil

$ekil 15-180 Hardinge degirmenio

edero Boylece biiyiik ve kiigiik bilyalar birbirlerinden aynhr ve kiigiik bilyalar,

degirmenin b~alma yapan ucunda yer alarak, iiriiniin daha ince bir ekilde
ogiitiilmesini saglarlaro Degirmenin boalma yapan ucunu konik yaparak bu
husus temin olunuro Degirmen otomatik olarak kiigiik bilyalan biiyiik bilyalardan aymr ve onlarm boalma yapan konik ugta toplanmalanm sai!;laro Bu esnada biiyiik bilyalar degirmenin besleme yapllan silindirik klsmmda toplanrrlaro

$ekil 15-19o Mikronizlir: A, besleme (do1durt..a) halkaSI; B, tegetsel besleme nozullatt; C,

iiAiitme odacJA:t; D, hava emme halkast; E, hava nozullan; F, hava -&:lkl!$ borusu; G, i.irUn
~tkt~ borusuo

nozullar B tarafmdan iigutme odac11!;Ina C giinderiliro Subuhar1, hava veya su

(problemin ozelligine gore bunlardan biri}, D halkas1 yolu ile E noznllarma gonderilir ve noznllardan, gok yiiksek bir lnzla d1ar1 gii(arlar Aklkanm fazlas1 F
yolu ile, iiriin ise G yolu ile cihaz1 terkedero
0

derecede ince iigutiilmii!> ~ veren degirmenler. Kirma ve ogiitme makinalarm1, mineral hazirlama pratigi yoniinden, bir karlia
!Irma yapmak egilimi vardiro Bunun sebebi sadece, bu alanda gok say1da rnakina kullamlmas olmay1p; aym zamanda, makinalarm gahmalan ile l]gili mu
azzam miktarda bilginin var olmasidiro Kayalarm iigiitiilme;inde kullanlian makinalar, kimya miihendisligi alamnda karIlaIlan operasyonlarm isteklerine cevap verroekten uzakhrlaro Bu makinalarm bir kl~1 onceki klsmllard" agiklanmitlro Diger bir sm1fi tekil eden ogutme cihazlan, metalurji proseslerinin gerektirdiginden, daha ince iigiitiilmii iiriin verebilirlero Kimya miihendisliginin
bir k1Slm alanlarmda maddenin 200 me e kadar ogiitiilmii olmas1 yeterlio degil-

15-18.

A~rn

15-19. Krnna ile ilgill teori - Rittlnger kanunu. K1rma ileminin ve

o~iitme makinalanpm yaygm bir ekilde kullamlmasma ragmen, ktrma ile ilgili

bir teorinin gelitirihnesi igin. yapiian biitiin gahmalar ve klrma makinalarmm

matematik formiillerle koordine ~dilmesi, gene! olaral<, baansiz olmntur Rittinger kanunu ve Kick kanunu adlan ile< bilinen iki ana kanun gelitirilmitiro
Bu kanunlarm hicbiri, herhangi bir ogiihne makinasmm calmasmi tam olarak
1
ifade ehnezler o
0

790

791

Rittinger tarafmdan ortaya atllan k1rma ile ilgili kanun, kuma igin gerekli
enerjinin, pargalanan yiizeyle oranllh oldugu esasma dayan1r. Bu esas1 agildamak igin, ekil 15-20 de giisterilen kiib eklindeki maddeyi giiziiniine alahm.
Kiibiin her kenannm uzunlugu D kadard~r. Bu kiib, kenar uzunluklan d kadar
alan ufak kiiblere aynhm olsun. Sekil 15-20 de D nin d ye oran1 4 : 1 olarak

almmillr. D : d oram n ile giisterilebi///

lir. !;>ekil 15-20 den gi.iriilebilecegi gibi
/~
//
iig boyutun her birinde, (n - 1) saytda
//j/1/
kmk yiizey vardu. Diger bir deyimle,
bu kiibii kiigiik kiiblcrc :.yur.1ak igin,
3(n
-1)D' miktarmda bir yiizeyin par_....V :.. . . 0
/
galara kesilmesi gerekrnekt~dir. 1 m de_....Y~
gerinde yeni bir yiizey elde etmek igin
gerekli i B kgr-m olsun. Boyu D m
Yo
a~
alan
kiibii boyu d m alan kiiLlere ayuJ.d~
0
mak igin gerekli i, aagidaki bagmll ile
verilmitir.
~eldl 15-20. Rittinger kanunu ile ilgili

~L..:::

.,...,Yvv

a~aklama.

i =

3BD'(n-1)

(15-7)

Kmlmas1 istenilen maddenin 1 m' iinde, biiyiik boyutlara sahip 1/D' saytda birey (iinite) vard1r. Bireyler muntazam kiibler halinde ohnadi'gi takdirde; gercek
birey alamnm, gogunlukda blliunan ayu1 boyutlara sahip kiib alanma oramrun,
her biiyiikliikteki birey igin aym olabilecegi diiiiniilebilir'. Bu oran K ile gas
terilebilir. Bu degerleri (15-7) numarah eitlige yerletirir ve n = DId oldugunu da giiziiniine alacak olursak, (15-8) numarah eitlik meydana gelir.
Her m' igin gerekli i -

(15-8) numarah eitlige, igerisinde iizgiil ag1rhgm yeraldigi bir faktiir yerletirilecek olursa eitligi, her m' madde igin gerekli i eklinden, her metrik
ton madde igin gerekli beygir giicii ekline diiniitiirmek gok kolay olur. M~y
dana gelen eitlik bu ekli ile pek fazla kullamlmaz, fakat basitletirilmi olur.

Her ton madde iQin gerekli hp degeri = C (

-1)

Yukartdaki bag;tn!I Rittinger kanunu ad1m ahr.

1 Bunun ge9erli bir dliiliDlii olmad1~1 gosterilmi!tir. C:lifil<li taneciklerin bilyiiklil~li azal. dtk~a oran da kli~liliir [J. Gross, Crushing and Grinding, U.S. Bur. Mines Bull. 402
(1938)]. Her bliyiikllikteki tanecik i9in K ya C~it. sabit bir oran kullanllacak yerde,
her bliyiikliil(. i~in uygun bir K de~eri kullamhr. Yalmz, tanecili. bliyiiklli~Unlin bi\"
fonk.siyonu olan bu orawn dej:ieri bilil)mektedir. Rittinger kanunu daha genet bir ~ew
kilde ',!Oyle ifade olunabilir: Ktrmak ve Oiiitmek i~in gerekll enerjinin mik.tan, te-:,ekkiil eden yeni yiizeylerin alanlan ile orantthdtr. Yukandaki tiiretmC, bu hustisu
gOsteren ideall~tirilm.i$ ve basitle!}tirilmi$ bir tiiretmedir.

h)

(15-9)

Kick kanunu. Kick kanunu, maddenin kmlmas1 igin gerekli enerjinin, maddenin ilk ve son gaplar1 arasmdaki oramn logaritmas1 ile oran!Ih oldugunu kabul eder. Diger bir deyimle, belirli ag1rhktaki maddenin 25 mm lik kubler halindeki tanelerini 12,5 mm ye pargalinnak iQin gerekli enerji, 12,5 mm biiyiikliikteki kiiblerin 6,25 mm ye veya 6,25 mm biiyiikliikteki kiiblerin 3,125 mm ye
pargalanmalan iQin gerekli alan enerji ile ayuuhr. Ornegin, bu kanuna gore,
maddenin dokuz misli ufaltilmasi i~in gerekli enerji, iiQ misli ufaltilmas1 igin
gerekli olamn iki ka!l kadard1r. Kick kanunu aagidaki eitlikle ortaya konllirnutur.

hp
(158)

Ozel bir maden filizi ozel bir kmctda kmlarak bir test gahmasi yapilacak
olursa (15-8) numarah eitlik, iiriin tanecik biiyiikliigii degiecek 5ekilde degirmen ~ahtmldij?;I zaman, liizumlu giig degimelerini hesaplama imkamm verir.
Gergekte bu konuda baariya ulaIlamaz. Ciinkii, total yiize}in biiyii'. bir k1smi, d den daha ufak tanecikler meydana getirir. Gross\ bir bSim m1ddelerin
geitli biiyiikliikteki taneciklerinin iilgiilmii] yiizeylerini veren bir tablo vermi
tir. Bu bilgilerin varhgma ragmen Rittinger kanununun gegerligi hll.M siiz konusudur.

~3 (3BD 2K)(n -1)

=3BK(~

D
Klogd

(15-10)

Yukandaki eitlikte K bir sabit, D ve d, maddenin ilk ve son tanecik biiyiikliikleridir. :((ick kanunu fazla say1da taraftar blliamamitir. Yiizey iilgmelerinin
yapildij?;I son aratirmalardan once, kmc!larla ilgili test gahmalannm sonuglan (15-9) ve (15-10) numarah eitliklerden elde olunan sonuglar arama diimiitiir. Kmlmi kuartz1n, hidrofluorik asid igerisindeki giiziinme debisi kullamlarak blliunan, kmlllll kuartz tanelerinin yiizeyi, Rittinger kanununa oldukQa
uymaktadu'' Diger ara!InCI!ar bu hususu ispatlayamamilardir. Ornegin, ekil

Gross, loc. cit.

Gross, loc. cit.

792

793

15-21 kuartlzm bir tip (dropweight) lanctda lanlmasmdan elde olunan deney
sonuglanm gostermektedir, Yiizey alanlarmm olgiilmesinde ge
'itli metodlar
kullamlmttlr.
{2001~--4---~~~
Onemli
olan
hu~s,
yeni yilzey
(,)
:>:
meydana getirmek igin gerekli
enerjinin miktart ile yeni yiizeyin
:!:110001------*~--b:......""--1
>.
alam arasmdaki ba~mtuun lineer
'2
ohnaytu:hr. Bu husus da, Rittin~
ger kanununun tamamiyle uygu100
200
0
300 Janabilir bir kanun ohnaJJ~mt orEnerji Kgr.-cm;9r.
taya koyar.

ge9en zaman, olarak ~ammlanrnttlr. Geitli maddelerin ozel bir ogiitiiciide o~ii
tiilmeleri ile ilgili hesaplamalarm yaptlmasmda bu endeks faydah olabilirse de,
gene! bir uygulama yapt!amayacag goriihnektedir. Bond' un son ytllarda ortaya koyduguna gore k~rma ve oktiitme igin gerekli giiciin miktar,t, iiriine ait

.,

Sekil 15~21. Uretilen yeni yUzey ile euerji gideri

arasmdaki ba~ml!yt a<;tklayan deneysel bilgiler.
Kuartzm kmlmaSl ile ilgili. A egrisi; Gross and
Zimmerli, Am lnst. Mining Met. Engrs., Tech.
Pub. 126 (1928); 127 (1928). Hidrofluorik asid

<;oziinlirlejtirilmesi. B egrisi, Johnson, Axelsan

and Piret, Chem. Eng. Progr., 45; 708-715 (1949)
Gaz absorpsiyonu. C egrisi, B ile aym fakat alanlar hava ge<;irgen!igi kadar farkhdrr.

15-20. KlrJna, teorlsinln bugiinkii durumu. Son galtrnalar,

hem Rittinger ve hem de Kick ka-

!rl
~

Bu metodlarm bir kismt esas almmak stlreti ile, kin~t randtmanlarmm hesaplanmasl istenilmitir. K1rma denemeleri soi:mcunda elde olunan. birim yeni
yilzey igin gerekli enerjinin miktar1, termodinamik incelemelerden (cok sa}'lda
on kabnller kullanan) hesaplanan, teorik yilzey enerjisinin miktan ile kartla
ttrtlacak olursa, %0,1 illl %1 arasmda degien bir ranchman elde olunur. Ag1k9~
goriildii~ii gibi, operasyonun mekanizmaSI Qok saytda bilgiyi gerektirmektedir'.
O~iitiilebilme endeksi teklif olunmu ve bu endeks, tamllmiy~e belirli kt!mmt
laboratuar cihazl ile yapt!an o~iitme ilemi (taneciklerin ufalttlma miktan) igin
E.L. Piret, Chem. Eng. Progr., 49 : 56-63 (1953).

na1ru

c::

'j

"

a:

:i

-ICI

-"'

ri

nunlarmm gene! bir ekilde gegerli olmadtklanm gi:btermitir.

<;:ahmalar daha gok, h~m kmlacak maddenin ve hem de iiriiniin

gergek yilzeyler.inin bnlunmasi eklinde ohnutur. Biitiin bu gahrnalar, gazm

madde tarafmdan absorplanmasmt (gok giig olan bir laboratnar telmigi ile),
yiizey taraftudan tutulan gozelti miktarmt, maddenin gaz veya StVIya kart gosterdi~i gegirgenligin miktanm (Kozeney eitligi ile ortaya konulan) esas almaktadtrlar. Geitli metodlar birbirlerinden gok farklt sonuglar vermektedir. Yukanda agtklanan metodlarm giig yonlerinden biri, yilzey o!Qiihnesinde sad~ce tane
ciklerin dt yiizeylerinin mi yoksa, bununla birlikte gatlak ve deliklere ait yiizeylerin de gozoniine ahmp almmayacagJdu. Kuartz kmklarmm raz absorbsi
yonu yolu ile olciilen yiizeyi, gegirgenlik yolu ile bnlunan yilzeyin iki kati kadarchr. Hematit takdirinde ise, gaz absorpsiyonu metodu gegirgenlik metodunun verdigj sonucun 62 kat! kadar bir yilzey .verir.

1nn.

:::--,,

:::,

...ol

"':!'"'

~ ~.

1-"

,n.,..,.,f11 /Ill
0,393

3,93

39,3

393

3937

$ekil 15-22. Kmct ve o~litlicliler tarafmdan kullamlan gii<; miktarlan (Bond and Wang,
Trans. Am. lnst. Mining Met. Engrs., 187: 181).
tanecik biiyiikliigiiniin karekokii ile orantihdtr. Bu sonug gok say1dak\ test 9a_hmalarmdan gtkar~lnu olup, oldukga gegerli goriilmektedir. Fakat, heniiz sa~
Iamna ftrsatl bulamanubr. Oldukga- faydah bir diyagram ekil 1522 de verilmitir. Bu diya~ramda n, ufalanma oram :(kiiriiltme oram) olup; kirtlarak maddenio yilzde sekseninin gegti~i delik ag1kl1gtm (elege ait), iiriiniin %80 ninin
gegtigi delik agtkh~ ile bolerek elde olunur. Son husus aym zamanda iiriin tanecik biiyiiklii~ii P olup, em ile biri~lendirilir.
Biitiin iireticiler igin metalierin fiat! aym oldu~undan, metalurji endiistri
sinde rekabet bir miktar onlenmitir. Bu sebeple metalurji endiistrisi uzun }'lllar
gergek galtma bilgilerine bagh kalrnlbr. Mineral haz~rlama konusunu ele alan
kitaplar, Qeitli kirma ve ogiitme cihazlarma ait gok sa}'lda gergek gahma bilgilerine sahiptirler. Bu bilgiler arasmda operasyonun fiat! ile ilgili bilgiler de
bnlumnaktadu.
1
0

Bond, Mining Eng., 4 : 484- 494 (1952).

Bond and Waag, Trans, Am. lnst. Mining Met. Engrs., 187 : 871 (1950).

794

15-21. funct !;Bh!>mast- kmla.cak madde. Kuma ve ogiitme, ister Rit

tinger veya ister Kick kanununa uyarak meydana gelmi olsun, kullamlan giiciin
biiyiik bir krsmr ufak taneciklerin kmlmasr igin harcamr. Bunun bir sonucu
olarak, belirli bir maddenin 10 me biiyiikliige kadar ufaltrlmaSl istenihnekte
ise; iiriiniin bir losmmm 20 veya 50 me biiyiikliige kadar ufaltrlmr~ olmasr, giiciin israf edihnesinden baka birey degildir. U'riin i~erisindeki elek altmm minimum bir deger<le olmasrm giiven altma almak icin, herhangi bir kuma cihazma doldurulacak maddenin gene! olarak, ogiitme yiizeyinden serbest~e dokii
lecek ve lorma yiizeyini liizumsuz yere trkamayacak veya biiyiik parcalar etrafmda ufak tanecikler toplaumasr meydana getirmeyecek karakterde olmas1 istenilir. Bu konu se.rbest kuma ve bunun zrddr ise t1kanmalt besleme olarak adlandmlrr. Pratik cahmalarda lonlmasi istenilen maddenin t1kama yapmayacak
.
karakterde ohnasi arzu edilir.
<;:eneli loner, doner konik loner, silindirli kmm ve benzer makinalar, lonlacak madde gok agu, ya veya yaprkan olmadrgr takdirde, kendilerini iiriinden
kolayhkla kurtanrlar. Diger makinalarm ve ozellikle yaprkan karakterde olan
maddelerin ogiitiilmesinde kullamlan makinalarm, bu trkanmalari iinleyecek
yardrmcr cihazlarla donatiimalan istenilebilir. C:eitli karakterde olan maddeIere uygulanabilen ceitli otomatik doldurma cihazlan gelitirilmitir 6giitme
yapan makinalar lonlrnasr istenilen madde iizerinden su veya cozelti alom1 gegirilerek yapiiabilir. Bu ~ekildeki ogiitmenin amacr ufak taneciklerin su veya gozeit! tarafmdan siiriiklenmesi ve biiyiik taneciklerin, ogiitme yiiz~yi iizerinde
biralolmasrdrr. Bu aym zamanda Raymond ve benzer degirmenlerde hava kullainlmasmm da amacidrr. Giic giderlerini azaltmak, fazla miktarda elek altr
meydana gelmesini ve kmlmasr istenilen maddenin cihazrn trkamasrm onlemek
igin baka metodlar da varchr ve bunlar, diger klSlmda agiklanacaktrr.

795
Bu sistemin en gok uygulama alam buldugu alanlardan biri bilyah degirmenlerle, born degirmenleri olup; ogiitme ya olarak yaprhnaktadir. Bu durumda kiiciik taneciklerle biiyiik taneciklerin birbirlerinden aynlmas1 Dorr smrflandmcrlan (los1m 14-20 ye. balomz) tarafmdan yaprlmaktad1r. Aym zamanda,
kapah devre ogiitme projesi kazrrlanrrken biiyiik. taneciklerin, smrfland>nCidan
boru degirmeninin besleme yaptlan ucuna geri gonderilecegi hususu gozoniin-
de bulunduruhnah ve bu taImayi yapacak olan tarma bandlarmm (kayilatinm) uzunlugu, minimuma indirilmelidir. $ekil 15-23, kapah devre ogiitme sis-

Ufak

pan;alar
,._.....

Dorr

degirmenler

SlntftandinCISI

iiriin

kum

Sekil 15-23. Kapah devre O~litme metodunun aktm diyagramt.

15-22. Kapah devre ogntme metodu. Bu terim, krrma veya ogiitme

cihazlarma iiriinii tanecik biiyiikliigiine ayrracak cihazlarm baglanmasr; elek
altmm iiriin olarak dran almmasma karrhk, elek iistiiniin tekrar kuma veya
ogiitme cihazma gonderilmesi, anlanuna gelir.
U'riinii tanecik biiyiikliigiin.o gore bir ay1frma tAbi tutacak cihaz, ya bir
elektir veya endustride bu alanda yaygm bir ekilde kullarnlan diger bir cihazdrr. C:ok ufak taneciklerin meydana gelmemesi halinde gii<; knllamm1 siir'atle
artmadrgr igin, kapah devre ogiitme metodu, herhangi bir lonc1 igin de faydah
olmakla beraber, normal olarak <;ok ufak tanecikli iiriin veren maddeler igin en
onemli uygulama alamdrr. Bu gibi duru~larda <;eitli tipteki elekler en az etkili ohnakta ve bu seb~ple, kapah devre ogiitme metodunda, krrma ve ogiitme
operasyonlan bir srv1 alom1 altmda yaprlmakta ve bunlan, geitli tipdeki ya
ayrrma cihazlan (krsrm 14.18 den 14-20 ye kadar oJan losrmlara balomz) izlemektedir.

temini diyagramatik olarak goslermektedir. Diyagramda, boru degirmeni ve

Dorr srmflandmcrsmdan baka, kaba ve orta biiyiikliikteki ogiitmeler igin, diger tip loncrlarm da yer almakta oldugu goriilmektedir.
ADLANDIRMA

mtl. yeni yiizey iyin gerekli i~. kgr-m

C = teorik kapasite, m'3jsaat; bir sabit
D = silindir 9apt, m; kiib kenanmn uzunlugu, m; tanelerin ilk biiyiiklli&ii
d
silindir arast uzakh&m yansx, m; ktiyi.ik kliblerin kenar uzunluSu;
tanelerin son btiyiiklii8ii
K = ger9ek bir tanecik alamnm, aym boyutlarn. sahip kiib alamna oraru; bir sabit
N = silindirin donme h1Z1, rpm (donli!/dakika)

.!J

= oran

796

797
Q = Ozgiil a~trhljt s olan maddenin kapasitesi, tonjsaat
R = O~Utiilecek tanelerin yanc;apt

= gii!;, silindir yanc;apt

s = Ozgiil n&trhk
u = silindirlerin c;evreSel htzlan, mjsaniye
r

e, f, t, m, n, r

= silindir ylizUnUn
= kuvvetler

geni!}li~i,

Bolum 16

Yunan harfleri

a. = ac;t
p,

KAT! LARIN TASINMASI

= siirtiinme katsaytst
PROBLEMLER

geni~li~e sahip silindirlerden mey~

Bu silindirler, silindirler arasmdaki en kii9iik ac;tk.hk 1,25 em olacak ~ekilde
yerle~tirilmi$lerdir. Cihazm yaptmctst, silindirlerin 50 ita 100 rpm (dOnii~/dakika) hi.Zla c;a~
h$tlnlmasmt tavsiye etmektedir. Bu silindirli kmctnm Ozgiil a&trh8t 2,35 olan kayalan klre
mast istenilmekte olup, klstlfma ac;tst 30 dir. Kmlacak olan maddenin mlisaade olunan maksimum taneCik bliyUkliigii nedir ve gerc;ek kapasite teorik kapasitenin o/o 12 si kadar' oldu
u takdirde; ton/saat olarak, maksimum ger!;ek kapasite nedir?

lS..l. Bir seri ktrma silindirleri, 1 m c;apa ve 38 em

dana

gelmi~tir.

15-2. Problem 1 de adt g~en silindirlerin uzun bir zaman kullantlmalart sonucu yUzeyleri pliriizlenmi~ ve ktstlrma agtst 3230' .olmu~tur. Bu durumda, ktnlacak taneciklerin
mtisaade olunan maksimum tanecik biiyi.iklUAU ve kapasitesi nedir?
15-3. Yumusak bir madde olarak smt.flandmlabilen bir maden filizinin 250 ton/saat
kapasite ile kmlmast istenilmektedir. Ktnlacak :oargalann bUyUklU~U. o/o 80 i 40,5 em delik
a!;lkh~mdafi ge!;ebilecek kadardtr. Driinlin bUyUk..~JU ise, o/o 80 i 7,5 em delik agtklt~tndan
ge!;ebilecek kadardtr. Hangi tip ktnct kullantlmahdtr? Kmlacak maddenin her tonu igin ge
rekli gUcU hesaplaytmz.

16-1. Konuya girl~. Kati!arm tammasi, akikanlann tammasi ile ay

m derecede onemli olan bir operasyondur. 1ster biiyiik pargalar, ister ogiitiilmii
lane veya toz halinde olsun, esas1 kal! olan maddelerin fabrika i~erisinde veya
fabrika dimda bir yerden diger bir yere gonderilmeleri (lammalan), bu biiliimiin konusunu tekil eder. Miimkiin oldugu takdirde, baz1 kat1 maddeler ince
toz haline getirildikten sonra, bir akikan tarafindan ve suspansiyon halinde de
tamabilirler. Bu maksatla cihaz segimi, gok say:tdaki faktiirlere baghd1r. Bunlar
arasmda en onemli olanlar, liizum\u. kapasite, maddenin ekli ve lane biiyiikliigii, maddenin yatay, diiey veya egimli bir dogrultuda taImp lammayacai1;J
gibi konulard1r.
Herhangi bir amagla kullamlan cihazlar, bir hesaplama sonucundan gok,
endiistriyel tecriibelere dayamlarak projelendirjlmektedirler. Buhun bahca
sebebi, tammasi istenilen maddelerin gok geitli i;izelliklei gostermeleri ve ta.Imanm, gok geitli prosesler igerisinde yer almasidir. Gok onemli konveyorle. rin bir k1smmm, uygun bir simf!amasi aagidaki gibidir.
1. Kayt$h konveyOrler
2.

Zincirli konveyOrler
StY:trmalt (kaitmalt) konveyOrler
Tablah konveyorler
Kovalt konveyOrler
(d) Kovalt elevatOrler

(a)
(b)
(c)

3. Vidah konveYOrter
4.

PnOmatik konveyOrler

16-2. Ka.YI~h konveyorler. (taIma bandlan). Kayih konveyor esas

olarak gok basit bir cihazd1r. Dzerinde kati maddenin tamdlgi so11suz bir
kay:ttan ibarettir. Buntmla beraber gerQckte biiyiik boyutlara sahip kay:th
konveyor, oldukga kariIk bir yap1ya sahiptir, konveyorii meydana getiren hirimier gok geitli ekillerde yapilabilirler; bunlarm projelerinin hazirlar,masi ve

799

798
par~alarm

montaj1 konuyu iyi bilenler igin dahi bir problem olmaktad1r. KaYIh bir konveyiir u klSlmlardan meydana gelmektedir: birincis~ ka}'lm kendisi; ikincisi, ka)'lI hareket ettiren par~alar; ii~iinciisii destekler ve diirdiinciisii,
gerginligi 3aglay~n par~alar. Bunlara illlveten, ka)'lh konveyiir elle doldunilup
boaltilmadigi (lm daha ziyade paketlenmi rn,addeler i~in yapi!Ir) takdirde,
yiikleme ve boaltma cihazlatma da ihtiya~ vard1r.
16-3. Kayt!,l (band) yapts!. En yaygm ka)'l, lastikten yapllrru olanlardir. Bu ka)'llar, birka~ kat yelkenbezinden meydana getirilmi bir gekirdek
:veya ~atk1 k1smma sahip olup; bunlarm her biri, lastikle emprenye edildikten
sonra yine lastikle birbirlerine yapitmlmilardir. <;atkmm iizerini kijplayan
lastik, bunlarm birbirlerine yapimasup saglar. 'Ost kaplama gene! olarak alt
kaplamadan daha kalmd1r. Kimyasal tesirlere, yiiksek temperatiir<> (120C kadar), olduk~a fazla olan amrnaya karI koyabilecek olan iizel bir lastik kullamhr. Giivenli ~ahma gerilmesi her kat i~in 450 iii\ 715 kgr/m olabilir. l20C
derecenin iizerinde siCakhklar igin iizel olarak yap1hn1 ka)'llar bulunabilir.
lplerden yap,Jmi bandl~r. yap! balammdan ip dokulu otomobil lastiklerine
benzerler. tpler, ~atla)'l meydana getirmek amaCI ile tamamen laslik igerisine
gomiilmelidirler. Yaygm olan ekil, pamuk ipliklerinin kullamlmasidu; daha
fazla mukavemet isteyen ilerde, naylon iplikler knllamlabilir. tplikten yapllmi
bandlarm giivenli gahma gerihnesi her kat igin 980 ilil. 1.760 kt;r/m olabilir.
En kuvvetli (ve en pahab) kayilar, pamukln dokuma yerine, ~eli!. tel kullarularak yapi!anlardir. Bu ekildeki kayilarm giivenli gahma gerilmesi her kat
i~in 54.000 kgr/m olabilir.
16-4. Kayt!>h konveyorlerin !)ah!,ltmlmast. Sekil 16-1 de, ka)'lh konveyiirlere ait Qeitli gahma tipleri gosterilmektedir. Bunlann .igerisinde en basit
olam, herbangi bir gii~ kullamlarak galitmlan, ~Iplak kasnalia sahip olan tiptir. tletilmesi gereken giiciin, ka)'lm kasnak iizerine siirtiinmesi il!' saglanabiIecek kadar diiiik olmasi halinde, bn metod iyi sonug verir. Bununla beraber
bu tip ~ah~mada, hem kayi ile kasnak aras!IIdaki temas yiizeyi ve hem de siirtiinme katsa}'ISI kii~iiktiir. Bu tipin biraz geli~tirilmi eklinde h>nak yiizeyi,
siirtiinmeYi artirmak amaCI ile, lastik veya deri ile kaplanmi~tir. !ster ~1plak ister kaplanmi~ kasnak kullamlsm, hareketi saglayan kasnalim hemen arkasma
avara kasna!li konulmas1, temas a~Ismi 180 den 200' ye yiikseltir. Bu diizenin
gii~ ihtiyaCim karIlamadigi yerlerde, bir kasna!ii dolanan ka)'llll ikinci bir
kasnag1 dolanmaSI sureti ile meydana getirilen ve her ikisi de hareket kasnalit
olan ve seri baglama (tandem) olarak adlandmlan bir diizen uygulamr. Ka)'lh
konveyorlerin 9Rhtmlmalan, her ne kadar boaltina yapi!an ucundal<i kitsnak
tarafmdan yap1hrsa da, doldurma yapilan ugdaki kasnak tarafmdan da ~ah~ti
ri!abilir. Bu tipteki ~ahtirma, belirli bir gii~ verilmesi karili~mda daha biiyiik

bir. gerilmenin meydana gelmesine sebep olur ve ancak gerektigi yerlerde laiilamhr.

(~~)

Call$tlran kasnak
0

0
Cal1~t1ran

('--")'----- -----

(J

kas nak

-----=Qd
kasnak
I"''~"
Cal1~t1nlan

(avare kasnag1)

Ard~s;
konmu~
motor

Otomatik ___.., ,
.;ekim kasnag1 C)
Sekil 16-1.

Kay1~h konvey6rlerin ~ah~tlnlma tipleri.

16-5. KaYIh konveyor destekleri. Ka)'l destekleri gene! olarak bir

aft tarafmdan taman silindirlerdir ve bunlara avara silindirler! denilir. <;ok
~eitli ekillerde yapilabilirler. Bunlar igerismde en pah;th olanlar, basmgh yaglama tabancas1 ile donatihm alan ve silindirli yataklar iizerinde tamanlardir.
Daha ucuz. olanlar ise burglar iizcrinde taImr ve gres yagdari!an ile yaglan1rlar.
Avara silindirlerine gene! olarak oluk ekli verilmitir. Bu suretle kay, merkezde yatay ve kenarlarda ise egimli bir ekil ahr, Bu diizenleme s..yesinde,
belirli genilikteki kayim her metresi, maddenin etrafa sag1hnasma sebep olmaksizm, daha ~ok madde taIma imkilmm bnlur. Kayim geri doniiii daha
~ok diiz, oluklu olmayan, silindirler iizerinde tam~rak saglamr ve bunlar baz1
hallerde iist avara silindirleri ile aym tabana otuttulurlar. Kayih taIyici!ara
ait avara silindirleri ekil 16-2 de gosterilmektedir.

Sekil 16-2.

KayJ.',dt konveyOrlere ait avara silindirleri.

801

800

16-6. KaYJh konveyor gergfieri. Yiik veya hava (ozellikle h:wa temperatiir ve rutubetinde meydana gelen degimeler) degiimler~ herhngi bir
konveyorde fakat ozellikle k1sa konveyorlerde, kay! uzunlugunun degimesine

A-A kesiti

sebep olur. Ka}'lI gergin tutacak tedbir ahpmayacak olursa, bu degi5ime eit
ohnayan bir gerginligin dogmasma sebep olur. Bu sebeple, her art altmda
ka}'l gerginliginm aym kahnasm1 saglayacak, kantarma veya gergi kullamlmahdrr. Sekil 16-3 yaygm bir ekilde kullamlan gergileri gostermektedir. En
basit gergi, bir vida boyunca hareket eden dOkme demirden bir yataga sahip
tir. Bu ag,rhk diiz bir yatak kutusunu taImaktadir. Sekil 16-Sa da gosterilen
tipde, iki adet sabit dayanma bloku arasmda yer alan ve bir koebent demiri
iizerinde hareket eden, iki pargah mil yatag, muhafazas1 vard1r. Bu ve buna
benzer tiplerde, on veya arka (tercihan ikincisi) kasnagm aft! bu gergilerin
bir ~;iftine yerletirilir ve elle {!ahtmlan bir gergi vidasmm dondiiriilmesi ile
istenilen gerginlik saglamr. Sekil 16-Sb ve c gerihneyi saglayan hirer ag1rhga
sahiptirler; bunlarm gahmasi, ekilden a{!Ik{!a goriilmektedir

16-7. Yiikleyicller (besleyiciler). Kn}'lh bir konveyor u;m en basit

yiikleme metodu, yiiklemenin bir huni ile yap!lmas1 eklindedir. Huni ile besleme yapiirugi takdirde huninin yan yiizeyleri, maddenin egik yiizey iizerin
deki akma luzi, taI}'lci iizerindeki tamma lnzma eit olacak ekilde, bir egime .
sahip ohnahdir. K1sa ka}'lh veya levhah konveyor (klSlm 16-8) gibi daha kaflIk yaptll yiikleme metodlarmdan baka sarsmtih elekler, doper si!indirik yiikleyiciler, ileri geri hareketli plakaya sahip yiikleyiciler ve doner vanah yiikleyiciler vardrr. Bunlann bir lasm1 ekil 16-4 de gosterilmek\edir .

..

..

c
~ll 16-13. Kay 1 ~ 1 konveyor gergileri: (a) kojebent ~er~ve; (b) yatay a~rrltk11 gergi; (c) dtiI"Y ~~rltklt gergi.
1. <;atalta!1 -

Kimya MUhcndisliginc Girl~

.-.

803

802

16-8. BoSltma metodlan. Ka)'l~h bir konveyorde_ kullamlacal. bo~lt

ma metodu, boaltmamn konveyiiriin sonunda veya ara brr_ noktada yaplima:
sma. aynca, boaltmamn depoda sadece bir noktaya veya silonun her noktast
~a ~aptlmasma baghdtr. Bo~altmamn, kayt~h konveyoriin diger ucundan ya
halinde bir kiSim ozel cihazlara ihtiya9 hilsli o!ur. Bu metodlan ~u e
pi1mas>
,
.
_,
( ) d k
ki
kilde SJialamak milmkiindfu: (1) kaZJywtlar (stymcuar), 2 .. evmct asna , ar,
(3) serbest bnakma diizenleri ve (4) mekik (vargel) konveyorler.

s1ymcllar, isminden de anla~tldtgi gibi, ta~t)'lCI kar:~m. bir k~narm~an

diger kenarma kadar uzanan, ko~elemesine konulmu metalik bn plak.dan tba
rettir ve maddeyi bir yone yonelterek, bo~altma yapar. Devirici kasnak, ka)'l~~
ta~)'lCtdaki normal ta~Iyictlardan birinin yerini altr yalmz, bu kasnag;~ mill
egimli oldugu ; 9;n madde, devirici kasnak iizerinden ge9erken kaytm brr kenarma dogru kayar. Bo~altmanm, belirli bir noktadan 9ok ka)'l~m oldnk9a ~z~n
bir ktsmi tarafmdan yaplimast ve kayt~m bu lasmtmn, yauk durm'.ISI sebebt 1le
bu metod iyi sonu9 vermekten uzakur.
Boaltma donamm (~ekil 16-5) esas olarak, bir 9er9eve iizerinde ~er alan
A ve B kasnaklarmdan meydana gelmitir. Kasnaklar, ka)'llll k.sa btr lasmi

~kil 16-5. Bof<lltma dUzeni: A, bojaltma kasna~t; B, >evirme kasna~t; C, ~altma olu~;
D sUrtlinme ile hareket vereQ kasnak; E, hareket zincirleri; F, hareke.t ~ark.t; G, H. s~..
m'e kasnaklan; J, siirtiinme kasnaklarma ait dtizenleme kolu; K, sUrtiinme kasnajt eksentri~i; L,

kilit; M, kilit kolu.

arkaya katlanacak ~ekilde yerletirilmilerdir. Ka)'l iizerinde ~altn~a. don~

mmma nlaan IUadde, ka)'l~h ta~IyiCmm sonunda ka)'lrn ters ~o-~~s1 il~ doliiiliir, dokiilen madde bir oluk }ardtlUlyla alm1r, bir veya her ~ yone gond:rilir. Bo~altiUa donantmlan sabit, kendinden hareketli veya el ile hareket etti:
rilen tipde olabilirler. Hareketli bo~altma diizenleri, tatma kay1mrn ~e~~an~
bir noktasmdan bo~altma yapma olanagma sahiptirlcr. Ka)'l~h konve}orun bn

kenart bo)'llnca, i~;lerine maddenin boaltt!acagt kamyon veya vagonlar bwunmaltdrr. ::!ekil 16-5 de, ka)'llll kendisi tarafmdan sa~lanan gii~;lc 9ahllrlian
iizel bir boaltma diizeni gosterilmektedir. Siirtiinme kasnagt D, zincirler E
yardilUl ile hareket 9arklllrma F baglamrlar. Siirtiinme kasnagt D, J diizenleme kolu ve K eksentrigi tarafmdan B silindiri ile aym aft iizerinde y<>r alan G
kasna~ma veya A silindiri ile aym ~aft iizerinde yer alan H kasnagm~ bastmlacak ekilde yerletirilir. Boylece, boaltma diizeni her iki yone dogru hare
ket edebilir. Diizenin sabit kalmasi istenilecek olursa bu, M kolu ile harekete
getirilebilen L kilidi tarafindan saglanabilir. Boaltma diizeni, silonun bir noktasi doldurwacak ekilde yiineltilir ve sonra diger bir noktaya 9evirilebilir. Diger bir metod, bir durak noktasma 9arpma sonucu otomatik olarak ters ~;evri
lecek ekilde, J kolunun diizenlenmesinden ibarettir. Bu durumda boaltma diizeili, silonun uzunlu!i;u boyunca devamh olarak ileri ve geri harekct eder.

Mekik (vargel) konvey&, yer degitirebilir yaptda alan kiSa bir konveyiirden ibarettir ve gene! olarak, esas taIYJCiya dik bir ekilde hareket eder. Mekik
taI)'lcmm tiimii, dolduracagt silonun iizerinde ileri ve geri hareket eder, konveyi:irun harelmt yonii degitigi zaman otomatik olarak kaytrn hareket yoniinii
degitirir.

16-9. KaYJ!Ih konveyorlerln projelendirllmesi - kaYlm genlHgi ve

hlZI. Kapasitesi biiyiik alan kayih konveyiirlere ait tiim projenin haztrlanmas~
bu alanda tecriibeli kimseler tarafmdan yaptlmahdn. (;iinkii bunlar pahah kurululardtr. Bu sebeple, dikkatli bir ekilde projelerinin hazulanmas1 ve yaptlmalari gerelanektedir. Bununla beraber bir iletme' miihendisine, hesaplamalar
i9in liizumlu bilgileri verebilecek, basit prensiplerin ogretilmesi miimkiindiir.
Kayih bir konveyiiriin kapasitesi iki faktor tarafmdan tilyin ve tesbit olunur. Bunlardan ilki, yiiklenen maddenin kesit alam ve ikincisi, kayim luz1dir.
Yiiklenen maddenin kesit alaln iic faktor tarafmdan til.yin olunur. Bunlar strast
ile kaytrn geniligi, kayirn ekli (yiizeyi diiz veya piiriizlii) ve ta~macak maddenin tanecik biiyiikliigiidiir. Oldukca ufak taneli maddeler i9in yiiklenen madde, uygun bir 'ekilde yiikleme yaptldtgt takdirde, muntazam bir k~sit alam
gosterit. Madde biiyiik parcalar ihtiva eder ve ozellikle, ~arkh biiyiikliikte parcalardan meydana gelirse, dar kayitan kolayhkla yuvarlanarak diier.
Kayih konveyor yapan her fabrikator, konveyor biiyiikliigiiniin ve giic ihtiyacimn hesaplanmasmda kullamlacak diyagramlan yaymlar. Bu konunun ilk
adimtm tekil eden, kay! geniligi ve luz1, ekil 16-6 daki diyagr"i' yard1m1 ile
bwunur. DiyagralUln kullamhmda balangt~; noktus1, ta~macak maddenin
ton/saat olarak kiitlesel debisi ile solda veya tamacak maddenin, mjsaat olarak volumetrik debisi ile iisttedir. Bilinen bir degerden balamak sureti ile

804
805
saga dogru yatay olarak ilerlenir ve bn ilerlemeye, maddenin yogunlngunn
kgrjm olarak gi:isteren ki:i~eleme dogrulardan, maddemize ait olan yogunluk
dogrusuna kadar devam edilir. Bundan sonra, maddeniizin tane biiyi.Ikliigiinii
gi:isteren dogruya vanneaya kadar dii~ey olarak a~ag1ya inilir. Son olarak, saga

..
.,..-

m /saat

..

if

Kay:tln geniligi bilzen, yiiklenen maddenin ortalama kesit alamna ait

gerQek agrrhk yerine, en biiyiik parQalann biiyiik]iigii tarafmdm tayin ve tesbit
olunur. Bu takdirde yukandaki i:irnegimizde yeralan tamaeak madde, 21 em
biiyiikliikteki parQalara sahip olaeak yerde, 9ap1 8,9 em den fazla .:>!mayan veya
12,5 em den daha biiyiik parQa!an bulunmayan bir madde toplulugu olsayd1,
kayim geniligi 510 mm ve luZJ 106 mfdakika olacaktl.
Kayih konveyi:irler gene! olarak 60 m/dakikadan daha yiiksek bir h1z!a cahtmlmamahdi(. Gahma h!Zl ne olursa olsun, ta~IyJCmm tiimiine ait ilk yatlnm gideri hemen hemen aymd1r. Saatte ta~man madde agirhgi, diiiik hizlar
iQin, yatrrrm giderlerini kar~I!amaktan uzaktJr. Daha yiiksek h1z!a ~al!an daha
dar bir kayi, aym miktardaki maddeyi, daha diiiik ilk yatmm gideri ile taIr.
Diger taraftan 150 m/ dakika degerindeki luzdan sakmi!mahdrr. Giinkii kay:t
iizerinde liizumsuz ammalarm meydana gelmesine ve aym zamanda ufak taneciklerin kayitan UQmasma sebep olur.

$::.kil l6-6.

Kayt.$h konveyOrlerin

kayt~ geni~liginin' ve htzmm hesaplanmast i~in diyagram..

dogm ilerleyerek kay}In hJzl m/dakika olarak bulunnr. Ornegin, yogunlugu

1,602 kgr/m' olan ve 21 em biiyiikliikteki parQalardan meydana gelen bir madpe 225 ton/saat debi ile tammak istenilsin. Bn tak<lirde 625 mm gen~likte bir
kayJIll 70 m/dakika h1z!a Qaht!nlmas! gerekmektedir.

16-10. Gii!) ihtiya.CJ. Kay:t~h bir konveyi:ir taraflndan kullamlan giiQ lasim!ara aynlabilir: (1) yiiklenen maddeyi taImak iQin gerekli giiQ, (2; kay:tm
kendisini hareket ettirmek i<;>in gerekli gii<;>, (3) avara <;>ark ve kasnaklarmdaki
siirtiinmeyi yenmek i<;>in gerekli giic, (4) boa]tJna diizenini cahtlrmak igin
gerekli gii<;> ve (5) maddeyi yiiksege kald1rmak (egimli taIy:tmlar takdirinde) icin gerekli giiQ. Biitiiu bn fakti:irlerin tam olarak formiile edilmesi olduk<;>a
kanIktJ;. Ozellikle <;>eitli siirtiinme fakti:irlerinin bi!inememesi ve kayi aitJrhgmm, proje ciziminin bu safhasmda tilyin ve tesbit edilememesJ, karIlaIlan
giidiilderin en i:inemlilerini tekil ederler. Geitli cihaz yaprmci!anDI'l katalog!arinda vermi olduklan formiiller Qok say1da basitletirmelere sahiptir. Boyle bir formiiliin grafik Qiiziimii ekil J6-7 de gi:isterilmektedir. biyagramm ku1lamhmda balangi<;> noktas1, sol iist kiSimdaki (kgrjm olarak ifade olunan)
madde yogunlugudur. Bu noktadan balanarak kay! geniligi dogrusunu kesin~
eeye kadar dik olarak once aag1ya ve sonra kay! luzm1 (m/ dakika olarak gosterilen) kesinceye kadar 'yatay olarak saga gidilir. Hesaplamanm bu lasmJ,
tonjsaat olaraJ( belirtilen kay:t~ y)ikii hesaplamasmdan farkh degildir. KaY, h!znu gosteren dogruyla kesim noktasmdan, konveyor uzunlugunu gosteren dogrular ailesine dogru, yatay olarak saga gidilir ve tam yiikleme hal:nde liizumlu
olacak giiciin miktan, beygirgiieii olarak, okunur. Sekil 16-7 deki koyu renkli
<;>izgi boyle bir problemin ~oziimiinii gostermektedir. 915 mm geni~ligP ve 90 m
uzuu1uga sahip olan, 800 kgr/m' yogunluktaki maddeyi 73 mjdakHm h1zla taJ
yan konveyoriin giic tiiketimi ne kadard1r? Bu sorunun cevab1 12 Hp dir.
Bu hesaplama diiz yatakh avara kasnak ve garklanmn .kullamlmasJ halini
esas ahr. Makarah yataklara sah1p avara kasnak ve <;>arklan %40 daha az giice

807

806
ihtiyaQ gosterirler Egimli konveyorler takdirinde her m-ton/saat kaldmna iQin
fazladan 0,004 hp kadar giice ihtiyaQ vardtr. Miisaade olunan maksimum egim

Tablo
Kayi$tn

1~-1

Bir serbest b1raktc1

geni$li~i,

::>

::>
N

':::>

c
-~
'-

i~in

Hp

dcgeri

em

Diiz yatak

Makarah yatak

30,5
35,6
40,6
45,7
50,8
61,0
76,2
91,4
106,7
122,0
137,0
152,4

0,75
1,00
1,00
1,50
1,50
1,75
2,50
3,00
4,00
5,00
6,00
7,00

0,50
0,75
0,75
1,25
1,25
1,25
1,75
2,50
3,00
3,25
5,00
6,00

....

'0

i?:~

>:;:,
ern

o._
.X -

"'en
- >.

E.l'5

Konveyiir uzunlugu, m
~!til 16-7.

Kaytlh konveyor tarafmdan k.ullandan giicUn hesaplanmast i~in diya~ram.

15 il!l. 20 dir. Serbest b1r_akma diizenlerine ait giiQ ihtiyaCI tablo 16-1 de verilmitir.

16-11. Ka~m aguhgt. Kayim geniligini bilmek yeterli de/>ildir, aynca kay kahnhgmm bilinmesine de ihtiyaQ vard1r. Kayim kahnhg1, maksimum giivenli Qahma gerilmesine baghd1r. Bu, her metre ganilik v~ kayim
yapldij!I malzemenin her kat iQin tahmin olunabilir. Giivenli Qah5ma gerilmesine ait degerler kiSim 16-3 de verilmitir.
Konveyorii Qahtirabilmek iQin, kaym kasnaklar iizerinde kaymas1ru onlemek amac1 ile, belirli bir balangtQ gerilmesinin kayia verilmesi gerekmektedir. Konveyor yiiklendigi zaman, U gerilmelerden oluan bir gerilim altmda
taIma yapar. Bu gerilimler uclard1r: (a) balangiQ gerilmesi ve (b) kullamlan
giice edeger gerilme. b gerilmesi net gerilme olarak diiiiniilebilir ve a+b,
total veya tiim gerilmedir. Tatma operasyonunda gerilmeyi heaplayabihnek
iQin, balangiQ gerilmesinin bilinmesi gerekmektedir. Bu, diger bir deyimle,
ka)'llla)'l onlemek amac1 ile, yiiksek bir balangiQ gerilmesine ihtiyaQ olmas1
demektir. Liizumlu giiciiti miktan onceki kiSimda aQiklandigi ekilde hcsaplanmt ise, net kayt gerilmesi aagtdaki ekilde bulunabilir.
.
k
.
verilen giiQ, kgr-m/dakika
= net ayi gen1mest
kayt htzt, m/dakika

-~=-~

_.:.:___.:::.--;-;.:..,.,:;--

Htz iletim oram (transmisyon oraru) aagtdaki ekilde tammlanacak olursa.

. .
a+ b
Htz iletun oram = -bbu orandan ve bilinen net kay gerilmesinden faydalamlarak, tiim kayt gerilmesi bulunabilir. Tiim gerilme ve bilinen kayt geniliginden, kayt geniliginin

809

808
Tablo

16-2

Hzz iletim oram

1,875
1,500
1,250
1,125

{:alr$1Jrma tipi

Tek,
Tek.

~1plak

kaplanmt~

Cif~ ~1plak

Cift,

kaplanD,li~

1. Yumu~ak soklilebilir zincir

2. Yumu$ak pimli zincir
(a)

DUz (basil)

(b)
(c)
(d)

Kenetli
Dfiz bu~lu
Ley bur~lu

(e)

Makarah burca sahip olanlar

Testere tala~t tru;tma. aktarma yapma vs. mak.sadt ile kullantlan Ozel yapilt$lt
zincirler
3. Kombine (Universal) zincir
4. t;elik zincir
(a) Buz zinciri
(b) YaSSI ve yuvarlak
(c) Mak.arah burca sahip alan
(d) Diiz kenarh, uzun arahkh
(f)

her metresine a1t gerilme bulunur. Bilinen bu deger ve kayiIll tipine bagh olan,
her kat ve her metre i~.in giivenli 9alrma gerilmesinden, liizumlu katsayisi dogrudan dogruya hesaplanabilir. KayiIn kalrnhg1 geniligine gore 90k a> ise, kaY! avara silindirleri arasmda bel verir (sarkar). C:ok kahn oldugu takdirde ise,
kendisine oluk ekli verilemez. Yeterli 9ahma limitleri aagJdaki tabloda verilmitir.
Tablo 16-3.
Kayz$ kalznlzz, em

30,5
45,7
61,0
76,2
91,4
106,7
122,0

Yeterli

kay1~

kalmhklan

Kat saylSl
3- 4
3- 5
4- 7
5- 8
6- 9
6-10
7-12

Son ii9 kisimda a91klanan 9ozum metodlar1 yaklaIk 90zum metodlanchr

e sadece tahmin maksad1 ile kullamhr!ar. Bu hesaplamalar tamamlandigl zaman, kayih bir konveyor projesinin 9izilebilecegi samlmamahd1r. Tiim bir
konveyi:ir projesinin haZirlanip yapi!abilmesi i9in, daha pek 90k faktOriin gi:izoniine almmas1 gerekir. KaYJh konveyorlere ait projelerin hazirlanimda yapiIacak yamlmalar, eit derecede i:ineme sahip dtgill~rdir. Bunlar.dan bir lasml .
kayi yiizeyinde fazlaca ammamn meydana gelmesme sebep olur. Bir k1sm1
ise konvey6r servisc konulduktan sonra diizeltilebilir. Kayi geniliginin, lab
yacag1 total kapasiteye veya maddenin par9a biiyiikliigiine gore 90k dar ohnas1,
sonradan diizeltilemez.

16-12. Zlncirler. Geni ve onemli bir grup konveyor, zincirler veya zincir baglantiian ile yap1hr. Pahah ciliazlar olan ve gene! olarak komple satm
alman kayih konveyorlerin aksine; zincir konveyorler basil ve ucu~dur, 9ok
9eitli problemlere kolayhkla uyarlar ve gene! olarak i yerinde yap1hrlar. Zin
cir ve zincir baglanti!an konusunda bilgisi olan bir kimse, kendi zekasm1 da
kullanarak, 9eitli taIma problemlerini 90zebilir.
Zincirlerin o kadar 90k 9Citli tipleri vard1r ki, bunlan basil bir ekilde Sl
mflandirmak 9ok zordur. En 90k kullamlan tipleri aag1daki ekilde simflandlrmak miimkiindiir.

16-13. Yumllak s()kiilebillr zlncir. Yumnak sokiilebilir ziucir, taIma

cihazlannda en yaygm kullamlma alam bulan zincir tipidir. Tipik zincir halkalan ve buri!ara ait bagmtda~ ekil 16-8 de gosterilmektedir. Sekilden de gorii.Iebildigi gibi, zincir halkalan o ekilde dokiilmiilerdir k~ bunlann biraraya
getirilmeleri ve sokiilebilmeleri filet kullamhnaks1zm miimkiin degildir. Zincir~
lerin biiyiikliikleri tam olarak standardlandirihni olup rastgele sayi!arla biliriirler. Ornegin, bir fabrika tarafmdan yapdan 88 numara zincir halkasmm diger
bir fabrika ta:rafmdan yapi!an 88 numara zincir halkasma UYJllaS! gerekir. Her
halka biiyiikliigu i9in, yalmz boyutlar bildirilmekle kahnmaz, aym zamanda giivenli 9al1ma gerihnesi de tablo halinde bildirilir. 3 metrede 133 halka ihtiva
eden ve k<ipma dayamk!Ihgi 280 kgr olan 25 numaradan balay1p, 3 metrede
30 halka ihtiva eden ve kopma day8.'mkhhg1 7.711 kgr olan 124 numaraya kadar
uzanan bir numaralandirma kullamhr. Yumuak 9.oziilebilir zincirlerin biiyiikliikleri ve giivenli 9ahma gerilmeleri, kitabm sonundaki 15 numarah tabloda
verilmitir.
Bu zin~irlerin en onendi ozellikleri baglantilardir. Bunlar, aym numarayi
tayan diiz halkalarm boyut ve dayamk!Ihgma sahip, ozel halkalardir, Baglan
tdar barf ve numara ile bilinirler, 90k 9eitlileri vard1r. Bir k!Slm baglant1lar,
yaygm bir ekilde kullamlan biitiin zincirler icin, standardlandirilmi oldugn
halde; bir klslm baglanti!ar ozeldir ve ancak Ism->rlamrlarsa yapihrlar. En
onemli baglanl! gruplarmm anahtar harfleri aag1daki ekildedir:
A.
C.
D.
F.
G.
K.

Yan ceneler
Siirgiiler
Makaralar icin miller
Diiey ceneler
Yan 9eneler
Zinciriu her iki yanmda diiz 9<;neler

811

810

Bu ba{tlantdarm bir grubu ekil 16-8 de gosterilmekte olup; ~eitli kullamlma imUnlarmm varhgrm kendileri ortaya koyarlar. Bunlarla ilgili daba fazla
bilgi zincir konveyorler krsmmda verilecektir.

.
Or
~

~-a o W'
:

'

rn_---- r

--

---

'

,I

A3R

A!!-R

~J) ~~ ~~

~l@ y~~ y~
Kl

05-R

H2

F2

F12R

619-R

Seki1 16-8. Yumu1ak. sokillebilir zincir i~in baA1antdar.

16-14. Pimli zfuclr. Yumuak zincirlerin baglantdarr kendilerini tamamlar. Diger taraftan pimli :iincirler, birbirini izleyen iki halkayt birletiren,
nyn bir pime sahip ohnal"'r ile kaiakterize edilirler. <;!abmamn ~ok sert veya
yiikiin gok agrr olmasr halinde, yumuak ~oziilebilir zincirlerin yerine pimli zincirlerin kullandmasr daha uyg~olur. Pimin donmesi, gene! olarak,,bir T ba
hgr veya diiz bir kenarla onlenir . Zincir, zincir dilisi iizermden ge~erken halka
bahgr ile pim arasmda siirtiinme ~peydana geJir ve biiylece arnma; pim halka
govdesi i~erisinde doniiyormu gibi, geni. bir alan!' dagrtumr olur. <;:ok sayt
daki pimli zincir tipleri ekil 16-9 da gosterilmektedir. Diiz (basit) zincir takdirinde (ekil 16-9a) zincir iizerindeki gerilme, .tiunamr ile pimin kaymaya karJ
gostermi oldugu direnl.' tarafmdan tarmr. Kenetli tiplerde (~ekil 16-9b). govde
iGerisine bir girinti yaprhr ve diger halkamn bamdaki crkmtr, bu girintiye so~
kulur ve biiylece, pim gerihneden kurtarrlmr olur. Bur!llu zincirler (ekil 16-9c)
_sertletirilmi bir burca sahip olup; bu burc halkanm ba krsmr igerisine yerc
letirilmitir. Herhangi bir amma meydana gelecek olursa bu, hurc ile pim
arasmda meydana gelir. Pim dah.t yumuak oldugu igiu, &mma daha ~ok pim
de meydana gelir ve bu, kolayhkla yeuilen!r. Makaralt zincirlerin (ekll 16-9d)
temini de miimkiindiir. Bu zincirler bir zincir dilisi iizerinden ge~erler ve .bu
sebeple, di ile halka arasmda ogma siirtiinmesi yerine, zincir di~isinin dileri'
iizerinde yuvarlanina siirtfu:imesi 11!"Ydana gelir. Ley bur~tlu zlncir (ehil 16c96)
ozel bir halka ekline sabip oll!p; halka dokiimiiniin alt yiizii kesilmi ve bu suretle, sailece m krslDI settlet!rilini bnr~. zincir dilisinin dilileri ile temas9
getirilmitir.
Biitiin bu zincirier, yumuak sokiilebilir zincil: baglantdatma benzer ve ayni
gene! diziyi izleyen baglantrlara sabiptirler. Pimli zincirlerin baglantr!al'l, yu
IDUak sokiiJebiJir zincir bagJantrJarr iJe ayui ismi taIrlar.
Oze! ama~larla yapdmr ve kenllilerine ozel ekiller verilmi pinlli zincirler
vardrr. Tala zinciri {ekil Hl-9/) diye adlandrnlan bir tip zincir, sryrncr konveyor olarak kullamhr. Bir zincir bu halkalardan meydana getirildigi zamau,
derin olmayan bir oluk i~erisinde hareket eder ve daba fazla baglanblara ihti
yac gost~r!llel<;sizin konveyor olarak galrtr. Transfer zincirleri (ekill-9g), aga~
rutiikleri gibi uzuit parcalarm tammasmda kullandrr ve bu kiitiikler, .konveyor
hareket yoniine dik bir dogrultuda konveyore yiiklenirler. Kombine zincir (e
kil 16-9h), yumuak demir halkalarm srralanmasnadan meydana gelmi olup; bu
halkalar, gelikten yaprhni kenar ~ubuklan ile birbirlerine baglanmilardrr. Bu
yapr tarzr yumuak \lemirin ammasmt azaltrr ve ~elik kenar cubuklan kolayhkla yenilenebilir.

16-15. ~lik zlnclr. <;:elik zincir, yumuak pindi zincire benzer, yalmz
kenar ~ubuklan preslenmi celikten yapdmrtrr. Bu sebeple ~elik zincir, dokme
halkalardan yapdlDI zincire oranla daha kuvvetli ve daha agrrdrr. Bunlann ge-

813

812

itli tipleri ekil 16-10 da gosterilmektedir. Buz zinciri (ekil 16-10a), birbirlerinden pullarla (rondelalarla) ayrllmt olan bir seri yasst ~ubuklardan meydana
gelmitir. YasSJ ve yuvarlak zincir (ekil 16-lOb), ba~lantllan tatyan yass1 halkalardan ibaret olup; zincir dilisi, yuvarlak halkalar zincir dilisinin dilerine
uyacak ekilde yapllmttlr. Makara burt;lu zincirin (ekil 16-10c) yaptht a~tk
~a goriilmektedir. Diiz kenarlt, uzun araltklt zincir (ekil 16-10d) en kuvvetli ve

en a~1r zincir olup, en a~r konveyorlerde kullamhr.

Gelik zincirler takdirinde, ~elik kenar {>ubuklarma dokiim yilptlarak veya
uygun presleme ile per{>inlenerek, ba~lanttlar kolayhkla yaptlabilir. BOylece elde olunabilen ~eitli standard ba~laytcllar, yumuak zincirler i~in kullamlanlardan dalta ufakttr fakat, her ama{>la kullanllabilen ~eitli tipleri vardtr.

AA kllsioi

a
A

AA kesili

.~j

AA
kesiti

ra
E?J

d
A""l

A-A

A'

l(llsiti

9
bur'~lu; (d)

,,

t'

%5 ~
~

I)

c .

~d

Sekil 1610. Celik zincirler. (a) buz zinciri; (b) yasst ve yuvarlak zincir; (c) makara
(d) diiz kenarh, uzun ara,hklt.

Sekil 16-9.
Pimli zincirler: (a) dliz; (b) kenetli; (c) dliz
(f) tal~ zinciri; (g) transfer zinciri; (h) kombine zincir.

~ ~

;a

makarah; (e) Ley

b~lu;

bu~lu;

16-16. Zincir konveyor!er-kazly:tCI (Sly:tnCI) veya kasah konveyorler.

Stymct konveyor, konveyor tipleri i~erisinde en basit ve en ucuz olamdtr. "Ostiin taraflan ilk yatmm giderinin diiiik olmas1, ~eitli ~ahma artlarma uyabilmesi, dik e~imler i~in kayth k~nveyorlerden daha uygun olmas1 ve biiyiik
par{>ah madde.leri tatyabilmesidir. Stymc konveyorlerin sakmcah yonii ise,
olduk~a fazla bir giice ihtiya~ gostermeleri ve devamh ~ahtmldildan zaman
tamir ve baktm giderlerinin yiiksek olmastdtr. Bu artlar, kayth konveyor ile
kesin ayrthklar gostermektedir. Bu sebeple bunlarm herbiri, birbirlerine Zit te
rimlerle karakterizeledilirler. Bunun bir sonucu olarak, tamacak yiik a~1r, taI
IJacak uzakltk fazla, baktm ve gii~ giderlerine oranla ilk yatmm gideri onemli

815

8i4

degilse, kaYJ~h konveyiir kull~mhr. Tamacak umkhk .bS!I, tamacak yilk fWif,
ilk yatmm gideri onemli ve gllli gided oldukca onemsiz ise, Slytrrol konveylir
kullamhr.
'
StyifiCI konveyor, ozel QR)lma artlatina kolayhkla.ve birdenbire uyabil.ir.
Bu ekildeki bir konveyoriin en basit bir tipi ekil 16'11a da gi:isterilmekteilk.
Yumuak sokiilebilir bir zincir F -2 oaglantdat~ ile birlikte kullamhr, bn bal!lantdara tahta takoz!ar tutturwur ve buular hep birlikte icazJYJCI)'I meydana ge.
tirirler. Konveyor, tahta bir oluk i~erisinde hareket eder. $ekil' 16-lla da fist In.stm tatma ilemini; alt lnstm ise, geriye doniiii gostermektedir. Bu 'i!kildeki

16-1'7. Saymm konvey(IJ.' projellinln h~l. 800 kgr/m1 yogunluga

sahip bir madde ir;in, SIYJfiCI konveyoriin kapasitesi ve dolap boYJitlan tablo
16-4 de verilmitir.
Tablo 164.

St}'lflCt konveyOr kapasitesi

Kasalann boyutlan

Her kasa tarafrndan

madde

em

10,00 X
10,00 X
12,70 X
12,70 X
15,24 X
20,30 X
20,30 X
20,30 X
25,40 X

aJ~rlli.

tQ.~rnan

kgr

6,80
8,62
10,43
14,06
18,14
27,21
31,75
40,82
52,16

25,4
30,5
30,5
38,1
45,7
45,7
50,8
61,0
61,0

n.,

Diger maddeler i~in kapasite, madde yogunlugu

orantll1dtr. SiyJfiCI kon"
veyor luzt gene! olarak 30 m/dakika civarmdadrr. Egik olarak r;ahan bir konveyoriin. kapasitesi, yatay olarak hareket, eden bir konveyor kapasitesinin belirli
blr yiizdesi kadardir ve bu yiizde egim ar;lSlna baj!hd1r.

Sekil 16-11. Kasah konveyorler. (a) ynm~ak Zincir, tahta kasalar; (b) asmma
sahip Clik dolaplar; (c) ~ift makarah. zincirler, Clik dolaplar.

~buklarma

bir konveyor odun talalafiDI, yongalarm1 ve diger hafi maddeleri taIr ve herhang! hir ekilde, zincirli konveyiirlerde oldugu gibi, tRman maddede 'bir zarar meydana getiflnez. Alt lnstm yekpare bir tabana sahip olabilir ve talnacak
maddenin zincirle teml\sa gelmesi istenilmeyecek olursa, bu lnstm tRtma iimle
kullamlabilir. Bu durumda iist klSlm, geriye donii Insrmdrr.
1
.
Daha ~atitk bir yaj:nya sahip konveyorle~, ekil 16-llb de gosterildigi gibi
kasalar icin, r;elik r;err;eve ve amma ~ubui)lafl kullamrlar. Bu takdirde ayi!
zincir ve aym baglamalar kulla~t!tr, fakat kasalar r;elik levhadan ibarettir Oluk,
levha halindeki .;elikten ve ~er~eve, koebent demirinden yapdrnttlf. Pintli .;e
makaralt zincir kullanan daha klfltk yapth bir konveyor ekil 16-llc .de g&terilmektedir. Bu r;ift zincirli bir konveyor oldugundan, a)'llt zincir agrrhgi ir;in,
1
digerlerine oranla daha agtr yiikleri taIr.
Tamacak maddenin parr;aetk biiyiikliigii, konveyoriin tipi ve zincir baglantdan giizoniine ahnarak, yuk&fldakilere benzer <;eitli konveyorler yapdabilir.
Ktstm 16-13 de ar;tklandtgt iizere tala zinciri, derinligi az bir oluk ir;erisinde
hareket eder ve boylelilde bir kouveyor meydana gelmi olut.

EAim,

Kapasite, yatay konveyOrlln

derece

yUzdesl o/arak

20
30
40

77
55
33

Gii!i tiiketimi. Zincir iizerindeki r;ekim ilk \llarak, giic;> tiiketiminin hesaplamnasmi gerekli kt!ar. Bu ~eklm, yatay konveyorler i~in, Ragidaki eitlikle verilmitir.
(16-1)
P = 2WLF + W,LF,
Yukmdaki eitlikte,

= -;ekim, kgr-kuvvet

. W = konveyoriin aj!Irhgi (zincirler, kasalar, vs) kgr/m

L

= konveyoriin tasarlanan uzunlul!n, m

F = zincirin siirtiinme .kathll)'ISI

W1 = taman maddenin yol!unlugu, kgr/m"
F 1 = tRman madde ile oluk arasmdaki siirtiinme katsa)'ISI (tablo 16-.5 e
baknnz)

817
816

Siiriiklenen zincirlerfn siirtiinme katsaym F, metalin metal iizerinde siiriiklenmesi halinde 0,33; metalin tahta iizerinde siiriiklenmesi iQin 0,6 ve makarah
zincirler. iQin ise aa~daki ba~nttdan bulunur.

de tnakaralar {ekil 16,12b) yer almaktachr. ikinci adtm A baglanttlarma sahip

pimli ve niakarah zincirler olacaktir. Daha aglf iler ve kaba kullant~lar it;in,
tahta cubuklar yorine ~;elik plakalar kullamlabilir. Basit tiplerde bu plakalar
diiz olabildigi halde, koJ?veyoriin paket halinrleki maddel~ri rlegil 'de gevek yapth maddeleri. tatmast halinde, plakalann iistiiste gehnesi saglamr. Veya pia-

(16-2)
X = metalin metal iizerinde siiriiklenmesi icin 0,33 (yaglanmanu)

- metalin metal iizerindc siiriiklenmesi iQin 0,20 (yaglannu)

d = makaranm iizerinde dondiigii burc veya pimin capt
D = makarruim dt capt
y = 0,03
Tablo 16-5.

Metal Uzerinde kayan CC$itli maddelerin sUr!Unme falr.torleri

Maddenin cinsi
BitUmlfi klimfir
Antrasit komiirfi
Kok
lslalr. kUller
Kuru kum
Kir~ la!l

0,590
0,330
0,335
0,530
0,600
0,585

R!B:Wt~

kgr olarak belirlenen zinc;ir cekimi, m/dakika olarak belirlenen zincir lnzt ile
carptlacak olursa, kgr-mjdakika olarak zincir dilisinin giiciinii verir. Motor
giicii bundan %20 ilil %30 kadar biiyiik olmahdtr. Konveyor egimli bir konveyor ve ei\:im actSI derece ise, (16-1) numarah eitlik aa~daki ekli ahr.

~~~r~

\~!

(16-3)

16-18. Tablah konveylir (tra.nspor<r). Tablah konveyor cok ceitli

amaclarla kullantlmakla beraber, agtr yiikler ve ktsa mesafeli tatmalar kin uygmidur. Bunlann, fabrika olanaklan ile yaptlabilecek basit tiplerinden, yalmz
ihtisaslanu yaptmctlar tarafmdan yaptlabileceic kantk yapth ve pahalt tiplerine kadar, cok Qeitli tiplerini bugiin endiistride gormek miimkiindiir.
En basit tablah konv:eyor (ekil16-12a), yutntiak sokiilebilir halkalardan
oluan ve A 6aglanttlanm tatyan iki zincirden ibarettir. Zincirler arasmdaki bu
oaglanttlara tahtai Qubuklar baglamr
ve kQnveyiiriin tilmii destek iizerinde sii.
riiklenir. Bu ekil, pratik yiinden siifekli olarak hareket eden bir platform (laban) dur. Tamacak mesafenin uzak olmast halinde, stra ile A ve D halkalarma
sahip olan yumuak demirden yaptlm~ncirler kullantl~r. D halkalart iizerin-

~-'li""S;t;!l

A-A kes1ti

P = WL(F cos+ sin ex) + W,L(F 1 cos ex + sin)+

WL(F coscx - sin a:)

\~
c

Ostten gorunus

~kU 16-12. Tablah konveyorler: (a) A. baglanlllanna sahip yumu1alr. soktilebilir zincir, z!ncir silrliklenmek.tedir; (b) katllltkh A ve D ba~lanttlarma sahip yumu~nk sOkiilebilir zincir,
zincir makarataJ Uzerinde; (c) m:un arallkh, diiz kenarh, makarah zincirlere per~inlenmi~,
31jtrrnah dUz ~ellk plalr.alar; (d) 31/Irma!I preslenmij plakalar; (e) arahkl1 plakalar.

t;;ataltll!l -

!Gmya MUhen<jislliiine Giri!

F. 52

818
kaJar, zincir diJiSi iizerinden gecerken, birbirJerini ortecek. ekilde ~~gun b_ir
yancap verilmek iizere prese edilirler (ekil 16-12d). Bu tip kon~eyor, _pr~t~k
yonden bir seri yatay kovalardan (ekil 16-12e) yapthr. Bu son tlpde __ zlficm~
ic kenar cubugu oldukca uzak bir mesafeye kadar uzamr ve konveyorun btr
yanm1 meydana getirir ve boylece daha biiyiik bir kap2site elde olunur.

16-19. Koval! konveyorle~. Derin tablah konveyorler zamanla gelie

rek kovah konveyorleri meydana getirmilerdir. Kovah konveyiirlerin basit tipJeri, t'.zun arahkh, diiz kenarh celik zincir iizerinde taman, katlamm kenarh:
celik sacdan yaptlmt, derin kovalardan mey~ana gelmilerdir. K~~al~r yeten
kadar derin yapthm olurlarsa, yatay konveyorlere ait kovalarl_a eg~h kon~.e
yorlere ait kovalarm yapthlarmda bir fark yoktur. En pahah tipteki konvey~r
lerin kullanildtii;t kuvvet santrallan ve diger yerlerde, komiir tatmak amac1 ~~,
dikkatli bir ekilde yapt!mt kovah konveyorler kullamhnaktadtr. Bu konveyorlerde uzun arahkh ve diiz iki celik zincir arasma, dokme demirden veya preslenmi celik sacdan yapilrm kovalar, bir mil ile baglamr. Bu kon~eyorler, konveyoriin yatay hareketi esnasmda kovalar birbirlerini aacak ekilde yap~.
lardtr ve tamacak madda devamh bir aktm halinde bu kovalara doldurulabilir:
Kovalarm mil yardtml ile zincirlere baglamlart, bunlarm diiey dogrul~udaki
hareketleri esnasmda, zincirler arasmda serbest bir ekilde athnalarma inlkdn
verecek ekildedir ve konveyiir, bir elevator gibi hareket eder. _Y ~tay. hareket
eden bir konveyoriin herhangi bir noktasma kovalan boaltmak em btr boaltlct yerleti~ilebilir ve bu boaltma, kovalarm silonun istenilen bir. ~oktasmda
ters cevrilmesi sureti ile yapthr. Bu tip konveyorler, alt hareketlermm sonuna
yakm bir noktada, komiir ile doldnrulurlar; sonra komiirii, ko~~r -~i~?larma kadar yiikseltirler ve iist hareketlerinin istenilen bir noktasmda komuru boaltttktah sonra alt hareketleri esnasmda kiil tatrlar. Oldukca kantk yapilt ve pahall
cihazlard;r ve bunlann proje cizimleri kitabtmtza konu olamaz.
16-20. Elevatorler. Kayth, Slymeth veya t.iblah bir konveyor, maddeyi
bir yerden diger bir yere tatdtgt kadar, onu yiiksege kaldt.rmakda da _ku~l~mla
bilir. Yalmz taman uzakhii;tn, yatay tatrnaya oranla daha lasa ve.. egtmm~ de
az olmas1 gerekir. Kayth konveyorler 15 illl 20 ve SlytrlCl konve~o~!er ~ .d~n
daha fazla egimlerde cahtinhnazlar. Eger bu egimden dalla _buyiik h~. egim
varsa veya maddenin dik olarak tammast gerekmekte ise, ~ir ems e~eva~or kul"
lanthr. Gene! olarak kullamlan elevatOrler, zincirler veya btr kayt iizermde taman bir seri kovalardan meydana gelmilerdir.
Kovalar ceitli tiplerde olabilir ve bu tiplerin bir ksmt ekil _16-13 de gos
terilmektedir. Minneapolis tipi kova (ekil 16-13a) hububat ve dtger kuru, toz
!ialindeki maddeler icin hemen hemen her yerde kullamlmaktadtr. Yaptma

819

ozelligi gosteren maddeler icin derinligi ohnayan veya az olan kovalar (ekil
16-13b); komiir veya lanlmt ta gibi agtr ve biiyiik parcah maddeler icin,
preslenmi celik sacdan yaptlmt agtr kovalar (ekil16-13c) kullamltr.

c
~kil 16-13. ElevatOr kovalan: (a) Minneapolis tipi; (b) tslak veya yapt~kan mnddeler
kova; (c) ktnlDll'J kayalar i!;in preslenmi~ ~relik sac kova.

i!rin

Hububat tanelerinin ve yiyecek maddelerinin tamdtgt yerlerde elevator

miimkiin oldugu kadar temiz tutulmahdtr. Bu maksatla kovalar bir kayta baglanabilir. Fakat daha yaygm olan ekil, kovalann bir zincire baglanmastdtr. K-1
ve K-2 kullantlarak, kovalar bir zincirden ast!abilirler. Baglanttlar, zincir seviyesinin biraz iizerindedir ve boylect, zincir dilisinin dt ugla,n kovanm arka
ktsmma vurmaz. Agtr maddeler takdirinde G-1 baglantlh iki zincir kullamhr.
BaglantJ!ar, kovalarm ucuna per!;irilenir. Daha aii;tr yiik ve daha agtr artlar
takdirnde, G baglantilan kullamlabilir ve zincir, yiik altmda eit olmayan bir
gerilme ile kartlabgt zaman, tutukluk onlenmi olur. Bu agtr elevatorler, ekil16-13c de gosterilen, preslenmi gelik sacdan yaptlmt kovalan, iki adet uzun
arahkh diiz kenarh zincir arasmda tatmaktadt~. Bu durumda kovalar iistiiste
gelir ve bir akt borusundan devamh doldnrma yapt!abilir.
Hafif maddeleri tatyan kovah elevatorler (kayth veya zincirli), 45 illl
75. m/dakika luzla cah~ttrtlabilirler. Bu luzdaki cahbrmalarda kovalar, elevatoriin iist ktsmma geldikleri zamaq, ig]erindeki maddeyi ftrlatarak dokerler. Bu
sebeple iist zincir dilisi iiniine boaltt!an maddenin tiimiinii alabilecek biiyiikliikte bir oluk yerletirilir.
Agtr maddelerin yiiklenmesi veya diiiik htzla cahttrma gibi durumlarda,
miikemmel boaltma olarak adlandmlan bir boalma kullamlabilir. Bu projelendirme eklinde bir avara zincir dilisi zinciri, iist zincir dilisi altmda arkaya
do.grn eger ve boylece kova, iist zincir dilisi altma yerletirilen bo~alma olugu
iizeriude, tamamen alt iist olur. Dstiiste gelen kovalar kullanan elevatOrlerin
agtr maddeler talmas halinde, bir kovamn arkaSl onu izleyen ikinci kova igin
boalma olugu olarak gorev yapar ve bu ekildeki elevatorlei", ii~tteki zincir
dilisini cok kiiciik luzla gecer.
Elevatorler, iist zincir dilisi tarafmdan sabit bir htzla hareket dtirilirler,
fakat elevatoriin agtrhgt ve yiik albnda kayt veya zincirin uzamast sebebi ilc,

820

821

zincir dilisinin veya kasnaj~m durumunu degitirinek i<;in, elevatoriin all ktsmma bazr cihazlar konulmahdtr. Kovanm doldurulmast ve zincirin silatmlmast, gene! olarak bir yapt i.;erisinde birletirilir ve bu yapt, korugan adm1
ahr. Tipik elevatOr koruyanlart ekil 16-14 de giisterilmektedir.

I=

I'"!
!;},

demir kullamlmastm zorunlu ktldtgt hallerde, standard bir afta dokme demir
kanatlar (ekil 16-15c) baglamr. Yaptkan maddeleri iQin erit kanatlar (ekil
16-15d) kullarultr. Karttlrma operasyonu iQin ise 16-15e de gosterilen kesikli

JJ.r.
rr~'J

"" 0
(

:........... )
~

~ekil

16-14. Elevator koruganlan.

Elevatorler, etraflanm saran herhangi bir ortii. olmakstzm <;ahtrrilabilirler.

Fakat daha yaygm olan ekil. elevatoriin tamamt ile ortiilmesidir. 5artlara gore
bu ortii tahtadan veya sacdan yapilabilir. Yaygm alan ekil. elevatoriin tiimiiniin tcck bir ortii alunda bulundurulmast olmakla beraber; bazr hallerde elevatoriin her par.;ast i.;in, ayn bir ortii de kullamldtgt oiur.

16-21. Vldah konveyllrler- ka.natlar. <;:ok ufak tanecikler halinde alan

niaddeler ile, hamur halinde alan katilarm tatmnasmda kullanilan onenili bir
!conveyor tipi, vidah konveyordiir. Bu cihaz esas olarak, U ekilli bir olugun
i.;erisinde yer alan bir aft etraftna, spiral bir kanadm sarilmast ile meydana
getirilmitir.
Vidayt meydana getiren bu sargtya kanat (ekil 16-15) adt verilmekte olup;
dilimli, helezoni (burmah) veya ozel bir yaptda olabilir. Dilimli konveyor (ekil 16-15a) ktsa dilliplerden meydana gelmi olup; bunlarm her biri daire eklinde diskler olarak yapthnt ve sonra bir yan<;ap boyunca kesilmilerdir. Hazrrlanan bu par<;alar, spiral ekli verilmek i<;in uygun bir ekilde biikulmiilerdir. Disklerin .her biri konveyore tam bir donme temin eder ve buulardan isteIlilen kadan bir afta perginlenir. Buna karthk helezoni kanat (ekil 16-15b),
nzun tek bir erltten yaptlmt olup; bu eride, helezoni bir ekil verilmi ve
mer kezi afta kayuakla baglanmttlr. $aft standardlatlnlmttlr ve bunun igin ..
katalog numarast 80 alan gelik boru kullamhr. Temperatiir ve ammamn dokme

e
..~kil 1.6-15. Vi.dal konveyor kanatlan: (a) dilimli: (b) helezoni (burmab); (c) dokme demir
(d) ~nt; (e) kesikli kanatlai.
'

kanatlar uygundur. Bu konveyllr, standard bir kanath konveyoriin hnat UQ

lartm bir mik~ar kestikten sonra, bu ktsuulart arkaya ktvrrmak sureti ile meydana getirilir.
Vidah "konveyoriin en az pahalt ve en basit tipi, vida ktsmt bir biitiin olarak almacak yerde parga parga ahmnasr ve sonra bu pargalarm merkezi aft
~er~e gegirilmesi ile meydana getirilir. Standard baglama, icerisi bo~ bir aft
iizerme kaynaklarrmt ktsa vida ktstnilartndtm (ekil 16-16) meydana gelmitir.
Bu ktsmilar, merkezi aft iizerine geQirilerek tesbit olunqdar. Konveyor afll

822

823

UQ kisim!annda giiQlendirilmi olup, baglama aftnun bir k1smi mil ucu olarak
giirev yapar. Daha pahah ve daha iyi bir ekilde yapdmi konveyiirler iQin da-

Ronveyor bitimi iQin Qeitli tipde yapdilarla kardadu. Komeyoriin hareket temiu eden ucu (ekil 16-19) gene! olarak, boaltma yapan ucundan farkyagl~ma

Sekil 16-16.

yalama del igi

deligi

Vidah konveyOr ba&lamalan.

ha kaliteli aslalar, ~eitli tipde spiraller, Qeitli oluk yapdilari, daha kaliteli ve
daha pahah yataklar ve daha. bir QOk yardimcl parQalar kullamhr.
16-22. Vidah konveyor oluklan
(tekneleri).
Konveyiir oluk\an (tekneleri) gene! olarak Qelik sac levhalardan yap1hr. Standard lasimlann uzunluklan 2,4, 3,00 ve 3,6 m kadardu. En
basit oluk (ekil16-17a), alt lasm1 ya~nn
yuvarlatilint sacdan, diiz olan yan kenarlan ise tahtadan yap1hn1 olandu.
Bu tip oluklar iQin Qelik kaplama, sadece kanadm iki yam boyunca ve tahta
J<lSlmlai! iirtecek ekilJedir. Sekil16-17b
de tamam1 ile Qelik sacdan yapilint
bir oluk giiriilmektedir.
Saftm uygun yataklara oturt1ilinaS1
gerelanektedir. Yataklarm ikisi, konveyiiriin alt ve iist plakahn tarafmdan taImr. Fakat oluk uzunlugu boyunca aslalar konuhnas1 da guelanektedir. Gene!
olarak her las1m lQiu bir asia varchr. Sekil 16-18 aslalarm birkaQ .tipiui gosterb
mektedir. Sekil 16-18a en basit ve en
~ekil 16-17. Vidah konveyor oluklan (tekucuz aslalardan biridir. $ekil 16-18b ili
neleri): (a) gelikle astarlanmt~ tahta oluk;
parQah bir yatak olup, Qelik bir oluk iQe(h) tlimii ile !j:elikten yaptimt~ oluk.
risine oturtuhnutur. Daha hassas bir e
kilde yapilmi askdar ayarlanabilir yataklara sahiptirle1 ve daha iyi bir ekilde
yaglanabilirler. Konveyiir ile taman madde, asia yataklar1 ile temasa geldigi
iQin, yag veya gres ile kirlenebilir ve bir salanca tekil eder. Bu sakmcay1 or:
tadan kald1rmak iQin ya yag emdirilmi tahta burQlar veya beyaz pikden yapdmi, yaglama istemeyen (ekil16-18c) burQlar kullamhr.

beyaz diikme
- demi r bilezik
(busing)

c
~ekil 16-18. ':idah konveyor askilan: (a) tahta oink igin basil ask1; (b) gelik oink igin par-

~ah yat~ga sahtp askt; (c) dOkme dem.ir burglu askt.

h~u. ~onvey~r. vidasmm hareketi, bir konik dili tarafmdan saglamr. Konveyorlerm her tipmde, uygun olan parQalarm seQimi yatmm giderleri, opetasyonda kardadan zorluklar, tamacak maddeniu degeri ve problemiu diger iiz Jlikleri giiziiniine ahnarak yapdabilir.
e

yag lama

delii

$ekil 16-19. Vidah konveyOrlin hareket temin eden ucu.

16-23.
idah konveyorlerle ilgill hesaplamalar. nk- probu,m vidamn
biiyiikliigii ve mzidir. Maddeler, tecriibe ile kazamlan yiikleme <i!ili ve mad-

824

825

denin konveyor iizerindeki etkisi gozonune almarak, be s1mfa aynlabilir. Bu

bilgiler tablo 16-6 da verilmitir. Kuru kiiller, kmlm! kuartz, kum vs. gibi gok
amdmcl maddeler d sm1fmm yan yiikii ile gahtmhrlar.

"

11

Table 16-6. Yatay ~ah~hnlan vidah konveyOrler i9in kapasite faktOrleri

F ::::: madde faktOrii

a smtft maddeler : hafif, ufak taneli, a~mdmct olmayan maddeler, serbest akan, ~80
ila 640 kgr/m' yogunluga sahip
b stmft maddeler : orta agtrltkta, ~mdmct olmayan maddeler, tanecik veya ufak par~alar halinde olup ianeciklerle kan~mt~, 830 kgr/m3 e kadar yogunluga sahip

c stmft maddeler : ~mdmct olmayan veya a~mdmcllt!i;t az olan maddeler, 640 ilil.
1.200 kgrfm' yogunluga sahip
d smrft maddeler : .asmdtncth8:t az veya hi!; olmayan maddeler, toz veya pa~alar ile
tozlann kanstmt halinde, 830 illl. 1.600 kgr/m3 yogunluga sahip
a smtft
(F = 1,2)

b smtft

(F = 1,4 iHI. 1,8)

c smtft
(F = 2 ila 2,5)

d smtft
(F= 3 il& 4)

~~-. ~~~~
~-

100
-"' a0
~ 60
-..._

">

+ <S',. . .

4 0" .

3:(

. -

;;: 2 0

Sap, par~ah**
Boksit
Kemikunu
Baklagiller, i~**
Boraks
Birahk kuru tahtllar
KOmlir, toz ve mucur Biraltk ya$ tahtllar Karbon siyaln
KOmUr, toz edil~
<;imento
Odun komiirll
Kakao taneleri**
Mtstrunu**
KOmlir, elenmi!i
Teb~ir
Kahve taneleri* **
Pamuk ~ekirdeli;i unu
KOmlir, linyit ,
Kil
MISlr taneleri**
Un**
Kakao**
Fluorit
Mtstr, Ogtitillmli!i
Kire!f, toz edilmi$
Malt** (<;imlenmis arpa) Jelatin, tanecikleri* ** Mantar, O&iitlilm~ Al<;t ~ kmlmti
Kur$UD oksid
Grafit yapraklan
U!tan kill, temiz
Pirin!t** *
Kire<;, ufak par<;alt
Kire!f, sOnmemi$
Kire!f, sOnmli!i
Bugday**
Kire!;-ta!,u tozu
Slit, kurutulmu$*
Asid fosfat, % 7 nemli
Kftgtt hamuru
K&Stt ktrptnhlan
Kum, kuru
Tuz, taneli veya toz* Killi $ist, ktnlDll$
Tortu, fabrika arttSt Karata$ (arduvaz), kmlinl$
Sabun, toz edilmi$ $eker, ham
Kiiklirt
Soda
Cinko oksid
Ni$asta**
~eker, rafine

15

$ap, toz

r;

tavsd,.?Toflm n
m

1-

"'-'
-

.;rr:

**

Maddenin oluk i!ferisindeki yiiksekli8ini kil!tiik tutmak ve dolaytst ile k.apasiteyi azalt~
mak i9in, bazt hallerde c veya d smtflarma ait deSerlerin kullamlmast tavsiye olunur.
Ya~stz bur!flar kullanarak maddenin yali; ile temasa gelmesi Onlenmelidir.

$ekil 16-20 de verilen diyagramlar, smu1 bilinen maddelere ait h1z- kapasite bagmtJlarui1 vermektedirler. Konveyore yiiklenen maddenin ortalama tane
biiyiikliigunden daha biiyiik pargalarm bulunmas1 halinde, ~ekil 16-20 verilenden bir derece daha biiyiik bir vidah konveyoriin kullamlmas1 gerekir.

~--~ ~

<.<;

~"

"'

--

3 4

6 810

Kapasite rrtj saat

30 40 ooeoro 200:3(()400

l<Y

8(

lA'

f/

~~"
iF'

15

'"'

' qr

80
60

lt<
40
30
t:ti;*
2(

"'
~

..,:;:

17

.,.~

'O

:'f
'to

"

~~g~L
i'pa~ii~ "/""ar
tav's e

Q~

(,

u,

an ma

"~

(,

..

r
15 ~
d srnr 1 maddeler
:i: 10
t0,4 Q Q81
2 3 4 6 810
~0 3
Kzipas~e. ~jsaat
N

Sekil 16-20. Vidah konveyOrler,

~e$itli

200

'3fi"~ r'81Ll~ ()~l.(.(,~

(,

-iS:
(j -.."<$>.

~
-

nrflll

,60,81

r_r

~"

Arpa**

<

maddeler

'

.fq)

00
i~in

htz-kapasite e8rileri.

X.'

Vidah kanveyi:iriin ~ah~tmlmasi ic;in gerekli giig a~ag1daki e~illikle 1Julunur.

hp

igin, daha fazla giice ihtiyag gosterir ve bu husus, sakmcah yoniinii tekil eder.
Pnomatik taIma sistemleri ile ilgili hesaplamalar ~amamiyle ampiriktir ve sadece cihaz yapimci!armm dasyalarmda bulunabilm faktiirlere sahiptir.

CLWF
4.500

C = kapasite, m3 jdakika
L
uzunluk, m

W = maddenin yagunlugu, kgi/m'

F = 16-6 numarah tablanun kalan bamdan almacak fakti:ir
Goziim, 2 veya daha az hp verirse 2 ile, 2 ila 4 arasmda hp verirse 1,fi ile garpmiz.

16-24. Pnomatlk konveyiirler. Hafif ve hacimli maddelerin tammasmda yaygm bir eldlde uygulanan bir metod pni:imatik konveyorlerdir. Bu me,
tadda madde, ince taz haline getirildikten sanra hava igerisinde suspansiyan
durumuna getirilerek taImr. Evlerde kullamlan elektrikli siipiirgeler bu metadun J,erkesce bilirien bir iirnegidir. (:ak <;eitli sistemler vard1r, fakat bunlann
hepsi de, hava aktmi meydana getiren bir pampa veya vantilatore, biiyiik laneJeri aytran bir siklan seperatiiriine, gene! olarak fakat her yerde degil, tozlar1
tutmak ic;in bir tarba filtreye sahiptirler. En basit tipde (ekil 16-21), siklaidal bir pampa arta derecede bir vakum meydana getirir ve bunun cmme ucu
taIma sistemine baglamr. Madde sabit veya hareketli bir nazul yalu ile emilir.
Suspansiyan halinde kati madde ta~Iyan hava once, tipi kiS!m 14,11 de agklanan, bir siklan separntiiriine ve sanra pampaya girer. Madde igerisinde siklan
seperati:ir tarafmdan tutulamayacak ve pompa gah~masm1 engelleyecek incelikte
tozlar varsa, siklon seperatorii ile pompa arasma, kiS!m 14-13 de agiklamast yapdan bir torba filtre konur.
Bu tatmo tipi, hnhnbat taneleri gibi temiz tutulmalari gereken maddeler;
toz soda gihi amrh ' hoc, olmayan maddeler; kurUU veya arsenik gibi zehirli
komponcntkr ihrivu ,<,,, w>. ,,diJmi maddele.r ic;in ozellikle knllamhr. Bu metod aynca tahta yonr(a] art. kmutulmu pancar kiispesi ve bunlara benzer haeimli maddeler kin de tl)"f(Jmdur. Maddenin ta~mmas1 esnasmda, birkag di:inii
yapmaSt veva v\ibe;!:o kald.nlmasi gibi durumlarda da pnomatik konveyorler
].-,11"'"hr. c;;,.Hi ,Jier tip konveyorlerin fiatlar1 anormal derecede yiiksektir.
L'E. !i:; h1zl1 ,;.,.,mlerde hava h!Zl 900 ila 2.250 m/dak ve yliksek h1z!I sisteml~;d~ ;.~ 3 non iii\ 6.000 m/dak. olabilir'. Maddenin ozellik ve ag1rhgma, taman
uzakh.'h 'Hr'denin yiiksege kaldtdmasma ve diger hususlara bagh olarak, 1
ton/s.-.11 debide madde tasmmas1 iGin 1,4 ilft 5,6 m'/dakika debide havaya ihtiya~ ,arc],r. Bu sistem diger sistemlere oranla, ta~man maddenin birim kiitlesi
1

\V. Staniar, Plant Engineering Handbook, McGraw-Hill h ... Jk Company, Inc.

NewYork (1950), klSim 22, sahife 1510-1515.

::>
:::>
,__

Vl

0
..0

OJ

>

...E
..X
OJ

00

00

16-25. Konveyorlerin Imllamlib~ a.la:n!a.r. Ge~itli ozel konveyorler kullamlmakla beraber, tablo 16-7'
konveyorlerin kullam~larr ile ilgili hususlarr iyi bir ~kilde ozetlemektedir.
Tablo 16-7.
Kay~h
T~tmayolu

Kapasite, ton/saat,
(yognnluk 830 kgrfrri')
Htz,m/dak

K.asah konveyOr

Tablah konveyOr

konveyilr

Yatayveya l8ye
kadar egimli

Konveyor tiplerinin kullaruldtgl alanlar.

Yatayveya 25 ye
kadar egimli

Yatay veya45 ye
kadar egimli

Ko,um zinciri
Yatay vtya hafif
egimli (5 ila 10)

2.160

100

360

20

180

30

45

100 rpm (donU!/dak.)

Herhangi bir nokh

Herhangibir nokta

B~altma noktast

Son kasnak iizerinden So_.. '.tasnak i.izerinden Olu&un sonundan

Olu&un sonundan
veya bir kapt ile ara
veya bir stymct
bir noktadan
kullanarak ara bir
noktadan

maddelerin

Uygundur

Herhangi bir nokta

Uygundur

Uygun degildir

Herhangi bir nokta

~.

Ozel~Iik

Olu&un sonundan
veya bir kapt
kullantlatak ara bir
noktadan

Uygun degildir

kullamlmast halinde

ta!lmmast
-

Yatay veya 15 ye
kadar e&imli, 90
ye kadar egimle
kullantlabilir, fakat
kapasite htzla dfi4er
150

Yiikleme noktast

A~mdtnct

Herhangibir nokta

Vidal konvey6r

..

--

----

uYgundur

W. Staniar, op. cit. sahife 1403.

.. '<

" u

""

--

!'It:~

l>'l '<1, t-<" _., ... (')

U II ~ ~ U U

~ w:t-11
.,g: ..,'g:""' .!!.~
, =
.... '2-C:'<
..,"0
.

~~Ja,;;

~o;~,
(JQ

"'

~.

c.
gJ

:::'

~~::t,..-,..::t,..

>rli'o~

a ::s ';I
;:-'&::!

':g,"'

()<is-

~0

o:=""

s:

:.

2:

::tia:o
2:~

~
H

l;:

n.

13

'""'

0:
ell

~
.:-
aQ
"Q:

-~

'e'

00

t<5

TABLO 3a
Sivtlann viskoziteleri*
Bu koordinatlar Tablo 3b'deki diyagram iizerinde inde~ noktasmm yerini tesbit eder.
Temperatiir skalas1 iizerindeki bir noktadan indeks noktasma diiz bir do&ru ~izilir. SaS
taraftaki ska1a viskoziteyi gOsterir.

!LAVE TABLOLAR

No.

S1vdar

15,2
12,1
9,5
12,7
14,5
7,9
10,2
12,6
10,1
11,8
7,5
8,1
12,3
13,9
12,5
6,6
10,2
14,2
20,0
12,3
8,6
12,1
11,6
16,1
12,7
12,3
14,4
!1,2
13,0
13,3
13,3
2,5
2,9
12,7
13,2
14,6
!1,0
12,3

4,8
14,2
17,0
12,8
7,2

TABLO
Boyutsuz Gruplar
Fanning'in si.irtiinme faktOrU

llP1 g,D
u Lp
2 2

Kuvvet say1s1 (vidah kan$11nCI ve

Grashof sayJSI

L3p2g~

!J.Z

ilt

t~Iytct i~in)

Prandtl saytst

Pg,
pN3DS
Ci<

-k-

kaPbm

Kiitle transfer katsay1s1 -G-M

Dup DG D2Np
Reynolds sayisi - - -~

Nusselt saytsi
Peclet say1s1

hD
T

(kan~ttrma

Schmidt say1st

DupC
-k-

ic;in)

D~ D~
P L
h
h
p V

Stanton saytst Cup' CG

TABLO 2
Gazlann viskoziteleri, santipuaz
Temp.,
-18
0
10
38
66
93
121
149
177
204
232
260

"CI

HavU
0,0163
0,0172
0,0177
0,0190
0,0203
0,0215
0,0227
0,0238
0,0250
0,0260
0,0271
0,02Rl

o,

H,

0,00805
0,00842

0,011862
0,00915
0,0096 7
O,Dl017
0,01064
0,01111
0,01155
O,Oll'>H
0,111210
11,01281

r
0,01816
0,1ll919
0,01976
1),0213
<1,0228
0,0242
0,0256
0,0269
0,0282
0,0295
0,0307
0,0318

I co

N,

0,01579
0,01665
0,01711
0,()1838
O,Q1960
0,0208
0,0219
0,0230
0,0240
0,0250
0,0260
0.0270

0,01561
0,01650
0,01698
0,01830
0,01958
0,0208
0,0220
0,0231
0,0242
0,0253
0,0264
0,0274

co,
0,01283
0,01368
0,014!6
0,01545
0,01672
0,01794
0,01913
0,0203
0,0214
0,0225
0,0236
0,0246

HzO Buhar1

0,01192
0,01296
0,01398
0,014>18
0,01598
0,01695
0,01792
0,01886

Trans. AS~tE. 73:590 (1951)'de Keyes tarafmdan verilen e~itliklerden hesaplanmi~tlr.

Yukanda vcrilen dcgerler 1 atm. basmJ ic;in do&rudur. Biiyiik bir yamlmaya dti$Ulmeden
5-10 atm. de&erindcki basm~lar i~in de kullanJiabilir.

I
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
IS
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38

Asetaldehid
Asetik asid, % 1010
Asetik asid, % 70
Aset anhidridi
Aseton, % 1010
Aseton, % 35
Alii alkol
Amonyak, % 1010
Amonyak, % 26
Amil asetat
Ami! alkol
Anilin
Anisol
Arsenik triklorUr
Benzen
Cilzelti, CaCJ,, % 25
Cilzelti, NaCI, % 25
Brom
Bromtoluen
Butil asetat
Butil alkol
Butirik asid
Karbon dioksid
Karbon sUlfUr
Karbon tetraklorUr
~lorbenzen

Kloroform
Klorslilfonik asid
Klortoluen, orto
Klortoluen, meta
Klortoluen, para
Kresol, meta
Sildohcksanol
Dibrometan
Dildoretan
Dildormctan
Dictil oksalat
Dimetil oksalat

* J.H. Perry bafkanhilmda baz!rlanm11 Chemical

McGraw-Hill Book Company, 1~~<:.

1~,0

14,3
2,0
13,9
12,5
18,4
18,7
13,5
14,5
10,9

15,9
16,6
13,2
t5,9
11,0
17,2
15,3
0,3
7,5
13,1
12,4
10,2
18,1
13,3
12,5
12,5
20,8
24,3
15,8
12,2
8,9
16,4
15,8

Engineers' Hanboob, (1950),

,------

833

TABLO 3a
Stvtlann viskoziteleri (Devam)

TABLO 3a
Stvtlar

No.

39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51

52
53
54

55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83

'

Difenil
Dipropil oksalat
Etil asetat
Etil alkol, % 100
Etil alkol, o,o 95
Etil alkol. ~'o 40
Etil benzen
Etil bromiir
Etil kloriir
Etil etcr
Etil format
Etil iyodi.ir
Etilen glikol
Formik asid
Freon- 1 t
Freon- 12
Freon-21
Freon- 22
Freon- 113
Gliserin, % 100
Gliserin, % 50

Heptan
Hekzan
Hidroklorik asid, % 31,5
tsobutil alkol
tsobutirik asid
1sopropit alkol
Gazyag
Keten tohumu yag1 (Bezir ya81)
Ctva
Metanol, % 100
Metanol, % 90
Metanol, -o;& 40
Metil asetat
Metil kloriir
Metil etil keton
Naftalin
Nitrat asidi, ri-o 95
Nitrat asidi, % 60
Nitro benzen
Nitro toluen
Oktan
Oktil alkol
Pentak.loretan
Pentan

12,0
10,3
13,7
10,5
9,8
6.5
13,2
14,5
14,8
14,5
14,2
14,7
6.0
10.7
14.4
16,8
15,7
17,2
12,5

18,3
17,7
9,1
13,8
14,3
16,6
11,5
8,1
6,0
5,3

2,0

6,9
14.1
14,7
13,0
7,1
12.2
8,2
10,2
7,5'
18,4
12,4
12,3
7,8
14,2
15,0
13,9
7,9
12,8
10,8
10.6
11,0
13,7
6,6
10,9
14,9

Stvtlann viskoziteleri (Devam)

No.
S4

85
86
87
88
89
90
91
92
93
94

8,4

10,3
23,6
15,8
9,0
5,6
7,5
4,7
11,4
30,0
19,6
8,4
7,0
16,6
18,_()
14,4
16,0
16,9
27,2
16,4
10,5
11,8
15,5
8,2
3,8
8,6
18,1
13,8
17,0
16,2
17,0
10,0
21,1
17,3
5,2

95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110

l. c;:atal~ -

I Fenol

S1vllar

Fosfor tribromlir
Fosfor triklorilr
Propionik asid
Propil alkol
Propil bromUr
Propil klorUr
Propil iyodlir
Sodyum
Sodyum hidroksid, %50
Kalay klorUr
Kliklirt dioksid
SUI!Urik asid, % 110
Siilfiirik asid, % 98
SUI!Urik asid, % 60
Sillfilril klortir
Tetrakloretan
Tetraktoretilen
Titan tetraklortir
Toluen
Trikloretilen
Terebentin
Vinil asetat
Su
Ksilen, orto
Ksilen, meta
Ksilen, para

~ya MUhendisllline Oir~

6,9
13,8
16,2
12,8
9,1
14,5
14,4
14,1
16,4
3,2
13,5
15,2,
7,2
7,0
10,2
15,2
11,9
14,2
14,4
13,7
14,8
11,5
14,0
10,2
13,5
13,9
13,9

20,8
16,7
10,9
13,8
16,5
9,6
7,5
11,6
13,9
25,8
12,8
7,1
27,4
24,8
21,3
12,4
15,7
12,7
12,3
10,4
10,5
14,9
8,8
13,0
12,1
10,6
10,9

..

F. 53

834
TABLO 3b

TABLO 4

S!vtlarm viskoziteleri*

Kaynakh ve

temperatur

viskozite
santiouaz
-tOO

200
190

boru ~ap1
parmalc

180 -

GO

(iu~)

170

10

160

80
70

110
100

90

10

28

8
7
G

2&

1,72
2,24

0,375
0,640

2,41
3,00

0,475
0,805

17,2
21,3

2,30
2,77

0,850
1,280

3,20
3,73

1.100
1,625

3/4
1

26,7
33,4

2,87
3,38

1,700
2,500

3,91
4,55

2.205
3,250

1 1/4
I 1/2

42,2
48,3

3,56
3,68

3,400
4,050

4,85
5,08

4,470
5,425

2
2 1/2

60,3
73,0

3,90
5,16

5,450
8,650

5,54
7,00

7,500
11,450

70

60

22

'Kahuhk
mm

mm

1/8
1/4

10,3
13,7

3/8
1/2

A~lrhk

mm

20

30

Kahuhk

JO

120

Katalog numarasl 40 KataJog numarast. 80 Katalog numarast 120

kg/m

140
130

D1; .;ap

Al}'IThk

40

15 0

borulann ajultk ve boyutlan

(A.S.A. 836,10, 1939)

Katalog numaralan i~Win nominal boru lcahnhklarl ve

a_ttrhklarl

Nominal

90

diki~siz

kg/m

Kahohk
mm

Atlrhk
kg/m

3 1/2

88,9
101,6

5,50
5,74

11,300
13,575

7,62
8,08

15,350
18,625

4
5

114,3.
141,3

6,02
6,55

16,100
21,900

8,56
9,53

22,350
31,000

11,10
12,70

28,310
40,375

168,3
219,1

7,10

8.1~

28,310
42,615

10,97
12,70

42,615
61,670

14,27
18,24

54,250
90,450

10
12

273,05
325,9

9,27
10,30

60,350
79,815

15,06
17,45

95,950
132,000

21,40
25,40

132,900
187,750

20

.s 0

18

40

Vt6

10

1L

12

8:~

14 o.c;:.
16 o.c;:.

355,6
406,4

11,10
12,70

94,315
123,375

19,05
21,40

159,430
204,130

26,97
30,94

219,000
287,570

0.6
0,5

18 D.c;:.
20 o.c;:.

457,2
508,0

14,27
15,06

156,450
183,275

23,80
26,20

254,800
311,410

34,10
38,10

356,110
442,530

24 o.c;:.
30 o.c;:.

609,6
762,0

17,45

254,800

30,94

442,530

44,45

619,850

20 -

0,7

10

10

0- 0

0,4

C,l

02

-20 -

00

1'
J.H. Perry
pany. Inc.

10
X

-30

~~chemical

* 1 m uzunluktaki -boru aA1rhA1, kgr/m.

D.~. D1~ ~p.

12

14

16

18 20
0,1

Engineers' Handbookn. (1950). McGraw-Hill Book Com-

836
837

TABLO 5
TABLO 5

Celik borulann boyut, kapasite ve a&uhklan

(A.S.A. Standards 836.10, 1939)
Nominal Kata~
boru
log

c;apt,

parmak
(in~)

~~ ~ap

l~ kesit
alaht,

alanl

noma~
ra~n

Metalin
kesit'

mm

cm2

m2

<;evre, m veya yi.izey,

m2/m boru uzunlutu

o., I

'~

<;elik borulann boyut, kapasite ve a&uhklan (Devam)

Kapasitr-,
1 m/san. i;in

I
Ikgr{saat
I lt/dak Su

1/8

40
80

6,83
5,46

0,46
0,60

0,000037
0,000023

0,0323
0,0323

O,Q215
0,0172

2,22
1,39

134,0
83,5

1/4

40

0,81
1,01

0,000067
0,000046

0,0430
0,0430

0,0291
0,0241

4,01
2,78

240,0
167,0

Nomi~nl

boru
~'lpl,

parmak

Katalog
numa.
ras1

(in~)

~~ ~P

Meta lin

kesit

I~

kesit

alaol

alan1

mm

cm2

m2

40
80
160

102,3
97,18
87,33

20,47
28,43
42,72

0,008212
0,007419
0,005990

40
80
160

128,19
122,25
109,55

27,67
39,43
62,56

<;evre, m veya
yiizey. m2/m boru
uzunlugu

I o., I

'~

Kapasite,
1 m/san!de

lt/dak

kgr/saat
Su

0,3591
0,3591
0,3591

0,3216
0,3054
0,2746

491,8
444,6
358,9

29.510
26.680
21.355

0,01291
0,01173
0,009429

Q,4438
0,4438
0,4438

0,4029
0,3850
0,3450

773,8
716,6
565,1

46.480
43.000
33.910

sn

9,25
7,67

3/8

40
80

12.52
10,74

1,08
1,40

0,000124
0,000091

0,0539
0,0539

0,0394
0,0338

7,40
5,46

440,0
327,5

1/2

40
80
160

15,80
13,87
11,84

1,61
2,06
2,48

0,000196
0,000151
0,000110

0.0671
0,0671
0,0671

0,0497
0,0436
0,0372

11,74
9,07
6,57

684,4
544,2
394,2

40

2,15
2.79
3,68

0,000345
0,000279
0,000191

o,r838
0,0838
0,0838

0,0658
0,0592
0,0491

20,68
16,70
11,48

1.229
882
688,8

154,05
146,33
131,80

36,03
54,23
85,94

0,01864
0,01681
0,01365

0,5285
0,5285
0,5285

0,4846
0,4602
0,4145

1.118,0
1.007,0
817,2

67.080
60.420
49.030

160

20,93
18,85
15,60

40
80
160

26,65
24,31
20,70

3,19
4,12
5,40

0,000557
0,000464
0,000336

0,1049
0,1049
0,1049

0,0837
0,0764
0,0651

33,41
27,82
20,18

2.005
!.670
1.210

202,72
193,67
173,5

54,17
82,33
141,7

0,03227
0,02946.
0,02352

0,6882
0,6882
0,6882

0,6370
0,6096
0,5447

1.934,0
1.767,0
1.410,0

116.040
106.020

4a
80
160

40
80
160

10

35,05
32,46
29,46

4,''>2
5,68
7,14

0,000966
0,000828
0,000682

0,1326
0,1326
0,1326

0,1103
0,1021
0,0927

56,76
49,56
40,86

3.405
2.975
2.450

254,51
242,93
215,90

76.78
122,1
219,5

0,05086
0,04635
0,03661

0,8577
0,8577
0,8577

0,79S6
0,7629
0,6797

3.055,0
2.782,0
2.198,0

183.~:;

40
.80
160

40
80
160

166.nv
131.880

12

1-.1/2

40
80
160

40,89
38,10
33,99

5,16
6,89
9,22

0,001314
0,001138
0,000907

0,1518
0,1518
0,1518

0,1286
0,1198
0,1067

78,74
68,19
54,40

4.725
4.090
3.665

. 40
80
160

303,22
288,95
257,20

f01,7
167,9
304,1

0 07221
0,06557
0,05195

1,017
1,017
1,017

0,9540
0,9083
0,8108

4.334,0
3.937,0
3.117,0

260.040
218.220
187.020

40
80
160

52,50
42,25
42,90

6,94
9,53
14,13

0,002165
0,001905
0,001446

0,1896
0.1896
0,1896

0,165.2
0,1548
0,1347

129,8
114,3
86,57

7.780
6.860
5.195

2 1/2

40
80
160

62,71
59,00
53,98

10,99
14,54
19,00

0,003090
0,002733
0,002288

0,2295
0,2295
0,2295

0,1972
0,1856
0,1698

185,3
163,9
137,5

11.120
9.835
8.250

40
80
160

77,93
73,66
66,70

. 14',38
19,46
27,13

0,004766
0,004261
0,003494

0,2795
0,2795
0,2795

0,2451
0,2316
0,2097

. 285,7
256,2
209,9

17.140
15.370
12.600

40
80

90,12
85,45

17,29
23,73

0,006382
0,005732

0,3191
0,3191

0,2835
0,2688

382,5
344,0

22.950
20.640

3/4

I 1/4

3 1/2

so

~4.600

'

i
1

00

CX>

TABLO 6
KondensOr ve

lSI

Boru et kahnhkt

Meta lin
kesit

<;evre, m veya

ty kesit

yUzey, m2/m

slant,

boru uzunlu~u

Htz,
m/san.

Kapasite
kgr/saat

Ag.,hk
kgr/m

Dl~ ~ap,

BWGvo

parrnak

ya Stups
numa
rast+

mm

mm

mm2

mm2

D~

~~

12
14
16
18
14
16
18
12
14
16
18

2,77
2,11
1,65
1,24
2,11
1,65
1,24
2,77
2,11
1,65
1,24

7,16
8,48
9,40
10,21
11,66
12,57
13,39
13,51
14,83
15,75
16,56

86,3
70,1
57,3
44,8
94,2
73,7
57,2
141,6
112,2
90,2
69,6

40,2
56,5
69,4
81,9
106,8
124,5
140,3
143,1
172,8
195,1
215,5

0,0399
0,0399
0,0399
0,0399
0,0499
0,0499
0,0499
0,0598
0,0598
0,0598
0,0598

0,0228
0,0266
0,0295
0,0321
0,0366
0,0395
0,0421
0,0425
0,0466
0,0495
0,0520

0,4140
0,2949
0,2400
0,2037
0,1560
0,1339
0,11!18
0,1165
0,0965
0,0851
0,0775

144,7
203,1
219,3
.294,1
384,1
447,5
504,3
514,3
621,2
701,4
774,6

0, 734
0,600
0,490
0,384
0,783
0,632
0,491
1,216
0,963
0,774
0,597

12
14
16
18
11
12

2,77
2,11
1,65
1,24
3,05
2,77
2,11
1,65
1,24
3,40
3,05
2,77
2,11
1,65
1,24
3,40
3,05
2,77
2,11
1,65
1,24

16,69
18,00
18,92
19,74
19,30
19,86
21,18
22,10
22,91
24,94
25,65
26,21
27,53
28,45
29,26
31,29
32,06
32,56
33,88
34,80
35,61

169,2
133,2
106,7
82,0
214,1
196,8
154,3
123,2
94,4
303,1
274,8
252,1
196,3
156,1
119,2
371,0
335,6
307,3
238,3
189,0
144,1

218,3
254,6
281,5
305,7
292,6
310,3
352,1
383,7
412,5
488,7
516,5
539,8
595,5
635;5
672,6
769,2
804,5
832,4
902,1
947,6
994,1

0,0698
0,0698
0,0698
0,0698
0.0798
0,0798
0,0798
0,0798
0,0798
0,0997
0,0997
0,0997
0,0997
0,0997
0,0997
0,1196
0,1196
0,1196
0,1196
0,1196
0,1196

0,0524
0,0566
0,05944
0,0620
0,06066
0,06242
0,06654
0,06940
0,07196
0,07839
0,08059
0,08233
0,08653
0,08937
0,09190
0,09830
0,1006
0,1023
0,1064
0,1093
0,1119

0,0763
0,0655
0,0592
0,0546
0,0569
0,0537
0,0473
0,0433
0,0403
0,0341
0,0323
0,0309
0,0280
0,0262
0,0248
0,0217
0,0207
0,0200
0,0184
0,0176
0,0167

785,0
915,2
1.011,9
1.099,0
1. 052,1
1.116,1
1.265,7
1.369,5
1.483,0
1.758,0
1.857,0
1.941,0
2.141,0
2.284,0
2.418,0
2.765,0
2.893,0
2.993,0
3.238,0
3.406,0
3.573,0

1.452
1,143
0,915
0,7J4
1,830
1,700
1,320
1,060
0,811
2,600
2,350
2,160
1,680
1,340
1,020
3,180
2,890
2,630
2,040
1,620
1,240

(in~)

1/2

5/0

I
3/4

7/8

14

1 1/4

1 1/2

i~ ~ap,

deB:i!?tiricilet;inde kullamlan boru boyutlan*

16
18
10
11
12
14
16
18
10
11
12
14
16
18

alant

Su
(llt/dak'
hk debi (1 :n/san.
iyin)

++.

htz i~in)

* J .H. Perry

b~kanhgmda hazrlanml! Chemical Eqgineers' Handbook> adh kitaptan (sahife 425) ksaltdarak ahnmt$hr.
+ BWG = cBirminghan wire gage genellikle demir borular i!(in ku1lanthr; Stubs' = u:Stubs' iron-wire
gage. ile aynt anlamdadtr.
++ Pirincin i:izgiil a8rrh8I = 8,56; demirin ise = 7,8

co
w

"'

840

841
TABLO 7a

TABLO 7c

Metal ve alru;tmlann tst iletkenlikleri*

k = kgr.kal/(hr) (ni') ('C/m)

t,

oc

............

DOkme demir
DOkme demir
(ytiksek silisb)
Baktr (sa!)
Kur11un .....................
Nikel
.....................

174
83,3
47,6

Alliminyum
Pirin~

(7030)

44,6
333,3
29,8
56,3

Celik (yumu!ak) .........

Celik (paslanmaz)
Kalay
Cekme demir (tsve~r) ...
Cinko

100.1

56,3
96,7

177
89,3
44,6

324,4
28,3
50,6
38,7
14
50,6
47,6
95,2

200

300
I

Stvllann tst iletkenlikleri*

I I
400

'C

214,3 230,6
99,7
37

184,5
93,7
41,7

19~

320
26,8
49,1
38,7

315,5
26,8
47,6
37,2

312,5

34,2

32,7
18,5

49,1
44,6
92,3

41,7
87,8

38,7
80,4

34,2

98,2
38,7

600 IErime temp.

500

308

Temperatiirle deji~imin lineer oldugu kabul olunabilir. Baz1 maddeler ic;in degerlerin
kullamlabilecekleri temperatiir limitleri verilmi~tir.

600
940
1 275

303,5

31,2

SIVI

231,85
1.505
419,4

20
20

0,1473
0,2976

Aseton

-40
60

0,1577
0,0961

Benzen

20
50

0,1269
0,1178

Karbon tetrakloriir .............. .

-20
50

0,0989
0,0839

Klorbenzen

-40
80

0,1208
0,0999

Etil alkol, % 100 ................ ..

-40
80

0,1607
0,1288

Etil eter ............................. .

-80
20

0,1479
0,1!18

Eti!en glikol ...................... ..

0
100

0,2172
0,2261

30
30
60

0,1!60
0,1205
0,1175

20
75

0,1279
0,1205

60
160

8,3179
10,0440

S1V1 yaB:lar .......................... .

30
35
100

0,1175
0,1014
0,0913
0,0791

-80
20
80

0,1368
0,1159
0,1019

IS
20

0,1101
0,1339

Perry, sahife 456.

Gazlarm tst iletk.enliklt;ri*

k = (kgr.kal) (m)/(ni') ('C) (br)
Temp.,

'C
-

Asetik asid, % 100 .............. .

Asetik asid, o/o 50 .............. .

1.260
1.083
327,5
1.452
1.375

TABLO 7b

18
0
10
38
66
93
121
149
177
204
232
260

Benzin
n-Heptan

Hava

H,

o.

N,

co

co,

0,0194
0,0208
0,0214
0,0233
0,0251
0,0269
0,0285
0,0303
0,0318
0,0334
0,0351
0,0366

0,1357
0,1435
0,1479
0,1595
0,1709
0,1818
0,1923
0,2026
0,2126
0,2221
0,2316
0,2407

0,0197
0,0211
0,0218
0,0238
0,0257
0,0275
0,0294
0,0312
0,0328
0,0345
0,0363
0,0377

0,0194
0,0206
0,0212
0,0230
0,0248
0,0263
0,0282
0,0299
0,0314
0,0328
0,0343
0,0358

0,0187
0,0199
0,0205
0,0223
O;b241
0,0257
0,0273
0,0290
0,0305
0,0320
0,0334
0,0349

0,0113
0,0125
0,0131
0,0148
0,0166
0,0186
0,0205
0,0224
0,0245
0,0266
0,0287
O,Q308

Bubar
H,O

C1va

0,0178
0,0198
0,0215
0,0235
0,0254
0,0273
0,0294
0,0314

..............................

Gazyag1

Perk.loretilen

.................... .

Toluen

..............................

Terebentin

.........................

o-Ksilen

= kgr.kal/(hr) (m2) ('C/m)

I,

Keyes, Trans. ASME, 73: 590 (1951); 74: 1303 (1952)'de verilen "'itliklerden he-

saplaDDllilll'.

K1smen Perry, sahife 459'dan; ktsmen di8er kaynak.lardan ahnmt~t:Jr.

00

t;

TABLO 7<1
20C da ~Ozeltilerin lSI iletkenJiklerF
k = (kgr.kal) (m)/(m')"('C) (hr

c; 0 z aD. n

I I I I
%5

% 10 'k 15

'k 201 'k 25

0,528 0,538 0,544 0,549

NaOH
0,516 0,517 0,516 0,514
KOH
0,496 0,479 0,459 0,438
HCl
0,504 0,494 0,482 0,470
HNOs
0,507 0,498 0,489 0,479
H2 so,
0,507 0,501) 0,491 0,483
H,Cr04
0,504 0,496 0,488 0,479
H,PO,
0,505 0,495 0,485 0,476
LiCl
0,510 0,505 0,501 0,496
NaC1
0,507 0,498 0,489 0,479
NaBr
0,511 0,507 0,502 0,498
NaNOs
Na 2S03 0,513 O,S11 0,511 0,510
0,514 0,514 0,516
N.,so,
0,511 0,510 0,507 0,502
N.,s,o,
0,516 0,520 0,525
Na,CO,
0,517 0,520 0,525 0,529
Na,SiOs
0,520 0,526
NasPO,
0,511 0,510 0,507 0 502
NazCrz07

I I lk so I

0,552
0,508
0,418
0,459
0,470
0,473
0,467
0,467
0,492
0,470
0.494

'k 30

0,555
0,501
0,-397
0,447
0,458
0,464

0,556
0,485 0,461

0,4~6

k 40

'k 60 'k 70

% 80

'k 90

'k 100

0,427
0,434 0,407
0,444 0,419
0,437 0,418

0,462
0,458 0,433
0,488 0,477

0,496 0,489 0,467

:0,498 0,495 0,488 0,479

Na Asetat 0,502 0,489 0,476 0,461

KCl
KNO,
K,so,
K,co,
MgCI2
MgSO;
CaC1,
SrCh
BaCh
AgNOs
Cuso,
ZnSO,
ZnCl,
Pb(NOsh
Ah(SO,Jg
NH,CI
NH,
CHsOH
C2Hs0H
Glis,rin

0,505
0,508
0,510
0,511
0,502
0,511
0,508
0,510
0,510
0,508
0,508
0,508
0,505
0,510
0,505
0,500
0,486

0,498
0,501
0,505
0,508
0,492
0,508
0,504
0,505
0,507
0,504
0,504
0,504
0,495
0,505
0,498
0,486
0,459
0,462
0,455
0.480

0,447 0,431
0,489 0,480 0,470
0,494 0,486

0,505
0,482
0,504
0,500
0,501
0,501
0,500
0,500
0,500
0,485
0,502
0,488
0,471
0,435

0,500
0,468
0,500
0,494
0,494
0,495
0,494

0,492
0,456
0,495
0,488
0,488
0,491
0,4l6

0,494
0,473
0,498
0,476
0,456
0,415
0,416
0,401
0,447

0,488
0,461
0,492
0,464
0,441
0,397

0,485 0,464 0,437

0,443
0,480 0,468
0,482
0,479 0,464 0,411
0,480
0,447 0,418
0,486

0,382
0,372 0,318 0,299 0,266 0,236
0,354 0,309 0,272 0,238 0,208
0,418 0,388 0,508 0,333 0,306

0,211
0,184
0,284

0,190
0,162
0,261

0,174
0,144
0,242

* Riedel, Chern. ~Ing.- Tech., 23:62,467 (1951). Riedel'in belirtti8;ine gOre, elektrolitJerin sulu ~Ozelti
lerinin di8;er temperatUrlerdeki ISI iletk.enliklerini hesaplamak, ic;in, tablodaki de8;erlerin kwtfkv/2(J degeri ile !;arprlmasr gerekir. kwt suyun istenilen temperattirdeki Jst iletkenli8i; kwzo, suyun 20C derecedeki rs1 iletkenligi
(0.514).

"'

845
844

TABLO 9
TABLO 8

Suyun ve doymu5 su buharmm Oze1Iikleri

Gazlann Ozglil Jsllan, kgr.kal/(kgr) {Cl

Temp.,"C

18
0

10
38
66
93
131
149
177
204
232
260

Hava

H2

3,364
3,390
3,395
3,425
0,24~' 3,437
0,241 3,449
0,242 3,455
0,243 3,461
0,244 3,464
0,245 3,466
0,246 3,468
0,247 3,469

0,239
0,240
0,240
0,249

o,

0,218
0,218
0,219
0,220
0,.221
0,222
0,224
0,226
0,228
0,230
0,232
0,234

N, 1 co

0,248
0,248
0,248
0,248
0,248
0,249
0,249
0,250
0,250
0,251
0,252
0,254

0,248
0,248
0,248
0,249
0,249
0,249
0,250
0,251
0,252
0,253
0,254
0,256

*
Tempe
ratiir

C02! Su buha"

0,190
0,195
0,197
0,20.5
0,211
0,217
0,222
0,228
0,233
0,238
0,243
0,247

0,443
0,444
0,445
0,446
0,448
0,450
0,454
0,457
0,460
0,464
0,468
0,471

* Natl. Bur. Standards Circular 461 C: 298 (1947). Havaya ait degerler. NBS~ NACA
Tables of Thermal Properties of Gases Cl949)"daki Tablo 2-lO'dan hesaplanmt}ttf.

BasiD~,

Buharla~ma

mutlak

giz(i ISISI,
kgr/cm2* kgr.kal/kgr

0
1,6
4,5
7,2
10

0,006225
0,007027
0,008557
0,1037

Buhartn
Ozgiil

Stvt suyun

SIVt suyun

StVl

yotunluj'u,

viskozitesi

tst

hacmi
m3/kgr*

kgr/m3

santipuax

suyu,n

iletken-

liti.

Stvt suyun

Prandtl
say1s1,

(kgr.kal)(m) (boyutsu)
/(m2)('C)(br)

0,0125~

598
597,2
595,6
594,0
592,5

206
184
153
127,1
106,3

998,7
998,7
998,7
998,7
998,5

1,786
1,689
1.543
1,417
1,306

0,4857
0,4902
0,4962

13,60
12,76
11,50
10,44
9,50

13
16
19
21
2l

0,01499
0,01802
0,(12139
0,02553
0,03008

590,9
589,3
587,7
586,2
584,6

89,4
75,3
63,8
54,2
40,0

998,5
997,6
996,8
996,5
995,7

1.208
1,121
1,044
0,975
0,913

0,5006
0,5066
0,5111
0,5155
0,5200

8,70
7,98
7,36
6,81
6,32

27
29
32
35
38

0,03564
0,4171
0,04909
0,05707
0,06674

583,0
581,4
579,8
578,3
576,6

39,5
34,0
29,2
25.3
21,9

995,0
994,2.
994,0
992,5
992,0

0,857
0,807
0,761
0,719
0,681

0,5245
0,5290
0,5334
0,5394

5,88
5,49
5,13
4,82
4,54

41
43
46
49
52

0,07711
0.08963
0,10297
(),1190
0,1359

575,1
573,6
572,0
570,3
568,7

19,0
16,6
14,5
12,69
11,26

990,7
989,6
988,8
987,7
986,5

0,646
0,614
0,585
0,557
0,532

0,5424
0,5468
0,5498
0,5528
0,5558

4,29
4,04
3,83
3,63
3,45

54
57
61)
63
66

0,1563
0,1776
0,2031
0,2297.
0,2614

567,1
565,5
563,8
562,2
561,1

9,82
8,68
7,68
6,31.
6,06

984,8
983,4
982,2
980,5
979,4

0,509
0,487
0,467
0,448
0430

0,5588
0,5602
0,5632
0,5647
0,5677

3,28
3,13
2,98
2,86
2,73

69
71
74
77
80

0,2942
0,3333
0,3734
0,4213
0,4700

558,9
557,3
555,6
553,9
552,3

5,41
4,82
4,32
3,87
3,49

977,6
976,2
974,4
972,6
970,9

0,414
0,398
0,384
0,370
0,357

0,5692
0,5722
0,5737
0,5751
0,5766

,.

0,4767
0,47~8

0,5~64

2,62

! 2,51
2,41
2,32
2,24

* Keenan, Su buhan tablosu):,, American Society of Mechanical Engineers (1936}.

~d,

'''-::*

J. Appl. Phys., 15 :625626 (1944)'den yazarlar tarafmdan hesaplanmt$br.

Schmidt ve Selleschopp, Forsch, Gebiete Jng:enieurw .. 3:277 286 (1932).

846

847
TABLO 9

TABLO 10

Suyun ve doymu!] su buhannm Ozellikleri (devam)

Armosfcr basmcma yakm basmt;larda gazlann Prandtl sayilan.l~

Tempe-~ Basm~
ratUr
"C

Bubada~ma 1I Buhann

mutlak
gizli tstsl.
kgr/cm2' kgr.kal/kgr'

m3/kgr.;.

I
I

Stvt suyun
Ozglil , yokunlutu,
hacmi
kgr/m3

S1v1 suyun

Stvl suyun

viz.kozitesi

tsl

saritiyuaz"'~

iletken

ligi,*""*

I(kgr.kal)(m)

Stvt suyun
Prandtl

Temp.,

say 1st,

(boyutsuz)

/(m2)("C)(hr)

0,5781
. "0,5796
0,5811
0,5826
0,5841

2,16
2,08
2,01
1,91
1,88

960,3
958,1
956,0
955,2
954,2

0,293
0,284
0,281
0,277
0,270

0,5841
0,5856
0,5856
0,5856
0,5871

1,82
1,76
1,74
1,72
1,67

1,32
1,21
},09
1,019
0,938

951,5
950,2
947,8
.945,6
942,9

0,262
0,255
0,248
0,242
0,236

0,5871
0,5886
0,5886
0,5901
0,5901

1,62
1,58
1,53
1,50
1.46

525,7
521,9
518,1
514,1
510,1

0,863
0,734
Q,628
0,540
0,466

940,3
936,3
931,8
927,0
922,2

0,229
0,218
0,208
0,199
0,191

0.5901
0,5901
0,5901
0,5901
0,5901

1,42
1,36
.1.30
1.25
1,19

506,0
501,8
497,6
493,2
488,7

0,404
0,3051
0,307
0,269
0,236

917,0
911,7
904,8
901,0
895,4

0,185

0,5901
0,5901
0,5886
0,5886
0,5841

1.16

0,5280
0,5868
0,6566
0,7269
0,8104

550,5
548,9
547,2
545,4
543,7

3,14
2,83
2,56
2,32
2,10

969,3
967,5
965,8
964,0
962,1

96
99
100
102
104

0,8944
0,9930
1,033
1,092
1,208

542,0
540,2
539,5
538,4
536,8

1,91
1,74
1,67
1.59
1,44

107
!10
113
116
119

1,325
1.461
1,596
1,756
1,912

534,9
533,5
530,3
529,4
527,4

121
127
132
138
143

2,097
2.491
2,943
3,459
4,047

149
154
160
166
171

4,712
5,46
6,30
7,25
8,30

177
182
188
193
199

9,47
10,76
12,19
13,76
15,49

484,1
479,4
474,5
469,6
464,5

0,209
0,185
0,164
0,146
0,1301

889,4
883,5
877,6
871,4
864,8

204

17,39

459,3

0,1!63

858,4

0,5811
0,5781
0,5766
0,5737
0,5701

18
II

0,345
0,334
0,323
0,312
0,303

82
85
88
91
93

rc

0,5692

* Keenan. 4tSU buhan tablosu. American Society of Mechanical Engineers (1936).

** J. Appl. Phys., 15:625-626 (1944)'den yazarlar tarafmdan hesaplanmt$tlr.
*** Schmidt ve Selloschopp. Forsch. Gebiete lngenieurw ., 3 : 277 - 286 ( 1932).

10
38
66
93
121
149
177
204
232
260

Hava

H,

tl, 721 0,718

0,716 0,715
0,713 0,712
0,705 0,707
0,702 0,700
0,695 0,694
0,692 1'.688
0,689 0,683
0,687 0,677
0,686 0,673
0,684 0,668
0,682 0,664

I o, I
0,717
0,713
0,711
0,707
0,706
0,71)3
0,703
0,703
0,704
0,706
0,708
0,710

N, 1 co

co,

0,725 0,742 0,772

0,72q 0,738 0,770
0,717 0,737 0,769
0, ';11 0, 731 0,764
0,705 0,727 0,759
0,700 0,724 0,752
0,696 0, 722 IJ, 746
0,692 0,720 0,739
0,689 0,720 0,734
0,688 0,720 0,725
0,686 0,720 0,716
0,686 0,721 0,709

Su buhan

1,112
1,103
1,098
1.086
1,073
1,063
1,054
1,045
1,038
1,031
1,025
1,020

(
tlUvc tablo 2. 7b vc $'den ahnan de~crlcrle. yazarlar tarafmdan hesaplanm1~t1r.

849

848
TABLO II

Sivt izotermleri

atm. basm~ta benzen - toluen sistemine ait

ental pi- konsantrasyon deAerleri*

Bil~im,

benzenin
aiuhk fraksiyonu

0
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00

Bunlar diiz do8ru1ar olarak kabul cdilebilir. Bu sebeple. sadece saf komponcntlerin
entalpileri verilmi!1tir.

Entalpiler, kgr.kal/kgr
Doymu~ :s1V1

Doymu$ buhar

48,65
46,43
44,20
42,36
40,87
39,75
38,64
37,81
36,70
35,86
35,03

131,77
131;49
131,22
130,94
130,66
130,38
130,10
129,83
129.55
129,27
128.99

Entalpiler, kgr.kalfkgr

Temp.,

oc
10
38

66
93

Benzen

Toluen

4,28
16,01
28,13
40.92

3,95
15.12
27.45
41,09

* Griswold ve Stewart, Ind. Eng. Chern., 39: 752 (1947).

t.

Catalt~

Kimya MUhendisligine

Gir~

F. 54

850
851
TABLO 12
12.6 kgrjcm2 mutlak basmc;ta amonyak-su sistemine ait

entalpi-konsantrasyon deSerleri*
Bile{;im,
Amonyagm
a&1rhk

fraksiyonu

Doymu~

stvi

Doymu!i buhar

0,000
0,050
0.100
0,150
0,200

192,38
167,91
145,45
124,10
104,25

665,14
652,02
636,68
625,50
611,60

0,250
0.300
0,350
0,450

87,07
68,94
53,10
38,86
26,97

597,42
593,24
568,95
554,89
540,43

0.500
0,550
0,600
0,650
0.700

17,24
10,06
6,28
4,89
5,84

525.75
510,57
495,34
479,49
463,87

0,750
0,800
0,850
0,900
0,950
0,975
1,000

8,67
12,34
17,18
22,46
28,91
32,53
36,36

446,30
428,56
409,77
389,64
365,29
348,17
308,08

OAOO

hal:

Entalpiler, kgr.kal/kgr

B.H. Jennings ve F.P. Shannon, Refrig. Eng., Mayo (1938), sahife 571. Referans
da SJVI su ve 0C da stvl amonyak.

o:.c

,.,

B. H. Jennings ve F.P. Shannon. Refrig. EnS! .. Mayo ( 1938). sahifc 571.

tLAVE TABLOLAR

852

853

Tablo 14
Tyler'tn standard elek numaras1
El~k nu-

Delik

Delik

mara.st

BfjJith{tt

~tkhk

(me~)

inc;.

mm

Tablo

Yumu~ak. sOkiilebilir zincirler

A.;tkhk, iDfj Telin t;apt '

int;.
(yakla,k)

(Link Belt Co., Katalog 800)

Ortalama

...

...

...
...

2'1.
3
3'1.
4
5
6
7
8
9'
10
12.
14
16.
20
24.
28
32.
35
42.
48
60.
65
80.

too
115.
150
170.

200

26,67
C,148
1,050
1
0,135
22,43
0,883
1f6
0,135
18,85
0,742
0,120
15,85
0,624
Sfs
0,105
13,33
0,525
0,105
11,20
0,441
11t6
0,092
9,423
0,371
0,088
7,925
0,312
0,070
6,680
0,263
0,065
5,613
0,221
0,065
4,699
0,185
e,o44
3,962
0.156
0,036
3,327
0,131
lfs
0,0328
2,794
0,110
0,032
2,362
0,093
0,033
1;981
O.o78
0,035
1,651
0,065
0,028
1,397
0,055
0,025
1,168
0,046
'/64
0,991
0,0235
0,0390
0,0172
0,833
0,0328
0,701
0,0141
0,0276
0,589
0,0125
0,0232
0,0118
0,495
0,0195
0,0122
0,417
0,0164
0,0100
0,351
0,0138
0,0092
0,295
0,0116
0,0070
0,246
0,0097
0,0072
0,208
0,0082
0,0056
0,175
0,0069
0,0042
0,147
0,0058
0,0038
0,124
0,0049
0,0026
0,104
0,0041
0,0024
0,0035
0,088
.. 0.
0,0029
0,074
0,0021
I
Kaba stntflama ic;in : 3 il8. 1 l/2 inc; ac;tkhk
0,207
3
0,192
2
1 1/2
0,148

,,,
,,,

,,,.
''
''
,,,.
''"
''"
',,,.
''
,,,.

....

....
,,,,
;

....
....
16
.'...
....
. ...
....
....
....
....

....

Bu eleider daha yakm bir s~mflama i!;indir ve genet olarak, standard seri diye bilinen elekler arasma sokulur. Bu eleklerin sokulmast il~ birbirini izleyen iki eleje ait
a!(tkhk ~aplannm orant, 1 :
yerine 1 : 4_ 2 olur.

Vz

15

Numara~n

25
32
33
34
42
45
52
55
57
62
67
75
77
78
88
103
114
124

'

ac;tlthk,

3 metredeki
yakla;tk halka

em

saytst

2,30
2,93
3,54
3,55
3,49
4,14
3,82
4,14
5,86
4,20
5,86

133
104
86
86
88
74
80
74
52
73
52
73
52
46
46
39
37
30

6,6~

5,83
6,63
6,63
7,81
8,35
10,32

Ortalama
kopma
mukavemeti
kgr

318
499
544
590
726
771
1043
1043
1315
1452
1542
1860
2078
2495
2903
4536
5443
7711

3 metrcniu
aQuhgt
kgr

II

I
'

1,100
1,590 .
1,500
i,800
2,500
2,350
3,600
3,270
4,000
4,800
5,200
6,070
6,600
8,550
10,900
18.150
24,050
29,950

854
855

TtlRKCE -A-

TEKNtK TER1MLER VE DEYtMLER

A9ik bo'abm : Open-delivery

A9ik kanat : Open impeller
A~1k u~lu manometre: Open end mano-

Bilim ve teknik, insanhgm ortak. ~ah~mas1 sonucu ortaya ~1ktig1 i~in, insanh!!;m ortak mahd1r. Yapilan ara~tirmalardan veya yaymlanan eserlerden hie
birinin, bir digerinden yararlanmadgm one siiremeyiz. Bilim ve teknikte kullamlan terim ve deyimler de, az veya ~ok bu durumdaihr. Bunun bir sonucu olarak, :;eitli dillerde ayru terim ve deyimlerin kullamldJ.gm1 gormekteyiz. Bilim
ve teknikde ileri gitmi~ uluslar, kendileri tarafndan yapilan ~ah~malarla bir
lasm terim ve deyinileri meydana getirmi~ler ve bunlan, diger uluslai a kabul

meter

Adyabatlk doyunna : Adiabatic saturation

Adyabatik soj!utma dogrusu : Adiabatic cooling line

Adyabatlk soj!utlna : Adiabatic cooling
Adyabatlk ~ma : Adiabatic mixing
Adlandrrma: Nomenclature
Akun dlyagrann : Flow sheet
Akun katsayt51 : Flow coefficient
Akun dfizenleyen valf: Flow regulating
valve
Akmt metre : Current meter
Aktarmah tanklar : Decanters
~kan: Fluid
Aln~kan dlnamli! : Fluid dynamics
~kan statiltl : Fluid statics
Aln~kanlarm akuru : Flow of fluids
Akt~kanlarm ta'mmas1: Trar.sportation
of fluids
~kanla,urma : Fluidization
Alt akmt : Underflow
Alt operasyon dogrusu: Lower operating line
Alttan bo,ahmh: Botton discharge
Alttan hareketll santrlfiij: Underdriven

ettirmi~lerdir.

Tiirkiyenin batiya yonelimi ile birlikte once Frans1zca, Birinci Diinya Sava icerisinde Almanca ve 1kinci Diinya Saval sonrasmda ise lngilizce, terim
ve deyimler Tiirkiyede kullamlmaya ba~lamltlr. Bunlardan bir losm1 oldugu
gibi dilimize girmi~, bir lasm1 ise Tiirkcele~tirilmitir. Bilim ve teknigin ilerleyilne paralel olarak yeni yeni terim ve deyimler tiiretilmekte ve bunlar, devamh olarak dilimize katilmaktadrr. Bu terim ve d!'yimlerin TiirkQeletirilmesi
icin yapdan ~ahmalar alns ve kurululara bagh kalmakta, bir birletirme ve
standardla~urma yapdamqmaktadr. Bu sebeple kulland!?;lm ve Tiirkgele~tirdi
, g;m terim ve deyimlerin bir liigatcesini kitabm sonuna ekleyerek, ileride meydana gelebilecek yemlmalar., bir dereceye kadar onleyebilecegimi dii~iindiim.
Tiirkiye ~apmda ele almmas1 gereken boyle bir konuya, yeteneklerim oramnda
bir katlada bulunmaya Qahtlm. Okurlanma faydah olabilirsem, kendiwi mutlu
sayarnn.

centrifuge

Prof. Dr. lhsan CATALTAI;i

Alttan hareketll: Underdriven

Ana mil: Main spindle
Askl klrrutucu: Festoon dryer
Askl plakas1: Hanger plate
Aside dayamkb: Acid proof
~m doygunluk: Super saturation

tNGtLtZCE

Avara kasnajit: Idler pulley

Ayar 9arkl: Adjusting wheel
Ayar ~llsl: Adjusting gear
Ayar somunu: Adjusting nut
Ayar takozu: Adjusting block
Aymna odas1: Separating cliamber
Ay~ akmt: Split flow
Aymlik endeksl: Uniformity index
Azeotroplk karu;mt: Azeotropic niixture

Azalan deb! perlyodu: Decreasing rate

period

-BBaglama
Baj!lama

c1vatas~: Tie bolt

~dl: Binding strip

Basm~h hava pompas1: Air lift pump

Basm9h klun flltresl: Pressure sand
filter'
Basm~ d~ (kayb1): Pressure drop
Basm~ regillattirll (ayarlaylCl): Pres-

sure regulator

Br.slt kase tip! santrlfUj: Simple bowl

centrifuge

Baslt

snuflandmc~:

Simple classifier

Basit manometre. Simple monorueter

Bajitnu: relationship
Baglanu dogrusu: Tie-line
BaglaytCl!ar: Fittings
Bo~altma valfi: Dirschange valve
Bagh su: Bound water
BagslZ su: Unbound water
Bastmlamaz (S~tm!amaz): Incompressible
Bastmlablllr (s~tmlablllr): Compressible
Bastmbna (~ila,Unlma) biilgesl: Compresion zone

Besleme raft: Feed plate

857

856

-c-

Dalga boYll: Wavelenght

Dar nlpel: Close nipple
Daralma kaytplan: Contraction losses
Daralma katsayxst: Contraction coeffi~
cieht
Damlactk tutucu (aYinct): Entraiment

-c-

Damlactk tlpl yoj!unla,ma: Drc.p-wise

condensation
Denge baJ!tn!lst: Equilibrium relationship
Denge eJ!rlsl: Equilibrium curw
Denge dlyagnnm: Equilibrium diagram
Denge dlstllasyonu: Equilibrium distillation
Denge kademesl: Equilibrium stage
Denge raft: Equilibrium plate
Dengeleme yollan (~'Ian): Balance
ports
De11klllevha (plaka): Perforated plate
De11kll kase tip!: Perforated bowl type
De11kll tullla: Grid block
Dellksiz tas tip! sanlrlfUj: Solict-bowl
centrifuge
Devantlt (sUrekll) kttrutucu: Contffiious
dryer
Devantlt santrlfiij: Continious tentrifuge
Devantlt stvt faz: Cont;uious liquid
phase
DevaniStZ (silrekslz) kttrutucu: Batch
dryer
Devamstz santrlfUj: Batch centrifuge
Deb!: Rate
Deb! katsaYISt: Rate coefficient
Demir boru: Iron pipe
Deslntegratilr: Sguirrel cage dismteg-

Besleme hunlsi: Feed hopper

Besleme ~arkt: Feed wheel
Caketil evapor11tor: Jacketed evaporaBeyglr giicU: Brake horse pow~r
tor
Berrakla:}tll'ma bOJgesl: Clarification
Cekctll kazan: Jacketed-kettle
zone
Cottrell elektroflltresl: Cottrell precipiBerrakla~tlrma santrlf!iJU: Clarifymg
tator
centrifuge
Berl ~yerl: Berl saddle
Bllezlk (halka): Ring
cabuk a~tltr valf: Quick openmg valve
Blrlm: Unit
Canwr ~okeltme test!: Slurry-settlmg
Bllyah cek valf: Ball check valve
test
Bllyah (kUrekll) de~Irmen: Ball mill
Camur karma del!lrmenl: Pug mill
Blr teorlk rafa dej!er yiiksekllk:
Capraz aktm: Cross flow
Height equivalent to one tbeoreti- c;apraz bar,hk: Cross head
cal plate
Capraz ktlavuz yataJ!t: Crosshead guide
Boru: Pipe
box
Boru eklemlerl: Pipe joints
Cellk: Steel
Boru deJ!1rmenl: Tube mill
Ce11k zlnclr: Steel cham
Boru topluluj!u (dlzlsl): Banks of pipes Cekl~11 deJ!Innen: Hall!mer mill
Boru baj!laYictlar: Pipe fittmgs
Cenell ktnct: Caw crusher
Born!u kazan (ISittct): Shell and tube Ctkt helezonu: Discharge volute
Ctplak bubar: Open steam
heat exchanger
Borunun tslatJ.Ian ~evresi: Wetted peri- Clft bornlu ISt deJ!Itlrlcl: Double-pipe
heat mterchanger
meter
Clft emmell: Double-suction
BoYllt: Dimension
Clft konlll kan11nct: Double-cone
BoYllt anallzl: Dimensional analysis
mixer
BoYlltsuz grub: Dimensionless group
Cift konlll smtflantltnct: Double-cone
Boyutsuz: Dimensionless
classifier
Bofaltma donantmt: Tripper
Cok ge~l,lltsttlct: Multipass he".ter
Bof&ltlua saval!t: Discharge lounder
cok kademell ekstrakslyon: Mutistage
Boaltma yolu: Discharge port
extraction
Boaltma. metodu: Discharge method
Cok kanath vantllatilr: Multiblade fan
Bo,altlna kanah: Drain
Cok teslrll (kademe11) evaporasyon:
BoJaltlna ucu: Discharge end
Multiple,_ effect evaporation
Bo,altma saval!t.: Discharge weir
Cokelme billgesl: Settlmg zone
Bubar kapam: Steam trap
Cokelme deblsl: Settlmg rate
Bubar jet efektlirU: Steam Jet ejector
Cokelme lnzt: Settlffig velocity
Bn!ISr baJhJ!t: Vapor head
cokeltlne odactJ!t: Settlffig chamber
Bubar plstonu: Steam piston
cozlicU: Solvent
cozlinUrlUk ej!rlsl: Solubility curve
Buharla ~ttnlan: Steam driven
Buharl3ma glzll ISlSll Latnd heat of Cozlinilr!Uk: Solubility
cubuk del!lrmenl: Rod mill
vaporization
Cilrilk bubar: Exhaust steam
Buharm stvt damlactklan t8Dll3st
Entrainment
-DB~: Bushffig
BUyUme tip! krlstallzatlir: Growth-type Dal!ttlua plakast: Distr'-butmg plate
Dal!tlmt ej!riSI: Distribution curve
crystallizer

sepe:rator

rator
Depohuna tankt: Storage tank
Dt'tan salmas!lrah: Outside p,cked
Dtljtan vldah ve boYIIDduruklu: Outside
screw and yoke
Dlferanslyel dlstllasyon: Differential
distillation
Dlferansfyel manometre: Differential
manometer
DlfUzyon bataryast: Diffusion tattery
DlfUzyon blleziJ!I: Diffusion rmg
DlfUzyon kanah: Diffusion channel

DlfOzyon katsaYist: Diffusion coefficient

Dlstllasyon (destllasyoJl): Distillation
Dl\11-erkek dlrsek. Street elbow
Dl~l kiir tapa: Cap
Dl\111 baglaYictlar: Screwed fittings
Dl\111 boru baglaYictlar: Screwed pipe
fittings
Dl\111 pompa: Gear pump
Dl~ll serlsl: Gear tram
Dllll cek valf: Swing check valve
Dirsek: Elbow
Dlren~: Resistance
Dlskll ktnct: Disc crusher
Disk somunu: Disc nut
Disk tip! santrlfUj: Disc type cer.trifuge
Dlyafrantlt pompa: Diaphragm pump
Dolgulu kolon: Packed column
Dolgnlu knle: Packed tower
Dolayh soj!utma: Indirect coolmg
Dola,tm debts!: Rate of circulation
Dola~tm pompast: Circulating pump
Doldurucu (yUkleylcl): Feecter
Doldunna hunlsi: Feed hopper
Doldurma ucu: Feed end
DoYID"' buhar: Saturated vap01
DoYIDU' hava: Saturated air
DoYID"' haclm: Saturated volume
DoYIDU' stvt: Saturated liquid
Dorr k&nJ!lnctSt: Dorr agitator
Dorr snnflandmcJst: Dorr classifier
DOnUm noktast: Plait point
DOktne dentlr boru: Cast iron pipe
DOner bu~: Rotatmg bushing
DOner devamh mtre: Rotary continious
filter
DOner slllndlrll flltre: Rotary-ctrum
filter
Doner bajilantl: Rotary joint
DOner knrutucu: Rotary dryer
DOner konlk ktnct: Gyratory crusher
Dilner tarak: Revolving rake
DOner pompa: Rotary,pump
DOner plaka: Rotating plate
DUz ~ark: Flat paddle
DUz kanat: Flat blade
DUz yUz: Plain face
DUz (basi!) zlnclr: Plam cham
DUz b~lu zlnclr: Plain bu;hed cham

858

Dilz kanath uzun arabkh zlnclr:

Straight side long-pitch chain
~y keslt: Vertical section
~y borulu evaporator: Vertical-tube
evaporator
DlifUk basm~ odast: Low- pressure
chamber

859

-F-

Faturah yllz: Raised face

Fazlar arast yllzey: Interface
Flltre sepetl: Filter basket
Flltrepres: Filter press
Flltre Ievhast: Filter leaf
Flltre yardunct maddesl: Filter aid
Flltre yardtmct clbazt: Filter awdliary
-EFilm tlpl yol!tmlafma: Fihn-type conE~: Slope
densation
El!lmll (yabk) manometre: Inclined
Flanj: Flange
manometer
Flanjh boru ba~laytctlar: Flanged pipe
El!lmll vana: Angle valve
fittings
Ejector: Ejector
Frakslno.: von kolonu yardmtcdan~
Ekstrakslyon: Extraction
Fracth 1ating-column acces~ories
Ekstrakslyon bataryast: Extraction bat- ,Fren tak:,1n: Brake a:.::sembli
tery
Ekstrakslyon deblsl: Rate of e-.:traction
- GEkstrakt faz: Extract phase
Ekstrakslyon kulesl: Extraction tower Gaz absorpsiyc:lU' Gai absorption
Ekstrakt kolu: Extract branch
Gaz faz dlrencl: GP~ phase resistance
Ekstrakslyon randunam: Extraction
Gaz fazda kUtle tra~ orl: Gas-phase
efficiency
mass transfer
Ekstrakt rlflaks: Extract reflux
Gaz sabltl: Gas constant
Elek: Screen
Gazlarm lafmmast: Transportation of
l!lek anaUzlerl: Screen analyses
gases
ElevatOr: Elevator
Ge~me zlvana: Bell and spigot ;oint
El ~Ia: Hand wheel
Germe yayt: Return spring
Emme odast: Suction chamber
Gerfbne mukavemetl: Tensile trength
Emme valfl: Suction valve
Gerl donn, yolu: Return port
Enerjl b!An~su: Energy balance
Genl_,me: Expansion
Endlikslyon boblni: Induction winding Genl_,mell eklemler: Expansion joints
Engellenmlf (geclktl,rllmlf) ~kelme:
Genle,mell kapan: Expansion trap
Hinderd settling
Gem,Ieme kaytplan: Enlargement
Enjektor: Injector
losses
Erkek ve dlfl. yllz: Male and female
GeU,IgUzel doldurnlm"': Random
face
pac)<ed
E'ldej!er ~p: Equivalent diameter
Glrlf helezonu: Inlet volute
E'ldel!er uzunluk: Equivalent length
E,yoniU alamla besleme: Forw<ard feed Giimlek: Sleeve
E'lt ~kelme hm: Equal settling velo- GiimlekU ekleme: Sleeve joint
Giirn, a~tst: Angle of vision
city
Giisterge ~ubu~: Index rod .
EJtllk: Equation
Evaporatiir kapasltesl: Evapor~tor ca- Giizleme penceresl: Sight glasses
Giizetleme kabt: Sight-feed bubbler
pacity
Evaporatiir yardunCJ!an: Evaporator Graflk ~zilin: Graphic solution
accessories
Grl clslm: Gray body

-H-

t~Ietme glderlerl: Operating costs

ttlcl kuvvet (ltlcl gU~): Driving force
Hava flltresl: Mr filter
tvme:
Acceleratioq
Hava kompresOrii:, Air compressor
hotermal
olmayan akun: NonisoterHava plstonu: Mr piston
mal flow
Hava seperatOrii: Air seperato:.Hareket kasnal!t: Drive pulley
-KHareketll ~ene: Movable jaw
Hareketll vln~: Traveling crane
Kademe randtmam: Stage efficiency
Helezonl (salyangoz) pompa: Volute
Kanat: Impeller
pump
Kanatlt vantllator: Plate fan
Htz da~: Velocity distribution
Kapalt tiirbin: Shrouded turbine
llldrostatlk basm~: Hydrostatic presKapah kanat: Closed impeller
sure
Kapalt devre o~tme: Closed-circuit
llldrostatlk yUk: Developed head
grinding

Hldrostatlk yUk: Fluid head

Kapalt bo~aluu: Closed-delivery
llldrollk kaytplar: Hyroulic lo.ses
Kan~ttrma1; latrutucu: Agitated dryer
llldrostatlk basin~: Hydrostatic pres- ~tmlan devamstz krlstallzator:
sure
Agitated batch crystallizer
llldrollk piston: Hydraulic piston
~tk alnanla besleme: Mixed feed
llldrollk yan~ap: Hydrolic radius
Kasah konveyor: Flight conveyor
llldrollk su: Hydrolic water
Kase tlpl smtflandtnct: Bowl classifier
HUcrell flltre: Chamber press
Katt-stVI ekstrakslyonu: Leaching
Kattlarm
ta~ast: Conveying
-IKayt,It konveyor~ Belt conveyor
1st transfer!: Heat transfer
Kayt~ konveyiir destelJI: Belt conveyor
support
1st delJI,tlrlcl: Heat exchanger
1st Uetken)llJI: Thermal conduct;vity
Ka~h konveyor gerglsl: Belt-conveyor
take-up
lSI kaybt: Heat lost
Kaynayan stvtlar: Boiling liquids
Ist transfer deblsl: Rate of heat transfer
Kaynama nokt8Sl yUksebnesl: Elevation of boiling point
ist transfer katsaytSt: Heat transfer
coefficient
Kaynama noktast dlyagranu: Boilinglstttct: Heater
point diyagram
lstbct borulan uzun ve dU,Oy evapora Kampana rafb kolon: Bubble-cap column
tOr: Long-tube vertival evuporator
Kavltasyon: Cavitation
Isla~ duvarh kolon: Wettecl-wall
column
Kaztytct bt~ak (kUrek): Scraper blade
lskarah elek: Grizzle.
Ka~ak kaytplan: Leakage losses
Kabuk tefekldilU: Scale formation
-tKama: Shim
t~ten salmasttrah: Inside packed
Kanath borular: Finned tubes
Kararh hal: Steady-state
tdeal kademe: Ideal stage
1<; konl: Inner cone
Katolog numarast: Schedule number
Kaynakb: Welded
tkl kademell: Two. stage
tkl komponentll: Binary
KendllllJinden harekete haztr pompa
lnce )>ru: Tubing
Jar: Self-priming pumps
tnce (!~ten del!lrmen: Ultrafine grinder Kenetll zlnclr: Interlocked chain
tstavroz: Cross
Keslt alam: Cross-section area

861
K1smi basm~: Partia~ pressure
Klsmi hacim: Partial volume
Klsmi kondensOr: Partial condenser
Kisa nlpel: Short nipple
Kistmna a~1st: Angle of nip
Klrma: Crushing
Klrma ba,b~: Crushing head
Km.c1 ~ene: Crushing jaw
IGIIt somunu: Lock nut
Kbnyasal tip: Chemical type
KIIavuz kovaru: Guide b~shing
K.ollergang: Edge runner
Kombine zlncir: Combination chain
Kondiikslyon: Conduction
Kopiik: Foam
Kovali ekstraktOr: Basket extractor
Kovab k~pan: Bucket trap
Kovah konveyOr: Bucket conveyor
Konik simfland.Inci: Cone classifier
Konlk Ionc1 (ufaltlCJ): Cone crusher
Konlk yuvalt valf: Gate valve
KonveyOr kurutucu: _Conveyor dryer
Konveksiyon: Convection
Krltlk rutubet mlktan: Critical moisture content
Krista! biiyiime odast: Crystal-growth
chamber
Krista! feklllerl: Crystal forms
Krista! ~ekh-dekcli!i: Crystal nucleu
Krlstallerln topaklanmaSJ: Cakiag of
crystals
.
Krlstallenme tal'ZI: Crystal hab1t
Krlstallzasyon: Crystallization
Knle dolgu malzemesl: Tower packing
Kum filtresi: Sand filter
Kuru termometre temperatiirii: Drybulb temperature
Kuru k~tmCJ: Dry mixer
Kuruma deblsi: Rate of drying
Kurutma: Drying
Kuvvet pompas1: Power pump
Kiiresel .yatak: Spherical bearing
Kiiresel yuvab valf: Globe valve
Kiitle: Mass
Kiitle bliln~osu: Material balance
Kiitle transfer deblsl: Rate of mass
transfer
Kiitle transfer katsaYJSt: Mass transfer
coefficient

-LLfunlner aklm: Laminer flow

Lastlk tampon: Rubber buffer
Ley burclu zlnclr: Ley bushed chain
Levha yapl11 filtre: Leaf filter
L~~-log graflk: Log-log plot

-MMafsal

~ubu~:

Toggle bar

Ma~a dolafmili krlstallzator: Circu-

lating-magma crystallizer
Makara bur~Iu zinclr: Roller bushed
chain
M!Ulfon: Coupling
Mekanlk esintlll so~tlna knlesi:
Mechanical-draft tower
Mekanlk kay1plar: Mechanical losses
Mekanlk smlfiandmct: Mechanical
.classifier
Meklk (vargel) konveyor: Shuttle conveyor
Merkezden salmastlralt: Center packed
Mil: Stem
Mil yata~: Bearing
Mil: Truonion
Minimum rlfiaka oram: Minimum reflux ratio
Miers teorlslnln smn:Iamalan: Limi
tations of the Miers theory
MlkronizOr: Micronizer
Molekiiler dlfiizyon: Molecular diffu.
sian
Mutlak temperatiir: Absolute temperature
Mutlak siyah cisinl: Black body
Musluk: Cork

-NNemlendirme: Humidification
Nemlendirme clhan:. Humidifying.
equipment
Nem glderme: Dehumidification
Nem giderlci: Dehumidifier
Nefesllk: Vent
Nokta randlmam: Point efficiency

-0Ondiilell esnek eklem: Corrugated expansion joint

Operasyon doUusu: Operating line
Operasyon egt-isi: Operating curve
Optimum rlflaks oram: Optimum reflux ratio
Ortalama de~r: Mean value
Ortalama hlz: Average velocity
Otomatlk valf: Automatic valve

-0Ojjiinne: Grinding
Ojjiitme plakas'I: Grinding plate
Ojjiitme taryi: Muller
OI~e odac18J: Metering chamber
Ozgiil hacrm: Specific volume

-PPatlama basmcr: Bursting pressure

Paralel akun: Parallel-current flow
Paralel alomla besleme: Parallel feed
Pe,.pnu boru: Rieved pipe
Pervane tip!: Propeller type
Pervaneli kan,nncr: Propeller mixer
Plhtlla~tmcn Coagulant
Piston kolu (~ubu~): Piston rod
Plstonlu pompa: Piston pump
Pistonlu kompresOr: Reciprocating
compressor
Plaka ve ~e~evell filtrepres: Plate-andframe press
Planjorlli pompa: Plunger pump
PnOmatlk konveyOr: Pneumatic conveyor
Pompa: Pump
Pslkrometrlk metod: Psychrometic
method
Piiskiirtme elnzli!i: Spray nozzle
Piiskiirtme bavuzu: Spray pond
Pliskiirtmell kule: Spray tower
Pliskiirtmell kurutucu: Spray dryer
'Piirlizliiliik faktilrii: Roughness fact0r

-RRadyasyon: Radiation
Radyasyon deblsl: Rate of radiation

RascWg halkas.: Raschig ring

Radyal ainm: Radial flow
Raf rand1mam: Plate efficiency
Raf11 kolon: Plate tower
Rafb kurutucu: Shelf dryer
Raflnat .ejpisl: Raffinate branch
Rafinat faz: Rdfinate phase
Relatlf u~uculuk: Relative volatility
Rediikslyon: Reducer
Rediikslyonlu dirsek: Reducing elbow
Rediikslyonlu T : Tee reducing on outlet

Relatlf rutubet: Relative humidity

Rektlflkasyon: Rektification
Rehber borusu: Guide tube
Reynolds saylSl: Reynolds null!ber
Rlflaks oraru: Reflux ratio
Rotosel ekstraktOr: Rotocel extractor
Rutubet (nem): Humidity
Rutubet dlyagramt: Humidity chart
Rutubetll haclm: Humid volume
Rutubetll lSI: Humid heat

-SSablt bu~: Stationary bushing

Sabit ~ene: Stationary jaw
Sablt deb! peryodu: Constant rate period
Sablt deblde siizme: Constant-rate filtration
Sabit glderler: Fixed charges
Sablt molal buharla~ma: Constant molal vaporatizion
Sabit molal ta,ma: Constant molal
overflow
Sablt kaynayan kan,rmlar: Constant
boiling mixtures
Sablt yatak: Fixed bearing
Salmasbra: Packing
SaJmastJ.ralt eklem: Ring joiqt
SaJmasbra yuvast: Packing recess
Sarsmah elek: Shaking screen
Santrlfiij: Centrifuge
Santrlfiij dei!innen: Centrifugal grinder
Santrlflij pompa: Centrifugal pump
Santrlfiij seperator: Centrifugal entrainnient seperator
Santrlflij iifie~: Centrifugal blower

862

863

Saplama: Stud
Saban tip! pslkrometre: Sling pschrometer
Savak: Weir
Sepet: Basket
S~lcllik: Selectivity'
Serbest ~okelme: Free settling
Serbest keslt alam: Frep cross section
Serbest ktrma: Free crushing
Serbest haclm: Free volume
Serbest su: Free water
Sepet tlpl evaporatilr: Basked-type evaporator
Seyreltme metodlan: Dilution methods
Slkt~tlrllabllen kek: Compressible cake
Snurh ~zilniirlni!li olan: Partially
miscible
SIYJ.rlCI: Scraper
S1ytnc1 konveyOr: Scraper conveyor
StVI-stVI ekstrakslyonu: Uquid extraction
SIVI faz dlrenci: Liquidphase resistance
StVI ~1, borusu: Downcomer
Stzcltnnazbk ktttusu: .Stuffing box
Stzdtrmazbk plakast: Packing plate
Slllndlrler (merdaneler): Rolls
Slllndlr gomlel!l: Cylinder liner
Slllndlrll del!lrmen: Roller mill
Slllndlrlk dllner elek: Trommel
Sll!ndlr kttrutucu: Cylinder dryer
Slkloldal llfie~: Cycloidal blower
Slklon seperatllru: Cyclone seperator
Slrkiilasyon ( dola~un) kaYtplan: Recirculation losses
Soj!utma SUYll borusu: Cooling water
pipe
Soj!utma SUYll g~ldl: Cooling water
passage
Son ~ilkelme lnzl: Terminal settling
velocity
Sondan salmasbrah: End packed
Spiral borulu evaporatl!r: Coil evapo:

rator
Spiral .halka: Spiral ring
Standard elek: Standart screen
Striping ktsiDl: Stripping section
Su buhan dlstllasyonu: Steam distillation
Su darbesl: 'Water hammer

Su caketl: Water jacket

Su plstonu: Water piston
Su s1lyact: Water meter
Su soj!utma kulesl: Cooling tower
Siirekll koYllla,tmct: Continuous thickener
Siirekslz (devamstz) ~okelme: Batch
settling
Siirtilnme kaYtplan: Friction losses
Silrilklenme katsaYISl: Drag coefficient
Silzme (flltrasyon): Filtration
Siizme ortam.t: Filter medium
Siizge~: Strainer
Siizg~ bezl: Filter cloth

-!I~ebnem noktast: Dew point

!lekll faktoru: Shape factor

-TTaban yataj!l: Thrust bearing

Tablah konveyor: Apron conveyor
TabU eslntlll soj!ulnta kulesl: Naturaldraft cooling tower
Tabll konvekslyon: Natural convection
Tapa: Plug
Tampon bOlge: Buffer layer
Tank krl~tallzasyonu: Tank crystallization
Tantm: Definition
Tarak: Rake
T~ma noktast: Flooding point
Ta,h del!lrmen: Buhrstone mill
Ta1Ytct raf: Supporting bracket
Tejletsel htz: Tangential velocity
Teorlk raf: Theoreticai plate
Tek emmell: Sing!~ suction
Tek kademell: Single-stage
Tck g~l~ll: Single-pass
Tck teslrll (kademell): Single effect
Tek yonlil alam valft: Check valve
Tek slllndlrll ktnct: Single-ro)l cmsher
Tel elek: Wire screen
Temas tlpl yol!unlaimct: Contact condensor
Temel biiyiikliikler.: Primary quantity
Temlzlik kapaj!l: Cleanout plug
Temperatiir farkt: Temperature drop

Ters akun: Reverse flow

Ter.s (nt) akun: Counter-current flow
Ters kovah kapan: Inverted bucket trap
Termokompresyonlu evaporasyon:
Evaporation by tennocomp:ression
TepsUI kttrutucu: Tray dryer
Tlkanmah besleme: Choke feeding
Tltr~lmll elek: Vibrating screen
Torba flltre: Bag filter
Toz toplaYtct: Dust collector
T rokor: Tee
Transfer iinltesl: Transfer unit
Turbin ~tmct: Turbine mixer
Tutulan ~Ozeltf: Retained solution
Tiim ~Oziinmemezllk: Complete im.
miscibility
Tiim dlren~: Over-all resistance
Tilm tst transfer katsaYist: Over-all heat
transfer coefficient
Tilm kiltle transfer katsaYtst: Over-all
mass transfer coefficient
Tilm rlflaks: Total reflux
Tiinel kttrutucu: Tunnel dryer
Tilrbln pompa: Turbine pump
Tiire~ bilyilkl!ik: Secondary quanttty
Tiirbiilansh akun: Turbnlent flow

-UUfalt~ctlar: Intermediate crusher

Ufaltma oram: Reduction ratio
Ufaltma slllndlrlerl: Crushing rolls
Uygun blrlmler: Consistant units

-'tl-

'tl~gen .dlyagram: Triangular diagram

'tl~ kademell: Three-stage
'tlst aktm: Overflow
'tlst operasyon doj!rusu: Upper operating line
'tlstlil ~ltllk: Exponential equation
'tlstten beslemell flltre: Top-feed filter
'tlstten hareketll: Top-driven

-VValf: Valve
Valf YaY!: Valve spring

Vakum krlstallzatilru: Vacuum crystallizer

Vakum pompast: Vacuum pump
Vakum tavast: Vacumn tray
V~tllatllr: Fan
Vantllator kanadt: Fan blade
Vantllatiir turbln: Fan turbine
Verlm (randunan): Efficiency
Vldah (dlfll): Screwed
Vldalt konveyi.Sr: Screw conveyor
Vldah konveyor asktSl: Screw conveyor
hanger
Vldah konveyor oluj!u (teknesl): Screw, conveyor through
Viskoz aktm: ViscoUs flow
Viskoz aktm dlrencl: Viscous resistance
Vlskoztte blrlmler!: Units of viscosity
Volan: Flywheel
.
Volumetrlk deb!: Volumetric flow rate

-Y-

Yanma odast: Conbtistion chamber

Yaprakctk hazu-laYtct: Flake conditioner
,
Yapraklama slllndlrlerl: Flaking rolls
Yan ~evapth (sUrekll): Semicontinuous
Yan siirekll santrlflljler: Semicontinuous centrifuges
YasSI ve Yl'Varlak zlnclr: Flat and round
chain
Y~ termometre temperatiiril: 'wet-bulb
temperature
Yatak ktttusu: Bearing box
Yatay keslt: Horizontal section
Yatay borulu evaporatllr: Horizontaltube evaporator
Yay: Spring
Yay Yl'VaSI (yataj!l): Spring seat
Yer de~tlrme metodu (yerlnl alma
metodu): Displacement method
YlkaYtct: Scrubber
Ylkama pompaSI: Eluriation pump
Ylkttmah flltrepres: Washing press
Yoj!unluk: Density
Yoj!unl~tmct (kondensilr): Condenser
Yoj!unla~an bubarlar: Condensing vapors
Yoj!urma maklnast: Kneading machine

864
y Rakoru: Y branch
.
Y~ak, plmli zlnclr: Malleable pmtle

YUk kaybt: Head loss

Yiiksek basm~ odaSI: High-pressure
chamber
Yiikselen sUrgillii: Nonrising stem

chain
ukiilebillr zlnclr- Malleable
YumUij ak , Su
detachable chain
-ZYuvah ytiz: Grooved face
Yuvah ve dllll ytiz: Tongue and groove , Zenginle,tlrme losmi: Enriching section
Ztt a.kun delcimtasyonu: Counter. curface
rent decantation
Yuva (yatak): Seat
..
Yilzey katsaytst: Surface coefficient
Zit ( ters) alomla besleme: Backward
Yiizey tip! yoJ!unlavtrrict: Surface confeed
denser
Zlnclr: Chain
Yilzey '"' transfer katsaytSI: Surface Zorlanm" eslntl: Forced-draft ..
heat transfer coefficient
Zorlanm" dola'lDl tipl evaporatUr:
Yilzer bavhkh 151tJct: Floating-head
Forced~circulation evaporator
Zorlamm' konvekslyon: Forced convecheater
.
Yilzde rutubet: Percentage humidity
tion
Zorlaytct kuvvet (ltici gil~): Driving
YU.kleme noktasl: Loading point
force
YUkselen m1111: Rising stem

tNGtL1ZCE- TtlRK{:E

-AAbsorption: Absorpsiyon.
Gaz absorption: Gaz absorpsiyonu
Acceleration: 1vme, h1zlanma
Acldproof: Aside dayamkh
Adiabatic cooling line: Adyabatik soj!utma dogmsu
Adiabatic saturation: Adyabatik doyurma
Adjusting block: Ayar takozu
Adjusting nut: Ayar somuuu
Agitator: Kan~tinci
Dorr agitator: Dorr kan~hnciSI
Air: Hava
Air lift pump: Basm~h hava pompas1
Saturated air: Doymu!j hava
Angle of nip: Ktstirma a~1s1
Angle of vision: GorU~ a91S1

-BBalance: Denge, bilam;o

Energy balance: Enerji dengesi, ener~
ji blan~osu
Material balance: Ki.itle dengesi, klitle blan~osu
Basket: Sepet
Bearing: Mil yatajjl
Fixed bearing: Sabit yatak
Spherical bearing: KUresel yatak
Thrust bearing: Taban yatajjl, dip yatagi
Berl saddle: Bert eyeri
Binary: 1ki komponentli
Binding strip: Baglama ~eridi
Black body: Mutlak siyah cisim
Blade: Kanat, b19ak, kiirek
Fan blade: Vantilat6r kanach
Flat blade: DUz kanat
Scraper blade: KaziYICI (SIYinct) b19ak (kiirek)

t. <;;atalta! -

Kimya Mlihendisligine Giri1

Block: Tugla, takoz, kiitlik

Grid block: Delikli tugla
Blower: Uflec;, vantilatOr, kOriik
Centrifugal blower: SantrifUj iifle9
Cycloidal blower: Sikloidal Ufle~
Bolling point: Kayuama noktasi
Bolling point diagram: Kayuama noktasl diyagrann
Elevation of bolllng point: Kaynama
noktas1 yiikselmesi
Bolt: Ctvata, saplama, pim
Tie bolt: Baglama ctvatasi
Bottom discharge: Tabandan bo~ahmh
Box: Kutu, muhafa_za, kasa
Bearing box: Yatak kutusu
Stuffing box: Stzdu:mazhk kutusu
Bracket: <;:tkmti, dirsek, destekli raf
Supporting bracket: Ta~IYICI (destekli) raf
Brake assembly: Fren talamt
Branch: Kol, ~ube, kiSlm
Y branch: Y rakoru
Buffer: Tampon
.
Buffer layer: Tampon b6lge
Rubber buffer: Lastik tampon
Bursting pressure: Patlama basmc1
Bushing: Bur~, kovan
Guide bushing: Klavuz kovam (burCt\)
Rotating bushing: Doner b=
Stationary bushing: Sabit bur9

-CCake: Kek
Compressible: Stla~tmlabilen (bastinlabilen) kek
Incrompressible cake: SI!o~tmlama
yan (ba'stmlamayan) kek
Cap: Tapa, bavhk, tepelik, kor t1pa
Cavitation: ~avitasyon, oyulma

F. 55

866
Centrifuge: Santriftij
Batch centrifuge: Devamst:z:- ( siirek~

siz) santriftij
Clarifying centrifuge:
rna santrifi.ijii

Berrakla~ttr

Continuous centrifuge: Devamh (sii-

rekli) santriftij
Disk-type centrifuge: Disk tipi santriftij
Semlcontlnuous centrifuge: Yan slirekli santriflij
Simple bowl centrifuge: Basit liase
tipi santriftij
Solid-bowl centrifuge: Deliksiz tas
tipi santriflij
Underdriven centrifuge: Alttan hareketli santriftij
Chain: Zincir
Combination chain: Kombine zincir
Flat . and round chain: Yasst ve yu
varlak zincir
J
Interlocked chain: Kenetli zlncir
Ley bushed chain: Ley bur9lu zincir
Malleable pintle chalrt: Yumu~ak demirden pimli zincir
Malleable detachal>le chain: Yumu~ak demirden sOkiilebilir zincir
Roller bushed cha:~n: Makara bur9lu
zincir
~
Plain chain: Dliz (basit) zincir
Plain bushed chain: Diiz bur9lu zincir
Ste~l chain: <;:elik zincir
Straight side long-pitch chain: Diiz
kenarlt, uzun araltkh zincir
Chamber: Oda, hazna, hi.icre, depo
Combustion chamber: Yanma odast

Crystal-growth chamber: Krista! bli

yiimei odast

High-pressure chamber: Yliksek ba

sm9 odast
Low-pressure chamber: Dii~iik basm9
odast

Metering chambero OI9me odast

Seperatlon chamber: Aymna odast
Settling chamber: <;:oke!tme odast
Suction chamber: Em.me odast

Channel: Kana!, oluk, yiv

Diffusion channel: Diftizyon kanalt
Charge: Ylik, ajltrhk, gider, masraf
Fixed charge: Sabit gider

Check: Engel, sed, yoklama, kontrol

Ball check: Bilyah ( cek valf)
Swing check: Dilli ( cek val f)
Chemical type:.Kimyasal tip (santtiftij)
Circulation: Dola~tm, sirkiilasyon
Rate of circulation: Dola~rm debisi
Clarification zone: Berrakla~tJ.rma biilgesi
Classifier: S!lllf!andmct
Cone classifier: l<.onik smtflandtnct
Dorr classifier: Dorr smtflandtnctst
Double-cone clas$ifler: <;:ift konili Sl
ntflandrrtct
Mechaulcal classifier: Mekanik smtf
landmct
Simple classifier: Basit suilflandtnct
Coagulant: Pih!tla~tmct
Coefficient: Katsayt
Contraction coefficient: Daralma katsaytst
Diffusion coefficient: Diftizyon kat
saytSt
Drag coefficient: Siiriiklenme katsaytst
Flow coefficient: Aktm katsaylSl
Heat transfer coefficient: 1st transferi katsaytst
Mass transfer coefficient: Kiitle trans~
feri katsaytst
Over-all mass transfer coefficient :
Tiim klitle transfer katsayt$1
Over-hall heat transfer coefficient :
Tiim tst transfer katsaytst
Rate coefficient: Debi katsaytst
Surface coefficient: Ylizey katsaytst
Surface heat transfer coefficient: Yiizey tst transfer katsaYJ.sl
Collector: Toplaytc!, kollek!Or
Dust collectOr: Toz toplaytct
Column: Kolon, kule
Bubble-cap column: Kampana rafu
kolon
Fractlonatlng.column accessories :
Fraksipasyon kolonu yardimc!lan
Packed column: Do!gula kolon
Sieve-plate column: Elek rafl1 k<>lon
Wetted-wall column: Islattlrm~ duvarh kolon
Compressor: Kompres6r, bastinct
Air compi-essor: Hava kompresOrii ,

867

Reciprocating compressor: Pistonlu

Cooling water passage: Sogutma sukompresOr
yu ge9iti
Compressible: Bastmlabilir, stkt~tmla
Indirect
cooling: Dolayh soi!utma
bilir
Cork: Musluk, adi musluk
Compression zone: BastJ.nlma (stla~tJ.Costs: Masraf, gider, fiat, -deger
hlma) bO!gesi

Operating coat. !~letme gideri

Condensation: Yojltml~ma
Conveying: Kattlann ta~mmast
Film-type condensation: Film ,tipi yo- Coupling: Man~on
lluuia~ma
Crane: Vin9
Drop-wise condensation: Damlacxk tiTraveling crane: Hareketli (gezer)
pi yogunla~ma
vin9
Condenser: Yojltm!a~ttnct (kondensor)
Cross: Istavroz
Contanct condenser: Temas tipi yo-.
Cross-section area: Kesit alaru
gunla~tmct
Free cross section: Serbest kesit alam.
Surface condenser: Ylizey tipi yojltm.
Crusher: Knlct, ufaltxcx

la~txnct
Cone crusher: Konik kmc~ (ufaltJ.ct)
Conduction: Kondiiksiyon
Disc crusher: Diskli ktnc1 (ufalttci}
Cone: Koni
Gyratory
crusher: Doner konik ktnci.
Inner cone: !9 koni
Intermediate crusher: Ufalttctlar orConstant: Sabit
ta biiyilklUkte ktnctlar
'
Gaz- constant: Gaz sabiti
Jaw
crusher:
<;:eneli
klnc
1
Convection: Konveksiyon
Single-roll crusher:. Tek silindirli klForced convection: Zorlanrm 11 konnct
veksiyon
Crushing:
Kirma, ufalti!"a
Natural convection: Tabil konveksiCrushing head: K1r~a ba~hllt
yon
Crushing jaw: Klnct 9ene
Cotittnuous: Devamb, siirekli
Free crushing: Serbest kmna
Semlcontlnuous: Yan devamli yan
$Urekli
'
Crosshead: <;:apraz ba~hk
Conveyor: KonveyOr, truJIYJ.CI
Crystal: Krista!
Apron conveyor: Tablah konveyor
' Coking of crystals: Kristallerin topakBelt conveyor: Kayt~h konveyor
lanmast

Belt ~.onveyor support: Kayt~h konCrystals forms: Krista! ~ekilleri

veyor desteJ!i
Crystal habit: Kristallenme tam
Belt conveyor take-up: Kayt~h konCrystal nucleu: Krista! 9ekirdekciJ!i
veyOr gergisi
Crystal!lzatlon: Kristalizasyon
Bucked conveyor: Koval! konveyor
. Tank crystalllzatlon: Tank kristalizasFlight conveyor: Kasalt konveyor
yonu
Pneumatic conveyor: Pnomatlk k6nCrystallzer: 'Kristalizator
veyor
Agitated hatch crystallizer: Kan~tJ.
Scraper conveyor: Siytnct konveyor
nlan devamstz kristalizatiir
Screw conveyor: Vidalt konveyor
Circulation. magma crystallizer: B.. .._
Sere~ conveyor hanger: Vidah kon
uyu
. krista1'tzatdr
me t Ipx
veyor asktst
Vacuum.
crystallizer:
Vakum
kri
t r.
Screw conveyor tltrongb: Vidal! konzatOrii
s a1
veyor oluj!u (teknesi)
Curve: Egri
Shuttle conveyor: Mekik (vargel) ko .
Equlllhrium cnrve: Denge eJ!risi.
veyl:lr
n
Distribution
curve: Dajphm egnsi
Cooling: Sogutma
Operating
curve:
Operasyon egnsi
Adlabat!c COOling: Adyabatlk sogutma
Solubility curve: <;:oziinlir!iik egnsi

869

868

-D-

Driving force: ZorlaytCI kuvvet, itici

gU9

Decantation: Aktarma, dekantasyon

Drop: Damla, dii~me, lnme, fark
TempeNture drop: Temperatiir farkt
Counte.rcurvent decantation: Z1t
aktm dekantasyonu
(dii~ii~ii)
Decanters: Aktarmah tanklar, dekantOr- Dryer: Kurutucu
Agitated dryer: Kan~ttrmah kurutucu
ler
Batch dryer: DevamslZ (siireksiz) kuDefinition: Tamm, tamtma
Dehumidifier: Nero giderici
rutucu
Contlulous dryer: Devamh (siirekli)
Dehumidification: Nero giderroe
kurutucu
Delivery: Bo~altma, dag,tma
Conveyor, dryer: KonveyOr kurutucu
Closed-delivery: Kapah bo~ahro, kaCylinder dryer: Silindir kurutucu
pah dag,tma
Festoon dryer: Ask1 kurutucu
Open-delivery: A91k bo~ahm, a91k daRotary dryer: DOner kurutucu
g,tma
Shelf dryer: Rafh kurutucu
Density: Yogumuk
Spray dryer: Piiskiirtmeli kurutucu
Dew point: :;iebnero noktas! ,yog,mla~
Tray dryer: Tepsili kurutucu
ma noktast
Tune! dryer: TUne! kurutucu
Diagram: Diagram
Drying:
Kurutma
Equilibrium diagram: Denge diyagRate of drying: Kuruma (kurutma)
ramt
debisi
Triangular diagram: tl'9gen diyagram
-EDiameter: <;ap
Equivalent diameter: E~deger 9ap
Edge runner: Kollergang
Efficiency: Verjm (randtman)
Diffusion: Difi.izyon
Plate efficiency: Raf randtmam
Diffusion battery: Difiizyon bataryast
Point efficiency: Nokta randtmam
Molecular diffusion: Molekiller difiizStage efficiency: Kademe randtman1
yon
Ejector: Ejektor
Distillation: Distilasyon (destilasyon)
Steam jet ejector: Bubar jet ejektorii
dariutma
Equilibrium distillation: Denge dis- Elbow: Dirsek
Reducing elbow: Rediiksiyonlu dirsek
tilasyonu
Streel elbow: Di~i-erkek dirsek
Dilution methods: Seyreltroe metodElevator: Elevator, yiiksege ta~1ytc1
ian
Steam distlllation: Su buhan distilas- Enriching section: Zenginle~tirme ktsrm
yonu
'Entrainment: Buhann Slvt dam!actkDhnension: ,Boyut
lan ta~tmast
Dhnensioitless: Boyutsuz ,
Equation: E~itlik
Dimensional analysis: Boyut analizi
Exponential equation: tl'slii e~itlik
Dhnensionless group: Boyutsuz grup
Equilibrium
diagram: Denge diyagraDischarge: Bo~altma, akttma
mt
Discharge end: Bo~altma ucu
Discharge method: Bo~altma metodu Expansion: Genle~me
Extract branch: Ekstrakt kolu ( egrlDischarge volute: <;1k1~ helezonu
nin)
Displacement method: Yerdegi~tirme
Extract phase: Ekstrakt faz
(yerini alma) metodu
Extraction: Ekstraksiyon
Double-suction: <;ift emmeli
Extraction battery: Ekstraksiyon baDowncomer: SlVl ge9i~ ( akt~) borusu
taryast
Drain: Bo~altma kanah

Extraction efficiency: Ekstraksiyon

randlmam
Extraction tower: Ekstraksiyon kulesi
Li9.uid extraction: StVI-SIVI ekstraksiyonu
Multistage extraction: <;ok kademeli
ekstraksiyon
Rate of extraction: Ekstraksiyon debisi
Extractor: Ekstraktiir
Basket extractor: Koval! ekstraktOr
Rotocel extractor: Rotosel ekstraktOr
Evaporator: EvaporatOr, buharla~tlnCI
Evaporator accessories: EvaporatOr
yard1mcdan
Basket-type evaporator: Sepet tipi
evaporatOr
Coil evaporator: Spiral borulu evaporatOr
Evaporator capacity: EvaporatOr kapasitesi
Forced-circulation evaporator: Zorlan~u~ dola~Im tipi evaporatOr
Horizontal-tube evaporator: Yatay borulu evaporatOr
Jacketed evaporator: Caketli evaporatOr
Long-tube vertical evaporator: IsitiCI
borulan.uzun evaporatOr
Vertical-tube evapOrator: Dli~ey borulu evaporatOr
Evaporation: Evaporasyon, buharla~hr
ma
Evaporation by tennocompression :
Termokompresyonla evapOrasyon
Multiple-effect evaporation: <;ok tesirli (kademeli) evaporasyon

-FFaCe: Yiiz, aim, a~z. taban, ayna

Grooved face: Yuvah yiiz
Male and female face: Erkek ve di~i
yiiz
Plain face: Diiz yiiz
Raised face: Faturah yiiz
Tongue and groove face: Yuvah ve
dilliyiiz
Factor: Faktor
Shape factor: :;;ekil faktiirii

Fan: VantilatOr
Multlblade fan: <;ok kanath vantilatOr
Plate fan: Kanath vantilatOr
Feed: Besleme, doldurma, yiikleme
Backward feed: Ztt ( ters) ak1mla besleme
Feed end: Doldunna ucu
Feed plate:" Besleme raft
Feed hopper: Besleme hunisi
Feed wheel: Besleme 9ark1
Forward feed: E~ yonlii aktmla besleme
Mixed feed: Kan~1k aktmla besleme
Paralel feed: Paralel aktmla besleme
Fee'der: Doldurucu, ylikleyici, besleyici
Feeding: Besleme, doldurma, yiik!eme
Choke feeding: Ttkanmah besleme
Filter: Siizge9, filtre
Air filter: Hava filtresi
Bag filter: Torba filtre
Filter aid: Filtre yardrml:1 maddesi
Filter auxlllary: Filtre yard1mct cihazt
Filter basked: Filtre sepeti
Filter, cloth: Siizge9 bezi
Filter leaf: Filtre levhas1
Filter medium: Stizme ortam1
Leaf filter: Levha yaptlt filtre
Pressure sand filter: Basm9h kum
filtresi
Rotary continuous filter: Doner devamh filtre
Rotary-drum filter: DOner silindirli
filtre
Sand filter: Kum filtresi
Top-feed filter: tl'stten besleroeli filtre
Filtration: Siizme, filtrasyon
Con,stant-rate filtration: Sabit debide
siizme
Fitting: Ba~laytct
Flanged pipe fittings: Flanjh boru
baglaytcliar
Pipe fittings: Boru baglayicilar
Screwed fittings: Di~li baglaytcllar
Flange: Flanj, kenar, yanak, ku~ak
Flake conditioner: Yaprakc1k haztrlaytct
Fluid: Ak1~kan
Fluid dynamics: Akt~kan dinamigi
Fluid statics: Akt~kan statigi

871

870
Flow of fluids: Aln~kanlann aklmt
Transportation of fluids: Ak!~kanla
nn ta~mmast ,
Fluidization: Aki~kauia~ttnna
Flow: Aklm, aklntt
Cross flow: c;apraz aklm
Counter-current flow: Ters (ztt) akun
Flow sheet: Aktm diyagrarm
Lamlner flow: Laminer alam
Nonlsotermal flow: 1zotennal olmayan aktm
Parallel-current flow: Paralel akun
Radial flow: Radyai aknn
Reverse flow: Ters akun
Split flow: Aynlmt~ aklm
Turbulent flow: Tiirbillansh aktm
Viscous flow: Viskoz aktm
Flow rate: Aklm debisi
Volumetric flow rate: Volumetrik
aklm debisi
Flywheel: Volan
Foam: Kopiik
Force: Kuvvet, gii9
Driving force: 1tici kuvet, itici gii9
Forced-draft: Zorlanmt~ esinti

-G_;_
Gasket: Conta, ~almastira, ara levhast
Gear: Di~li, mekanizma, taklm, diizen
Adjusting gear: Ayar di~lisi
Gear train: Di~li serisi
Glass: Cam
Sight glass: Gozleme penceresi (cann)
Grapblc solution: Grafik 9Bzfun
Gray body: Gri cisim
Grinder: De~en
Centrifugal grinder: Santrifiij dejtirmen
Fine grinder: lnce iiriin veren de~ir
men
Ultraflne grinder: c;ok ince oitiiten del!irmen
Grinding: Oitiitme
Closed-clrculd grinding: Kapalt devre
Bltiitme
Grinding plate: Oitiitme plakast
Grizzle: Iskarah elek
Guide tube: Rehber borusu

-HHand wheel: El 9ark1, 9ark

Head: Yiik, yiikseklik
Developed head: Hidrostatik yiik,
yiikseklik
Fluid head: Ak!~kan yiikii, yiikseklil!i
Hydrostatic head: Hidrostatik yiik
(basm9)
Vapor head: Bubar ba>hiP
Heat:. Ist, stcakltk
Hnmld heat: Rutubetli (nemli) st
Latent heat of vaporization: Btih'\1'"
la>ma gizli tstst
Heat exchanger: Ist. del!i~tirici, anjor
Floating-head heat exchanger: Yiizer
ba~hkh tst degi>tirici
Shell-and tube heat exchanger: Borulu kazan (lSltlct)
Heater: IsrtJ.ct
Multipass heater: c;ok ge9i~li tstttcl
Heat interchanger: Ist del!i>tirici, e>an
jOr
Double. pipe heat interchanger: c;ift
borulu tst del!i>tirici
Heat transfer: lsi transferi, tst iletimi
Rate of heat transfer: 1st transfer debisi
Height equivalent to one tlteoretieal
plate: Bir teorik rafa e~dej!iir yiik
seklik
Horizontal section: Yatay kesit
Horse power: Beygir giicii
Brake horse power: Beygir giicii, tren
beygir giicU, ger9ek gii9
Hoop: Kasnak, bilezik, 90mber, ku>ak
Hopper: Huni, silo, depo, tekue, oluk
Feed hopper: Besleme hunisi
Hnmldity: Rutnbet (nem)
Hnmldity chart: Rutupet diyagrann
Relative hnmldity: Relatif rutnbet
Percentage humidity: Yiizde rutubet
Hpmldlflcation: Nemlendinne
Hnmldlfylng equipment: Nemlendinne
cihaZ!
-1,1Incompressihle: Bastmlamaz, slkl>lm
lamaz
Injector: Enjektor
Inlet volute: Girl~ helezonu

Ideal stage: !deal kademe

lnnulscibllity: Kan~mazhk, 90ziinmezlik
Compiete lnnnlsclbllity: Tam 90Ziin
mezlik
Impeller: Kanat
Closed Impeller: Kapah kanat
Open lnlpeller: A9tk kanat
Index rod: Gosterge 9ubugu
Interface: Fazlar arasx yiizey
...:.. J, j Jacket: Ca!<et
Water jacket: Su caketi
Jaw: ;ene
Movable jaw: Hareketli 9ene
Stationary jaw: Sabit 9ene
Joint: Eklem, oynak, baitlantt
Bell and spigot joint: Ge9me ztvanah
eklem
Corrugated expansion johlt: Ondiileli
esnek eklem
Expansion joint: Genle~meli eklem
Pipe joints: Boru eklemleri
Ring joint: Salmasttrah eklem
Rotary joint: Doner baijlantt
Sieeve johlt: Gomlekli eklem

-KKettle: Kazan, kab

Jacketed-kettle: Caketli kazan
Kneading 111acblne: Yojplnna makinast

-LLaunder: Oluk, savak

Discharge launder: Bo~altma savajp
Leacblng: Katl,slvt ekstraksiyonu
Line: c;izgi, doijru
Lower operating line: Alt operasyon
dogrusu
Operating line: Operasyon dogrusu,
9izgisi
Upper operating line: Ost operasyon
dogrusu
i.tner: Astar, i9 kaplama, gomlek
Cylinder liner: Silindi gomlej!i
IJquld: SlVl
Bolling liquid: Kaynayan stvt
Continuous liquid phase: Devamh Sl
VI faz
Saturated-liquid: Doymu~ stvt

Loss: Kaytb, zarar. eksilme

Head loss: Yiik kaybt, yiikseklik kaybt .
Enlargement losses: Geni~leme kaytplan
Contraction losses: Daralma kaytplan
Friction losses: Siirtiinme kay1plan
Hydraulic losses: Hidrolik kaytplar
Leakage losses: Ka9ak kayrplan
Mechanlcal losses: Mekanik kaytplar
Recircul";tion losses: Sirkiilasyon (dola>un) kay1plan
Lost: Kaytp
Heat lost: Ist kaybt

-MManometer: Manometre
Differential manometer: Diferansiyel
manometre
Inclined manometer: Eijilimli (yatlk)
manometre
Open end manometer: A91k uc;Iu manometre,

Slmple,manometer: Basjt manometre

Mass: Kiitle, miktar, ytjpn
Mass transfer: Kiitle transferi (iletimi)
Gaz-phase mass transfer: Gaz fazda
kiitle transferi
Rate of mass transfer: Kiitle transfer
debisi
Mean: Ortalama, orta de~er
Logarithmic mean: Logaritmik ortalama
Logaritltmlc mean radius: Logaritrn.ik
ortalama yan9ap
Mean value: Ortalama deger
Meter: 0!9mek, saymak
CUITCnt meter: Akun metre, akim Ol9er
Miers theory: Miers teorisi
Lhnltatlons of the Miers tlteory:
Miers teorisinin smrrlamalan
Mlcronlzer: MikronizOr
Mill: Deilirmen
Ball mill: Bilyah (kiireli) del!innen
Buhrstone mill: Ta~h de~irmen
Hannner mlll: c;eki9li de~irmen
Pug mill: c;amur (kil) karma del!ir
meni
Rod mill: ;ubuk dej!inneni

872

873
Packing: Salmastira, conta, dolgu mad~
Roller mill: Silindirli (merdaneli)
deF;irmen
desi
Packing Plate: SIZdtrmazhk plakast
Tube mill: Boni degirmeni
Packing recess: Salmastira yuvast
Miscible: Kan~abilir, ~oztinebilir
Tower packlug: Kule dolgu malzeme
Partially miscible: Sm1rl1 90Zlinlirlligti
olan
si
Paddle: <;ark, k1sa ktirek
Mixer: Kanl?hnci
Flat paddle: Dtiz ~ark
Dry mixer: Kuru kan!?tlnc1
Double-cone mixer: <;ift konili kan~ Perforated-bowl type: Delikli kase tipi
tincl
Period: Periyod, devir, devre, tekrarlanPropeller mixer: Pervaneli kan!?tlnci
ma
Constant rate period: Sabit debi peTurblue mixer: Turbin kan~!Irtci
Mixing:\ Kan~t1nna

riyodu

Adiabatic mixing: Adyabatik

kan~ma

(kan~tirma)

Mixture: Kan~1m
Azeotroplc mixture: Azeotropik kan~Im

M~lsture content: Rutubet (nem) miktan

Critical moisture content: Kritik
tubet miktan
Muller: Ogtitme t~I, degirmen ta~1

ru~

-NNipple: Nipel, bilezik, kovan

Close nipple: Dar nipel
Short nipple: K1sa nipel
Nomenclature: Adlandtrma
Nozzle: 'Nozul, emzik, ut;

Spray nozzle: Plisktirtme emzil!i

Nut: Somun
Disc nut: Disk somunu
Lock nut: Kilit' somunu

-00verflow: 'Ost ak1m, ta~km, ta~ma

Constant molal overflow: Sabit molal
ta~ma

-PPacked:

Doldurulmu~.

dolgulu, salmas-

tirah
Center packed: Merkezden salmast1~

rah
Inside packed: l~ten salmas!Irah
Outside pacl!:ed: D1~tan salmast1rah
Random packed: Geli~iglizel doldurulmu~

Falllug rate period: Azalan debi periyodu

Pipe: Born
Bank of pipes: Born toplulugu, .~si
Cast-Iron pipe: DOkme dern;r bom"
Iron-pipe: Demir born
Rivaled pipe: Per~ioli boru
Pipe fittings: Boru baglaytcuar (ekleyiciler)
Screwed pipe flttlugs: Disli boru bag!ayicliar
Piston: "Piston
Air piston: Hava pistonu
Hydro!lc piston: Hidrolik piston
Piston rod: Piston ko)u ( ~ubugu)
Steam piston: Buhar pistonu
Water piston: Su pistonu
Plate: Plaka, levha, raf
Dlstrlbutiug plate: Dajptma plakal;1
Equilibrium plate: Denge ran
Feed plate: Besleme rafi
Hanger plate: Ask1 plakas1
Height equivalent to a theoretical
plate: Bir teorik rafa e~deJ!er Yiikseklik
Perforated plate: Delikli le<vha (p!i>ka)
Rotatiug plate: Doner plaka
Theoretical plate: Teorik raf
Plot: Grafik, taslak, kroki, plan"
Log-log plot: <;ift logaritmik grafik
Plug: .Tapa, !Ipa, tlka~
Cleanout plug: Temizlik kapajp (llpasl)
Polut: Nokta
Floodlug polut: T~ma nokta&

Y,adlug point: Ylikleme noktas1

-QPlait point: Dontim nokt'ilsi
Pond: Havuz, gO!
Quantlty: Miktar, bliytikltik (klSlm veSpray pond: Piiskiirtme havuzu
ya say1)
Port: Delik, ~1k1~ yolu, yo!
Primary quantity: Temel birimler
Balance ports: Dengeleme yollan
(bliyiildtikler)
Discharge port: Bo~altma yolu
Secondary quantity: Ttiretilmi~ biReturn port: Geri donti~ yolu
rimler (bliytik!iikler)
Precipitator: <;okeltici, ~okttirticti
Cottrell precipitator: Cottrel elektrv-Rfiltresi (<;okelticisi)
Radiation: Radyasyon
Press: Stkmak, s1k1~tmnak, bas!Irmak
Rate of radiation: Radyasyon debisi
Chamber press: Hticreli filtre
Radius: Yan<;ap
Filter press: Fi!trepres
Hydroullc radius: Hidrolik yan<;ap
Plate and frame filter press: Plaka ve Raffluate: Rlifinat
~ert;;eveli filtrepres

Rafflnate branch: Rafinat kolu

Washing filter press: Yikamah filtre( denge egrisinin)
pres
Raffiuate phase: Rafioat faz
Pressure: Basmt;;
Rake: Tarak
Hydrostatic pressure: Hidrostatik ba~ Rate: Debi
Slll9
Rectifylug section: Rektifikasyon klsPartial pressure: Klsml basm~
mi
Pressure drop: Basm~ dli~lioli (kay- Reducer: Redtiksiyon
bi)
Reduction ratio: Ufalama oram
Psychrometric: Psikrometrik, rutubet Reflux: Riflaks, geri akma, geri t~ma
(nem) le ilgili
Extract reflux: Ekstrakt rif!aks
Psychrometric method: Psikrometrik
Mlnhnum reflux ratio: Minimum rif.
laks oram
metod
Reflux
ratio: Riflaks oram
Sllug psycrometer: Sapan tipi psikTotal reflux: Ttim riflaks
rometre
Op!hnum reflux ratio: Optimum rifPulley: Kasnak, ~ark, makara
laks oram
Drive pulley: Hareket kasnajp
Rectification:
Rektifikasyon
Idler pulley: Avara kasnajp
Bal!mtt
Relationship:
Pump: Pompa, tulumba
Equilibrium relationship: Denge baCentrifugal pump: Santriffij pampa
l!mttsi
Clrculatlug pump: Doia~tm pompast
Regulator: Regillat6r, ayarlayici
Diphragm pump: Diyagramh pompa
E!utriation pump: Y1kama pompas1
Pr~.s~~e regulator: Basm<; regulatorn (ayarlayici)
Gear pump: Di~li pompa
Piston pump: Pistonlu pampa
Revolvlug rake: Doner tarak
Plunger pump: Planjor!ii pompa
Reynolds number: Reynolds sayisi
Turblue pump: Turblu pampa
Ring: Bilezik, halka
Power pump: Kuvvet pompaSI
Diffusion ring: Diffizyon bilezil!i
Rotary pump: Doner pompa
Rasching rlug: Rashiog halkast
Self-prfmlng pumps: Kendilil!inden Roughness factor: Ptirtizltiltik faktl:irti
harekete hazir pompalar
Rolls: Siliudirler, merdaneler
Vacuum pump: Vakum pompas1
Crushing rolls: Ufaltina silindirleri
Volute pump: Helezoni (sa!yangoz)
Fll~g
rolls: Yapraklama silludirpompa
en

874

875

-sSeat: Yuva, yatak

Spring seat: Yay yuvas1 (yataljl)
Seperator: Seperator, aymc1
Air seperator: Hava seperatOrii
Centrifugal entrainment seper. ' ;
Santrifiij seperatOr
Cyclone seperator: Siklon seperatOriL

Entrainment seperator: DamlaCl k tu

tucusu
Selectivity: Se~icilik
Settling: c;okelme
Hindered settling: EngeL nmi~ (gecLktirllml~) ~5kelme

Bateh settling: Siireksiz (devams1Z)

~okelme

Eqnal settling veloclty: E~it ~okelme

hm
Free settling: Serbest ~okelm~
Teimlnal settling velocity: Son ~0kelme hm
Settling rate: c;:okelme debisi
Settling velocity: c;okelme hm
Settling zone: c;:okelme bolgesi
Seale formation: Kabuk te~ekkillii
Schedule number: Katalog numaras1
Scraper: S>ymc, kazly>Cl
Screen: Elek
Shaking screen: Sarsmah elek
Standart screen: Standart elek
Screen analysis: Elek analizleri
Vibrating screen: Ti!re~imli elek
Wire screen: Tel elek
Screwed: Vidal> (di~li)
Outslde screw and yoke: D1~tan vida. h ve boyunduruklu
Scrubber: Ylkayrc1
Shim: Kama, ara saCJ
Single effect: Tek tesirli (kademeli)
Single-pass: Tek g~i~
Single-stage: Tek kademeli
single-suction: Tek emmeli
Sight-feed bubbler: Gozetleme kab1
Sleeve: (;onilek, m~on
Slope: El!fm
Solubility: c;ozUnUrliLk

Solution: c;:ozelti, ~oziim

Graphic solution: Grafik ~oziim
Retained solution: Tutulan ~ozelti
Solvent: c;ozUcU
Spindle: Mil, mihvel, dingil
Main spindle: Ana mil
Spring: Yay, susta, zemberek
Return spring: Germe yay>
Valve spring: Valf yayr
Stage: Kademe, basamak
Equllibl'ium stage: Denge kademesi
Steady state: Kararh hal
Steam: Su buban, stim
Exhaust steam: c;:uriLk buhar
Open steam: c;:1plak bubar
Steam drlven: Bubarla ~ah~tmlan
Steel: c;:elik
Stem: Mil, sap, govde
Nonrlsing stem gate valve: Yiikselen
siirgillu valf
Rising stem gaye valve: Yiikselen
milli valf
Strainer: Siizge~
Stripping section: Striping (s>ymna)
klsm1
Stud: Saplama, c>vata
Supersaturation: A~m doygunluk

-,.TTank: Tank, depo

Storage tank: Depolama tank!
Tee: T rakor
Reducing (ee: Rediiksiyonlu T
Temperature: Temperatiir, s1cakhk
Absolute temperature:' Mutlak temperatiir
Dry-bulb temperature: Kuru termo, metre tempel-atiirii
Wet-bulb temperature: Ya~ termometre temperatiirU
Tensile strength: Gerilme mukavemeti
Thennal conductivity: Is1 iletkenlil!l
Thickener: Ko~a~tmc1, klvamla~tmc1
Continuous thickener: Siirekli koyu.
la~tlnCl

Tie-line: Baj!lantl dol!rusu

Transportation of gases: Gazllmn ta~mmast

Tray: ',l'ava, teps!, sini

Vacuum tray: Vakum tavas1

Trap: Kapan, tuzak, siirgii

Bucket trap: Kovah kapan
Expanslyon trap: Genle~meli kapan
Inverted bucket trap: Ters kovah kapan
Steam trap: Bubar kapanl
Tripper: Bo~altma donanum
Trommel: SilindirLk doner elek
Tnmulon: Mil yatai!I
Toggle bar: Mafsal ~ubuljll
Tower: Kule, kolon
Cooling tower: Su soljlltlna kulesi
Mecbaulcal-dralft tower: MekanLk
esintilf soljlltma kulesi
Natural.dralft cooling tower: Tabit
esintili soljllllna kulesi
Packed tower: Dolgulu kolon (kule)
Plate tower: Rafh.kolon (kule)
Spray tower: Piiskiirtmeli kule
Top-driven: tlstten hareketli
Tube: . Boru
,
Finned tubes: Kanath borular
Tubing: lnce boru
Turbme: TUrbin, dolap, ~k .
Shrouded turbine: Kapah tiirbin
Fan turbine: Vantilator tiirbin

-UUnderdrlven: Alttan hareketli

Underflow: Alt akml
Uulfonnlty Index: Ayulhk endeksi
Uult: Birim, Unite
Conslstant uults: Uygun birimler
Transfer uult: Transfer iinitesi
Union: Di~li nipel

-VValve: Valf, ventil, vana, musluk

Aligle valve: Eg;Jim!i vana
Automatic valve: Otomatik vall'
Check valve: Tek youlii akml valfi
Discharge valve! Bb~alllna (bo~alma)
valfi
Gate valve: Konik yuvah valf
Globe valve: Kiiresel yuvah valf

Quick opening valve: c,;abuk a~lhr valf

Regulating valve: Aklm diizenleyen
valf
Suction valve: Emme valfi
Vaporization: Bubarla~tlrma, buharla~
rna
Constant molal vaporization: Sabit
molal buharla~ma
Vapor: Bubar
Condenalog vapor: Yoj!unla~an buhar
Saturated vapor: Doyrnu~ buhar.
Velocity: H1Z.
Average veloclty: Ortalama hlZ
Distribution of veloclty: H1Z daljlhm1
Tangential velocity: Tej!etsel hlZ
Vent: NefesiLk
Vertical section: ~ey kesit
VIscosity: Viskozite
Uults of vlseoslty: Viskqzite birimleri
Volatility: U~uculuk
Relativl' volatility: Relatif u~culuk
Volume: Hacim
Free volume: Serbest hacim
Humid volume: Rutubetli hacim
Partlcal volume: Klsmi hacim
Saturated volume: Doyrnu~ hac1m
Specific volume: Ozgill hacun

-WWater: Su
Bound water: Baj!h su
Hydraulic water: Hidrolik su
Free water: Serbest su
Unhount water: Baj!s1Z su
Water meter: .Su sayac1
Water hummer: Su darbesi (~kici)
Wavelenght: Dalga boyu
Weir: Savak, sed
Discharge weir: Bo~alllna savaljl
Welded: Kayuak11
Wetted prlmeter: Islatllan ~vre
Wheel: c;:ark, tekerlek
.
Adjusting wheel: Ayar ~ark!
Wlodlng: Sarg:, bobin
Induction winding: EndLksiyon bobini

877

ALFABETIK FIHRIST

-A-

Azalan debi periyodu, 569, 577.

Azeotropik kan~1mlar, 290.

Absorbtivite, 175.
Absorpsiyon:
fiziksel, 537.

- kimyasal, 534.
Adyabatik:
kan~ma, 309.
olmayan kan~ma, 311.
sogutma dogrulan, 443.
Akm1:

paralel, 162.
z1t (ters), 162.
Hlminer, 36.
ttirbOHinsh, 36.
viskoz, 36.
Ak1mmetre:

-8-

gaz, 483.

ttirbinli, 73.

Aktmmetreler, 68.
Ak1skanlar:
temiz, silindirik borular i~erisinde tOrbtilfinsh akimla akan, 149.
boru topluluklanna dik bir dogrultuda ve

zorlanmts dolasimla akan, 153.

borular ir;erisinde 11iminer ak1mla akan,

!55.
AkJskanlann karakteri, 31.
Akiskanlann OlctHmesi, 59.
Ak1skan akimimn mekanizmast, 36.
Ak1skan statigi, 32.

Amagat kanunu, 7.
Analiz:
- dimensiyonal, 144.
- boyut analizi, 17.
Asm tsmma ve kondensat temperati.iriintin tesiri, 225.
A:Ymm1:
- durultma ile biiyUkliik, 733.
Ay1rma:
- hidrolik, 734.
- metodlannm uygulama alanlan, 732.
Aymhk (iiniformiti!} endeksi, 715.

Bag!ant1:
- &C9ffiC ZIVRnah, 78.
BaglayJcllar:
-- basmca gOre ~Jmfland!nlmalan, 81.
boru baglayJcJ!an (fitingler}, 81, 87.
Bagh, bags1z ve serbest su, 566.
Basm~:

- ~6ziic0 buhan baliimO.ndeki basm9, 227

- hidrostatik, 32.
Basmcm etkisi, 661.
Bast1rma metodlan, 274.
Berl eyeri, 486.
Bernoulli leoremi, 42.
Besleme:
ak1m temperatOriiniln tesiri, 224.
rafmm ilstiindeki kolon klsmJ, 336.
raf1 ve bunun altmdaki kolon k1smJ, 336.
Birimler:
birbirlerine uygun birimler, 16, 146.
birimlerin dOnii~iimii, 15.
kiitle ve enerji C$itliklerindc kullamlan hirimier, 333.
molekiiler birimler, 4.
temel ve tOretilmis birimler, 10.
viskozite birimleri, 39.
Birminghan wire gage (BWG}, 81.
Boru, 78.
demir boru, 79.
dOkme demir boru, 78.
ince boru, 81.
kanath borular, 186.
silindirik olmayan borular, 152.
standard borular, 79.
baglayJcilar (fitingler}, 81, 87.
boru eklemleri, 82.
kesitleri, (silindirik olmayan), 58.
mukavemeti, 80.

878
Bo$altma:
- donamm1, 802.

- metodlan, 802.
Boyutlar ve birimler, 14.
Boyutlu formiiller, 15.
Bubar:
- buhar - stVI dengesi, 281.
- buharm SIVJ damlaciklan tasimasJ, 332.
BOziilmenin tesiri, 579.

-CCihazlar:
- astarlanml$, 97.

-t;-

Egri:
daiil1m egrisi, 409.
entegral e~risi, 23.
karakteristik e&riler, 118.

EjektOr (buhar- jet), 211.

i~in),

491.

Diren~:

klireden ba$ka geometrik ~e.killerin,.aki~

rna kar~1 gOsterdikleri diren~, 742.

muntazam olmayan taneciklerin hareke~

tine kar~1 koyan diren~. 742.
viskoz ak1m direnci, 739.
Direflf;ler (seri halinde, degi$ik), 135.

<;:ap:

Diyagramlar:

esdeter cap, 58.

c;okelme:
engellenmis, 751.

~OzUntirlilk ve denge diyagramlan, 407.

denge diyagramlarl, 292.
entalpi ~ bile~im diyajlramlan, 308.
kaynama noktas1 diya&ramlan, 283.
logaritmik x ~ y diyagramlan, 343.
Me Cabe - Thiele diyagramlan, 346.
O~gen diya&ram, 392.
Disk metre, 71 .
DistiUlsyon: 281
~tplak buharla distiUlsyon, 327.
denge distildsyonu, 294.
-diferansiyel distiUisyon, 295.
fla,s distilii.syonu, 294.
petrol distiUlsyonu, 359.
:su buhan distiUisyonu-, 391.
Dittus- Boelter e$itli&i, 150.
Dolgulu kule (kolon):
bas1.n~ do~nsu. 495.
disti!Asyon, 535.
gaz absorpsiyonu, 502.
SIVI - SIVI ekstraksiyonu, 537.
Dolgulu kolon hesaplamalan, 358.

esit c;Bkelme h1zlan, 769.

serbest c;6kelme, 738.

serbest c;Okelme ile taneciklerin bUyUkiUklerine gOre aytnlmasJ, 746.

tOrbillansh ve g~is bOigelerinde c;okelme,

74().
<;<>ziintir!Ok, 507.

-DDagt!Jm levhalan:
SIVI faz ic;in, 489.
Dalton'un ktsmi basmc; kanunu, 7.
DamlacJk tutucular, 218.
Debi:

degisme debisi, 13.

debi esitlikleri, 503.
debi esitligi (gaz fazda ktitle transfer ic;in),
423.
radyasyon debisi, 174:

deneysel degerlerden debi katsay1larmm

hesaplanmas1, 470.
Degirmenler: 781
a~tn derecede ince t)~titlllmil$ i.iri.in veren
degirmenler, 786.
boru degirmeni, 787.
~ubuk degirmeni, 788.
Hardinge degirmeni, 788.
kolloid deAirmeni, 789.
Raymond deAirmeni, 785.
santrifOj dejirmenler, 784.
silindirik (merdaneli) degirmenler, 783.
~iii deB;irmeni, 776.
ta~h deAirmenler, 781.

Dolgulu kolonda tsl ve kiltle transfeti, 461,

Dolgu _malzemeleri:
<;e$itli dolgu malzemelerine a it de&erler,
493.
kule dolgu malzemesinin ozellikleri, 483.
kule tipleri, 484.
Doner ba~lantl, 554.
Dorr:
kan~tlfiCISI, 382.
koyulastmc!st, 385.
smlflandmciSI, 370.
Doymu~ hacim, 439.
D()nOm noktas1, 408.
DOhring kaidesi, 288.

entalpi - bile~im ve Me Cabe ~ Thiele metodlannm kar$11asunlmasl, 346.

entalpi - konsantrasyon diyagramstz he~
saplamalar, 235.
entalpi fark1 (itici gilc; olarak), 463.
hava - su buhart kans1mmm cntalpisi,
438.
Entegrasyon {grafikle), 20.

-E-

Delikli tug!alar, 486.

Denge:
denge bagmtdan, 12.
denge ile ilgili bilgiler, 612.
kiltle dengeleri, ~Desintegrat6r, 788.
Desorpsiyon, 506.
Difi.izyon:
difilzyon bilezi&i, 144.
molekOier difiizyon, 430.
difllzyon katsaydan (gazlar

879

Ejekt<>rler, 100, 125.

Elek: 716.
elek analizi, 717.
analiz metodlan, 719.
Hummer eleAi, ']25.
tskarah elek, 721.
Rotex elegi, 726.
sarsmah elek, 724.
silindirik d5ner 1:1
standart elekle: I '
titresimli elek!;:1, 72;,,
Tyler stanrJart elek tablosu, 852
Eleme:
cihazlann tipleri, 720.
dolab1, 723.
Elevatdrler, 818.
Eleme (g6mlekli), 85.
Eklemler (genle~meli), 86.
Ekstrakt<>rler:

E~itlik:

Dittus- Boelter esirligi, 150.

Fanning e~itligi, 49, 51.
Hagen - Poiseuille e$itli8i, 40, 42, 51.
Nusselt esitligi, 160.
Rayleigh e~itligi, 296.
E$itlikler:
boyutlu C$itlikler, 16.
boyutsuz e$itlikler, 16.
boyut baktmmdan homojen ~itlikler, 16.
OslO e$itlikler, 25.
yilzey lSI transfer katsayilan i~in C$itlikler, 147.

kovah ekstraktOr, 377.

Podbielniak ekstraktt)rO, 389.
Rotosel ekstrakWri.i, 379.
Ekstraksiyon: 368.
ara kademedeki katilarm ekstraksiyonu,

370.
ekstraksiyon alt ak1m bile~iminin bulunmast, 397.
bOyUk par~ah katilarm ekstraksiyonu,

369.
ekstraksiyon bataryasl, 370.
~ok kademeti ve Zit - aktmh ekstraksiyon,

401 .
grafikle c;ozun{, 394.
ekstraksiyon hesaplamalan (katt

stvl),

392.
ekstraksiyon kuleleri, 388.
ekstraksiyon rand1mam, 419.
riflaks kullanan ekstraksiyon, 417.
SIVI - SIVI ekstraksiyonu, 397, 406.
ufak taneli katilann ekstraksiyonu, 382.
ekstraksiyon onitesinin aktm ~emas1, 381.
yagh tohumlann ekstraksiyonu, 376.
Emisivite, 175.
Enerji dengesi, 12.
Engler viskozimetresi, 41.
EnjCkt<>r, 100.
Entalpi:
entalpi - konsantrasyon di~agramlanmn
kullamhst, 619.

Evaporasyon:
~ok tesirli evaporasyon, 252.
r;ok tesirli evaporasyon hesaplamalan,
264.
~ok tesirli evaporasyon prensipleri, 252.
termo kompresyonlu evaporasyon, 272.
'EvaporatOrler:
caketli evaporat6rler, 194.
~ok tesirli evaporaWrlerde ekonomi, 256.
c;ok tesirli evaporatOrlerde kapasite, 256.
do&rudan ate~ veya alevle IS!tdan evapo'ratOrler, 193.
evaporatdrlerde ist ve ktitle dengeleri,

221.
evaporat<>rlerde kaynama noktast yilkse.
!SltlCi boruhtn yatay evaporatorler, 195.
!Slttcl borular dti~ey evaporatOrler, 198.
!SUlCI borulan uzun evaporat<>rler, 201.
!Sitma sistemi,di~ta, zorlanmt$ dola~tm ti~
pi evaporatOrler, 203.
Robert tipi evaporat<>rler~ 198.
sepet tipi evaporatOrler, I99.
spiral. borulu evaporat<>rler, 205.
standard evaporatOrler, 198.
Wellner- Jelinek evaporatOrO, 195.
zorlanmt$ dola$tm tipi evaporat<>rler,

li~i, 258.

202.

-FFanning e~itli&i. 49, 51.

Faz:
ekstrakt faz .. 408.
rafinat faz, 408.

880
FaLladan buhar ~ekimi, 262.
Filtre:
Cottrel elektro filtrcleri, 731.
dOncr devaml! filrrelcr, 655.
d6ner silindirik filtreler, 648.
levhalann yap!SJ, 650.
levha yap1h filtreler, 650
levhah filtrelcrin kullamlma alan ian, 666.
Moore fihresi, 652.
smJf!andJnlmasJ, 640.
sUrckli c;ah~an filtrelcrin kullamlma alanIan, 668.
Swetland filtrcsi, 653.
.., tiplcrinin kar~IIa~tlfllmasJ, 666.
torba filtreler, 728.
Ustten beslemeli fihreler, 659.
ymdJmcJ cihazlar, 664.
yardJmCI maddeler, 663.
Filtrepre<..\er:
kullamlma alanlan, 666.
- yapi!dJklan malzemeler, 650.
y1kamah filtrepresler, 64-7.
Filtra:'lyon (stizme), 640.
Flanjlar, 83.
Fourier kanunu, 133.
Fraksiyon:
- mol fraksiyonu, 4.
Frahinasyon, 296.
kolon yardJmcJ!an, 302.
fraksina~yon kolonlannda lSI ve ktitle biJiin<;olan, 304.

-GGazlann

ta~mmas1,

123.

Genle~me,

183.
GOri.i:;; a<;lst, 177.
Grafik:
besleme rafmm yerinin tesbiti, 318.
denge kademeleri icin grafik ~Ozilm, 411.
log - log grafikler, 25.
rektifikasyon k1smt it;in grafik <;Oztim,

313.

striping ktsmt it;in grafik

Grashof saytst, 144.
Gri cisim, 175.
Gruplar (boyutsuz), 20.

~Oztlm,

316.

Hava:

-K-

dOIU!;i!IDI, 594.
On ISI[ma, 592.
hava tutma, 115.
hava rutubetinin dGzcnlenmesi, 436.
havU - su sistemine ait kar!;ithkh ctkinin
mekanizm;lSl, 457.
hava su sistcmine ait problemterin grafik ~,;bzi.imii, 466.
Henry kanunu, 289.
H1z:
htzlann dagtltml, 38.
kabuk te~ekklll htzt, 250.
kritik luz, 36.
ki.itlesel Juz, 152.

-I-

1st:
1st degi~tiriciler, 184.
1s1 degi~ririCiler (~ift borulu), 185.
lSI iletkenli,i, 134.
1s1 transfer katsaytlanna tesir eden faktbrler, 236.
tSI kaybmm tesiri, 232.
lSI transferi.(aki$kanlarda kondtiksiyonla). 140.
tst transfer katsaytst (buhar filmine ait),

- Dilhring kaidesi, 228.

Kanunlar:
Amaga.t'tn k1smr hacimler kanunu, 7.
Dftlton un k1smr basmt;Iar kanunu 7
Fourier kanunu, 133.
'
Gaz kanunlan, 6.
Henry kanunu, 289.
Kick kanunu, 791.
mekanik kanunlar, 9.
Raoult kanunu, 283.
Rittinger kanunu, 789.
Stefan- Boltzman kanunu, 174.
ternel kanunlar, 2.
Kapanlar: 213.
dOnOmlfi kapanlar, 213.
dOnOmsfiz kapanlar, 213.
genle~meli kapanlar, 213.
kovah kapanlar, 214.
- ters kovah kapan, 215.
Kaplamalar (metalik), 98.
Kan~uncJ!ar:

~anbury kan~tmctsl, 705.

t;ift konili kan~ttnc 1 , 707.

kan~tmcJ r;arklarm gilr; tOketimi, 71 J.
kum "kan~tmctSI, 706.
_
pervaneli kan~tmctlar, 702.
pervaneli ve ttirbinli kan~tmcilann gOr;
tOketirni, 712.
tOrbin kan~tmctlar, 703.~

236.
tst transfer katsay!Sl (degi~en), 164.
tst transfer katsaytsma hidrostatik ytiklin
tesiri, 239.
tst transfer katsaytlan (tstttct borulan
uzun ve dti~ey evaporatOrlerdc), 245.
tSI transfer katsay1s1 (kaynayan t;Ozeltinin), 236.
tst transferi (konveksiyon ve radyasyon-

la), 177.
lSI transferi (paralel ve ters aktmlti), 162.
tst transfer katsaytlan (tlim), 142.
lSI transfer katsay1lan (zOrlanmJ~ dOIU$1Ill
tipi evaporatOrlerde), 241.
JSI tr;nsferi (zorlanmt~ konveksiyonla),
152.
silindirik tabakalarda lSI transferi, 138.
lSJUCilar: 181.

borulu lSlttCilar, 181.

yilzen (hareketli) ba~hkh !Sit!Cllar, 183.

-HHacim:
mol hacmi, 7.
Hagen Poiseuille e~itligi, 40, 42, 51.
Hal:
denge hali, 12.
kararh hal, 14.
kararstz hal, 14.

Kabuk' t~ekkUIU, 250.

Kaide:

-Iideal kademe (raf), 391.

ikinci azalan debi periyodu, 578.
ilk azalan debi periyodu, 578.
izotermal olmayan ak1m, 58.

Y - ~ekilli kan~tmctlar, 707.

Kan~urma:

gazlarm S!Vdarla kan~tlnlmas 1 , 704.

kan~abilen Slvilarm kantmlmast, 709.
kan~tlrma t;arklannm karakteristikleri

705.

708.
kattlarm az mikdardaki SIVIlarla kan~tt
nlmasl, 714.
katdann kattlarhi, kan~tJnlmas 1 , 706.
katdarm S!Vtlarla kantmlmas 1, 705.
sJvdann SlVIlarla kan~tmlmast, 701.
viskoz maddelerin kan$hnlrnast, 704.
kan~tlrma teorisi,

Karma:
- t;amur karma makinasJ, 707.
Kasnak:
-- devirici kasnrak, 802.
Kat1lann tammast, 797.
Kay1plar:
daralma kaytplan, 52.
fitting Jerde kaytplar, 53.
~eni~leme kayJplari, 52.
hidrolik kaytplar, 117.

ka~ak kaytplan, 117.

mekanik kay1plar, 117.
sirktllsyon kay1plan, 117.
sOrtOnme kay1pJan, 47.

:- atuhti, 807.
geni~ligi ve htZI, 803.
gilt; ihtiyact, 805.
yapJst, 798.
Katsay1:
daralma katsay151 , 52.
Orifiz katsaytsi, 62.
ttim 1St transfer katsay1s1: 238 .
yOzey katsaydan, 140, 142.
yUzey katsaydan ile ilgili genet d0$0nce1er, 144.
Kavitasyon, 121.
Kaynama:
habbeli kaynama, 158.
kaynama noktast yUkseJmesi, 228.
Kekler:
stkJ~tmlabilen kekler, 680.
- keklerin ytkanmas1, 685.
Kmcilar:
t;ah~malan, 794.
t;eneli, 767.
dO ncr konik, 769.
K1rma:
ktrma ile ilgili teori, 789.
ktrma teorisinin bugOnko durumu 792
, kuma ve (}S;Otnie, 766.
'

ktrma ve (}gOtme cihazhinnm Slntflandtnlm?tSI, 766.

serbest k1rma, 794.

ttkanmah kirma, 794.
Ktsurma aciSI, 773.
Koagul<imlarm kullamlmas1, 643.
Kollerganglar, 776.
, ,
Kompresorler (pistonlu), 125.
Kolon:
elek rafh kolonlar, 301.
tslattlm1~ duvarh kolonlar, 424.
topping kolonu, 296.
Kondensatm uzakla~tmlmast, 212.
KondensOr (ktsmi), 326.
Kondtiksiyon, 132, 133.
Konveksiyon: 132, 140.
- tabii konveksiyon, 140.
- zorlanmt~ konveksiyon 140.
Konvey<>rler:
'
kasah, 814.
kay1sh, 797.
kayJ~h konveyOrlerin r;ah~tmlmas 1 798
kayt~h konveyOr destekleri 799 '

kay,~h konv'eyar gergileri,

konveyOrlerin kullamldtgL alanlar, 828.

Boo.

883
882
kovah konveyOrler, 818.
mekik {vargel) konveyOr, 803.
pnOmatik konveyOrler, 826.
SIYtnCI konvey6r projesinin hazlrlanmasl, 815.
tablah konvey6rler, 216.
vidah konveyOrler, 820.
vidal! konvcy6r aSkJlan, 823.
vidal! konvcyl>r oluklan (tekneleri), 822.
Kovalar:
- eltivat6r kovalan, 819.
Koyula$ttnc1:
,

alammn hesaplanmas1, 761.

devamstz :;Okelme denemelerinin, devam~
h bir koluya$tlnc1 projelendirilmesine uygulanmast, 757.

Kozeny:

Kozeny C$itlil1;inin sm1rlamalan, 671.

Kozeny ve Poiseuille arasmdaki ba8mtt,
671.
K5pilk, 220.
Kristaller:
bUyUme debisi, 626.
Gekirdekt:;iklerinin olusumu, 625.
sekilleri, 601.
kristallenme tarzl; 602.
kristallcrin topaklanmast, 635.
_
_

Kristalizat6rler:
adyabatik pO.skOrtme ile so~utma yapan,
620.
adyabatik ptisktirtme ile sogutma y.apan
kristalizat6rler ic;:in grafik c;:OzUm, 622.
bUyO.k kristaller O.reten kristalizaWrler,
612.
dola:;; 1mh vakum kristalizatOrleri, 609.
kristalizatOrlerde enerji bilanc;:osu, 615.
kan~tlfiCih devams1z kristalizatOrler, 605
kristal kristalizaWrti, 610.
kristalizat6rlerde kUtle bilap.c;:osu, 615.
kristalizaWrlerin smtflandmlmasJ, 602.
Swenson Walter kristalizatOf0.,-605.
tank kristalizatOrll, 607.
vakum kristalizat6rU ile ilgili teori, 627.
verim hesaplamalan, 614.
kristalizasyon teorisi, 601.
Kritik rutubet, 635.
w

Ku\e:
dolgulu kule, 301, 388.
pO.skO.rtmeli kule, 389.
rafh kule, 388
yap!SI, 486.
Kurutma: 542.
buzdan buharla$mma ile, 564.
degi$en-kurutrha sart\an, 580.
diclektrik JSJtma, 564.

k1z116tesi (infrared) radyasyonla kurutma, 563.

kurutma debisi eg:rileri, 568.
kurutma teorisine giri~,- 564.
6zel kurutma metodlan, 563.
Kurutucular:
- atmosferik, tek ve cift silindirli, 558.
ask1 kurutuculan, 555.
d6ner kurutucular, 548.
dt>ner kurutucular ic;:in hesaplamalar,
581, 583.
kurutucu hesaplamalan, 581.
kurutucu kontrolleri, 596.
kOnveyt>r kurutucular, 552 ..
smJflandmlmasl, 543.
maddelcrin, Jstttlan bir yO.zey yoluyla lSIt1ldtE1 kurutucular, 590.
mekanik olarak kan$tlnlan kurutucular,
556.
.
ptiskllrtmeli kurutucular, 560.
pOskilrtmeli kurutucular ile ilgili )1esaplamalar, 591.
Roto Louvre kurutucular, 549.
silindir kurutucular, 553.
tek ve c;:ift silindirli kurutucular, 558.
tepsili kompartman kurutucular, 544.
tUne! kurUtucular, 547
tUrbin kurutucular, 550.
vakumlu, kompartman kurutucular, 545.
vakumlu, tek ve c;:ift silindirli kurutucular, 559.
w

Ktitle transferi:
_ gaz fazda ktitle transferi, 422, 423 ..
kUtle transfer katsayilanmn hesaplanmaSI, 426.
kOtle transfer katsay1lanmn kovrelasyonu, 433.
<

Kiltle transfer katsay1lan:

gaz faza ait, 516.
. .
SJVI faz ki.ltle transfer katsayJlannm korrelasyonu, 515.
tUm kUtle transfer katsaylian, 510.
Kynch teorisi, 758.

-LLa Bour pompast, 116.

Lfiminer aktm: 51.
_ Tanecik yapJstndaki topluluklar arasmda Himiner aktm, 669.
Logaritmik ortalama, 139.
Logaritmik ortalama yanc;:ap, 139.

I!
I

I
'

,I

-0-

-MMaddelerin aynlmas1:
-- yottunluk farkhhklanndan faydalamlarak, 747.
Magma, 610.
Malzemeler (Ozel), 96.
Manometreler, 33.
basit monometrc, 33.
- difcransiycl manometre, 33, 34.
-- egimli manomctre, 35.
Me Adams, 153.
Me Cabe - Thiele diyagram1, 334.
Metod:
distilasyon metodlan, 294.
dogrudD.n yer degi~tirme metodlan, 71.
evaporatOr besleme metodlan, 260.
matematik metodlar, 20.
seyreltme metodlan, 74.
Miers'in a~m doygunluk teorisi, 624.
Mikroniz<lr, 789.
Minimum ll"iflaks, 344.
Murphree nokta rand1mam, 349.
Murphree raf rand1mam, 347.
Musluklar {fi.di), 89.
Murlak siyah cisim, 174.

-NNash Hytor Ufletici, 128.

Nemlendirme: 451.
nemlendirme cihazlan, 452.
nemlendirme, nem giderme ve su sogutma, 422.
debi katsaytlan, 474.
Nem giderme, dolayh soEutma, 473.
Nem gidericiler, 453.
Newtonian siVllar, 42.
Newtonian olmayan SlVIIar, 42.
Nusselt e~itli&i, 160.
Nusselt sayJSI, 144.

i)gUtme:

kapah devre 6AUtme metodu, 824.

-PPeclet saytsl, 151.

Pitot ttipi.i, 66.
Poi.re," 40.
Pompalar, 98.
basmc;:h hava porilpast, 98.
c;:ift hareketli pampa, 102.
dt.5 uc;:dan salmastralanml~ pompa, 103.
diyagramh pampa, 107.
dOner pompa, 109.
dupleks pompa, 105.
hclezoni pompa, 111.
kendili&inden harekete ha.z1r pampa, 115.
kuvvet pompalan, 105.
La Bour pompas1, 116.
pistonlu ve planj()rlti pompa, 100.
pistonlu pampa, 101.
pistonlu ve santriftij pompalann kar~ila~
tmlmasi, 122.
planjOr pompa, 103.
pistanlu ve planjOrlU pompa teorisi, 107.
salyangoz pompa, , t.l2
santrifUj pampa, 110.
santrifllj pompamn c;:ah$ni.a ~ekli, 116.
sikloid pampa, llO.
,simpleks, dupleks ve tripleks pompalar,
. 101.
ttirbin pompa, 113.
vakum pompas1, 210.
Potansiyel (kimyasal), 423.
Prandtl sayJst, 20, 144.
P.firOzltiiO.k faktt>rU, 50.
Psikrometrik metod, 447.

-R-

-0Operasyon degi~kenlerinin etkisi:

btiyi.ime tipi kristalizatOrler, 633.
- dolastm debisi, 632.
- maj!ma yogunlugu, 630.
Operasyon dogrulan:
- operasyon doj!rulanmn cizilmesi, 338.
- operasyon dogrularmm kesim yeri, 339.
Operasyon ~artlarmm etkisi:
- smtrlamalar, 634.
Optimum riflaks oram, 358.
Orifizmetre, 5?.
Ortalama degerler, 24.
Otomatik kontrol, 71.

'

Radyasyon, 132:, 172.

gazlarda radyasyon, 176.
1st 6lc;:melerinde radyasyon hatalan, 180.
Raf:
kampanah raflar, 298.
raf randtmam, 347.
raf randtmam (tUm), 351.
raf rand1mamna tesir eden faktt>rler, 349.
raf say1smm grafikle bulunmas1, 341.
teorik (denge) raft, 307.
Rafl1 kulede absorpsiyon, 534.
Raoult kanunu, 283.
Rasehing halkalan, 485.

885

884
Rayleigh C$itli~i, 296.
Rektifikasyon, 294, 296.
- rektifikasyon ktsmt, 341.
reftifik3.syon kolorllanmn yaptlt~lan, 297.
RelU.tif u~ucukluk, 288.
Reynolds denevi: 36.
- Reynolds - Osborne deneyi, 36.
- ,Reynolds saytsl, 20, 37, 144.
Riflaks oramnm tesiri, 321.
Robert difUzyon ):lataryalan, 371.

Rotomctreler, 67.
Rutubet: 437.
denge. rutubetinin miktan, 565.
rutubetin bulunmast, 447.
rutubet diyaj!ramlan, 439.
rutubet ISISI, 437.
rutubet tammlan, 436.
rutubet yUzdesi, 437.
Rutubetli:
rutubetli hacim, 438.
rutubetli hava ile su arasmda ka~1hkh tesir, 448.

-SSabit kaynayan kan$tmlar, 290.

Sabit kuruma debisi periyodu, 572.
Sabit kuruma debisi periyodunun sonu, 575.
SantrifUjler: 688.
altdan hareketli, 681.
devamh t;ahsan, 692.
devamstz ~ahsan, Ustden hareketli, 689.
disk tipi, 696.
dU~ey eksen etrafmda dOnen, 695.
yan sflrekli c;ahsan, 693.
Savaklar, 67.
Saybolt viskozimetresi, 41.
Sec;icilik, 409.
Sedimantasyon, 734, 754.
SeJ)erat6rler:
hava, 728.
- siklon, 727.
- santrifUj, 220.
Shank operasyonu, 370.
Smtflandmcilar:
Akms, 737.
basit, 734.
c;ift konili, 735.
Dorr, 736.
hidrolik su kullanan, 735.
kllse tipi, 737.
konik, 735.
mekanik, 736.
StVIlar:
borular dtsmda akan stv1lar, 156.
kaynayan s1Vllar, 157.

Newtonian stvdar, 42.

Newtonian olmayan stvtlar, 42.
stvt ge<;i$ borulannm tipleri, 299.
Stymcilar, 802.
Stzdtrmazhk levhast, 197.
Silindir:
- avara, 799.
Silver deVamh difOzl.'lrU, 375.
Sistem:
cgs sistemi, 10.
fps sistemi, 10.
birbirlerinde ~Ozfinmeyen sistemler, 414.
ikiden fazla komponcntli sistemler, 359.
iki c;ifti smtrh c;()zUnUrlO~e sahip Oc;IU sis~
temler, 410.
Sogutma:
sogutma havuzlan (ptiskllrtmeli), 454.
sogutma havttzlan ic;in debi katsaytlan.
475.
kuleleri, 454.
mekanik esintili so!tutma kuleleri, 457.
tabii esintili so!tutma kuleleri, 454.
mekanik esintili sogutma kuleleri ic;in dehi katsaytlan, 475.
Spiral halkalar, 485.
Spitzkasten, 734.
Stefan- Boltzman kanunu, 174.
Stpkes kanunu, 739.
Striping, 506.
Striping ktsmt, 341.
Su buhan basmcmm sec;ilmesi, 226.
Su darbesi, 93.
Stirtilnme {borular ic;erisinde), 48.
SUzge<;ler:
sUzgec; bezi ic;in dOzeltme, 673.
plaka ve ~en;eveli sUzge<;, 645.
Ostden beslemeli, 553.
Sozme:
sabit basmc;da, 672.
sabit debide, 683.
sOzme ile ilgili teori, 659.
sUzme teorisi ile ilgili smtrlamalar, 685.
sOzme operasyonu, 661.

-$:]ebnem:
- sebnem noktast, 439.
- sebnem noktast metodu, 447.
$ekil fakWrU, 152.

-TTabii konveksiyon (aktskanlarda), 155.

Ta~ma noktast,_ 190.

Teorem:
Bernoulli teorimi, 42.
Teori:
basmc;h hava pompast ile ilgili, 98.
buhar kompresaru ile ilgili, 273.
- ekstraksiyon (katt~siVI) ile ilgili 391.
Teorik bir rafa C$deger yOkseklik, 537.'
TemperatOr:
temperattlr diistlstl, 230.
- temperatOr farkmm degisilni, 161.
- temperattirlln tesiri, 176.
- temperattlr dagthmt, 141.
Topaklanmamn llnlenmesi, 636.
Transfer Oniteleri, 585.
gaz filmine ait, 531.
kavramt, 530.
stvt filmine ait, 531.
Tuz:
tuzun bo$alttlmast, 215.
tuz filtreleri (devamstz), 216.

-UUfalama oram, 793.

UfalayJctlar (deAirmenler, OAOtiidiler): 771.
- c;eki91i ufalaytctlar, 779.
diskli ve konili, 775.
silindirli (merdaneli), 771.
silindirli, ufalaytcdann ser;imi, 772.
Symons'un diskli ufalaytctst, -776.
- tek silindirli (merdaneli), 780.
Uzakhk:
kolon c;apt ile raflar arast uzakhk bagmhst, 353.
Uzunluk:
esdeger uzunluk, 53.

-uOfle~:

Nash Hytor Ufleci, 128.

santiffij Ofle9Ier, 128.
- sikloidal Ufle9ler, 127.
Onit operasyonlarm ilmi temelleri 2

-VValtlar: 88.
basm<; kti<;Olten ve dOzenleyen, 93.
cek valflar, 93.
~abuk a<;tlan valtlar, 92.
konik yuvah valflar, 91.
ktiresel yuvah valflar, 89.
tek y6nlii aktm valflan, 93.
- valflann yapddtklan malzemeler 95
VantilatOrler, 126.
'
.
Vena kontrakta, 60.
Venturimetre, 64.
Verim:

- bas-.!nC verimi, 108.

volumetrik verim, 108.
Viskozite: 89.
reHitif viskozite, 40.
. .,_ viskozite t.ftymt-, 40.
Viskozimetreler: 41.

Engler, 41.
Saybolt, 41.

-WWellner-Jelinek ~vaporat6n1, 195.

-YYa$ termometre:
yas termometre temperatUril, 439.
yas termometre teorisi, 440.
yas termometre temperatilrtine tesir eden
faktOrler, 441.
Ytkaytctlar, 732.
Yogunlasma:
- damlactk tipi, 159.
- filim tipi, 159.
Yogunlasan buharlar, 159.
Yo~unlasunctlar (kondens()rler), 205.
barometrik, 205.
dtl$0k seviyeli, 206.
kuru, 206.
paralel aktm, 206, 208.
temas tipi, 206, 207.
ya$, 206.
yOzey tipi, 206.
. ztt aktm, 206.
YoAunlastmct secimi, 209.
Yo~unlasmayan gazlann uzaklastmlmas 1, 263.
o5 urma makinast, 705.
YUk:
basmc yUkU, 45.
luz yOkO, 45.
hidrostatik yOk, 44.
potansiyel yUk, 45.
stlrttlnme yUkO, 45.
YOkleme noktast, 491.
YOkleyiciler, 801.

-ZZincirler: 808.
~elik,

812.
pimli, 810.
yumusak s()ktllebilen, 809.
yumu$ak _(esnek), zincirlere ait, tabla.
831.
Ztt aktm dekantasyonu, 385.
Ztt aktm dekanlasyonu {sUzgecli), 386.

Kimyasal Proses EndUstrileri

R. N. SHREVE - J, A. BRINK CHEMICAL PROCESS INDUSTRIES
l~indekl konular

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.

23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
35.
36.
37.
38.
39.
40.

KiMYASAL VE FtziKSEL TEMEL ~LEMLER

KiMYASAL MADDE tlRETI.Mt VE Kllin'A MtlHENDtstNtN Gi}REVLER1
SU SAFLATmMA VE CEVRE KiRLENMESiNt KONTROL
ENERJi, YAKlTLAR, iKLiMLEME VE SOl:iUTMA
K0MtlR K:IMYASAL MADDELERt
GAZ YAKITLAR
ENDtlSTRiYEL GAZLAR
ENDtlSTRiYEL KARBON
SERAMiK ENDtlSTRiLERt
PORTLANJ) CiMENTOLARI, KALSiYUM VE MAGNEzyUM BiLE$1KLER1
CAM ENDtlSTRiLERt
TUZ VE CE$iTLt SODYUM BiLE$iKLERi
),!:LOR - ALKALt ENDtlSTRiLERl
ELEKTROLiTiK ENDtlSTRiLER
ELEKTROTERMAL ENDtlSTRiLER
FOSFOR ENDtlSTRiLERi
POTASYUM ENDtlSTRiLERi
AZOT ENDtlSTRiLERi
KtlKtlRT VE StlLFtlRiK ASID
HiDROKLORiK ASiD VE CEiTLt iNORGANiK KiMYASAL MADDELER
NtlKLEER ENDtlSTRiLER
PATLAYICI MADDELER, ZEHiRLi K:IMYASAL MADDELER VE
ROKET YAKITLARI
FOTOGRAF tlRtlNLERi ENDtlSTRiLERi
YtlZEY fiRTME (KAPLAMA) ENDtlSTRiLERi
GIDA MADDELERt VE YAN tlRtlNLERt tlRETEN ENDfiSTRiLER
TARIM K1MYASAL MADDELERl ENDfiSTRiLERi
KOKU, TAD VE LEZZET. VEREN MADDELER VE GIDA KATKt MADDELERi
SIVI VE KATI YAl:iLAR, M~AR
SABUN VE DETER.TANLAR
EKER VE NiASTA ENDtlSTRiLERi
FERMENTASYON ENDtlSTRiLERt
ODUN KiMYASAL MADDELERi
KAl:iiT HAMURU VE KAl:iiT ENDtlSTRiLERt
SENTETiK ELYAF VE FiLM ENDtlSTRiLERt
LASTiK ENDtlSTRtLERi
PETROL RAFiNASYONU
PETROK:IMYASAL MADDELER
ABA MADDELER, BOYAR MADDELER VE UYGULAMALARI
FARMASOTiK ENDtlSTRt

St nai Stokiometri
"Endtistride Ktitle ve Enerji Hesaplamalan"
Yazan:
Prof. Dr. ihsan CATALTA~

i<rindeki konular
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
12.
13.
14.
15.

Kimya Miihendisligi ve Smai Stokiometri

Problem <;:ozme Teknigi
Olc;:ii Sistem ve Birimleri
Grafik ve Diyagramlarla Problem <;:oziimii
Temel Stokiometrik Bagmtdar
Gaz Hali 1le 1lgili Bagmtdar
.
Buharla~ma ve Buhar Basmc;:lan
Buhar - Gaz Kan~Imlan ve Buharla Doyurma
Fazlar Kaidesi ve Faz Dengeleri
Proses ve Operasyonlarda Kiitle Bilanc;:osu
Yakttlar ve Yanma Prosesleri
Kiitle ve Enerji Bilan<;olanmn Endiistriye Uygulanmas1
Proses ve Operasyonlarda Ekonomik Bagmtllar
<;:ozi.imlii Omek Problemler

SPIDER ARGEM

Ceyhun YUJ\:SEL
Makine- 1\imva Mlilwndisi

Kimya Endilstrisinde Organik Prosesler

lve2
.
.
'

"

'

'

P.li.

'

G~ggins Unit. Processes in Organic. Syntesis

i{'indeki konular

1.
2.
3.
4.
5.
6:
7.
8;
9.
10.
11.
12.
13.
14;
15.
1.6.

Termodina!Tiigin .tlnit Proseslere Uygulanmas1

Kimyasal Kinefik

Kimyasal Proses Kinetigi

Nitrolarna
ti{dirgeme ile Aminasyon
Halojenasyon
Sulfonasyon .ve Sulfasyon
AmonoJiz He Aminasyon
Oksidasyon
Hidrojena~on

Hidrokarb<:m_ Senteii ve Hidroforniilasyon

Esterle~tirme

Hidroliz
Alkilasyon . _
. -.
KlSlm t: Poli111er KimyasmmPrensipleri
KlSlrn 2 .. Polimerizasyon -Teknolojisi