G IO R G IO A G AM EN

Verona niversitesi Felsefe Bliimnde retim yesidir.

Yaymlanm almalarndan bazlar unlardr: Language and
Death: The Place o f Negativity (1991); The Cowing Community
(1993); Infancy and H istory:The Destruction o f Experience (1996);
The Man Without Content (1999); The End o f the Poem: Studi
es in Poetics (1999); Remnants o f Auschwitz :T h c Witness and the
Archive (2000),

Ayrnm: 339
Imelcme Dizisi: 17-i
Kutsal nsa
Egemen ktidar ve plak Hayat

GimgwAjimben
Kitabn zgn Ad
Hoo Saca: II potere sovmto e la nuda rto
Cinlio liinandi Udilere. f M , 5
ngilizceden eviren
smil lurkmcn
Yayu Hazrlayan

Sedef zge
Son Okluna

Fada Kesitin
Dzcin

Mehmet (itle/
eviride kullanlan metin
Homo Saeer: Sovenig P'ivr and Bam Uft
Stanford i'hrrsily Press, I99H
ev.: Daniel Heller-Roazen
t) Gitlio Einaudi Editre & Onk Aj.m
B kitabn Tiirke yaym haklar
Ayrnt Yaynlarm aittir.
Kapak llstrasyonu

Sevin Allan
Kapak Tasarm
Artan Kahraman
Kapak Dzeni
Glfr Alper
Dizgi
Esin lapan Yelif
Bask
Kij'han Mabaaelk San. iv Tf. Dd. ii.
Dampaa Cad. ( iutrn Sun. Sir. (i Blok So.:2d4Topkap/lsanhl
Tel.:10212) 612 31 S)

Sertifika So.: 12136

Birinci Basm 21)01
kinci Basm 2013
Bask Adedi 2000
ISBN 978-975-539-333-9
Sertifika No.: 10704
AYRINTI YAYINLARI
Hobvar Mal. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Calolu - stanbul
T e l:(0212) 512 1500 Faks:(0212) 512*15 11
www.aynntiyayinbn.eoni.tr & inlojlayrintiyaynlan.eon.tr

C iorg io A gatnbc

K u tsal nsan
E gem en iktidar ve plak Hayat

AYflNTl

NCELKMR DZS
YEI POITIK.V/. R'mr a MAKKS.FREUDVE GNLK 1IAYATIN ELETRISI/. a KADINLIK
1IAKKMVE DREN SANATLARI// Sm/ a SALIIN GASPI//. Mh a SEVGNN I1ILCEI.I/.-1
litkitlkra a KM IK VE FARKLILIKTI Ommily a ANTIPOt (TK ADA POLTKA/G Mlgan a
YEN BR SOI. UZERINETARnMALAR///.l-lm7(f/iJ a DEMOKRASYE KAPTALZM, S, B arla-H Cinli * OLUMSALLIK. RON VF DAYANIMA '. Ratly a OTOMOBLN LKOLOJS//-TW-G Manin a
PME. GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNE/A fhllip
MKANSIZIN POLTKASI//... Om lier a
GENLER N DAYAT UILLISI EL KTAHI/K. - a EKOLOJK BR TOPLUMA DORU/M f t h
* a LlEOLOJ|/7 LA<l/.'- a DZENVE KALKINMA KISKACINDA TRKYE/A lrl a AMERKA//.
BambillaJ a POSTMODERNZM VE TKETM KI.TR//. a ERKEK AKII./LL IJayd a
BARBARLIK/A/. H m y a KAMUSAL NSANIN K/R. t a
POPLER KUI.TURI ER//), Anr
a UELLElNYn lRtNTOPLUM /R./.% a GUI MF./H./' a LME KARI HAYAT' N. O .tam a
SVL TAATSZ.K/D.T. Y: t jrtar a Ahlak ZERNETARTIMALAR/J. Muttali a TKETM TOPLUMU//
nadillad a EDEBYAT VE KTULK/C. lllaillr * LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK S. K m k r f
.mi a O R TAK BR SEYIEK I OLMAYANI ARIN ORTAKLII T lnc a VAKT LDRMEK.- fryrralrul a VATAN AKI// Ih A a KMLK MEKNLARI/D. Mrttry-K Rahim a DOSTLUK ZERINE/S.
I.yml a
KSEL LKLER///. Lal-allM' * KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU
GNDERMEZLER?//), Isadr a DOKUNM A/GJmifom a TRAT EDLEMEYEN .//. fiZ.lW
a Tl.RT ZERN E'. Ihillip
EELSEFEY YAAMAK/. Hillgm a I4 >L TK KAMERA/AL Rya, l>
Kelimi a CUMHURYETLK/ Pcnil a POSTMODERN TEOR/S. BfM-D. KVhr. a MARKSZM VE
Alak/s Uk-e a VAHE T KAVRAMAK//K>,-m a SOSYOLOJK DNMEK/Z. Umman a PO ST
MODERN ETK/Z. Umman a
TOPLUMSAL CINSYEI VE K DAR/K.IT Cmmrtl a OKKLTRI.0
YURTTALIK/II. Kymllka a KARIDEVRM VE SYAN '//. ./ a KUSURSUZ CNAYET//. IkmdriltarJ
a TOPLUMUN McDONALDI.ATIRILMASI/G Rne a KUSURSUZ NHLST/K.-I /Y,r/.-, a HO
GR ZERNE / ll-hfa-r a 2 ! YZYIL ANARZM/Drr. / Pmh t - J ( t a n a M ARX'IN ZGRLK
ETC/fl. r; Umlrn a MEDYA VF. GAZETECLKTE ETK SORUNLAR//*-/ T. Behey l- R Cihadink
HAYATIN DEER/J. fam a POSTMODF.RNIZ.MNYANILSAMALARI/ /. lieglean a DNYAYI DE
TRMEK ZERNE// Day a KZN A'S|//I f r ; a TAHAYYL GCN YENDEN DN
MEK M
/(.'Inw.n l-J. Rmdell a TUTKULU SOSYO.OI/H C,i//-. Selalll- a EDEPSZLK. ANAR
VE GEREK1.K/G. Saeluell a KENTSZ KENTLEME//. / a YNTEME KARI//! Inyealnn.l a
HAKKAT OYUNLARI/J Ivnrurt * TOPLUMLAR NASH ANIMSAR?/ Cmnrrm a IM E HAKKI/K
Imeaga a ANARZMN BUGN/Ehr- Ilam-Jlirgn Deen - * MELANKOL KADINDIK/D. linken a SYATI ANTAR l-llJ. 1 a M ODERNZM . EVRENSELLK VE BREY/. M M
KLTREL
EMPERYALZM// * GZN V a iA N I/ Smm-n * KRESELLEME/Z. liatman * ETE
GIRI//L Arja-f * DUYGUTES TOPLUM/. A t a m * EDEBYAT OLARAK HAYAT/A. *
MAJ.'K M im
MEKANI KI TKETMEK// Cny * YAAMA SA N A T I'fi Satfll * ARZU (,:AI//.
Kmrl * KOI.ONYAI.ZM POSTKOI.ONYAI IZM//I. Lmmla * KRETF.K.YAIIANI,'.-I. m ily , * Z-AMAN
ZERNE/N. Illnu *> TARIMIN YAIMSKM/.1 MmslauFRBUI) SAVALARI//. bm w > * OTEYL
ADIM'.M Hlmnlhl * * POSTYAPISAI.CT ANARZMN SIYASEI FEl.SEPF.S,' I.May
TEZM/K U tb U n m
</AKLKI.ER/ - M POSTMODERNkKVF. HONUTSUZLUKLARI <Z. ftum
LU.MLOLUK. LMSZLK VE DER HAYAT STRAT Ejll.ERI/Z -/ TOPLUM VE BI.NDIL U * BYS BOZULMU DNYAYI BYLEMEK//;. K.vr / KAHKAHANIN ZAPEKL- B. SanJm
EDEBYATIN YARATILII-E Dupml
PARALANMI HAYAT/Z. Rm.l / KLI REI. BELLEK//.
.1amam * MARKSZM VE DL FELSEFES/ N. Vdatin.m
MARX'IN HAYALET ER//. Damda - * E R
DEM PF.NDE/.T Maclmyr
DEVLETN YENDEN RETM// S.-rm
ADA SOSYAL BLMLER
FELSEFES- /I. FV
KARNAVALI>AN ROMANA//. * PYASA//. O .VH -*/ ANNE: MEl FK M.
YOSMA 1//;.1/./| -/ KUT'SAl NSAN/..-l*w/ -/ BLNALTINDA DEVLET/. ... YAA
DIIMIZ SEFALET//! Cam * YAAMA SANATI FELSEFES.. t a t
KORKU KLTR- / /w,h
-/ TI TMDE t TK / Hapr, * DUYGUSAL YAAN /O bftan * ELETRII TEORI/K Cmt,
AKTIVSTIN EL KTABI/. Sitam * KARAKT ER AINMASI/. Srm
MODERNLK Vli MPHEMLK/Z.
t a m -/ NIETZSCME: BR AMik KARITININ ET/ B n h m u * KLTR. KMLK VE SYASET/
a fii m -aZ AYDINLANMI ANAR//. - * MODA VE GNDEM ITU.-D Onur
lil M
ET/D. Kmil- -a/ CEHENNEMN TARIH//LK-. Tmn M ZGRLKLE KALKINMA/. Sf -aZ K
RESELLEME VE KUITUR//, laliua * SYASA. KTSADIN AIICu/K. Ilaiet
ERKEN KEN
KARANI IK. K.R. lmian * MARK VE MAHDUMLARI. / Drnda * ADALET TUTKUSU/ (. SuUrn
-aZ HACKER ETG/I?//man -az K1T R YORUMLAR 1'liny E^*/'i'H -1 IIAYVAN ZGRLEMES-P
no -aZ MODERNLN SOSYOLOIIS/Pllicr/ -Z DORUYU SYLEMF.K//. /-'la/u// aZ SAYGI/A
Smr/r - a KUIUIANSAI SUN U//
TOUCAULrNUN ZGRLK SERVEN?/ II: Rra.mn -aZ DELEUZE A GUATTARI/// ImatcbM * KTDARIN PMIK YAAMI// Unlr -*Z KOLATANIN
GEREK TARH, S.D (.', L- A f . O - * z DEVRMN ZAMANI .-I. Srgn
GEZEGENGFSEI. TOP
YA TARH/,. Marndan * G. K IT R . KIM1.K/I, - a ATE VF. SOZ/G / Ramin.- a ML
LETLER VE M IU Y ET 1LK/E./. Ilahkm m l.UDENS/J. H.-m. a MODERN DNCEDE
KTIK/S > a l. M V E ZAMAN//:. IM u a GRNR DNYANIN E.- ST/rnm. a
BAKUNIN'DEN I ACANA/S. Nnvnaa a ORTAADA ENTELEKTELLER//. U C a f a HAYAL K IR 1KI II/I. * a HAKIKATVT HAKKAT LIK/B IITI/..r< a RUHUNYI-.N HASTA.IKLARI/J. M m a
RKET//. Halam a ALTKI.TR/C. fmfc, a BR All.K CNAYET,*1 M
a VRNI KAPTALZMN
K LT iy!.'K itW Snmt a
DNN ELEL;E/.S,iii% Za*./, a ZANAATKR R.lidn/SV.fr a
ME
LEZ E C M i / a SERMAYE VE Ull./(.7m/,/ S im a n a SAVA OYUNl ARI/R^tfrr Stall

indekiler

G ir i ........................................................................................................................

.9

Birinci Ksm

E g em en li in M an t
I. Egem enliin P a ra d o k s u ......................................................................................... 2 5
II. "N o n o s Basileus .....................................................................................................4 2
III. Potansiyel ve H u k u k ........................................
IV. H ukuk B i i m i .

53

........................................................................................................6 5

Eik ..................................................................................................................................... 81

kinci Ksm

H o m o S acer
I. l-lom o S a c e r ...........................................................................

89

11. Kutsaln M iip len li i...............................................................................................9 4

III. Kutsal H a y a t .......................... .................................................................................101
IV. Vitae N ecisque Potestas ................................................................................. 108
V. Egem en(i) Beden(i) ve Kutsal B ed en ..........................................................11 3
V I. Yasak ve K u r t ........................................................................................................... 128
Eik....................................................................... ........................................................ 137

Uvc Kn

M odern(]i).in Biyosiyasal
Paradigm as O larak K am p
I. Hayatn Siyasalla(trl)mas................................................................................. 14 3
II. Biyosiyaset ve nsan H a k la r.............................................................................. 1 5 2
ili. Yaamay H ak Etm eyen C a n .............................................................................. 163
IV. Siyaset ya da B ir Halkn Hayatna ekil V erm ek ................................. 172
V .V P ..........................................................................................
VI. lm n Siyasa]la(trl)mas

184

....................................... ........................ 191

V II. M odern(li)i " N o n o s u O larak K a p ......................................................19 8

Eik.................................................................................................................................. 2 1 4
K aynaka

.......................... . . . ! ............................................................. 2 2 3

D i z i n ........................................................................................................................... 231

D as R e c h t h at kein D asein fr sich , sein W e se n v ielm eh r

ist das L eb en d er M e n sch e n selbst, v o n e i n e r S eite an g e
seh en .
H u k u k tek bana h ib ir eydir: h u k u k u n z ii. b ir atda
b akldnda, insan hayatnn ta k end isind e y aty o r.
Savigny
ta in iure civitatis, civ iu m q u e ofFciis investigandis opu s
est, no q u id em ut dissolvatr civitas, sed tarn en ut ta n q u am dissoluta co n sid eretu r, d est, ut qualis sic n atu ra h m a na, quibus rebus ad civ itatem co p ag in ad an apta vel
iepta sit, et q u o m o d o h o m in es in te r s e co p o n i d eb ean t,
qui co a le sce re v o lu n t, reete itelligatur.
D e v le tle rin haklarn ve T ebaann y k m l l k lerin i daha
iyi an lam ak iin , (bunlar b irb irlerin d en k op aralm d em i
y o ru m , am a g e n e d e) bunlar sanki z lm le rm i gibi
tasavvu r e tm e m iz , (yai) insan d oasn n n iteli in i, n eler
den o lu tu u n u , sivil b ir y n e tim e elverili olm ayan y n
lerini ve sa lam -tem elli b ir D evletin olu tu ru lm as iin
insanlarn nasl anlam ak zo ru n d a o ld u k larn iy ice anla
m a m z gerek iy o r.
H obbes

E u re te oi h e eto le he eis ze. ate eis th a n a to .

Ve hayat tak d ir ed en b u y ru u n

l m

tak d ir ettiin i

g rd m .
A ziz Pavlus

Giri

ski Yunanllarda, bizdeki hayat szcn karlayan tek

bir szck yoktu. B u n u n yerine, etim olojik olarak ayn

kke dayamalar da, anlambilim (semantik) ve biim bilim (m or

foloji) asndan birbirlerinden ayr iki terim kullanyorlard:
z o c ve bios. Birincisi brn canl varlklarn (hayvanlarn, in
sanlarn ya da tanrlarn) ortak zellii olan yaln y aam a/can
llk olgusunu ifade ederken, kincisi bir birey ya da grubun
bir zellii ola yaam(a) biim ine (hayat tarzna) iaret ediyor
du.* N e Platon Pli ilebosu n d a hayat trn d en sz ederken,
* evirideki hayat, yaam , can" kelimelerinin de ngilizcedeki life
5zcnn;yaama, yaayan"t canli , canlhk kelimeleri de hem isiu he
de sfat olarak kullanlan "livig szcnn karl olarak kullanlyor, (.n.)
. 9 .

 ! nsan

ne de Aristoteles N ik o m a k lo sa E tik 'inde felsefecinin dnce

hayatn (bios tleretikos), haz hayat (bios apolastikos) ile siyasal
hayattan (bios politikos) ayrrken zoe terim ini kullanyordu (ki
zaten Yuancada bu szcn oulu yoktur). B iosu kullan
malarnn nedeni gayet basitti: H er iki dnr de yaln d o
al hayat deil; erevesi belli bir yaam, belli bir hayat tarzm
ele alyordu. G eri A ristoteles, Taryla ilgili olarak z o (iriste
k a i oidios (daha soylu ve lm sz bir hayat) tabirini rahatlkla
kullanabiliyordu (M etaplysics, 1072b , 2 8 ); ama bununla sadece
Tanrnm da canl bir varlk olduu yolundaki nem li hakikati
vurgulamay hedefliyordu (benzer ekilde A ristoteles, dnme
edimini tanmlama balanmda da - v e yine anlaml bir biim
de z o c terim ini kullanyordu). Halbuki Atina vatandalarnn
z o c p oli tik e s in d e n [siyasal hayat] sz etm ek anlamsz olurdu. H a
yr, klasik dnya, doal hayatn, yani yaln z o i kendi iinde
iyi bir ey olabilecei dncesini bilm iyor deildi. Aristoteles,
P o litik a n n bir yerinde, kentin am acnn iyi bir hayat srm ek
olduunu hatrlattktan sonra, bu dncenin farknda olduu
nu m kem m el bir belagatle dile getiriyordu:
B u |iyi b ir h ayat], biit insanlarn h em tek tek h em d e o rtak olarak
g tt k leri en yksek h ed eftir. A n cak yaln yaam a g ere in in k en d i
sinde

ro zci ui/io ;;/<>w/| h erh ald e bir irilik var ki insanlar bir

araya g eliy o r ve siyasal top lu lu k larn yaln yaam a dncesi zerin d e

idam e ettiriy o rlar. E e r hayat tarz |?<im

i ou

0'o/| k on usun da n em li

h ib ir skm yoksa, o zam an elb ette ki insanlarn o u b iro k acya

g s g e re ce k , sanki asude \acu:ria. gzel g| ve doal bir g zel
likm i gibi hayata |] sarlacak tr. (127K b . 2 3 - 3 1 )

Bununla birlikte, klasik dnyada valin doal hayat p olisten

kesin bir biim de dlanyor ve -sa d e ce rem e hayat olarak
oikosu n alanna, ev e hapsediliyordu (P olitika, 1252a, 2 6 - 3 5 ) .
Aristoteles, P o litik a n m banda, her ikisi de rem e ve hayatn
idamesiyle ilgilenen oikooos (bir yerleim blgesinin reisi) ile
despotesi (aile reisi) siyasetiden ayr tutmaya ok zen gste
riyor; birinciler ile ikinci arasndaki farkn sadece bir nicelik
. I" .

Ciogio Agahm

fark olduunu, trsel bir fark olm adm syleyen insanlar

km syordu. N itek im , Batnn siyasal gelenei iin kanun
haline gelecek olan szleriyle m kem m el toplum un am acm
tanmlarken (1 2 5 2 b , 3 0 ), tanm m , yaln yaama olgusu (to zc)
ile siyasal nitelikli hayat (to en zen) arasndaki kartla o tu r
tuyordu: gin on en e ne onu ton zc leneken, onsa ile ton en zen
( hayat sahibi olarak dom ak fakat zde iyi hayat hedefiyle ya
am ak) (M oerbekeli W illiam n, hem Aquiastan hem de Padah Marsilis'tan nceki Latince evirisinde: facia qnidem igitnr
pipendi gratia, e.\istcns anteni gratia bee viecdf).
D oru , A ristoteles ayn eserinin m ehur bir blm nde in
san bir p olitikan zo |siyasal hayvan] olarak tannlyordu (P oli
tika, 1 2 5 3 a ,4). Ancak buradaki kullanmda (AttikaYunaucasda
bionai fiilinin imdiki zamanda pratikte asla kullanlmamas bir
y an a), siyasal , tam anlamyla canl varln bir sfat deil; zo
cinsini belirleyen zgl farklardan biriydi. (Zaten ayn eserin
az ilerideki bir blm nde, insanlarn siyaseti teki canl varlklannkilerden ayrlyor ve bu siyasetin, dile bal bir siyasallk
[])olidtd\ eki sayesinde, sadece haz ve acdan deil ayn zamanda
da iyi ve ktden ve adaletli ve adaletsizden oluan bir topluluk
zerine oturduu syleniyordu.)
M ichel Foucalt. Cinselliin larili'nu) birinci cildinin so
nunda, m od ern an eiinde doal hayatn D evlet iktidar
nn m ekanizm a ve hesaplarna dahil edilmeye baland ve [bu
yolla] siyasetin de biyosiyasete dnt sreci zetlerken tam
da Aristoteles'in bu tanmna gn d erm e yapyor. Binlerce yl ,
diyor F o u calt, insanolu aynen A ristotelesin tanmlad gibi
kald: teki canllara ek olarak siyasal varolu kapasitesi de bu
lunan bir hayvan. M o d ern insan, kendi siyasetini, canl bir varlk
balamndaki kendi varoluunu sorgulayan bir hayvandr ( L
eolonte, s. 188).
Fou cau ltya gre, bir toplum un biyolojik m odernliinin
eii , yaln bir canl beden olarak bireyin ve trn, toplum un
siyasal stratejilerine dahil edildii noktayd. F ou cau ltnu C o llege de Fraceda verdii dersler, 1 9 7 7 den sonra top rak -teII

Kutsal nsan

tnelli D evlet ten fs D evleti ne gei ve bunun sonucu

olarak da egem en iktidar ilgilendiren bir sorun olarak ulusun
sal ve biyolojik hayatnn nem indeki art (ki bu ekilde
tedricen insanlarn y n etim i ne dnyor) zerinde odak
lanmaya balyordu (D its et crits, 3 : 7 1 9 ). Bunun sonucunda
ortaya kan ey, en sofistike siyasal teknikler kullanlarak baa
rlan, insann hayvalatrlmasdr. B tn tarih boyunca ilk defa
olarak sosyal bilimlerin nndeki imknlar o rta yere seriliyor
ve ayn anda hem hayat korum ak hem de bir soykrm a yetki
verm ek m m kn olu y or . zellikle de bu adan bakldn
da, bir dizi am aca uygun teknoloji kullanmak suretiyle deyim
yerindeyse kendisine gereken uysal bedeler"i yaratan sz ko
nusu yeni biyo-iktidar ulat disiplinci denetim olmasayd,
kapitalizmin geliimi ve zaferi m m kn olmayacakt.
Hannah Arendt, hono laborans [em eki insan] - v e bunun
yannda da plak biyolojik h ayat- m odernliin siyaset sahne
sinin merkezine her geen gn biraz daha fazla oturtan bu s
reci Cinselliin Tarihin d e n neredeyse yirm i yl nce zaten analiz
etmiti. Arendt, nsanln D rtn in d a (The' H nnan C ondition),
m odern toplumladaki siyaset alannn dnm ve kn
(dekadansn), doal hayatn siyasal eylem zerinde ulat bu
ncelie yklyord. F oucau ltntn Arendt'm eserine (ki bugii
bile A redtin analizini izleyen bir alma yoktur) hi gnder
m e yapmadan kendi biyosiyaset almasn balatabilmesi, bu
alanda dnen her insann mutlaka eitli zorluk ve direnlerle
karlaacam deliliydi. Z aten u ilgin gerei aklayabilecek
ey de herhalde bu zorluklard: Arendt, insanln Drnnndaki
aratrmalar ile daha n ce totaliter iktidara ilikin y ap t keskin
analizleri (ki bu analizlerde biyosiyasal bir perspektifin esamisi
okunm uyordu) arasnda hibir balant kurm azken, Foucault da
yine ay arpclktaki bir tutum la, m odern biyosiyasetin rnek
meknlar, yani toplama kamplar ve yirm inci yzyln byk
totaliter devletlerinin yaps zerinde hi durm uyordu.
Foucault'nun lm ii, biyosiyaset kavramn ve bu konudaki
almalarn nasl gelitireceini gsterm esini engelledi. A n 12

G iorg io A g abe

cak, nereden bakarsanz bakn, z o e nin polisin alanna g irm e

si -y a n i plak hayatn siyasallatrlmas- m odernliin belirle
yici olgusunu oluturuyor ve klasik dncenin siyasal-felsefi
kategorilerinin radikal bir dnm ne iaret ediyor. H atta,
herhalde, e er bugn siyaset srekli irtifa kaybettii izlenim i
ni

veriyorsa bu, siyasetin, m odernliin bu tem el geliimiyle

hesaplaamamasnn sonucudur. inde yaadmz yzyln,

tarihsel akln nne koyduu ve hl karmzda zlm eyi
bekleyen m am m alar n (Furet, L A llenagne N a z i, s. 7) (ki
N azizm , bunlarn en rahatsz edicilerinden yalnzca biridir)
zlebilecei tek alan bunlarn doduu alann kendisidir (yani
biyosiyaset alandr). Kartlklar m od ern siyasetin temelini
oluturan - v e bgiin artk gerek bir belirsizlik mntkasna*
g irm e noktasna doru zlm eye devan e d e n - kategorilerin
(sa-sol, zel-kam usal, mtlakyetilik-dem okrusi vb.) eninde
sonunda yok olup olmayacaklarna ya da eer ortadan kalkma
yacaklarsa, bu biyosiyaset ufkunda yitirdikleri anlam larna en
sonunda yeniden kavuup kavumayacaklarna karar verebilece
imiz yer yine biyosiyasal bir ufuktur. Bugn artk siyasal |olan]
sakland delikten karabilecek ve ayn zamanda da dn
ceyi pratik uralarna iade edebilecek olan tek ey, Foucault ve
B en jam ifi izinden giderek, plak hayat ile siyaset arasnda var
olan ve grnte birbirinden ok farkl m od ern ideolojileri
gizlice yneten ilikiyi sorgulayan bir dmndr.
Fou cau lt'n u n almalarnda hep var olan zelliklerden biri,
iktidar sorununu lukuksal-kurumsal m odeller (egem enliin
tanmlanmas. D evlet teorisi) tem elinde ele alan geleneksel yak
lam tam am en terk ederek, iktidarn, znelerin ta bedenlerine
ve hayat tarzlarna nfuz ettii som ut yollar nyargsz analiz
etm esiydi. 19 8 2 de V erm on t niversitesinde dzenlenen bir
sem inerde de grld gibi, Foucault, son yllarnda, b anali
zini iki ayr aratrm a pusulasna gre ynlendiriyordu: B irin ci
si, D evletin stlendii ve m erkezine de bireylerin doal hayatn
* Zoc ofiiistnution: Birden ok nesnenin ie getii ve arak birbirinden ayrt
edilemez bir hal ald blge, (.n.)

. 13 .

Kutsili nsan

oturttuu

siyasal tekn ikler (rnein polisbilim) zerine yap

lan almalar; kincisi ise, znele(tir)e srelerinin bireyi bir

yandan kendi kimlik ve bilincine, te yandan ise, ayn zamanda,
dsal bir iktidara balamasna yol aan ken d ilik teknolojileri h akkndaki incelem eler. uras ak ki (bandan beri Fou cau ltun
almalarnda m evcu t iki eilimi tayan) bu iki hat birok
noktada kesiiyor ve buralardan da ortak bir m erkeze g n d er
m e yapyordu. Foucalt, son yazlarndan birinde, B a tdaki m o
dern devletin, znel bireyselleme tekniklerini, daha n ce hi
grlm em i bir derecede, nesnel btnselleme prosedrleriyle
birletirdiini iddia ediyor ve m od ern iktidar yaplarnn ayn
anda hem b irey selletirm elerin d en hem de btnselle(tir)m eleriden doan gerek bir siyasal ikilem den (D its et
ecrits, 4: 2 2 9 - 3 2 ) sz ediyordu.
Ne

var

ki

iktidarn

bu

iki

yznn

birletii

nokta

Focaultnun almalarnda ilgin bir biim de bulank kalyor.

h o kadar byledir ki Fou cau lfn n iiiter bir iktidar teorisi
gelitirmeyi srarla reddettii bile iddia ediliyor. Focault, eer,
iktidar sorunu konusunda tam am en hukuksal ( ktidar meru
klan ey nedir?) ya da kurumsal m odellere ( D evlet nedir?)
dayanan geleneksel yaklam tartyorsa ve eer, hukuku m o
del ve kod olarak almayacak bir ktidar analizi ina etm ek iin
de, egem enliin teorik ayrcalndan kurtulm a ars yap
yorsa, o zaman u soruyu sorm ak gerekiyor: ktidarn bnyesin
de, bireyselle(tir)me teknikleriyle btiinselle(tir)me prosedr
lerinin birletii belirsizlik mntkas (ya da en azndan, kesime
noktas) neresidir? Daha genel olarak ise, bu siyasal ikilem in
kendi raiso d ere'im |varolu nedeni | bulduu iiiter bir m er
kez var mdr? ktidarn ortaya knda znel bir tarafn oldu
u gerei, Etienne de La B o etiedeki sem im d e volontaire [gnl
l klelik] kavramnda zaten rt k olarak ifade ediliyor. Fakat
acaba bireylerin bu gnll kleliinin nesnel iktidarla temasa
getii nokta neresidir? Byle nazik bir alanda, d ve i nev
rozlar arasndaki paralellik kavram gibi psikolojik aklamalarla
yetinebilir miyiz? Bugn, gsteri toplmnun gc gibi, siyasal
,_ _ .

Giurgio Agamimi

alan her yede dntren fenom enler karsnda, znel tekno

lojiler ile siyasal teknikleri birbirinden ayr tutm ak meru ya da
hatta m m kn mdr?
Fou cau ltnun almalarnda byle bir dnm e izgisi m an
tksal olarak rt k bir varla sahip grnse de, burada bir kr
nokta ya da daha dorusu bir gzden kaybolm a noktas bu
lunuyor: F ou cau ltnun incelem elerinin (ve daha genelde de
iktidar zerine ortaya konan btn Batl dncelerin) farkl
perspektifleri izleyen izgileri, birbirlerine kavumadan gzden
kayboluyor ve bir trl bir araya getirilem iyorlar.
te elinizdeki bu alma, tam da hukksal-kurumsal ik
tidar m odeli ile biyosiyasal iktidar m odeli arasndaki bu sakl
kesime noktasn ele alyor. Bu almann varaca m uhtem el
sonulardan biri u olacaktr: Bu iki analizi birbirinden ayr
mak imknszdr ve egem en iktidarn -sakl da olsa orijinal
ekirdeini oluturan ey, plak hayatn siyaset alanna sokul
masdr. H atta unu bile diyebiliriz: Egec ihtidam ortaya k o y
duu ilk etkin lik, biyosiyasal bir beden

yaratmaktr. Bu anlamda

biyosiyaset. en azndan egem en istisna (sovereign exception) kadar

eski bir olgudur. M o d ern D evletin, biyolojik hayat kendi he
saplarnn m erkezine yerletirm ekle yapt ey, iktidar ile plak
hayat birbirine balayan bu gizli ba gn na karm ak ve
dolaysyla da m odern iktidar ile en ezeli arcana im perii [gizem
li g /ik tid ar] arasndaki balanty (ki bu balantnn kayna,
hi beklenmedik yerlerde karmza kan, m odern ile eski ara
sndaki kuvvetli ve yapkan rtiim diir) teyit etm ekten baka
bir ey deildi.
E er bu doru ise, bu durum da, polis'i, hayat (ze) ile iyi ha
yat (en zet) arasndaki kartlk olarak tanmlayan Aristotelesin
bu tanmn yeniden ele almak gerekecektir. Bu kartlk, ger
ekten de kincinin birinciyi, siyasal nitelikli hayatn plak
hayat ileesi anlamn da tayor. Dolaysyla A ristotelesin
tanmnda sorgulam am z gereken ey imdiye kadar yapld
gibi siyasaln telos'u |aa| olarak iyi havatn anlam , tarzlar
ve olas davurumlar deildir. Bunun yerine, tam tersine Bat

Kutsat nsan

siyasetinin kendisini oluturm ak iin neden ncelikle plak

hayat dladm (ki bu dlama ayn zamanda bir ilem edir),
yani neden en banda ev hayat ile ehir hayatm birbirinden
ayrdn sorm alyz. E e r hayat, kendisini, dlanarak ilenen
bir ey olarak sunuyorsa, bu halde siyaset ile hayat arasnda nasl
bir iliki vardr?
Bu adan bakldnda, bu kitabn birinci ksmnda be
tim lenen istisna [durumu|nu yapsnn Bat siyasetinin yaps
ile ayn trden olduu ortaya kyor. Dolaysyla da insann,
Aristotelese gre, teki

canllara ek olarak siyasal varo

lu kapasitesi de bulunan bir hayvan olduunu dile getiren

F ou cau ltnun bu ifadesinde sorunsallatrlmas gereken nokta,
bu ek kapasite in ne anlama geldiidir. H ayat sahibi olarak
doan fakat zde iyi hayat hedefiyle yaayan eklindeki spesifik
ibare, sadece varln (onsa) doum u (gitom ae) ierm esi olarak
deil; ayn zamanda z o P ni polisten ilenerek dlanmas (ex cep
tio) olarak da okunabilir. Burada karmza neredeyse yle bir
tablo kyor: Siyaset, hayatn kendi kendini iyi hayata dn
trm esinin gerektii ve siyasallatrlmas gereken eyin daima
zaten plak hayat olduu yerdir. Bat siyasetinde plak hayatn
kendine has bir ayrcal vardr ve bu ayrcalk, dlanmasyla
insanlarn yaad kenti douran bir eyin ayrcaldr.
O halde, P o litik a n n bir yerinde, polis'in doru yerinin ses
ten dile geite konumlandrlmas hi de tesadf deildir. p
lak hayat ile siyaset arasndaki iliki, insan konuan canl var
lk olarak tanmlayan metafiziin bu tanmnn p h on e ile logos
[ses] arasndaki balantda arad ilikinin aynsdr:
C an l varlklar ierisin d e konuan tek varlk insandr. Ses, ac ile h azzn iaretidir ve b un dan dolay da tek i canl varlklara ait b ir zellik
tir ( n k bu varlklarn d oas, ac ile hazz tatm a ve bu ikisini
g ste rm e n ok tasn a kadar geliebilm itir). H albuki dil, uyan ile u y m a
yan ve adaletli ile adaletsizi g ste rm e k iindir. yi ile ktiiyii v e ad a
letli ile adaletsizi d u y u m sam ak , tek i can l varlklarda o lm ayan bir
insani zellik tir ve bun larn b ir araya gelm esiyle yerleim ve k ent o r
taya kar. ( 1 2 5 3 a . 1 0 - 1 8 )

Giorgio Atnken

Canl varlk hangi biim de dile sahiptir sorusu tam an

lamyla plak hayat hangi biim de p oliste yer alr sorusuna
tekabl ediyor. Canl varln logosa sahip olmas, logos'ta kendi
sesini bastrmas ve korumasyla olur; tam da p olist e yer almas
nn, kendi plak hayatnn p oliste , bir istisna olarak, dlanma
syla olduu gibi. Dolaysyla siyaset, canl varlk ile logos arasn
daki ilikinin gerekletii eik mekn igal ettii srece, Bat
metafiziinin gerekten temel yaps olarak karmza kyor.
plak hayatn siyasallatrlmasyla - b u esiz metafizik g rev
l e - yaplan ey, yaayan insann insanlna karar verm ektir. Bu
grevi yerine getirirken m odernliin yapt i, metafizik gele
nein zc yapsna olan sadakatini ilan etm ekten baka bir ey
deildir. Bat siyasetinin temel ikilii dost-dm an ikilii deil;
plak hayat-siyasal varolu, zoe-bios, dlam a-ilem e ikilikleridir.
Siyasetin var olmasnn nedeni, insann, bir yandan dili aracl
yla kendisini kendi plak hayatndan ayrp bunlar kart hale
getirirken te yandan da, bu plak hayatyla ierici bir dlama
ilikisi iinde yaayan canl varlk olmasdr.
Bu kitabn ba-kahram am plak hayattr; yani ldrlebilet Ja k a t kurban edilem eyen bir insan olan hom o sacern. (kutsal
insann) hayatdr. Bu kitapta, bu kutsal insann m od ern siya
setteki hayati ilevini ortaya koymaya alacaz. Eski R o m a
hukukunda bulunan ve insan olarak zamann hukuk dzenine
\ordinamento\' sadece dlanma yoluyla (yani ldrlebilirlii s
fatyla) dahil edilen bu mulak ahsiyet burada bize bir anahtar
sunuyor. B u anahtar, sadece kutsal egem enlik m etinlerinin de
il, siyasal iktidarn kodlarnn da srlarn ifa ediyor. Ancak sacer
terim inin bu eski anlam , bizi, ayn zamanda dinselden n ce ya
da dinselin tesinde, B atnn siyaset alannn ilk paradigmasn
oluturan bir kutsal ahsiyet muammasyla kar karya brak1. Diize, sadece dzen anlamn deil, ayn zamanda siyasal ve hukuksal
hkimiyet, dzenleme ve siyaset anlamlarn da tayan talyanca ordinaeto sz
c yerine geiyor. Ordiamvnto, ayn zamanda Cari Schm itti Ordmguun
da talyanca karldr.Yazarn ordimmeto'yu Ordmmg olarak kulland yerler
de. Schm itti evirmenlerinin setii dzenleme szc kullanlyor. (ng.
ev.)

. 17 ,

Kttsil Itsa

yor. Bu durum da Fou cau ltnun tezinin dzeltilmesi ya da en

azndan tamamlanmas gerekiyor: M odern siyaseti tanmlayan
ey, ne z o e nin polise dahil edilmesi ki zaten bu kesinlikle eski
bir durum du ne de plak hayatn, D evlet iktidarnn yanstma
ve hesaplamalarnn tem el znelerinden biri haline gelmesidir.
Burada nem li olan ey udur: Btn istisnalarn kural olmas
sonucunu veren srele birlikte plak hayat alan (ki bu asln
da siyasal dzenin arjilerinde konumlanm olan bir aland)
gn getike siyasal alanla rtiim eye balyor ve [dolaysyla
da] dlama ile ilee, dar ile ieri, bios ile z o e ve hak ile
olgu indirgenem ez bir belirsizlik mntkasna giriyor. te as
lnda btn bu siyasal sistemin dayand gizli tem eli tesis eden
ey, plak hayat, ayn anda hem siyasal dzenden dlayan hem
de bu dzenin iine hapseden sz konusu istisna d urum udur
(state o f exception). Siyasal dzenin snrlar bulanklamaya ba
laynca, bu dzende ikam et eden plak hayat kendisini btn
kente zgrce salveriyor ve siyasal dzendeki atmalarn hem
znesi hem de nesnesi haline, hem D evlet iktidarnn rg tlen
dii hem de b iktidardan zgrlem enin gerekletii mekn
haline geliyor. H er ey, sanki, D evlet iktidarnn, canl bir varlk
olarak insan kendi zgl nesnesi yapt disiplin sreciyle bir
likte. byk lde m od ern dem okrasinin douuna tekabl
eden bir baka sre de balatlm gibi geliiyor; bu ikinci s
rete, canl bir varlk olarak insan kendisini artk siyasal iktidarn
bir nesnesi olarak deil; bu iktidarn bir zn esi olarak sunuyor.
Pek ok adan birbirinin kart olan ve (en azndan grnte)
birbiriyle acmaszca atan bu iki sre, vatandan plak ha
yat balamnda, insanln yeni biyosiyasal bedeni balamnda
biri eiyor.
O halde, eer m od ern dem okrasiyi klasik demokrasiden ay
ran bir ey varsa, o da udur: M odern demokrasi ta en bandan
beri kendisini z o e nin dorulanm as ve kurtuluu olarak sunu
y o r ve srekli olarak da kendi plak hayatn bir hayat tarzna
dntrm eye ve deyim yerindeyse, z o e nin bios'u n u bulmaya
alyor. Buradan da m od ern dem okrasinin kendine zg k 18

Giorgio Agtitb

maz (aporia) douyor: M o d e m dem okrasi, insanlarn zgrlk

ve m utluluklarn, insanlarn bamllklarnn ve boyun em e
lerinin sergilendii m eknda plak hayat t a - aryor. H ak
larn ve resmi zgrlklerin tannmas sonucunu veren uzun
ve m cadele dolu bir srecin arkasnda, yine ikizi egem en* ile
birlikte, kurban edilem eyen fakat ldiirlebilen kutsal insann
vcudu bulunuyor. Bu km azn bilincinde olm ak, dem okrasi
nin baar ve fetihlerini km sem ek anlamna gelm iyor. B u
nun yerine, bu bilince sahip olmak u soruya yant bulmaya
almaktr: D em okrasi, hem de en yksek noktasna ulat ve
btn dmanlarm nihayet alt ettii bir zamanda [bilej, m u t
luluu iin varn younu harcad z o e yi, tarihte ei benzeri
grlm em i felaketlere srklenm ekten neden kurtaramad?
M odern dem okrasinin, gz kam atrc p ost-d em okratik top lumlardaki k ve gittike totaliter devlete d oru kaynn
(ki bu sre Alexis de T ocquevillele aa kmaya balad ve
nihai olarak da G uy D eb o rd un analizleriyle kesinleti) k
knde, pekl, b km az bulunabilir; ki bu km az, m odern
demokrasinin balangcna iaret ediyor ve onu en azl d
manyla su ortaklna zorluyor. Bugn siyaset, hayattan baka
deer tanm yor (dolaysyla hayattan baka deersizlik de tan
m yor); bu gerein ierdii elikiler giderilene dek, N azizm
ve faizm asla hayatmzdan kmayacaktr. (N azizm ve faizm,
plak hayatn belirlenmesini siyasetin ana ilkesi haline dn
trm tr.) G erek ten de R o b e rt A telm enin yapt tankla
gre, kamplarn buralarda yaayan insanlara rettii ey tam da
udur: nsanlarn kalitesinin sorgulanmas, insan rkna ait ol
may neredeyse tam am en biyolojik bir deer yapyor (L'espce
hum aine, s. 11).
(Burada, ihtiyat elden brakmayarak ele alm am z gereken)
demokrasi ile totalitarizm arasnda ikin bir dayanma olduu
dncesi, elbette, (Leo Straussun, liberalizm ile kom nizm in
* Kitapta isim olarak kullanlan egem en ( flhcj sovreign) szc, tam olarak,
bizde siyaset dilindeki hkmdar t karldr: Hkm salbi, karar verici, son
sz syleyen kii. Bundan dolay kitabn baz yerlerinde "kral, imparator vs"
yerine kullanlan egem en szcn bazen hkmdar" olarak evirdim, (.n.)

. W .

Kutsat Insatt

nihai hedefleri arasnda gizli bir akma olduu ynndeki tezi

gibi) bunlarn tarihini ve ekim elerini karakterize eden dev
farkllklarn tasfiye ve tesviyesini m eru klacak tarih-yazm sal
bir iddia deildir. Bununla birlikte, bu dncenin tarihsel-felsefi bir dzeyde gl bir biim de izlenmesi gerekiyor; nk
bu biyhn sonunda ortaya kan yeni gereklikler ve imdi
ye dek grlm em i akm alar balamnda bize pusula hizm eti
verebilecek tek ey bu dncedir. Y in e, byk lde henz
dom am olan yeni siyasetin yolunu aabilecek tek ey de bu
dncedir.
Aristoteles, yukarda zikrettiim iz blm de yah hayatn
gzel g (euem eria) ile siyasal /liosm byk skts n
karlatrrken, pekl, Bat siyasetinin tem elinde yatan bu k
mazn en gzel form ln sunuyor olabilir. O zam andan bu
yana geen yirm i d rt yzyl, sadece geici ve etkisiz z m ler
getirdi. Bat siyaseti, kendisini gittike daha fazla bir biyosiyaset
biim ine sokan bu metafizik grevi yerine getirirken, z o e ile
bios ve ses ile dil arasnda, kopukluk ve atlaklar iyiletirecek
olan bir balanty ina etm eyi baaramad. {Dolaysyla da] p
lak hayat siyasetin iinde hl istisna olarak, yani sadece dla
narak ilenen bir ey olarak var olmaya devam ediyor. Z o ?rin
doal gzelliini siyasallatrmak nasl m m kn olabilir?
H e r eyden n ce, acaba zo<?ni gerekten siyasallatrlmas ge
rekiyor m u; ya da siyaset, zaten z o f in en nem li m erkezinde
bulunm uyor mu? H em m o d ern totalitarizm in hem de kitle
sel hedonizm [hazclk] ve tketim toplum uun biyosiyaseti
ite bu sorulara yant oluturuyor. Y in e de tam am en yeni bir
siyaset -y a n i, artk plak hayatn exceptiosu [ilenerek dlan
mas] zerine bina edilm eyen bir siyaset- hayat buluncaya dek,
btn teori ve pratiklerin eh kolu bal kalacak; hayatn g
zel giin nn vatandala kabul edilebilmesi, ya kan ve lm
araclyla ya da gsteri toplum unun kendisini m ahkm ettii
m kem m el anlamszlk iinde gerekleecektir.

20

G iorgio A^amhen

Carl S ch m ittin egem enlik tanm (E g em en , istisna duru

m unu belirleyen kiidir ) beylik bir tanm oldu. H em de u
g erek hi anlalmadan: Bu tanm n, hukuk ve D evlet reti
sindeki, egem enliin alannn hayatn alanyla akt (nk
her snr kavram , her zaman iin iki kavram arasndaki snra
iaret eder) ve bunlarn birbirinden ayrt edilem ez olduu snr
kavramndan aa kahr bir ya yoktu. B t n toplum sal hayatn
ana utkunu D evlet biim i belirlemeyi srdrdke ve bu D ev
let biim ini idam e ettiren siyasal, dinsel, hukuksal ve ekonom ik
retiler de gl olduu srece, bu en u alan asla tam olarak
gn na kam ayacakt. [ nk buradaj egem enlik sorunu,
Siyasal dzen ierisinde belli gleri kim elinde bulunduru
yor? sorusuna indirgeniyor ve dolaysyla da siyasal dzenin
kendi eii asla sorgulanm yordu. B u g n ise artk byk D evlet
yaplar bir z lm e srecine girm itir ve W alter B en jam in in
nced en syledii gibi, olaanst du ru m ortaya kmtr.
Bundan byle. D evlet biim inin ilkel yapsnn ve snrlarnn
yepyeni bir bak asyla sorgulanmasnn zamandr. Anarist ve
M arksistleri D evlet eletirilerinin zayf noktas, tam da bu ya
py gzden karm alar ve dolaysyla da sanki meru klnmas
iin bavurulan suret (simulacra) ve ideolojilerin dnda bir z
yokm u gibi, arcanum inperiiyi arabuk gzden karm alaryd.
Halbuki bu yolda karmza yapsm anlam admz bir dman
kyor; yzylmzda yaanan devrim lerin denizde seyrederken
toslad kayalk, D evlet teorisidir (zellikle de istisna devlet te
orisi, yani devletsiz toplum a giden yolda geici bir aama olarak
proletarya diktatrl teorisi).
Dolaysyla, balangta yeni bir dnya dzeni eklinde su
nulan kanl aldatmacaya bir tepki olarak tasarlanan bu kitap, ya
zarn ilk bata ngrem ed ii sorunlar - v e hepsinden nemlisi
de hayatn kutsall sorununu hesaba katm ak zoru nd a kald.
N e var ki kitabn yazm aamasnda u aka ortaya kt: B y
le bir alanda, (hukuk itihadndan antropolojiye kadar) sosyal
bilimlerin tanm lanm ve kesin olduunu dnd kavram -

larn hibirini nihai dayanak olarak almak imknszdr ve bu

kavram larn pek ou n u n kaytsz artsz - b i r felaket ivediliiy
l e - gzden geirilm esi gerekiyor.

Birinci Blm

Egem enliin M ant

Egem enliin Paradoksu

gem enliin paradoksu u geree dayanyor: E g e m e n [kii],

hukuk dzeninin aym anda hem dnda hem de iinde

dir. E e r eg em en , gerek ten , hukuk dzeninin, kendisine istis

na durum unu belirlem e ve dolaysyla da yrrlkteki dzenin

geerliliini askya alma yetkisi verdii kii ise, o zam an, eg e
m en, hukuk dzeninin dnda bulunmasna ram en bu dzene
aittir; nk, bu durum da anayasann in toto [tam am en] askya
alnp alnmayacana karar verm ek bu kiiye der (Schm itt,
Politische T heologie, s. 13). E gem enin ayn an da hukuk dzeni
nin hem dnda hem d e iinde olmas nem siz bir mesele

Kutsal hm

deildir: E g em en , hukukun geerliliini askya alma konusunda

yasal yetkiye sahip olmakla, kendisini yasal olarak hukukun d
nda tutuyor.Yani, bu paradoksu u ekilde de dile getirebiliriz:
H ukuk kendisinin dndadr ya da H ukukun dndaki ege
m en olarak ben, hibir eyin hukukun dnda olm adn [che
no r? un fori legge] ilan ed iyoru m .
B u paradoksun ierdii topolojinin zerinde dnm ek ge
rekiyor; nk hukuk dzeninin snrlarn (hem hedef he
de ilke anlamnda) ne dereceye kadar egem enliin belirledii
sorusunun yant, bu paradoksun yapsnn anlalmasnda yat
yor. Schm itt bu yapy istisna (Ausnahue) yaps olarak sunuyor:
stisna, b ir snfa dahil ed ilem ey en eydir. stisna g en el k odlam ay ka
bul e tm e z ; fakat ayn zam an d a zellikle h uk uk un resm i b ir u n su ru n u ,
yani kararn m u tlak ln o rtay a koyar. stisna, h u k u k k urallarnn g e
erli o lab ilecei b ir d u ru m u n yaratlm as sz konusu o ld u u n d a m u t
lak

haliyle

ortaya

kar.

H er

genel

kural, kendisinin

g e re k te n

u y g u lan ab ilece i ve kendi d zen lem elerin e uyacak b ir g n delik ha

yat erev esi talep ed er. K u rallar h o m o je n b ir o rta m g erek tirir. G n
delik hayattaki bu g e r e k d zedilik , h u k u k -b ilim cile rin g z ard
e d eb ilecek leri niteliksiz b ir dsal varsaym deildir. B u . kuraln
ikin g eerlili in e ait b ir n itelik tir. Kaosa u yg u lan ab ilecek h ib ir k u
ral y o k tu r. H u k u k d zen in in anlam l olabilm esi iin d zen in tesis
edilm esi g erek ir. D zen li bir d u ru m yaratlm aldr; ite e g e m e n , b y
le b ir d u ru m u n g e re k te etkin olu p olm adna tek bana k arar veren
kiidir. B r n yasalar d urum sal yasalardr. E g e m e n , sz k on usu d u
ru m u b ir b t n olarak ve h e r eyiyle yaratan ve garan ti ed en kiidir.
N ih ai karar zerin d e tekel sahibidir. N ite k im , aslnda hukuksal o larak
tam karl, yap trm ve kural k oy m a tekeli deil de. tek el s z c
n n genel anlam da alnd ve d u ru m a g re gelitirilece i b ir olgu
olarak h k m /k a r a r v e rm e tekeli olm as g erek en I )e v le t e g e m e n li i
nin z de burada yatyor. D ev let o to rite sin in z n en ak b iim d e
ifa ed en ey h k m (v e rm e )d ir. B u rad a h k m v e rm e , hukuksal d
zen le m e d e n ayrt edilm eli ve (paradoksal bir ifadeyle) o to r ite , yasa
koym ak ii yasalara ihtiya d uym ad n ispat e tm e lid ir... stisna, ni
zam i d u ru m d an daha ilg in tir. kincisi h ib ir eyi kantlam az; halbuki
istisna h e r eyin kantdr. stisna sad ece kural teyit e tm iy o r; tam o la
rak, kural istisnaim i yz suyu h rm e tin e var o lu y o r. O n d o k u zu n cu
26

G''orvj'd Amken

yzylda b ile te o lo jik d n cen in ierd ii hayati y o u n lu u g steren

b ir P ro te sta n ilahiyats yle d iy o rd u : stisna, g en el (d u ru m )u ve
kendi kendisini ak lyo r. E e r kii g erek ten gen eli aratrm ak isti
yorsa n ce lik le g e re k b ir istisnay aram aldr. stisna, h e r eyi genelin
kend isind en o k daha iyi aklyor. K ii, b ir sre so n ra, g en el h akk n
da y r t le n b itm e z t k en m ez tartm alardan tik sin iy or; halbuki is
tisnalar

var.

Eer

istisnalar

aklaam azsa

zam an

g en el

de

ak lan am az. o u n lu k la buradaki zo rlu u n farkna v arlm y o r; n

k genel z e rin d e tu tk u yla deil, rah at bir b olluk iin d e d n l yor.
Elalbuki istisna, geneli y o u n b ir tutkuyla d n y or." ( PolitischeTleolotfic, s. 19 - 2 2 )

S ch m itti, istisnay tanmlarken bir ilahiyatnn

(Sre

K ierkegaardda bakas olmayan bir ilahiyatnn) almasna

g n d erm e yapmas

tesadf deildir. H i kukusuz daha n ce

G iam battistaV ico d a, gereklerin nihai kofgrasyonu dedii

istisnann, pozitif hukuk zerindeki stnln ok farkl ol
mayan bir biim de ifade etm iti: Dolaysyla, saygn bir hukukbilimci, iyi bir hafiza yardmyla p ozitif hukuka [ya da yasalarn
genel kom pleksine] hkim olan birisi deil, keskin m uhakem e
siyle, vakalar nasl ele alacan ve eit m uam ele gerektiren du
rum larn nihai koullarn ve genel kuraln dndaki istisnalar
grm eyi bilen birisidir" (D e antiquissim a, 2 . B l m ). N e var ki,
hukuk bilimleri alannda, istisnay byle yksek bir pozisyona
oturtan bir teori bulamazsnz. nk egem en istisnada nem li
olan ey, S ch m itte gre, hukuksal ynetim in olabilirliinin ko
ullar ve bir de D evlet otoritesinin anlamdr. E gem en , istisnai
drum [unjdan dolay, hukukun kendi geerlilii iin ihtiya
duyduu durum u yaratyor ve garanti ediyor . Fakat, acaba,
bu d u ru m nasl bir duru m du r ve kuraln askya alnmasndan
baka hibir eye dayanmayan byle bir d u ru m un yaps nasl
bir yapdr?
X

V ic o 'n n o rta y a a tt , p o z itif h uk uk (i us thctian) ile istisna ara

sndaki kartlk, istisnann zel statsn o k iyi ifade ed iyor. stisna,

h uk uk iin d e, p o z itif h u k uk u askya alm ak suretiyle p o z itif h u k uk u aan
bir unsurdur. P o z itif ilahiyat iin n e g a tif ilahiyat e ise, p o z itif h uk uk iin
27

Kutsal natt
de istisna o d u r. P o z itif ilahiyat T a n rn m u tlak nitelik lerin i tasdik ve
ifade e d erk en , n e g a tif (ya da m istik) ilahiyat, n e ... n e d e ... t r ifade
leriyle, T a n r'y a atfedilen b t n sfatlar o lu m su zlu y o r ve askya alyor.
B u n u n la birlikte, n e g a tif ilahiyat, ilahiyatn dnda d eildir ve g e re k te n
de ilahiyat diye b ir eyin olanaklln salayan tem el ilke o lm a ilevi
g rd sylenebilir. Tanrsallk yalnzca n e g a tif b iim d e , m m k n olan
b t n y k le m le rin dnda var olan ey o larak varsayld iin b ir y k le
m in znesi olabilir. B e n z e r ekilde, p o z itif h u k u k u n , n o rm a l d u ru m u
kendi geerlilik alan olarak tanm layabilm esi iin , n celik le kendi g e e r
liliinin istisna d u ru m u olarak askya alnm as gerek iy o r.

II
stisna [exception] bir t r dlamadr [cxr/iis/ow], G enel kural
dan dlanan ey, m n ferit/tek il bir durum dur. Fakat istisnann
en kendie-has nitelii udur: stisna olarak dlanan ey, dlan
dndan dolay kuralla libir ilikisi kalmayan bir ey deildir.
Tam tersine, istisna olarak dlanan ey, kuralla olan ilikisini,
kuraln askya alnmas biim inde devam ettiriyor. Kuraln istisna
zerin deki geerlilii, artk onun zerin de uygulanmanla- ve ondan
ekilm e suretiyle devam ediyor. Dolaysyla, istisnai d urum , dzenin
ncl olan kaos deil, dzenin askya alnmasndan doan bir
durum dur. Bu anlamda istisna, gerekten, de, etim olojik kke
ninin de gsterdii gibi, tam am en darya terk edilen bir ey
deil, darda tutulan (ex-capere) bir eydir.
Genellikle, hukuksal-siyasal dzenin yapsnn, darya itilen
eylerin ayn zamanda ieride tutulduu bir yap olduu g z
lemlenir. N itek im , Gilles D eleze ve Felix G uattari E g e m e n
lik, sadece iine alabildii eylere hkm ed er (D eleuze ve G u
attari, M ille plateau x , s. 4 4 5 ) diyebiliyor; M au rice B lan ch o t ise,
F ou cau ltnun D elilik ve U ygarlkta (H istoire de la F olie l'ge clas
sique) betimledii byiik kapatlma ya ilikin olarak, toplum un
dary kapatm a (enferm er le dehors), yani dary beklentinin
ya da istisnann iseliii nde kurm a abasndan sz ediyordu.
Sistem, bir arlkla kar karya kald zam an, kendisini aan
bu eyi yasaklamak suretiyle iine alr ve bu ekilde de ken
disini kendisinin dna tarr (L entretien infini, s. 2 9 2 ). A ncak,
28

G iorg io A g a m b e

egem enliin yapsn tanmlayan istisna o k daha karmak bir

eydir. Burada, darda kalan eyler, yasaklanma ya da kapatl
m a/hapsedilm e yoluyla deil; hukuk dzeninin geerliliinin
askya alnmas suretiyle yani, hukuk dzeninin istisnadan e
kilmesine ve bundan vazgem esine imkn verilmesi suretiy
l e - ieriye alnyor. stisna kendisini kuraldan dar karm yor;
bunun yerine, kural, kendi kendisini askya alarak, istisnaya yol
ayor ve kendisini istisna olarak srdrm ek suretiyle de n ce
likle kendisini kural olarak tesis ediyor. H uk u ku n kendine zel
gii , kendisini dsallkla ilikisi iinde srdrebilm e kapasi
tesine dayanyor. Dolaysyla da bir eyin sadece dlanma yoluy
la ilendii u iliki biim ine istisna ilikisi diyeceiz.
istisnayla yaratlan durum un kendine zg bir karakteri var
dr: B u d urum , bir olgu durum u olarak ya da bir hukuk durum u
olarak tanm lanam az; bu duru m , bu ikisi arasndaki paradoksal
bir belirleneezlik eii oluturur. B u bir olgu deildir; iink
sadece kuraln askya alnmas yoluyla yaratlyor. Ayn n eden
den dolay, hukukun gcn m m kn klsa bile, tam olarak
hukuksa] bir durum da deildir. te, egem enin kararnn yasa
koymak iin yasaya ihtiyac olm adn kantladn sylerken
S ch m ittin aa kard paradoksun nihai anlama budur. E g e
m en istisnada nem li olan ey, hukuksal-siyasal dzenin geerli
olabilecei alanlarn yaratlmas ve tanmlanmas yoluyla, ar
ln denetim i ya da etkisiz klnmas olarak ifade edilebilecek
bir ey deildir. Bu anlamda egem en istisna, kendisini ieri ile
dary ayrmakla smrlandrm aya, bunun yerine, bu ikisi ara
sndaki eii (istisna durum unu) belirleyen tem el yerletirm edir
(Ortutg). eri ile dar ve norm al durum ile kaos, bu eik te
melinde, hukuksal dzenin geerliliini m m kn klan karm a
k topolojik ilikilere girer.
Dolaysyla, S ch m itte gre egem en omosun* bileenlerin
den biri olan yer dzenlem esi , lken in /topran ele geiril
mesi (L an desn ahm e) -y a n i, hukuksal ve teritoryal bir dzen
lem enin (bir Ordnung ve bir O nutgun) b elirlen m esi- deil;
* Kanun, yasa; hukuk, (.n.)

29 .

Kstil hu,m

her eyden n ce darnn ele geirilm esi , yani bir istisnadr

(A m nalne).

N K aosa u y g u lan ab ilecek h ib ir kural o lm a d " iin , n celik le, d

ar ile ie ri, k aos ile n o rm al d u ru m arasnda bir belirsizlik m ntkasnn
-istisn a d u ru m u n u n -y a ra tlm a s su retiyle, kaosun h u k u k d zen in e dahil
edilm esi gerek iy o r. B ir k uraln, b ir eye g n d e rm e yapabilm esi iin , dsal
b ir iliki (ilikisizlik) iin d e b ulunulan bu eyle he n c e d e n b ir ilikinin
o ld u u n u varsaym as h em d e b y le b ir ilikiyi tesis etm esi g erek iy o r. N i
te k im , istisna ilikisi, hukuksal ilikinin balangtaki fo rm el yapsn ifade
ed iyor. B u an lam da, e g e m e n kiinin istisna k onusundaki h k m , h u k u k sal-siyasal yapnn b alan g cd r ve h ukuk dzeni iin d e olan ve bu d
zen d en

dlanan

her

ey,

an lam m

b alangtaki

bu

yapdan

alr.

D olaysyla da istisnai d u ru m , bu ilk haliyle, biit hukuksal y erletirm e

lerin izledii ilkedir; n k belli b ir h u k u k d zen in in ve belli b ir m ek n
dilim inin b elirlen m esin in m m k n old u u alan yaratan tek ey, istisnai
d u ru m d u r. A slnda, dolaysyla, istisna d u ru m u n u n kendisi (zam an zam an
kesin m e k n -z a m a n snrlaryla ereveleeb lse de) z d e y e rlctirile m e ven [yeri b elirlen em ey en ] b ir eydir.
O h a ld e . yery z n n m>m<v'u n u n .(S e lim i , D as N o m o s,s. 4 8 ) bile
en lerin d en b iri olan y erletirm e (O rtug) ile d zen lem e (O n ln m g) ara
sndaki ba(lanr). S ch m itr in n e s rd n d en o k daha k arm ak tr ve
b un un m e rk ezin d e tem el bir m u lak lk , yerletirilem eyen b ir belirsizlik
ya da istisna alan vardr. B u m u laklk ve bu m n tk a, son tahlilde, kendi
yerin in sonsuza d ek b elirlen em em esi ilkesi olarak daim a kendi aleyh ine
ileyen bir eydir. B u kitapta y r t len aratrm ann tezlerin d en biri u
d u r: iin d e yaadm z a d a, istisna d u ru m u h e r g e e n gn biraz daha
tem el siyasal yap h aline g eliy o r ve nihai anlam da da kural o lm aya bal
yor. a m z d a y r t le n , y erlctirilen ey en lerin daim i ve g z n n d e
b ir yere yerletirilm eleri abasnn so n u cu olarak to p lam a kam p lar o rta
ya k t. /Vemc'un bu orijin al yapsna tekabl ed en m e k n cezaev leri
d e il- kam plardr. B u n u n g sterg esi, baka eylerle birlikte, u g e re k tir:
C e z a e v i yasalar sad ece ceza h u k u k u n u n belli b ir b l m n o lu tu ru r
ken ve n o rm a l d zen in dnda b ir ey deilken , k am p lar y n eten yasalar
(ileride g re ce im iz gib i) sk y n etim yasalar ve k u atm a altndaki b ir
top ra n yasalardr. B u n d an

dolay da, kanp

analizlerin i. D elilik ve

Uygarlk'tan D isiplin ve C eza 'y a (Surveiller et Ptnir) dek F o u c a u ltnu a

lm alarnn a t ra o tu rtm a k im knszdr. K am p lar, m utlak istisna
uJ L j

Cliorgio Anmhnt
m ek n lar o larak , olaan b ir kapatlm a m ek n n d an to p o lo jik anlam da
farkldr. te y e ry z n n eski /lomosu n u n krizini belirleyen ey de,
y erletirm e ile d z e n le m e arasndaki ban tam am en k o p tu u bu istisna
m ek n d r.

III
B ir hukuk kuralnn geerlilii ile buu, rn ein , bir du
rumadaki ya da yrtm enin bir icraatndaki bireysel bir du
ruma uygulanmas ayn ey deildir. Tam tersine, kural, Cam da
genel olmasndan dolay, bireysel durum dan bamsz olarak
geerli olmaldr. Burada, hukuk alannn dil alanyla olan zde
yaknl ortaya kyor. Tpk bir konumada geen bir szc
n, gerekliin bir dilim ine iaret etm e kapasitesine sahip ola
bilmesi iin, ayn zam anda iaret etm em esiyle (yani parole [sz|
deil de langue [dil] olarak, sylemdeki som ut kullanmdan ba
msz biim de kendi plak szciiksel tutarll olan bir terim
olarak) anlaml olmas gerektii gibi, bir kuraln tekil bir duru
ma g n d erm e yapabilmesi iin, bu kuraln, egem en istisna ola
rak, gndelik hayattaki gerek durumlara yaplabilecek btn
g n derm eleri askya alma anlamndaki udak potansiyeliyle de
yrrlkte olmas gerekiyor. Y in e tpk dilin, lingistik olmaya
n, daha sonra som u t konuma iinde iaret edebilecei ekilde,
(bir langue ya da daha dorusu, bir gram er oyunu biim inde,
yani gerekteki halinin sonsuz bir askya alnma biim iyle var
olduu bir sylem biim inde) sanal bir iliki tesis etm esi gere
ken bir ey olarak n ced en varsaymas gibi, hukuk da hukuk
sal olmayan (rn ein doal durum biim indeki iddeti), istisna
durum u iinde potansiyel bir iliki yrtt bir ey

olarak

nceden varsayyor. D o a ile h u k u k arasn daki belirsizlik m nt

kas olarak egem en istisna, h u ku ksal referansn askya alnm haliyle
kabu l edilm esidir. B ir eyi em reden ya da yasaklayan h er kuralda
(rnein cinayeti yasaklayan kuralda), norm al koullarda kura
ln kendisinin ihlali anlam na gelen saf ve yaptrm olmayan
bir istisna durum u mutlaka vardr (ayn rn ek iin konuursak,
bir insann doal iddet sonucu deil de egem en iddet sonucu
ldrlmesi kuraln istisnasdr).

Kutsal nsan
N

lu nvarsaym sal yapy g e re k te n anlayan ilk yazar H e g e ldi; bu

yap sayesinde, dil ayn anda kendisinin h e m dnda h e m de iin d e bulu

n u y o r ve b irin cil eyler (ligistik o lm ayan eyler), kend ilerinin dilin bir
nvarsaym n da baka b ir ev olm adn ortaya k o y u y o r. D il , diyord u
H e g e l T in in Fetomenolojisi n d c , dsalh isellik o ld u u k ad ar iselliir
d e dsallk o ld u u m k e m m e l b ir eyd ir (bkz. Phnomenologie des G eis
tes, s. 5 2 7 - 2 9 ) . Y u k ard a da g rd m z g ib i, ieri ile dar arasndaki
snrlar izlem en in m m k n o ld u u ve belirli alanlara belirli kurallarn
tahsis edilebildii m ek n yaratan ey, e g em en in istisnay b elirleyen k ara
rd r. Tan da burada o ld u u g ib i, Ligistiki ligistik o lm ay an d an ayrt
ed en ve belli te rim le rin belli anlam lara tekabl etti i anlam l k on um a
alanlarn yaratan tek e y b t n s o m u t k on u m a rn e k le rin d e n syrlm
b ir ey olarak, sa f iaret e tm e potansiyeli tayan dildir. D il, daim i b ir istis
na d u ru m u n d a , h ib ir eyin dilin dnda o lm ad n ve dilin d aim a kendi
kendisini atn ilan ed en eg e m e n d ir. te h uk uk un k en d in e zel yap
snn te m e lin d e yatan ey, im an dilinin bu nvarsaynsal yapsdr. H u k u k ,
bir eyin, dilin iin d e olm as ve adlandrlm as g ere in in so n u cu olarak
tabi o ld u u kapsayc dlam a ilikisini ifade ed iyor. B u an lam d a, k on u
m ak \dire\, daim a yasa k o y m ak , yani ins dicere'dir.

IV
Bu adan bakldnda, istisna, birlikte bir sistem oluturduk
lar rnekle sim etrik bir iliki iinde bulunuyor. stisna ve rn ek,
bir km enin kendi tutarlln tesis ve idame em eye alt iki
yolu oluturuyor. Fakat istisna, yukarda da grdm z gibi, ileyici bir dlam ayken (ve dolaysyla da dlanan bir eyin ilenm e
si grevini grrken), rn ek dlayc bir ikin e olarak ilev g r
yor. Gram erdeki rnekleri ele alalm (bkz. M ilner, Lexem p le ,
s. 176): Buradaki paradoks udur: Ayn trden baka szcelerden
hibir ekilde ayrt edilem eyen bir szce, tam da bunlara ait ol
duu srece bunlardan ayrlyor. E er Seni seviyorum ifadesi/
dizimi, p erfo rm atif bir konuma edimi rnei olarak ifade edi
liyorsa, o zaman, bu ifade, ayn anda hem norm al bir balamda
anlalamayan bir ey ve hem de bir rn ek olarak alnabilmesi
iin de gerek bir konuma olarak alglanmas gereken bir eydir.
rn ek , kendisinin belli bir snfa ait olduunu gsteren bir ey
dir; halbuki, yine tam da bu sebepten dolay, snfn gsterdii ve
32

Giorgio Agambcn

snfnn snrlarn izdii anda bu snfn dna kan bir eydir

(nitekim, lingistik ifade rneinde, rnek kendi gstericiliini/
iaret ediciliini gsteriyor ve tan da b suretle, kendi anlamn
askya alyor). E e r burada kuraln rn ek iin geerli olup olm a
dn soracak olursanz kolay kolay bir yant alamazsnz; iinkii
kural, rnek iin, sadece n orm al bir durum olarak geerlidir ve
dolaysyla da bir rn ek olarak geerli deildir. Burada rnek
norm al durum dan dlanyor; norm al durum a ait olmadndan
dolay deil, tam da bu durum a ait olduunu gsterdii iin d
lanyor. Dolaysyla rn ek , etim olojik anlamda gerek bir para
digm adr: rn ek , yanda/bitiikte gsterilen eydir ve bir snf,
kendi paradigmas dnda her eyi iine alabilir.
stisnann mekanizm as ise farkldr. rn ek , km eye ait ol
duu srece km enin dnda kalyor. stisna ise, tam da norm al
durum a ait olm ad iin norm al durum un iine giriyor.T p k
bir snfa aidiyeti gsterebilecek tek eyin bir rn ek yani s
nfn kendisinin dndaki bir e y - olmasnda olduu gibi, aitolmamay gsterebilecek tek ey de snfn ortasndaki bir ey,
yani bir istisnadr. H e r durum da (eski gram ercilerden an om alistler ile aalojistler arasndaki tartmann da gsterdii gibi),
istisna ile rn ek , nihai olarak birbirlerinden ayrt edilem eyen ve
bireylerin aidiyet ve ortaklklarnn ne anlama geldiinin tarif
edilmeye alld her zaman ortaya kan balak kavramlar
dr. H e r mantk sisteminde, tpk her toplumsal sistemde olduu
gibi, dar ile ieri ve yabanclk ile yaknlk arasndaki iliki
o k karmaktr.
N

R o m a h uk uk un dak i exceptio, istisnann bu zel yapsn o k iyi

ortaya k oy u y or. Exceptio, davalnn savu nm a aralarn d an b iriydi ve y arg

lanm a s recin d e, davacnn idd ialarm so n u su z b rak m a ve dolaysyla da
ins

civile nin

[kam u

h u k uk u |

n o rm a l

haliyle

u ygu lan m asn

im k nszlatrm a am a cn a h izm et ed iy o rd u . R o m a lla r, b u n u , its civile'sun

u yg u lam alarn a y n eltilen b ir dlam a b iim i olarak g r y o rlard ( Digcsta,
4 4 . I. 2 ; U lp ian u s, 7 4 : Exceptio dicta est quasi quaedam exclusio, quae oppoui
actioui solet ad cxcludcndum id, quod in intentionem condemnationenwe deduc
tion cst I B u n a istisna d e n ir; n k bu b ir t r dlam adr, g en ellik le inte-

33

Kutsal nsan
tio (iddia) ve codcmtatio'da (m ah k m iy et) ileri s r len iddialar dlam ak
iin davann kart olan b ir dlam ad r )). B u anlam da exceptio, h u k u k u n
tam am en dnda o lm ay an , b u n u n y erin e, iki hukuksal talep arasnda var
olan kartl g ste re n b ir eydir. B u kartlk. K o m a h u k u k u n d a i ts ivi
le ile ins lotorariun [rfi h u k u k ) arasndaki kartla g n d e rm e yapan b ir
ztlk tr (its hotomrim, m e d e n i h uk uk n o rm la rn n arya k aan g e n e l
liklerini d e n g e le m ek iin y n e tic ile rin |magistrate| bavurduklar h ukuk
dalyd).
D olaysyla exceptio. R o m a hukuk un dak i tekn ik ifadesiyle, ittetio ile
codeotio arasna yerletirilen olu m su z b ir koul cm lesi b iim in i alyor.
Bu

koul

c m le si,

sann

m a h k m iy etin i,

h em

ittetio

hem

de

condemnatio'uet istisnas olan g e re in olm am as k ouluna balyordu

( rn e k : s in en re ihil mlo A . A gerii factum sit etpte ot, ta a m m d e n /
planlayarak yaplm am sa ). D olaysyla da istisna d u ru m u ins ivilenin
u yg u lam a alannn dna k arly o r; h em d e bu i, sz konusu d u ru m u n
hukuktaki ilgili d zen ley ici m ad d eye ait old u u kabul edilerek yaplyor
d u. E g e m e n istisnann b ir b oyu tu daha b u lu n u y o r: E g e m e n istisna, iki
hukuksal talep arasndaki b ir ztl o rtad an kaldrarak, b unun y e rin e h u
k uk un ii ile d arasnda var olan b ir snr ilikisini y erletiriy o rd u .
A cm asz g e rek lerle d olu olan e g em en iktidarn yapsnn tan m lan
m asnda zararsz iki g ra m e r kategorisinin kullanlm as badam ayan b ir
ey gibi g r n eb ilir. Fak at, lngistik rn e in belirleyici k arak teri ile istis
nadan nihai anlam da ayrt ed ilem ez olu u nu n, l m ve hayatn giic niin
ak b ir b iim d e b irb irin e kartn gsterdii b ir d u ru m b iliyoru z. |K u t
sal K itap taki| Yargt(lar ( 1 2 :6 ) b l m n d e zikredilen olaydan sz ed iy o ru z:
Galatyallar, rd n N c h r i ni g eerek can larn k urtarm aya alan E fh im ileri tanm ak iin bu insanlardan ib b o let" s zc n telaffuz e tm e le
rini isterler; n k E ffain iler bu s zc ib b o let olarak telaffuz ed erler
( G ilyad'm adam lar onlardan b ir in e Efraim i m isin? diye sorar. E e r ald
y a n t H ayr ise o zam a da yley se ib b olet d e der. Kardaki S ib b o let d e r; n k s z c n d o ru telaffuzunu yapam az. O zana bu kiiyi
alrlar ve rd n N e h r i aklarn da ld r rle r"). B u ib bolet rn e in d e,
rn e k ile istisna b irbirind en ayrt ed ilem ez hale g e liy o r: ib b o let , rn e k
b ir istisna ya da istisna ilevi g ren b ir rn ek tir. (B u an lam da, istisna d u ru
m u n da rn e k cezalar v e rm e yn n d ek i e ilim artc deildir.)
V

Kiime teorisinde yelik ile kapsanm a/ilenm e ayn ey de

ildir. E er bir terim bir km enin paras ise, yani bu terim in
34

Cioigio Agambcn

btn elemanlar bu km enin eleman ise o zaman bu kiime

bu terim i kapsyor dem ektir (bu durum da unu deriz: /;, inn
bir alt kmesidir, yani b C a). A ncak bir terim , bir km eye dahil
olmadan bu km enin bir yesi olabilir (sonuta yelik, km e
teorisinin basit kavramdr, yani b (E a), ya da te yandan, bir
terim , bir km enin eleman olmadan bu km e tarafndan i
lenebilir. Yaknlarda baslan bir kitapta Alain B a d io u .b u ayrm
siyasal terim lere ev irm ek iin gelitiriyor. B ad io u un deer
lendirmesinde, yelik aidiyete {prsentation), ilen m e ise temsile
(:re-presentatio) tekabl ediyor. Bu durum da, bir terim bir du
rum un lyes/dir (siyasal terim lerle, bunlar bir toplum a ait olan
bireylerdir), ilenm eye gelince: B ir terim in bir durum tarafn
dan kapsam nn dem ek, bu terim in styapda (D evlette) temsil
edilmesi dem ektir; burada, durum un yaps bir terim olarak ele
alnyor (siyasette, rnein D evlet taralndan snflar ya da se
m enler olarak yenide-kodlanan bireyler). te B ad iou , hem
aidiyete sahip olan ve hem de temsil edilen (yani hem ye olan
ve hem de ilenen) terim lere norm al terim , temsil edilen fakat
aidiyeti olmayan (yani bir durum un yesi olm ad halde bu
durum un iinde olan) terim lere knit terim , aidiyeti olan fakat
temsil edilmeyen (yani kapsamad halde ye olan) terim lere
ise mnferit terim adm veriyor ( L tre, s. 9 5 - 1 1 5 ) .
Bu tabloda istisnann yeri e(resi)dir? lk bakta insan, is
tisnann n c terim grubuna girdiini, yani ierid e olm a
dan ye olm a hali olduunu dnyor. Z aten Badiou da ayn
eyi sylyor. N e var ki egem en iddiann zellii tan da udur:
Egem enliin istisnaya uygulanmas, istisnaya uygulanmam as
suretiyle gerekleiyor; yani egem enlik, kendisinin dnda olan
eyleri iine alyor. Dolaysyla egem en istisna, tam da olaadhu temsil edildii, yani temsil edilem eyen eylerin temsil
edildii bir durum dur. H ib ir ekilde kapsanamavan eyler d
lanarak kapsanrlar. B ad iou nn sisteminde, dolaysyla, istisna
drdnc bir ahsiyet yaratyor. Bu drdnc ahsiyet, knt
(aidiyetsiz temsil) ile mnferitlik (temsil edilmeyen aidiyet) ara
sndaki bir belirsizlik eiidir, yani yeliin kendisinin paradok35

Kutsal Insa

sal bir ekilde ilenm esidir. stisna, iiyesi olduu btn tarafndan
ilenemeyen ve zaten her za m a n iinde olduu btnn bir yesi ola
m ayan eydir. B u snrsa] fig rn/unsurun karmza kard
ey, yelik ile ilenm eyi, dardaki ile ieridekini, isrisa ile ku
ral birbirinden kesin biim de ayrma yolundaki btn giriim
lerin karlat radikal krizdir.
N

B u p ersp ek tiften b akld nd a, B a d io u 'n u n d n cesi, keskin b ir

istisna d ncesidir. B a d io u n u n sistem inin m erk ezin d ek i olay k ateg o risi,

istisnann yapsna tekabl ed iy o r. B a d io u 'n u n tanm na g re olay, b ir du
ru m u n elem an larn d an b irid ir; y le ki bu olayn sz konusu d u ru m a
yelii, d u ru m u n kendi p ersp ek tifin d en bakldnda kararlatrlam ayacak b ir eydir. N ite k im , D e v le t iin olay k an lm az b iim d e b ir k n t
olarak o rtay a k y o r. B a d io u ya g re , yelik ile ile n m e arasndaki iliki
nin b ir d i e r zellii d e, tem el b ir m tek ab iliyet y o k lu u d u r; yle ki,
ile n m e h e r zam an iin yelii aan b ir eyd ir (arlk noktas te o re m i).
te istisna, tam d a, bir sistem in ile n m e ile yelii b irebir rtiit rm e s inin , b t n p aralarn tek b ir birlie in d irg em esin in im knszln ifade
ed iyor.
D ilin bak asndan b akld nd a; ilen m ey i an lam |sense], yelii ise
d zan lam [denotation] olarak alm ak m m k n d r. B u an lam d a, b ir s z c
n , daim a, g e re k te n iaret etti i dzanladan baka an lam larn n da
o ld u u g e re i, arlk noktas te o re m in e tekabl ed iyor. te zaten h em
C la u d e L evi-S trau ssu n g steren lerin g sterilen leri aan bileenlere sahip
old u u yolu nd aki te o risin d e ( bu ikisi arasnda d aim a b ir rtiim ezlik
vardr ve bu rtiim e zlik , g ste re n le rin k end ilerinin tem eli olan g s te ri
lenleri am asyla so n u lan an ve yalnzca ilahi b ir akln z e b ile ce i b ir
eyd ir [luroduction < Mauss, s. x lix ]) h em d e E m ile B even iste in seiy o tik (g stergeb ilim sel) ile sem an tik (anlam bilim sel) arasnda in d irg en e
m e z b ir kartlk o ld u u yolu nd aki retisin d e sz k on usu o lan ey d e bu
ayrm n ta kendisidir. a m zd a h e r alanda istisnai yaplarla kar k aryayz. D olaysyla da dilin e g e m e n iddias, an lam ile d zan lam ak trm a
ve bu ikisi arasnda, dilin, deotatas b alam nda varln s rd rd ve
b unun iin d e b un lar terk etti i ve sa f bir langte (lingisdk istisna d u
r u m u ) alanna girdii b ir belirsizlik m ntkas tesis e tm e ab asn a daya
n yor.

Z a te n ,

b t n

an lam

olaslklarnn

d aim a

dna

taan

kararlatrlam aya eyleri n e k arm ak la, yapsk m iin yapt ey de

b udur.

36

Giorgio Agtvnben

VI
N itekim egem enlik, S ch n ittte, istisnann kararlatrlma
s biim inde karmza kyor. Buradaki karar, hiyerarik ola
rak btn herkesin stnde olan bir znenin iradesini ifade
eden bir ey deil, Homosun bedenine/biinyesine, buna can
ve anlam veren dsallm kaznmasn temsil eden bir eydir.
E gem en, m eru/yasal olan ile olmayan deil; hukuk alanna
canlln sokulmasn ya da S ch m ittin kendi szleriyle, huku
kun ihtiya duyduu hayat ilikilerinin n o rm lar erevesinde
yaplatrlmas n kararlatryor. Buradaki karar, ne bir quaestio
hr/si [hukuksal sorunu] ne de bir quaestio factiy [olgusal so
runu] ilgilendiriyor. Bu karar tam da hukuk ile o lg u /g e re k
arasndaki ilikinin ta kendisini ilgilendiren bir karardr. B u , sa
dece, S ch m ittin n e srd gibi, tekrarlana tekrarlaa ka
tlaan bir m ekanizm ann kabuunu istisna araclyla kran
etkin hayat n h cu m a kalkmas meselesi deil; ayn zamanda
da hukukun en ikin doasn ilgilendiren bir m eseledir. H u
kuk. dzenleyici bir karaktere sahiptir ve b ir kural dr. Bunun
byle olmasnn nedeni, hukukun, em ir ve yasaklar vazetmesi
deil; h er eyden nce, gerek hayatta kendi referans alann
yaratmak ve bu referans diizctli hale g etirm ek zorunda olmasdr.
Kurallar bu referansn koullarn hem istikrarl hale getirdii
hem de nceden varsayd iin, bir kuraln orijinal yaps da
ima yledir: a (gerek bir durum , rn ein : si menbrum rupsit)
ise b (hukuksal sonu, rn ein talio esto [ksas]) . Burada, bir
gerek, hukuk dzeninden dlanmak suretiyle bu dzene da
hil olu yor; yasal durum un ncesinde bir ihlal var oluyor ve bu
yasal d u ru m ihlal tarafndan belirleniyor. H ukukun balangta
bir lex talionis [hukukun kendisi] (m uhtem elen taliste n treyen
talio, eyin kendisi anlamna geliyor) biim inde bulunmasnn
anlam udur: Hukuksal dzen, balangtaki haliyle, bir ihlalin
cezalandrlmas deildir; bunun yerine, yaptrmz olarak ayn
eylemi tekrarlam ak suretiyle kendi kendisini tesis eden bir ey
dir. Yani hukuksal dzen istisnai bir durum dur. B u , sz konusu
37

Kutsa! insan

ilk [ihlal] eyleminin cezalandrlmas deildir; bunun yerine, bu

eylemin hukuk dzenine dahil edilmesini, yani ezeli bir hukuk
sal gerek olarak iddeti temsil eden bir eydir (perm ittit enim lex
parem uidictam, nk hukuk hakkaniyetli ksasa izin v eriyor
(Popeius Festus, D e verborum sigificatione, 4 9 6 . 15)). B u an
lamda hukukun ilk hali istisnadr.
Hayatn bu ekilde hukukun iine ekilmesinin ifresi, yap
trmda (yaptrm , hibir ekilde hukuksal kurallarn zel bir
nitelii deildir) deil: sululukta (burada su, ceza hukukunda
olduu gibi teknik anlamyla deil; b orlu l a/b ed el- d em edurumna iaret eden orijinal anlamyla kullanlyor: in culpa
esse) yatyor; sululukta, yani kiinin dlanarak ilenm esi du
rum unda, dland ya da tam olarak girem edii eyle ilintili
olmas durum unda. Sululuk, ihlale, yani m eru /yasal olan ile ol
mayann belirlenm esine deil; hu ku ku n saj gcne, yani h u ku ku n bir
eye gn derm e yapmas yaln gereine iaret ediyor. Z aten , h er trl
ahlaki yaklamdan uzak bir biim de, kural bilm em enin suu
ortadan kaldrmadn ngren hukuksal zdeyiin dayand
nihai zem in de ite budur. Kurallarn s zerine mi bina edil
dii yoksa suu belirleyen eyin kural olduunun kararla
trlmasnn imknsz olduu byle bir durum da bariz biim de
karmza kan ey, dar ile ieri, hayat ile hukuk arasndaki
belirsizliktir. Bu belirsizlik, egem enin istisna hakkdaki kara
rna iaret ediyor. H ukukun eg em en yaps ve kendine has,
orijinal g ii ii, gerek [hayat] ile hukukun birbirinden ayrt
edilemedii (fakat ayrt edilmesinin gerektii) bir istisna hali
olarak karmza kyor. B u ekilde bir konum a zorlanan haya
tn hukuk alanna girm esinin tek yolu, ileyici bir dlamann
ngrlm esidir; yani hayat hukuk alanna yalnzca bir exceptio
balamnda girebilir. Hayatn smrsal bir durum u/yaps, bir eik
hali vardr. Bu eikte hayat, hukukun hem iinde hem de dn
dadr. te egem enliin mekn bu eiktir.
Dolaysyla da Kurallar sadece istisnalarla vardr nerm esi
tam am en dorudur. H ukuku yaratan tek ey, sadece exceptionun
ileyici dlamas araclyla iine alabildii eylerdir. Hukuk
3K

C/irc Agantheti

istisnalardan besleniyor; istisnasz hukuk battaldr. Bu anlamda

hukuk aslnda "te k bana var olm ayan, insanlarn hayatyla bir
likte var olan bir eydir. Egem enin karar, dar ile ieri, d
lama ile ilem e, om os ile pylsis arasndaki bu belirsizlik eiini
belirliyor ve bu eii zaman zaman yeniliyor. H ayat, bu eikte,
ta en bandan beri hukukun istisnas olan bir eydir. Egem enin
karar, kararlatrlamayann konumlandrlmasdr.
X

S ch n itt'in eserin in tam am en h ukuktaki su lu luk k avram nn ta

n m lanm asna tahsis edilm esi tesad f deildir. S ch n itt'in alm asndaki
en a rp c zellik u du r: Yazar, sululuk k avram n n , ilk bakta hukuki
deil d e ahlaki g r n e n te rim le r balam n da yaplan b t n te k n ik -fo rm el tanm larn iddetle red d ed iy or. G e re k te n d e, burada su lu luk ( K u
ral o lm ad an su o lm a z diyen eski h u k uk deyiinin tersine) h e r eyden
n c e hayatn ta kendisiyle ilgili bir siire tir, yani bile bile h u k uk d z e
ninin am alad n n tam tersine h arek et e tm e ye dayanan g e re k bir
kt n iy et olarak tan m lan ab ilecek z d e z e -i i b ir eyd ir ( ( ':ber
Scluld, s. 18 - 2 4 . 9 2 ) .
B e n ja m in i n , K a d e r ve K a ra k te r ve iddetin E letirisi ni (Z tr K ri
tik der Cewalt) yazark en bu m e tin d en h aberdar olu p olm ad n sylem ek
m m k n deildir. A n ca k u o rtad ad r: S u lu lu u , son rad an haddi aan bir
b iim d e etik -d in scl alana ak tarlan , aslnda hukuksal b ir kavram olarak
tanm lam as, S ch n ittin teziyle tam am en u yu u yo r (an cak B e n ja m in in
tanm tan tersi b ir istikam eti izliyor). B en jan ie g re, h u k u k u n ortaya
km asn so n u veren k t l k d u ru m u alacak ve insan olu su (ile
m ek )ten k u rta rla ca k tr (ki su, doal hayatn k ad er ve h u k uk d zen in e
kaznm asndan baka b ir ey d eildir). S ch n itt'in , su lu luk k avram nn
hkuksall ve m erk ezili in e ilikin d e erlen d irm esin in kalbinde yatan
ev ise, etik insann zg rl d eil, yalnzca b ir e g e m e n iktid arn (katcclot) d e n e tle m e g c d r: ki bu g . en iyim ser y o ru m la , k t l n yay
lm m sad ece yavalatabilecek b ir eydir.
Bu yazarlarn d e e rle n d irm e le rin d e , k arak ter k avram n a ilikin olarak
da b e n z e r b ir ak m a vardr. S clm itt d e, tpk B e n ja m in g ib i, k arak ter ile
sululuu b irb irin d en ta m am en ay ryo r ( su lu luk k av ram , d iy o r ya
zar, "esse |z] ile deil; perini [ileyii ile ilgili b ir k a v ra m d r |ler Scluld.
s.46 | ). H a lb u k i,B e n ja m in in , insan olu nu su lu lu k tan k u rta rm a ve doal
m asum iyeti teyit e tm e kapasitesi tayan ilke olarak su n d u u ey tam da
b u n su rd u r (yani btn bilinli istem lerden b am sz haliyle k arak ter
dir).
. 3V .

Kutsal ma

V II
E er egem enliin yaps istisnadan oluuyorsa, o zam an ege
menlik ne siyasete zel bir kavram ne tam am en hukuksal bir
kategori ne hukukun dnda bir g (Schm itt) ne de hukuk
dzeninin stn kuraldr (Haris Kelsen). E gem enlik, huku
kun hayata g n d erm e yapt ve hayat tam da askya almak
suretiyle iine ald orijinal yapdr. Biz, burada, Je a n -L u c
N a n cy nin nerm esini izleyerek, hukukun, kendi yokluunda
hkm srm eye ve geersizliiyle geerli olmaya iaret eden
bu potansiyeline (yani, ayn zamanda daima d y m m is m e ettergein
[gereklem em e potansiyeli] dem ek olan A ristotelesi dynam is
kavramnn iaret ettii anlamdaki potansiyele) yasaklam a (bat)
diyeceiz (bat, hem toplum dan dlanmaya hem de egem enin
em ir ve yceliin e iaret eden eski C erm en terim in d en tre
yen bir kelimedir). stisna ilikisi bir yasaklama ilikisidir.Yasakl
kimse, gerekte, tam anlamyla hukukun dna atlan ve hukuk
la ilgisi koparlan birisi deil; hukuk tarafndan terk edilen, yani
hayat ile hukukun, dardaki ile ieridekinin birbirinden ayrt
edilem edii eik alana braklan ve burada tehdit edilen bir ki
idir. Yasakl kim senin hukuk dzeninin dnda m yoksa iin
de mi olduunu sylem ek tan anlamyla imknszdr. (Bundan
dolay, Latin kkenli dillerde, yasakl olm ak aslnda hem -in
m erham etine kalmak hem de kendi iradesine braklm, z
gr olm ak tr, hem dlanm hem de herkese ak, serbest
olm aktr.) B u adan bakldnda, egem enliin paradoksu u
ekle gireb iliyor: H ib ir ey hukukun dnda deildir . H u k u
kun hayat ile kurduu ilk iliki, geerli olm a deil; terk etm e ilikisidir.
N om os'u n emsalsiz potansiyeli ve orijinal "kanun g ik 'n im te
m elinde u gerek vardr: N o m os, hayat terk ederek bunu yasak
alannda tutuyor. B u , sorgulayabilmek iin anlamaya altmz
yasaklamann yapsdr.
K

Yasaklam a b ir iliki b iim id ir. Fakat zaten so ru n , tam da. yasakla

m ad a h ib ir p o z itif ie rik o lm ad ve s z konusu ilikideki te rim le r b ir b irleriyle karlkl dlam a (ve ayn zam an d a da ilem e) ilikisi iin d e
40

Ghtgio Agamhett
g r n d k leri z a m a n , bu ilikinin nasl b ir iliki o ld u u d u r. K endisini ya
saklam a ile ifade e d e n b ir yasa nasl b ir yasadr? Y asaklam a, b ir eye genel
olarak g n d e rm e y ap m a d u ru m u n d ak i so y u t b ir referans b iim id ir, yani
ilikisiz ile ilikinin varln n varsaym dr. B u an lam d a, yasaklam a, srsal iliki b iim iy le ayndr. Yasaklam aya g etirilen b ir eletirin in , m u tlak a,
ilikinin b iim in i sorgu lam as ve siyasal g e re in , ilikinin tesin d e belki
de d n lem ez o ld u u n u ve dolaysyla da, b ir balant b iim i olarak
artk v ar o lu p o lm ay aca m so rm as g erek ecek tir.

N om os Basileus*

ugn artk demokrasi ve hukuk devleti anlaymzdan ay

rlamaz hale gelen egem enliin hukuka ait olduu ilkesi,

hibir ekilde egem enliin paradoksunu ortadan kaldrm yor.

H atta bu ilke sz konusu paradoksu en u noktasna vardryor.
B u ilkenin kayda gem i en eski formiilasyonu olan Pidarn
169. ktasnn kalem e alnmasndan bu yana, hukukun egem en
lii o kadar karanlk ve mulak bir boyutta ele alnd ki; bilim
* E g e m e n hukuk/yasa, (.n .)

* * Pindar: O yaklak 6 4 0 -5 5 8 yllan arasnda yaam, iirleri ve methiyeleriyle

nl EskiYunanl air, (.n.)
_ r

adamlar ok hakl olarak bir m uam m a dan sz etm e d uru

munda kaldlar (E h ren b erg , Rccltsidee, s. 119). B otrck tarafndan
yeniden ina edilen, ad geen ktann m etni u ekildedir:
N o n o s h o p ant basileus
th ato n te kai ath an at n
agei dikai to B ia io ta to
hyp ertatai c h e iri: tek m aro ai
ergoisi H era k le o s.
H e rk lde bildim ki
l m l ve liim si:
H erk ese e g e m e n olan nonos
F.11 b yk iddeti bile lakl klan
En g l m e rcid ir

M u am m a, sadece bu ktann birok ekilde yorum lanabilm e

sinden dom uyor. Asl nem li olan ey udur: air (H erk ln
hrszlna yaplan gn d erm en in , hibir kukuya yer brakm a
yacak ekilde aka gsterdii gibi), nom osu n egem enliini,
iddetin hakllatrlmas tem elinde tanmlyor. K tann anlam
n zm em iz iin unu grm em iz gerekiyor: K tann znde
yatan ey, Yunanllarn B ia ve D ike dedikleri, zd e birbirlerinin
tam zdd olan iki ilkenin, yani iddet ile adaletin skandal bi
im de bir araya getirilm esidir. N onos. e n gl m e rc i olarak,
birbirinin kart olan iki eyin paradoksal birlikteliini baarma
gcdr (bu anlam da, e er m uam m ay Aristotelesi bir y o ru m
la alr ve ztlar balam olarak kabul edersek, bu durumda
zikredilen kta gerek ten muam m al bir m etin d ir).
S olo n n* 2 4 . paragrafndaki (ou bilginin yorum lad
gibi) kratei nom o'yu [hukuksal g] hesaba katacak olursak, bu
durum da, zaten hukukun kendine zg gii iin, O 6 . yz
ylda bile, tam olarak iddet ile adalet arasndaki balattyla
zdeletirildiini g r r z (kratei/n on o biati te k a i d iken syn anosas, nom ost&n aldm gle iddet ile adaleti birletirdim .
* S o lo n : yaklak 6 4 0 - 5 5 8 y lla n arasnda yaam, F.ski Y u n a n lla rn Y edi B il
gesin d en b iri olan A tin al d e v let adam ve y asa-k o y cu . (.n .)

^43 ,

Kutsal nsan

E e r szc nom ou olarak deil de hom ou olarak okusak bile,

Solon yasamac olarak ortaya koyduu kendi etkinliklerinden
sz ettii srece, ana dnce deim eyecektir [bkz. D e R o milly, L a loi, s. 15]). H esiodosun* ler ve G n ler indeki bir para
da (ki bu Pindarn m uhtem elen bildii bir parayd), aym e
kilde, iddet ile hukuk arasndaki ilikiyi belirleyici b ir konum a
otu rtu yor:
E y P e rs e u s ," bunlar aklndan k arn a ve
A dalet [D/fcr] d atrken iddeti \Biaia] u n u t
Z e u s insanlara u omos'u b rak u :
B irb irlerin i y e m e k
B alklar, yabani hayvanlar ve kanatl kular iin d ir
n k aralarn da D ike y o k tu r
H albuki Z e u s insanlara o k d aha iyisini. D ik e 1yi brakt.

H esiodosta nonos hl iddeti hukuktan ve bununla birlikte

de hayvanlarn dnyasn insanlarn dnyasndan ayran gken,
S olon da ise B ia ile D ik e arasndaki balant mulaklk ya da
ironi ierm ezk en , Pindarda tablo udur (ve zaten Pindarn,
B atnn siyasal dncesine miras brakt ve kendisini, bir an
lamda, egem enliin ilk byk dnr yapan ey bu dm
dr): E gem en nonos, h u k u k ile iddeti birletirm ek suretiyle, bunlar
belirsizlikle tehdit eden ilkedir. Bu anlamda, Pindarn nom os basilets hakkmdaki ktas, ondan sonra yaplan btn egem enlik
tanmlarn ynlendiren gizli paradigmay iinde barndryor:
E gem en , iddet ile hukuk arasndaki belirsizlik noktasdr, id
detin hukuka kart ve hukukun da iddete bulat eiktir.

N F rie d rich H ld crlin (ki H ld e rlin in elin de o k b yk b ir olas

lkla P lato un Gorostaki deyiine - B ia t in ton dikaotaton ( 4 8 4 b , 1 -1 0 )
A dalet iin iddet u yg u lam ak g re tashih edilen b ir m etin vard) ise
P in d arn

k talarn

erhli

o larak

ev ird i i

alm asnda

(F rie d rich

* H esio d o s: I yaklak 8 . yzylda yaam , d id aktik ve ahlaki i e rik li iirler

yazm olan Eski Y u n anl air, (..)
* * Eski Y unan m ito lo jisin d e Z e u s un o lu , (.n .)

. 44

Gitngio Agamben
B e i n c r e g re b un un tarih i 1 8 0 3 t r) yuk ard a v erd i im iz ktay u e
kilde te rc m e e d iy o r:
D as H c h s te
D as G esetz,
V on allen d e r K n ig , S terb lich en u n d
U n s te rb lic h e n ; das f h rt eben
D a ru m g ew altig
D as g e re ch te ste R e c h t m it a llerh ch ster H an d .
E n Y ce
l m l ve l m s z
H e rk e se e g e m e n d ir yasa
y le ki
s t n eliyle
Ve id d et kullanarak d att ad alet
E n iyi adalettir.

nomos'un yasa (uzlam sal/k o n v an siy o n el k o y u tlam a anla

Gesetz} z e rin d e k i b elirleyici st nl d o ru ltu su n d ak i kendi

S ch m itt,
m ndaki

teorisin e dayanarak, H ld e rliin bu ktaya g etird ii y o ru m u eletiriyor.

nomos'un k ar
Gesetz'! k u llan y o r ve yasann g l b ir arac(lk ) o ld u u n u

H ld e rlin 'in ev irisi bile h a ta l", d iy o r S c h m itt, ... n k

l olarak

bildii halde bu u ygu n su z s zc kullanm akla yanl yola g iriy o r. O r i

nomos, yasann aracl o lm ad an hukuksal b ir g c n

[Rechtskraft] s a f yansm asdr. B u , yeni yasalara tek bana yasallk katan b ir
m eru iy et ed im i ve b elirley ici b ir tarihsel o lay d r (Dos Nomos, s. 4 2 ) .

jinal an lam yla

B u ra d a S c h m itt, aslnda tam olarak b t n aracsz ilkeleri k asted en

nomos'u
Mittelbarkeit) o larak

airin m aksadn ta m a m e n yanl b iim d e y o ru m lu y o r. H ld e rlin ,

(ki b un u h u k u k tan a y ry o r), g l araclk (strenge

ta n m ly o r: A racszh k , d iy o r H ld e rlin , kat anlam yla d n ld n

de, l m s zle r iin o ld u u g ib i l m l ler iin d e im k n szd r.T an r, d o
as u y a rn ca , farkl d n yalar b irb irin d en ay rm ald r; ay rm ald r ki iyi
eyler kendi ile rin d e v e s a f h alleriy le kutsal olsunlar. A y n en tan rlar gib i
insanlar da bilebildikleri l d e , farkl d nyalar b irb irin d en ay rm ald r
lar; n k bilgi sa d e ce kartlk balam n da o rtay a k ab ilen b ir ey d ir

(Smtliche Werke, s. 3 0 9 ) . H ld e rlin , (tpk S c h m itt gib i) nomos basileus

k avram nd a yaln k an u n d an d ah a y k sek b ir ilke o ld u u n u dnse bile,
bu k avram d ak i c g e m e n in stn b ir ik tid ar a

(hchste Macht) deil;

Kutsal nsan
bilginin

en

yksek

z e m in i" n e

(a.g.y.)

iaret

ettiin i

syleyerek

S ch n ittten ayrlyor. N ite k im H ld erlin , yapt son e v irile rin k arak te

ristii haline gelen tash ih lerin d en b iriyle, luktksal-siyasal b ir so ru n u n
(hu ku k ile idd et arasndaki belirsizlik o larak h u k u k u n eg em en li i so ru
n u n u n ) y e rin e bilgi teorisin i (ayrt e u n e g c olarak araclk) y erletiri
y o r. Yan i, yasadan daha o rijin al ve g l olan ey, (S ch m ittte old u u gibi)
e g e m e n ilke o larak totnos d eil, b ilgin in tem eli olan araclktr.

II
G rn itibariyle sanki basit bir unutkanlk gibi gelen, fa
kat aslnda Pindarn m etnini bilerek deitirmi olan P laton un
Gcv^Vstaki (484b , 1 -1 0 ) yorum unu bu bilgiler nda oku
malyz:
B a n a yle g eliy o r ki, P in d a r da u m sralaryla b e n im d n d k lerim i
ifade ed iy o rd u :
Noos, herkesin
l m l le rin v e l m s zlerin eg em en i

Platon yle devam ediyor:

E n glii m e rid ir
Ve ad alet iin iddet u ygu lar

Filologlar (zellikle de P laton un eski, kritik O xfo rd bas

ksnn ed it r n ), daha yetkin el yazmas kitaplardaki tabiri
(biait to dikaiotaion ) Pindar m etnindeki kullanma (dikait
to biaitaton) gre tashih etm eye ikna edebilecek tek ey, kes
kin bir conictivitis professoria [mesleki bili] idi. U lrich von
W ilam o w itz-M o llen d o rfun doru biim de gzlem ledii gibi
(P laton , s. 9 5 - 9 7 ) , biait, Yunacada, (bir lapsus calati (vahim
yanlg] olmasa bile) bir hafza yanlmas olarak aklanabile
cek kadar seyrek bir kullanma sahiptir ve P lato n un yapt
sz oyununun anlam ok aktr: Buradaki iddeti hakl kl
m ak ayn zamanda adalet iin iddet uygulam ak tr ve zaten
. 46

Giorgi Agatben

Pindarn szn ettii mmojun egem en lii de sadece buna

dayanyor.
P lato n un, Protagoras [diyalounjda, Hippias* azndan
aktard rt k ifadeleri de yine benzer bir maksada dayan
yor: E y burada bulunan insanlar, bilin ki, hepiniz h u k u k u n /
kanunlarn nezdide deil; doann em ri olarak (yaradltan)
akraba, kom u ve vatandasnz. B en zer eylerin benzerlikleri
doadandr; insanlarn tiran [dikkat edin: basileus deil tyratnos]
olan nom os ise doaya kar pek ok iddet eylem inde bulunur
(3 3 7 c). Ayn ekilde. Y asalardaki ak ifadelerin ardnda da ay
maksat yatyor:
|Ynecim in en g l olana ait o k lu u n u n g re n ak siy o m ],T h eb aili
P id arn da dedii g ib i, doalar g ere i b t n can llar arasnda son
d e re ce yaygn dr. A n ca k altnc aksiyom b un dan d aha n em li g r
n y o r: Y n e tim bilgili ve zek i kiinin elinde olm al ve b ilgisizler o n u
izlem elidir. B u n u n , P in d arn dedii gib i, doaya ayk r old u u n u
syleyem ezsin iz. n k b u, iddet araclyla d eil; d oaya u ygu n
olarak , yani h u k u k u n , kendisini tanyanlar zerin d ek i g c u yarn ca
byledir. (6 9 0 b c)

H er iki durum da da Platon un zerinde durduu ey, So

fistlerin tartmalarnn (bkz. S tier, N o m o s basileus , s. 2 4 5 - 4 6 )
m erkezinde yer alan physis (doa)-om os kartlndan ziyade,
egem enliin belirleyicisi balamndaki iddet-lnkuk akm a
sdr. Y asalardan aldmz yukardaki parada, hukukun gc,
doa ile uyuan (kata plysi) ve zde iddet d bir ey olarak
tanmlanyor. nk Platon, her eyden n ce, hem Sofistlere
hen de Pindara gre (ama farkl bir biim de) B ia ile D ik e 'i
eg em en bileimini hakl klan kartl yok etm ek istiyordu.
P laton un, Yasalarm onuncu kitabnda physis-n om os ilikisi
sorununu ilemesindeki tek am ac, hem Sofistlerin bu kartlk
anlaym ve hem de doann hukuktan n ce geldii ynndeki
tezi ykm akt. P laton, ruhun ve ruha ait olan her eyin (zek,
teehne [zanaat| ve ouos), bedenden ve yanl bir yorum lam ayla
* H ippias: A tina tiranlarnd an I lipparehu sun ( yaklak 5 5 5 - 5 1 4 ; uranl 5 2 7 3 4 ) yardm cs ve kardei, ( .n .)

-*7

Kutsal insan

doaya baladm z (892b ) unsurlardan/eleenderden daha

n ce geldiini syleyerek bunlarn her ikisini de etkisiz hale
getiriyordu. Dolaysyla da Platon (ve P lato n la birlikte, L eo
Straussun deyiiyle klasik doal hukuk tem silcileri), hukuk
insanlar ynetm elidir, yoksa insanlar hukuku deil derken,
hukukun doa zerindeki egem enliini deil; tam tersine, hu
kukun doal , yani iddet d karakterini vurguluyor. Bundan
dolay, P laton daki doann kanunu , Sofistlerdeki physis-nonos
kartln baltalamay ve iddet ile hukukun egem en bileimini
dlamay hedeflerken, Sofistlerdeki bu kartlk, tam da eg e
menlik ilkesini, B ia ile D ik e nin birliini tesis etm eye alyor.
III

B atmn siyasal kltrnde bu kadar kuvvetli bir gemii

olan bu kartln ne anlama geldiini burada farkl bir adan
ele alacaz. Sofistlerin nom osa kar doa lehinde yaptklar sa
vunu, [insanln] doal durum u (state o f nature) ile co m m o n
w ealth 1 |toplum, devlet] arasndaki kartln (ki bu kartlk,
H ob besun egem enlik anlaynn temelidir) gerekli ncl
olarak deerlendirilebilir. E e r Sofistler iin en gliinn uygu
lad iddeti hakl klan nihai ey physisin ncellii ise, H obbes
iin egem enin mutlak iktidarn hakl klan ey, tam da doal
durum ile iddetin ayn ey oluudur (hom o hom inis lupus [in
san insann kurdudur]). Fakat h er iki durum da da (grnte
kart bir biim de bile olsa), egem enlik ilkesini, yani (Sofistle
rin gl insannda ya da H ob b esun egem enindeki) hukuk ile
iddetin belirsizlik alann m eru klan n v av say m , physis-n om os
atks tarafidan yaratlyor. u noktay vurgulam ak gereki
yor: H ob b esun anlaynda, insanln doal d u rum u, eg em e
nin kiiliinde yayor; egem enin, yani bu durum un doal ius
cotra onnesini [kart durum un hukukunu] koruyacak olan tek
kiinin ahsiyetinde yayor. Dolaysyla, egem enlik, doal du
rum un toplum a sokulm asdr.Ya da isterseniz yle diyebiliriz:
E gem enlik, doa ile kltr, iddet ile hukuk arasndaki bir b eI . O r ijin a l m etin d e d e n g iliz c e . (g . ev. n o tu )

. 48

G io tg io Agimbt'n

lirsizlik d u ru m u dur ve ite egem enlie-zel iddeti oluturan

ey de zaten bu belirsizliktir. N itek im , doal du ru m gerekten
de nom os'un dnda bir ey deil; nom os'un potansiyelini ieren
bir eydir. nsanln doal durum u, hukukun potansiyel olarak
var olduu [ lessere-in-poten za], hukukun kendi kendisini doal
hukuk olarak koyutlad bir durum dur (bu, m o d ern a iin
kesinlikle byledir; fakat m uhtem elen Sofistlerin dnem inde
de byleydi). Sonuta H obbes, Straussun altn izdii gibi, u
nun tam am en bilincindeydi: D oal d urum , ille de gerek bir
dnem olarak tasavvur edilmesi gereken bir ey deildi; bunun
yerine, D evletin sanki yklnu/zlm olarak grld
(ut tanquam dissolua considcretur [H obbes, D e ciue, s. 79-80| ) anda
ortaya kan, Devletin iinde bir ilke olarak anlalabilirdi. D
sallk -d o a n n yasas ve kiinin kendi hayatn korum as ilke
s i- gerekten de siyasal sistemin en m erkezindeki zdr ve
tpk, S ch m itte gre, kurallarn istisnalara dayanmas gibi, siyasal
sistem de dsalla dayaldr.

IV
B u adan bakacak olursak u gerek bize artc gelm e
yecektir: S ch m itt, yeryznn onosu nun n c l karakterini
vurgulayan teorisini Pm darm ktasna dayandrrken, istisnai
durum un kararlatrlmas olarak tanmlad egem enlik an
layn hibir yere dayandrmyor. S ch m itti yapm ak istedii
ey, h er eyden n ce, hukukun belirleyici bileeni olan egem en
nom osu n , basit b ir konum ve uzlam (C e s e tz ) olan btn po
zitif hukuk anlaylar zerindeki stnln tesLs etm ektir.
Bundan dolay da S chm ittin, her ne kadar egem en n om ostun
sz etse de, nom os ile istisnai durum arasndaki zsel yaknl
aa vurm am as gerekiyor[du]. N e var ki S ch m ittin kitab bi
raz daha dikkatli biim d e okunduunda, bu yaknln aka
var olduu grlyor. S ch m itt kitabnn ileriki sayfalarnda, lk
Kresel H atlar adl blm de, yeryz omosunun yerletirm e
ve dzenlem e zellikleri arasndaki balantnn, nasl hukuktan
dlanan ve serbest ve hukuksal olarak bo bir m ek n eklini
49

Kutsal nsat

alan bir mntka gerektirdiini gsteriyor. Bu serbest ve hu

kuksal olarak bo m ek n da, egem en iktidar, teritoryal dzen
olarak nortos'un belirledii snrlar artk tanm yor. Klasik is
publicum E uropaeum (Avrupa kamu hukuku | anda bu m nt
kann tekabl ettii ey Yeni D yayd; nk Yeni D nya, her
eyin m m kn olduu doal durum la zde tutuluyordu (L o c k e : Balangta btn dnya A m erik ayd). Schittin kendisi
ise hattn tesindeki (beyod tle lin e 2) bu mntkay istisnai
durum olarak alyor. B u , benzer bir biim de, h er trl yasann
askya alnd zamansa] ve uzamsal bir alan olarak anlalan
snrlar izilmi, serbest ve bo bir m ekn dtincesi ne da
yanyor:
A n cak b u , n o rm a l yasal sistem balam nda snrlar izilm i b ir aland:
B u snrlar, zam an asndan ilkin sava halinin ilanyla ve en so n u n d a
da b ir te m in a t ed im iy le, m ek n asndan ise geerlilik alannn tam
olarak b elirlenm esi yoluyla iziliyo rd u . B u zam ansal ve uzam sal alan
da, koullar de fcto |fiili] olarak g erek tirdii siirece h e r ey m m k n
d . B u d u ru m u n , M o n tc s q u ie u nn de iaret etti i eski ve ak bir
sem b ol vard r: z g rl k ya da ad alet heykelinin stnn belli bir
zam an dlu iin rt lm esi. (S ch m itt, Das Nomos, s. 6 7 )

Nottos, egem en olduu srece, kanlm az olarak h em doal

durumla h em de istisnai durum la balantldr. stisnai durum
(bu durum daki kanlmaz B ia -D ik e ayrmnn belirsizliiyle
birlikte) onasun dnda deildir. Bun u n yerine, en bariz e
kilde snrlar izilmi haliyle bile, h er anlamda tem el bir unsur
olarak nom os'un iindedir. Dolaysyla da, yerletirm e-d zenlem e balants kendi iinde zaten daima her trl yasann ask
ya alnmas biim inde kendi potansiyel kopuunu barndryor.
Bu durum da (toplum un tanquam dissolta |zlm gibi] ola
rak anlald noktada) ortaya kan ey, aslnda (insanlarn ye
niden decei ilkel bir evre olarak) doal durum deil: istisnai
durum dur. Doal durum ile istisnai durum , tek bir topolojik
srecin iki farkl yznden baka bir ey deildir. Bu sre, M 2 . O r ijin a l m e tin d e de n g iliz ce. (n g . ev. n o tu )

50

Giogio Agamimi

bius eridinde ya da Leyden kavanozunda olduu gibi, dsal

varsaylan eyin (doal durum ) ierideki bir ey (istisnai durum )
haline geldii bir sretir. Burada egem en iktidar, ierideki ile
dardakini, doa ile istisnay ve physis ile nom osu birbirinden
ayrmann imknszlndan baka bir ey deildir. N itekim is
tisnai d u ru m , tan olarak, sadece istisna ile kuraln deil; ayn za
manda da doal durum ile hukukun, dar ile ierinin birbirine
getii karmak bir topolojik vaziyet olarak zam a-uzam sal bir
askda olm a hali deildir. Bu d u rum , tam da adaletin gziie
gr n m em ek iin hep saklanmak zorunda olan ve dolaysyla
bizim de hep gzm zn nnde tutm am z gereken sz k o
nusu topolojik belirsizlik mntkasdr. B irin ci D nya Sava srasnda ortaya kmaya balayan ve eski nonos'un yerletirm e ve
dzenlem e nitelikleri arasndaki belirleyici balantnn kop m a
sna ve im p biian E ttropaetm un btn karlkl snrlamalar
ve kurallar sisteminin yerle bir olmasna yol aan bir sre (ki
bu sre, S ch m itti zenle betim ledii ve bizin de hl iinde
yaadmz bir sretir), gizli bir biim de egem en istisna tem eli
zerinde ykselen bir sretir. B irin ci D nya Savanda bu
yana ve de hl gzlerim izin nnde cereyan eden ey udur:
stisnai durum un hukuksal olarak b o alan, kendi zam ansaluzarnsal snrlarnn dna kyor ve bugn, bu snr ihlalinin
byk boyutlara varm asnn sonucu olarak, norm al dzen ile
akmaya, yani yeniden h er eyi m m kn olduu bir durum
yaratmaya balyor.
D oal durum ile hukuksal durum arasndaki ilikinin istisnai
durum da nasl bir biim aldn ekillerle gsterm ek istersek,
balangta (ekil 1) birbirinden ayr olan; fakat daha sonra, yani
istisnai durum da, birbirinin iine g een (ekil 2) iki daire ize
biliriz. Zam anla istisnalar kural olm aya balaynca, bu iki daire
birbirlerinden asla ayrtrlamayacaklar mutlak bir belirsizlik
yaratacak ekilde i ie geiyorlar (ekil 3 ).
* Leyden kavanozu: ve d yzeyleri mecal yapraklarla astarlanan cam bir kava
nozdan oluan eski bir elektrostatik kondansatr, (.n.)

. 51 .

ekil 2

ekil 1

ekil 3

Bu adan bakldnda, eski Yugoslavya topraklarnda olup

bitenler ve daha genel bir ifadeyle, D ou A vrupadaki gelenek
sel D evlet organizm alarnn zlm esi srecinde olup bitenler,
herkesin herkesi h e d e f ald (ve yeni toplumsal szlem elerin,
yeni ulusal ve Devletsel yerletirm elerin bir ncl ilevini g
ren) doal atma durum unun yeniden ortaya kmas olarak
deil; hukuksal-siyasal yerletirm em e ve yersizletirmenin dai
mi yaps olarak istisna durum unun gn yzne kmas bii
m inde grlm elidir. Olan ey, siyasal rgtlenm enin yeniden
m odas-gem i biim lere dnm esi deil; kan dken halklar gibi
ikaz edici olaylarn, (dayand ilke sorgulanmad takdirde)
pek yaknda gezegenim izin h er tarafna yaylacak olan yery
znn yeni nomosunu ilan etmesidir.

52

3
Potansiyel ve H ukuk

elki de egem enliin paradoksunun kendisini tam olarak

gsterdii en iyi yer, anayasama [constituting] gc sorunu

ve bunun anayasal {constituted] gle ilikisidir. H e m teori hem

de p ozitif yasama, bu iki g arasndaki ayrm tam olarak olu
turm a ve s rdrm e konusunda daima zorluklarla kar karya
kalyor. Bunun nedeni udur deniyor yaknlarda kaleme aln
m bir siyasetbilimi almasnda:
E e r g e re k te n anayasam a g c ile anayasal g arasndaki ay rm a
b un un g e r e k an lam m v erm ek istiyorsak, o z am an , anayasam a g c
53

ile anayasal g c iki farkl d zeye y erletirm em iz g erek iy o r. Anayasal

g le r varlm sad ece D e v letin iinde k azan yor: B u n lar, zaten kurulu
bulunan bir anayasal d zen d en ayr d n lem ey ecek eyler olarak ,
g erek li in i davurduklar

D ev let yapsna m u h ta tr. A nayasam a

g c ise, D e v letin dmla b ulun an b ir eydir. B u g ii, h ib ir eyini

D e v le te b orlu o lm ayan ve D evletsiz var olan b ir g t r. B u , suyu
h ib ir ekilde b itirilem ey en b ir pnardr. (B u rd eau , Trait, s. 1 7 3 )

Buradan u kyor: B u iki g arasnda ahenkli bir ilikinin

tesisi m m kn deildir. B u imknszlk, zellikle de, sadece dik
tatrln ve istisnai durum un hukuksal karakterini anlamaya
altmz zaman deil; ayn zamanda anayasa m etinlerinin
kendileri anayasada deiiklik yapma gcn belirlerken de (ki
bu sk rastlanan bir durum dur) ortaya kan bir imknszlktr.
Bugn artk, her eyin kurallarla dzenlenmesi dorultusundaki
genel eilim ortam nda, yle bir iddia ortaya atan insanlarn
says her geen gn daha da azalyor: Anayasama gc asaldr
ve indirgenem ez; bu g, belirlenmi bir yasal sistem tarafinda
koullaamaz ve snrlandrlamaz; bu g kanlmaz olarak
her trl anayasal gcn dndadr. Anayasay douran g gn
getik e bir nyarg olarak.ya da plak bir olgusallk olarak d
lanyor ve anayasama g c , h er geen gn biraz daha, anayasada
ngrlen gzden g eirm e gcne indirgeniyor.
H enz B irin ci Dnya Savann sonunda. Benjam in, ge
erliliklerinden bugn bile hibir ey yitirm em i szcklerle,
bu eilimi eletiriyordu. B enjam in, anayasama giicii ile anayasal
g arasndaki ilikiyi, yasa koyan iddet ile bu yasay koruyan
iddet arasndaki iliki olarak sunuyordu:
E e r yasal b ir k u ru m d a rtiik b iim d e iddetin old u u b ilinci o r ta
dan kalkacak olursa bu d u ru m d a bu k u ru m r r. B u n u n b ir rn e i
b u g n k p arlam en to lard r. B u p arlam en to larn bu denli z c bir
m an zara iin d e olm alarn n n ed en i, varlklarm b o rlu old u klar d e v
rim ci g le ri b ilin lerin d en

k arm alard r... B u n lar, k en d ilerin d e

tem sil edilen h uk uk un yarau c iddet anlayndan m ah ru m d u r. D o

laysyla una am am ak g erek iy o r: B u p arlam en to lar, b y le b ir id d e
tin u ygu lan m asn a d e ecek kararlar a lm y o r; b u n un y erin e, uzlama
54

yo lu y la id d etten k an an b ir dizi siyasal ilikiye n e z a re t ediyorlar.

(B e n ja m in , Z u r K ritik d e r G ew alt , s. 1 4 4 )

Anayasama gc n , bunun btn anayasal dzenler bala

nmdaki egem en aknl iinde yaatmay isteyen tek i yakla
m (yani dem ok ratik -d evrim ci gelenein yaklam) ise, imdi
ye kadar ta rif etm eye altmz paradoksun iinde hapsola
durum unda kalyor: E e r kanun koyan iddet olarak anayasama
giic kanunu koruyan iddetten kesinlikle daha yceyse, anaya
sama gcnn kanunu koruyan iddeti m erulatrm aktan ba
ka bir sfat y ok tu r ve hatta anayasal gle m ulak ve sklp
atlmas m m kn olmayan bir ilikisi vardr.
Bu adan bakldnda, Em m an u el-Joseph Sieysin A na
yasa, her eyden n ce bir anayasama gcn kabul ed er eklin
deki m ehur n erm esi, yle iddia edildii gibi basit bir malumu
ilam deildir. B u sz u ekilde anlam ak gerekiyor: A n ayasa
kendisini anayasam a gc olarak koyutlyor ve bu suretle de ege
m enliin paradoksunu en ak bir biim de ortaya seriyor. E g e
men iktidar, tpk kendisini doal durum olarak koyutlamas
ve bu ekilde de, yasal durum ile girilen bir yasaklama ilikisi
araclyla yasal durum da da var olmas gibi, burada da, hem
anayasama g c n e hem de anayasal gce girecek ekilde ken
disini ikiye b lyor ve bu iki g arasndaki belirsizlik alanna
yerleiyor. Sieysin kendisi, ( ulus ile zdeletirilen) anaya
sama gcn toplumsal ilikilerin dndaki bir doal durum a
yerletirecek kadar bu ierim in bilincindeydi: Yeryiiziindeki
uluslar , diyordu Sieys, toplumsal ilikilerin dnda ...d o a l
durum daki bireyler olarak g rm eliyiz (Sieys, Q u est ce que le
Tiers tat?, s. 8 3 ).
Il
Devrim z e r in e (O u Rvolution) adl kitabnda bu satr zikre
den Hantah A rendt, Fransadaki D evrim srecinde, anayasama
gcne ilikin yasa karm a yetkisine sahip mutlak bir ilke ola
rak egem enliin nasl talep edildiini betimliyor. Bu talebin (ki

Kutsal nsan

b talep, R o b esp ierrein stn Varlk dncesinde de vard)

sonuta nasl bir ksrdng halini aldn ok iyi gsteriyor:
O n u n [R o b e s p ic rrc ] istedii ey asla sad ece b ir stiin Varlk (ki bu,
kendisine ait b ir te rim

d eildi) deildi; o n u n istedii, kendisinin

l m s z Y asayc dedii ve farkl b ir balam da ise srekli A d alete

b a v u rm a adn verdii eydi. R o b e s p ie rre , Fran sz D e v r im ini te
rim le riy le , n e halkn ve n e de D e v rim in kendisinin g en el iradesiyle
z d eletirilem ey ecek , d aim i ve akn b ir o to r ite kayna istiyordu.
B u n u n la h edefledii ey, m u tlak b ir E g em en li in -B l a c k s t o n e n
despotik

ik tid ar -

eg em en li i

ulusa balamas

ve m u tlak b ir

l m s z l n , c u m h u riy e te , l m s zl k olm asa bile, en azndan bi

raz m iir/s re k lilik ve istikrar g etirm esiy d i. (A red t, O n R cvohnkm ,
s. 185)

Buradaki temel sorun, kendi kendisini anayasal bir g ce d

ntrerek ldren bir anayasama gcnn nasl tasavvur edi
leceinden (ki bu, kolay olmasa bile en azndan teorik olarak
zlebilecek bir m eseledir) ziyade, anayasama gcnn anaya
sal gten kesin biim de nasl ayrt edileceidir. Bu kincisi hi
kukusuz daha zor bir problem dir. Anayasama gcnn k orun
mas zerinde kafa yoran insanlar hi phesiz bugn de var ve
bunlarn abalan bize T ro k ini srekli d ev rim nosyonu ve
M ao nu kesintisiz d evrim kavram araclyla ulayor. Bu
perspektiften bakldnda, parlam entolarn gc bile anayasa
ma gcnn anayasal g iinde devam olarak dnlebilir
(fiili durum sonucunda oluturulan devrim ci g ler bunlar yok
etm ek iin ellerinden gelen h er eyi yapsalar bile, parlam ento
lara istikrarl/daim i kurullar olarak bakm am am z gerektiren
hibir neden yoktur). te yandan amzdaki kendiliinden
toplanan m eclisleri ykan iki byk g Leiist parti ile Nazi
partisi de, bir anlam da, kendilerini, anayasal gcn yannda var
olan bir anayasama m om entinin [MHzra] koruyucular olarak
sunuyorlar. te, kamu hukuku tarihilerinin iini son derece
zorlatran, am zn bu iki byk totaliter devletinin (Sovyetler Birlii ve Nazi Alm anyas) bu karakteristik ikili yapsn
sz konusu gerekler nda deerlendirm eliyiz. Bu takdirde.

Giorgio Agmnbett

D evlet partisinin D evletin kendisinin ayns olarak ortaya k

masyla sonulanan bu yap, anayasama gcnn nasl idam e
ettirilecei sorusunun paradoksal ve ilgin bir teknik-lukuksal
yant olarak dnlebilir. N e var ki bu durum larn her iki
sinde de, anayasama gc ya egem en bir iktidarn davurumu
olarak ortaya kyor ya da egem en iktidardan kolay kolay ayrl
myor. N e anayasama gc ne de egem enlik, anayasal dzenin
ne tam am en iine ne de tam am en dna oturtulabildii iin so
rulacak asl soru N ered e? olduu srece, Sovyetler Birlii ile
Nazi A lm anyas arasndaki analoji o k daha kanlm az oluyor.
S ch m itte gre anayasama g c , kiinin kendi siyasal va
roluunun doas ve biim ine ilikin olarak som t ve esasl bir
karar v e rm e kapasitesine sahip olan bir siyasal irade dir. N i
tekim . anayasama g c , btn anayasal yasama prosedrlerin
den nce gelen ve bunlarn stnde olan , hukuksal kurallar
dzeyine indigenem eyen ve de egem en iktidardan teorik ola
rak farkl olan bir g t r (Vtrfassm gslehre, s. 7 5 - 7 6 ) . Fakat eer
anayasama gc , (S ch m itte gre) Sieyeste olduu gibi, halkn
ya da ulusun anayasama gc olarak dnlrse, o zam an,
anayasama gcn halk egem enlii ya da ulusal egem enlikten
ayrmay m m kn klan kriter berrakln yitirir ve anayasa
ma znesi ile egem en zn e birbirlerinden ayrt edilem ez hale
gelmeye balar. Sch m itt, devlet iktidarnn kullanmnn e r
evesini yazl yasalarla izm e ve bunu snrlandrm a dorul
tusundaki liberal giriim i eletiriyor ve anayasann ya da tem el
charte'm [tzn] egem enliini savunuyor: Anayasann gzden
geirilmesi iin yeterli olan rek ler srfbu yeterlilikten dolay
bir anayasama gcnn egem eni ya da sem bol haline gelm i
yor (a.g .y .,s. 1 0 7 -1 0 8 ). B perspektiften bakld zam an, hem
anayasama gc hem de egem en g, hukuk kurallarn (hatta
temel hukuk kurallarn) aan eylerdir; ancak her ikisinin de
hukuk kurallarn ayor olmas, belirsizlie dnen bir yakn
la delalet ediyor.
A ntoio N eg ri, yaknlarda yaymlanan bir kitapta, anayasa
ma gcnn hibir surette hibir anayasal dzene ind irgene57

Kutsal man

eyeceini gsterm eye alyor ve ay zamanda, anayasama

gcnn egem enlik ilkesine indirgenebilir olduunu reddedi
yor. Anayasama gc ilkesi diyor yazar,
(asla) eg em en lik kavram na y k len eb ilecek b ir ilke deildir. B u nu n
tek n edeni anayasam a g c n n , anayasal g te n d o an b ir ey o lm a
mas (ki bunun b y le olm ad aktr) d eildir; ay zam an d a anaya
sam a g c , anayasal g c n tesisi d e deildir; Anayasam a g c , |yeni|
b ir ufuk aan b ir seim ve karar ed im id ir; daha n c e var olm ayan ve
var olm as ii de yaratc ed im in yaratcln yitirm em esin i g erek ti
ren b ir eyin radikal b iim d e sergilenm esidir. A nayasam a g c n n
anayasam a srecini harek ete g eird i i andan itibaren h er trl karar
alna zgrl vardr. H albuki eg em en lik , anayasam a g c n n tesisi
- v e dolaysyla da s o n u - olarak, anayasam a g c n n getirdii zg rl
n tketilm esi olarak ortaya k y o r. (N e g r i, // potere costitucte, s. 3 1 )

Anayasama gc ile egem en g arasndaki farkllk sorunu,

kesinlikle nem li bir sorundur. N e var ki, anayasama gcnn
ne anayasal dzenden treyen ne de kendisini byle bir anayasal
dzen tesis etm ekle snrlayan bir ey olmad -b u n u n yerine
zgr bir uygulama alanna sahip olduu gerei, anayasama
gcnn egem en iktidardan ne anlamda ayrld konusunda
bize herhangi bir bilgi sunm uyor. Eer, daha n ce, egem enli
in orijinal yasak-yapsna ilikin yaptmz analiz doru ise,
bu sfatlar aslnda egem en iktidarda da m evcu ttu r ve dolaysyla
da, N eg ri, anayasama gcnn tarihsel fenom enolojisine dair
yapt kapsaml analizinde, anayasama gcn egem en gten
ayracak herhangi bir kriter bulamaz.
A ncak N e g rinin kitabnn gc urada yatyor; Kitap, ana
yasama gcnn, btn radikallii iinde ele alnd zaman,
nasl tam am en siyasal bir kavram olm aktan karak kanlmaz
olarak otolojik bir kavram haline geldiini gsteriyor. D ola
ysyla da anayasama gc sorunu, potansiyelin tesisi (bkz. //
potere costituente, s. 3 8 3 ) sorunu haline geliyor; anayasama gc
ile anayasal g arasndaki zlm em i diyalektik, potansiyel ile
edim sel/fiili arasndaki ilikinin yeniden eklem lenm esine yol
ayor. Byle bir eklem lem e iin ise, en azndan, otolojik kip
58

G io r g io A g a m b m

kategorilerinin kendi btnlkleri iinde yeniden dnlm e

si gerekiyor. B ekilde de sorun siyaset felsefesi alanndan ilk
felsefe alanna tam yor (ya da isterseniz buna siyasetin kendi
ontolojik konum una iadesi de diyebilirsiniz). E gem enlii ana
yasama gcn e balayan dm zebilecek tek ey, olabilir
lik ile gereklik, olumsallk ile zorunluluk arasndaki ilikinin
ve teki patlc ton on tosu n tam am en yeniden ele alnmasdr.
Y in e, egem en yasaktan tam am en kurtulm u bir anayasama
gc tasavvur etm enin tek yolu, potansiyel ile edim sel (actal) arasndaki ilikiyi farkl bir biim de ele alm aktan ve hatta
bu ilikinin tesine g em ek ten geiyor. Edimselin ncelii ve
bunun potansiyelle olan ilikisi zerine kurulu olan ontoloji
nin yerine yeni ve tutarl (ve Spinoza, Schellig, N ietzscle ve
H eid eggerin bu istikam ette attklar adm larn tesine geen )
bir potansiyel ontolojisi ikam e edilene dek, egem enliin k
mazlarndan arndrlm bir siyaset teorisi, tasavvuru imknsz
bir ey olarak kalacaktr.
III
Anayasama

gc

ile

anayasal

iktidar

arasndaki

iliki,

Aristotelesin potansiyel ile edim , dyamis ile eergcia arasnda

kurduu iliki kadar karmaktr. Son tahlilde, anayasama gc
ile anayasal g arasndaki iliki (belki de tpk egem enlik so
runu konusunda ortaya konan btn otantik anlaylar gibi),
potansiyelin varoluunu ve otonom isini nasl dndm ze
baldr. A ristotelesin dncesine gre, potansiyel hem edim
selden n ce gelir ve edimseli belirler hem de zde edimsele
tabi kalr. A ristoteles, (tpk, btn anayasama gcn anayasal
gce indirgem ek isteyen bugnk politikaclar gibi) potansiye
lin yalnzca edim le var olduunu {energe moot dynasthai) savu
nan M egarallarn* tersine, her zaman potansiyelin kendi zerk
varoluuna biiyk n em vermitir. Kithara alan bir mzisyenin
bu aleti fiilen almazken bile bunu alma kabiliyetine [/>ormz<|
* Megara okulu ( yaklak 4. yy.): Eski Yunan 'da Megara kentinde yaayan so
fistlerin gelitirdii bir ekol, (.n.)

Kutsal insan

sahip olmas ya da bir m im arn iini icra etm ezken bile kendi
kabiliyetine [potenza] sahip olmas, potansiyelin bu zerk varl
na iaret ediyor. Baka bir deyile, Aristotelesin M eta fiz ik 'in
Sekizinci Kitabnda ele ald ey, plak bir mantksal olabilirlik
olarak potansiyel kavram deil; potansiyelin varoluunun etkin
biim leridir. Bundan dolay da potansiyelin, kendi tutarll
na sahip olmas ve daima hem en edim sele dnmemesi iin,
edim sele gememe' kabiliyetine sahip olmas, (yapma)m ya da
(olma)md potansiyeli olarak var olmas ya da Aristotelesin dedii
gibi, ayn zamanda potansiyelsizlik (im -potcntiality) (adynania)
olmas gerekiyor. Aristoteles bu ilkeyi (ki bu ilke, bir anlam
da, kendi dynam is teorisinin btnyle bal olduu ana n ok
tadr) veciz bir ekilde ifade ediyor: H e r potansiyel, ayn eyin
ayn trden potansiyelsizliidir (ton auto ka i kata to ato p asa
dynam is adyn am iai) (M etaphysics, 10 4 6 a , 3 2 ). Ya da daha ak bir
ifadeyle: Potansiyel, hem olabilir hem de olmayabilirdir. n
k potansiyel, olmak ile olm am aya eit uzaklktadr (to dynaton
en d ekhetai k a i cin ai k a i mc cinai) (1050b , 10).
Var olan potansiyel, tan da edim sele dnem eye p o
tansiyeldir (nitekim bi Sina, A ristotelesin maksadna sadk
kalarak, buna m kem m el potansiyel adn veriyor ve rn ek
olarak da yaz yazmayan haliyle ktibi gsteriyor). Bu potansi
yel. edimsellik balam nda, edimselliini askya alarak yayor.
B u potansiyel, edim kapasitesin e, bunu gerekletirm eyerek sa
hip olu yor; kendi potasiyelsizlii [im poten za] kapasitesine ta
m am en sahiptir. Fakat bu adan bakldnda, edim sele geii
nasl tasavvur edeceiz? E e r btn (olm a ya da yapm a) p o
tansiyelleri aslnda ayn zam anda (ola)m a ya da (yapm a)m a
potansiyeli ise, o zam an, bir edim in gereklem esi nasl m m
kn olacaktr?
Aristotelesin buna yann, kendi dehasn gsteren en kes
kin kantlardan birini oluturan ve zaten tam da bu nedenden
dolay genellikle yanl anlalan bir tanmlamada bulunuyor:
Potansiyel, gerekletii zaman potasiyelsiz hibir eyin kal
mayaca (yani olm am a kapasitesine sahip hibir eyin kalna60

Giorgio Agambcn

yaca) eydir (M etaphysics, 1 0 4 7 a , 2 4 - 2 6 ) . Bu tanmlamadaki

ouden estai adytaton" ibaresinin anlam , yerleik ve tam am en
deersizletirici yorum larn ngrd gibi, imknsz hibir
ey kalm ayacaktr (yani imknsz olmayan ey m m kndr)
deildir. Bunun yerine bu ibare, potansiyelin yani hen ola
hem de olm am a potansiyelinin kendi kendisini gerekletire
cei koullara iaret ediyor. Potansiyelin edim sele dnebildii
tek nokta, kendi olm am a potansiyelini (kendi ad y n an iasm ) ip
tal ettii andr. Potasiyelsizlii iptal etm ek , bu potasiyelsizlii
yok etm ek deil; tan tersine, bunu gerekletirm ek, kendisini
kendisine verm ek iin potansiyeli yeniden kendisine balamak
tr. Aristoteles, D e aina m n bir yerinde, m kem m el potansiye
lin doasn belki de en iyi ekilde tannlyor ve (potansiyelden]
edimsele geii (M eta fiz ik in Sekizinci Kitabnn da merkezini
oluturan technai [zanaat] ve insani becerilerde olduu gibi),
potansiyelin edimselle deitirilmesi ya da yok edilmesi olarak
deil; potansiyelin korunm as ve kendisini kendisine verm esi
olarak betim liyor:
ile ekmek/katlanmak basit bir terim deildir; bir anlamda, kartlk
ilkesi dorultusunda yok etmek ve baka bir anlamda da, potansiyel
olann edimsel olan bir ey tarafndan korunmas [sci/erm, kurtarlmas]
dr... nk [potansiyel olarak] bilgi sahibi olan bir kii, edimsel alan
da dnen birisi haline geliyor; bu, ya bir deiiklik deildir (nk
burada, benliin kendisi olma ve edimsele geme [epidosia cis eato]
kabiliyeti vardr) ya da farkl bir deiikliktir. (De atima, 417b, s. 2-16)
G erek ten de Aristoteles, potansiyelin en otantik doas
n bu ekilde b etim lem ek suretiyle, Bat felsefesine egem enlik
paradigmasn miras brakyordu. nk istisna zerindeki ge
erliliini artk geerli olm am akla srdren egem en yasakla
ma, edimsel balamnda kendisini tam da sahip olduu olm am a
kabiliyetiyle yaatan potansiyelin yapsna tekabl ediyor. Po
tansiyel (hem olm a hem de olm am a biim indeki ikili potansi
yeliyle), Varln kendi kendisini egem en olarak ina etm esine
araclk eden eydir; egem en olarak, yani kendi olm am a kabili
61

Kutsal insan

yeti dnda, kendisini celleyen ya da belirleyen (supcriorem

mm recognoscem) hibir ey olm adan. B ir edim in egem en olmas,
kendindeki olm am a potansiyelini ortadan kaldrm ak suretiyle
kendisini gerekletirm esi, kendisini olmaya brakmas, kendisi
ni kendisine vermesidir.
Dolaysyla da buradan, A ristotelesin d y m m is/m c rg eia teo
risinin belirleyici belirsizlii douyor: Eer, gelenein nyar
glarndan kurtulmu bir okuyucu iin, M eta fiz ik'n Sekizin
ci Kitabnn gerekte ncelii edim sele mi yoksa potansiyele
mi verdii asla ak deilse, bunun nedeni, filozofun dn
cesindeki belli bir tereddt ya da daha da kts, bir eliki
deil; u gerektir: Potansiyel ile edimsel, Varln egem en z temelledirmesinin iki yznden baka bir ey deildir. E g e
menlik daima ifttir; nk Varlk, bir potansiyel olarak, kendi
sini mutlak edimsel olarak gerekletirm ek iin kendisini askya
alyor ve kendi kendisiyle bir yasaklama (ya da terk etm e) ilikisi
yrtyor. Snrsal m eknda, saf potansiyel ile saf edimsel bir
birinden ayrt edilem ez ve ite egem enlik tam da bu belirsiz
lik mntkasnn ta kendisidir. (A ristotelesin A/eh/za/finde, bu.
dnmeyi diinm eye, yani edimsel [alamn|da kendi dn
me potansiyelini dnen bir dnceye tekabl ediyor.)
Bundan dolay da, hem egem enlik ilkesinden tam am en kur
tulmu bir potansiyel tesisi tasavvur etm ek, hem de kendisi
ni anayasal gce balayan yasa tam am en kran bir anayasama
gc tasavvur etm ek o k zordur. Anayasama gcnn kendisini
asla anayasa] g iinde tketm iyor olmas yeterli deildir: D ier
yandan egem en iktidar da, asla edimsel alanna g em ed en , ken
disini sonsuza dek idame ettirebilir. (Burada ortal kartran,
tam da egem en iktidar kendi kendisini edimsele dntrm eye
zorlayan kiidir.) Bunun yerine yaplmas gereken ey, potansi
yelin varoluunu, edimsel form undaki -h a tta yasaklama u bii
minde ve olm am a potansiyeli olarak, potansiyelin gerekleimi
ve tezahr olarak edimsel biim inde bile-Varlkla hibir iliki
kurm adan dnm ek ve hatta potansiyelin varoluunu, benli
in kendilik ve kendini brakma kabiliyeti form undaki varlkla
r>2

Giorio Agamba

bile hibir iliki kurm adan dnmektir. Ancak bu, en azndan,

ontoloji ve siyasetin h er trl ilikinin tesinde, hatta egem en
yasaklama olan snr ilikisinin bile tesinde dnlmesini ge
rektiriyor. Fakat zaten bugn pek o k kiinin hibir ekilde st
lenm ek istemedii grev de ite budur.

D aha n ce de belirtildii gibi, egem enliin btn tanm la

rnda ikin bir potansiyellik ilkesi vardr. Bu anlamda G erard
M airet unu gzlem liyordu: E gem en devlet, her iktidarda var
olan iki unsurun ... potansiyel ilkesi ve bunun uygulanm a bii
minin yeniden birletirilm esine dayanan bir potansiyel ideo
lojisi zerine ina ediliyor (bkz. H istoire, s. 2 8 9 ). Buradaki ana
dnce udur: Potansiyel, uygulanmadan n ce zaten vardr;
itaat, kendisini m m kn klan kurululardan n ce var olan bir
eydir (a.g.y., s. 3 1 1 ). Ayn yazar, bu ideolojinin m itolojik bir
karakterinin olduunu da ifade ediyor: B u , srlarn hl bil
mediim iz; fakat belki de brn iktidarlarn srrn oluturan
bir gerek m it sorun u d ur . te, terk etm e/ed ilm e ve olm am a
potansiyeli kavramlaryla gn na karm aya altm z ey,
bu gizem in \arcao\ yapsdr. N e var ki burada karmza kan
ey, tam olarak bir mitsel bilgi deil; btn siyasal iktidarlarn
otolojik kkdr. (Aristoteles iin, potansiyel ve edim sel, her
eyden n ce, varlk snflardr, yani Varln dile getirildii iki
yoldur.)
M odern dncede, varln egem enlik ilkesinin tesinde
dnlmesi anlam nda, az takat nem li giriim lerde bulunul
mutur. N itekim Schelling, Vahyin Felsefesi'nde (Plilosoply o f
Revelcttion), hibir potansiyel gerektirm eyen ve asla p e r transiinn de p oten lia ad acttn var olmayan mutlak bir varlk tasavvur
ediyor. N ietzsch eni son zamanlarnda, tam da A n or J a t i nin,
olumsallk ile zorunluluu birbirinden ayrmann imknszln
ekillendirdii srada, ay eyin bengi

dn

(etern al re

hini o f lle sae) potansiyel ile edimseli birbirinden ayrm ann

imknszlm ekillendiriyor. H eid eggerin terk edilm e ve Ere63

ignis dncesinde de yine benzer biim de Varln kendisi her

trl egem enlikten syrlm biim de ortaya konuyor. Ancak,
egem enlik ilkesine yaplan itirazlarn en gls M elvillein
Bartlebyndaki, -m am ay tercih ed erim kalbyla, olm a p o
tansiyeli ile olm am a potansiyelini birbirinden ayrm a d orultu
sundaki btn olaslklara direnen ktiptir. B t n bu ahsiyetler,
egem enliin km azn u noktasna vardrdlar fakat kendileri
ni egem en yasaklamadan tan anlamyla kurtaramadlar. Bunlar,
yasaklamann iptalinin, tpk krdm n z m n d e sonular
gzetilm eden dm n kesilmesinde olduu gibi, bir mantk
ya da m atem atik problem inin zlm esinden o k bir m uam
m ann zlm esine benzediini gsteriyorlar. Burada metafizik
km az kendi siyasal doasn ortaya karyor.

64

4
H ukuk Biim i

afka, H uk uk n n d e meselinde,* egem enliin yapsn

rn ek bir zetlem eyle betim liyordu.

Taradan gelen adamn H ukukun kapsndan ieri girm esi

ni engelleyebilecek tek ey (tabii kapcnn kabul etm em esi de

* Kafka'nn Dava adl romannda anlatlan bir mesel. Burada taradan simgesel bir
hukuk kaps nne gelen bir kii, grnte hibir engel olmad (kap ak
.olduu, kapc kendisine fiziksel herhangi bir tehditte bulunmad) halde ieriye
giremez. Taral kendi yanl varsaymlarndan (kendisinden baka li kimse hu
kukun kapsna gelmediine gre buraya girilemeyeceini vb dndnden)
dolay (halbuki en sonunda kapcnn syledii gibi o kap sadece taralnn ken
disi iindir) yllarca kap nnde bekler, (.n.)

. 65 .

Kutsal insan

bu engelleyemeyen eylerin iindedir), bu kapnn zaten ak

olmas ve Hukukun hibir eyi em retm em esidir. Bu meseli en
son yorumlayanlardan ikisi, hem Jacques D errida ve hem de
Massimo C acciari, farkl biim lerde de olsa, bu nokta zerinde
d u ru yor. H uk uk , diyor D e rrid a , kendisini korumayarak ken
disini koruyor [se ^tirde] ; kap hep ak olduu ve hibir eyden
dolay ak olmad iin, hibir eyi korumayan bir kapc tara
fndan korunuyor [idv/c] ( Prjugs , s. 3 5 6 ). C acciari ise, daha
ak bir biim de, u gerein altn iziyor: H ukukun gc , tam
da zaten ak olan bir eyi am ann ve zaten iinde bulunulan bir
yere girm enin imknszlnda yatyor: E er kap zaten aksa
nasl bu kapy am a5 um udu tayabiliriz ki? Ak olana girm eyi
[entrcre-l'aperlo] nasl umabiliriz? A k alanda eyler zaten yeridedir ve biz buraya g irm eyiz... Sadece aabileceim iz yerlere gi
rebiliriz. Zaten ak olan eyler \ilgi-aperto\ insan kmldayaaz
hale getirir. Taral adam girem iyor; nk, zaten ak olan bir
eye girm ek otolojik olarak imknszdr (kente, s. 6 9).
B u perspektiften bakld zam an, K.afka'11111 meseli u g ere
in kusursuz bir ifadesidir: H ukukun en gl olduu durum ,
artk hibir eyi em retm edii durum yani safbir yasaklama du
rum u dur. Taral adam , hukukun potansiyeline teslim /havale
ediliyor; nk hukuk taral adamdan hibir ey talep etm iyor
ve kendi aklndan baka hibir ey em retm iyor. Egem en
istisna tablosuna gre, hukuk, taral adam iin geersizliiyle
geerlidir ve taral adam, kendisinin dna terk ederek yasak
alannda tutuyor. Sadece taral adam n mukadderat olan bu
ak kap, bu adam dlayarak iliyor ve ileyerek dlyor. te
her trl yasann zirvesi ve kk de budr. D irada rahip, m ah
kemenin ruhunu zetlerken syledii M ahkem e sizden hibir
ey istemiyor. Sizi geldiiniz zam an ieri alyor, gittiiniz zaman
da brakyor szleri, nom osun orijinal yapsn ifade ediyor.
B en zer bir biim de dil de, konuan bir varlk olarak insan
hi fark etm eden daima zaten dilin iinde bulunduu srece,
insan kendi yasak alannda tutuyor. Dilin var olmas iin g e Mi

Giogio Agimbcn

reken (lingiiistik olm ayan, tarifi imknsz vs biim indeki) tek

ey, tam da dilden dlanan bir dille srdrlen ilikisiyle var
olan bir dildir. te Stphane M allarm , H egelci bir form lle,
m antk, her ilkenin olumsuzlanmas yoluyla ileyen bir ilkedir
derken, dilin bu z-varsaymsal doasn dile getiriyordu. Dil
(tpk egem en yasaklama gibi), ilikinin saf biimi olarak, zaten
daima iliki-d bir ey olarak kendisini gerek tirm ek tedir; iliki
biiminin kendisine ait olan bir eyle ilikiye g irm ek ya da bu
ilikiden kurtulm ak imknszdr. Bu, insanlarn lingiiistik olm a
yana eriem eyecekleri anlamna gelmiyor. Bunun anlam udur:
Lingiiistik olmayan eyler sadece ve ancak dilin kendi iinde
bulunabilecei iin, insanlar bunlara iliki-d ve tarifi imknsz
bir nvarsaym biim inde ulaamazlar. (B en jam in i szleriyle,
konum ann dnda kalan eyler i dourabilecek tek ey, dil
deki dile getirilem eyen eyleri tam am en tasfiye etm e giriim i
dir \Bricfc, s. 127].)
II
Fakat acaba hukukun yapsna ilikin yaplan bu yorum
Kafkann maksadn tam olarak kapsyor mu? G ersch om S clo lem , 2 0 Eyll 1 9 3 4 tarihinde B ejam ine yazd bir m ektup
ta, Katkann Durasda betim lenen hukuksal ilikiyi H ib ir
ey O larak Vahiy (N iclts der O ffenbanug) olarak tanm lyor
du. S ch o lem in bu ifadeyle anlatmak istedii ey, vahyin hibir
anlamnn [bedentet] olm ad; fakat sadece yrrlkte olmakla
kendisini ifade ettii bir evre dir. Anlam zenginliinin kalma
d ve deyim yerindeyse, ieriinin sfir noktasna indirgenen
eylerin hl arz endam eyledii (ve Vahiy ite byle bir eydir)
bir yerde arz endam eyleyen ey H ib ir eydir (Benjam in ve
Schole, BriefwechseL s. 163). S ch o lem e gre, kendisini by
le bir durum da bulan bir hukuk/yasa, m evcudiyeti olan; fakat
sadece gerekleem em e biim inde ortalkta dolaan bir eydir.
Senin szn ettiin ren ciler diye itiraz ediyor arkadana.
Kutsal Kitab kaybeden ren ciler deil ...o n u anlamayan
rencilerdir (a.g .y .,s. 147).
67

Kutsal st

A n lam olm adan yrrlkte olm a (G eltung oh n e B edeutung):

am zn hkim olamad yasaklamay en iyi betim leyen ey,
Kafkann rom anndaki hukukun stats iin S clolem in sy
ledii bu szlerdir. Son u ta, egem en yasaklamann yaps, yrr
l kte olan ; fakat anlam olmayan bir yasann yaps deilse nedir?
Bugn yeryznn her tarafnda insanlar, artk sadece ierikle
rinin sfr noktas nda yaayan ve insanlar tam bir terk etm e
ilikisi biim inde ilerine alan bir hukuk ve gelenein yasakla
mas altnda yayor. Bugn btn toplum lar ve btn kltrler
(bunlarn dem okratik ya da totaliter, m uhafazakr ya da ilerici
olm alar fark etm iyor), hukukun (hukukla kastettiimiz ey, is
ter Yahudilerin Tevrat, ister M slm anlarn eriat, ister H ris
tiyanlarn dogmas ve isterse de sekler nom os olsun, dzenle
yici biim iyle bir gelenein tam m etnidir) tam bir H ib ir ey
Olarak Vahiy olarak yrrlkte olduu bir m eruiyet krizinin
iinde bulunuyor. Bu tam da egem en ilikinin yapsdr ve bu
perspektiften bakld zam an, bugn iinde yaadmz nihi
lizm tam anlamyla bu ilikinin gn na kmasndan baka
bir ey deildir.

111
K an ttaki anlam olmadan yrrlkte o lm a olarak huku
kun saf biim i ilk defa m odernlik te ortaya kyor. K an tn Pra
tik A k ln Eletirisi'de hukukun basit b iim i ( die bloe Form
des G esetzes) dedii ey, aslnda, anlamnn sfir noktasna indir
genen; fakat bu haliyle de yrrlkte olan bir hukuktur (K ritik
der praktischen Vernunft, s. 2 8 ). imdi eer bir hukukun btn
ieriini, yani (belirleyici gd olarak) btn irade nesnelerini
karacak olsak , diyor Kant, geride kalacak tek ey, bir dizi
evrensel yasann basit bir biim idir (a.g.y., s. 2 7 ). Dolaysyla da
sadece byle bir hukuk biim iyle belirlenen saf bir irade, tpk
Kafkadaki taral adam gibi, ne zgrdr ne de deildir .
Kant etiin snr ve ayn zamanda da gc , tam da, arka
snda bo bir ilke olarak yrrlkte olan hukuk biim ini brak
68

Giorgio Agamimi

masnda yatyor. Etik alanndaki bu anlam olm adan yrrlkte

olm ann, bilgi alannda tekabl ettii ey akn nesnedir. S on u
ta akn nesne, reel b ir nesne deil, sadece dnm enin mutlak
olarak belirsiz bir dnceyle iliki iinde olduu gereini ifa
de eden plak iliki idesi dir ("blo ein e Id ee des Verhltnisses)
(K an ts opus postuum , s. 6 7 1 ).
Fakat acaba byle bir hukuk biim i nasl bir eydir? Tabu
her eyden n ce, eer iradeyi belirleyen elle tutulur bir ierik
yoksa, byle bir hukuk biim i nnde kii nasd davranacaktr?
Yani byle bir h u ku k biimine nasl bir hayat tarz tekabl eder?
[Bu durumda] ahlak yasalar gizemli yeti gibi bir ey olm u
yor m u? K ant, anlam olmadan yrrlkte olan ve dolaysyla da
belli herhangi bir eyi ne em reden ne de yasaklayan bir yasann
geerlilik alan iinde yaamak durum unda kalan bir insann du
rum unu sayg (Achtung, saygdan kaynaklanan dikkat) olarak
adlandryor: Belli bir em ir ya da yasan tebli edilmedii bir
insann sahip olabilecei m otivasyon, kesinlikle, (kendisine uyulduu takdirde hangi hedeflere ulalacan belirtneksizi) esin
ledii sayg araclyla yasann kendisinden baka bir ey olamaz.
Yasadaki zgr irade ierii karld zaman form el zg r ira
de unsuruyla ilikisi devam edecek olan tek ey yasann kendisi
dir n k ( U b e r den G em einspruch , s. 2 8 2 ).
Katn, bugn iinde bulunduum uz an kitlesel toplu
luklar ve byk totaliter devlederinin karlat bir durum u,
yaklak iki yz yl ncesinden ve y ce bir ahlak duygusu
bal altnda nasl betimleyebildii gerekten hayret vericidir.
n k , anlam olm adan yrrlkte olan bir hukuk altnda ya
anan bir hayat, istisna durum unda yaanan bir hayata benziyor;
burada, en masum bir jest ya da en kk bir unutkanlk bile en
olm adk sonular dourabilir. te Kafkann bedm ledii hayat
tan da budur: Burada hukuk, ierikten tam am en yoksun olm a
snn karlnda hayat h er tarafndan kuatmtr ve yanllkla
alacanz bir kap sizi sonu gelm ez m ahkem e celselerine ta
yabilir. te nasl ki K an ttaki ahlak yasalarnn tam am en form el
karakteri bu yasalarn pratikte h er durum iin geerli olmas

Kutsat iman

nn temeli ise, Kafkann kyndeki hukukun bo potansiyeli

de hayattan ayrt edilem eyecek kadar gl ve yrrlktedir.
yle ki Joseph K.i varoluu ve fiziksel bedeni nihai anlamda
Dava ile ayn ey haline geliyor;Joseph K .in varoluu ve bedeni
Dava oluyor. Benjain, S ch o lem in "anlam olmadan yrrlkte
olm a nosyonuna itiraz olarak unlar yazarken bu noktay ok
iyi gryor: ieriini yitirm i bir yasa artk yok olmu ve hayat
tan ayrlmaz bir hale gelmitir. rencilerin Kutsal Kitab kay
betm eleri ya da bunu anlamamalar en nihayetinde ayn kapya
kyor; nk anlam zlem eyen bir Kutsal Kitap artk Kutsal
Kitap deil hayam kendisidir, atonun kurulu olduu tepenin
eteklerindeki kyde yaanan bir hayattr (Benjam i ve S clole, B riefm 'dseLs. 155). Bunun zerine (arkadann sz konusu
fark ok iyi yakaladnn farkna varamayan) Scholem ren
cilerin Kutsal Kitab kaybetm eleri ile onu anlam amalarnn ay
ey oldu na katlamayacan vurgulama ihtiyac hissediyor
ve yle devam ediyor: H atta bana yle geliyor ki burada ya
plabilecek en byk hata da zaten byle bir yargya varmaktr.
N itekim H ib ir ey O larak Vahiyde sz ederken tam da bu
iki durum arasndaki hrka iaret ed iyoru m (bkz. a.g.y., s. i 6 3 ).
Eer, analizimizi srdrerek, hukuku hayattan ayrmann
imkanszlndaki -y a n i atonun aasndaki kyde yaanan ha
y attak i- tem el unsurlardan biri olan istisnai durum zelliini
grecek olursak, o zam an, bu iki yorum un bu noktada birbiriyle
yzletiini gr r z: B ir yanda, bu hayatta saf hukuk biim inin
kendi ierii tesinde idamesini anlam olmadan yrrlkte
olan bir varl gren S ch o lem in yoru m u ; te yanda ise, ku
rala dnen istisnai durum un, hukukun gerekletiini ve y
netm esi gereken hayattan ayrlamaz hale geldiini gsterdiini
ne sren Benjam iin yorum u. H ibir eyin, anlam olmadan
yrrlkte olan bir varlk olarak sonsuza dek hayatta kalmasna
imkn veren eksik(li) nihilizmle kar karya kalan Benjam in,
H ib ir eyi bile ortadan kaldran

ve hibir hukuk biim inin

kendi ierii tesinde yrrlkte kalmasna izin verm eyen tam

bir nihilizm neriyordu.
71)

(Siorgio Agambca

uras kesindir: G erek anlamlar ve Kafkann m etninin

yorum lanmasyla ilgileri ne olursa olsun, hayat-hukuk ilikisini
inceleyen herkesin bu iki yorum la yzlemesi gerekiyor.
Anlam olmadan yrrlkte olm a deneyim i, burada ele al
dmz konuyla ilgisi olmayan ada bir dnce akm nn
tem elini oluturuyor. Yapskiimn gnm zdeki prestijinin
tem elinde yatan gerek tam da udur: Yapskiim, gelenein
btn bir m etnini, anlarn olmadan yrrlkte olan bir ey ola
rak g r y or; yrrlkte olan ve gcn de zde kararlatrlamazlndan ve yrrlkte olan byle bir gc n , tpk Kafkan
anlatt meseldeki H ukuk kaps gibi, asla geit verm eyen bir
ey olduunu gsterm esinden alan bir varlk olarak gryor.
Fakat bizim yaklammz yapskiimn yaklamndan ayran
ey, tam da yrrlkte olan bu varln (ve bunun ortaya kar
d istisnai durum un) anlamn okum a biimidir. G erekten
de am z, tpk Kafkann hikyesindeki taral adam n H u
kukun kaps nnde dikilmesi gibi, dilin nnde dikilip duru
yor. Burada dnmeyi tehdit eden ey, dnm enin, kapcyla
sonu gelm eyen pazarlklara m ahkm olm a olasl ya da daha
da kts, en sonunda, gerekten girii engellem eyen ve sadece
kapnn ak olmasn gerektiren H ibir eye snan kapc
nn roln stlenmesi olasldr. Kutsal Kitabn yorum lanm as
konusunda O rig e n in* zikrettii ilahi uyar bu tehlikeye iaret
ediyor: Sizlere. bilginin anahtarn saklayan H ukuk adamlarna
yazklar olsun: Siz kendiniz girm ediniz ve yaklaan teki in
sanlarn girm esine de izin verm ediniz (bu szleri u ekilde
yeniden biim lendirm em iz gerekiyor: H ukukun kapsndan
ieri girm ek istemeyen fakat bu kapnn kapanmasna da izin
verm eyen insanlara yazklar olsun!).
IV
te Benjam ini hem Kalka zerine yazd denem ede, hu
kukun anlam olmadan yrrlkte olmasna kar ortaya att
* O rigen (S yaklak 1 8 5 -2 5 4 ): Hristiyan ilahiyat, (..)
. 71 .

Kutsal hsm

tekil ters ev irm esini hem de Tarih Felsefesi Tezlerinin se

kizi ncisinde, gerek bir istisnai durum iin kulland gizem
li kinayesini bu balamda okum ak gerekiyor. B en jam in e gre,
kendisini tam am en yazya aktaran bir hayat, anahtar kaybolmu
bir Tevrata tekabl ediyor: Kafkann pek ok alegorisinin da
yand tersine evirm enin anlamn, hayat Kutsal Kitaba d
ntrm e abas olarak g r y o ru m (Benjam in ve Scholem , B ri
efwechsel. s. 155). Benzer biim de, ad geen sekizinci tez, iinde
yaadmz ve kural haline gelen istisnai durum un karsna,
bizim kendimizin yaratmam z gereken gerek (wirklich) bir
istisna durum unu koyuyor: Ezilenlerin gelenei bize unu
retiyor: iinde yaadmz istisna duru m u kuraln ta kendisidir.
B izim , bu geree tekabl eden bir tarih kavramna ulamamz
gerekiyor. te o zaman, gerek istisnai durum u yaratmak grev
olarak karmza kacaktr (Benjam in, U b er den B e g riff , s.
6 9 7 ).
H ukuk, hukukun saf biim ine, anlam obuadan yrrlkte
olan bir hukuk haline dnt zam an, hukukun hayat ile
akmaya baladn gr yoru z. Fakat hukuk'sanal bir istisnai
durum iinde saf biim iyle yaatld srece, bu durum plak
hayatn (K.nin hayatnn ya da atonun aasndaki kyde ya
anan hayatn) hukuk nnde hayatta kalmasna imkn veriyor.
G erek bir istisna durum unda hayattan ayrlamaz bir hale d
nen hukuk, sim etrik fakat ters bir hareketle tam am en hukuka
dnen hayatla yz yze geliyor. Btnyle yazya dnen
bir hayatn mutlak anlalrl, artk hayat grnm ne gire
rek anlalmaz bir hal alan bir m etnin anlalm azlna tekabl
ediyor. Yasaklama ilikisiyle birbirinden ayrlan ve bir arada tu
tulan bu iki terim in (plak hayat ve hukuk biim i) birbirlerini
ortadan kaldrdklar ve yeni bir boyuta getikleri tek yer ite
bu noktadr.
V
uras nem lidir: Biit y oru m cu lar Kafkann bu meselini,
son tahlilde. H uku k u n kendisine ykledii ifas-imknsz g rev
72

Giorgio Agambcn

karsnda aresiz kalan ya da yenik den bir taralnn hikyesi

olarak okuyorlar. Fakat burada unu sorm ak gerekiyor: A ca
ba Kafkan m etni farkl bir ekilde yorum lanabilir m i? G er
ekten de y o ru m cu lar yknn u son c m lelerin i unutm u
gr n yorlar: Buraya baka hi kimse girem ezdi; n k bu
kap sadece senin iindi. im di ben gidip kapy kapatacam .
E e r H uk uk u n gr n m eyen iktidar ve kendine has g ,
yukarda grd m z gibi, g erek ten kapsnn tam am en ak
oluundan kaynaklanyorsa, o zam an unu dnebiliriz:Taral
adam n btn davranlar, H ukukun geerliliini engellem ek
iin kapy kapattrm ay hedefleyen karmak ve sabrl bir stra
tejiden baka b ir ey deildir. N itekim taral adan en sonunda
bu uranda baarl o lu y or; nk bu srete hayatn tehlike
ye atm a (hikyede taral adamn gerek ten ld sylenm i
y or; sadece sona yaklat syleniyor) pahasna da olsa, H u
kukun kapsn sonsuza dek kapattrm ay baaryor (sonuta bu
kap sadece kendisi iin ak t). K u rt W einb erg bu hikyeyi
yorum larken unu iddia ediyor:Taradan gelen ekingen fakat
ylmaz adam karakterinde engellenm i bir H ristiyan M esih i
ahsiyetini g rm ek gerekiyor (K a fk a s D ichtungen, s. 1 3 0 - 3 1 ).
B u iddiay kabul etm ek iin unu bilm ek gerek iyor: M esih,
byk tektanrl dinlerin hukuk sorununu z m e abalarnda
kullandklar bir ahsiyettir ve Yahudilikte, tpk H ristiyanlkta
ya da ii slamda olduu gibi, M esihin dn H ukukun g er
eklem esine ve tam am lanm asna iaret ediyor. Dolaysyla da
tektanrclktaki M esihilik, sadece olaan dinsel yaant kate
gorilerinden birini deil; b ir btn olarak dinsel yaantnn s
nr kavram n, yani dinsel yaantnn kendisini at ve bir hu
kuk [biim i] olarak kendisini sorgulad noktay oluturuyor
(nitekim de bunun sonucu olarak, hem Pavlusun R om allara
M ektubunda hem de Tevratn gereklem esinin bunun ihla
liyle olacan savunan Sabetayc retide ifade edilen M esihi
Hukuk km azlar ortaya k yor). Fakat eer bu d oru ise, o
zaman, tpk hikyedeki taral adam gibi, kendisini anlam o lnadan y rrlk te olan bir hukuk nnde bulan bir M esih in
73

Kutsal hsa

ne yapmas gerekiyor? Bu durum da M esih, kesinlikle, ne zaten

ask vaziyetinde bulunan bir hukuku gerekletirebilecek ne
de bunun yerine bir baka hukuku ikame edebilecektir (huku
kun gerekletirilm esi yeni bir hukuk deildir).
Gelen Kii balkl bir m enkbenin (Haggadah*) de iin
de bulunduu 15. yzyl tarihli el yazmas bir Yahudi kitabn
daki bir m inyatr tabloda M esihin Kudse inii gsteriliyor.
Burada Mesih atnn stnde (baka resimlerde binek hayvan
olarak eek gsteriliyor) kutsal ehrin ardna kadar ak kap
larnda gr l yor; arkada ise m uhtem elen kapc olan bir kii
gsteriliyor. M esihin nndeki bir gen, ak kapnn bir adm
nnde duruyor ve |parmayla| kapy iaret ediyor. K im o l
duu nem li olmayan (belki de l yas Peygamberdir) bu kii
Kaikan yksndeki taral adama benzetilebilir. Bu kiinin
grevi M esihin giriini hazrlamak ve kolaylatrmaktr. B u , pa
radoksal bir grevdir; nk kaplar zaten ardna kadar aktr.
E e r H ukukun potansiyelini edimsele dnm eye zorlayan bu
stratejiye provokasyon dersek, o zaman bu kiinin provokas
yonu paradoksal bir provokasyon biim idir ve anlam olmadan
yrrlkte olan bir hukuka ve tam am en ak olmasndan dolay
li kimseyi ieriye almayan bir kapya yakan tek provokasyon
biim i de zaten budur. O halde taral adamn (ve minyatrdeki
kap nnde bekleyen gencin) Mesihsel grevi tam da u ola
bilir: Sanal istisna durum unu gerek yapmak ve kapcy H u
kuk kapsn (Kudsn kapsn) kapatmaya zorlam ak. nk
M esihin girebilmesi iin ncelikle kapnn kapal olmas, yani
H ukukun anlam olm adan yrrlkte olm a halinin sona er
mesi gerekiyor. Kafkam defterine yazd u gizemli szlerin
anlam ite budur: M esih, ancak artk gerekm edii bir anda
gelecektir, ancak dnnn ardndan gelecektir, son gn de
il son gnn sonunda gelecektir. Dolaysyla da Kafkann bu
hikyesinin nihai anlam, D errid an dedii gibi olmamakla
gerekleen bir olay n (ya da olmayarak olan bir olayn: o l* Haggadah: Yalmdileri medeni ve dinsel niklik metni olan Talmudun. ilke ve
emirleri hikye ve mesellerle anlatan ksmlarndan her biri, (y.n.)

. 74 .

Giorgio Agambn

manak iin olan bir olay ( m vnem ent qui arrive ne pas
arriver') | Prjugs , s. 3 5 9 ]) anlamna deil; tam tersi bir eye
iaret ediyor: H ikye, bir eyin nasl olm uyor gr n erek ger
ekten olduunu anlatyor ve hikyedeki taral adamn M esihsel km azlar, tam anlamyla, egem en yasaklamay kavramaya
alan am zn bu srete yzlemesi gereken zorluklar dile
getiriyor.

stisna durum unun paradokslarndan biri u gerekten kay

naklanyor: stisnai durum da yasann ihlalini yasann uygulan
masndan ayrm ak imknszdr: yle ki. bir kural ihlal eden ey
ler ile bu kural dorultusunda yaplan eyler tam am en birbirine
geiyor (sokaa km a yasann olduu bir zamanda yrye
kan kiiniki, kendisini ldren bir askerin bu yasa uygula
masn aan bir ihlal deildir). te M esihin gelmesiyle Yahudi
geleneinde (ve aslnda btiin gerek M esihi geleneklerde)
ortaya kacak olan durum tam da bdur. M esihin gelmesinin
yarataca ilk sonu, H ukukun (Kabalaclara gre bu H ukuk,
b eriah Tevratnn hukukudur, yani insanolunun yaradl-da Mesihli gnlere dek yrrlkte olan hukuktur) gerekle
mesi ve tam amlanm asdr. A ncak bu gereklem e, eski hukukun
yerine, bu eski hukuka benzeyen fakat farkl em ir ve yasaklar
getiren yeni bir hukukun ikam e edilmesi anlamna gelm iyor
(yine Kabalaclara g re Mesihin getirecei orijinal hukuk olan
Azilutl Tevrat, em ir ve yasaklar ierm eyen, dzensiz bir sz
yndr). Dolaysyla da burada anlatlmak istenen ey udur:
b urada,T evratn gereklem esi ile bunun ihlali akyor. (Ds
turu Tevratn gereklem esi bunun ihlalidir olan) Sabetay
Sevini hareketinde olduu gibi en radikal Mesih hareketleri
bunu aka savunuyor.
Dolaysyla da hkuksal-siyasal bir perspektiften bakldn
da M esihilik bir istisnai durum teorisidir.Tek fark, M esihilikte istisna durum unu ilan edecek bir o toriten in tannmamasdr.
bunun yerine, bunun iktidarn ykacak bir M esih vardr.
75

Kutsal nsan

Kafkann alegorilerinin zelliklerinden biri udur: Bu ale

goriler, en sonunda biterlerken, bize, o ana kadarki anlam la
rn tam am en altst eden bir 1 8 0 derece dnn m m kn
olduunu sylerler. Dolaysyla da taral adamn inatl ile
Ulyssesin Sirenlerin sesinden sa kmasn salayan zeks/
kurnazl

arasnda

benzerlik

kurm ak

m m kndr.

Nasl

H ukuk n dedeki H ukuk tam da hibir ey em retm ed i

i iin baa klamayacak bir ey ise, ayn ekilde Kafkann
S ire n lerin d ek i en korkun silah da ses deil; sessizliktir ( im
diye dek hi olmad am a u durum asla dnlem eyecek bir ey
olmayabilir: birisi kendisini bunlarn sesinden kurtarabilir fakat
sessizliklerinden asla)- Ulyssesin neredeyse insanst zeks
tam da Sirenlerin sessizliini fark etm esine ve bunlara sadece
bir siper olarak kendi kurnazlyla kar koymasna dayanyor;
tpk H ukuk n n d e deki taral adamn H ukukun kapcsna
kar yapt gibi. Aynen Yeni Avukat taki H indistann kap
lar gibi, H ukukun kaps da, Bucephalush* gibi insanlarn da
h er ne pahasna olursa olsun hkim olm ak zorunda olduklar
mitsel glerin bir sem bol olarak dnlebilir.
VI
Bu anlam olm adan yrrlkte olm a kavramnda rtk
olarak bulunan hukuk deneyim i zerinde en o k kafa yoran
felsefeci Je a n -L u c N acy dir. N ancy, o k youn bir m etinde,
bu deneyim in ontolojik yapsn bir terk edm e yaps olarak
tanm lyor ve bundan dolay da, sadece iinde bulunduum uz
a deil; ayn zamanda da btn Bat tarihini terk edilme za
m an olarak anlamaya alyor. A ncak betim ledii yap hukuk
biim inin iinde kalyor ve terk edilme, yasaktan kurtulmann
imknsz olduu bir egem en yasaklamaya terk edilm e olarak
tasavvur ediliyor:
'Terk e t m e k ,... e g e m e n b ir iktidara havale, e m a n e t ya da teslim etm ek
ve bu iktidarn yasaklamasna, yani bu iktidarn b eyan larna, a rla r
na v e cezalarn a havale, e m a n e t ya da teslim e tm ek tir.
* Byk skender'in en sevdii ac. (..)
, 76

Giorgio Agamben
Kii kendisini d aim a b ir h uk uk a terk ed er. Terk edilm i Varln m a h
ru m iy e tin in l t , tabi klnd h uk uk un snrsz katldr. Terk
ed ilm e , kiiyi u ya da b u h uk uk m ah k em esin e a ran b ir celp kd
d eild ir.T erk e d ilm e , m utlak olarak h u k u k u n , yani tam olarak ve b
t n y le h u k u k u n [g eerlilii] altna g irm e y e zo rlan m ad r. A yn ekil
d e ki b un lar ayn e y d ir - kovulmak, h u k u k u n m ad d elerin d en b irin e
tabi o lm a k deil; b t n olarak h u k u k u n altna g irm e k tir.T e rk edilen
kii, m utlak h u k u k a teslim ed ilm ek suretiyle, h uk uk un ta m a m e n d
na terk e d iliy o r...T e rk ed ilm e h u k u k a riay et e d e r; baka trl yapa
m az. (L impratif catgorique, s. 1 4 9 - 5 0 ) .

am zn dnm eye ykledii grev, anlam olm adan y

rrlkte olan hukukun u ve almaz biim ini tanm aktan iba
ret olam az. Kendisini bununla snrlayan hibir dnce, bizim
burada egem enliin (ya da egem en yasaklamann) paradoksu
olarak tanm ladm z otolojik yapy tekrarlam aktan teye gi
dem ez. Sonuta egem enlik, tam da, terk edildiimiz hukukun
tesindeki lukuk tur, yani o/msun z-varsaym l iktidardr.
Egem enliin paradoksundan kurtularak btn yasaklamalar
dan arnm bir siyasete doru yol alabilmemiz iin ncelikle
terk edilm enin Varln her trl hukuk dncesinin tesinde
(hatta anlam olm adan yrrlkte olan bo hukuk biim inin
bile tesinde) dnebilm em iz gerekiyor. Saf bir hukuk biim i
sadece bo iliki biim idir. B o iliki biim i ise artk b ir hukuk
deil; hayat ile hukuk arasndaki bir ayrlmazlk alandr, yani bir
istisna durum udur.
Buradaki sorun, H eid eggerin, Felsefeye K a tk s n d a (Beitrge
zu r Philosophie) Seinsverlassenheit |Varln terk edilmilii]
bal altnda karlat sorunun aynsdr: Bu sorun, kendiliin
Varlk taralndan terk edilmesidir. Aslnda bu, Varlk ile metafi
ziin zirveye ulat adaki varlk arasndaki birlik ve farkllk
sorunundan daha az ey ifade etm eyen bir sorundur. Bu terk
edilmedeki sorun, baka bir eyi (varl) terk ve tahliye eden bir
ey (Varlk) deildir.Tam tersine: B urada Varlk, varln ken d i k e n
disine terk ve havale edilm i varlndan baka bir ey deildir. Burada
Varlk, varln yasaklanmasndan baka bir ey deildir:
77

Kutsal man
K im neyi terk ed iyor? Varlk, kendisine ait olan ve olm ayan varl terk
ediyor. O halde varlk bu ekilde ortaya k y o r; nesne olarak ve eldeki
Varlk olarak ortaya k y o r; sanki Varlk yokm u g ib i... B u d u ru m d a.
Varln varl terk etm esinin anlam u du r: Varlk, kendisini, varln
ortaya km asyla gizliyor. Varln kendisi, zd e bu kendisini g eriy e
ek tii z -g iz le m e olarak b elirleniyor...V arlk tarafndan terk ed ilm ek :
yani Varlk varl terk ed iyor. Varlk kendi kendisine em an et ed iliyor
ve hesap nesnesi haline geliyor. Bu sad ece b ir d d eil. Varln
kendisinin ilk tarihidir. (Beiriige zr Philosophie, s. 115)

E er bu anlamda Varlk, varln yasaklan m asn daki Varlktan

baka bir ey deilse [ lessere a badano delien te), o zaman ege
menliin ontolojik yaps burada kendi paradoksunu tam am en
ifa ediyor. Bu durum da terk etm e /e d ilm e ilikisi farkl bir bi
im d e dnlecektir. Bu ilikiyi, anlam olmadan yrrlkte
olan bir varlk olarak -y a n i Varln, hibir eyi hatta kendisini
bile em retm eyen bir hukuk tarafndan ve bu hukukun k en d i
sine terk edilmesi olarak okum ak, nihilizmin iinde kalmak
ve terk edilme deneyim ini son noktasna vardrmam aktr. Terk
edilme deneyim inin tan anlamyla yaand tek yer, bu d e
neyim in (Kat hukuk biim i ve anlam olmadan yrrlkte
olan hukuk da dahil olm ak iizere) her trl hukuk ve kader
dncesinden kurtarld yerdir. Bundan dolay, terk edilm e
ilikisinin bir iliki olm ad ve varlk ile Varln birlikte olm asnn
bir iliki biimi yaratmad dncesine ak olm ak gerekiyor. Bu,Var
lk ile varln artk yollarn ayrd anlamna gelm iyor; bunun
yerine bunlarn ilikisizliklerini srdrdkleri anlamn ifade
ediyor. Am a bu, en azndan, siyasal-toplunsal/m m un artk bir
iliki biim i dnda dnlmesini gerektiriyor.

A lexandre K ojvein tarihin sonu|nun gelecei| ve bunun

ardndan da yeni bir h om ojen devletin kurulaca yolundaki
dncesi, burada hukukun anlam olmadan yrrlkte olmas
olarak tanmladmz tarihi durum ile pek o k benzerlik ta
y or (bu, K ojvee liberal-kapitalist bir anahtarla yeniden hayat
78

Giorgio Agambcn

verm e dorultusundaki ada giriim leri aklayan bir d u ru m

dur). Sonuta, zamana meydan okuyan bir D evlet ya da kendi
telosunu gerekletirm enin tesinde hayatm srdren bir D ev
let egem enlii, anlam olmadan yrrlkte olan bir hukuktan
baka nedir? B o egem enlik biim inin hl hayatta olduu bir
tarihin gerekletirileceini tasavvur etm ek , D evletin, tarihsel
biim lerini gerekletirm eden ortadan kalkacam tasavvur et
m ek kadar imknszdr. nk bo D evlet b iim i, imknszlaan
bir D evlet biim ini arayan tarihi ierikler yaratm a eilimi ta
yor (nitekim eski Sovvetler Birlii ve eski Yugoslavyada olan
ey bu dur).
B u grevi kaldrabilecek tek dnce, hem D evletin sonu
ile tarihin sonunu birlikte dnebilme he de bunlar birbir
lerine kar seferber edebilm e kapasitesine sahip bir dnce
olacaktr.
te, son yllarnda H eid eggeri, yine yetersiz bir biim de
de olsa, nihai bir olay ya da sahiplenme (Ereignis) dncesiyle
izledii istikamet buydu. H eid eggerin bu dncesinde, sahip
lenilen ey Varln kendisidir, yani o zamana kadar farkl a
larda ve farkl tarihsel ahsiyetlerde varlklar belirleyen ilkenin
kendisidir. Bunun anlam udur: Ereignis ile (K ojevei yoru
munda H egeldeki M utlak ile olduu gibi) Varln tarihi sona
eriyor (bkz. H eidegger, Z u r Sacle des D en ken s, s. 4 4 ) ve dola
ysyla da Varlk ile varlk arasndaki iliki balanyor . B u n
dan dolay da H eidegger, Ereignisl e , " Varl varlktan bamsz
olarak dnm eye altn syleyebiliyor. H eid eg gerin bu
ura, ontolojik farklln bir iliki olmadn dnm ek ve
Varlk ile varl her trl balantnn tesinde dnm ekten
daha az bir ey deildir.
Kojeve ile G eorges Bataille arasndaki tartmaya da bu pers
pektiften bakm am z gerekiyor. Buradaki sorun, tam da, insan
lk tarihinin gereklem esi andaki egem enlik ahsiyetidir.
ha balamda eitli senaryolar yazmak m m kndr. Kojeve.
ddegel O ku m alarn a G iri (Introductian d la Iccture de Hegef) ki
tabnn

ikinci basksna ekledii notta, birinci baskda ortaya

.i l -

att, tarihin sonunun, insann yeniden hayvan olmas ve tam

anlamyla (yani olum suzlam a eylem inin znesi olarak) insann
ortadan kalkmasyla akt iddiasndan vazgeiyor. Kojve,
1 9 5 9 ylndaki Japonya gezisi srasnda, tarih-sonras b ir klt
rn olabileceini ileri srm t. Bu tarih-soras kltrde in
sanlar, olum suzlam a eylem lerini kat anlamyla terk etm elerin e
ram en, biim leri bunlarn ieriinden ayrmay srdrecekler
ve bunu yaparken de biim lerin ieriini dntrm eyi deil;
bir tr saf zppeliki (ay serem onileri vs.) hedefleyeceklerdi.
te yandan Kojve, R ay m o n d Q u en eau nun rom anlarn ele
tirirken, D im an che de vieni [Hayatn Pazar] karakterlerinde ve
zellikle de tem bel yaram az da (voyou dsuvr) tarihin sonun
daki doymu bilge insan ahsiyetini gryordu (Kojve, Les
rom ans , s. 3 9 1 ). Bataille ise, voyou desuvr (ki km senerek
h om o quenellenesis olarak tanmlanyordu) ve H egeldeki doy
mu ve zbilinli bilge adama karlk o larak ,insann kendisini
kendisine verdii biim lere: ... glm e, erotizm , atm a, lkse
denk den (la seule innocence possible: celle de l instant) tam am en
tketilen bir egem enlik figr ileri sryordu.
lk olarak K ojvein Q uen eau eletirisinde ortaya kan
dsuvrement -ta rih in sonundaki esersiz insan ahsiyeti- temas
B lan ch o t ve N acy tarafndan gelitirildi ve N ancy bu temay
E sersiz Toplum (L a socit dsuvre) adl kitabnn tam m erkezi
ne yerletirdi. Burada her ey esersizlik le neyin kastedildiine
baldr. B u , ne basit anlamyla i yapm am a ne de (Batailleda o l
duu gibi) egem en ve bo/yararsz bir olumsuzluk biim i ola
bilir. Esersizlii anlamann tek tutarl yolu, bunu, (bireysel eylem
ya da bireysel eylem lerin toplam olarak dnlen kolektif ey
lem gibi) bir transits de potettia ad aetum ile yok olmayan genel
bir potansiyel biim i olarak dnm ektir.

80

Eik

enjam inin iddetin Eletirisi adl almas, iddet ile

hukuku birbirine balayan indirgenem ez balanty ortaya

Icoymakla, egem enlik zerine yaplan h er almann gerekli ve

-e v e t bugn b ile - kanlm az nclne iaret ediyor. B u ba

lant, B en jam ini analizinde, yasa koyan iddet ile bu yasay ko
ruyan iddet arasndaki diyalektik salnm olarak ortaya kyor.
Dolaysyla bu iki iddet trnn dngsel diyalektiini krm ak
iin n c bir ahsiyetin gereklilii hsl oluyor:
[Yasa koyan iddet ile bu yasay koruyan iddet arasndaki] bu saln
nm yasas u geree dayanyor: Btn yasa-koruyucu iddetler, ge
erli olduklar srece saldrgan kar-iddeti bastrmak suretiyle,
saliminin yaratt yasa-koyucu iddeti dolayl olarak zayflatyorlar...
.

81

Kutsal insan
B u d u ru m , o zam an a kadar yasa k oym u olan ve dolaysyla da salnm
gerei k m e y e m ah k u m olan iddetin ya yeni g le r taralndan ya
da daha n c e bastrlm olan g le r tarafndan ezilm esin e d ek d evam
ed er. te, h ay ali/m itsel h uk uk b iim leriy le y r t len bu d n g n n
krlm asyla, h u k u k u n ve b u n un dayand btn g lerin (ki zaten
b u n lar da h u k u k u n kendisine dayanyor) azledilm esiyle ve dolaysyla
da, en nih ayetind e D e v le t iktid arn n azliyle yepyeni b ir tarihsel a
balyor. ( Z u r K ritik d er G ew alt , s. 2 0 2 )

B enjam in in bu denem esi zerine yaplacak olan btn y o

rum larn ana sorunsal, B en jam in in kendisinin ilahi iddet
adn verdii bu nc ahsiyetin tanmlanmasdr. G erekten
de Benjam in bu ahsiyetin nasl tehis edileceine ilikin pozitif
hibir l t sunm uyor ve hatta som ut durumlarda bunun tan
nabileceini kabul etm iyor. Burada kesin olan tek ey udur: Bu
nc unsur ne yasa koyuyor ne de yasay koruyor; bu, yasay
azlediyor (entsetzt). Bundan dolay da en tehlikeli yorum lara
bile meydan verebiliyor (nitekim D errida, bu denem eyi yo
rumlarken - tu h a f bir yanl anlam ayla- bu unsuru Nazilerin
N ihai z m iiyle ilintilendirerek bunun nne gem eye
alyor [ F o rce de L o i ,s . 1 0 4 4 -4 5 ]).
Benjam in

1920 ylnda bu Eletiri zerinde alrken

m uhtem elen S ch m ittin Siyasal Teolojisn (Politische Theologie)

henz okum am t (Sch m ittin buradaki egem enlik tanmn,
be yl sonra barok m atem oyunlar zerine yazd kitabnda
zikredecekti). Dolaysyla da bu denem esinde egem en iddet
ve istisnai durum kavramlar ele alnmyor. E e r ele almsalard bunlarn, yasa koyan iddet ve yasay koruyan iddetle nasl
bir iliki iinde olacan sylem ek kolay deildir. lahi iddetin
mulaklnn kk belki tam da bu yoklukta aranacaktr. uras
ak ki, istisna durum unda uygulanan iddet ne yasay koruyor
ne de sadece yasa koyuyor; bunun yerine, yasay askya almak
[rafa kaldrmak] suretiyle muhafaza ediyor ve kendisini bunun
dnda tutarak yasa koymu oluyor. Bu anlamda egem en iddet,
tpk ilahi iddet gibi, B en jam in in denem esinin diyalektiini
tanmlamaya alt iki iddet trnden hibirine tam am en
. 82

Giorgio Agambet

indirgenebilecek bir iddet deildir. B u , egem en iddet ile ilahi

iddetin birbirine kartnlabilecei anlamna gelm iyor. G er
ekte ilahi iddetin tanmlanmasn daha kolay klan ey, tam
da, istisnai durum ile ilintilendirilmesidir. E g em en iddet, yasa
ile doa, dar ile ieri ve iddet ile hukuk arasnda bir belir
sizlik mntkas yaratyor. te yandan ise egem en , tam da bu
ikiliklerdeki taraflarn birbirinden ayrlmasnn m m kn olm a
dn gsteren ve bylece bunlar birbirinden ayran kiidir.
stisnai durum ile n orm al durum birbirinden ayrld srece,
yasa koyan iddet ile yasay koruyan iddet arasndaki diyalektik
gerekten kopm u olm uyor, hatta burada egem enin karar tam
da bu ikisi arasndaki geidi oluturan bir kpr olm u oluyor.
(Bu anlamda unu syleyebiliriz: E gem en iddet, ayn anda, hem
yasa koyuyor (nk norm alde yasak olan bir edim e izin ve
riyor) hem de yasay muhafaza ediyor (nk bu yeni yasann
esas, eski yasann korunmasndan baka bir ey deildir)).Yani
iddet ile hukuk arasndaki bu balant h er halkrda yaatlyor;
bunlarn belirsizlik noktalarnda bile.
B enjam inin ilahi olarak tanmlad iddet ise, istisna ile ku
ral birbirinden ayrmann arnk imknszlat bir mntkada
.yer alyor. Bun u n, gerek istisna durum u olarak egem en id
detle olan ilikisi ile sanal istisna durumuyla olan ilikisi ayn
dr. Bundan dolay (yani ilahi iddet, teki iddetler trnden
bir iddet olm ad, yalnzca iddet ile hukuk arasndaki ban
paralanmas olduu iin) Bejam in, ilahi iddetin ne iddet
koyduunu 11e de iddeti koruduunu, sadece iddeti azletti
ini syleyebiliyor. lali iddet, hukukun tek gerek ieriinin,
bu iki iddet arasndaki hatta iddet ile hukuk arasndaki- bu
balant olduunu gsteriyor. Benjam i, denem esinin egem en
iddetin tanmlanmasna yakn bir eyler syledii tek yerinde
yle diyor: iddetin hukuksal yaratmdaki ilevi iki biim de
karmza kyor: Birincisi, yasa-koym ann am ac yasa olarak
tesis edilecek olan eydir ve bu srete kullanlacak ara ise id
dettir. A ncak, ikinci olarak, yasa tesis edildikten sonra iddetten
vazgeilm iyor; buu yerine, yasa-koym a ilemi gerekletii
83

Kutsal insan

anda ve iktidar adna, iddetten bak ve bamsz bir am a

olarak deil, tersine iddetle m ecburen ve yakndan balantl
bir am a olarak yasa konmu olu y or ( Z u r K ritik der G ew alt ,
s. 1 9 7 -9 8 ). Dolaysyla da B en jam in in, ilahi iddeti tanmlamak
yerine, grnte beklenm edik bir m anevrayla, iddet ile hukuk
arasndaki balantnn taycs zerinde odaklanmas tesadf
deildir; kendisi bu taycya plak hayat (b lojks L eben ) adn
veriyor. (Benjam in in denem esinin ekonom isindeki belirleyici
rol zerinde durm adm z) bu ahsiyetin analizi, plak hayat
ile hukuksal iddet arasnda tem el bir balant kuruyor. Sadece
hukukun hayat (canllk, yaama) zerindeki hkimiyeti plak
hayata bal deildir; ayn zam anda, bir anlamda denem enin
hedef-esnesi olan hukuksal iddetin paralanmas bile plak
doal hayatn sululuundan kaynaklanyor . B u sululuktan
dolay, m asum ve mutsuz olan hayat, plak hayat sululuktan
kurtaracak - v e ayn zamanda hi kukusuz suluyu suundan
deil am a hukuktan arndracak [entti/m /)- olan cezaya havale
ediliyor (bkz. a.g.y., s. 2 0 0 ).
Aada buradaki n erm eleri gelitirmeye ve plak ha
yat egem en iktidara balayan ba analiz etm eye alacaz.
B enjam ie gre, am zda insan hayatna ve hatta hayvan
larn hayatna atfedilen hayatn kutsall ilkesi, szn etti
imiz bu ban aydnlatlmasnda ya da hukukun hayat ze
rindeki hkim iyetinin sorgulanmasnda hi ie yaramayabilir.
B en jam in e gre, burada kutsal olarak ilan edilen eyin, mitsel
dncedeki (neredeyse sanki hayatn kutsall ile hukukun
gc arasnda gizli bir su ortakl varm gibi) ezelden sulu
tayc: plak hayat olduu phelidir. Belki d e , diyor B e n
jam in , hayatn kutsall dogmasnn kkenini aratrm ak gere
kiyor. B u belki de. hatta byk bir olaslkla, zayf dm Bat
geleneinin, kozm olojik bilinmezlikte yitirdii azizi bulmak
iin yapt son yanl giriim dir (bkz. a.g.y., s. 2 0 2 ).
nm zdeki ksma tam da bu kkeni aratrarak balaya
caz. Hayatn kutsall ilkesi bizim iin o denli bildik bir ey
haline geldi ki bize u gerei unutturm u gr n yor: E tik 84

Giorgio Agamben

siyasal kavram larm zn oun u borlu olduum uz Eski Yu

nanllar, bu ilkeyi tanm am alar bir yana, bizim tek bir hayat
terim iyle iaret ettiim iz karmak sem antik alan ifade edebi
lecek bir terim e bile sahip deillerdi. Bat siyasetinin kkeninin
belirleyici unsurlarndan biri u gerektir: Z o e ile bios, ze ile
e zen (yai genel anlam da hayat ile insanlara zel olan belir
li bir hayat tarz) arasndaki kartlk, tam anlamyla hayata bir
ayrcalk ya da bir kutsallk atfetm em izi gerektiren hibir unsur
ierm iyor. H atta H o m ero sun Yunancasnda, canl vcuda ia
ret eden bir terim bile bulunm uyor. Bizdeki hayat terim inin
iyi bir edeeri olarak daha sonraki dnem lerde ortaya km
olan som a terim i ise kken itibariyle sadece ceset dem ekti;
yani tek bana hayat (kiYunanllara gre hayatn kendisi birok
biim ve unsurun birlemesiyle oluan bir eydi) sanki sadece
lm den sonra bir birlik olarak ortaya kyordu. B undan baka,
tpk Eski Yunanllar gibi hayvan kurban etm eyi kutsayan ve in
sanlar nadiren kurban eden baka toplumlarda bile hayat kendi
iinde kutsal bir ey deildi. Hayatn kutsal olmas, tam da ha
yat did/profan balamndan koparm ay amalayan bir dizi
ritel araclyla gereklemitir. Benveistein szleriyle ifade
. edecek olursak, kurban kutsal klmak iin onu yaayanlarn
dnyasndan ayrm ak gerekiyor, iki dnyay birbirinden ay
ran eikten atlamasn salamak gerekiyor; zaten ldrm ekteki
maksat da b udur (L e vocabtlairc, s. 188).
E er bu doru ise, o halde insan hayat kendi iinde ilk defa
olarak ne zaman ve ne ekilde kutsal saylmaya baland? Kita
bmzn buraya kadar olan ksmnda, egem enliin mantksal ve
topolojik yapsn tanmlamaya altk. Fakat acaba egem enlik
neleri kapsyor ve neleri darda brakyor ve egem en yasak
lamann taycs kim dir? H e m Benjam in ve hem de Schm itt,
farkl biim lerde de olsa, hayat (bu B enjam inde plak hayat ,
S ch m ittte ise tekrarlanm a yoluyla katlaan bir m ekanizm ann
kabuunu kran gerek hayat tr), egem enlikle olan en yakn
ilikisini istisna/dlanma ilikisiyle yaayan bir unsur olarak g
ryor. te imdi aydnlatm am z gereken ey bu ilikidir.
85

kinci Ksm

H o m o Sacer

H o m o Sacer

ompeius Festus, S zcklerin A n lam zerin e (O n the Signi

fican ce o f Words) adl almasndaki sacer mots [kutsal da]

bal altnda yazdklaryla Eski R o m a hukukundaki bir ahsi

yetin gnm ze ulamasn salyor. Bu ahsiyet, insan hayatna
ilk defa olarak kutsallk zelliinin atfedildii kiiliktir. Festus,
plebleri ayrlrken T an rya 0ove*) adadklar Kutsal D a taJunladktan sonra ekliyordu:
A t h o m o sa ce r is est, q u e m pop ulu s iud icavit o b n aleficiu m ; n eq u e
fas est eu n in m o la ri, sed qui o c c id it, p a rricid i n o n d a m n a tu r; n am
* Jove: D ier ad Jpiter olan R o m a mitolojisindeki ba tanr, (.n.)

. 89 .

Kutsal nsan
lege trib u n icia p rim a ca v e tu r si quis em , qui eo plebei scito sacer
sit, o c c id e r it.p a rric id ia n e sit. E x q u o quivis h o n o m alus atq u e im p
robus sacer appellari solet. (D e verborum significations)
Kutsal insan, b ir su tan dolay halk tarafndan yarglanan kiidir. B u
kiinin k u rb an ed ilm esin e izin v erilm ez. F ak at bu kiiyi ld ren b iri
si cin ay et ilem i saylm az. G e re k te n de trib u n a h u k u k u n u n ilk yasa
snda yle d e n m e k te d ir: B irisin in , p leb isite/k am u oy lam asn a g re
kutsa] olan b ir insan ld rm esi cin ay et saylm az . B u n d an dolay da
k t ya da m u rd a r (impure) b ir ad am a kutsal d e m e k d etten d ir.

Bu esrarengiz kiiliin anlam eskiden beri ok tartlyor ve

baz insanlar bunun R o m a ceza hukukunun en eski cezas ol
duunu dnyor (B e n e tt,S acer esto , s. 5). N e var ki hom o
sacer zerine yaplan h er y oru m , ilk bakta elikili grnen
zellikler zerinde younlam ak zorunda kald iin karmak
bir hal alyor. Z aten H . B en n ett, 1 9 3 0 tarilli bir denem esinde
unu gzlem liyor: Festusun tanm terim de rtk olan eyi
inkr etmi gr n yo r (bkz. a.g.y., s. 7 ); nk bu, bir yandan
bir insann kutsallm teyit ederken te yandan bu insann l
drlm esine (parricidium terim inin etimolojisi ne olursa olsun,
bu terim orijinal anlamyla zgr bir insann ldrlm esine
iaret ediyordu) yetki veriyor (ya da daha dorusu, bunu ceza
gerektirm eyen bir fiil sayyor). ldrlm esi ceza gerektirm eyen
bu kiinin trensel uygulam alar eliinde kurban edilemedii
(kurban edilem em esine iaret eden neque fas est em im m olari ibaresindeki im m olari, ldrlm eden n ce kurbann zerine
m ola salsa* serpitirm e edim ine gn d erm e yapyor) gz nnde
bulundurulduu zaman buradaki eliki daha da belirginleiyor.
O halde bu kutsal adamn kutsall neye dayanyor? Saltanat
yasalarnda ska karlatmz ve zaten [Eski R o m a ] m eydan
larnn dikdrtgen cippus'u [dikilita] zerindeki eski yaztlar
da da karmza kan bu sacer esto ibaresi eer ayn anda hem
im pne occidiyi ( ceza gerektirm eden ldrlm eyi) hem de
kurbanlktan dlanmay ieriyorsa, o zaman bu ibare ne anlama
geliyor? Ambrosius Th eod osiu s M acrobiusun S atu n alias m c h
* Kurban (treni) iin hazrlanan yemek, (.n.)

90

(iorgio Agamben

( 3 .7 .3 -8 ) yer alan bir blm , bu ibarenin R om allarn kendi

leri iin bile anlalmaz olduunu her trlii kukunun tesinde
kantlyor. Yazar orada sacrum' u tanrlara yazlan ey olarak ta
nmladktan sonra unu sylyor: B u noktada, hukukun kutsal
sayd bu insanlarn statsn tanrsal saymak yersiz olm aya
caktr. nk unu fark etm iyor deilim: N e olursa olsun kutsal
herhangi bir eyi ihlal etm ek yasakken, kutsal insann ldrl
mesinin caiz olmas baz insanlara garip [m inim pideri] geliyor .
M acrobiusun bu noktada yapmak zorunda olduunu dn
d yoru m ne olursa olsun uras kesindir: Kutsallk, kendisine
bir aklama ihtiyac douracak kadar problemli grnyordu.
II
A ntiqui a u cto m d e k [antik dn em yazarlarndaki) kafa ka
rkl ile m o d ern bilginlerin ayrk yorum lar rtyor.
M odern yazarlar bu balamda iki farkl yoru m yapyorlar. Bir
tarafta, T h e o d o r M o m m sen . Ludw ig Lange, B en n ett ve Jam es
Leigh Strachan-D avidso gibi, sacratio'yu * henz dinsel huku
kun ceza hukukundan ayrlmad ve lm cezasnn tanrlara
kurban adamak olarak grld daha eski bir dnem in za-yflam ve scklerlemi bir kalnts olarak g ren ler var. te
yanda ise, Kroly Kerenyi ve W. W ard Fow ler gibi, sacration u n ,
etnolojik tabu kavramna benzeyen, ayn anda hem kutsanan
hem lanetlenen, hem sayg hem de korku uyandran arketip/
ilkrek bir kutsal kiilikten ller lkesinin tanrlarna ada
nan kiiden izler tadn dnenler bulunuyor. lk gruptaki
yazarlar, (rn ein M o m m sen in, bir lm cezasnn bizzat halk
tarafndan ya da halkn setii tem silciler tarafndan infaz ba
lam nda yapt gibi) im pune occidiy i kabul edebiliyor, buna kar
lk kurban edilm e yasan aklayamyorlar. te yandan ikinci
grup bilginler iin ise neque fas esi etim im m olari anlalabilir bir
eydir ( lom o sacer , diyor Kerenyi, kurban nesnesi, bir sacrificium nesnesi olam az. N edeni ok basit ve zaten bundan baka bir
* Szck anlam adama, kurban etme ulan sacmlio terimi burada lomo sacer ile
ayn anlamda kullanlyor ve kutsa] insana iaret ediyor, (.n.)

. 91 .

Kutsal man

nedeni de yok: sacer olan bir ey zaten tanrlarn maldr. D aha

n ce ve zel bir biim de tanrlarn mal olmutur. Dolaysy
la da yeniden tanrlarn olmasna gerek yok tur \La religione,
s. 7 6 J). Aacak bu ikinci gruptakiler de bir insann hom o sacer i
nasl olup da dinsel bir ihlal ve gnah saylmakszm ldrebi
leceini asla anlayamyorlar (dolaysyla da bu anlayamamadan
M acrobiusun tutarsz aklamas douyor: M acrobiusa gre,
hom ines sacri'n in [kutsal insanlarn] ruhlar d s debitae [insanla
rn T an rya borcu] olduu iin bu ruhlar m m kn olan en ksa
zamanda cen n ete gnderiliyordu).
B u iki yaklamn hibiri, Festusa gre bir araya gelm eleriy
le hom o sacerin zglln oluturan u iki zellii ekonom ik
lde ve ayn anda aklayam yor: ldrlm esinin ceza ge
rektirm em esi ve kurban edilmesinin yasak olmas. R o m alla
rn hukuksal ve dinsel dzenleri (hem ius dioim tm hem de its
h am am m ) hakkndaki bilgilerim iz nda deerlendirdiimiz
zam an, bu iki zelliin uyumas o k zor grn yor: E er hom o
sacer m urdar (Fow ler: tabu) ya da tanrlarn mal (Keretyi) olan
birisi ise o zaman bir insan nasl oiuyor da kendisi de kirlen
m eden ya da kutsal olan eylere saygszlk etm eden h om o sacer i
ldrebiliyor? Dahas, eer hom o sacer gerekten lm cezasna
arptrlm bir kurban ise ya da adanm birisi ise, bu d u ru m
da bu kiinin em redilen infaz biim leriyle ldrlm esi [kurban
edilmesi] neden f o s |caiz, m eru] deildir? O halde hem insani
hukukun hem de ilahi hukukun dnda tutulan, ldrleb ilme:
fakat kurban edilem em e statlerinin kesiiminde yer alan hom o
sacer 'm hayat nasl bir hayattr?
yle gr n yor ki R o m a toplum dzenindeki snrsal bir
kavramla kar karyayz; yle ki bu, ius dinmm [ilahi hukuk|
ya da ius h am am m 'un [beeri hukuk] iinde kaldmz srece
asla tam olarak aklaamayacak bir kavramdr. te yandan bu
h om o sacer kavram, bu iki hukuk alan arasndaki snrlar ay
dnlatmamz salayabilir. Biz burada, hom o sucerin zglln
kutsaln farazi bir ilkel mulakl haline getirm ekten baka bir
ie yaramayan etnolojik tabu kavramna bavurm ak - k i imdiye
n

G iorg io A g a m b a

dek genellikle bu yapld yerine, o to n o m bir ahsiyet olarak

sacratioy u yorum lam aya alacak ve kutsal ile profann, dinsel
ile hukuksaln henz birbirinden ayrlmad bir mntkada
ki ilkel bir siyasal yapnn aydnlatlmasnda bu ahsiyetin bize
yardm c olup olm ayacan aratracaz. A ncak bu mntkaya
varm ak iin ncelikle bir yanl anlamay ortadan kaldrmak
gerekecektir.

93

Kutsaln M phem lii

oplumsal fenom enler ve zellikle de egem enliin kke

ni hakknda yaplan yorum lar, bugn bile, on dokuzun
cu yzyln sonlar ile yirm in ci yzyln ilk dn em leri arasnda
ina edilen ve sosyal bilimleri zellikle hassas bir blgeye doru
srarla saptran bilimsel bir mitsel bilginin |ntythologene] youn
basksyla kar karyadr. imdilik kutsaln m phem lii teo ri
si diyebileceim iz bu mitsel bilgi, ilk olarak g eV ik to ry a d
nem i antropolojisi iinde ekillendi ve ardndan da ok g e m e
den Fransz sosyolojisine geti. A ncak zamansal nfuzu ve teki
disiplinlere geii o denli gl ve yaylmc oldu ki, bu mitsel
bilgi. Bataillem egemenlik zerine yapt aratrmalarn g

c n /d oru lu u n u tehlikeye atmasna ek olarak, yirm in ci yz

yl dilbiliminin aheseri olan Em ile Benveistein H int-A vrupa
D ili ve Toplumu (Le. vocabulaire des institutions indo-curapeennes)
adl almasnda bile boy gsterdi. Bu mitsel bilginin ilk olarak
W illiam R ob ertso n Sm itlin S am i D in i zerine D ersler (D rtures
on (he R eligion o f the Sem ites, (1 8 8 9 )) adl kitabnda ayn kitap
Freudun Totem ve'{abu su n u n kom pozisyonunu da etkileyecekti
(bu kitab okum ak , diyordu Freud, bir gondolla akp gitm ek
gibi bir ey) - form le edilmesi artc olm am aldr; nk bu
Dersler, kendi dinsel geleneiyle olan btn balantlarn za
ten yitirm i olan bir toplum un i huzursuzluunu ifade etm eye
balad zamana tekabl ediyordu. Sm ithi bu almasnda, e ttografik tabu kavram n ce ilkel kltrlerin alanndan kyor
ve ardndan da tam am en Kutsal Kitap dini zerine yaplan a
lmalara nfuz ediyor; dolaysyla da B atnn kutsala ilikin de
neyim lerini silinem eyecek ekilde belirsizliiyle damgalyordu.
N itek im , diyor Sith drdnc derste,
d ollerin ve kutsal m e k n larn , p apazlarn ve lid erlerin ve g en el o la
rak, tanrlarla ve bunlara tapnm ayla ilitilendirile h erk es ve h e r e
yin

d o k u n u lm azl n

yanstan

ve

tam

anlam yla

kutsalln

k urallarna tekabl e d e n tabularn yannda b ir d e. b u n u n p aralelinde

S am ilerde m u rd arln k urallarna tekabl eden baka b ir tabuyla k ar
layoruz. L oh u sa kadnlar, b ir cesed e d o k u n an insanlar vb g eici
olarak tab u d u r ve to p lu m d an ayrlrlar; ayn ekilde bu t r insanlar
Sam i d in in de d e k irli/m u rd ard r. B u d urum lardak i tabu lu insanlar
kutsal saylm azlar; n k bu insanlar kutsal m ek n lara so k u lm az ve
insanlarla tem astan m e n ed ilirler...Y ab anl to p lu m larn o u n d a s z
n etti im iz bu iki t r tabu arasnda keskin b ir h at iz ilm e z ve hatta
daha ileri uluslarda bile kutsallk ve m u rd arlk n osyon lar o u zam an
ilintilidir. (S m ith , Lectres,s. 1 5 2 5 3 )

Sm ith, D ersler in in ikinci basksna Kutsallk, M urdarlk ve

Tabu bal altnda ekledii bir erhte, bir dizi yeni mulaklk
rnei sayyor ve Sami dinindeki kutsallk retisini tabu sis
temindeki kirlilikten ayrm ann imknsz olduunu ne sr
yordu (a.g.y., s. 4 5 2 ).
t.. 9 .5. ..i

Kutsal man

u nokta nem lidir: Sm ith, kutsaln bu mulak gcne (p atens) verdii rn ekler arasnda yasaktan da sz ediyor:
B u rad a sayab ileceim iz b ir baka brani uygulam as da yasaktr (b ra n icesi,

herem). Yasak, d insizlerin ya da to p lu m ve tanr d m anlarnn

m u d ak k ym a havale ed ilm esin i n g r y o r.Y a sa k , tan rya ad an m an n

b ir b iim id ir ve dolaysyla da yasaklam ak fiili b azen ad am ak (M icah 4 : 13) ya da v ak fetm ek (Lev. 2 7 : 2 8 ve ilerisi) an lam n da kulla
n lm ak tad r. A n ca k

b u , b ran ilerin

en eski zam an larn d a

m u tlak

k ym , sad ece ilgili kiilerin d eil; ayn zam an d a m allar-m lk lerin in

de kym n ie riy o rd u ...y a ln z c a kiinin m etal m a lla r ,o da ateten
g e irile re k tem iz le n d ik ten so n ra, kutsal h zin eye ek len iyord u (Jo s h .6 :
2 4 ) . H a tta srlar bile kurban ed ilm iy o r, sad ece ld r l y o rd u ; ad an
m eh rin ifa ed ilm em esi g erek iy o rd u (D e u t. 1 3 : 6 ;Jo s h . 6 : 2 6 ) . B y
le

b ir yasak, d oa st

cezalarn

korkusuyla

(I

K rallar

16; 34)

pekitirilen b ir tab u d u r ve b t n tabularda old u u g ib i, b undan g e le

ce k olan tehlike b ulacd r (D e u t. 7 : 2 6 ) . A dan m h erh an g i b ir eyi
evin e sokan kii de ayn yasaa dahil olu r. ( Dersler, s. 4 5 3 5 4 )

Yasak - k i bir tabu biim i olarak d n l yor- analizi, ta en

bandan beri kutsaln mphem lii retisini belirleyen bir ey
dir. leyerek dlayan yasan mulakl, kutsaln mulaklm
gerektiriyor.
II
Artk form le edildikten sonra kutsaln mphem lii teorisi
nin sosyal bilimlerin btn disiplinlerine yaylmas zo r olmad;
sanki Avrupa kltrleri bunun ilk defa olarak farkna varyor
lard. Derslerin yaymlanmasndan on y sonra, Fransz antro
polojisinin klasii olan M arcel Mauss ve H . H u b e rtin K urba
nn Doas ve levi zerin e D en em e (E ssai sur la naturc et la
Jonction du Sacrifice (1 8 8 9 )) adb almalar tam da R o b e rtso n
Sm ithin olaanst b iim de ortaya koyduu kutsal eylerin
mulak karakteri ni ( Essai , s. 195) hatrlatlmasyla balyor
du. Alt yl sonra, W ilhelm M a x W u n d tun Vlkerpsychologiesini fH a lk P sikolojisi] ikinci basksnda, tabu kavram tan da k ut
sal ile m urdarn orijinal belirsizliini dile getirecekti; buna gre,

Giorgio Agamben

bu belirsizlik, insanlk tarihinin en eski dnem ini karakterize

ediyor ve W u nd tun -so n ralar o k tutulacak olan bir form l
l e - kutsal k orku diye tarif ettii bu sayg ve korku karm m
oluturuyordu. Dolaysyla da W un d ta gre, bu orijinal m p hemliin ortadan kalkp da yerine kutsal-m urdar kardnn
gelmesi ancak daha sonralar, en eski glerin yerini tanrlarn
almasyla gereklemiti.
1 9 1 2 ylnda Maussun days olan Em ile D urkh eim D insel
H ayatn Temel Biim len n i (L es fo rm es lm entaires de la oie religi
euse) yaymlad. Burada bir blm n tamam kutsal kavram
nn m ulakl na tahsis ediliyordu. D urkheim burada dinsel
gleri uurlu ve uursuz olm ak zere ikiye ayryordu:
H i kukusuz bu ikisinin uyandrd d u y g u lar ayn d eild ir: N e fre t
ve k orku baka b ir ey, sayg baka b ir eydir. B u n u n la birlikte, h e r iki
d u ru m d a da ayn e y lem lerin o rtay a konm as iin davurulan d u y g u
larn farkl t rd en o lm a m alar g erek iy o r. G e re k te n d e dinsel saygda
ve zellikle d e o k y o u n old u u zam an lard a, belli b ir k orku vardr.
K t g le rin uyandrd k o rk u sayg u n su ru n d an yoksu n d eild ir...
D olaysyla da tein iz ile m u rd ar iki ayr cins d eil, kutsal eyleri iin e
alan ayn cinsin iki farkl varyasyon ud ur. Kutsal eyler iki t rl d r:
u u rlu lar ve u ursuzlar. B u iki zt t r arasnda kesin b ir snrn o lm a
mas b ir yana, h e rh an g i b ir ey kendi doasn d e itirm ed en b u n lar
dan b irin d en te k in e g eeb ilir. M u rd a r tem izd en , tem iz de m urd ard an
yaplm tr. K utsaln m u lak l, bu tran sm u tasyon un olabilirliine
dayanr. (Les form es lmentaires, s. 4 4 6 - 4 8 )

Burada yaplan ey, dinsel deneyim lerin psikolojiletirilm esidir ( nefret ve korku , kltrl Avrupa burjuvazisinin, din
sel olgular nnde kendi rahatszlm ifa ettii duygulard) ve
bunun vard nihai nokta R u d o lph O tto nun kutsal zerine
yapt almadr. Burada olan ey uydu: Tanrsal deneyim leri
yitirmi olan bir ilahiyat, belirsiz ve anlalmaz kavramlaryla ta
m am en akan bir kutsal kavram araclyla, duygu karsnda
akl bandan giden bir felsefeyle birlemesini kutluyordu. D in
selin tam am en psikolojik duygulanm alanna ait olmas, zde
97

Kutsal nsan

rp erm e ve vecde gelmeyle ilgili olmas: B u , gizemli, esrarl

gibi yeni adlar altnda baz eylerin bilim olarak pazarlamasnda baka bir ey deildir.
Dolaysyla da Fred bundan birka yl sonra

Totem ve

T a b u y a yazmaya balad zam an, zaten meydan kendisi iin

hazr hale getirilmiti. Y in e de, kutsaln m phem liine ilikin,
yalnzca antropoloji ve psikoloji tem elinde deil; ayn zamanda
da dilbilim tem elinde gerek bir genel teorinin ortaya k m a
s ancak bu kitapla gereklemitir. Freud 1 9 1 0 ylnda, bugn
artk gzden dm bir dilbilimci olan Kari A belin lkel Sz
cklerin Z t Anlamlar z e rin e ( O n the Antithetical M ea
ning o f Prim al W ords) balkl denem esini okum u ve Im agoda
bu d enem e zerine bir eletirisi kmt. Freud bu eletiri yaz
snda A belin denemesi ile ryalarda eliki ilkesinin bulunm a
d dorultusundaki kendi teorisi arasnda balant kuruyordu.
Freudun da byk bir m em nuniyetle iaret ettii g ib i,A b elin,
denem esinin ekinde verdii zt anlam barndran szckler lis
tesinde L atince sacer ( kutsal ve lanetli) terim i de yer alyordu.
Ancak gariptir, kutsaln mphelii teorisini, ilk olarak fo rm
le eden antropologlar L atin cedeki sacratio kavramndan sz et
miyorlard. Sonralar 1911 ylnda yaymlanan F ow lerm Sacer
Szcnn O rijinal A nlam ( T h e O riginal M eaning o f the
W ord Sacer) balkl denem esinde, hom o sacer, dinsel almalar
yapan bilginleri hem en ve dorudan etkileyecek bir yorum la
sunuluyordu. Festus tanmndaki rtk mulaklk, (R o b e rt
M arettin bir nerisiyle) F ow lerin. Latince sacer ile tabu kate
gorisi arasnda bir balant kurmasna imkn veriyordu: 'Sacer
esto gerekte bir lanet(lem e)dir; bu lanetin taycs olan lom o
sacer, toplum dan dlanm, yasakl bir adamdr, tabudur, tehlike
lidir.... Belki de szck ilk haliyle, tanrsalla herhangi zel bir
g n d erm ed e bulunmayan; fakat yerine gre kutsal ya da lanetli
saylan bir tabu, yani profam nn un [dindnn] blgesinden dla
nan ey anlam tayordu (bkz. Fow ler, R om an Essays, s. 1 7 -2 3 ).
H uguette Fugier, iyi belgelenm i bir almasnda, kutsaln
mulakl retisinin, dilbilim alanna nasl girdiini ve bu
98

Giorgio Agamben

alanda nasl glendiini ortaya koyuyor (Recherches, s. 2 3 8 - 4 0 ).

H o m o sacer bu srete belirleyici bir rol oynamtr. A. W aldenin
Lateinisches etym ologisches Wrterbuch |Latince'nin E tim oloji S z l
) adl almasnn ikinci basksnda (1 9 1 0 ) kutsaln m iip h em lii retisinden hibir iz yokken, Alfred E rn o u t-M e ille tnin
Dictionnaire tym ologique de la langue latine'inin (1 9 3 2 ) sacer m ad
desinde, tam da hom o sacere gn d erm e yaplarak terim in ifte
alam nn olduu dorulanyordu: Sacer, kirletmeksizin ya da
kirlenmeksizin dokunulam ayan kiilere ya da eylere iaret edi
y or; dolaysyla da kutsal ya da lanetli (yaklak anlamyla)
olmak zere iki anlam bulunuyor. ller dnyasnn tanrla
rna adanan bir sulu kutsaldr (sacer esto: Yunanca agios ile kar
latrn) .
F u g iernin

almasnda belgelenen, antropoloji, dilbilim

ve sosyoloji arasnda kutsal sorunu balamnda gerekleen

alverilerin izlenmesi karmza ilgin eyler karyor. R .
G anschinietzin (1 9 2 0 ) iaret ettii, D u rk h eim n m phem lik
teorisine aka gn d erm ed e bulunan (ki ay eyi Fow ler da
Smith iin yapmt) P au ly -W ilso n un S acer balkl makalesi,
W aldenin Wbrier/mc/iunun ikinci basks ile E rn o u t-M e ille tnin
D ictiounairein in birinci basks arasnda yaymland. Fgier, E rn o u t-M eillet ile ilgili olarak, dilbilimin Paris sosyoloji okuluyla
(ve zellikle de Mass ve D urk h eim la) olan sk balantlarn
hatrlatyor. Dolaysyla da R o g e r Callois, 1 9 3 9 ylnda nsanolu
vc K u tsal (L hom m e et le Sacre) adl kitabm yaymlad zam an,
konuya dorudan doruya, o zamana dek artk em in olunan,
szckse! bir veriyle girebiliyordu: E rn o u t-M e ille tnin tan
mndan biliyoruz ki sacer szc R o m a da kirletm eksizin ya
da kirlenmeksizin dokunulam ayan kiilere ya da eylere iaret
ediyordu (bkz. L hom m e et le sacr, s. 2 2 ).
111
N itek im , Eski R o m a hukukundaki, elikili zellikleri c isimletiriyor grnen ve dolaysyla da aklanmas gereken es

rarengiz bir ahsiyet, dinsel kutsal kategorisinin anlam m tam a

m en ve geri getirilem ez biim de yitirdii ve elikili anlamlar
yklenm eye balad zaman bu kategoriyle akmaya balyor.
O zam an, artk etografik tabu kavramyla ilintilendirilmi olan
bu m phem lik -ta m bir dngsellikle- hom o sacer ahsiyetini
aklamak iin kullanlyor. Kavram larn hayatnda, dorudan
anlamlarn yitirdikleri ve dolaysyla da, btn bo terim ler
gibi, elikili anlamlara boulabildikleri bir an vardr. te din
sel kutsal fenom eninin bu kader an, geen yzyln sonunda
(tam m erkezinde m an a, taboo ve sacer terim leri bulunan) antro
polojinin douuyla ayn zamana denk dyor. Levi-Strauss,
m an am n , nasl tek anlam btn gsterilenlere ar anlamlar
yklem e olan bir ar gsterici olarak ilev grdn o rta
ya koyuyor. Kutsal ve tabu kavram larnn, 1 8 9 0 ile 1 9 4 0 yllar
arasnda sosyal bilimler sylemindeki kullanm ve ilevleri iin
de benzer eyler sylenebilir. Sacer terim inin en eski anlam
nn gn d erm e yapt hukuksal-siyasal fen om en , dindeki ge
nel kutsal kategorisinin farazi m phem liiyle aklanam az.Tam
tersine, din ve siyasetin ilgili alanlarnn kesimesinin tarihini ve
bunlar arasndaki karmak ilikiyi anlayabilmemiz iin, titizlikle
ve nyargsz bir biim de bu alanlarn snrlarn izm em iz ge
rekiyor. Dolaysyla da, ne olursa olsun, hom o sacer olarak kar
mza kan orijinal hukuksal-siyasal boyutun, brakn bir eyleri
aklamay bizzat kendisi aklanmaya m u hta olan bilimsel bir
mitsel bilgiyle rtlm em esi gerekiyor.

100

3
Kutsal Hayat

I
e m orijinal kaynaklar ve hem de bilginlerin konsenss,

sacmtion u n yapsnn, u iki zelliin balamndan d o

duunu gsteriyor: ldrlm esinin ceza gerektirm em esi ve

kurban edilem em esi. H e r eyden n ce, im pune occidi, [efsanevi
R o m a kral] N u m a Pom piliusu koyduu sylenen cinayet ya
sasn (S i quis hom inem liberum dolo sciens rnorti duit, parricidas esto,
yani zg r bir insan kasten ldren kii katil saydr) askya
ald srece ins h u m a n w n u n bir istisnas biim ini alyor. H atta
Festusun verdii form lasyon, bir adan bakddda, teknik
anlamyla gerek bir exceptio oluturuyor; burada ldren kii,
. Uil .

Kutsal ih'u

kurbann kutsal olduunu ne srm ek suretiyle m ahkem ede

yarglanmay reddedebiliyordu. te yandan dikkatle bakacak
olursak unu gr r z: N eq u c fas est eum inolari ( bu kiiyi
kurban etm ek meru deildir) bile bir istisna eklini alyor; bu
defaki ius divim m d a n ve her tiirlii trensel ld rm e biim in
den [yani kurban edilmeden] dlanma olarak karmza kyor.
G erekten de l cezasnn bilinen en eski biim leri (rnein
dehet verici poen a culler, burada m ah k m , bana bir kurt derisi
sarldktan ve iinde bir kpein, bir horozun ve ylanlarn bu
lunduu bir uvala konduktan sonra suya atlyor ya da Tarpeia
kayasndan aa braklyordu), m od ern anlamdaki l ceza
lar deil; arn(dr)m a rim elleriydi: te n eq u efa s est em im m olari istisnasnn ilevi, tam da, loo .irerin ldrlm esini ritiiel
ar(dr)nalardan ayr tutm akt ve bu istisna, sacratio'yu dinsel
alann tam am en dnda brakyordu.
13u balamda yle bir gzlem yaplmtr: Consecratio |kurban
etm e], norm al o larak ,b ir nesneyi ius hu m am m d an ius diuinurn'a,
profanlktan kutsalla tayor (bkz. Fow ler, R om an Essays,-s. 18);
hom o sacer durum unda ise kii, ilahi hukuk alanna alnmaks
zn ylece insani hukukun dna braklyor. Kurban yasann,
hom o sacer ile adanm bir kurban arasndaki btn edeerlikleri dlamasyla mesele bitmi olm uyor. Ayrca (M acrobiusn
Trebatiusa g n d erm eyle gzlem ledii gibi), ldrm enin caiz
olmas u anlama geliyor: H o m o sacer e uygulanan iddet, res sacrae |ktsal eyler] durum unda olduu gibi, dinsel bir saygszlk
tekil etm iyor (C u m cetera sacra viotari efas sit, hom inem sacrum
ius fuerit occidi, yani teki kutsal eylerin inenm esi yasaktr,
ancak kutsal insan ldrm ek m erudur).
E er bu doru ise, o zaman sacratio bir ifte istisna biim ine
giriyor: H e m ius hum anusu n hem de ius divi m m un istisnas,
hem profan alann ve hem de dinsel alann istisnas. Bu ifte
istisnann izdii topolojik yap, bir ifte istisna Ve bir ifte ilem e yapsdr; ki bu da, egem en istisnann yapsyla ylesine bir
benzerliin tesinde anlamlar tayor. (Dolaysyla da karmza,
G iuliano C rif gibi, sacratioy u , toplum dan dlanmann t z -

Giorgio Agatnbctt

sel sreklilii iinde yorumlayan bilginler kyor [bkz. C rifo,

E xilica causa , s. 4 6 0 - 6 5 ].) Nasl ki hukuk, egem en istisna
durum unda, istisnai du ru m iin, artk geerli olm am akla ve bu
durum dan ekilm ekle geerli oluyor; aynen bunun gibi fom o
sacer de, kurban edilem ezliiyle Tarya ait olu yor ve ldriilebilir olmasyla da toplum a dahil ediliyor. K u tsal hayat, kurban
edilem eyen fa ka t ldiiriilebilen hayattr.
II
Dolaysyla hom o sacerin statsn tanmlayan ey, kendisine
ait olduu varsaylan kutsaln orijinal m phem lii deil; iine
atld kendine has ifte dlanma zelliiyle m aruz kald id
dettir. Buradaki iddet -h erk es tarafndan ldrlm esinin caiz
olmas ne bir kurban edilm edir ne de cinayet, ne bir idam
m ahkm unun infazdr ne de kutsaln inenm esi. H em beeri
hukukun hem de ilahi hukukun cezai biim lerinin dnda ka
lan bu iddet, yepyeni bir insani eylem alan yaratyor; bu alan
ne sam m faceren in [kutsal eylemin] alandr n e de profan eylem
alandr. te bizim burada anlamaya altmz ey de tam bu
alandr.
.

Z aten daha n ce, ancak ve sadece bir istisna ilikisi iin

de yaatlabilen snrsal bir insani eylem alanyla karlamtk.

Bu alan, istisnai durum da hukuku askya alan ve bylelikle de
plak hayat kendi iine eken egem en hk /karar alanyd.
Dolaysyla da egem enliin yaps ile sacratio'nun yapsnn balantladrlabilip balantlandrlamayaca ve eer balatlandrlabiliyorsa o zaman da bunlarn birbirlerini aydnlattkla
rnn gsterilip gsterilem eyeceini kendi kendim ize sorm am z
gerekiyor. O zam an bile yle bir hipotez ileri srebiliriz: H om o
sacer, he ceza hukukunun ve hem de kurban edilm enin te
sindeki asl yerine iade edildii zam an, egem en yasaklamaya
dahil olan ilk hayat figrn sunuyor ve siyasal boyutun ilk
olarak yaratlmasn salayan ilk dlamann hatrasn yaatyor.
Dolaysyla da siyasal egem enlik alan, dinseldeki profan ve p ra
fandaki dinsel bir knt olarak, kurban edilm e ile katledilme

Kutsal insan

arasndaki bir belirsizlik mntkas biim ini alan bir ifte dlama
araclyla oluturuluyor. E gem en lik alan, cinayet ilem eksizin ve
kurban etm eksizin adam ldrm enin meru olduu alandr ve ku tsal
hayat - y a n i ldriilebilen am a kurban edilem eyen h a y a t- da bu alan
da z a p t edilen hayattr.
Dolaysyla istisnann fornel yapsn tanmlarken kendi
kendimize sorduum uz soruya bir balang yant verm em iz
m m kndr. E g em en yasaklamayla zapt edilen ey, ld riilebilen ama kurban edilem eyen bir insan-kurbandr: h om o sacer.
E e r egem en iktidarn ilk /b irincil ieriini oluturan hayata
plak hayat ya da kutsal hayat diyorsak, o zam an, B en jam in in
hayatn kutsall dogmasnn k k e n fne ilikin sorusunu da
cevaplandrabiliriz. O rijinalinde kutsal olan yani ldriilebilen
ama kurban ed ilem ey en - hayat, egem en yasan penesindeki
hayattr ve bu anlam da, egem enliin ortaya koyduu ilk etkinlik
plak hayat retm e iidir. G erek ten de bugn egem en ikti
darn karsndaki mutlak bir tem el hak olarak sunulan haya
tn kutsallnn orijinal haliyle iaret ettii ey, tam da, hayatn
hem lm ne bir iktidara tabi klnmas h em d e mutlak bir terk
edilm e ilikisine m aruz braklmasyd.

Ayn ekilde, [Eski| R o m a daki halk m ahkem elerinin o to ri

tesinin potestas sacrosancta's [kutsal yetki] da sacratio ile siyasal bir
iktidarn tesisi arasndaki balanty aka gsteriyor. M ahke
m enin dokunulm azl u yaln geree dayanyordu: Plebler, ilk
ayrldklar zam an, sulunun bir lono surer olduunu varsayarak,
tem silcilerine kar ilenen sularn intikamm almaya yemin
ederlerdi. Yanl bir biim de (nk plebler ilk bata legesten
lyasalardan] tam am en ayryd), gerekte sadece isyanc pleblerin
bir charte jtreesi (M agdelain, L a loi, s. 57) olan eye iaret eden
Latince lex sacrata [kutsallar hukuku] terim inin kken itibariyle
tek bir anlam vard: ldiirlebilir insanlar/hayatlar belirle
m ek. Fakat tam da bu nedenden dolay lex sacrata, egem en ikti
dar bir ekilde dengeleyen siyasal bir g tesis ediyordu. Buna
104

Giorgio Agmbet

bal olarak, eski cu m h u riyet anayasasnn sonunufn geldiini|

ve yepyeni bir mutlak iktidarn douunu en iyi gsteren ey,
Augustusun potcstas tribuniciay [halk temsil eden tribnn
gcn] zerine almas ve dolaysyla da sacrosarctus olmasy
d. (R es gestae m etninde yle deniyor: Sacrosanctus in perpetuum
ut essem, et qu oad viverem tribmicia potestas m ihi tribuetur, yani
Sonsuza dek kutsallar kutsal olaym diye ve hayatm boyunca
halkn gc benim le olsun diye .
Ill
B u rad a eg em en istisna ile sacratio arasndaki yapsal ben zer
lik tam anlam yla ortaya kyor. D zenin iki u noktasnda
bulunan eg em en ile h om o sacer, ayn yapda ve balantl olan
sim etrik iki figrd: E g e m e n , karsnda btn insanlarn p o
tansiyel hom ines sacri olduu kii, hom o sacer ise, karsnda b
tn insanlarn egem en kesildii kiidir.
Egem en ile hom o sacer, kendisini h em beeri hem de ilahi
hukukun, hem onafun ve hem de physisin dnda tutan; fa
kat, bir anlam da, hem dinsel hem de profan alandan, hem doal
dzenden hem de kurall hukuk dzeninden ayr olarak tesis
edilen B atn tan anlamyla ilk siyasal alannn snrlarm i
zen bir eylem in ahsnda birleiyor.
Sacratio ile egem en lik arasndaki bu sim etri, m phem liiyle
sadece m o d ern dinsel fen om eoloji alm alarn deil; ayn
zamanda en yeni egem en lik aratrm alarn adamakll y n
lendiren kutsal k ategorisine yeni bir k tutu yor. o k lar tara
fndan gzlem len en ve farkl biim lerd e aklanan egem enlik
alan ile kutsal alan arasndaki bu yaknlk, ne btn siyasal
iktidarlarn balangtaki dinsel karakterinin basit bir sek lerleni kalnts, ne de bu iktidar teolojik bir zem in e o tu rtm a
abasdr. A yrca bu yaknlk, aklanam ayan bir biim d e p
lak hayata ait olan kutsal -y a n i tanrsal ve lanetli karak
terin de son u cu deildir o k fazla. Bu n u n y erin e kutsallk,
eer h ip otezim iz d oru ise, plak hayatn hukuk dzenine
dahil ediliinin ilk(el) b iim id ir; hom o sacer tabiri, ilk siyasal
105

Kutsal nsan

ilikiye ben zer bir eyin, yani eg em enin h k m n n /k ararn n

nesnesi olarak ileyici bir dlama iinde ileyen plak hayatn
addr. H ayat, egem en istisna iin de kald srece kutsaldr.
am zda len kutsal zerin e hem de egem en lik zerine y
rtlen almalara dam gasn vuran ift-anlam llklarn kk,
gerek bir dinsel fen om en ile lukuksal-siyasal bir fenom enin
(hono sflcerin ldrlebilm e fakat kurban ed ilem em e zelli
inin) birbirin e kartrlm asdr. Sccer esto, nhcim lich' [kor
k utucu olan] cezalandran dinsel bir lanet(lem en)i form l
ya da bir eyin ayn anda sahip olduu iyi ve kt karakter
deildir. Bu n u n y erin e, egem en ilikinin dayatld ilk siyasal
oluum dur.
Dolaysyla da orijinal kaynaklara gre sacratio yu hak eden
sular (rnein termitinin exam re, snrlarn iptali; verberatio p a retis, oulun babay inem esi ya da avukatn mvekkilini
dolandrm as), sonradan uygun biim de cezalandrlacak olan
bir kural ihlali nitelii tamyor. Bunun yerine bunlar, insan
hayatnn, mutlak ve koulsuz bir ldrlm e durum una m aruz
braklmhyla siyasal dzene dahil edildii orijinal istisna du
rum unu oluturuyor. Kentin k u ru cu /b elirleyici edim i, snrla
rn izilmesi deil; snrlarn iptali ya da yadsnmasdr (ve zaten
R o m a nn kurulmas mitinin m kem m el bir alenilikle rettii
ey budur). N u m a nin cinayet yasas {parriddas esto), hom o sacerin
ldriilebilirlii sfatyla (parriddi ton damnatur) bir sistem ku
ruyor ve bu, sz konusu sfattan ayr dnlem ez bir sistemdir.
E gem en iktidarn tesisini salayan ilk yap bu dzendir.

Bizim buradaki analizimizdeki haliyle sacer terim inin an

lam alann dnelim. Bu alanda, ne A belin kastettii gibi bir
zt anlamllk bulunuyor ne de D u rk h eim daki gibi genel bir
m phem lik. Bunun yerine bu alan, herkesin ldrebilecei bir
insan hayatna - h e m hukuk alannn hem de kurbanlk alann
dna taan bir iddet n esn esin e- iaret ediyor. Bu ifte tam,
bizim burada tanmlamaya altmz, profa ile dinsel arasn
106

Ciorgio Agombrt

daki ve bunlarn tesindeki belirsizlik mntkasn yaratyor. Bu

perspektiften bakld zam an, kutsal terim inin grnteki
elikilerinin pek ou ortadan kalkyor. N itek im Latinler, d o
um larndan 011 gn sonra kurban edilmeye uygun bir b iim
de olduklar takdirde dom uzlar tem iz sayyorlard. te yandan
Varro (D e re rustica, 2 . 4 . 16), eski zamanlarda kurban edilebilen
dom uzlara sacres dendiini sylyor. Dolaysyla burada ayn te
rim , iom o sacer in kurban edilemezliiyle elim ek yle dursun,
sacer in sadece ldrlebilen bir hayat anlamn ald orijin al/
ilkel bir belirsizlik mntkasna doru kayyor. (Kurbandan n ce
dom uz yavrular tanrlara adanmlk anlamnda henz kut
sal deillerdi; sadece ldriilebilm e zellii tayorlard.) Latin
airlerin klar ku tsal olarak tanmlamalarnn (sacras qui ledat
am antes, yani h er kim kutsal klar in citir [Propertius, 3 . 6.
2 ]; Q u isque am ore teneatur, eat tutusque sacerque, yani H e r kim ki
ktr, gvende ve kutsal o la [Tibullus, I. 2. 2 7 ]) nedeni, bun
larn lanetli ya da tanrlara adanm olmalar deil; bu insanlarn
kendi kendilerini teki insanlardan ayrarak hem ilahi hem de
beeri hukukun tesinde bir alana koym alaryd. B u alan, ilk
olarak, kutsal hayatn m aruz brakld ifte istisna tarafndan
yaratlan bir aland.

4
Vitae N ecisque Potestas*

I
C6 T

T zu n bir sre, egem en iktidarn karakteristik ayrcalk

s z larndan biri hayat ve l m e karar verm e hakk oldu."

F ou cau ltnun, Cinselliin Tarih in in ilk cildinin sonundaki {L a
volonte, s. 119) bu ifadesi o k sradan bir tespit gibi grnyor.
A ncak hayat ve lm zerindeki hak ifadesi hukuk tarihinde
ilk olarak vitae n edsque potestas form lnde karmza kyor;
vitae necisque potestas, egem en iktidar deil; p ater in [babann]
oullar zerindeki

mutlak yetkisini

\potest] tanmlyordu.

* Hem hayatn hetn lmn gc, hem hayat verme he ldrme gc, (.n.)

R o m a hukukunda vita [hayat] hukuksal bir kavram deil; Latin

c e deki sradan kullanmyla (Latinler bu kavramla z o c v e bios'un
anlamn tek bir terim de topluyorlard), yaln yaama gereine
ya da belli bir yaam biim ine iaret eden bir kavramd. Vita sz
cnn zellikle hukuksal bir anlama kavutuu ve gerek bir
terminus teclnicus'a [teknik terim e] dntrld tek yer ite
bu vitae necisque potestas ifadesiydi .Yan T h om as yapt rnek bir
almada unu gsteriyor: Q enin bu form ldeki ilevi kartsallk [lm ile hayatn kartln gsteren bir bala] deildir;
buradaki vita, n ex'in, yani ld rm e yetkisinin doal bir sonu
cundan baka b ir ey deildir ( V ita , s. 5 0 8 - 9 ) . Dolaysyla da
hayat R o m a hukuku sahnesine ilk defa olarak, ld rm e (daha
dorusu kan d km eden ld rm e; nk necarenin tam anlam,
m actare'den farkl olarak, kan d km eden ldrm edir) yetkisinin
roln oynamas iin gereken bir figran olarak kyordu. Bu
yetki mutlakt ve ne bir suun yaptrm olarak anlalyordu ne
de donnsun [hanenin] reisi olm a sfatyla p ater in salahiyetine
giren genel bir yetkinin ifadesi olarak. Bu yetki, dorudan d o
ruya ve sadece baba-oul ilikisinden douyordu (baba, olu
kendisinin eseri olduundan dolay olunun hayat ve lm
zerinde yetki sahibi oluyordu). Bundan dolay babann bu an
lamdaki yetkisini, karsn ya da kzn zina halinde yakalayan bir
baba ya da kocann yetki alanna giren ld rm e yetkisiyle ya da
hatta dom inusu n [efendinin] kleleri zerindeki yetkisiyle ka
rtrm am ak gerekiyor. nk sonraki bu iki yetkinin h er ikisi
de aile reisinin evdeki yasal yetkesiyle ilintilidir ve dolaysyla
da bir anlamda dom us alan iinde kalyor. Halbuki vitae tecisque
potestas, doan h er erkek vatanda iin geerlidir, dolaysyla da
genel anlamdaki siyasal iktidar m odelini tanmlayan bir form l
gibi grnyor. lk olarak ortaya kan siyasal unsur, yaln doal
hayat deil; lm e m aru z braklan hayattr (plak hayat ya da kutsal
hayat).
G erek ten de R om allar, babann vitae necisque potestas' ile
yneticinin im peritm u arasnda byle tem el bir yaknlk oldu
unu dnyorlard. Ius patriun |baba hukuku] ile egem en
. 109 ,

Kutsal htst

iktidarn sicilleri sk skya birbirine balanmt. Dolaysyla

da hem baba hem de yn etici olan ve B rutus ya da Malius
Torquatus gibi, kendisine ihanet eden olunu ld rm ek te te
reddt etm eyen p ater inporiosus [o to rite r babaj tem as, iktidar
mitolojisi ve anlatlarnda nem li bir rol oynuyor. te yandan,
konsl Spurius Cassius ve tribttus Caius Flam iniusun d u ru m
larnda olduu gibi ynetici olan oul zerindeki vitac ecisque p otestasm kullanan |srada] baba fgrii de ayn d erecede
belirleyicidir. Senatonun yetkilerini kendi zerine geirm eye
alrken babas tarafndan engellenen C aius Flam iniusun
hikyesine g n d erm e yapan Valerius M axim u s, babann potesMsm anlaml bir biim de bir im perim privatum [zel alana
ait yetki] olarak tanm lyordu. B u olaylar analiz eden T h o m as,
R om allarn p atria p otestas bir tr kamusal ykm llk olarak
ve bir anlam da, artk /b ak iye ve indirgenem ez bir eg em en lik
olarak grdklerini yazabiliyordu ( V ita , s. 5 2 8 ). Sonraki bir
kaynakta, B ru tu su, oullarn ld rm ek le bunlarn yerine
R o m a halkn evlat edidiini okuduum uzda, o zam an, ayn
ld rm e yetkisinin, evlatlk sfatyla, artk btn halka ynel
diini ren iyoruz. N itek im , her ada egem enlik yetkisiyle
donatlm olan liderler iin kullanlan yceltici halkn babas
lakab, bir kez daha orijinal ve m eum anlam na kavumu olu
yor. Bylelikle bu kaynan bize sunduu ey, egem en iktidar
m itinin bir tr soyktiiiidr:Y neticinin im peritm 'u, babann
vitae n edsqu e potestas'n btn vatandalara yaylm halinden
baka bir ey deildir. En ak ifadesiyle syleyelim: Siyasal ha
yatn en temel dayana, ldriilebilen, ldrlebilm e zelli
iyle siyasallatrlan insan hayatdr.
II
Bu perspektiften bakld zam an. Eski R om allardaki bir
trenin anlamn karm ak m m kndr: B una gre, imperittmh
donatlm olan ynetici ile bunun nnde yryen korum ala
rnn (lictor) arasna girebilecek tek kii, yneticinin ergenlik a
ndaki oullaryd. Ynetici ile kendisine her yerde elik eden
1 10

Giorgio Agamimi

ve k orku n iktidar nianlarn (fasces form idulosi ve sacvc secures)

tayan korum alar arasndaki bu fiziksel yaknlk, imperiuntm ,
ld rm e yetkisinden asla ayr dnlem eyeceini ok iyi ifa
de ediyor. Y neticin in olu, kendisi ile korum alar arasna gi
rebiliyordu; nk zaten ta en bandan ve dorudan doruya
babasnn yaatm a-ld rm e yetkisine tabiydi. Puer oul [ergen
olan o cu u ], sem bolik olarak, tam da vitae necisque potestas' 111
egem en iktidarla zdeliini teyit ediyor.
13u ikisinin akt noktada (imdiye dek o kadar da esiz
grnm eyen) u m stesna/esiz gerek ortaya kyor: H e r er
kek vatanda (ki tam da bu sfatyla kamusal bayata katlabiliyordu) kendisini dorudan doruya mutlak bir ldrlebilm e
durum unda buluyor; h er erkek, bir anlamda, babas iin sucerdir.
Rom allar, bir vatandan yarglanmadan (indem natus) ldiiriilem eyeceini vazeden O n ki Levha ilkesiyle tam bir eliki
iinde bir tr mutlak ld rm e yetkisi (lex indennatorum interfciendum) biim ini alan bu yetkinin km az karakterinin tam am en
farkndaydlar. Bundan baka, vitae necisque potestas form ln
de, kutsal hayatn mstesnaln -em red ilen trensel pratikler
uyarnca ldrm enin imknszln tanmlayan bir zellik de
bulunuyordu. T h o m as ( V ita , s. 5 4 0 ), Calpurnius Flaccusda
retorik bir rn ek olarak yer alan bir olaya g n d erm e yapyor:
Burada bir baba, potestas'ura dayanarak, olunu, ldrm esi iin
bir cellada veriyor. O lu buna direniyor ve hakl olarak, kendi
sini babasnn ldrm esini (mlt mant patris intetfci) istiyor. Vitae
necisque potestas, kendisini dorudan doruya oulun plak ha
yatna balyor ve buradan doan im pune occidi ( cezas olmayan
ld rm e), hibir ekilde lm cezasnn ardndan trenle l
drm e uygulamasna imkn verm iyor.
Ill
T h om as bir yerde vitae necisque potestasla ilgili olarak u so
ruyu soruyor: R o m a hukukunun lm den baka bir biim de
ifade edem edii bu emsalsiz iliki nasl bir ilikidir?" ( V ita , s.
510). Buna verilebilecek tek yant udur: Bu emsalsiz ilikide
ili

sz konusu olan ey, plak hayatn hukuksal-siyasal dzene da

hil edilmesidir. Burada karmza kan manzara udur: Sanki
erkek vatandalar, siyasal hayata katlmalarnn bedeli olarak,
mutlak bir ld rm e yetkisinin nesnesi olmak zorundalar ve
sanki hayat, kente girebilm ek iin, ifte bir istisnayla hem ldiirlebilir olmal hem de kurban edilem em elidir. Dolaysyla da
buradan patria potestas'n hem donns' un h em de kentin snrnda
olm a konum u ortaya kyor: E e r klasik [dnem deki] siyaset
bu iki alann ayrlmas yoluyla domusa, burada, ldrlebile;
ama kurban edilem eyen hayat, bu alanlarn her ikisinin de ayr
ayr dayand destek rolyle birlikte, bunlarn belirleemezlik
sfatlaryla bir araya geldii eik rol oynamtr. Z o e ile bios'un,
birbirlerini ilem ek ve dlamak suretiyle birbirlerini olutur
duklar bu belirsizlik mntkas, ne siyasal bios ne de doal z o e
deil; kutsal hayattr.
Hakl olarak u gzlem yaplyor (bkz. Bad iou , L etre, s. 125):
D evlet, toplumsal bir ban ifadesi olarak deil; yasaklayan bir
kopukluk (deliaison) olarak kuruluyor. Burada bu iddiaya yeni
bir anlam katabiliriz. D eliaison , zaten var olan (m uhtem elen bir
pakt ya da bir szlem e biim indeki) bir ban kopmas olarak
anlalmamaldr. Bu ban kendisi zaten ta en bandan beri
bir kopukluk ya da istisna biim indedir; burada zapt edilen ey
ayn anda dlanyor ve insan hayat siyasal alana ancak ve sadece
mutlak bir ld rm e yetkisine terk edilmek suretiyle dahil edi
liyor. Egem enlik ba, p ozitif kural bandan ya da toplumsal
pakt bandan daha eskilere dayanan; fakat aslnda sadece bir
kopukluk olan bir badr. Egem enlik asndan bakldnda, bu
kopukluun gerektirdii ve rettii ey (yani ev ile kent arasn
daki m etruk mntkada ikam et eden plak hayat), siyasetin ilk
unsurudur.

112

5
Egem en(in) Beden(i) ve Kutsal Beden

rnst K an torow icz

1 9 5 0 lerin sonunda A m erika Birleik

D evletlerinde, K raln k i B eden i: O rtaadaki S iyasal Teoloji

zerin e B ir alna (T h e K in g s Two B od ies: A Study in M ed i

aeval Political T heology) adl kitabn yaymlad zam an, kitaba
sadece o rtaa tarihileri deil; ayn zamanda ve hepsinden te
de m o d ern a tarihileri ile siyasetbilimi ve devlet teorisi u zhanlar byk ilgi gsterdi. Bu alma hi kukusuz trnn
aheserlerinden biriydi ve gelitirdii hkm darn m istik ya
da siyasal bedeni nosyonu (K an torow iczin en parlak ren
cilerinden biri olan R . E . G ieseynin yllar sonra gzlem ledii
113 ,

Kutsal nsan

gibi) m od ern devletin geliimi tarihinin dniim noktalarndan

b irini

(Gesey, C rm onial, s. 9) oluturuyordu. Ancak byle

nazik bir alanda herkesin takdirini toplayan bir ey zerinde

biraz dnmek gerekiyor.
K an torow iczin kendisi, nsznde, hukuksal bir reti olan
kraln iki bedeninin ortaadaki rnekleri konusunda yapla
cak bir aratrma olarak doan bu kitabn, yazarnn ilk bataki
maksadn atn, hatta -alt-balnn da gsterdii gibi bir
o rtaa siyasal teolojisi almas na dntn belirtiyor.
1 9 2 0 lerde Alm anyadaki siyasal olaylar bizzat yaayan ve bun
lara youn biim de katlan, B erlin deki Spartakist Ayaklanma
da ve M nihteki C u m h uriyet M eclislerinde M illiyetilerin
safnda m cadele eden K an torow icz, 1 9 2 2 ylnda S ch m ittin
kendi egem enlik teorisini o tu rttuu siyasal teolojiye gn d er
m e yapmaktan kendini alam yordu. Asimile olm u bir Yahudi
olarak, N azizm in hayatnda onarlm az bir krlma yaratmasnn
ardndan otuz be yl sonra K an torow icz, genliinde cokuyla
paylat D evlet M iti i, bu defa tam am en farkl bir perspek
tiften, yeniden sorgulamaya dnyordu. nszde nem li bir
reddiye iinde u uyary gr yoru z: Yazarn, m od ern siyasal
dinlerin baz idollerini douunu,yalnzca, en knden en
byne dek btn uluslarn en olm adk dogm alarn p en e
sine dt ve siyasal teolojizm leri gerek saplantlara dn
t amzn dehet verici deneyim lerinden dolay aratrma
ya yneldiini dnm ek .... ok fazla ileri gitm ek olacaktr
(K in g s l i i o B odies, s. viii). Yazar, ayn veciz alakgnlllkle,
D evlet M iti denen sorunu herhangi bir tamlkta gsterdiini
iddia edem eyeceini sylyor (a.g.y., s. ix).
Bu anlamda kitap, pekl, yzylmzda devlet ve iktidar tek
nikleri zerine yazlm byk eletirel metinlerden biri ola
rak okunabilir. te yandan, korkun II. R ichard ironisinden ve
P low denm raporlarndan, o rtaa hkuk-bilim ve teolojisinde
ki kraln iki bedeni retisinin oluum unun aklanmasna ka
dar uzanan bu sabrl analizi dikkatle okuyan herkes, gerekten
de bu kitabn aslnda sadece siyasal teolojinin de-nisdfkasyou
. 1 14 .

Ciorgw Agambcn

[gizem inin zlm esi | olarak okunup okunm ayacam sorm a

dan edem iyor. Buradaki gerek udur: S ch m ittin nerdii siya
sal teoloji esas itibariyle siyasal iktidarn mutlak karakteri ze
rine yaplacak bir almann snrlarn iziyor; K raln k i B ed en i
ise, sadece, Jea B o d ie gre egem enlii tanmlayan baka ve
daha zararsz bir nitelikle (/nissance absolue et perptu elle [mutlak
ve daimi g]) kraln dignitasn [yetki; onur] kraln fiziksel
lm nden sonra da yaamasna imkn veren (L e roi ne meurt
ja m a is , yani Kral asla lm ez) egem enliin daiilii niteliiy
le ilgileniyor. Burada Hristiyan siyasal teolojisi , sann mis
tik bedeniyle olan benzerlie dayanlarak, sadece ve tam am en
devletin ahlaki ve siyasal bnyesinin/bedeninin (corpus m orale et
politician) srekliliinin (ki bu olmadan istikrarl hibir siyasal
rgtlenm e dnlemezdi)

tesisi grevine ynlendiriliyor

du. N itek im , bu anlam da, kraln iki bedeni, balantsz pagan

kavramlaryla baz benzerlikler tamasna ... ram en, Hristiyan
teolojik dncesinden filizlenen bir kavram dr ve bundan do
lay da Hristiyan siyasal teolojisinin nirengi noktalarndan biri
olarak d u ru yor (King's Two B odies, s. 4 3 4 ).
II
K an torow icz, bu son tezi belirleyici bir b iim d e n e srer
ken, tam da kraln iki bedeni retisinin soykiitn kendi
am alarna daha az h izm et eden bir yola saptrabilecek bir u n
suru hatrlatyor (fakat bundan hem en vazgeiyor). K an to ro
w icz, kraln iki bedeni retisini, baka ve daha karanlk bir
egem en iktidar gizem iyle balatlandryor: la puissance absolue.
K an toro w icz, bir lit d honneur zerine yerletirilen eg e m e n in /
kraln balm um u m odelinin nem li bir rol oynad ve aynen
kraln canl kiilii gibi m uam ele grd Fransz krallarnn
cenaze trenlerini betim ledii 7. blm de, bu trenlerin kke
ninin, pekl, R o m a im paratorlarnn tanrlatrlm alarna da
yanabileceini hatrlatyor. O rada da, egem en ldkten sonra,
balmumu im agosu hasta bir insanm gibi, bir yatan zerine
yatrlyor; senatrler ve eleri [matrons] yatan h er iki taraa
a n .

Kutsal nsan

diziliyorlar; d ok torlar balm um u putun nabz atlarn yoklar

gibi yapyor ve yedi gnn sonunda heykel le n e dek tbbi
yardmlarn sunuyorlard (K in g s Tvo B odies, s. 4 2 7 ). A ncak,
Kantorovvicze gre, o k ben zer olmasna ram en Franszladaki tren dorudan doruya [R o m a daki] pagan rn ekten
etkilenmi deildi. A m a ne olursa olsun Katorovvicz undan
em indi: Heykelin varl, burada da bir kez daha, asla lm e
yen kraln onurunun srekliliiyle ilim dendir ilecekti.
G ieseyni, K raln ik i B ed en inin uygun biim de tam am lan
d bir alma sayabileceimiz R nesan s F ran sas nda Krallarn
C e n a z e Treni (T h e R oy al F unem i C erenoy in R enaissance Francc)
(1 9 6 0 ) adl kitabnda, hocasnn tan onayyla bu konuya eil
mesi, K an torow iczin R o m a daki rnei dlamasnn, bir ih
mal ya da dikkatsizlikten kaynaklanmadm gsteriyor. Giesey,
Elias B ickerm an ve o k nl Julius Schlosser gibi bilginlerin,
R o m a daki emperyal consecratio ile Fransz trenleri arasnda ge
netik bir balant kurmasn grm ezlikten gelem iyordu. Buna
ram en, ilgintir, Giesey bu konuda bir yargda bulunmaktan
kanyor (Bana gelince , diyor Giesey, he bu iki yakla
mn hibirine yanaamay yelerim |s. 128]) ve bunun yeri
ne. heykel ile egem enliin daiilii arasndaki iliki konusunda
hocasnn yorum unu tam am en onaylyordu. Tabii bunun ak
bir nedeni vard: H eykel treninin pagan uygulam alarnn t
revi olduu hipotezi hesaba katld takdirde, Kantorovviczin
Hristiyan siyasal teolojisi ne ilikin tezi suya dm olacak
ya da en azndan, daha dikkatli bir biim de yeniden dzenlen
mesi gerekecekti. A n cak bunun farkl ve daha gizli bir nedeni
daha vard: Rom allardaki consecratioda, im paratorun balm um u
modeli ile egem enliin en ak zelliini, yani daimiliini ilintilendirm em ize imkn veren hibir unsur yoktu. Bu n u n yerine,
hkm darn balm um u m odelinin n ce canl bir insan m ua
melesi grd ve daha sonra da gsterilerle yakld dehet
verici ve garabet rn ei trenler, daha karanlk ve daha belirsiz
bir mntkaya doru kayyordu. Burada, ki imdi bunu ele alaca
z, kraln siyasal bedeni, ldiirlebile ama kurban edilemeyen
.116,

Giogio Agambe

hom o sacerin bedenine benzer (ve hatta bundan ayrt edilem ez

hale gelmi) grnyor.
III
1 9 2 9 ylnda, klasik antik dnem zerine alan g en bir
bilgin olan Elias B ick erm ann, A rchiv fr Religionsunssensciaftta
R o m a m paratorlarnn Tanrlatrlmas ( R o m a n Imperial
A potheosis) balkl b ir makale yaymlad. M akalenin ksa ama
ayrntl bir ek blm nde, pagan put trenleri (fums imaginarim) ile ngiliz ve Fransz hkm darlarnn cenaze tren
lerini aka ilintilendiriyordu. H em K an torow icz ve hem de
Giesey bu almadan sz ediyorlar. Hatta Giesey, hi ek in m e
den, kendi almasnn B ick erm an n makalesine dayand
n dile getiriyor. N e var ki, hem K atorow icz hem de Giesey,
B ick erm ann n analizinin tam da ana temasn oluturan ey k o
nusunda sessiz kalyorlar.
H e m yazl kaynaklardan hem de madeni paralardan yarar
lanarak im paratorlarn adanmas (im perial consecratio) tren leri
ni dikkatle yeniden tanmlayan B ick erm ann, bu putun cenaze
tren i ndeki zgn km az grm t (her ne kadar bu km a
zn btn sonularn tam olarak kavrayamasa da):
H e r n o rm a l insan sad ece b ir defa g m l r: tpk sad ece b ir defa l
d gib i. A n ca k A to n iu s d n e m in d e , adanan im p a ra to r iki defa
yaklyord u, ilk o larak in corpore |cesedi| ve k incisinde de in ejfgie
|balmum m o d e li]... im p a ra to ru n cesed i t re n le rle fakat resm i o lm a
yan b ir b iim d e yaklyor ve cesed in d en kalanlar m o z o le y e k o n u y o r
d u. B u

n ok tad a halkn m atem i genellik le so n a e riy o rd u ... A n cak

A to n iu s P iu sm kendisi ld zam an cen azesin d e h e r ey team l

le rin dnda y r t ld . B u rad a lustitium (halkn m atem i) t im da ke
m ik le rin

g m l n n

ardndan

balad.

D ah a

nce

cesetten

kalanlarn katafalka k on m asyla b irlikte de resm i ce n a z e ilem i bala

m t! B u /tn u s pnblicunt [halkn katld ce n a z e t re n i], D io ve
H e ro d ia n m d aha son rak i ad am alara ilikin g etik leri kaydardan
ren d i im ize g re , le n h k m d a rn b ed en in in taklidi olarak yaplan
b alm u m u m o d e li ilg ile n d iriy o rd u .... i o , bizzat tank old u u b ir
o layd a, b ir k len in , h k m d a r m o d elin in y z n d ek i sinekleri u zak 117

Kulsa} insan
tatrm ak iin yelpaze salladm , daha son ra ise S eptim us Seve u sun
m o d e le veda p c k o n d u rd u u n u anlatyor. H ero d ian ise, S ep ti
m us S everu s'n p u tu n a yedi g n sarayda hasta b ir insan o larak bakl
d n, d o k to rla rn gelip g itti in i, klinik rap o rlar hazrlandn ve en
son un da da l m tehisinin k on d u u n u k ayd ediyor. B t n b u n lar
h ib ir kuku b ra k m y o r: H e r ey iyle len insana b e n z e y e n " ve
len insann elbiseleri g iy d irilerek resm i yatana yatrlan bu b alm u
m u m o d e l, bu ve belki de baka sihirli t ren lerle, can bu b alm u m u
m o d e le aktarlan im p a ra to ru n kendisidir. ( D ie r m isch e K aise ra p o th e o s e , s. 4 - 6)

Ancak burada btn bu trenlerin anlalmas balamnda

nem li olan ey, p u tu n /m o d elin ilev ve niteliidir. Burada B ic kerm an, serem oniyi yeni bir perspektifte ele almamza imkn
veren bir karlatrma sunuyor:
B y le b ir k o p y a -m o del sihrin in b iro k em sali var ve bunlarla d n ya
nn h e r y e rin d e karlaabiliriz. 136 ylndaki talyadan b ir rn e k v e r
m e k yeterli o lacak tr. A n to n is P its'un heykelinin cen aze t ren in d en
ey re k y z yl n c e , lex collegii mlartm Diaae et Antinonoi nu itan
ed iy o rd u : Qttisquis e x hoc collegia scrims defuucttts jiicrir el corpus citis a
domino iniquo sepultume datum non .. . f u e r i t . . . , ei funus imaginarium fie t
B u to p lu lu k ta n /b irlik te n b ir k le l r ve d e dine saygs olm ayan
bir efendi h iz m e tin in cesedini g m m e z se , b ir fu n u s imaginarium d
zen len sin . B u ra d a da, H isto ria A u g u sta n n . D io u n da tank o ld u
u P e rtin a x in b alm u m u m o d elin in cen aze tren in i tan m lam ak iin
kulland fns imaginarium ifadesinin aynsna rastlyoruz. A n cak ,
b e n z e r d u ru m lard a old u u gib i lex collegii [topluluk h uk uk u] d u r u
m u n d a da b alm u m u p u t, k.yp cesed in yedei ilevini g r y o r. H a l
buki im p arato rlarn cen aze t re n le rin d e im p arato rlarn m o d elleri,
cesedin yedei deil; asl cesedin yann da t re n e ikinci b ir ce se t o la
rak dahil edilen b ir eydir, (a.g .y ., s. 6 7)

4 0 yl akn bir sre sonra 1972 ylnda ayn sorunu yeniden

ele alan Bickerm an, im paratorlarn bu sanal cenaze trenleri
ni, savatan nce kendi kendini trenle M anes tanrlarna |tanr
saylan l ruhlar] adayan; fakat m uharebede lm eyen sava
iin yaplmas gereken bir trenle ilintilendiriyor ( C o n s c c ra tio .
s. 2 2 ). Burada, egem enin /h k darn bedeni ile h o n o s a c c r m
. 11 ,

Giorgio Agamhet

bedeni, artk ayrt edilem eyecekleri b ir belirsizlik mntkasna

giriyor.
IV
Bilginler, uzun zamandan beri, hono sacer figrn, [iin
de yaad] ehri byk bir tehlikeden kurtarm ak iin ken
di hayatn ller lkesinin tanrlarna adayan devotts [kendini
adayan] figrne benzetiyorlar. Livy, 3 4 0 ylnda Veseris
m uharebesi srasnda yaanan bir devotioy u canl ve ayrntl
bir biim de betim liyordu. R o m a ordusu dm an Latinler ta
rafndan m alup edilecei srada, teki konsl T itu s M anlius
Torquatusla birlikte orduya kumanda eden (ve kendisini ada
mak isteyen] konsl Publius D ecius M us, p o n t ift e n * [adanma]
treni|ni| y r tm ed e kendisine yardm etm esini istiyordu:
P on tf, Publius D e ciu s M u tan, ba rt l ve elin in biri h arm a n iy e d en darda kalarak en esin d e d uracak ekilde m o r- e v rili h a rm a niyesini g iy m esin i, ayaklarnn altna braklan m zran st ne karak
unlar sylem esini istedi: Jan s, J p iter, B ab a M ars, Q u irin u s, B e llo
na, Lares, kutsal N oven siles, kutsal Idigites! H e m bizi h e m de d m an laru n z k u d ret elinde tutan siz tanrlar! Ve kutsal M anes! Size
.

yalvaryor ve size ta p iy w u m , l tu f ve inayetinize s n y o ru m ! R o m a

l Q uirices H alk n n g c n ve zaferini k orum anz ve y celtm en izi,
R o m a l Q u irite s H alk n n d m anlarnn zerin e k o rk u , tela ve l m
salm anz d iliy o ru m . R o m a l Q u irite s H alk cu m h u riy e tin in , R o m a l
Q u irite s H alk o rd u su , askerleri ve destek ilerin in adna tek bam a da
olsa bu szleri telaffuz ed erk en , kend im le birlikte dm an o rd u larm
ve d estek ilerin i kutsal M an ese ve Y ery z |tanrlar|na teslim ed iy o r
ve ad y o ru m

D ah a son ra, tren kuan kuanm vazi

yette. silahlanm b iim d e atnn st nd e dikildi ve dm an saflarnn

ortasna dald. A rtk , h er iki o rd u n u n g z n d e d e, b ir insandan daha
y c e b ir varlkt; sanki tanrlarn gazabn yattrm ak iin cen n etten
g n d e rile n birisiydi. (Livy, A b rbc conita libri, 8 . 9 . 4 ve ilerisi)

Burada devotus ile loo sacer arasndaki benzerim , bunlarn

her ikisinin de bir ekilde l m e adanmas ve (Livynin anla
* Eski R o m a da en v k sek din grevlisi. (e .n .)

Kutsa! nsat

tm na ram en) teknik olarak kurban biim inde olmasa bile,

tanrlara ait olmas gereinden teye gitm iyor gibi grnyor.
Bununla birlikte Livy, bu kurum a nem li lde k tutan ve
devotusn hayatnn hom o strerin hayatna daha kesin biim de
benzetilmesini m m kn klan bir hipotez zerinde duruyor:
H erh ald e unu da ek lem ek g e re k iy o r: D m an ask erlerini [tanrlara]
adayan [havale eden| b ir k on s l, d ik tat r ya da p retor,* sad ece k en d i
sini d eil; ayn zam an d a R o m a ord u su n d a bulun an h erh an g i b ir va
tanda da adayabilir. E e r adanan kii l rse ilerin y o lu n d a old u u
dnlr. F ak at e e r ad am lm ezse, o zam an ad am n o d el-p u tu
[s/jnml y erin 2 m e tre |7 fit] altna ya da daha d e rin e g m lm eli ve
k efaret olarak da birisi k u rb an ed ilm elid ir. P u tu n g m ld y erin
st nd e de h ib ir R o m a l y n etici y r y e m e z . A n cak e er. Publius
D e ciu s M u un yapt g ib i, b ir y n e tic i kendi kendisini ad ar ve l
m ezse, on d an so n ra, kam usal ya da zel, h ib ir t re n e k atlam az, (bkz.
a .g .y ., 8 . 9 . 13)

Kendisini adayan kiinin lm em esi, toplum iin neden bu

kadar utanlacak bir durum oluturuyor da toplum , anlam be
lirsiz, karmak bir tren yapmak zorunda kalyor? A rtk canllar
dnyasna ait olmad dnlen bu canl bedenin stats ne
dir? R o b e rt Schilling rn ek bir almasnda unu gzlem liyor:
Kendisini adayp da . lm eyen kii eer hem profa dnyadan
hem de kutsal dnyadan dlanyorsa bunun nedeni bu insa
nn sacer olmasdr. B u kii artk hibir ekilde ve asla yeniden
profan dnyaya geri gnderilenez. n k , btn toplum , tam
da bu kiinin kendisini adamas sayesinde, tanrlarn gazabndan
kurtulm utur ( S acrum et profanum , s. 9 5 6 ). te, daha n ce
im paratorun fanu s inaginariutu'unda karlatmz, egem enin
bedeni ile kendisini adayan kiinin bedenini birletiriyor g r
nen heykele bu adan bakm am z gerekiyor.
unu biliyoruz ki L ivynin szn ettii 7 fit u zunluun
daki signun, kendisini adayan kiinin dev heykel inden ( c o lossts), yani p er im aginem [put iin yaplan] cenaze tren in de
* Eski R o m n 'd a r tb e c e k o n s llerd en h em en sonra g e le n , g rev sresi b ir yl
o lan , ordu ve adalet ilerin e bakan y ksek g rev li, (.n .)

120

Ctiotgio

ya da daha dorusu, akim kalm adanm ann temsili icrasn

da kayp cesedin yerini alan ikizin d en /d u b lr n d en baka
bir ey deildir. Je a n -P ie rre V ernant ile E m ile Ben ven iste, bu
dev heykelin genel ilevini gsteriyorlar: [Bunlara gre] bu
figr, olaand llerdeki bir ikiz olarak, canllar dnya
s ile l ler dnyas arasndaki d o ru /u y g u n ilikilerin yeni
den tesisini m m k n klyor (V ernant, M ytlc, s. 7 7 ). [ n
k] lm n dourduu ilk son u, m phem ve rktc bir
varln (Latinlerin la rv as. Yunanllarn ise p sy h ch e, eidolon ya
da phasna'snn) [hayalet, ruh] zgrlem esidir; bu varlk, tam
olarak ne canllar dnyasna ne de l ler dnyasna ait olm a
dan, len insann eskiden yaad yerlere bu insann d g r
nyle yeniden d n en b ir varlktr. te cen aze trenlerinin
am ac, bu huzursuz edici belirsiz varln, ller dnyasna ait
olduundan em in olunan ve uygun b iim d e trensel ilikiler
gelitirm enin m m k n olduu dost ve gl bir ata haline
dntrlm esini salam aktr. Fakat burada cesedin olm am as
(ya da belli durum larda, cesedin sakat olmas) cen aze tren i
nin laykyla yerin e getirilm esini engelleyebilirdi. te bu tr
durum larda bir heykel, belli koullar dahilinde, cesedin yedei
yerin e geeb ilir ve bu suretle de cen aze treninin temsili ola
rak icrasn m m kn klar.
Peki kendisini adayan am a lm eyen kiiye ne oluyor? B u
rada, tam anlamyla kayp bir cesetten sz etm ek imknszdr;
nk ortada lm yoktur. te yandan, C y reede* bulunan bir
yaztta, kii yaarken bile byle bir heykelinin yaplabilecei sy
leniyor. Bu yaztta, Afrikaya gidecek olan g m en ler ile anava
tan yurttalarnn, birbirlerine kar ykm llklerini korum ak
ii T h e ra da** etm ek zorunda olduklar bir yem inin m etni yer
alyor. B u insanlar, yem in ederken, balm um u kolossoiyi atee
atyor ve yle diyorlard: Bu yem inine sadk kalmayanlar, b
tn atalar ve mallaryla birlikte, m um gibi erisin ve yok olsun
* Kuzey Afrika'da M srn batsnda kurulan bir Eski Yunan kolonisi ve kenti.
% ylnda Romallarn elic gemitir, (.n.)
* * Santori adyla da geen Egedeki Yunan adalarndan biri, (.n.)

Kutsal Isnt

(Vernant, M ytle, s. 69 ). Dolaysyla heykel sadece cesedin yede

i deildir. Bunun yerine bu heykel, klasik dnem de canllar
ile ller arasndaki ilikileri dzenleyen bu karmak sistemde,
(aynen ceset gibi, fakat daha dorudan ve genel bir biim de)
kiinin lm e adanan ve bu iki dnya arasndaki eikte bulun
duu iin de canllarn norm al balamndan ayrlmas gereken
tarafin temsil ediyor. Bu ayr(l)m a [ilemi], genellikle lm
gerekletii zam an, birisinin lm yle bozulan canllar-liiler
ilikisini doru rayna yeniden otu rtan cenaze trenleri vas
tasyla gerekleiyor. Ancak baz durum larda bu dzeni bozan
ey lm n kendisi deil, tam da lm n gereklem em esiydi:
bundan dolay da dzenin yeniden tesisi iin byle bir heykelin
yaplmas gerekiyordu.
B u tren icra edilene kadar (ki bu tren , H . S. Versnelin
de gsterdii gibi, temsili bir cenaze treni deil; adanmann
vekleten icrasdr [ S elf-S acri ce , s. 1 5 7 1), kendisini adayan;
ama lm eyen kii paradoksal bir varlktr: B u kii, grnte
n orm al bir hayat srerken, aslnda ne canllarn dnyasna-ne de
llerin dnyasna ait olmayan bir eikte varln srdrm ek
tedir. Yaayan bir ldr ya da aslnda bir larva olan canl bir in
sandr. Heykeli ise, bir dcvotus olduu tren annda kendisinden
sanal olarak ayrlan adanm hayatn ta kendisini temsil ediyor.
V
imdi eer hono sa cerm hayatna bu perspektiften bakacak
olursak, hono sncerin stats ile artk ne tanrlara adanarak ba
lanma dilemeye ne de cesedinin yerine bir heykelin ikame
edilmesine im kn tanmayan bu lm eyen adan statsn bir
birine benzetm ek m m kndr. H on o sacer in bedeninin ken
disi, ldriilebihe fakat kurban edilem em e sfatyla, kendisinin
lm n elinde olduunun canl bir kantdr. Ancak bu kant,
h er ne kadar mutlak ve koulsuz olsa da, adanma ilemine iaret
etm iyor. N itek im , M acrobiusun, yorum cularn uzun bir sre
kark ve bozulm u olarak grdkleri bir m etinde (S atm n lia, 3 . 7. 6), loto sacer'i. Yunanistanda yem inlerinden dnen
122

Giogio Agmnbt

atletlerin kazanlaryla Jo v e ye adanan heykellere (Z ates), yani

aslnda szlerinden dnen ve dolaysyla da temsili olarak ila
hi adalete havale edilen insanlarn m/ossfsinden baka bir ey
olmayan heykellere benzetm esi rastlant deildir ( anim as ... .
sacratomm hom itm , quos z a a s Graeci vocant [Yunanllarn Z a
nes dedikleri kutsal insanlarn ruhlar]). G enellikle lm den
ayrlan unsurlar kendi ahsnda somutlatran hono sacer, deyim
yerindeyse, kendi kendisinin yaayan bir heykeli, dublr ya da
colosssu du r. Eski dnya, ilk defa olarak, kendisini adayan ama
lm eyen kiinin bedeninde ve tabii daha mutlak bir biim de de
hom o sacer in bedeninde zel bir hayatla karlayordu. Bu hayat,
kendi kendisini hayatn hem profan hem de dinsel biim lerinin
gerek balamndan dlamak suretiyle kendisini bir ifte-istisna nesnesi yapan, tek zellii, ller dnyasna ait olmakszn
lm ile zel/m ah rem bir ortak-yaam a alann paylamas olan
bir hayatt. te Bat dnyasndaki bu kutsal hayat figrnde
plak hayata benzer bir ey karmza kyor. Ancak burada
asl nem li olan ey udur: Bu kutsal hayat da en bandan beri
ziyadesiyle siyasal bir karakter tayan ve egem en iktidarn tesis
edildii toprak parasyla temel bir balant iinde bulunan bir
. eydir.
VI
R o m a im paratorlarnn tanrlatrldklar put trenlerine
de bu adan bakmalyz. E e r colosss daima, bizim biraz nce
grdm z anlamyla, lm e adanan bir hayat temsil ediyor
sa, bu u anlama gelir: m paratorun lm yle birlikte (yakl
dktan sonra geriye kalan ksmlar trenle gm len cesedin
varlna ram en) kutsal hayatn bir paras zg r kalyor ve
bu parann, kendisini adayp da lm eyen insann durum unda
olduu gibi, bir colosss araclyla etkisizletirilmesi gerekiyor.
Yani buradaki manzara udur: m parator iki bedene deil de,
ayn bedende iki hayata sahip olmu oluyor: bir doal hayat ve
bir de kutsal hayat. Buradaki kutsal hayat, norm al cenaze tre
ninden bamsz olarak, doal hayatn sona erm esiyle son bul123

Kutsal iman

nuyor ve bunun cen n ete ykselmesi ve tanrlatrtm as ancak

fa n u s im aginarum 'dm sonra gerekleebiliyor. Kendisini adayp
da lm eyen kiiyi, hono saceri ve egem eni ayn paradigmada
birletiren ey udur: H e r durum da da, kendi balanmdan
koparlan ve deyim yerindeyse, ldkten sonra da hayatta kal
d iin insanlarn dnyasyla uyumayan bir plak hayatla kar
layoruz. H er durum da da kutsal hayat insanlarn yaad
ehirde yaayamyor: Kendisini adayan; ama lm eyen kiinin
durum unda, temsili cenaze treni, baarsz olm u bir adam a
nn temsili biim de gerekletirilmesini salyor. m paratorun
durum unda, ifte cenaze treni, tanrlatrlarak birletirilmesi
ve ilahiletirilmesi gereken kutsal hayatn raptedilmesini m m
kn klyor. N ihayet hom o sacer'm durum unda ise, hibir trenin
ve hibir kurbann kurtaram ayaca bir lm e terk edilmesi ve
m aruz braklmas gereken artk ve indirgenem ez bir plak ha
yatla karlayoruz.
Kutsal hayat, her durum da da, bir ekilde siyasal bir i
lev gryor. Sanki, arpc bir sim etri sayesinde, -d a h a n ce
de grdm z gibi daima vitae necisque potestas olan ve daima
ldiirlebilen; ama kurban edilemeyen bir hayat zerine kuru
la n - stn iktidar, egem en o toriteyi elinde bulunduran kiinin
kendisinin hayata da egem en olmasn gerektiriyor. Eer, ken
disini adayan ama lm eyen kiinin durum unda, gereklem eyen
lm bu kutsal hayan serbest brakyorsa, egem enin lm , s
tn iktidarda ikin gr n en fazlal [kutsal hayat] ifa ediyor;
sanki stn g, son tahlilde, k en d i kendisini ne bakalarn, ldiirlebilen am a kurban edilem eyen hayat olarak tayin etm e kapasitesinden
baka bir ey deildir.
Katorovvicz ve G ieseyin yorum una d n ecek

olursak

unu syleyebiliriz: Kraln iki bedeni retisi bu durum da farkl

ve daha zararsz bir ey olarak ortaya kyor. E er bu reti,
pagan bir inan olan im paratorlarn adanmasyla ilintilendiri
lemezse, teorinin anlam tam am en deiir. Kraln siyasal bedeni
(ki IJlow denn dedii gibi, grlem eyen ve dokunulam ayan
ve ocu k lu k, yallk ve btn teki kusurlar gibi doal b ed e124

G io r g io A g a n b e n

ni tabi olduu eylerden bamsz ola siyasal beden, iine

girdii l bedeni yceltiyor), son tahlilde, im paratorun colossus'unun trevidir. A n cak, tam da bu nedenden dolay, kraln
siyasal bedeni, (K atorow icz ile Gieseynin iddia ettikleri gibi)
egem en iktidarn srekliliini temsil edebilecek bir ey deildir.
Kraln bedeni, ayn zam anda ve her eyden n ce, im paratorun
hayatndaki fazlalk ksm, yani balm um u-m odelle yaltlan/ay
rlan ve daha sonra R om allarn trenlerinde cen n ete tanan ya
da Fransz ve Ingilizleri trenlerinde ise len kralu halefine
aktarlan kutsal hayat ksmn da temsil etm elidir. Fakat tabii bu
kabul edildii takdirde, siyasal beden m etaforu artk digtitas'n
srekliliinin sem bol olarak deil; egem enliin mutlak ve gay
ri insani karakterinin ifresi olarak grlyor. L c m ort saisit !e
u if [l canly ele geirir] ve /e roi ne meurt ja n a is" [kral asla
lez| form llerini, genellikle dnldnden o k daha
harfi bir yaklamla anlam am z gerekiyor: Egem enin lm yle
birlikte egem enin halefinin ahsna aktarlan ey, egem en o to
ritenin temelini oluturan kutsal hayattr. B u iki form ln ege
m en iktidarn srekliliine iarederi, kendilerini ldrlebilen;
ama kurban edilem eyen hayata balayan gizli ban sayesinde
egem en iktidarn mutlakln ifade etm elerine baml bir ey
dir.
Bu nedenledir ki egem enliin en kavrayl m odern kuram
cs olan B o d in , K an toro w iczin siyasal iktidarn srekliliinin
bir ifadesi olarak zikrettii dsturu deerlendirirken, bunu si
yasal iktidarn mutlaklna gn d erm e yaparak yorum luyor:
Bundan dolay , diyor B odin 77c C om m om vcalem altnc ki
tabnda, bu krallkta kraln asla lm edii sylenir. Aslnda eski
bir atasz olan bu sz unu ok iyi gsteriyor: Krallk asla bir
seim ii deildir ve krallar yetkilerini ne Fapadan ne R h eim s
B apiskoposundan ne de halktan alrlar; sadece T an rdan alr
lar (L a Reptbliqte, s. 9 8 5 ).

125

Kutsal insan
V II

E er aydnlatmaya altmz egem enin bedeni ile loto

m o th bedeni arasndaki bu sim etri doru ise, o zam an, g
rnte birbirinden uzak olan bu iki bedenin hukuksal-siyasal
statlerinde analoji ve m tekabiliyetler bulabilmeliyiz. Bu an
lamda ilk ve dorudan bir karlatrma malzemesi olarak, h k iim d ar/egem en i ld rm en in cezasyla karlayoruz. H om o
sacer i ldrm enin cinayet oluturm adn (jmrricidi ot dam atur) biliyoruz. B e n zer dorultuda, (cinayetin daima lm
cezasyla cezalandrld toplum lar da dahil olmak zere) h
kmdar ldrm enin basit bir cinayet edim i olarak grld
hibir hukuksal-siyasal dzen yoktur. H km darn ldrl
mesi, bunun yerine, (Auguscustan balamak suretiyle maiestas
[majesteleri] kavramnn her geen gn daha fazla bir biim de
im paratorun ahsyla ilintilendirilmesinin sonucunda) erimen lesae maiestatis olarak tanmlanan zel bir su tekil ediyor. Burada
bizi ilgilendiren ey.

Iomo sacer in ldrlm esinin cinayetten

daha hafif olarak ve hkm darn ldrlm esinin ise cinayetten

daha ar olarak grlm esi deildir. Aslola ey, bunlarn hibi
rinde de bir insann ldrlm esinin cinayet suu tekil etm e
diidir. Savoy Kral Charles A lbertn egem enin ahs kutsal ve
dokunulm azdr diyen yasasn okurken, burada kullanlan sfat
larn, cinayet ilcmeksizin herkesin ldrebilecei Iomo sacer in
hayatnn kutsalln yansttn g rm em iz gerekiyor.
te yandan. Iomo sacer in hayatn tanmlayan baka bir zel
lik, yani kurall trenlerle emredilen ekilde kurban edilem e
mesi de egem enin ahsnda m evcu ttu r. M ichael W alzer unu
gzlem liyor: 21 O cak 1793 giin X V I. Louisin boynunun
vurulmasn o zamanki insanlarn gznde nem li ve r ac
yapan ey bir kraln ldrlm esi deil, bir kraln yarglanmas
ve lm cezasna arptrldktan sonra ldriilmesiydi ( Kigs
Trial , s. 184 - 8 5 ). M odern anayasalarn, devlet bakannn s
radan bir yarglamaya tabi tutulamayacam ngren ilkesinde
de egem enin hayatnn kurban edilem ez oluunun izleri bulu
nuyor. rnein A m erikan Aayasasnda, Bakann yarglanm a
126

Giotgio Agambe

s iin, Senatonun Yksek M ahkem e bakanmn bakanlnda

zel olarak toplanm as gerekiyor; Senato bu ekilde ancak b
yk sular iin toplanabiliyor ve buradan kacak olan sonu
da norm al bir yasal ceza deil, sadece grevden alma oluyor,
lakobenler, 1 7 9 2 anlamasnn tartlmas srasnda, kraln yar
glanmadan infaz edilebilmesini nerirken, kutsal hayatn kur
ban edilemezlii ilkesini bu ilkenin geliiminin en u noktasna
tamaktan baka bir ey yapm yorlar; kutsal hayatn, cinayet ilemeksizi herkes tarafndan ldrlebileceini; fakat asla res
mi infaz biim lerine tabi tutulam ayacam ngren a n an m n
tam am en sadk kalyorlard (fakat byk bir olaslkla bunun
farknda deillerdi).

127

6
Yasak* ve K urt

I
Ci

Totno sacerin

karakterinin

tam am unu

gsteriyor:

- L J L H o m o sacer, kurulu bir hukuksal dzenin iinde do

mu deildir; ta topium sallam a-ncesi hayat d n em in e dek
uzanan bir figrdr. B u , H in t-A vru p a halklarnn ilkel yaam
larnn bir parasdr... Antik C e rm e n ve skandinav tarihindeki
ekya ve haydut (wargus, vargr, kurt ve dinsel anlam da da kutsal
kurt, vargr y veum ), korno sacerin kardeidir ve bunun byle oldu
* Burada daha nceki bir tanmlamay hatrlamak faydal olabilir: Yasak(lama)
(m], hem toplumdan dlanmaya hem de egemenin emir ve yceliine iaret
eden eski C erm en teriminden treyen bir kelimedir, (.n.)

128

u su g t rm ez bir gerektir... Antik R o m a iin imknsz say

lan e y [yani] yarglam ann ve hukukun dna atlan birisinin
ld r lm esi- C e rm e n antikitesinin tartlmaz gereklerinden
biriydi (Jhering, L'esprit du droit romain, s. 2 8 2 ).
R o d o lp h e Jh e rin g , bu szleriyle, hom o saccr figrn, antik
C e rm e n hukukundaki wargus (kurt adam) ve F riedlos ( barsz adam ) figrlerine benzeten ilk yazard. B u suretle Jh erin g,
sacratio'yu, o n dokuzuncu yzyln ortalarna doru W ilh elm
Eduard W ild anin gelitirdii Friedlosigkeit retisi balamna
oturtuyordu. Bu reti unu sylyordu: Antik C e rm e n hu
kuku, bar kavram (Fried) ile, bu kavram uyarnca, yasay ihlal
edenlerin toplum dan dlanmas zerine kuruluydu; yani yasa
y ineyenler friedlos (barsz) oluyor ve herkes cinayet suu
ileeksizin bu tr insanlar ldrebiliyordu. Ayn ekilde or
taadaki yasak(lama) da benzer zellikler tayordu: Ekya,
ldrlebiliyordu ( hannire idem est qu od dicere quilibet possit
eum offeudere , yani Birisini yasaklamak, herkesin bu insana
ktlk yapabileceini sylem ek d em ektir [Cavalca, II ban
do, s. 4 2 ]) ya da hatta zaten l addediliyordu ( exbannitus ad
mortem de sta d vitate debet haberi pro m orto , yani ldrl
m ek yerine ehre girm esi yasaklanan kiiler l saylmaldr
[a.g.y., s. 5 0 ]). C e rm e n ve Anglosakson kaynaklar, ekyay bir
k u rt-ad am (wargus, werwol olarak tanm lam ak suretiyle ek
yann eik statsnn altn iziyor (Franszcadaki loup garou
(w erew o lf , k u rt-ad am ), Latince garu lphu stan tremitir):
N itekim Salic ve R ip u arian yasalar' kutsal insann ldriilebilirlii sfatn hatrlatan wargus sil, hoc est expulsus form ln
kullanyor ve Aziz Edw ard (1 0 3 0 3 5 ) yasalar da ekyay bir
umlfesheud (kurt ba) olarak tanm lyor ve krt-adam a b en ze* Bu yasalar, adn R e n N ehrinin orta ve aa ksmlarnda egemen olan ve
egemenlikleri altndaki blgeler sonralar Fransa ve Almanya olarak ortaya kan
Germen Frank kabilesinin iki soyu olan Salic ve Ripuarian soylarndan alan, or
taada Avrupa'daki baz krallklar ve hanedanlar tarafndan benimsenen, soyun
devam ve hanedan liderinin seiminde anne soyundan olanlarn dlanmasn
ngren yasalardr. Yzyl Savalarn k da bu yasalar yznden olmutur.
(.n.)

Kutsal Utsan

ti yordu (''lupinm cnim g ei capt a die llagaliois sac, quod ab

anglis m tlfesheu d vocatur\ van Kovulduktan sonra om uzlarnda
bir kurdun bam tar ve Ingilizler kendisine vlfesled d er).
Dolaysyla da, toplum un bilinaltnda insan-hayvan m elezi ve
orm an ile ehir arasnda kalm bir azman olarak kalan ey, as
lnda ehirden yasaklanan insan figryd. Burada nem li olan
ey, byle bir insann sadece bir kurt olarak tannnlanmayp, bir
krt-adam olarak tanm lanm asdr (capt lupinm [kurt bal|
ibaresi hukuksal bir dzenlem e biim idir).Yani ekyann haya
t, tpk kutsal insann hayat gibi, hukukla ve ehirle hibir ilgisi
olmayan hayvani doann bir paras deildir. Bunun yerine,
hayvan ile insan, plysis ile nom os, dlama ile ierm e arasndaki
bir belirsizlik ve gei eiidir: Ekyann hayat, tam olarak ne
insan ite de hayvan olan ve paradoksal bir biim de bu alanlardan
hibirine ait olmadan her iki alana da sokulan kurt-adam n,
lop g a o nun hayatdr.
II
H ob b esun doal durum mitsel bilgisi, ancak bu bilgiler
nda gerek anlam na kavuuyor. Burada u g r y oru z:
D oal d u ru m , kronolojik olarak ehrin kurulm asndan n ce
gelen gerek bir d n em deil; ehir ianqa dissolta, yani
sanki z lm /y k lm olarak alnd anda ortaya kan,
ehrin iindeki bir ilkedir (dolaysyla da doal d u ru m , bu
anlam da, bir istisna durum u gibi bir eydir). N ite k im , H o b bes egem enlii tanm lam ak iin insan insann k urdu ( korno
Itominis lupts") olduu d urum a g n d erm e yaptnda, burada
ki k u rt ( lups") szc n de Aziz Edsvard' yasalarndaki
vargns ile capt ltpinen'in yanklandm g rm eliyiz: Burada
sz konusu olan ey sadece fea bestia [vahi hayat) ve doal
hayat deildir; bu, insan ile hayvan arasndaki bir belirsizlik
mntkas, bir k rt-ad am , kurda dnen bir insan ve insan
haline gelen bir k u rttu r (baka bir deydle, bir ekya, bir hom o
stifcrdir). H ob b estaki doal d u ru m , ehrin yasalarndan ba
msz bir h u k u k -n cesi du ru m olm ak yle dursun, tam da
13(1

Cioigio Agamlwit

ehri kuran ve ehrin ortasnda bulunan bir istisna ve eiktir.

ki, herkesin herkese kar olduu bir savatan o k , herkesin
herkes iin bir hono saccr ve plak hayat olduu ve dolaysyla
da, herkesin wargus, gerit captt lupinum |kurt bal insan |olduu
bir du ru m d u r. Bu insanlarn krtlatrlmas ve kurtlarn da
insanlatrlmas [sreci], istisna d u rum u nun dourduu dissolutio civitatis [devlet dzeninin zlm esi] du rum u n da her
zam an iin m m k n d r. te egem enliin olmazsa olm az ve
h er zam an geerli olan tek nvarsaym ; ne sade[ce] doal ha
yat ne de toplum sal hayat olm ayan, bunun yerine plak hayat
ya da kutsal hayat olan bu eiktir.
Siyaset alann vatandalarn haklar, zgr irade ve top lum
sal szlemelerle temsil etm e ynndeki m od ern alkanlkla
rmzn tersine, egem enlik asndan siyasetin tek zgn /otan tik
nnsurt plak hayattr. Z aten bundan dolaydr ki, H obbesta,
egem en iktidarn tem eli tebaann kendi doal haklarndan z
gr iradeleriyle el ek m elerin d e deil; hkm darn herkese
her eyi yapma (ki bu, burada cezalandrm a hakk olarak o r
taya kyor) hakkn muhafazasnda aranyor. H er toplum da
uygulanan C ezalandrm a hakknn temeli budur diyor H o b -bes. nk H km dara bu hakk Tebaa verm ez. A ncak Tebaa,
kendi haklarndan feragat etm ekle, H km darn kendisinin de
uygun grm esiyle, herkesin korunmas iin H km dar g
lendirmi olu r:Y ai,b u (hak) H km dara verilm ez, H km dara
ve yalnzca H km dara braklr, yaln D oa ve herkesi k om
usuna kar koruyan snrlar durum unda olduu gibi, (doal
H ukukun koyduu snrlar dnda) mutlak olarak (L ev iath an ,
s. 2 1 4 , vurgu benim ).
Devletin ta kalbinde yaamaya devam eden bir doal du
rum olarak buradaki bu zel Cezalandrm a hakk nn stat
sne tekabl eden bir ey var:T ebam n itaatsizlik g sterm em e,
fakat kendi ahsna yneltilecek iddete kar koyma kapasitesi;
tinkii ...id d ete kar kovma konusunda Szlem e hi kimse
yi balam yor; dolaysyla da hi kimsenin kendi ahsna iddet
yneltmesi iin bir bakasna hakkn devretm esi sz konusu

131

Kutsal nsan

deildir (a.g.y.). E gem en iddetin tem eli, aslnda, bir szle

m e /p a k t deil, devletin plak hayat dlayarak ilemesidir. Bu
anlam da, nasl ki egem en iktidarn ilk ve dorudan g n d erm e
yapt ey, ldrlebilen ama kurban edilem eyen, paradigma
sn hono sa cerd e bulan hayattr; aynen bunun gibi, k u rt-adam
ve insann kurt-insan, egem enin ahsnda ehre ebediyen yer
leiyor.

M arie de Fracen en gzel yk-iirlerinden biri olan

Bisdavret'de, hem doa ile siyaset, hayvanlarn dnyas ile in
sanlarn dnyas arasndaki gei eii olarak kurt-adam n zel
doas ve hem de k urt-adam n egem en iktidar ile olan vakn
ilikisi olaanst bir canllkla veriliyor. ykii-iir, kral ile ara
snda zel bir yaknlk olan (de sun seitur esteit priv ez [19. msra])
ve her hafta, giysilerini bir tan altna sakladktan sonra, gn
lne bir kurt-adam a (bisdavret) dnen ve kurt-adam ola
rak geirdii haftann gnnde orm anda hrszlkla ve- teki
hayvanlar avlayarak yaayan (al plus espes de la gau din e / s i v if de
preie e de ravine) bir baronun hikyesini anlatyor. Saklad elbi
selerini kaybettii ya da zerini deitirirken yakaland tak
dirde sonsuza dek bir kurt olarak kalacan bilmesine ram en,
bir eylerden kukulanan karsnn kandrmasyla ona srrn aar
ve elbiselerini saklad yeri syler (kar si jes eusse perdu z / e de
ceo fetsse aparceuz / bisclavret serei a tu z jours). Kadu, daha sonra
sevgilisi olan su ortann yardmyla, baronun elbiselerini sak
lad yerden alr ve baron da sonsuza dek bir kurt olarak kalr.
Burada nem li ola ey, insan elbiselerini bir yere brakp
daha sonra bunlar gizlice yeniden giym e durum una bala
nan

geici

m etam orfoz/bakalam

[yaayan | karakterin [in],

Blinynin hikyesi olan Atusun da ahadet ettii (N atural H istory, 8. kitap) ayrntsdr. B ir k urt-adam a dnm e tam anla
myla [bir] istisna durum una tekabl ediyor: (M ecb u ren snrl
olan) bu dnm srasnda ehir zlyor ve insanlar, artk
hayvanlardan ayrt edilem edikleri bir mntkaya giriyorlar. Bu
132

Giogio Agambcn

hikye, ayn zamanda da, hayvanlar ile insanlar arasndaki be

lirsizlik mntkasna giri ya da buradan k iin baz zel
form alitelerin zorunlu olduunu gsteriyor (ki bu da, istisna
durum unun kuraldan ayr olduunun resm en ilan edilmesine
tekabl ediyor). ada folklor da bu zorunlulua ahadet edi
yor: Yeniden insan haline gelen k urt-ad an u n, eve girebilmesi
iin kapy kere almas gerekiyor:
K apy ilk alnda kars kapy am am ald r. K ad n , e e r kapy a a r
sa, kocasn hl b ir k u rt olarak g re c e k tir ve k ocas da kendisini y i
yerek h i d n m e m e k zere o rm a n a k aacak tr. K apy ik in ci alnda
kadn y in e cevap v e rm e m e lid ir: [E e r cevap verirse] k ocasn insan
b ed en in d e k u rt bayla g re ce k tir. A n ca k n c alnda kap ala
bilir: n k sad ece o zam an insanla d n m tam o larak g erek le
ir, sad ece o zam an k u rt tam a m e n o rtad an kalkar v e eski ad am ortaya
kar, (bkz. L e v i, Cristo si e ferm ato a Eboli, s. 1 0 4 -

105)

B u hikyede kurt-adan ile egem en arasndaki zel ya

knlk da ortaya konuyor. B ir gn (deniyor ykii-iirde) kral,
Bisclavretnin yaad orm an a ava gider ve av kpekleri, sal
verilm elerinin hem en ardndan k u rt-ad am bulurlar. Am a B isclavet hkm dar g r r g rm ez ona d oru koar, zengisine
yapr ve kraldan m erh am et dilenir gibi kraln bacaklarm ve
ayaklarn yalar. H ayvann insancllna hayran olan kral (bu
hayvan akll ve zeki / ... bu hayvan lkeme g t re c e in / ve
bugn artk avlanm ayacan), kendisiyle yaamas iin yanna
alr ve birbirlerinden ayrlmaz olurlar. Ardndan kanlmaz ola
rak eski karsyla karlar ve kars cezasn bulur. A n cak burada
nem li olan ey, Bisclavretnin en sonunda yeniden insan haline
geliinin tam da hkm darn y ata n d a gereklemesidir.
T iran ile k u rt-adam arasndaki yaknlk, gardiyann bir tirana
dnmesinin Arkadyadaki Likyal Zets efsanesine b ezetild i
Platonun D cvletm d e de gsteriliyor:
O halde b ir n uhafizn tirana d n m esin in n ed en i n ed ir? B u , m u h a
fzn e d im le rin in . Likyal Z e u s un A rk adyadaki trbesi h akknda an
latlan efsaneyi y en id en o rtaya k oym aya balad zam an olm am

133

Kutsal nsan
m d r?.... H ikyeye g re , tek i k urban larkilerle birlikte d oranan
insanlarn i o rg an larn d an yiyen herkes en son un da b ir kurda d n
y o r.... N ite k im , en irin d ek i kalabalklar g ren b ir g ru h u n \detnos\
lid eri,k ab ilesin in fkesinden nasl k u rtu laca n bilem ed ii zam an ....
ya d m anlar tarafndan ld r le ce k ya da b ir tiran olu p kurda d
n ecek deil m iydi? (D evlet, 5 6 5 d - 5 6 5 e )

III
O halde, H obbestan Rosseaya kadar, m odern ehrin ku
ruluu/tem eli efsanesini en bandan yeniden okum ann zam a
n geldi. Aslnda doal duru m , ehrin bir an iin (ki bu an, ayn
zamanda kronolojik bir aa-d n em ve zamasal-olmayan bir
andr) tanquam dissolu haline geldii bir istisna durum udur.
Dolaysyla da kurulu, bir daha yklmam ak zere yaplan bir
temel deil; toplumsal alanda egem en hkm biim inde s
rekli olarak ileyen bir ilkedir. Bundan baka, egem en hkm .
dorudan doruya vatandalarn hayatna (vatandalarn zgr
iradelerine deil) gn d erm e yapyor; dolaysyla da vatandala
rn hayat, siyaset kmesinin ilk elem an, siyasetin U rp h an d m eti
olarak ortaya kyor. Ancak bu hayat, ne valin doal rem ese!
hayat (yani Yunanllarn znesi) ne de belli bir hayat biim idir
(yani Yunanllarn bios'u). Bu hayat, bunun yerine, loo saccr ile
um gts plak hayatdr; isa ile hayvan, doa ile kltr ara
sndaki belirsizlik ve srekli gei mntkasdr.
Bundan dolay, kitabmzn birinci ksmnn sonunda n an tksal-formel dzeyde ifade edilen, ilk hukuksal-siyasal ilikinin
yasak(lama) ilikisi olduunu syleyen tez, sadece egem enliin
forel yapsn ilgilendiren bir tez deil, ayn zamanda da eg e
menliin zyle ilgili bir tezdir; nk yasaklama, tam da plak
hayat ile egem en iktidar bir araya getiriyor.T arihteki ilk siyasal
edim in, doadan D evlete [yaplan] som ut ve kesin geie iaret
eden bir szleme ya da akit olduunu iddia eden btn yakla
mlar tam am en brakmalyz. Burada, bun yerine, omon ile
physis arasnda ok daha karmak bir ayrt edilemezlik m nt
kas bulunuyor: Bu m ntkada, bir yasak (lama) biim inde ortaya
kan Devlet taraf, ayn zamanda da zaten daima D evlct-d ve
134

(Uor^io Agnhc

sahte-doadr; te yandan doa ise zaten daima otos olarak ve

istisnai duru m olarak ortaya kyor. Yasaklam a yerine szlem e
balamnda eklem lenen H ob b esu mitsel bilgisi, dem okrasiyi,
egem en iktidar sorunuyla karlat her yerde ve her zaman
gszle m ahkm etti ve ayn zamanda da m odern d em o k
rasiyi, D evlet biim inden bamsz bir siyaset dncesi gelitir
m ekten (yapsal olarak) aciz hale getirdi.
Terk etm e ilikisi o kadar mulak ki, hibir ey bu ilikiyi k o
parm aktan daha zor olanaz.Yasak(laman) g c , esas itibariyle,
bir eyi kendi kendisine brakmann gcdr, yani iliki-d ol
duu varsaylan bir eyle ilikisini srdrm enin gcdr.Yasak
lanan ey/kii, kendi ayrlna terk ediliyor ve ayn zamanda da,
kendisini terk edenin m erh am etine braklyor (yani ay anda
hem dlanyor hem de ileniyor, ayn anda lem braklyor hem
de zapt ediliyor). Hukuksal tarih-yazm nda, srgnn bir ceza
olduunu savunanlar ile bunun bir hak ve kurtulu/snak ol
duunu savunanlar arasndaki asrlk tartmann kk, egem en
yasaklamann bu m phem liine dayanyor (daha cum huriyetin
sonunda C icero srgnn bir ceza olm adn dnyordu:
E xilim n enim mm su ppldm esi, sed pefttgitm portusque stppli-a7 ,yani Srgn bir ceza deil; cezadan kurtulu ve snaktr
[Pro G e r.,3 4 [). H em Yunanistan ve hem de R o m a balamnda
en eski kaynaklar unu gsteriyor: Cinayet iledii iin srgn
edilen insanlarn ya da bir i us ex iliid c n yararlanan bir civitas J o e derata [mttefik lke] vatanda olmasndan dolay vatandaln
yitiren insanlarn - ne bir yasann uygulanmas olarak n e de
cezai bir durum olarak itelendirilem eyen (C rif, L esclusione
dall cilia, s. 1 1)stats, hukuk ile [hukuktan bamsz| cezalan
drm a arasndaki kartlktan daha eski bir durum dur.
lk siyasal iliki, aqu a et igi iuterdietus ya da srgnn hayat
ile ldrlebile ama kurban edilem eyen lom o .arerin hayat
nn birbirinden ayrlamaz hale geldii bu belirsizlik m ntka
snda gerekleiyor. Bu iliki, S ch m ittin kurduu dost-dm an.
ay lkeden olm a-d lkeden olm a kartlndan daha eski
bir ilikidir. E gem en yasaklamann penesinde tutulan insann
135

 yabancsallk (estrarity ), d lke vatandalarnn dsall

nda daha zel ve daha birincildir (tabii Festusn, ex trarim ,
yani qi extra fiocm sacramentm iusque sit [ her kim ki y u rd u n /
ocan, kutsam ann/vaftizin ve hukukun dndadr] ile extraneus, yani ex altera terra, quasi exterraneus [ h er kim ki baka
bir lkedendir ve tam am en dmzdadr] arasnda gelitirdii
kartl bu ekilde gelitirm ek m m knse).
Daha n ce deindiim iz u gerekteki anlamsal m p h em lii imdi anlayabiliriz: Latin kkenli dillerde, yasakl olm ak
aslnda hem -in m erh am etine kalm ak hem de zgr ira
de dnda, zgr olm aktr; hem dlanm, yasakl hem de
herkese ak, serbest olm aktr.Yasak(lam a), egem en istisnann
iki kutbunu bir araya getiren ve ayn anda hem ek m e hem de
itme [edimi |nin g cd r: [Bu iki kutup] plak hayat ile ikti
dar, hom o sacer ile hkm dardr. te sadece bunun sayesindedir
ki; yasaklama hem egem enliin nianlarna (B andu m , quod p otea
appellants fit il Standardm , G m tfim onum , italice Corfalone [M u ratori, A ntiquitates, s. 4 4 2 ]) hem de toplum dan kovulmaya iaret
edebiliyor.
Yasaklamann bu yapsnn bugn iinde yaadmz siya
sal ilikilerde ve kamusal alanlarda da geerli olduunu g r
m em iz gerekiyor. ehir [yaam n jda, ku tsal hayatn kovulm as her
trl iselliktet daha isel ve her trl dsallktan daha dsal bir
eydir. Kutsal hayatn srlm esi, btn kurallar balayan ege
men nonos'tuv, btn yerletirm eleri ve btn toprak paylam
larn yneten ve m m kn klan orijinal yer dzenlemesidir.
E er m odernlikte hayat artk tam am en D evlet siyasetinin (ki
bu artk, Foucau ltun deyiiyle, biyosiyaset halini alyor) m er
kezine yerletiriliyorsa ve eer am zda btn vatandalarn
(zel ama tam am en gerek bir anlamda) gerekte hom ines sacri
olduklar syleebiliyorsa, bunu m m kn klan tek ey, egem en
iktidarn esas yapsn bandan beri yasaklama ilikisinin olu
turmasdr.

136

Eik

er orijinalinde siyasal olan unsur kutsal hayat ise, bu du

rumda, Bataillen, egemenliin mkemmel biimini neden
lmn, erotizmin, arln ve kutsaln u boyutlarnda yaa
nan hayatta aradn, te yandan ise bu hayat egemen iktidara
balayan iliki zerinde nasl olup da dnmediini anlayabi
liriz. Benim bahsettiim egemenlik diyor Bataille ayn ad ta
yan ve Lanetli Pay m (L a part maudite) nc blm saylan
kitabnda, "devletlerin egemenliiyle fazla ilgili deildir (La
souverainet, s. 247). uras ak ki Bataillem burada anlamaya
alt ey, yasakla(n)ma ilikisi ile egemenliin birincil nesne
sini oluturan plak hayatn (ya da kutsal hayatn) ta kendisidir.
. 137 .

Kutsal man

Z aten , her eye ram en, Bataillen uran rn ek bir alma

yapan ey, tam da bu radikal plak hayat deneyim ini dile getir
mesidir. Bataille, hayatn ta kendisini m od ern siyasal atmalarn
ortasna getiren hareketin farknda olmadan peine taklarak, bu
plak hayatn aynsn egem en bir fgiir olarak ortaya koymaya
alyordu. N e var ki, plak hayatn son derece siyasal (ya da
daha dorusu biyosiyasal) doasn g rm ek /tan m ak yerine, bu
hayatn hem kutsaln alanndaki -k i Bataille, kutsal, C alloisnm
ban ektii zamannn antropolojisinin baat tem alar d o
rultusunda, aslen m phem , tem iz ve pis, iren ve byleyici
olarak an lyordu - hem de znen in /tebaan n iselliideki de
neyimini vurguluyor (ki tebaa, bu hayat daima ayrcalkl ya
da m ucizevi anlarda yayordu). Bataille'a gre, hem trensel
kurban hem de bireysel arlk durum larnda, egem en hayat
tanmlayan ey, ld rm e yasann anlk ihlalidir.
Bunu yapmakla Bataille, dorudan doruya, ihlal mantyla
tanmlanan kurbanlk bedenin prestiji iin, ldriilebile ama
kurban edilemeyen ve istisna m antna kazman kutsal insa
nn siyasal bedeninden feragat ediyor ve bunlar takas ediyor.
Bataillen, bilmeden de olsa plak hayat ile egem enlik arasn
daki gizli ba(iaty) gn yzne karm ak gibi bir meziyeti
olsa da, burada hayat hl tam am en kutsaln mulak dngsn
de kalyor. Bataille almalar, sadece ve olsa olsa egem en
yasaklamann gerek ya da maskara bir yinelemesi olabilirdi.
Dolaysyla da Benjatniin (Pierre Klossowskinin sylediine
gre). A cphale grubunun aratrmalarn kesin bir dille Fa
izm iin alyorsunuz diye sulamas anlalabilir bir eydir.
Bataille, kurbann yetersiz olduunu ve kurbann, son tahlil
de. bir kom edi olduunu ayrt edem iyor deildi. ( Kurbanda,
kurban edilen kii ldrlen hayvanla zdeleiyor. N itekim ,
kendi lm n seyrediyor ve kendi iradesiyle bile olsa kurban
silahyla lyor. A ncak bu bir k om edidir! [ H egel , s. 3 3 6 ]). N e
var ki Bataillen hkim olamad ey (E ro sm G zy alar'uda
\Les Lim ites lms\ ele ald ikence kurban gen inlinin re
simleriyle ilgilenmesinin de gsterdii gibi), tam da kavran. 138 .

Ginrgio Agamba

sal kurban ve erotizm m alzem elerinin kavrayamayaca hom o

Srtrerin plak hayatdr.
Je a n -L u c N ancy, Bataille kurban teorisinin m phemliini
gsterm i ve btn kurban eilim lerine kar bir kurban edi
lemeyen varolu kavramn kuvvetle dorulamtr. Fakat eer
bizim hom o sacer analizimiz doruysa ve eer B ataillen ihlale
gnderm eyle yapt egemenlik tanm, egem en yasaklamadaki
ldriilebilen hayat balamnda yetersizse, o zaman bu kurban
edilem ezlik kavramnn da m od ern biyosiyasetteki iddetin
kavranmasna yetm eyen bir ey olduu grlm elidir. H o m o sa
cer kurban edilem ez ama herkes tarafndan ldriilebilir. plak
hayatn egem en iddetin birincil gndergesii/nesnesii olu
turan boyutu, kurban edilebilirlik ile kurban edilemezlik ara
sndaki kartlktan daha orijinal/eskidir ve bu, kurbana uygun
olma ve trensel em irlere uygun olarak ldrlm e kavram lary
la (ki bu, kurbana aina olan btn toplumlarda ok aktr) tam
olarak tammlanamayan bir kutsallk dncesine doru kay
yor. Dolaysyla da m odernlikte, hayatn kutsall ilkesi kurban
ideolojisinden tam am en kurtarlyor ve bizim kltrm zde
kutsal terim inin anlam, kurbann anlam tarihini deil; hom o
sacer in anlam tarihini aynen devam ettiriyor (ve ite bundan
dolaydr ki, bugn k yaygn olan kurban ideolojisinin d emistifkasyonu, doru olsa da hl yetersiz kalyor). Bugn kar
karya bulunduum uz ey, tam da en profan ve aalk ekiller
de uygulanan ve imdiye dek ei benzeri grlm eyen bir iddete
maruz braklan bir hayattr. am z, bir hafta sonu tatilinde
Avrupa otoyollarnda verilen kurbanlarn askeri bir karm ada
verilenlerden daha fazla olduu bir adr; ancak, uras ak ki,
otoyol parmaklklarnn kucsall dan sz etm ek, birbirleriyle elien szcklerle yaplan bir ta(u)mlamadan baka bir ey
deildir (La C ecla, M en te locale, s. 1 15).
Bu perspektiften bakldnda, Yahudi soykrm ndan sz
ederken H o lo c a u st"' terim ini kullanarak olaya b ir kurban
* Nazilerin Yahudi soykrm iin zel ad olarak kullanlan Holocauscn szciik
anlam, zellikle yama/yaklma sonucunda toplu kurban ya da felakettir (Yu139

havas verm e istei, sorum suz bir tarihyazm krldr. N a

zizm altnda yaayan Yahudiler, bu yeni biyosiyasal egem enli
in ayrcalkl n egatif gndergesi/esnesiydi ve bu insanlar, ldiiriilebilen ama kurban edilem eyen hayat anlamndaki lom o
Sficerin apak bir rneiydi. Dolaysyla da kitabmzn ilerle
yen blm lerinde greceim iz gibi, bu insanlarn ldrlm esi
ne liin cezasyd ne de kurban edilm eydi; bunlarn ldrl
mesi, Yahudi olm ann ikin sfatlarndan biri olan ldrle
li ime zellii nin gerekletirilm esinden baka bir ey deildi.
Buradaki (sz konusu olaya m aruz braklanlar iin yzlemesi
zor olan am a bizim bugn kurban nitelem eleriyle rm em em iz
gereken) gerek uydu: Yahudiler, dece ve dev bir kurbann
nesneleri olarak yaklmadlar; H itlerin ilan ettii gibi, bitler
olarak , yani plak hayat olarak yakldlar. Bu kym , ne din b o
yutunda ne de hukuk boyutunda deil; biyosiyaset boyutunda
gerekletirildi.
Eer, am zn sunduu hayat figrnn, kurban edilem e
yen am a bugne dek ei benzeri grlm em i boyudarda ldiirlebilme sfat tayan bir hayat olduu doruysa, o zaman
hotrn seterin plak hayat bizi zellikle ilgilendiriyor. Kutsallk,
ada siyasette hl m ev cu t bulunan bir ka hattdr; bu, g it
tike byyen ve karanlklaan mntkalara doru yol alan ve
en nihayetinde vatandalarn biyolojik hayatlarnn kendisiyle
akan bir hattr. E er bugn a ra k belirgin bir kutsal insan tipi
yoksa bunun nedeni herhalde udur: Bugn hepim iz hom ines
sacriyiz.

anca holos [toplu, bt n seli ve kauslos [yanma|dan tretilmitir), (.n .)

. 140 .

 nc Blm

M odern(li)in Biyosiyasal
Paradigmas Olarak Kanp

Hayatn Siyasallatrl)mas

ichel Fou cau lt, cinselliin tarihi zerind e alt ve ik

tidarn buradaki kullanm larn ortaya kard m r

nn son yllarnda, aratrm alarm , biyosiyaset olarak tanm lad

eye, yani insann doal hayalnn her geen gn biraz daha
iktidar hesaplar ve iktidar m ekanizm alarna dahil edilm esine
yn eltm eye balamt. D aha n ce de g rd m z gibi F o lcault, Cinselliin 'la r ilfn m birinci cildinin sonunda, hayatn
npder an balarnda siyasete girm esini douran bir siiteci zetliyordu: insanolu binlerce yl aynen A ristotelesin
fcmlad gibi kald: Siyasal varolu kapasitesi de bulunan bir
. 143 .

Kutsal nsan

hayvan. M odern insan, kendi siyaseti, canl bir varlk bala

mndaki kendi varoluunu sorgulayan bir hayvandr . A ncak
F ou cau lt, sadece, eski dnyadan m od ern dnyaya gei sre
cin d e bireylerin bir yandan kendi kendilerini zneletirelerini, te yandan da kendi kendilerini dsal bir denetim in
g c n e balamalarn salayarak kendi benliklerini esneletirm elerin i douran znele(tir)m e s releri ni aratrm ak
la yetindi. D ou rab ilecei beklentilerin aksine, F ou cau lt bu
balam daki ig r lerin i, hib ir zam an, m o d ern biyosiyasetin
pekl rn ek m eknlar olarak ortaya kabilecek olan eyle,
yani yirm in ci yzyln byk totaliter devletlerinin siyasetle
riyle balantlandrm ad. Flastaneler ve hapishanelerdeki gratd
t'ifermemcntm [byk kapatlm ann] yeniden tanmlanmasyla
balayan aratrm alarn sonunda toplam a kam plarnn analizi
yaplmad.
te yandan eer Hanah A ren d tin sava-sonras dnem in
totaliter devletlerinin yapsna ayrd ilgili almalarn bir
kusuru varsa bu, tam da A rendtin almalarnn biyosiyasal
perspektiften yoksun olmasyd. A rendt, totaliter yn etim ler ile
kamplardaki zel hayat koullar arasndaki balanty gzler
n ne seriyordu:Toplam a kamplar konusunda yaplmas d
nlen ama m aalesef gerekletirilm eyen bir aratrma plannda,
biitn totaliter devletlerin en byk hedefi diyordu A rendt,
sadece aka kabul ettikleri uzun vadeli kresel hkim iyet z
lem i deil, ayn zamanda asla kabul etm edikleri ve dorudan
uyguladklar mutlak tahakkm abasdr. Toplam a kamplar,
bu mutlak tahakkm am acnn deneye tabi tutulduu laboratuvaiardr. nsann doasn bilenler unu da biliyor: B u hedefe,
ancak insan yapm ceh en n em lerin u koullarnda ulalabilir
(Essays, s. 2 4 0 ). Fakat A rendtin gznden kaan bir ey vard:
Sz konusu sre, bir anlamda kendisinin dndnn tam
tersi olarak iliyordu; mutlak tahakkm hem m eru hem de
gerekli klan ey, tam da siyasetin radikal bir biim de plak ha
yat alanna (yani bir kampa) dnmesiydi. Siyasetin bugne
dek ei benzeri grlm em i bir d ereced e totaliter siyaset haline
144

Gtorgic Aganba

gelmesini m m kn klan tek ey, yamzda siyasetin tam am en

bir biyosiyasete dniimesiydi.
am zdaki siyaset sorunu zerine en derin igriilerde
bulunan bu iki dnrn sz konusu igrlerini bir trl
birletirem em eleri, kesinlikle bu sorunun zorluunun bir iare
tidir. Biz burada, plak hayat ya da kutsal hayat kavramm
odaklayc bir m ercek olarak kullanarak, onlarn bak alarn
birletirm eye alacaz. Siyaset ile hayat plak hayat kavra
m nda yle sk bir biim d e i ie geiyorlar ki, bunlarn birbi
rinden ayrlmas kolay olm uyor. Dolaysyla da plak hayatn ve
bunun m od ern cisim lem elerinin (biyolojik hayatn, cinselliin
vb.) siyasal doasnn farkna varana kadar, bunlarn m erkezin
deki matl berraklatram ayacaz. te yandan, m od ern siya
set, plak hayatla sk bir ortak-yaam a balad andan itibaren,
hl klasik siyasetin lukuksal-siyasal tem elini nitelediini d
ndm z anlalrlm yitiriyor.
[[
Totaliter devletlerin tem el karakterini hayatn siyasalla(tnl)
mas olarak tanmlayan ve ayn zamanda demokrasi ile totali
tarizm arasndaki ilgin yaknla da iaret eden ilk yazar Kari
L w itldi:
n c snfn z g rleim in d eu , burjuva d em okrasisin in tesisinden
ve b un un kitlesel en d stri d em o k rasisin e d n m esin d en bu yana,
siyasal farkllklarn o rtad an kaldrlm as ve b un lar h akknda b ir karar
da bulun ulm am as s reci, b u n u n tam tersine d n m esi noktasna
geld i: H e r eyin, h atta hayatn g r n te n tr o lan alanlarnn bile
tam am en

siyasallatrlmas

[totalv Politisicmg] n ok tasn a. N ite k im

M arksist K u sy a d a , h e r trl m u tlak m o n arid en daha y o u n b i im

d e d e v le t-y n e lim li b ir ii-d e v le t; faist talyad a, sad ece ulusal al
m a hayatn deil, ayn zam an d a hayatn a h m a-so n ras [Dopolauoro]
b l m le rin i ve b t n m an ev i hayat n o r m a tif b ir d zen lem ey e tabi
tutan b ir k o rp o ra tif/irk etlem i d ev let; N asyon al Sosyalist A lm an y ada
ise rk yasalar ve b e n z e ri | dzenlem elerlle o zam an d e k zel olan
hayat bile siyasallatran tam b ir e n te g re d evlet o rtay a k t. (D e r okkasionelle D ezionism us, s. 3 3 )
J45

Kml mt

Ancak kitlesel dem okrasi ile cotaliter devletler arasnda

ki b yaknlk (burada Lvvithin, S ch m itti izinden giderek,
ileri srd gibi) ani bir dnm biim inde gereklem edi.
Hoto s r e hayatn baheden bu biyosiyaset neh ri, am zda
bir anda gnyziine km adan n ce, gizli ama srekli bir seyir
izledi. N eredeyse, belli bir noktadan balayan her nem li siyasal
olayn iki yz vard sanki: Bireylerin, merkezi iktidarlara kar
verdikleri m cadelelerde kazandklar alanlar, zgrlkler ve
haklar, ayn zamanda da, daim a, bireylerin hayatn st rtl
ama gittike daha da kuvvetli bir biim de devlet dzeninin nes
nelerinden biri yapyor, dolaysyla tan da insanlarn kap kur
tulmak istedikleri egem en iktidar iin yeni ve daha k orkun bir
zemin yaratyordu. Foucault, cinselliin siyasal bir olgu olarak
nem ini aklarken yle diyordu: Kiinin kendi hayat, bede
ni, sal, m utluluu ve gereksinim lerini giderm esi zerindeki
'haklar' ve her trl bask ve yabaclamann tesinde, ken
disinin 11e olduunu ve 11e olabileceini kefetme hakk; ite
-klasik hukuk sisteminin asla kavrayamayaca bu hak[lar]\
btn bu yeni iktidar prosedrlerine kar verilen siyasal yant
t (bkz. L a volon te,s. 191). G erek udur: plak hayatn yeni
den tedavle sokulmas, burjuva demokrasisinde zelin kamusal
zerindeki ve bireysel zgrlklerin de kolektif ykm llkler
zerindeki nceliine yol aarken, totaliter devletlerde belirle
yici siyasal kriter ve egem en kararlarn rn ek alan haline geldi.
N itekim , yirm in ci yzyln parlam enter dem okrasilerinin 11e
kadar abuk totaliter devletlere dnebildiim ve bu yzyl
daki totaliter devletlerin de yine ne kadar abuk biim de ve
neredeyse hibir kesinti yaanmadan parlam enter demokrasilere
dnebildiim anlayabilmemizi m m kn klan tek ey, biyolo
jik hayatn ve gereksinim lerinin siyasal alann belirleyici olgusu
haline gelmesidir. H er iki durum da da bu dnm lerin ger
ekletirildii balam, siyasetin uzun zam andr zaten biyosiyasete dntrlm olduu ve yantlanmas gereken tek gerek
sorunun, plak hayatn gzetim i, denetim i ve kullanm iin
en uygun rgtlenm e biim inin ne olduu olan bir balamd.

140

G i o r y io A tfatiibv t

Geleneksel siyasal ayrm lar (rnein Sa ile Sol, liberalizm ile

totalitarizm , zel ile kamusal arasndaki ayrm lar), tem el g n derge olarak plak hayat setikleri andan itibaren kesinlikleri
ni ve anlalrlklarm yitiriyor ve bir belirsizlik mntkasna gir
mi oluyorlar. N itek im , ayn ekilde, eski-kom iinist lkelerdeki
ynetici snflarn beklenm eyen bir biim de (Srplarn etnik
tem izlik program larnda olduu gibi) en ar rklar haline
gelm elerinin ve faizmin A vrupada yepyeni biim lerde hortla
masnn kkeninde yatan ey de budr.
Biyosiyaset douuyla birlikte, istisnai durum da eg em en
liin dayand plak hayata hkm etm enin yerinden olduunu
ve tedricen snrlarn tesine yayldn gzlem leyebiliyoruz.
E er m od ern devletlerin hepsinde, hayata hkm etm en in l
m e hkm etm eye dnt ve biyosiyasetin liim -siyasetine
(tham topolitics) dnebildii noktaya iaret eden bir hat varsa,
bu hat, artk bugn, birbirinden kesin olarak ayr iki mntkay
blen sabit bir snr deildir. Artk bu hat srekli hareket halin
dedir ve ted ricen , siyasal hayat alanndan baka blgelere doru,
egem enin sadece hukukularla deil ay zamanda doktorlarla,
bilimcilerle, uzmanlarla ve rahiplerle o k daha yakn biim de
ortak-yaam ilikisi iinde olduu blgelere d oru kaym ak
tadr. nm zdeki blm lerde u gsterm eye alacaz:
M odernliin siyasal tarihinin temelini tekil eden baz olaylar
(rnein haklar bildirgesi) ile birlikte biyolojik-bilim sel ilkele
rin anlalmaz biim de siyasal dzene sokulmalar olarak g r
nen baka baz olaylarn (rnein Nasyonal Sosyalist jeik* ve
bunun yaanmaya dem eyen hayatlar ldrmesi ya da lm
kriterlerinin n o rm atif olarak belirlenmesi konusunda gnm z
de yaplan tartm alarnn), gerek anlamlarna kavuabilmeleri
iin, ait olduklar ortak biyosiyasa! balama (ya da l-siyaseti
balamna) iade edilmeleri gerekiyor. Bu perspektiften bakld
zaman -(sad ece istisna durum u zerine bina edilen) saf, mutlak
ve geit verm ez bir biyosiyasal mekn o larak - kamp, m odernli
in siyasal meknnn gizli paradigmas olarak ortaya kacaktr;
* iim'eYs: Soy-slrl bilimi, (..)

J il.

Kutsal insan

burada bu tipik rnein m etam orfozlarn ve tebdil-i kyafet bi

im lerini tehis etm eyi renm em iz gerekecekdr.
111
plak hayatn, siyasetin yeni znesi olarak kayda getii ilk
olay, genellikle m o d ern dem okrasinin tem eli saylan belgede,
1 6 7 9 tarihli habeas corpus' ferm annda, rtk biim de de olsa yer
almasdr. Ta on sekizinci yzylda, kiinin fiziksel olarak m ah
kem ede hazr bulunmasn salamay hedefleyen bu form ln
kkeni ne olursa olsun, burada yle nem li bir gerek vardr:
B u form lde aslolan ey, ne feodal iliki ve zgrlklerdeki eski
tebaa ne

de mstakbel citoye |vatada| deil, bunun yerine

saf ve basit bir corpustur |bededir|. Yurtsuz Jo h n , 1 2 1 5 yln

da, tebaasna tavizler verdii M aga C a rta y imzalad zaman,
bapiskoposlar, piskoposlar, barahipleri, kontlar, baronlar,
vikontlar, askeri ve sivil m em urlar ve kralln yerel tem silci
lerini , ehirleri, kentleri, kyleri ve daha genel bir ifadeyle,
krallmzdaki zg r insalar gz nnde bulunduruyor,
bunlarn eski zgrlkleri ve zgr gelenekleri ile birlikte
kendisinin M agna C a rta yla tand zgrlklerden yararlan
malarn salyordu. Tebaann fiziksel zgrln garanti eden
2 9 . M adde unu diyordu: H ibir zgr insan |lom o liber\ tutuk
lanamaz, hapsedilem ez, mallarna el konulamaz, hukukun dn
da \utlagetur] tutulamaz ya da hibir ekilde taciz edilem ez; bu
insanlara, yatlar tarafndan lkenin yasalarna gre yarglanp
m ahkm edilmesi haricinde, dokunm ayacaz ve dokundurt
mayacaz [ec super eum ibimis, ec super euu m itlim usi]". B en zer
ekilde, habeas corpus'ta daha eski olan ve sann m ahkem eye
getirilmesini art kotuu bilinen eski bir ferm an, de kom in e repiegiando (ya da repigliando) baln tayor.
1 6 7 9 yasasnn genelletirdii ve yasalatrd ferm ann u
form ln ele alalm: Praecipim us tibi qu od C orpus X , in custo* Yarglarn yaymlad; rutuklunun tutukluluunun yasal olabilmesi iit, bu
kiinin bizzat belirlenen bir zamanda belirlenen bir yere getirilmesi gerekciii
gsteren ilam, (..)

. 148 ,

(iorgio Agambe

dia vestra detentum, ut dicitr, una cunt causa captiotis et detettiotis,

quodcumque nomine idem X ceseatur in eaden, habeas coram nobis,
apttd Westminster, ad subjiciendum [Gzetiminiz altnda bulu

nan X'in, artk ad neyse, tutuklanma ve alkonulma nedeniyle

birlikte bedenini Westminsterda nmze getirmenizi ve gs
termenizi emrediyoruz]. Hibir ey, antika ve ortaadaki
zgrlk ile modern demokrasinin temeli olan zgrlk ara
sndaki fark bu formlden daha iyi gsteremez. Artk siyasetin
yeni znesi, ne zgr adam ve bunun stat ve ayrcalklar ne
de hatta sadece homo deil, corp/stur. te demokrasi, tam da bu
bedenin ileri srlmesi ve sunulmasyla douyor: Habeas cor
pus ad subjiciendum, yani gstereceiniz bir bedeninizin olmas
gerekecektir .
Bireysel zgrlklerin korunmas balamnda yaplan btn
o farkl hukuksal dzenlemeler iinde, yasalam ve dolaysy
la da Batnn demokrasi tarihinden ayrlamayacak hale gelmi
olan dzenlemenin habeas corpus olmas, hi kukusuz tarihin
bir cilvesidir. Ancak uras da ayn derecede kesindir ki, yeni
doan Avrupa demokrasisi, bu forml yoluyla, utlakyetilie kar verdii mcadelenin merkezine, vatandalarn nitelikli/
nitelendirilmi hayatn yani b io su deil; z o e yi, yani egemen
yasaklamayla zapt edildii haliyle plak, anonim hayat yerle
tiriyordu (nitekim bu fermann modern formlasyolarndan
birinde hl yle deniyor: tutuklanann, artk ad neyse,... be
deni).
A p td IVestmiustcr [Westminsterda] tehir edilmek iin ortaya
karlan ey, yine, hom o sacer in bedeni, yani plak hayattr. Bu,
modern demokrasinin hem gc hem de ayn zamanda, i e
likisidir: Modern demokrasi, kutsal hayat ortadan kaldrmyor;
bunun yerine, kutsal hayat paralyor ve btn insanlarn be
denine datyor, bylelikle de kutsal hayat siyasal atmalarn
nesnesi haline dntryor. Modern demokrasinin gizli biyosiyasal drtsnn kk urada yatyor: Daha sonralar haklarn
taycs ve ilgin bir eliki olarak, yeni egemen zne/tebaa
(subiectus superaneus, baka bir ifadeyle, aada olan ve ay za
149

Kutsal nsan

manda en yksekte olan ey) olarak ortaya kacak olan kii,

bu ekliyle, ancak ve sadece egem en istisnann yinelenmesi ve
corpus, yani plak hayatn, kendi iinde tecrit edilmesi sure
tiyle tesis edilebilir. E e r hukukun, g eerli/yiirrl k te olabilm e
si iin bir bedene ihtiyac olduu doruysa ve eer, bu anlam da,
hukukun bir bedeninin olmas arzusu ndan sz edebiliyorsak,
ite demokrasi, hukuku bu bedeni gzetim altnda tutmaya zor
layarak, bu arzuya cevap veriyor. D em okrasinin bu mulak (ya
da kutupsal) karakteri, u gerei gz nne aldmz takdirde,
habeas corpus'ta o k daha ak biim de ortaya kyor: Orijinal
form lde sann m ahkem ede hazr bulunmasn garandye al
may ve dolaysyla da sann yarglanmaktan kamasn nle
meyi hedefleyen yasal prosedrn ayns, form ln yeni ve son
biiminde, erifin sann bedenini tutuklamasnn ve tehirinin
gerekesine dnyor. Corpus, iki tarafl bir varlktr; leu egem en
iktidara itaatin hem de bireysel zgrlklerin taycsdr.
N itekim

bu noktada. b ed en in, siyasal-hukksal term i

noloji alannda kazand bu yeni merkezilik, daha genel bir

srele akyor; bu sre, corpusll, D escartes'tan N e w to n a,
Leibnizde Spiozaya kadar barok dnem indeki felsefe ve bi
limde ayrcalkl bir konum a oturtan sreti. Fakat corpus, siya
sal dncede her zaman iin, hatta L eviathan * ya da Toplum sal
S zlem ede (L e C oiirat Social) olduu gibi, siyasal toplum un
merkezi m etaforu olduu zaman bile, plak hayat ile yakn
bir iliki iinde olm utur. B u anlam da, terim in H obbes tarafn
dan kullanl biim i zellikle aydnlatcdr. E e r D e hom incd e.
H obbesu, insann doal bedeni ile siyasal bedenini birbirin
den ayrd doru ise ( hom o enim non nodo corpus natrale esi,
sed etian civitatis, id est, ut ita loquar, corporis politici pars, yani
nsan, sadece doal bir beden deil, ayn zamanda da ehre
ait, yani gya siyasal paray oluturan bir bedene sahiptir |Dc
Thom.s Hobbes (158K- 1670), Leviathan adl almasnda (1651), insanlarn as
lnda bencil olduu ve anariden kurtulmak iin bir toplumsal szleme yaptkla
r ve bu dorultuda egeene/hkmdara teslim olduklar gr temelinde bir
siyaset felsefesi gelitirdi. Leviathan, szck ala olarak. Kutsal Kitapta ad ge
en deniz ejderhas demektir, (.u.)
150

Ciorgio Agantbrn

homiu'yS. lj), D c cived e , hem insanlarn doal eitliinin hem de

C om n o n w ealth in zorunluluunun dayand tem el, tam da
bedenin ldriilebilm e kapasitesidir:
Yetikin insanlara bakacak ve insan b ed en in in birliinin krlganl
(ki bu b ed en in l m h e r t rl g l l n , h am etin ve k uvvetin
sou d e m e k tir) ile e n za y f insann en g l insan nasl k olay ca ld rebildiini g z n n d e tu tacak olu rsak, h erh an g i b ir insann kendi
g c n e g v en m esi ve kendisinin doal olarak bakalarndan stn
old u u n u d n m esi iin o rtad a h ib ir n ed en k alm ayacaktr. B irb ir
le rin e ayn eyleri yapab ilen insanlar eit insanlardr. E n b y k eyi
yapabilen - y a n i ld re b ile n - insanlar d o al olarak k end i aralarnda
eittirler. (D e ciue, s. 9 3 )

te bedeni btn insanlarn bedenlerinden yaratlan byk

m etafor Leviathan bunlarn nda okum ak gerekiyor.Teba
ann bedenlerinin m utlak ldrlebilm e-kapasitesi, B atnn bu
yeni siyasal bedenini biim lendiriyor.

151

Biyosiyaset ve nsan H aklan

aah A rendt, em peryalizm zerine yazd kitapa, m l

teciler sorununa ayrlan blm n baln yle koyuyor

du: Ulus-D evleti k ve nsanlarn Haklarnn Son u ,

insan haklarnn kaderi ile ulus-devletin kaderini birbiriyle ilin
tilendire Aredtin bu arpc form lasyonu, yazarn kendisi
konuyu ak braksa da bu iki ey arasnda yakn ve zorunlu
bir balant [olduu] dncesini ima ediyor grnyor. Burada
A rendt u paradokstan yola kyor: Aslnda insan haklarn en
tipik biim de cisimletirmesi gereken ahsiyetin ta kendisi -m l
t e c i - bunun yerine [insan haklar] kavram[]n radikal krizine
. 152 ,

iaret ediyor. M kem m el bir insann farazi varoluu zerine

bina edilen insan haklan anlay , diyor A rendt, buna inanan
insanlarn, gerekten de -h l insan olmalar h a ricin d e - btn
teki niteliklerini ve zel ilikilerini yitirm i olan insanlarla kar
karya geldikleri ilk anda ykld (O rigins,s. 2 9 9 ). U lus-devlet
sisteminde, insanlarn gya kutsal ve ellerinden alnamaz olan
haklar, bir devletin vatandana ait haklar biim inden ktk
lar anda ortada korum asz kalyor ve gerekliklerini yitiriyor
lar. K onunun zerinde dnecek olursak, ashnda bu durum un
byle olduu, 1789 tarihli Fransa nsan ve Vatanda H aklan
Bildirgesinin balndaki mulaklkta zm nen grlyor. L a
dclaration des droits de l hom m e et du citoyen [nsan ve Vatanda
Haklar Bildirgesi] ifadesinde, hom m e ile citoyen terim lerinin, iki
o to n o m varla m iaret ettii yoksa bunun yerine, ikinci te
rim in her zaman zaten birinciyi ierdii iiniter bir sistem mi
oluturduu ak deildir. E er ikinci seenek geerli olsa bile
hom m e ile citoyen arasndaki iliki tr yine de m ulak kalyor.
Bu perspektiften bakld zam an, B u rk eiin h ou ad es i (ki Burke,
bununla,
H aklar insanlarn ellerinden alm am a1 bir nsilizin
O
yan haklarna tercih ediyordu) kesin bir tamlk sergiliyor.
Arendt, insanlarn haklar ile ulus-devlet arasndaki ilikiyle
ilgili baz tem el ipular verm ekten teye gitm iyor; dolaysyla
da A ren d tin nerisinin arkas getirilm iyor. kinci D nya Sa
va sonrasndaki d n em d e, hem insan haklarna yaplan arasal vurgulam alar hem de uluslararas rgtlerin birbiri ardna
bildirge yaymlamalar ve anlama imzalam alar, [insan haklar]
fenomeni|ni |n tarihsel nem inin zgn biim de anlalmasn
imknsz hale getirdi. Fakat artk, [insan] haklar[j bildirgeleri
ni, yasaaclar balayan (ki aslnda o k da balam yordu) ve
kendilerini ebedi etik ilkeler olarak saylmalarn isteyen ebe
di, st-hukuk deerlerinin ilan olarak grm eyi brakm ann ve
bunlar, m od ern ulus-devletteki gerek tarihsel ilevlerine gre
deerlendirm enin zaman gelmitir. [nsan] haklar[] bildirgele
ri, doal hayat, ulus-devletin hukuksal-siyasal dzenine kazyan
ilk figr temsil ediyor. A ncien rgimed e , bir yaratk olarak, siya
153

Kutsal Itsatt

sal anlamda n tr olan v e T a n rya ait olan, klasik/antik dnyada

da (en azndan grnte) ak bir biim de z o c olarak siyasal
hayattan (bios) ayrlan plak hayatn ta kendisi, bugn artk, ta
m am en devlet yapsna giriyor ve hatta devletin meruiyet ve
egem enliinin dnyevi temeli haline geliyor.
1 789 Bildirgesiin m etnini biraz incelem ek unu ortaya
koyuyor: Buradaki haklarn kayna ve taycs olarak ortaya
kan ey tam da plak doal hayat -y a n i saf doum olgusu
dur. nsanlar deniyor ilk m addede, zgr ve haklar itibariyle
eit olarak doar ve yaarlar (bu perspektiften bakld zaman,
bunun en u ifadesi, 1 7 8 9 Tem m uz'unda aklanan La Fayette projesinde bulunuyor: H er insan elinden-alnam az ve iptal
edilem ez haklarla d oar). A ncak, m odernliin biyosiyasetinin
balangc olarak dzenin tem eline yerletirilen doal hayatn ta
kendisi, ayn zamanda ahsnda haklarn korun d u u vatanda
figrne devredilerek yok oluyordu (ikinci maddeye g re : B
tn siyasal topluluklarn hedefi, insanlarn doal ve iptal edi
lem ez haklarn korum aktr). Bildirgenin, egem enlii vuls a
verebilmesinin (nc m addeye gre: Egem enlik ilkesi esas
itibariyle ulusa aittir) nedeni, tam da, bu doum unsurunu za
ten siyasal toplum un tam kalbine kazm olmasdr. B ylece
ulus - k i ulus \atiot\ terim inin etim olojik kk ascere (donak)tr insann doum uyla olumaya balayan em beri kapat
m oluyor.
11
Dolaysyla, haklar bildirgelerine, kraln T an rdan ald ege
m enlikten ulusal egem enlie geiin tamamland yer olarak
bakmamz gerekiyor. Bu gei, atiden rcgime in yklmasndan
sonra kurulacak olan bu yeni devlet dzeninde hayatn excepfosunu |ileerek dlanmasn] garanti ediyor. Bu srete, daha
n ce de belirtildii gibi, tebaa mn vatada a dnmesinin
anlam udur: Bylelikle burada doum yani plak doal ha
yatn ta kendisi (biyosiyasal sonularn bugn ancak kavram a
ya baladmz bir dnm sayesinde) egem enliin dorudan

Giorgio A gam im

taycs haline geliyor. A tiden regime tie (ki bu rejim de doum

yalnzca bir sn/efin, yani bir tebaann ortaya kna iaret edi
yordu) birbirinden ayr olan doum ilkesi ile egem enlik ilkesi,
burada, bu yeni lus-devleti kurulabilmesi ii, artk birbirin
den asla ayrlamayacak ekilde egem en tebaa"nn bedeninde
bir araya getiriliyordu. M o d ern devletin 011 dokuzuncu ve yir
m inci yzyllardaki ulusal ve biyosiyasal geliimini ve bu ba
lamda oynad rol anlayabilmemiz iin u gerei hi unut
m am am z gerekiyor: 13u |devlet]in tem elinde yatan ey, zgr
ve bilinli bir siyasal zne olarak insan deil; bunun yerine ve
her eyden n ce, insanlarn plak hayat, yani tebaadan vatan
daa geite egem enlik ilkesiyle donatlan yaln doum [olgusu|
dur. Buradaki rt k kurgu udur: D oum dorudan doruya
ulus [milliyet] oluyor [kii doduu anda vatanda oluyor]; yle
ki, bu iki terim arasnda hibir ayrm alan [srurfo] bulunamyor.
Haklar, insanlara (ki bu insanlar asla sadece insan olarak ortaya
km yorlar) ancak ve sadece vatanda sfatyla veriliyor (ya da
ancak vatanda sfatyla bu haklarla dom u oluyorlar).
Haklar bildirgelerinin yzylmzda |yirminci yiizylda| ge
irdii geliim ve bakalamlar kavrayabilmemiz iin, n ce
likle, haklar retisinin bu temel tarihsel ilevini anlamamz
gerekiyor. D oum ile ulus arasndaki gizli fark(llk) [,\wtn],
B irin ci Dnya Savann ardndan A vrupann jeop olitik d
zeninin yklmasndan sonra sreen bir kriz d nem ine girdii
zaman N azizm ile faizm, yani doal hayat egem en kararlarn
rn ek /b irin cil nesnesi yapan bu iki biyosiyasal hareket ortaya
kt. Nasyonal Sosyalist ideolojinin ruhunu "kan ve top rak "
(Blut utul Bodcn) tabiriyle zetlem e alkanlmz var. Alfred
R o sen b erg , partisinin dnya grn aklamak isterken, tan
da bu szck iftine bavuruyordu. Nasyonal Sosyalist dn
ya gr diyordu R osen berg, u inanca dayanyor: A lm an ln esaslarn oluturan ey(ler) kan ve topraktr; dolaysyla
da kltr ve devlet siyasetinin b iki bamsz deikene gre
ynlendirilm esi gerekiyor (B lu t utul Hine, s. 2 4 2 ). N e var ki
u gerei genellikle unutuyoruz: Byk lde siyasal oldu

Kutsal hsan

u dnlen b form l, aslnda zararsz bir hukuksal kkten

tryor. Aslnda bu form l, R o m a hukukunda zaten var olan
ve vatandal tanmlamakta kullanlan iki lt n zetlen
mesinden (yani hayatn devlet dzenine kaznmasndan) baka
bir ey deildir: i ts soli (belli bir toprak parasnda dom a) ve
ins sanguinis (vatanda ebeveynden dom a). Bu iki geleneksel
hukuk ltnn ancien regined e zel/tem el bir anlam yok
tu; nk sadece bir itaat ilikisini ifade ediyorlard. Halbuki
bunlar Fransz D evrim iyle birlikte yeni ve belirleyici bir anlam
kazandlar. Artk vatandalk, ne sadece herkesin kraln o to ri
tesine ya da belirlenmi bir hukuk sistemine boyun em esine
iaret ediyor 11e de yalnzca (C h aliernin, 2 3 Eyll 1 7 9 2 gn
devrim meclisinde, btn kamu yasalarndaki geleneksel nonsieur ya da sieur unvanlarnn yerine vatanda sfatnn konmasn
nerirken iddia ettii gibi) yeni eitlik ilkesinin cisimlemi hali
anlam na geliyordu. Artk vatandalk, egem enliin kayna ve
tem eli olarak hayatn yeni statsne iaret ediyor ve dolaysyla
tam da Jean -D eis Lajuinaisnin [devrim ] m eclisine bitaby
l a - les membres du souverain, yani egem en yeler i tanm lyor
du. Buradan da K osseauya Fransada hibir yazar ... 'vatan
da terim inin gerek anlamn anla[ya|mad dedirten, m od ern
siyasal dncedeki vatandalk nosyonunun merkezilii (ve
mulakl) ortaya kyordu. te yandan da Fransz D evrim i
srecinde, kimin vatanda olup kim in olmadn tanmlayan ve
ins soli ile itis sanguinis'i alamn ereveleyen ve gittike de
daraltan dzenlem eler ban alp gidiyordu. O zamana kadar
"Franszlk nedir? Alman olm ak ne dem ektir? sorular siyasal
bir sorun oluturm uyordu; felsefi antropolojilerde tartlan ko
nulardan sadece biriydi. B u sorular, srekli yeniden tanmlanma
srecinde, artk zde siyasal sorunlar haline geliyordu. yle ki.
Nasyonal Sosyalizm iin, Alm an kim dir ve Almanlk nedir?
sorusunu (ve tabii bir de K im Alman deildir ve Almanlk

11e deildir? sorusunu) yantlamak, dorudan doruya en n

celikli siyasal grev oluyordu. Faizm ve N azizm , h er eyden
nce, insan ile vatanda arasndaki ilikinin yeniden tam lan. 156 .

Giorgio Agamhcn

mayd. Dolaysyla da, bunlar ta olarak anlayabilmemiz iin

ne kadar paradoksal grnse d e - ulusal egem enlik ve [insan]
haklar] ) bildirgeleriyle ortaya kan biyosiyasal balamda d
nm em iz gerekiyor.
Fransz D evrim i tarihilerinin ska dile getirdikleri u ar
pc gerei anlayabilmemizi m m kn klan tek ey, bu yeni bi
yosiyasal egem enlik tanm ile insan haklar arasndaki ilikidir:
Tam da doutan gelen haklarn elden alnamaz ve iptal edile
m ez olduu ilan edildii anda, genel anlamdaki insan haklar
aktif haklar ve pasif haklar olmak zere ikiye ayrlyordu. N ite
kim Sieys, Prliminaires de la constitution balkl almasnda bu
durum u aka ifade ediyordu:
D o al ve siv il/m e d e i haklar, k o ru n m alar to p lu m u n kurulu amac
olan haklard r; siyasal haklar ise to p lu m u n k urulm asn salayan h ak
lardr. D ah a kolay anlalmas iin , b irin cilere p asif haklar, kincilere
ise a k tif h ak lar d iy e b iliriz.... B ir lkede yaayan b t n insanlarn p asif
vatanda haklarna sahip olm as g e re k iy o r... |ancak lkedeki] herkes
a k tif vatanda deildir. K ad n larn , en azndan b ugn iin , o cu k la rn ,
y ab an clarn ve b ir d e k am u n u n tesisine h ib ir katkda b u lun m ayacak
olan insanlarn kam usal m eselelerd e a k tif m d ah alelerin in olm am as
g erek iy o r. (Ecrits politiques, s. 1 8 9 2 0 6 )

Lanjuiais,

zikrettiim iz

konumasnda,

les

m em bres

du

souverain i tanmladktan sonra unlar sylyordu: Dolaysyla

da ocuklar, deliler, reit olmayanlar, kadnlar, kiisel zgrlk
lerini kstlayan ya da o nu r-k rc bir cezaya [punition afflictive ou
injlam m ante] m ahkm edilen insanlar ....vatan da o la m a y a c a k
tr (aktaran: Sew eIl, Le citoyen , s. 105).
Bu ayrmlara, haklar bildirgelerinin hem ruhuyla hem de
m etniyle ak bir eliki iinde olacak ekilde, sadece dem okra
siyi ve eitlik ilkesini kstlayan eyler olarak bakmak yerine, n
celikle bunlarn [kendi iinde] tutarl biyosiyasal anlamn kav
ram am z gerekiyor. (Yzylmzda da ykselm eye devam edecek
olan) m od ern biyosiyaseti tem el karakteristiklerinden biri,
ieridekiler ile dardakileri tehis ederek bunlar birbirinden

Kutsal nsan

ayran hayat-eiini srekli olarak yeniden tanmlama gereksi

nimidir. Egem enliin temeli (siyasal-olmaya hayat), oikos'u n
|evi| duvarlarndan tap da ehre girdii andan itibaren, s
rekli yenide-izilnesi gereken bir hatta dnyor. Deil mi
ki z o haklar bildirgeleriyle siyasallatrlmtr, artk kutsal bir
hayatn tecridini m m kn klan ayrmlarn ve eiklerin yeniden
tanmlanmalar gerekiyor. Doal hayat tam am en polis'in iine
alnd zaman (ki bugne dek tan da byle olm utur), bu eik
ler, ileride greceim iz gibi, yeni bir yaayan l, yeni bir kutsal
insan tanmlamak iin, hayat lm den ayran karanlk snrlarn
tesine geiyor.
III
E er m lteciler (ki yzylmzda saylar artmaya devam
ediyor ve bugn insanln nem li bir parasn oluturacak
noktada bulunuyorlar) m od ern uls-devlet dzeni iin bu ka
dar rahatszlk verici bir unsuru oluturuyorsa bunun nedeni
her eyden n ce udur: M lteciler, insan ile vatanda, -doum
ile milliyet arasndaki sreklilii koparm ak suretiyle, m odern
egemenliin orijinal kurgusunu krize sokuyor. M lteciler, d o
um ile ulus arasndaki fark ortaya karm akla, siyasal alann
gizli nvarsaymn yani plak hayat gzler nne seriyor.
Bu anlamda m lteci. A rendtin dedii gibi, gerek haklarn
isan"dr, yani her zaman iin haklarn stn rten vatanda
kurgusunun dnda haklar cisinletiren ilk ve gerek insandr.
N e var ki tam da bu yzden m ltecileri siyasal olarak tanmla
mak o k zordur.
Birinci Dnya Savadan bu yana doum -ulus ba(lants),
lus-devlet iindeki m eruiyet salama ilevini yerine getire
mez oldu ve bu iki terim n alnamaz bir biim de birbirinden
kopmaya balad. Bu perspektiften bakldnda, buradaki en
nemli iki fenom enden biri, A vrupadaki m ltecilerin ve dev
letsiz insanlarn saysndaki byk arttr (ksa bir zaman dilimi
iinde 1 .5 0 0 .0 0 0 Beyaz R u s, 7 0 0 .0 0 0 E rm en i, 5 0 0 .0 0 0 Bulgar.
1 .0 0 0 .0 0 0 Yunanl ve yz binlerce Alm an, M acar ve R u m e n
158

Giorgit* A^intb'i)

yurtlarndan edildiler). kinci nem li fenom en ise udur: Ayn

zaman dilimi iinde pek ok Avrupa lkesi, kendi lkelerinde
yaayan insanlarn byk bir ksmn toplu olarak vatandalktan
ve milliyetten karm ak (dem tu ralization ve dentioulizatio)
iin hukuksal dzenlem elere gitti. Hukuk dzenine byle d
zenlem eler koymann ilk rn ei 1915 ylnda Fransada, d
m an soyundan olup da vatandalk verilen insanlara ynelik
olarak gerekleti. 1 9 2 2 ylnda Belika, Fransa rneinin pe
inden giderek, sava srasnda ulusa kar eylem lerde bulunan
vatandalarn vatandaln iptal etti. 1 9 2 6 ylnda (talyadaki)
faist rejim , talyan vatandaln hak etm ed ik lerini" gsterm i
olan vatandalar iin benzer bir yasa kard. Bu kervana 1933
ylnda da Avusturya katld. En nihayet "R e ic l vatandal"
ve A lm an kan ve onurunun korunm as a dair N ureberg
yasalar bu [genel] sreci en u noktasna tad; N ureberg
yasalarna gre vatandalk, insann kendisinin bunu hak ettiini
kantlamas gereken ve dolaysyla da srekli sorgulanabilen bir
eydi. Nazileri Nihai z m srecinde titizlikle uyduklar
ok az kuraldan biri de uydu: Yahdiler, toplama kamplarna,
ancak tam am en milliyetten karldktan (N u reb erg yasala
rndan sonra geriye kalan bakiye vatandalktan da karldk
tan) sonra gnderilebiliyord.
(Birbriyle mutlak bir balant iinde olan) bu iki fenom en
unu gsteriyor: 1 7 8 9 bildirgesine gre ulusal egem enliin te
meli olan bu d ou m -ulu s ba(Iats), Birinci Dnya Sava za
manna gelindiinde mekanik z-dzenlee g ve iradesini
zaten yitirm iti. B ir yandan u oluyordu: U lus-d evletler byk
lde doal hayatla ilintili hale geliyor ve hayat, deyim yerin
deyse otantik hayat ve siyasal anlamda hibir deeri olmayan
hayat olm ak zere ikiye ayryordu. (Nazi rkl ve jeniini
anlayabilmenin tek yolu bunlar yeniden bu balama o tu rtm ak
tr) te yandan ise, bir zam anlar vatanda haklarnn varsaym olarak anlam kazanan insan haklar, artk gittike vatandalk
balamndan koparlyor ve bu balamn dnda kullanlyordu
(buradaki am a, en nihayetinde yeni bir ulusal kimlik |mlte
159

Kutsal insan

cilik| olarak yeniden tanm lanacak ekilde h er geen gn biraz

daha fazla olarak lus-devletlerin m arjinlerine srlen bir p
lak hayatn farazi temsili ve korunm asyd). Bt srelerin kendi
iinde elikili olmas hi kukusuz u gerein nedenlerinden
biriydi: D evletlerin, M illeder C em iyetini ve daha sonralar
da Birlemi M illeder'in, m ltecilerin sorunlar ve insan hakla
rnn korunmas iin oluturduu, statleri gerei siyasal deil
srt insai(yeti) ve toplum sal amal eylemlerde bulunacak
olan Nasen B rosu nda* ([kur.] 1922) bugnk M lteciler
Yksek Kom iserliine ([kur.| 1951) kadar eitli kom ite ve o ganizasyonlaru giriim leri baarl olamad. Burada nem li olan
ey udur: M ltecilerin durum unun m nferit bir durum deil
de -b u g n her zam ankinden daha fazla olduu g ib i- kitlesel
bir fenom en halini ald her zam an ve h er yerde, hem bu orga
nizasyonlar hem de teker teker devletler, ciddi ciddi insanlarn
kutsal ve ellerinden alnam az haklarnn olmasn istem eleri
ne ram en, sorunu zm ek ten ve hatta bununla gerektii gibi
yzlem ekten aciz kaldlar.
IV
Bugn isaniyetilik (lutm ninrianism) ile siyaset arasnda
yaplan ayrn, insan haklarnn vatanda haklarndan ayrlmas
[srecijin u halkasdr. A ncak, son tahlilde, insani(yeti) r
g tle rki bunlar bugn uluslararas oluumlardan ok daha faz
la destek g r y o rla r- insan hayatn yalnzca plak ya da kutsal
hayat figrnde kavrayabiliyor ve dolaysyla da, kendilerine
ram en, aslnda kar koymalar gereken glerle gizli bir daya
nma iinde bulunuyorlar. Son d n em d e Ruadal m lteciler
yararna fon oluturm ak iin yaplan reklam kampanyalarna
yle bir gz atm ak bile u gerei grm ey e yetecektir: Burada
[insani(yeti) rgtlerin almalarnda] insan hayat yalnzca ve
tam am en kutsal hayat olarak yani ldriilebilen ama kurban
* Milletler Cem iyetinde mltecilere ve sava esirlerine yardm iin kurulan masa.
Bu masa adm, kurulmas iin uraanlarn banda yer alan Norveli bilimci ve
siyaseti Fridtjof Natsen'den (1 8 6 1 -1 9 3 0 ) alyordu, (.n.)
.

160

Giorgio AgiHibt'H

edilem eyen hayat olarak alglanyor (tabii byle bir alglama

nn yeterli gerekeleri de var) ve srf bu sfatyla bir yardm ve
korum a nesnesi olarak grlyor. Para toplamak iin fotoraf
sergilenen ama artk canl olarak grlm esi m ucizelere kalm
olan Randal o cu u n yalvaran baklar , herhalde, tpk
devlet iktidar gibi insani(yeti) rgtlerin de ihtiya duyduu
plak hayat gnm zde en fazla ele veren ifredir. Siyasetten
koparlm bir insaniyetilik, egem enliin tem elindeki kutsal
hayat yeniden tecrit etm eye m ahkm dur; kamp -y a n i saf is
tisna m ekn insaiyetiliin hkm edem eyecei biyosiyasal
paradigmadr.
M lteci kavram (ve bu kavramn temsil ettii hayat fig
r) insan haklar kavramndan kesin biim de ayrlmaldr ve
insan haklarnn kaderi ile ulus-devletin kaderinin birbirine
bal olduunu, o kadar ki birinin yaayaca kriz ve kn
kanlmaz olarak tekinin sonu anlamna geldiini syleyen
A rendtin bu iddiasnn zerinde ciddi olarak dnlmelidir.
M lteci neyse yle alglanmaldr: [M lteci], d ou m -ulu s [ili
kisin] den insan-vatanda ilikisine kadar ulus-devletin tem el
k ategorilerini radikal biim de kuku alanna eken ve byle
yapmakla da, plak hayatn (ne devlet dzeninde ne de insan
haklar yapsnda) ayr ve istisna saylmad bir siyasetin hizm e
tine yeni k ategoriler sunmann (ki zaten bu i o k gecikm itir)
yolunu aan snrsal bir kavramdan daha az bir ey deildir.
K M arquis de S a d e n Yatak Odasnda F elsefesin d ek i (Philosophie dans
le Boudoir) ap kn D o lm a c e n in ok u d u u Franszlar! Cum huriyeti O l
m ak stiyorsanz D aha o k almalsnz (Franais, eneore un effort si vous
voulez tre rpublicains) adl k itap k , m o d ern li in ilk ve belki de en radikal
biyosiyasal m an ifesto su d u r.T am da [Fransz) d ev rin [in ]in d o u m u yani
plak h ayan e g e m e n lik ve haklarn tem eli olarak ilan etti i srada Sade
(gen el

olarak

btii

yap tlarn d a; am a

zellikle

de

Sodom 'un

120

CMiVn d e jL cs 1 2 0 Jo u rn es de Sorfowe]), b ed en lerd ek i fizyolojik hayatn,

cinsellik y o lu y la, saf siyasal u n su r olarak ortaya kt b ir plak hayat ti
yatrosu olan theatrum politicuiu (siyasal tiyatroyu| sah n eliy o rd u . A n cak
S a d e'n eserlerin in siyasal an lam n n en ak b iim d e sergilend ii y er bu
k itap k t: (B u rad a] h e r vatan d an , zorla kendi istek lerini y erin e g etir

mesi iin baka b ir vatanda herkesin g z n n d e ie riy e alabildii maisots [evler|, m k e m m e l b ir siyasal alan rn e i olarak o rtaya k y o r.Y atak
odasndan sad ece felsefe deil (L e fo rt, E m r e , s. 1 0 0 1 0 1 ) ; ayn zam an d a
ve h e r eyden n em lisi de siyaset ak y o rd u . G e re k te n d e D o lm a ce 'n in
projesindeki yatak odas, kam usal ile zelin , siyasal varolu ile plak h a
yatn yer deitirdii b ir b o y u tta, tam o larak n/ein [ehrin] y erin i aly o r
du.
M o d e rn lik te k i sa d o -m azo izm i g ittik e artan n e m in in k ayn a bu
yer d eitirm ey e d ayanyor. S a d o -m a z o iz m , tam da, cinsel p a rtn erin p
lak hayatnn o rtay a kt cin sel tek n ik tir. Sade burada bilinli olarak
e g e m e n iktid ar b e n z e tm esin e bavurm ak la k alm y o r (Sade yle d iy o rd u :
"E re k siy o n d u ru m u n d ay k en d esp o t o lm ak istem ey en h ib ir erk ek y o k
tu r ); ayn zam anda b iz b u rad a, m azoisti sadiste, kurban da cellad a b a
layan

su

o rtak l n d a

homo

sacer ile

egem en

arasndaki

sim etriy i

g r y o ru z .
S ad en m o d e rn li i, cinselliin siyasal-olnayan am zdak i siyasalolayan n ce li in i c e d e n -g rm e s in e dayan m yor. T am tersine, Sade,
cinsellikteki ve fizyolojik hayatn kendisindeki m utlak siyasal (yani b iy o siyasal) anlatn ei g r lm e m i b ir aklkla sergiledii iin adatr.
T p k yzylm zd aki to p lam a kam p lar g ib i, Sillingin atosunda hayatn
rg tle n m e b iim in d ek i to ta lite r k arak terin k k en i d e u g e r e e daya
n y o r: lk defa o larak b u rad a o rtay a k on an ey, s r f plak hayat zerin e
bina edilen n o rm (s)a l ve k o le k tif (ve dolaysyla da siyasal) b ir insan haya
t rg tlen m esid ir.

162

3
Yaamay H ak Etm eyen C an

I
lm anyadaki felsefi kitaplar yaymlayan en sekin yaym
clardan biri olan Felix M einer, 1 9 2 0 ylnda, Yaanmaya
D em eyen H ayat O rtadan K aldrm aY etkisi (L ived [D ie F reigabe der
Vernichtung lebensunwerten Lebens]) balm tayan m av i-gri bir
plaqu ette yaymlad.Yazarlar, o k saygn bir ceza hukuku uzman
olan Kari Biding (eserin kapak iine son anda eklenen bir
notta okuyucuya yle bir bilgi sunuluyordu: doct. iur. et p h il. K.
B ., eserin basm almalar srasnda vefat ettii iin, bu yayn
onun insanla yapt son iyilik olacakt) ile mesleinin etik
sorunlaryla ilgilenen bir tp profesr olan Alfred H o c h e ydi.

Kutsal htstt

Bu kitap bizi iki nedenle ilgilendiriyor. Birincisi, burada

Binding, intiharn mubahln (ceza-gerektirnezliini) akla
mak iin, intiharn, insann kendi varl zerindeki egem enli
inin ifadesi olduunu sylyor. ntihar bir su (rn ein , kiinin
kendisine kar sorum luluunun ihlali) olarak anlalamayaca;
fakat te yandan, hukukla ilgisi olmayan bir mesele olarak da
grlem eyecei iin, diyor Binding, hukukun nndeki tek
seenek, canl insan kendi varlnn egem eni saymaktr [/.v
Souvern ber sein D asein ] (D ie Freigabe, s. 14). Tpk istisnai
durum daki egem en kararda olduu gibi, canl varln kendi
kendisi zerindeki egem enlii de dsallk ile isellii birbi
rinden ayrt edilem edii bir eik biim ini alyordu; dolaysyla
da hukuksal dzen bunu ne dlayabiliyor ne de ileyebiliyordu,
ne yasaklayabiliyor ne de izin verebiliyordu: Hukuksal d zen ,
diyordu Binding, buradan kendisi aleyhine doacak sonulara
ram en intihar hogriiyor. Bunu yasaklama yetkisinin oldu
unu iddia etm iyor (a.g.y.).
N e var ki Binding, insann kendi varl zerindeki bu zel
egem enliinden yola karak, yaanmaya dem eyen hayatn
yok edilmesi ne yetki tannmas zorunluluu sonucuna var
yor; ite kitabn bizi ilgilendirm esinin ikinci ve daha dorudan
nedeni de budur. Bindigin bu naho ifadeyi sadece tanaziin
yasall sorununa iaret etm ek iin kullanyor olmas, Avrupa
hukuk sahnesine ilk olarak bu kitapla kan bu kavramn ye
niliini ve belirleyici nem ini km sem em izi gerektirm iyor:
Yaanmay (ya da A lm anca lebensunwerten L eben eklindeki ifa
desinin de tam evirisiyle, yaamay) hak etm eyen hayat ve ta
bii rtk ve daha aina [olduum uz] simetrisi, yani yaanmay
(ya da yaamay) hak eden hayat. Dolaysyla m odernliin tem el
biyosiyasal yaps [yani] hayatn deerliliine (ya da deersizli
ine) h k m e tm e - ilk hukuksal ifadesini, tanaziyi savunan iyiniyetli bir kitapkta buluyor.

164

Giorgio Agomben

B in d in gin denem esi S ch m ittin m erakn uyandrm (ki bu

h i de artc deildir) ve Sclm itt, T leorie des Partisanen adl
almasnda, deer kavramnn hukuka sokulmasnn eletirisi
balamnda bu denem eden de sz etmiti. D eeri belirleyen
kii diyordu S ch m itt, eo ipso daima deersizlii de belirler.
Deersizliin belirlenm esi, deersizliin yok edilmesi dem ek
tir (s. 8 0 , ti. 4 9 ). S ch m itt, Bin dingin yaamay hak etm eyen
hayata ilikin teorilerini H eirich R ick e rt'in olum suzlam a, bir
eyin deer alanna ait olup olm adm belirleyen l tt r ve
gerek d eerlendirm e edim i olm suzlam adr eklindeki d
ncesine benzetiyordu. Burada Sch m itt unu fark etmi g
r n m yor: Kendisinin eletirdii deer m ant, kuraln gerek
hayatnn istisna olduunu syleyen kendi egem enlik teorisine
benziyor.
II
Yaanmaya dem eyen hayat kavram Binding iin n em
lidir; nk bu kavram , ortaya att hukuk sorusunu yantla
masna imkn veriyor: C an almann m bahl, (acil durum
istisnasn kabul eden) ada hukukta olduu gibi sadece inti
harla m snrl kalmal yoksa n c ahslarn ldrlm esini
de kapsamal m dr? Binding e gre z m , u sorunun yant
lanmasna baldr: Yasal deerlilik niteliini yitirip de varl
artk e kiinin kendisi ne de toplum iin deer tamayan ha
yatlar var m dr? B in ding szlerini yle srdryor:
B u so ru z e rin d e cidd i ekilde d n en h erk es, m aalesef, unu fark
e tm e lid ir: B izler, b ir yandan en deerli hayatlara \wertvollsten Leben]
kar genellik le so ru m su z ca d avranyor, te yandan ise artk yaan m a
ya d e m e y e n hayatlar k u rtarm ak iin , d o an n kendisi genellik le g e
cikm iliin

gaddarlyla

b unlara

son

v eren e

d ek

- o u n lu k la

ta m a m e n bo y e r e - zen ve sabr g s te riy o r ve enerji h arcy o ru z. B ir,

b in lerce [prl prl] g e n cin ce sed eriy le kapl b ir m u h areb e alann ya
da y zle rce salkl ve alkan iiye m e z a r olan b ir m ad en o ca n
d n n . B ir de akl hastalar iin alan k u ru m la n \Idiolcninslitut] ve
b u n larn hastalar iin savu rd uk lar zam an ve m asraflar d n n . B u
rada, en d eerli insanlarn kurban edilm esi ile sad ece d e erd en y o k -

. 165 .

Kutsal sa
sun

|iiw /lw h ]

o lm ak la kalm ayp ayn zam an d a aslnda olu m su z

d eerlerle tanm lanm as g erek en varlklara g sterilen akl alm az zen

arasndaki m eu m arpklk karsnda sarslm am ak elde deil. (D /e
freigabe, s. 2 7 - 2 9 )

D eerd en yoksun hayat (ya da yaanmaya dem eyen ha

yat ) kavramnn yneldii insanlar, ncelikle, bir hastalk ya da
kazann ardndan mitsiz vaka ( tedavisi imknsz) snfna
sokulmas gereken ve kendi durum larnn tam am en farknda
olarak, kurtulu (burada Binding, dinsel literatre ait olan ve
baka anlamlarnn yannda, selamet anlamna gelen Erlsung
szcn kullanyor) isteyen ve bu arzularn bir ekilde dile
getiren insanlard. ster anadan dom a isterse de - rn e in h er
geen gn daha ktleen felliler sonradan olm a tedavisiz
geri zekllar (idiotlar) iine alan ikinci grubun durum u biraz
daha sorunluydu. Bu insanlar diyordu Binding, ne yaama
ne de lm e iradesine sahiptir. Burada bizim karabileceim iz
bir lm rzas yok. Fakat bunlarn ldrlm esi, kar koyul
mas gereken bir yaama iradesinin ihlali de deildir. Bunlarn
hayat her trl am atan yoksundur; fakat bunlar hayatlarnn
katlanlmaz olduunu da dnmyorlar. Binding, bu[nlarm|
durum [n]da bile, gerek insanln korkun ters imajn |G egenbild] sergilem ekten baka bir ey yapmayan bu insanlarn l
drlmesi yetkisine sahip olm am am z iin hukuksal, toplumsal
ya da dinsel hibir gerek e grm ediini sylyor (a.g.y., s. 31
3 2 ). Kiinin ldrlm esi yetkisine kimin sahip olaca konu
sunda ise B in d in g unu neriyordu: Byle bir yetkinin kullanl
mas iin hastann kendisinin (tabii bunu yapabilecek kapasitede
ise), bir doktorun ya da hastann yakn bir akrabasnn bavur
mas, nihai kararn ise bir doktor, bir psikiyatrist ve bir de hu
kukudan oluan bir devlet kom isyonunca alnmas gerekiyor.
III
Bizim buradaki niyetim iz, baz lkelerdeki tbbi tartm a
larda hl bugn bile nem li bir yer igal eden ve anlamaz
lklar yaratan zo r bir etik sorun olan tanazi konusunda bir ta166

Giorgio Agambe

vr alm ak deildir. Y in e, Bindingin tanazi lehindeki radikal

tavryla da ilgileniyor deiliz. Burada bizim aratrm am z asl
ilgilendiren ey udur: C anl bir insann kendi hayat zerindeki
egem enlii, hayatn hukuksal deerini artk yitirdii ve dolay
syla da cinayet ilemi olmakszn ldiirlebildii eik snrn
belirlenmesiyle dorudan ilgilidir. D eerden yoksun hayat (ya
da yaanmaya dem eyen hayat) olarak ifade edilen bu yeni
hukuksal kategori -g r n te farkl bir istikam ette bile olsa
tam am en hono sa c erm plak hayatna tekabl ediyor ve bu
kategori kolaylkla Bindingin tasavvur ettii snrlarn tesine
ekitirilebilecek bir kategoridir.
nm zdeki manzara udur: Hayata deer b im ek ve ha
yat siyasallatrmak (ki sonuta bunlar, bireyin kendi varl
zerindeki egem enliinde rtk olarak bulunan giriim lerdir),
daima ve kanlm az bir biim de, hayatn siyasal anlamn yitir
dii, sadece kutsal hayat haline geldii ve dolaysyla da yok
edilmesinin mubah olduu eiin belirlenmesini gerektiriyor.
B u snr/eik her toplum da vardr; her toplum hatta en m o
dern toplum bile kendi kutsal insanlar m n kim ler olacan
belirliyor. H atta, herhalde, doal hayatn siyasallatrlmasnn ve
devletin hukuk dzeninde evayjn'osunun [ilenerek dlanma
snn) bal olduu bu snr B a tfn n tarihi boyunca hep daha
fazla ald ve artk imdi -ulu sal egem enlii elinde tutan dev
letlerin bu yeni biyosiyasal u tk u n d a- btn insanlarn hayatnn
ve h er vatandan iine g irm e noktasna geldi. Artk plak hayat
belli bir yerle ya da kesin bir kategoriyle snrl deildir. Artk
plak hayat her canlnn biyolojik bedeninde kol geziyor.
IV
D oktorlarn N u rem b erg deki* yarglanm alar srasnda Dr.
Fritz M enecke adndaki bir tank, 1 9 4 0 ubatnda B erlinde
yaplan gizli bir toplantda, Dr. H evelem ann, Dr. Bahnen ve
* Nazi sava sulularnn nde gelenlerinin yargland (1 9 4 5 -4 6 ) ve daha nce
de, yukarda szii geen, anri-senitik Nazi yasalarna (1935) adn veren Kuzey
Bavvera snrlar iindeki Alman kenti, (.n.)

K u tsa l Isat

Dr. B rack n, Alman D evletinin [R eich J, zellikle de tedavisi

imknsz akl hastalarna ynelik olarak yaanmaya dem eyen
hayatn sona erdirilm esi yetkisini veren dzenlem elere gittiini
aktardklarn sylyordu. B u bilgi pek doru bir bilgi deildi;
nk H itler, eitli gerekelerden dolay, tanazi program na
ak bir yasal biim verm em eyi tercih etmiti. A ncak u nokta
kesin: Szde m erham etle ld rm e ya da ltfen l m (Nazi
rejiminin salk yetkilileri tarafndan ska kullanlan hsiitabirle Gnadertod) dncesine hukuksal inandrclk katm ak iin
Bindingin icat ettii form ln hortlam as, Nasyonal Sosyaliz
min biyosiyasetinir nem li aamalarndan biriyle akyordu.
Tpk Bindig ile H o c h e nin. kendi bak alarndan, ya
anmaya dem eyen hayat kavramm ortaya atarken yaptklar
gibi, iktidara gelm elerinin hem en ardndan H itler ve H im m leri
bir tanazi program gelitirm eye iten insani(yeti) m laha
zalarn da iyi niyetli mlahazalar olduundan kukulanm am
z gerektiren hibir neden bulunm uyor. Hristiyan rgtlerin
kar kaca korkusu da dahil olm ak zere eitli nedenlerden
dolay bu [tanazi] program|| pek uygulanamad; ta ki H itler,
19 4 0 ylnn balarnda, program n daha fazla ertelenem eyecei
kararna varana dek. B ylece, Tedavisi mknsz Hastalar in
tanazi Program (E uthanasie-Program m fr unheilbaren K ran
ke) -sava ekonom isi ve Yahudiler ile istenmeyen teki insanlar
iin dnlen toplam a kamplarnn oalmas da dahil olmak
z e re - suiistimallere ve yanllara anak tutan koullar altnda
uygulamaya kondu. A ncak, uygulam ada kald on be ay zar
fnda (Hitler, piskoposlarn ve hasta yaknlarnn artan tepkileri
sonucunda 1941 A ustosunda program a son verdi), program n
teoride insaniyeti bir program dan kitlesel bir kym iine d
nmesi hibir ekilde sadece lkedeki koullara bah bir ge
lime deildi. Program , H adam er (H esse), H arth eim (Linz ya
knlarnda) ve R e ic h m baka kentlerinde de program yrten
kurum lar olsa da, ana m erkezlerden birinin bulunduu W rt
tem berg [eyaletin]in G rafeneck kentinin adyla anld. N u re m berg davalarndaki sank ve tanklarn syledikleri, G rafeneck

I-II168
I .1

Giogio Agtimbe

programnn organizasyonuna ilikin bize yeterince doru bil

giler veriyor. Grafeneckteki tp merkezine her gn (yalan 6
ila 93 arasnda deien) yaklak 70 kii alnyordu; bu insanlar,
Almanyadaki btn akl hastanelerindeki tedavisi imknsz akl
hastalar arasndan seiliyordu. Grafeneckteki merkezin sorum
lular olan Dr. Sclunann ile Dr. Baumhardt, hastalara ksa bir
test uyguluyor ve ardndan da programn koullarna uyup uy
madklarna karar veriyorlard. Genellikle hastalar Grafenecke
getirililerini izleyen 24 saat iinde ldrlyorlard. nce 2
santimetre dozunda Morphium-Scopolamine veriliyor, ondan
sonra da gaz odalarna gnderiliyorlard. Baka merkezlerde ise
(rnein Hadamerdeki merkezde) hastalar, yksek dozda Lunial, Veronal ve Morphium verilerek ldrlyordu. Bu e
kilde 60.000 insann ldrld sanlyor.
V
Kimileri, Hiderin, tanazi programn bu kadar uygunsuz
koullarda bile uygulamasndaki inadn aklamak iin. Nasyo
nal Sosyalisderin biyosiyasetine yn veren jenik ilkelere gn
derme yapyor. Halbuki meseleye tamamen jenik asndan
bakldnda taaziye gerek yok ki... Kaltmsal hastalklarn
engellenmesine ve Alman halknn kaltmsal salnn korun
masna ilikin yasalar zaten genetik akl hastalklaryla mcadele
iin yeterli zemini salyordu. Kald ki tanazi programna tabi
tutulan tedavisi imknsz hastalar -k i bunlarn ou ocuk ve
yallardan oluuyordu hibir ekilde ocuk yapma durumun
da deillerdi (jenik perspekrifinden bakldnda nemli olan
ey, fenoriplerin ortadan kaldrlmas deil, genetik kmenin or
tadan kaldrlmasdr). Bundan baka, bu programn ekonomik
mlahazalardan kaynaklandn dnmek de mmkn deil
dir. [nk] tam tersine bu program, kendini tamamen savaa
verdii bir dnemde devletin omuzlarna nemli bir organizas
yon yk yklyordu. O halde Hitler, halkta yaratt olum
suz tepkilerin de tamamen bilincinde olmasna ramen, btn
maliyetlerini gze alarak bu program neden uygulamak istedi?
169

Kutsal tsa

B un u n geride kalan tek aklamas udur: insani bir soruna

getirilen bir zm klnda ortaya kan bu program , egem en
iktidarn plak hayat zerindeki hkm ranlnn. Nasyonal
Sosyalist devletin yeni biyosiyasal grevi olarak sahneye konul
masdr. Yaanmaya dem eyen hayat kavram, bireyin beklen
tilerini ve m eru isteklerini iine alan etik bir kavram deildir.
Bu kavram, bunun yerine, egem en iktidarn temelini oluturan
kutsal hayatn -y a n i ldiirlebile ama kurban edilem eyen ha
yatn en u halini ald bir siyasal kavramdr. tanazini [as
lnda etik alanna giren bir kavramn siyaset alanna getii| bu
dnm m m kn klmasnn nedeni udur: O tanazide kii,
kendisini, baka bir insandaki z o e ile biosu birbirinden ayrma
ve bu insandaki ldriilebilir olan plak hayat gz nne ser
m e durum unda buluyor. A ncak m odern biyosiyaset perspekti
finden bakldnda, tanazi, egem en in ldriilebilir olan hayat
zerindeki hkm ile ulusun biyolojik bedeninin salnn
gzetilm esi varsaymnn kesitii noktada duruyor. [Yai| ta
nazi, biyosiyasetin kanlm az olarak liim -siyasetine dnt
noktaya iaret ediyor.
Dolaysyla burada, taaziyi hukuksal-siyasal bir kavrama
( yaanmaya dem eyen hayat kavramna) dntrm eye a
lan Bin din gi bu giriiminin nasl ok nem li bir noktaya
iaret ettii aka ortaya kyor. E e r kimin hayatna son ver
m enin cinayet oluturm adna karar verm e yetkisini elinde bu
lunduran kii, istisna durum unu belirleyen insan olmas sfatyla,
egem en ise biyosiyaset anda bu yetki, istisnai durum yetki
si olm aktan kyor ve hayatn siyasal olarak anlamn yitirdii
noktann eiini belirlem e yetkisine dnyor. H ayat siyasetin
en yce deeri haline geldii zam an, S ch m ittin iddia ettii gibi
sadece hayatn deersizlii sorunu dom u olmakla kalmyor,
ayn zamanda egem en iktidarn tanmlanmasndaki nihai zem in
de deimi oluyor. N itekim m od ern biyosiyasette egem en, ha
yatn deerine ya da deersizliine hkm eden kii dem ektir.
Artk hayatn -h a k la r bildirgeleriyle birlikte egem enlik ilkesiyle
donatlan hayatn ta kendisi egem en kararn meknna dn ii170

Giorgh Agamben

yor. Fhrer, hayatn biyosiyasal tutarlln yitirip yitirm edi

ine karar veren kii olmas sfatyla, tam da hayatn kendisini
temsil ediyor. Bundan dolaydr ki, ileride deineceim iz, N azi
hukukular iin o k deerli olan bir teoriye gre, Fiih rerin
szleri hukukun ta kendisidir.Yie bundan dolaydr ki, tan azi sorunu tam anlamyla m od ern bir sorundur ve N azizm , ilk
radikal biyosiyasal devlet olarak, buna tanm gerei bavurm u
tur. Y in e bundan dolaydr ki tanazi program nn grnteki
baz elikilerini ve kafa-kartrclklarn aklayabilecek olan
tek ey, konumland biyosiyasal balamdr.
Program da sorum luluklar olduu iin N u rem b erg de l
m e m ahkm edilen iki doktor, Kari Brand ve V icto r Brack,
m ahkm iyetlerinin ardndan, sululuk duym adklarn; nk
tanazi sorununun yeniden ortaya kacan sylemilerdi.
Tahm inlerinin doruluu inkr edilem eyecek bir eydi. Ancak
bundan daha ilgin olan nokta uydu: Piskoposlar program
tartmaya atklar zaman nasl olmutu da tp evrelerinden
hibir tepki gelm em iti? nk tanazi program , H ipokrat
yem inindeki steseler bile, hi kimseye ldrc bir ila ver
m ey ece im ibaresiyle eliiyordu. Bundan baka, program a
- katlan doktorlar yasal adan da zor durum da kalabilirlerdi;
nk tanazini ceza gerektirm ediini syleyen hibir yasal
dzenlem e m ev cu t deildi (nitekim bu durum hukukular ve
avukatlarn protestolarn douruyordu). Ancak gerek uydu:
Nasyonal Sosyast R e ic h , tp ile siyaset arasndaki entegrasyo
nun (ki bu birlik, m o d ern biyosiyaseti tem el niteliklerinden
biridir) nihai eklini almaya balad noktaya iaret ediyor.Yani
E gem enin plak hayat zerindeki hkm ranl, tam am en si
yasal gd ve alanlardan karak, d ok tor ile egem en in rollerinin
i ie girdii m ulak bir alana kayyordu.

171

4
Siyaset ya da B ir Haikn Hayatna
ekil V erm ek

I
9 4 2 ylnda Paristeki Institut allemand, Nasyonal Sosyalist

siyasetin salk ve jenik alanndaki yaklam ve m eziyetleri

konusunda dost ve m ttefik Franszlar bilgilendirm eyi hedef

leyen bir kitap yaymlamaya karar verdi. B u alanlardaki en yet
kin Alman uzmanlar (rnein E u gen Fischer ve O ttm a r von
Verschuer) ile birlikte R e ic h n tp politikalarndan sorum lu
olan teki ahsiyetlerin (rnein Libero C o n ti ve H ans R e iter) yaz ve konum alarndan derlenen kitabn anlam yklii
ad D evlet ve Saltk'ti (E tat et sante). Nasyonal Sosyalist rejimin
172

resini ya da yar-resm i btn yaynlar iinde, biyolojik haya

tn siyasalla(trl)masn (ya da siyasal deerini) ve bunun sonu
cunda btn siyasal ufkun yaad dnm en ak biim de
sergileyen kitap herhalde b u yd u . n cek i yzyllarda , diyordu
R e ite r,
halklar arasnda yaanan b yk atm alarn balca n ed en i, D evletin
m lk n ( m lk tc ( possessions ) kastm z sad ece lke top rak lan
d eil, ayn zam an d a lkenin m addi kaynaklardr) k o ru m a z o ru n lu lu
u y d u . K o m u D e v le tlerin yaylm a p olitikalarn n yaratt teh d it g e
nellikle atm alarn

kaynan

o lu tu ru y o r ve d ey im

yerin d eyse

arzulanan h ed eflere ulam ann arac olarak g r le n bu atm alarda

da b ireylere d e e r v erilm iy o rd u .
A cak yzylm zn banda, m m ta z liberal te o rile rin o rtay a k m a
syla b irlikte, A lm an yada insanlarn d e eri n ih ayet hesaba k atly o r ve
tan m lan y o rd u ; b u, tabii, e k o n o m iy e h k im olan liberal b iim ve il
keler te m e lin d e y a p ly o rd u .... N ite k im H e lfe rich A lm an ulusal varl
nn y z 011 m ily on m ark civarnd a o ld u u n u sylerken Z a ln , bu
m addi servete ek o larak , b ir m ily ar altm b ir m ilyon m ark d e erin d e
de canl b ir s.ervet i o ld u u n u g zlem liy o rd u . (V ersch u er iin de,
Ulat et sant, s. 3 1 )

R e ite re gre N asyonal Sosyalizmin getirdii byk yenilik

u geree dayanyordu: B u canl servet, Nasyonal Sosyalizm ile
birlikte, R e ic h n kar ve hesaplarnda n plana kyor ve yeni
bir siyaset oluturuyordu. B u siyaset her eyden n ce halkn
yaayan deerini hesaba katacak olan bir b te nin (a.g.y., s.
3 4 ) tesisiyle balyor ve ulusun biyolojik bedeniyle (a.g.y., s.
51) yakndan ilgilenmeyi planlyordu: Biyoloji ile ekonom inin
mantksal bir sentezini oluturmaya alyoruz... Siyaset [kuru
m u], belki bugn ilk evrelerini yaayan; ama biyoloji ile ek on o
minin birbirine baml gler olduunu aka ortaya seren bu
sentezi baarmaya m ahk m du r (a.g.y., s. 4 8 ).
Dolaysyla tbbn anlam ve grevlerinin radikal bir dn
m den gem esi gerekiyordu (nitekim tp, h er geen gn biraz
daha fazla olm ak zere, devletin ilev ve organlarna entegre
oluyordu): E k onom istler ve ticaret adamlar nasl maddi de
173

Kutsal hsatt

erlerin ekonom isinden sorum luysa, doktorlar da insani deer

lerin ekonom isinden soru m lu du r.... D oktorlarn mutlaka ama
mutlaka rasyonelletirilmi bir insan ekonom isine katkda bu
lunmalar ve ekonom ik kazancn halkn salna bal olduu
nu grm eleri gerekiyor.... Biyolojik tzdeki dalgalanmalar ile
maddi btedeki dalgalanmalar genellikle paraleldir (a.g.y., s.
40).
Bu yeni biyosiyasetin ilkelerini belirleyen ey, bir halkn ge
netik kaltmn inceleyen bilim olarak anlalan jenikti. F o
ucault, polis-bilim in, N icholas D e Lem are, Joha Peter Franc
v e j. H . G.Von Ju stinin ellerinde aka nfusun mutlak g ze
timini hedefledii on sekizinci yzyldan balayarak kazand
artan nem i belgeliyor (bkz. D its et crits, 4: s. 1 5 0 - 6 1 ) . O n
dokuzuncu yzyln sonlarndan itibaren, Francis G altoiun*
almalar, artk biyosiyasete dnm olan polis-bilim a
lmalarnn yrtld

teorik

zem in

ilevi grd. unu

gzlem lem ek gerekiyor: N azizm , yaygn nyargnn tersine,

bilimsel kavramlar kendi am alar dorultusunda kullanmak
ve arptm akla snrl bir ideoloji deildi. Nasyonal Sosyalist
ideoloji ile zamann toplumsal ve biyolojik bilimleri ve zel
likle de genetik b ilim i- arasndaki iliki, daha yakn ve k arm a
k; ayn zamanda daha m tecaviz bir ilikiydi. Verschuer (ki
ilgintir, N azi rejim inin |ncii R e ic h ] yklndan sonra
bile Frankfurt Uiversitesinde genetik ve antropoloji dersleri
verm eye devan etti) ile F isch eri (B erlin deki Kaiser W ilh elm
A ntropoloji Estitsn m dryd) szn ettiim iz ki
taptaki yazlar, btn kukular datacak bir aklkla unu
gsteriyor: Nasyonal Sosyalist biyosiyasete tem el kavramsal
yapsn kazandran ey, genlerin k rom ozom iindeki yerleim
dzenini o zamanlar henz kefeden (Fischer genlerin bir
gerdanlktaki inciler gibi dizildiini sylyordu) dnem in
genetik aratrm alaryd. rk , diyordu Fischer, rn ein bir
renk cetvelinde olduu gibi u ya da bu llebilir niteliklerin
* Sir Fracis Galtotv. 1822 -1911 vll.r arasnda yaayan, zellikli- de nc jeik
almalaryla tannan ngiliz bilim adam, (..)

Giorgio Aganbe

birleimiyle oluan bir ey deildir.... Irk, genetik kaltm dr

ve kaltm dan baka bir ey deildir (V erschuer iinde. E tat et
sant, s. 8 4 ). Dolaysyla una amamak gerekiyor: H em Vers
ch u er hem de Fisch erin g n d erm e yapt rn ek almalar,
T. H . M organ ile J. B . S. H aldaen drosophila* zerinde yap
tklar deneyler ve daha genel olarak da, ayn yllarda insandaki
X k rom ozom u n u n ilk haritasnn karlm asna ve kaltmsal
patolojik eilim lerin ilk olarak kesin tehisine ulaan A nglo
sakson genetik aratrm alaryd.
A ncak [N azizm de] yeni olan ey uydu: Bu kavramlar, ege
m en hkmn dsal (eer balayc ise) kriterleri olarak grl
m yor, dorudan doruya siyasal kavramlar olarak grlyordu.
N itekim rk kavranu, dnem in genetik teorileri dorultusunda,
teki gruplardan farkl bir lom ozigotik** gen kom binezonuna
sahip olan insan gru bu olarak tanmlanyordu (Verschuer, E tat
et sant, s. 8 8 ). A ncak hem Fischer hem de Verschuer, bu tan
ma gre saf bir rkn tehisinin neredeyse imknsz olduunu
(zellikle de neYahudilerin ne de Almanlarn tam anlamyla bir
rk oluturm adn (ki H itler de M ein K a m p f yazarken oldu
u gibi Nihai z m e karar verirken de bunun farkndayd-)
biliyorlard. Dolaysyla N azi rejiminin biyosiyasetini en doru
tanmlayacak kavram rklk (eer rk tam am en biyolojik bir
kavram olarak dnlecekse) deildi. Bunun yerine Nasyonal
Sosyalist biyosiyaset, 011 sekizinci yzyln polis-bilim inden m i
ras alman hayatn g zetim i ni ( care o f life) mutlaklat ld bir ufka doru kayyordu. Siyaset (P olitik) ile polis (P olizei)
ayrm zerinde duran von Justi, birincisine sadece n egatif bir
grev verirken kincisini p ozitif olarak grevlendiriyordu: B i
rincinin grevi D evletin d ve i dmanlarna kar m cadele
etm ek; kincinin grevi ise vatandalarn hayatn gzetm ek ve
gelitirm ekti. Nasyonal Sosyalist rejimin biyosiyasetini - v e bu
* Drosophila: Sadece n kanatlan geliini; bceklerden, sivrisinek ve meyve sine
inin de iinde bulunduu bir bcek cinsi. rem e hzlarndan ve biiyiik drt ift
kromozomlarndan dolay mutasyon deneylerinde kullanlr, (.n.)
* * H om ozgotik: Hemcinslerinden farkl bir gen yapsna sahip olan ve bunu ka
ltmsal olarak srdren, (.n.)

175

K u tsa l in san

nunla birlikte, N azi A lm anyas dndaki de dahil olm ak zere

m o d ern siyasetin nem li bir b l m n - anlayabilmemiz iin,
ncelikle bu siyasetin sz konusu iki terim arasndaki farkn
ortadan kaldrlmasn gerektirdiini anlamalyz: Burada artk
polie [polis] politics (siyaset] olu yor ve hayam gzetim i ile d
manla m cadele akyor. D evlet ve S a lk'm giri blm nde
yle deniyor: Nasyonal Sosyalist devrim , biyolojik dejeneras
yon faktrlerini dlayan glere bavurm ak ve halkn kaltm
sal saln koruyarak yaatmak istiyor. B ylece am alanan ey,
halkn saln bir btn olarak korum ak ve ulusun biyolojik
geliim ine zarar veren etkileri yok etm ektir. B u kitap, sadece bir
halk [Alm anlar] ilgilendiren sorunlar tartm yor; btn bir
Avrupa uygarl iin hayati nem i haiz sorunlar ele alyor.
Polis ile siyasetin, jeik gdler ile ideolojik gdlerin, sa
ln gzetim i ile dmana kar m cadelenin birbirinden asla
ayrt edilem eyecek d erecede i ie getii Yahudi soykrm nn
tam olarak ne anlam a geldiini kavrayabilmek iin m eseleye bu
adan bakm am z gerekiyor.
II
Verscluer bundan birka yl n c e bir kitapk yaymlamt;
Nasyonal Sosyalist ideoloji belki de en kesin biyosiyasal fo rm lasyonuna burada kavuuyordu: Yeni D evlet, halkn devam l
lnn salanmas iin gerekli koullarn gerekletirilm esinden
baka bir grev tanmyor. F h rerin bu szleri, Nasyonal Sos
yalist devletin btiin siyasal eylem lerinin halkn hayatna hizm et
ettiine iaret ed iy o r.... B u g n unu biliyoruz: Halkn hayatnn
korunmasnn tek yolu, halkn bedeninin [V olkskrper] rksal
zelliklerini ve kaltmsal saln muhafaza etm ek tir (R assenlygiene, s. 5).
B u szlerle tesis edilen siyaset ile hayat arasndaki ba(lant),
(rkln yaygn ve tam am en yetersiz yorum unun iddia ettii
gibi) rku, korunm as gereken basit bir doal veri olduu sade
ce arasal bir iliki deildir. M o d em biyosiyasetin yenilii u geree
dayanyor: B iy o lojik veri bu sfatyla dorudan doruya siyasaldr ve
176

fiionjiAgambcn
siyasal olan da bu sfatla dorudan doruya biyolojik veridir. Siyaset,
yani halkn hayatna ekil verm ek |Politik, das heit die G estaltung
des L eben s des K>/fees| ten sz ediyordu Verschuer (R assen hygien e,
s. 8). [nsan] haklarf] bildirgeleriyle birlikte egem enliin tem eli
olan hayat imdi artk devlet siyasetinin ze-nesnesi oluyordu
(dolaysyla devlet siyaseti de polis biim ini alyordu). Ancak
ana grev olarak halkn bedeni in form asyon ve gzetim ini
sdenebilecek tek devlet, zde ulusun hayatnn ta kendisi ze
rine bina edilen bir devlet olabilirdi.
Buradan zahiri bir eliki d ou yord u : Yani d o al bir veri,
kendisini siyasal bir grev olarak sunm a eilim i tayordu. B i
yolojik k altm diye srdryordu szlerini V erschuer, ke
sinlikle bir k ad erd ir; dolaysyla da biyolojik kaltm , bize
yklenen ve ifa etm em iz gereken bir g rev olarak aldm z
s rece bu kadere hkim old u u m u zu gsterm i olu ru z. N azi
siyasetindeki paradoksu ve bunun, hayatn kendisini so n u gelm ez bir siyasal m obilizasyona tabi klm a zo ru nlu lu u n u
en iyi ifade ed ecek olan ey ite bu doal kaltm n siyasal bir
grev haline dn m yd . a m z d a k i totalitarizm in tem eli
bu d in a m ik hayat-siyaset ayn iyetidir; bu ayn iyet olm ad an (a m z
usul totalitarizm an lalm azl n srdrr. E e r N azizm bizim
iin hl b ir m uam m a ise ve Stalinizm le olan yaknl (ki
H annah A ren d t bu yaknlk zerind e o k du rm u tu ) hl
aklanam am sa bunun n ed en i, totalitarizm fen o m en in i bir
btn olarak biyosiyaset ufkuna yerletirem eyiim izdir. (O ri
jin alin d e b irbirlerind en ayr olan ve tek sakini plak hayat
olan istisnai d u ru m araclyla b irb irlerin e balanan) hayat
ile siyaset birleerek tek ey haline gelm eye balaynca, hayat
tam am en kutsallayor ve siyaset de tam am en istisna haline
geliyor.
III
jenik yasalarnn neden Nasyonal Sosyalist rejimin kar
d ilk yasalar arasnda yer aldm anlayabilmemiz iin m ese
leye bu perspektiften bakm am z gerekiyor. 14 Tem m u z 1 9 3 3
177

Kutsal insan

tarihinde, yani H itleri iktidara geliinden sadece birka hafta

sonra, kaltmsal hastalklarn nnn kcsilmesi ne dair yasa
yrrle kondu. Buna gre kaltmsal bir hastal bulunanlar,
kendilerinden olacak ocuklarda da bedensel ya da zihinsel ciddi
kaltmsal bozukluklara rastlanacana dair tbbi kantlar olduu
takdirde cerrahi bir operasyon ile ksrlat labilecekler di. 18
Ekim 1933 tarihinde, A lm an halknn kaltmsal salnn k o
runm as iin, jenik yasalar hukuki evlilikleri de iine alacak
ekilde geniletiliyordu. Buna gre:
u d u ru m lard a evlilik yaplam az: (1) N ianllardan h erh an g i b irin in ,
eleri ya da o cu k la rn cidd i ekilde teh d it ed en b ir bulac hastal
varsa; (2 ) N ianllardan h erh an g i biri

en g elli/ z rliiy se ya da g e ici

olarak b ir hastan enin g z e tim i altndaysa; (3) N ianllardan h erh an g i

b irin d e , g z e tim altnda olm am asn a ra m en , ulusal to p lu m iin is
ten m ey en b ir evlilik d o u rab ilecek b ir akl hastal varsa; (4) N ian
llardan h erh angi b irin d e. 14 T e m m u z 1 9 3 3 tarihli yasada b elirtilen
kaltm sal hastalklardan biri bulun uyorsa.

B u yasalarn anlam ve ilk elden yrrle konm alar, sade

ce jenik asndan bakldnda anlalabilecek bir ey deildir.
Burada belirleyici olan ey udur: Naziler iin bu yasalar d o
rudan doruya siyasal nitelikli eylerdi. Bu anlamda bu yasalar,
Yahudileri ikinci snf vatanda durum una drerek, baka ya
saklamalaryla birlikte, Yahudiler ile birinci snf vatandalar ara
snda evlilii yasaklayan ve ayn zamanda da Aryan kan tayan
vatandalardan bile Alm an onurunu hak ettiklerini kantlama
larn isteyen (ki bu, zm nen herkesin vatandalktan karlabilm e durum uyla kar karya olduu anlamna geliyordu) R e ich vatandalfna ve Alm an kan ve onurunun korum as na
dair N ureberg yasalarndan ayrlamazd. N azi Almanyasnn
rk siyaseti neredeyse tam am en Yahudi ayrmcln hedefleyen
yasalardan oluuyordu. Fakat Yahudiler konusunda karlan
yasalarn tam olarak

anlalabilmesinin tek yolu, bu yasalarn,

yeniden Nasyonal Sosyalizmin yasama ve biyosiyasal uygula

malarnn genel balamnda ele alnmasndan geiyor. N asyo
178

G iorg io A g a m im i

nal Sosyalizmin yasama ve uygulam alar, kesinlikle N u rem b erg

yasalarna, [insanlarn] kamplara srlmesine ya da hatta N ihai
z iim e indirgenem ez: am zda yaanan bu nem li olayla
rn tem eli, hayat ile siyasetin bir olduu ( Siyaset, yani halkn
hayatna ekil v erm ek ) koulsuz ve mutlak bir biyosiyasal g
revin stleilmesidir. B u olaylarn insanlk-d niteliini le
li ilm em iz iin ncelikle bu olaylar isani(yeti) balamlarna
iade etm eliyiz.
N azi A lm anyas, biyosiyasal program ndaki ln-siyaseti
ortaya ktnda, bunu btn vatandalara yaymaya kararlyd.
B u gerei en ak biim de kantlayan ey, savan son yllarn
da H itleri ortaya att projelerden biriydi: Halkn rntgen
filmleri ekildikten sonra, hasta insanlar ve zellikle de akcier
ve kalp hastalklar olanlar ieren bir liste Flrere sunulacakt.
Yeni R e ich Salk Yasas uyarnca ....a r tk bu ailelerin toplum
iine girm elerin e ve o cu k yapmalarna izin verilm eyecekti. Bu
ailelerin akbeti F h rerin daha sonra alaca kararlara balyd
(Aktaran A rendt, Origins, s. 4 1 6 ).

N Y ir m in c i 'yzyl felsefesindeki skandalin, yani M a rtin H e id e g g e r

ile N azizm arasndaki ilikinin aydnlatlm asn m m k iin klan ey tan da
bu siyaset ile hayatn d o ru d an birliidir. B u iliki, tam ve d o ru an lam
na kavum as iin , m o d e rn biyosiyaset p ersp ektifind en ele aln m ald r (ne
v ar ki H e id e g g e ri h e m sulayanlarn h em de savu nan larn yapam adk la
r ey tam da b u d u r). H e id e g g e ri d ncesin dek i b y k yenilik (ki b u,
Fran z R o sezv v eig ve E m an u el L evinas gibi D avo sun dikkatli g z le m
cilerin in g z n d e n k a m am t), srarla olgusallkta (facticity) k k salm as
dr. 1 9 2 0 leri bandan itibaren verdii d erslerin yaym lanm as unu
g ste rm itir ki o n to lo ji H e id e g g e rde ta bandan b eri olgusal hayatn
[faktisehes L eba (factical life)] yoru m b ilgisi olarak o rtay a k y o r. D asein n
kendi varlk b iim le rin d e kendisi iin b ir m esele o ld u u d n gsel yap,
olgusal hayatn an a d en ey im in in som u tlam asnd an baka b ir ey deildir.
B u ra d a , hayat ile hayatn g e re k k o n u m u n u , Varlk (Being) ile Varln
Varlk b iim le rin i b irb irin d en ay rm ak im knszdr ve gelen ek sel a n tro
p olo jin in (ru h ile b e d e n , d u y u m ile b ilin, B en ile d n ya, z n e ile eya
ay rm lar gibi) h ib ir ay rm g eerli deildir. H e id e g g e re g re o lg u sall-

179

Kutsal insan
t m erk ezi k ateg o risi (E d m u n d H usscrl iin old u u gibi) Zuflligkeit,
yani olum sallk deil, kendi Varlk b iim leri olan ve [byle] o lm ak z o ru n
da olan b ir varl tanm layan Vetfallenleit, yani olm u lu k tu r. O lgusallk,
olum sal b ir b iim d e belli b ir ekil ve k o n u m d a o lm ak d em ek deil, ka
rarllkla bu ekle ve bu k on u m a g irm e k tir ve b y lece. verili o lan , [m dit'
era dotc\ ( Hingabe) b ir g rev e (Aufgabe) d n t r lm elid ir. D olaysyla
D asein , yani kendi O rad al olan o rad ak i-V arlk , insanlarn b t n g e le
neksel b elirlen im lerin in b irb irin e girdii b ir belirsizlik m ntkasna y e r
letiriliyor.
L evias, 1 9 3 4 tarih in d e yaym lad. N asyon al Sosyalizm in anlalm a
sna yaplan en d eerli katk o lm a unvann herh ald e b ugn bile k oru yan
b ir alm asyla, insann bu yeni o to lo jik belirlenim i ile H id e izm d e
rt k olan baz felsefi zellik ler arasndaki b en zerlik lerin altn izen ilk
yazar o lu y o rd u . L evin as'a g re . Yal u d i-H iristi yan ve liberal d n ce, ru
h u n , kendisini iin d e buldu u d uyum sal ve tarihsel-top lu sal k o n u m u n
b alarn dan ileci yollarla k urtarlm as iin m cad ele v eriy o r, dolaysyla
da. h e m insanda h em de insann dnyasnda, akl alan ile bu alai3 kesin
olarak z t olan b ed en

alann nihai b iim d e b irb irin d en

ay ryo rd u .

H itle r'in felsefesi ise (ki bu anlam da M ark sizm e b en ziy o rd u ), L evin as
iddiasna g re , ru h ile b ed en in ve d o a ile k lt r n z lm e z b ir b i im
d e b irb irin e yapt m utlak ve koulsuz b ir tarihsel, fiziksel ve m addesel
k o n u m varsaym z e rin e bina ed iliyordu .
B e d e n , sad ece bizi kaskat m ad d e dnyasna balayan m u tlu ya da
m u tsuz b ir kaza |arzi b ir ey] deildir. B ed en in B en li e ball da
kendi iin d e n e m lid ir. B u ballk, insann k u rtu lam ay aca ve h ib ir
m etafo ru dsal b ir n esnen in varl ile kart ram ayaca b ir ballk
tr; b u ,.h ib ir ekilde trajik ereksellik \fnality\ k arak terin i d e itirm e
yen b ir birliktir. D olaysyla da benlik ile b ed en arasndaki bu aynlk
d uygusu ... buradan yola kan insan larn, bu birliin d erin lik lerin d e,
zincirlen dii b e d e n e kar m cad ele veren z g r b ir ruh [old u u y o
lundaki] ikilik d u ru m u n u o rtay a k arm alarn a asla frsat v e rm e y e
cek tir. T am

tersin e, bu insanlar iin , ru h u n

b t n

z , b ed en e

z in cirlen m i o lm asnd a yatyor. R u h u , zaten iin d e b u lun du u cisn ani b iim lerd en ay rm ak , b alan gtak i d u y g u n u n o rijin alliin e iha
n ettir. B u d u y g u n u n , Batl ru h u n asla y etin m ek istem edii b ed en
iin anlam , yeni b ir insan anlaynn tem elin i o lu tu ru y o r. B iy o lo jik
|ol.n], ierdii k an lm azlk n osyo n u y la, ruhsal hayatn b ir nesnesi
o lm an n tesin e g e iy o r ve ruhsal hayatn kalbi o lu y o r. G izem li kan
yaklam lar, kaltmsal d n ce le r v e b ed en in b ir m u a m m a olarak

Giorgio Agamimi
kald g e m i, e g e m e n c e z g r b ir B en li in o rtay a att b ir z m e
tabi tu tu larak so ru n o lm ak tan ktlar. M esele sad ece B en li in bu so
ru n la rn b ilin m ey en unsu rlarn z m e y e kalkm asndan ibaret d e
ild ir;

ayn

zam an d a

B en li in

kendisi

bu

u nsurlar

tarafndan

o lu tu ru lu y o r. n san o lu n u n z artk zg rl k te d eil b ir t r k le

lik te y a ty o r.... B e d e n le rin e zin cirlen en insanlar, k en d ilerin i, k endile
rin d en k u rtu lm a g c n

red d ed erk en buluyorlar. nsanolu iin,

a rtk , hakikat dardaki b ir g steri zerin e d n m ek deildir. A rtk

hakikat, insann kendisinin a k t r old u u b ir dram aya d ayanyor. [A rtk| insanlar e v e t ya da h ay r d erk en , g e riy e d n d riilm eleri
im knsz olan g e re k leri d e ieren btn varolularnn arl altn
da k on uacaklard r. ( Q u e lq u e s rflexio n s , [ 1 9 3 4 ] s. 2 0 5 2 0 7 )

Levinasn m etn i, retm en in in N azizm e verdii destein

hl gn d em d e olduu bir srada kalem e alnd halde, m et
nin h ib ir yerinde H eid eg g erin ad g em iyor. A ncak 1 9 9 0 y
lnda kan C haiers de VHerne'de yeniden yaymlanan bu yaz
sna eklenen bir n o t, dikkatli bir oku yu cu n u n satr aralarndan
karaca tez, yani tfl bir eytan olan N azizm e serpilm e
olanan sunan eyin Bat felsefesinin kendisi ve zellikle de
H eid eggerci ontoloji olduu tezi ( bu olanak. Varln Varl
- d e m es in seiem Seit um dieses Sein selbst g eh t [Varln
kendisinin kendi varl iinde bir m esele oldu u '] v a rl gzetim iin ontolojisin e kaznm bir olanaktr) etrafndaki
btn kukular datyor (Q ulgues rflexions sur la p h ilo so p h ie
de l hitlrism e, s. 6 2 ).
Bundan daha ak bir ifade olamazd; N azizm , H eid eggerin
kalk noktas olan ve R ektrl k K onum alar'uda (Rectoral A d d
ress) kendi D aseinn irade etm ek ya da etm em ek eklinde
zetlem i olduu olgusallk deneyim inde kk salyordu. 1935
ydda verdii M etafizi e G iri (Einfiihrung in die M etaplysik)
dersinde o k ey anlatan u szleri H eid eggerin nasl olup da
sylediini aklayabilecek tek ey bu tem el yaknlktr: B u
gnlerde Nasyonal Sosyalizmin felsefesiyle ilgili olarak piyasaya
srlen almalarn, bu hareketin isel hakikati ve bykl
yle (yani kresel teknoloji ile m od ern insann bulumasyla)
uzaktan yakndan alakas yoktur. Bu eserlerin tam am ,deerler

Kutsal insan

ve 'biitnJklerin bulank suyunda balk avlayan insanlar tara

fndan piyasaya srlyor (E inf hn m g, s. 152).
H eid eggeri perspektifinden bakldnda, Nasyonal Sosya
lizmin hatas ve kendi isel hakikat ine ihaneti, olgusal hayat
deneyimini biyolojik b i r deer e (nitekim H eid egger k m
seyici bir ekilde tekrar tekrar K o sen b erg e gn d erm e yapyor)
dntrm esine dayanyor. H eid eggerin felsefi dehasnn en
byk baars, olgusalln kendisini bir olgu olarak sunmasn
nleyen kavramsal k ategoriler gelitirmesiydi; halbuki N azizm ,
olgusal hayatn nesnel bir rksal belirlenim e hapsedilmesiyle ve
dolaysyla da orijinal ilham kaynam terk etmesiyle n etice
lendi.
Y in e de bu farkllklarn tesinde ve bizi ilgilendiren pers
pektiften bakldnda, olgusallk deneyim inin siyasal anlam
nedir? H em H eid egger iin hem de Nasyonal Sosyalizm iin
hayatn, siyasete dnm ek iin, kendisinin dnda herhangi bir
d eere ihtiyac yoktu: H ayat kendi olgusall iinde d o ru
dan doruya siyasald. nsan, insan olmak iin kendisini iptal
etmesi ya da kendisini amas gereken bir canl varlk deil
di. nsan, ruh ile beden, doa ile siyaset, hayat ile logos ikilii
deil; tam da bunlarn belirsizletii [eik| noktada duran bir
varlkt. Artk insan, insan olmak iin kendisini anas gereken
insanlk-ykl ( an th ropophorus ) bir hayvan deildi; insa
nn olgusal z, tabii eer farkna varlrsa, kendisini Dasei ve
dolaysyla da, siyasal bir varlk yapan hareketi kendisinde zaten
barndryordu (polis, D aseint Dasei olarak nerede ve na
sl tarihsel olduuna. D a ya iaret ediyor [Eitflmtng, s. 1 1 7 ]).
Ancak bu u anlama geliyor: Olgusallk deneyim i, istisna du
rum unun (doa ile siyaset, dar ile ieri, dlama ile ierm e
arasndaki belirsizlikleriyle birlikte) tarihte hi olm ad kadar
radikalletirilm esie/kklendirilm esine iaret ediyor; yle ki,
burada artk istisnai durum kural olm a eilim inde oluyor.Yani
burada karmza kan m anzara udur: Dlanmasyla egem en
iktidarn tesisini salayan hom o sa rcrin plak hayat imdi artk
-kendisini bir grev olarak alm ak la- aktan aa ve d o ru
182

Giorgio Agamben

dan doruya siyasallayor. te yandan bu, tam da m odernliin

biyosiyasalln tanmlayan ey, yani bugn hl iinde bulun
duum uz durum dur. B u , H eid eggerin dnceleri ile N aziz
m in radikal biim de akt noktadr. N azizm hom o sacer in
plak hayatn biyolojik ve jeik bir dzlem de belirliyor ve
bunu, hi bitm eyen bir deer ve deersizlik yargsnn alanna
itiyor. Burada biyosiyaset daim i olarak lm -siyasetine d n
yor ve dolaysyla kam p mutlak siyasal m ekn haline geliyor.
H eid eggerde ise hom o sacer - k i her edim inde hayatn ortaya
koyan bir k iidir- kendi Varl kendi Varlnn meselesi olan
D aseina, yani Varlk ile Varln biim lerinin, zne ile nitelikle
rin, hayat ile dnyann ayrlmaz birliine dnyor. E e r m o
dern biyosiyasette hayat dorudan doruya siyaset ise, o zaman
buradaki bu birlik, h er trl dsal karardan bamsz hale ge
liyor ve plak hayat gibi bir eyi ayrm ann imknsz olduu
z lm ez bir yapkanlk olarak karmza kyor. E e r istisnai
d u ru m kural haline geliyorsa, o zam an, egem en iktidarn ikizi/
simetrisi olan hom o sacer in hayat, iktidarn hkm nn g em ez
olduu bir varolua dnyor.

5
VP

i
5 M ays 1941 tarihinde, epey zam andr havada yaplan kur

tarm a operasyonlar zerinde deneyler yapan D r. R o s c -

her, H im m iere bir m ektup yazd. M ektubunda, almalarnn

Alnan pilotlarnn hayatlar iin tad nem i, deneylerinin
V P ler ( Versucitspersonen, yani insan kobaylar) iin lm riski ta
dn ve bu deneyleri hayvanlar zerinde yapmann hibir
yarar salamadn hatrlatarak, almalar iin kendisine iki
ya da profesyonel sulu nu tahsis edilip edilem eyeceini
soruyordu. O zamana dek hava sava yksek irtifa uular ev
resine gem iti ve bu koullar altnda, basn kabini hasar g r. 184 .

d ya da pilotlar uaktan paratle atlamak zorunda kaldk

lar takdirde liin riski byk olacakt. R o sch e r ile H im m ler
arasnda cereyan eden m ektup trafiinin sonunda, deneylerin
srdrlmesi iin D ach aud a,' V P bulmann ziyadesiyle kolay
olduu bir yerde bir basn odas tesis edildi. 1 2 .0 0 0 m etre
ykseklikteki basnca denk bir basn oluturulan bir yerde 3 7
yandaki salkl bir Yahudi [kadn] V P zerinde yaplan de
neyin (fotoraflarla bezenmi) kaytlan hl elimizde. Aradan
d rt dakika g e in ce , deniyor kaytlarda, V P terlem eye ve ba
m sallamaya balad. Be dakikann sonunda kram plar balad.
Alt[c] ila on[m cu ] dakika|lar] arasnda soluk alma hzland
v eV P bilincini yitirdi. O n u n cu dakika ile otu zu ncu dakika ara
snda soluk alma dakikada e indi ve en sonunda da tam am en
durdu. Ayn zamanda derisinin rengi m o sm o r oldu ve dudakla
rnn etrafnda kpkler olutu. Bunun ardndan raporda, daha
sonra cesette herhangi bir organik bakalam olup olmadna
bakmak iin cesedin paralanmasnn kaytlar yer alyor.
N u rem b erg yarglam alarnda, Alman doktorlar ve bilim cile
rinin toplama kamplarnda yaptklar deneyler, Nasyonal Sos
yalist rejimin tarihindeki en rezil sayfalardan biri olarak ilan
edildi. D ach au da, yksek irtifadaki kurtarm a operasyonlarna
ilikin yaplan deneylerden baka, dondurucu soukluktaki su
larda hayatta kalmann m m kn olup olm ad ve tuzlu suyun
iilebilirliine ilikin deneyler de yapld (bu deneyler de de
nizcilerin ve okyanusa den pilotlarn kurtarlm asna ynelik
deneylerdi). Souk su deneylerinde V P ler bilinlerini yitirene
kadar souk suyun altnda tutuluyor ve bu arada da aratr
m aclar dikkatle v cu t ssndaki deiimlerin ve canlanm ann
m m kn olup olmadnn analizini yapyorlard. zellikle tu
h af olan d a,V P lerin bir karyolada, yine toplama kamplarndaki
Yahudiler arasndan seilen iki plak kadnn arasna yatrld
, iftleme isteinin dirilmesi dedikleri deneylerdi; belgelerde
cinsel ilikiye girebilen (ki bu iyileme srecine yardm ediyor
du) bir V P de sz ediliyor. Tuzlu suyun iilebilirlii zerine
* N azi top lam a k a m p la rn n m erk ez lerin d e n b iri olan b ir Bavyera e h ri, (.n .)

. 185 .

Kutsal Itsatt

yaplan deneyler, siyah gen (sar yldzn yannda savunmasz

bir halkn soykrmn simgeleyen bu sem bol de hatrlanacaktr)
tayan m ahkm lar (yani ingeneler) arasndan seilen V P ler
zerinde yrtlyordu. B u deneydeki V P ler gruba ayrl
yordu: H i su verilm eyenler, sadece tuzlu su iirilenler ve ara
trm aclara gre tuzlu suyun zararn azaltan bir kimyasal madde
olan B erk az u sa tz kartrlm tuzlu su iirilenler.
B ir baka nem li deney alan ise, zellikle de hayam en zor
olduu cephedeki Alman askerlerinin saln tehdit eden iki
bulac hastaln asn gelitirm e u m u d u yla,V P lerin benekli
hum m a (petechial feuer) bakterisi ve H epatitis en d am ca virsy
le alanmasyd. Bundan baka, R e ic h n jeik politikasna
hizm et edecek olan, kimyasal m addeler kullanlarak ya da rad
yasyon araclyla ameliyatsz ksrlatrma zerine yrtlen
deneyler de V P ler iin ok acl ve zordu. D aha seyrek olsa da
k ol/bacak transplantasyonu, hcre iltihaplan ve dier konularda
da deneyler yaplyordu.
II
Hayatta kalan V P lerin, bazen bizzat m ev cu t kaytlarda b e
tim lenen V P lerin anlattklar o kadar vahi deneyim ler ki; ba
zen insan bu deneylerin bilimsel aratrmayla uzaktan yakndan
ilikisi olmayan srf sadist su eylem leri olduunu dnyor.
Ancak maalesef byle dnem eyiz. B ir defa, bu deneyleri ya
pan doktorlarn bazlar (tabii ki hepsi deil) almalar bilim
dnyasnn saygsn kazanm insanlard. rn ein ksrlatrma
program ndan sorum lu olan Profesr Claberg, daha birka yl
ncesine kadar jinekolojide ska kullanlan, projestero hare
keti konusundaki C laberg testi ni m ridiydi. Tuzlu suyun
iilebilirlii konusundaki deneyleri yrten Profesr Schrdcr,
Profesr B eck er-F rey tin g ve P rofesr B eg b l ck bilim dn
yasnda yle bir kabul gryorlard ki; m ahkm iyetlerinin ar
dndan, eitli lkelerden bilimcilerden oluan bir grup 1948
ylnda uluslararas bir tp kongresine dilekeyle bavurarak bu
* D ii organlarda bulu nan ve dl yatan ilevin e hazrlayan b ir m ailde, (.n .)

. 18b .

Giorgio Agamben

bilimcilerin N u rem b erg de m ahkm edilen teki sulu dok

torlarla kartrlm am alar istiyordu. Bu doktorlarn yarglan
malar srasnda, Nazi rejim ine sempatisi olduu dnlmeyen,
Frankfurt niversitesinde bir kimya profesr olan Profesr
Vollardt m ahkem ede tank olarak bilimsel adan bakldnda
bu deneylerin hazrlanmasnn m uhteem olduunu sylyor
du (bu deneyler srasnda V P lerin o kadar m ecalsiz kaldklarn
ki iki kez yerdeki bir bez parasndaki suyu em m ek iin aba
ladklarn dnecek olursak bu m u h teem sfat ilgin bir
hal alyor).
Ancak bu balamda |bu bilim cilerin bilim dnyasndaki ye
rinden] daha huzursuz edici olan gerek hi kukusuz udur
(ki bu gerek, N u rem b erg deki savunma tarafnn m ahkem eye
sunduu bilimsel literatr tarafndan aka ortaya konuyor ve
mahkem enin atad uzman tanklar tarafndan da onaylanyor
du): am zda ve zellikle de A m erika Birleik D evletleride
(ki N u rem b erg deki yarglarn ou bu lkedendi) m ahkm lar
ve lm cezasna arptrlan insanlar zerinde birok kere ve
byk lekli deneyler yaplmtr. N itekim

1 9 2 0 li yllarda

A m erika Birleik D evletlerinde, stmaya are bulma am acyla,

8 0 0 m ahkm a stma m ikrobu bulatrld. Ay ekilde, deney
den sa km alar halinde cezalarnn affedilecei vaat edilen on
iki idam m ahkm u zerinde G oldbergin yapt deneyler - k i
bu deneyler, pelagran konusundaki bilimsel literatrde genellik
le rn ek olarak g steriliy ord u - var. A m erika Birleik D evletleri
dndaysa, beriberi basilinden retilen bakterilerle ilk deneyler,
M anilada R . P. S tron g tarafndan idam m ahkm u insanlar ze
rinde yapld (bu deneyin kaytlarnda deneye .katlmn gnl
l olup olm adna dair bir bilgi verilm iyor). Savunm a, ayrca,
atfedilme vaadiyle czam hastal bulatrlan ama deneyden
sonra len Keanu (Hawaii) rneini m ahkem eye sunuyordu.
Bu belgelerle kar karya kalan N urem b erg yarglar, insan
kobaylar zerinde yrtlen bilimsel deneyleri kabl-edilebilir
klabilecek ltlerin belirlenmesi amacyla bitm ek tkenm ek
bilmeyen tartmalara giriyorlard. zerin d e genel olarak nu187

Kutsal insan

tabk kalnan nihai kriter, deneye tabi tutulacak insann ak

ve gnll rzasnn gerektii olarak belirleniyordu. A m erika
Birleik D evletlerindeki yerleik uygulam a (m ahkem eye sunu
lan Illinois eyaletinde kullanlan bir form da da grld gibi),
iinde, baka eylerle birlikte, u ifadelerin yer ald bir bildir
genin m ahkm a imzalatlmasyd:
B u d en ey in b u in risk lerin i stlen iy o r ve v rislerim ile tem silcilerim
tersini syleseler bile, C h ic a g o niversitesi ile bu d en ey d e y e r alan
btn tek n ik er ve a ra trm aclarn , ay rca Illinois y n e tim in in , D ev let
cezaev i m d rl ile b t n tek i m em u rlarn h ib ir so ru m lu lu u
nun o lm ad m ilan e d iy o ru m . D olaysyla d eneyin d o u rab ilece i,
l m c l bile olsa, h ib ir zarar ya da hastalktan ikyeti o lm ay aca m .

Bu tr belgelerdeki bariz yalanclk insan akna eviriyor.

B ir idam m ahkm unun ya da ciddi cezalar ek m ek zorunda
olan bir tutuklunun zg r iradesinden ve rzasndan sz etm ek,
en hafif deyimiyle, kuku dourur. Dolaysyla uras kesindir:
Toplama kamplarndaki insanlar benzer bildirgeleri imzala
m bile olsalar onlar zerinde yaplan bu deneyler etik olarak
kabul edilebilir olmayacaktr. Burada bireyin zg r iradesine
yaplan iyi niyetli vurgunun rtem eyecei gerek udur: D a chadaki kampta bulunan birisinin, deneye katlm karlnda
hayat koullarnda iyiletirme yaplaca vaadini alsa bile, g
nll rzasfndan sz etm ek en basit deyim iyle anlamszdr.
Dolaysyla meseleye bu adan bakldnda, A m erika Birleik
D evled eride yrtlen deneyler ile kamplardaki deneylerin
insalk-dl zde ayndr.
Ayn ekilde sz konusu durumlardaki farkl ve zgn soru m
luluklar deerlendirm ek iin am alarn farkl olduu yakla
mnda bulunmak da imknszdr. [Buna ram enj 1 9 4 7 ylnda, F.
M ielkeyle birlikte, N u rem b erg deki d ok tor davalar zerine ilk
deerlendirm eyi yaymlayan Dr. A lexander M itsch erlich in bir
gzlem i, kamplarda yaplan bu deneylerin tp-bilim tarihinde
rneklerinin olduunu kabul etm enin zorluuna ahadet edi
yor. N u rem b erg de Profesr R o se, benekli hummaya kar a
188

G iogio Aftintbc

gelitirm e deneylerinden (ki bu deneyler 3 9 2 V P de 9 7 sinin

lm ne yol am t) dolay yarglaurken, R . P. Strogun da
M anilada idam m ahkm lar zerinde benzer deneyler yapt
n zikrederek kendisini savunuyordu. R o se, benekli hum m adan
len Alman askerlerini, S tron gun aratrmalarndan yararlan
malar hedeflenen beriberili insanlara benzetiyordu. N orm ald e
temkinli yorum larla ne kan M itscherlich bu noktada yle
bir itirazda bulunuyor: Strong, doal dzenin yaratt sefalet
ve lm lere kar m cadele etm eye alyordu. Sank Profesr
R o se gibi aratrmaclarsa, bir diktatrln insanlk-d yn
tem lerinin karmaasnda gaddarl idame etm ek ve merula
trm ak iin alyorlard (M itscherlich ve M ielke, IVisscnschaft.
s. 11 -

12). Tarihsel-siyasal bir yarg olarak M itsch erlich i bu

gzlem i dorudur. N e var ki uras aktr: D eneylerin etik hukuksal kabul edilebilirlii, asla ve hibir suretle, bu deneyler
sonucunda bulunacak adan faydalanacak olan insanlarn mil
liyetine ya da bunlarn hangi koullarda hastalk kapana bal
olamazd.
Burada taknlacak tek doru etik tavr udur: Sanklarn
m ahkem ede zikrettikleri rn ekler kesinlikle ayn cinstendir;
fakat bu rn eklerin varl kendilerinin [sanklarn] sorum lu
luunu zerre kadar azaltmaz. Fakat bu, tp mesleinin yaygn
uygulam alarnn zerine m eum bir glge dryor. (N u rem berg davalarndan bu yana, rnein nkleer radyasyonun
sonular zerinde yaplan almalar balamnda, vatandalarn
topluca kullanld ok daha sansasyonel deneylerin yapld
ortaya kt.) B u trden deneylerin, tam am en ve aka biyosiyasal bir ufka kayan totaliter bir rejimdeki yetkililer ve aratr
m aclar iin etik sorunlar oluturm am as teorik olarak anlalr
bir ey olabilir. Peki benzer deneylerin dem okratik bir lkede
yaplmasna ne diyeceiz?
Burada karmza kan tek m uhtem el yant, h er iki balam
da da belirleyici olan eyin V P lerin zel statleri olduudur:
Bu insanlar l m e m ahkm edilen ya da bir kampta tutulan,
yani siyasal toplum dan tam am en dlanma anlamna gelen bir

yerde tutulan insanlard. Bu insanlar, tam da norm alde insan

varlyla birlikte dndm z hak ve umutlarn neredeyse
tam am ndan yoksun olduklar am a biyolojik olarak hl canl
olduklar iin, hayat ile lm , ieri ile dar arasndaki bir s
nr blgeye yerletirilm ektedirler; burada plak hayattan baka
bir ey deildirler. Dolaysyla, lm e m ahkm edilen insanlar
ile kamplarda tutulan insanlar, bir ekilde bilinaltnda hom ines
sacrese, cinayet ilemeksizin ldrlebilen bir hayata dntr
lyorlar. l m e m ahkm olm a ile bu kararn infaz arasndaki
[zamansal] aralk, tpk kampn snrn izen itler gibi, zanad ve mekn-d bir eiin snrlarn iziyor. Bu eikte, in
san bedeni kendi norm al siyasal statsnden koparlyor ve bir
istisna durum u balamnda, en feci felaketlerin ortasna terk
ediliyor. Byle bir istisna m eknnda, kiinin deneye tabi tutul
mas eski alardaki arn(drl)m a trenlerine benziyor; burada
deney, insan bedenini ya hayata geri dndryor (burada unu
hatrlayalm: B ir cezann affedilmesi ya da azaltdmas, egem en
iktidarn hayat ve lm zerindeki hkm ranlnn tezahr
leridir) ya da zaten ait olduu lne kesin olarak gnderiyor.
Ancak burada bizi asl ilgilendiren ey udur: M odernlie zel
biyosiyasal ufukta, bir zam anlar sadece egem en in /h k m d arn
girebildii bu m etru k istisna alanna artk doktorlar ve bilim ci
lerin de girmesidir.

190

lm n Siyasalla(trl)mas

9 5 9 ylnda R euue n eu rologiqu ede [N roloji Dergisi] P. M o llaret ve M . G ou lon adndaki iki Fransz nro-fzyoloun

ksa bir makalesi yaymland. M ollaret ve G ou lon burada bili

nen kom a fenom enolojisine yeni ve u bir kavram getiriyor
lard: eom a d e p a s s f ( st-k o m a diyebiliriz). Zam ann tp li
teratrnde tr kom a vard: kincil hayat fonksiyonlarnn
(bilin, harekedilik, duyum , refleksler) yitirilm esiyle tanmlanan
klasik kom a; ikincil fonksiyonlarn tam am en yitirilm edii uya* T a m karl uzatm al k o m a , n o rm a l sresini am k o m a , (.n .)

. 191 .

Kutsal insan

k kom a {aleti cona) ve bir de bitkisel hayat fonksiyonlarnn

ciddi ekilde tehlikeye girdii cart ts kom a. G eleneksel b ii
koma d erecesine diyordu M ollaret ve G oulo, drdnc bir
kom a derecesi eklem ek istiyoruz: cona dpass ..., yani ikincil
hayat fonksiyonlarnn tam am en iptali ile bitkisel hayat fonk
siyonlarnn tam am en iptalinin akt bir kom a ( Le co m a
dpass , s. 4).
Buradaki kasti/bilinli paradoksal formlasyo yani b
tn hayati fonksiyonlarn tam am en bitmesini izleyen bir ha
yat evresi [kavram] ile una iaret ediliyordu: U st-k om a, yeni
hayat destek teknolojilerinin, yani suni solunum un, damardan
verilen adrenalin yardmyla kan dolamnn srdrlmesinin,
v cu t ssn denetim teknolojilerinin ve benzeri yntem lerin
eyvesiydi (yazarlar burada, m eyve yerine, bir ey iin ve
rilen fidyeye ya da harcanan kabark fiyata iaret ede rano
szcn kullanyorlard). [Dolaysyla] yaa-destek siste
minin durdurulmasyla birlikte ar-koada bulunan insann
hayat da otom atik olarak sona eriyordu: [ Yani | derin komay
tanmlayan hibir uyarcya tepki verm em e durum unu, d o ru
dan doruya kalp-daar sisteminin k ve hibir solunum
hareketinin kalmamas izliyordu. A ncak hayat destek sistemi
nin almas srdrlrse (ki bu, kalp duvarnn o zam ana dek
sinirlerle beslenem eyen/uyarlm ayan orta tabakasnn yeniden
bir ritim ve enerji yakalamasn salayarak dolam sistemini
altryordu) kii bir sre daha hayatta kalabiliyordu (bu sre
norm al olarak birka gn gem iyord u). Fakat bu gerekten
hayatta kalm ak myd? K om ann tesindeki hayat nasl bir
eydi? st-k om ad a bulunan insan nasl bir insan ve nasl bir
eydi? C on a dpass terim iyle tanmladm z durum da bulu
nan talihsiz insanlar karsnda diyordu yazarlar, kalp atlar
srd halde hayati fonksiyonlarda en kk bir canlanma
yaratamad birka gnn ardndan en sonunda umutsuzluk
m erh am ete galebe alyor ve hayat destek nitesinin kurtarc
nitelikteki durdurm a dm esine basma eilimi dayamlmazlay o r ( L e co m a dpass , s. 14).
192

Ctforgio A g am b en

Il
M ollaret ve G oulon um fark etmilerdi: C o m a dpass, tek nik-bilimscl bir sorun olan diriltm e urann ok tesine ge
en , tam da lm n yeniden tanmlanmasyla ilgili bir m ese
leydi. G zamana dek lm |ann| belirlem e grevi doktorlarn
iiydi ve bunlar bu i iin asrlardan beri zde hi deim e
yen geleneksel bir ltten faydalanyorlard: Kalp atlarnn
durmas ve solunum un kesilmesi. Halbuki iist-kom a [kavram /
du ru m u ], tam da lm n tanmlanmas iin kullanlan bu iki
eski kategoriyi tarihe g m y or ve koma ile lm arasnda bir
m etruk istisna alan yaratm ak suretiyle, yeni ltlerin belirlen
mesini ve yeni tanm larn yaplmasn zorunlu klyordu. B u iki
nro-fizyolou da iaret ettii gibi, sorun sz konusu insann
hayatnn nihai snrlarnn belirlenmesi noktasna ve bundan
da teye, yasal lm ann tanmlama hakknn belirlenm esine
uzanyordu ( Le co m a dpass , s. 4).
Ancak bu sorun, m uhtem elen tesadfi olan bir tarihsel g e
liimle akmasndan dolay ok daha ivedi ve karmak bir
hal alyordu: C o m a dpassyi m m kn klan hayat destek tek
nolojilerinin geliimi, tam da organ

nakli (transplantasyon)

teknolojilerinin geliimi ve rafinelemesiyle ayn anda o rta

ya kyordu. st-koada bulunan insann durum u, llerin
organlarndan yararlanmak iin ideal durum u oluturuyordu.
Ancak organ nakli ameliyatn yapacak olan cerrahn cinayet
sulamasyla kar karya kalmamas iin ncelikle lm annn
ram olarak tanmlanmas gerekiyordu. 1 % 8 ylnda. Harvard
niversitesinden zel bir kom isyonun ( H arvard T p O kulu
A d H oc* K om isyonu (T h e A d l lo c C o m m itte e o f tle Harvard
M dical S ch o o l)) raporu, lm n yeni ltn belirliyor
ve [tp literatrne] beyin l m kavramn sokuyordu. Bu
kavram , (ciddi ekilde kar kanlar olsa da) uluslararas bilim
evrelerine kendisini her geen gn biraz daha kabul ettire
cek ve nihayet Am erika ve Avrupada birok devletin/evaletin
yasalarna girecek olan bir kavramd. D aha n ce M ollaret ile
* z e l b ir am a iin ku ru lm u o lan , (..)
. 193

Kutsal usat

G ou lon un hayat ile lm arasnda sallantda braktklar bu

kom a-tesi karanlk blge imdi tam da l m -tam m n yeni
ltn temin ediyordu. ( lk hedefim iz , deniyordu H a r
vard raporunda, geri d n d rlem ez komay lm n yeni bir
liitii olarak tanmlamaktr.) 1 B una gre, yeterli tbbi testler
sonucunda beynin tam am en (sadece neok orteksin deil, ayn
zamanda gvde beynin) ld onayland zam an, hayat des
tek teknolojisi sayesinde solunum u srse bile hasta l kabul
edilecekti.
III
uras ak ki buradaki niyetim iz, beyin lm nn kiinin
l saylmas iin gerekli ve yeterli bir lt r olduu yoksa
son szn geleneksel lte mi braklmas gerektii konusun
daki bilimsel tartmaya girm ek deildir. N e var ki u gerei
gz ard etm ek de imknszdr: Btn bu tartm a, iinden k
lamaz mantksal elikilere batm durum dadr; l m kavra
m , daha kesin ve tartmasz bir durum a gelm ek yle dursun,
tam bir ksrdng iinde iki u arasnda salnp duruyor. B ir
yanda u oluyor: Beyin lm , lm n tek kesin lt olarak
alnyor ve dolaysyla artk yetersiz olarak grlen sistemsel ya
da bedensel lm n yerine ikam e ediliyor. te yanda ise, ke
sin/belirleyici l t olarak, byk lde zbilinli bir biim de
hl sistemsel ya da bedensel lm e bavuruluyor. Yani ortaya
u artc m anzara kyor: Beyin lm n savunanlar, samimi
bir ifadeyle, beyin lm nn hem en ardndan kanlmaz bir
biim de lm n g e rek leti in d en (W alton, Brain D eall, s. 5 1 )
ya da Finlandiya Salk Bakanlmn raporunda olduu gibi,
[beyin lm tehisi konulan ve dolaysyla da zaten l olan|
bu hastalarn bir gn iinde ld k le rin d e n (Aktaran, Lamb,
D eath, s. 56 ) sz edebiliyorlar. Bu ifadelerdeki elikilere iaret
eden ve kendisi de beyin lm kavramn savunan birisi olan
David Lamb, kalbin, beyin lm tehisinden sonraki birka
I. H arvard U n iv ersity M ed ica l S c h o o l," A D e fin itio n o f Irreversible C o m a , s.
S 5 . B u n d an b y le H arvard raporu olarak a n lacaktr, (y.n.)
. 194 .

Giorgio Agamhe

gn iinde durduunu gsteren bir dizi almay zikrettik

ten sonra unlar sylyordu: Bu almalarn oundaki kli
nik testlerde baz kk farkllklar bulunuyor. Fakat bunlarn
hepsi, beyin lm nn ardndan beden lm nn kanlmaz
olduunu gsteriyor (a.g.y., s. 6 3 ). Burada, ak bir mantksal
tutarszlkla, kalbin durmas ki bu, lm n geerli bir lt
olmad iin zaten reddedilen bir k avram d - kendisinin yeri
ne ikam e edilen lt n doruluunu kantlamak iin yeniden
sahneye karlyordu.
l m n , kom ann tesindeki karanlk blgede bu ekilde
gidip gelm esi, tp ile hukuk, tbbi karar ile hukuki karar arasn
daki benzer salmda da yanstlyor. 1 9 7 4 ylnda, K aliforni
yadaki bir m ahkem ede birisini tabancayla ldrd iddiasyla
yarglanan A nd rew D. Lyonsu savunan avukat, kurbann lm
nedeninin, mvekkilinin tabancasndan kan kurun deil;
op eratr Dr. N o rm an Shum w ayin organ nakli operasyonu iin
beyni len kurbann kalbini almas olduunu syleyerek su
lamaya itiraz ediyordu. Burada Dr. Shum w ay sulanm yordu;
nk m ahkem e, insan tedirgin eden u ifadelerinin ardndan
Shum w ayin m asum iyetine hkm ediyordu: B eyn i len herkes
benim iin ldr. Bu herkes iin geerli bir l tt r; nk
beyin, nakli yaplamayan tek organdr (Aktaran, Lam b, D eath, s.
7 5 ). H e r mantkl insan bunun u anlama geldiini grecek tir:
H ayat destek teknolojisinin ve organ naklinin kefedilmesiyle
birlikte kalbin durmas lm anm belirlenmesi iin geerli bir
lt olm aktan ktna gre, faraza, ilk beyin nakli gerekle
tirildii gn de beyin lm lm olmaktan kacaktr. Bu d
nceyle yola kld zam an lm , organ nakli teknolojisinin
bir alt-fenom ei* haline geliyor.
D erin komaya giren ve suni solunum ve suni beslenm e sa
yesinde yllarca canl tutulan Am erikal kz Karen Q uinlanin
durum u, bu gidip-gelm enin m kem m el bir rneiydi. En so
nunda m ahkem e, ebeveyninin bavurusu zerine, kzn zaten
l saylaca gerekesiyle suni solunum unun durdurulmasna
* H piphaotettot: ik in c il ya da tab fe n o m e n , (.n .)

. D5 .

Kutsal iman

izin verdi. Bu noktada Karen, kornada olmasna ram en , doal

olarak soluk almaya balam ve doal l m iinn gerekle
tii 1 9 8 5 ylna kadar bir suni beslenm e durum unda hayatta
kalnu t. uras aktr: Aslnda Karen Q uin lan in b ed e n i, ha
yat ile liim szcklerinin anlamlarn yitirdii ve en azn
dan bu anlamda, tek sakini plak hayat olan istisna m eknndan
farkla olmayan bir belirsizlik mntkasna girm iti.
IV
B un u n bugnk anlam biyolojide, hayat ile l m sz
cklerinin anlam zerine yaplan tartmalar, dk dzeyli bir
tartmay iaret ediyor diyen Peter M edaw arin bu gzlem inde
de zme ifade edildii gibi udur: Hayat ve l m , tam olarak
bilimsel kavramlar deil: siyasal kavramlardr ve tam da sadece
azdan kacak b ir kararla siyasallaan kavramlardr. M ollaret ile
G ou lon'un szn ettikleri korkun ve durm adan erte le n e n /
itelenen snrlar m hareket eden snrlar olmasnn nedeni bun
larn biyosiyasal snrlar olmasdr. Bugn esas meselesi tam da
bu snrlarn yeniden tanmlanmas olan dev bir srecin yaan
yor olmas unu gsteriyor: B u g n egem en iktidarn icras, her
zam ankinden daha o k bu snrlar araclyla gerekleiyor ve
bir daha ve yeniden tp ve biyoloji bilimlerinin alanna giriyor.
W. Gaylin, aydnlatc bir makalesinde, kendisinin e o m o rtlar [henz lm kiiler] dedii, bedenlerin yaratt yeni bir
hayalet snfndan sz ediyordu. Bunlar, yasal olarak ceset stat
snde olan; ama gelecekteki olas nakiller iin baz hayat zel
liklerini srdren eylerdi: "B u n lar, scaktr, bunlarda kalp at
ve idrar k m ev cu ttu r ( H arvestig , s. 3 0 ). Kar kutupta
ise, beyin lm n savunanlardan biri, hayat destek sistemleri
sayesinde canl tutulan bedeni, hibir ekince olmadan m da
hale yaplabilecek bir /mor vivant [sahte canl| olarak tanm lyor
du (D agognet, L a matrise, s. 189).
N co m o rtu n , iist-kom ada bulunan kiinin ve fau x vivant'in
hayat ile lm arasnda gidip geldii hastane odas, tam am en
insann ve rettii teknolojinin denetim inde bulunan saf bir

G i a r g io A g a b c

plak hayatn tarihte ilk olarak sahne ald bir istisna meknn
tannlyor. T am da bu plak hayat bir doal hayat sorunu ol
mad, bunun yerine loo sYirerin en u hali (kom a halindeki
insan [bilimsel literatrde], insan ile hayvan arasndaki bir ara
varlk olarak tanm lanyor) olduu iin, burada sz konusu olan
ey, yeniden ve bir daha, cinayet ilemeksizin ldriilebilen (ve
tpk hono sucr g ib i, kurban edilem eyen , yani kesinlikle lm
cezas verilerek ldiirlem eyen) bir hayatn tanmlanmasdr.
Bundan dolay una amamak gerekiyor: Beyin lm ile
m od ern biyosiyaseti en ateli savunucularndan bazlar, liim
ann devletin belirlemesi ve bu suretle de fa x vivanta m daha
lenin nndeki btn engelleri ortadan kaldrmas gerektiini
ileri sryorlar.
D olaysyla liim anm tan m lam alyz s'c bn yapm ak iin d e b ir
zam an lar yapld gib i, cesed in katlamasna ya da d aha da k t s ,
r m e e m a re le rin e d eil: sad ece b eyin l m n e b akm alyz ... B u .
J'di.r viiAint'a m d ah alen in aacak tr. B u n u yalnzca D e v le t ya
pabilir ve yap m ald r da .... O rg an izm alar kam usal iktidara aittir: B e
d en ler kantm n m ald r |les orgatismes appartiemett ti /t puissctce
publicjue: on mtiotalise /< corps], (D a g o g n e . La mariiv, s. 1 8 9 ).

plak hayatn siyasallatrlmasnda ne R e ite r n e de Versch u er bu kadar ileri gidebilmiti. N e var ki bir zamanlar N azi
biyosiyasetilerinin

azlarna

almaya

cesaret

edem edikleri

eyleri m od ern dem okrasilerde herkesin nnde haykrm ak

m m kndr (ki bu, biyosiyaseti yeni bir eiin tesine geti
inin o k ak bir iaretidir).

197

7
M odern(li)in N o m o s u Olarak Kamp

iraplarda olup bitenler hukuktaki su kavramn o kadar

yor ki bu olaylarn cereyan ettii zel hukksal-siyasal
yap ou zaman dnlm yor bile. Kamplar, yeryz tarihi
nin en mutlak conditio ilum auas m m [insanlkd koullarnn]
gerekleti(rildi)i yerlerdir: Son tahlilde hem kamp kurbanla
r h em de daha sonrakiler iin nem li olan ey de bu dur. Biz
burada zellikle ters bir soruturm a yolu izleyeceiz. inde
yaanan olaylardan yola karak kamp tanmlamak yerine u
soruyu soracaz: Kam p nedir ve nasl bir hukuksal-siyasal ya
pya sahiptir ki iinde bu tr olaylar cereyan edebilmitir? Bu
. 198 .

ekilde kampa, tarihsel bir olgu ya da (bugn hl kantlanabi

lir olsa bile) gem ie ait bir anorm allik olarak deil de, bugn
hl iinde yaadmz siyasal m eknn gizli kalb (matrisi) ve
hohios u

olarak bakacaz.

Tarihteki ilk kam pn, Ispanyollar tarafndan sm rgedeki

halk ayaklanmasn bastrmak iin K bada 1 8 9 6 ylnda tesis
edilen cam pos de concentraciones [toplama kamplar] mi yoksa
yzyl dnm nde [1 8 9 9 -1 9 0 2 ] ngilizleri B o e r leri yd
con cen tration cam ps ' [toplama kam plar ) mi olduu ta
rihiler iin hl bir tartma konusudur. Burada nem li olan
ey udur: H er iki durum da da bir sm rge sava balamndaki
olaanst duru m , btn sivil lalk iine alacak ekilde genile
tilmitir. Dolaysyla da kamplar, sradan/m utat hukuktan deil
(ya da ileri srlebilecei gibi, ceza hukukunun dntrl
mesinden ve geliim inden hi deil); bir istisna durum undan
ve skynetim den dom utur. Bu gerek , kkenini ve hukuk
sal rejimini o k iyi bildiimiz N azileri L azerind e [kamp] ok
daha ak biim de ortaya kyor. [Alman] kaynaklar|]a gre,
kapatlm ann/tutuklam ann hukuksal temeli rfi hukuk (com
mon law) deil; Schiitzhaf't (szck anlam , k oruyucu gzetim )
idi. Nazi hukukular, Prusya kkenli bir hukuk kurum u olan
S chntzlm ft, bazen, nleyici bir polisiye nlem olarak snflan
dryorlard; yani bu, kiinin su unsuru oluturan herhangi bir
davrantan bamsz olarak, srf devletin gvenliine ynelti
lebilecek bir tehlikenin n ne geilm esi iin gzetim e aln
mas dem ekti. S c h u tz h a ff m kkeni, Prusyada 4 Haziran 1851
tarihinde karlan ve daha sonra 1871 ylnda (Bavyera dnda)
btn Alm anyay iine alacak ekilde geniletilen olaanst
durum yasasna dayanyor. S chu tzhaftu daha eski bir kkeni de,
Prusyada 1 2 ubat 1 8 5 0 tarihinde karlan kiisel zgrln
kornm asa ( S elin iz der pcrsnlichet Vreiheit ) dair yasalara
gtriilebilir; bu yasalar, B irin ci Dnya Sava srasnda ve bar
antlamasnn imzalanmasnn ardndan Alm anyada ortaya kan
karmaa d n em in d e byk lde yrrlkteydi. unu u n u t1. Orijinal metinde de ngilizce. (ng. ev. notu)
. 199 .

Ktstil insan

maak gerekiyor: Almanya tarihindeki ilk toplam a kamplar,

N azi rejiminin deil; Sosyal D em ok rat hkm etlerin h n eriy
di. Bunlar, 1923 ylnda Schu tzhaft tem elinde binlerce kom nist
militan tutuklam ve ayrca da C ottb u s-S ielo w daki K o n z en t
rationslager f r A u sln der i [yabanclar iin toplama kamp | kur
mulard. Bu kamp, ounlukla D ou Avrupal m ltecilerin bu
lunduu ve dolaysyla, bu yzyldaki (tabii bir yok etm e kamp
olmasa da) ilk Yahudi kamp saylabilecek bir kampt.
S chutzhaft'n hukuksal tem eli, kuatlma ya da istisna d u ru
m unun ilan ve ardndan da Alm an anayasasnn kiisel zgr
lkleri garanti eden m addelerinin askya alnmasyd. W eim ar'
Anayasasn 4 8 . maddesinde yle deniyordu: R e ic h [dev
leti bakan, kamu gvenlii ve dzenine derin bir huzursuz
luk/kargaa ve tehdidin ynelm esi durum unda, kamu gvenli
inin yeniden tesisi iin gerekli kararlar, gerekiyorsa da silahl
kuvvetlerin yardmyla alr. B u dorultuda anayasann 1 1 4 ,1 1 5 ,
1 1 7 , 118, 123, 124 ve 153. m addelerinde saylan tem el haklar
geici olarak askya alabilir [ausser Kraft sef-m] . W eim ar hk
m etleri 1 9 1 9 -1 9 2 4 yllar arasnda pek o k kere istisai/olaaiist durum ilan ettiler; bunlardan bazlarnn be ay srd
de oldu (rn ein , Eyll 1 9 2 3 te ubat 1 9 2 4 e kadar). Bu an
lamda iktidara geldikten sonra 2 8 ubat 19 33 tarihinde halkn
ve Devletin korunm asna dair kararnam e ( Verordnung zu m
Schutz ior Volk utul S taat) kararak anayasann kiisel zg r
lk, ifade ve toplanm a zgrl ile hane ve posta ve telefon
m ahrem iyetinin dokunulm azlna ilikin maddelerini sresiz
olarak askya alrken N azilerin yapt ey, daha nceki hk
m etlerin yerletirdii bir uygulam ann izlenmesinden baka bir
ey deildi.
Fakat N azilerin uygulamasnda nem li bir yenilik unsuru
vard. Hukuksal olarak zm nen o zaman yrrlkte olan ana
yasann 4 8 . maddesine dayanan ve ok ak biim de bir istisnai
durum ilan anlamna gelen bu Nazi kararnamesinin hibir ye* H azrland 1 9 1 9 ylnd an N az ilerin iktidara geld ii 1 9 3 3 ylna dek y r rl k
te olat Alm an C u m h u riy e ti anayasas, (.n .)

C O I ^ O A jillI lH 'H

rinde A usn ahm ezu stan d ( istisnai d u ru m ) ifadesi yer almyordu

(kararnam enin ilk paragrafnda Alman R e ic h anayasasnn
1 1 4 , 1 1 5 , 1 17, 11 8 , 123, 1 2 4 ve 153. m addelerinin bir sonraki
duyuruya kadar askya alnd" syleniyordu). 13u kararnam e
Nazi Alm anyasnn sonuna dek fiilen yrrlkte kald; nite
kim . yerinde bir ifadeyle. Aziz B arto lo m eu sun on iki yl s
ren gecesi olarak tanm lanyor (l)robisch ve W ielan d , System , s.
2 6 ). Bylt'cc istisnai durum, dsal ve geici bir gerek tehlike durumu
olm aktan kyor ve h u ku ksal idarenin kendisi halin e getiriliyordu.
N asyonal Sosyalist hukukular durum un farkllnn o kadar
farkndaydlar ki bunu paradoksal bir tamlamayla iradi istisna
d u ru m u ( einen gevollten A usn ahm ezu stan d) olarak tanml
yorlard. Nazi rejim ine yakn bir hukuku olan W ern er Spohr
yle diyordu; " B u kararnam e, tem el haklar askya almakla.
Nasyonal Sosyalist D evletin kurulmas iin iradi bir istisna du
rum u yaratyor (Aktaran, a.g.y., s. 2 8 ).
II
Kam pn nasl bir yer olduunun doru olarak anlalmas
iin, istisnai durum ile toplama kamp arasndaki bu kurucu
ban tam olarak anlalmas gerekiyor. S ch u tzh a ftta sz konusu
olan zgrln korunm as , iroik bir biim de, olaanst
durum u tanmlayan hukukun askya alnmasna kar bir ko
rum ayd. Nnzileri uygulamasndaki yenilik ise uydu: Burada
Schutzhaft tam da temeli olan istisna durum undan ayrlyor ve
norm al durum iin yrrle konuyordu. [tej kam p, istisna du
rumunun kurala dnm eye balad za m a n alan m ekndr. Esas
itibariyle gerek bir tehlike durum u gereke gsterilerek hu
kuksal ynetim in geici olarak askya alnmas olan isdsnai du
ru m , kampta daimi bir yer dzenlemesi eklini alyor fakat bu
haliyle yine n orm al dzenin dnda [bir istisna) olarak kalyor.
H im m ler, M art 1 9 3 3 te H itlerin R e ic h babakanlna seildii
zaman D ach au da siyasal m ahkm lar iin bir toplam a kam p
kurmaya karar verdiinde kamp dorudan doruya SSin eline
teslim edildi ve S chu tzhaft sayesinde d e - ceza hukuku ve ce
2ol

Kutsal insan

zaevi hukukunun dnda tutuldu. ubat 1 9 2 8 kararnamesinden

sonra hem R e ic h otoritelerin in h em de h er L n d er in [eyaletin]
kendi otoritelerinin S chu tzhaft uygulam alarm m m kn oldu
unca kapal tutmak iin yaymladklar o u n ca elikili saysz
blten, em ir ve telgrafa ram en, kampn her trl hukuksal de
netim den ve her trl n orm al hukuk dzeninden tam am en ba
msz olduu gerei hep ortadayd. Kald ki Nasyonal Sosya
list hukukularn (ki Carl Sch m itt bunlarn ban ekenlerden
biriydi) gelitirdii yeni kavramlara gre (ki bu kavramlar iin
hukukun birincil ve dorudan kayna Fiihrerin em irleriydi),
dorudan doruya Nasyonal Sosyalist devrim in bir so n u cu
(Drobisch ve W ieJand, System , s. 2 7 ) olduu iin S ch u tzh aftm
m evcu t kurum ve yasalardaki herhangi bir hukuksal tem ele
oturtulm as gerekm iyordu.Tam da bundan dolay -y a n i kam p
lar byle zel bir istisna durum una oturduu i i n - G estaponun
ba olan Diels unu diyebiliyordu: Kamplarn douu ne bir
em re ne bir talimata dayanyor: Kam plar [bilinli olarak] kurul
m ad; bir gn baktk ki orada burada kamplar vard [sie. waren
nicht gegrndet, sie waren einesT ages da | (Aktaran a.g.y.,s. 3 0 ).
D achau ile hem en arkasndan buna eklenen teki kamplar
(Sachsenhausen, Buchenw ald, Lichteberg) neredeyse hibir
zaman bo kalmad; deien tek ey buralardaki insan sayyd
(bazen ve zellikle de toplu Yahudi tehciri balamadan n ce
1 9 3 5 -1 9 3 7 arasnda bu say 7 .5 0 0 kiiye kadar dmt). A n
cak kamp, Alm anyada daimi bir gereklik olarak kalmt.
III
B ir istisna m ekn olarak kampn paradoksal stats zerin
de dnmek gerekiyor. Kam p, norm al hukuksal dzenin d
na yerletirilen bir toprak parasdr; fakat yle darda bir yer
de deildir. D arda tutulan anlamna gelen istisna (cx-capere)
terim inin etim olojik anlam dorultusunda dndm zde,
kampa alnarak darda tutulan ey tam da dlanmak suretiyle
ileniyor. Ancak burada ncelikle hukuksal dzenin iine e
kilen ey, tam da istisna durum unun kendisidir. stisnai d urum ,
202

G iagio Aganbett

iradi olduu srece, kural ile istisnann birbirinden aynlam az

lale geldii yeni bir hukuksal-siyasal paradigma kurm u oluyor.
Dolaysyla kamp, istisnai durum un ki egem en iktidarn te
meli bu durum un b elirlenm esidir- kural olarak gerekletirildi
i/y r t ld yerdir. Burada artk egem en kendisini, W eim ar
Anayasasmn ruhunda olduu gibi verili bir g erek durum un
(kamusal gvenlie ynelm i tehlike) saptanmas balamndaki
bir istisna kararyla snrlam yor: Burada artk egem en , kendi
iktidarn tanmlayan yasaklamann isel yapsn dar vurm ak
suretiyle, istisna zerindeki hkm ranlnn sonucu olarak bu
durum u bizzat kendisi yaratyor. te bundan dolay, dikkatle
bakacak olursak, kampta quaestio iris [hukuksal sorun] ile qu
aestio facti [olgusal sorun] tam am en birbirinden ayrlm az hale
geliyor. Dolaysyla da, kampta olup bitenlerin yasal olup olm a
d yolundaki biit sorular anlamszdr. K am p, bu ik i rerimi
birbirinden ay rlm az hale geldii luktk-gerek m elezi bir yerdir.
Hatnah A rendt bir yerde u gzlem i yapyordu: Totaliter
ynetim i destekleyen ve saduyunun kabul etm eyi srarla red
dettii ilke kamp alanlarnda tam am en ortaya kyor; bu ilke
her ey m m k n ilkesidir. Kamplarda gerekten de h er eyin
m m kn olmasnn tek nedeni, kamplarn bizim kastettiimiz
anlamyla sadece hukukun tam am en askya alnd bir yer de
il; ayn zamanda da gerek ile hukukun tam am en i ie geti
i - bir istisna m ekn olmasdr. E e r kamplarn ki kamplarn
grevi tam da daimi bir istisna yaratmaktr bu kendilerine zel
hukuksal-siyasal yaplar anlalmazsa, bu durum da oralarda c e
reyan etmi olan inanlmaz eyler tam am en anlalmaz eyler
olarak kalacaktr. Kam pa giren herkes, dar ile ieri, istisna ile
kural, yasal ile yasal-olmaya arasndaki bir belirsizlik m ntka
sna girm i oluyordu; burada znel hak ve hukuksal koru[n]m a
kavramlar btn anlamlarn yitiriyordu. B undan baka, eer
kampa giren insan bi Yahudiyse, bu insan N ureberg yasalary
la btn vatandalk haklarn zaten yitirm i birisiydi; bu insa
nn kampa girm esi, Nihai z m balamnda tam am en ulusun
dna atlmas anlam tayordu. te yandan kamp, tarihte tesis
203

Kutsal lsa

edilmi e mutlak biyosiyasal meknd. iinkii kamptaki insan

lar her trl siyasal statlerinden syrlyor ve tam am en plak
hayata indirgeniyorlard; burada iktidarn karsnda sadece saf
hayat vard ve bu ikisinin arasnda hibir arac yoktu. Bundan
dolay kamp, siyasetin biyosiyaset olduu ve lono secerin de
vatanda roln oynad siyaset sahnesinin esiz paradigmasdr.
Dolaysyla da kamplarda ilenen vahetle ilgili olarak sorulm a
s gereken soru, insanlara byle bir vahetin nasl yaplabildii
eklindeki ikiyzl soru deildir. D aha drst ve en nemlisi
de, daha faydal olan ey, kamp douran hukuksal prosedrlerin
ve iktidar datmnn sonuna dek sorgulanmasdr;Yani b nasl
bir hukuksal dzen ve nasl bir iktidar dalmdr ki insanlarn
her trl hak ve ayrcalklar tam am en ellerinden alnyor ve bu
insanlara yaplan hibir hareket su saylmyor? (Zaten gerek
ten de bu noktada her ey gerekten m m kn oluyor.)
IV
Ancak, kamp sakinlerinin dntrld plak hayat, hu
kukun teyit etm ek ya da tanm aktan baka bir ey yapamaya
ca siyaset d doal bir gerek deildi. plak hayat, srekli
olarak hukukun geree ve gerein de hukuka getii ve bu
iki alann birbirinden ayrlamaz hale geldii bir eikti. Nasyonal
Sosyalistlerin rk kavramnn zelliini ve bununla birlikte de,
bunu tanmlayan zel miiphemli ve tutarszl kavayabilemiz ii u hakikati unutm am am z gerekiyor; Bu yci tem el
siyasal zneyi/tebaay oluturan biyosiyasal beden , ne bir tjuaestio
ficti (rnein belli bir biyolojik bedenin belirlenmesi) ne de bir
tjaestio inris' (rnein uygulanacak belli bir hukuksal idarenin
belirlenmesi); bu beden, gerek ile hukukun tam am en ve ayrl
maz bir biim de i ie getii belirsizlik mntkasnda ileyen
egem en bir siyasal kararn m eknyd.
Bu yeni temel biyosiyasal kategorilerin bu kendine has doa
sm en ak biim de ifade eden kii S ch m ittti. D evlet, H areket.
H alk balkl denem esinde Sclm itt, yokluu durum unda Nas
yonal Sosyalist devletin var olamayaca ve hukuksal hayatnn
204

Giogio Agamben

da imknszlaaca rk kavramn, yirm inci yzylda Alman ve

Avrupal yasamalarna o k daha derin bir biim de giren genel
ve belirsiz hkm lere benzetiyordu. Sch m itte gre, bir kurala
deil de bir durum a iaret eden iyi ahlak , doru inisiyatif,
nem li giidii , kamu gvenlii ve dzeni , tehlike duru m u
ve zorunluluk duru m u gibi kavramlar, hukuksal dzenlem e
lerin iine derinlem esine nfuz etm ekle, btn durum lar ve
btn vakalar n ced en dzenleyebilecek olan ve yarglarn da
bunu uygulam aktan baka arelerinin kalmayaca bir hukuk
yanlsamasn d em ode hale getiriyordu. Sz edilen hkm ler,
kesinlii ve hesaplanabilirlii hukukun dna atmak suretiyle,
btn hukuksal kavramlar belirsizletiriyordu. Schm itt, farknda
olmadan Kafka aksam yla, bu anlam da diyordu.
B u g n sad ece belirsiz hukuksal k avram lar v a r... D olaysyla da h u
kuk u y g u lam alarn n tam am iki arada b ir d e re d e b u lu n u y o r. n
m z d e k i yol bizi b ir u u ru m a s r k l y o r ve ayu zam an d a da hl
y arg larn b am szlk larnn tem eli o lan , hukuksal kesinlik ve h u k u
ka balln salam z e m in in d en iy ice uzaklatryor. Anlam szl o k
n c e le ri ortaya konan ve alan b iim ci h u k u k hurafesine d o ru g i
d en ark am zd aki yol ise zaten g n d e m e aln acak b ir yol deildir,
(a.g .y ., s. 4 3 4 4 )

N asyonal Sosyalistlerin rk (ya da S ch m ittin szckleriyle,

soy eitlii ) nosyonu gibi bir kavram , herhangi bir dsal o lg u v a /g ere e iaret etm eyip, bunun yerine dorudan doruya
bir g erek -hu k u k akmasn gerekletiren ( tehlike d uru
m u ya da iyi allak a ben zer bir biim de) genel bir hkiim
ilevi gr y ord u .Y arg , m em u r ya da byle bir nosyonla ilgisi
olan hi kim se, artk kendisini gerek bir kurala ya da durum a
g re ayarlam yordu. Byle b ir insan, Alman halk ve Fiilrer
araclyla kendisini sadece ve yalnzca kendi rkna balam ak
la, hayat ile siyaset, gerein sorunlar ile hukukun sorunlar
arasndaki ayrm n hibir anlam nn kalmad bir |belirsizlik)
m ntka[snja kayyordu.

. 205 .

Kutsal insan
V

Hukukun

birincil

ve

znde

m kem m el

kaynann

Fiihrerin szleri olduunu syleyen Nasyonal Sosyalist te o ri

yi tam anlamyla kavrayabilmek iin meseleye bu perspektiften
bakmalyz. Fiihrerin szleri, daha sonra kral/kanun haline
dntrlen olgusal bir durum deil, kanunun ta kedisiydi; nk bu yaayan bir kalpt. Aynen bunun gibi, biyosiyasal beden de (yani Yahudi bedeni ve Alman bedeni, yaanmaya
dem eyen hayat ve m kem m el hayat olarak iki biim de ortaya
kan beden de), kuraln iaret ettii atl/etkisiz bir biyolojik
nvarsaym deil, bu kuraln kendi geerliliinin hem kural
hem de ltyd ; yani ken d i geerliliini belirleyen gerei belirle
yen bir h u ku k kuralyd.
Hukuk tarihileri, bu anlayta rtk olarak bulunan radikal
yeniliin zerinde yeterin ce durmadlar. Mesele, sadece Fiihrerin
kard yasalarn ne bir kural ne de bir istisna, ne bir hukuk ne
de bir gerek /o lg u olarak tanmlanamamasmdan ibaret deildi.
Dahas: Bu yasalarda, kuraln biimlenmesi [tornazione] ile ku
raln icras -y an i yasann karlmas ile bunun uygulanm as- zamansal olarak artk birbirinden ayrt edilebilecek eyler deildi.
(Benjamin bunu grm t ve Sch m ittin egemenlik teorisini,
infaz em riyle tanmlanan ve istisnaya karar verm ek zorunda
olduu iin de karar verm enin imknszlnda yakalanan barok
kralna uyguluyordu [ Ursprung, s. 2 4 9 2 5 0 ]). G erekten de Fiih rer, Pisagoras* egemenlik teorisi dorultusunda, bir n om osem p suclon idi, yani yaayan bir kanundu (Svebro, Plrasikleia, s. 149).
(Bundan dolaydr ki, liberal-dem okratik Devleti tanmlayan
kuvvetler ayrl burada -biim sel olarak yrrlkte olsa bile
anlamn yitiriyor. Dolaysyla da, A d o lf Eichm an gibi Fhrerin
szlerini kanun gibi uygulamaktan baka bir ey yapmayan yet
kililerin yarglanmasnda, bu insanlar norm al hukuksal ltlere
gre yarglama zorluu ortaya kyor.)
Fiilrung [liderlik] ilkesinin h er yerde var olan ve g erek
ten var olan bir kavram ( Staat , s. 4 2 ) olduunu syleyen
* 5 8 0 - 5 0 0 y llar arasnda yaam Y un anl m a tem a tik i ve filo zo f, (..)
. 206 ,

Giogio Agamben

S ch m ittin bu tezinin nihai anlaru da ite buydu. Bundan dola

ydr ki Schm itt, hi de elikiye dm eden, unlar syleyebili
yordu: ada A lm anyann siyaset nesli unu ok iyi biliyor ki,
bir olgunun ya da bir eyin siyaset d/apolitik olup olm ad
nn kararlatrlmasnn ta kendisi zellikle siyasal bir karardr
(a.g .y .,s. 17). Artk siyaset tam da siyaset d olann (yani plak
hayatn) beiirienmesiydi.
Kam p, gerek ile hukuku, kural ile uygulam ay, istisna ile
kural birbirinden ayrm ann asla m m kn olm ad; ama buna
ram en, bu ikisini srekli birbirinden ayran bir m ekndr. Gar
diyann ya da kamp yetkilisinin karsnda duran ey, Nasyonal
Sosyalist kural(lar) ayrmcln uygulamas gereken huk uk d bir olgu (yani biyolojik olarak Yahudi rkna ait olan bir
birey) deildi.Tan tersine, en sradanndan tutun da en olaan
d olanna kadar kam pta yaanan her hareket ve h er olay, Al
man biyosiyasal bedei(ni) gerek klan plak hayat zerindeki
hkm ranln bir uygulamasyd. Yahudi bedeninin ayrlmas,
zellikle Alm an olan bedenin dorudan sonucuydu; tpk kura
ln uygulanmas gibi.
VI
E e r bu doru ise, yani eer kampn z istisna du ru m u
nun somutlatrlmasna ve ardndan da, plak hayat ile hukuk
kuralnn bir belirsizlik eiine girdii bir m eknn yaratlmas
na dayanyorsa, o zaman unu kabul etm ek zorundayz: iinde
ilenen sular ne kadar farkl olursa olsun, ad ne olursa olsun
ve nerede olursa olsun byle bir yapnn ina edildii h er yer
de bir kampla kar karyayz dem ektir. O halde, 1991 ylnda
A rnavutluktan gelen btn yasa-d gm en lerin lkelerine
iade edilm eden n ce talyan polisi tarafndan geici olarak ka
patldklar B arideki stadyum da,V ichy yetkililerinin Alnanlara
teslim etm elerinden n ce Yahudileri topladklar kapal bisik
let yar pisti de, W eim ar hkm etinin D o u dan gelen Yahudi
m ltecileri toplad C ottb u s-S ielo w daki Konzentrationslager fiir
A uslnder da ya da Fransann uluslararas havalimanlarnda m iil207

Kutsal insan

cecilik bavurusu yapan yabanclarn tutulduu zotes d'attetes

(beklem e alanlar] da ayn ekilde kamp rnekleridir. Btn
bu rneklerde, grnte zararsz bir mekn (rnein R o issydeki H otel Arcades), norm al dzenin fiilen askya alnd
bir meknn snrlarn izmi olu yor; snrlar izilen m asum
grnl bu m eknda, vahetin yaanp yaanmamas, hukuka
deil; orann geici eg em en i/h k m d ar olarak (rnein ya
banclarn, hukuk otoriteleri olaya mdahale edene kadar zote
d'atiee'd tutulabildikleri d rt gn boyunca orann egem e
ni olarak) hareket eden polislerin uygarlk ve etik anlaylarna
baldr.
V ll
Bunlarn nda dnldnde, gnm zdeki kam pn
douu, kesin bir biim de m odernliin siyasal alannn kendi
sine iaret eden bir olay olarak ortaya kyor. Kamplar, kesin
bir yerletirm e (lke) ile kesin bir dzen (Devlet) arasndaki
ilevsel ba zerine bina edilen ve hayatn kayd (doum- ya da
ulus) iin ise otom atik kurallara dayanan m odern ulus-devleti
siyasal sisteminin daimi bir krize girdii ve D evletin de ulusun
biyolojik hayatnn gzetim ini asli grevlerinden biri olarak
stlendii bir zamanda ortaya karld. Baka bir deyile, eer
uls-devletin yaps iilke/toprak-d zeu -do u n lsyle tanm lamyorduysa, eski nom os'un krlm as/kopm as, S ch m itte gre
onu fomasj oluturan iki unsurda (yer dzenlem esi, Ortung
ve dzen. Ordnung) deil; plak hayatn (bu ekilde ulus olan
dou nun) bu ikisine kaznmasn iaretleyen noktada yaratl
yor. Bu kaznma artk geleneksel mekanizmalarla y riit lem iy or ve ite kamp, hayatn dzene kaznmasn dzenleyen yeni
ve gizli dzenleyicidir (ya da daha dorusu, sistemin, bir lm
makinesine dntrlm eden yryem ediiin resm idir). u
ras nem lidir: Kamplar, yeni vatandalk yasalarnn karlmas
ve baz vatandalarn vatandalktan karlmasyla avn zamanda
ortaya km tr (o zaman sadece R e ic h daki N u rem b erg va
tandalk yasalar km ad; ayn zamanda 1 9 1 5 - 1 9 3 3 arasnda
21)8

G/i(;/<! Agvttba

Fransa da dahil olm ak iizcre neredeyse btn Avrupa devletleri

de vatandalktan karm ayla ilgili yasalar kardlar). Bylece
aslnda hukuksai-siyasal dzenin geici olarak askya alnmas
anlamna gelen istisnai drum , a rak , gn g etik e daha da bu
dzene kaznamaz hale gelen plak hayat iine alan yeni ve
daimi bir mekn dzenlemesi (yerletirme) oluyordu. G n
m z siyasetinin kar karya kald yeni gerek, doum (plak
hayat) ile ulus-devletin giderek birbirinden ayrlmasdr ve ite
bizim kam p dediim iz ey bu ayrmadr. Artk yerletirm enin
olmad bir dzenin (yani hukukun askya alnd istisnai du
rum un) karsnda buna tekabl eden dzensiz bir yerletirm e
(yani daimi bir istisna mekn olarak kamp) vardr. Siyasal sis
tem artk hayat tarzlar ve hukuk kurallar vazetm iyor; bunun
yerine, bunu aan ve btn hayat tarzlarn ve btn kurallar
iine alabilen yersizletiren bir yerletirmeye (lislocating localization)
dayanyor.Yersizletiren bir yerletirm e olarak kamp, bugn hl
iinde yaadmz siyasetin gizli kalbdr; havalim anlarm zdaki zotes d attentcs ve ehirlerim izdeki varolar olarak karmza
kan m etam orfozlarm tanyabilmek iin kampn bu yapsn
bilinciniz gerekiyor. Dolaysyla da kamp, devlet, ulus (doum )
ve lkeden oluan eski lye eklenen drdnc ve ayrlmaz
unsurdur.
B u perspektiften bakldnda, kamplar, eski Yugoslavya top
raklarnda o k daha u biim leriyle yeniden hortlam tr. D ola
ysyla da bu topraklarda olup biten ey, asla, ilgili gzlem cilerin
hem en iddia ettikleri gibi, eski siyasal sistemin yeni etnik ve
topraksal dzenlem eler dorultusunda yeniden oluturulm a
s, yani bir zam anlar Avrupadaki lus-devletlerin kuruluunu
douran srelerin kopyas deildir. Eski Yugoslavyada olan
ey, eski totos' un onarlm az biim de paralanmas ve halkn
ve insan hayatlarnn tam am en (yep)yei ka hatlarnda yersizletirilmesidir. N itekim karmza etnik tecavz kamplarnn
oynad belirleyici rol kyor. E er N aziler Nihai z m y o
lunda Yahudi kadnlarm hamile brakmay akllarna bile g etirm em ilerdiyse bu, hayatn ulus-devlet dzenine kaznmasn
J S L

Kutsal nsan

garanti eden doum ilkesinin o zaman - h e r ne kadar derinden

dnm biim de de o ls a - hl geerli olduu iin yle ol
mutu. Bugn ise bu ilke artk bir k ve yersizlee srecine
girm i bulunuyor. Bu ilkenin ilemesi gittike imknszlayor;
sadece yeni kamplara deil, ayn zamanda hayatn ehre kazn
masnn her daim yeni ve o k daha lgn dzenleyici tanm
larna da hazr olmalyz. Bugn artk ehrin gbeine iyice
yerleen kamp, yeryznn yeni biyosiyasal omosudur.
X

H a lk ( p e o p le ) te rim in in siyasal an lam z e rin e yaplacak h e r

y o ru m yolun banda u g ere i g rm e lid ir: M o d e rn A vru pa dillerin d e

halk ayn zam an d a da daii3 y o k su lu n , mirasszlar v c dlanm larn
addr. D olaysyla tek b ir te rim len b e lirle y ici/k u ru cu siyasal zn ey e
h e m d e de. jure. |hukuke] olm asa bile de facto [fiilen] siyasetten dlanan
snfl iaret ed iyor.
T p k siyaset d ilinde old u u gib i k on u m a dilinde d e, talyanlarn
popolosu . Franszlarn peuplei, spanyollarn pueblosu (aye k k en lerin i
olu turan sfadar olan popolare, populaire, popolar ile g e L a tin ce poptls ve
popularis gibi) he ( talyan h alk ya da halk y arg c nda old u u gibi)
iin iter b ir siyasal b ed en olarak vatanda top lu lu u n a, len de (hom m e dit
peuple, rioe popolare, fro n t populaircd e old u u gibi) at-sn f- y elerin e ia
re t ed iyor. H a tta bu dillerdeki kullan m lara g re daha az b elirgin b ir a n
lam olsa da n g iliz ce deki p e o p le s zc bile, zen gin ve soylularn
kart olan sradan h alk an lam n m u h afaza ed iyor. N ite k im A m erik an
Anayasasda h ib ir ay rm yaplm adan B iz Birleik D ev letler halk d e
n iyor. N e v ar ki L in co ln , C e tty sb u rg konum asnda kulland H alk n ,
halk iin , halk tarafndan [yn etilen ] h k m e ti ifadesindeki tekrar, r
tk b iim d e b irin ci halk tek i h alk n karsna k o y u y o rd u . Fransz
D e v rim i srasnda dlanm b ir sn f o larak anlalan halk iin duyulan
m e rh a m e t d uygusu nu n oynad b elirleyici rol, bu m u lak ln o zam an
bile (yani tam da halk eg em en li i ilkesinin savunulduu b ir zam an d a
bile) ne kadar n e m li old u u n u g steriy o r. A red t una iaret ed iy o rd u :
S z c n tanm tam da m e rh a m e tte n d o u y o r ve bu ekilde tan m la
nan te rim talihsizlik ve m u tsu zlu k ile eanlam l hale g eliy o rd u ; n itekim
R o b e s p ie rr e hep le peuple, les m alheureux m applaudissent"ten [halk, m u t
suzlar b eni takd ir ediyor| d iy o r ve hatta D e v rim in en az duygusal ve e
g e re k i ah siyetlerind en biri olan Sieys bile le peuple toujours m alheure
u x [hep m utsuz olan halk] tam lam asn k u llan yord u (O u Rvolution, s.

210

Giorgio Agambcn
7 0 ) . te yandan k avram , B o d iin ' C u m h riyet'in de ( Rpublique) d e m o k
rasinin ya da tat populairem [halkn d evleti] tanm land b l m d e de
zaten iki an lam yla k ullanlyordu: E g e m e n li in sahibi u nvanna sahip
olan peuple en corps [k a m u o y u ], siyasal iktidardan dlanm as g erek en m enu
p eu p le'd en [a lt-s m f halktan] ayr tu tu lu y o rd u .
B y le ayrntl ve yerleik b ir anlam sal m p h em lik tesadfi o lam az:
B u m u lak lk , B at siyasetindeki h alk k avram nn doas ve ilevinde
ikin olarak b ulun an b ir ikiciklilii (amphiboly) yanstm aldr. n m z
deki m an zara u d u r: B iz im halk d ed i im iz ey, g e re k te iin iter b ir zn e
deil, iki kar k u tu p arasndaki diyalektik b ir salm m d r: B u k u tu p larn
b irin d e b t n b ir siyasal b e d c /b n y e olarak H alk k m esi, te k in d e ise
yoksul ve dlanm b e d e n le rin paral kalabalklar olarak halk alt-k m esi
b u lu n u y o r; ya da b ir tarafta herkesi iin e aldn iddia ed en b ir ilen e,
te tarafta ise u m u tsu zlu k fikra b ir dlam a; ya da b ir u ta b t n ve
eg e m e n vatandalarn top lu h ah, tek i u ta ise sad ece sefillerin, ezilm i
lerin ve yenilm ilerin b ulun du u top luluk (bu nlarn m u cizev i saray ya
da k am p ). B u an lam da h alk te rim i h ib ir yerd e sad ece tek b ir eye iaret
etm iy o r: T em el siyasal k avram larn p ek o u (ya da A b el ve F e u d un
U nvortesi veya L. D u m o n tu hiyerarik ilikileri) gib i h alk da ikili b ir
h arek ete ve iki u arasndaki k arm ak b ir ilikiye iaret ed en kutupsal b ir
kavram d r. A n ca k bu ayn zam an d a u an lam a da g eliy o r: nsanlarn siyasal
b ir b ed en o lu tu rm as tem el b ir b l n m en in z e rin e o tu ru y o r; b iz, o r i
jin al siyasal yapy tan m lam ak iin bu kitapta g rd m z k a te g o ri ift
lerin i halk kavram nd a kolaylkla g reb iliriz: plak hayat (halk) ve
siyasal varolu (H a lk ), dlam a ve iicin e, z o ve bios. D olaysyla, halk ,
tem el biyosiyasal k rlm ay zaten d aim a kendi iin d e tam tr. H alk ,
paras o ld u u b t n n iin e g irem ey en ve zaten daim a ilen dii k m e
ye a it olam ayan b ir eydir. B u n d an dolayd r ki, bu kavram siyaset sah n e
sinde daim a elik iler ve k m azlar yaratyor. H a lk d aim a zaten kendisi
olan , am a y in e d e gerek letirilm esi g erek en eydir. B t n k im liklerin
kayna olan ; am a buna ra m e n , srekli olarak y enid en tanm lanm as g e
rek en ve dlam a, dil, kan ve top rak araclyla arn d rlm as g erek en bir
eydir. Ya da kar k u tu p ta, halk kendi iin d e z n b arn d rm ay an ve
dolaysyla da g erek lem esi iin iptal edilm esi g erek en b ir eydir.V ar ol
mas iin , zdd ile b irlikte kendisini olum suzlam as g erek en b ir eydir
(n itek im halka y n e le n a m a ay zam an d a halkn o rtad an kaldrlm asn
hedefleyen ii h arek etinin zel km azlar ortaya k y o r). K anl ayakla* Je a n B o d in (1 5 3 0 - 9 6 ): Fransz siyaset dnr ve e k o n o m isti. Ad g e e n
alm asnda (o rijin a l ad: D e la rpublique) snrl b ir m onari teo risi ge litiriy o r ve
ayaklanm a d n cesin i reddediyordu, (.n .)

.211 .

Kutsat tusan
m alar, d ev rim in belirsiz alam etleri ve lalk ce p h eleri srasnda lalk d aim a
d ost-d im an ayrm n d an daha o rijin al b ir b l n m ey i i e riy o r: B t n
atm alardan d aha radikal b ir b l n m ey e yol a an ve ayn zam an d a halk
birletiren ve en salam k im li e kavuturan b ir i sava. H atta daha yakn
dan b akacak olursak n g r r z : M a r x n d n cesin d e - z n d e ta
n m sz kalsa d a - o k m erk ezi bir y e r igal ed en ve kendisinin sn f
atm as dedii ey, b t n halklar [ikiye] b len b ir i savatan baka bir
ey deildir. B u i sava, an cak ve sad ece, snfsz top lu m d a ya da M esilse l7 m u ciz e v i krallkta. H alk ile halkn akt ve artk halk diye b ir ey
kalm ad zam an son a ere cek b ir eydir.
E e r bu d o ru ise yani e e r halk kendi iin d e k an lm az olarak re
m el biyosiyasal k rlm ay b arm d ry o rsa, o zam an yzylm zn tarih in d e
ki baz o k n e m li sayfalar yeni b ir bak asyla o k u m a m z m m k n d r.
n k e e r bu iki halk arasnda daim a byle b ir atm a vardvsa, bu
atm a a m zd a nihai ve lg n b ir patlam a n b etin i yayor. R o m a da
halk iin d ek i bu b l n m e, h e r biri kendi k u ru m ve y n e ticile rin e sahip
olan poptltts [st-snflar] ile plebs [alt-snflar| arasndaki ak ayrm tara
lndan hukuki olarak da o n ay lan y o rd u . Ayn ekilde o rtaa d a popolo
minttlo ile popolo prosso- arasndaki ay rm da eidi sanat ve tica re t d allar
nn d alm n a tekabl ed iy o rd u . A n cak e g em en li in -tek sahibi unvann
ald Fransz D e v rim i tde so n ra halk u tan verici b ir varla d n
y o r. sefalet ve dlanm a tarih te ilk defa asla h o g r leez b ir skandal
o larak ortaya k y o rd u . M o d e rn zam anlarda sefalet ve dlanm a sad ece
e k o n o m ik ya da sosyal k avram lar d eil, ayn zam an d a pekl siyasal k ate
g o rile rd ir (m o d e rn siyasetin baat unsurlar olarak o rtay a kan btn
e k o o n iz m v e so sy alizn "lern g e re k te siyasal - v e h atta b iy o siyasal- bir
an lam vardr).
B u anlam da a m z, halk arasndaki b l n m ey i am ay ve dlanan
halk ta m a m e n yok e tm e y i h edefleyen am ansz ve sistem li b ir ab adan
baka bir e' deildir. B u ab a, farkl kip ve ufuklarda b irb irlerin d en ayr
d e n Sa ile S o lu , kapitalist lkeler ile sosyalist lkeleri, te k v cu t ve

b l n m em i b ir halk yaratm a p rojesin d e - k i bu p ro je, son tahlilde nafile

olan am a btn sanayilem i lkelerde ksm en g erek letirilen b ir p ro je
d i r - b ir araya g e tiriy o r. G elim e saplants h ib ir zam an zam an m zd ak i
kadar etkin o lm a d ; n k b u , b l n m em i b ir halk y aratm a d o ru ltu
sundaki biyosiyasal p rojeyle akyor.
2 . 13. yzyl Floransa snda p o p o lo tninuto zanaatkar ve e sn a f snfna iare ed erk en ,
p o p o lo gntsso ticaret sn flarn a ve b urjuv aziye iaret ed iyord u. (g . ev .)
212

Giorgio Agambcr
M eseleye bu ad an bakldnda N azi Alm anya'snda Y ah d ilerin yok
edilm esi ta m a m e n yeni bir anlam k azanyor. Y ah u d iler, ulusal siyasal b e
d en e e n te g re olm ay red d ed en (so n u ta h e r asim ilasyon aslnda sad ece b ir
taklitti) halk o lm alar sfatyla, m o d ern li in kendi iin d e m ecb u ren y arat
t: am a artk varlna h ib ir ekilde tah am m l ed em ed i i halkn ve
plak hayatn b u lu n m az tem silcileri ve n ered eyse canl rn e k le riy d i.
atm alarn buradaki u evresini g rm e liy iz : B u nihai e v red e, Aha
kbM unun -y a n i , b t n b ir siyasal b ed en olarak H alk n esiz tem silcisi
n i n / r n e i n i n - Y ab u d lerin kk n kazm a lgnln da H alk ile halk
a yrlyord u . N azizm in N ih ai z m (ki N ih ai z m n in g e n e le ri ve
e n te g re ed ilem ey en te k i u nsurlar da hedeflem esi tesad f deildi) ile
ulam ak istedii karanlk ve nafile h ed ef, o rijin a l/te m e l biyosiyasal krl
m ay en so n u n d a o rta d a n kaldran b ir halk olarak A lm an H/k'un yarat
m ak iin . B a t n siyaset sahnesini |artk| tah am m l snrlarn aan bu
g lg e d e n k u rta rm a k t. (N ite k im N azi lid erleri, srarla, Yahudi ve in g e
n eleri yok e tm e k le aslnda ayn zam an d a A v ru p am n tek i halklarna h iz
m e t ettik lerin i syl yorlard .)
F re u d un e g o ile id arasndaki iliki hakkdaki postlasm bu b a
lam da y en id en y o ru m lay arak unu syleyebiliriz: M o d e r n biyosiyaset.
p lak hayatn old u u h e r yerde b ir H alk o la c a k tr ilkesiyle tabii bu
ilke N e re d e b ir H alk varsa orad a plak hayat da o la c a k tr ilkesini de
i e r i y o r - d estek len iyo r. D olaysyla, (Y ah dilerin sim g eled i i) halkn yok
edilm esiyle stesinden gelin d i in e inanlan k rlm a /b l n m e , (bu defa
da| A lm a n halkn ikiye b lerek kendisini yenid en ve yeni bir b iim d e
re tiy o r: l m e adanan b ir kutsal hayat ve (akl hastalarn n v c kaltmsal
hastal olan larn o rtad an kaldrlm as yoluyla) tam am en arndrlm as
g erek en biyosiyasal b ir b ed en . B u g n h ed eflen en , geliim yoluyla yoksul
snflarn

o rta d a n

kaldrlm as

d oru ltu su n d ak i

d em o k ratik -k ap italist

p ro je de (baz farkllklar tam akla b irlikte avn ekilde) kendi iin de

yenid en dlanm b ir halk yaratm ak la kalm yor, ayn zam an d a brn
n c D n y a halklarn plak hayata d n t r y o r. B u salm d u r
d u rab ilecek ve halklar ile y e ry z n n eh irlerin i |ikiye| b len bu i sava
a son

vereb ilecek

tek siyaset b iim i, B a tm bu teel biyosiyasal

krlm asn hesaba k atm ay re n e c e k olan siyasettir.

213

Eik

u almann sonunda, deim e olaslklar sakl kalmak

zere u ii sonuca ulayoruz:

1. O rijinal/ilk siyasal iliki yasaklama ilikisidir (dar ile

ieri, dlama ile ilem e arasndaki belirsizlik mntkas olarak

istisna durum udur),
2. E gem en iktidarn tem el etkinlii, siyasetin orijinal unsuru
olarak, doa ile kltrn, z o e ile bios'un eklem lendii eik ola
rak plak hayat retm ektir.
3. Bugn, B a tn tem el biyosiyasal paradigmas ehir deil;
kamptr.
Bu tezden birincisi, devlet iktidarnn szleme kkenli
olduu yolundaki btn teorileri ve bununla birlikte de siyasal
214

topluluklar popler/halksal, ulusal, dinsel ya da baka herhangi

bir kimlikse! aidiyet trnden bir eye dayandrma yolundaki
btn abalar kuku alanna ekiyor. kinci tez, Bat siyaseti
nin ta bandan beri bir biyosiyaset olduunu ve dolaysyla da,
siyasal zgrlkleri vatanda haklarna dayandrma abalarnn
nafile olduunu sylyor. n c tez ise, nihayet, bugnk sos
yal bilim lerin, sosyolojinin, ehir almalarnn ve m im arinin,
dnya ehirlerinin ekirdeinde yatan eyin tam da yirm inci
yzyln byk totaliter devletlerinin biyosiyasetii tanmlayan
plak hayatn kendisi olduunu bilm eden bu ehirlerin kamu
sal alan(lar)m tasarlamak ve rgtlem ekte kullandklar m od el
lerin m eum yzn ortaya karyor.
plak hayat tabirindeki plak Yunanca h ap losa teka
bl ediyor. H aplos ise, ilk felsefecilerin saf Varl tanmlarken
kullandklar szckt. S af Varlk alannn belirlenm esi/izolas
yonu (ki Bat metafiziinin tem el etkinlii buydu), plak ha
yatn Bat siyasetindeki yerletirimiyle paralellikler tayordu.
D nen bir hayvan olarak insan oluturan ey, tam da siya
sal bir hayvan olarak insan oluturan eye tekabl ediyordu.
Birinci durum da yaplmas gereken ey, saf Varl (on haplos)
Varlk terim inin (ki bu, A ristotelese gre, pek o k biim de
sylenen bir eydi) teki anlamlarndan ayrm akt. kincisinde
yaplan ey ise, plak hayatn, som ut hayatn birok biim inden
ayrm akt. SafVarlk ve plak hayat. Acaba bu iki kavram neyi
ifade ediyordu ki, B atnn hem metafizii hem de siyaseti kendi
tem ellerini ve anlamlarn bunlara ve sadece bunlara dayand
ryordu? H em metafizii hem de siyaseti, kendi ana unsurlarn
belirlerken diinlemeyen bir snrla kar karya getiren bu
iki belirlem e sreci arasnda nasl bir iliki vard? nk plak
hayat da haplos Varlk kadar belirsiz ve anlalmaz bir eydi ve
yle denebilirdi: Akl, sersemlik ve aknlk ierisinde (neredey
se afallam bir biim de, Schelling) dnd saf Varl dn
m eden plak hayan dnem ezdi.
Bununla birlikte B atnn tarihsel-siyasal kaderinin anahtar
tam da bo ve belirsiz olan bu iki kavramn elinde grnyor.
215

Kutsal insan

yle ki. siyasal iktidara ceslim iyetim izin/tabiyetim izin ifadesi

olan plak hayan anlayabilmemiz iin saf Varln siyasal anla
mn kavram am z ve ayn ekilde, ontolojinin srrn zm em iz
iin de plak hayatn teorik ierim lerini anlam am z gereki
yor. M etafizik (dnce), saf Varlk snrna geldiinde siyaset
(gereklik) alanna tayor; tpk siyasetin plak hayatn eiine
geldiinde teori alanna gem esi gibi.

G eorges D um zil ve Kroly Kernyi, eski R o m a nn en b

yk rahiplerinden biri olan Flam et D ia len in* hayatn betim li
yor. Flam eti'ln hayatn zel klan ey, bunun, Flam et'in yapt
dinsel ilerden hibir zaman ayrt edilem ez oluuydu. Bundan
dolay R om allar, Flam et D iale in. quotidie feriatts ve assidu us
saccrdos olduunu, yani hayatnn istisnasz her annn tanrya
hizm et olduunu sylyorlard. Dolaysyla da giyinm e ya da
yrm e biim i de dahil olmak zere hayatndaki her hareket
ve her ayrntnn zel bir anlam vard ve bunlar zenle ya
plan iler olarak grlyordu. Bu zenlilikin ( assiduity)
kant olarak da F lam c zerindeki am blem lerini uyurken bile
tam am en karam yordu. Flam et in vcudundan kesilen sa ve
trnaklarn hem en bir arbor fe lix ' w (yani ller dnyasnn tan
rlar iin kutsal olmayan bir aacn) altna gm lm esi gereki
yordu. Flam et'in giysilerinde ne dm ne de ilik bulunamazd.
Flam et yemin edem ezdi. Yolda yrrken zincire vurulm u bir
mahkmla karlamas durum unda m ahkm un zincirden
zlmesi gerekiyordu. Flam et asma dallarnn sarkt bir odaya
girem iyordu. i etten ve her trl mayal hamurdan uzak dur
mas ve fasulyeden, kpeklerden, keilerden ve sarmaktan ...
saknmas gerekiyordu.
Flam et

D ialem n

hayatnda

plak

hayat

ayrt

etm ek

imknszd. Flam et'in zrosinin tam am bios'a dnyordu.

zel alan ile kamusal ilevi tam am en birleiyord. Bundan do
* F la m e E sk i R o m a d in in d e M urdarn h izm etisi saylan din adam larna verilen
ad. ( .n .)

Giorgio Agmba

laydr ki Plutarch* (egem enin lex anim ata [canl kanun| olarak
tanmland Yunanl ve o rtaa tanmn hatrlatan bir biim de)
F lam eu in lsper em psuchon keti liero apalm a, yani kutsal bir canl
heykel olduunu syleyebiliyordu.

Gelin bir de pek o k adan benzerlikler tayan hoo snccri,

ekyann, Friedlos'ur ya da aqu ae et ipti i interdietus'un hayatlarna
bakalm. Bu isan(lar) dinsel toplum dan ve siyasal hayatn ta
m am ndan dlanyordu: Kendi trnn (pens) |isan trnn]
dzenledii trenlere katlam yor ve (eer infam is et intestabilis
[habis ve menfur] ila edilmise) hibir eylem inin hukuksal ge
erlilii olm uyordu.

Bundan baka, herkes tarafndan cinayet

ilenmeksizin ldrlebildii iin de, btn varoluu, her tr

l haktan m ahrum bir plak hayata indirgeniyordu. Kendisini
kurtarabilmesinin tek yolu ya daimi bir firar ya da yabanc bir
lkeye snmakt. Tam da bundan dolay kendisini kovan ik
tidar ile daimi bir iliki iindeydi; n k , her an koulsuz ve
mutlak bir lm tehdidi altnda bulunuyordu. B u insann [ha
yat | saf z o e idi ve tan da bundan dolay bunun z o c si egem en
yasaklamann pcnesideydi ve bu yasa hibir zaman aklndan
karm am al, bu yasaktan kurtulm ann ya da bunu aldatmann
yolunu bulmalyd. Bu anlam da, srgnlerin ve ekyalarn da
ok iyi bildii gibi, hibir hayat bu insan(lar)n hayatndan daha
siyasal deildi.
imdi de Nazi Alm anyasndaki F h rerin kiiliini ele ala
lm. Fiihrer Alman halknn soyunun birliini ve eitliini temsil
ediyordu (S ch m itt,Staat ,s. 4 2 ). F h rerin otoritesi, z n e le rin /
tebaann iradesine ve ahsna dardan dayatlan bir despot ya da
diktatr otoritesi deildi (a.g .y .,s. 41 4 2 ). Fhrerin otoritesi
o k daha snrsz bir otoriteydi; nk Fiihrer dem ek Alman
halknn biyolojik hayatnn ta kendisi dem ekti. te bu aym * P lu tarch : S yaklak 4 6 - 1 2 5 yllar arasnda yaam Y u n anl d e n e m e ve b iyog
rafi yazan . E n b ilin e n eseri olan " n l Y unanl ve R o m a lla rn Paralel H ay ad an
b iiv k tarihsel n e m e sahiptir, (.n .)
. 217 .

Kutsal insan

lktan dolaydr ki F h reri her sz dorudan doruya ka

nundu (Kudsteki m ahkem esinde Eichm an'n bkp usanma
dan tekrarlad gibi: Fhrerworte haben G eseizkraft [ F h rerin
szleri kanun d em ek ti]) ve Fiihreri tanmlayan ey dorudan
doruya kendi em irleriydi (zu seinem B efehl sich bekennenden
[Schm itt, F iih rertum , s. 6 7 9 ]). Elbette ki Fh rerin bir zel
hayat olabilirdi; ancak F h reri Fhrer olarak tanmlayan ey,
varoluunun dorudan doruya siyasal bir karakter tamasy
d. N itekim [norm alde] R e ic h babakanl m akam , W eim ar
Anayasasnm ngrd prosedrler sonunda alnan kamusal
bir dignitas, yani yetkiyken, F h rerin m akam , artk, geleneksel
kamu hukukundaki anlamyla bir m akam deil; dorudan d o
ruya Fh rerin Alman halknn hayat olmas sfatnn [aracsz
biim de] doal sonucu olan bir eydi. Fhrer, Alman halknn
hayatnn siyasal biim iydi: Bundan dolaydr ki F h rerin sz
kanundu ve Fhrer, Alm an halkndan olduundan baka bir ey
olmasn talep etm iyordu.
Burada egem enin siyasal bedeni ile fiziksel bedeni arasnda
yaplan geleneksel ayrm (ki bu ayrnun soykiit K an to ro w icz tarafndan titizlikle tanmlanyordu) ortadan kalkyor ve
bu iki beden tam am en birleiyor. Fhrer, deyim yerindeyse, ne
zel ne de kamusal olmayan btn bir bedendi ve F h rerin
hayat kendi iinde tam am en siyasal bir hayatt. Baka bir ifa
deyle Fhrerin bedeni, z o c ile bios, biyolojik beden ile siyasal
beden arasndaki akma noktasnda bulunuyordu. Zoc ile bios
F h rerin ahsnda tam am en birbirine geiyordu.
imdi de kamp sakinlerinin en u figr zerinde d
nelim. Prio Levi, kanp jargonunda M slm an |der M u sel
mann] denen kiiyi betim liyor: der M uselm ann, m aruz kald
aalanma, korku ve dehetten dolay btn bilincini ve kiili
ini yitiren, yle ki tam am en duygusuzlaa bir varlktr (bun
dan dolay kendisine bu iroik ad taklmtr). [Yai] bu kii
sadece, kaderdalar gibi, bir zam anlar ait olduu siyasal ve to p
lumsal balamdan dlanm yor ve sadece, yaamay hak etm eyen
Yahudi ca gibi, lm e giden bir gelecee m ahkm deildir.
. 218 .

Giorgio Agambcn

Bunlardan baka bu insan artk hibir ekilde insanlarn dn

yasna ait deildir; hatta ta en bandan kendisini kafalarndan
silen kanp sakinlerinin tehdit altndaki ve krlgan dnyasna
da ait deildir. Sessiz sedasz ve tek bana, b ellek /an ve kederin
olm ad bir dnyaya gem itir. H lderlinin u szleri tam da
bu kiiyi tanm lyor: Acnn son raddesinde ortada kalan tek
ey zaman ve m ekn koullardr .
M m e lm a m tm hayat nasl bir hayattr? Bunun saf z o e olduu
sylenebilir mi? H ayr; nk M uselnm nndu doal ya da te
m el hibir ey kalmamtr. Hayatnda hayvani ya da igd
sel hibir unsur kalmamtr. Aklyla birlikte btn igdleri
de iptal edilmitir. A ntelm e, kamp sakinlerinin artk souun
acsn SSlerin gaddarlklarndan ayrt edem ediini sylyordu.
B u ifadeyi M u selm an ria harfiyen ( souk, SSler) uygulayacak
olursak unu syleyebiliriz: M u selm u , gerek ile hukukun, ha
yat ile hukuk kuralnn ve doa ile siyasetin tam am en i ie
getii ve ayrt edilemedii bir belirsizlik alannda yayor.H m
da bundan dolay - b i r em ir ile souk arasndaki fark hibir
ekilde yanstmayan M selnm m 'm davrannn pekl sessiz
bir direni biim i olabileceini dnen kamp polisi M tsehnann
karsnda bir anda iktidarszlayor. Burada, kendisini tam am en
hayata dntrm ek isteyen bir kanun, kanundan hibir fark
kalmayan bir hayatla kar karya kalyor. te kampn lex aniKiMsn [SSi, kamp polisini] tehdit eden ey tan da bu fark
szlktr.
Paul Rabinovv, lsemi olduunu anlaynca kendi bedenini
ve hayatm bir aratrma ve deney laboratuvarm a dntrm e
karar alan biyokim yager W ilson dan sz ediyor. W ilson sadece
kendisine kar sorum lu olduu iin burada etik ile hukuk ara
sndaki snrlar ortadan kalkyor.Yani bilimsel aratrm a zgrce
ve tam am en biyografiyle akabiliyor. W ilson un bedeni artk
kendisinin zel alan deildir; nk artk bir laboratvardr.
te yandan kamusal da deildir; nk bu beden kendi be
denidir ki ahlak ve hukukun deney iin koyduu snrlar ihlal
edebilmitir. N itekim Kabiovv W ilson un hayatn tanmlamak
, 219 .

K ins,it Instill

iin deneysel hayat7 terim ini kullanyor. Burada unu kolay

lkla grebiliriz: D eneysel hayat , ok zel bir anlamda kendi
^oesinden ayrt edilem eyecek derecede kendi zroesi zerinde
younlaan bir bios' tur.

imdi Karen Q uin lan in ya da iist-kom ada bulunan bir in

sann bedenin yatt ya da eo m ort'u n (yeni l) organlarnn
naklini bekledii hastane odasna giriyoruz. Burada -su n i solu
numla, damarlara kan pompalanmasyla ve kan ssnn dzen
lenm esiyle makinelerin yaatt- biyolojik hayat. Karen Q u
inlan adndaki insann hayatndan (yani biosundan) tam am en
ayrlyor: Burada hayat saf z o e oluyor (ya da e azndan yle
grnyor). Fizyoloji, 011 yedinci yzyln ortalarna doru tp
tarihine admn att zaman, m od ern tbbn douu ve geli
iminin baat unsuru olan anatom iyle ilindlendirilmiti. Yani
anatom i (ki cesedin paralara ayrlmasna (terih) dayanyordu)
cansz organlarn aratrlmas idiyse o halde fizyoloji canl ana
to m i , yani canl bedendeki organlarn ilevinin aklanmasyd.
G erekten de Karen Q uin lan 7 bedeni

sadece canl anato

miydi, yani artk bir organizm ann hayat iin yaamayan, baka
ilevler iin yaatlan bir bedendi. Karen Q uinlanin hayat sa
dece hayat destek teknolojisi sayesinde ve hukuksal bir karardan
dolay srdrlyordu. Bu hayat artk hayat deil canl l m
d. Fakat daha n ce de grdm z gibi, hayat ile lm artk
sadece biyosiyasal kavramlar olduu iin -tb b i gelimelere ve
hukuksal kararlardaki deim elere bal olarak hayat ile lm
arasnda gelip g id e n - Karen Q uin lanin bedeni, biyolojik bir
varlk olduu kadar yasal bir varlkt. Hayata hkm etm eyi he
defleyen bir hukuk, lm le akan bir hayatla v cu t buluyordu.

Bu ksa hayatlar dizisi, keyfi olmasa da u rneklerden olu

turulmu bir dizi gibi grlebilir. N e var ki bu listeyi, hi de u
olmayan ve hatta o k bildik rneklerle pekl uzatabilirdik. B u 220

G iorg io A zam ilen

ada bunlardan sadece ikisini anarak yetinelim: Biyoloji ile siyase

tin belirsizletii m kem m el bir eik olan O m arskadaki Bosnal
kadn ya da - z t grnse de benzer bir rnek olarak da besle(n)
me ya da salgn hastalklarla m cadele gibi biyolojik am alar iin
m uharebelerin yapld insani amal askeri m dahaleler (ki bu,
siyaset ile biyolojinin i ie getii ak bir rnektir).
te yeni siyasetin yoi ve biim lerini, bu belirsiz ve isimsiz
topraklar ve bu belirsizliin zor blgeleri tem elinde dnm e
liyiz. Foucault, C inselliin T a rih fn m birinci cildinin sonunda,
iktidar datmndan baka hibir eyle uramayan m o d ern
liin kendi srrm ve kurtuluunu bulacana inand cinsiyet
ve cinselliin tesine geerek, farkl bir siyasetin olas bir utku
iin farkl bir bedenler ve hazlar ekonom isi ne iaret ediyordu.
Bizim almamzdan kan sonular bizi daha dikkatli olmaya
itiyor.Tpk cinsiyet ve cinsellik kavramlar gibi bed en kavra
m da zaten daima bir iktidar datmnn penesinde olm utu.
B ed en h er zam an zaten biyosiyasal bir beden ve bir plak
hayatt. B ede deki hibir ey ya da bunun haz ekonom isi,
egem en iktidarn taleplerine kar gelinebilecek salam bir ze
min bulmamza iukn sunuyor grnm yor. Bedenin u bii
m i, yani B atn biyosiyasal bedeni (yani lom o sace/ i n bu son
rn ei), hukuk ile gerek, hukuk kural ile biyolojik hayat ara
sndaki mutlak belirsizlik eii olarak ortaya kyor. Flreri
ahsnda plak hayat dorudan doruya hukuk haline geliyor;
tpk kamp sakininin (ya da n eoo rtun) ahsnda hukukun
biyolojik hayattan ayrmsanamaz hale gelmesi gibi. Kendisini
tam am en hayata dntrm ek isteyen bir hukuk, bugn her
zamankinden daha o k , hukuk kuralna indirgenen bir hayatla
kar karya bulunuyor. Bugn Bat nn siyasal alann yem den
tanmlamay hedefleyen herkes ie u gerei teslim etm ekle
balamaldr: A rtk z o e ile bios, zel hayat ile siyasal varolu, ev
deki yaln canl varlk olarak insan ile insann ehirdeki siyasal
varoluu arasndaki klasik ayrmn yerinde yeller esiyor. B u n
dan dolaydr ki L eo Strauss vc farkl bir anlam da da Flanah
A ren d tin klasik siyasal kategorileri restorasyon almalar sa
221

dece eletirel bir biim de ortaya kabiliyor. A rtk kamplardan

klasik siyasete geri dn imknsz. Kamplarda ehir ile ev ayrt
edilem ez lale geldi. A rtk biyolojik bedenimizi siyasal bede
nimizden -bakalarna aktarlamayan ve seslendirilemeyeleri bakalarna aktarlabilen ve seslendirilebilelerden ayrma
imkn bir daha verilm em ek iizere elimizden alnd. Artk bizler, Foucault'nun szleriyle, sadece canl varlk olarak hayatlar
siyasetlerine girm i hayvanlar deiliz. Ayn zamanda tersi bi
im d e - siyasetleri doal bedenlerine girm i vatandalarz.
B a tnn bu biyosiyasal bedeni, nasl ki oikostaki |evdeki| d o
al hayatna yeniden dntiirlem iyorsa, ayn ekilde yeni bir
bedene de, yani hazlar ve hayati fonksiyonlar balamnda ortaya
kacak olan farkl bir ek on om inin , B atnm siyasal kaderini ta
nmlayan bu zo e-bios dm lenm esini kknden z m leye
cei yeni bir bedene teknik bir bedene ya da tam am en siyasal
ya da m kem m el bir bedene de dntrlem eyecektir. B u
nun yerine, plak hayat olan bu biyosiyasal bedenin, tam am en
plak hayat biim ini alm bir hayat tarznn ve sadece .kendi
zrocsi olan bir bios'un yaratlaca bir zem ine dntrlm esi
gerekiyor. Burada bir de siyaset ile metafiziin tarihsel durum u
arasndaki analojilere dikkat etm ek gerekecektir. H eidegger'i
Dasei tanmnda nasl z varoluta yatyorsa, tam da bunun
gibi, bugn bios, z o e d e yatyor. Fakat acaba bir bios nasl olur
da sadece kendi ^oesifnde ibaret] olabilir; bir hayat tarz, nasl
olur da, Bat metafiziinin hem grevi hem de m uammas olan
iapls'un ta kendisini kavrayabilir? E e r biz sadece kendi plak
varoluundan ibaret olan bu varla ve bunun kendi biim i olan
ve bundan asla ayrlamaya bu hayata layat-tarz adn verecek
sek o zam an siyaset ile felsefenin ve tbbi-biyolojik bilimler ile
hukuk-bilim i kesime alannn tesinde yeni bir aratrm a ala
n yaratm olacaz. A ncak, bundan n ce, plak hayat gibi bir
kavramn bu disiplinler iinde nasl tasavvur edilebildiini ve
bu disiplinlerin yaad tarihsel geliimin, kendilerini, tarihte
ei grlm em i bir biyosiyasal felaketin kanlmaz olduu bir
snrn eiine nasl getirdiini incelem ek gerekecektir.
999
****

Kaynaka

ng. evirenin n otu : Kaynaka sadece m etinde bavurulan a

lmalar ierm ekted ir. O rijinali ngilizce olmayan almalar

sz konusu olduunda, kaynakada belirtilen eviriler kullanl

m tr; ancak m etinde alntlanan btn pasajlar yeniden evril
mitir. Sayfa numaralar burada belirtilen ilk halleriyle korun
mutur.

A bel, K . Spraclnmssenschafliche A bhm tdlungm . L eip zig : W . F rie d r ic h , 1 8 8 5 .

(Liuguistic Essays. L o n d ra :T ru b n e r, 1 8 8 2 .)
A n te lm e , R o b e r t . L'espce humaine. Paris: G allim ard , 1 9 9 4 . ( T h e Humati
Race. ev . Jeffrey H a ig h t and A n n ie M ah ler. M a lb o ro , V c.: M alb o ro
Press, 1 9 9 2 .)
. 223 .

K s t il h m

A re n d t. H a n n ah , Essays in Understanding, 1 9 3 0 - 1 9 5 4 . .J e r o m e K o lm .
N e w Y o rk : H a rc o u rt & B ra ce , 1 9 9 4 .
. / Rvolution. N e w Y ork: V iking, 1 9 0 3 .

77/e Origins of Totalitarianism. N e w Y o rk : H a rc o u rt B ra c e Jo v a n o v ich .

1979.

B a d io u , A lain . L'tre et l'cvciement. Paris: Seuil, 1 9 8 8 .

B ataille, G e o r g e s . H e g e l, la m o r t et le sacrifice." G eo rg es Bataille, O eu v
res compltes, C.. 12 iin d e. Paris: G allim ard , 1 9 8 8 . ( " H e g e l, D eath , and
S a crifice . Yale French Studies, 7 8 |199U|.)
La souverainet. G eo rg es Bataille. Oeuvres compltes, . 8 iin de. Paris:
G allim ard , 1 9 7 6 .
B e n ja m in , W alter. Briefe. D er. G e rs c h o m S ch o le m and T h e o d o r W . A d o r
n o. G . I. F ran k fu rt am M ain : S u h rk am p , 1 9 6 6 . (77/e Correspondence o f
Walter Benjam in, 1 9 1 9 - 1 9 4 0 . D e r. G e rsch o m S ch o le m and T h e o d o r W.
A d o rn o . ev . M an fred R . Ja c o b se n and E v ely n M . Ja c o b se n . C h ic a g o :
U n iv ersity o f C h ic a g o Press, 1 9 9 4 .)

G esam melte

Schriften.

D e r.

R o lf

T ie d e m a n n

and

H e rm a n n

S ch w e p p e n h a u se n 2 C . F ran k fu rt a m M a in : S uh rk am p , 1 9 7 4 - 8 9 .
b e r den B e g r if f d e r G e sch ich te ." B e n ja m in , Gesammelte Schriften,
C . 1 ,2 . ( T h eses on th e P h ilo so p h y o f H istory. ev . H a rry Z o h n . W al
te r B e n ja m in , Illuminations, D er. H an n ah A ren d t. N e w Y o rk : S ch o ck e n
B o o k s, 1 9 6 8 .)

Ursprung des deutschen Trauerspiels.. B e n ja m in , Gesammelte Schriften, C .

I, I iin de. ( T h e Origin o f the G erm an Tragic Dram a. ev . Jo h n O sb o rn e .
L o n d ra :V erso, 198.4.)

" Z u r K ritik d e r G ew alt." B e n ja m in , Gesammelte Shriften, C . 2 ,1 iin

d e. ( C ritiq u e o f V io le n ce . ev . E d m u n d Je p h c o tt. W ilte r B en jam in ,
Rtections, D er. P e te r D e m e t? . N e w Y o rk : S ch o ck e n B o o k s. 1 9 7 8 .)
B e n jam in , W a lte r ve G e rsch o m S c h o le m . Briefwechsel 1 9 3 3 - 1 9 4 0 . D e r.
G c rc h o m S c h o le m . F ran k fu rt am M ain : S u h rk am p . 1 9 8 8 . ( T h e C o r
respondence o f H alter Benjam in and Gerschom Scholem, 1 9 3 2 - 1 9 4 0 . D e r.
G e rsch o m S ch o le m . ev . G a ry S m ith and A nd re Lefevere. C a m b rid g e .
M ass.: H arvard U n iv ersity Press, 1 9 9 2 .)
B e n n e tt, H ." S a c e r csto ." Transactions o f the American Philological Association,
61 ( 1 9 3 0 ) .
B en v en iste, E m ile . L e vocabulaire des institutions indo-europennes. C . 2 . Pa
ris: M in u it. 1 9 6 9 . (Indo-European Language and Society. ev . E lizab eth
P alm er. C o ra l G ables: U n iv ersity o f F lo rid a Press, 1 9 7 3 .)
B ick e rm a n n , Elias. Consecrario, L e culte de souverains dans l'em pire romain.
E n tre tie n s H a rd t, X I X . G en ev a: 1 9 7 2 .
224

Giorgio Agamben
" D i e r m is ch e K aiserap o th eo se. A rchiv f r Religionswissenschaft, 2 7
(1 9 2 9 ).
B in d in g . K arl ve A lfred H o c h e . D ie Freigabe der Vernichtung lebensumverten
Lebens. L eip zig : F. M e in e r, 1 9 2 0 . (T h e Release o f the Destruction o f Life
D evoid o f Value: Its M easure and Its Form . Santa A n a, C a lif.: R .L . Sassone.
1 9 7 5 .) "
B la n ch o t. M a u ric e . L'entretien infini. Paris: G allim ard , 1 9 6 9 . (77ic Infinite
Conversation. e v . Susan H an so n . M in n eap o lis: U n iv ersity o f M in n e
sota Press, 1 9 9 3 .)
B o d in .Je a n . Les s ix livres de la Rpublique. Paris: n .p .. 1 5 8 3 . (77i<* S ix Books
i f the Connnomveate. D er. K en n eth D. M c K a e . N e w Y o rk : A rn o , 1 9 7 9 .)
B u rd e a u . G . Trait de science politique. C . 4 . Paris: L ib rarie g e n erale du droit
e t d e ju ris p ru d e n c e , 1 9 8 4 .
C a c c ia ri, M assim o. Icone della leggc. M ilan : A d elp h i, 1 9 8 5 .
G allois, R o g e r . D h o m m e et le sacr. Paris: Presses U n iv ersitaires d e F ran ce,
1 9 3 9 . (M a n and the Sacred. ev . M e y e r Barash. W e s tp o rt. C o n n .: G re
e n w o o d , 1 9 8 0 .)
C a v a lca , D e sid e rio . Il bando nella prassi e nclla dom ina medicvale. M ilan : A .
G iuffra. 19 7 8 .
C rifo , G iu lian o. L csclusione dalla cirt:Altri studi sullexilium romano. P e rig u a : U n iv ersit di P e ru g ia . 1 9 8 5 .
E x ilic a cau sa, q uae advcrsus e x u le m ag itu r. D u chtiment dans la cit:
Supplices corporels et p eine de mort dans le m onde antique iin d e. R o m a :
L c o le franaise de R o m e . 1 9 8 4 .
D a g o g n e t, F ra n o is . La matrise du vivant. Paris: H a c h e tte , 1 9 8 8 .
D e leu ze, G illes ve F lix G u a tta ri. M ille plateaux. Paris: M in u it, 1 9 8 0 . (H
Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. ev . B rian M assum i.
M in n eap o lis: U n iv e rsity o i M in n eso ta Press, 1 9 8 7 .)
D e R o m illy , Ja cq u e lin e . La loi dans la pense greque des origines Aristotc.
P aris: Les belles L e ttre s, 1 9 7 1 .
D e rrid a , Ja c q u e s. " F o r c e o f Law. Cardozo D nv Review, 11 ( 1 9 9 0 ) .

"P r ju g s. Spiegel und Gleichnis, D er. N .W . B o lz ve W. H b en er.

W rz b u rg : K nigshau sen u nd N e u m a n n , 1 9 8 3 . ( B e fo re th e Law,
e v . Avital R o n n c ll ve C h ristin e R o u ls to n . Ja c q u e s D e rrid a , Acts o f
Literature, D er. D e re k A ttrid g e . L o n d ra: R o u tlc d g e , 1 9 9 2 .)

D ro b isch , K laus ve G u n te r W ielan d . System der N S-K onzentrationslager

1 9 J J - 3 9 . B e rlin : A k a d em ie V erlag. 1 9 9 3 .
D rk h e im , m ile . Les formes lmentaires de la vie religieuse. Paris: F .A lcan ,
1 9 1 2 . (T h e Elem entary Form s o f Religious Life. e v . K aren E . Fields. N e w
Y ork: F re e Press, 1 9 9 5 .)
.J 2 5 _

Kutsal Ins,m

E h re n b e rg , V icto r. Rechtsidee im fr h en G riechentum . L eip zig : S. H irzel,

1921.
F o u ca u lt, M ich e l. Dits et crits. C . 3 - 4 . P aris: G allim ard , 1 9 9 4 .
L a volont de savoir. P aris: G allim ard , 1 9 7 6 . (History o f Sexuality, Gilt

1: A n Introduction. ev . R o b e r t H urley. N e w Y o rk : R a n d o m H o u se ,
1 9 7 8 .)
F o w le r. W . W ard . R om an Essays and Interpretation. O x fo rd : C la re n d o n
Press, 1 9 2 0 .
F reu d . S ig m u n d . b e r d en G e g en sin n d e r U rw o rte . Jahrhuch fr psycho
analytische und psychopatholofsche Forschungen, II ( 1 9 1 0 ) . ( T h e A n
tith etical M e a n in g o f P rim al W o rd s." ev . A lan T yson . 77te Standard
Edition o f the C om plete Psychological Works o f Sigm und F reu d iin d e, D er.
Ja m e s S trachey, C . II. L o n d ra: H o g a rth Press, 1 9 5 7 .)
F u g ie r, H u g u e tte . Recherches sur l expression du sacr dans la langue latine.
Paris: Les belles L e ttre s, 1 9 6 3 .
F u re t, F ra n o is, D er. L A llem agne n a zi et le gnocide juif. P aris: S eu il, 1 9 8 5 .
(Unansw ered Questions: N a z i G erm any and the G enocide o f the Jew s. N e w
Y o rk : S c h o c k e n , 1 9 8 9 .)
G aylin, W. H a rv e stin g th e D ead . Harper's, S e p te m b e r 2 3 , 1 9 7 4 .
G iesey, R a lp E . Crmonial er puissance souveraine. Paris: A . C o lin , 1 9 8 7 .

T h e Royal Funeral C erem ony in Renaissance France. G en ev a: E . D ro z .

1960.

H arv ard

U n iv ersity

M ed ical

S ch o o l.

D efin itio n

o f Irreversible

C o m a J A M A , 2 0 5 ( 1 9 6 8 ) . M e tin d e H arv ard R a p o r u olarak g eiy o r.

H e g e l, G e o r g W ilh e lm F rie d r ic h . Phnomenologie des Geistes. G .W .F. H e
g el. Werke in zw a n zig Bnden iin d e , C . 3 . F ran k fu rt: S u h rk am p , 1 9 7 1 .
(Phenomenology o f Spirit. ev . A .V . M iller. O x fo rd : O x fo rd U n iv ersity
Press. 1 9 7 7 .)
H e id e g g e r, M a rtin , Beitrge z u r Philosophie. M a rtin H e id e g g e r, Gesam ta
usgabe, C . 6 5 iin d e. F ran k fu rt a m M a in :V itto rio K lo sterm an n , 1 9 8 9 .

E infhrung in die Metaphysik. T b in g e n : M a x N iem ey er, 1 9 6 2 . (A n

Introduction to Metaphysics. ev . R a lp M a n h e im . N e w Flaven . C o n n .:
Yale U n iv ersity Press, 1 9 5 9 .)

Z u r Sache des D enkens. T b in g e n : M a x N ie m e y cr. 1 9 7 6 . (Om T im e and

Being. e v . Jo a n S tam b au g h . N e w Y o rk : H a rp e r and R o w , 1 9 7 2 .)
H o b b e s .T h o m a s , D e civ e:T h c Latin Version. D er. H o w ard W a rrcn d e r. O x
ford: C la re n d o n Press. 1 9 8 3 .
D e /tontine. T h o m a s H o b b cs, Opera philosophica quae latine scripsil omnia
in unum corpus iin d e , D e r. W illiam M o le s w o rth , C . 2 . L on d ra: A pu d J.
B ohn, 1983.
. 226 .

Giorgio Agambc

Leviathan. D e r. R . T u ck . C a m b rid g e : C a m b rid g e U niversity' Press,

1991.

H ld e rlin . F rie d r ic h . Smtliche Werke. D er. F rie d ric h B ei n er. C . 5 . S tu tt

g a r t :) .G . C o tta s c h e B u ch h a n d lu n g N a ch fo lg e r. 1 9 5 4 .
J h e r in g , R o d o lp h e . L'esprit du droit romain dans les diverses phases de son
dveloppement. e v . O . d e M eu len aere. C . I. P aris: M arescq , 1 8 8 6 .
K an t, Im m an u el. Kants opus p o sttu m . D er. A dick es. B erlin : R e u th e r &
R e ic h a r d , 1 9 2 0 . (O p u s Postuum. Cam bridge Edition o f the Works o f Im
m anuel K ant. e v . E ck h a rd F rster. C a m b rid g e . E n g .: C a m b rid g e U n i
v ersity Press, 1 9 9 3 ) .
Kritik der praktischen Vernunft. Kants Gesam melte Schriften, A k ad em iea
usgabe, C . 5 iin d e. B e rlin : G . R e im e r , 1 9 1 3 . (C ritiqu e o f Practical R ea
son. ev . L ew is W h ite B e c k . N e w Y o rk : M a cm illa n , 1 9 9 3 .)
U b e r d en G e m e in sp ru ch : D as m a g in d e r T h e o r i e ric h tig sein, taugt
a b e r n ich t f r d ie P raxis. K ants Gesam melte Schriften, A k ad em ieau sg a
b e, C . 8 iin d e. B e rlin : G . R e im e r , 1 9 1 4 . ( O n th e C o m m o n S aying:
T h is M a y B e T r u e in T h e o r y ,b u t It D o es N o t A p p ly in P ra c tic e ." Kant,
Political W ritings iin d e, D e r. H ans R ie ss, ev . N .B . N isb et. C a m b rid g e ,
E n g .: C a m b rid g e U n iv ersity Press, 1 9 9 1 .)
K a n to ro w ic z , E rn st H a rtw ig . T h e King's Two Bodies: A Study in Mediaeval
Political Theology. P rin c e to n , N .J.: P rin c e to n U n iv e rsity Press, 1 9 5 7 .
K e r n y i, K iro ly . Im religione anlica nolle sue littce fondamentali. ev . D e lio
C a n tim o r i. B o lo g n a : N . Z a n ich e lli, 1 9 4 0 .
K o jv e. A le x a n d re . Les ro m an s d e la sagesse. C ritique, 6 0 ( 1 9 5 2 ) .
La C e d a , F ra n co . M en te locale: Per u n antropologia dellabilare. M ilan : E le u th ra , 1 9 9 3 .
L am b , D avid . D eath, Brain D eath, and Ethics. A lban y: S tate U n iv ersity o f
N e w Y ork Press, 1 9 8 5 .
L an g e, L u d w ig . D e c o n s e c ra tio n e cap itis." L u d w ig L an g e, K leine Schrif
ten aus dem G ebiete der Classischen, C . 2 iin d e G ttin g e n rV an d en h o ek
& R u p r e c h t, 1 8 8 7 .
L e fo rt, C la u d e . Ecrire l'preuve du politique. Paris: C a lm a n n -L e v y , 1 9 9 2 .
L evi, C a rlo . Cristo si

fcrmato a Eboli. T u rin : E in au d i, 1 9 4 6 . ( Christ Slop

p ed et E b o U .l h e Story o f a Year. ev . F ran ces Fren aye. N e w Y o rk : T erp io .

1 9 8 2 .)
L evin as,

E m m a n u e l.

Q u e lq u e s

rflexio n s

sur

la

p h ilo so p h ie

de

l H itlrism e . Esprit, 2 6 ( 1 9 3 4 ) .
R e fle ctio n s o n th e P h ilo so p h y o f H itlerism . e v . San H a n d . C r i
tical Inquiry, 17 ( 1 9 9 0 ) .
22 7

Kttlsal ilium
L v i-S trau ss, C la u d e . In tro d u ctio n l' u v re de M arcel M auss. M arcel
M auss, Sociologie et anthropologie iin d e. Paris: Presses U n iv ersitaire de
F ra n ce . 1 9 5 0 .
Livy. A b urhe condita libri. C . 4 . ev . B .O . F o rster. L o eb Classical Library.
C a m b rid g e , M ass.: H arv ard U n iv ersity Press, 1 9 4 8 .
L w ith , K arl. D e r okkasionelle D ezionisiniis tvn C arl Schmitt. K arl L ftw ith ,
Smtliche Schriften iin d e, D er. Klaus S tich w eh and M a rc B. de Launay,
C . 8 . S tu ttg a rt: M e tz ler, 1 9 8 4 .
M a g d cla in . A nd r. D i loi de Rom e. Histoire d un concept. Paris: L es belles
L ettres, 1 9 7 8 .
M a ire t, G ra rd . Histoire des idologies, sous la direction de Franois Chtelet
and Grard Mairet. CL 3 . Paris: H a ch e tte , 1 9 7 8 .
M auss. M arcel ve H . H u b e r t. Essai su r la natu re et la fo n ctio n du sacrifi
ce . M a rce l M auss, uvres, C . 1 iin de. Paris: G allim ard, 1 9 6 8 .
M iln er, J . - C . L 'e x e m p le e t la fictio n . Transparence er opacit: Littrature
et sciences cognitives, D e r .T ib o r Papp and P ierre P ira. Paris: C e r f , 1 9 8 8 .
M itsch e rlich , A le x a n d er ve F. M ielk c. Wissenschaft ohne M enschlichkeit.
M edizinische und Eugenische Irrwege unter Diktatur, Brokratie und Krieg.
H e id e lb e rg : S ch n e id er, 1 9 4 9 . (l'h e Death Doctors. ev . Ja m e s C le u g h .
L o n d ra : E lek B o o k s, 1 9 6 2 .)
M o lla re t. P. ve M . G o u l o n . L e c o m a dpass." R e n t e neurologique, 101
(1 9 5 9 ).
M o m m s e n ,T h e o d o r . Rmisches Strafrecht. L eip zig: D u n ck e r & H u m b o lt.
1889.
M u ra to ri, L o d o v ic o A n to n io . Autiquitates italicae M edii A eoi. C . 2 . M ilan :
M e d io la n i, 1 7 3 9 .
N an cy . J e a n -L u c . L impratif catgorique. Paris: F la m m a rio n , 1 9 8 3 . ( A b an
d o n e d B e in g ." J e a n -L u c N an cy , T h e Birth to Presence iin d e, ev . B rian
H o lm e s. S tan ford , C a lif.: S tan fo rd U n iv ersity Press, 1 9 9 3 .)
N e g r i, A n to n io . Il potere costitueute: Sagio suite alternative del ntoderno. M i
lan o : S u g a rC o . 1 9 9 2 .
O tto , R u d o lp . Das H eilige: ber das Irrationelle in der Idee des Gttlichen und
sein Verhltnis z u m Rationalen. B reslau: T rew en d t und G ran ier, 1 9 1 7 .
( T h e Idea o f the H oly: A n Inquiry into the N on-R ational Factor in the Idea o f
the D ivine and Its Relation to the Rational. ev . Jo h n W . H arvey. O x fo rd :
O x fo rd U n iv e rsity Press. 1 9 7 0 .)
R o s e n b e r g , Alfred. Blut u nd Ehre, E in K a m p f f u r deutsche Wiedergeburt. R e
den und A ufstze 1 9 1 9 - 1 9 3 3 . M iin ih : F. E h e r n ach fi, 1 9 3 6 .
S ch illin g . R o b e r t . S a cru m et p ro ta n u m , Essais d 'in te rp r ta tio n ." Latomus, 3 0 ( 1 9 7 1 ),
, 228 .

Giorgio Agamben
S ch m itt, C a rl. F iih re rtu m als G ru n d b e g riff des n ationalsozialisticsh en
R e c h ts . Europische R evue, 9 ( 1 9 3 3 ).
D as N om os vonder Erde. B erlin : D u n ck e r & H u m b o lt. 1 9 7 4 .
Politische Theologie, Vier Kapitel z u r Lehre von der Souvernitt. M u n ic h L eip zig: D u n c k e r & H u m b o lt, 1 9 2 2 . ( Political Ih eo lo gy : F o u r Chapters
on the Concept o f Sovereignty. ev . G e o rg e S ch w ab . C a m b rid g e , M ass.:
M I T Press, 1 9 8 5 .)
Staat. B e w e g u n g , V olk. C arl S ch m itt, D ie D reigliederung der politischen
Einheit iin d e . H a m b u rg : H an seatisch e Verlagsanstalt, 1 9 3 3 .

77teorie des Partisanen, Zwischenbem erkung z u m B egriff des Politischen.

B erlin : D u n ck e r & H u m b o lt, 1 9 6 3 .

U ber Schuld u nd Schuldarten, E in e terminologische Untersuchung. Breslau:

S ch le ttcr. 1 9 1 0 .

Verfassungslehrc. M iin ih -L e ip z ig : D u n ck e r & H u m b o lt, 1 9 2 8 .

S ew ell, W .H . L e c ito y e n /L a cito y en n e: A ctivity, Passivity, and th e R e

v o lu tio n a ry C o n c e p t o f C itizenship. T h e French Revolution and the
Creation o f M odern Political C ulture iin d e, D er. L ucas C o lin . O x fo rd :
P e rg a m o n , 1 9 8 8 .
Sieys, E m m a n u e l-Jo se p h . Ecrits politiques. Paris: E d itio n s des A rchives
co n te m p o ra in s, 1 9 8 5 .

Q u'est ce que le Tiers tat? Paris: 1 7 8 9 . ( W hat Is the Third Estate? ev.
M . B lo n d e i. L o n d ra : Pall M all, 1 9 6 3 .)

S m ith , W illia m R o b e r ts o n . Lectures on the Religion o f the Semites. L o n d ra:

A & C B la ck . 1 8 9 4 .
S tier, H . E . N o m o s basileus. Philotogus, 8 2 ( 1 9 2 8 ) .
S tra ch a n -D a v id so n , Ja m e s L eig h . Problems o f Rom an Crim inal Dnv. C . I.
O x fo rd : C la re n d o n , 1 9 1 2 .
S ven b ro , Jesp er. Phrasikleia, Anthropologic de la lecture en Grce ancienne.
P aris: L a D c o u v e rte , 1 9 8 8 . (Phrasikleia: A n Anthropology o f Reading in
Ancient Greece. e v . Ja n e t Lloyd. Ith aca, N .Y .: C o re ll U n iv ersity Press,
1 9 9 3 .)
T h o m a s . Y an . V ita n ccisq u e p otestas: L e p re, la c it , la m o r t." D u
chtiment das la cit: Supplices corporels et peine de mort dans le m onde anti
que iin d e . R o m a : LE c o le franaise de R o m e , 1 9 8 4 .
V ern an t, Je a n -P ie r r e . M y th e et pense chez les Grecs. Paris: F ra n o is M asp ero. 1 9 6 5 . (M yth and Thought A m o ng the Greeks. L o n d ra: R o u tle d g e and
K egan Paul, 1 9 8 3 .)
V ersch u er, O tm a r F re ih e r r v o n . Rassenhygiene als Wissenschaft und Staat
saufgabe. F ra n k fu rt, 1 9 3 6 .
D e r ..E fii/ et sant, Cahiers de PInstitut allemand. Paris: F. S o rlo t, 1 9 4 2 .
. 22 9 ,

V ersnei, H .S . S e lf-S a crifice, C o m p e n s a tio n , an d the A n o n y m o u s G o d .

Les sacrifices dans lantiquit iin d e , E n tre tie n s H ard t, X X V I I . G en ev a:
1981.
W a lto n , D ou g las N . Brain D ea th : Ethical Considerations. W est L afayette,
In d .: P u rd u e U n iv ersity Press, 1 9 8 0 .
W alzer, M . T h e K in g s T rial and th e Political C u ltu re o f R e v o lu tio n .
T h e French Revolution and the Creation o f M odern Political C ulture iin d e,
D e r. L u cas C o lin ,
W e in b e rg , K u rt.

C . 2 . O x fo rd : P e rg a m o n , 1 9 8 8 .

Kafkas D ichtungen. D ie Travestien des Mythos.

B e rn :

F ra n ck e , 1 9 6 3 .
W ila m o w itz -M lle n d o rf, U lric h v o n . Platon. B erlin : W e id m a n n , 1 9 1 9 .
W ild a , W ilh e lm

E d u ard .

D as

Strafrecht der

G erm anen.

H alle:

C .A .

S ch w e tsch k e , 1 9 4 2 .
W u n d ,W ilh e lm M a x . Vlkerpsychologe. L eip zig :W . E n g elm an n , 1 9 0 5 .
II.

Richard 1 2 5

23 0

Dizin

1789

Bildirgesi

(Fransa

nsan

ve

A ntik R o m a 1 2 9

Vatanda H aklan Bildirgesi) 153,

antropoloji 9 8 , 9 9 , 1 7 4

1 5 4 ,1 5 9

aporia 19
Aquinas 11

A rendt, H annah 1 2 ,5 5 , 5 6 , 1 4 4 , 1 5 2 .

A bel, Kari 9 8 , 1 0 6 ,2 1 1

1 5 3 .1 5 8 , 1 6 1 ,1 7 7 , 1 7 9 ,2 0 3 ,2 1 0 ,

ahlak duygusu 6 9

221

aidiyet 3 3 , 3 5 , 2 1 5

arlk noktas teorem i 3 6

aidiyetsiz temsil 3 5

akn nesne 6 9

akl alan 18 0

Augustus 1 0 5 ,1 2 6

a k tif vatanda 1 57

Avrupa demokrasisi 1 4 9

Almanya

Aziluth Tevrat 7 5

1 1 4 , 1 2 9 , 1 4 5 , 1 6 3 , 169,

1 7 3 ,1 9 9 ,2 0 0 ,2 0 2 ,2 0 7
alt-suflar 2 0 1 , 2 1 1 , 2 1 2
A m erik a

Birleik

D evletleri

B
113,

1 8 7 ,1 8 8 ,2 1 0
A m erik an Anayasas 126, 2 1 0
analojistler 3 3

B ad iou , Alain 3 5 , 3 6 , 112

barstz adam (Friedhs) 129
Bataille, G eorges 7 9 , 8 0 ,9 4 , 1 3 7 , 1 3 8 ,
13 9

anatom i 2 2 0

B at nn biyosiyasal bedeni 221

anayasal g 5 3 , 5 4 , 5 6 , 5 8 , 5 9 , 6 2

Bat siyaseti 2 0

anayasal iktidar 5 9

B eck er-F rey tin g , H erm an n 186

anayasama g c 5 3 , 5 4 , 5 5 , 5 7 , 5 8 ,

beden 1 1. 1 5 , 1 2 5 , 1 4 9 , 1 5 0 , 1 7 9 .

5 9 ,6 2
aticim rgime 1 5 4 ,1 5 6

1 8 0 ,1 8 2 , 1 9 5 , 2 0 4 , 2 0 6 , 2 1 0 , 2 1 1 ,
2 1 3 ,2 1 8 ,2 1 9 ,2 2 1

anom alistler 3 3

BeiGner, F ried rich 45

A ntelm e, R o b e r t 19 , 2 1 9 , 2 2 3

belirlenem ezlik eii 2 9

A ntik C e rm e n ve skandinav 1 2 8

belirsizlik 1 3, 1 4 , 18, 3 0 , 3 1 , 3 5 , 3 6 ,

38, 39, 44, 46, 48, 51, 5 5, 6 2, 83,

B lachot, M au rice 4 , 2 8 , 8 0

9 7 , 104, 1 0 7 , 11 2 , 11 9, 130, 133,

B o d in .Jean 1 15, 1 2 5 ,2 1 1

134, 13 5 , 147. 18 0 , 1 9 6 ,2 0 3 , 2 0 4 ,

B rack .V icto r 168, 171

2 0 5 ,2 0 7 ,2 1 4 ,2 1 9 ,2 2 1

Brand, Kari 171

B rutu s.Ju nius 1 10

belirsizlik eii 221

belirsizlik mntkas 14, 3 1 , 3 6 , 8 3 ,
1 0 4 ,1 1 2 ,

Burdeau, G eorges 5 4 ,2 2 5
byk kapatlm a" 2 8 . 144

1 3 0 ,2 1 4

Benjain, W alter 13, 2 1 , 3 9 , 5 4 , 5 5 ,

67, 70, 7 1 . 72, 8 1 , 82, 83, 84, 85,

c-

1 04, 1 3 8 ,2 0 6

C a ccia ri, Massio 6 6

benlik ile beden 180

C allois, K o g cr 9 9 , 138

B en n ett, H . 9 0 ,9 1

Cassius, Spurius 110

Benveniste, m ile 3 6 , 8 5 , 9 5 , 121

cezaevleri 3 0

Bergblck, W ilhelm Franz 186

cezalandrm a 131, 135

Beriah Tevrat 7 5

cezalandrm a hakk 1.31

beyin nakli 19 5

C ice ro 135

beyin lm 19 3 , 1 94, 195

cinayet 9 0 , 101.

103. 104, 106, 126,

127. 1 2 9 , 167.

170, 190, 193, 197.

Bickernan, Elias 1 1 6 , 117, 118

bilgi 4 5 . 4 6 , 5 8 . 6 1 . 6 3 , 6 9 , 9 4 , 163,
168, 187

217
cinayet yasas 106

bilimsel kavramlar 1 96

in g en eler 1 8 6 ,2 1 3

Binding, Karl 1 6 3 , 16 4, 165, 166,

cinsellik 1 6 1 ,2 2 1

1 6 7 ,1 6 8 , 170

cinsiyet 2 2 1

birinci snf vatandalar 178

plak havat 13, 16, 17, 18, 1 9 ,2 0 ,

Birlemi M illetler 160

7 2 . 8 4 . 8 5 . 104. 10 9. 112, 131. 134.

biyolojik beden 2 1 8

136, 1 3 8 . 140,

biyosiyasal 12, 13, 15, 18, 138, 140,

162, 167, 170,

171, 177, 183, 196,

1 44, 147, 149, 15 4 , 155, 157, 161,

197, 2 0 4 , 2 0 7 ,

2 0 9 ,2 1 3 . 2 1 5 , 2 2 1 .

144, 145, 150, 161.

222

1 6 2 , 16 4 , 16 7 , 17 0 , 171, 176, 178,

1 7 9 , 18 9 , 190. 19 6 , 2 0 4 , 2 0 6 , 2 0 7 ,

C labeg testi 186

210, 211, 212, 213, 214, 220, 221,

comommltl (toplum , devlet) 4 8

222

C o n ti, Libero 172

biyosiyasal beden 2 0 4 . 2 0 6

C rit , G iuliano 102, 103, 135

biyosiyasal iktidar m odeli 15

C y ren e 121

biyosiyasal mekn 147

biyosiyasal nom os 2 1 0

biyosiyasal proje 2 1 2

D achau 185, 1 8 8 ,2 0 1 ,2 0 2

biyosiyasal snrlar 1 96

D agogn et. Franoise 1 9 6 , 197

biyosiyasct 12, 13, 15, 2 0 , 136, 140,

Dasein 1 6 4 , 179, 18 0, 181, 182. 183.

14 3 '. 146, 170, 1 7 5 , 177, 179, 183,

2 0 4 ,2 1 3 ,2 1 5

222
D ebord, G uy 19
tic faao (fiilen) 5 0 ,2 1 0

Blackstoe, W illiam 5 6
. 232

deer 19, 16 5 . 1 67, 1 7 3 ,1 8 2 ,1 8 3

doa 4 7 , 4 8 , 5 1 , 8 3 , 132, 1 3 4 , 135,

180, 1 8 2 ,2 1 4 ,2 1 9

deer m ant 165

deer ve deersizlik 183

doa ile kiiltr 4 8 , 134

de jre (hukuken) 2 10

doa ile siyaset 1 3 2 . 182

D eleuze, Gilles 2 8

doal anm a 5 2

dem okrasi 13, 18, 19, 4 2 , 145, 1 4 6 ,

doal durum 3 1 , 4 8 , 4 9 , 5 0 , 5 1 , 5 5 ,

1 4 9 ,1 5 0

130, 1 3 1 . 134

dem okrasi ve hukuk devleti 4 2

doal hayat 10, 109, 1 2 3 , 130, 131,

dem okratik-kapitalist proje 2 1 3

1 5 4 ,1 9 7

deneyse! hayat 2 2 0

doal hukuk 4 8 , 4 9

D errid a, Jacques 4 , 6 6 , 7 4 , 8 2

doann kanunu 4 8

D escartes, R e n 150

D ou A vrupa 5 2

despotik ikddar 5 6

doum 1 5 4 , 155, 158, 159, 1 6 1 ,2 0 8 .

devlet 2 1 , 4 3 , 4 8 . 5 7 . 6 3 . 113, 114,

2 0 9 ,2 1 0

126. 1 3 1 , 1 45, 1 4 6 , 15 3 , 1 5 4 , 1 5 5 .

d ou m ile milliyet 158

1 56. 15 8 , 161, 1 6 6 , 1 7 1 , 177, 2 0 0 ,

dost-diim an 17, 1 3 5 ,2 1 2

2 0 9 .2 1 4

D um zil, G eorges 2 1 6

D evlet I I , 12. 13. 14, 1 8 , 2 1 , 2 6 , 2 7 ,

3 5 . 3 6 . 5 2 , 5 4 , 5 7 , 7 9 , 8 2 , 1 12 .

114.

D u m o n t, !.. 211
D urkh eim , E m ile 9 7 ,9 9 , 106

133, 134, 135, 1 3 6 , 1 72. 176, 1 8 8 ,

durumsal yasa 2 6

1 9 7 , 2 0 4 ,2 0 8

dnm eyi dnm e 6 2

devlet iktidar 161

dyamis ile energeu 5 9

D evlet Miti 114

devlet siyaseti 177

devlet teorisi 2 1 , 1 1 3

edimsel 5 8 , 5 9 ,6 1 , 6 2 , 6 3

Diels, R u d o lf 2 0 2

Edw ard, Azz 1 2 9 . 130

dil 1 6 , 2 0 , 3 1 , 3 2 . 6 6 , 2 1 1

egem en g 5 7 . 5 8

dilbilim 9 8 , 9 9

egem en iktidar 5 0 , 5 1 , 6 2 , 110, 115.

dind/profa 8 5 , 9 8 , 103

132, 1 3 5 ,1 4 6 . 162

dinsel 2 1 , 3 9 , 7 3 , 7 4 , 9 1 , 9 2 , 9 3 , 9 5 ,
9 7 , 9 8 , 1 0 0 , 1 0 2 , 1 0 3 , 105, 106,
1 2 3 .1 2 8 , 1 6 6 , 2 1 5 , 2 1 6 ,2 1 7

egem enin bedeni 1 2 0 . 12 6

egem en istisna 1 5 , 2 9 , 3 1 , 3 5 . 5 1 ,
103, 105, 106

disiplinci denetim 12

egem enliin mekn 3 8

dar ile ieri 18, 3 0 , 3 3 , 3 8 , 3 9 , 8 3 ,

egem enliin paradoksu 4 0

1 8 2 . 2 0 3 .2 1 4

egem enliin tem eli 159, 177

dlama 1 6 , 1 7 . 1 8 , 3 2 , 3 3 , 3 9 , 4 0 , 1 0 4 ,

egem enlik 17, 2 1 , 3 5 , 3 7 , 4 0 , 4 4 , 4 8 ,

1 0 6 , 130, 1 8 2 ,2 1 1 ,2 1 4

49, 5 7, 58. 59. 6 1 , 62, 63, 6 4. 77,

dlama ile ierm e 13 0 , 182

7 9 , 8 0 , 8 1 , 8 2 . 8 5 . 9 4 , 103. 105.

dlama ile ilem c 1 8 .3 9 , 2 14

106. 110, 114, 1 3 1 , 137. 138. 139,

dlanma 17, 2 9 , 8 5 , 10 2, 103, 189,

1 5 5 , 157, 161, 1 6 5 . 1 7 0 ,2 0 6

212

egem enlik teorisi 2 0 6

egem en nomos 2 9 ,4 9 , 136

dsallk 3 2 . 164
. 233

egem en iddet 3 1 , 8 2 , 8 3

genetik bilimi 174

egem en tebaa 155

gerek hayat 85

egem en yasaklama 6 1 , 6 3 , 6 7

g erek istisna 83

e g o ile id 2 1 3

G ie s e y R .E . 1 1 3 . 1 14. 1 1 6 . 117, 124,

E ich m an n , A d o lf 2 0 6 , 2 1 8

125

ekon om izm 2 1 2

gizem li yeti 6 9

em ir ve yasaklar 3 7 . 7 5

G oldberg, Dr. 187

entegre devlet 145

G orgias 4 4 , 4 6

E rn o u t-M e ille t, Alfred 9 9

gsteren 2 7 .3 2 . 3 4 , 6 0 , 8 3 . 105, 109.

Eski R o m a 17, 8 9 , 9 0 , 9 9 , 119, 120,

216

148, 195
gsterilen 3 3 . 166

Eski Yunanllar 8 5

G ou lo, M . 191, 192, 1 9 3 , 194, 196

ekya 1 2 8 ,1 3 0

G rafeeck 1 6 8 ,1 6 9

etik 3 9 , 1 53. 163, 1 6 6 ,1 7 0 . 188, 189,

G uattari, Felix 2 8

2 0 8 ,2 1 .9
erik ile hukuk 2 1 9

H
Flaggadah 7 4

hakikat 181, 182

faizm 19, 155

H aldane, J.B .S . 175

Festus, Pom peius 3 8 , 8 9 , 9 0 , 9 2 , 9 8 ,

H alk 9 6 .2 0 4 , 2 1 0 , 2 1 1 . 2 1 2 , 2 1 3

101, 136
Fischer, E u g e n 1 7 2 ,1 7 4 ,1 7 5

halk 3t-kncsi 211

halk egem enlii 5 7 ,2 1 0

fizyoloji 2 2 0

H alk ile halk 2 1 3

Flaccus, Calpurius 1 11

H arvard raporu 194

Flam inius. C aius 1 10

Harvard niversitesi 193

Foucau lt. M ichel 11, 12, 13, 14, 15,

hayat destek teknolojisi 1 9 4 ,2 2 0

1 6 , 1 8 , 2 8 , 3 0 , 1 0 8 , 1 3 6 . 1 4 3 , 144.

hayat ile hukuk 3 8 , 7 7 , 2 0 7 ,2 1 9

1 46, 1 7 4 ,2 2 1 ,2 2 2

hayat ile logos 182

Fow ler, W . W ard 9 1 . 9 2 , 9 8 , 9 9 , 1 0 2

hayat ile l m 1 9 0 ,1 9 4 , 1 9 6 .2 2 0

F ran ce, M arie de 11, 1 1 6 . 132

hayat ile siyaset 1 3 ,1 6 , 1 7 7 ,2 0 5

F ran c,Jo h an Peter 174

hayann gzetim i 1 4 6 ,1 7 5 ,1 7 6

Fransz D evrim i 5 6 . 1 5 6 , 1 5 7 , 2 1 0 ,

212

hayatn kutsall 2 1 , 8 4 , 104, 139

hayatn siyasalla(tnl)mas 145

Freu d, Sigm und 9 5 , 9 8 , 2 1 1 . 2 1 3

hayat tarz 1 0 , 6 9 , 8 5 , 2 2 2

Fugier, H u g u ctte 9 8 , 9 9

H eg el, G eo rg W ilh elm F ried rich 3 2 .

F h rer 1 7 1 , 1 7 6 , 1 7 9 , 2 0 2 , 2 0 5 , 2 0 6 ,
2 1 7 , 2 1 8 ,2 2 1

7 9 , 8 0 , 138
H eid egger, M artin 5 9 , 6 3 , 7 7 , 7 9 ,
1 7 9 ,1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 3 . 2 2 2

H esiodos 4 4

G alton. Francis 174

H im m ler, H ein rich 1 6 8 , 1 8 4 , 1 8 5 .

G anschinietz. R . 9 9
G aylin.W . 1 9 6

201
H in t-A vru p a halklar 128

Hippias 4 7

ikinci snf vatanda 178

H id e r,A d o lf 1 4 0 , 1 6 8 . 1 6 9 . 1 7 5 , 1 7 8 ,

iktidar 13, 14, 15. 4 5 , 5 0 , 5 1 , 5 5 , 5 6 .

17 9 , 1 8 0 ,2 0 1
H obbes, T h o m as 4 8 . 4 9 , 130, 131,
1 3 4 ,1 3 5 ,1 5 0

5 9 .6 2 ,8 4 ,1 0 9 .1 1 0 .1 1 1 .1 1 4 ,1 1 5 ,
12 4 , 132, 135. 136, 143, 146, 162.
2 0 4 ,2 1 7 ,2 2 1

H o ch e , Alfred 1 6 3 , 168

ilahi iddet 8 2 ,8 3

H lderlin, Fried rich 4 4 , 4 5 , 4 6 , 2 1 9

ilahiyat 2 7 , 2 8 , 9 7

H olocau st 139

ilikisizlik 3 0

H on eros 8 5

ilk felsefe 5 9

homo hominis ltps (insan

insann

kurdudur) 4 8 , 1 3 0

ilk hayat 103

ilk siyasal iliki 2 1 4

h om o zig o tik 175

infaz em ri 2 0 6

R u h en ," H . 9 6 , 2 2 8
hukuk 17, 2 1 , 2 5 , 2 6 ,
34, 37, 38, 39,

40,

48, 49. 57. 65,

66,

71, 72, 73, 74.

75,

insan haklan 152, 1 5 3 .1 5 7 , 159, 161

2 7 , 2 9 , 3 0 , 3insan
1,
hayat 8 5 , 1 1 2 , 1 6 0 , 1 6 2
4 2 , 4 4 , 4insan
6 , 4 7 , ile hayvan 130, 1 3 4 ,1 9 7
6 7 , 6 8 , 6insan
9 , 7 0 , ile vatanda 1 5 6 ,1 5 8
7 6 , 7 7 , 7insaniyetilik
8 .8 2 .
1 6 0 ,1 6 1

8 3 , 8 4 , 9 2 , 102, 1 0 3 , 1 0 5 ,1 0 6 ,1 0 8 ,

insan kobaylar 187

1 1 4 , 1 3 0 , 13 5 , 1 4 0 , 14 6. 153, 156,

insan-vatanda 161
iradi istisna durum u 201

1 6 4 , 16 5 , 1 67, 1 9 5 , 1 9 9 ,2 0 2 ,2 0 3 ,
2 0 5 , 2 0 6 . 207, 2 0 8 , 2 0 9 ,2 1 9 ,2 2 0 ,

221,222

sa. H z. 11 5
isdsna alan 3 0 , 1 9 3

hukuk biim i 6 9 , 7 2 , 7 7 , 7 8

issna d evlet teorisi 21

hukuk ile gerek 221

istisna durum u 2 8 , 3 0 . 3 1 , 3 4 , 3 6 , 7 2 .
8 3 ,1 3 0 , 1 4 7 , 1 9 0 , 2 0 1

hukuk kurallar 2 0 9
hukuksal dzen 3 7 , 1 6 4 , 2 0 4

istisnai 2 7 , 2 8 , 3 0 , 3 6 , 3 7 . 4 9 . 5 0 , 5 1,

hukuksa] g 4 3

5 4 ,7 0 ,7 1 ,7 2 ,7 5 ,8 2 ,8 3 ,1 0 3 ,1 3 5 ,

hukuksal kesinlik 2 0 5
hukuksal-kurum sal
15

iktidar

1 4 7 ,1 6 4 . 1 7 0 . 1 7 7 , 1 8 2 . 1 8 3 , 2 0 0 .
m odeli

hkm dar 1 9 , 117

2 0 1 .2 0 3 ,2 0 9
istisna ile kural 2 0 3
istisna ilikisi 2 9 , 3 0 , 1 0 3

H usserl, Ednund 180

istisna m ekn 1 6 1 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 9

j-

itaat 6 3 . 1 5 6
iyi ahlak 2 0 5

bni Sina 6 0

iyi hayat 1 1 ,1 5 , 16

ieri ile dar 3 2 , 1 9 0

rk 1 4 5 , 1 7 5 , 1 7 8 . 2 0 4 , 2 0 5
rklk 175

ilene 17. 1 8 . 3 2 . 3 9 , 4 0 . 1 0 2 , 2 1 1 ,
214
ilen m e 3 4 , 3 5 . 3 6

J-K

ileyici dlama 3 2 , 1 0 6
i sava 2 1 2

Jh e rin g , K o d o lp h e 12 9

isel hakikat 182

ihlal 3 7 , 7 5 . 9 1 , 9 2 , 1 2 9 . 1 3 8 ,2 1 9

K afk a .F ra n z 6 5 , 6 6 , 6 7 , 6 8 , 6 9 . 7 0 ,
7 1 ,7 2 ,7 3 ,7 4 ,7 6 ,2 0 5
kaltmsal hastalklar 178

kutsal da 8 9
kutsal hayat 104, 109, 123, 124, 125,

kamu gvenlii ve dzeni 2 0 5

kamu hukuku 3 3 , 5 0 , 5 6

131, 1 3 7 , 1 4 5 , 1 6 0 , 1 6 7 , 2 1 3

kam uoyu 21 i
kamusal alan 2 1 5

kutsal insan 1 4 0 , 158

K ant, lm m anuel 6 8 , 6 9 , 2 2 7

kutsaln mulakl 9 8

K antorow icz, E rn st 113, 114, 115,

1 1 6 ,1 1 7 , 1 2 4 ,1 2 5 ,2 1 8

kutsaln nphemlii 9 4 , 9 6 , 9 8 , 9 9

kanun 1 1 , 4 0 , 5 5 . 2 0 6 , 2 1 7 , 2 1 8 , 2 1 9

kutsal korku 97

kanun gc 4 0

kutsal kurt 128

kanun koyan iddet 5 5

kutsallar hukuku 104

kan ve toprak 1 5 5 ,2 1 1

kutsallar kutsal 105

Kutsal Kitap 3 4 , 7 0 , 9 5 , 1 5 0

kaos 2 8 , 2 9 , 3 0

kutsallk 8 5 . 8 9 , 9 5 , 105, 139

kapatlm a/hapsedilm e 2 9
karakter 3 9 , 1 0 6 ,1 2 3 ,2 1 8

kutsal ve laedi 9 8
kutsal yetki 104

Kelsen. H ans 4 0

kuvvetler ayrl 2 0 6

kendilik teknolojileri 14
L

Kernyi, Kroly 9 1 , 9 2 , 2 1 6
kesintisiz devrim 5 6

La B otie, E tien n e de 14

Kierkegaard. Sren 2 7
kitlesel hedonizm 2 0

Lam b, David 194, 1 9 5 ,2 2 7

Lange, Ludw ig 9 1 . 2 2 7
Lanjuinais, Jean -D en is 156, 157

Klossowski, Pierre 138

klelik 14. 181

Latinler 107, 109. 119

Leibniz, G ottfried 150

kuraln askya alnmas 2 8 .2 9

Lem are. N icholas D e 174

kurallar 5 1 ,5 7

Leninist parti 5 6
Leviathan 131, 1 5 0 ,1 5 1

Kojve, Alexandre 7 8 , 7 9 , 8 0

kurban 17, 19 . 8 5 , 9 0 , 9 1 , 9 2 , 9 6 , 1 0 1 ,

Levinas, Em m anuel

102, 103, 104, 1 0 6 , 107, 112, 1 1 6 ,

179, 180, 181,

227

120. 12 2 , 124, 12 5 , 1 2 6 , 127, 132.

Levi. P rim o 100, 1 3 3 ,2 1 8 .2 2 7

135, 138. 1 3 9 , 1 4 0 , 160. 165. 170.

Lvi-Strauss. Claude 3 6 ,2 2 8

197
kurban edilemeyen varolu 139

liberal dnce 180

kurban elilne 9 1 . 103

Lincoln, Abraham 2 1 0

kurt adan 129

lingistik 3 1 , 3 2 , 3 3 , 3 4 . 3 6 , 67

kurtulu 135, 166

Livy 119. 1 2 0 ,2 2 8
L ock e.Jo h n 50

kutsal 17. 19. 4 5 , 7 4 , 8 4 , 8 5 , 8 9 , 9 0 .

9 1 . 9 2 . 9 3 , 9 5 . 9 6 , 9 7 , 9 8 , 9 9 , 100.

logos 16, 17, 182

102, 10 3 , 10 4 , 1 0 5 , 1 06, 107, 109,

Louis. X V I . 126

111.

11 2 , 119, 120, 1 2 3 , 124, 125, Lw itli. Karl 1 4 5 ,4 4 6 ,2 2 8

12 6 , 127, 1 2 8 , 129, 1 3 0 , 131. 136.

137, 138. 1 39, 14 0 , 145, 149, 153,

15 8 . 16 0 , 161, 16 7 . 1 7 0 ,2 1 3 ,2 1 6 ,
217

M acrobius, Ambrosius T h eodosius

9 0 , 9 1 , 9 2 , 1 0 2 , 122

kutsal alan 105

M anlius Torquatus.Titus 110, 1 19

236

M airet, G rard 6 3 , 2 2 8

N e g ri, A n to n io 5 7 . 5 8

M allarm , Stphane 6 7

N e w to n , Isaac 1 5 0

mantk 3 3 , 6 4 , 6 7

N ietzsch e, F ried rich 5 9 , 6 3

M ao, Z e d o n g 5 6

N ihai z m 8 2 , 1 5 9 , 1 7 9 , 2 0 3 , 2 0 9 ,

M arett, R o b e r t 9 8

213

Marsilius, Padual 11

nihilizm 6 8 , 7 0

M arx, Karl 2 1 2

omos 2 9 , 3 0 , 3 1 , 3 7 . 3 9 , 4 3 . 4 4 , 4 5 ,

M auss, M arcel 3 6 , 9 6 , 9 7 , 9 9 , 2 2 8

46, 47. 48. 49. 50, 51. 52, 66, 68,

Medavvnr, Peter 196

7 7 , 105. 130. 134, 135, 136, 199,

M einer. Felix 1 6 3 .2 2 5

2 0 6 ,2 0 8 ,2 0 9 .2 1 0

M elville, H e n n a n 6 4

n orm al d urum 2 9 ,3 0 , 8 3 , 2 0 1

M esih 7 4 , 7 5

N u rem b erg 1 5 9 , 1 6 7 . 1 6 8 , 1 7 1 , 178,

M esihilik 7 3 , 7 5

179, 1 8 5 ,1 8 7 ,1 8 8 ,1 8 9 ,2 0 3 ,2 0 8

metafizik i 7 , 2 0 , 6 4
M ielke, F. 1 88, 1 8 9 ,2 2 8

O-

M ilner, J .- C . 3 2 . 2 2 8

jenik 1 4 7 , 169, 1 7 2 , 1 7 4 ,1 7 6 . 178.

m o d ern biyosiyaset 1 7 0 , 179

1 8 3 ,1 8 6

m od ern dinsel fenom enoloji 105

olabilirlik ile gereklik 5 9

m o d ern ehrin kuruluu 134

olgusal hayat 1 8 2

m o d ern siyaset 145

olgusallk 5 4 , 1 8 1 , 1 8 2

M ollaret, R 1 9 1 , 1 9 2 , 1 9 3 , 196

olgusal sorun 2 0 3

M o m m sen , T h e o d o r 9 1 , 2 2 8
M ontesq uieu. C h arles-L ou is de Se
con dt 5 0

l cezas 197

M o rg a n ,T .H . 175

olumsallk 5 9 . 6 3 , 180

m kem m el hayat 2 0 6

lm -siyaseti 1 4 7 , 179

m kem m el potansiyel 6 0

olum suzlam a 8 0 , 165

miilk 173

rfi hukuk 3 4 , 19 9

m lteciler 1 5 2 ,1 5 8 .1 6 0

organ nakli 193, 195

M lteciler Yksek Kom iserlii 160

O rige 71

mltecilik 1 5 9 ,2 0 7

taazi 166, 167. 168, 169, 170, 171

m nferit 2 8 , 3 5 , 160
mutlak belirsizlik

olm am a potansiyeli 6 2 ,6 3
olm a potansiyeli 6 4

o to rite 2 6 , 5 6

221

O tto , R u d o lp h 9 7

mutlak tahakkm 1 4 4
M slm an (Muselmann) 6 8 ,2 1 8 .2 1 9

z 3 9 , 6 2 . 6 7 . 7 7 , 7 8 . 8 0 , 159, 194,

222

zg r insan 148

N ancy, Je a n -L u c 4 0 , 7 6 , 8 0 , 13 9

zgrlk 19, 1 4 9 ,2 0 0

N ansen Brosu 160

znele(tir)m e sreleri 144

Nasyonal Sosyalizm 155, 156, 173,

znel teknolojiler 15

182
N azilcr 1 7 8 ,2 0 9
. 237

R o m allar 3 3 ,1 0 9 , 1 1 1 ,2 1 6

pagan 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 7 , 1 2 4

R o sch e r, D r. 1 8 4 ,1 8 5

paradigma 2 0 3

R o se . P rof. 1 8 8 .1 8 9

Pauly- W ilson 9 9

R o sen b erg , Alfred 1 5 5 ,1 8 2

Pavlus 7 , 7 3

R o sen zw eig , Franz 179

physis 4 7 . 4 8 , 5 1 . 10 5 . 1 3 0 ,1 3 4

R ousseau, Jean -Jacq ues 1 3 4 ,1 5 6

Pindar 4 2 , 4 4 . 4 6 . 4 7 . 4 9

ruh ile beden 179, 182

Pisagoras 2 0 6
Pius, A ntonius 1 1 7 ,1 1 8

S -

Platon 9 , 4 4 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 1 3 3 . 2 3 0

Sabetayct 7 3

plebler 104

Sevi, Sabetay 7 5

P low den. E . 1 1 4 ,1 2 4

Sade, M arquis de 1 6 1 ,1 6 2

Plutarch 2 1 7

sa f hukuk 7 0

polis 1 0 . 13, 14. 15. 1 6, 17, 18, 158,

sa f Varlk 2 1 6

1 7 4 . 17 5 . 1 7 6 . 1 7 7 , 1 8 2

sanal istisna 8 3

polis-bilin 14. 174

sayg 6 9 . 9 1 , 9 7

Pom pilius, N una 101

Schelling, R o b e r t 5 9 , 6 3 , 2 1 5

potansiyel ideolojisi 6 3

Schlosser, Julius 116

potansiyel ile edim 5 9

S ch m itt, C arl 1 7 , 2 1 , 2 5 . 2 6 , 2 7 , 2 9 ,

potansiyel ontolojisi 5 9

3 0 . 37, 39. 40. 45, 46. 49, 50. 51,

potansiyelsizlik 6 0

5 7 . 8 2 , 8 5 . 11 4 , 1 1 5 , 1 3 5 ,1 4 6 ,1 6 5 .

p o zitif hukuk 2 7 , 4 9

1 7 0 .2 0 2 , 2 0 4 ,2 0 5 , 2 0 6 . 2 0 7 . 2 0 8 ,

profan 8 5 . 102, 1 0 3 . 1 0 5 , 1 0 6 , 1 2 0 ,

2 1 7 ,2 1 8

1 2 3 ,1 3 9

S ch o lem , G ersch o m 6 7 , 6 8 , 7 0 , 7 2

proletarya diktatrl 21

Schrder, Prof. 186

Protagoras 4 7

sefalet ve dlarma 2 1 2

Prusya 1 9 9

ehir 16, 1 3 0 , 1 3 2 , 2 1 4 , 2 1 5 . 2 2 2

psikoloji 9 8

sekler omos 6 8
sem antik 9 , 3 6 , 8 5

Q -R

seniyotik 3 6

Q u en eau . R a y m o n d 8 0

ses ile dil 2 0

Q uinlan, K aren 1 9 5 , 1 9 6 ,2 2 0

Shumway, N o rm an 195

R ab in o w , Paul 2 1 9

iddet 3 1 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 5 4 ,

R e ite r, f lans 1 7 2 , 1 7 3 ,1 9 7

5 5 , 8 1 . 8 2 , 8 3 , 8 4 . 102, 1 0 3 , 106,

R ich a rd , II. 4 . 1 1 4 ,2 3 0

131

R ick e rt. H ein rich 165

iddet ile adalet 4 3

R o b esp ierre. M axim ilien 5 6 ,2 1 0

iddet ile hukuk 4 4 ,4 8 . 8 3 .8 4

R o m a 1 7 , 3 3 . 3 4 . 8 9 , 9 0 . 9 2 , 9 9 . 101.

Sieycs, Em m an u el-Josep h

1 0 4 , 10 6 . 10 9 . 1 1 0 . 111. 115. 116,

55,

57,

1 5 7 ,2 1 0

1 17. 1 1 9 ,1 2 0 . 1 2 3 , 1 2 9 . 135, 1 5 6 ,

siyasal alan 16 2

2 1 2 ,2 1 6

siyasal beden 1 2 5 , 2 1 0 , 2 1 1 , 2 1 3 . 2 1 8

R o m a hukuku 1 09

siyasal hayvan 2 1 5
23 8

siyasal haklar 157

S trong, R .P . 187, 189

siyasal hayat 10, 147

sululuk 3 9 ,1 7 1

siyasal iktidar 1 0 9

srekli devrim 56

siyasal irade 5 7

srgn 135

siyasaln telosu 15
siyasal kavramlar 1 75

siyasal m ekn 183

tabu 9 1 . 9 2 , 9 5 , 9 6 , 9 8 , 100

siyasal-olnavan hayat 158

tarih 1 2 , 2 0 , 7 2 , 8 0 , 1 3 5

siyasal sistem 4 9

tarihin sonu 7 8

siyasal teknikler 12, 14

tebaa 1 3 8 , 148, 1 4 9 , 1 5 4 , 155

siyasal teoloji 1 1 4 ,1 1 5

tekel 2 6

Siyasal Teoloji 8 2 , 113

teknoloji 181, 1 9 2 , 193, 195, 196

siyasal varolu 11, 16, 17, 162, 2 1 1 ,

temsil 3 5 , 3 7 , 3 8 , 5 4 , 105, 122, 123,

221

125, 1 .3 1 ,1 5 3 ,1 6 1 ,1 7 1 .2 1 7

siyaset 12, 13. 15. 16. 17, 1 9 ,2 0 , 5 3.

terk edilm e 6 3 , 7 6 , 7 8 , 104

5 9 , 1 1 2 , 11 3 . 1 3 2 , 1 34, 1 3 5 , 144,

terk etm e 4 0 , 6 3 , 6 8 , 7 8

14 5 , 1 5 0 , 1 6 0 , 16 2 , 1 7 0 , 1 7 1 . 173,

Tevrat 6 8 , 7 2 . 7 3 , 7 5

1 76, 1 7 7 , 17 9 , 1 8 2 , 1 8 3 ,2 0 4 ,2 0 5 ,

T h era (Santori) 121

2 0 7 ,2 1 0 ,2 1 1 ,2 1 3 ,2 1 6 ,2 2 1 ,2 2 2

T h o m as,Yan 1 0 9 ,1 1 0 ,1 1 1 .1 5 0 ,2 2 6 ,

siyaset d 2 0 4 ,2 0 7

229

siyaset felsefesi 5 9 , 1 50

tbbi-bivolojik bilim ler 2 2 2

siyaset ile hayat 16. 176

tp 1 6 3 ,1 6 9 ,1 7 1 , 1 7 2 ,1 7 3 ,1 8 6 ,1 8 8 ,

skynetim 3 0

189, 1 9 1 , 1 9 3 .1 9 5 , 1 9 6 ,2 2 0

snf atmas 2 1 2

np ile hukuk 195

snflar 3 5 , 2 1 2

tp ile siyaset 171

snr kavram 21

tp ve biyoloji 196

S m ith, R o b e rtso n 9 5 , 9 6 , 9 9 , 2 2 4

Tocqueville, A lexis de 19

Sofistler 4 8

toplam a kamplar 12, 3 0 , 162. 199,

Solon 4 3 , 4 4

2 0 0 .2 0 2 ,2 0 9

sosyal b ilim le r 1 0 0

toplum sal hayat 131

sosyalizm 2 12

totalitarizm 19, 1 4 5 . 147, 177

sosyoloji 9 9

totaliter devletler 1 4 6

Sovyetler Birlii 5 6 , 5 7 , 7 9

totaliter siyaset 144

szce 3 2

Trebatius 10 2

szlem e 1 1 2 , 13 2 , 134, 135, 1 5 0 ,

Troki, Lev 5 6

214
Spinoza, B aruch 5 9 , 150

U -

Spohr. W e rn e r 2 01

n c D nya 2 1 3

SS 2 0 1 . 2 1 9

lke 1 3 5 , 136, 1 7 3 .2 0 8

Strachau -D avidson . Jam es Leigh 9 1 .

ulus 5 5 , 1 5 2 , 1 5 3 , 154, 1 5 5 ,1 5 8 ,1 5 9 ,

229

160, 1 6 1 ,2 0 8 ,2 0 9

Strauss, L e o 1 9 , 3 6 , 4 8 . 4 9 , 100, 2 2 1

ulusal egem enlik 157

. 239 .

Yahudiler 1 4 0 , 1 5 9 , 168, 178, 185.

ulus-devlet 1 53, 1 5 8 ,2 0 9
st-kom a 1 9 1 ,1 9 3

213

st-stnllar 2 1 2

Yahudi soykrm 139

stn Varlk 5 6

yaln yaama 9 , 10. 11, 109

yasa 2 6 , 2 9 , 3 2 , 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 5 , 5 4 , 5 5 ,
6 7 , 7 0 , 8 1 , 8 2 . 8 3 , 8 4 , 15 9 ,1 7 8 ,2 0 7

V
vah^i hayat 130

yasa ile doa 8 3

Valerius. M axim us 110

yasak 4 0 , 5 8 , 6 6 , 8 3 , 9 1 , 9 2 , 9 6 , 129,
134

Varlk 5 6 , 6 2 , 7 7 , 7 8 , 7 9 , 179, 180,

yasaklama 2 8 , 4 0 , 4 1 . 5 5 , 6 1 , 6 2 , 6 3 ,

1 8 3 ,2 1 5 , 2 1 6

6 6 , 6 7 , 9 6 , 1 2 9 ,1 3 4 ,1 3 6 , 1 6 4 ,2 1 4

varolar 2 0 9

vasakla(n)ma 2 9 ,1 3 7

Varto 107
vatanda 1 0 9 , 111,

1 4 8 , 1 5 4 , 155,

1 56, 15 7 , 1 5 8 , 159, 1 6 0 . 161, 1 7 8 ,

yasay askya almak 8 2

yasay koruyan iddet 5 4 , 8 1 , 8 3

2 0 4 ,2 1 0 ,2 1 5

Yeni Dnya 5 0

vatandalk 1 5 6 , 159, 2 0 3 ,2 0 8

yeryznn onos'u 3 0 , 4 9

V ern an t.Jean -P ierre 1 2 1 ,1 2 2 ,2 2 9

V ersduer, O ttm ar von

yasa koyan iddet 5 4 , 8 1 , 8 2 , 8 3

172,

173,

1 7 4 ,1 7 5 , 176, 177, 197

Versnel, H .S. 122
V ico, Giambattista 2 7 , 3 0 , 3 2 , 3 3 , 3 6 ,
3 9 ,4 0 ,4 4 ,1 6 1 ,1 7 9 ,2 1 0

Yugoslavya 5 2 , 7 9 , 2 0 9
Yurtsuz Jo h n 14 8
Z
ztlarn balam 4 3 .
zorunluluk durum u 5 9 , 2 0 5

Vollardt 1 8 7
W
W alde. A . 9 9
W alzer. M ichael 126
W einberg, K u rt 7 3
W iiam o w itz-M llen d o rf,

U lrich

von 4 6
W ilda, W ilh elm Eduard 129
W illiam , M ocrb ek eli 11
W ilson 9 9 , 2 1 9
W undt, W ilh elm M ax 9 6 , 9 7
Y
yabanc 3 3 , 1 3 6 , 1 5 7 . 2 0 0 , 2 0 8 . 2 1 7
Yahudi 7 4 . 7 5 . 1 1 4 . 1 3 9 , 1 4 0 , 176,
1 7 8 . 18 0 , 1 8 5 , 2 0 0 . 2 0 2 . 2 0 3 , 2 0 6 .
2 0 7 ,2 0 9 .2 1 3 ,2 1 8
Yahudi-H ristiyan dnce 180

. 240