İkt103u - İkti̇sada Gi̇ri̇ş I PDF

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2615

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1583
‹KT‹SADA G‹R‹fi-I
Yazarlar
Prof.Dr. Mustafa ÖZER (Ünite 1)
Yrd.Doç.Dr. Meltem ERDO⁄AN (Ünite 2)
Doç.Dr. Ahmet T‹RYAK‹ (Ünite 3)
Doç.Dr. Sezgin AÇIKALIN - Yrd.Doç.Dr. Necati Ç‹FTÇ‹ (Ünite 4)
Prof.Dr. Erinç YELDAN (Ünite 5-6)
Yrd.Doç.Dr. Erkan ÖZATA (Ünite 7)
Doç.Dr. Ekrem GÜL - Doç.Dr. Aykut EK‹NC‹ (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Mustafa ÖZER
Doç.Dr. Ahmet T‹RYAK‹
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›lar›
Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n
Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›

Recep Çolpankan
Grafikerler
Ayflegül Dibek
Hilal Küçükda¤aflan
Aysun fiavl›
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
‹ktisada Girifl-I
ISBN
978-975-06-1282-4
4. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 120.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Nisan 2014
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ vii
‹ktisad›n Temel Kavramlar›na Girifl......................................... 2 1. ÜN‹TE

‹KT‹SADIN TANIMI....................................................................................... 3
TEMEL ‹KT‹SAD‹ KAVRAMLAR .................................................................... 4
K›tl›k, Tercih ve F›rsat Maliyeti..................................................................... 4
‹stekler ve ‹htiyaçlar...................................................................................... 6
Mallar ve Hizmetler....................................................................................... 6
Mallar ....................................................................................................... 6
Hizmetler ................................................................................................. 7
Fayda, De¤er ve Fiyat ................................................................................... 8
Üretim ve Üretim Faktörleri.......................................................................... 8
Temel Karar Birimleri.................................................................................... 10
‹KT‹SADIN YÖNTEM‹................................................................................... 11
‹KT‹SADIN BÖLÜMLER‹ ............................................................................... 12
Mikro ‹ktisat ve Makro ‹ktisat ...................................................................... 12
Pozitif ve Normatif ‹ktisat ............................................................................. 13
ÜRET‹M ‹MKÂNLARI MODEL‹ ..................................................................... 13
Modelin Varsay›mlar› .................................................................................... 13
Üretim ‹mkânlar› Tablosu ............................................................................. 14
Üretim ‹mkânlar› E¤risi ................................................................................. 14
‹ktisadi Kavramlar ve Üretim ‹mkânlar› E¤risi ............................................ 15
K›tl›k, Tercih ve F›rsat Maliyeti .............................................................. 15
Üretimde Etkinlik .................................................................................... 16
‹flsizlik ...................................................................................................... 17
‹ktisadi Büyüme ........................................................................................... 17
‹KT‹SAD‹ SORUN VE ‹KT‹SAD‹ S‹STEMLER ............................................... 18
Özet................................................................................................................ 20
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 22
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 23
Okuma Parças› .............................................................................................. 24
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 27
Arz, Talep ve Piyasa Dengesi ................................................. 28 2. ÜN‹TE

ARZ VE TALEP .............................................................................................. 29
Talep ve Talep Edilen Miktar ....................................................................... 29
Talep fiedülü ve Bireysel Talep E¤risi ......................................................... 30
Piyasa Talep E¤risi ........................................................................................ 31
Talepteki De¤iflmeler (Kaymalar)................................................................. 32
Gelir ......................................................................................................... 33
Malla ‹liflkili Mallar›n Fiyat›..................................................................... 33
Zevk ve Tercihler .................................................................................... 33
Beklentiler................................................................................................ 33
Al›c› Say›s›................................................................................................ 34
Arz ve Arzedilen Miktar ................................................................................ 34
Arz fiedülü ve Arz E¤risi ............................................................................... 35
Arz Edilen Miktardaki De¤iflme ve Arzdaki De¤iflme................................. 36
Girdi Fiyatlar›ndaki De¤iflmeler ............................................................. 38
Teknolojik Geliflmeler............................................................................. 38
Beklentiler................................................................................................ 39
Üretici (Sat›c›) Say›s›ndaki De¤iflmeler .................................................. 39
iv ‹çindekiler
Vergi ve Sübvansiyonlar ......................................................................... 39

P‹YASA DENGES‹.......................................................................................... 39
Piyasa Dengesindeki De¤iflmeler ................................................................. 40
Talepteki De¤iflmelerin (Kaymalar›n) Piyasa Dengesine Etkisi ........... 40
Arzdaki De¤iflmelerin (Kaymalar›n) Piyasa Dengesine Etkisi .............. 41
Arz ve Talepteki Birlikte Kayman›n Piyasa Dengesine Etkisi .............. 42
Özet ............................................................................................................... 43
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 44
3. ÜN‹TE Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar› .......................... 48

ESNEKL‹K NED‹R VE NEDEN HESAPLANIR?.............................................. 49
TALEP ESNEKL‹KLER‹................................................................................... 50
Talebin Fiyat Esnekli¤i.................................................................................. 50
Talep Esnekli¤ini Etkileyen Faktörler .......................................................... 53
Mal Tüketici ‹çin Zorunlu Mal› M› Yoksa Lüks Mal M›?....................... 54
Mal veya Hizmetin Yak›n ‹kamelerinin Var Olup Olmad›¤›................ 54
Piyasan›n Nas›l Tan›mland›¤› ................................................................. 54
Zaman ..................................................................................................... 55
Esnekliklerine Göre Talep E¤rileri ............................................................... 55
Tam ‹nelastik (S›f›r Esnek) Talep E¤risi ................................................ 56
‹nelastik (Esnek Olmayan) Talep E¤risi ................................................ 56
Birim Esnek Talep E¤risi ....................................................................... 57
Esnek Talep E¤risi ................................................................................. 57
Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep E¤risi ............................................... 58
Do¤rusal (Lineer) Talep Do¤rusu ve Talep Esnekli¤i ................................ 58
Do¤rusal Talep E¤rilerinde Toplam Gelir ‹le Talep Esnekli¤i ‹liflkisi ....... 59
Toplam Gelir ‹le Talep Esnekli¤i Aras›ndaki ‹liflki Nedir?.......................... 60
Talebin Gelir Esnekli¤i.................................................................................. 62
Çapraz Talep Esnekli¤i ................................................................................. 62
Arz Esnekli¤i.................................................................................................. 63
Arz Esnekli¤ini Etkileyen Faktörler .............................................................. 64
Arz E¤rileri ve Esneklik ................................................................................ 64
S›f›r Esnek Arz E¤risi (fs = 0) ................................................................ 64
‹nelastik Arz E¤risi (0 > fs > 1) ............................................................. 65
Birim Esnek Arz E¤risi ............................................................................ 65
Esnek Arz E¤risi (fs > 1) ........................................................................ 66
Tam Esnek Arz E¤risi (fs = ∞)............................................................... 66
ARZ VE TALEP ESNEKL‹KLER‹ UYGULAMALARI ..................................... 67
Köyden Kente Göç: Tar›mda Teknolojik ‹lerlemeler, Esneklik ve
Çiftçi Geliri ................................................................................................... 67
OPEC Petrol K›s›nt›lar› Türkiye’nin Petrol Faturas›n› Nas›l Etkiler? ........... 68
Neden AVM’lerde Hep Fiyat ‹ndirimleri Olur? Tüketicileri Çok mu
Seviyorlar? ...................................................................................................... 69
Neden Devlet Hep Benzin, Do¤algaz, Sigara ve Alkol Gibi
Ürünlerin Vergi Oranlar›n› veya Fiyatlar›n› Art›r›r? ..................................... 69
Vergi Yükü Kime Yüklenir?.......................................................................... 70
Özet ............................................................................................................... 71
‹çindekiler v
Tüketici ve Üretici Tercihlerinin Temelleri ......................... 76 4. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 77
Rasyonel Davran›fl......................................................................................... 77
Karar Alma..................................................................................................... 78
Marjinal Analiz............................................................................................... 78
TÜKET‹C‹ DENGES‹ .................................................................................... 79
Tercih ve Fayda............................................................................................. 79
Toplam ve Marjinal Fayda ............................................................................ 79
Tüketici Dengesi: Fayda Maksimizasyonu................................................... 82
ÜRET‹C‹ TERC‹H VE KARARLARI................................................................ 84
K›sa Dönem ................................................................................................... 85
Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki Üretim ............................................... 86
Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki Ürün E¤rileri..................................... 87
Uzun Dönemde Üretim................................................................................. 89
Faktör Bilefliminin Seçimi ............................................................................. 89
Özet ............................................................................................................... 92
Üretim ve Maliyet Analizi....................................................... 96 5. ÜN‹TE

‹fiLETMELER‹N ÜRET‹M KARARLARI........................................................... 97
Üretim Teknolojisi ve Üretim Fonksiyonu .................................................. 97
ÜRET‹M FONKS‹YONUNDAN ÜRET‹M MAL‹YETLER‹NE ......................... 100
Marjinal ve Ortalama Maliyetler ................................................................... 101
Marjinal Ürün ve Marjinal Maliyet E¤rileri Aras›ndaki ‹liflkiler................... 102
UZUN DÖNEMDE MAL‹YET E⁄R‹LER‹N‹N YAPISI ................................... 105
Özet................................................................................................................ 107
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 110
Okuma parças› .............................................................................................. 111
Tam Rekabet Piyasas› ............................................................. 114 6. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 115
REKABETÇ‹ P‹YASALARIN TANIMI............................................................. 115
REKABETÇ‹ B‹R ‹fiLETMEN‹N GEL‹R, MAL‹YET VE KÂRLARI .................. 116
KÂRLARIN ÇOKLULAfiTIRILMASI ‹LKES‹ .................................................... 117
MARJ‹NAL GEL‹R VE MAL‹YET E⁄R‹LER‹ .................................................. 119
REKABETÇ‹ ‹fiLETMELER‹N KISA DÖNEMDE ARZ E⁄R‹S‹....................... 120
REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN DÖNEM KARARLARI ................................ 122
REKABETÇ‹ P‹YASALARDA UZUN DÖNEM DENGES‹.............................. 123
Özet................................................................................................................ 125
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 127
vi ‹çindekiler
7. ÜN‹TE Eksik Rekabet Piyasalar› ......................................................... 130

EKS‹K REKABET P‹YASALARINA G‹R‹fi...................................................... 131
TEKEL P‹YASASI ........................................................................................... 131
Piyasaya Girifl Engelleri................................................................................. 132
Tekelci Fiyatlar ve Üretim Miktar›................................................................ 132
Tekelcinin Talebi ve Gelirleri ............................................................... 132
Kâr› Maksimize Eden Fiyat ve Miktar .................................................... 135
K›sa Dönemde Tekelci Dengesi................................................................... 136
Uzun Dönemde Tekelci Dengesi ................................................................. 137
Tekelde Fiyat Farkl›laflt›rmas› ....................................................................... 138
Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Koflullar›................................................................. 139
Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Türleri .................................................................... 139
Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Refah Etkisi............................................................ 140
Tekel Piyasas› ile Tam Rekabet Piyasas›n›n Karfl›laflt›r›lmas› ..................... 140
TEKELC‹ REKABET P‹YASASI ...................................................................... 141
Tekelci Rekabet Piyasas›n›n Temel Özellikleri ........................................... 142
Tekelci Rekabet Piyasas›nda Talep E¤risi.................................................... 142
Tekelci Rekabet Piyasas›nda Fiyat ve Miktar›n Belirlenmesi...................... 142
Tekelci Rekabette K›sa Dönem Dengesi ..................................................... 143
Tekelci Rekabette Uzun Dönem Dengesi ................................................... 143
Tam Rekabet Piyasas› ile Tekelci Rekabet Piyasas›n›n Karfl›laflt›r›lmas›.... 144
OL‹GOPOL P‹YASASI ................................................................................... 146
Oligopol Piyasas›n›n Varsay›mlar›................................................................ 146
Oligopol Modelleri ........................................................................................ 147
Kartel Teorisi ................................................................................................. 147
Dirsekli Talep Teorisi.................................................................................... 149
Fiyat Liderli¤i Teorisi..................................................................................... 150
PIYASA TÜRLERININ GENEL DE⁄ERLENDIRMES‹ .................................... 150
Özet................................................................................................................ 151
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 154
8. ÜN‹TE Kamusal (Sosyal) Mallar, D›flsall›klar, Asimetrik Bilgi ve

Sosyal Tercih ............................................................................ 158
P‹YASA BAfiARISIZLIKLARI .......................................................................... 159
KAMUSAL (SOSYAL) MALLAR...................................................................... 159
Bir Kamu Mal›n›n Etkin Sunumu ................................................................. 162
Fayda-Maliyet Analizi .................................................................................... 164
DIfiSALLIKLAR ............................................................................................... 164
Negatif D›flsall›klar ........................................................................................ 166
Pozitif D›flsall›klar.......................................................................................... 168
D›flsall›¤a Karfl› Çözümler ............................................................................. 169
D›flsall›klar Sorunu Çözümü: Devlet Müdahaleleri ............................... 170
AS‹METR‹K B‹LG‹ ......................................................................................... 173
Ters Seçim ..................................................................................................... 174
Ahlaki Tehlike ............................................................................................... 175
SOSYAL TERC‹H ........................................................................................... 175
DEVLET VE P‹YASA...................................................................................... 176
Özet ............................................................................................................... 178
Önsöz vii
Önsöz
Anadolu Üniversitesinin uzaktan ö¤retim yapan fakültelerinin ö¤rencileri ola-
rak, kendine has bir dili ve yöntemi olan iktisat bilimine bir girifl niteli¤indeki ilk
kitapla karfl›laflmaktas›n›z. Bu dilini konuflamad›¤›n›z bir ülkeye gitmeye benzer.
Nas›l böyle bir ülkede gidece¤iniz yeri ö¤renmek, al›flverifl yapabilmek ve ülke
yurttafllar› ile iletiflim kurabilmek için o ülkenin dilini ö¤renmek zorunda iseniz,
iktisada Girifl I dersinden baflar›l› olabilmeniz ve içinde bulundu¤unuz iktisadi
çevreyi ve dünyay› daha iyi anlay›p, analiz edebilmek için çok say›da yeni kav-
ram ve terimi olan bu yeni dili de iyi ö¤renmeniz gerekmektedir. Çünkü iktisat is-
ter tüketici olal›m, ister üretici olal›m isterse iflçi, memur veya ö¤renci olal›m he-
pimizin yaflam›n› etkilemektedir. Ayr›ca iktisatla her yerde karfl›laflma olas›l›¤›n›z
vard›r. ‹ktisatla bir gazeteyi okudu¤unuzda veya televizyonda bir haber program›
izledi¤inizde karfl›laflabilirsiniz.
‹flte elinizdeki bu kitab› okuyarak, gazetelerde ve televizyonlarda veya baflka
iletiflim araçlar›nda yer verilen ekonomi haberlerini daha iyi anlama yetene¤i ka-
zanabilir, herkesin yaflam›n› etkileyen temel kurumlar ve iliflkilerle ilgili sa¤l›kl›
bilgi sahibi olabilirsiniz. Dahas›, içinde yaflad›¤›n›z toplumun her alan›nda söz ko-
nusu olan karar verme süreçlerini anlamak için gerekli bir düflünme çerçevesi ge-
lifltirebilirsiniz. Çünkü biz inan›yoruz ki, bir kifli bir kere bir iktisatç› gibi düflün-
me yetene¤i kazan›rsa, hiçbir zaman flimdiki ile ayn› olmayacakt›r.
Bu nedenle bu kitab› okuduktan sonra, bu kitapta ö¤rendi¤iniz kavramlar›, ki-
flisel, ifl yaflam›yla ilgili ve sosyal konulara uygulayabilmenizi beklemekteyiz ve
bunu da yapman›z için sizleri teflvik etmekteyiz. Kitab›n sadece sizleri bu konuda
bilgilendirmek ve bunlar› gerçek yaflamda nas›l uygulayabilece¤inizi göstermek
amaçlar›yla yaz›ld›¤›n› unutmay›n›z. Onun içinde her üniteyi okumadan önce,
ünitenin amaçlar›n› ve okuduktan sonra da bu amaçlar do¤rultusunda neler ö¤-
rendi¤inizi sizlere üniteler de sorulan sorular› yan›tlayarak kontrol etmeye çal›fl›-
n›z. Umar›z kitap bu amaçlara hizmet eder ve siz ö¤rencilere yararl› olur.
Editörler
Prof.Dr. Mustafa ÖZER
Doç.Dr. Ahmet T‹RYAK‹
1
Amaçlar›m›z
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
‹ktisad› ve temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek;
N
‹ktisatç›lar›n teorilerini gelifltirirken kulland›klar› bilimsel yöntemi aç›klayabilecek;
Mikro iktisat ile makro iktisat ve pozitif iktisat ile normatif iktisat aras›ndaki
N
farkl›l›klar› aç›klayabilecek;
Üretim imkânlar› e¤risini kullanarak k›tl›k, f›rsat maliyeti, etkinlik ve iktisadi
N
büyüme gibi önemli iktisadi kavramlar› aç›klayabilecek;
Tüm toplumlar›n yan›t bulmak zorunda olduklar› temel sorular› ve iktisadi
sistemleri tan›mlayabilecek
bilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• ‹ktisat • Mikro iktisat
• K›tl›k • Makro iktisat
• F›rsat maliyeti • Pozitif iktisat
• Üretim faktörleri (kaynaklar) • Normatif iktisat
• ‹flgücü • Üretim imkânlar› e¤risi
• Sermaye • Artan f›rsat maliyeti yasas›
• Toprak • ‹ktisadi sorun
• Giriflimcilik • ‹ktisadi sistem
• Model • Sosyalizm
• ‹ktisadi büyüme • Kapitalizm
• Üretimde etkinlik • Karma ekonomi
• Üretim (Sermaye) mallar› • Ceteris paribus
• Tüketim mallar› • Terkip hatas›
• Mallar • Nedenseme yanl›fll›¤›
• Hizmetler
‹çindekiler
• ‹KT‹SADIN TANIMI
• TEMEL ‹KT‹SAD‹ KAVRAMLAR
• ‹KT‹SADIN YÖNTEM‹
‹ktisad›n Temel • ‹KT‹SADIN BÖLÜMLER‹
‹ktisada Girifl-I Kavramlar›na Girifl
• ÜRET‹M ‹MKÂNLARI MODEL‹
• ‹KT‹SAD‹ SORUN VE ‹KT‹SAD‹
S‹STEMLER
‹ktisad›n Temel
Kavramlar›na Girifl
Jacob Viner (1892-1970)
‹KT‹SADIN TANIMI Viner’in iktisat yaz›n›na bafll›ca
katk›lar›, k›sa ve uzun dönem
‹ktisad›n bugün yayg›n olarak kullan›lan tan›m›na ulafl›l›ncaya kadar, iktisad›n ya- maliyet e¤rileri ile gümrük
birli¤inde ‘’ticaret yarat›c›’’ ve
p›s› ve kapsam›n› belirlemeye dönük çeflitli giriflimler olmufltur. Bu kapsamda ilk ‘’ticaret sapt›r›c›’’ etkilerin
analizidir.1937 y›l›nda yazd›¤›,
olarak Kanadal› iktisatç› Jacob Viner’in çabalar›ndan bahsetmek mümkündür. Vi- ‘’Uluslararas› Ticaret Teorisinde
ner’e göre iktisat, ‘iktisatç›lar›n yapt›¤› ifl’ ti. ‹ncelemeler’’ adl› eseri; ‹ktisadi
düflünce tarihi alan›nda bafll›ca
Jacob Viner’den sonra, yaklafl›k 80 y›l öncesine kadar yayg›n bir biçimde kulla- katk›lar›ndan biri olarak
gösterilmektedir.
n›lan iktisat tan›m›n›; ünlü ‹ngiliz iktisatç›s› Alfred Marshall yapm›flt›r. Marshall’a
göre iktisat, ‘s›radan ifl yaflam›nda insano¤lunun incelenmesi’ dir. Ne yaz›k ki, ne Alfred Marshall (1842-1924)
“‹ktisad›n ‹lkeleri’’ adl› eserinde
Viner’in ne de Marshall’›n tan›mlar›n›n, iktisad›n yap›s›n› ve kapsam›n› çok iyi bir günümüz iktisad›nda kullan›lan
bir çok kavram yer almaktad›r.
biçimde vurgulad›¤›n› söylemek mümkün de¤ildi. Kald› ki Marshall’›n kendisi bi- Bunlar aras›nda, bu kitapta
s›kça rastlayaca¤›n›z, tüketici
le, tan›m›n›n s›n›rl›l›klar›n› kabul ederek, ‘iktisat ile ilgili yap›lacak her k›sa aç›kla- art›¤›, ceteris paribus varsay›m›,
fiyat de¤ifliminin yaratt›¤› gelir
man›n, yanl›fl yönlendirici’ oldu¤unu ifade etmifltir. ve ikame etkileri, marjinal fayda,
ortalama maliyet, marjinal
‹ktisad›n günümüzde kullan›lan tan›mlar›nda ise esas olarak s›n›rs›z isteklere maliyet, marjinal gelir, ortalama
gelir, esneklik gibi kavramlar
karfl›, bu istekleri tatmin etmede kullan›lacak kaynaklar›n k›t olmas› durumu olan vard›r. Ayr›ca Marshall, “Para,
kredi ve Ticaret’’ adl› eserinde
k›tl›k gerçe¤ine vurgu yap›lmaktad›r. Bu geliflmede, en önemli rolü ünlü iktisatç›- de miktar denklemini ele alarak
lardan Lionel Robbins’in oynad›¤›n› söylemek mümkündür. Çünkü Lionel Rob- yeniden yorumlam›flt›r.
bins, ‹ktisat Biliminin Yap›s› ve Önemi (The Nature and Significance of Economic Lionel Robbins (1898-1984)
“‹ktisat Biliminin Yap›s› ve
Science) adl› kitab›nda iktisad›, “alternatif kullan›m alanlar›na sahip k›t kaynaklar Önemi’’ adl›, eseri ona
uluslararas› bir flöhret
ile amaçlar aras›ndaki iliflkiyi inceleyen bir bilim dal›” biçiminde tan›mlam›flt›r. kazand›rm›flt›r. Eserde iktisatta
pozitif ve normatif konular›
Lionel Robbins’in iktisat tan›m›, biraz detayland›r›larak ve geniflletilerek günü- birbirinden ay›rm›flt›r. Robbins,
iktisatç›n›n ne oldu¤u ile daha
müzde yayg›n olarak kullan›lan iktisat tan›m› elde edilmifltir. Örne¤in, Amerikal› çok ilgilenmesi gerekti¤ini
belirtmektedir.
iktisatç› Paul A. Samuelson iktisad›, ‘farkl› mallar› üretmek ve toplumdaki farkl›
gruplar ve kifliler aras›nda flimdi veya gelecekte tüketilmek amac›yla da¤›tmak Paul Samuelson (1915-2009)
‹ktisatta matemati¤i yo¤un
için; insanlar ve toplumun k›t kaynaklar› nas›l kulland›klar›n incelenmesi’ olarak olarak kullanan Samuelson,
tan›mlamaktad›r. iktisadi analizlerde analitik ve
metodolojik teknikleri
Di¤er yayg›n kullan›lan tan›mlarda ise iktisat, ‘insanlar›n k›tl›kla mücadele eder- gelifltirmifltir. ‹ktisat teorisinin
önemli konular›n› basitlefltirmesi
ken nas›l tercih yapt›klar›n›n incelenmesi’ veya sadece ‘ k›tl›k bilimi’ veya biraz da- ve yeniden ele almas›ndaki
ha detayland›r›larak, ‘k›t veya s›n›rl› kaynaklar›n, s›n›rs›z istek ve gereksinimleri katk›lar›ndan dolay› Nobel
ödülüne lay›k görülmüfltür.
tatmin etmek için nas›l kullan›ld›¤›n› incelenmesi’ olarak tan›mlanmaktad›r. Enflasyon ve iflsizlik gibi iktisadi
sorunlar üzerine yo¤unlaflm›fl,
Biz ise yukar›daki tan›mlardan önemli ölçüde farkl›laflmadan iktisad›, insano¤- bu sorunlar›n çözümü için
lunun, toplumun siyasi gerçekleri, karar-verme mekanizmalar› ve sosyal makroekonomik politika teorileri
gelifltirmifltir. Keynesyen ve
gelenekleri veri iken; sonsuz olan istek ve arzular›m›z›, k›t kaynaklarla na- Neoklasik yaklafl›mlar›
s›l koordine edece¤ini inceleyen bir sosyal bilim olarak tan›mlayaca¤›z. birlefltirerek, ana ak›m iktisad›n
oluflturulmas›nda ‘’Neoklasik
Sentez’’i meydana getirmifltir.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
4 ‹ktisada Girifl-I
S O R U S O R U
D‹KKAT Burada k›t kaynaklarla

D‹KKAT kastedilen üretim faktörleri ya da girdiler dedi¤imiz ve daha
sonra ayr›nt›l› olarak tan›mlayaca¤›m›z, iflgücü, toprak, sermaye ve giriflimcilik kaste-
dilmektedir.
N N
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE
K›tl›k: Temel iktisadi
sorundur ve isteklerimizin, ‹ktisad›n bu tan›m›nda yer alan ve aç›klanma gereksinimi duyulan baz› önemli
bu istekleri tatmin etmek
AMAÇLARIMIZ
için
D Ü fikullanabilece¤imiz
ÜNEL‹M kavramlarAMAÇLARIMIZ
Dvard›r.
Ü fi Ü N E LBunlardan
‹M ilki, koordinasyon (eflgüdüm) kavram›d›r. Koordinas-
s›n›rl› kaynaklardan fazla yon sözcü¤ü ile çok say›da farkl› fley kastedilebilir. Ancak iktisatta koordinasyon
olmas› durumudur.
ile her ekonominin yan›t›n› bulmak zorunda oldu¤u, hangi mallar ne miktarlarda,
S O R U S O R U
K ‹ T A P K ‹ Tiçin
nas›l ve kimin A Püretilecek sorular›n›n yan›tlar›n›n nas›l bulunaca¤› kastedilir.
D‹KKAT Bu üç sorunun
D ‹ yan›t›
K K A T ileriki k›s›mlarda verilmeye çal›fl›lacakt›r.
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
‹kincisi SIRA
ise istek
S‹ZDE kavram›d›r. ‹stek ile insanlar›n s›n›rs›z gelirleri olmas› duru-
N N
SIRA S‹ZDE
‹stek: ‹nsanlar›n gelirlerinin munda sat›n alabilecekleri fleyler kastedilmektedir. Yani burada istek ile vurgulan-
s›n›rs›z olmas› durumunda
alabilecekleri fleydir. mak istenilen fley, s›n›rs›z gelirle karfl›lanmak istenen duygulard›r. ‹steklerimiz içe-
‹NTERNET ‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ risine fayda veya tatmin sa¤layan her türlü iste¤imiz girmektedir.
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE Sizce neden SIRA S‹ZDEve toplumlar bir tercih yapmak zorundad›r?
insanlar
KM ‹A KTA LA E P 1 K M‹ A KT AAL EP
D Ü fi Ü N E L ‹ M
TEMELD‹KT‹SAD‹
Ü fi Ü N E L ‹ M
KAVRAMLAR
Bu k›s›mda sizlere iktisat biliminin, iktisat alan›n› tan›mlayan temel anahtar kavram-
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z Y Otan›tmaya
lar›ndan baz›lar›n› N çal›flaca¤›z. Burada sözünü etti¤imiz anahtar kavram-
S O R U S O Rdefalarca
lar›, bir flark›da U yinelenen notalarla karfl›laflt›rabilirsiniz. Çünkü anahtar
dedi¤imiz bu temel iktisadi kavramlarla hem bu derste hem de di¤er iktisat dersle-
‹ NDT ‹EKRKNAE TT
rinizde sürekli olarak karfl›laflacaks›n›z. fiimdi bu kavramlar› tan›maya çal›flal›m.
‹ NDT E‹ KRKNAE TT
K›tl›k, Tercih ve F›rsat Maliyeti
N N
MAKALE
K›tl›k, iktisatMbiliminin
AKALE
en temel kavram› ve ister zengin ister fakir; ister geliflmifl is-
terse azgeliflmifl olsun; tüm toplumlar›n yüzleflmek zorunda oldu¤u temel iktisadi
AMAÇLARIMIZ sorundur. AMAÇLARIMIZ
K›tl›k yaflam›n bir gerçe¤idir ve dünyan›n her yerinde söz konusu olan
‹ktisat: ‹nsano¤lunun, bir sorundur. K›tl›k, zamanda dahil olmak üzere, her iste¤imizi tatmin etmek için
toplumun siyasi gerçekleri,
karar-verme mekanizmalar› her fleyden yeterli miktarda elde edemeyece¤imizi ifade eder. K›tl›k, insan istekle-
ve
K sosyal
‹ T Agelenekleri
P veri rinin, bu istekleri
K ‹ T A tatmin
P etmek için gerekli mal ve hizmetleri üretmekte kullan›la-
iken; sonsuz olan istek ve
arzular›m›z›, k›t kaynaklarla cak kaynaklardan fazla olmas› nedeniyle ortaya ç›kar. Bu nedenledir ki, gerçek ya-
nas›l koordine edece¤ini flamda istedi¤imiz her fleye sahip olamay›z.
inceleyen bir sosyal bilimdir.
TELEV‹ZYON K›tl›¤› halk
T E L E Vdilindeki
‹ZYON mal k›tl›¤› ile kar›flt›rmamak gerekir. Örne¤in, deprem böl-
gelerinde yaflanan baflta temel g›da maddeleri olmak üzere birçok mal ve hizmet
yetersizli¤ini ya da piyasada bulunamay›fl›n› k›tl›k sorunu olarak adland›rmamak
gerekir. Ayr›ca k›tl›k sorununu fakirlik ile de kar›flt›rmamak gerekir. Çünkü dünya-
n›n en zengin insan› olsan›z bile sizde herkes gibi s›n›rl› bir zamanla karfl› karfl›ya
kalmaktas›n›z. Dolay›s›yla gelir düzeyi düflük olanlar daha fazla k›tl›k sorunu ile
karfl›lafl›r, ya da düflük gelirler daha fazla k›tl›k yarat›r diye bir durum söz konusu
MAKALE MAKALE
de¤ildir.
SIRA S‹ZDE Sizce, k›tl›k,SIRA S‹ZDE

k›t kaynaklar demek midir?
2
K›tl›k sorunu nedeniyle hem tercihlerimiz s›n›rlan›r hem de s›n›rl› tercihler ara-
s›nda bir seçim yapmak zorunda kal›r›z. ‹stedi¤imiz her fleyi elde edemeyece¤imi-
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
1. Ünite - ‹ktisad›n Temel Kavramlar›na Girifl 5
ze göre, varolan seçenekler aras›nda bir tercih yapmak durumunday›z. Bir baflka
deyiflle, istedi¤imiz her fleyi elde edememekten dolay›, neyi elde edece¤imize ve
nelerden de vazgeçece¤imize karar vermemiz gerekmektedir. Yani hangi istekleri-
mizi tatmin edece¤iz, hangilerini etmeyece¤iz bunlar›n karar›n› oluflturmal›y›z. Bu-
nu yaparken, tercihlerimizin fayda ve maliyetlerini de¤erlendirmemiz gerekir. Bu-
na göre de isteklerimiz aras›nda, önceli¤ine göre bir s›ralama yapmam›z, yani han-
gi istekleri öncelikle tatmin edece¤imizi belirlememiz gerekir. Örne¤in, dizüstü bil-
gisayar›n›z› yenileyece¤inize ya da yeni iki tane pahal› kot pantolon alaca¤›n›za
karar vermelisiniz.
K›tl›k nedeniyle neden tercih yap›l›r? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

3
K›tl›k sorunu nedeniyle tercih yapmak zorunda oldu¤umuzu biliyoruz. Yapt›¤›-
m›z tercih sonucunda ise baz› f›rsatlardan vazgeçeriz. Yapt›¤›m›z her tercih sonu-
cunda ya baflka bir fleyi üretmek ya da tüketmek f›rsat›ndan vazgeçmifl oluruz. Ör-
ne¤in, sizin bu üniteleri okumaya ay›rd›¤›n›z zaman, yapaca¤›n›z S O Rdi¤erU faaliyetle- S O R U
re ay›raca¤›n›z zaman› k›salt›r. Baflka bir ders çal›flabilir, ders çal›flma yerine uyu-
yabilir, televizyon seyredebilir veya zaman›n›z› baflka bir flekildeD ‹de¤erlendirebilir-
KKAT D‹KKAT
diniz. Bu seçenekler içerisinde sizin için en iyi ikinci seçenek, okudu¤unuz ünite-
lerin f›rsat maliyetidir. ‹flte bir tercih yapt›¤›n›z zaman, vazgeçti¤iniz en de¤erli F›rsat maliyeti: Bir fleyi elde
N N
SIRA S‹ZDE etmek için veyaSIRA S‹ZDE
bir iste¤i
alternatif, tercihinizin f›rsat (alternatif) maliyeti olmaktad›r. Burada yapt›¤›n›z terci- tatmin etmek için vazgeçilen
hin f›rsat maliyetinin, vazgeçti¤iniz di¤er tüm alternatifler de¤il, sadece vazgeçti¤i- en iyi alternatiftir.
niz ikinci en de¤erli alternatif oldu¤unu bilmeniz gerekmektedir. AMAÇLARIMIZK›saca, insanla- AMAÇLARIMIZ
r›n arzu ve istekleri genellikle sahip olduklar› kaynaklardan fazla oldu¤u için, in-
sanlar›n yapt›¤› her tercihin bir f›rsat maliyeti vard›r.
F›rsat maliyeti, sadece bireysel tercihler sonucunda oluflmaz. K ‹ Ayn›
T A Pzamanda bir K ‹ T A P
toplumu ve hatta dünyay› tümüyle ilgilendiren kararlarla da iliflkili olabilir. Örne-
¤in bir ülkede daha fazla nükleer denizalt› m› fiekil 1.1
yoksa daha fazla ekmek mi üretilmesi konu- TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
K›tl›kla ‹liflkili
sunda tercih yap›lmak zorunda kal›nd›¤›n› dü- Kavramlar
Kaynaklar
‹stekler
S›n›rs›z
flünelim. Bir nükleer denizalt› üretimi için yak-

S›n›rl›
lafl›k yüz milyarlara ulaflan de¤erde toprak,

emek (iflgücü) ve sermaye kullan›l›r. Ayn› mik- ‹NTERNET ‹NTERNET
tarda kaynak ile milyonlarca insana yetecek ka- KITLIK
dar ekmek üretilebilir. Bu nedenle e¤er nükle-
er denizalt› üretilmeye karar verilirse, bunun MAKALE MAKALE
karfl›l›¤›nda yüz binlerce ek ekmek üretimin-
den vazgeçilmifl olur. ‹flte bir tane daha fazla TERC‹HLER
nükleer denizalt› üretmenin f›rsat maliyeti, üre-
tilmeyecek ekmek say›s› olacakt›r. Benzer fle-
kilde, nükleer denizalt› yerine ekmek üretmeye
karar verilirse, üretilen ek ekmeklerin f›rsat ma- FIRSAT MAL‹YET‹
liyeti de vazgeçilen nükleer denizalt› say›s› olur.
K›tl›k gerçe¤i ve k›tl›k ile iliflkili kavramlar›
flekil 1.1 de görmek mümkündür.
‹stekler ve ‹htiyaçlar
‹stekler ile ihtiyaçlar ayn› fleyler de¤ildir. ‹stekler, gelir s›n›rs›z iken tatmin edilmek
istenen duygular iken; ihtiyaç s›n›rl› gelirle tatmin edilmek istenen duygular fleklin-
de tan›mlanabilir. ‹htiyaç terimi günlük hayatta s›kça kullan›l›r. Genellikle insanlar,
sahip olmad›¤› ancak arzulad›¤› bir fleyi anlatmak için bu terimi kullan›rlar. Buna
karfl›l›k, iyi veya kötü olsun, ço¤u insan›n s›n›rs›z istekleri vard›r. Fayda sa¤layan
farkl› mal ve hizmetleri arzular›z. Bu nedenle isteklerimiz içerisine, zorunlu ya da
‹stekler: Gelir s›n›rs›z iken temel dedi¤imiz beslenmek, bar›nmak ve giyinmek gibi isteklerden tutun da, par-
tatmin edilmek istenen
duygulard›r. füm, yat ve spor arabalara kadar lüks diye adland›rabilece¤imiz isteklerimiz gir-
mektedir. Beslenmek, giyinmek ve bar›nmak gibi baz› isteklerin biyolojik neden-
‹htiyaç, s›n›rl› gelirle tatmin
leri vard›r. Oysa baz› özel tür g›da, giyinmek ve bar›nmak istekleri gibi di¤er istek-
edilmek istenen duygulard›r. ler ise toplumun geleneklerinden ya da adetlerinden kaynaklan›r.
‹stekler, zorunlu ve zorunlu olmayan istekler olarak iki gruba ayr›labilir. Bes-
lenmek, bar›nmak ve giyinmek gibi insano¤lunun yaflamas› için gerekli istekler zo-
runlu istekleri olufltururken; spor arabalara binmek ve yatlarla seyahat gibi istekler
de zorunlu olmayan istekler olmaktad›r.
Zorunlu ve zorunlu olmayan istekleri, birbirinden kesin olarak ay›rmak müm-
kün de¤ildir. Çünkü isteklerin derecesi ve flekli, insanlar›n yaflad›¤› toplumun ya-
p›s›na, yafla, cinsiyete ve sosyal s›n›flar ve mesleklere göre de¤ifliklikler gösterebil-
mektedir. Örne¤in, geliflmemifl bir toplumda otomobil zorunlu bir istek durumun-
da de¤ilken; geliflmifl ekonomilerde, yaflam otomobile ba¤›ml› olarak organize
edildi¤inden, zorunlu bir istektir. Bu ekonomilerde otomobille al›flverifle gitmek, ifl
takip etmek, ifle gidip gelmek daha ekonomik olabilmektedir.
Zamanla, yeni ve daha geliflmifl ürünler üretildikçe, iktisadi istekler de hem de-
¤iflmekte hem de artmaktad›r. Bugün ço¤u ülkelerde insanlar, cep telefonlar›,
‹pod’lar, dijital kameralar gibi on, yirmi y›l önce var olmayan ürünleri istemeye
bafllad›lar. Ayr›ca, belli isteklerin tatmin edilmesi, baflka istekleri tetikleyebilmekte-
dir. Ortalama bir binek otomobile sahip bir kifli, daha lüks bir otomobil alma is-
te¤ini her zaman göstermektedir.
Mallar ve Hizmetler
‹ktisatta, nispeten k›t, faydal› ve baflkalar›na transfer edilebilen mallar ve hizmet-
ler, yani iktisadi ürünler ilgi konusudur. Çünkü bunlar sayesinde iktisadi istekleri-
mizi tatmin edebiliriz. Hem k›t hem de faydal› olduklar› için, elde edilme karfl›l›-
¤›nda bir fiyatlar› vard›r. ‹ktisatta mal deyimi, genel olarak mallar ve hizmetleri tü-
müyle temsil etmek üzere de kullan›l›r. fiimdi iktisadi ürünleri, yani mallar ve hiz-
metleri s›ras›yla tan›maya çal›flal›m.
Mallar
Mallar, bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettikleri tüm nesneler olarak tan›mla-
Mallar: Bireylerin tatmin n›r. Mallar içerisine soludu¤umuz havadan tutun da, g›da ürünleri, otomobiller,
veya mutluluk elde ettikleri
tüm nesneler olarak cep telefonlar› ile ›s›nmam›z› sa¤layan günefl ›fl›¤› da girmektedir. Mallar, öncelik-
tan›mlan›r. le iktisadi ve serbest mallar olarak ikiye ayr›l›r. ‹ktisadi mal, elde edebilmek için
‹ktisadi Mallar: S›f›r fiyatta mutlaka belli bir çaba harcanmas› veya bir bedel ödenmesi gereken mald›r. Bunun
bile, talep edilen miktar›, arz nedeni de her istedi¤imizde bu mallar› do¤adan serbestçe sa¤laman›n mümkün ol-
edilen miktar›ndan fazla
olan mallard›r.
mamas›d›r. Baflka bir ifade ile k›t kaynaklar› kullanan ve bu yüzden di¤er mallar
cinsinden belirli bir sosyal maliyeti olan mallara iktisadi mal denmektedir. Ekmek,
benzin, tereya¤› gibi.
Serbest mallar, do¤ada her istendi¤inde bulunabilen ve çaba sarf etmeden elde
edilebilen mallard›r. Havay› her solumak istedi¤imizde bilinçsizce soluruz ve bunun
için ek bir çaba veya bir bedel ödemeyiz. P›nar kenar›ndayken, su da serbest mald›r.
Serbest mallar›n mevcut miktarlar›, hiç bir bedel ödemeyi gerektirmeseler bile;
insanlar›n istediklerinden fazlad›r. Serbest mal›n bir maliyeti yoktur. K›t kaynakla-
r› kullanmaz. Üstelik bir serbest mal›n tüketimini artt›rmakla baflka mallar›n tüke-
timinden vazgeçmek gerekmez.
Serbest mallar paylaflt›r›lmalar› konusunda da bir soruna neden olmazlar. K›t
Tüketim mal›: Tüketiciler
kaynaklar›n alternatif kullan›mlar için da¤›t›m› sorunu, serbest mallar söz konusu taraf›ndan isteklerini
oldu¤unda ortaya ç›kmaz. Serbest mallar k›t olmad›klar› için herhangi bir amaçla karfl›lamakta do¤rudan
herhangi bir miktarda kullan›labilirler. Serbest mallar›n daha önce de de¤indi¤imiz kullan›lan mallard›r.
gibi do¤adaki miktar›, insanlar›n ihtiyaçlar›ndan daha fazla oldu¤u için toplum ta-
raf›ndan s›f›r maliyetle elde edilebilirler.
Bir mal›n serbest veya iktisadi olmas› duruma göre de¤iflebilir. Soludu¤umuz
hava bile serbest bir mal iken, su alt›ndaki dalg›çlar ve uzayda araflt›rma yapan as- Üretim (sermaye/yat›r›m)
tronotlar için birer k›t mald›r. Do¤ada varolan içilebilir bir su kayna¤› yak›n›na Mal›: Di¤er üretici mallar› ya
da tüketici mallar›
kamp yap›ld›¤›nda, su serbest bir mal iken; bir çölde kayboldu¤unuzda oldukça üretiminde kullan›lan
k›t bir mal durumuna düfler. Dolay›s›yla belli mallar› kesin olarak serbest veya ik- mallard›r.
tisadi mal olarak belirlemek mümkün de¤ildir.
‹ktisadi mallar›, tüketim ve üretim mallar› olmak üzere ikiye ay›rabiliriz. Tüketim
mallar›, tüketicinin ihtiyaçlar›n› do¤rudan karfl›layan mallard›r. Bu aç›dan bak›ld›-
¤›nda bu mallara nihai mal ad› da verilir. Bu tür mallar, er veya geç kullan›lma du-
rumundad›rlar. ‹ktisadi mal olma özelliklerini kaybettikleri anda yok olurlar. Yedi-
¤imiz g›da maddeleri, giydi¤imiz elbise bunlara örnektir. Üretim mallar› ise di¤er Dayan›kl› mal: düzenli
olarak kullan›ld›¤›nda, en az
üretim mallar› ya da tüketim mallar› üretiminde kullan›lan mallard›r. Otomobil üre- üç y›l fayda sa¤layan
timinde kullan›lan robot, bir f›r›nc›n›n f›r›n› veya üniversite laboratuvalar›ndaki bil- mald›r.
gisayarlar, birer üretim mal› konumundad›rlar. Bu mallara, sermaye mallar› veya ya-
t›r›m mallar› da denilmektedir. Bir mal, kullan›m amac›na ba¤l› olarak üretim mal›
ya da tüketim mal› konumuna gelebilir. Örne¤in bir otomobil bir gezinti için kulla- Dayan›ks›z mal: tüketiciler
taraf›ndan isteklerini
n›labilece¤i gibi, bir sat›fl eleman› taraf›ndan da kullan›labilir. Birinci durumunda bir karfl›lamakta do¤rudan
tüketim mal› konumunda iken, ikincisinde üretim mal› durumuna geçer. kullan›lan ve
Nihayet mallar›, faydal› olabilecekleri yaflam uzunlu¤unu yans›tacak biçimde, kullan›ld›klar›nda yok olan
mallard›r.
dayan›kl› veya dayan›ks›z mallar olarak da ay›rabiliriz. Dayan›kl› mallar elde edil-
dikten sonra uzun süre, en az üç veya daha fazla y›l, fayda sa¤layan mallard›r. Buz-
dolab›, otomobil, bilgisayar gibi. Asl›nda bu mallar› kullan›rken tüketmeyiz. Tüket-
ti¤imiz o mal›n bize sa¤lad›¤› yararlard›r. Yiyeceklerimizi sa¤l›kl› biçimde saklamak,
seyahat etmek, internete girmek gibi. Dayan›kl› mallar, robot gibi sermaye mal› ola-
bilece¤i yan›nda; otomobil gibi tüketim mal› da olabilir. Dayan›ks›z mallar ise fay-
da sa¤lad›¤›nda yok olan, biten mallard›r. Ekmek, çikolata, peynir gibi.
Hizmetler: Tüketicilerce
Hizmetler sat›n al›nan fiziki veya
Bir di¤er iktisadi ürün türü hizmetlerdir. ‹steklerimizi tatmin etmekte kulland›¤›- zihinsel emek veya
yard›md›r. Difl hekimleri,
m›z, ancak maddi özelli¤i olmayan nesnelere de hizmet denir. Tüketiciler taraf›n- avukatlar, e¤itimciler ve
dan sat›n al›nan zihinsel veya fiziki eme¤i içerir. Hizmetler içerisinde, saç t›rafl›, toptan ve perakende
sat›c›lar›n yard›mlar› birer
musluk tamiri, hastanede bak›m, internet eriflimi, lokanta yeme¤inin haz›rlanmas›, hizmettir. Bunlar›n herhangi
araba bak›m›, ö¤renim ve konser gibi e¤lenceler de yer al›r. Hizmetler, insanlar ve- bir fiziksel özelli¤i yoktur.
ya üretici varl›klar taraf›ndan yarat›l›r ve hizmetleri sunan kifli veya varl›klardan ba- Tüketici: ‹steklerini tatmin
¤›ms›z olarak düflünülemez. Ayr›ca mallar›n aksine dokunulamazlar ve üretildikle- etmek için mallar ve
ri anda tüketilirler. Dolay›s›yla, stoklanabilme özelikleri yoktur ve mülkiyeti de bir hizmetleri kullanan
insanlard›r.
baflkas›na devredilemez.
Hizmetleri de kiflisel ve ticari hizmetler olarak ikiye ay›rmak mümkündür. Ber-

berler, hizmetçiler, diflçiler ve operatör doktorlar›n sunduklar› hizmetler kiflisel hiz-
metleri olufltururken; kiflisel olmayan, bankac›l›k, ticaret ve sigortac›l›k gibi üretim
organizasyonu oluflturan bir hizmet s›n›f› vard›r ki bunlara da ticari hizmetler ad›
verilir.
Fayda, De¤er ve Fiyat

Fayda, bir kiflinin bir mal›n tüketiminden elde etti¤i doyumdur. Örne¤in, susuzluk
bir ihtiyaç ve su da bu ihtiyac› tatmin etti¤i için faydaya sahiptir. Bir mal veya hiz-
metin faydas›, o mal veya hizmetin bir iste¤i giderme özelli¤idir.
‹ktisatta tan›mland›¤› biçimiyle fayda kavram›, günlük dildeki anlam›ndan belli
aç›lardan ayr›l›r. Bir fleyin faydal› olabilmesi için ahlâk veya yasalara uygun olma-
s› gerekmez. Önemli olan fayda sa¤layan fleyin insanlar›n isteklerini tatmin özelli-
¤ine sahip olmas›d›r. Bu anlamda kokain kullanmak, yasalarca kullan›lmas› yasak
olmas›na ra¤men uyuflturucu ba¤›ml›s› bir kimse için faydal›d›r. ‹ktisatta fayda ob-
jektif yani toplum taraf›ndan genel kabul gören bir fayda kavram› de¤ildir. ‹ktisa-
di fayda, sübjektif yani bireye göre de¤iflen bir faydad›r.
Herhangi bir mal veya hizmetin de¤eri, o mal veya hizmetin f›rsat maliyeti cin-
sinden ölçülür. Örne¤in, birey, bir kazak alacak paray› kazanmak için befl saat ça-
l›flmaya raz›d›r. O halde, kaza¤›n o kifliye göre de¤erinin befl saatlik dinlenmeden
daha fazla oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda de¤er, belli bir mal ve-
ya hizmetin, di¤er mal veya hizmetlerle de¤ifltirilebilece¤i oran demektir. De¤eri
olan bir mal veya hizmet istekleri tatmin etme özelli¤ine sahiptir. Buna karfl›l›k, is-
tekleri karfl›layan her mal›n, bir de¤eri yoktur. Örne¤in, soludu¤umuz hava yaflama-
m›z için gerekli ama, vurgulad›¤›m›z anlamda bir de¤ere sahip de¤ildir.
Gerçek yaflamda bir mal› elde etmek için karfl›l›¤›nda mutlaka baflka bir mal ver-
meyiz. Yani, her zaman mallar› mallarla de¤ifltirmek zorunda kalmay›z. Bunun için
para kullan›r›z ve bütün mallar›n de¤erini para ile ifade ederiz. Mal ve hizmetin
standart para birimi cinsinden ölçülen de¤eri fiyat olarak tan›mlan›r. Mal fiyatlar›n›
karfl›laflt›rd›¤›m›zda, asl›nda yapt›¤›m›z fley, farkl› mallar›n de¤ifltirilebilece¤i oranla-
r› karfl›laflt›rmakt›r. Yine hava örne¤imize dönersek, normal koflullarda teneffüs et-
ti¤imiz havan›n arz› çok fazla oldu¤u için kimse karfl›l›¤›nda bir fley vermek isteme-
yecektir. Bu nedenle hava iktisadi bir de¤ere ve bir fiyata sahip olamayacakt›r.
Üretim ve Üretim Faktörleri

Üretim, iktisadi ürünlerin miktar›n› veya faydas›n› art›rmak veya yararl› hizmetler
sunmak amac›yla harcanan tüm çabalar› ifade eder. Bir baflka deyiflle üretim, istek-
leri tatmin etmek için fayda yarat›lmas›d›r. Dolay›s›yla hem mal, hem de hizmetle-
rin yarat›lmas›, iktisatç› aç›s›ndan üretimdir. Üretim mallar› ve ticari hizmetlerin
kullan›m›n› sa¤layan üretimin temel amac›, tüketim mallar› ile kiflisel hizmetler
sa¤layarak fayda yaratmakt›r.
Üretim söz konusu oldu¤unda, çiftçi, fabrika iflçisi, sürücü, doktor veya aktör
aras›nda ayr›m yap›lmaz. Günlük anlamda üretim nesnelerin yap›ld›¤›, imal edildi-
¤i veya fabrikalaflt›r›ld›¤› bir süreç olarak alg›lan›r. Ancak bu günlük tan›m bile,
üretimin temel unsurlar› hakk›nda bilgi vermesi aç›s›ndan önemlidir. Üretimin te-
mel unsurlar›,
• Girdilerin ç›kt›ya dönüfltürülmesi ve
• Farkl› girdilerin bir bileflimi olarak ç›kt›d›r.
Bira üretimini ele al›rsak, üretimin anlam›; malt, su, fleker gibi girdilerin bira el-
Toprak: Mal ve hizmet
de etmek için dönüfltürülmeleri olacakt›r. Ayn› flekilde üretim dedi¤imizde binler- üretiminde kullan›lan,
ce iflçinin çal›flt›¤› otomobil üreten fabrikalar›, bilgisayar üretimini veya mobilya fabrika arazisi, do¤al
mineraller, iklim ve su gibi
üretimini düflünebiliriz. Bunlara ilave olarak doktor, ö¤retmen veya avukatlar›n ça- do¤al kaynaklard›r
balar›n› da üretim olarak düflünebiliriz.
Üretim faaliyeti ile flekil, yer, zaman ve mülkiyet faydas› yarat›l›r. fiekil faydas›,
mallar›n kimyevi ve fiziksel yap›lar›n›n de¤ifltirilmesi ile, yer faydas› mallar›n daha çok
olarak bulundu¤u bir yerden daha az bulundu¤u bir yere tafl›nmas›yla, zaman fayda-
s› mallar›n en fazla istenildikleri zaman haz›r bulundurulmalar› ile ve nihayet mülki-
yet faydas› da mallar› onlara en fazla de¤er atfeden kifliye ulaflt›rmak ile yarat›l›r. Emek (iflgücü): Mallar ve
hizmetleri üretmek için
Üç tür üretimden söz etmek mümkündür. Bunlardan ilki, do¤ada haz›r bulunan kullan›lan insanlar›n fiziki
mallar›n üretimi ile ilgili olan birincil üretimdir. Kömür, alt›n, kurflun, ham petrol ve zihinsel çabalar›d›r.
ç›kar›m› ile çiftçilik ve bal›kç›l›k bu tür üretimin örneklerindendir. ‹kinci üretim tü-
rü, ikincil üretimdir. ‹kincil üretim, birincil üretim sonucunda elde edilen ürünler-
den karmafl›k ürünlerin elde edilmesidir. ‹kincil üretim mühendislerin, dekoratör-
lerin, hal›c›lar›n, seramikçilerin ve çelik iflçisinin gerçeklefltirdi¤i üretimdir. Nihayet
üçüncü tür üretim hizmet üretimidir. Buradaki üretim, ticari hizmet ve kiflisel hiz-
met üretimi olarak ikiye ayr›l›r. Toptanc›l›k, perakendecilik, bankerlik, sigortac›l›k
ve ithalat ve ihracatç›l›k ticari hizmet üretiminin çeflitli örnekleri iken; doktor, difl-
çi, hemflire, ö¤retmen ve polis gibi kiflilerin sundu¤u hizmetler ise kiflisel hizmet
üretimi içerisinde yer al›r.
Üretimde kullan›lan kaynaklara üretim faktörleri, kaynaklar ya da üretim girdi- Üretim faktörleri: Mal ve
hizmet üretmek için
leri denir. Üretim faktörleri, toprak, emek, sermaye ve giriflimciliktir. kullan›lan miktar› s›n›rl› ve
Üretim sürecinde kullan›lan tüm do¤al kaynaklar, toprak içerisinde yer al›r. Ya- emek, sermaye, toprak ve
giriflimcilik olarak
ni, bir üretim faktörü olarak toprak dedi¤imizde akl›m›za sadece tar›m alanlar› de- s›n›fland›r›lan nesnelerdir.
¤il, mineral kaynaklar, atmosferdeki gazlar, ormanlar ve okyanuslar gelmelidir.
Topra¤›n kullan›m› karfl›l›¤›nda yap›lan ödemelere rant denir.
Emek (iflgücü), mal ve hizmet üretimine katk› yapan kiflilerin tüm fiziksel ve zi-
hinsel faaliyet ve eylemlerini ifade eder. ‹flle ilgili olarak ö¤retmen, profesyonel
futbolcu ve nükleer fizikçinin yapt›¤› tüm faaliyetler emek olarak de¤erlendirilir. Sermaye: Mallar ve
hizmetlerin üretiminde
Emek tan›m› içerisinde, insanlar›n giriflim yetenekleri yer almaz. Emek, insan›n kullan›lan makine ve
sundu¤u bir kaynak olmas› ile di¤er faktörlerden ayr›l›r. Emek, belirli bir zaman ekipman gibi unsurlard›r.
süresi içerisinde çal›flmak için ayr›lan zamanla ölçülür. Emek hizmetleri karfl›l›¤›
yap›lan ödemelere, ücret denir.
Sermaye, üretim için girdi olarak kullan›lan üretim mallar› ile tüketicilerin elle-
rinde olmayan tüketim mallar› stoklar›ndan oluflur. Gerçekte, geçmiflte üretilmifl
ancak tüketilmeyen herhangi bir mal bugün sermayeyi temsil eder. Sermaye insan
yap›m› bir kaynak oldu¤u için, insanlar›n bugün sermaye üretimi SIRA S‹ZDE için ay›rd›klar› SIRA S‹ZDE
kaynaklar›, gelecekte art›rmalar› mümkündür. ‹ktisatç› aç›s›ndan sermaye, reel, fi-
ziki ve insan yap›m› üretici varl›klar olarak tan›mlan›r. Bu kapsamda, D Ü fi Ü N E L tüm
‹ M fabrika, D Ü fi Ü N E L ‹ M
da¤›t›m ve depolama araçlar›, makine ve aletler sermaye olarak de¤erlendirilir. Fi-
nansal varl›klar bu tan›m içerisinde yer almaz. Sermayenin kullan›lmas› sonucu ya-
S O R U S O R U
p›lan ödemelere faiz denir.
‹ktisatta kullan›lan sermaye tan›m› ile finansta kullan›lan sermaye tan›m›

D ‹ K Karas›nda
AT önem- D‹KKAT
li fark vard›r. Finansal sermaye hisse senedi, bono ve para gibi finansal varl›klara karfl›l›k
kullan›l›r.
N N
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P K ‹ T A P
Giriflimcilik, toprak, emek ve sermaye gibi üretim faktörlerini, mallar› üretmek

amac›yla bir araya getirmek, yeni ifl olanaklar› yaratmak ve mevcut iflleri yapmada
kullan›lmak üzere yeni yöntemler gelifltirmek için; baz› insanlar›n sahip olduklar›
özel yeteneklerdir. Giriflimci di¤er kaynaklar› kullanma karfl›l›¤› ücret, faiz ve rant
ödedikten sonra kalan paray› geliri olarak tutar. Bu paraya kâr denir. Kâr, giriflim-
cinin ifl riski alma, üretken kaynaklar› organize etme ve yeni bulufllar› ortaya ç›kar-
Giriflimcilik: Üretim ma karfl›l›¤›nda ald›¤› bir ödül olarak düflünülür. Giriflimci üretimin tüm riskini üst-
faktörlerini mal ve hizmet lendi¤i için bu yönü ile di¤er üretim faktörlerinden ayr›l›r. Özetle giriflimci, emek,
üretmek için bir araya
getiren ve bunun için risk sermaye ve topra¤› mal ve hizmet üretmek için bir araya getirir. Temel iflletme po-
üstlenen ve karfl›l›¤›nda da litika kararlar›n› oluflturur. Yeni ürünler, yeni üretici teknikler veya yeni iflletme ve-
kar elde eden insan ifllevidir.
ya organizasyon biçimleri gelifltirmeye çal›fl›r ve bütün bu ifllemleri gerçeklefltirir-
ken bütün ifl risklerini üstlenir.
fiekil 1.2
Üretim Faktörleri ile Üretim Faktörleri

Sahipleri Üreticiler Toplum
‹stekler ve
‹htiyaçlar
Aras›ndaki ‹liflki Toprak Kaynaklar›n mal
‹flgücü ve ‹stekler ve ihtiyaçlar›n
Sermaye hizmete tatmini
Giriflimci dönüflmü
fiekil 1.2’de üretim faktörleri (kaynaklarla) ile istekler ve ihtiyaçlar aras›ndaki

iliflki görülmektedir.
fiekil 1.2’den de görüldü¤ü gibi, üreticiler, faktör sahiplerinden sat›n ald›klar›
üretim faktörlerini, toplumun isteklerini tatmin etmek için mal ve hizmetlere dö-
nüfltürmektedirler.
Temel Karar Birimleri

‹ktisadi aktörler de denilen, temel karar birimleri, hanehalk›, firmalar ve devlettir.
Her karar birimi, insan›n yaflamdaki rolünden çok, insan›n iktisadi fonksiyonlar›n›
tan›mlar. Bu nedenle, bir insan gün boyunca, bu iktisadi fonksiyonlardan birden
fazlas›n› gerçeklefltirebilir.
Hanehalk›, ayn› çat› alt›nda yaflayan ve ortak finansal kararlar alan tüm insan-
lar olarak tan›mlanabilir. Hane halklar› tek kifliden oluflabilece¤i gibi birden fazla
kifliden de oluflur. Ayr›ca hanehalk›n› oluflturan kiflilerin akraba olmalar› gerek-
mez. Örne¤in ayn› evde kalan ö¤renciler gibi. Hane halklar›, üretilen mal ve hiz-
metlerin tüketicisi; üretici kaynaklar›n sahibi veya arz edicisidir. Tüketiciler olarak
hanehalk›, firmalar taraf›ndan üretilen mal ve hizmetleri sat›n al›r. Tüketicilerin sa-
t›n ald›klar› mal ve hizmetlerin miktar›, tüketicilerin s›n›rl› gelirleri ve mal ve hiz-
met fiyatlar›nca k›s›tlan›r. Tüketici, belli bir sat›n alma gücü ile harcad›¤› her lira-
dan mümkün oldu¤u kadar fazla doyum elde etmeye çal›fl›r. Faktör sahibi olarak
hane halklar›, sahip olduklar› faktörleri veya kaynaklar› firmalara satarlar ve bu fle-
kilde gelirlerini maksimize etmeye çal›fl›rlar.
Firmalar, üretici kaynaklar› kullanan ve ne üretilece¤ini kararlaflt›ran flah›s flir-
ketinden devlete kadar bütün üretici birimlerdir. Firmalar, di¤er firmalara, hane
halklar›na veya merkezi otoritelere (devlete) satt›¤› mallar› üretmek için üretim
faktörleri kullanan birimlerdir. Firmalar›n ekonomide oynad›klar bafll›ca iki rol var-
d›r: üretim faktörlerini sat›n almak ve ürettikleri mallar› satmak.
Devlet, firmalar taraf›ndan üretilen mallar›n bir k›sm›n› sat›n al›r. Hane halklar›-
n›n gelirlerinin bir k›sm›n› vergi olarak toplar. Devlet, ayr›ca çeflitli mal ve hizmet-
leri bizzat üretebilir. Bunlar›n yan›nda devlet, mülkiyet haklar›n› düzenler ve özel-
likle firmalar›n faaliyette bulunduklar› piyasalar ile ilgili düzenlemeleri yaparak; fir-
malar, tüketiciler ve kaynak sahipleri ile ilgili tüm düzenlemeleri hayata geçirir.
‹KT‹SADIN YÖNTEM‹
Tüm do¤al bilimler ve di¤er sosyal bilimlerde oldu¤u gibi, iktisat bilimi de yöntem
olarak bilimsel yöntem kullan›r. Burada dört aflamadan oluflan bir süreç izlenir:
• Sürecin birinci aflamas›nda, gerçek yaflamla ilgili gözlemler yap›l›r. Gerçek
dünyada davran›fllar ve sonuçlara bak›l›r.
• Bu gözlemler kullan›larak, neden-sonuç iliflkilerine bir aç›klama getirilir (hi-
potez).
• Bu aç›klaman›n ne kadar geçerli oldu¤unu belirlemek için, formüle edilen
aç›klama; belli olaylar›n sonuçlar› ile bu olaylara iliflkin hipotezden kestirilen
(hipoteze dayan›larak elde edilen) sonuçlar karfl›laflt›r›larak teste tabi tutulur.
• Hipotez gerçeklerle sürekli olarak teste tabi tutulur ve e¤er hipotezin geçer-
li oldu¤u yönünde bulgular elde edilirse; hipotez bir teoriye dönüfltürülür.
Çok iyi test edilmifl ve öngörüleri gerçek yaflamdan elde edilen sonuçlarla
(gerçeklerle) desteklenmifl ve iktisatç›lar aras›nda genel kabul görmüfl bir
teori, iktisadi bir yasa ya da ilke olarak de¤erlendirilir.
‹ktisatç›lar, üretim, tüketim ve de¤iflim faaliyetlerinde bulunan tüm iktisadi bi-
rimlerin davran›fllar›n› aç›klamak için teoriler gelifltirirler. ‹ktisatç›lar›n gelifltirdikle-
ri gerek teoriler ve ilkeler ve gerekse modeller olsun, bunlar›n tamam› bilinçli ola-
rak belli bir amaçla basitlefltirilmifl çerçevelerdir. Oysa iktisadi gerçekli¤in kendisi
oldukça karmafl›k ve tam olarak anlafl›lamayacak kadar da flafl›rt›c›d›r. Bu nedenle
de iktisatç›lar, teorilerini, ilkelerini ve modellerini gelifltirirken, biraz da bu zorun-
luluktan dolay›, olaylar› kar›fl›kl›klar›ndan ar›nd›rmakta ve olaylar› basitlefltirmek-
tedirler.
Bu gelifltirilen iktisadi ilkeler ve modeller sayesinde bir ekonominin iflleyifl me-
kanizmas› ve iktisadi davran›fllar rahatl›kla analiz edilebilme yetene¤i kazan›lmak-
tad›r. Modeller sayesinde iktisadi sistemdeki neden-sonuç iliflkilerini rahatl›kla ir-
deleyebilmekteyiz. ‹yi bir biçimde oluflturulmufl teoriler sayesinde iyi analizler ve
aç›klamalar yap›labilmekte ve hatta iyi kestirimler de oluflturulabilmektedir. ‹yi bir
model, amac›m›za göre yeterli ayr›nt›ya sahip olan modeldir. Ayr›ca, iktisatç›lar bir
teoriyi de¤erlendirirken, varsay›mlar›n›n gerçeklik derecesine göre de¤il; teorinin
ne kadar iyi kestirim yapt›¤›na göre de¤erlendirilir.
Ayr›ca bu iktisadi ilkelerle ilgili bilinmesi gereken baz› konular da vard›r. Her
fleyden önce bu iktisadi ilkelerin, iktisadi davran›fl veya ekonominin kendisi ile il-
gili bir genellefltirmeden ibaret oldu¤u unutulmamal›d›r. Çünkü bu ilkeler, tipik ya
da ortalama olarak adland›r›lan bir tüketicinin, iflçinin ve firman›n e¤ilimleri olarak
ifade edilmektedirler. ‹kincisi, bu teoriler oluflturulurken, iktisatç›lar ceteris pari- Ceteris paribus veya di¤er
bus, yani di¤er fleyler sabitken varsay›m›n› kullanmaktad›rlar. Bir de¤iflken d›fl›n- fleyler sabitken: iki de¤iflken
arars›ndaki iliflkiyi analiz
da di¤er tüm de¤iflkenlerin sabit kald›¤›n› varsaymaktad›rlar. Örne¤in, herhangi bir ederken, di¤er de¤iflkenlerin
mal›n fiyat› ile sat›n al›nan miktar› aras›ndaki iliflkiyi düflünelim. Bu iliflki analiz sabit varsay›ld›¤› analiz
arac›.
edilirken, mal›n kendi fiyat› d›fl›nda kalan ama sat›n al›nan miktar› etkileyen, tüke-
ticinin geliri, tüketicilerin zevk ve tercihleri gibi etkenler sabit varsay›lmakta ve sa-
dece mal›n kendi fiyat›n›n de¤iflti¤i varsay›larak analiz yap›lmaktad›r. Çünkü bu
sayede bu iki de¤iflken aras›ndaki iliflkiye yo¤unlafl›labilmektedir. Nihayet ço¤u ik-
Terkip hatas›: Birey için iyi tisadi modellerin, bu kitapta oldu¤u gibi, grafikle gösterilebilece¤ini de bilmek ge-
veya do¤ru olan bir fleyin
toplum için de iyi veya do¤ru rekmektedir.
olaca¤› biçimindeki yanl›fl Bütün bunlarla beraber, iktisadi teorileri ve modelleri gelifltirirken çok yanl›fl
görüfl.
sonuçlara yol açabilecek iki nedenseme hatas›ndan da kaç›nmak gerekmektedir.
Bunlar, terkip hatas› ve nedenseme yanl›fll›¤›d›r.
Burada sözünü etti¤imiz terkip hatas›, birey için iyi veya do¤ru olan bir fleyin,
grup içinde mutlaka iyi veya do¤ru olaca¤› biçiminde alg›lanmas›ndan kaynaklan-
maktad›r. Örne¤in, futbol maç›na giden bir taraftar maç› ayakta izleyerek, keyifli
bir maç izleyebilir, pozisyonlar› daha iyi görebilir. Ancak ayn› fleyi bütün seyirciler
yapt›¤› anda bu herkesin de maç› iyi izleyece¤i anlam›na gelmez. Veya büyük
kentlerde kalabal›kta yaflamay› sevmeyen bir kifli, küçük bir Ege sahil kasabas›na
tafl›nd›¤›nda mutlu olabilmektedir. Bu durum, ayn› gerekçeyle benzer hareketi ya-
pan herkesin de mutlu olaca¤› anlam›na gelmez.
Nedenseme yanl›fll›¤› ise, olaylar›n zamanlamas› nedeniyle yap›lan neden-so-
nuç iliflkisine dair de¤erlendirme hatalar›n› içerir. Bu yanl›fll›k nedeniyle, arka ar-
kaya olan iki olaya bakarak, birinci olay ikinci olay›n gerçekleflmesine neden oldu
biçiminde yanl›fl bir sonuca ulafl›labilmektedir. Örne¤in, pazartesi günü saat 14:00
sular›nda araban›z› y›katt›¤›n›z› ve hemen yar›m saat sonrada müthifl bir ya¤murun
ya¤maya bafllad›¤›n› varsayal›m. Bu durumda olaylar›n s›ras›na bakarak, ya¤mur
ya¤d›, çünkü ben arabay› y›katt›m fleklinde bir de¤erlendirme ile ya¤an ya¤murun
nedeni olarak araba y›katmay› göstermek yanl›fll›¤›ndan kaç›nmak gerekir. Yani
ya¤an ya¤murun nedeni olarak araban›z› y›katman›z› göstermemeniz gerekir.
Özellikle günlük görsel ve yaz›l› medyada yap›lan hisse senedi piyasas›na iliflkin
günlük de¤erlendirmelerde bu tür nedenseme yanl›fll›klar›n› s›kça görmek müm-
kündür. Borsa indeksindeki de¤iflmeleri hiç ilgisi olmayan olaylarla aç›klama gibi.
SIRA S‹ZDE Bir iktisat teorisi neden gelifltirilir?

SIRA S‹ZDE
4
‹KT‹SADIN BÖLÜMLER‹
‹ktisat, iktisatç›lar›n sorduklar› sorular›n tipine göre dört farkl› kategoriye ayr›l›r.
Ekonomi: K›t olan kaynaklar›
alternatif kullan›m alanlar› Bunlar, Mikro ve Makro ‹ktisat ile Pozitif ve Normatif ‹ktisatt›r.
aras›nda
S O Rda¤›tan
U bir S O R U
mekanizmad›r. Bu
mekanizma sayesinde ne- Mikro ‹ktisat ve Makro ‹ktisat
nas›l-kimler için üretilecek Mikro iktisat, iktisad›n insan davran›fl› ve insanlar›n piyasa, endüstri ve firma gibi
D ‹ K K Ayan›t›
sorular›n›n T bulunmaya D‹KKAT
çal›fl›l›r.
nispeten küçük birimlerle iliflkili tercihlerini inceleyen bölümüdür. Burada temel
yo¤unlaflma konular›, bireysel firmalar ve hane halklar› ile özellikle ürün ve kay-
N N
nak piyasalar›d›r. Mikro iktisad›n temel konular› aras›nda, tüketici davran›fl›, fayda-
Mikro iktisat: Ekonomideki
piyasalar ve bireysel karar maliyet analizi, firmalar›n kârlar›n›n belirlenmesi ve ürün piyasalar›nda fiyatlama
birimlerinin incelenmesi. yer al›r. Mikro iktisatta bir ekonominin bireysel parçalar› analiz edilmeye çal›fl›l›r.
Makro iktisat ise iktisad›n, bir bütün olarak ekonomiyi ve toplulaflt›r›lm›fl eko-
nomik davran›fl› inceleyen bölümüdür. Makro iktisat, milli gelir, para, bankac›l›k,
K ‹ T A P enflasyon, ekonomik
K ‹ T A P büyüme gibi makro konular› inceler. Mikro iktisatta iktisatç›-
lar tek bir fiyat üzerinde incelemede bulunurlarken, makro iktisatta genel fiyat dü-
Makro iktisat: Ekonominin zeyi üzerinde dururlar. Mikro iktisat belirli bir mal veya hizmetin talebi ile ilgilenir-
iflleyiflinin bir bütün olarak ken, makro
Tincelenmesi
ELEV‹ZYON T E Liktisat
E V ‹ Z Y Omal
N ve hizmetlerin toplam talebi ile ilgilenir.
Her ne kadar mikro iktisat ve makro iktisad›n inceleme alan› içerisinde de¤er-
lendirilen kendilerine özgü yo¤unlaflt›klar› ayr› alanlar› olsa da, ço¤u iktisadi so-
runlar›n hem mikro iktisad› hem de makro iktisad› ilgilendiren yönleri oldu¤u için;
‹NTERNET ‹ N T E R N Eiktisat
mikro ve makro T baz› ortak düflünce ve araçlar kullan›rlar. Örne¤in PSP
MAKALE MAKALE
oyunlar›n›n icat edilmesi ile multimedya ürün piyasas›n›n geliflimini ele alal›m. Bu-
rada mikro iktisat kapsam›nda ele al›nacak konu, PSP oyunlar›n›n fiyatlar› ve mik-
tarlar› iken; makro iktisat kapsam›nda, bu geliflmelerin bir ekonomide toplam har-
cama düzeyi ve istihdam üzerindeki etkileri aç›klanmaya çal›fl›l›r.
Bir baflka aç›dan bak›ld›¤›nda, bu iki iktisat branfl› aras›ndaki fark sadece kav-
ramsal düzeyde kalmaktad›r. Çünkü gerçek yaflamda, makro iktisadi sonuçlar,
mikro davran›fllara ba¤l› iken; mikro davran›fllar makro sonuçlardan etkilenmekte-
dir. Bir ekonominin nas›l iflledi¤ini tam anlam›yla anlayabilmek için ekonominin
tüm kat›l›mc›lar›n›n nas›l davrand›¤›n› ve yapt›klar› bir eylemde neden öyle dav-
rand›klar›n› çok iyi kavramak gerekmektedir.
‘Kaba¤›n fiyat›, neden otomobil fiyat›ndan daha fazla dalgalanma gösterir?’

SIRA S‹ZDEbiçimindeki SIRA S‹ZDE
bir soru, sizce mikro iktisadi mi yoksa makro iktisadi mi bir konudur. 5
Pozitif ve Normatif ‹ktisat D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Mikro ve makro iktisat ayr›m› incelemek istedi¤imiz ayr›nt› düzeyi ile ilgili iken, bir
sorunu analiz etme amac›na ba¤l› olarak da, iktisad›, pozitif ve normatif
S O R U iktisat ola- S O R U
S O R U S O R U
rak ay›rabiliriz.
D‹KKAT D‹KKAT
Hem mikro hem de makro iktisad›n pozitif ve normatif iktisad›n ö¤elerini
D ‹ K K Aiçerebilece¤ini
T D‹KKAT
unutmay›n›z.
N
N N
N
Pozitif iktisatta, ne oldu¤u ile ilgilenilir. Pozitif iktisat, gerçekler ve neden-so-
nuç iliflkileri üzerine odaklan›r. Burada tan›mlama, teori gelifltirmeAMAÇLARIMIZ ve teorilerin s›- Pozitif iktisat: ‹ktisadi
AMAÇLARIMIZ
namas› yap›l›r. Pozitif iktisat de¤er yarg›lar› içermez. ‹ktisadiAMAÇLARIMIZ
olaylarla ilgili bilim- konularda ne AMAÇLARIMIZ
oldu¤unun
incelenmesidir.
sel aç›klamalar oluflturulmaya çal›fl›l›r. Örne¤in, Türkiye’de gelir vergisi oranlar›
düflürüldü¤ünde, ekonomi daha h›zl› büyür mü? E¤er büyürse, K ‹ hangi
T A P oranda bü- K ‹ T A P
yür? Bu büyümenin toplam istihdam üzerinde ne tür etkisi olacakt›r K ‹ T A Pgibi sorular K ‹ktisadi
Normatif iktisat: ‹ T A P
olaylarda ne olmas›
pozitif iktisat sorular›d›r. gerekti¤inin incelenmesidir.
Normatif iktisatta ise iktisadi olaylar ne olmas› gerekir, ne olmas›
T E L E V ‹ Zdaha
Y O N iyidir ba- TELEV‹ZYON
k›fl aç›s›ndan irdelenmeye çal›fl›l›r. Normatif iktisat, ekonomi Tile E L Eilgili
V ‹ Z Y Osorunlar›
N ta- TELEV‹ZYON
n›mlamak ve çözümler sunmak için kullan›l›r. Normatif iktisatta de¤er yarg›lar›na
dayan›larak, ekonominin nas›l olmas› ve arzulanan amaçlara ulaflmak için ne tür
‹ N T E R sadece
politikalar tavsiye edilmesi gerekti¤i belirlenir. Yani pozitif iktisatta NET gerçek- ‹NTERNET
ler önemli iken, normatif iktisatta de¤er yarg›lar›n› kullanmak gereklidir. Örne¤in,
bir iktisatç›, baz› yurttafllar›n yarar ama baz›lar›n›n da zarar görece¤i bir kamu har-
cama kesintisini tavsiye ediyorsa, o iktisatç› normatif analiz yap›yor M A K A Ldemektir.
E MAKALE
MAKALE MAKALE
‘Gelir vergisindeki bir art›fl, büyüme oran›n› yavafllat›r’ biçimindeki bir

SIRAifade,
S‹ZDEsizce norma- SIRA S‹ZDE
tif mi yoksa pozitif mi bir ifadedir. 6
ÜRET‹M ‹MKÂNLARI MODEL‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
fiimdiye kadar k›tl›k, tercih ve f›rsat maliyeti gibi çok önemli iktisadi kavramlar›
aç›klamaya çal›flt›k. fiimdi üretim imkânlar› modeli ad›n› verdi¤imiz
S O Rilk
U iktisadi mo- S O R U
delimiz yard›m›yla, önemli iktisadi kavramlar› sizlere aç›klamaya çal›flal›m.
D‹KKAT D‹KKAT
Modelin Varsay›mlar›
Modelin dört temel varsay›m› vard›r. Bunlar:
N N
SIRAmakine
1. Tüm üretim faktörlerinin miktar› sabittir. Yani iflçi say›s›, S‹ZDE ve ekip- SIRA S‹ZDE
man miktar›, kamyon ve di¤erlerinin say›s›nda bir de¤ifliklik yoktur.
2. Tüm kaynaklar tam olarak kullan›lmaktad›r. ‹steyen herkes ifl bulabilmekte

ve kullan›lmayan kaynak söz konusu olmamaktad›r.
Teknoloji: Bir toplumun mal
ve hizmetleri nas›l üretece¤i 3. Varolan teknoloji de¤iflmemekte ve ayn› kalmaktad›r. Yeni icatlar söz konu-
konusunda kullanabilece¤i su olmamaktad›r.
bilgi havuzudur.
4. Ekonomide biri üretim mal› (sanayi robotu), di¤eri de yüksek teknolojili da-
yan›kl› tüketim mal› olmak üzere (cep telefonu) iki mal üretilmektedir.
Üretim ‹mkânlar› Tablosu

Tablo 1.1. de yer alan üretim imkânlar› tablosu, yukar›daki varsay›mlar geçerli
iken, ekonomide üretilebilecek cep telefonu ve sanayi robot bileflimlerini göster-
mektedir.
Tablo 1.1 Üretim Cep Telefonu Sanayi Robotu

Üretim ‹mkânlar› Alternatifleri (milyon adet) (bin adet)
Tablosu
A 0 10
B 1 9
C 2 7
D 3 4
E 4 0
Tabloda, üretilebilecek befl farkl› cep telefonu ve sanayi robotu bileflimi veril-
mifltir. A alternatifi, e¤er tüm kaynaklar sanayi robotu üretiminde kullan›l›rsa 10,000
adet sanayi robotu üretilebilece¤ini ve hiç cep telefonu üretilmeyece¤ini göster-
mektedir. Buna karfl›l›k E alternatifi, e¤er tüm kaynaklar cep telefonu üretiminde
kullan›l›rsa maksimum 4,000.000 adet cep telefonu üretilebilece¤ini ve hiç sanayi
robotu üretilmeyece¤ini göstermektedir. Bu alternatiflerin çok gerçekçi oldu¤unu
Üretim imkânlar› e¤risi:
söylemek pek olas› de¤ildir, çünkü bir ekonomide böyle uç alternatifler yerine B,
Sabit teknoloji ve tüm C, ve D alternatiflerinde oldu¤u gibi tüketim (cep telefonu) ve sermaye mallar›n›n
kaynaklar›n kullan›lmas› ile
üretilebilecek tüm olas› mal (sanayi robotu) farkl› bileflimleri üretilir. A alternatifinden E’ye do¤ru hareket edil-
üretim bileflimlerini gösteren di¤inde ise, üretilebilecek cep telefonu say›s› artarken, sanayi robotu say›s› azal-
e¤ridir.
maktad›r. Görüldü¤ü gibi, tüm kaynaklar›n tam olarak kullan›ld›¤› bir ekonomide,
bir maldan daha fazla üretebilmek için, di¤erinden vazgeçmek gerekmektedir.
SIRA S‹ZDE Üretim mallar›n›n üretilen miktar›n›n artt›r›lmas›, buna karfl›l›k tüketim mallar›n›n mik-
SIRA S‹ZDE
7 tar›n›n azalt›lmas› ne anlama gelir?
Üretim ‹mkânlar› E¤risi
Tablo 1.1 deki üretim imkânlar› tablosunda yer alan üretim olas›l›klar›, üretim im-
S O R U S O R U
kânlar› e¤risi ad›n› verdi¤imiz ve flekil 1.3 de yer alan bir e¤ri ile de gösterilebilir.
Üretim imkânlar› e¤risi, bir toplumun, mevcut tüm kaynaklar ve teknoloji ile üre-
D‹KKAT D ‹ K K Ave
tebilece¤i mallar T hizmetlerin alternatif bileflimlerini gösterir.
E¤ri üzerindeki her nokta, iki maldan üretilebilecek maksimum ç›kt› bileflimleri-
N N
SIRA S‹ZDE ni vermektedir. E¤ri üretilebilecek mal miktarlar›n›n s›n›r›n› gösterir. Bu nedenle
SIRA S‹ZDE
e¤er sahip olunan kaynaklar tam olarak kullan›l›yorsa, e¤ri üzerindeki noktalar üre-
tilebilecek mal bileflimleri olmaktad›r. E¤ri üzerinde sol yukardan sa¤ afla¤›ya do¤-
ru inildikçe, 1 milyon tane daha fazla cep telefonu üretmek için, her defas›nda da-
ha fazla sanayi robotu üretmekten vazgeçmek gerekmektedir. Üretim imkânlar› e¤-
risi orijine göre içbükey e¤- fiekil 1.3

ridir. Bu e¤rinin e¤imi, iki Sanayi robotu Üretim
mal aras›ndaki f›rsat maliye- ‹mkânlar›
A E¤risi
tini verir. E¤rinin orijine gö- 10
re içbükey olmas› da iki mal B
aras›nda f›rsat maliyetinin 9
sol yukardan sa¤ afla¤›ya
do¤ru inildikçe artaca¤›n› 7 C
göstermektedir. Örne¤in, A
alternatifinden, B alternatifi-
ne hareket edildi¤inde, 1 ta- D
4
ne daha fazla cep telefonu
üretmenin maliyeti, 1 tane
daha az sanayi robotu üret-
mektir. Ayn› flekilde B’den
C’ye; C’den D’ye ve D’den E
E’ye hareket edildi¤inde ya- 0
1 2 3 4 Cep telefonu
ni daha fazla cep telefonlar›
üretmek tercih edildi¤inde;
önemli bir iktisadi ilkeyle tan›flm›fl oluruz: toplum aç›s›ndan her defas›nda ek bir ta-
ne daha fazla cep telefonu üretmenin f›rsat maliyeti artmaktad›r. Örne¤in, A’dan
B’ye harekette 1 tane daha fazla cep telefonu üretmek için sadece 1 tane sanayi ro- Artan f›rsat maliyetleri
yasas›: Bir mal daha fazla
botundan vazgeçmek gerekirken; B’den C’ye harekette 2; C’den D’ye 3 ve nihayet üretildikçe, o mal›n f›rsat
D’den E’ye harekette 4 tane sanayi robotundan vazgeçmek zorunda kal›nmaktad›r. maliyetinin artmas›d›r.
K›sacas›, bir maldan daha fazla ek birim üretilmek istendi¤inde di¤er maldan her
defas›nda daha fazla miktarlarda vazgeçilmek zorunda kal›nmaktad›r. Bu durum,
artan f›rsat maliyeti yasas› olarak adland›r›lmaktad›r. Üretim imkânlar› e¤risinin flek-
li de bu artan f›rsat maliyetlerini yans›tmaktad›r.
Artan f›rsat maliyetleri yasas› ile orijine göre içbükey üretim imkânlar›
SIRAe¤risi
S‹ZDEaras›nda na- SIRA S‹ZDE
s›l bir iliflki vard›r? 8
D Ü fi Ü Nnedeni,
Bir maldan daha fazla üretildikçe f›rsat maliyetinin artmas›n›n EL‹M iktisadi D Ü fi Ü N E L ‹ M
kaynaklar›n, alternatif kullan›mlara tamamen adapte olamamas›d›r. Birçok kaynak
belli mallar›n üretimine, di¤erlerine oranla daha uygundur. BuS Onedenle
R U belli bir S O R U
mal›n üretimini art›rmak için önce en uygun kaynaklar kullan›lmaya bafllan›r. Da-
ha sonra ortaya ç›kan kaynak gereksinimlerini karfl›lamak için o mal›n üretimine
D‹KKAT D‹KKAT
daha az uygun kaynaklar kullan›l›r.
N N
‹ktisadi Kavramlar ve Üretim ‹mkânlar› E¤risi
Üretim imkânlar› e¤risi kullan›larak, baflta k›tl›k olmak üzere, tercih, f›rsat maliye-
ti, üretimde etkinlik ve etkinsizlik ile iflsizlik ve iktisadi büyüme gibi farkl› iktisadi
kavramlar› aç›klayabiliriz. fiimdi bunlar› s›ras›yla yapal›m.
K›tl›k, Tercih ve F›rsat Maliyeti K ‹ T A P K ‹ T A P

K›tl›¤›n, s›n›rl› kaynaklar›n, s›n›r›z istekleri karfl›lamada yetersiz olmas› durumu ol-
du¤unu biliyoruz. Kaynaklar›n s›n›rl› olmas› durumu, üretim imkânlar› e¤risi ile
gösterilmektedir. Mal bileflimleri ile ilgili tercihlerimiz, e¤ri üzerinde
T E L E V ‹ Z Y Oveya
N alt›nda TELEV‹ZYON
yer alan noktalarla s›n›rl›d›r. E¤rinin d›fl›nda yer alan herhangi bir mal bileflimini
MAKALE MAKALE
seçmemiz olanaks›zd›r, çünkü bu mal bileflimini mevcut kaynaklarla üretmemiz

mümkün de¤ildir.
Üretim imkânlar› e¤risi, bir ekonominin üretim olanaklar›n› iki bölgeye ay›r-
maktad›r. Bunlardan ilki, e¤ri üzerinde ve alt›nda kalan noktalardan oluflur ve bu
bölgeye eriflilebilir bölge denir (flekil 1.4 deki A dan F’ye kadar e¤ri üzerinde olan
ve G gibi e¤ri alt›nda kalan noktalar). ‹kincisi ise e¤rinin üzerinde yer alan, örne-
¤in H noktas› gibi, noktalardan oluflan eriflilemez bölgedir. H noktas›n›n temsil et-
ti¤i mal bileflimi, mevcut kaynaklar ve teknoloji ile üretilmesi mümkün olmayan
mal bileflimidir.
fiekil 1.4
Konut
Üretim ‹mkânlar›
E¤risi ve Farkl›
‹ktisadi Kavramlar
100 A
90 B H
Eriflilemez
75 C Bölge
55 D
Eriflilebilir
Bölge E
30
G
F
0
50 100 150 200 250 Füze
Tercih ve f›rsat maliyeti kavramlar›n› da flekil 1.4’ü kullanarak aç›klayabiliriz.

Eriflilebilir bölgede, bireyler istedikleri mal bileflimini seçebilmektedirler. Çok say›-
da farkl› tercih oldu¤unu biliyoruz. Örne¤in, A ve B noktalar›n›n temsil etti¤i bile-
flimleri göz önüne alal›m. Her iki noktay› birlikte seçemeyece¤imize göre, bunlar
aras›nda tercih yapmak zorunday›z.
F›rsat maliyeti ise e¤ri üzerinde bir noktadan di¤erine hareketle aç›klanabilir.
Örne¤in, C noktas›ndan D noktas›na hareket etti¤imizi varsayal›m. C noktas›nda
100 birim füze üretilirken, 75 adet konut; D noktas›nda ise, 150 adet füzeye karfl›-
l›k, 55 adet konut infla edilmektedir. Dolay›s›yla 1 adet daha fazla füze üretmenin
f›rsat maliyeti, 0.4 konut olmaktad›r.
Üretimde Etkinlik
Bir ekonominin üretimde etkin olabilmesi için, veri kaynaklar ve teknoloji ile mak-
simum üretimde bulunmas› gerekir. E¤ri üzerindeki A, B, C, D, E ve F noktalar›,
üretimde etkin olan noktalard›r. Bu noktalar›n hepsinde mevcut kaynaklar ve tek-
noloji ile en fazla üretim elde edilir. E¤er ekonomi, mevcut kaynaklar ve teknolo-
ji ile bu bileflimlerin ifade etti¤inden daha az üretirse, kaynaklar›n tümü etkin ola-
rak kullan›lm›yor demektir. Örne¤in flekilde yer alan G noktas›nda, ekonomi etkin
de¤ildir. Çünkü bu noktada ekonomi mevcut kaynaklar› ve teknolojisi ile maksi-
mum üretim bileflimini elde edememektedir. G noktas›ndan C noktas›na hareket
edildi¤inde daha fazla konut ve G noktas›ndaki kadar füze üretilmektedir. Ayn› fle-
kilde G noktas›ndan D noktas›na hareket edildi¤inde, hem daha fazla füze hem de
konut üretilebilmektedir. Nihayet G noktas›ndan E noktas›na hareket edildi¤inde
daha fazla füze ve G noktas› ile ayn› miktarda konut üretilmektedir. Yani, üretim- Üretimde etkinlik: Mevcut
kaynaklar ve teknoloji ile
de etkinli¤in ifade etti¤i gibi, etkin olmayan bir noktadan (G noktas›), etkin olan maksimum ç›kt›n›n
bir noktaya (E noktas›), üretilen füze say›s›n› azaltmadan konut say›s›n› art›rarak üretildi¤i durumdur.
eriflilebilecektir. Ekonomi etkin olmad›¤› zaman kaynaklardan baz›lar› kullan›lm›-
yor veya israf ediliyor demektir. Görüldü¤ü gibi, üretimde etkinlik yoksa, bir ma-
l›n üretimini azaltmadan di¤erinin üretimini art›rmak mümkün olmaktad›r.
Üretimde etkinsizlik:
Mevcut kaynaklar ve
‹flsizlik teknoloji ile maksimum
ç›kt›n›n üretilemedi¤i
Ekonomide üretimde etkinlik sa¤lanamad›¤› zaman, üretim imkânlar› e¤risinin al- durumdur. Üretimde etkinlik
t›nda bir noktada mallar›n üretimi söz konusu olur, örne¤in flekil 1.4’te G noktas› gerçekleflmezse, bir maldan
di¤erinin miktar›
gibi. Bunun nedenlerinden birisi, varolan kaynaklar›n tamam›n›n kullan›lmamas› azalt›lmadan daha fazla
olabilir. Örne¤in, baz› iflçiler iflsiz kal›yor demektir. Oysa e¤ri üzerinde üretimde üretilebilir.
etkinli¤in sa¤land›¤› bir noktada üretim yap›ld›¤›nda, böyle kullan›lmayan bir kay-
nak olmamaktad›r. Dolay›s›yla da bir iflsizlikten söz edilemez.
Bir ülke neden üretim imkânlar› e¤risi alt›nda üretim yapar? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
9
‹ktisadi Büyüme
Üretim imkânlar› modelinin varsay›mlar›ndan, kaynaklar›n ve teknolojinin sabit ol-
du¤u varsay›mlar› geçerlili¤ini yitirdi¤inde, üretim imkânlar› e¤risinin pozisyonu ve
ekonominin potansiyel olarak üretebilece¤i maksimum üretim de¤iflir. S O R UBir ekonomi- S O R U
nin üretken kapasitesindeki art›fla, iktisadi büyüme denir ve bu da üretim imkânlar›
e¤risinin d›fla do¤ru de¤iflmesi ile gösterilir. fiekil 1.5, bu durumu Dgöstermektedir.
‹KKAT ‹k- D‹KKAT
tisadi büyümeyi etkileyen iki ana etken vard›r. Bunlar, kaynaklar›n miktar›ndaki ar-
t›fl ve teknolojik geliflmedir. Örne¤in bir ülkede nüfusun artmas› ile, hem çal›flacak
N N
kifli say›s› hem de giriflimci say›s› artar. Ayr›ca tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ülkelerin
sermaye stoklar›n›n önemli ölçüde artt›¤› da gözlenmektedir. Yeni enerji ve mineral
kaynaklar›n›n da bulundu¤unu biliyoruz. ‹flte bu kaynaklardaki art›fl sayesinde bir
ekonomi hem daha fazla tüketim mallar› hem de sermaye mallar› üretme kapasitesi-
ne sahip olacakt›r. Bu da flekil 1.5’te üretim imkanlar› e¤risinin PPF1 den PPF2 ye
kaymas›yla gösterilmektedir. K ‹ T A P K ‹ T A P
Üretimde kaynaklar›n nas›l fiekil 1.5
kullan›laca¤› ile ilgili bilgi ve be- Sanayi robotu Üretim
ceriler olarak tan›mlad›¤›m›z tek- ‹mkânlar›
E¤risi ve
nolojideki geliflme ile toplum sa- ‹ktisadi
bit kaynaklarla daha fazla üretme Büyüme
yetene¤i, ya da ayn› miktar üreti-
mi daha az kaynak kullanarak ‹ N T E RPPF
NET ‹NTERNET
2
gerçeklefltirme olana¤› kazan›r.
Çünkü teknolojideki geliflme sa-
PPF1 MAKALE MAKALE
yesinde hem daha yeni ve gelifl-
mifl mallar üretebilece¤imiz gibi;
bunlar› daha iyi tekniklerle üret-
me yetene¤i de kazan›r›z. Tek-
nolojik geliflme ile ilgili olarak gü-
nümüzde bilgisayar, iletiflim ve
bio-teknoloji alanlar›ndaki gelifl- Cep telefonu
melere dikkat çekebiliriz. Bilgi-
sayar teknolojilerindeki geliflmelere ba¤l› olarak hem bilgisayarlar›n fiyat› düfltü

hem de h›zlar› artt›. Bu sayede de bilgisayarlar›n günlük yaflamdaki kullan›mlar›
artt›. Cep telefonlar› ve internet sayesinde iletiflim kapasitesi artt› ve bu da üretim
ve piyasalarda etkinlik art›fl›na neden oldu. Öyle ki cep telefonu üretimindeki bafl
döndürücü teknolojik geliflmeler sayesinde, cep telefonlar› yaflam›m›z›n çok önem-
li bir parças› haline bile geldi ve yaflam›n her alan›nda da kullan›l›r oldu. Yani, ner-
deyse günlük her türlü iflimizi cep telefonu ile yapar hale geldik. Bio-teknoloji ala-
n›ndaki geliflmeler sayesinde de tar›m ve t›p alan›nda bir sürü yeni icatlar ortaya
ç›kt›. K›sacas› teknolojik geliflme ile kaynaklar›n artmas› durumundaki sonuca ula-
fl›r›z ve bu da e¤rinin PPF1 den PPF2 ye kaymas› ile gösterilir.
SIRA S‹ZDE G›da ve videoSIRA

oyunlar›
S‹ZDE üretiminde artan f›rsat maliyeti söz konusu iken, ülkeye her iki ma-
10 l›n üretiminde kullan›labilecek iflçi göçü gerçekleflmiflse, üretim imkânlar› e¤risi bu du-
rumda nas›l etkilenir?
‹KT‹SAD‹ SORUN VE ‹KT‹SAD‹ S‹STEMLER

S O R U Ülkelerin, iktisadi
S O R U sistemleri ne olursa olsun, o ülkeyi yöneten iktidar kim olursa
olsun veya ülkeler ne kadar zengin veya fakir olurlarsa olsunlar, yan›t›n› bulmala-
r› gereken baz› D‹KKAT
temel iktisadi sorular vard›r. Bunlar, hangi mallar›n ne kadar, nas›l
D‹KKAT
ve kimin için üretilece¤i sorular›d›r. Bu sorular iktisatç›lar taraf›ndan iktisadi sorun
olarak da adland›r›lmaktad›r. ‹ktisadi sorun, ülkenin k›t kaynaklar›n›n nas›l da¤›t›-
N N
laca¤› ile ilgilidir.
Hangi mallar›n üretilece¤i sorusuna yan›t ararken; ülkeleri, mevcut kaynaklar›
AMAÇLARIMIZ
ve sahip oldu¤u
AMAÇLARIMIZ
teknoloji s›n›rlar. Ülke, mevcut kaynaklar› ve sahip oldu¤u tekno-
loji ile belirli bir zamanda çok say›da mal bileflimini istedi¤i kadar üretemez. K›t
kaynaklar›n en yararl› biçimde kullan›ld›¤› bir dünyada, bir maldan daha fazla üre-
K ‹ T A P tebilmek için K ‹ baflka
T A P bir maldan daha az üretmek gerekmektedir. Çünkü mallar›
üretecek kaynaklar da s›n›rl›d›r. Dolay›s›yla bir mal›n üretimine daha çok kaynak
ayr›l›rsa, di¤er mallar›n üretimi için daha az kaynak kal›r. Bu nedenle, mevcut kay-
TELEV‹ZYON naklar ve Tteknoloji
E L E V ‹ Z Y O Nile hangi mallar›n ne miktarda üretilece¤inin kararlaflt›r›lmas›
gerekir.
Hangi mallar›n ne miktarda üretilece¤ine karar verildikten sonra s›ra, bu malla-
r›n nas›l üretilece¤i sorusunun yan›tlanmas›na gelir. Bu soru, üretim teknolojisi ve
‹NTERNET ‹ N T E R N E edildi¤i
üretimin organize T iktisadi sistemle yak›ndan ilgilidir. Ço¤u mal, çok say›-
da farkl› kaynak ve teknolojilerle üretilebilir. Bu nedenle öncelikle hangi mallar›n
üretiminde, hangi teknolojinin kullan›laca¤›n›n belirlenmesi gerekir. Mal›n üreti-
MAKALE minde daha Mfazla A K A L emek
E daha az sermaye mi yoksa daha az emek daha fazla ser-
maye mi kullan›laca¤›na karar verilmelidir. Örne¤in, bir mal›n üretiminde amaç
mümkün oldu¤u kadar, çok kifliyi istihdam etmek olabilece¤i gibi; topluma en az
‹ktisadi sistem: ‹ktisadi maliyet yükleyecek biçimde üretmek de olabilir. Bir anlamda, üretimde kaynakla-
sorunun çözümü için, bir
ekonominin organize edilme r›n hangi oranlarda kullan›laca¤›, organize edilme biçimleri ve nerede bir araya ge-
biçimidir. tirilecekleri ile ilgili karar›n verilmesi gerekir.
Hangi mallar›n ne miktarda ve nas›l üretilecekleri kararlaflt›r›ld›ktan sonra s›ra,
bu mallar›n toplumdaki kifliler ve gruplar aras›nda nas›l bölüfltürülece¤inin belir-
lenmesine gelir. Bu s›rada, bu mallar, bu mallar› almak ve bedelini ödemek iste-
yen herkese sat›lacak m›? Yoksa devlet mi bu mallar› kimin elde edece¤ini belirle-
yecek sorular› yan›tlanmal›d›r.
‹ktisadi sorun daha önce de vurgulad›¤›m›z gibi, bütün uluslar›n çözüm bul-
mak durumunda oldu¤u ortak sorundur. Ancak, her ulusun iktisadi sorunu nas›l
çözece¤i konusu, tamamen o ulusun sahip oldu¤u iktisadi sisteme ba¤l›d›r. Bir
baflka deyiflle iktisadi sisteme göre, hangi mallar›n ne miktarda, nas›l ve kimler için
üretilece¤i belirlenir. Bu kapsamda uluslar›n tercih etmek zorunda olduklar› üç ta-
ne iktisadi sistem vard›r. Bunlar, kapitalist iktisadi sistem, sosyalist iktisadi sistem
ve karma iktisadi sistemdir. ‹ktisadi sistemler, üretim faktörlerine kimin sahip oldu-
¤una ve iktisadi faaliyetleri yönetme ve koordine etme yöntemleri ile birbirlerin-
den ayr›l›rlar.
Sosyalist sistemde, devlet büyük ölçüde kaynaklar›n mülkiyetine sahiptir, ya- Sosyalizm: Üretim
ni kolektif mülkiyet vard›r ve iktisadi karar verme sürecinde merkezi iktisadi plan faktörlerinin kolektif
mülkiyetinin ve gelir
belirleyici rol oynar. Hükümet taraf›ndan atanan merkezi planlama örgütü üyeleri, da¤›l›m›n› eflitleme
üretim faktörlerinin nas›l kullan›laca¤›, hangi mallar›n ne miktarda üretilece¤i ve giriflimlerinin oldu¤u bir
iktisadi sistemdir.
da¤›t›m› ve üretimin organizasyonu gibi hemen hemen tüm önemli iktisadi karar-
lar› al›r. Devlet firmalar›n büyük ço¤unlu¤una sahiptir. Bu firmalar hükümet direk-
tiflerine göre üretim yapar. Merkezi planlama örgütü, her iflletmenin üretim amaç-
lar›n›, kangi kaynaklar› ne miktarda kullanaca¤›n› belirler. Ne kadar üretim ve ne
kadar tüketim mal› üretilece¤ine ve sermaye mallar›n›n hangi sektörlere ne miktar-
da tahsis edilece¤ine; merkezi planlama örgütü karar verir. Bu tür iktisadi sistem-
lerde merkezi plan ile iktisadi faaliyetler yürütülmeye çal›fl›l›r.
Sosyalist sisteme alternatif olarak iktisadi sorunun çözümü için kapitalizm ve
piyasa sistemi tercih edilebilir. Bu sistemde üretim faktörleri özel mülkiyettedir ve
iktisadi faaliyetlerin düzenlenmesi ve yönlendirilmesi piyasalar ve fiyatlar arac›l›-
¤›yla yap›l›r. ‹ktisadi faaliyetlere kat›lanlar sadece kendi ç›karlar›n› gözetirler. Bi-
reyler ve iflletmeler üretim, tüketim veya çal›flma ile ilgili kendi kararlar›n› alarak,
iktisadi amaçlar›na ulaflmaya çal›flmaktad›rlar. Üretilen mallar ve hizmetler, kim al-
mak istiyorsa ve alabilecekse onlara sat›lmak için piyasaya sunulur. Bu yüzden de
mallar›n, üretim faktörlerinin al›c›lar› ile sat›c›lar› aras›nda piyasada yo¤un bir re- Karma ekonomi: Piyasa
kabet vard›r. Ayr›ca, potansiyel olarak çok yüksek paralar kazanma olas›l›¤› var ol- sistemi ile merkezi planlama
sisteminin belli bir bileflimi
du¤u için, mevcut iflletmeler ve giriflimciler yeni ürünler ve teknolojiler üretmek olan bir iktisadi sistem.
için büyük çaba sarf ederler. ‘B›rak›n›z yaps›nlar’ türü pür kapitalist sistemde, dev-
letin rolü, sadece özel mülkiyeti korumak ve piyasa sisteminin iyi iflleyebilmesi için
gerekli ortam› sa¤lamakla s›n›rl›d›r.
Yukar›da aç›klad›¤›m›z iki temel iktisadi sistem, gerçek yaflamda teknik olarak
tam uygulanamayan iktisadi sistemlerdir. Bu sistemlerin yerine yayg›n olarak göz-
lenen iktisadi sistem, iktisadi sorunun çözümünde kapitalizm ile sosyalizmin bir
bileflimini yans›tan karma iktisadi sistemdir. Bu sistemde, hem kapitalist hem de Kapitalizm: Serbest giriflim
ve özel mülkiyet haklar›n›n
sosyalist sistemin çeflitli araçlar› kullan›l›r. Karma iktisadi sistemlere sahip günü- oldu¤u ve iktisadi kararlar›n
müz ekonomileri (ABD, Almanya; Türkiye gibi), sosyalist ve kapitalist sistemlerin piyasa sistemi içerisinde
gerçekleflti¤i bir iktisadi
araçlar›n› kullanma derecelerine göre farkl›lafl›rlar. Karma iktisadi sisteminde dev- sistemdir.
letin görevi, ekonomik yaflam›n yasal çerçevesini belirlemektir. Ayr›ca devlet gü-
venlik ve e¤itim gibi kamu hizmetlerini karfl›lamakta, fakat ço¤u kararlar piyasa
mekanizmas› yard›m›yla al›nmaktad›r.
Kapitalist, sosyalist ve karma iktisadi sistemlerde, hangi mallar›n neSIRA

miktarda,
S‹ZDE nas›l ve ki- SIRA S‹ZDE
min üretilece¤i sorular› ile ilgili kararlar nas›l al›n›r? 11
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Özet
N
A M A Ç
‹ktisad› ve temel kavramlar›n› tan›mlamak.
N
A M A Ç
‹ktisatç›lar›n teorilerini gelifltirirken kulland›kla-
1 2 r› bilimsel yöntemi aç›klamak.
‹ktisat, insano¤lunun, toplumun siyasi gerçekleri, ‹ktisad›n yöntemi, di¤er bilimlerde kullan›lan
karar-verme mekanizmalar› ve sosyal gelenekle- yönteme benzemektedir. ‹ktisatç›lar, iktisadi
ri veri iken; sonsuz olan istek ve arzular›m›z›, k›t olaylar› aç›klamak ve kestirebilmek için teoriler
kaynaklarla nas›l koordine edece¤ini inceleyen gelifltirir ve modeller olufltururlar. ‹ktisatç›lar, te-
bir sosyal bilimdir. Ekonominin temeli k›tl›k ger- oriler, yasalar ve ilkeler oluflturmak için, neden-
çe¤idir. K›tl›k, isteklerimizin, bu istekleri tatmin sonuç iliflkileri ile ilgili hipotezlerin oluflturulma-
etmekte kullan›lacak kaynaklardan fazla olmas› s› ve bunlar›n gerçek yaflamdan gözlemlerle test
durumudur. edilmesi biçiminde bilimsel bir yöntemi kullan›r-
K›tl›k beraberinde tercih yapma zorunlulu¤unu lar. ‹ktisatç›lar ço¤u zaman bu yöntemle olufltur-
getirir. S›n›rl› kaynaklarla, tatmin etmek istedi¤i- duklar› teorilerini, gerçe¤in özet ya da basitleflti-
miz isteklerimiz aras›nda tercih yapmak zorun- rilmifl bir temsili olan, modellerle temsil ederler.
day›z. ‹steklerimiz aras›nda tercih yapt›¤›m›z an- ‹ktisatç›lar de¤iflkenler aras›nda neden-sonuç ilifl-
da, yapt›¤›m›z tercihin bir f›rsat maliyeti oluflur. kileri olufltururken, iki tür nedenseme yanl›fll›¤›
F›rsat maliyeti, herhangi bir tercih durumunda, yapabilirler. Öncelikle iliflki ile nedensemeyi ka-
vazgeçmek zorunda oldu¤umuz ikinci en iyi ter- r›flt›rabilirler. Buna göre, iki fley zaman aç›s›ndan
cihi ifade eder. iliflkili bulunarak, buradan bunlar›n birini neden,
Mallar, bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettik- di¤erini sonuç olarak gösterme yanl›fll›¤›na düfle-
leri tüm nesneler olarak tan›mlan›r. Mallar, önce- bilirler. Ayr›ca, birey için iyi veya gerçek olan bir
likle iktisadi ve serbest mallar olarak ikiye ayr›l›r. fleyi, toplum için de iyi ve gerçek olarak kabul
‹ktisadi mallar ise tüketim ve üretim mallar›ndan etme yanl›fll›¤›n› da yaparlar (terkip hatas›).
oluflur. Nihayet mallar›, faydal› olabilecekleri ya-
N
flam uzunlu¤unu yans›tacak biçimde, dayan›kl› Mikro iktisat ile makro iktisat ve pozitif iktisat ile
veya dayan›ks›z mallar olarak da ay›rabiliriz. A M A Ç
normatif iktisat aras›ndaki farkl›l›klar› aç›klamak.
3
‹steklerimizi tatmin etmekte kulland›¤›m›z, an- ‹ktisat, mikro ve makro iktisat olmak üzere ikiye
cak maddi özelli¤i olmayan nesnelere de hizmet ayr›l›r. Mikro iktisat bireylerin tercihleri ile bu ter-
denir. Hizmetler kiflisel hizmetler ve ticari hiz- cihlerin iktisadi güçlerden nas›l etkiledi¤ini ince-
metler olmak üzere ikiye ayr›l›r. ler. Makro iktisat ise ekonominin bir bütün ola-
Üretim, iktisadi ürünlerin miktar›n› veya faydas›- rak incelenmesidir. Enflasyon, iflsizlik ve büyüme
n› art›rmak amac›yla harcanan tüm çabalar› ifade gibi konular makro iktisad›n temel konular›d›r.
eder. Üretim faaliyeti ile flekil, yer, zaman ve mül- ‹ktisad› ayr›ca, pozitif ve normatif iktisat olarak
kiyet faydas› yarat›l›r. da ay›rmak mümkündür. Pozitif iktisat, ne oldu-
Üretimde kullan›lan kaynaklara üretim faktörleri, ¤unu; normatif iktisat ise ne olmas› gerekti¤ini
kaynaklar ya da girdiler denir. Üretim faktörleri, inceler. Normatif iktisat, bir fleyin iyi veya kötü
iflgücü, sermaye, toprak ve giriflimcilikten oluflur. olup olmad›¤› konusunda de¤er yarg›s› içerir-
‹flgücünün geliri, ücret, sermayenin geliri faiz, ken; pozitif iktisatta gerçekler kullan›l›r, de¤er
topra¤›n geliri rant ve giriflimcilik geliri de kâr’d›r. yarg›lar› kullan›lmaz
N
A M A Ç
Üretim imkanlar e¤risini kullanarak k›tl›k, f›rsat N
A M A Ç
Tüm toplumlar›n yan›t bulmak zorunda olduk-
4 maliyeti, etkinlik ve iktisadi büyüme gibi önemli 5 lar› temel sorular› ve iktisadi sistemleri tan›mla-
iktisadi kavramlar› aç›klamak. mak.
Üretim imkânlar› e¤risi, bir ekonominin belli mik- Tüm toplumlar, hangi mallar ne miktarda, nas›l
tarda kaynak ve veri teknoloji ile üretebilece¤i ve kimin için üretilmeli sorular›n›n yan›t›n› bul-
maksimum mal bileflimlerini gösterir. mak zorundad›r. Bu üç soru, iktisadi sorunu olufl-
Üretim imkânlar› e¤risi, orijine göre içbükey bir turur. Bu üç sorunun yan›t›n› bulmaya çal›fl›rken,
e¤ridir. Çünkü bir maldan daha fazla üretebil- ülkeler üç farkl› iktisadi sistem aras›nda seçim
mek için, di¤erinden daha fazla miktarlarda vaz- yaparlar. Bunlar, kapitalizm, sosyalizm ve karma
geçmek zorunda kal›n›l›r. Yani artan f›rsat mali- ekonomidir.
yeti yasas› geçerlidir. E¤rinin üstündeki noktala- Kapitalizm, özel mülkiyet ve serbest giriflim ve
r›n ifade etti¤i mal bileflimlerini mevcut kaynak- seçim özgürlü¤üne dayal› bir sistemdir. Bu sis-
larla üretmek mümkün de¤ildir. Yani bu nokta- temde, tüketiciler, üreticiler ve kaynak sahipleri-
lara eriflilemez. E¤ri alt›nda kalan noktalar ise et- nin kendi bireysel ç›karlar›n› gözetmelerine izin
kin de¤ildir. Etkinsizlik, iflsizlik ve/veya kaynak- verilir. Sosyalizmde, kollektif mülkiyet vard›r ve
lar›n yanl›fl da¤›t›m› sonucunda oluflur. Sadece ço¤u iktisadi faaliyetler merkezi planlama örgütü
e¤ri üzerindeki noktalar hem etkin hem de erifli- taraf›ndan yönlendirilir. Karma ekonomik sistem-
lebilirdirler. de ise hem sosyalist hem de kapitalist sistemin
F›rsat maliyeti, üretim imkânlar› e¤risi üzerinde araçlar› kullan›l›r. Günümüzün ço¤u ekonomisi-
bir noktadan di¤erine hareketle aç›klanabilir. Bu nin sahip oldu¤u sistem karma iktisadi sistemdir.
hareketle, bir maldan daha fazla üretilirken, di-
¤erinden daha az üretilir. Azalan mal miktar›, di-
¤er mal›n miktar›ndaki art›fl›n f›rsat maliyetidir.
‹ktisadi büyüme sonucunda üretim imkânlar› e¤-
risi, d›fla do¤ru kayar. Bu tür bir kayma, ya üre-
timde kullan›lan kaynaklar›n artmas› ya da tek-
nolojik geliflme sonucunda olur.
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi iktisat biliminin temel çal›fl- 6. Afla¤›dakilerden hangisi bir üretim faktörü örne¤idir?
ma konusudur? a. Traktör.
a. K›tl›¤› yok etmek için gerekli yöntemlerin bu- b. Hisse senedi.
lunmas›. c. Bono.
b. Hisse senetleri ve bono gibi finansal araçlar›n d. Yüz T ka¤›t para.
incelenmesi. e. Bir tabak pirinç pilav› ile kuru köfte.
c. K›t kaynaklar›n, s›n›rs›z istekleri tatmin için nas›l
da¤›t›laca¤›. 7. Afla¤›dakilerden hangisi bir ticari hizmet de¤ildir?
d. Tüketicilerin neden belli mallar› sat›n al›p, di- a. Bankalar›n para transferi.
¤erlerini almad›klar›. b. Difl hekiminin yapt›¤› implant.
e. ‹nsanlar›n nas›l tercih yapt›klar›. c. Yeni bir sigorta poliçesi sat›m›.
d. Ulafl›m.
2. Afla¤›dakilerden hangisi mikro iktisadi bir örnektir? e. X flirketinden ald›¤›n›z yeni internet.
a. Yeni bilgisayar fiyatlar›n›n incelenmesi.
b. Türkiye bütçesinin de¤erlendirilmesi. 8. Üretim imkânlar› e¤risi üzerindeki her nokta;
c. ‹flsizlikle mücadelede ne tür politikalar gerekti¤i a. Üretimde etkin de¤ildir.
konusunda öneriler. b. Tüm kaynaklar kullanmadan üretilebilir.
d. Türkiye’de enflasyonun tarihi. c. Etkin ve eriflilebilirdir.
e. Türkiye’de cari aç›¤›n nedenlerinin incelenmesi. d. Mevcut kaynaklar ve teknoloji ile üretilemez.
e. Kaynak da¤›t›m›nda hata yap›ld›¤›n› gösterir.
3. Her ekonomide yan›t› bulunmas› gereken üç temel
soru, afla¤›daki hangi seçenekte verilmifltir? 9. Bir ülkenin üretim imkânlar›, ülkenin 40000 bilgisa-
a. Hangi mallar, nas›l, kim taraf›ndan üretilmeli? yar ile 20000 televizyon ya da alternatif olarak 25000
b. Hangi mallar, nas›l üretilmeli, kim taraf›ndan tü- bilgisayar ile 40000 televizyon seti üretebilece¤ini gös-
ketilmeli? termektedir. Ek bir televizyon üretmesinin f›rsat maliye-
c. Hangi mallar, nas›l, neden üretilmeli? ti afla¤›dakilerden hangisidir?
d. Hangi mallar, nas›l, ne zaman üretilmeli? a. 15000 bilgisayar.
e. Hangi mallar, nerede, ne zaman üretilmeli? b. 1.33 bilgisayar.
c. 20000 televizyon seti.
4. Afla¤›dakilerden hangisi Sosyalist sistemde vard›r? d. 3/4 bilgisayar.
a. Özel mülkiyet. e. 0.75 televizyon seti.
b. Piyasa mekanizmas›n›n geçerli olmas›.
c. ‹ktisadi serbestlik. 10. Bir ülke yeni petrol yataklar› keflfederse afla¤›daki-
d. Devletin kararlar› almas›. lerden hangisi gerçekleflir?
e. Özel giriflim özgürlü¤ü. a. Üretim imkanlar› e¤risi üzerinde bir noktadan
di¤erine hareket olur.
5. Bir kapitalist ekonomide, iktisadi faaliyetleri koordi- b. Üretim imkanlar› e¤risi orijine do¤ru kayar.
ne etmek için afla¤›dakilerden hangisi kullan›l›r? c. Üretim imkanlar› e¤risi de¤iflmez ama daha dik-
a. Gelenekler. leflir.
b. Devlet. d. Üretim imkanlar› e¤risinde hiçbir de¤ifliklik ol-
c. Merkezi planlama örgütü. maz.
d. ‹flletmeler. e. Üretim imkanlar› e¤risi sa¤a do¤ru kayar.
e. Fiyatlar.
Yaflam›n ‹çinden
“ Ege CANSEN ecansen@hurriyet.com.tr
Bir iktisat efsanesi

ruf oran› aras›nda güvenilir bir korelâsyon yoktur. Olan
da ters yöndedir. Yüksek faiz, tüketimi artt›r›r.
Türk ekonomisinin sa¤l›¤›, yani enflasyonun tekrar yük-
MODERN iktisat nedir diye bir soru sorulsa, birçok kifli selmemesi ve makro dengelerin sürdürülebilir hale gel-
gibi benim de cevab›m “parasal iktisat” olur. mesi için faizlerin daha düflük olmas› gereklidir. Hatta
Para, metal olmaktan ç›k›p önce “kâ¤›t” sonra “kay›t” oranlar bir süre negatif reel faiz band›nda dolaflabilir.
”
haline geldi¤inden beri, iktisadi hayat›n bafl oyuncusu
olmufltur. Para, ulusal veya Euro’da oldu¤u gibi uluslar Son Söz: K›s›r döngü k›r›lm›flsa, yeniden bafllatma.
aras› bir merkez bankas› taraf›ndan “üretilen” sanal bir 16 Ocak 2010
metad›r. Paran›n piyasa fiyat› yoktur. Çünkü “piyasa fi-
yat›” denilen fley, ancak üretimi ve tüketimi/kullan›m›
üstünde herhangi bir k›s›t olmayan, mesela telefon, göm-
lek, pantolon, gözlük, tarak gibi mallar için geçerlidir.
Hâlbuki para üretmek merkez bankalar›n›n tekelinde-
dir. Üretiminde tekel olan bir mal›n piyasa fiyat›ndan
bahsedilemez. Bunun için önce “piyasada gördü¤ün
her fiyat, piyasa fiyat› de¤ildir” kural› hat›rlanmal›d›r.
Para (birimi yani T, Dolar veya Euro v.s.) al›fl verifl ara-
c› olarak kullan›lacaksa bir mald›r. Yok, yat›r›m arac›
olarak kullan›lacaksa bir mülktür. Dolay›s›yla paran›n
bir “fiyat›” bir de “kiras›” vard›r. Paran›n fiyat›, onu di-
¤er paralara de¤ifltirme oran›d›r. Buna “kambiyo kuru”
veya k›saca “kur” denir. Para kiras›n›n ad› da “faiz”dir.
Para, yat›r›m arac› olarak kullan›lacaksa, bu mülkün
amortisman› yani afl›nma pay› vard›r. Buna “paran›n
sat›n alma gücünün azalmas›” veya k›saca enflasyon
denir. Paran›n net kiras›na da (nominal faiz eksi enflas-
yon) “reel faiz” denir.
Efsaneye göre paran›n faizi yükselince, enflasyon dü-
flermifl. Faizi belirleyen de onu piyasaya arz eden mer-
kez bankas›d›r. Bu sebeple efsanenin devam› flöyle ge-
lir. Görevi fiyat istikrar›n› sa¤lamak (enflasyona izin
vermemek veya yüksekse düflürmek) olan merkez ban-
kalar›, “enflasyonun bafl›n›, görüldü¤ü yerde ez-
mek için” faiz silah›n› çeker. Vay be!
Faizle enflasyon aras›ndaki iliflki bir “döngüdür”. Yani
enflasyon artt›kça, faizler yükselir; faiz yükseldikçe enf-
lasyon artar. Faizleri artt›rarak enflasyonu düflürmek
çok özel bir haldir. Yani genel teori de¤ildir. Ampirik
kan›tlar ise ço¤u kez bunun tersini gösterir. Mesela fa-
izlerin uzun y›llard›r çok düflük oldu¤u Japonya ve ‹s-
viçre’de enflasyon da düflüktür. Hatta Japonya’da eksi-
dir. Bunun sebebi “düflük faiz, tüketimi artt›r” öner-
mesinin tamamen yanl›fl olmas›d›r. Faizle ulusal tasar-
Okuma Parças›
Serdar Sayan, Dr. - Seçimler ve çimler 27/07/2011 F›rsat maliyeti kavram›
Her seçim (yahut tercih) ayn› zamanda bir vazgeçifltir konusunda bir fleyler söyleyeyim. Elinizde tuttu¤unuz
laf›n› biliyor musunuz? Bir totoloji, yani tan›m gere¤i bu flahane dergiyi de ç›kartan ElifYay›nevi’nin Tuncel
do¤ru olan bir ifade gibi gözükür: Karfl› karfl›ya oldu¤u- Öncel’in çevirisi ile yay›nlad›¤› çok e¤lenceli iktisat ki-
muz iki (veya daha fazla) alternatiften birini seçmemiz tab› Do¤al ‹ktisat’›n yazar› Robert H. Frank, f›rsat mali-
(tercih etmemiz), zaten di¤er(ler)ini seçmedi¤imiz (ter- yeti (opportunity cost) kavram›n›n iktisada girifl dersle-
cih etmedi¤imiz) anlam›na gelir. Seçmedi¤imiz ya da rinde ö¤retilen en önemli ve yararl› iki üç kavram›ndan
tercih etmedi¤imiz alternatifler de asl›nda vazgeçtikleri- biri oldu¤unu söylüyor -ki ben de aynen kat›l›yorum.
mizdir bir anlamda. Böyle bak›ld›¤›nda malumu ilan Kavram, önümüze konan ve her biri bizim için de¤erli
eden (dolay›s›yla lüzumsuz) bir ifade gibi gözükse de, ya da arzu edilir olan iki ya da daha fazla seçenekten
ben severim bu laf›. Severim çünkü hepimizi durmaks›- birini seçti¤imizde, (onu seçmenin do¤al bir sonucu
z›n de¤iflik alternatifler aras›nda tercih yapmaya zorla- olarak) vazgeçti¤imiz di¤er seçeneklerden en iyisinin
yan bu hayatta, her seçimimizin -bazen do¤rudan gö- bizim için de¤erini ifade eder. Neoklasik iktisat, rasyo-
rünmeyen ya da kestirilemeyen- bir tak›m fedakarl›kla- nel oldu¤unu varsayd›¤› bireylerin sistematik olarak f›r-
ra yol açt›¤› gerçe¤ini veciz biçimde hat›rlat›r. Mesela sat maliyetini aflacak fayday› sa¤layan seçenekleri ter-
bir yol ayr›m›na geldi¤imizde karfl›m›zdaki iki yoldan cih edece¤ini söyler. Bir örnek vermem gerekirse, üni-
birini seçmemiz, di¤er yöne giden yolun bizi götürece- versite hocas› olmam›n f›rsat maliyeti, baflka bir ifl yap-
¤i yer ya da hedeften vazgeçmemiz; bu yer ya da hede- ma, diyelim bir flirkette yönetici olma f›rsat›n› kaç›rma-
fi feda etmemiz demektir genellikle. (Genellikle diyo- m›n yol açt›¤› maafl ve (varsa) di¤er (parasal ya da pa-
rum çünkü bazen yollar ilk çataldan sonra tekrar birle- rasal olmayan) kay›plar›n toplam›d›r. Bu kay›plara ra¤-
flir. Ama bu durumda bile çatal›n bir taraf›ndaki yolu men üniversite hocas› olarak çal›flmay› sürdürüyor ol-
seçmek, en az›ndan var›lacak noktaya di¤er taraf›ndaki mam, bu iflin bana sa¤lad›¤› öznel (parasal ve parasal
yoldan yolculuk yaparak ulaflma deneyiminden vaz- olmayan) kazançlar toplam›n›n, en iyi alternatifi seçme-
geçmek anlam›na gelir.) mifl olmam›n ima etti¤i kay›plardan fazla oldu¤u anla-
Ben asl›nda bu ayki yaz›mda, “farkl› toplumlar için ne- m›na gelir. Daha basit bir örnek vermem gerekirse, An-
lerin lüks, nelerin ihtiyaç oldu¤unu nas›l saptar›z?” gibi, kara’da ya¤›fl›n nihayet kesildi¤i flu güzel hafta sonu
bana sorarsan›z süper ilginç olan bir soruyu ele alacak- gününde bu yaz›y› yazmam›n bana f›rsat maliyetinin,
t›m ama geçen sabah, “yoksa bireylerin çeflitli alternatif- güneflli havan›n tad›n› d›flar›da keyifli bir yürüyüfl ya-
ler aras›nda nas›l seçim (ya da tercih) yapt›¤› ile ilgili bir parken ç›kartmak ya da televizyonda “King of Queens”i
fleyler mi yazsam?” diye düflünerek uyand›m. Muhteme- seyretmek oldu¤unu söyleyebilirim.[1]
len yaklaflan milletvekili seçimleri dolay›s›yla günde yak- K›sacas› hayati önemdeki bir meslek tercihinin de, hafta
lafl›k 237 defa iflitmeye bafllad›¤›m “seçim” (ya da “ter- sonunu nas›l geçirece¤imizle ilgili küçük, gündelik ter-
cih”) sözcü¤ünün bilinçalt›ma kaz›nmas›n›n yol açt›¤› cihlerin de bir f›rsat maliyeti mutlaka vard›r. Daha da ge-
bir ilham sapmas› oldu diye düflünüyorum. Ama yaz›- nellefltirerek, her tercih ya da seçimimizin bir f›rsat mali-
m›n konusuna iliflkin karar de¤iflikli¤imin as›l nedeni, yeti oldu¤unu söyleyebilirim. Böyledir çünkü asl›nda bü-
dikkatimi, deneysel iktisatç› Dan Ariely’nin daha önce tün tercihlerimiz temelde, k›s›tl› bir kayna¤› (param›z,
de sözünü etti¤im kitab›nda anlatt›¤› bir deneye çeken gelirimiz gibi) alternatif kullan›mlar aras›nda da¤›tmaya
bir sohbet oldu. Ariely’nin yak›nlarda Ak›ld›fl› Ama Ön- iliflkin kararlard›r. Esasen insan hayat› da özünde, irili
görülebilir bafll›¤› ile Türkçeye de çevrilen kitab›nda an- ufakl› tercihlerin (ve vazgeçifllerin) sürekli birbirini izle-
latt›¤›, bireylerin tercih yapma davran›fllar› ile ilgili bu di¤i bir kararlar silsilesinden ibaret olarak görülebilir.
deneyi ben de çok ilginç buldum. Bu yaz›da bireylerin Bu kararlar›n bir k›sm›n›, fazla hatta neredeyse hiç dü-
tercih yapma davran›fl› ile ilgili ahkâm keserken, seçim- flünmeden, adeta otomatik biçimde; al›flkanl›klar›m›z,
ler/tercihler ve vazgeçifller ile feda edilenler ve hayat içgüdülerimiz ya da duygular›m›z/zaaflar›m›z yahut ref-
üzerinde uzun ve derin düflünceleri tetikleyebilecek bu lekslerimiz vas›tas›yla al›r›z. Günlük hayatta karfl›m›za
“aç›l›p kapanan kap›lar” deneyinden de söz edece¤im. ç›kan çeflitli alternatifler aras›nda tercih kararlar›n›n ço-
Öncelikle iktisatta tercihler ve vazgeçifllerle ilgili yuka- ¤unu, ö¤le yeme¤inde ne yemeli; sinemaya m› gitmeli,
r›daki lafa karfl›l›k gelen o kitab› m› okumal› benzeri tercihlere iliflkin kararlar
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

bu tür kararlard›r. Bunlar›n f›rsat maliyetinin ne oldu¤u- 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisad›n Tan›m›” konusu-
nu düflünmeye gerek bile görmeyiz. Daha önemli baz› nu yeniden gözden geçiriniz.
tercihlere iliflkin kararlar› ise, önümüzde mevcut olan 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisad›n Bölümleri” konu-
alternatiflerden hangisini seçmemizin iyi olaca¤› konusunu yeniden gözden geçiriniz.
sunda uzun uzun düflünerek, her birinin bilinen ya da 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi Sorun ve ‹ktisadi
beklenen avantaj ve dezavantajlar›n› elimizden geldi- Sistemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
¤ince iyi ölçüp biçerek al›r›z. Bu kategoriye örnek ola- 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi Sorun ve ‹ktisadi
rak, flu marka/model otomobili ya da bilgisayar› m› ala- Sistemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
y›m türü kararlar› gösterebilirim. Bu tür kararlara konu 5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktisadi Sorun ve ‹ktisadi
olacak alternatiflerin avantajlar› da, dezavantajlar› da Sistemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
büyük ölçüde gözlenebilir, ölçülebilir ve karfl›laflt›r›la- 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ve Üretim Faktörle-
bilirdir. Buradaki kararda, gelece¤e iliflkin belirsizlikler ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
(sat›n al›nan fleyin zaman içinde bozulma riski vb. d›- 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mallar ve Hizmetler” konu-
fl›nda) nispeten azd›r. ‹nce eleyip s›k dokuma gere¤i sunu yeniden gözden geçiriniz.
büyük ölçüde, alternatif marka/modellerde karfl›laflt›r›- 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ‹mkânlar› Modeli”
lacak çok say›da performans kriteri olmas›ndan kay- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
naklan›r. Alternatif marka/modellerin birinde kimi özel- 9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ‹mkânlar› Modeli”
likler di¤erlerinden daha iyiyken, bir baflkas›nda bir ta- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
k›m baflka özellikler iyidir ve bu seçim yapmay› zorlafl- 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim ‹mkânlar› Modeli”
t›r›r. Ancak seçiminizi yapt›¤›n›zda (yani daha avantajl› konusunu yeniden gözden geçiriniz.
buldu¤unuz modeli sat›n ald›¤›n›zda), konu büyük öl-
çüde (en az›ndan bir dahaki sefere kadar) kapan›r.
Hayatta en zor, en karmafl›k kararlar ise, daha seyrek
karfl›m›za ç›kan ama sonuçlar› aç›s›ndan “hayati
önem”de olanlard›r. Üniversite tercihlerimde flu okulu
mu yukar› yazay›m, bu okulu mu; mezun olduktan son-
ra lisansüstüne devam m› edeyim, ifl hayat›na m› at›la-
y›m; mevcut iflimde mi kalay›m, di¤er flirketin/kurumun
teklifini mi kabul edeyim; flu aday ile mi evleneyim, bu
adayla m›; o flehirde mi yaflayay›m, ötekinde mi; flimdi
mi emekli olay›m, iki y›l sonra m› türü tercihlere iliflkin
kararlar bu kategoriye girer. Bu kararlar›n sonuçlar›na
iliflkin belirsizlikler çok daha fazlad›r ve bunlara konu
olan seçeneklerin avantaj ve dezavantajlar›n›n neler ola-
ca¤› ve nispi büyüklükleri bir sürü de¤iflik olas›l›¤a ba¤-
l›d›r. Dolay›s›yla bu tür kararlara konu olacak alternatif-
lerin beklenen avantajlar› da, dezavantajlar› da kolayca
kestirilebilir, ölçülebilir ve karfl›laflt›r›labilir de¤ildir. Üs-
telik bu tür tercihlerimizin bir k›sm›n›n zaman içinde
de¤iflme ihtimali de olabilir. Bu yüzden, pek ço¤umuz
bu kararlar›n f›rsat maliyetini düflürmek için seçenekle-
rimizi mümkün mertebe aç›k tutmak isteriz. Ancak...
Kaynak: Bu yaz› ‹ktisat ve Toplum Dergisi’nin Haziran

2011 say›s›nda yay›nlanm›flt›r. Yaz›n›n devam›na,
http://www.tepav.org.tr/tr/kose-yazisi/s/2588 adresin-
de eriflebilirsiniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1 S›ra Sizde 7
Ne toplumlar ne de insanlar istedikleri her fleye sahip Bu durumda daha fazla sermaye mallar› üretilece¤i için,
olamazlar. Çünkü onlar›n istekleri, bu istekleri tatmin ekonominin gelecekteki üretim kapasitesi ve dolay›s›y-
etmek için kullan›lacak s›n›rl› kaynaklardan her zaman la da tüketim kapasitesi artacakt›r.
fazlad›r. Bir baflka ifadeyle, k›tl›k gerçe¤iyle karekterize
edilen bir dünyada yaflad›klar› için, tercih yapmak zo- S›ra Sizde 8
rundad›rlar. Orijine göre içbükey üretim imkânlar› e¤risi, artan f›r-
sat maliyetlerinin bir temsilidir. K›sacas›, e¤ri orijine
S›ra Sizde 2 göre iç bükey olmasayd›, artan f›rsat maliyetleri söz
Hay›r. Çünkü k›tl›ktan söz edebilmek için: hem kay- konusu olmazd›.
naklar k›t olmal› hem de istekler s›n›rs›z olmal›d›r. Ya-
ni k›tl›k, insanlar›n isteklerinin, bu istekleri tatmin et- S›ra Sizde 9
mek için kullan›lacak kaynaklardan fazla olmas› duru- E¤er bir ülkenin sahip oldu¤u kaynaklar›n tamam›, ör-
mudur. ne¤in sahip oldu¤u tüm insani, do¤al ve sermaye kay-
naklar› tam olarak kullan›lam›yorsa veya kaynaklar›n
S›ra Sizde 3 kullan›m alanlar› aras›ndaki da¤›t›mda yanl›fll›k varsa, o
Çünkü s›n›rs›z istekleri tatmin etmekte kullan›labilecek ülke üretim imkanlar› e¤risinin alt›nda üretim yapar.
kaynaklar yetersizdir, yani k›tl›k söz konusudur. Bu ne-
denle de baz› isteklerimiz tatmin edilemez. Sonucunda S›ra Sizde 10
da tatmin edilecek ve edilmeyecek istekler aras›nda ter- Üretim imkânlar› e¤risi ayn› iktisadi büyüme de oldu¤u
cih yap›lmal›d›r. gibi d›flar›ya do¤ru kayar. Bunun nedeni her iki mal›n
üretiminde de kullan›labilecek iflgücü kaynaklar›n›n art-
S›ra Sizde 4 mas›d›r.
Bir iktisat teorisi gelifltirmenin amac›, belli olmayan ba-
z› fleyleri aç›klamakt›r. Örne¤in, enflasyon oran›ndaki S›ra Sizde 11
de¤iflmelerin nedeni belli de¤ilse, iktisatç›lar, enflasyon Kapitalist sistemde, bu kararlar, piyasa arac›l›¤›yla bi-
oran›ndaki de¤iflmeleri aç›klamak için teori gelifltirirler. reysel al›c› ve sat›c›lara dayan›r. Sosyalist sistemde mer-
kezi planc›lar bu kararlar› al›rken; karma ekonomiler-
S›ra Sizde 5 de, hem piyasa hem de merkezileflmifl karar verme sü-
Bu ifade mikro iktisadi bir konudur. Çünkü ekonomi- reci kullan›l›r.
nin tümüyle ilgili de¤il, sadece bir mal›n fiyat›n›n, bir
baflka mal›n fiyat›ndan neden daha fazla dalgaland›¤›-
n›n nedeni sorulmaktad›r.
S›ra Sizde 6
Bu ifade pozitif bir ifadedir. Çünkü burada gelir vergi-
sinin artmas› durumunda ne olaca¤› anlat›lmaya çal›fl›l-
maktad›r, ne olmas› gerekti¤i de¤il.
Yararlan›lan Kaynaklar
Antonioni, P., ve Flynn, S. M. (2011). Economics For
Dummies. England: John Wiley&Sons
Arnold, R. A. (2008). Economics, South-Western
Cengage Larning, Mason, Ohio.
Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005).
Economics, Pearson Education, Inc., New Jersey.
Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics,
South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio.
Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012),
Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc.,
Boston.
Clayton, Gary E. (2008), Economics, The MacGraw-
Hill Copmanies, Inc.,Columbus, Ohio.
Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn,
Sean M. (2012). Microeconomics, MacGraw-
Hill/Irwin, New York.
Mankiw, Gregory N. (2012), Principles of Ecoomics,
South-Western Cengage Larning Mason, Ohio.
Miller, Roger LeRoy. (2012), Economics Today, The
Micro View, Addison-Wesley, Boston.
Özer, Mustafa. (1998), ‹ktisada Girifl, Editörler: Önder
Özkazanç, Engin Ataç, Anadolu Üniversitesi Aç›k
Ö¤retim Yay›nlar› No: 565 , Eskiflehir.
Parkin, Michael. (2012), Microeconomics, Pearson
Education, Boston.
Sloman, John, (2006), Economics, Prentice Hall,
England.
Ünsal, Erdal M. (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,
Ankara.
Üstünel Besim. (2001), ekonominin temelleri, Dünya
yay›nlar›, ‹stanbul.
Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics,
Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA.
2
Amaçlar›m›z
N
N
Talebi tan›mlayabilecek ve talepteki kaymalar› aç›klayabilecek,
N
Arz› tan›mlayabilecek ve arzdaki kaymalar› aç›klayabilecek,
N
Piyasa dengesinin oluflumunu aç›klayabilecek,
Piyasa dengesindeki de¤iflmelerin etkilerini aç›klayabilecek
bilgi ve becerileri kazanacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Talep • Piyasa fiedülü
• Arz • Piyasa Talebi
• Piyasa Dengesi • Piyasa Arz›
• Arz ve Talep Fazlas› • Bireysel Talep
• Arz fiedülü • Bireysel Arz
‹çindekiler
Arz, Talep ve • ARZ VE TALEP

‹ktisada Girifl-I Piyasa Dengesi • P‹YASA DENGES‹
Arz, Talep ve Piyasa
Dengesi
ARZ VE TALEP
Bir mal veya hizmet piyasas›n›n arz ve talep olmak üzer iki taraf› vard›r. Arz sat›-
c› (üretici) taraf›n›; talep ise al›c› (tüketici) taraf›n› oluflturur. Bir mal›n piyasa fiya-
t›n›n nas›l olufltu¤unu ve bu fiyat› nelerin etkiledi¤ini iyi anlayabilmemiz için; ön-
celikle piyasan›n iki taraf›n› iyi bir biçimde ö¤renmemiz gerekir. fiimdi piyasas›-
n›n al›c› taraf› olan talepten bafllamak üzere her iki taraf›n› da ayr›nt›l› bir biçim-
de görelim.
Talep ve Talep Edilen Miktar

Bir mal veya hizmetin tüketicileri o mal› tüketerek ihtiyaçlar›n› tatmin etmek ister-
ler. Bir tüketicinin herhangi bir mal veya hizmetten veri zaman diliminde ne mik-
tar tüketece¤ini belirleyen faktörler; tüketicinin zevk ve tercihleri, mal›n fiyat›, tü-
ketici geliri, tüketicinin beklentileri olarak s›ralan›r. Herhangi bir mal veya hizme-
tin talebi denildi¤inde, belirli bir dönemde, farkl› fiyatlardan tüketicilerin sat›nal- Talep edilen miktar
tüketicilerin sat›n almaya
mak istedikleri ve sat›nalabilecekleri mal miktarlar› anlafl›l›r. Bu tan›mdan da anla- niyetli ve sat›n alma gücüne
fl›laca¤› gibi, herhangi bir mal›n talebinden sözedebilmek için, hem sat›nalma iste- sahip olduklar› miktard›r.
¤inin hem de sat›nalma gücünün olmas› gerekir. Yani sadece iste¤inizin veya sa-
dece sat›n alma gücünüzün olmas› bir mal›n talebinden sözedebilmek için yeterli
de¤ildir. Örne¤in, bir futbol y›ld›z›, en pahal› arabalar› alabilecek gelire sahipken
o arabay› almak istemezse veya iktisat bölümü ikinci s›n›f ö¤rencisi olan ve bu ara-
balar ile yat›p kalkmas›na ra¤men bu arabalar› almak için yeterli geliri yoksa ne
futbol y›ld›z›n›n ne de ö¤rencinin lüks arabalar için talebinden söz edemeyiz. Ta-
lep edilen miktar ise, yine belirli bir dönemde, belirli bir fiyattan, tüketicilerin sa-
t›nalmak istedikleri ve sat›nalabilecekleri mal miktar›n› ifade eder. Örne¤in, e¤er Talep Kanunu di¤er
de¤iflkenler sabitken yüksek
bir kifli X marka kot pantolondan, T100 fiyattan sadece bir tane almak istiyor ve fiyat düzeylerinde talep
alabiliyorsa, o bir adet kot, talep edilen miktar olur. edilen mal ve hizmet
miktar›n›n daha düflük veya
Bir mal›n fiyat› ile talep edilen miktar› aras›ndaki iliflki talep yasas› ile aç›klan›r. daha düflük fiyat
Talep yasas›na göre, di¤er faktörler sabitken (ceteris paribus), yani talebi etkileyen düzeylerinde tüketicilerin
mal›n kendi fiyat› d›fl›ndaki di¤er etkenler sabitken, mal›n fiyat› artt›kça talep edi- mal ve hizmet talebinin
daha yüksek olaca¤›n› ifade
len miktar› azal›r; mal›n fiyat› azald›kça da talep edilen miktar artar. eder.
I-phone 4S sat›n almak için güçlü bir iste¤inizin olmas› sizin bu mala
SIRA iliflkin
S‹ZDE talebinizin SIRA S‹ZDE
oldu¤u anlam›na gelir mi? 1
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Bir mal›n fiyat› ile talep edilen miktar› aras›ndaki ters yönlü iliflki, simgelerle,
tablo ya da grafik ile gösterilebilir. Qd, talep edilen miktar› ve P’de mal›n fiyat›n›
gösterdi¤inde simgelerle talep yasas›;
P↑ Qd ↓
P↓ Qd ↑
fiimdi talep yasas›n› talep tablosu (fledülü) ve e¤risi yard›m›yla ayr›nt›l› olarak
inceleyelim.
Talep fiedülü ve Bireysel Talep E¤risi

Tablo 2.1’de Tüketici A’n›n belirli bir zaman diliminde, çeflitli fiyat düzeylerinde
sat›n almaya haz›r oldu¤u muz miktarlar› gösterilmektedir. E¤er muz bedava olur-
sa Tüketici A haftada 14 adet sat›n almakta, muzun fiyat›n›n 25 krfl’a ç›kmas› duru-
munda A tüketimini 12 adete düflürmektedir. Fiyat›n gittikçe artmas› durumunda
Talep fledülü, di¤er faktörler da Tüketici A tüketimini giderek azaltmaktad›r. Talep fledülü olarak tan›mlanacak
sabitken, talep edilen tablo, tüketicilerin üründen almak isteyecekleri miktar› etkileyecek her türlü di¤er
ürünün fiyat› ile miktar›
aras›ndaki iliflkiyi ortaya de¤iflkenleri sabit tutarak, talep edilen ürünün fiyat› ile miktar› aras›ndaki iliflkiyi
koymaktad›r. ortaya koymaktad›r.
Tablo 2.1 Talep Edilen Muz Fiyat› (P) Talep Edilen Muz Miktar› (Q)
Muz Talep fiedülü
0,00 14
0,25 12
0,50 10
0,75 8
1,00 6
1,25 4
1,50 2
1,75 0
fiekil 2.1
Bireysel Muz Talep

P (Fiyat)
E¤risi 1,75
1,50
1,25
1,00
0,75
0,50
0,25 D
0,00 Q (Miktar)
0 2 4 6 8 10 12 14
2. Ünite - Arz, Talep ve Piyasa Dengesi 31
fiekil 2.1’deki bireysel talep e¤risi, Tablo 2.1’deki Tüketici A’ya ait bilgiler kul- Ürünün fiyat› ile talep edilen
lan›larak çizilmifltir. Muzun fiyat› düfley eksende, talep edilen miktar› da yatay ek- miktar› aras›ndaki iliflkiyi
ortaya koyan grafik talep
sende yer alm›flt›r. Talep edilen miktar ile fiyat aras›ndaki iliflkiyi ortaya koyan ne- e¤risini verir.
gatif e¤imli (soldan sa¤a do¤ru) e¤ri ise talep e¤risi olarak isimlendirilir.
Talep e¤risi, mal›n fiyat›n›n de¤iflmesi sonucu ortaya ç›kan gelir ve ikame etki-
leri nedeniyle azalan e¤ime sahiptir. Burada sözünü etti¤imiz ikame etkisi, mal›n
fiyat›n›n artmas› durumunda, ilgili mal›n di¤er mallara göre nisbeten pahal› olma-
s› nedeniyle daha az talep edilmesidir. Mal›n fiyat› artt›¤›nda tüketicilerin fiyat› ar-
tan mal yerine benzer mallara yöneldikleri görülür. Örne¤in; tereya¤› fiyat› artt›¤›n-
da tüketiciler tereya¤› yerine margarin kullanarak fiyat› artan tereya¤›n› margarin
ile ikame ederler. Gelir etkisi ise mal›n fiyat› artt›¤›nda, tüketicinin sat›nalma gücü
azalaca¤› için; hem fiyat› artan hem de di¤er mallardan sat›nalabilece¤i miktarlar
azal›r.
Herhangi bir mal veya hizmetin talebi yukar›daki örnekte oldu¤u gibi, sadece
tek bir kiflinin talebinden oluflmaz. Dolay›s›yla talebi irdelerken mal veya hizmetin
piyasa talebi üzerinden irdeleme yapmak gerekir. fiimdi piyasa talep e¤risinin na-
s›l elde edildi¤ini görelim.
Piyasa Talep E¤risi

Bir mal veya hizmetin piyasa talep e¤risi elde edilirken, o mala olan bireysel talep
e¤rileri kullan›l›r. Bunun için her fiyat düzeyinde bireysel talep edilen miktarlar ya-
tay olarak toplan›r. Afla¤›daki Tablo 2.2 ve fiekil 2.2’de muzun piyasa talep fledülü
ile talep e¤risi yer almaktad›r.
P QA QB QC QT Tablo 2.2
Muzun Piyasa Talep
0,00 14 10 12 36 fiedülü
0,25 12 8 11 31
0,50 10 6 10 26
0,75 8 4 9 21
1,00 6 2 8 16
1,25 4 0 7 11
1,50 2 0 6 8
1,75 0 0 5 5
fiekil 2.2
Muz Piyasa Talep E¤risinin Elde Edilifli
P Tüketici A P Tüketici B P Tüketici C P Piyasa Talebi

1,75 1,75 1,75 1,75
1,50 1,50 1,50 1,50
1,25 1,25 1,25 1,25
1,00 DA + 1,00 DB + 1,00 DC = 1,00 D
0,75 0,75 0,75 0,75
0,50 0,50 0,50 0,50
0,25 0,25 0,25 0,25
0,00 Q 0,00 Q 0,00 Q
Q 0,00
0 2 4 6 8 10 12 14 0 2 4 6 8 10 5 7 9 11 5 11 21 31
Tabloda tüketici A d›fl›nda iki bireyin daha talep fledülleri yer almaktad›r. Piya-
sa talebi oluflturulurken, bir fiyat seçilir, örne¤in fiyat 75 kurufl ve bu fiyattan talep
edilen miktarlar yatay olarak toplan›r ve piyasada talep edilen miktar bulunur. Ör-
nekte, 75 kurufl fiyattan A’n›n talep edilen miktar› 8 adet, B’nin 4, C’nin 9 ve top-
lamda da 21 olur. Bu flekilde çeflitli fiyatlarda piyasa talep miktarlar› bulunduktan
SIRA S‹ZDE sonra piyasa SIRA S‹ZDE
talep e¤risi de piyasada var olan bu üç tüketicinin her bir fiyattan ta-
Piyasa talep e¤risi, di¤er lep e¤rilerinin toplanmas› ile bulunacakt›r.
de¤iflkenlerin sabit oldu¤u
varsay›m›
D Ü fi Ü N Ealt›nda,
L ‹ M bir mal›n Piyasa talep e¤risi de ayn› bireysel talep e¤risi gibi negatif e¤imlidir ve bir ma-
fiyat›ndaki de¤iflmelerin l›n fiyat›yla talep edilen miktar› aras›ndaki ters yönlü iliflkiyi gösterir. Mal›n fiyat›n-
talep edilen miktarda
yarataca¤› ters yönlü daki de¤iflmeler talep edilen miktarda de¤iflikli¤e sebep olup, talep e¤risi üzerin-
S O R U
de¤iflmeleri ortaya koyar. de hareketeSsebep O R U
olur.
D‹KKAT Fiyattaki de¤iflmeler

D ‹ K K A T talepte de¤il, talep edilen miktarda de¤iflikli¤e sebep olur.
Talepteki De¤iflmeler (Kaymalar)
N N
fiimdiye kadar talep ile ilgili yapt›¤›m›z aç›klamalarda talep edilen miktar ile sade-
ce ilgili mal veya hizmetin fiyat›n› iliflkilendirdik. Oysa bir mal veya hizmetin ken-
AMAÇLARIMIZ di fiyat› d›fl›nda
AMAÇLARIMIZ talebini etkileyen baflka etkenler de vard›r. Bu etkenler, tüketici-
nin parasal geliri, söz konusu malla iliflkili mallar›n fiyat›, zevk ve tercihler, beklen-
tiler ve al›c› say›s›d›r. Bu etkenlerin herhangi birindeki de¤iflme, fiekil 2.3’de görül-
K ‹ T A P K ‹ T e¤risinde
dü¤ü gibi talep A P sa¤a veya sola do¤ru bir kayma yarat›r. E¤er talep e¤ri-
si, sa¤a do¤ru kay›yorsa, yani D0’dan, D1’e kay›yorsa, talepteki art›fldan; ama e¤er
D0’dan D2’ye kay›flta oldu¤u gibi sola do¤ru kay›yorsa talepteki azal›fltan söz edi-
TELEV‹ZYON lir. fiimdi bu
T E L etkenleri
E V ‹ Z Y O N ve talep üzerindeki etkilerini s›ras›yla inceleyelim.
fiekil 2.3
‹ N Talep
T E R N EE¤risindeki
T P‹(Fiyat)
NTERNET
Kaymalar
D1
D0
D2
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Q (Miktar)
0
S O R U S O R U
D‹KKAT Talep e¤risinde

D ‹ Ksa¤a
K A T do¤ru kayma talepteki art›fl›n, sola do¤ru kayma ise talepteki azal›-
fl›n göstergesidir.
N N
Gelir Di¤er flartlar sabitken, gelir

Gelirle talep iliflkisini incelerken önce mallar› normal ve düflük mal diye ikiye ay›r- art›fl› durumunda talebi de
artan mallara normal mal
mam›z gerekir. Normal mal, talebi gelirle do¤ru yönlü de¤iflen mal iken; düflük denir.
mal talebi gelirle ters yönlü de¤iflen mald›r. Bu nedenle, di¤er fleyler sabitken ge-
Gelir art›fl› durumunda
lir artt›¤›nda mal normal mal ise talebi de artar, yani sa¤a do¤ru bir kayma olur. talebi azalan mallara düflük
Ama e¤er mal düflük mal ise talebi azal›r ve sola do¤ru kayar. mal denir.
Patates normal mal m›, düflük mal m›d›r? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2
Malla ‹liflkili Mallar›n Fiyat›
D Ü fi Üikiye
Bir malla iliflkili mallar› ikame ve tamamlay›c› mallar olmak üzere N E L ‹ May›rabiliriz. E¤er bir ürününD Üfiyat›ndaki
fi Ü N E L ‹ M
bir düflüfl di¤er ürünün
‹kame mal, ayn› gereksinmeyi karfl›layan ve birbirinin yerine kullan›labilen mallar- talebinde azal›fla neden
d›r. Örne¤in, ya¤ gereksinimi, tereya¤ veya margarin ile karfl›lanabilir.
S O R U Bu neden- oluyorsa bu iki ürünün
S O R U
ikame ürünler olduklar›
le bu iki mal ikame mallard›r. Mal›n ikame mal›n›n fiyat› artt›¤›nda ilgili mal›n ta- söylenir.
lebi artarken; azald›¤›nda azal›r. Yani ikame mal fiyat›ndaki de¤iflme ile mal›n ta-
D‹KKAT D ‹ K K düflüfl
Bir ürünün fiyat›ndaki AT
lebindeki de¤iflme aras›nda do¤ru yönlü bir iliflki vard›r. di¤er mal›n talebinde art›fla
Öte yandan, e¤er iki mal tüketimde birlikte kullan›lmak zorundaysa; o mallara neden oluyorsa bu iki
N N
SIRA S‹ZDE mal›n›n fi-
da tamamlay›c› mallar denir. Örnek çay ve flekerdir. Mal›n tamamlay›c› ürünün tamamlay›c›
SIRA ürünler
S‹ZDE
olduklar› söylenir.
yat› artt›¤›nda talebi azal›rken; azald›¤›nda da artar.
fiehirleraras› ulafl›mda kulland›¤›m›z otobüs ve tren talebi aras›ndaki
SIRAiliflkiyi
S‹ZDE nas›l aç›k- SIRA S‹ZDE
lars›n›z? 3
Mp3 çalar ve kulakl›k talebi aras›ndaki iliflkiyi nas›l tan›mlars›n›z? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
4
Zevk ve Tercihler T E SL EOV R‹ Z UY O N T E SL EOV R‹ Z UY O N
Talebin en belirleyici özelli¤i tüketicinin zevkidir diyebiliriz. Örne¤in, muzu sevi-
yorsan›z daha çok sat›n al›rs›n›z. Tüketicilerin zaman içerisinde D ‹ Ktercihlerinde
KAT de D‹KKAT
S O R U
de¤ifliklikler olacakt›r. Organik ürünlere yönelmesi, daha sa¤l›kl› ürünleri tercih et- S O R U
mesi bireyin bu ürünlere olan talebini de sa¤a do¤ru kayd›racak yani artt›racakt›r.
N N
Veya yap›lan bir araflt›rma sonucunun muzun örne¤in böbrekte D ‹ Ktafl
K A Tyapt›¤›na ait D‹KKAT
bulgular, tüketicilerin muzu daha az tüketmelerine neden olacak ve muz talep e¤-
risini sola kayd›rabilecektir. Firmalar tüketicilerin tercihlerini AMAÇLARIMIZ
etkilemek ve ürünle- AMAÇLARIMIZ
N N
rine olan talebi artt›rmak için ço¤unlukla reklamlar› kullan›r ve ürünlerinin özellik-
le iyi yönlerini vurgulamaya çal›fl›rlar.
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
Beklentiler
Tüketicilerin sat›n almaya niyetli olduklar› mal veya hizmetin fiyat›n›n gelecekte
ne olaca¤› ile ilgili beklentiler, söz konusu mal veya hizmetlere
TKE L‹Eolan
VT ‹ ZA Y OPbugünkü
N ta- T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN
leplerini etkileyebilir. Örne¤in, Antalya’da bahar mevsiminde gerçekleflen gerekli
ve yeterli ya¤murlar sonucu verimli mahsul al›naca¤› ve muz fiyatlar›n›n önümüz-
deki günlerde, örne¤in yar›n, düflece¤i beklentisi içinde iseniz;
T E L Emevcut
V ‹ Z Y O N fiyatlarda TELEV‹ZYON
muz sat›n almak konusunda daha isteksiz davran›rs›n›z.
Gelecekteki alt›n fiyat›n›n artaca¤›na iliflkin oluflan beklentiniz sonucunda bugünkü alt›n
talebinizi nas›l yorumlars›n›z? 5
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Al›c› Say›s›
Bireysel talep e¤risini etkileyen yukar›daki faktörler d›fl›nda piyasa talebi, al›c› sa-
y›s›ndan da etkilenir. Örne¤in, A, B ve C’ye tüketici D’nin de kat›lmas› durumun-
da piyasada talep edilen muz miktar› her fiyat seviyesinde artacak ve piyasa talebi
de buna ba¤l› olarak yükselecektir.
fiekil 2.4
Talep Edilen Miktarda P (Fiyat)

Art›fl-Azal›fl.
Z
1,50
M
1,00
D
Q (Miktar)
0 2 6
Talepteki de¤iflme ile talep fiimdiye kadar yapt›¤›m›z aç›klamalarda, mal›n kendi fiyat› d›fl›nda talebini et-
edilen miktardaki kileyen etkenlerdeki de¤iflme sonucu talep e¤risinde sa¤a veya sola do¤ru kayma-
de¤iflmeler farkl› fleylerdir.
Bir mal›n fiyat›ndaki lar› irdelemeye çal›flt›k. Oysa bir mal›n kendi fiyat› de¤iflti¤inde de ayn› talep e¤ri-
SIRA S‹ZDE
de¤iflmeler talep edilen si üzerindeSIRA
afla¤› S‹ZDE
veya yukar› do¤ru hareket söz konusu olur. Bu hareketlere talep
miktarda de¤iflikli¤e, fiyat
d›fl›ndaki faktörlerdeki edilen miktardaki de¤iflme denir ve bunlar› talepteki kaymalarlara kar›flt›rmamak
de¤iflmeler ise talepte
D Ü fi Ü N E Lsebep
‹ M olur.
gerekir. Örne¤in, muz fiyat› artt›¤›nda talep edilen muz miktar› azal›r ve fiekil
de¤iflmeye D Ü fi Ü N E L ‹ M
2.4’teki D talep e¤risi üzerinde M noktas›ndan Z noktas›na hareket sözkonusu
olur. Buna karfl›l›k muz fiyat› azald›¤›nda ise Z’den M’ye hareket söz konusu olur
S O R U ve buna da StalepO R Uedilen miktardaki art›fl denir.
D‹KKAT Herhangi bir Dsebeple

‹ K K A T mal›n fiyat›nda gerçekleflecek bir art›fl veya azal›fl talep e¤risi boyun-
ca hareketlenmeye neden olacakt›r.
N N
Arz ve Arzedilen Miktar
Bir mal›n arz› denildi¤inde, belirli bir dönemde, üreticilerin çeflitli fiyatlarda üret-
AMAÇLARIMIZ tikleri ve satmak
AMAÇLARIMIZ amac›yla piyasaya sunduklar› mal miktarlar› anlafl›l›r. O nedenle
bir buzdolab› üreticisinin üretti¤i 1000 adet buzdolab›ndan sadece 750 tanesini sat-
mak amac›yla piyasaya sunuyorsa; arz miktar› üretilen miktar de¤il 750 olur. E¤er
K ‹ T A P sadece belirli
K ‹ fiyattan
T A P üretilmek ve sat›lmak istenen miktar söz konusu ise ona da
arzedilen miktar denir.
Bir mal›n arzedilen miktar› ile fiyat› aras›ndaki iliflki arz yasas› ile ifade edilir.
TELEV‹ZYON Arz yasas›na
T E L göre,
E V ‹ Z Y Obir
N mal›n fiyat› artt›kça arz edilen miktar› da artar; azald›kça aza-
l›r. Dolay›s›yla bir mal›n arzedilen miktar› ile fiyat› aras›nda pozitif iliflki vard›r.
Arz yasas› birçok mal›n üretimi için geçerli olmakla beraber üretim için gerekli
zaman yoksa arz yasas› ifllemeyebilir. Örne¤in; ünlü bir komedyenin stand-up gös-
terisi için flehre geldi¤i varsay›m› alt›nda tüm biletler sat›lm›flken, gösterinin oldu- Di¤er de¤iflkenler sabitken,
¤u akflam yüksek fiyattan tüketiciler bilet almaya kalksalar bile salondaki koltuk bir mal›n fiyat›ndaki art›fl
arz edilen miktar›nda art›fla
say›s›n› art›rmak için yeterli zaman olmayaca¤› için arz kanunu geçerli olmaz. Bir ve fiyattaki azal›fl ise arz
maldan daha fazla üretmek için yeterli zaman olsa bile, arz kanunu geçerli olma- edilen miktarda azal›fla
sebep olur. Fiyat ile arz
yabilir. Örne¤in, tüketiciler ne kadar yüksek fiyat ödemek isteseler bile yeni bir Pi- edilen miktar aras›ndaki bu
casso tablosu yaratmak mümkün de¤ildir. do¤rusal (pozitif) iliflkiye arz
kanunu denir.
Üreticilerin fiyatlar yükseldi¤inde daha fazla, düfltü¤ünde daha az mal üretip
satmay› tercih etmelerinin birçok nedeni vard›r. Her fleyden önce yüksek fiyatlar
daha fazla üretmek ve daha fazla kazanç sa¤lamak için teflvik oluflturur. Ayr›ca, bir
maldan daha fazla üretebilmek için maliyeti daha yüksek üretim yöntemleri kulla-
n›lmak zorunda kal›nabilir.
Arz fiedülü ve Arz E¤risi

Tablo 2.3, üretici A’n›n çeflitli fiyatlardan piyasaya getirmek istedi¤i muz miktarla-
r›n› göstermektedir. Üretici A fiyat 25 kuruflun alt›na düfltü¤ü zaman piyasaya hiç
Di¤er faktörlerin sabit
muz arzetmemektedir. Fiyat artt›kça piyasaya getirdi¤i muz miktar› da giderek art- oldu¤u varsay›m› alt›nda,
maktad›r. Üreticinin üretmek isteyece¤i mal veya hizmet miktar›n› etkileyecek di- mal veya hizmetin fiyat› ile
üretilecek miktar› aras›ndaki
¤er de¤iflkenlerin sabit tutuldu¤u varsay›m› alt›nda mal veya hizmetin fiyat› ile üre- iliflkiyi gösteren tabloya arz
tilecek miktar› aras›ndaki iliflkiyi gösteren tabloya arz fledülü denir. fledülü denir.
Tablo 2.3
Arz Edilen Muz Fiyat› (P) Arz Edilen Muz Miktar› (Q)
Arz fiedülü
0,00 0
0,25 2
0,50 4
0,75 6
1,00 8
1,25 10
1,50 12
1,75 14
fiekil 2.5
P (Fiyat) Bireysel Arz E¤risi

1,75
1,50 S
1,25
1,00
0,75
0,50
0,25
0,00 Q (Miktar)
0 2 4 6 8 10 12 14
Bir mal›n fiyat› ile arz edilen fiekil 2.5, tablodaki verileri kullanarak arz kanununu ortaya koymaya çal›flm›fl-
miktar› aras›ndaki pozitif
iliflkiyi ortaya koyan grafik
t›r. Farkl› fiyat-miktar iliflkisi kullan›larak elde edilen e¤ri de bireysel arz e¤risidir.
arz e¤risini verir. fiekil 2.5’de görülen Üretici A’ya ait bireysel arz e¤risidir. Piyasa arz fledülü, bir
mal›n tüm üreticilerinin farkl› fiyatlardan arz ettikleri miktarlar toplam›n›n tablolafl-
Piyasa arz e¤risi di¤er
de¤iflkenlerin sabit oldu¤u t›r›lmas›d›r. Tablo 2.4 iki muz üreticisine ait arz fledüllerini göstermektedir. Her-
varsay›m› alt›nda, bir mal›n hangi bir fiyat düzeyinde Üretici A’n›n arz fledülü bize Üretici A’n›n ne kadar üret-
fiyat›ndaki de¤iflmenin arz
edilen mal miktar›ndaki ayn› mek istedi¤ini ve Üretici B’nin arz fledülü de Üretici B’nin ne kadar üretmek iste-
yönlü de¤iflikli¤i ifade eder. di¤ini vermektedir. Piyasa arz e¤risi ise bireysel arz e¤rilerinin yatay toplam›ndan
elde edilir.
Tablo 2.4 P Q (Üretici A) Q (Üretici B) Piyasa Arz›

Piyasa Arz fiedülü
0,00 0 0 0
0,25 2 0 2
0,50 4 2 6
0,75 6 4 10
1,00 8 6 14
1,25 10 8 18
1,50 12 10 22
1,75 14 12 26
fiekil 2.6
Piyasa Arz E¤risinin Elde Edilifli
Üretici A Üretici B
1,75 P P Piyasa Arz›
1,50 1,75 1,75
1,25 SA 1,50 1,50
1,00 1,25 1,25
0,75 1,00 1,00
0,50 + 0,75 = 0,75
SB 0,50 S
0,25 0,50
0,00 0,25 0,25
0,00 0,00
0 2 4 6 8 10 12 14
0 2 4 6 8 10 12 0 2 6 10 14 18 22 26
Arz Edilen Miktardaki De¤iflme ve Arzdaki De¤iflme

Bir maldan üreticilerin belli bir dönemde ne kadar üreteceklerini etkileyen faktör-
ler; mal›n fiyat›, girdi fiyatlar›ndaki de¤iflmeler, teknolojideki de¤iflmeler, üreticile-
rin beklentileri, vergi ve sübvansiyonlar ve üretici say›s›’d›r.
Bir mal›n fiyat›ndaki de¤iflmeler, ceteris paribus varsay›m› alt›nda, o maldan arz
edilecek mal miktar›n› ayn› yönde de¤ifltirir. Mal›n fiyat›ndaki art›fllar arz edilen
miktar› art›r›r, fiyattaki azal›fllar ise arz edilen miktarda azalmaya sebep olur. Fiyat-
la arz edilecek mal miktar› aras›daki bu pozitif iliflkiye arz kanunu denir. fiekil 2.7,
bir mal›n fiyat›ndaki de¤iflme durumunda arz edilen miktardaki de¤iflmelerin yö-
nünü göstermektedir.
fiekil 2.7
P (Fiyat) Arz Edilen

Miktardaki Art›fl-
Azal›fl
S
E
1,50
B
1,00
Q (Miktar)
0 2 6
fiekil 2.7, muz fiyat›nda meydana gelecek bir at›fl›n arz edilecek miktarda S e¤-
risi üzerinde B noktas›ndan E noktas›na getirecek flekilde art›fla neden olaca¤›n› Fiyattaki de¤iflmeler arz
gösterir. edilen miktarda de¤iflmeye
sebep olur ve arz e¤risi
Fiyat d›fl›ndaki faktörlerdeki de¤iflmeler ise arz›n de¤iflmesine yani arz e¤risinin üzerinde harekete sebep
tümüyle sa¤a veya sola kaymas›na sebep olur. Girdi fiyatlar›ndaki de¤iflmeler (aza- olur.
l›fl veya art›fl) ve teknolojik ilerleme veya gerilemeler üretim maliyetlerinde art›fl
veya azal›fla sebep olaca¤›ndan dolay› veri fiyatlardan arz edilen miktarlar›n art›fl
Fiyat d›fl›ndaki faktörlerdeki
veya azal›fl›na sebep olur. Ayn› flekilde üreticilerin gelecek hakk›ndaki iyimser ve- de¤iflmeler arzda de¤iflmeye
ya karamsar beklentileri, piyasadaki üretici say›s›n›n art›fl veya azal›fl göstermesi gi- sebep olur ve arz e¤risini
sa¤a veya sola kayd›r›r.
bi geliflmelerde veri fiyatlardan arz edilen miktar›n de¤iflmesine sebep olur. Arz›n
art›fl veya azal›fl› ise arz e¤risinin sa¤a ve sola kaymas› demektir.
Girdi fiyatlar›ndaki azal›fllar ile teknolojik ilerlemeler (üretim maliyetlerinde
Arz edilen miktardaki
azal›fla sebep olaca¤›ndan) ve üreticilerin gelecek hakk›ndaki iyimser beklentileri de¤iflme ile arzdaki de¤iflme
ve piyasadaki üretici say›s›n›n art›fl› arzda art›fla sebep olup ve arz e¤risinin tümüy- ayn› fleyler de¤ildir. Fiyattaki
de¤iflmeler arz edilen
le sa¤a kaymas›na sebep olurlar. Tersi geliflmeler ise arz›n azalmas›na ve arz e¤ri- miktar› de¤ifltirir ve arz
sinin sol yukar›ya kaymas›na sebep olur. e¤risi üzerinde harekete
sebep olur. Fiyat d›fl›ndaki
fiekil 2.8’de arz e¤risinin S0 pozisyonundan S1 haline gelmesi arz›n art›fl› ve arz faktörlerdeki de¤iflmeler ise
e¤risinin sa¤a kaymas›n›, S2 pozisyonuna gelifli ise arzdaki azalma ve arz e¤risinin arzda de¤iflmeye sebep olur
ve arz e¤risinin tamamiyle
sola kaymas›n› ifade etmektedir. sa¤a veya sola kaymas›na
sebep olur.
fiekil 2.8
Arz E¤risindeki P
De¤iflmeler
S2
S0
S1

0 Q
fiimdi fiyat d›fl›ndaki di¤er faktörlerin neler oldu¤unu ve arzda meydana getir-
S O R U S O Rve
U neticesinde arz e¤risini hangi yöne kayd›rd›klar›n› inceleyelim.
dikleri de¤iflme
D‹KKAT Arz e¤risindeD sa¤a

‹ K K A do¤ru
T kayma arzda art›fl›n, sola do¤ru kayma arzda azal›fl›n gösterge-
sidir.
N N
Girdi Fiyatlar›ndaki De¤iflmeler
Muz üretebilmek için üreticiler iflgücü, toprak, tohum gibi çeflitli girdiler kullan›r-
AMAÇLARIMIZ lar. Bu girdilerden
AMAÇLARIMIZ herhangi birisinin fiyat›n›n artmas› muz üretim maliyetlerinin
artmas›na ve muz üretiminin daha az kârl› olmas›na sebep olacak ve çiftçiler daha
az muz üreteceklerdir. E¤er girdi fiyatlar› ciddi flekilde artarsa çiftçilerin muz üre-
K ‹ T A P timinden tamamen
K ‹ T A Pçekildikleri bile görülebilir. Bu yüzden mal›n arz› girdi fiyatlar›
ile ters yönlü iliflki içindedir.
TELEV‹ZYON Teknolojik
T E L EGeliflmeler
V‹ZYON
Arz e¤risinde kaymaya neden olacak faktörlerden bir tanesi de teknolojik geliflme-
lerdir. Çünkü teknolojik geliflme sonucu, üreticiler ya belirli bir miktar mal› daha
düflük maliyetle ya da ayn› miktar kaynaklarla daha fazla mal üretme kapasitesi
kazan›rlar. Her iki durumda da maliyet azalmas› neticesinde üreticinin kâr marj›
artar ve dolay›s›yla arz da artar. Makineleflmenin daha yayg›nlaflmas› sonucu daha
az iflgücüne ihtiyaç olabilir. Teknolojideki geliflme maliyetlerde azalmaya neden
olaca¤› için üreticinin arz›n› artt›racak bir etki yaratacakt›r. Otomobil üreticileri en-
düstriyel teknolojinin robotlar› bulmas›ndan sonra farkl› araba modellerinde kul-
lan›lmak üzere programlanabilen bu robotlar sayesinde üretim maliyetlerini ciddi
flekilde afla¤› çekmifltir. Yakalanan bu avantaj arz e¤risinin sa¤a do¤ru kaymas›na
yol açm›flt›r.
Beklentiler
Çiftçinin bugün arz edece¤i muz miktar› çiftçinin gelecek ile ilgili beklentilerine
ba¤l›d›r. Örne¤in; çiftçiler e¤er gelecekte muz fiyat›n›n artaca¤› beklentisinde ise
üretiminin bir k›sm›n› so¤uk hava depolar›na koyup bugün düflük fiyattan daha az
satmay› tercih edebilirler.
Üretici (Sat›c›) Say›s›ndaki De¤iflmeler

E¤er daha çok çiftçi muz üretme karar› al›rsa veri fiyatlardan arz edilen muz mik-
tar› artacakt›r. Örne¤in; bir çiftçi y›lda kilosu T1.00’den 50 ton muz üretiyorsa 30
çiftçi 1500 ton, 50 çiftçi 2500 ton üretiyor demektir. Bu durum, piyasada daha çok
çiftçi oldu¤unda arz edilecek muz miktar›n›n her bir fiyat düzeyinde daha fazla
olaca¤›n› ve muz arz e¤risinin de sa¤a do¤ru kayaca¤›n› gösterir.
Vergi ve Sübvansiyonlar
Vergi ve sübvansiyonlar›nda arz e¤risini etkileyece¤i kesindir. Devletin
SIRA S‹ZDE toplad›¤› SIRA S‹ZDE
vergiler üretim maliyetlerini artt›rmakta ve daha az üretim yap›lmas›na neden ol-
maktad›r. Bu durum arz e¤risini sola do¤ru kayd›rmaktad›r. Sübvansiyonlar ise
devlet taraf›ndan üreticilere yap›lan para transferleri fleklinde düflünülebilece¤in-
den üretim maliyetlerini azaltmakta, üretim miktarlar›n› artt›r›p arz e¤risini pozitif
yönde etkilemektedir. S O R U S O R U
Arz e¤risi üzerinde hareketlenmeye yatay ve düfley eksenlerden herhangi D ‹ K Kbirinde

AT yer alan D‹KKAT
de¤iflkenler sebep olurken, arz e¤risindeki kaymaya girdi fiyatlar›ndaki, üreticinin kullan-
d›¤› teknolojideki, gelece¤e iliflkin beklentilerindeki ve piyasadaki üretici say›s›ndaki de-
N N
¤ifliklikler sebep olur.
P‹YASA DENGES‹ AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

Herhangi bir mal veya hizmetin piyasa dengesi, o mal veya hizmetin piyasa arz ve
talep e¤rilerinin keflisti¤i noktada oluflur. Bu nokta fiekil 2.9’da E0 noktas›d›r. E0
noktas› denge noktas› olarak adland›r›l›r. E0 noktas›nda, talepK edilen
‹ T A Pmal miktar›- K ‹ T A P
n› arz edilen mal miktar›na eflitleyen fiyata, yani T1’ye piyasa denge fiyat› ve
denge fiyat›nda arz ve talep edilen mal miktar›na da piyasa denge miktar› denir
(8 adet). Denge noktas›nda bahsi geçen mal›n arz edilen miktar› T E L E V ‹ile
Z Y Otalep
N edilen TELEV‹ZYON
miktar› birbirlerine eflit oldu¤undan piyasaya getirilen bütün mallar sat›lm›fl ve tü-
keticiler ise sat›n almaya raz› olduklar› mal miktar›n› sat›nalm›fllard›r. Yani piyasa
temizlenmifltir. Bu anlamda piyasa denge fiyat› ayn› zamanda‹ Npiyasay›
T E R N E T temizle- ‹NTERNET
yen fiyat olarakta bilinir.
fiekil 2.9
Piyasa Dengesi P
Arz fazlas›
S
1,25
1,00 Eo
0,50
Talep fazlas› D
0 Q
4 6 10
Talep fazlas› talep edilen Denge fiyat› d›fl›ndaki fiyat düzeylerinde ise piyasada dengesizlik oluflur. O ne-
miktar›n arz edilen miktar› denle bu fiyatlara dengesizlik fiyatlar› da denir. Denge fiyat›n›n üzerindeki fiyatlar-
aflmas› durumunda ortaya
ç›kar. Arz fazlas› ise arz da (1 liran›n üstü), arzedilen miktar, talep edilen miktardan fazla oldu¤u için, bir
edilen miktar›n talep edilen arz fazlas›ndan; alt›ndaki fiyat düzeylerinde ise talep edilen miktarlar, arzedilen
miktar› aflmas› durumunda
ortaya ç›kar. Arz fazlas› söz miktarlardan büyük oldu¤u için de talep fazlas› ya da mal darl›¤›ndan sözedilir.
konusu oldu¤unda Örne¤in, muzun kilo bafl›na fiyat› 50 krfl iken, arz edilen muz miktar› 4 adet ve ta-
üreticilerin satmay› arzu
ettikleri her miktar› lep edilen miktar 10 adet oldu¤u için 6 adetlik bir muz talep fazlas› oluflur. Talep
satmalar› söz konusu fazlas› nedeniyle fiyatlar üzerinde artma yönünde bask› oluflurken; arz fazlas› du-
olamaz.
rumunda fiyatlar üzerinde düflme yönünde bask› oluflur. Dikkat edilece¤i gibi, pi-
yasa dengesinde ne arz ne de talep fazlas› oluflur.
Piyasa Dengesindeki De¤iflmeler

Piyasa dengesi, piyasa talep ve arz›ndaki de¤iflmeler veya her ikisindeki de¤iflme-
ler sonucu de¤iflir. Burada önemli olan, bu de¤iflmeler sonucunda denge fiyat ve
miktar›n›n bu de¤iflmeden nas›l etkilendi¤inin belirlenmesidir. fiimdi önce talepteki
de¤iflmelerin (talep e¤risindeki kaymalar›n) piyasa dengesine etkisini inceleyelim.
Talepteki De¤iflmelerin (Kaymalar›n) Piyasa Dengesine Etkisi

Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, piyasa talep e¤risi fiyat d›fl›ndaki etkenlerden bir ve-
ya birkaç›n›n de¤iflmesi sonucu artar veya azal›r. Piyasa arz› sabitken, örne¤in nor-
mal bir mal için tüketicinin gelirinin artmas› nedeniyle talepteki bir art›fl, yani ta-
lep e¤risinin sa¤a do¤ru kaymas›, hem denge fiyat›n›n hem de denge miktar›n›n
artmas›na neden olur. Bu durum fiekil 2.10’da görülmektedir.
fiekil 2.10(a)’da gelirdeki bir art›fl nedeniyle normal bir mal›n talep e¤risi D0’dan
D1’e artmakta ve yeni piyasa dengesi, veri arz e¤risi S ile yeni talep e¤risi D1’in ke-
siflti¤i E1 noktas›nda oluflmaktad›r. Yeni denge noktas›nda bu mal veya hizmet
T1.30 denge fiyat›ndan al›n›p sat›l›rken; 70 birimlik denge miktar› olmaktad›r.
Öte yandan yine piyasa arz› sabitken, örne¤in, bu mal›n tamamlay›c›s› olan bir
mal fiyat›n›n artmas› nedeniyle bu mal›n talebi azal›p sola do¤ru kayacakt›r; yeni
piyasa dengesi fiekil 2.10(b)’deki gibi yeni talep e¤risi D1 ile arz e¤risi S’nin kesifl-
ti¤i E1 noktas›nda oluflur. Yeni denge noktas›nda hem denge fiyat› (90 krfl) hem de
denge miktar› (42 adet) azal›r.
fiekil 2.10
P P Talepteki Kayman›n
Arz-Talep Dengesine
Etkisi
S
S
1,30 E1
1,00 E0 1,00 E0
D1 0,90 E1
D0 D0
SIRA S‹ZDE D1 SIRA Q
S‹ZDE
Q
0 50 70 0 42 50
(a) (b)
S O R U S O R U
Arz sabitken, talepteki de¤iflme, denge miktar ve fiyat›n› ayn› yönde de¤ifltirir.
D‹KKAT D‹KKAT
Arzdaki De¤iflmelerin (Kaymalar›n) Piyasa Dengesine

SIRAEtkisi
N N
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Piyasa talebi sabitken, arz›n artmas› durumunda, denge fiyat› azal›rken denge mik-
tar› artar. Örne¤in, fiekil 2.11(a)’da görüldü¤ü gibi piyasa arz e¤risi S0 ve talep e¤i-
risi D iken piyasa dengesi E0’da oluflmakta ve T1.00 denge fiyat›AMAÇLARIMIZ
iken 50 de den- AMAÇLARIMIZ
ge miktar› olmaktad›r. Girdi fiyatlar›ndaki azalma nedeniyle, örne¤in iflçi ücretleri-
nin azalmas›yla, üretim maliyetleri azalacak ve bu da arz e¤risinin sa¤a kaymas›na
sebep olacakt›r. Bu durumda, yeni piyasa dengesi veri talep e¤risi D ile yeni artan
arz e¤risi S1’in kesiflti¤i E1 denge noktas›nda oluflacakt›r. Yeni denge noktas›nda
denge fiyat› 75 krfl iken denge miktar› 70 olacakt›r.
Bununla birlikte, yine mal›n talebi sabitken, arz›n›n azalmas› durumunda ise
denge fiyat› artarken, denge miktar› azal›r. Örne¤in, fiekil 2.11(b)’de görüldü¤ü gi-
bi, piyasa talebi sabitken (D), arz›n azalmas› (S0’den S1’e sola do¤ru kay›fl) nede-
niyle, yeni piyasa dengesi E1 noktas›nda oluflacakt›r. Yeni piyasa‹ N T Edengesinde
RNET den- ‹NTERNET
ge fiyat› T1,30 iken, denge miktar› 30 krfl fleklinde gerçekleflecektir.
fiekil 2.11
P P
Arzdaki
Kayman›n Arz S1
Talep Dengesine S0 S0
Etkisi
1,30 E1
S1
1,00 E0 1,00 E0
0,75
E1

D D
Q Q
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü50
fi Ü N E L ‹ M70 0 30 50
(a) (b)
S O R U S O R U
D‹KKAT Talep sabitken

D ‹ Karzdaki
KAT de¤iflme, denge fiyat›nda tersi bir de¤iflme yarat›rken; miktar› ay-
n› yönde de¤ifltirir.
N N
SIRA S‹ZDE Talep sabitken,
SIRAörne¤in
S‹ZDE sübvansiyonlardaki bir art›fl›n denge noktas›n› nas›l etkileyece¤i-
6 ni tart›fl›n.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Birlikte Kayman›n Piyasa Dengesine Etkisi
Arz ve Talepteki
Yukar›daki aç›klamalar›m›zla piyasan›n bir taraf›n› sabit kabul edip, di¤er taraf›n-
K S‹ OT RA U P daki de¤iflmenin
K S‹ OT R Adenge
UP fiyat ve miktar› üzerindeki etkilerini analiz etmeye çal›flt›k.
Oysa takdir edilece¤i gibi, piyasan›n her iki taraf› da ayn› anda eflanl› olarak de¤i-
flebilir. Bu de¤iflmeler; hem arz hem de talebin artmas›; hem arz hem de talebin
D‹KKAT D‹KKAT
TELEV‹ZYON azalmas›; TarzE L Eartarken,
V ‹ Z Y O N talebin azalmas› veya talep artarken arz›n azalmas› biçimin-
de gerçekleflebilir.
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE hangisi gerçekleflirse geçekleflsin, denge fiyat ve miktar›na
Bu de¤iflmelerden
olan etkisi, yukar›da dikkatlerle belirtti¤imiz sonuçlar› bir arada düflünerek belirlene-
‹NTERNET ‹ N T E R Naç›klamalardan
bilir. Yukar›daki ET da an›msayaca¤›n›z gibi, talep sabitken arz›n artma-
s›, denge fiyat›n› düflürürken, denge miktar›n› artt›rmakta; azalmas› ise fiyat› artt›r›r-
ken miktar› azaltmaktayd›. Benzer biçimde arz sabitken talep de¤iflmesi hem mikta-
r› hem de fiyat› ayn› yönde de¤ifltirmekteydi. Dolay›s›yla her ikisinin birlikte artma-
s› veya azalmas› durumunda her ikisinin miktarda yarataca¤› etki ayn› yönlü, yani ar-
t›fl yönünde olacakt›r. Fiyat üzerindeki etkisi ise belirsiz olacakt›r. Bu durumda fiya-
ta ne olaca¤› arz ve talepteki nispi art›fla göre belirlenecektir. E¤er arz, talepten da-
ha fazla de¤iflirse, fiyata ne olaca¤›n› arz de¤iflmesi; ama aksine talep arzdan nispe-
ten daha fazla de¤iflirse talepteki de¤iflme belirleyecektir. Örne¤in, e¤er arzdaki ar-
t›fl, talepteki art›fltan fazla olursa, denge fiyat› düflerken, denge miktar› artacakt›r.
SIRA S‹ZDE Bir mal›n talebindeki
SIRA S‹ZDEart›fl arz›ndaki azal›fl o mal›n denge fiyat›n› nas›l etkiler?
7
SIRA
D Ü fi ÜS‹ZDE
NEL‹M Bir mal›n talebinde
DSIRA
azal›fl arz›ndaki art›fl o mal›n denge fiyat ve miktar›na ne olur?
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
8
D ÜS fiOÜS‹ZDE
SIRA NR EUL ‹ M Bir mal›n hemÜSfitalebi
DSIRA E UL ‹ Mhem arz› azal›rsa, o mal›n denge fiyat ve miktar›na ne olur?
OÜ NRS‹ZDE
9
D‹KKAT D‹KKAT
D ÜS fiOÜ NR EUL ‹ M D ÜSfiOÜ NRE UL ‹ M
SIRA S‹ZDE SIRA

DS ‹OK RS‹ZDE
K AUT
SD ‹OK RK AU T
Özet
N
A M A Ç
Talebi tan›mlayabilecek ve talepteki kaymalar› N
A M A Ç Piyasa dengesinin oluflumunu aç›klayabilecek
1 aç›klayabilecek 3
Piyasa dengesi, arz ve talep e¤rilerinin kesiflti¤i
Arz ve talep iktisatç›lar›n en s›k kulland›klar› ve
noktada oluflur. Dengede arz edilen miktar talep
birçok ekonomik olay› ve olaylar›n etkisini aç›k-
edilen miktara eflittir. Arz edilen miktar› talep
lamak için baflvurduklar› araçlardan biridir. Ta-
edilen miktara eflitleyen fiyata denge fiyat›, den-
lep k›sm› tüketicileri ilgilendirir. Talep e¤risi ne-
ge fiyat›nda arz edilen ve talep edilen miktara da
gatif e¤ime sahiptir. Bunun da gelir ve ikame et-
denge miktar› denir. Denge fiyat› d›fl›nda piyasa-
kisi olmak üzere iki sebebi vard›r. Talepten bah-
da dengesizlik oluflur ve bu dengesizlik fiyatla-
sedebilmek için insanlar›n hem sat›nalma gücü-
r›nda ya arz ya da talep fazlas› meydana gelir.
ne sahip olmas› hemde o mal veya hizmete sa-
Arz fazlas› denge fiyat›n›n üstündeki fiyatlarda
hip olmak için isteklerinin olmas› gerekir. Talep
ortaya ç›karken; talep fazlas› denge fiyat›n›n al-
fledülü, talep yasas›n›n ifade etti¤i talep edilen
t›ndaki fiyatlar da oluflur.
miktarla fiyat aras›ndaki ters yönlü iliflkinin say›-
N
larla tablo halinde gösterim fleklidir. Talep fledü-
Piyasa dengesindeki de¤iflmelerin etkilerini aç›k-
lü sayesinde bireysel talep e¤rilerine, bireysel ta- A M A Ç
4 layabilecek
lep e¤rilerinin yan yan toplanmas› ile de piyasa
Piyasa dengesi, ya arz ya talep ya da her ikisin-
talep e¤risine ulafl›l›r. Bir mala olan talebi, tüke-
deki de¤iflmeler nedeniyle de¤iflir. Arz sabitken
ticilerin zevkleri ve tercihleri, gelirleri, mallar›n
talebin de¤iflmesi, denge fiyat ve miktar›nda ay-
ikame ve tamamlay›c›l›k özellikleri, tüketicilerin
n› yönde de¤iflim yarat›rken; talep sabitken arz›n
gelece¤e yönelik beklentileri ve tüketicilerin sa-
de¤iflmesi denge fiyat›n› ters yönde denge mik-
y›s› etkiler. Bu tür de¤ifliklikler talep e¤risini sa-
tar›n› ise ayn› yönde de¤ifltirir. Arz ve talebin bir-
¤a veya sola kaymaya zorlarken, ürünün fiyat›
likte de¤iflmesi durmunda ise denge fiyat ve mik-
ile ilgili de¤ifliklikler talep e¤risi boyunca hare-
tar›na ne olaca¤›, arz ve talepteki nispi de¤iflme-
ketlenmeye yol açar.
ye ba¤l›d›r.
N
A M A Ç
Arz› tan›mlayabilecek ve arzdaki kaymalar›
2 aç›klayabilecek
Arz yasas›na göre, bir mal›n fiyat› artt›¤› zaman
arz edilen miktar da artar ve mal›n fiyat› düfltü-
¤ünde arz edilen miktar› da düfler. Arz e¤risi po-
zitif e¤ime sahiptir. Pozitif e¤imin sebebi de aza-
lan verimler kanunudur. Arz fledülü, üreticinin
belli bir sürede belli fiyattan arz etmeyi planlad›-
¤› bir mal›n miktarlar›n› gösterir. Arz e¤risi arz
fledülünün grafiksel ifadesidir. Bireysel arz e¤ri-
lerinin yan yan toplanmas› durumunda piyasa
arz e¤risine ulafl›l›r. Arz e¤rileri, girdi fiyatlar›,
teknolojideki de¤iflim, üretici say›s›, vergi ve süb-
vansiyonlar ile gelece¤e yönelik üretici beklenti-
lerinden etkilenir. Bu tür etkiler arz e¤risinde sa-
¤a veya sola kaymaya neden olurken, ürünün fi-
yat› ile ilgili de¤ifliklikler arz e¤risi boyunca ha-
reketlenmeye neden olur.
1. Talep fledülünden yararlanarak afla¤›dakilerden han- 6. ‹ki ürünün birbiri yerine kullan›l›yor olmas›, bu iki
gisine ulafl›l›r? ürün hakk›nda bize ne gibi bir bilgi sa¤lar?
a. Talebin e¤imi a. Arz fazlas›na neden oldu¤unu
b. Talebin büyüklü¤ü b. Üretici say›s›n›n tüketici say›s›ndan fazla oldu-
c. Talebi etkileyen faktörler ¤unu
d. Talep e¤risi c. ‹kame mal olduklar›n›
e. Talebin tan›m› d. Rakip mal olduklar›n›
e. Talep fazlas›na neden oldu¤unu
2. Al›c› say›s›ndaki azalma afla¤›dakilerden hangisini
etkiler? 7. Piyasa dengesi arz ve talebin kesiflme noktas› ile be-
a. Piyasa arz›n› lirlenir. Denge miktar›nda ve denge fiyat›nda art›fla yol
b. Tüketicilerin gelirini açacak bir etki afla¤›dakilerden hangisi sonucunda elde
c. Piyasa talebini edilir?
d. Talep fledülünü a. Arzda azal›flla
e. Arz fledülünü b. Arzda art›flla
c. Talepte azal›flla
3. Tüketicilerin bir mal veya hizmeti sat›n almaya yö- d. Talepte art›flla
nelik kararlar› afla¤›dakilerden hangisinden etkilenir? e. Hiçbiri
a. Faiz oranlar›ndan
b. Tüketicinin gelece¤e iliflkin beklentilerinden 8. Arz e¤risinde tüketicilerin zevk ve tercihlerdeki de-
c. Üretimde kullan›lan teknolojiden ¤iflimden kaynaklanan sola do¤ru bir kayma afla¤›daki-
d. Ürünün denge fiyat ve miktar›ndan lerden hangisine yol açar?
e. Gelir artt›¤›nda a. Talep e¤risinde kaymaya yol açmaz
b. Talep e¤risinide sa¤a kayd›r›r
4. Talep fazlas›n›n ortadan kald›r›lmas› için afla¤›daki- c. Talep e¤risi boyunca hareketlenme görülür.
lerden hangisinin yap›lmas› do¤ru olur? d. Arz e¤risi boyunca hareketlenme görülür.
a. Fiyat›n yükseltilmesi e. Arz e¤risi zevk ve tercihlerdeki de¤iflimden
b. Fiyat›n düflürülmesi etkilenmez.
c. Tüketim miktar›n artt›r›lmas›
d. Talebin artt›r›lmas› 9. Bir mal›n hem arz hem de talebini azaltacak bir etki
e. Yukar›dakilerin hepsi için afla¤›dakilerden hangisi kesinlikle söylenebilir?
a. Mal›n miktar›nda azalma olur.
5. Piyasa E0 noktas›nda dengede iken hehangi bir se- b. Mal›n fiyat›nda azalma olur.
beple talepte art›fl›n olmas› durumunda o mala ait yeni c. Hem fiyat hem mal miktar›nda azalma olur.
denge fiyat ve miktar› ne olur? d. Miktar artar.
a. Hem fiyat hem talep düfler. e. Fiyat artar.
b. Hem fiyat hem miktar artar.
c. Ne fiyatta ne de miktarda de¤ifliklik olur. 10. Di¤er flartlar sabitken bir mal›n fiyat›ndaki art›fl ne
d. Fiyat artarken miktar azal›r. ile sonuçlan›r?
e. Fiyat azal›rken miktar artar. a. Arz›ndaki art›flla
b. Arz›ndaki azal›flla
c. Arzda de¤iflme yaratmaz
d. Arz edilen miktarda azal›flla
e. Arz edilen miktarda art›flla
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep fiedülü ve Bireysel Ta- S›ra Sizde 1
lep E¤risi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Bir ürün sat›n almak için sadece iste¤imizin olmas› na-
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talepteki Kaymalar” konu- s›l yetmiyorsa o ürüne olan talebimizden bahsedebil-
sunu yeniden gözden geçiriniz. mek için de sadece sat›nal›m gücümüzün olmas› yeter-
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talepteki Kaymalar” konu- li de¤ildir. Talepten söz edebilmek için bireyin her iki-
sunu yeniden gözden geçiriniz. sine de sahip olmas› gerekmektedir. Bu yüzden I-pho-
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Piyasa Dengesi” konusunu ne 4S sat›n almak için güçlü bir iste¤imizin olmas› sat›n
yeniden gözden geçiriniz. alacak param›z olmad›¤› sürece bu mala iliflkin talebi-
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talepteki Kaymalar›n Piya- mizin oldu¤u anlam›na gelmez.
sa Dengesine Etkisi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. S›ra Sizde 2
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Malla ‹liflkili Mallar›n Fiya- Bireyler gelirleri artt›¤›nda baz› mallara olan taleplerini
t›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. artt›rken baz› mallara olan taleplerini de düflürürler. Pa-
7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talepteki Kayman›n Piyasa tates genelde düflük gelir grubuna sahip bireylerin tü-
Dengesine Etkisi’ konusunu yeniden gözden ketti¤i besin kaynaklar›ndan biridir. Bu nedenle gelirin
geçiriniz. artan bir birey patates tüketimini azalt›p daha çok örne-
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arzdaki Kaymalar” konusu- ¤in et, tavuk tüketecektir. Bu nedenle patates düflük
nu yeniden gözden geçiriniz. mala örnektir.
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arz ve Talepteki Birlikte
Kayman›n Piyasa Dengesine Etkisi” konusunu S›ra Sizde 3
yeniden gözden geçiriniz. fiehirleraras› ulafl›mda kulland›¤›m›z otobüsün fiyat› art-
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arz ve Arz Edilen Miktar›” t›¤›nda tren fiyatlar›nda herhangi bir de¤ifliklik olma-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. mas› flart›yla gidece¤imiz yere rahatl›kla trenle ulaflabi-
liriz. Bu durum otobüs ve treni birbirlerine rakip veya
ikame mal› yapar.
S›ra Sizde 4
Mp3 çalar ve kulakl›k birlikte kullan›lan ve ancak bir-
likte kullan›ld›¤› zaman anlam ifade eden ürünlerdir.
Sadece kulakl›k veya sadece Mp3 çalar›n tek bafllar›na
kullan›m› mümkün de¤ildir. Bu yüzden her iki ürünün
tamamlay›c› ürünler olduklar› söylenebilir.
S›ra Sizde 5
Gelecekteki alt›n fiyat›n›n artaca¤›na iliflkin bir beklen-
ti bireylerin bugüne iliflkin taleplerini etkileyecektir. Al-
t›n fiyatlar›n›n gelecekte artaca¤›n› düflünüyorsan›z bu-
gün ucuz fiyattan alt›n al›m›n› yar›n yüksek fiyatlardan
sat›p kar edece¤iniz düflüncesi ile artt›r›rs›n›z.
S›ra Sizde 6 Antonioni, Peter, Flynn, Sean Mesaki. (2011),
Talepte herhangi bir de¤ifliklik yokken devletin süb- Economics For Dummies, John Wiley & Sons, Ltd,
vansiyonlarda yapaca¤› art›fl üreticinin arz e¤risine yan- England.
s›yacakt›r. Sübvansiyonlardaki art›fl, arz e¤risini sa¤a Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-Western
do¤ru kayd›racak, bir baflka deyiflle devletin muz üreti- Cengage Larning, Mason, Ohio.
cilerine para transferi örne¤in, üreticilerin daha kaliteli Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005).
gübre kullanmas›na neden olacakt›r. Bu durum, denge Economics, Pearson Education, Inc., New Jersey.
noktas›n›n kaymas›na yol açarak hem piyasa fiyat›n› Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics,
hemde arz edilen miktar› de¤ifltirecektir. South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio.
Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012).
S›ra Sizde 7 Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc.,
Bir mal›n talebindeki art›fl talep e¤risini sa¤a kayd›r›r- Boston.
ken arz›ndaki azal›fl arz e¤risini sola kayd›racakt›r. O Clayton, Gary E. (2008). Economics, The MacGraw-
mal›n yeni denge fiyat› ve miktar› de¤iflirken ve yeni Hill Copmanies, Inc., Columbus, Ohio.
denge fiyat› artarken denge miktar› azalacakt›r. Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn,
S›ra Sizde 8 Hill/Irwin, New York.
Talep azald›¤› için talep e¤risi sola do¤ru kayar; arz› Mankiw, Gregory N. (2012). Principles of Ecoomics,
artt›¤› için arz e¤risi sa¤a do¤ru kayar. Yeni denge nok- South-Western Cengage Larning Mason, Ohio.
tas›nda, mal›n denge fiyat› azal›r. Denge miktar›na ne Miller, Roger LeRoy. (2012). Economics Today, The
olaca¤›, arz ve talepteki nispi de¤iflime ba¤l›d›r. E¤er Micro View, Addison-Wesley, Boston.
talepteki azalma, arzdaki art›fltan büyükse, denge mik- Özer, Mustafa. (2000). ‹ktisada Girifl, Editörler: Önder
tar› azal›r. Buna karfl›l›k, arzdaki art›fl, talepteki azalma- Özkazanç, Engin Ataç, Anadolu Üniversitesi
dan büyükse; denge miktar› artar. E¤er talepteki azal- Yay›nlar›, Eskiflehir.
ma, arzdaki art›fla eflitse, denge miktar› de¤iflmez. Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, Pearson
Education, Boston.
S›ra Sizde 9 Sloman, John, (2006). Economics, Prentice Hall,
Bir mal›n hem talebi hem de arz› art›yorsa yeni denge England.
noktas›nda miktar artarken fiyattaki de¤iflimin ne kadar Ünsal, Erdal M. (2010). Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,
olaca¤› arz veya talepteki kaymadan hangisinin daha Ankara.
büyük olaca¤›na ba¤l›d›r. Üstünel Besim. (2001). Ekonominin Temelleri, Dünya
yay›nlar›, ‹stanbul.
Y›ld›r›m, K. (Editör) (2011). ‹ktisada Girifl, Pelikan
yay›nlar›.
Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010). Economics,
Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc., USA.
3
Amaçlar›m›z
N
Esnekli¤in neden hesapland›¤›n› bilecek ve taleple ilgili esneklik kavramlar›-
N
n› tan›mlayabilecek;
Talebin fiyat esnekli¤ini etkileyen faktörleri bilecek ve güncel yaflamla ilgili
N
konulara uygulayabilecek;
N
Arz esnekli¤i ve etkileyen faktörleri aç›klayabilecek;
Esneklik konusunda teorik bilgilerini güncel yaflamda uygulamaya dökebilecek
Anahtar Kavramlar
• Esneklik • Çapraz fiyat esnekli¤i
• Talep esnekli¤i • ‹kame mal
• Talebin gelir esnekli¤i • Tamamlay›c› mal
• Esnek talep • Arz esnekli¤i
• ‹nelastik talep • Esnek arz
• Normal mal • ‹nelastik arz
• Düflük mal
‹çindekiler
• ESNEKL‹K NED‹R VE NEDEN

HESAPLANIR?
Talep ve Arz
‹ktisada Girifl-I Esneklikleri ve • TALEP ESNEKL‹KLER‹
Uygulamalar› • ARZ VE TALEP ESNEKL‹KLER‹
UYGULAMALARI
Talep ve Arz Esneklikleri
ve Uygulamalar›
ESNEKL‹K NED‹R VE NEDEN HESAPLANIR?

Rekabetçi piyasalarda negatif e¤imli talep e¤risi tüketici davran›fllar›n›, pozitif
e¤imli arz e¤risi ise üretici davran›fllar›n› temsil eder. Bir mal›n fiyat›ndaki uyum-
laflt›rmalar ise, o mal›n talep ve arz edilen miktarlar›n›n birbirlerine eflitlenmesine
yani dengeye gelmesine sebep olur.
‹kinci ünitede “Arz, Talep ve Piyasa Dengesi” konusu ele al›nm›fl ve arz ve ta-
lebi belirleyen faktörler incelenerek özellikle de bu faktörlerdeki bir de¤iflmenin
piyasa dengesini de¤ifltirerek, arz veya talep edilen miktarda ne türlü de¤iflikler
meydana getirdi¤i nitel olarak anlat›lm›flt›.
Hat›rlanaca¤› gibi bir tüketicinin bir maldan ne kadar talep edece¤ini belirleyen
faktörleri; mal›n fiyat›nda, tüketici gelirinde, ilgili mallar›n fiyatlar›ndaki, zevk ve
tercihlerdeki, beklentilerdeki ve tüm piyasay› göz önüne ald›¤›m›z durumda da tü-
ketici say›s›ndaki de¤iflmeler olarak s›ralayabiliriz.
Bir maldan veri zaman diliminde tüketicinin ne kadar talep edece¤ini belirleyen
SIRA S‹ZDE faktörler SIRA S‹ZDE
nelerdir? 1
Arz edilecek mal miktar›n› ise mal›n fiyat›nda, girdi fiyatlar›nda, teknolojide,
üretici beklentilerinde ve üretici say›s›ndaki de¤iflmeler belirler. Bu faktörlerden
mal›n fiyat›nda meydana gelecek bir art›fl arz edilen mal miktar›nda S O R bir U art›fla, öbür S O R U
yandan mal›n talep edilen miktar›nda ise bir azal›fla yol açar. Bahsi geçen mal için
piyasa dengede iken fiyat d›fl›ndaki faktörlerden herhangi birinde meydana gele-
D‹KKAT D‹KKAT
cek bir de¤ifliklik ise mal›n arz veya talep e¤risinin sa¤a veya sola kaymas›na ve
sonuç olarakta piyasa denge fiyat›nda ve denge miktar›nda bir de¤iflikli¤e sebep
N N
olur. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Önceki ünitemizde, talebi belirleyen faktörlerden mal›n fiyat›n›n de¤iflmesinin
ilgili mal›n talep edilen miktar›n› de¤ifltirece¤i, fakat ilgili di¤er mallardan birinin
(ikame veya tamamlay›c› mal) fiyat›n›n de¤iflmesinin ise bahsi geçen mal›n talebi-
ni de¤ifltirece¤i ve veri fiyattan daha fazla veya daha az miktarda o maldan tüketi-
lece¤i (talep edece¤ini) ifade edilmiflti. Gerek talep edilen miktardaki
K ‹ T A P de¤iflmeler K ‹ T A P
ve gerekse talepteki de¤iflmeler ele al›n›rken ve bu de¤iflikliklerin yönü belirtilir-
ken fiyattaki veya ilgili mallar›n fiyatlar›ndaki de¤iflmelerin talep edilen miktarda
ne kadar de¤ifliklik yarataca¤› sorusu cevaps›z kalm›flt›. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Arz konusunda ise ilgili mal›n fiyat›ndaki bir art›fl›n o mal›n arz edilecek mikta-
r›nda bir art›fla sebep olaca¤› ortaya konmufl, fakat bu art›fl›n (de¤iflikli¤in) ne ka-
dar olaca¤› sorusu yine cevaps›z kalm›flt›.
Esneklik ölçümü; piyasa Yani gerek arz ve gerekse talep konusunda faktörlerdeki de¤iflikliklerin arz ve
dengesinde de¤iflikli¤e talep edilecek mal miktarlar›nda meydana getirecekleri etkilerin yönü nitel olarak
sebep olacak faktörlerdeki
de¤iflmelerin, dengede ne ortaya konulmufl, fakat nicel olarak bu de¤iflikliklerin ne kadar oldu¤u/olaca¤› or-
kadar de¤iflikli¤e sebep taya konulmam›flt›. Bu ünitede ise piyasa dengesinde de¤iflikli¤e sebep olacak fak-
olaca¤›, özellikle de
bireylerin bir mal›n fiyat›nda törlerdeki de¤iflmelerin, dengede ne kadar de¤iflikli¤e sebep olaca¤›, üretici ve tü-
veya fiyat d›fl› de¤iflimlere keticilerin mal›n fiyat›ndaki, tüketici gelirindeki ve ilgili di¤er mallar›n fiyatlar›nda-
yüzde olarak ne kadar
reaksiyon gösterece¤ini nicel ki de¤iflimlere yüzde olarak ne yönde ve ne kadar reaksiyon gösterece¤i nicel ola-
olarak görmemizi sa¤lar. rak ifade edilecektir. Ayr›ca esneklik sayesinde mal›n fiyat›ndaki de¤iflmelere talep
Ayr›ca esneklik sayesinde
piyasa dengesinde meydana
edilen miktar›n tepkisini belirleyen standart bir ölçüt sa¤lanm›fl olacakt›r.
gelecek de¤iflmeler Genel olarak esnekli¤i, tüketici ve üreticilerin piyasa koflullar›ndaki de¤iflmele-
konusunda standart bir re ne kadar tepki göstereceklerini ifade eden bir ölçü birimi olarak tan›mlayabiliriz.
ölçüt sa¤lanm›fl olur.
fiimdi talep esneklikleri olan talebin fiyat esnekli¤i, talebin gelir esnekli¤i, çap-
raz fiyat esnekli¤i ile arz esnekli¤i konular›n› s›ras›yla aç›klayal›m.
TALEP ESNEKL‹KLER‹
Talep esneklikleri, talep edilen miktardaki de¤iflme ve talepteki de¤iflmelerle ilgili
olarak; talebin fiyat esnekli¤i, talebin gelir esnekli¤i ve çapraz fiyat esnekli¤i olmak
SIRA S‹ZDE varsay›m›
Ceteris-paribus SIRA S‹ZDE
üzere üç tanedir. Hat›rlanaca¤› gibi bir mal veya hizmete yönelik talep miktar›n› be-
alt›nda, bir mal›n fiyat›ndaki lirleyen ilk üç faktör; mal›n fiyat›ndaki de¤iflmeler, tüketici gelirindeki de¤iflmeler
bir art›fl o mal›n talep
edilecek
D Ü fi Ü Nmiktar›nda
EL‹M ve ilgili di¤er mallar›n fiyatlar›ndaki de¤iflmelerdir. Mal›n fiyat›ndaki bir de¤iflme ile
azalmaya sebep olur ve mal›n talep edilen miktar› aras›nda ters yönlü bir iliflki mevcuttur. Yani, ceteris-pa-
bundan dolay› da talep
e¤risinin e¤imi negatiftir. ribus varsay›m› alt›nda, mal›n fiyat›ndaki bir art›fl o mal›n talep edilecek miktar›nda
S O R U S O R U
azalmaya sebep olur ve bundan dolay› da talep e¤risinin e¤imi negatiftir.
D‹KKAT Bir mal›n fiyat›ndaki

D ‹ K K A T de¤iflme o mal›n talebinde de¤il, talep edilen miktar›nda de¤iflikli¤e
sebep olur.
N N
Tüketici gelirindeki bir art›fl Tüketici gelirindeki bir art›fl, di¤er faktörler sabitken ve mal›n normal mal ol-
tüketicinin “normal” maldan mas› varsay›m› alt›nda, tüketicilerin veri fiyatlardan daha fazla mal talep edecekle-
daha fazla miktarda
AMAÇLARIMIZ
tüketmesine sebep olur. rini ifade eder. Yani gelirdeki bir art›fl tüketicinin o maldan daha fazla miktarda tü-
AMAÇLARIMIZ
ketmesine sebep olur.
‹kame mal›n fiyat›n›n Di¤er taraftan ilgili di¤er mallardan birinin, örne¤in ikame mal›n, fiyat›n›n artma-
artmas›
K ‹ T bahsiA P geçen mal›n K ‹ Tmal›n
s› bahsi geçen A P veri fiyattan tüketici taraf›ndan daha fazla miktarda talep edil-
veri fiyattan tüketici
taraf›ndan daha fazla mesine, tamamlay›c› mal durumunda ise daha az miktarda tüketilmesine neden olur.
miktarda talep edilmesine,
tamamlay›c› bir mal›n
Tfiyat›n›n
E L E V ‹ Zartmas›
Y O N ise o mal›n TalebinT EFiyat
L E V ‹ Z Y OEsnekli¤i
N
daha az miktarda Talebin fiyat esnekli¤i, mal›n talep edilecek miktar›n›n fiyat de¤iflimlerine yüzde
tüketilmesine sebep olur.
olarak ne kadar tepki gösterece¤ini ortaya koyar. Di¤er bir anlat›mla talebin fiyat
esnekli¤i, talep edilen miktardaki yüzde de¤iflimin mal›n fiyat›ndaki yüzde de¤ifli-
me oran›d›r. Talebin fiyat esnekli¤i:
(Qdf Qdi )
% Qd Qdi
fp = =
% P P f Pi
Pi
3. Ünite - Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar› 51
fomülü yard›m›yla hesaplan›r. Formülde,
fp : Talebin fiyat esnekli¤ini, Talebin fiyat esneklik de¤eri

fiyattaki yüzde de¤iflimlere
Qd : Talep edilen miktar› tüketicinin mal›n talep
P : Mal›n fiyat›n› edilecek miktar›nda ne
kadar de¤ifliklikle tepki
Qdi : Bafllang›ç Talep Miktar›n› gösterece¤ini ortaya koyan
katsay›d›r. Talep esnekli¤i,
Qdf : Sonraki (Nihai) Talep Miktar›n› talep edilen miktardaki
Pi : Bafllang›ç Fiyat›n› yüzde de¤iflimin mal›n
fiyat›ndaki yüzde de¤iflimine
Pf : Sonraki (Nihai) Fiyat› oran›d›r.
ifade eder.
Talebin fiyat esnekli¤ini basit olarak hesaplamak için bir örnek verelim. Varsa-
yal›m ki kolan›n fiyat›nda %20’lik bir art›fl kolan›n talep edilen miktar›nda % 30’luk
bir azal›fla sebep olsun. Bu durumda %∆Qd = %30 ve %∆P = %20 oldu¤undan, ta-
lebin fiyat esnekli¤i de¤eri,
30
fp = = 1 .5
20
olarak hesaplanacakt›r.
Talep kanunu bir mal›n fiyat›yla talep edilen miktar› aras›nda ters yönlü (nega- Talebin fiyat esnekli¤inin
iflareti talep kanunundan
tif) bir iliflkinin oldu¤unu ve mal›n fiyat›ndaki bir art›fl›n talep edilecek mal mikta-
dolay› her zaman (-) eksidir.
r›nda azalmaya sebep olaca¤›n› ortaya koyar. Talebin fiyat esnekli¤i ise mal›n fiya-
t›ndaki yüzde de¤iflimlere tüketicinin talep edece¤i mal miktar›nda D Ü fi Ü N E yüzde
L‹M olarak D Ü fi Ü N E L ‹ M
ne kadar tepki gösterece¤ini ortaya koyar. Fiyattaki art›fllar talep edilen mal mikta-
r›nda azal›fla sebep olaca¤›ndan, talebin fiyat esnekli¤i her zaman eksi (negatif)
S O R U S O R U
iflaretlidir.
Bu kitapta talebin fiyat esnekli¤i mutlak de¤er içerisinde ifade edilecekD ‹ Kve
K Abundan
T dolay› D‹KKAT
eksi (negatif) iflaret gösterilmeyecektir. Ama bilinmelidir ki talebin fiyat esnekli¤inin ifla-
reti her zaman talep kanunundan dolay› (-) eksidir.
N N
Yukar›da kullanm›fl oldu¤umuz talebin fiyat esnekli¤i formülü, “talebin nokta

fiyat esnekli¤i” formülü olarak bilinir. Talep e¤risi üzerinde bir noktadan di¤er bir
noktaya hareket edilmesi durumunda talep esneklik de¤erinin hesaplanmas›na
olanak tan›r. Ancak, nokta fiyat esnekli¤i formülünün kullan›m› ile ilgili önemli bir
K ‹ T A P hesaplana-
sorun vard›r. Çünkü, ayn› talep e¤risi üzerinde, bu formül yard›m›yla K ‹ T A P
cak esneklik de¤erleri, fiyattaki de¤iflmeler neticesinde talep edilen miktardaki ar-
t›fl ve azal›fl durumunda birbirinden farkl› sonuçlar verecektir. fiimdi ne demek is-
T E Lfiekil
tedi¤imizi afla¤›da gelifltirdi¤imiz küçük bir örnekle gösterelim. E V ‹ Z Y3.1’de
ON göste- TELEV‹ZYON
rilen grafikte verilen de¤erleri olan bir talep e¤risi düflünelim. Talep e¤risi üzerin-
de A ve B gibi iki nokta ve bu noktalardaki fiyat ve talep miktarlar› da afla¤›daki
gibi olsun. ‹NTERNET ‹NTERNET
A Noktas›nda: Fiyat (P) = T4, Miktar (Q) = 120 Birim
B Noktas›nda: Fiyat (P) = T8, Miktar (Q) = 80 Birim
E¤er talep e¤risi üzerinde bafllang›ç noktas›n› A noktas› olarak al›r ve A noktas›n-
dan B noktas›na bir geçiflin oldu¤unu düflünürsek (talep edilen miktardaki azal›fl),
bu durum fiyat›n 4 liradan 8 liraya artt›¤›n› ve talep edilen miktar›n ise 120 birimden
80 birime düfltü¤ünü gösterir. Bu de¤erler alt›nda talebin nokta fiyat esnekli¤i;
% Qd 33.33%
A noktasından B noktasına: fp = = = 0.33
% P 1000%
de¤erini verir. Ayn› talep e¤risi üzerinde bafllang›ç noktas›n›n B noktas› olmas› ve
tam tersine B noktas›ndan A noktas›na hareket edilmesi durumunda ise, bu durum
bafllang›ç fiyat›n›n 8 lira oldu¤unu ve fiyat›n 8 liradan 4 liraya düfltü¤ünü gösterir,
talebin fiyat esnekli¤i ayn› formül yard›m›yla,
% Qd 50%
B noktasından A noktasına: fp = = =1
% P 50%
fiekil 3.1
Talebin Fiyat P( )
Esnekli¤inin
Hesaplanmas›
B
8
A
4
Talep
Q (Miktar (Birim))
80 120
de¤erini verir. Dikkat edilirse ayn› talep e¤risi üzerinde A noktas›ndan B nokta-
s›na ve B noktas›ndan A noktas›na hareket etmek bize bu formül yard›m›yla fark-
l› sonuçlar vermektedir. Bu sorunu çözmenin yolu talebin fiyat esnekli¤ini tale-
bin nokta fiyat esnekli¤i formülünü kullanarak de¤il de orta nokta metoduyla he-
saplamaktan geçer. Orta nokta metodu asl›nda talebin yay esnekli¤inin hesaplan-
mas› anlam›na gelir. Talebin nokta fiyat esnekli¤inde bir noktadaki talep esnek-
li¤i hesaplan›rken, talebin yay esnekli¤i hesaplan›rken talep e¤risi üzerindeki iki
nokta aras› bir yay olarak düflünülür ve bu bölgenin ortalama esneklik de¤eri he-
saba kat›l›r.
Talebin fiyat esnekli¤ini, nokta fiyat esnekli¤i formülü yerine orta nokta meto-
du ile hesaplamak için kullanaca¤›m›z formül afla¤›daki flekildedir:
(Q f Qi )
(Q f Qi ) / 2
fp =
( Pf Pi )
( Pf Pi ) / 2
Talebin yay esnekli¤ini hesaplamak için orta nokta metodunu kullanal›m ve

yukar›daki örnek talep fonksiyonundan ve ayn› de¤erlerden yararlanal›m. Ayn› de-
¤erlerle yine A noktas›ndan B noktas›na giderken ve B noktas›ndan A noktas›na
giderken talebin fiyat esnekli¤ini hesaplamam›z durumunda;
80 120 / 80 120 / 2 40 / 100 3

A noktasından B noktasına: fp = = =
8 4 / 8 4 /2 4/6 5
120 80 / 80 120 / 2 40 / 100 3
B noktassından A noktasına: fp = = =
4 8 / 8 4 /2 4/6 5
ayn› sonuçlara ulafl›r›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Bu durumda talebin fiyat esnekli¤ini hesaplamak için en do¤ru metod (formül)
orta nokta esneklik formülünü kullanmakt›r. Yani talebin noktaD Ü fifiyat
Ü N E Lesnekli¤i
‹M ye- D Ü fi Ü N E L ‹ M
rine talebin yay fiyat esnekli¤ini kullanmak bize daha do¤ru esneklik katsay›lar›
verecektir. Bu aflamadan sonra, aksi ifade edilmedi¤i sürece, talebin fiyat esnekli-
S O R U S O R U
¤i hesaplamalar›nda orta nokta fiyat esnekli¤i metodu kullan›lacakt›r.
Orta nokta formülü ile bulunan esneklik de¤eri, mutlaka nokta esneklik
D ‹ K Kformülü
AT kullan›- D‹KKAT
larak bulunan esneklik de¤erleri aras›nda yer almal›d›r. Aksi sonuçlar hesaplama hatas›-
n›n varl›¤›n› ifade eder.
N N
‹ktisat literatüründe talebin fiyat esnekli¤i ve talep esnekli¤i kavramlar› birbir- Talep esnekli¤i katsay›s›
s›f›r (0) ile eksi sonsuz (-∞)
lerinin yerine kullan›l›r. Talep esnekli¤i katsay›s› s›f›r (0) ile AMAÇLARIMIZ
eksi sonsuz (-∞) ara- AMAÇLARIMIZ
aras›nda de¤erler al›r.
s›nda de¤erler alabilir.
E¤er tüketiciler bir mal›n fiyat›ndaki %10’luk bir art›fla/azal›fla mal›n talep edi-
len miktar›nda %50’lik bir azalma/art›fl ile cevap veriyorsa buK durumda
‹ T A P bahsi ge- K ‹ T A P
çen mal›n talebinin esnek (elastik) oldu¤u, yani mal›n esnek talebe sahip oldu-
¤u söylenir.
Tam tersine e¤er tüketiciler bir mal›n fiyat›ndaki %10’luk Tbir E L Eart›fla/azal›fla
V‹ZYON ma- TELEV‹ZYON
l›n talep edilen miktar›nda %5’lik bir azalma/art›fl ile cevap veriyorsa bu durumda
bahsi geçen mal›n talebinin inelastik oldu¤u yani mal›n esnek olmayan talebe
sahip oldu¤u söylenir.
Talep Esnekli¤ini Etkileyen Faktörler

Bir mal›n esnek veya inelastik bir talebe sahip olmas›n› birçok faktör belirler. Bi-
reylerin istek ve arzular› ekonomik, sosyal ve psikolojik faktörler taraf›ndan etkile-
nir. Talep esnekli¤ini etkileyen temel faktörleri; mal ve hizmetlerin tüketiciler için
zorunlu veya lüks mal olup olmad›klar›, yak›n ikamelerinin var olup olmad›¤›, pi-
yasan›n nas›l tan›mland›¤› ve zaman olarak s›ralayabiliriz. fiimdi bu faktörlerin her
birini s›ras›yla inceleyelim.
Mal Tüketici ‹çin Zorunlu Mal› M› Yoksa Lüks Mal M›?

Lüks mallar zorunlu mallara Zorunlu mal ve hizmetlerin talebi inelastiktir. Bu mallar›n fiyatlar›ndaki art›fl duru-
göre daha esnek talebe munda tüketicilerin bu mal ve hizmetlerin talep edilen miktarlar›n› önemli ölçüde
sahiptir.
k›smalar› (azaltmalar›) söz konusu de¤ildir. Bu nedenle bu mallar›n fiyatlar›nda mey-
dana gelen örne¤in %50’lik bir art›fl, bu mallar›n talep edilen miktarlar›nda %50’den
daha az bir azalmaya sebep olur. Tüketiciler için zorunlu ihtiyaçlara sa¤l›k hizmetle-
ri, ilaçlar, yiyecek ve giyim, ›s›nma için do¤al gaz, benzin vb. gibi mal ve hizmetleri
örnek olarak verebiliriz. Bu mallar›n fiyatlar›ndaki art›fllar tüketicilerin bu mallar›n ta-
lep edilen miktarlar›nda fazla k›s›nt›ya gitmelerine izin vermez.
Öbür taraftan lüks mallar genelde esnek talebe sahiptir ve bu mallar›n fiyatla-
r›ndaki yüzde art›fllar genelde bu mallar›n talep edilen miktarlar›nda daha yüksek
yüzdeli azalmalara sebep olur. Bu tür mal ve hizmetlere flarap tüketimi, Havai’ye
tatile gitmek, yat vb. mallara yönelik talebi örnek verebiliriz.
Bu konuda dikkat edilmesi gereken husus, her ne kadar yukar›daki mal ve hiz-
metler lüks ve zorunlu mallara örnek verildiyse de, sonuçta hangi mal›n lüks ve han-
gi mal›n zorunlu olarak kabul edilece¤i tüketiciden tüketiciye zevk ve tercihlere ba¤-
D Ü fi Ü N E L ‹ M l› olarak de¤iflece¤idir.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Bizim için doktora giderek sa¤l›k hizmetlerinden tüketmek
zorunlu ve flarap tüketimi lüks olarak nitelense de, içki tüketmeyi seven için bu du-
rum tam tersi olarak de¤erlendirilebilir. Sonuç olarak diyebiliriz ki zorunlu mal ve
S O R U S O R U
hizmetlerin talebi inelastik ve lüks mallar›n talebi ise esnektir.
D‹KKAT Bir mal›n lüksD ‹mal

K K Am›
T yoksa zorunlu mu oldu¤u tüketiciden tüketiciye, zevk ve tercihlere
ba¤l› olarak de¤iflir.
N N
Mal veya Hizmetin Yak›n ‹kamelerinin Var Olup Olmad›¤›
Yak›n ikamesi olan mallar›n Yak›n ikamesi olan mal ve hizmetlerin talebi yak›n ikamesi olmayan mallara göre
talebi tüketicinin fiyat daha esnektir. E¤er bir mal›n yak›n ikamesi/ikameleri mevcut ise o mal›n fiyat›n-
art›fllar› durumunda
alternatif mallara daki art›fllar durumunda tüketicinin bu mal yerine ikamesi olan di¤er mallar› tüket-
yönelebilecek olmas› mesi söz konusu olacakt›r. Bu durumda da yak›n ikamesi olan mallar›n talebi es-
nedeniyle yak›n ikamesi
K ‹ T mallara
olmayan A P göre daha nek olacakt›r.K ‹ Yani
T A Ptüketici mal›n fiyat›ndaki art›fllara, talep edilen miktar› yüzde-
esnektir. sel olarak daha fazla azaltarak tepki gösterecektir. Mal veya hizmetin yak›n ikame-
sinin olmamas› ise bu mal›n fiyat›nda sürekli art›fllar olmas› durumunda bile, tüke-
TELEV‹ZYON ticilerin buT Emaldan
L E V ‹ Z Y Ofazla
N k›s›nt›ya gidememeleriyle sonuçlanacakt›r. Yak›n ikamesi
olan mallara tereya¤› ile margarin ve çay ile kahveyi örnek verebiliriz.
Piyasan›n Nas›l Tan›mland›¤›

Dar anlamda tan›mlanan Dar anlamda tan›mlanan piyasalardaki mallar›n talebi genifl anlamda tan›mlanan
piyasalardaki mallar›n piyasalara göre daha esnektir. Piyasalar› dar ve genifl anlamda tan›mlamak müm-
talebi genifl anlamda
tan›mlanan piyasalara göre kündür. E¤er yiyecek-içecek piyasas› diyorsak bu tan›mlama içine her türlü yiye-
daha esnektir. Bunun nedeni ce¤i al›yoruz demektir. Dondurma piyasas› dedi¤imizde her türlü dondurmay› içi-
dar anlamda tan›mlanan
mallar›n yak›n ikamelerinin ne alan bir piyasa tan›mlamas› yap›yoruz demektir. Yine enerji piyasas› dedi¤imiz-
olmas› ve bu mallar›n de bu her türlü enerjiyi kapsar. Bu tür piyasa tan›mlamalar› genifl anlamda piyasa
fiyatlar›ndaki art›fllar›n
tüketiciler taraf›ndan yak›n
tan›mlamalar›d›r. Bunun karfl›s›nda biz sadece benzin veya LPG piyasas› veya li-
ikamelerinin kullan›lmas› monlu veya Antep f›st›kl› dondurma piyasas›ndan da bahsedebiliriz. Bu tür piyasa
yoluyla karfl›lanmas›d›r. tan›mlamalar› ise dar anlamda piyasa tan›mlamalar›d›r.
Genel olarak dar anlamda tan›mlanan piyasalardaki mallar›n talebi genifl an-
lamda tan›mlanan piyasalara göre daha esnektir. Antep f›st›kl› dondurma talebi ge-
nel anlamda dondurma talebine göre, benzin talebi ise genel anlamda akaryak›t
(enerji) talebine göre daha esnektir. Dar anlamda tan›mlanan piyasalardaki malla-
r›n talebinin, genifl anlamda (genel) tan›mlanan mallara göre daha esnek olmas›-
n›n nedeni, dar anlamda tan›mlanan mallar›n yak›n ikamelerinin olmas›d›r.
Zaman
Mal ve hizmetler uzun dönemde k›sa döneme göre daha esnek talebe sahiptir. Ba- Mallar›n talebi uzun
dönemde k›sa döneme göre
z› mallar k›sa dönemde tüketiciler için zorunlu ihtiyaç mallar›d›r. Bu mallar›n fiyat- daha esnektir.
lar›ndaki de¤iflimler (art›fllar) k›sa dönemde yak›n ikamelerinin olmamas› nedeniy-
le esnek olmayan (inelastik) talebe sahiptir. Fakat uzun dönemde tüketiciler bu
mallar›n fiyat art›fllar›na alternatifler bularak/yaratarak çözüm bulurlar. Bu neden-
le de uzun dönemde bu mallar›n talebi k›sa döneme göre daha esnektir. 1970’li y›l-
larda OPEC petrol krizleri akaryak›t (benzin-Mazot) fiyatlar›n›n artmas›na sebep ol-
mufltur. K›sa dönemde benzin ve mazot benzeri akaryak›tlar›n talebi inelastik ol-
mufltur. Ama uzun dönemde tüketiciler bu mallar›n fiyatlar›ndaki art›fllara daha
fazla yak›t tasarruflu-küçük otomobiller veya toplu tafl›ma araçlar›ndan yararlan-
mak suretiyle alternatifler bularak/yaratarak çözüm bulmufllard›r. Bu anlamda ben-
zin ve mazotun talebi uzun dönemde k›sa döneme göre daha esnektir.
Afla¤›daki mal çiftlerinden hangisi daha esnek talebe sahiptir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
a. ‹nsülin ve Elma 2
b. Do¤al Gaz bir ayda ve bir y›lda
Esnekliklerine Göre Talep E¤rileri
Talebin fiyat esnekli¤i, fiyat de¤iflimlerine tüketicilerin talep ettikleri
S O R Umal miktar›n- S O R U
da ne kadar de¤ifliklik yaparak tepki gösterdiklerini gösteren katsay› oldu¤undan
talep e¤risinin e¤imi ile yak›n iliflkilidir. Talep e¤risinin e¤imi negatiftir ve talep ka-
D‹KKAT D‹KKAT
nunu gere¤ince bir mal›n fiyat› ile talep edilen miktar› aras›nda ters yönlü bir ilifl-
kinin varl›¤›n› ifade eder. Ayn› flekilde talebin fiyat esnekli¤i de her zaman talep
N N
kanunundan dolay› eksi (-) iflaretlidir. Ama talebin fiyat esnekli¤iSIRA S‹ZDE
ile talep e¤risi- SIRA S‹ZDE
nin (do¤rusunun) e¤imi birbirine eflit de¤ildir.
Esnekliklerine göre talep e¤rileri (do¤rular›n›) flöyle s›ralan›r;
fp = 0 : S›f›r Esnek (Tam ‹nelastik) Talep E¤risi (Fiyattaki de¤iflme ne olursa
olsun talep miktar›ndaki yüzde de¤ifliklik s›f›r) - Dikey Talep E¤risi
0 ≤ fp < 1 : Esnek Olmayan (‹nelastik) Talep E¤risi (Talep K miktar›ndaki
‹ T A P yüzde K ‹ T A P
de¤ifliklik fiyattaki yüzde de¤ifliklikten daha küçük)
fp = 1 : Birim Esnek Talep E¤risi (Talep miktar›ndaki yüzde de¤ifliklik
fiyattaki yüzde de¤iflikli¤e eflit) TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
fp > 1 : Esnek Talep E¤risi (Talep miktar›ndaki yüzde de¤ifliklik fiyattaki
yüzde de¤ifliklikten daha büyük)
fp = ∞ : Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep E¤risi (Veri fiyattan talep mikta-
r›ndaki yüzde de¤ifliklik sonsuz (∞) -Yatay eksene paralel sonsuz
esnek talep e¤risi) D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
fiimdi s›ras›yla bu talep e¤rilerinin grafiklerini ve talebin fiyat esnekli¤inin e¤ri-
ler (do¤rular) üzerinde nas›l hesapland›¤›n› orta nokta metodundan yararlanarak
S O R U S O R U
gösterelim.
Esnekliklerine göre talep e¤rilerinin çiziminde ba¤lang›ç fiyat› 4 lira Dolarak

‹ K K A Tal›nm›fl ve fi- D‹KKAT
yat›n 4 liradan 5 liraya artmas› durumunda (%22’lik bir fiyat art›fl›) talep edilen miktar›n
yüzde olarak ne kadar de¤iflti¤i heseplanm›flt›r.
N N
Tam ‹nelastik (S›f›r Esnek) Talep E¤risi

fiekil 3.2
P( )
Tam ‹nelastik Talep
E¤risi, fp = 0
D( Talep)
Q (Miktar (Birim))
100
fiekil 3.2’de, fiyattaki %22’lik bir art›fl (de¤iflme) talep edilen miktarda herhangi bir
de¤iflikli¤e sebep olmamaktad›r. Bu durumda esneklik de¤eri orta nokta metoduna
göre s›f›ra (0) eflittir. Yani talep e¤risi tam inelastik (s›f›r esnek) talep e¤risidir.
‹nelastik (Esnek Olmayan) Talep E¤risi

fiekil 3.3
‹nelastik Talep P( )
E¤risi, 0 ≤ fp < 1
B
5
A
4
D(Talep)
Q (Miktar (Birim))
85 100
Yukar›daki fiekil 3.3’te, fiyattaki %22’lik bir art›fl (de¤iflme) talep edilen miktarda
%16.2’lik bir azalmaya (de¤iflikli¤e) sebep olmaktad›r. Bu durumda esneklik de¤e-
ri orta nokta metoduna göre -0.73 olup birden küçüktür. Yani talep e¤risi inelastik
(esnek olmayan) talep e¤risidir.
Birim Esnek Talep E¤risi

Afla¤›daki fiekil 3.4’te, fiyattaki %22’lik bir art›fl (de¤iflme) talep edilen miktarda
%22’lik bir azal›fla (de¤iflikli¤e) sebep olmaktad›r. Bu durumda esneklik de¤eri
orta nokta metoduna göre bire (1) eflittir. Yani talep e¤risi birim esnek talep e¤-
risidir.
fiekil 3.4
P( ) Birim Esnek Talep
E¤risi, fp = 1
B
5
A
4
D( Talep)
Q (Miktar (Birim))
80 100
Esnek Talep E¤risi

Afla¤›daki fiekil 3.5’de, fiyattaki %22’lik bir art›fl (de¤iflme) talep edilen miktarda
%35.3’lük bir azal›fla (de¤iflikli¤e) sebep olmaktad›r. Bu durumda esneklik de¤eri
orta nokta metoduna göre yaklafl›k 1.6’d›r. Yani talep e¤risi esnek talep e¤risidir.
fiekil 3.5
P( ) Esnek Talep E¤risi,
fp > 1
5 B
A
4 D(Talep)
Q (Miktar(Birim))
70 100
Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep E¤risi

Afla¤›daki fiekil 3.6’da, fiyat T4 iken talep edilen miktar sonsuzdur. Bu durumda
esneklik de¤eri orta nokta metoduna göre sonsuz ve dolay›s›yla talep e¤risi (do¤-
rusu) sonsuz esnek talep e¤risidir.
fiekil 3.6
Sonsuz Esnek Talep P( )

E¤risi, fp = ∞
4 D(Talep)
Q (Miktar (Birim))
50 100
Talebin esneklik de¤eri Yukar›da grafi¤i gösterilen ve esneklik de¤eri hesaplanan talep e¤rilerinin her
düfltükçe talep e¤risi
dikleflir, esneklik de¤eri
noktas›nda talebin fiyat esneklik de¤erleri ayn›d›r. Fakat talep esneklik de¤erleri
art›kça talep e¤risi her zaman talep e¤risi üzerinde ayn› olmak durumunda de¤ildir. Bununla ilgili is-
yat›klafl›r. tisnai durum negatif e¤imli do¤rusal talep e¤rilerinde ortaya ç›kar. fiimdi negatif
e¤imli do¤rusal talep e¤risi/(do¤rusu) durumunda esneklik de¤erlerinin her fiyat
düzeyinde nas›l farkl› oldu¤unu ve bu do¤ru yard›m›yla talep esnekli¤i ile toplam
gelir aras›ndaki iliflkiyi inceleyelim.
Do¤rusal (Lineer) Talep Do¤rusu ve Talep Esnekli¤i

Negatif e¤imli do¤rusal talep e¤risi üzerinde talep esnekli¤i her noktada farkl›l›k
gösterir. Varsayal›m ki bir mala ait fiyat-talep edilen mal miktarlar› de¤erleri afla-
¤›daki tabloda (Tablo 3.1) verildi¤i gibi olsun. Fiyat ve miktar kolonlar› incelendi-
¤inde mal›n fiyat› ile talep edilen miktarlar› aras›nda ters yönlü bir iliflkinin oldu-
¤u görülür. Fiyattaki art›fllar, talep edilen mal miktar›nda azal›fla sebep olmaktad›r.
Üçüncü kolon fiyat art›fllar› durumunda talep esneklik de¤erlerini göstermektedir
ve fiyat artt›kça esneklik de¤erlerinin artt›¤› görülmektedir. Fiyat›n 0 ile 4 lira ol-
du¤u fiyat aral›¤›nda, fiyattaki art›fllar talep edilen miktarda azalmaya sebep olur-
ken, esneklik de¤erleri s›f›r ile bir (1) aras›nda de¤erler almaktad›r, yani bu fiyat-
lar düzeyinde talep e¤risi inelastiktir. Fiyat›n 3 liradan 4 liraya ç›kt›¤› veya tam ter-
sine 5 liradan 4 liraya azald›¤› durumda ise, esneklik de¤eri bir’e (1) eflit olmakta-
d›r yani talep e¤risi o fiyat düzeyinde birim esnektir. Talep esnekli¤inin bir oldu-
¤u fiyat-miktar düzeyi talep e¤risinin tam orta noktas›na denk gelmektedir. Fiya-
t›n 4 liran›n üzerinde oldu¤u durumlarda ise talep esnekli¤i birden (1) büyüktür,
yani talep esnektir.
P(Fiyat) Q (Miktar) Esneklik Tan›mlama TR = P x Q Tablo 3.1
0 14 - - $0
1 12 0.1 ‹nelastik 12
2 10 0.3 ‹nelastik 20
3 8 0.6 ‹nelastik 24
4 6 1.0 Birim Esnek 24
5 4 1.8 Esnek 20
6 2 3.7 Esnek 12
7 0 13.0 Esnek 0
Bu verilerden yararlan›larak çizilen talep do¤rusu afla¤›daki grafikte (fiekil Do¤rusal talep e¤risinin tam
orta noktas›nda talebin fiyat
3.7’de) görülmektedir. Grafikteki talep e¤risi negatif e¤imli do¤rusal talep e¤risidir. esnekli¤i bir’e eflittir. Orta
Talep e¤risinin tam orta noktas›nda (talep e¤risi üzerindeki bu nokta orijinden 45 noktan›n sol üst k›sm›nda
kalan k›sm›nda talep
derecelik bir aç›daki fiyat-miktar bileflenini gösteren noktaya denk gelir) talebin fi- esnekli¤i birden büyük
yat esnekli¤i bir’e eflittir. Talep e¤risinin bu orta noktas›n›n sol üst k›sm›nda kalan (esnek) ve sa¤ alt k›sm›nda
k›sm›nda talep esnekli¤i birden büyük (esnek) ve sa¤ alt k›sm›nda kalan k›sm›nda kalan k›sm›nda ise talep
esnekli¤i birden küçüktür
ise talep esnekli¤i birden küçüktür (inelastik). (inelastiktir).
fiekil 3.7
Do¤rusal Talep
E¤risi ve Talebin
Fiyat Esnekli¤i
7
p >1
4
p =1
3
p<1
Q(Miktar)
6 8 14
Gerek yukar›daki tablo 3.1 ve gerekse fiekil 3.7, negatif e¤imli do¤rusal talep
e¤risi üzerinde talep esneklik de¤erinin do¤ru üzerinde farkl›l›klar gösterdi¤ini ve
fiyat düzeyi artt›kça esneklik de¤erinin de s›f›rdan bafllayarak art›fl gösterdi¤ini
gösterir.
Do¤rusal Talep E¤rilerinde Toplam Gelir ‹le Talep

Esnekli¤i ‹liflkisi
Firmalar›n amac› kâr› maksimize etmektir. Veri maliyetler varsay›m› alt›nda firma-
n›n kâr›n› maksimize etmesinin yolu toplam gelirini (hâs›lat›n›) maksimize etmesi-
dir. Toplam gelir, sat›fl fiyat› ile toplam sat›fl miktar›n›n çarp›m›na eflittir. E¤er top-
lam geliri TR harfleriyle k›saltarak gösterirsek, toplam gelir;
TR = P x Q
olarak ifade edilir. Talep e¤risi negatif e¤imlidir ve fiyatla talep edilen miktar›n
ters yönlü iliflkili oldu¤unu ifade eder. Bunun anlam› e¤er bir firma negatif e¤im-
li bir talep e¤risi ile karfl› karfl›ya ise, firma mal›n›n sat›fl fiyat›n› de¤ifltirirse, bu
de¤ifliklik talep edilen miktarda ters yönlü bir etkiye sebep olacakt›r. Toplam ge-
lir P x Q oldu¤undan ve fiyat ile miktar aras›nda ters yönlü bir iliflki oldu¤una
göre toplam sat›fl gelirini maksimize etmek isteyen firma sat›fl stratejisini nas›l be-
lirlemelidir? Bu sorunu cevab› esneklik ile toplam gelir aras›ndaki iliflkiye göre
belirlenir. Bunun için yukar›daki tablodaki verileri tekrar inceleyelim. Toplam
gelir de¤erlerine bakt›¤›m›zda ve toplam gelir-fiyat iliflkisini gözden geçirdi¤i-
mizde fiyattaki art›fl›n T4 düzeyine kadar toplam geliri artt›rd›¤›n› ve T4 düzeyin-
de toplam gelirin maksimum oldu¤unu görürüz. Bu fiyat aral›¤›nda (T0-4) dikkat
edilirse talep esnekli¤i birden küçüktür yani talep do¤rusunun inelastik bölge-
sinde hareket edilmektedir.
Fiyat›n T4’n›n üzerinde oldu¤u durumlarda ise, fiyattaki art›fllar toplam gelirde
azal›fla sebep olmaktad›r. Bu fiyat aral›¤›nda ise (T4-7) talep esnekli¤i birden bü-
yüktür yani talep esnektir.
Buradan ç›kacak temel ç›kar›mlar bize toplam gelir ile talep esnekli¤i aras›nda
bir iliflkinin varl›¤›n› gösterir. Bu iliflki flöyle ifade edilir:
Talebin esnek olmas› Talebin esnek oldu¤u bölgede (fp > 1);
durumunda fiyat indirimleri, Fiyattaki azal›fllar toplam geliri art›r›r,
inelastik olmas› durumunda
ise fiyat art›fllar› toplam Fiyattaki art›fllar ise toplam geliri azalt›r.
gelirin artmas›na sebep Talebin inelastik oldu¤u bölgede ise (0 ≤ fp < 1);
olur.
Fiyattaki art›fllar toplam geliri art›r›r,
Fiyattaki azal›fllar ise toplam geliri azalt›r.
Bu durumda toplam hâs›lat› maksimize etmek için firmalar esnek talep duru-
munda fiyat k›rma (azaltma) ve inelastik talep durumunda fiyat art›rma stratejisini
takip etmelidirler.
Talebin birim esnek olmas› durumunda ise fiyattaki de¤iflmeler talep edilen
miktarda ters yönlü fakat ayn› oranda de¤iflikli¤e sebep olaca¤›ndan dolay› toplam
sat›fl gelirinde de¤iflikli¤e sebep olmaz.
Toplam Gelir ‹le Talep Esnekli¤i Aras›ndaki ‹liflki Nedir?

Talebin inelastik oldu¤u durumlarda fiyattaki art›fllar talep edilen miktarda nispi
olarak daha az azal›fla sebep olur ve sonuçta toplam gelir artar. Örne¤in, bafllan-
g›çta fiyat›n 1 lira ve talep edilen miktar›n da 100 birim oldu¤u bir durumda, top-
lam gelir, TR = 1 x 100 = 100 lirad›r. Fiyat›n 1 liradan 3 liraya yükselmesi durumun-
da e¤er bu fiyat art›fl› talep edilen miktar› 80 birime düflürüyorsa bu durumda top-
lam sat›fl geliri, TR = 3 x 80 = T240 olacakt›r. Talebin inelastik olmas› durumunda
fiyat art›fllar›n›n toplam gelir üzerinde yarataca¤› etki fiekil 3.8’de görülmektedir.
Yani talebin inelastik olmas› durumunda fiyattaki art›fllar toplam gelirde art›fla se-
bep olacakt›r.
fiekil 3.8
‹nelastik Talep Durumunda Esneklik-Toplam Gelir ‹liflkisi
P( ) P( )
1 D(Talep) D(Talep)
100 Q (Miktar) 80 Q (Miktar)
‹nelastik Talep durumunda Fiyattaki 1 Liradan 3 Liraya bir art›fl toplam gelirin 100 Liradan 240 Liraya
ç›kmas›na sebep olur.
Di¤er taraftan, talep esnek ise fiyattaki art›fllar toplam gelirde azal›fla sebep Talebin inelastik oldu¤u
olur. Talebin esnek ve bafllang›ç fiyat-miktar bilefleninde 4 lira ve 50 birim oldu¤u durumlarda fiyattaki art›fllar
toplam gelirin artmas›na,
bir durumda toplam gelir, TR = 4 x 50 = 200 lirad›r. Fiyat›n 4 liradan 5 liraya yük- talebin esnek olmas›
selmesi durumunda e¤er talep edilen miktar 50 birimden 30 birime düflüyorsa top- durumunda ise fiyattaki
art›fllar toplam gelirin
lam gelir, TR = 5 x 30 = 150 lira olacakt›r ki bu bafllang›ç toplam gelirinden düflük- azalmas›na sebep olur.
tür. Talebin esnek olmas› durumunda, fiyattaki art›fllar toplam gelirin azalmas›na
sebep olur. Bu durum afla¤›daki fiekil 3.9’da görülmektedir.
fiekil 3.9
Elastik Talep Durumunda Esneklik-Toplam Gelir ‹liflkisi
P( ) P( )
D(Talep) D(Talep)
50 Q (Miktar) 30 Q (Miktar)
Elastik Talep durumunda Fiyattaki 4 Liradan 5 Liraya bir art›fl toplam gelirin 200 Liradan 150 Liraya
düflmesine sebep olur.
SIRA S‹ZDE fiehirdeki birSIRA

sinema,
S‹ZDEyetiflkin ve çocuklara ayn› fiyattan bilet satmaktad›r ve yapm›fl oldu-
3 ¤u araflt›rma sonucu sinemaya gitme konusunda yetiflkinlerin inelastik, çocuklar›n ise es-
nek talebe sahip oldu¤unu göstermektedir. Sinema sahibi sizden toplam sat›fl hâs›lat›n›
art›rmak için yard›m talep etmektedir. Sineman›n toplam sat›fl hâs›lat›n› art›rmas› için na-
s›l bir fiyat stratejisi tavsiye edersiniz?
S O R U S O R U
Talebin Gelir Esnekli¤i
D‹KKAT
Talebin gelirD ‹ esnekli¤i,
KKAT
gelirdeki de¤iflme durumunda tüketicinin talep edece¤i
mal miktar›n›n ne kadar de¤iflece¤ini gösterir ve talep edilen mal miktar›ndaki
yüzde de¤iflmenin gelirdeki yüzde de¤iflmeye oran› olarak ifade edilir. E¤er I har-
N N
fi geliri ifade ederse, bu durumda talebin gelir esnekli¤i;
AMAÇLARIMIZ % Qd
fI = AMAÇLARIMIZ
% I
K ‹ T A P formülüKyard›m›yla
‹ T A P hesaplan›r.
Hat›rlanaca¤› gibi, di¤er faktörler sabit iken, gelirdeki de¤iflmeler (art›fllar) talep
edilen mal miktar›nda bahsi geçen mal›n normal mal veya düflük mal olmas›na gö-
TELEV‹ZYON re de¤iflmeye
T E L E(art›fl
V ‹ Z Y O veya
N azal›fla) sebep olur.
E¤er bahsi geçen mal normal mal ise gelirdeki bir art›fl, veri fiyatlardan, talep
edilen mal miktar›n› art›r›r. Yani gelirdeki de¤iflme ile talep edilen mal miktar›nda-
ki de¤iflmenin yönü normal mallar için ayn›d›r. Bahsi geçen mal›n düflük mal ol-
‹NTERNET ‹ N T E R N Eise
mas› durumunda T gelirdeki bir art›fl, veri fiyatlardan, talep edilen mal miktar›n›
azalt›r. Yani gelirdeki de¤iflme ile talep edilen mal miktar›ndaki de¤iflmenin yönü
düflük mallar için terstir.
Bu sebeple, talebin gelir esnekli¤i normal mallar için pozitif, düflük mallar için
ise negatiftir.
Talebin gelir esnekli¤i Gelir Esnekli¤i (normal mallar için) : fI > 0

normal mallar için pozitif, Gelir Esnekli¤i (düflük mallar için) : fI < 0
düflük mallar için ise
negatiftir.
Tüketmifl oldu¤umuz ço¤u mal ve hizmet normal mal olarak s›n›fland›r›l›r. Nor-
mal mallar için gelir esnekli¤i farkl›l›klar gösterir. Zorunlu mallar inelastik gelir es-
nekli¤ine, lüks mallar ise esnek gelir esnekli¤ine sahiptir.
SIRA S‹ZDE Tüketici gelirinin artmas› durumunda bulgur tüketiminin nas›l bir seyir izleyece¤ini ve ge-
SIRA S‹ZDE
4 lir esnekli¤inin iflaretinin ne olmas›n› beklersiniz?
Çapraz DTalep
Ü fi Ü N E L ‹ MEsnekli¤i
Çapraz talep esnekli¤i Y Mal ve hizmetler birbirlerinin ya ikamesidir ya da birbirlerini tamamlay›c› özelli¤e
mal›n›n
S O Rfiyat›ndaki
U yüzde sahiptir. ‹ki Stane
O R mal
U ele alal›m; bu mallardan birisine X mal›, di¤erine ise Y mal›
de¤iflmenin X mal›n›n talep
edilen miktar›nda ne diyelim. X ile Y mallar› birbirlerinin ikamesi veya tamamlay›c›s› olabilirler. E¤er
kadarl›k de¤iflmeye sebep bahsi geçen mallar ikame mallar ise, ilgili mallardan birinin (Y mal›n›n), fiyat›n›n
D ‹ K K gösteren
olaca¤›n› AT bir D‹KKAT
katsay›d›r. artmas› bahsi geçen X mal›n›n veri fiyattan tüketici taraf›ndan daha fazla miktarda
talep edilmesine sebep olur. Mallar tamamlay›c› mallar ise, di¤er tamamlay›c› ma-
N N
l›n (Y mal›n›n) fiyat›ndaki bir art›fl bahsi geçen X mal›n›n daha az miktarda tüke-
tilmesine sebep olur.
Çapraz talep esnekli¤i Y mal›n›n fiyat›ndaki yüzde de¤iflmenin X mal›n›n talep

edilen miktar›nda ne kadarl›k de¤iflmeye sebep olaca¤›n› gösteren bir katsay›d›r ve
Y mal›n›n talep edilen miktar›ndaki yüzde de¤iflme bölü X mal›n›n fiyat›ndaki yüz-
de de¤iflme olarak yaz›l›r.
Çapraz talep esnekli¤i,
% Qd , x
fpy =
% Py
formülü yard›m›yla hesaplan›r.

E¤er çapraz talep esnekli¤ini fpy k›saltmas› ile ifade edersek,
E¤er fpy > 0 ise; x ve y ikame mallard›r ve y mal›n›n fiyat›ndaki bir art›fl x ma-
l›n›n talep edilen miktar›nda art›fla sebep olmaktad›r.
‹kame mallara örnek olarak çay ve kahveyi alabiliriz. Kahve fiyatlar›ndaki bir ‹kame mallar için çapraz
fiyat esnekli¤i pozitif,
art›fl kahvenin talep edilen miktar›n› azalt›rken çay›n tüketiminin artmas›na sebep tamamlay›c› mallar için
olur. çapraz talep esnekli¤i ise
E¤er fpy < 0 ise; x ve y tamamlay›c› mallard›r ve y mal›n›n fiyat›ndaki bir art›fl negatiftir.
x mal›n›n talep edilen miktar›nda azal›fla sebep olmaktad›r.

Benzin ve otomobil, tamamlay›c› mallard›r ve benzin fiyatlar›ndaki art›fl otomo-
bilin talep edilen miktar›nda azalmaya sebep olur.
Arz Esnekli¤i
Arz esnekli¤i, genel olarak arz edilen mal miktar›n›n piyasa flartlar›ndaki de¤iflme- Arz esnekli¤i, fiyattaki yüzde
de¤iflimlerin arz edilecek
lere ne kadar tepki gösterdi¤ini ifade eder. mal miktar›nda meydana
Arz›n fiyat esnekli¤i ise, fiyattaki yüzde de¤iflimlerin arz edilecek mal miktar›n- getirece¤i yüzde de¤iflimin
ne kadar olaca¤›n› gösterir
da meydana getirece¤i yüzde de¤iflimin ne kadar olaca¤›n› ifade eder. ve iflareti arz kanunundan
Arz›n fiyat esnekli¤i veya k›saca arz esnekli¤i miktardaki yüzde de¤iflimin fiyat- dolay› pozitiftir.
taki yüzde de¤iflime oran› olarak hesaplan›r ve
% QS
fS =
% P
formülüyle gösterilir. Formülde (S arz esnekli¤ini, Qs ise arz edilen mal mikta-
r›n› ifade eder. Arz›n fiyat esnekli¤inin iflareti her zaman art›d›r (+). ‹flaretin art› ol-
mas›n›n nedeni, arz kanunudur ve arz kanunu bir mal›n fiyat›ndaki art›fllar›n o ma-
l›n arz edilecek miktar›nda art›fla sebep olaca¤›n› ifade eder. E¤er bir mal›n fiyat›n-
daki % 20’lik bir art›fl arz edilen miktar›nda %30’luk bir art›fla sebep olmuflsa arz
esnekli¤i afla¤›daki formül yard›m›yla 1.5 olarak bulunur.
% QS 30
fS = = = 1.5
% P 20
Bu sonuç fiyattaki yüzde art›fllar›n arz edilen miktarda daha yüksek oranda ar-
t›fla sebep oldu¤unu gösterir. Arz esnekli¤i arz edilen miktar›n fiyattaki de¤iflime
olan tepkisine ba¤l› olarak esnek veya inelastik olabilir. E¤er arz edilen miktarda-
ki de¤iflim fiyattaki de¤iflim yüzdesinden büyükse arz esnek, küçükse arz inelastik
olarak nitelenir.
Arz Esnekli¤ini Etkileyen Faktörler

Üretim faktörlerinin Arz esnekli¤ini belirleyen faktörler;
mevcudiyeti, teknoloji ve • Üretim faktörlerinin (girdilerin) mevcudiyeti
zaman arz esnekli¤ini
etkileyen temel faktörlerdir. • Teknoloji
Arz esnekli¤i uzun dönemde • Zaman
k›sa döneme göre daha
büyüktür.
olarak s›ralan›r.
Arz›n fiyat esnekli¤ini yani üreticilerin mallar› üretme konusundaki yetenekle-
rini üretim faktörlerinin (girdilerin) mevcudiyeti ve teknoloji belirler. Üretim fak-
törlerinin olmamas› veya art›r›lamamas› durumunda mal fiyatlar›nda meydana ge-
lecek art›fllar üreticilerin arz edecekleri mal miktarlar›nda de¤iflikli¤e sebep olmaz.
Örne¤in, üretim faktörü olarak topra¤›n arz› sabittir veri teknoloji alt›nda tar›msal
ürün arz›n› art›rmak fiyatlar ne kadar artsa da söz konusu olamaz. Ayn› durum tek-
nolojik de¤iflmeler içinde geçerlidir.
Bu faktörler d›fl›nda arz esnekli¤ini belirleyen di¤er önemli unsur ise zamand›r.
Arz esnekli¤i uzun dönemde k›sa döneme göre daha büyüktür (esnektir). Fiyat art›fl-
lar› karfl›s›nda üretimini ikiye katlamak bir üretici için bir ayl›k sürede yeterli üretim
faktörünü temin edemedi¤i, yeni iflçiler ifle al›p bunlara gerekli meslek içi e¤itimi ve-
remedi¤i ve tesis kapasitesini art›ramad›¤› için söz konusu olamayabilir. Ama bir y›l-
l›k süre içerisinde ayn› firman›n bu eksiklikleri tamamlay›p üretimi ikiye katlamas› ve
yeni firmalar›nda o piyasaya girip üretimde bulunmas› mümkün olacakt›r. Bu bize arz
esnekli¤inin uzun dönemde k›sa döneme göre daha esnek oldu¤unu gösterir.
Arz E¤rileri ve Esneklik

Arz kanunu bir mal›n fiyat›ndaki art›fllar›n o mal›n arz edilen miktar›nda art›fla se-
bep olaca¤›n›; fiyattaki azal›fllar›n ise, arz edilen mal miktar›nda azal›fla sebep ola-
ca¤›n› ifade eder ve bu nedenle de arz e¤rileri pozitif e¤imlidir. Arz kanunundan
dolay› arz esnekli¤inin iflareti de pozitiftir. Arz esnekli¤ine ba¤l› olarak arz e¤rileri
de çeflitli flekiller al›r. Esnekli¤e ba¤l› olarak arz e¤rilerinin çeflitlerini inceleyelim.
S›f›r Esnek Arz E¤risi (fS = 0)

fiekil 3.10’da, fiyattaki %22’lik (4 liradan 5 liraya) bir art›fl arz edilen miktarda bir
de¤iflikli¤e sebep olmamaktad›r. Bu durumda esneklik s›f›ra eflittir.
fiekil 3.10
P( )
Tam ‹nelastik Arz
E¤risi, fS = 0 S(Arz)
100 Q (Miktar (Birim))


S O R U S O R U
Esneklik de¤erlerinin orta nokta metodu kullan›larak hesapland›¤›n›Dunutmay›n›z.

‹KKAT D‹KKAT
‹nelastik Arz E¤risi (0 < fS < 1)
N N
fiekil 3.11’de fiyattaki %22’lik bir art›fl arz edilen miktarda %10’luk bir art›fla (de¤iflik-
li¤e) sebep olmaktad›r. Bu durumda esneklik s›f›rdan büyük ama birden küçüktür.
fiekil 3.11
‹nelastik Arz E¤risi,
P( ) K ‹ T A P fS < 1 K ‹ T A P
S(Arz) TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
5 B ‹NTERNET ‹NTERNET
A
4
100 115 Q (Miktar (Birim))
Birim Esnek Arz E¤risi

fiekil 3.12’de, fiyattaki %22’lik bir art›fl arz edilen miktarda %22’lik bir art›fla sebep
olmaktad›r. Bu durumda arz esneklik katsay›s› bire eflittir.
fiekil 3.12
P( ) Birim Esnek Arz

E¤risi, fS = 1
S(Arz)
B
5
A
4

Esnek Arz E¤risi (fS > 1)

fiekil 3.13’te, fiyattaki %22’lik bir art›fl, arz edilen miktarda %57’lik bir art›fla sebep
olmaktad›r. Bu durumda arz esneklik de¤eri birden büyüktür. Yani arz esnektir.
fiekil 3.13
Esnek Arz E¤risi,

fS > 1 P( )
S(Arz)
B
5
A
4
Tam Esnek Arz E¤risi (fS = ∞)

fiekil 3.14’te görülmektedir. Fiyat›n 4 lira oldu¤u durumda üreticilerin talep mikta-
r›nda arz etmeye raz› olduklar›n› ifade eder.
fiekil 3.14
Sonsuz Esnek Arz P( )

E¤risi, fS = ∞
S(Arz)
Arz e¤rileri esneklik de¤eri artt›kça yat›klafl›r ve esneklik de¤eri azald›kça dik-
leflir. Ayr›ca Koordinat sisteminde arz e¤risi yatay eksenden bafllayarak pozitif
e¤im çiziyorsa inelastik, dikey eksenden bafllayarak pozitif e¤im çiziyorsa esnek-
tir. Orijinden bafllayan arz e¤rilerinin esnekli¤i bire eflittir.
ARZ VE TALEP ESNEKL‹KLER‹ UYGULAMALARI
Köyden Kente Göç: Tar›mda Teknolojik ‹lerlemeler,

Esneklik ve Çiftçi Geliri
Ekonomik geliflmeler beraberinde toplumsal yap› de¤iflmelerini de getirir. Köyden
kente göç de ekonomik geliflmeyle beraber yaflanan toplumsal geliflmelerden biri-
dir. Bu¤day, arpa, vb. tah›l ürünlerinin talep ve arz› inelastiktir. Teknolojik ilerle-
meler iktisat biliminde ekonomik geliflme ve kalk›nman›n temel itici gücü olarak
kabul edilir. Ama her de¤ifliklikte oldu¤u gibi teknolojik ilerlemelerde gelir da¤›l›-
m› ve gelir yarat›lmas› konusunda toplumun farkl› kesimleri aras›nda farkl›l›klar
yarat›r.
Tar›mda gübrenin kullan›lmaya bafllanmas›, tar›mda traktör ve benzeri makine-
lerin kullan›lmas›, daha verimli tohumlar›n yarat›lmas› gibi geliflmeler tar›msal
ürünler üretimi konusunda ortaya ç›kacak teknolojik ilerlemelere örneklerdir. Pe-
ki, bu tür teknolojik ilerlemelerin tar›msal ürün piyasalar›na ve bu piyasalardaki
üretici ve tüketicilerin gelir ve harcamalar›na etkisi nas›ld›r? Bilindi¤i gibi teknolo-
jik ilerlemeler arz›n artmas›na ve arz e¤risinin sa¤a kaymas›na sebep olarak den-
gede olan bir piyasada denge fiyat›n azalmas›na ve denge miktar›n artmas›na se-
bep olur.
Daha öncede bahsedildi¤i gibi tar›msal ürünlerin talebi ve arz› inelastiktir. Var-
sayal›m ki bu¤day piyasas› afla¤›daki grafikte (fiekil 3.15) görüldü¤ü gibi dengede
ve denge fiyat T3 ve denge miktar ise 100 birim olsun. Bu¤day arz›n› pozitif yön-
de etkileyecek yeni ve daha verimli bir tohum keflfi, gübrenin tar›mda kullan›lma-
s›, makineleflmenin tar›mda yo¤un bir flekilde kullan›lmas› gibi teknolojik bir ge-
liflme veri kaynaklarla (girdilerle) daha fazla bu¤day üretilmesine yol açacak ve arz
e¤risinin sa¤a kaymas›na neden olacakt›r (Arz2). Arz e¤risinin sa¤a kaymas› denge
miktar›n› artt›r›rken (110 Birim) denge fiyat›nda ise (T1) azalmaya sebep olacakt›r.
Sonuçta çiftçiler daha fazla bu¤day üretirken bu ürünü daha düflük fiyattan sata-
cakt›r. Peki, bu durumda bu¤day sat›fl›ndan elde edilecek toplam sat›fl geliri (hâs›-
lat›) ne olacakt›r? Talep esnekli¤i konusundan hat›rlanaca¤› gibi, talebin inelastik
olmas› durumunda fiyattaki azalmalar toplam gelirde azalmaya sebep olur. Örnek
grafikte fiyat 3 lira iken toplam gelir 300 lira iken, teknolojik ilerleme sonucunda
fiyat 1 liraya düflmüfl ve talebin inelastik olmas› nedeniyle toplam gelir ise 110 li-
raya azalm›flt›r.
Örnekten ç›kacak temel ç›kar›mlar flunlard›r:
• Tar›msal ürünlerdeki teknolojik ilerlemeler rekabetçi piyasalar olan tar›msal
ürünlerin arz›n›n artmas›na sebep olur.
• Arz›n artmas› veri talep alt›nda tar›msal ürün fiyatlar›n›n azalmas›na sebep
olur.
• ‹nelastik talebe sahip olan mallar›n fiyatlar›ndaki azal›fllar o mallar› üreten-
lerin toplam gelirlerinde azalmaya sebep olur.
• Bu geliflme rekabetçi piyasalarda ürün üreten çiftçilerin gelirinde azalmaya
ve ticaret hadlerinin çiftçiler aleyhine çal›flmas›na sebep olur.
• Nisbi (göreceli) durumu kötüleflen çiftçiler köyden kente göçer.
fiekil 3.15
Tar›msal Ürünlerin P( )
Arz›n›n Teknolojik
‹lerlemeler
Sonucunda Arz1
Artmas› ve Arz2
Çiftçilerin Toplam
Gelirindeki
Geliflmeler
3 A
1 B
Talep
SIRA S‹ZDE Tar›mdaki teknolojik

SIRA S‹ZDEilerlemelerin devam edece¤i varsay›m›nda köyden kente göçün du-
5 raca¤›n› beklemek sizce yan›lg›m›d›r?
OPEC Petrol K›s›nt›lar› Türkiye’nin Petrol Faturas›n› Nas›l
Etkiler?
S O R U Birinci uygulamada
S O R U oldu¤u gibi petrolünde k›sa dönemde arz ve talebi inelastiktir.
Dünya petrol piyasas›nda bireysel olarak her ne kadar çok say›da üretici mevcut
D‹KKAT
ise de bu üreticilerin
D‹KKAT
önemli olan birço¤u birleflerek OPEC petrol kartelini olufltu-
rup tekel olarak hareket etmektedir. OPEC petrol üretim miktar›n› azalt›p art›rmak-
ta, yani petrol arz›n› ortaklar›n›n ç›karlar› do¤rultusunda düzenlemektedir. Peki,
N N
OPEC petrol k›s›nt›s›na giderse bu geliflme OPEC kartel üyelerinin petrol gelirleri-
ni ve Türkiye gibi petrol üretemeyen ama tüketicisi olan ülkelerin petrol ve enerji
AMAÇLARIMIZ giderlerini AMAÇLARIMIZ
nas›l etkiler? Bu sorunun cevab› yine esneklik ile ilgilidir.
Petrol piyasas› dengede iken (denge fiyat hampetrol için litre bafl›na T1 ve
denge miktar ise 110 Birim) OPEC’in k›s›nt›ya gitmesi petrol arz›n› azalt›r ve arz
K ‹ T A P e¤risinin solaK ‹ kaymas›na
T A P sebep olur (Arz2). Bu geliflme denge fiyat› art›r›rken
(T3), denge miktar›n azalmas›na (100 Birim) sebep olur. Petrol arz ve talebinin k›-
sa dönemde inelastik olmas› dolay›s›yla ve talebin inelastik olmas› durumunda fi-
TELEV‹ZYON yattaki art›fllar›n
T E L E V ‹ Ztoplam
YON hâs›lat› art›rmas› kural› gere¤ince, petrol fiyatlar›ndaki ar-
t›fl üretici-sat›c›lar›n toplam sat›fl gelirlerini art›r›rken Türkiye benzeri ülkelerin
petrol ve enerji faturalar›n›n artmas›na sebep olur. Örnek durum, fiekil 3.16’da gö-
rülmektedir.
Örnekte Türkiye’nin bafllang›ç petrol harcamalar› faturas› 110 lira iken arzdaki
azalmalar fiyat›n artmas› nedeniyle faturan›n 300 liraya ç›kmas›na sebep olmufltur.
fiekil 3.16
P( ) Petrol Arz›ndaki
Azal›fllar Sonucu
Türkiye gibi Petrol
Arz2 Üretmeyen
Arz1 Ülkelerin Enerji
Harcamalar›
3 A
1 B
Talep
Neden AVM’lerde Hep Fiyat ‹ndirimleri Olur? Tüketicileri

Çok mu Seviyorlar?
Al›fl-Verifl Merkezlerine gitti¤imizde genelde ünlü markalar›n ürünlerinin sat›ld›¤›-
n› görürüz. Bu mal ve hizmetlerin genel özelli¤i bu mallar›n esnek talebe sahip ol-
mas› ve bu mal piyasalar›n›n tam rekabetçi de¤il de eksik rekabet piyasalar› olma-
lar›d›r. Eksik rekabet piyasalar›nda firmalar›n karfl› karfl›ya olduklar› talep e¤rileri
negatif e¤imlidir.
Talep esnekli¤i-toplam gelir iliflkisi konusundan hat›rlanaca¤› gibi, talebin es-
nek oldu¤u durumda fiyattaki indirimler toplam gelirin artmas›na sebep olur.
AVM’lerdeki ürünlerin talebini esnek olmas› bu firmalar›n önce yüksek fiyattan
mal satmaya bafllamalar›n› ve daha sonra da fiyat farkl›laflt›rmas›na giderek indi-
rimlere gitmesine sebep olur. Bu fiyat stratejisi bu firmalar›n esneklik dolay›s›yla
toplam gelirlerinin artmas›na ve tüketici rant›n›n tüketicilerden bu firmalara trans-
ferine sebep olur.
Bundan dolay› AVM’lerdeki firmalar›n indirimlere gitmesi tüketicilere olan sev-
dalar›ndan de¤il kendi toplam gelirlerini art›rma isteklerinden kaynaklan›r.
Neden Devlet Hep Benzin, Do¤algaz, Sigara ve Alkol Gibi

Ürünlerin Vergi Oranlar›n› veya Fiyatlar›n› Art›r›r?
Bu ürünlerin genel özelli¤i talep esnekliklerinin küçük olmas› ve tüketiciler için zo-
runlu ihtiyaç mallar› olmalar›d›r. Talebin inelastik olmas› durumunda fiyattaki art›fl-
lar toplam geliri (hâs›lat›) art›r›r. Bu vergi geliri toplayan ve bütçesinin gelir kalemi-
ni art›rmak isteyen devlet için vergi gelirlerinin artmas› demektir. Bu anlamda dev-
letin ülkemizde hep benzin, do¤algaz, sigara ve alkol ve GSM hizmetlerinin KDV,
ÖTV vb. vergi oranlar›n› art›rmas›n›n sebebi bu ürünlerin talep esnekliklerinin dü-
flük olmas› ve fiyatlar›n›n artmas›n›n vergi gelirlerinin artmas›na sebep olmas›d›r.
Vergi Yükü Kime Yüklenir?

Vergi kime yüklenirse yüklensin; piyasa hacmini daraltarak tüketicilerin ödedikle-
ri fiyat ile üreticilerin eline geçen fiyat aras›nda bir fark›n oluflmas›na ve sonuç ola-
rak hem üretici ve hem de tüketicilerin refah›nda azalmalara sebep olur. Madem-
ki vergi hem üretici hem de tüketicileri negatif yönde etkiliyor, vergi yükü hangi
taraf›n omzuna daha fazla biner? Vergi yükünün büyük k›sm›n›n üreticiler mi yok-
sa tüketiciler taraf›ndan m› yüklenece¤i esneklik taraf›ndan belirlenir. Teorik ve
pratik anlamda hangi taraf›n esnekli¤i daha düflük ise o taraf vergi yükünden da-
ha fazla etkilenir.
Talebin esnek arz›n ise inelastik oldu¤u durumda vergi yükünün ço¤unu üreti-
ciler yüklenir (öder). Tam tersine talebin inelastik ve arz›n esnek oldu¤u durumda
ise vergi yükünün ço¤unu tüketiciler öder.
SIRA S‹ZDE Devletin yatSIRA

al›mS‹ZDEsat›m›ndan vergi almaya bafllad›¤›n› ve verginin al›c›lar taraf›ndan öde-
6 nece¤ini ve yat piyasas›nda talebin çok esnek, arz›n ise inelastik oldu¤unu varsayal›m. Bu
durumda verginin yükünün zengin yat al›c›lar›na m› yoksa yat üretiminde çal›flan iflçilere
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N beklersiniz?
EL‹M
mi yüklenece¤ini
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Özet
N
A M A Ç
Esnekli¤in neden hesapland›¤›n› bilmek ve Taleple Yak›n ikamesi olan mallar›n talebi tüketicinin fi-
1 ilgili esneklik kavramlar›n› tan›mlayabilmek yat art›fllar› durumunda alternatif malalara yöne-
Esnekli¤in ölçülmesi piyasa dengesinde de¤iflikli- lebilecek olmas› nedeniyle yak›n ikamesi olma-
¤e sebep olacak faktörlerdeki de¤iflmelerin, den- yan mallara göre daha esnektir.
gede ne kadar de¤iflikli¤e sebep olaca¤›, özellikle- Dar anlamda tan›mlanan piyasalardaki mallar›n
de bireylerin bir mal›n fiyat›nda ve/ya fiyat d›fl› de- talebi genifl anlamda tan›mlanan piyasalara göre
¤iflimlere yüzde olarak ne kadar reaksiyon göste- daha esnektir. Bunun nedeni dar anlamda tan›m-
rece¤ini nicel olarak görmemizi sa¤lar. Ayr›ca es- lanan mallar›n yak›n ikamelerinin olmas› ve bu
neklik sayesinde fiyat de¤iflmeleri durumunda pi- mallar›n fiyatlar›ndaki art›fllar›n tüketiciler tara-
yasa dengesinde meydana gelecek de¤iflmeler ko- f›ndan yak›n ikamelerinin kullan›lmas› yoluyla
nusunda standart bir ölçü birimi sa¤lanm›fl olur. karfl›lanmas›ndand›r.
Genel anlamda esneklik tüketici ve üreticilerin Mallar›n talebi uzun dönemde k›sa döneme göre
piyasa koflullar›ndaki de¤iflmelere ne kadar tep- daha esnektir.
ki göstereceklerini ifade eden bir ölçü birimidir.
Talebin fiyat esnekli¤i ya da talep esnekli¤i fiyat-
taki yüzde de¤iflimlere tüketicinin mal›n talep
N
A M A Ç
Arz esnekli¤ini ve etkileyen faktörleri aç›klaya-
bilmek
3
edilecek miktar›nda ne kadar de¤ifliklikle tepki Arz esnekli¤i fiyattaki yüzde de¤iflimlerin arz edi-
gösterece¤ini ortaya koyan katsay›d›r ve talep lecek mal miktar›nda meydana getirece¤i yüzde
edilen miktardaki yüzde de¤iflimin mal›n fiyat›n- de¤iflimin ne kadar olaca¤›n› gösterir ve iflareti arz
daki yüzde de¤iflime oran› olarak ifade edilir. kanunundan dolay› pozitiftir. Üretim faktörlerinin
Talep esnekli¤inin iflareti talep kanunundan do- mevcudiyeti, teknoloji ve zaman arz esnekli¤ini
lay› her zaman eksidir. etkileyen temel faktörlerdir. Arz esnekli¤i uzun
Talebin gelir esnekli¤i gelirdeki de¤iflme duru- dönemde k›sa döneme göre daha büyüktür.
munda tüketicinin talep edece¤i mal miktar›n›n
ne kadar de¤iflece¤ini gösterir.
Talebin gelir esnekli¤i normal mallar için pozitif,
N
A M A Ç
Esneklik konusunda teorik bilgilerini güncel ya-
flamda uygulamaya dökebilmek
4
düflük mallar için ise negatiftir. Çapraz talep (fi- ‹fl dünyas›nda, tar›mda, sanayide ve hizmet sek-
yat) esnekli¤i Y mal›n›n fiyat›ndaki yüzde de¤ifl- törlerinde mal ve hizmet üreten tüm firmalar fi-
menin X mal›n›n talep edilen miktar›nda ne ka- yat politikalar›n› belirlerken üretip satmak iste-
darl›k de¤iflmeye sebep olaca¤›n› gösteren bir dikleri mal ve hizmetlerin arz ve talep esneklik-
katsay›d›r. ‹kame mallar için çapraz fiyat esnek- lerine bakarak karar vermek zorundad›rlar. Te-
li¤i pozitif, tamamlay›c› mallar için çapraz talep kel gücü olan firmalar›n fiyat farkl›laflt›rmas›na
esnekli¤i ise negatiftir. gitmesi, ürün farkl›laflt›rmalar› hep esneklikle il-
gili kararlard›r. Çünki esneklik ile toplam sat›fl
N
A M A Ç
Talebin Fiyat Esnekli¤ini Etkileyen Faktörleri bil- gelirleri aras›nda iliflki mevcuttur.
2 mek ve Güncel yaflamla ilgili konulara uygula- Firmalar haricinde talep esnekli¤ini göz önünde
yabilmek bulunduran maliye bakanl›¤› baflta olamk üzere
Bir mal›n esnek veya inelastik bir talebe sahip devlet kurumlar› ve OPEC gibi enerji kartelleride
olmas›n› birçok faktör belirler. Bireylerin istek ve mevcuttur.
arzular› ekonomik, sosyal ve psikolojik faktörler Köyden kente göç, OPEC petrol k›s›nt›lar›, tekel-
taraf›ndan etkilenir. Talep esnekli¤ini etkileyen ci firmalar›n fiyat indirim politikalar›, devletin
temel faktörler mal ve hizmetlerin; tüketiciler için vergi uygulamalar› talep esnekli¤inin uygulama
zorunlu ihtiyaç veya lüks mal olup olmad›klar›, alanlar›ndan baz›lar›d›r.
yak›n ikamelerinin var olup olmad›¤›, piyasan›n Bilinmesi gereken temel kural: “talebin esnek ol-
nas›l tan›mland›¤› ve zaman taraf›ndan belirlenir. mas› durumunda fiyat indirimleri, inelastik olma-
Lüx mallar zorunlu ihtiyaç mallara göre daha es- s› durumunda ise fiyat art›fllar› toplam gelirin art-
nek talebe sahiptir. mas›na sebep olur”.
1. Talebin fiyat esnekli¤i yard›m›yla afla¤›dakilerden 6. Negatif e¤imli do¤rusal bir talep e¤risinde hangi fi-
hangisinin ölçümü yap›l›r? yat-miktar bilefleninde toplam gelir maksimum olur?
a. Bir mal›n fiyat›ndaki yüzde de¤iflikli¤e tüketici- a. Talep e¤risinin orta noktas›nda
nin verece¤i yüzde tepkisi b. Talep e¤risinin orta noktas›na göre sa¤ alt k›s-
b. Ek tüketicinin piyasaya girmesiyle talepte mey- m›ndaki bölgedeki bir noktada
dana gelen art›fl c. Talep e¤risinin orta noktas›na göre sol üst k›s-
c. Gelir art›fl› sonucunda tüketicinin ne kadar daha m›ndaki bölgedeki bir noktada
mal talep edece¤i d. Talep e¤risinin yatay ekseni kesti¤i noktada
d. Talebin fiyat d›fl› belirleyicilerinden birinde mey- e. Talep e¤risinin dikey ekseni kesti¤i noktada
dana gelen de¤iflimler sonucu talepte meydana
gelecek de¤iflme 7. Talebin inelastik oldu¤u durumda fiyattaki bir azal›fl
e. Tüketicilerin beklentilerindeki de¤iflmelerin et- nas›l sonuçlar verir?
kileri a. Toplam gelirde bir art›fl olur
2. Bir mal zorunlu bir mal ise, bu mal için talep b. Toplam gelirde azal›fl olur
a. Esnektir c. Toplam gelirde de¤ifliklik olmaz
b. Sonsuz esnektir d. Çok say›da üretici piyasadan çekilir
c. Birim esnektir e. Çok say›da üreticinin piyasaya girmesine sebep
d. ‹nelastiktir olur
e. Esneklik de¤eri bilinemez
8. Afla¤›dakilerden hangisi Arz esnekli¤ini etkileyen
3. Bir mala olan talebin esnekli¤i afla¤›daki durumlar- faktörlerden birisidir?
dan hangisinde daha az olur? a. Tüketici geliri
a. Üreticiler istenilen miktarda mal üretmeye haz›r b. Mal›n tüketici için zorunlu olup olmad›¤›
c. Mal›n ikamelerinin olup olmad›¤›
ise
d. Piyasan›n nas›l tan›mland›¤›
b. Düflünülen zaman dilimi uzunsa
e. Teknolojik de¤iflmeler
c. Mal›n ikamesi yoksa
d. Mal lüks mal ise
9. Daha önce tek fiyat politikas› uygulayan ALO tele-
e. Piyasa dar anlamda tan›mlanm›fl ise
fon flirketi, hafta içi gündüz telefon hizmetinin talebinin
inelastik ve gece telefon hizmetlerinin ise esnek talebe
4. Damla Sak›z›n fiyat› 50 Kurufl iken, talep edilen mik-
sahip oldu¤unu saptam›flt›r. Nas›l bir fiyatlama stratejisi
tar günlük 400 pakettir. Fiyat 40 kurufla indi¤inde, talep
bu flirketin toplam gelirini maksimize eder?
edilen miktar 600 pakete ç›kmaktad›r. Bu bilgiler ›fl›¤›n-
a. Gündüz tarifesini sabit tutup, gece tarifesini art›-
da orta nokta esneklik hesaplama metodu kullanarak
rarak
sak›z›n talebinin fiyat esnekli¤i;
b. Gündüz tarifesini sabit tutup, gece tarifesini azal-
a. S›f›r Esnektir
tarak
b. ‹nelastiktir
c. Gündüz tarifesini art›r›p, gece tarifesini azaltarak
c. Birim esnektir.
d. Gündüz tarifesini art›r›p, gece tarifesini sabit tu-
d. Esnektir
tarak
e. Sonsuz (tam) esnektir
e. Her iki tarifede de art›fla giderek
5. Afla¤›dakilerden hangisi bir mal›n talep esnekli¤ini

10. Vergi gelirlerini art›rmak için Devlet hangi tür mal-
etkileyen faktörlerden biri de¤ildir?
lar›n vergi oranlar›nda art›fl yapmal›d›r?
a. Zaman a. Arz› esnek olan mallar›n
b. Fiyat b. Arz› inelastik olan mallar›n
c. Mal›n tüketici için zorunlu olup olmad›¤› c. Talebi esnek olan mallar›n
d. Mal›n ikamelerinin olup olmad›¤› d. Talebi inelastik olan mallar›n
e. Piyasan›n nas›l tan›mland›¤› e. Lüks mallar›n

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤i” ko- S›ra Sizde 1
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Bir tüketicinin bir maldan ne kadar talep edece¤ini be-
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤ini lirleyen faktörler mal›n fiyat›nda, tüketici gelirinde, ilgi-
Etkileyen Faktörler” ve “mal zorunlumu yoksa li mallar›n fiyatlar›ndaki, zevk ve tercihlerdeki ve tüke-
lüks mü” konular›n› yeniden gözden geçiriniz. ticinin beklentilerdeki de¤iflmelerdir.
3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤ini
Etkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözden S›ra Sizde 2
geçiriniz. a. Elma ‹nsüline göre daha esnek talebe sahiptir. ‹nsü-
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤inin lin fleker hastalar› için zorunlu bir mald›r ve ayn› za-
hesaplanmas›” konusunu yeniden gözden geçi- manda yak›n ve uzak ikamesi yoktur. Bu sebeple
riniz. inelastic talebe sahiptir. Elman›n ise yak›n ikamele-
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talebin Fiyat Esnekli¤ini rin olmas› talebinin esnek olmas›na sebep olur.
Etkileyen Faktörler” konusunu yeniden gözden b. Mallar›n talebi uzun dönemde k›sa döneme göre
geçiriniz. daha esnektir. Bu nedenle do¤al gaz bir y›lda, do¤al
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤rusal Talep Do¤rusu ve gaz bir aya göre daha esnek talebe sahip olacakt›r.
Esneklik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep Esnekli¤i Toplam Ge- S›ra Sizde 3
lir ‹liflkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Toplam sat›fl hâs›lat›n› art›rmak için esnek talebe sahip
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Arz Esnekli¤ini Etkileyen olan çocuklar›n bilet fiyatlar›nda azaltmaya, inelastik ta-
Faktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lebe sahip olan yetiflkinlerin ise bilet fiyatlar›n›n art›r›l-
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep Esnekli¤i Toplam Ge- mas›n› tavsiye ederim.
lir ‹liflkisi” ve “Esneklik Uygulamalar›” konular›-
n› yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 4
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Talep Esnekli¤i Toplam Ge- Bulgur genel anlamda düflük mal olarak kabul edilir.
lir ‹liflkisi” ve “Esneklik Uygulamalar›” konular›- Gelir art›fllar› düflük mallar›n talebinin azalmas›na se-
n› yeniden gözden geçiriniz. bep olur. Bu nedenle düflük mal olan bulgur için tale-
bin gelir esnekli¤i negatiftir.
S›ra Sizde 5
Tar›m sektöründe üretilen ürünlerin hem arz ve hemde
talepleri inelastiktir. Tar›m sektörünü etkileyecek tek-
nolojik ilerlemeler very girdilerle bu mallar›n arz›n›n
artmas›na ve sonuç olarak denge fiyatlar›n azalmas›na
sebep olur. Talebin inelastik oldu¤u mallar için fiyatta-
ki azalmalar toplam gelirde azalmalara sebep olur. Bu
sebeple çiftçilerin gelirleri teknolojik geliflmeler duru-
munda azal›r. Bu da bize köyden kente göçün sürece-
¤ini gösterir.
S›ra Sizde 6
Vergi kime yüklenirse yüklensin vergi yükünün büyük
k›sm› piyasada inelastik olan tarafa yüklenir. Soruda arz
e¤risi inelastik oldu¤una göre vergi yükünün ço¤u üre-
ticiler taraf›ndan yüklenecek ve bu da yat üretiminde
çal›flan iflçileri olumsuz yönde etkileyecektir.
Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-Western
Cengage Larning, Mason, Ohio.
Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005). Econo-
mics, Pearson Education, Inc., New Jersey.
Browning, Edgar K., Zupan, Mark A. (1999). Microeco-
nomic Theory and Applications, 6th Ed., Addi-
son-Vesley, Reading MA, Menlo Park, CA, New York
Boston.
Hirshleifer, Jack, Hirshleifer, David. (1998). Price The-
ory and Applications, 6th. Ed., Prentice Hall, Up-
per Saddle River, New Jersey
Krugman, Paul, Wells, Robin. (2010). Mikro ‹ktisat,
Türkçeye Çeviri, Editörler: Say›m Ifl›k ve Di¤erleri,
Palme Yay›nc›l›k, Ankara.
Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Se-
an M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Ir-
win, New York.
Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, Pearson
Education, Boston.
Türkay, Orhan. (2001). Mikro ‹ktisat Teorisi, Geniflle-
tilmifl 10. Bask›, ‹maj Yay›nc›l›k, Ankara.
Ankara.
Yi¤itbafl›, fiehabettin, Uysal, Do¤an. (2009). Mikro ‹kti-
sadi Analiz, Çizgi Kitapevi, Konya.
4
Amaçlar›m›z
N
Ne, ne kadar, nas›l, kim ve kimin için sorular›n› yan›tlayacak biçimde üretim
N
ve tüketim iflleminde karar mekanizmalar›n› aç›klayabilecek,
Toplam, marjinal fayda ve fiyat kavramlar› yard›m›yla tüketicinin piyasada
N
nas›l davrand›¤›n› betimleyebilecek,
Tüketicilerin karar almada en yüksek fayda ilkesini nas›l kulland›klar›n› ve
N
bunun ne anlamda rasyonel davran›fl oldu¤unu aç›klayabilecek,
Üretim, firma ve üretim faktörleri kavramlar›n› aç›klayarak üretim fonksiyo-
N
nunu betimleyebilecek,
Ekonomide etkin üretim düzeyini aç›klayabilmek için k›tl›k, tercih ve üretim
N
faktörü kavramlar›n› bir arada de¤erlendirebilecek,
K›sa ve uzun dönem ayr›m› ile k›sa dönem firma davran›fl›n› ve uzun dönem
karar verme sürecini aç›klayabilecek
bilgi ve beceriler sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Toplam fayda • Üretim ve firma
• Marjinal fayda • Üretim fonksiyonu
• Azalan marjinal fayda ilkesi • Toplam, marjinal ve ortalama
• Tüketici dengesi fiziki ürün
• Üretim faktörleri • Azalan verimler yasas›
‹çindekiler
Tüketici ve Üretici • G‹R‹fi

‹ktisada Girifl-I Tercihlerinin • TÜKET‹C‹ DENGES‹
Temelleri • ÜRET‹C‹ TERC‹H VE KARARLARI
Tüketici ve Üretici
Tercihlerinin Temelleri
G‹R‹fi
K›tl›k beraberinde tercih sorununu da yarat›r. Çünkü tüm isteklerimizi karfl›lama-
daki güçlük bizi s›n›rl› kaynaklar›m›z› en iyi flekilde nas›l kullanabilece¤imiz konu-
sunda seçim yapmaya zorlamaktad›r. Öyle ki, bu zorunluluk, iktisad›n bir tercih
bilimi olarak adland›r›lmas›na neden olmaktad›r. Buna göre iktisat, ekonomik bi-
rimlerin yapt›¤› tercihleri aç›klamak ve tercihleri etkileyen durumlar de¤iflti¤inde
nelerin olabilece¤ini öngörmektedir.
Tercih yaparken, tüketici ve üretici için benzer kavram ve kurallar kullan›l›r.
Tüketici için fayda ve fiyat kavramlar› önemli iken üretici için has›la, kâr ve mali-
yet kavramlar› önemlidir. Ama bu kavramlar birbirinden mant›ksal kurguda uzak
kavramlar de¤ildir. Tüm ekonomik birimler yapacaklar› tercihlerde en çok fayda
(kâr) sa¤lad›klar› mal ve hizmetlere yöneleceklerdir. Bu mal ve hizmetleri müm-
kün olabildi¤ince en düflük maliyetle elde etmeye (sat›n alma ya da üretme) çal›-
flarak, elde ettikleri net fayday›(kâr›) en yüksek düzeye ç›karma çabas› içinde ola-
caklard›r.
Rasyonel Davran›fl
‹ktisadi düflünme tarz›n›n temel ilkesi karar al›c›lar›n rasyonel davrand›klar› ilkesi-
dir. Karar birimleri kendilerine belirli bir amaç veya hedef belirler ve bu amaca
ulaflmak için de tercihlerini yaparlar. Bu nedenle kendi ç›karlar›na göre hareket et-
mektedirler. Örne¤in, tüketici aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda amaç; elde edilen fayday›
veya refah› maksimize etmektir. Burada tüketici için rasyonel davran›fl, elde etme-
yi bekledi¤i fayday› en yüksek düzeye ç›kartacak tercihleri yapmas›d›r. Örne¤in,
bir tüketici X markas› ve Y markas› aras›nda tercih yapmak durumunda kald›¤›n-
da (di¤er koflullar sabitken) tercihini ucuz olan X mal›n› seçmek fleklinde kullan-
mal›d›r. Rasyonel davran›fl, tüketicilerin hiçbir zaman yanl›fl karar vermeyecekleri
anlam›na da gelmemektedir. Tüketici yeni piyasaya sürülmüfl veya kalitesi iyileflti-
rilmifl pahal› olan Y markas›n› deneyebilir ve sonuçta yanl›fl bir tercihte bulundu-
¤unu anlayabilir. Bu türden denemeler tüketicinin rasyonel olmayan bir tercih
yapt›¤› anlam›na gelmez. Ancak tüketicinin X markas›n›n Y markas›na göre daha
üstün oldu¤unu belirledikten sonra Y markas›n› sat›n almaya devam etmesi, rasyo-
nel olmayan (irrasyonel) bir tercih olacakt›r.
Benzer flekilde üreticiler de kendi ç›karlar› do¤rultusunda tercih yaparlar. Tü-
keticiler fayda ve refah maksimizasyonu yapmaya çal›fl›rlarken üreticiler de kârla-
r›n› maksimize etmeye çal›fl›rlar. Burada kâr bir ürünün sat›fl›ndan elde edilen ka-
zanç ile bunu üretmek için katlan›lan maliyet aras›ndaki pozitif farkt›r. Örne¤in bir
ayakkab›c› 100 liraya mal olan bir çizmeyi 120 liraya satarsa 20 lira kâr elde eder.
Kâr maksimizasyonu amac›n›n bir sonucu üreticinin, üretimi gerçeklefltirmek için
mümkün olan en az kayna¤› kullanma e¤ilimine sahip olaca¤› fleklinde ifade edi-
Rasyonel davran›fl, bir lebilir.
iktisadi birimin tercih
yapmas› veya karar almas› Gerekli olandan daha fazla kaynak kullanmak üretimin maliyetini artt›racak ve
gerekti¤inde, kendi hedefine sonuçta kâr azalacakt›r. Bu da üretici aç›s›ndan rasyonel olmayan bir davran›flt›r.
uygun biçimde hareket
etmesidir.
Karar Alma
‹ktisadi düflünme tarz›, kararlar›n nas›l al›nd›¤›na iliflkin baz› varsay›mlar› da içerir.
‹ktisatç›lar karar al›n›rken bir eylemin olas› yarar ve maliyetlerinin göz önüne al›n-
d›¤›n› kabul ederler. Örne¤in, bol kalorili bir akflam yeme¤inin yenmesi konusun-
da tüketiciler, olas› yarar (güzel ve leziz bir yemek yemek gibi) ile maliyetleri (ko-
lesterol ve kilo problemi) karfl›laflt›r›rlar. E¤er bu akflam yeme¤inin yararlar› mali-
yetlerini karfl›l›yorsa tüketici bu yeme¤i yiyecektir. Aksine kilo ve kolesterol soru-
nu olan bir tüketici ise, bol kalorili yemeklerden uzak durmaya çal›flacak ve daha
hafif yiyecekleri tercih edecektir.
Maliyetler ve yararlar kifliden kifliye farkl›l›k gösterdi¤i için kararlar da farkl›l›k
gösterebilir. Örne¤in, baflka bir flehirdeki bir üniversitede ders vermek üzere ken-
tin flehirleraras› otobüs terminaline gelen bir profesörü düflünelim. Bu profesör bir
taksiye binerek çabucak üniversiteye ulaflabilir veya bir toplu tafl›ma arac›na bine-
rek ayn› yere daha uzun sürede ulaflabilir. Kiflinin bunlardan hangisini seçece¤i el-
de edilen yarar (tasarruf edilen zaman) ile katlan›lan maliyete (ödenen daha yük-
sek bedel) ba¤l› olarak belirlenecektir. Böyle bir durumda herkesin ayn› sonuca
ulaflmas› söz konusu de¤ildir. Örne¤in, ayn› otobüs terminaline ailesini ziyaret et-
mekten dönen bir ö¤rencinin kald›¤› yurda ulaflabilmek için toplu tafl›ma arac›n›
tercih edece¤ini söyleyebiliriz. Çünkü örne¤imizdeki profesörün katland›¤› yüksek
maliyeti dersi bekleyen ö¤rencilere yans›tma olas›l›¤› mevcutken, ö¤rencinin böy-
le bir problemi yoktur. Dolay›s›yla ö¤rencinin tercihleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, pro-
fesörün taksiyi tercih etmesi daha büyük bir olas›l›kt›r.
Karar alma sürecinin bu özelli¤i nedeni ile elde edilen yararlarda veya katlan›-
lan maliyetlerde meydana gelecek bir de¤iflme, tercihleri de etkileyecektir. Örne-
¤in, taksi tafl›ma ücretlerinde ciddi bir düflüfl yaflan›rken alternatiflerin fiyat›nda bir
de¤ifliklik olmazsa daha çok karar alma biriminin taksiyi tercih edece¤ini söylemek
mümkündür. Görüldü¤ü gibi ekonomik birimlerin olas› davran›fllar›n› öngörebil-
mek mümkün olmaktad›r. Bu durum, insan davran›fllar›n› incelemede ve maliyet-
lerle elde edilen yarar› de¤ifltiren geliflmelerin sonuçlar›n› öngörmede iktisatç›lara
önemli bir güç vermektedir.
Marjinal Analiz
‹ktisadi düflünme tarz›, marjinal analiz ad›n› verdi¤imiz bir analiz yöntemini de
Marjinal analiz, mevcut kapsar. Marjinal analiz, mevcut koflullar de¤iflti¤inde ortaya ç›kacak yeni duru-
koflullar de¤iflti¤i zaman mun nas›l de¤iflti¤inin incelenmesidir. Örne¤in, bir ö¤renci iktisat çal›flmak için
yeni durumun ne olaca¤›n›n
incelenmesidir. haftada 5 saat yerine 6 saat ay›rmaya karar verdi¤inde marjinal analize göre hare-
ket ediyor demektir. Hemen anlayaca¤›n›z gibi, iktisat çal›flmaya ilave bir saat ay-
r›lmas›n›n sa¤layaca¤› fayda (s›navlarda daha yüksek bir not alma) bunun getire-
ce¤i maliyeti (televizyon izlemeye daha az zaman ay›rma, daha az uyuma, daha az
dinlenme gibi) aflmaktad›r.
4. Ünite - Tüketici ve Üretici Tercihlerinin Temelleri 79
Sadece tüketiciler de¤il, üreticiler de karar al›rken marjinal analize ba¤l› kala-
rak hareket ederler. Örne¤in, bir üretici firma daha çok iflçi çal›flt›rd›¤›nda üretimi-
nin ne kadar artaca¤›na bakar. Bu süreçte üretici daha çok iflçi kulland›¤›nda üre-
tim maliyetlerinin ne kadar artaca¤› ve dolay›s›yla kâr›n›n ne kadar artaca¤› veya
azalaca¤› ile ilgilenir. Dikkat edilirse üretici, mevcut durumda meydana gelecek
de¤iflmelerin sonuçlar›n› göz önüne alarak karar vermektedir. Karar verme süreci
ço¤unlukla de¤iflmelerle ilgili oldu¤u için marjinal analiz iktisadi düflünme tarz›n-
da önemli bir paya sahiptir.
TÜKET‹C‹ DENGES‹
Tercih ve Fayda
Tüketiciler kendilerine en yararl› (faydal›) olan› seçme çabas› ya da elde edilen Fayda, bireyin tüketilen mal
ve hizmetten elde edece¤i
fayday› en yüksek düzeye ç›kartma (fayda maksimizasyonu) gayretindedirler. Fay- memnuniyettir.
da, bireyin tüketilen mal ve hizmetten elde edece¤i memnuniyettir. Gerçek yaflam-
da kiflinin elde edece¤i memnuniyetin ya da faydan›n ölçülüp ölçülemeyece¤i ik-
tisatç›lar aras›nda tart›flma konusu oluflturmufltur. Tart›flmaya taraf olanlardan bir
k›sm›, faydan›n ölçülebilece¤ini öne sürmüfllerdir. Fayday› ölçmek için “util” ad›
verilen bir birim ya da do¤rudan paray› kullanm›fllard›r. Bu gruba kardinalistler de-
nilmektedir. Di¤er tarafta ise faydan›n ölçülemeyece¤ini ve yaln›zca s›ralanabilece-
¤ini ileri süren ordinalistler vard›r. Bunlara göre, insanlar bir mal› di¤erinden daha
çok be¤endiklerini söyleyebilirler; ancak ne kadar daha fazla fayda elde ettiklerini
söyleyemezler. Biz bu tart›flmalara girmeden aç›klamalar›m›z› kardinalist yaklafl›m
çerçevesinde sürdürece¤iz.
Toplam ve Marjinal Fayda

Belirli bir dönemde, bireyin di¤er mal ve hizmet tüketimleri sabit iken, bir mal›n
çeflitli miktarlar›n›n tüketilmesi sonucu ulafl›lan tatmin düzeyi toplam fayda olarak
tan›mlan›r ve TU harfleriyle ifade edilir. Di¤er bir ifadeyle toplam fayda, bir kiflinin
mal ve hizmet tüketiminden ald›¤› yarar veya tatmin toplam›d›r. Fayda birimi ola-
rak util kullan›ld›¤›nda, toplam fayda fonksiyonu, bu mal›n tüketilen miktar›na sa-
y›lar verilerek oluflturulur.
Örne¤in akflam yeme¤inden sonra içilen çay› düflünelim. ‹çti¤iniz ilk bardak
çaydan 20 birim fayda sa¤lad›¤›n›z› düflünüyorsunuz, ikinci bardak içti¤inizde top-
lam faydan›z 34 birime, üçüncü bardaktan sonra 43 birime yükseliyor. Dördüncü
bardak çay› içti¤inizde toplam faydan›z 47 birim oluyor. Görüldü¤ü gibi, ilk dört
bardak çay› tüketene kadar tüketim ile toplam fayda aras›nda pozitif iliflki söz ko-
nusudur. Beflinci bardak çay› içti¤inizde ise toplam faydan›z 47 birimde kalmakta-
d›r. Bu nokta art›k daha fazla çay içmek ile daha fazla fayda sa¤lanamayaca¤› an-
lam›n› tafl›r. Buna ra¤men alt›nc› bardak çay› tüketirseniz toplam faydan›z azalarak
42 birime düflmektedir. Görüldü¤ü gibi, beflinci bardak çay› içmek size ilave fayda
sa¤lamam›fl ve toplam faydan›z de¤iflmemifltir. Ancak bir sonraki yani alt›nc› bar-
dak çay midenizde s›k›nt› yaratm›fl ve toplam faydan›z bu yüzden biraz azalm›flt›r.
Tüm bu geliflmeleri afla¤›daki tablodan izlemek mümkündür.
Tablo 4.1 ‹çilen Çay (bardak) Miktar› Toplam Fayda (TU) Marjinal Fayda (MU)
Toplam ve Marjinal
Fayda 0 0
1 20 20
2 34 14
3 43 9
4 47 4
5 47 0
6 42 -5
Marjinal fayda, belirli bir Marjinal fayda ise, belirli bir zaman diliminde bir maldan (örne¤imizdeki çay-
dönemde bir maldan bir
birim daha fazla tüketilmesi
dan) bir birim daha fazla tüketilmesi sonucunda toplam faydada meydana gelen
sonucu toplam faydada de¤iflme olarak tan›mlan›r. K›saca ilave tüketilen birimin sa¤lad›¤› fayda marjinal
meydana gelen ek fayda olup MU harfleriyle gösterilir. Herhangi bir X mal› için marjinal fayda (MUx),
de¤iflmedir.
toplam faydadaki de¤iflmenin tüketim miktar›ndaki de¤iflmeye oran› olarak veya
toplam fayda fonksiyonunun e¤imi fleklinde formüle edilir:
MUx = (∆TUx/∆Qx)
Yukar›daki eflitlikte ∆TUx terimi X mal›n›n toplam faydas›ndaki de¤iflmeyi,

∆Qx ise tüketilen X mal› miktar›ndaki de¤iflmeyi ifade etmektedir. Örne¤imizde
ilk bardak çay ile ikinci aras›ndaki toplam faydadaki de¤iflme (∆TU = TU2 - TU1
fleklindeki hesaplama gere¤i) 14 birimdir. Miktardaki de¤iflme ise (∆Q = Q2 -Q1
fleklindeki hesaplama gere¤i) bir birim oldu¤una göre marjinal fayda flu flekilde
hesaplan›r:
MUçay1,2 = (∆TU1,2/∆Q1,2) = [(TU2 -TU1)/(Q2 - Q1)] = (14/1) = 14
Tablo 4.1’i dikkatle incelersek, çay tüketimi ile elde edilen toplam fayda belirli
bir düzeye kadar her ilave bardak ile artmaktad›r. Ancak bu art›fl azalarak devam
etmektedir. Hatta toplam fayda en yüksek düzeye ulaflt›ktan sonra ilave bardak
çay tüketiminin toplam faydaya katk›s› negatif de¤er almaktad›r. Dolay›s›yla tüke-
Azalan marjinal fayda, bir tici gittikçe azalan bir marjinal fayda düzeyi ile karfl› karfl›yad›r. Azalan marjinal
mal›n ilave miktarlar› fayda, bir mal›n ilave miktarlar› tüketildikçe elde edilecek marjinal faydan›n gittik-
tüketildikçe bu tüketimin
sa¤layaca¤› ek faydan›n çe azalaca¤› ve belirli bir tüketim miktar›nda s›f›ra düflece¤i ilkesidir.
(marjinal faydan›n) giderek Azalan marjinal fayda ilkesi karar alma mekanizmas›n›n önemli faktörlerinden
azalaca¤› ilkesidir.
biridir. Tüketiciler sat›n ald›klar› ya da sahip olduklar› mal ya da hizmet için tek bir
kullan›m amac› gütmüyor olabilirler. Bu durumda da sahip olduklar› mal›n kulla-
n›m alanlar›n› öncelik s›ras›na koyarlar. E¤er k›tl›k problemi etkin ise, rasyonel
davranacak bir tüketici en fazla önceli¤i olan ihtiyaç ve veya iste¤ini gidermek is-
teyecektir. E¤er kullan›m alanlar› birbirini tamamlay›c› özellik de¤il de birbirine ra-
kip özellik tafl›yor ise, önceli¤i olan bir alanda sahip olunan mal kullan›m›n› artt›r-
mak, art›k bu alan›n öncelik de¤erini azaltacakt›r. Bu da marjinal karar alman›n bir
gere¤idir.
Azalan marjinal fayda ilkesinin, iktisat yaz›n›nda çok temel ve önemli bir yer tu-
tan “su-elmas paradoksu”nu aç›klayabildi¤i kabul edilir. Biliyoruz ki, insan hayat›
suya ba¤›ml›d›r. Susuz geçirilecek en fazla yedi gün, insan yaflam›n›n sonlanmas›-
na yol açacakt›r. Yani su insan yaflam› için zorunlu bir ihtiyaçt›r ve tüketilmesi ge-
rek bir mal olarak kabul edildi¤inde zorunlu bir önceli¤e sahiptir. Ancak elmas, tü-
ketilmedi¤inde en az›ndan insan›n fiziksel sa¤l›¤›n› bozacak bir mal de¤ildir. Tüm
dünyada lüks tüketim denilince akla gelen ilk fleylerden bir tanesidir elmas. Tüm
bunlara ra¤men su ve elmas›n fiyatlar› k›yasland›¤›nda, yaflamda ald›klar› önemi-
nin derecesinin tersi bir durum söz konusudur. Suyun fiyat› ucuzken, elmas›n fiya-
t› oldukça pahal›d›r.
fiekil 4.1
TU 60 Azalan Marjinal
Fayda
50 fiekil 4.1’e göre
TU toplam faydan›n
40 maksimum oldu¤u
noktada marjinal
30 fayda s›f›r
olmaktad›r.
20
10
0
Tük. Mik.
1 2 3 4 5 6 7
MU
25
20
15
10
5
0 Tük. Mik.
1 2 3 4 5 6
-5
-10
Marjinal analize göre herhangi bir mal›n tüketim amaçl› belirli bir miktar›na sa-
hip olundu¤unda, önemli olan kullan›m alan› ya da toplam miktar› de¤il mal›n
marjinal yararl›l›¤›d›r. Dünyada Afrika’n›n bir bölümü hariç bir çok insan için su
yeterince ve hatta bazen fazlas›yla mevcuttur. Bu durumda bir litre daha fazla ya
da az suya sahip olmak tüketicinin faydas›n› belki çok az de¤ifltirecek ya da hiç de-
¤ifltirmeyecektir. Marjinal yarar› aç›s›ndan de¤eri çok düflük olacakt›r. Oysa elmas,
arz miktar› olarak dünyada çok s›n›rl› miktarda oldu¤u için bir miktar›n›n daha el-
de edilmesi ya da kaybolmas› marjinal analize göre onu oldukça de¤erli k›lacakt›r.
Buradan hemen, “her mal›n fiyat› yaln›zca marjinal faydas›na göre belirlenir” yar-
g›s›na varmak yanl›fl bir de¤erlendirme olacakt›r. Her birey için her mal›n marjinal
faydas› ayn› olmayacakt›r. Bu durumda ekonomik birimlerin mal ve hizmet al›flve-
riflinde dikkat ettikleri fley al›p ya da satt›klar› mal›n göreceli marjinal faydas› ola-
cakt›r. Ekonomik birimlerin ayn› mal ya da hizmet için birbirinden farkl› marjinal
fayda de¤erlerine sahip olmalar› bu mal ya da hizmet için piyasa fiyat›n›n oluflma-
s›nda önemli bir yer oluflturacakt›r.
Tüketici Dengesi: Fayda Maksimizasyonu

Daha önce de belirtti¤imiz gibi tüketicinin amac›, mal ve hizmet tüketerek en yük-
sek fayda düzeyini sa¤layan mal bileflimlerini seçmektir. Burada sorun tüketicinin
Fayda maksimizasyonu hangi miktarlarda mal tüketmesi durumunda elde etti¤i fayday› maksimize edece-
kural›, bir mal için harcanan ¤idir. ‹ktisat teorisi tüketicilerin tercihleri aç›s›ndan gelifltirilen bir kural› kullanarak
bir birim paran›n marjinal
faydas›n› bir baflka mala bu konuya cevap aramaktad›r. Fayda maksimizasyonu kural› ad› verilen bu ku-
harcanan bir birim paran›n rala göre, tüketici bir mal için harcad›¤› paran›n marjinal faydas› bir baflka mala
marjinal faydas›na eflitleyen
mal bileflimlerinin tercih harcad›¤› paran›n marjinal faydas›na eflit oldu¤u mal bileflimi tercihi ile fayday›
edilmesi ile elde edilen maksimize eder. Örne¤in tüketicinin yaln›zca çay ve börek tüketti¤ini varsayarsak,
faydan›n maksimum
olaca¤›n› ifade eden
elde edilecek faydan›n maksimize edilebilmesi için afla¤›daki eflitli¤in sa¤lanmas›
kurald›r. gerekir:
(Bir Bardak Çay›n Marjinal Faydas› / Bir Bardak Çay›n Birim Fiyat›) =
(Bir Dilim Böre¤in Marjinal Faydas› / Bir Dilim Böre¤in Birim Fiyat›)
Harcanan bir birim para için elde edilen marjinal fayday› hesaplayabilmek için,
bu mal›n marjinal faydas›n› bu mal›n her birimi için harcanan paraya bölmemiz ge-
rekecektir. fiimdi bu eflitli¤in ne anlama geldi¤ini anlayabilmek için baz› varsay›m-
lar yapal›m. ‹lki tüketicinin gelirinin sabit oldu¤u varsay›m›d›r. Öte yandan örnek
olarak alaca¤›m›z iki tür mal›n (yani çay›n ve böre¤in) fiyatlar›n›n sabit kald›¤›n›
kabul edece¤iz. Son olarak biraz önce ö¤rendi¤imiz azalan marjinal fayda kavra-
m›n›n geçerli oldu¤unu unutmamam›z gerekir.
Yukar›daki basitlefltirici varsay›mlar alt›nda, tüketicinin belirli bir zaman dilimi
içerisinde (örne¤in bir ay gibi) ne miktarda çay ve börek tüketmesi durumunda
fayda maksimizasyonunu gerçeklefltirece¤i sorusunu incelemeye geçebiliriz. Bu
amaçla afla¤›da haz›rlad›¤›m›z tabloyu kullanaca¤›z. Tabloda tüketicimizin haftada
30 liral›k gelirini bu iki mal›n tüketimi için ay›rd›¤›n›, çay›n barda¤›n›n 2, böre¤in
diliminin de T4 oldu¤unu kabul edersek, tüketicinin tablodaki bileflimleri olufltura-
bilece¤ini görürüz.
Tablo 4.2 Börek (dilim/hafta) MUbörek Çay (bardak/hafta) MUçay

Fayda
Maksimizasyonu 3 24 1 16
4 20 3 14
5 16 5 12
6 12 7 10
7 8 9 8
Tablo 4.2’ye göre tüketicimizin bir haftada tüketece¤i dördüncü böre¤in marji-
nal faydas› 20’dir. Böre¤in dilimi T4 oldu¤una göre, bu börek için harcanan liran›n
marjinal faydas› 5 birim olmaktad›r. Tüketicimiz gelirinin kalan k›sm› ile barda¤›
T2’den 7 bardak çay içebilir. Tüketilen son bardak çay›n marjinal faydas› 10 oldu-
¤una göre, bu çay için harcanan liran›n marjinal faydas› da 5 olmaktad›r. Böylece
tüketici maksimizasyon koflulu gerçekleflmifl olur. Yani,
MU ay 10
= =5
P ay 2
MU b 20
rek = =5
Pb rek 4
MU ay 10 MU b rek 20
= =5= =
P ay 2 Pb rek 4
Sonucundan hareketle, tüketicimiz haftada 4 dilim börek ve 7 bardak da çay tü-

keterek en yüksek fayday› sa¤lamaktad›r.
Bu fayda maksimizasyonu yaklafl›m›n›n ard›nda yatan mant›¤› daha iyi kavra-
yabilmek için, tüketicimizin farkl› bir kombinasyon oluflturmas› durumunda ne
olaca¤›n› inceleyelim. Örne¤in tüketicimizin 3 dilim börek ve 9 bardak çay tüket-
meye karar vermesi halinde ne olaca¤›n› ele alal›m. Bu durumda tüketilen böre¤e
harcanan bir birim paran›n marjinal faydas›,
MU b 24
rek = =6
Pb rek 4
olarak bulunur. Tüketilen dokuzuncu bardak çay için harcanan paran›n marjinal
faydas› ise
MU 8
= =4
P 2
olarak belirlenir. Dikkat edilirse tüketicinin haftada 3 dilim börek ve 9 bardak çay
tüketmesi halinde,
MU MU b rek
=
P Pb rek
denkli¤i yerine,
MU MU b rek
<
P Pb rek
eflitsizli¤i gerçekleflmektedir. Buna göre tüketicinin börek için harcad›¤› paradan

elde etti¤i marjinal fayda çay için harcad›¤› paradan elde etti¤i marjinal faydadan
büyüktür. Rasyonel davran›fl gere¤i, tüketici bu durumda elde etti¤i fayday› artt›ra-
bilmek amac›yla tüketti¤i börek miktar›n› artt›rmaya ve çay miktar›n› azaltmaya
bafllayacakt›r. Börek tüketiminin sa¤lad›¤› para birimi bafl›na ek fayda artt›¤› süre-
ce, tüketici börek tüketimini artt›racakt›r. Çünkü bu sayede toplam faydas› artmak-
tad›r. Her iki mal›n marjinal faydalar›n›n fiyatlar›na oran› eflitlendi¤inde tüketici
maksimum fayday› sa¤layacakt›r. Tablomuza göre tüketici haftada dilimi T4’den 4
dilim börek ve barda¤› T2’den 7 bardak çay tüketti¤i zaman elde etti¤i fayday›
maksimum düzeye ç›kartmaktad›r. Zira bu tüketim bilefliminde marjinal faydalar›n
fiyatlara oran› eflitlenmektedir.
Peki, tüketici bu noktada durmay›p börek tüketimini artt›rmaya devam eder ve

haftada 5 dilim börek, 5 bardak da çay tüketmeye bafllarsa durumu ne olur? Önce-
likle bu durumda fayda maksimizasyonu flart› yerine gelmemektedir. Çünkü 5 di-
lim börek tüketiminden elde edilen marjinal faydan›n böre¤in dilim fiyat›na oran›
MU b 16
rek = =4
Pb rek 4
olarak belirlenirken, 5 bardak çay tüketmenin sa¤lad›¤› marjinal faydan›n fiyat›na

oran› ise
MU 12
=6
P 2
=
olarak hesaplanmaktad›r. Dikkat edilirse, bu kez de çay›n tüketimine harcanan bir

birim paran›n marjinal faydas› börek için hesaplanan marjinal fayday› aflmaktad›r.
Bu durumda tüketici, daha önce yapt›¤›n›n tersine, çay tüketimini artt›rarak börek
tüketimini k›sacakt›r.
Bu aç›klamalar›m›za göre, rasyonel davranan tüketici kendisine en yüksek fay-
da düzeyini sa¤layan mal bileflimini tercih edecektir. Elde edilen toplam faydan›n
Tüketici dengesi, tüketicinin maksimum oldu¤u bu tercih bileflimi tüketici dengesi olarak adland›r›lmaktad›r.
belli flartlarda en yüksek Buna göre tüketicinin dengeye gelebilmesi için gerekli flart, her mal için harcanan
fayda düzeyini sa¤lad›¤›
durumdur. son liralar›n sa¤lad›¤› faydalar›n birbirine eflit olmas›d›r.
SIRA S‹ZDE Bir fastfood SIRA

restoranS‹ZDEzincirinin reklam›na göre, haftan›n belirli günlerinde belirli saatler
1 aras›nda “yiyebildi¤iniz kadar” uygulamas› yap›lmaktad›r. Bu kampanyada sözü edilen
gün ve saatlerde sabit bir ücret ödeyerek yiyebildi¤iniz kadar fastfood ürününü herhangi
bir ek bedelDödemeksizin
Ü fi Ü N E L ‹ M yiyebilirsiniz. Sizce bu tür bir uygulama ile firma ciddi bir zarar
riski üstlenmekte midir? Amac› elde etti¤i kâr› maksimum düzeye ç›kartmak olan bir fir-
S O R U man›n bu davran›fl›n›
S O R U azalan marjinal fayda ilkesi ile aç›klayabilir misiniz?
Dikkat edilirse yukar›daki örne¤imizde tüketici s›n›rl› (k›t) gelir imkanlar› ve

D‹KKAT D‹KKAT
kendisi taraf›ndan belirlenmeyen piyasa fiyatlar› ile çay ve börek tercihleri üzerine
karar›n› belirlemifltir. Karar aflamas›nda, gelir miktar›, mallar›n piyasa fiyatlar›, top-
N N
lam ve marjinal fayda ile toplam faydan›n maksimizasyonu ilkesi tüketicinin kul-
land›¤› de¤iflkenler olmufltur. Gelirin s›n›rl› olmas›, tüketiciyi çay ve börekten olu-
AMAÇLARIMIZ
flan sat›n alabilece¤i
AMAÇLARIMIZ
mal kombinasyonunda s›n›rl› alternatiflere götürmüfltür. Har-
cayaca¤› her liray› kullan›rken toplam faydas›n› en yükse¤e götürme amac›n› göz
önünde bulundurmufltur.
ÜRET‹C‹ TERC‹H VE KARARLARI
Kitab›n birinci ünitesinde de tan›mland›¤› gibi, üretim, insanlar›n ihtiyaçlar›n› do-
TELEV‹ZYON layl› ya daTdo¤rudan
E L E V ‹ Z Y O N karfl›layacak mal ve hizmetleri ortaya ç›kartma çabas›d›r. Üre-
timi gerçeklefltiren ve bunlar›n sat›fl› konusunda karar veren ekonomik birime fir-
ma dendi¤ini de biliyoruz. Firma bir büfe olabilece¤i gibi, büyük bir al›fl verifl mer-
kezi ya da fabrika olabilir. Firmalar piyasaya sunaca¤› mal ve hizmetleri üretebil-
‹NTERNET mek için bir‹ N Ttak›m
E R N E T maliyetlere katlanmak zorundad›r. Firma kâr›n› maksimize et-
meye çal›flt›¤› için üretimini en az maliyetle gerçeklefltirme çabas› içerisindedir. Fir-
man›n üretip, piyasaya sürece¤i ürünün miktar›, firman›n katland›¤› maliyetler ve
ürünün piyasa sat›fl fiyat›na göre belirlenir.

S O R U S O R U
Kaynaklar (üretim faktörleri veya girdiler) denildi¤inde, mal ve hizmet

D ‹ Küretiminde
KAT kulla- D‹KKAT
n›lan do¤a ya da insanlar taraf›ndan sa¤lanan tüm araçlar kastedilmektedir. Bunlar toprak
(do¤al kaynaklar), emek (iflgücü), sermaye ve giriflimciliktir.
N N
Üretim faaliyeti sonucu elde edilen ürün, tüketicilere fayda sa¤lar. Ürün, üretim
faktörlerinin üretim sürecine kat›lmas›yla elde edilir. Bu süreç, sadece üretim fak-
törlerinin maddi anlamda flekil de¤ifltirmesi olarak alg›lanmamal›d›r. Hammadde Üretim, insanlar›n
ihtiyaçlar›n› dolayl› ya da
veya yar› mamullerin üretim süreci sonunda fleklini de¤ifltirerek, yeni bir mamul do¤rudan karfl›layacak mal
elde etmek de imalat olarak tan›mlan›r. Bu tür bir üretim flekilK faydas›‹ T A P sa¤lar. K ‹ T A P
ve hizmetleri meydana
Bir ekonomide temel üretim birimi firmad›r. Firmalar üretim faktörlerini ya da getirme çabas›d›r.
di¤er ad›yla girdileri sat›n alarak, mal ve hizmetleri üretmek amac›yla bunlar› bir- Firma, üretimi gerçeklefltiren
lefltirirler. Kullan›lan girdilerin miktar›, belli bir zaman dilimi Tiçerisinde
E L E V ‹ Z Y O Nelde edile- ve bunlar›n sat›fl›
TELEV‹ZYON
konusunda karar veren
cek ürünün miktar›n› belirler. Veri teknoloji çerçevesinde, bir ürünün miktar›n›n ekonomik birimdir.
art›r›lmas›, girdilerin art›r›lmas›na ba¤l›d›r. Girdiler ile elde edilen ürünler aras›nda-
‹malat, hammadde veya yar›
ki bu ba¤l›l›k iliflkisi üretim fonksiyonu ile özetlenmektedir. Belirli bir zaman dili- mamullerin üretim
‹NTERNET ‹ N T Esüreci
RNET
minde kullan›lan alternatif girdi bileflimlerini olas› maksimum ç›kt› ile iliflkilendiren sonunda fleklini de¤ifltirerek,
yeni bir mamul elde edilmesi
üretim fonksiyonu flu flekilde formüle edilebilir: sürecidir.
Q* = f (L, K, T, t) Üretim fonksiyonu, belirli bir

dönemde kullan›lan
alternatif girdi
Bu fonksiyona göre, herhangi bir firman›n olabilecek maksimum üretimi (Q*) bileflimlerinin olas›
kullan›lan emek (L), sermaye (K) ve do¤al kaynaklar›n (T) miktar›na ve teknoloji maksimum ç›kt› ile
iliflkilendirilmesidir.
(t) düzeyine ba¤l›d›r. Bu nedenle üretim miktar› bunlar›n bir fonksiyonu olacakt›r.
Üretim sürecinde kullan›lan girdiler sabit ve de¤iflken olmak üzere iki grupta Sabit girdiler, ürün
de¤erlendirilir. Üretim sürecinde kullan›lan baz› girdiler ürün miktar›ndaki de¤ifl- miktar›ndaki de¤iflme
karfl›s›nda belirli bir süre
me karfl›s›nda, belirli bir süre için, ne artar ne de azal›r. Bu girdiler sabit girdiler için miktar› de¤iflmeyen
olarak tan›mlan›r. Oysa de¤iflken girdiler arzu edilen üretim düzeyine ba¤l› ola- girdilerdir.
rak de¤iflir. De¤iflken ve sabit girdiler aras›nda ayr›m yaparken, zaman›n önemini De¤iflken girdiler, arzu
de vurgulamak gerekir. Örne¤in, imalat yapan bir firma için bina sabit bir girdidir. edilen üretim düzeyine göre
miktar› de¤iflen girdilerdir.
Çünkü k›sa sürede büyütmek olanaks›zd›r. Fakat kullan›lan emek ve hammadde
de¤iflken girdilerdir. Ancak uzun bir zaman dilimi göz önüne al›nd›¤›nda, bina ge-
niflletilebilir, hatta yenisi infla edilebilir. Dolay›s›yla uzun dönemde sabit girdiler de
de¤iflken girdi olarak nitelendirilir.
Firmalar›n üretim ve üretim süreci ile ilgili karar al›rken kâr maksimizasyonu
SIRA S‹ZDE amac›n› SIRA S‹ZDE
öne ç›kartaca¤›n› kabul ettik. Bir di¤er deyiflle, firman›n kâr› paylaflan sahipleri ad›na, kâr 2
maksimizasyonu amac› ile yönetilece¤ini varsayd›k. Günümüzde büyük flirketlerin yöneti-
mi profesyonel yöneticilere devredilmekte ve bu yöneticiler de di¤er D Üçal›flanlar›
fi Ü N E L ‹ M istihdam D Ü fi Ü N E L ‹ M
etmektedirler. Yöneticilerin ve di¤er çal›flanlar›n firma sahiplerinin arzulad›¤› gibi kâr
maksimizasyonu amac› ile çal›flacaklar›ndan nas›l emin olabiliriz? Yöneticiler
S O R U ve di¤er ça- S O R U
l›flanlar kendi ç›karlar›n› gözeterek firman›n kâr›n›n azalmas›na yol açabilirler mi?
D‹KKAT D‹KKAT
K›sa Dönem
Üretime iliflkin temel kavramlar› aç›klayabilmek için en kolay yol, üretim fonksiyo-
N N
SIRAsüreci
nunda yer alan girdilerden sadece bir tanesinin de¤iflebildi¤i bir S‹ZDEincelemek- SIRA S‹ZDE
tir. ‹ktisadi analizde üretim faktörlerinden sadece bir tanesinin de¤ifltirilmesine ola- K›sa dönem, üretim
faktörlerinden sadece bir
nak tan›yan bu süre k›sa dönem olarak adland›r›l›r. K›sa dönem üretim fonksiyo-
AMAÇLARIMIZ tanesinin de¤ifltirilmesine
AMAÇLARIMIZ
nundaki girdilerden sadece bir tanesinin de¤iflebilece¤i, di¤er girdilerin ise sabit olanak tan›yan süredir.
kalaca¤› kabul edilmektedir. Konuya iliflkin aç›klamalar yap›l›rken, üretim faktör-

lerinden sermaye ve do¤an›n sabit oldu¤u varsay›lacakt›r. Üretim fonksiyonunda
yer alan teknoloji de veri al›nd›¤›na göre, k›sa döneme iliflkin analizde tek de¤ifl-
ken girdi, emek miktar›d›r. Bu durumda, firman›n ç›kt› miktar›n› artt›rabilmesi, kul-
lan›lan emek miktar›ndaki art›fla ba¤l› olacakt›r. Böylece firma, emek faktörünün
verimlili¤ini esas alarak ç›kt› miktar›n› belirleyecektir.
Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki Üretim

De¤iflken girdi miktar›n›n artt›r›lmas›na ba¤l› olarak elde edilen ç›kt›ya toplam fi-
ziki ürün denir ve TPP ile gösterilir. De¤iflken üretim faktörü olarak eme¤in kulla-
n›lmas› durumunda emek girdisi ile ürün miktar› (ç›kt›) aras›ndaki iliflki bir tablo,
grafik ya da fonksiyonla aç›klan›r. Biz de bu gelene¤e uyarak haz›rlayaca¤›m›z bir
tablo çerçevesinde söz konusu kavramlara iliflkin baz› tespitlerde bulunaca¤›z. Bu-
rada fiziki ürün deyimiyle fiilen gerçeklefltirilen üretim miktar›ndan söz edilmekte-
dir, fiziki ürünle kastedilen parasal de¤er de¤ildir. Fiziki ürünün parasal de¤ere
dönüflmesi, bu ürünün piyasada sat›lmas›yla mümkün olur.
Toplam fiziki ürün, de¤iflken
girdi miktar›n›n Di¤er girdiler sabitken, de¤iflken girdi olan emek miktar› art›r›l›rsa üretim s›f›r-
artt›r›lmas›na ba¤l› olarak dan bafllayarak artmaya bafllar. Üretim önce yükselen oranlarda artmakta, belli bir
elde edilen ç›kt›d›r.
düzeyden sonra ise gittikçe azalan oranlarda artmaktad›r. Hatta de¤iflken girdi ge-
re¤inden fazla artt›r›l›rsa üretimde azalmayla da karfl›lafl›labilir. Üretimin düflük ol-
du¤u bafllang›ç düzeyinde bir birim de¤iflken girdi, yani bir birim emek bafl›na dü-
flen sabit girdi miktar› fazla oldu¤u için sabit girdilerden bir k›sm› at›l kalacakt›r.
Bu durumda, üretim sürecine dahil edilen ilave emek bir yandan at›l kapasitenin
kullan›lmas›na olanak verirken, di¤er yandan uzmanlaflmay› art›raca¤›ndan üretim
daha fazla artacakt›r. Di¤er de¤iflkenler sabitken, belli bir üretim miktar›na ulafl›n-
caya kadar, artan emek miktar› bafl›na artan verimlilik söz konusudur. Ancak, de-
¤iflken ve sabit girdi aras›nda optimal (en uygun) bileflime ulafl›ld›ktan sonra,
emek art›fl› sürdürülürse, emek bafl›na düflen sabit girdi azalacakt›r. Böylece, emek
birimi bafl›na verimin azalmas› durumu ortaya ç›kacakt›r. Bu durum ekonomi bili-
Azalan verim yasas›, di¤er minde azalan verimler yasas› olarak tan›mlan›r. Yukar›daki aç›klamalardan da
üretim faktör miktarlar›
sabitken, bir üretim anlafl›laca¤› üzere, bu yasan›n geçerli olabilmesi için, teknoloji ve di¤er üretim fak-
faktörünün üretimde törleri sabitken, emek miktar›n›n artmas› gerekir. Hatta emek çok fazla artarsa, üre-
kullan›lan miktar›n›n
artt›r›lmas› durumunda, her tim düflmeye bafllar. Bu durumda eme¤in verimi negatif olur. Azalan verimler ya-
ilave birimin sa¤lad›¤› ürün sas›, firman›n sürekli olarak emek kullan›m›n› artt›rmas› durumunda, marjinal fizi-
miktar›n›n azald›¤›n› ifade
eden iliflkidir.
ki ürün ve toplam fiziki ürün e¤rilerinin alaca¤› flekilleri göstermesi bak›m›ndan
önemlidir.
Firma yönetimi ifle ilave bir iflçi almadan önce flunu bilmek isteyecektir: Acaba,
iflçi say›s›n› art›rmakla (∆L = 1), üretim ne kadar artacakt›r (∆Q = ?). Yani son iflçi-
nin sa¤layaca¤› marjinal fiziki ürün ne olacakt›r. Bu çerçevede marjinal fiziki
ürün, emek miktar›ndaki bir birimlik de¤iflmenin toplam ürün miktar›nda meyda-
na getirdi¤i de¤iflim olarak tan›mlan›r. Eme¤in marjinal fiziki ürünü MPPL k›saltma-
s›yla gösterilir. Marjinal fiziki ürün, emek veriminin nas›l bir seyir izledi¤ini göste-
rir, bu yüzden eme¤in marjinal verimlili¤i (MPL) olarak da adland›r›l›r. Marjinal fi-
ziki ürünü afla¤›daki basit eflitlikle de göstermek mümkündür:
MPPL = (∆TPP/∆L)
Eme¤in ortalama fiziki ürünü (APPL ) ise, emek birimi bafl›na elde edilen Marjinal fiziki ürün, emek
miktar›ndaki bir birimlik
ürün miktar›d›r. Bu, toplam fiziki ürünün kullan›lan emek miktar›na oranlanmas›y- de¤iflmenin toplam ürün
la hesaplan›r. Afla¤›daki eflitlikte ortalama fiziki ürün formüle edilmifltir: miktar›nda meydana
getirdi¤i de¤iflmedir.
APPL = (TPP/L)
Ortalama fiziki ürün, bir
birim emek için elde edilen
Genelde emek verimlili¤i ile ortalama fiziki ürün anlat›lmak istenmektedir. Bir ürün miktar›d›r.
firmada verim art›fl›n›n sa¤land›¤›n› söylemekle, emek birimi bafl›na üretimin artt›-
¤› anlafl›lmaktad›r. Emek verimlili¤i kavram›n›n uygulamada bu flekilde ele al›nma-
s›, biraz da ortalama verimlili¤in kolay ölçülmesine ba¤lanmaktad›r. Firma yöneti-
mi bak›m›ndan ifle yeni iflçi almadan önce ortalama verimlili¤in seviyesini ve yö-
nünü bilmek önemlidir. Yönetim, bu yeni iflçi ile birlikte üretimin (ç›kt›n›n) oran-
sal olarak nas›l etkilenece¤ini bilmek isteyecektir. Bunu bilmekle, ilave iflgücünün
ortalama verimlili¤i nas›l etkiledi¤i belirlenmifl olacakt›r.
Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki Ürün E¤rileri

Afla¤›da yer alan tablo ve grafikte toplam, marjinal ve ortalama ürün kavramlar› ve
bunlar›n artan, azalan ve negatif verim bölgeleri gösterilmektedir.
Tablo 4.3
L TPP APP MPP Toplam, Ortalama ve
0 0 - Marjinal Fiziki Ürün
10
5 50 10
14
10 120 12
12
15 180 12
8
20 220 11
6
25 250 10
4
30 270 9
1
35 275 7,86
0
40 275 7,86
-1
45 270 6
Tablo 4.3’e göre, firman›n ulaflt›¤› en yüksek toplam fiziki ürün düzeyi 275 bi-
rimdir. Bu nokta altta yer alan grafikte gösterilmektedir. Toplam fiziki ürün (TPP)
e¤risinin en yüksek oldu¤u nokta bu üretim düzeyini ifade etmektedir. Bu dü-
zeyden sonra üretime kat›lacak yeni emek biriminin üretime katk›s› s›f›rd›r. Bu
durum fiekil 4.2’de alt grafikte gösterilmektedir. Marjinal fiziki ürün (MPP) e¤ri-
sinin yatay ekseni kesti¤i noktada, yani k›rk›nc› emek biriminin marjinal ürün
de¤erinin s›f›r olaca¤› anlafl›lmaktad›r. Yukar›da tan›mlad›¤›m›z marjinal verimli-
li¤e ait artan, azalan ve negatif k›s›mlar›, iki e¤ri aras›ndaki iliflki temel alarak da
aç›klanabilir.
Onuncu emek birimi de dahil olmak üzere, 0 ile onuncu emek miktar› aras›n-
da emek miktar›ndaki her bir birimlik art›fl marjinal verimlilikleri bir öncekine gö-
re fazla oldu¤u için, toplam ürün her seferinde artan oranda artmaktad›r. Dolay›-
s›yla bu durum her ilave emek miktar›n›n fiziki ürüne daha fazla katk› sa¤lad›¤› an-
lam›na gelmektedir. Bu durumu ifade eden marjinal fiziki ürün e¤risi de artan bir
e¤ri fleklindedir.
Ancak onuncu emek miktar›ndan sonra üretime dahil edilecek her yeni emek
birimi, bir önceki emek birimine göre daha az miktarlarda toplam ürüne katk›da
bulunmaktad›r. Fakat her seferinde gittikçe azalan miktarlarda da olsa toplam ürün
fiekil 4.2 art›fl›na yol aç›lmas› nedeniyle top-

lam fiziki ürün e¤risi artan bir e¤-
Toplam, TPP
Ortalama, ve ri görünümüne sahip olacakt›r.
Marjinal Onuncu emek biriminden sonra
Fizik Ürün gelen onbeflinci emek biriminin
E¤rilerinin üretime olan katk›s›, onuncu
‹liflkileri
emek birimine göre az iken, yir-
minci emek biriminin üretime kat-
275
k›s› onbeflincisine göre daha az-
TPP d›r. Bu, her ilave emek birimi için
azalarak devam etmektedir. Do-
¤al olarak bu durum toplam fiziki
ürünün azalarak artmas› anlam›na
gelmektedir. TPP e¤risinin azala-
rak artt›¤› k›sma karfl› gelen k›s›m-
da MPP e¤risi azalmaktad›r. Onun-
L cu emek miktar›ndan sonra baflla-
10 35 40
yan azalan marjinal verim, k›rk›n-
c› emek miktar›nda s›f›r olmakta-
APP d›r. Her iki e¤rinin bu k›s›mlar›
MPP
azalan marjinal verimi göstermek-
tedir.
Toplam fiziki ürünün maksi-
mum, marjinal fiziki ürünün s›f›r
oldu¤u noktadan sonra, üretim sü-
recine k›sa dönemde eklenecek
her ek emek miktar›n›n marjinal
verimi negatif olurken, TPP e¤risi
de afla¤›ya do¤ru yönelecektir. Ya-
12 ni k›rk›nc› emek miktar›ndan son-
ra ek emek miktar›n›n üretime kat-
APP k›s› negatiftir. Alttaki grafikte k›r-
MPP k›nc› emek miktar›ndan sonraki
L bölge negatif marjinal verimlili¤i
10 15 40 göstermektedir.
Di¤er yandan ortalama ve mar-
jinal fiziki ürün e¤rileri aras›nda da
önemli bir iliflki vard›r. E¤er her emek biriminin marjinal fiziki ürünü, ortalama fizi-
D Ü fi Ü N E L ‹ M ki ürünün Düzerinde
Ü fi Ü N E L ‹ M ise, emek birimi bafl›na ürün yükselecektir. E¤er emek birimi-
nin marjinal fiziki ürünü, ortalama fiziki üründen daha az ise ortalama fiziki ürün
azalmaya bafllayacakt›r. Bu durum, ayn› zamanda marjinal fiziki ürün e¤risinin or-
S O R U
talama fizikiSürün
O R U
e¤risinin maksimuma ulaflt›¤› noktadan geçece¤ini de gösterir.
D‹KKAT Toplam, Ortalama

D ‹ K K Ave
T Marjinal Fiziki Ürün E¤rileri: Yukar›daki tablo ve grafiklerde verile-
ri düzenlenen firman›n ulaflt›¤› en yüksek toplam fiziki ürün düzeyi 275 birimdir. Bu nok-
ta üstteki grafikte gösterilmektedir. Toplam fiziki ürün (TPP) e¤risinin en yüksek oldu¤u
N N
nokta bu üretim düzeyini ifade etmektedir. Bu düzeyden sonra üretime kat›lacak yeni
emek biriminin üretime katk›s› s›f›rd›r. Di¤er bir ifadeyle k›rk›nc› emek gücünün marjinal
AMAÇLARIMIZ fiziki ürünAMAÇLARIMIZ
düzeyi s›f›rd›r. Bu durum, alttaki grafikte gösterilmektedir. Marjinal fiziki
ürün (MPP)e¤risinin yatay ekseni kesti¤i noktada k›rk›nc› emek biriminin marjinal ürün
de¤erinin s›f›r olaca¤› anlafl›lmaktad›r.
Uzun Dönemde Üretim

Uzun dönem, üretim fonksiyonundaki bütün girdiler de¤ifltirilebilmektedir. Tüm
girdileri de¤iflken oldu¤u uzun dönemde azalan verimler kanunu art›k ifllememek-
tedir. Uzun dönemde tüm girdilerin miktarlar›n›n de¤ifltirilebilir olmas›, ölçek ve
ölçek verimlili¤i kavramlar›n› ortaya ç›kar›r. Girdilerin miktarlar›n›n ayn› oranda
de¤iflmesi, üretim ölçe¤inin de¤iflmesi anlam›ndad›r. Girdilerdeki de¤iflimle bera-
ber üretim ölçe¤i de¤iflti¤inde, ç›kt› miktar›ndaki de¤iflime bak›larak ölçe¤in veri-
mi hakk›nda karar verilebilir. Buradan hareketle üç farkl› ölçek verimi ile karfl›la-
fl›l›r. Bunlar; ölçe¤in sabit, artan ve azalan verimleri olarak isimlendirilir.
Girdilerdeki art›fl oran› ile üretimdeki, ç›kt›daki de¤iflim oran› ayn› ise ölçe¤e Ölçe¤in verimi, bütün üretim
faktörlerinin (girdilerin) ayn›
göre sabit verim söz konusudur. Örne¤in, kullanmakta oldu¤umuz üretim faktör- oranda artt›r›lmas› duru-
lerini iki misli art›rd›¤›m›zda, ürün, ç›kt› miktar› da iki kat art›yorsa, ölçe¤in sabit munda, ürün miktar›n›n
hangi oranda de¤iflece¤ini
verimli oldu¤undan bahsedebiliriz. Üretim faktörlerindeki art›fl, oransal olarak üre- ifade eden bir ölçüttür.
timdeki art›fltan yüksek olursa, bu durumda ölçe¤e göre azalan verimlerden
bahsederiz. Ölçe¤e göre azalan verimler söz konusu oldu¤unda, girdiler iki kat art-
t›¤›nda, üretimdeki art›fl iki kattan daha az olacakt›r. Ölçe¤e göre artan verimli-
lik durumunda ise üretimdeki art›fl, oransal olarak girdilerdeki art›fltan daha yük-
sektir. Bu durumda, girdiler iki kat artt›r›ld›¤›nda, üretimdeki art›fl iki kattan daha
fazla olacakt›r.
Faktör Bilefliminin Seçimi

Bir firman›n, üretim yaparken üretimde kullanmas› gerekli üretim faktörlerinin
(girdilerin) bileflimini ve miktar›n› nas›l belirleyece¤i sorusuna verilecek olan ce-
vap, önem arz eder. ‹flte; firmalar, bu önem arz eden cevab› verirken, daha önce-
ki ünitelerde aç›klam›fl oldu¤umuz “marjinal” kavram›ndan yararlan›rlar.
Konunun daha kolay anlafl›lmas› için, firman›n üretim yapabilmek için iki üre-
tim faktörü kulland›¤›n› ve bu faktörlerin de emek ve sermaye girdileri oldu¤unu
varsayal›m. Firman›n, nas›l ve ne kadar üretece¤ine iliflkin verece¤i cevap, ayn› za-
manda belirli bir üretim düzeyinin hangi girdi bileflimi ile ve en düflük maliyetle
gerçeklefltirilebilece¤ine iliflkin de bir cevap olacakt›r.
Firma, bu sorular› cevaplarken iki çeflit bilgiden hareket etmektedir. Bunlar:
• Farkl› üretim faktörleri (girdi) miktarlar› için, her bir üretim faktörünün
(eme¤in ve sermayenin) marjinal fiziki ürünü,
• Her bir üretim faktörünün (girdinin) fiyat›d›r.
Bir üretim faktörünün (girdinin) marjinal fiziki ürünü, söz konusu girdinin bir
birim art›r›lmas› durumunda, toplam fiziki üründe (üretimde) ortaya ç›kan art›flt›r.
Girdideki art›fl ile birlikte artan üretimin piyasada sat›lmas› sonucunda elde edilen
gelir ise, bu girdi için marjinal ürün de¤eri olarak adland›r›l›r. Bu tan›mda para-
sal gelir dikkate al›nmaktad›r. Marjinal fiziki ürün de¤eri MRP k›saltmas› ile göste-
rilir ve hangi girdideki art›fl söz konusu ise o girdinin k›saltmas› alt indis olarak ya-
z›l›r. Örne¤in MRPL, eme¤in marjinal fiziki ürünüdür. Bir girdiye ait marjinal fizi-
ki ürün, girdinin marjinal fiziki ürünü (MPPL ) ile ç›kt›n›n piyasa fiyat›n›n (PX ) çar-
p›lmas› ile hesaplanmaktad›r:
MRPL = MPPL × Px
Marjinal ürün de¤eri, bir Girdinin marjinal fiziki ürün de¤eri, girdinin maliyetinden (fiyat›ndan) daha faz-
girdinin marjinal fiziki ürünü
ile ürünün piyasa fiyat›n›n la ise firma için o girdiyi fazla kullanmak daha avantajl›d›r. Aksine, girdinin MRP
çarp›m› sonucu bulunur ve de¤eri girdi fiyat›ndan düflük ise firma için girdi kullan›m›n› azaltmak yararl›d›r.
marjinal ürünün sat›fl›
sonucu elde edilecek geliri Buradan hareketle, bir üretim faktörü için optimal girdi kullan›m düzeyi, girdinin
gösterir. marjinal fiziki ürün de¤erinin girdi fiyat›na eflit oldu¤u seviyedir. Bu durumu emek
ve sermaye girdisi için aç›klayacak olursak, eme¤in marjinal ürün de¤eri (MRPL)
emek fiyat›na yani ücrete (w) eflit olmal›d›r ve sermayenin marjinal ürün de¤eri
(MRPK) sermayenin fiyat›na yani faize (r) eflit olmal›d›r.
MRPL = w
MRPK = r
Azalan verimler kanunu, kullan›lan üretim faktörü (girdi) miktar› art›r›ld›kça,

girdilerin marjinal fiziki ürünlerinin er ya da geç azalaca¤›n› ifade etmektedir. ‹flte
azalan verimler kanunu dolay›s›yla girdilerin marjinal ürün de¤erleri de azalacak-
t›r. Bu yüzden; firma, marjinal fiziki ürünün parasal de¤eri ile girdi fiyat›n›n birbi-
rine eflit oldu¤u yere kadar girdi kullan›m›n› art›rmak suretiyle en yüksek kara
ulaflm›fl olacakt›r.
Firma, üretim sürecinde iki ya da daha fazla girdi kulland›¤›nda, kulland›¤› gir-
dilerden birine ait marjinal fiziki ürünü hesaplayabilmek için di¤er girdi ya da gir-
dilerin miktar›n›n sabit kalmas› gerekir. Ancak, girdinin marjinal fiziki ürünü, sa-
bit kabul edilen di¤er girdi ya da girdilerin miktar›ndan etkilenmektedir. Di¤er
yandan, belirli miktardaki bir ç›kt›y› elde edebilmek için her bir girdinin ne kadar
kullan›laca¤›, girdilerin fiyatlar›na ba¤l›d›r. Herhangi bir girdinin üretim sürecin-
deki katk›s›, di¤er girdi ya da girdilere göre fazla olsa bile, girdinin di¤erlerine gö-
re çok pahal› hale gelmesi durumunda bu girdi mümkün oldu¤u kadar az kulla-
n›lacakt›r. Buradan hareketle diyebiliriz ki, üretim karar› verecek olan firma, fak-
tör bileflimini seçerken her bir girdinin marjinal fiziki ürününün yan›nda, girdinin
fiyat›n› da dikkate almak zorundad›r. Üreticinin veri bir girdi ve üretim düzeyi
için, marjinal fiziki ürünü nispi olarak di¤erlerinden yüksek olan bir girdiyi ve/ve-
ya di¤erlerine göre fiyat› düflük olan girdiyi daha fazla kullanmas› optimal faktör
bileflimi yakalam›n›n bir gere¤idir. ‹ki girdi kullanan bir firma için optimal (en uy-
gun) faktör bileflimi,
MPPL / PL = MPPK / PK
ya da
MPPL / w = MPPK / r
Eflitliklerinin sa¤lanmas› ile elde edilir. Eflitlikte, MPPL eme¤in marjinal fiziki ürü-
nünü, PL (w)eme¤in birim fiyat›n› (ücreti) , MPPK sermayenin marjinal fiziki ürü-
nünü, PK (r) ise sermayenin birim fiyat›n› (faizi) sembolize etmektedir. Eflitli¤e gö-
re firma üretim faktörleri için harcama yaparken, paray› iki faktör aras›nda öyle bö-
lüfltürecektir ki, eme¤e harcad›¤› son lira ile sermayeye harcad›¤› son liran›n üreti-
me katk›lar› birbirine eflit olacakt›r. Eflitli¤in sa¤land›¤› durumda, emek için harca-
nan son liran›n emek girdisinden al›n›p, sermaye girdisine aktar›lmas› ürün mikta-
r›nda art›fl sa¤lamazken, tersine ürün miktar›nda azalma meydana getirebilir. Eflit-
li¤in sa¤lanmad›¤› durumlarda ise girdilerin birbiri ile ikame edilmesi, ürün mikta-
r›n› art›racakt›r. Örne¤in, emek için harcanan son liran›n ürüne katk›s› sermayeye
harcanan son liran›n ürüne katk›s›ndan daha fazla ise firman›n sermaye yerine
eme¤i ikame etmesi kendi avantaj›na olacakt›r. Tersi durumda ise, yani sermaye
için harcanan son liran›n ürüne katk›s›, eme¤e harcanan son liran›n ürüne katk›-
s›ndan daha fazla ise firman›n emek yerine sermayeyi ikame etmesi, firma aç›s›n-
dan daha yararl› olacakt›r. Üretim faktörleri aras›ndaki ikame, yukar›da anlat›lan
eflitlik sa¤lan›ncaya kadar devam edecektir.
Bir firman›n üretim sürecinde girdi olarak emek ve sermaye kulland›¤›n›

SIRA S‹ZDE varsayal›m. Bu SIRA S‹ZDE
süreçte haftal›k 1000 saat emek ve 10 birim makinenin kendisi için optimal seçim oldu¤u- 3
nu biliyoruz. Firman›n yer ald›¤› bölge, nüfus göçü almaktad›r. Bu yüzden de eme¤in saat
bafl› ücreti bölgede düflmektedir. Bu de¤iflen durumla birlikte firma sahibinin faktör seçi-
minde davran›fl de¤iflikli¤i gösterip göstermeyece¤ini tartfl›n›z.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Özet
N
A M A Ç
Ne, ne kadar, nas›l, kim ve kimin için sorular›n› firman›n katland›¤› maliyetler ile ürünün piyasa-
1 yan›tlayacak biçimde üretim ve tüketim ifllemin- daki sat›fl fiyat›na göre belirlenir. Veri teknoloji
de karar mekanizmalar›n› anlayabilmek çerçevesinde, bir ürünün üretim miktar›n›n artt›-
Günümüz ekonomilerinde tüketiciler ve üretici- r›lmas›, girdilerin artt›r›lmas›na ba¤l›d›r. Girdiler
ler kamu sektörü ile birlikte piyasa koflullar›nda ile elde edilen ürünler aras›ndaki bu ba¤l›l›k ilifl-
tercihlerini yapar ve kendi ç›karlar›na en uygun kisine, üretim fonksiyonu denilmektedir.
N
biçimde hareket ederler. K›t olan kaynaklardan
üretimin gerçekleflmesi, bunlar›n tüketilebilmesi Ekonomide etkin üretim düzeyini aç›klayabil-
A M A Ç
için de bu ürünlerin ekonomik birimler aras›nda 5 mek için k›tl›k, tercih ve üretim faktörü kavram-
pay edilmesi gerekir. Özel tüm ekonomik birim- lar›n› bir arada de¤erlendirebilmek
ler piyasadan elde ettikleri bilgiler ile kendi ya- Üretim faaliyetinin gerçekleflebilmesi için sabit
rarlar›n› koruyarak iktisadi davran›fllarda bulu- ve de¤iflken girdilerin birlikte kullan›lmas› ge-
nurlar. rekmektedir. Bu girdileri üretime katabilmek için
firman›n maliyetlere katlanmas› gerekir. Üretimi
N
A M A Ç
Toplam, marjinal fayda ve fiyat kavramlar› yar- artt›rma problemlerini çözerken, firma kendi fay-
2 d›m›yla tüketicinin piyasada nas›l davrand›¤›n› das›n› en çoklaflt›r›c› ç›kt› düzeyine göre piyasa
anlayabilmek koflullar›nda davran›fl›n› gösterir.
Ekonomik birimlerin tüketim eyleminden amaç-
lar› elde ettikleri toplam fayday› maksimize et- N
A M A Ç
K›sa ve uzun dönem ayr›m› ile k›sa dönem firma
mektir. Bir mal›n ilave miktarlar› tüketildikçe top- 6 davran›fl›n› ve uzun dönem karar verme süreci-
lam faydada meydana gelen de¤iflme marjinal ni aç›klayabilmek
fayda olarak tan›mlan›r. Marjinal fayda her ilave K›sa dönem, üretim faktörlerinden sadece bir
tüketimle birlikte azal›r ve belirli bir tüketim dü- tanesinin de¤ifltirilmesine olanak tan›yan dö-
zeyinde s›f›ra iner. Marjinal faydan›n s›f›r oldu¤u nemdir. De¤iflken girdi miktar›n›n artt›r›lmas›na
tüketim düzeyinde toplam fayda maksimumdur. ba¤l› olarak elde edilen ç›kt›ya ise toplam fiziki
ürün denir. Azalan verimler yasas›, di¤er üretim
N
A M A Ç
Tüketicilerin karar almada en yüksek fayda ilke- faktörleri miktar› sabitken, bir üretim faktörü-
3 sini nas›l kulland›klar›n› ve bunun ne anlamda nün üretimde kullan›lan miktar›n›n artt›r›lmas›
rasyonel davran›fl oldu¤unu kavrayabilmek durumunda, her ilave birimin sa¤lad›¤› ürün
Bir mal için harcanan bir birim paran›n marjinal miktar›n›n azald›¤›n› ifade eden iliflkidir. Uzun
faydas›, bir baflka mala harcanan bir birim para- dönemde kullan›lan tüm girdiler de¤ifltirilebile-
n›n marjinal faydas›na eflit oldu¤unda tüketici ce¤i için azalan verimler yasas› geçerli de¤ildir.
maksimum fayday› elde eder. Bu nedenle tüketi- Uzun dönemde, kullan›lan girdilerin hepsinin
len tüm mallar›n marjinal faydalar›n›n fiyatlar›na de¤ifltirilebilir olmas›na ba¤l› olarak ölçek ve-
oran›n›n birbirine eflit olmas› durumunda tüketi- rimlili¤i kavram›ndan bahsedilir. Ölçe¤in veri-
ci dengeye gelir. miyle ilgili üç durum söz konusudur. Bunlar;
ölçe¤in sabit, artan ve azalan verimleridir. Bir
N
A M A Ç
Üretim, firma ve üretim faktörleri kavramlar›n› üretim faktörü için optimal kullan›m düzeyi, gir-
4 aç›klayarak üretim fonksiyonunu anlayabilmek dinin marjinal fiziki ürün de¤erinin girdi fiyat›-
Her firma piyasaya sunaca¤› mal ve hizmetleri na eflit oldu¤u seviyedir.
üretebilmek için üretim faktörleri kullanmak zo-
runda oldu¤undan bir tak›m maliyetlere de kat-
lanmak zorundad›r. Firmalar kâr maksimizasyo-
nu peflinde olduklar›ndan, üretimlerini en düflük
maliyetle gerçeklefltirme çabas› içerisindedir. Fir-
man›n üretip, piyasaya sürece¤i ürünün miktar›,
1. Toplam ürünün maksimum oldu¤u noktada, afla¤›- 7. Afla¤›dakilerden hangisi toplam fayda (TU) ve mar-
dakilerden hangisi geçerlidir? jinal fayda (MU) aras›ndaki iliflkiyi do¤ru olarak ifade
a. APP maksimumdur etmektedir?
b. APP s›f›rd›r a. TU ve MU birlikte azal›rlar
c. MPP s›f›rd›r b. TU maksimum oldu¤unda MU s›f›rd›r
d. APP = MPP c. MU maksimum iken TU s›f›rd›r
e. MPP maksimumdur d. MU artarken TU negatiftir
e. MU ve TU aras›nda bir iliflki yoktur
2. Marjinal analiz yaklafl›m›na göre afla¤›dakilerden
hangisi elmas›n fiyat›n›n yüksek olma nedenlerinden
8.
biri olabilir? Çorba (kase/hafta) MUçorba Tatl› (dilim/hafta) MUtatl›
a. Zorunlu mal olmas› 2 40 2 30
b. Tüketimde öncelik tafl›mas› 3 35 4 27
c. Az bulumas›
4 30 6 24
d. ‹nsan sa¤l›¤›na zarar› olmamas›
5 25 8 21
e. Faydas›z bir mal olmas›
6 20 10 18
3. Bir üretici kullan›¤› girdileri iki kat›na ç›kard›¤›nda

Haftal›k T28 gelirimiz oldu¤unu ve yaln›zca çorba ve
(di¤er her fley sabit varsay›m›yla) üretim miktar› dört
tatl› tüketti¤imizi varsayal›m. Bir kase çorba T5 ve bir di-
kat›na ç›k›yor. Bu durumda afla¤›dakilerden hangisi söy-
lim tatl› T3 olsun. Yukar›daki tabloda haftal›k tüketim
lenebilir?
ve marjinal fayda rakamlar›n› görmektesiniz. Buna göre
a. Böyle bir durum iktisadi olarak imkans›zd›r
b. Ölçe¤e göre azalan verim söz konusudur kaç kase çorba optimal tüketimdir?
c. Ölçe¤e göre sabit verim söz konusudur a. 2
d. Olçe¤e göre artan verim sözkonusudur b. 3
e. Verimde azalma sözkonusudur c. 4
d. 5
4. Eme¤in ortalama fiziki ürünü (APPL) marjinal fiziki e. 6
ürüne (MPPL) eflit oldu¤unda, APPL e¤risinin konumu
afla¤›dakilerden hangisidir? 9. 8. sorudaki verilere göre kaç dilim tatl› optimal tü-
a. S›f›rd›r ketimdir?
b. Maksimumdur a. 2
c. Artand›r b. 4
d. Negatiftir c. 6
e. Minimumdur d. 8
e. 10
5. Üretimde k›sa dönem için afla¤›dakilerden hangisi
söylenebilir? 10. 8. sorudaki verilere göre optimal tüketim için T ba-
a. Girdilerin hepsini de¤ifltirebiliriz fl›na marjinal fayda ne kadar olmal›d›r?
b. Bütün girdiler sabittir a. 10
c. Hiç girdi kullanmay›z
b. 9
d. ‹ki de¤iflken, bir sabit girdi olur
c. 8
e. Girdilerden yaln›zca birinin miktar› de¤ifltirilebilir
d. 7
e. 6
6. Bir girdinin marjinal fiziki ürün de¤eri girdi fiyat›n-
dan büyük ise, bu girdinin üretim sürecinde kullan›lan
miktar› ne flekilde de¤ifltirilmelidir?
a. Azalt›lmal›d›r
b. Artt›r›lmal›d›r
c. De¤ifltirilmemelidir
d. Baflka bir girdi ile de¤ifltirilmelidir
e. Sabit girdi ile ikame edilmelidir

1. c Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa- S›ra Sizde 1
n›z, “Toplam, Ortalama ve Marjinal Ürün” kav- Azalan marjinal fayda ilkesi “yiyebildi¤iniz kadar” tü-
ramlar›n› yeniden gözden geçirin. ründeki reklamlar›n anlafl›lmas› için en iyi araç niteli-
2. c Yan›t›n›z kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsan›z, ¤indedir. Azalan marjinal fayda ilkesine göre, bu resto-
“Mmarjinal Analiz ve Azalan Marjinal Fayda” ko- randa yemek yeme eylemimiz, yediklerimizden elde et-
nular›n› yeniden inceleyin. ti¤imiz marjinal fayda s›f›r oldu¤unda sona erecektir.
3. d Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa- Baz› restoranlarda müflteriler sabit bir ücret ödeyerek
n›z, “Uzun Dönemde Üretim” konusunu bir kez diledikleri kadar yemek yiyebilmektedirler. Bu konuda
daha incelemeniz gerekir. restoranlar›n koydu¤u tek k›s›t yiyeceklerin bir çantaya
4. b Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa- doldurularak restoran d›fl›na ç›kar›lamayaca¤›d›r. Aza-
n›z, “Ortalama ve Marjinal Fiziki Ürün” konula- lan marjinal fayda ilkesi bu restorana gelen tüm müflte-
r›n› yeniden inceleyin. riler için geçerli oldu¤undan, marjinal faydalar› s›f›r ol-
5. e Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa- du¤unda her müflteri yeme eylemini sonland›racakt›r.
n›z, “Üretimde K›sa Dönem” konusunu yeniden Hat›rlarsan›z marjinal faydan›n s›f›r oldu¤u noktada top-
gözden geçirin. lam fayda maksimum olmaktad›r. Bu doyum noktas›na
6. b Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa- ulafl›ld›ktan sonra yenecek ilave bir yudum bile art›k ek
n›z, “Marjinal Fiziki Ürün ve Karar Mekanizma- fayda sa¤lamayacak ve marjinal faydan›n negatife dö-
s›” konular›n› yeniden inceleyin. nüflmesine neden olabilecektir. Bu tür uygulamalarda
7. b Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa- önemli olan noktalardan bir tanesi de uygulanacak sa-
n›z, “Toplam ve Marjinal Fayda” konular›n› ye- bit ücretin belirlenmesidir. Tüketicilerin sonsuza kadar
niden inceleyin. yemek yiyemeyecekleri bilgisi alt›nda, restoran sahibi
8. a Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa- ortalama bir müflteriden elde edilebilecek kâr› içeren
n›z, “Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas› ve Tü- bir fiyat belirlerse, zarar etmek bir yana, artan sat›fllar
ketici Dengesi” konular›n› yeniden inceleyin. nedeniyle kâr›n› artt›racakt›r.
9. c Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa-
n›z, “Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas› ve Tü- S›ra Sizde 2
ketici Dengesi” konular›n› yeniden inceleyin. Çal›flanlar, yöneticiler ve firma sahipleri aras›ndaki ilifl-
10. c Yan›t›n›z› kontrol etti¤inizde yanl›fl yapm›flsa- kiler iktisatç›lar›n “çal›flt›ran-çal›flan sorunu” ad›n› ver-
n›z, “Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas› ve Tü- dikleri kavrama iyi bir örnek teflkil eder. Çal›flt›ran, bir
ketici Dengesi konular›n› yeniden inceleyin. iflin yap›lmas› için birisini istihdam eden kifli ya da grup-
tur. Çal›flan ise bir ifli yapmak için istihdam edilen kim-
sedir. ‹flletmelerde iki tür çal›flt›ran-çal›flan sorunu yafla-
nabilir: Firma sahipleri ile yöneticiler aras›nda ve yöne-
ticilerle çal›flanlar aras›nda. Yöneticiler ifllerini korumak
ve kariyerlerini yükseltmek amac›yla iflverenin kâr›n›
artt›rma çabas› içine girerler. Ancak yöneticiler firman›n
maliyetlerini artt›ran ve dolay›s›yla kâr›n› azaltan baflka
fleylere de ilgi duyabilirler. Örne¤in, yüksek ücret, uzun
tatiller, çok say›da iflçi çal›flt›rman›n prestiji ve kendisi-
ne tan›nan imtiyazlar› (first-class ile seyahat etmek, gü-
zel manzaral› büyük yönetici ofisi veya büyük boyutlu
yönetim masraflar› gibi) kullanma gibi konularda yöne-
tici maliyetleri artt›r›c› bir tav›r içinde olabilir. Öte yan-
dan, yöneticiler flirketin mal varl›¤›n› (telefon, fotokopi
cihazlar›, bilgisayar ve otomobil gibi) kendi kiflisel ç›-
karlar› için kullanabilirler. Benzer nitelikteki sorunlar
çal›flanlarla yöneticiler aras›nda da yaflan›r. Çal›flanlar
ifllerini korumak ve kariyerlerini yükseltmek amac›yla Lipsey, Richard G. ve C. D. Harbury. (1993). First
yöneticilerini tatmin etme çabas› içindedirler. Ancak ça- Principles of Economics, Oxford University Press.
l›flanlar da kâr maksimizasyonu amac›yla çeliflen di¤er Mankiw, N. Gregory ve Mark P. Taylor. (2011).
amaçlara sahip olabilirler. Örne¤in, fazla çal›flmaktan Economics, Cengage Learning.
kaç›nmak, molalar› uzatmak ve firman›n mal varl›¤›n› Stiglitz, Joseph ve John Driffill, (2000). Economics, W.
kiflisel amaçlarla kullanma gibi. Görüldü¤ü gibi bu tür W. Norton & Co.
davran›fllar firman›n kâr maksimizasyonu amac› ile çe- Mankiw, N. Gregory, (2011), Principles of
liflen davran›fllard›r. Microeconomics, Cengage Learning.
Mansfield, Edwin. (1998). Essential Microeconomics:
S›ra Sizde 3 Principles, Cases, and Problems, W W Norton.
Firma sahibi rasyonel davran›fl gösterecekse, faktör ter- ‹lyas Ifl›klar (ed.). (2004), ‹ktisada Girifl, 2. Bask›, T.C.
cihlerini yenileyecektir. Emek ve sermaye fiyatlar› göre- Anadolu Üniversitesi Yay›n› No: 1472, Aç›kö¤retim
celi olarak de¤iflmifltir. Sermayenin birim fiyat› ayn› kal- Fakültesi Yay›n› No: 785, Eskiflehir.
sa da eme¤in ücretinin azalmas›, göreceli olarak eme¤i
ucuz sermayeyi pahal› faktör yapm›flt›r. Firma sahibi
marjinal getirisi fiyat›na oranland›¤›nda art›k daha fazla
getiriye sahip eme¤e yönlenecek ve sermaye yerine
emekten daha fazla kullanmak isteyecektir. Daha fazla
emek kulland›kça eme¤in marjinal ürünü azalacak ve
yeniden eme¤in marjinal getirisinin ücrete oran› ile ser-
mayenin marjinal getirisinin faize olan oran› eflit olun-
caya kadar ek emek kiralamaya devam edecektir.
5
Amaçlar›m›z
N
N
‹flletmelerin üretim faaliyetlerini aç›klayabilecek;
N
‹flletmelerin kar ve maliyet terimlerini aç›klayabilecek;
N
‹flletmelerin ürün ve maliyet e¤rilerini aç›klayabilecek;
Uzun dönem maliyetleri ve ölçe¤e göre getiri kavram›n› aç›klayabilecek
Anahtar Kavramlar
• F›rsat maliyeti • Üretim fonksiyonu
• Ekonomik kâr • K›sa dönemde azalan getiri yasas›
• Muhasebe maliyetleri • Sabit maliyetler
• K›sa ve uzun dönem • De¤iflken maliyetler
• Üretim faktörleri (kaynaklar) • Marjinal maliyetler
• ‹flgücü, sermaye ve toprak • Ortalama de¤iflken ve ortalama
• Ara mal› girdileri toplam maliyetler
• Toplam üretim • Ölçe¤e göre sabit, azalan ve
• Ortalama ürün ve marjinal ürün artan getiri
e¤rileri
‹çindekiler
• ‹fiLETMELER‹N ÜRET‹M KARARLARI

Üretim ve Maliyet • ÜRET‹M FONKS‹YONUNDAN
‹ktisada Girifl-I ÜRET‹M MAL‹YETLER‹NE
Analizi
• UZUN DÖNEMDE MAL‹YET
E⁄R‹LER‹N‹N YAPISI
Üretim ve Maliyet Analizi
‹fiLETMELER‹N ÜRET‹M KARARLARI

Bundan önceki ünitelerde hane halklar›n›n tüketim kararlar›n› nas›l ald›klar›n› ve
k›s›tl› bütçelerini çeflitli mal ve hizmet al›m› aras›nda nas›l paylaflt›rd›klar›n› analiz
ettik. Bu ünitede üretici iflletmelerin üretim kararlar›n›, maliyet yap›lar›n› ve piyasa
davran›fllar›n› inceleyece¤iz. ‹leriki ünitelerde ise üretici iflletmelerin rekabetçi ve
rekabetçi olmayan piyasalardaki davran›fllar›n› konu edece¤iz.
Konumuzun en önemli anahtar kavram›, kuflkusuz, üretim faaliyetidir. Üretim Üretim süreci bir iflletmenin
üretim faktörleri ve ara mal›
faaliyetinden kas›t, bir iflletmenin üretim faktörlerini (yani, emek, sermaye ve top- girdilerini belli bir teknoloji
ra¤›) ve ara mal› girdilerini kullanarak, belli bir teknoloji arac›l›¤›yla mal ve hiz- arac›l›¤›yla kullanarak mal
ve hizmet üretimini ifade
met üretiminde bulunma sürecidir. eder.
Bir otomobil fabrikas›n› ele alal›m. Nihai ürün olarak bir otomobilin üretilmesi-
ne de¤in bir dizi faaliyet söz konusu olur. Otomobilin üretiminde kullan›lacak ara
mal› girdileri (demir çelik, lastik, elektrik aksam›, makine teçhizat, boya malzeme-
si gibi) ifl gücüyle harmanlan›r. Üretimin planlanmas› sürecinde söz konusu girdi-
lerin ve faktörlerin fiyatlar› otomobilin sat›fl fiyat›n› belirler. Üretimin teknolojisi ise
söz konusu girdilerin nihai ürün olarak otomobile dönüfltürülmesi ifllemini yans›t›r.
Üretim Teknolojisi ve Üretim Fonksiyonu

Üretim sürecinde neler olup bitmektedir? Önce basit bir flekil yard›m›yla bu süre-
ci tan›yal›m.
fiekil 5.1
Üretim Süreci
Faktörler
• Sermaye Üretim ‹fllemi Nihai ürün

• Emek
• Toprak
Ara Mal› Girdiler
• Demir, çelik
• Lastik
• Aluminyum
• Elektrik
• Makine, teçhizat vb.
Üretim teknolojisi, üretim 5.1 No’lu fiekil’de üretim faktörleri sermaye, emek ve toprak olarak ayr›flt›r›l-
faktörleri ve ara mallar›ndan
oluflan toplam girdiler ve m›flt›r. Üretim sürecinde iflçiler sermaye ve toprak faktörlerine ek olarak ara mal-
nihai ürün aras›ndaki nicel lar› kullan›rlar. Üretim faktörleri ile ara mallar›n›n bir bütün olarak kullan›lmas› ve
iliflkiyi gösterir
nihai ürüne dönüfltürülmesi süreci kullan›lan teknolojinin özelliklerini verir. Yani,
girdilerin ürüne dönüfltürülmesi aflamas›nda teknolojinin niteliksel özellikleri dev-
reye girer.
SIRA S‹ZDE Üretim faktörlerini s›ralay›n›z. Üretimde kullan›lan ara mal› girdilerine örnekler veriniz.
SIRA S‹ZDE
1 Üretim teknolojisi ne demektir?
Üretim fonksiyonu, üretimde Dolay›s›yla, üretim teknolojisi özünde nicel bir iliflkidir. Girdiler ile ürün aras›n-
kullan›lan girdiler ile ürün
aras›ndaki cebirsel ifadeyi
daki bu nicel iliflki üretim fonksiyonu olarak adland›r›l›r. Üretim fonksiyonu, üre-
S O R U
gösterir. tim teknolojisinin
S O R Ubasitlefltirilmifl bir cebirsel ifadesini anlat›r.
Üreticiler üç soruya yan›t Üretici iflletmelerde üretim sürecinde üretim faktörleri, ara mal› girdileri ve
ararlar: ne kadar üretim? Ne teknoloji, üretimin aflamalar›n› belirler. Söz konusu aflamalar boyunca üreticiler
D ‹ girdi?
kadar K K A THangi teknoloji? D‹KKAT
1 nolu Ünite’de iktisadi sorun olarak adland›rd›¤›m›z flu üç soruyu yan›tlamak
durumundad›r:
N N
1. Ne kadar ürün üretilecektir?
2. Ne kadar girdi ve üretim faktörü kullan›lacakt›r?
AMAÇLARIMIZ
3. Hangi üretim teknolojisi ile üretim yap›lacakt›r?
AMAÇLARIMIZ
Üretici flirketler kâr elde Bu sorulara yan›t ararken, kuflkusuz, üreticilerin bir amac› olmal›d›r. ‹ktisat ku-
etmek amac›yla üretim
yapar ve üç soruya yan›t ram› bir ön-yaklafl›m olarak, flirketlerin üretim faaliyetlerinde bulunurken bir tek
arar:
K ‹ NeT kadar
A P üretim? Ne amac› olaca¤›ndan
K ‹ T A Phareket eder: kârlar›n çoklulaflt›r›lmas›.
kadar girdi? Hangi
teknolojiyle?
‹lk olarak kâr olgusunu aç›klayal›m. Kâr, ürünün sat›fl›ndan elde edilen gelirler
ile kullan›lm›fl olan faktörlerin ve ara mallar›n›n toplam maliyetleri aras›ndaki farkt›r:
Kâr = sat›fl gelirleri - toplam maliyetler
Sat›fl geliri, iflletmenin üretip, piyasada satm›fl oldu¤u ürün adedi (q) ile ürünün
piyasa fiyat›n›n (p) çarp›m›na eflittir:
Sat›fl geliri = p x q
Üretim fiyat›, p, tam Üreticiler ne kadar q ürününden üreteceklerine karar verdikten sonra bu ürü-
rekabetçi piyasadaki bir nün piyasada hangi fiyattan sat›laca¤›n›n belirlenmesi ise ekonomi biliminin en
iflletme için sabit; eksik
rekabetçi piyasadaki bir tart›flmal› hususlar›ndan birisini oluflturur. 6 nolu Ünite’de ayr›nt›lar›n› anlataca¤›-
iflletme için ise stratejik m›z Tam rekabetçi piyasada p fiyat› Pazar koflullar› taraf›ndan belirlenir. Tek tek
olarak belirlenen bir
de¤iflken olarak kabul edilir. üreticilerin bu fiyat etkileme olana¤› yoktur.
Eksik rekabetçi (tekelci ya da oligopolcü) piyasalarda ise iflletmeler sahip ol-
duklar› tekel gücüne ba¤l› olarak Pazar fiyat›n üzerinde etki yaratabilir ve kârlar›-
n› artt›rabilirler. Bu konular› önümüzdeki iki ünitede ayr›nt›l› olarak ele alaca¤›z.
Maliyetlerin belirlenmesi konusunda da önemli bir ay›r›mdan söz etmeliyiz.
Normal günlük yaflamda maliyetler bir ürünün üretiminde kullan›lan tüm girdile-
rin, eme¤in, sermayenin ve topra¤›n maliyet bedellerinin toplam›na eflittir. Bu tür
maliyetleri “muhasebe maliyetleri” olarak adland›raca¤›z.
Ancak, iflletmenin kararlar›n›n maliyet etkilerini daha do¤ru analiz edebilmek
için sadece muhasebe maliyetlerini tan›mak yeterli de¤ildir. ‹flletmeler üretim faali-
yetlerinde bulunurken bir dizi karar almak, alternatifleri de¤erlendirmek ve ald›k-
lar› kararlar›n f›rsat maliyetlerini de göz önünde tutmak zorundad›r.
5. Ünite - Üretim ve Maliyet Analizi 99

S O R U S O R U
F›rsat maliyeti kavram›n› 1 no’lu Üniteden an›msay›n›z ve tekrar gözden

D ‹ K geçiriniz.
KAT D‹KKAT
Dolay›s›yla iflletmenin gerçek maliyetleri muhasebe maliyetleri ile üretimdeki Kâr: toplam sat›fl geliri ile
N N
toplam maliyetler aras›ndaki
f›rsat maliyetlerinin toplanmas›yla bulunur. Bu toplama ekonomik maliyetler farka eflittir
diyece¤iz.
AMAÇLARIMIZ Toplam sat›flAMAÇLARIMIZ
geliri: Üretilip
ekonomik maliyetler = muhasebe maliyetleri + f›rsat maliyetleri piyasada sat›lan mal
miktar›n›n malin piyasa
fiyat› ile çarp›m›na eflittir
Bu kavramlardan hareketle, ekonomik kârlar› flu flekilde tan›mlayabiliriz:
Ekonomik maliyetler:
ekonomik kâr = sat›fl geliri toplam› - toplam ekonomik maliyetler Toplam muhasebe
maliyetlerine, f›rsat
Ekonomik maliyet kavram› günlük yaflant›m›zda belki fark›nda olmadan bir maliyetlerinin eklenmesiyle
TELEV‹ZYON elde edilir. T E L E V ‹ Z Y O N
çok kez karfl›m›za ç›kar. Örne¤in, flöyle somut bir örnek düflünelim: Ali’nin üreti-
me elveriflli bir tarlas› vard›r. Ali kendi tarlas›nda domates yetifltirmeye karar ver-
mifl ve domates fidelerine, gübreye, sulamaya ve benzeri di¤er girdilere toplam
T5,000 harcam›flt›r. Ali’nin üretmifl oldu¤u domates ürününün ‹ N Tsat›fl›ndan
ERNET T7,000 ‹NTERNET
eline geçmifl oldu¤unu varsayal›m. Bu durumda Ali’nin toplam kâr›,
kâr = sat›fl gelirleri - muhasebe maliyetleri

2,000 = 7,000 - 5,000
olacakt›r. Ancak, di¤er yandan Ali’nin yan komflusunun kendisine bahçesinde-

ki güllerine bahç›vanl›k yapmas›n› teklif etti¤ini ve bunun için kendisine T2.000
önerdi¤ini düflünelim. Ali’nin hem kendi tarlas›nda, hem de komflu bahçede çal›fl-
mas›n›n mümkün olmad›¤›n›; dolay›s›yla, Ali’nin muhakkak bir karar vermesi ge-
rekti¤ini kabul edelim. Bu durumda e¤er Ali domates üretimine devam etmeye ka-
rarl›ysa, ekonomik maliyetleri, komflusunun önerdi¤i T2.000’lik f›rsattan vazgeç-
mesini de içermektedir. Yani, komflu bahçeden elde edilebilecek T2.000’lik gelir-
den vazgeçiyor olmas› Ali’nin f›rsat maliyetlerini oluflturmaktad›r. Bu durumda
Ali’nin toplam ekonomik maliyetleri,
5.000 + 2.000 = 7.000

olur. Böylece Ali’nin ekonomik kâr›:
ekonomik kâr = sat›fl geliri - ekonomik maliyet
= 7.000 - 7.000
= 0 halini al›r.
Ahmet otobüs floförlü¤ü yapmakta ve ayda 100,000 kazanmaktad›r.SIRA Ancak, S‹ZDE Ahmet otobü- SIRA S‹ZDE
sünün benzin ve bak›m masraflar› olarak ayda 90,000 T ödemektedir. Ahmet’e bir yandan 2
da oturdu¤u evin karfl›s›ndaki taksi dura¤›ndan teklif gelmifl ve burada bofl duran bir tak-
sinin floförlü¤ün yapmas› önerilmifltir. Ahmet e¤er otobüs iflletmek yerine taksicide çal›-
fl›rsa ayda T10,000 kazanacakt›r. Ahmet’in
a. muhasebe maliyetlerini bulunuz S O R U S O R U
b. ekonomik maliyetlerini hesaplay›n›z
c. ekonomik kâr›n› hesaplay›n›z D‹KKAT D‹KKAT
Ekonomik kâr ve f›rsat maliyeti kavramlar› üreticilerin davran›fllar›n›n do¤ru
N N
belirlenmesi aç›s›ndan son derece önemlidir. “Ekonomik kâr” SIRA S‹ZDE
kavram› üretici ifllet- SIRA S‹ZDE
menin üretime devam etmesi için kabullenece¤i asgari kazanc› ifade eder. E¤er
SIRA S‹ZDE ekonomik SIRA S‹ZDE düflerse (ekonomik zarar haline dönüflürse) üretici uzun dö-
kâr eksiye
nemde ilgili üretim faaliyetinden vazgeçmeyi düflünecektir.
Ekonomik
D Ü fi Ü N Ekâr
L ‹ Ms›f›rdan az ise Bir üretim
D Ü fi Üfaaliyetinde
NEL‹M ekonomik kâr söz konusu ise bu olanak di¤er üreticile-
üretici uzun dönemde
üretimden ayr›lmay›, pozitif
rin dikkatini çekecek ve piyasaya yeni rakipler girecektir. Dolay›s›yla, ekonomik
ise yeni üreticilerin bu kâr bir iflletmenin asl›nda normal kârl›l›¤›n› da içeren ve onun piyasadan ayr›lma
S O R girmesi
piyasaya U beklenir. S O R U
karar›n› verece¤i en son bedel olarak tan›mlanabilir.
D‹KKAT Yukar›daki cümlelerde

D‹KKAT uzun dönem diye bir kavram›n kullan›ld›¤›n› gördük. ‹ktisatta k›-
sa ve uzun dönemin fark›, üretim girdilerinin ve maliyetlerin yap›s› ile ilintilidir. K›sa dö-
nemi tan›mlamak için iki k›stas kullanaca¤›z: (1) bir iflletmenin kullanmakta oldu¤u üre-
N N
SIRAdönemde
K›sa S‹ZDEüretim SIRA S‹ZDE
faktörlerinden veya ara mal› tim faktörleri ile aramal› girdilerinden en az bir tanesinin sabit olarak kald›¤› süre; ve (2)
girdilerinden en az birisi iflletmenin üretimde bulundu¤u faaliyet alan›na yeni iflletmelerin girip ç›kmas›n›n söz ko-
SIRAkalmakta
sabit S‹ZDE ve üretim SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
faaliyet bölgesine yeni bir
nusu olmad›¤›; sektördeki üretici say›s›n›n de¤iflmedi¤i süre. Örne¤in bir kumafl dikim
AMAÇLARIMIZ
iflletmenin gelmesi ya da atölyesi düflünelim. Atölyede toplam on iflçi çal›fl›yor olsun. Atölyenin sahibi diledi¤inde
mevcut iflletmelerden istihdam edilen
D Ü fi Ü Nayr›lmas›
birisinin E L ‹ M söz D Ü fi Ü Niflçi
E L ‹ Msay›s›n› gerekti¤inde artt›rabilmektedir. Ancak, atölyenin salonunun
K ‹ T A P
konusu de¤ildir. büyüklü¤ünün ya AdaPatölyede bulunan tezgah say›s›n› artt›rmak k›sa dönemde mümkün
K ‹ T
de¤ildir. Ayr›ca, bu süre içinde bölgede yeni bir dikim atölyesinin aç›lmas› ya da var olan
S O R U S O R U
atölyelerden herhangi birisinin sektörden ayr›lmas› söz konusu de¤ildir.
D‹KKAT Uzun dönemde D ‹ Kise
K A üretim
T faktörleri ve girdilerin kullan›m miktarlar›n› k›s›tlayan hiç bir
engel kalmaz. Buna ilaveten rakip ve mevcut iflletmeler ekonomik kâr durumlar›n› de¤er-
Uzun dönemde bütün lendirerek üretim üretime kat›lmaya veya ayr›lmaya karar verebilirler. Yukar›daki örne¤e
N N
SIRA
‹ N T E RS‹ZDE
faktörler NveEgirdiler
T ‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
serbestçe artt›r›labilir ve göre atölye sahibi yeni bir tezgah ekleyip atölyesinin sermaye kapasitesini artt›rmas› du-
iflletmeler piyasaya girip rumunda art›k uzun dönem kararlar›n› uygulam›fl olmaktad›r.
ç›kabilirler.
ÜRET‹M FONKS‹YONUNDAN ÜRET‹M
MAL‹YETLER‹NE
K ‹ T A P Bir iflletmeninK ‹ TüretimA P yap›s›n› “üretim fonksiyonu” belirlerken, maliyet yap›s›n› da
“maliyet fonksiyonu” belirlemektedir. Asl›nda, üretim ve maliyet fonksiyonlar› bir-
birine ba¤l› olup, ayn› sürecin iki farkl› bak›fl aç›s›n› yans›t›r.
TSabit
E L E maliyetler
V ‹ Z Y O N üretim hiç T E L E V ‹ Z Ymaliyetleri
Bir iflletmenin ON nelerdir?
yap›lmasa dahi
karfl›lanmas› gereken ve
Öncelikle yeniden k›sa dönem ile bafllayal›m. Bir iflletme üretim aflamas›na geç-
harcanm›fl olan zorunlu meden önce fabrika binas›n›, ya da atölye sahas›n› sat›n al›r ya da kiralar; makine
giderlerdir. teçhizat›n› ‹ Nsat›n al›r, yerine yerlefltirir; elektrik, su aboneli¤ini bafllat›r, harçlar›n›
‹NTERNET TERNET
yat›r›r vs. Daha henüz hiç iflçi ifle almasa ve üretime bafllamasa dahi, bu tür haz›r-
l›klar›n kaç›n›lmaz masraflar› olacakt›r. ‹ktisatta üretim öncesi haz›rl›klar›n tümüne
yap›lan bu tür kaç›n›lmaz maliyetlere sabit maliyetler diyoruz. Bu tür zorunlu gi-
derler üretime bafllayabilmek için gerekli tüm masraflar› oluflturur.
De¤iflken maliyetler üretilen ‹flletmeler üretim yapma aflamas›na geldiklerinde iflçi istihdam etmeye ve ara
ürün miktar›na ba¤l› olarak
artan veya azalarak de¤iflme mal› girdileri (elektrik, su demir çelik, çimento gibi) kullanmaya bafllarlar. Üretilen
gösteren maliyetlerdir. ürün miktar› artt›kça bu tür maliyetler de artar. Yani üretim miktar› de¤ifltikçe bu
tür maliyetlerin bedeli de artarak de¤iflir. Bu yüzden üretim miktar›na dayal› bu tür
iflçilik ve ara mal› girdi maliyetlerini de¤iflken maliyetler diye adland›rmaktay›z.
‹flletmenin üretim aflamas›ndaki toplam maliyetlerini (TC) ile gösterirsek,

TC = sabit maliyetler (TFC) + de¤iflken maliyetler (TVC)
ifadesini elde ederiz. Maliyetleri, üretilen ürün miktar›na (Q’ya) bölersek,
ortalama toplam maliyetler (ATC veya AC) = TC / Q
ortalama sabit maliyetler (AFC) = TFC / Q

ortalama de¤iflken maliyetler (AVC) = TVC / Q
tan›mlar›n› elde ederiz.
5.1 No’lu Tablo’da, Bol Ekmek F›r›n›’n›n maliyet rakamlar›n› sergilemekteyiz.

Tablo’nun ilk sütununda 1.000 kg olarak üretilen ekmek miktarlar› ve karfl›lar›nda
di¤er sütunlarda da maliyetleri verilmektedir.
F›r›n›n sabit maliyetlerini T10.000 olarak varsayal›m. Ekmek üretsek de, üret-
mesek de bu bedel art›k ödenmifltir ve geri dönüflü yoktur. O yüzden (3) no’lu sa-
bit maliyetler sütununda bu bedeli hiç de¤ifltirmeden yazmak zorunday›z. Üretime
bafllar bafllamaz de¤iflken maliyetlerimiz ortaya ç›kmaktad›r. 1.000 kg ekmek için
T3.000’lik; 2.000 kg ekmek üretmek için ise T8.000’lik de¤iflken maliyetimiz oldu-
¤unu varsayal›m. Tablodaki verileri dikkatle inceleyiniz.
Tablo 5.1
Bol Ekmek F›r›n›’n›n Üretim Maliyetleri
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)
Toplam Toplam Sabit De¤iflken Ortalama Sabit Ortalama Marjinal

Ortalama Toplam
ürün Maliyet Maliyetler Maliyetler Maliyetler De¤iflken Maliyetler
Maliyetler (TC/Q)
(1,000 kg) (TC) (TFC) (TVC) (TFC/Q) Maliyetler (VC/Q) (∆TC/∆Q)
0 10.000 10.000 0 - - - -
1 13.000 10.000 3.000 10.000 3.000 13.000 3.000
2 18.000 10.000 8.000 5.000 4.000 9.000 5.000
3 25.000 10.000 15.000 3.333 5.000 8.333 7.000
4 35.000 10.000 25.000 2.500 6.250 8.750 10.000
5 50.000 10.000 40.000 2.000 8.000 10.000 15.000
Bir iflletmenin ortalama toplam maliyeti (ortalama maliyeti, birim SIRA

maliyeti)
S‹ZDEkaç biçimde SIRA S‹ZDE
hesaplanabilir? 3
Marjinal ve Ortalama Maliyetler
‹flletmenin önemli maliyet kavramlar›ndan birisi de marjinal maliyetlerdir. “Marji- Marjinal maliyet bir birim
daha fazla üretim
nal” sözcü¤ünü yukar›da üretim bahsinde görmüfl idik. ‹flletmeninS O R marjinal
U mali- S O R U
yap›ld›¤›nda toplam
yetleri, her yeni birim üretim yap›ld›¤›nda toplam maliyetlerde gözlenen art›fla eflit- maliyetlerde gözlenen
art›flt›r.
tir. ‹flletmenin marinal maliyetleri ayn› zamanda, her yeni birimD üretim
‹KKAT
yap›ld›¤›n- D‹KKAT
da toplam de¤iflken maliyetlerde ki art›fl› da verir. Yani,
∆TC ∆TVC
∆Q ∆Q
N N
marjinal maliyet = = SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Tablo’nun (8) no’lu sütununda marjinal maliyetlerin,

Birinci birim üretim yap›ld›¤›nda, AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
∆TC 13.000 − 10.000

= 3.000
∆Q 1− 0
=
‹kinci birim ürün üretildi¤inde,
∆TC 18.000 − 13.000

= 5.000
∆Q SIRA S‹ZDE
2 −1
=
SIRA S‹ZDE
Üçüncü birim ürün üretildi¤inde
∆TC D Ü25
fi Ü.N000 M 18.000
= 7.000
D Ü fi Ü N E L ‹ M EL‹−
∆Q 1− 0
=
S O R U S O R U
oldu¤u görülecektir.
D‹KKAT Tabloda 4. veD 5.

‹ K birim
K A T üretim için marjinal maliyetlerin 10,000 ve 15,000 oldu¤unu kon-
trol ediniz.
N N
SIRA S‹ZDE Yukar›daki örnekte marjinal maliyetlerin sürekli art›fl içinde oldu¤unu görüyorsunuz. Bu
SIRA S‹ZDE
4 sonuç sizce nereden kaynaklanmaktad›r?
D Ü fi Ü Nmaliyet
E L ‹ M ve ortalama
Marjinal MarjinalD Ümaliyetler
fi Ü N E L ‹ M ile ortalama maliyetler aras›nda da benzer flekilde s›k› bir
maliyet e¤rileri üretim
miktar›na ba¤l› olarak iliflki bulunmaktad›r. E¤er marjinal maliyet ve ortalama maliyetleri, bir flekil yard›-
K S‹ OT RA UP
çizilmektedir. K S‹ Oürün
m›yla üretilen T RAU P miktar› ile karfl›laflt›r›rsak marjinal maliyet ve ortalama maliyet
e¤rilerini elde ederiz.
Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin üstünde seyretti¤i sürece ortalama ma-
D‹KKAT D‹KKAT
TELEV‹ZYON liyetler deT artar.
E L E V ‹ ZMarjinal
YON maliyetler ortalama maliyetlerin en düflük oldu¤u nokta-
da keser ve ortalama maliyetlerin üzerine ç›kt›¤› noktadan itibaren ortalama mali-
N N
SIRA S‹ZDE yet e¤risi deSIRA S‹ZDE
yükselmeye bafllar.
Maliyet e¤rilerinin bu özellikleri 5.2 no’lu fiekil’de gösterilmektedir.
fiekil 5.2
Ortalama ve
Marjinal Maliyet Marjinal,
Ortalama
KE¤rileri
‹ T A P K ‹ T A P
Maliyetler MC
AC
Ortalama maliyetin
‹NTERNET ‹NTERNET en düflük noktas›
Üretim Miktar›
SIRA S‹ZDE E¤er bir iflletmenin marjinal maliyetleri art›yorsa, birim (ortalama) maliyetlerine ne olur?
SIRA S‹ZDE
5
Marjinal Ürün ve Marjinal Maliyet E¤rileri Aras›ndaki
D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹liflkiler D Ü fi Ü N E L ‹ M
fiimdi marjinal ürün ile marjinal maliyet aras›ndaki iliflkiyi inceleyelim. Yaln›z bu
S O R U iliflkiyi incelemeye
S O R U geçmeden önce, 4 nolu Ünite’de anlat›lan Toplam, Ortalama ve
Marjinal Fiziki Ürün kavramlar›n› yeniden k›saca an›msayal›m. Bu kavramlar› da
yaflamdan yeni bir örnek vererek tan›mlamaya çal›flal›m. Bol Ekmek F›r›n› ekmek
D‹KKAT D‹KKAT
üretip satmaktad›r. Bol Ekmek F›r›n›’nda sürdürülen faaliyetleri yak›ndan tahmin
N N
edebiliriz: un, su ve maya ile ekme¤in mayalanmas›; flekillenmesi; f›r›nda pifliril-

mesi; ve daha sonra paketlenerek tezgahlara yerlefltirilmesi gibi bir dizi aflamay›
düflünebiliriz. Ancak ekme¤in üretimi sadece do¤rudan üretim SIRAfaaliyetlerini
S‹ZDE içer- SIRA S‹ZDE
mez. Ekme¤in tüketiciye sat›lmas›, fiyatland›r›lmas›, para ak›fl›n›n kasa bafl›nda ida-
resi ve belli dönemlerde f›r›n›n gelir-gider muhasebesinin tutulmas›
D Ü fi Ü N Egibi
L ‹ M hizmet fa- D Ü fi Ü N E L ‹ M
aliyetlerini de içerir.
Bütün bu faaliyetleri yürütürken ekmek f›r›n›n›n bulundu¤u binan›n, oca¤›n
S O R U S O R U
(yani sermaye stokunun) ayn› kald›¤›n› varsayal›m.
iflletme kararlar› aç›s›ndan k›sa dönem içerisindeyiz. D‹KKAT D‹KKAT
F›r›nda hiç iflçi çal›flt›r›lm›yor iken elbette üretilen ürün miktar› da s›f›rd›r. F›r›nda
N N
1 iflçi ifle al›nd›¤›nda bu iflçi ile 1.000 adet ekmek üretildi¤ini varsayal›m. Kuflkusuz,
f›r›nda tek bafl›na her ifle yetiflmek bir iflçi için çok zor olacakt›r. Dolay›s›yla, yeni bir
iflçinin daha ifle al›nmas› f›r›nda ekmek üretimin art›fl›n› da h›zland›racakt›r.
Buraya kadar verdi¤imiz örne¤i 5.2 No’lu Tablo’da özetlemekteyiz. Tabloda bi-
rinci sütunda çal›flan iflçi say›s› yer almaktad›r. (2) no’lu sütunda iflçilerin toplam
ekmek üretimleri sergilenmektedir. K ‹ T A P K ‹ T A P
(1) (2) (3) (4) Tablo 5.2

Bol Ekmek F›r›n›
Toplam Ürün Eme¤in Marjinal T E LEme¤in
E V ‹ Z Y O NOrtalama TELEV‹ZYON
Üretim Faaliyetleri
Çal›flan ‹flçi Say›s›
(Ekmek adedi) Ürünü Ürünü
0 0 - -
1 1,000 1,000 ‹ N T E R N E1,000
T ‹NTERNET
2 2,500 1,500 1,250
3 3,500 1,000 1,167
4 4,000 500 1,000
5 4,100 100 820
6 4,100 0 683
fiimdi üçüncü sütuna bakal›m. F›r›nda hiç iflçi çal›flmazken üretim düzeyi 0 ek- Eme¤in marjinal ürünü, ifle
al›nan her yeni iflçinin
mek idi. ‹fle al›nan iflçi 1,000 adet ekmek üretmeye bafllad›. Bu rakama birinci ifl- üretime katk›s›n› verir ve
çinin üretime marjinal ürün katk›s› ad›n› verece¤iz. ‹kinci iflçinin ifle al›nma-
üretim adedindeki de¤iflme = ∆Q
∆L
s›yla birlikte f›r›nda art›k 2,500 ekmek üretildi¤ini görmekteyiz. Basit bir hesap, toplam iflçi say›s›
ikinci iflçinin marjinal ürününün,
formülü ile hesaplan›r.
= 2.500 - 1.000
= 1.500
ekmek oldu¤unu gösterecektir. Yani, ikinci iflçinin üretime katk›s› 1.500 adet
daha fazla ekmek üretmek olmufltur.
Örne¤imize devam edelim. Üçüncü bir iflçi ifle al›nd›¤›nda toplam üretim 3,500
olmaktad›r. Üçüncü iflçinin üretime marjinal katk›s›n› bulmak için, daha önceki iki
iflçinin üretimi (2.500 ekmek) ile toplam üç iflçinin üretimi (3.500 ekmek) aras›n-
daki fark› bulaca¤›z. Bu da, yani üçüncü iflçinin marjinal ürünü 1.000 (üçüncü ifl-
çinin marjinal ürünü= 3.500 - 2.500 = 1.000) dir.
Örne¤imize bu flekilde devam edersek, dördüncü, beflinci iflçilerin ifle al›nma-
s›yla birlikte üretilen ekmek adetinin artt›¤›n› ama art›k her yeni iflçinin marjinal
üretiminin azalmakta oldu¤unu izlemekteyiz.

SIRA
S O RS‹ZDE
U ‹flçi say›s› artt›kça
SIRA Uneden iflçinin marjinal üretimi azalmaktad›r?
S O RS‹ZDE
6
DDÜ‹fiKÜKNAE LT ‹ M Bu örnekte alt›nc›
DDÜ ‹fiKÜ KN iflçi
AE LT‹ Mde potansiyel olarak asl›nda di¤er befl iflçi kadar çal›flkan ve üretken-
dir. Ancak, bu çal›flkanl›¤›n› ve üretkenli¤ini gösterebilecek yeterince sermaye olmad›¤›n-
dan dolay› çal›flacak ortam bulamamaktad›r. Dolay›s›yla f›r›ndaki iflçiler asl›nda verimsiz
N N
SIRA
S OS‹ZDE
R U SIRA
S O S‹ZDER sermaye
U
de¤ildir, yeterince olmad›¤›ndan üretime marjinal katk›lar› giderek azalmaktad›r.
Eme¤in
D ‹ Kortalama
K A T ürünü, Tablo 5.1’in
D ‹ K son
K A T sütunu ise f›r›nda üretim boyunca ortalama ürün say›s›n› ver-
toplam üretim miktar›n›n mektedir. Ortalama ürün ise toplam ürünün, iflçi say›s›na oranlanmas› ile bulunur.
toplam çal›flan iflçi say›s›na
bölünmesiyle elde edilir ve Örne¤in, birinci iflçi için ortalama ürün 1.000 dir.
N N
Q
K toplam
‹ T Aüretim
P
Bu flekilde çeflitli ürün kavramlar›n› k›saca an›msad›ktan sonra flimdi bunlar›n
K ‹ T A P
L
= maliyet e¤rileri olan iliflkisine bakal›m. Herfleyden önce marjinal maliyet ile yukar›-
toplam iflçi say›s›
AMAÇLARIMIZ
da gördü¤ümüz marjinal ürün e¤risi aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Bu s›k› iliflkiyi
AMAÇLARIMIZ
formülüyle hesaplan›r.
aç›klayabilmek için, bu iki kavram› nas›l hesaplad›¤›m›z› bir kez daha an›msayal›m.
∆Q
Azalan getiri yasas›
∆L
nedeniyle
K ‹ T Amarjinal
P ürün MarjinalKürün
‹ T A= P
(yani her yeni iflçinin üretime katk›s›)
∆TC ∆TC
giderek azal›r, marjinal
(= ) (yani her yeni birim üretimin toplam ma-

maliyetler ise giderek artar.
∆Q ∆Q
‹NTERNET Marjinal‹ N maliyet
TERNET =
TELEV‹ZYON liyete katk›s›)
TELEV‹ZYON
fiekil 5.3 K›sa yoldan flöyle düflünelim: K›sa dö-
Ürün ve Maliyet E¤rileri Aras›ndaki ‹liflkiler nemde üretimi artt›rabilmenin tek yolu
Ortalama ve Marjinal iflçi say›s›n› artt›rmakt›r. ‹flçi istihdam›
‹ N T E R Ürün
NET ‹NTERNET artt›kça onlara ödenen toplam ücret öde-
meleri de artar. Azalan getiri yasas›na
göre iflçi istihdam› artt›kça üretilen üre-
tim miktar› yavafllayarak artmaktad›r. De-
mek ki, üretilen ürün miktar›ndaki art›fl
h›z› yavafllad›kça, iflçilerin ücret maliyet-
lerindeki art›fl daha h›zl› olmaktad›r.
5.3 no’lu fiekil söz konusu e¤rilerin bir-
biriyle olan ba¤lant›lar›n› göstermektedir.
APP
fiekil 5.3’de de görüldü¤ü gibi marji-
MPP nal maliyet ile ortalama de¤iflken mali-
yet e¤rileri (fleklin alt k›sm›), marjinal ve
ortalama ürün e¤rilerinin (fleklin üst k›s-
‹flçi Say›s›
m›) aynadaki ters görünümü durumun-
Ortalama ve Marjinal dad›rlar. Eme¤in tek de¤iflken girdi ol-
Maliyet
du¤u ve fiyat›n›n (ücret oran›, W) sabit
oldu¤u varsay›mlar› alt›nda, marjinal
ürün artt›kça, marjinal maliyet azalmak-
MC ta; marjinal ürün azald›kça, marjinal ma-
liyet artmaktad›r. Ayr›ca marjinal ürün
AVC e¤risinin maksimum noktas›, marjinal
maliyet e¤risinin minimum noktas›na
karfl›l›k gelmektedir. Bu iliflkiyi marjinal
maliyeti hesaplad›¤›m›z formülü, marji-
nal ürün cinsinden yazarak da göstere-
biliriz. Buna göre, ücret oran› sabit oldu-
¤u için, ek bir iflçinin istihdam› nedeniy-
Üretim Miktar›
le toplam maliyet ile toplam de¤iflken maliyetteki art›fl ücret oran›na eflit olacakt›r.
Ek iflçi istihdam› nedniyle üretimdeki art›fl ise yukar›da da belirtti¤imiz gibi marji-
nal ürüne eflittir. Dolay›s›yla marjinal maliyet, ücret oran›n›n, marjinal ürüne (MPP)
oran› olacakt›r. Yani,
W
MPP
MC =
Varsay›m gere¤i ücret oran› sabitken, eme¤in marjinal veriminin artmas›, marji-
nal maliyeti azaltacakt›r.
Benzer iliflki ayn› varsay›mlar geçerli iken, ortalama ürün ile ortalama de¤iflken
maliyet e¤rileri için de geçerli olmaktad›r. Yani, eme¤in ortalama verimi artarken,
ortalama de¤iflken maliyet azalmakta; azal›rken artmaktad›r.
Sizce marjinal üründeki de¤iflmeler birim maliyetleri etkiler mi? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
7
UZUN DÖNEMDE MAL‹YET E⁄R‹LER‹N‹N YAPISI
Peki, k›sa dönemin k›s›tlar›ndan kurtulup, uzun döneme geçti¤imizde D Ü fi Ü N E L ‹ M
maliyetlerin D Ü fi Ü N E L ‹ M
yap›s› nas›l de¤iflecektir?
Öncelikle uzun dönemde art›k kullanabilece¤imiz faktörlerin S O RyaU da girdilerin S O R U
miktar›nda herhangi bir k›s›tlama olmad›¤›n› hat›rlayal›m. Dolay›s›yla, uzun dö-
nemde üretimi artt›rmak istedi¤imizde hem sermaye, hem de eme¤i; ve di¤er bü-
D‹KKAT D‹KKAT
tün girdileri artt›rabilece¤imiz koflullar haz›rd›r.
Böylesi bir zaman diliminde iflletmelerin karfl› karfl›ya olduklar› durumu bir
N N
düflünelim: SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
‹flletme daha ilk günlerinde henüz küçük bir boyuttayken, sermaye ve emek
girdilerini art›r›p kapasitesini genifllettikçe önce h›zla büyür; olgunlafl›r; ve giderek
art›k daha da büyüyemeyece¤i bir boyuta ulafl›r. Yani flirketlerin de ayn› tüm can-
l›lar gibi bir gençlik ve büyüme; olgunlaflma; ve nihayet “yafll›l›k” dönemleri oldu-
¤u söylenebilir. Bu üç dönemi ölçe¤e göre getiri kavram›ylaK aç›klamaktay›z.
‹ T A P K ‹ T A P
Ölçe¤e göre getiri kavram› uzun dönemde, bütün üretim faktörlerinin belli bir Ölçe¤e göre azalan getiri
durumunda, üretimde
oranda artt›rd›¤›m›zda, elde edilen ürün miktar›nda gözledi¤imiz art›fl oran›d›r. Bu- kullan›lan faktör girdilerinin
rada üç olas›l›k oldu¤u aç›kt›r: üretim miktar›, faktörlerin art›flT Eh›z›na
LEV‹ZYON
görece, daha hepsi belli bir oranda
TELEV‹ZYON
yavafl artabilir; ayn› oranda artabilir, veya daha h›zl› artabilir. fiimdi bu üç durumu artt›r›ld›¤›nda, ürün miktar›
daha az artmaktad›r. Ölçe¤e
daha teknik terimlerle ifade edersek: göre sabit getiri durumunda,
Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilen ürün miktar› daha az artm›fl- faktörlerdeki art›fl oran› ile
ürün art›fl oran› ayn›d›r.
sa, ölçe¤e göre azalan getiri; ‹ N T E RS‹ZDE
SIRA NET ‹SIRA
N T Egetiri
Ölçe¤e göre artan
RS‹ZDE
N Esöz
T
Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilen ürün miktar› ayn› oranda art- konusuysa, üretilen ürün
miktar› faktörlerdeki art›fl
m›flsa, ölçe¤e göre sabit getiri; oran›n› aflmaktad›r.
Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilen ürün miktar› daha fazla art-
m›flsa, ölçe¤e göre artan getiri;
durumu söz konusudur. S O R U S O R U
Getiri kavramlar› aras›nda k›sa dönem ve uzun dönem fark›n› unutmay›n›z. D ‹ K K A K›sa
T dönemde D‹KKAT
en az bir faktör sabittir. Dolay›s›yla bir faktörde art›fl sa¤lanabilirken, di¤er üretim faktö-
rü sabit kalmaktad›r. Bu flartlar alt›nda azalan getiri yasas› kaç›n›lmazd›r. Oysa uzun dö-
N N
nemde bütün faktörlerin artt›r›labilmesi söz konusudur. Ölçe¤e göre getiri kavram› uzun
dönemde geçerlidir.
SIRA S‹ZDE Uzun dönemde SIRAölçe¤e

S‹ZDE göre getiri kavram›yla, k›sa dönemde azalan getiri kavram› aras›n-
8 daki farklar nelerdir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M Buraya Dkadar
Ü fi Ü N E gördü¤ümüz
L‹M tan›mlar›m›z› bir de flekil arac›l›¤›yla çizelim. Uzun
dönemde bütün faktörleri artt›rabildi¤imize göre, uzun dönem maliyet e¤risi bir ifl-
letmenin en uygun üretim kararlar›n› verebilece¤i süre olarak düflünülmelidir. O
S O R U S O R U
halde, uzun dönemde maliyet e¤risini düflünürsek, bu e¤rinin iflletme aç›s›ndan en
düflük maliyetli olanaklar› yans›tmakta oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Uzun dönemde ma-
D‹KKAT liyetler, k›sa Ddönemde
‹KKAT karfl›lafl›lacak ortalama maliyetlere görece daha düflüktür.
5.4 No’lu fiekil’de k›sa ve uzun dönem ortalama maliyetler çizilmektedir. Uzun
dönem ortalama maliyetleri, k›sa dönem ortalama maliyetlerin alt›nda yer al›r ve
N N
onlara en düflük maliyet olana¤› üzerine bir alt s›n›r tan›t›r.
fiekil 5.4
AMAÇLARIMIZ
K›sa ve Uzun Dönemde MaliyetAMAÇLARIMIZ
E¤rileri
Maliyetler
AC MC
Uzun Dönem
MC Ortama Maliyetler
AC
MC AC
‹NTERNET ‹NTERNET MC
AC
Üretim Miktar›
Ölçe¤e Göre Artan Getiri Ölçe¤e Göre Sabit Getiri Ölçe¤e Göre Azalan Getiri
Ölçe¤e göre artan getiri söz Öte yandan, uzun dönem ortalama maliyet e¤risi, flirketin ölçe¤e göre getiri
konusu ise uzun dönem
ortalama maliyet e¤risi
olanaklar›n› yak›ndan yans›t›r. fiirketin bafllang›çtaki “gençlik” aflamalar›nda, fak-
düflmektedir törler artt›r›ld›kça üretilen ürün miktar› h›zla artar. Yani ölçe¤e göre artan getiri
söz konusu olur. Bu dönemde flirketin uzun dönem ortalama maliyetleri düflmek-
Ölçe¤e göre sabit getiri söz
konusu ise uzun dönem
tedir. Daha sonra flirketin “olgunlaflma” dönemi bafllar. Art›k ölçe¤e göre sabit ge-
ortalama maliyet e¤risi tiri olanaklar› söz konusudur: faktörlerdeki art›fl ne kadar ise, üretim miktar› da o
yatayd›r oranda art›fl göstermektedir. Uzun dönem ortalama maliyet e¤risi yatayd›r. fiirket
Ölçe¤e göre azalan getiri söz
“yaflland›kça” ölçe¤e göre azalan getiri konumuna girilir ve faktörlerin artt›r›lma-
konusu ise uzun dönem s›, üründe daha az art›fla neden olmaktad›r. Teknoloji eskimifltir; innovasyon ola-
ortalama maliyet e¤risi naklar› azalm›flt›r. Ürün art›k eski itibar›n› yitirmifltir. Bu bölgede uzun dönem or-
yükselmektedir
talama maliyetler de yukar› do¤ru ivmelenmektedir.
Bu ünitenin bafl›nda tan›tt›¤›m›z Henry Ford’un fabrikalar›nda yepyeni bir ino-
vasyon olan montaj hatt› teknolojisini flimdi yeniden hat›rlayal›m. ‹kinci Dünya Sa-
vafl› sonras›nda hemen tüm Bat› dünyas›nda otomotiv teknolojisi bu yeni devrim
ile çalkalanmaktayd›. 1950’li ve 60’l› y›llar yüksek kâr oranlar› ve çok yüksek bü-
yüme sa¤lanarak geçildi. Ancak 1970’lere gelindi¤inde art›k montaj hatt› Asya’da
ve Latin Amerika’da bir çok geliflmekte olan ülke taraf›ndan uygulanmaya bafllan-
d› ve otomotiv sanayinin merkezleri bat› ekonomilerinin d›fl›na kaymaya bafllad›.
Montaj hatt› art›k olgunlaflm›fl idi. Latin Amerika’da ve Asya’da yeni üretim merkez-
leri olufltu. Daha sonradan bu ülkeler yeni sanayileflen ülkeler diye an›lacakt›r.
Özet
N
A M A Ç
‹flletmelerin üretim faaliyetlerini aç›klamak.
kabullenece¤i asgari kazanc› ifade eder. E¤er
1 ekonomik kâr eksiye düflerse (ekonomik zarar
Üretim teknolojisi özünde nicel bir iliflkidir. Gir-
haline dönüflürse) üretici uzun dönemde ilgili
diler ile ürün aras›ndaki bu nicel iliflki üretim
üretim faaliyetinden vazgeçmeyi düflünecektir.
N
fonksiyonu olarak adland›r›l›r. Üretim fonksiyo-
nu, üretim teknolojisinin basitlefltirilmifl bir ce- A M A Ç ‹flletmelerin ürün ve maliyet e¤rilerini aç›klamak.
birsel ifadesini anlat›r. 3
‹ktisatta k›sa ve uzun dönemin fark›, üretim gir-
Üretici iflletmelerde üretim sürecinde üretim fak-
dilerinin ve maliyetlerin yap›s› ile ilintilidir. K›sa
törleri, ara mal› girdileri ve teknoloji, üretimin
dönemi tan›mlamak için iki k›stas kullan›l›r: (1)
aflamalar›n› belirler. Söz konusu aflamalar boyun-
bir iflletmenin kullanmakta oldu¤u üretim faktör-
ca üreticiler flu üç soruyu yan›tlamak durumun-
leri ile aramal› girdilerinden en az bir tanesinin
dad›r: Ne kadar ürün üretilecektir? Ne kadar gir-
sabit olarak kald›¤› süre; ve (2) iflletmenin üre-
di ve üretim faktörü kullan›lacakt›r? Hangi üre-
timde bulundu¤u faaliyet alan›na yeni iflletmele-
tim teknolojisi ile üretim yap›lacakt›r? fiirketlerin
rin girip ç›kmas›n›n söz konusu olmad›¤›; sektör-
üretim faaliyetlerinde bulunurken amaçlar› kâr-
deki üretici say›s›n›n de¤iflmedi¤i süre.
lar›n çoklulaflt›r›lmas›d›r.
Eme¤in marjinal ürünü, ifle al›nan her yeni iflçi-
N
A M A Ç ‹flletmelerin kâr ve maliyet tan›mlar›n› aç›klamak.
nin üretime katk›s›n› verir
2 Eme¤in ortalama ürünü ise toplam üretim mik-
Kâr, ürünün sat›fl›ndan elde edilen gelirler ile
tar›n›n toplam çal›flan iflçi say›s›na bölünmesiy-
kullan›lm›fl olan faktörlerin ve ara mallar›n›n top-
le elde edilir. K›sa dönemde sermaye miktar›
lam maliyetleri aras›ndaki farkt›r:
k›s›tl› oldu¤u sürece, iflçi istihdam› artt›r›ld›¤›n-
Kâr = sat›fl gelirleri - toplam maliyetler da marjinal ürün ilk baflta artmakta; fakat da-
ha sonra azalmaktad›r.
‹ktisatç›lar maliyetlerin belirlenmesi konusunda
Bu gözlem azalan getiri kavram› ile adland›r›l-
önemli bir ay›r›m› vurgularlar.. Normal günlük
maktad›r. Sermaye (veya toprak) donan›m› ayn›
yaflamda maliyetler bir ürünün üretiminde kulla-
kald›¤› sürece (yani yukar›daki örnekteki gibi, f›-
n›lan tüm girdilerin, eme¤in, sermayenin ve top-
r›n›n mekan› ve tezgah adedi, oca¤›n büyüklü-
ra¤›n maliyet bedellerinin toplam›na eflittir. Bu
¤ü, makinelerinin say›s›, vb. sabit kald›¤› sürece)
tür maliyetler “muhasebe maliyetleri” olarak ad-
çal›flan iflçi say›s›n› artt›rd›kça, her yeni iflçinin
land›r›labilir. Ancak, iflletmenin kararlar›n›n mali-
üretime katk›s› giderek azalmak durumundad›r.
yet etkilerini daha do¤ru analiz edebilmek için
Azalan getiri, k›sa dönemde emekçinin marjinal
sadece muhasebe maliyetlerini tan›mak yeterli
ürününün azalmas›n›n do¤rudan sonucudur. Di-
de¤ildir. ‹flletmeler üretim faaliyetlerinde bulu-
¤er yandan ortalama ürün, marjinal ürün ile ya-
nurken bir dizi karar almak, alternatifleri de¤er-
k›ndan ilintilidir. Marjinal ürün ve ortalama ürün
lendirmek ve ald›klar› kararlar›n f›rsat maliyetle-
miktarlar›n› bir grafikte çizersek, marjinal ürünü-
rini de göz önünde tutmak zorundad›r.
nün ortalama ürünün üzerinde oldu¤u sürece or-
Dolay›s›yla iflletmenin gerçek maliyetleri muha-
talama ürünün artmakta oldu¤unu, aksi takdirde
sebe maliyetleri ile üretimdeki f›rsat maliyetleri-
ortalama ürünün azalmakta oldu¤unu görürüz.
nin toplanmas›yla bulunur. Bu toplam ekono-
Bir iflletmenin üretim yap›s›n› “üretim fonksiyo-
mik maliyetler diye an›l›r.
nu” belirlerken, maliyet yap›s›n› da “maliyet fonk-
ekonomik maliyetler = siyonu” belirlemektedir. Asl›nda, üretim ve mali-
muhasebe maliyetleri + f›rsat maliyetleri yet fonksiyonlar› birbirine ba¤l› olup, ayn› süre-
cin iki farkl› bak›fl aç›s›n› yans›t›r.
Ekonomik kâr ve f›rsat maliyeti kavramlar› üreti- ‹ktisatta üretim öncesi haz›rl›klar›n tümüne yap›-
cilerin davran›fllar›n›n do¤ru belirlenmesi aç›s›n- lan bu kaç›n›lmaz maliyetler sabit maliyetler
dan son derece önemlidir. “Ekonomik kâr” kav- diye an›lmaktad›r. Bu tür zorunlu giderler üreti-
ram› üretici iflletmenin üretime devam etmesi için
me bafllayabilmek için gerekli tüm masraflar›

oluflturur. Sabit maliyetler üretim iç yap›lmasa
dahi karfl›lanmas› gereken ve harcanm›fl olan zo-
runlu giderlerdir. De¤iflken maliyetler ise üreti-
len ürün miktar›na ba¤l› olarak artan veya azala-
rak de¤iflme gösteren maliyetlerdir.
Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin üstünde
seyretti¤i sürece ortalama maliyetler de artar.
Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin en dü-
flük oldu¤u noktada keser ve ortalama maliyetle-
rin üzerine ç›kt›¤› noktadan itibaren ortalama ma-
liyet e¤risi de yükselmeye bafllar.
NA M A Ç
Uzun dönem maliyetleri ve ölçe¤e göre getiri kav-
4 ram›n› aç›klamak.
Uzun dönemde tüm üretim faktörleri artt›r›labil-
mektedir. Ölçe¤e göre getiri kavram› uzun dö-
nemde, bütün üretim faktörlerinin belli bir oran-
da artt›rd›¤›m›zda, elde edilen ürün miktar›nda
gözledi¤imiz art›fl oran›d›r. Burada üç olas›l›k söz
konusu olur: üretim miktar›, faktörlerin art›fl h›z›-
na görece, daha yavafl artabilir; ayn› oranda arta-
bilir, veya daha h›zl› artabilir.
Bütün üretim faktörlerini artt›rd›¤›m›zda, üretilen
ürün miktar› daha az artm›flsa, ölçe¤e göre aza-
lan getiri;
ürün miktar› ayn› oranda artm›flsa, ölçe¤e göre
sabit getiri;
ürün miktar› daha fazla artm›flsa, ölçe¤e göre ar-
tan getiri; durumu söz konusudur.
Ölçe¤e göre artan getiri söz konusu ise uzun dö-
nem ortalama maliyet e¤risi düflmektedir. Ölçe-
¤e göre sabit getiri söz konusu ise uzun dönem
ortalama maliyet e¤risi yatayd›r. Ölçe¤e göre aza-
lan getiri söz konusu ise uzun dönem ortalama
maliyet e¤risi yükselmektedir
1. Afla¤›dakilerden hangisi azalan getiri yasas›na ba¤l›d›r? 6. Bir üretim faaliyetine bafllamadan önce haz›rl›klar›n
a. iflletmeler kârlar›n› çoklulaflt›rmak amac›yla çal›fl›r. tümüne yap›lan zorunlu giderlere ne ad verilir?
b. marjinal maliyetler azalmaktad›r. a. Sabit maliyetler
c. marjinal maliyetler yükselmektedir. b. F›rsat maliyeti
d. uzun dönemde ölçe¤e göre artan getiri mevcuttur c. Ekonomik maliyet
e. bütün faktörler artt›r›labilir. d. De¤iflken maliyet
e. Muhasebe maliyeti
2. Afla¤›dakilerden hangisi üretim faktörleri ile ara mal-
lar›n›n kullan›m› ve nihai ürünün elde edilmesi sürecin- 7. Ortalama toplam maliyetler afla¤›daki formüllerden
de toplam girdiler ile nihai ürün aras›ndaki nicel iliflki- hangisi ile hesaplan›r?
yi gösterir? a. TCF/Q
a. Toplam maliyet b. TCF+TFC
b. Üretim teknolojisi c. TVC/Q
c. Marjinal maliyet d. TC/Q
d. Ölçe¤e göre getiri e. PxQ
e. Sabit maliyetler
8. Bir birim daha fazla üretim yap›ld›¤›nda, toplam ma-
3. ‹ktisat kuram›na göre bir ön yaklafl›m olarak belirle- liyetlerde gözlenen art›fl afla¤›dakilerden hangisidir?
nen, flirketlerin üretim faaliyetlerinde bulunurken ger- a. Ortalama toplam maliyet
çeklefltirmek istedikleri tek amaç afla¤›dakilerden han- b. Marjinal maliyet
gisidir? c. Ortalama sabit maliyet
a. Kârlar›n çoklulaflt›r›lmas› d. De¤iflken maliyet
b. Maliyetlerin en aza indirgenmesi e. F›rsat maliyeti
c. ‹flçilerin refah›n›n artt›r›lmas›
d. Üretim teknolojisinin gelifltirilmesi 9. Ücret oran› sabitken, eme¤in marjinal veriminin art-
e. Ekonomik büyümeye katk› yap›lmas› mas› sonucunda afla¤›dakilerden hangisi gerçekleflir?
a. Eme¤in marjinal ürünü azal›r
4. ‹flletmenin gerçek maliyetlerini belirleyen ekonomik b. Eme¤in ortalama ürünü azal›r
maliyetler nas›l hesaplan›r? c. Toplam üretim azal›r
a. Sat›fl gelirlerinden toplam maliyetler ç›kart›larak d. Toplam iflçi say›s› artar
b. Sat›lan ürün adedi ile ürünün fiyat› çarp›larak e. Marjinal maliyet azal›r
c. Toplam maliyetler ç›kt› miktar›na bölünerek
d. Muhasebe maliyetleri ile f›rsat maliyetleri topla- 10. Ölçe¤e göre sabit getiri söz konusu ise uzun dö-
narak nem ortalama maliyet e¤risinin flekli afla¤›dakilerden
e. Üretimde kullan›lan tüm girdilerin maliyet be- hangisidir?
delleri toplanarak a. dikeydir
b. düflmektedir
5. Bir üreticinin uzun dönemde piyasadan ayr›lma ne- c. yatayd›r
deni afla¤›dakilerden hangisidir? d. yükselmektedir
a. Ekonomik kâr›n pozitif olmas› e. konkavd›r
b. Muhasebe maliyetlerinin pozitif olmas›
c. Ekonomik maliyetlerin pozitif olmas›
d. Büyüme oran›n›n negatif olmas›
e. Ekonomik kâr›n negatif olmas›
“ Önce kap› kolu sonra otomobil

Türk markas› ile otomobil yapal›m ama... Önce ülkede
yabanc› marka ile üretilen otomobillerin kap› kollar›n›
2011 bütçesine 10 üzerinden 9
2011 y›l› bütçe uygulamas› ile ilgili rakamlar aç›kland›.
12 ayda gider T313 milyar -Gelir 286 milyar T=Aç›k T17
yapal›m. milyar. Faiz d›fl› fazla T24 milyar.
Yerde ararken gökte, (Pardon... ‹çeride ararken Ameri- Bütçe aç›¤›n›n büyüklü¤ü, küçüklü¤ü flimdilerde eko-
ka’n›n Detroit flehrinde) buldu¤umuz “Babayi¤it”, her nominin durumunun göstergesi oldu. Aç›k büyük ise
ne kadar (Ne demifl büyüklerimiz “Söyle söyle... Yalan ülke borçlan›yor. Sadece ek borçlanmaya gitmek zo-
da olsa... Hoflumuza gidiyor” demifl ya... ‹flte o biçim) runda kalm›yor. Eski borçlar›n faiz ve ana paralar›n›
yak›nda “Törkifl Oto” ifli tamam diyor ise de... Bu ifl bi- ödeyemiyor.
raz kar›fl›k bir ifl gibi görünüyor.basit bir örnek: Türki- Bütçenin iyi olup olmad›¤›n›n ölçüsü, aç›¤›n milli geli-
ye’de üretilen, d›flar›ya ihraç edilen yabanc› markal› re oran›. 2011 y›l›nda bizim milli gelirimizin 1 trilyon
otomobillerin kap› kollar›n› bizim Bursa’daki sanayi te- T280 milyar (Veya 766-796 milyar dolar dolay›nda ol-
sislerinde üretiyorduk. Geliniz görünüz ki, (1) döviz mas› bekleniyor. Bütçe aç›¤›m›z›n bu durumda milli ge-
kuru nedeniyle ithalat›n ucuz hale gelmesi, (2) D›flar›da lire oran› yüzde 1.5 dolay›nda hesaplan›yor.
bu ifli yapanlar›n çok say›da ürettikleri için maliyet avan- Bugün sanayileflmifl Bat›l› ülkelerde aç›¤›n milli gelire
taj› gibi nedenlerle, otomobil fabrikalar› kap› kollar›n› oran› yüzde 10’dan bafll›yor, ortalama yüzde 6 dolay›n-
içeriden alacak yerde Çin’den, Tayvan’dan ithal eder da. Biz yüzde 1.5 oran›ndaki aç›k ile rekortmeniz.
oldu. Bursa’da kap› kolu yapan tesisler ya kapand› ya Kald› ki bütçe aç›¤›m›z›n küçüklü¤ü yan›nda, bütçeden
da baflka ürünlere yöneldi. faiz d›fl› T24 milyar faiz d›fl› fazla ay›rd›k. Bunun ile de
Bizde motor bloklar› da dökülüyordu. Otomobilde kul- eski borçlar› döndürece¤iz.
lan›lan çok parça üretiliyordu. Ucuz ithalat ve “ekono- Krizdeki ülkeler bütçelerinin aç›¤›n› kapatmak için, in-
mik ölçek” nedeniyle ço¤u üretilemez oldu. sanlar› iflten ç›kar›yor. Ücretleri k›s›yor. Sosyal harca-
Bir otomobil tesisi otomobilde kullan›lan parçalar›n tü- malar› azalt›yor. Bizde 2011 y›l›nda bunlar yap›lmad›.
münü veya büyük k›sm›n› kendi üretmez. Yan sanayi- Tersine az da olsa ücretler art›r›ld›.
den temin eder. Türkiye’de otomotiv yan sanayi çok Sa¤l›k hizmetleri iyilefltirildi. ‹flten ç›kar›lan olmad›.
geliflti. Mevcut otomotiv fabrikalar›na büyük ölçüde par- Bu durumda “Sezar’›n hakk› Sezar”a... Bütçe uygulama-
ça temin etmekle kalm›yorlar. Otomotiv yan sanayinin s› 10 üzerinden 9’dur.
y›lda 7 milyar dolara yak›n ihracat› var. Ama yetmiyor. (Neden 10 de¤il de 9? Çünkü gelir hanesinde bir defa-
Her parçay› üretemiyoruz. l›k ola¤an d›fl› gelirler var...)
”
Sorun sadece teknoloji sorunu de¤il. Bizim otomobilde
kullan›lan parçalar› yapmay› becerip beceremeyece¤i- Kaynak: Güngör URAS, 17/01/2012, Milliyet Gazetesi
miz sorunu de¤il. Sorun (1) Ölçek ve (2) Maliyet sorunu.
Bunlar› moral bozmak için de¤il, güçlükleri hat›rlatmak
için yaz›yorum. “‹flte meydan... ‹flte Amerikal› Pehlivan”
Biz alk›fllamaya haz›r›z.
Topal kar›ncaya sormufllar “Nereye böyle?” Cevaplam›fl
“Hicaz’a gidiyorum.” Gülmüfller “Bu halinle mi Hicaz’a
varacaks›n?” O ald›rmam›fl... “Varamasam bile, o yolda
öldü derler” demifl.”Besmeleyi çekerek yola ç›k›yoruz...
Ötesi Allah kerim!..”
Okuma parças›
Henry Ford ve Montaj Hatt› “Kitlesel tüketim için kitlesel üretim!” felsefesi Fordizm
Amerikan otomotiv üreticisi Henry Ford (1863 - 1947) olarak an›l›r. Henry Ford 1926’da söyledi¤i “Benden
kendi ad›yla an›lan Fordist üretim teknolojisi’nin yarat›- her renk ve her model araba talep edebilirsiniz; siyah
c›s› olarak tan›n›r. Ford’un otomobil fabrikalar›nda ilk bir T-Modeli olmas› kayd›yla” sözleriyle bu süreci an-
olarak ço¤unlukla yüksek vas›fl› iflçilere gerek duyul- latmaktayd›.
maktayd›. ‹flçilerin kulland›klar› somun, civata, boya, Fordist montaj hatt› teknolojisi 2. Dünya savafl› sonras›na
metaller, makine teçhizat› gibi ara girdiler standart öl- de¤in Amerikan otomotiv endüstrisinin teknolojik ilerle-
çüde de¤ildi. Hemen her yeni otomobil neredeyse tüm mesine öncülük edecek; ancak, standart oldu¤u kadar
girdileriyle birlikte yeni bafltan üretilmekteydi. Bu da ifl- taklit ve yeniden-üretime aç›k oldu¤u için k›sa zamanda
çilerin son derece yetenekli ve ilerici derecede e¤itimli Asya üreticilerinin yo¤un rekabetiyle karfl›laflacakt›r.
olmalar›n› gerektiriyordu. Dolay›s›yla, üretim maliyetle-
ri yüksekti. Dahas›, fabrika sahas› içerisinde iflçiler bir
bölümden di¤erine koflturuyor ve her bir aflamada bel-
li ifller s›ras›n› bekliyordu. Bu süre içinde iflçilerin bir
bölümü at›l kal›yordu. Dolay›s›yla üretim faaliyetleri Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
kesintili ve yavaflt›. 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-
Henry Ford bu sorunlara çare bulmak amac›yla daha lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
sonradan kendi ad›yla an›lacak olan montaj hatt› tek- 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-
nolojisini gelifltirdi. lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-
lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flletmelerin Üretim Karar-
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Fonksiyonundan
Üretim Maliyetlerine” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Fonksiyonundan
Üretim Maliyetlerine” konusunu yeniden göz-
Bu prensibe göre öncelikli olarak ara mal› girdileri ve den geçiriniz.
otomobilin parçalar› standartlaflt›r›ld›. Standart nitelikli 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Fonksiyonundan
ara mallar› ve yedek parçalar›n kullan›m› art›k iflçilerin Üretim Maliyetlerine” konusunu yeniden göz-
çok vas›fl› ve e¤itimli olmas› gere¤ini ortadan kald›r- den geçiriniz.
m›flt›. Bunun da ötesinde, Ford üretim sürecini birçok 9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üretim Fonksiyonundan
küçük parçaya ayr›flt›rm›flt›. Art›k iflçiler ürünün imal Üretim Maliyetlerine” konusunu yeniden göz-
edildi¤i yere s›rayla gitmek yerine, ürün montaj hatt›n- den geçiriniz.
da iflçilerin önüne geliyor; dolay›s›yla, bir iflçi sürekli 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uzun Dönemde Maliyet
olarak ayn› standart ifli hiç yerini de¤ifltirmeden yap›- E¤rilerinin Yap›s›” konusunu yeniden gözden
yordu. ‹flçilerin üretkenli¤i ola¤anüstü artm›flt›. geçiriniz.
Standart girdiler, standart ürüne dönüflürken iflçiler de
giderek sürekli ayn› ifli yineleyen birer sosyal makineye
dönüflüyordu. Bu ola¤anüstü üretim temposu ve maki-
neleflmenin yaratt›¤› sosyal sorunlar Charlie Chaplin’in
ünlü Modern Zamanlar filmine konu olacakt›r.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Üretim faktörleri emek, sermaye ve toprakt›r. Ara mal- Burada sorunun özü aç›kt›r. K›sa dönemde f›r›n›n ka-
lar› üretim sürecinde kullan›lan girdi mallar›d›r: demir, pasitesi, mekan›n büyüklü¤ü bellidir. Her yeni gelen ifl-
çimento, bak›r, elektrik gibi. Üretim teknolojisi ise üre- çi giderek di¤erlerinin çal›flma alan›n›n daraltmaktad›r.
tim faktörleri ve ara mallar›ndan oluflan toplam girdiler ‹fl ak›fl› giderek di¤er iflçilerin çal›flma temposuyla çat›fl-
ve nihai ürün aras›ndaki nicel iliflkiyi gösterir makta, böylelikle yeni iflçiler eskiler kadar üretime mar-
jinal katk› yapamamaktad›r. Öyle ki art›k alt›nc› iflçi ifle
S›ra Sizde 2 al›nd›¤›nda, bu iflçi yapacak hiç bir ifl bulamam›fl, di¤er-
(a) Ahmet’in muhasebe anlam›nda maliyetleri lerinin iflini seyreder durumda kalm›flt›r.
T90,000’dir. (b) Ahmet’in otobüs floförü olarak ikinci en
iyi kazanc› taksicilikten kazanaca¤› T10,000’dir. Dolay›- S›ra Sizde 7
s›yla Ahmet’in otobüs floförü olarak f›rsat maliyeti Evet. E¤er marjinal üründeki art›fl, birim malieyetleri
T10,000’dir. (c) Ekonomik kâr = toplam gelir - muhase- de¤ifltirecek büyüklükte ise, birim maliyetler de azal›r.
be maliyetleri - f›rsat maliyetleri oldu¤una göre, ekono- Buna karfl›l›k, marinal üründeki azalma yine birim ma-
mik kâr = 100,000 - 90,000 - 10,000 = 0. lieyetleri etkileyecek kadarsa birim maliyet artar.

‹ki biçimde hesaplanabilir. Ya iflletmenin toplam mali- K›sa dönemde sermaye faktörü sabittir; sadece emek
yetleri üretim miktar›na oranlan›r ya da ortalama de¤ifl- girdisi de¤ifltirilebilir. Dolay›s›yla azalan getiri emek
ken maliyet ile ortalama sabit maliyet toplam› al›n›r. faktörünün azalan getirisidir. Uzun dönemde her iki
faktör de artt›r›labilmektedir. Dolay›s›yla uzun dönem-
S›ra Sizde 4 de azalan getiri durumu söz konusuysa, ölçe¤e göre
Üretim art›fl› k›sa dönemde azalan getiri yasas›na tabi- azalan getiriden bahsetmemiz gerekmektedir: faktörle-
dir. ‹flçi say›s› artt›kça üretilen ürün daha az miktarda rin hepsi birden belli bir oranda artt›r›ld›¤›nda üretilen
artt›r›labilmekte; dolay›s›yla, marjinal maliyetler yüksel- miktar› daha az art›fl göstermektedir.
mektedir.
S›ra Sizde 5
Bildi¤iniz gibi, birim maliyet ortalama maliyetin bir di-
¤er ad›d›r. Burada önemli olan marjinal maliyetlerin, bi-
rim (ortalama) maliyetlerin üstünde olup olmad›¤›d›r.
E¤er, marjinal maliyet birim maliyetten yüksekse, birim
maliyet artar; aksi takdirde azal›r.
Boston.
Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn,
Hill/Irwin, New York.
Ö¤retim Yay›nlar› No: 565, Eskiflehir.
Education, Boston.
Sherman, Howard, E. K. Hunt, Raynold Nesiba, Phillip
O’Hara and Barbara Wiens-Tuers (2008)
Economics: An Introduction to Traditional and
Progressive Views M.E. Sharpe.
Ankara.
6
Amaçlar›m›z
N
N
Rekabetçi piyasalar› tan›mlayabilecek;
K›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin üretim miktar›n› ve arz e¤risinin biçi-
N
mini aç›klayabilecek;
N
Rekabetçi piyasalarda uzun dönem dengesini aç›klayabilecek;
Rekabetçi piyasalarda uzun dönemde sosyal refah›n çoklulaflt›r›lmas› ve ko-
runmas›n› aç›klayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Rekabetçi piyasa • Arz e¤risi
• Homojen mal • Azalan getiri yasas›
• Marjinal gelir • Pozitif kâr
• Ortalama gelir • Sosyal refah
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• REKABETÇ‹ P‹YASALARIN TANIMI
• REKABETÇ‹ B‹R ‹fiLETMEN‹N GEL‹R,
MAL‹YET VE KÂRLARI
• KÂRLARIN ÇOKLULAfiTIRILMASI
‹LKES‹
Tam Rekabet • MARJ‹NAL GEL‹R VE MAL‹YET
‹ktisada Girifl-I Piyasas› E⁄R‹LER‹
• REKABETÇ‹ ‹fiLETMELER‹N KISA
DÖNEMDE ARZ E⁄R‹S‹
• REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN
DÖNEM KARARLARI
• REKABETÇ‹ P‹YASALARDA UZUN
DÖNEM DENGES‹
Tam Rekabet Piyasas›
G‹R‹fi
Bu ünitede günlük hayat›m›zda çok s›k duydu¤umuz bir kavram› irdeleyece¤iz.
Rekabetçi piyasa, rekabetçi olmak, rekabet avantaj›...
“Rekabet” sözcü¤ü sanki büyülü bir anlama sahipmiflçesine çok arzulanan bir
olgu olarak kullan›lmakta. Peki nedir “rekabetçi olmak”? Nas›l tan›mlan›r? Rekabet-
çi bir ekonomiye nas›l ulafl›l›r? Rekabetçi ekonomilerin avantajlar› nelerdir? Reka-
bet kendili¤inden elde edilip korunabilir mi?
Bu sorular› bu ve bundan sonraki ünitede iflleyece¤iz.
REKABETÇ‹ P‹YASALARIN TANIMI

Gerçek yaflamdan iki örnekle bafllayal›m. Diyelim ki Eskiflehir’den ‹stanbul’a ara-
ban›zla yola ç›k›yorsunuz. fiehrin hemen d›fl›nda pefl pefle s›ralanm›fl olan benzin-
cilerden benzin almak üzere ilkine girdiniz. Fakat birden fark ettiniz ki bu benzin-
cideki benzinin sat›fl fiyat› yaklafl›k 50m ilerideki benzinlikte sat›lmakta olan ben-
zinden %20 daha pahal›. Bu fiyat fark› için de gözle görülür hiç bir neden bulam›-
yorsunuz. Hemen araban›zla bir sonraki benzinli¤e gidip daha ucuz olan benzin-
den almaya karar veriyorsunuz.
Ayn› günün akflam› elektrik da¤›t›m flirketinin elektri¤e %20 zam yapt›¤›n› dü-
flünelim. Elektrik hizmetinizi kestirip baflka bir flirkete geçmek gibi bir olana¤›n›z
yok; çünkü zaten evinize elektrik sa¤layan sadece tek bir flirket var. Yapabilece¤i-
niz tek fley elektri¤i biraz daha dikkatli ve k›s›nt›l› kullanmak.
Yukar›daki iki örnekten flu davran›fllar› görüyoruz: Tüketiciler benzin fiyatlar›-
na ba¤l› olarak en ucuz benzin satan flirkete ulaflmak için tüketim adreslerini de-
¤ifltirebilmektedir. Bu flartlar alt›nda birbirine yak›n istasyonlar›n farkl› fiyat uygu-
lamas› mümkün olmayacakt›r. Buradaki benzin örne¤inde piyasa yap›s› rekabetçi-
dir. Rekabet sonucu benzinciler hemen hemen ayn› fiyattan benzin satmaktad›r.
Ancak, tüketiciler elektrik ya da do¤al gaz gibi tekelci konumdaki flirketlerin ürün-
lerini ancak k›s›nt›ya giderek tüketebilmekte, baflka bir adrese yönelememektedir.
Burada rekabetin eksik oldu¤u bir piyasa söz konusudur.
Rekabetçi bir piyasada
Bu örneklerden hareketle tam rekabetçi (ya da k›saca rekabetçi) bir piyasada bütün üretici ve tüketiciler
flu özelliklerin var oldu¤unu görmekteyiz: aç›s›ndan ürünün Pazar
fiyat› verili kabul edilir;
• Piyasada çok say›da üretici ve tüketici mevcuttur. Çok say›daki üretici ve tü- stratejik isteklere ba¤l›
keticilerin hiç birisi piyasadaki fiyat› tek bafl›na etkileme gücüne sahip de- olarak de¤ifltirilmesi söz
konusu olamaz.
Rekabetçi bir piyasada çok ¤ildir. Yani, rekabetçi bir piyasada her üretici ve tüketici ürünün fiyat›n›
say›da üretici ve tüketici
benzer nitelikteki homojen de¤ifltiremeden, verili olarak kabullenmek zorundad›r.
bir ürün üretmektedir. • Piyasada al›n›p sat›lan mal hemen hemen ayn› özelliklere sahiptir. Buna ho-
Rekabetçi bir piyasada
mojen mal özelli¤i diyoruz. Benzin, ekmek, süt gibi homojen ürünlerin üre-
mevcut kurulu flirketler tildi¤i piyasalar rekabet ortam›na daha yatk›nd›r.
piyasadaki konumlar›n› • Piyasaya baflka üreticilerin girifli ya da mevcut üreticilerin piyasadan ç›k›fl›
kullanarak her hangi bir
flekilde yeni flirketlerin önünde hiç bir engel yoktur. Mevcut bir iflletme, diyelim ki fiyat avantaj›n›
piyasaya girifllerini kullanarak veya piyasadaki varl›¤›n› tehdit unsuru olarak kullanarak rakip
engelleyemezler.
baflka iflletmelerin piyasaya girmesini engelleyemez.
SIRA S‹ZDE Gerçek yaflamda, homojen olmayan bir ürünü satan iflletmelerden oluflan bir piyasaya tam
SIRA S‹ZDE
1 rekabetçi bir piyasa de¤ildir diyebilir misiniz?
REKABETÇ‹ B‹R ‹fiLETMEN‹N GEL‹R, MAL‹YET VE
KÂRLARI
Fiyat
S al›c›,
O R Usatt›¤› ürünün Rekabetçi bir S Opiyasada
R U üretici olan bir flirket fiyat al›c›d›r, di¤erleri gibi kârlar›n›
piyasa fiyat› üzerinde hiçbir
kontrol gücü olmayan ve çoklulaflt›rmay› amaçlar.
piyasada belirlenen fiyat›
D ‹fiyat
K K Aolarak
T alan
Kâr›n ilk Dunsuru
‹KKAT
olarak önce flirketin toplam gelirlerini tan›mlayal›m. Ürünün fi-
verili
sat›c›d›r.
yat› p, sat›lan mal q ise, toplam gelir
TR = p xSIRA
q S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
olur. Burada dikkat edilecek husus fludur: yukar›da anlatt›¤›m›z tan›ma göre,
rekabetçi piyasadaki bir firma için üretip satt›¤› q miktar› ne olursa olsun, mal›n fi-
yat› p verili olarak kabul edilecektir.
Örne¤in bir benzinlikte benzinin fiyat›n›n litre bafl›na T5 oldu¤unu varsayal›m.
Benzinci günde 10.000 litre sat›yorsa toplam geliri 5 x 10.000 = T50.000’dir. Ben-
zinci 100.000 litre sat›yor olsa bile benzinin litre fiyat›n› etkilemesi söz konusu de-
¤ildir. Toplam gelir = 5 x 100.000 = T500.000.
fiimdi yeni bir örnek ile tan›flal›m. Lezzet F›r›n› pasta üretip satmaktad›r. F›r›-
n›n gelir tablosunu inceleyelim. Varsayal›m ki f›r›nda bir kg pasta T10’den sat›l-
maktad›r. F›r›nda 1 kg pasta üretilip sat›ld›¤›nda toplam geliri 1 x T10 = T10 ola-
cakt›r. E¤er 2 kg pasta üretilip sat›l›rsa toplam gelir T20’ye ç›kacakt›r.
‹NTERNET F›r›nda ‹daha
N T E R Nfazla
E T pasta üretildi¤ini ve 5 kg sat›ld›¤› düflünelim. Bu durumda
toplam gelir T50 olur. F›r›nda ne kadar pasta üretilmesi uygundur? (Öncelikle ama-
c›m›z›n kâr elde etmek oldu¤unu unutmayal›m).
Tablo 6.1 (1) (2) (3) (4) (5)

Lezzet F›r›n›’nda
Toplam, Ortalama ve Toplam Ürün Fiyat Toplam Gelir Ortalama Gelir Marjinal Gelir
Marjinal Gelirler
q (kg) (1 kg = T10) (TR = p x q) (AR = TR / q) (∆TR / ∆q)
0 10 0 - -
1 10 10 10 10
2 10 20 10 10
3 10 30 10 10
4 10 40 10 10
5 10 50 10 10
6. Ünite - Tam Rekabet Piyasas› 117
Tablo 6.1’in son iki sütununda bu soruya yan›t bulmaktay›z. Tablonun 4. sütu-
nu pasta sat›fl›ndan f›r›n›n elde etti¤i ortalama geliri vermektedir.
toplam gelir
q
Ortalama gelir =
Son sütunda ise f›r›nda pasta sat›fl›ndan do¤an marjinal gelir sergilenmektedir. Marjinal gelir, üretimde her
bir birimlik art›fl›n sa¤lad›¤›
F›r›n›n her 1 kg daha fazla pasta üretip satt›¤›nda marjinal geliri T10 olarak he- gelir art›fl›d›r.
saplanmaktad›r.
∆ (toplam gelir ) ∆TR

∆q ∆q
Marjinal gelir = =
Her birimlik üretim, f›r›na T10’lik ek bir gelir sa¤lamaktad›r. Görülece¤i gibi Rekabetçi bir iflletme için
fiyat = ortalama gelir =
marjinal gelir, ürünün piyasa fiyat›ndan baflka bir fley de¤ildir. marjinal gelir
Rekabetçi bir iflletme için ürünün piyasa fiyat› ayn› zamanda ortalama gelire ve
Rekabetçi bir iflletme için
marjinal gelirine eflittir. Rekabetçi iflletmeler fiyat› verili olarak kabul ettikleri için marjinal ve ortalama gelir,
ortalama gelirleri ve marjinal gelirleri, ne kadar mal sat›l›rsa sat›ls›n, kendi kararla- üretim miktar› ne olursa
r›na ba¤l› olarak de¤iflime u¤ramaz. olsun, ayn› kal›r.
6.1 no’lu tablo’da pasta sat›fllar› 1 kg’dan 5 kg’a kadar yükseltilmekte, kg fiyat›
T10 iken, f›r›n›n ortalama ve marjinal gelirleri T10 olarak ayn› kalmaktad›r.
Lezzet f›r›n›nda hafta sonunda sat›fllar›n 100 kg’a kadar yükseldi¤ini varsay›n›z.
SIRA S‹ZDE Pastan›n SIRA S‹ZDE
kilosu T10 olarak verili iken, rekabet koflullar› alt›nda f›r›n›n elde edece¤i ortalama gelir 2
ve marjinal gelir ne olacakt›r?
KÂRLARIN ÇOKLULAfiTIRILMASI ‹LKES‹

Her üretici iflletmenin amac› kâr› çoklulaflt›rmakt›r dedik. S O R U Kâr, toplam gelirS veO toplam
R U
maliyetler aras›ndaki farka
Kâr = toplam gelirler - toplam maliyetler eflittir.
D‹KKAT D‹KKAT
oldu¤una göre, D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
Kâr = TR - TC SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
S O R U S O R U
Kâr = p x q -TC
‹ktisatç›lar›n toplam maliyetler içinde muhasebe maliyetlerine ek olarak
D ‹ K Kf›rsat
A T maliyetle- D‹KKAT
rini de eklediklerini unutmay›n›z.
N N
KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P KSIRA
‹ T S‹ZDE
A P
Ekonomik maliyetler = muhasebe maliyetleri - f›rsat maliyetleri
Di¤er yandan
Kâr = Toplam gelir - muhasebe maliyetleri - f›rsat maliyetleri
Bu konuda 5 no’lu üniteyi tekrar gözden geçiriniz. K ‹ T A P K ‹ T A P

Lezzet F›r›n› örne¤imize devam edersek, iflletmenin kârlar›n› ‹ N T Ehesaplayabilmek
RNET ‹NTERNET
için maliyetlerine ait bilgilere ihtiyac›m›z olacakt›r. F›r›n›n sabit maliyetlerinin T5
oldu¤unu, de¤iflken maliyetlerinin ise 1 kg ekmek için T3; 2 Tkg E L Eiçin O N 5 kg için
V ‹ Z YT7, TELEV‹ZYON
ise T33’ye kadar yükseldi¤ini düflünelim.
F›r›nda üretim yap›lmaz ise kâr = 0 - 5 0 -T5’dir. Bir kg üretim yap›ld›¤›nda top-
lam maliyetler = sabit maliyetler + de¤iflken maliyetler = T8 olmaktad›r. 1 kg pas-
ta T10’ye sat›ld›¤›na göre, kâr = p x q = 10 x 1 - 8 = T2 olur. 2 ‹kg
NTERNET
pasta üretimi so- ‹NTERNET
nucunda kârlar›n T8’ye yükseldi¤ini görüyoruz. Kârlardaki art›fl 8 - 2 = T6’dir. Bu

rakam›n ayn› zamanda marjinal gelir ile marjinal maliyetler aras›ndaki farka (10 - 4
= 6) eflit oldu¤unu inceleyiniz.
Bu flekilde hesaplar›m›z› 6.2 no’lu fiekil’de sürdürelim.
Tablo 6.2
Lezzet Pasta F›r›n›’nda Gelirler, Maliyetler ve Kâr›n Hesaplanmas›
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)
Toplam Toplam Sabit De¤iflken Toplam Marjinal Marjinal Kârlardaki
Kâr
ürün Gelir Maliyetler Maliyetler Maliyetler Gelir Maliyetler Art›fl
(TR-TC)
(1,000 kg) TR = p x q (TFC) (TVC) (TC=TFC+TVC) (MR=∆TR/∆Q) (MC=∆TC/∆Q) (MR-MC)
0 0.0 5.0 0.0 5.0 -5.0 - -

1 10.0 5.0 3.0 8.0 2.0 10.0 3.0 7.0
2 20.0 5.0 7.0 12.0 8.0 10.0 4.0 6.0
3 30.0 5.0 14.0 19.0 11.0 10.0 7.0 3.0
4 40.0 5.0 23.0 28.0 12.0 10.0 9.0 1.0
5 50.0 5.0 33.0 38.0 12.0 10.0 10.0 0.0
6 60.0 5.0 45.0 50.0 10.0 10.0 12.0 -2.0
7 70.0 5.0 60.0 65.0 5.0 10.0 15.0 -5.0
Not: 1 kg pasta: T10
Tablodaki hesaplamalar›m›zdan kârlardaki art›fl miktar›n› son sütunda izleyebi-

liriz. Bu sütun iflletme aç›s›ndan son derece önemli bir bilgi sunmaktad›r. Unutma-
yal›m ki “kâr elde etmek” amac›yla üretimde bulunmaktay›z. Tablo’nun son sütu-
nu her üretim düzeyinde bize kârlar›n art›p artmad›¤›n› göstermektedir. Amac›m›z
kârlar› en çoklulaflt›rmak oldu¤una göre, kârlardaki art›fl›n s›f›r oldu¤u düzeye ka-
dar üretimi artt›rmaya devam etmeliyiz demektir.
Tablo’daki verileri inceleyelim. Lezzet F›r›n›’nda 3 kg pasta üretildi¤inde kâr ar-
t›fl miktar› T3; 4 kg üretti¤imizde ise sadece T1 olmaktad›r. 5 kg üretirsek art›k kâr›-
m›z› daha fazla artt›ramad›¤›m›z› görürüz. E¤er 6 kg üretim yaparsak art›k kârlar›-
m›zdaki de¤iflim negatif olmaktad›r (-2).
Kâr›n ençoklulaflt›r›ld›¤› Örne¤imize göre kârlar›m›zdaki art›fl›n 0 oldu¤u noktaya kadar üretim yapma-
üretim miktar› kârlardaki
art›fl›n s›f›r oldu¤u üretim
m›z; o noktada da kâr›m›z›n art›k en çok oldu¤u noktaya geldi¤imizi tespit etmek-
düzeyidir. teyiz. Yani 5 kg üretim yapt›¤›m›zda kârlar›m›z T12’ye ulaflmakta ve bundan daha
yukar›ya ç›kart›lamamaktad›r. ‹flletmenin kâr›n› en çoklulaflt›rabildi¤i üretim düze-
yi 5 kg pastad›r. Bu noktada kârlardaki art›fl s›f›rd›r.
Kârlar›n› en çoklulaflt›rmak Bu miktar› marjinal maliyet = marjinal gelir prensibiyle bulmufl olduk. Do-
için flirketler marjinal lay›s›yla, kârlar›n› en çoklulaflt›rmay› amaçlayan bir iflletme marjinal maliyetlerini
maliyetlerini marjinal gelire
eflitlerler. Marjinal gelir marjinal gelire
fiyata eflit oldu¤u için,
marjinal maliyetlerin fiyata Kârlar› en çoklulaflt›rmak için MC = MR
eflitlenmesi ayn› sonucu
verir. eflitlemelidir.
Unutmayal›m ki rekabetçi bir iflletmede marjinal gelir ürünün fiyat›na eflittir.
Dolay›s›yla kâr en çoklulaflt›rmas› ilkesi marjinal maliyet = fiyat fleklinde de ifa-
de edilebilir.
Tam rekabetçi piyasalarda fiyat marjinal gelire eflittir. O yüzden kâr en çoklu-
SIRAfiyat›na
laflt›r›mas› için rekabetçi iflletmelerin marjinal maliyetlerini ürün S‹ZDE eflitleme- SIRA S‹ZDE
leri gerekmektedir.
MARJ‹NAL GEL‹R VE MAL‹YET E⁄R‹LER‹
6.1 no’lu fiekil’de iflletmenin marjinal maliyet e¤risi MC ile, ortalama toplam mali-
S O R U S O R U
yet e¤risi ise ATC ile gösterilmektedir.
ATC e¤risinin, MC e¤risini en düflük noktada kesmekte oldu¤unu unutmay›n›z.

D ‹ K K A T Bu konuda D‹KKAT
5 no’lu üniteyi tekrar gözden geçiriniz.
N N
Marjinal gelir (MR) ve ortalama gelir (AR) düzeyi ise ürünün fiyat›, p, taraf›ndan
yatay bir çizgi olarak çizilmektedir.
fiekil 6.1
Ortalama ve Rekabetçi Bir
Marjinal K ‹ T A P K ‹ T A P
‹flletmede Kâr›n
Maliyet Çoklulaflt›r›lmas›
MC
ATC
MR=AR
q1 q* q2 Üretim Miktar›
Kâr en çoklulaflt›r›lmas› prensibi marjinal maliyet ve marjinal gelir e¤rilerinin

birbirine eflit oldu¤u noktay› bulmam›z› gerektirmektedir. q* üretim düzeyi kâr›n
en çok k›l›nd›¤› üretim miktar›n› verir.
Buraya kadar ö¤rendiklerimizi 6.1 no’lu fieklin yard›m›yla tekrarlayal›m:
Kârlar›n en çoklulaflt›r›ld›¤› optimal üretim miktar›na ulaflmak için:
• Marjinal maliyet e¤risini marjinal gelir e¤risine eflitlemek gerekmektedir;
• Marjinal maliyet e¤risi marjinal gelirin alt›nda oldu¤u durumlarda (q1 gibi)
üretimin artt›r›lmas› kârlar› yükseltecektir.
• Marjinal maliyet e¤risi marjinal gelirin üstündeyse (q2 gibi) üretimi k›smak,
kârlar› yükseltecektir.
Bu ilkelerden hareketle iflletmelerin fiyatlara karfl›l›k üretim miktar›n› veren
arz e¤risini tan›mlayabiliriz.
Rekabetçi bir iflletme, marjinal maliyetinin marjinal gelirine eflit oldu¤u noktada üretim
yap›yorsa; bu o iflletmenin mutlaka kâr etti¤i anlam›na gelir mi? 3
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
REKABETÇ‹ ‹fiLETMELER‹N KISA DÖNEMDE ARZ

E⁄R‹S‹
Arz e¤risi ürünün fiyat› ile Arz e¤risi iflletmelerin her fiyat karfl›l›¤›nda piyasaya sunacaklar› ürün miktar›n›
piyasaya sunulan ürün
miktar› aras›ndaki iliflkiyi
gösterir.
gösterir. Piyasaya sunulan ürün miktar›n›n belirlenmesi kârar›n›n ard›nda kâr›n en çok-
lulaflt›r›lmas› ilkesinin yatt›¤›n› biliyoruz. Biraz önce de rekabetçi bir iflletmenin
kâr›n› en çoklulaflt›rmak amac›yla marjinal maliyetlerini ürünün fiyat›na eflitlemesi
gerekti¤ini gördük.
Kâr en çoklulaflt›r›lmas› Bu ilkeler ›fl›¤›nda ürünün fiyat› Pazar koflullar›na ba¤l› olarak de¤ifltikçe kâr›n
yapan rekabetçi bir iflletme, en çoklulaflt›r›laca¤› üretim düzeyi de de¤iflecektir.
üretmekte oldu¤u ürünün
veri ald›¤› fiyat› de¤ifltikçe Her fiyat de¤iflikli¤inde kâr›n en çoklulaflt›r›lmas› ilkesi ayn›d›r: marjinal mali-
piyasaya mal arz›n› da yetleri fiyata eflitle.
de¤ifltirecektir.
Bu ilkeyi fiekil 6.2 arac›l›¤›yla göstermekteyiz. fiekilde iflletmenin marjinal mali-
yet e¤risi MC ile, ortalama de¤iflken maliyetleri AVC ile, ortalama toplam maliyet-
ler ise ATC ile gösterilmektedir.
fiekil 6.2
Rekabetçi Bir
‹flletmede K›sa MC
Maliyetler ve
Dönemde Arz E¤risi Gelirler ATC
ve Üretim Firman›n e¤risi
Maliyetleri marjinal maliyet AVC
e¤risine eflittir.
P3 MR3
P2 MR2
P1 MR1
pmin MR0
qmin q1 q2 q3 Ürün Miktar›

Ancak fiyat Pmin<AVC
olursa firma üretimi
durdurur.
SIRA S‹ZDE fiekilde AVC SIRA

ile ATC e¤rilerinin MC ile kesiflme noktalar›nda en düflük düzeyde olduklar›-
S‹ZDE
3 n› hat›rlay›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ Möncelikle p düzeyinde oldu¤unu düflünelim. Bu durumda re-

Piyasa fiyat›n›n 1
kabetçi iflletmenin üretim düzeyi MC = MR1 = p1 eflitli¤ine dayanarak q1 düzeyin-
S O R U de olacakt›r.Sfiimdi
O R U Pazar ekonomisinin koflullar›na göre ürünün fiyat›n›n p2’ye, da-
ha sonra da p3’e de¤in yükseldi¤ini düflünelim. Fiyatlar› verili olarak kabul eden
rekabetçi iflletme her defas›nda marjinal maliyetlerini fiyata eflitleyecek ve üretim
D‹KKAT D‹KKAT
düzeyini önce q2’ye, sonra da q3’e ç›kartacakt›r. O halde pazar fiyat› p1 ise kârlar›
en çok k›lan üretim düzeyi q1; p2 ise q2; p3 ise q3 olacakt›r.
N N
Dolay›s›yla fiyatlar ile arz edilen miktar marjinal maliyet e¤risi boyunca belirle- K›sa dönemde rekabetçi
iflletmenin arz e¤risi
nir. K›sa dönemde rekabetçi iflletmenin arz e¤risi marjinal maliyet e¤risi ile veril- marjinal maliyet e¤risine
mektedir. eflittir
K›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin arz e¤risi yukar› e¤imlidir.SIRA

Yani,S‹ZDE
mal›n fiyat› art- SIRA S‹ZDE
t›kça, üretilen ürün miktar› da artmaktad›r. Bunun nedenini iktisatç›lar nas›l aç›klamak- 4
tad›r?
Ancak burada önemli bir hususun alt›n› çizmemiz gerekmektedir. ‹flletmelerin

S O R Uedip etmeme
k›sa dönemde karfl›laflt›klar› kararlardan en önemlisi üretime devam S O R U
karar›d›r. 5. Ünitede tan›flt›¤›m›z Bol Ekmek F›r›n›n› hat›rlayal›m. F›r›n›n kira be-
deli, elektrik aboneli¤i, makinelerin al›m maliyeti gibi unsurlardan oluflan T10.000
D‹KKAT D‹KKAT
düzeyinde bir sabit maliyeti var idi. F›r›n›n hiç ekmek üretimi yapmad›¤› durum-
da sadece sabit maliyetlerini karfl›lamas› gerekecektir. Bu durumda “kâr›” sabit ma-
N N
liyetlerinin eksi halidir. Yani, hiç üretim yap›lmam›fla kâr:
= toplam gelir - sabit maliyetler

= 0 - TFC AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
= - TFC
Öte yandan f›r›n›n üretime bafllad›¤›n› ve her üretim düzeyinde

K ‹ T kârlar›n›
A P hesap- K ‹ T A P
lad›¤›n› varsayal›m. Üretim yap›l›rken kâr:
= toplam gelir - toplam maliyetler TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

= toplam gelir - de¤iflken maliyetler - sabit maliyetler
= TR - TVC - TFC
fiimdi iki olas› karar› yan yana koyal›m: ‹NTERNET ‹NTERNET
Üretimden Vazgeçildi¤inde Kâr Üretim Yap›ld›¤›nda Kâr
-TFC >?< TR- TFC - TVC
0 >?< TR-TVC
TVC >?< TR
Kârlar›m›z, e¤er üretimden vazgeçilmifl ise TVC, üretim yap›l›yorsa TR olacak-

t›r. TVC ile TR’yi karfl›laflt›rmak durumunday›z. Hangi durumda “kâr” yüksekse ka-
rar›m›z› ona göre verece¤iz. Her iki ifadeyi de üretim miktar›na (q’ya) bölelim:
TVC TR
> ?<
q q
TVC / q : ortalama de¤iflken maliyetleri

TR / q : ortalama geliri
vermektedir. Ortalama gelirin rekabetçi iflletme aç›s›ndan marjinal gelire ve fiya- K›sa dönemde rekabetçi bir
ta eflit oldu¤unu unutmay›n›z. Böylelikle AVC ile p karfl›laflt›r›lmas›n› elde ederiz. iflletmenin ortalama
de¤iflken maliyetleri fiyat›n
K›sa dönemde iflletmenin ortalama de¤iflken maliyetleri fiyattan düflük ise ifllet- üstüne ç›karsa üretim
me üretimini durdurmal›d›r. E¤er fiyat AVC’den yüksekse üretime devam edecek- durdurulacakt›r. Arz e¤risi
ancak fiyat›n ortalama
tir. O halde, de¤iflken maliyetlerin
K›sa dönemde arz e¤risi fiyat›n ortalama de¤iflken maliyetten yüksek oldu¤u üstünde kald›¤› durumda
elde edilebilir.
üretim düzeyinden bafllamal›d›r.
K›sa dönemde rekabetçi bir Bu durumu 6.2 no’lu fiekilde pmin fiyat›yla göstermekteyiz. Pazardaki fiyatlar
iflletmenin arz e¤risi
marjinal maliyetin AVC pmin’in alt›na düflerse art›k ortalama de¤iflken maliyetler karfl›lanamamaktad›r. ‹fl-
üstünde kalan bölümüdür. letme sabit maliyetlerin kayb›na r›za gösterip üretimden çekilmelidir. Aksi takdir-
de üretime devam ederse zarar› daha da büyük olacakt›r. 6.2 no’lu flekilde bu dü-
zey qmin olarak verilmektedir.
O halde 6.2 no’lu fiekilde
iflletmenin k›sa dönemdeki arz e¤risi, marjinal maliyetlerin ortalama de¤iflken
maliyetlerin üstünde kalan bölümü
olarak çizilecektir. Bu çizimi bir kez de fiekil 6.3’te göstermekteyiz.
fiekil 6.3
Rekabetçi Bir
‹flletmede K›sa
Dönemde Arz E¤risi Maliyetler ve
Gelirler MC
AVC
Arz E¤risi MC’nin

AVC’nin üstünde
kald›¤› bölümdür
Ürün Miktar›
fiekilde marjinal maliyet e¤risinin AVC üstünde kald›¤› bölüm k›sa dönemde
flirketin arz e¤risini göstermektedir.
SIRA S‹ZDE K›sa dönemde,

SIRAe¤er rekabetçi bir firman›n üretti¤i ürünün fiyat›, iflletmenin ortalama top-
S‹ZDE
5 lam maliyetinden küçükse, iflletme üretime devem etmeli midir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E Lpiyasan›n
‹M
Peki rekabetçi dengesi uzun dönemde nas›l elde edilmektedir? fiim-
di bu konuya e¤ilelim.
S O R U S O R U
REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN DÖNEM KARARLARI
Uzun Uzun dönem kavram›n› anlamak için önce k›sa dönemden ne anlad›¤›m›z hat›rla-
D ‹dönemde
K K A T rekabetçi D‹KKAT
piyasaya yeni iflletmeler yal›m. 5 no’lu Ünite’de k›sa dönemde iflletmelerin,
girebilir; mevcut firmalar
piyasadan çekilebilir; üretim • En az bir üretim faktörünün sabit kald›¤›n›; ve
N N
SIRA S‹ZDE
faktörleri artt›r›labilir. SIRA S‹ZDE
• Piyasaya baflka iflletmelerin giriflinin ya da mevcut firmalar›n piyasay› terk
eidflinin söz konusu olamayaca¤›
AMAÇLARIMIZ
süreyi anlad›¤›m›z
AMAÇLARIMIZ
vurgulam›fl idik.
Uzun dönemde rekabetçi Dolay›s›yla, uzun dönemde rekabetçi piyasaya girifl - ç›k›fl serbest ve üretim
piyasaya girifl yapacak yeni
iflletmeler mevcut kârl›l›k
faktörleri artt›r›labilmektedir.
durumuna
K ‹ T Agöre P karar RekabetçiK ‹bir
T Apiyasaya
P baflka rakip iflletmelerin girmesi ya da mevcut firmalar›n
vereceklerdir sektörden çekilmesi ise sektörün kârl›l›¤›na ba¤l›d›r. Bu durumda piyasadaki kâr
düzeyini belirlemekle ifle koyulal›m.
TELEV‹ZYON Önce kâr
T E L denklemini
EV‹ZYON hat›rlayal›m. Sembol olarak gösterirsek, TR: Toplam gelir;
TC: Toplam maliyetler ise,
Kâr = TR - TC
‹NTERNET = p‹ NxT qE R-NTC
ET
Eflitli¤in sa¤ taraf›n› ortalamalar cinsinden ifade edebilmek için q’yla çarp›p, bö-
lelim.
q
q
Kâr = (p x q - TC) x
Kâr = (p - TC/q) x q
TC/q ifadesinin ortalama toplam maliyetleri verdi¤ini biliyoruz. O halde,
Kâr = (p - ATC) x q
O halde, p > ATC ise, yani fiyat ortalama toplam maliyetlerden yüksek ise kâr- Fiyat, ortalama toplam
lar pozitif; aksi takdirde negatiftir. maliyetlerden yüksek ise
(p>ATC) kârlar s›f›rdan
6.1 no’lu fiekile geri dönelim. fiekilde ortalama toplam maliyet e¤risinin ald›¤› büyük, yani pozitif; p>ATC
konuma dikkat ediniz. ise kârlar s›f›rdan küçük,
yani negatiftir.
fiekilde ATC e¤risi fiyat›n alt›nda kalmaktad›r. Dolay›s›yla, orada pozitif kâr el-
de eden bir iflletmenin durumunu yans›tmaktayd›k. fiirketin kâr miktar›n› belirle-
mek için flekli daha aç›k olarak 6.4’te gösterelim. 6.4 no’lu fiekil’de ortalama top-
lam maliyetlerin konumuna ba¤l› olarak pozitif veya negatif kâr (zarar) durumlar›
sergilenmektedir.
fiekil 6.4
Rekabetçi
Maliyetler ve MC Maliyetler ve MC
Gelirler Gelirler ‹flletmelerde Kârlar
AFC ATC
Kâr
Zarar
P MR P MR
q* Ürün Miktar› q* Ürün Miktar›

Kâr elde eden flirket Zarar elde eden flirket
fieklin sol panelinde, piyasa fiyat› verili iken marjinal maliyetler e¤risinden kâr›
en çoklulaflt›ran üretim miktar› q* belirlenmektedir. Ortalama toplam maliyetlerin
konumu q* üretim düzeyinde fiyat›n ATC e¤risinin üstünde kald›¤›n› göstermekte-
dir. Taral› alan flirkeitn toplam kâr›n› vermektedir.
fieklin sa¤ panelinde ise fiyat düzeyine ba¤l› olarak belirlenen q* miktar› kâr
çoklulaflt›rmas› yapmas›na ra¤men flirketin zarar etti¤i görülmektedir. Fiyat düzeyi
ATC e¤risinin alt›nda kalmaktad›r. Uzun dönemde bu firman›n piyasadan çekilme-
si beklenir.
REKABETÇ‹ P‹YASALARDA UZUN DÖNEM DENGES‹

fiimdi 6.4 no’lu fleklin sol panelinde var olan durumun hüküm sürdü¤ünü varsaya- Piyasada pozitif kârlar›n
l›m. Piyasadaki mevcut flirketler pozitif kâr sa¤lamaktad›r. Bu durum potansiyel ra- varl›¤› yeni rakip üreticilerin
piyasaya gelmesini
kip üreticileri de harekete geçirecektir. Böylelikle piyasada yeni flirketler boy gös- uyarmaktad›r.
terecektir.
Piyasada yeni firmalar›n sa¤lad›¤› yeni üretim kapasitesi sayesinde üretim mik- Yeni flirketler piyasaya
girdikçe mal arz› genifller,
tar› artacakt›r. Uzun dönemde üretimdeki art›fl sonucunda Pazar fiyat›n›n düflmeye piyasa fiyat› düfler ve kârlar
bafllamas› beklenir. Bu süreç boyunca kâr miktar› yavafl yavafl eritilmeye bafllan›r. s›f›ra do¤ru geriler.
Nihayetinde art›k pozitif kâr›n s›f›rland›¤› noktada yeni iflletmelerin piyasaya gir-
mesi için herhangi bir dürtü de kalmam›fl olacakt›r.
Rekabetçi bir piyasada uzun Yeni bir dengeye ulaflt›k. Uzun dönemde gerçekleflebilece¤ini düflündü¤ümüz
dönemde ortalama toplam
maliyetler en düflük bu dengenin özelliklerini an›msayal›m:
düzeydedir. • Fiyat marjinal maliyete eflittir (kâr çoklulaflt›r›lmas› koflulu)
• Fiyat ortalama toplam maliyete eflitlenmifltir (uzun dönemde rekabetin so-
nucunda s›f›r kâr koflulu)
Dolay›s›yla rekabetçi bir piyasada girifl - ç›k›fllar tamamland›¤›nda piyasada
fiyat = marjinal maliyet = ortalama toplam maliyet
eflitli¤i sa¤lanm›fl olacakt›r.

6.5 no’lu fiekil piyasan›n uzun dönem dengesini betimlemektedir. fiekilde q*
düzeyinde fiyat = MC = AC (ATC) eflitli¤i sa¤lanmaktad›r. Kârlar en çoklulaflt›-
r›lmakta, ancak fiyat = AC düzeyinde gerçekleflti¤i için pozitif kâr elde edilme-
mektedir.
fiekil 6.5
Rekabetçi Piyasada
Uzun Dönem
Maliyetler ve MC
Dengesi (Pozitif Gelirler pozitif kâr AC
Kâr=0) 0’a gider.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE P=AC
P MR
AC en düflük
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M düzeyde.
q* Ürün Miktar›
S O R U S O R U
D‹KKAT Ortalama toplam

D ‹ K K maliyet
AT e¤risinin, marjinal maliyet e¤risini en düflük noktada kesti¤ini
biliyoruz. O halde uzun dönem piyasa dengesine ulaflan rekabetçi bir flirkette üretim fiya-
t›n›n ortalama toplam maliyetlerinin en düflük oldu¤u noktada üretim yap›lmas›n› sa¤laya-
N N
cakt›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ E¤er rekabetçi
SIRApiyasada
S‹ZDE faaliyet gösteren iflletmeler iktisadi kâr elde ediyorlarsa piyasada
AMAÇLARIMIZ
6 neler olur?
KD Ü‹ fiTÜ NAE LP‹ M DK Ü‹fipiyasalar›n

Rekabetçi ÜTN EAL ‹PM bu özelli¤i toplumsal refah aç›s›ndan kuflkusuz çok önem-
lidir. Rekabetçi piyasalarda çal›flan iflletmeler ekonomideki kaynaklar›n en ucuza;
S O R U dolay›s›yla, enS O verimli
R U olarak kullan›lmas›n› sa¤lamaktad›r.
TELEV‹ZYON Rekabet
T E Lkoflullar›n›n
EV‹ZYON sa¤lanmas›n›n ve korunmas›n›n önemi burada yatmaktad›r.
D‹KKAT D‹KKAT
SIRA S‹ZDE Rekabetçi bir iflletme
SIRA S‹ZDEkâr› en çoklulaflt›rmaya çal›flmas›na ra¤men kaynaklar›n etkin da¤›-
7 t›m›n› sa¤layabilir mi?
N N
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET ‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
S O R U S O R U
K D‹ ‹ TK KAA TP K D ‹‹ KTK AA T P
N N
Özet
N
A M A Ç Rekabetçi piyasalar› tan›mlamak.
Rekabetçi piyasalarda fiyatlar ile arz edilen mik-
1 tar marjinal maliyet e¤risi boyunca belirlenir. K›-
Rekabetçi bir piyasay› tan›mlarken üç özellik
sa dönemde rekabetçi iflletmenin arz e¤risi mar-
söz konusudur: Piyasada çok say›da üretici ve
jinal maliyet e¤risi ile verilmektedir. K›sa dönem-
tüketici mevcuttur. Çok say›daki üretici ve tüke-
de rekabetçi bir iflletmenin ortalama de¤iflken
ticilerin hiç birisi piyasadaki fiyat› tek bafl›na et-
maliyetleri fiyat›n üstüne ç›karsa üretim durduru-
kileme gücüne sahip de¤ildir. Yani, rekabetçi
lacakt›r. Arz e¤risi ancak fiyat›n ortalama de¤ifl-
bir piyasada her üretici ve tüketici ürünün fiya-
ken maliyetlerin üstünde kald›¤› durumda elde
t›n› de¤ifltiremeden, verili olarak kabullenmek
edilebilir.
zorundad›r.
K›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin arz e¤risi
Piyasada al›n›p sat›lan mal hemen hemen ayn›
marjinal maliyetin AVC üstünde kalan bölümüdür
özelliklere sahiptir. Buna homojen mal özelli¤i
N
denilmektedir. Benzin, ekmek, süt gibi homojen
Rekabetçi piyasalarda uzun dönem dengesini
ürünlerin üretildi¤i piyasalar rekabet ortam›na A M A Ç
3 aç›klamak.
daha yatk›nd›r.
Uzun dönemde rekabetçi piyasaya yeni iflletme-
Piyasaya baflka üreticilerin girifli ya da mevcut
ler girebilir; mevcut firmalar piyasadan çekilebi-
üreticilerin piyasadan ç›k›fl› önünde hiç bir engel
lir; üretim faktörleri artt›r›labilir. Rekabetçi bir pi-
yoktur. Mevcut bir iflletme, diyelim ki fiyat avan-
yasaya baflka rakip iflletmelerin girmesi ya da
taj›n› kullanarak veya piyasadaki varl›¤›n› tehdit
mevcut firmalar›n sektörden çekilmesi ise sektö-
unsuru olarak kullanarak rakip baflka iflletmele-
rün kârl›l›¤›na ba¤l›d›r.
rin piyasaya girmesini engelleyemez.
Fiyat, ortalama toplam maliyetlerden yüksek ise
Marjinal gelir, üretimde her bir birimlik art›fl›n
(p>AC) kârlar s›f›rdan büyük, yani pozitif; p>AC
sa¤lad›¤› gelir art›fl›d›r. Rekabetçi bir iflletme için
ise kârlar s›f›rdan küçük, yani negatiftir. Piyasada
ürünün piyasa fiyat› ayn› zamanda ortalama geli-
pozitif kârlar›n varl›¤› yeni rakip üreticilerin pi-
re ve marjinal gelirine eflittir. Rekabetçi iflletme-
yasaya gelmesini uyarmaktad›r.
ler fiyat› verili olarak kabul ettikleri için ortalama
Yeni flirketler piyasaya girdikçe mal arz› genifller,
gelirleri ve marjinal gelirleri, ne kadar mal sat›l›r-
piyasa fiyat› düfler ve kârlar s›f›ra do¤ru geriler.
sa sat›ls›n, kendi kararlar›na ba¤l› olarak de¤ifli-
Dolay›s›yla rekabetçi bir piyasada girifl - ç›k›fllar
me u¤ramaz.
tamamland›¤›nda piyasada
N
A M A Ç
K›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin üretim fiyat = marjinal maliyet = ortalama toplam maliyet
2 miktar›n› ve arz e¤risinin biçimini aç›klamak.
eflitli¤i sa¤lanm›fl olacakt›r.
Kâr, toplam gelir ve toplam maliyetler aras›nda-
N
ki farka eflittir.
Rekabetçi piyasalarda uzun dönemde sosyal re-
‹ktisatç›lar›n toplam maliyetler kavram› tan›m› A M A Ç
4 fah›n çoklulaflt›r›lmas›n› ve korunmas›n› aç›kla-

içinde muhasebe maliyetlerine ek olarak f›rsat
mak.
maliyetleri de eklenmektedir. Kâr = Toplam ge-
Rekabetçi bir piyasada uzun dönemde ortalama
lir - muhasebe maliyetleri - f›rsat maliyetleri
toplam maliyetler en düflük düzeydedir.
Kâr›n ençoklulaflt›r›ld›¤› üretim miktar› kârlarda-
Rekabetçi piyasalar›n bu özelli¤i toplumsal refah
ki art›fl›n s›f›r oldu¤u üretim düzeyidir.
aç›s›ndan kuflkusuz çok önemlidir. Rekabetçi pi-
Tam rekabetçi piyasalarda fiyat marjinal gelire
yasalarda çal›flan iflletmeler ekonomideki kay-
eflittir. O yüzden kâr en çoklulaflt›r›mas› için re-
naklar›n en ucuza; dolay›s›yla, en verimli olarak
kabetçi iflletmelerin marjinal maliyetlerini ürün
kullan›lmas›n› sa¤lamaktad›r.
fiyat›na eflitlemeleri gerekmektedir.
1. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetçi bir piyasada ge- 6. Kâr en çoklulaflt›rmas› yapan rekabetçi bir iflletme,
çerli de¤ildir? üretmekte oldu¤u ürünün veri ald›¤› fiyat› de¤ifltikçe
a. Piyasada çok say›da üretici vard›r. afla¤›dakilerden hangisini de¤ifltirir?
b. Piyasada çok say›da tüketici vard›r. a. Sabit maliyetlerini
c. Piyasada üretilen ürün homojendir. b. ‹flçi say›s›n›
d. Üreticiler ürünün sat›fl fiyat›n› kendileri belirler- c. Marjinal maliyetlerini
ler. d. Toplam gelirini
e. Ürün fiyat verilidir. e. Piyasaya mal arz›n›
2. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetçi bir iflletmenin k›- 7. K›sa dönemde rekabetçi iflletmenin arz e¤risi afla¤›-
sa dönemde arz e¤risini belirtmekte önemlidir? dakilerden hangisine eflittir?
a. ‹flletmenin kârlar› s›f›rd›r. a. Ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin azalan bö-
b. Fiyat ortalama sabit maliyetlerin alt›ndad›r. lümüne
c. Fiyat marjinal gelirin alt›ndad›r. b. Ortalama toplam maliyet e¤risinin artan bölü-
d. Fiyat ortalama de¤iflken maliyetlere eflit oldu¤u müne
durumda üretici üretim yapmada karars›zd›r. c. Marjinal maliyetin AVC üstünde kalan bölümü-
e. K›sa dönemde kârlar s›f›rd›r. ne
d. Toplam gelir e¤risinin tepe noktas›na
3. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetçi bir iflletmenin e. Marjinal gelir e¤risinin artan bölümüne
uzun dönem dengesini belirtir?
a. ‹flletmenin kârlar› s›n›rs›z art›r›labilir. 8. Afla¤›dakilerden hangisi rekabetçi piyasada uzun dö-
b. ‹flletmenin kârlar› negatiftir. nemde gerçekleflenlerden birisi de¤ildir?
c. ‹flletmenin marjinal maliyetleri s›f›rd›r. a. Piyasaya yeni iflletmeler girebilir
d. ‹flletmede fiyat ve ortalama toplam maliyetler b. Firma taraf›ndan ürünün sat›fl fiyat› belirlenir
eflitlenmifltir. c. Mevcut firmalar piyasadan çekilebilir
e. ‹flletme zarar elde etse dahi sektörü terk ede- d. Üretim faktörleri artt›r›labilir
mez. e. Kâr çoklulaflt›rmas› yapmaya çal›fl›l›r
4. Rekabetçi bir iflletme için ürünün piyasa fiyat› afla¤›- 9. Rekabetçi bir piyasada uzun dönmede pozitif kâr el-
dakilerden hangisine eflittir? de etmek için gerekli koflul afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Marjinal gelir a. P > ATC
b. Toplam gelir b. P < ATC
c. Marjinal maliyet c. MC = MR
d. Toplam ürün d. TC > TR
e. Toplam maliyet e. MC > AVC
5. Rekabetçi bir iflletmede kârlar›n en çoklulaflt›r›lmas› 10. Rekabetçi bir piyasada afla¤›dakilerden hangisi ye-
için marjinal maliyet afla¤›dakilerden hangisine eflitlen- ni rakip üreticilerin piyasaya gelmesine neden olur?
melidir? a. Pazar fiyat›n›n düflmeye bafllamas›
a. Toplam maliyet b. ‹flgücü maliyetlerinin artmas›
b. Fiyat c. Piyasada pozitif kârlar›n varl›¤›
c. Toplam gelir d. Sabit maliyetlerin azalmas›
d. Sabit maliyet e. Fiyat›n ortalama toplam maliyete eflitlenmesi
e. Ortalama gelir
“ 11 fiubat 2011, Cuma

bunlar bizim alt gelir grubundaki insanlar›m›z› üzer.
Genelde enflasyonda art›fla yol açar.
Görülüyor ki, en k›sa zamanda tar›m ürünlerinde ken-
Dünyada tar›m ürünü fiyatlar› artmaya bafllad› (G›- di kendimize yeter hale gelmemiz flart. Topra¤›m›z var.
da fiyatlar› artacak) ‹nsan›m›z var. Son y›llarda (Allah için) Hükümet tar›ma
Önceki hafta FAO (Birleflmifl Milletlerin G›da ve Tar›n büyük destek veriyor. S›f›r faizle kredi veriliyor. Kredi
Örgütü) dünyada bafll›ca tar›m ürünlerinde fiyatlar›n faizi bütçeden karfl›lan›yor. Girdi fiyatlar›nda, ürün fi-
h›zla yükselmeye bafllad›¤›n› duyurdu. yatlar›nda destek primi ödeniyor.
FAO taraf›ndan düzenlenen ve 2002-2004 y›llar› ortala- Buna ra¤men k›rm›z› et, ya¤l› tohumlar, bakliyat gibi
mas› 100 olan endekse göre, flimdilerde fleker fiyatlar› ana tar›m ürünlerinde arz yetersizli¤i var. Demek ki uy-
420’ler, ya¤lar 277’ler, tah›llar 244’ler, süt ürünleri gulanan politika ve al›nan tedbirlerde bir hata var. Bu
221’ler, etler 165’ler dolay›nda. nedenle çabalar ve destek için harcanan paralar sonuç
Önceki gün dünya piyasalar› Çin’den gelen kurakl›k vermiyor. O halde bu hatay› bulal›m. Yoksa, bir yanda
haberiyle sars›ld›. Dünyada en çok tah›l tüketen Çin’de, nüfus artarken, öte yanda tar›m ürünlerinde yetersizlik
bu y›l görülmemifl bir kurakl›k nedeniyle ürünler tarla- giderek daha ciddi sorun haline gelecek. Tar›m ürünü
da kurumufl. Çin daha piyasaya girmeden dünya borsa- ithalat›n›n faturas› enerji ithalat› faturas›yla yar›flmaya
lar›nda bu¤day, m›s›r, ya¤l› tohumlar›n fiyatlar› yüksel- bafllayacak.
meye bafllad›.. Bu geliflmeler bizi, özellikle alt gelir gru-
”
bundaki halk›m›z› çok ilgilendirir.
Çünkü biz art›k birçok g›da ürününde d›fla ba¤›ml› du- Kaynak: Güngör Uras
rumday›z. Dünyada tar›m ürünü fiyatlar›n›n artmas›,
Seçilmifl ürünlerin yeterlilik dereceleri %
bizde de fiyat art›fl›na yol aç›yor.
140
Kendimizi besleyemiyoruz
TÜ‹K’in (Türkiye ‹statistik Kurumu’nun) belirlemeleri-
FAZLASI
ne göre biz: 120
- S›v› ya¤ üretilen, ya¤l› tohumlardan ihtiyac›m›z olan ay-

çiçe¤inin yüzde 54’ünü, kolza tohumunun yüzde 60’›n›,
100
soya fasulyesinin yüzde 97’sini d›flar›dan al›yoruz.
AZI
- K›rm›z› mercime¤in yüzde 55’ini, yeflil mercime¤in

yüzde 35’ini, kuru fasulyenin yüzde 17’sini d›flar›dan 80
getiriyoruz.
- M›s›ra, pamu¤a dünya kadar para ödüyoruz. Bütün
60
bunlara ek olarak geçen y›l et ithal etmeye bafllad›k. 2010
y›l›nda tar›m ürünü ithalat›na 9.9 milyar dolar ödedik.
Dünyada tar›m ürünü fiyatlar›n›n artmas› nedeniyle bü- 40
Kaynak: TÜ‹K, Bitkisel ürün denge tablolar›
yüyen ithalat faturas›n› karfl›lamak için dolar buluruz,

ama bu sorunu çözmez. Sorun artan dünya fiyatlar› ne-
20
deniyle içeride g›da maddeleri fiyatlar›nda ortaya ç›ka-
cak art›flt›r.
Bu¤day fiyat›ndaki art›fl, ekmek fiyat›n› art›r›r. M›s›rda- 0
Nohut
fieker
Patates
Pamuk
Bu¤day (Toplam)
Kuru fasulye
M›s›r
Pirinç
Mercimek (Yeflil)
Ayçiçe¤i
Mercimek (K›rm›z›)
Kolza
Soya
ki fiyat art›fl› yem fiyatlar›n›, dolay›s›yla beyaz ve k›rm›-

z› et fiyatlar›n› art›r›r. Ya¤l› tohumlar›n fiyat›ndaki art›fl
s›v› ya¤ fiyat›n›, dolay›s›yla ya¤l› g›da maddeleri fiyat›n›
art›r›r. Fasulye, mercimek, pirinç fiyatlar› artar. Bütün
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Piyasalar›n Tan›- S›ra Sizde 3
m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Arz e¤risinin yukar› do¤ru e¤imli olmas›, azalan getiri
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi ‹flletmelerin K›sa yasas› nedeniyledir. Kâr çoklulaflt›rmas› yapan reka-
Dönemde Arz E¤risi” konusunu yeniden göz- betçi bir iflletme fiyat›n› marjinal maliyet e¤risine eflitle-
den geçiriniz. mektedir. Arz e¤risi marjinal maliyet e¤risi taraf›ndan
3. d Yan›t›n›z yan›fl ise “Rekabetçi Piyasalarda Uzun verilmektedir. Marjinal maliyet e¤risi ise k›sa dönemde
Dönem Dengesi” konusunu yeniden gözden yukar› do¤ru e¤imlidir. (5. Üniteden azalan getiri ya-
geçiriniz. sas›n› hat›rlay›n›z). Dolay›s›yla fiyat art›kça arz, MM
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Bir ‹flletmenin e¤risi boyunca artar.
Gelir Maliyet ve Kârlar›” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz. S›ra Sizde 4
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kârlar›n Çoklulaflt›r›lmas› Hay›r. Çünkü iflletmenin bu üretim düzeyinde kâr elde
‹lkesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. edip etmeid¤ini belirlmek için, mal›n piyasa sat›fl fiyat›
6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi ‹flletmelerin K›sa ile birim maliyetini karfl›laflt›rmak gerekir. E¤er, marji-
Dönemde Arz E¤risi” konusunu yeniden göz- nal maliyetin marjinal gelire eflit üretim düzeyinde, fiyat
den geçiriniz. birim (ortalama toplam maliyet) maliyetten büyükse,
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi ‹flletmelerin K›sa firma kâr; eflitse zarar eder ve nihayet eflitse ne kâr ne
Dönemde Arz E¤risi” konusunu yeniden göz- de zarar eder, yani, iflletme bafla bafltad›r demektir.
den geçiriniz.
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Piyasada Uzun S›ra Sizde 5
Dönem Kararlar›” konusunu yeniden gözden ‹flletmenin bu kararda belirleyici olan, fiyat›n, ortalama
geçiriniz. de¤iflken maliyet’ e göre ne oldu¤udur. ‹flletme, ürün
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rekabetçi Piyasada Uzun fiyat›, ortalama de¤iflken maliyetin üzerinde oldu¤u sü-
Dönem Kararlar›” konusunu yeniden gözden rece üretime devem eder, çünkü bu sayede hem de¤ifl-
geçiriniz. ken malieyetlerini hem de sabit maliyetelerinin bir k›s-
10. c Yan›t›n›z yan›fl ise “Rekabetçi Piyasalarda Uzun m›n› karfl›lam›fl olur ve böylelikle hiç üretmedi¤i duru-
Dönem Dengesi” konusunu yeniden gözden ma göre daha iyi bir duruma gelir.
geçiriniz.
S›ra Sizde 6
‹ktisadi kâr›n varl›¤›, yeni firmalar› piyasaya çekece¤i
gibi, varolan firmalar› da daha çok kâr etmek için üre-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› timlerini artt›rmaya teflvik eder. Bunun sonucunda, pi-
S›ra Sizde 1 yasa arz› artar ve verili talepte piyasa fiyat› düfler. Fi-
Evet diyebiliriz. Çünkü bir piyasan›n rekabetçi piyasa yat düflüflüyle birlikte kârlar, normal kâr düzeyine, ya-
olarak adland›r›labilmesi için mutlaka rekabetçi piya- ni hiç iktisadi kâr›n olmad›¤› düzeye, kadar düfler ve
san›n tüm varsay›mlar›na sahip olmas› gerekmez. böylelikle yeni firmalar›n piyasaya girmesi için bir tefl-
Önemli olan iflletmelerin rekabetçi piyasadaym›fl gibi vik kalmaz.
davranmalar›d›r.
S›ra Sizde 7
S›ra Sizde 2 Evet. Çünkü rekabetçi piyasada iflletme, marjinal geliri-
Rekabet koflullar› sa¤land›¤› sürece ve mal›n fiyat› Pazar ni, marjinal maliyetine eflitleyerek; kâr›n› en çoklulaflt›-
koflullar›na ba¤l› olarak herhangi bir flekilde de¤iflme- rabilir. Bu piyasada marjinal ürün fiyat›na eflit oldu¤u
dikçe ortalama gelir ve marjinal gelir ayn› kal›r (=T10). için de, kaynak da¤›t›m›nda etkinlik ilkesi de sa¤lanm›fl
olur.
Boston.
Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Se-
an M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Ir-
win, New York.
Ö¤retim Yay›nlar› No: 565, Eskiflehir.
Education, Boston.
Sherman, Howard, E. K. Hunt, Raynold Nesiba, Phillip
O’Hara and Barbara Wiens-Tuers (2008) Econo-
mics: An Introduction to Traditional and Prog-
ressive Views M.E. Sharpe.
Ankara.
7
Amaçlar›m›z
N
Tekel piyasas›n›n temel özellikleri ile k›sa ve uzun dönemde tekelci denge-
N
sini aç›klayabilecek;
Tekelci rekabet piyasas›n›n temel özelliklerini ve tekelci rekabette k›sa ve
N
uzun dönem dengesini tan›mlayabilecek;
Oligopol piyasas›n›n varsay›mlar›n› aç›klay›p temel oligopol modellerini ta-
N
n›mlayabilecek;
Piyasa türlerinin genel de¤erlendirmesini yapabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Eksik Rekabet • Do¤al Tekel
• Tekel • Marjinal Maliyet
• Tekelci Rekabet • Marjinal Gelir
• Oligopol • Farkl›laflt›r›lm›fl ürün
• Fiyat Farkl›laflt›rmas› • Mark-up fiyatlama
‹çindekiler
• EKS‹K REKABET P‹YASALARINA

G‹R‹fi
• TEKEL P‹YASASI
Eksik Rekabet • TEKELC‹ REKABET P‹YASASI
‹ktisada Girifl-I Piyasalar›
• OL‹GOPOL P‹YASASI
• P‹YASA TÜRLER‹N‹N GENEL
DE⁄ERLEND‹RMES‹
Eksik Rekabet Piyasalar›
EKS‹K REKABET P‹YASALARINA G‹R‹fi

Ayn› endüstride faaliyet gösteren firmalar›n aras›ndaki rekabetin derecesi piyasa
yap›s›n›n belirlenmesinde kullan›l›r. Piyasadaki farkl› rekabet koflullar›n› yans›tan
dört farkl› piyasa türünden bahsedebiliriz. Bunlar tam rekabet piyasas› ile eksik re-
kabet piyasalar› olarak adland›r›lan tekel, tekelci rekabet ve oligopol piyasalar›d›r.
Bugün Türkiye’deki firmalar›n ve endüstrilerin ço¤u eksik rekabet piyasas› katego-
rilerinden birisine dahil edilebilir. Her ne kadar tam rekabet piyasas› ile çok fazla
karfl›laflmasak da, bu piyasa türü daha az rekabetin oldu¤u di¤er piyasa türlerinin
de¤erlendirilmesi ve karfl›laflt›r›lmas› amac›yla kullan›lan önemli bir bafllang›ç nok-
tas›d›r. Tam rekabet piyasas› koflullar›n›n ve kurallar›n›n geçerli olmad›¤› piyasala-
ra genel olarak eksik rekabet piyasalar› denir. Bu ünitede önce tekel piyasas› tan›-
t›lacak, sonra da di¤er eksik rekabet piyasas› türlerinden olan tekelci rekabet ve
oligopol piyasalar› incelenecektir.
TEKEL P‹YASASI
Piyasa türleri s›ralamas›n›n bir ucunda tam rekabet piyasas› yer al›yorsa, di¤er uç-
ta da tekel piyasas› yer almaktad›r. Yani tam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi tekel
piyasas› da bir uç durumu yans›t›r. Belli bir ürünün sadece bir sat›c›s›n›n oldu¤u
piyasa türüne tekel ad› verilmektedir. Buna örnek olarak ülkemizde yak›n zamana
kadar sigara ve alkollü içki sat›fl› ile posta ve telefon hizmetleri gösterilebilir. Te-
kel piyasas›n› incelemeye öncelikle teorinin dayand›¤› varsay›mlar›n neler oldu¤u-
na bakarak bafllayal›m. Sonra da tekelci firman›n hangi miktarda üretim gerçeklefl-
tirece¤ini ve ürününü hangi fiyattan sataca¤›n› belirleyerek incelememize devam
edelim.
Tekel teorisi üç temek varsay›ma dayanmaktad›r. Bunlar:
1. Endüstride sadece bir firma vard›r. Bu firma bir ürünün tek üreticisi ya da
bir hizmetin tek sunucusudur. Dolay›s›yla firma arz› ayn› zamanda endüstri
arz›n› da temsil etmektedir.
2. Tek sat›c› yak›n ikamesi olmayan bir ürün satmaktad›r. Ürünün yak›n ika-
mesi olmad›¤›ndan tekelci firma herhangi bir rekabetle karfl›laflmaz ya da
karfl›laflsa bile rekabet çok düflük düzeylerde olur.
3. Piyasaya girifl için oldukça etkili engeller vard›r. Bu nedenle yeni firmalar›n
piyasaya girmeleri mümkün de¤ildir ya da çok zordur.
Piyasaya Girifl Engelleri

Bir ürünün sadece bir sat›c›s› varsa, neden di¤er firmalar›n da piyasaya girerek ay-
n› ürünü satmad›klar› sorusu akla gelebilir. Yasal engeller, ölçek ekonomileri ya da
gerekli bir kayna¤›n sadece bir firman›n kullan›m›nda olmas›, di¤er firmalar›n pi-
yasaya girifllerini zor ya da imkâns›z hale getirir.
Yasal Engeller: Devlet taraf›ndan sadece bir firmaya belli bir ürünün ya da
hizmetin sa¤lanmas› için ruhsat, patent, lisans veya genel anlamda izin verilerek
di¤er firmalar›n ayn› ifli yapmalar› yasal olarak engellenebilir. Bu durumda potan-
siyel rekabet yasal olarak engellenmifl olur. Örne¤in gelifltirilen yeni bir ürün için
al›nan patent, bu ürünün üretim ve sat›fl iznini belli bir süre boyunca ürünü gelifl-
tiren firmaya vermekte ve di¤er firmalar›n taklit ederek ayn› ürünü üretmesini ve
satmas›n› yasal olarak engellemektedir. Bu da patentin geçerli oldu¤u süre boyun-
ca firmay› rekabetten korumakta ve firmalar› yeni ürünler gelifltirmeye teflvik et-
mektedir.
Ölçek Ekonomileri: Baz› endüstrilerde, düflük düzeylerdeki ortalama maliyet-
ler, ancak büyük ölçekli üretimle sa¤lanabilmektedir. Bu nedenle, mevcut firmalar
ile rekabet etmek isteyen yeni firmalar›n da üretimlerinin büyük ölçekli olmas› ge-
rekir. Fakat bu düzeyde bir üretimi gerçeklefltirmek maliyetli ve riskli oldu¤undan,
ölçek ekonomileri de piyasaya girifl için bir engel olarak de¤erlendirilebilir. E¤er
ölçek ekonomileri sadece bir firman›n faaliyetini devam ettirmesine olanak sa¤la-
Ölçek ekonomileri sadece bir yacak nitelikte ise, bu endüstriye do¤al tekel ad› verilir. Devlet taraf›ndan kurulan
firman›n faaliyetini devam
ettirmesine olanak
elektrik, su, gaz da¤›t›m flirketleri do¤al tekellere örnek olarak gösterilebilir.
sa¤layacak nitelikte ise, bu Gerekli bir kayna¤›n sadece bir firman›n kullan›m›nda olmas›: Üretim
endüstriye do¤al tekel ad› sürecinde gerekli olan bir hammadde sadece bir firman›n kontrolünde ya da sa-
verilir.
hipli¤inde ise, bu da di¤er potansiyel rakiplerin piyasaya girifllerini engelleyen bir
unsurdur. Örne¤in tak› endüstrisinde gerekli bir hammadde olan alt›n›n ç›kar›ld›¤›
madenlerin tek bir firma taraf›ndan iflletildi¤ini varsayal›m. Di¤er firmalar tak› üre-
timinde ihtiyaç duyacaklar› alt›n› temin edemeyeceklerinden firma tak› endüstri-
sinde tekel konumunda olur.
Tekelci Fiyatlar ve Üretim Miktar›

Ünite 6’da gördü¤ümüz gibi rekabetçi bir piyasada her üretici ürünün fiyat›n› de-
¤ifltiremeden, verili olarak kabullenmek zorundad›r. Oysa tekelci firma, piyasa fi-
yat›n› do¤rudan etkileme gücüne sahiptir. Tekelci firman›n üretim karar›, ürünün
piyasa fiyat›n› etkiledi¤i için, flöyle bir mant›kla hareket eder: “E¤er üretimi artt›r›r-
sam, ürünün fiyat› ve dolay›s›yla sat›lan ürünlerden elde edece¤im gelir düfler, bu
nedenle üretimi ne kadar artt›raca¤›m konusunda dikkatli davranmal›y›m.” Tekel-
ci firma ürünü için bir fiyat belirleyebilir, ancak belirlenen bu fiyattan tüketicilerin
ne kadar ürün sat›n alacaklar› piyasa talep e¤risi taraf›ndan belirlenir. Yani tekelci
firma hem ürünün fiyat›n›, hem de ne kadar ürün sataca¤›n› birlikte belirleyemez.
Ancak üretim düzeyini de¤ifltirerek piyasa fiyat›n› kontrol edebilir.
Tekelcinin Talebi ve Gelirleri

Tekelci firma ayn› zamanda endüstriyi de temsil etti¤inden, tekelci firman›n talep
e¤risi ile piyasa talep e¤risi ayn›d›r. Hat›rlayaca¤›n›z gibi piyasa talep e¤risi azalan
e¤ime sahiptir. Talep e¤risinin azalan e¤imli olmas›, fiyat ile talep edilen miktar
aras›nda ters yönlü bir iliflkinin oldu¤u anlam›na gelir. Yani düflük fiyatlarda, yük-
sek fiyatlara göre daha fazla ürün sat›labilir. Rekabetçi bir firman›n aksine, tekelci
7. Ünite - Eksik Rekabet Piyasalar› 133
firma ürünün fiyat›n› artt›rsa da eskisinden daha az olmakla birlikte, sat›fl yapabil-
mektedir. Fakat azalan e¤imli bir talep e¤risi ile karfl› karfl›ya oldu¤undan, fazladan
bir birim ürün satabilmek için, fiyat› düflürmesi gerekir. Yani karfl› karfl›ya oldu¤u
azalan e¤imli bir talep e¤risi fiyat› özgürce yukar› çekebilmesini engellemektedir.
Talep e¤risinin bu özelli¤i Marjinal gelir e¤risinin fleklini de belirler. Hat›rlayaca¤›-
n›z gibi marjinal gelir (MR), mal›n ek biriminin sat›fl›n›n toplam gelirde yaratt›¤› de-
¤iflimi gösteriyordu. Tekelci bir firman›n marjinal geliri, mal›n sat›fl fiyat›ndan daha
az olur çünkü tekelci firman›n daha fazla mal satabilmesi için fiyatlar›n› düflürme-
si gerekir. Bu nedenle tekelci firman›n marjinal gelir e¤risi, tam rekabet piyasas›n-
da oldu¤u gibi talep e¤risi ile ayn› de¤ildir ve ilk üretim miktar› d›fl›nda marjinal
gelir e¤risi talep e¤risinin alt›nda yer al›r.
Örne¤in Türkiye futbol ligindeki maçlar›n naklen yay›n hakk›n›n KRM flirketi-
ne verildi¤ini ve maçlar› seyredebilmek için KRM flirketine belli bir ayl›k ücret kar-
fl›l›¤›nda üye olmak gerekti¤ini varsayal›m. Tablo 7.1 de çeflitli fiyatlara göre flirke-
tin üye say›lar› ile toplam ve marjinal gelirleri gösterilmektedir.
Marjinal Gelir Tablo 7.1

Toplam Gelir
Miktar Q Fiyat (P) Tekelcinin Gelirleri
(TR = Px Q) (MR = ∆TR/Q)
A 0 70 0
50
B 50.000 50 2.500.000
38
C 60.000 48 2.880.000
18
D 150.000 30 4.500.000
-10
E 200.000 20 4.000.000
-22
F 210.000 18 3.780.000
-42
G 300.000 0 0
E¤er flirket üyelik aidat›n› ayl›k T70 olarak belirlerse hiç kimse maçlar› seyret-
mek için üye olmamaktad›r. Üyelik aidat› ayl›k T50 olarak belirlendi¤inde ise üye
say›s› 50.000 kifli olmaktad›r. Bu durumda flirketin toplam geliri 50 × 50.000 =
T2.500.000 olur. Üyelik aidat› biraz daha düflürülerek ayl›k T48 olarak belirlendi-
¤inde ise üye say›s› artarak 60.000’e ç›kmaktad›r. Bu durumda toplam geliri 48 ×
60.000 = T2.880.000 olur. Tablodan da aç›kça görüldü¤ü gibi flirket daha fazla sa-
t›fl yapabilmek için fiyat›n› düflürmek zorundad›r. fiimdi de B noktas›ndan C nok-
tas›na hareket edildi¤inde marjinal gelirin nas›l hesapland›¤›na bakal›m. Örne¤i-
mizde marjinal gelir, her bir yeni üyenin, firman›n toplam gelirini ne kadar de¤ifl-
tirdi¤ini ölçer. Genel olarak Marjinal gelir MR = ∆TR/∆Q formülü ile hesaplan›r.
B noktas›ndan C noktas›na hareket edildi¤inde firman›n toplam gelirindeki de¤i-
flim 2.880.000 - 2.500.000 = 380.000 olur. Üye say›s›ndaki de¤iflim ise 60.000 -
50.000 = 10.000 ’dir. Bu durumda marjinal gelir 380.000 / 10.000 = 38 olarak he-
saplan›r. Tablo 7.1’in son sütununda yer alan di¤er marjinal gelir de¤erleri de ay-
n› yöntemle hesaplanm›flt›r.
fiekil 7.1
Tekelci Firman›n 70 A
Talep ve Marjinal
Gelir E¤rileri 50 B
48 C
30 D
20 E
F
18
Talep
G Üye
50.000 Say›s› (Miktar)
150.000 200.000 300.000
60.000 MR 210.000
Bir firma azalan e¤imli bir fiekil 7.1’de görüldü¤ü gibi tekelci firma azalan e¤imli bir talep e¤risi ile karfl›
talep e¤risi ile karfl› karfl›ya
ise, marjinal gelir ürünün
karfl›yad›r. Bu firman›n ilave ürün satabilmek için fiyat›n› düflürmesi gerekti¤ini
fiyat›ndan daha düflük olur. gösterir. Marjinal gelir e¤risi ise talep e¤risinin alt›nda yer almaktad›r.
Dolay›s›yla marjinal gelir Tablo 7.1’de talep e¤risi boyunca hareket edildikçe, bazen toplam gelirin azal-
e¤risi talep e¤risinin alt›nda
yer al›r. d›¤› görülmektedir. Örne¤in D noktas›ndan E noktas›na do¤ru hareket edildi¤inde
toplam gelir azalmaktad›r. Böyle durumlarda marjinal gelir de negatif de¤erler al-
d›¤›ndan marjinal gelir e¤risi yatay eksenin alt›na geçer. fiekil 7.1’de üye say›s›
150.000’i aflt›¤›nda marjinal gelir negatif de¤erler ald›¤›ndan, marjinal gelir e¤risi
yatay eksenin alt›na do¤ru yönelmifltir. Bu e¤ri, tekelci firman›n üretim karar› ile il-
gili önemli ipuçlar› sunmaktad›r. Tekelci bir firma hiçbir zaman marjinal gelirin ne-
gatif oldu¤u bölgede üretim gerçeklefltirmez. Çünkü marjinal gelirin negatif olma-
s›, daha fazla üretimin, firman›n toplam gelirini azaltaca¤› anlam›na gelir. Daha faz-
la üretim ayn› zamanda toplam maliyetleri de artt›rmaktad›r. Yani gelir azal›p ma-
liyetler de att›¤› için firman›n kâr› azal›r. K›saca marjinal gelirin negatif oldu¤u böl-
gede faaliyet gösteren bir firma daha fazla üretim gerçeklefltirdi¤inde kâr› azal›r.
Bu durumun tersinde ise daha az üretim gerçeklefltirerek kâr›n› artt›rmas› müm-
kündür.
SIRA S‹ZDE E¤er bir firma

SIRAgelirini
S‹ZDE maksimize ederse, ayn› zamanda kâr›n› da maksimize etmifl olur
1 mu?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E Lkoflullar›nda,
‹M
Tekelci firma hiçbir zaman Tekel piyasas› talep e¤risinin esnekli¤i ile, marjinal gelir de¤erle-
talep e¤risinin inelastik ri aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Talebin esnek olmas› durumunda miktardaki yüz-
oldu¤u yerde üretim ve sat›fl
S O R U
yapmaz. de de¤iflim, Sfiyattaki
O R U yüzde de¤iflimden daha fazla olur. Bunun sonucunda, fiyat
düfltü¤ünde talep edilen miktar ve firman›n toplam geliri artacakt›r. Bu nedenle ta-
lep esnek oldu¤unda marjinal gelir pozitiftir. Talebin inelastik olmas› durumunda
D‹KKAT D‹KKAT
ise, fiyattaki yüzde de¤iflim miktardaki yüzde de¤iflimden daha fazla olur. Dolay›-
s›yla fiyat düfltü¤ünde talep edilen miktar artmakta ancak fiyattaki de¤iflim daha
N N
fazla oldu¤undan toplam gelir azalmaktad›r. Dolay›s›yla talep inelastik oldu¤unda
marjinal gelir negatif olur. Bu nedenle tekelci firma hiçbir zaman talep e¤risinin
AMAÇLARIMIZ
inelastik oldu¤u
AMAÇLARIMIZ
bölgede faaliyet göstermez.
fiekil 7.2
Fiyat Tekelcinin esnekli¤e
göre davran›fllar›
d 1
d =1
d 1
MR Miktar
Kâr› Maksimize Eden Fiyat ve Miktar

Rekabetçi bir firmada oldu¤u gibi kâr›n› maksimize etmek isteyen tekelci firma da Tekelci firma için kâr›
üretim miktar›n› belirlerken marjinal gelirini marjinal maliyete eflitler ve belirlenen maksimize eden ç›kt› düzeyi
miktardaki ürünü, mümkün olan en yüksek fiyata satmak ister. fiekil 7.3’te MR=MC MR = MC kural›
kullan›larak belirlenir.
kural›n›n sa¤land›¤› üretim miktar› Q1 olarak belirlenmifltir. Bu üretim miktar›n› sa-
tabilece¤i en yüksek birim
bafl›na fiyat ise P1 ’dir. fiekil 7.3
Tekelci firma, Q1 üretim Tekelde kâr›
Fiyat ve maksimize eden
düzeyinde marjinal mali- Maliyet MC
fiyat ve miktar
yetin üzerinde bir fiyat
ugulamaktad›r.
Bu üretim düzeyinde fir-
man›n kâr elde edip et- Kar› maksimize
eden fiyat P1
medi¤i, belirlenen fiyat›n
ortalama toplam maliyet-
ten (ATC) yani birim ma- MC1
liyetlerden yüksek olup
MR = MC
olmad›¤›na ba¤l›d›r. Ba-
z›lar›n›z, tekelci bir fir-
man›n zarar etmesinin MR D
mümkün olmad›¤›n› dü- 0 Q1 Miktar
flünebilir. Bu düflüncenin Kar› maksimize
kayna¤› ise, tekelcinin eden ç›kt› miktar›
endüstrideki tek firma ol-
du¤u ve ürünün fiyat›n›
istedi¤i gibi artt›rabilece¤i fikridir. Fakat ürünün tek sat›c›s› da olsa tekelci firma da
zarar edebilir. Çünkü tekelci firma ürününe istedi¤i fiyat› de¤il, talep e¤risinin izin
verdi¤i en yüksek fiyat› uygulamaktad›r. Baz› durumlarda bu en yüksek fiyat birim
maliyetlerden düflük olabilmektedir. Bu durumda tekelci firma flekil 7.4’ün b bölü-
münde oldu¤u gibi zarar eder.
fiekil 7.4
Tekelde Kâr ve Fiyat Fiyat

Zarar MC MC
ATC
B
C
ATC Zarar
B A
P1 P1
Kâr A
C
D D
MR MR
0 Q1 Miktar Q1 Miktar
(a) (b)
Tekelci Kâr› Tekelci Zarar›
Tekelci bir firman›n amac› da rekabetçi firmada oldu¤u gibi kâr›n› maksimize
etmektir. Tekelci firman›n ürünün tek sat›c›s› olmas› her zaman pozitif kâr elde
edece¤i anlam›na gelmemektedir. E¤er üretti¤i ürüne olan talep düflükse ya da fir-
ma verimsiz çal›fl›yorsa tekelci firma da para kaybedebilir ve hatta piyasadan çekil-
mek durumunda kalabilir. Ancak tekelci firma pozitif kâr elde ediyorsa bunu uzun
dönemde de sürdürebilir çünkü rakiplerin piyasaya girerek kâra ortak olmalar›
mümkün de¤ildir.
K›sa Dönemde Tekelci Dengesi

Marjinal maliyetinin marjinal gelirine eflit oldu¤u noktada kâr›n› maksimize edecek
üretim miktar›n› belirleyen tekelci, bu üretimi mümkün olan en yüksek fiyattan
satmak ister. Bu fiyat› da talep e¤risinden yararlanarak belirler. Tablo 7.2 de tekel-
cinin tüm gelir ve maliyetleri yer almaktad›r. fiimdi bu tablodan yararlanarak kâr›
maksimize eden ç›kt› düzeyini belirleyelim.
Tablo 7.2 Miktar Fiyat Toplam Marjinal Toplam Ortalama Marjinal Kâr
Tekelcinin Gelir ve Gelir Gelir Maliyet Maliyet Maliyet
Maliyetleri Zarar
Q P = AR TR MR TC AC MC
0 0 10 -10
140 60
1 140 140 70 70 70
74 50
2 107 214 120 60 94

62 46
3 92 276 166 55,3 110

44 44
4 80 320 210 52,5 110

10 43
5 66 330 253 50,6 77

-30 45
Kâr› maksimize eden üretim düzeyi marjinal gelir ve marjinal maliyet verilerinin
yer ald›¤› sütunlar karfl›laflt›r›larak belirlenebilir. Tabloda üretim miktar› 3 birimden
4 birime ç›karken marjinal gelir ve marjinal maliyet birbirine eflitlenmektedir. Dola-
y›s›yla tekelci 4 birim mal üreterek kâr›n› maksimize edebilir. Bu sonuca tablo
7.2’nin son sütununda yer alan kâr/zarar verileri incelenerek de ulafl›labilir. Çünkü
3. ve 4. birim üretimin sa¤lad›¤› toplam kâr düzeyleri ayn›, yani 110’dur ve bu de-
¤er ayn› sütundaki di¤er tüm de¤erlerden daha büyüktür. Firman›n üretimi artt›ra-
rak veya azaltarak daha yüksek bir kâr elde etmesi mümkün de¤ildir. Sonuç olarak
tekelci üretim miktar›n› 4 olarak belirlerse en yüksek kâr düzeyine ulaflmaktad›r.
Kâr› maksimum yapan üretim miktar› bu flekilde belirlendikten sonra, s›ra bu üreti-
mi hangi fiyattan sataca¤›n›n belirlenmesine gelir. Fiyat›n belirlenmesi için, tablo
7.2’nin ilk iki sütununda yer alan talebe ait veriler kullan›l›r. Buna göre 4 birim ürün
sat›ld›¤›nda, ürünün birim fiyat› T80 olmaktad›r. fiekil 7.5’te tekelcinin k›sa dönem
kâr maksimizasyonu ortalama ve marjinal e¤riler kullan›larak gösterilmifltir.
fiekil 7.5
Fiyat ve Tekel Piyasas›nda

Maliyetler K›sa Dönem
Dengesi
MC
ATC
P = 80
TC = 52,5
MR = MC = 44
D = AR
0 4 Miktar
MR
Hat›rlanaca¤› gibi tekelci kâr›n› marjinal geliri marjinal maliyete eflitleyerek

maksimize ediyordu. fiekil 7.5’te MR ile MC e¤rilerinin kesifltikleri noktada kâr›
maksimize eden üretim düzeyi 4 olarak belirlenmifltir. Bu 4 birimin sat›fl fiyat› da
talep e¤risi üzerinde bu üretim düzeyine karfl›l›k gelen nokta ile belirlenir. Bu da
flekil 7.5’te T80 ’ye karfl›l›k gelmektedir. Bu üretim düzeyinde birim bafl›na fiyat ya
da ortalama gelir, birim maliyetlerin üzerindedir. Dolay›s›yla tekelci firma, taral›
alan›n büyüklü¤ü kadar ekonomik kâr elde etmektedir. Tekelcinin ne kadar kâr el-
de etti¤i taral› alan hesaplanarak belirlenebilir. Bu da 27,5 × 4 = T110 olarak bulu-
nur.
Uzun Dönemde Tekelci Dengesi

6. ünitede gördü¤ünüz tam rekabet piyasas›nda, firmalar›n uzun dönemde kâr
edemeyece¤ini söylemifltik. Çünkü piyasadaki pozitif kârlar›n varl›¤› yeni üreticile-
rin piyasaya girmesine neden oluyordu. Bunun sonucunda mal arz› geniflleyip pi-
yasa fiyat› düflerken kârlar da s›f›ra do¤ru geriliyordu. Tekel piyasas›nda ise, tekel-
ci firmalar›n elde etti¤i kârlar potansiyel yeni firmalar› piyasaya girmek konusun-
da teflvik etse de, piyasaya girifller çeflitli yöntemlerle engellenmektedir. Bu neden-
le tam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi uzun dönemde tekelci kâr›n› s›f›rlayan oto-
matik bir mekanizma yoktur. Yani piyasaya girifl engellendi¤i için, tekelci uzun dö-
nem dengesinde de ekonomik kâr elde etmeye devam edebilir.
Tekelde Fiyat Farkl›laflt›rmas›

Ayn› mal›n tek bir üretici fiimdiye kadar tekelci firman›n tüm ürünleri ayn› fiyattan satt›¤›n› varsayd›k. Fakat
taraf›ndan farkl› al›c›lara baz› durumlarda, ürünün maliyetinde herhangi bir farkl›l›k olmamas›na ra¤men te-
farkl› fiyatlardan
sat›lmas›na fiyat kelci firma ayn› ürün için farkl› fiyatlar da belirleyebilmektedir. Çünkü baz› al›c›lar
farkl›laflt›rmas› denir. ürünü piyasa fiyat›ndan daha yüksek bir fiyattan almaya haz›rken baz›lar› da piya-
sa fiyat›n› yüksek bularak daha düflük bir fiyattan almay› tercih etmektedir. Bu ne-
denle tekelci firma, ayn› mal› farkl› tüketicilere farkl› fiyatlardan satarak kâr›n› art-
t›rabilir.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDErekabetçi piyasada da uygulanabilir mi?

Fiyat farkl›laflt›rmas›
2
Tekelci firman›n neden fiyat farkl›laflt›rmas› yapt›¤›n› bir örnekle aç›klayal›m.
fiahin yay›nc›l›¤›n genel müdürü oldu¤unuzu varsay›n. Kitaplar› çok satan yazar-
lardan olan Dan Brown’›n yeni bir kitap yazd›¤›n› ve flirketinizin T2 milyon telif
S O R U hakk› vererek S Okitab›n
R U bas›m hakk›n› sat›n ald›¤›n› düflünelim. ‹flleri basitlefltflirmek
için kitab›n bas›m maliyetlerini flimdilik göz ard› edelim. Bu durumda flirketinizin
D‹KKAT kâr›, kitap sat›fl›ndan
D ‹ K K A T elde edilen gelirden, yazara ödedi¤iniz T2 milyon telif hak-
k› ç›kart›larak belirlenir. fiimdi gelelim kritik soruya. Bu varsay›mlar alt›nda kitab›n
sat›fl fiyat›n› nas›l belirlersiniz?
N N
Bu amaçla yapaca¤›n›z ilk fley, kitaba olacak talebi tahmin etmeye çal›flmak
olur. fiirketinizin araflt›rma bölümü kitab›n iki tür okuyucu kitlesinin ilgisini çeke-
AMAÇLARIMIZ bilece¤ini AMAÇLARIMIZ
bildirmifl olsun. Birinci grubu oluflturan 100.000 kiflilik macera romanla-
r› merakl›lar› ile yazar›n fanatikleri kitaba en fazla T40 vermeye haz›rd›r. ‹kinci
grupta yer alan 400.000 tane genel okuyucu kitlesi ise kitaba en fazla T5 vermek
K ‹ T A P istemektedir. K ‹E¤er T A fiahin
P yay›nc›l›k, tüm okuyuculara tek fiyat uygularsa, hangi fi-
yat›n firmaya daha fazla kâr getirece¤ini rahatl›kla hesaplayabiliriz. Firma fiyat› T40
olarak belirlerse, sadece fanatiklere 100.000 tane kitap sataca¤›ndan toplam geliri
TELEV‹ZYON T4 milyonT Eolur.
L E V ‹ ZYazara
YON bafllang›çta telif hakk› olarak ödenen T2 milyon’yi düfler-
sek, firman›n kâr› T2 milyon olacakt›r. Kitab›n fiyat›n› T5 olarak belirlemesi duru-
munda ise 500.000 tane kitap sat›laca¤›ndan firman›n geliri T2,5 milyon ve kâr›
T500.000 olur. Buradan, fiyat› T40 olarak belirlemenin firman›n kâr›n› maksimize
edece¤ini söyleyebiliriz.
fiimdi de bu iki okuyucu kitlesinin farkl› piyasalarda oldu¤unu düflünelim. Ör-
ne¤in Dan Brown hayran› okuyucu grubunu Almanya’da yaflayan Türklerin olufl-
turdu¤unu, genel okuyucu kitlesinin ise Türkiye’de yaflad›¤›n› varsayal›m. Bu du-
rumda firman›z stratejisini de¤ifltirerek kâr›n› artt›rabilir. Almanya’da yaflayan
100.000 Türk’e kitab› T40 ’den, Türkiye’de yaflayan 400.000 kifliye ise T5 ’den sa-
tar. Bu durumda Almanya’daki kitap sat›fl›ndan elde edilen gelir T4 milyon ve Tür-
kiye’den elde edilen gelir T2 milyon olur. Böylece firman›n toplam geliri T6 mil-
yon’ye ve kâr› T4 milyon’ye ç›km›fl olur. Firma ayn› ürün için tek bir fiyat uygula-
mak yerine farkl› piyasalarda farkl› fiyatlar uygulayarak kâr›n› T2 milyon’den T4
milyon’ye ç›kartm›flt›r.
fiahin yay›nc›l›k ve yeni bir Dan Brown kitab› konuyu daha iyi aç›klayabilmek
için gelifltirilen hayali örneklerdir. Ancak gerçek yaflamda da fiyat farkl›laflt›rmas›
örnekleri ile çok s›k karfl›lafl›r›z. Yay›nc›l›k dünyas›ndan örnekler vermeye devam
edersek, birçok ders kitab› Avrupa’da ABD’ye göre daha düflük fiyatlardan sat›l-
maktad›r. Bir baflka fiyat farkl›laflt›rmas› örne¤i de kitab›n kalitesinde yap›lan ufak
de¤ifliklikler ile farkl› hedef kitlelere de¤iflik fiyatlar uygulanmas›d›r. Yay›nevi yeni
bir kitap basarken, bir tanesi ciltli, di¤eri de ciltsiz olmak üzere iki de¤iflik versiyo-
nu piyasaya sürer. Bu iki bask› maliyetleri aç›s›ndan birbirlerinden çok farkl› olma-
mas›na ra¤men fiyatlar›nda önemli farkl›l›klar olur. Burada amaç ciltli kitaplar›
yüksek fiyattan yazar›n hayranlar›na satmak, ciltsizleri ise daha düflük fiyattan ge-
nel okuyucu kitlesine ulaflt›rmakt›r. Tabi tüm bu ifllemlerin alt›nda yatan temel mo-
tivasyon ise fiyat farkl›laflmas› yaparak kâr› artt›rma çabas›d›r.
Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Koflullar›

Fiyat farkl›laflt›rmas›n›n yap›labilmesi için ilk koflul, firman›n ürünün fiyat› üzerin-
de bir kontrolünün olmas›d›r. Örne¤in piyasa fiyat›n› verili olarak kabul eden re-
kabetçi bir firma fiyat farkl›laflt›rmas› yapamaz. Fiyat farkl›laflt›rmas› kâr›n› maksi-
mize etmek isteyen tekelci için rasyonel bir stratejidir. Çünkü farkl› müflterilere
farkl› fiyatlar uygulayarak tekelci firma kâr›n› artt›rabilmektedir. Tüm müflterilerine
tek fiyat uygulayan tekelcinin aksine, fiyat farkl›laflt›rmas› yapan tekelci, ürünü her
müflterinin ödemeye haz›r oldu¤u fiyattan satmaya çal›fl›r. Bunun için müflterileri
ödemeye raz› olduklar› fiyata göre ayr›flt›rmak gerekmektedir. Bu ayr›flt›rma ifllemi
bazen bölgesel olabildi¤i gibi, bazen de yafl, cinsiyet, gelir, e¤itim düzeyi gibi fark-
l› kriterlere ba¤l›d›r.
Fiyat farkl›laflt›rmas› yap›labilmesi için bir baflka koflul da arbitraj›n engellenmifl
olmas›d›r. Mal› bir piyasadan düflük fiyattan al›p, baflka bir piyasada yüksek fiyat-
tan satarak fiyat farkl›l›¤›ndan kâr etme ifllemine arbitraj ad› verilmektedir. Fiyat
farkl›laflt›rmas›n›n olabilmesi için bir al›c›n›n mal› baflka al›c›lara satmas›n›n ya ola-
naks›z olmas› ya da oldukça maliyetli olmas› gerekir. Aksi takdirde kimse ürünü,
firman›n belli bir piyasa için belirledi¤i yüksek fiyattan sat›n almaz.
Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Türleri

Fiyat farkl›laflt›rmas› üç flekilde yap›labilmektedir: Tam fiyat farkl›laflt›rmas›, ikinci
derece fiyat farkl›laflmas› ve üçüncü derece fiyat farkl›laflmas›.
Tam fiyat farkl›laflmas›: Tekelci bir firman›n x mal›ndan 500 birim üretip
satt›¤›n› varsayal›m. Mal›n her birimini, ayr› ayr› müflterilerin ödemeye haz›r olduk-
lar› en yüksek fiyata satarsa tekelci firman›n tam fiyat farkl›laflt›rmas› ya da birim-
ler aras› fiyat farkl›laflt›rmas› yapt›¤› söylenir.
‹kinci derece fiyat farkl›laflt›rmas›: Belli bir miktar için birim bafl›na tek fi-
yat belirleyip, daha sonraki ek birimler için daha düflük bir fiyat belirliyorsa ikinci
derece fiyat farkl›laflt›rmas› ya da miktarlar aras› farkl›laflt›rma yapt›¤› söylenir.
Üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rmas›: Farkl› piyasalarda farkl› fiyat uygularsa
ya da ayn› al›c› kitlesi içerisinde bölümlendirme yaparak onlara farkl› fiyatlar uygu-
larsa al›c›lar aras›nda farkl›laflt›rma da denen üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rma-
s› yapm›fl olur. Örne¤in bir sinema yafll› müflterilerine sinema biletini di¤er müflteri-
lerine göre daha düflük bir fiyattan satarak üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rmas› yapar.
Tekelci bir firma satt›¤› ürünün ilk 100 birimini T100’den, ondan SIRAsonraki 200 birimini
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
T90’den satmaktad›r. Bu fleklilde davranarak hangi tür fiyat farkl›laflt›rmas› yapm›fl olur? 3
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Fiyat Farkl›laflt›rmas›n›n Refah Etkisi

fiimdi de fiyat farkl›laflt›rmas›n›n ekonomik refah› nas›l etkileyece¤ini ve firma ve
toplum aç›s›ndan sonuçlar›n› de¤erlendirelim. Burada tekelci firman›n tam fiyat
farkl›laflt›rmas› yapt›¤›n› ve mal›n her birimini müflterilerin ödemeye haz›r oldukla-
r› en yüksek fiyata satt›¤›n› varsay›yoruz. fiekil 7.6 fiyat farkl›laflt›rmas› yap›ld›¤› ve
Tüketici fazlas›: Tüketici yap›lmad›¤› durumlardaki üretici ve tüketici fazlas›n› göstermektedir. ‹flleri basit-
refah›n›n bir ölçüsüdür ve lefltirmek amac›yla, birim bafl›na maliyetin ve marjinal maliyetin sabit oldu¤unu
mal›n tüketiciler gözündeki
de¤erinin ödenen fiyattan varsayal›m. fiekil 7.6’n›n a bölümünde tek fiyat uygulayan bir tekelcinin durumu
fazla olmas›n› ifade eder. gösterilmektedir. Daha önce gördü¤ümüz gibi kâr›n› maksimize etmek isteyen bir
Talep e¤risinin alt›nda ve
söz konusu fiyat›n üzerinde tekelci marjinal gelirin marjinal maliyete eflit oldu¤u noktada sataca¤› miktar› be-
kalan üçgen alanla ölçülür. lirledikten sonra karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risinden yararlanarak mal›n sat›fl fi-
yat›n› belirliyordu. Fakat flekilde tekelci fiyat› olarak gösterilen bu fiyat, mal›n de-
¤erinin marjinal maliyetin üzerinde oldu¤unu düflünen ancak tekelci fiyat›n› çok
yüksek bulan müflterilerin ürünü sat›n almamalar›na ve dolay›s›yla toplumsal bir
kayba neden olmaktad›r. fiekil 7.6’n›n b bölümünde ise, tam fiyat farkl›laflt›rmas›
uygulayan bir tekelcinin durumu sergilenmektedir. Burada her tüketici mal için
ödemeye haz›r oldu¤u fiyat› ödedi¤i için tüketici fazlas› yoktur. Herhangi bir top-
lumsal kay›p olmamas›na ra¤men, piyasadaki tüm fazlal›k, kâr olarak tekelci firma-
ya döner.
fiekil 7.6
Tekelin ve Fiyat Fiyat Fiyat

Tüketici
Farkl›laflt›rmas›n›n fazlas›
Refah Etkileri
Toplumsal
Tekelci kay›p
Fiyat› Kâr Kâr
MC MC
MR D D
0 Om Miktar 0 Om Miktar
(a) (b)
Tekel Piyasas› ile Tam Rekabet Piyasas›n›n Karfl›laflt›r›lmas›

Birçok küçük firmadan oluflan ve tam rekabet koflullar›n›n geçerli oldu¤u bir piya-
sa düflünün. E¤er tek bir firma piyasadaki tüm küçük firmalar› sat›n al›p bir tekel
oluflturursa bunun ürünün fiyat ve üretim miktar› üzerindeki etkisi nas›l olur?
fiekil 7.7’de tekel ve tam rekabet piyasalar›n›n dengesi birlikte gösterilmifltir.
Talep e¤risinin flekli endüstrinin yap›s›na ba¤l› olarak de¤iflmez. Bu nedenle flekil-
de hem tam tekabet hem de tekel piyasalar›nda geçerli olacak talep e¤risi D ile
gösterilen azalan e¤imli bir e¤ridir. Fakat bu iki farkl› piyasadaki arz a¤rileri ile
denge de¤erleri farkl› olacakt›r. Bafllang›çta birçok küçük firmadan oluflan tam re-
kabet piyasas›nda piyasa arz› bireysel firma arzlar›n›n toplam›ndan oluflur. fiekil
7.7’de arz ve talep e¤rilerinin kesifltirilmesi ile elde edilen PC ve QC de¤erleri tam
rekabet piyasas›ndaki denge fiyat ve miktar›n› göstermektedir. Her firma piyasada
belirlenen bu fiyat› verili olarak kabul edip, kendi marjinal maliyetinin fiyata eflit
oldu¤u üretim düzeyinde faaliyetini sürdürür.
fiimdi de piyasadaki tüm küçük firmalar›n tek bir firma taraf›ndan sat›n al›nma-
s› ile oluflan tekelin sonuçlar›n› inceleyelim. Tüketicilerle ilgili herhangi bir farkl›-
l›k olmad›¤›ndan piyasa talep e¤risi tam rekabet piyasas›ndaki ile ayn› olur. Tekel-
ci firma kâr›n› maksimize edecek ç›kt› düzeyini belirledikten sonra piyasa talep e¤-
risinden yararlanarak ürünün fiyat›n› belirler. Hat›rlayaca¤›n›z gibi kâr maksimizas-
yonu MR = MC oldu¤unda sa¤lan›yordu. fiekilde marjinal gelir e¤risi MR ile göste-
rilmektedir. fiimdi de ihtiyac›m›z olan MC e¤risine nas›l ulafl›ld›¤›na bakal›m. Bu-
nun için Ünite 6’da gördü¤ünüz tam rekabet piyasas›ndan baz› bilgileri hat›rlama-
n›z gerekir. Tam rekabet piyasas›nda piyasa arz e¤risi, bireysel firma arz e¤rileri-
nin toplam›ndan olufluyordu. Ayr›ca k›sa dönemde rekabetçi bir iflletmenin arz e¤-
risi marjinal maliyetin AVC üstünde kalan bölümüydü. Dolay›s›yla, piyasa tek bir
firman›n kontrolüne geçti¤inde, rekabetçi piyasadaki piyasa arz e¤risi, tekelci fir-
man›n marjinal maliyet (MC) e¤risine dönüflür. Bu ç›kar›m flekil 7.7’de S = MC flek-
linde gösterilmifltir.
Marjinal gelirin marjinal maliyete eflitlendi¤i noktadaki tekelcinin üretim mikta- Rekabetçi firma için:
r› QM olarak belirlenir. fiekilden de görebilece¤iniz gibi bu üretim miktar› tam re- P = MR = MC
Tekelci firma için:
kabet piyasas›ndaki denge üretim miktar›ndan (QC) daha düflüktür. QM üretim dü- P > MR = MC
zeyindeki tekelci fiyat› olan PM tam rekabet piyasas›n›n denge fiyat›ndan (PC) da-
ha yüksektir. K›saca tekel piyasas›nda tam rekabet piyasas›na göre üretim daha az
ve fiyat daha pahal›d›r.
fiekil 7.7
Fiyat ve Tekel ve Tam

Maliyet Rekabet Piyasalar›
S = MC
Tekel : Daha yüksek fiyat
Daha az üretim
PM
PC Tam Rekabet
MR D
0 OM OC Miktar
TEKELC‹ REKABET P‹YASASI

Tam rekabet ve tekel, piyasa türleri çizelgesinin iki ucunda yer almaktad›r. Her ne
kadar bu iki piyasa türü, piyasalar›n iflleyifli hakk›nda bize önemli bilgiler verse de
günlük hayat›m›zda ço¤unlukla bu iki piyasa türünün baz› özelliklerini birlikte ba-
r›nd›ran piyasalarla karfl›lafl›r›z. Ad›n›n da ça¤r›flt›rd›¤› gibi, tekelci rekabet piyasa- Birbirine benzer fakat ayn›
s›, tekel ile tam rekabet piyasas› aras›nda kalmaktad›r. Birbirine benzer fakat ayn› olmayan ürünlerin çok
say›da firma taraf›ndan
olmayan ürünlerin çok say›da firma taraf›ndan üretilip sat›ld›¤› piyasa türüne te- üretilip sat›ld›¤› piyasa
kelci rekabet piyasas› ad› verilir. Her firma piyasaya rakiplerine göre farkl›l›klar türüne tekelci rekabet
piyasas› ad› verilir.
içeren bir ürün sundu¤u için, kendi ürünü üzerinde tekelci güce sahiptir. Ancak
ayn› müflteri kitlesini etkilemeye çal›flan rekabette oldu¤u di¤er firmalar da benzer
ürünler üretmektedir. Dolay›s›yla burada hem tam rekabetin, hem de tekelin baz›
özelliklerini bulmak mümkündür.
Tekelci Rekabet Piyasas›n›n Temel Özellikleri

Tekelci rekabet piyasas› üç temel varsay›ma dayanmaktad›r. Bunlar:
i. Piyasada birçok al›c› ve sat›c› vard›r. Hat›rlayaca¤›n›z gibi, bu varsay›m tam
rekabet piyasas› için de geçerliydi. Bu nedenle tekelci rekabet piyasas›nda-
ki bir firman›n da piyasada belirlenen fiyat› veri olarak kabul edece¤ini dü-
flünebilirsiniz. Ancak durum bundan farkl›d›r. Tekelci rekabet piyasas›ndaki
firmalar piyasa fiyat›n› etkileme gücüne sahiptir.
Ürün Farkl›laflt›rmas›: ii. Piyasadaki her firma farkl›laflt›r›lm›fl bir ürün satmaktad›r. Ürün farkl›laflt›r-
Ürünün marka, renk, mas› belki de tekelci rekabet piyasas›n›n en önemli özelli¤idir. Üründeki
ambalaj gibi küçük
özellikleri bak›m›dan farkl›l›klar markadan, ürünün ambalaj›ndan, sat›fl sonras› hizmetlerden, ga-
di¤erlerinden ayr›lmas›d›r. ranti süresinden, taksit seçeneklerinden ve daha sayabilece¤imiz birçok fak-
törden kaynaklanabilir. Ürün farkl›laflt›rmas›; gerçekten farkl› bir ürün gelifl-
tirerek ya da tüketicilerin gözünde ürünün di¤erlerine göre farkl› oldu¤u al-
g›s› yarat›larak gerçeklefltirilebilir. Her firma kendi farkl›laflt›r›lm›fl ürünü
üzerinde tekelci güce sahip oldu¤undan az da olsa piyasa fiyat›n› etkileme
gücüne sahiptir. Dolay›s›yla tam rekabetçi bir firman›n aksine azalan e¤ime
sahip bir talep e¤risi ile karfl› karfl›yad›r.
iii. Piyasaya girifl ve piyasadan ç›k›fl kolayd›r. Tekelci rekabet piyasas› bu aç›-
dan tam rekabet piyasas›na benzemektedir. Piyasaya girifli veya piyasadan
ç›k›fl› engelleyen hiçbir yasal veya baflka tür bir engel yoktur. Dolay›s›yla
ekonomik kâr s›f›r oluncaya kadar piyasaya yeni firmalar girmeye devam
edebilir. Piyasaya giren bu yeni firmalar, piyasadaki mevcut ürünlerin ika-
melerini üretebilirler.
Temel özelliklerini gördü¤ümüz tekelci rekabet piyasas›na örnek olarak haz›r
giyim, bilgisayar yaz›l›m›, lokanta ve benzin istasyonlar› verilebilir.
Tekelci Rekabet Piyasas›nda Talep E¤risi

Tekelci rekabet piyasas›ndaki talep e¤risini görmeden önce, daha önce gördü¤ü-
müz di¤er piyasa türlerindeki talebi hat›rlayal›m. Tam rekabet piyasas›ndaki firma-
n›n, benzer nitelikteki homojen ürünü üreten birçok rakibi oldu¤undan, ürünün
sonsuz say›da ikamesi vard›r. Dolay›s›yla ürüne olan talebin fiyat esnekli¤i çok
yüksek oldu¤u için, karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi yatay olur. Tekelci firman›n
ise hiç rakibi yoktur ve ikamesi olmayan bir ürün üretmektedir. Bu nedenle tale-
bin esnekli¤i düflüktür ve azalan e¤imli bir do¤ru ile gösterilir. Gelelim tekelci re-
kabet piyasas›na. Bu piyasa türünde de tam rekabette oldu¤u gibi firman›n birçok
rakibi vard›r. Fakat farkl› olarak bu piyasadaki rakipler, firma ile tamamen ayn›
olan bir ürünü satmazlar. Ürüne ikameler olmas›na ra¤men, bunlar tam ikame ol-
mad›¤›ndan talebin esnekli¤i tam rekabette oldu¤u kadar yüksek de¤ildir. Bu ne-
denle tekelci rekabetçi bir firman›n talep e¤risi yatay de¤il, azalan e¤imlidir.
Tekelci Rekabet Piyasas›nda Fiyat ve Miktar›n Belirlenmesi

Tekelci rekabet piyasas›ndaki her firma farkl›laflt›r›lm›fl bir ürün satt›¤›ndan kendi
ürünü üzerinde bir ölçüde tekelci güce sahiptir. Bu nedenle tekel piyasas›nda ol-
du¤u gibi, azalan e¤ime sahip bir talep e¤risi ile karfl› karfl›yad›r. Daha fazla ürün
satmak için fiyat›n› düflürmek zorunda oldu¤undan gene azalan e¤ime sahip bir
marjinal gelir e¤risi, talep e¤risinin alt›nda yer al›r. Örne¤in birim bafl›na fiyat T10
iken 4 birim satabiliyorsa, sat›lan miktar› 5 birime ç›kartmak için fiyat› T9’ye düflür-
mesi gerekir. Bu durumda marjinal geliri T5 olur (4 birim satarken toplam gelir T40
ve 5 birim satarken toplam gelir T45’dir.) Bu da T9’lik fiyattan daha düflüktür. K›-
saca eksik rekabet piyasas›nda P > MR dir.
Talep, marjinal gelir ve marjinal maliyet e¤rileri belirlendikten sonra denge fiyat›
ve miktar› rahatl›kla bulunabilir. Marjinal gelir (MR) ve Marjinal maliyet (MC) e¤rile-
rinin kesifltikleri noktadaki üretim düzeyi, kâr› maksimize eden üretim düzeyidir. Bu
noktay› dikine bir do¤ru ile talep e¤risine birlefltirirsek, kâr› maksimize eden fiyat›
da bulmufl oluruz. fiekil 7.8’in a ve b bölümlerinde marjinal maliyet ile marjinal ge-
lir e¤rilerinin kesifltikleri nokta X ile gösterilmifltir. Bu noktadan hareketle kâr› mak-
simize eden üretim düzeyi Q, ve kâr› maksimize eden fiyat P olarak belirlenmifltir.
fiekil 7.8
P ATC P ATC Tekelci Rekabette
Fiyat MC Fiyat K›sa Dönem
ATC MC Dengesi
ATC
P
ATC D ATC
X p
Kâr D
MR Zarar
X
MR
O Miktar O Miktar
(a) (b)
Tekelci Rekabette K›sa Dönem Dengesi

Tekelci rekabetçi bir firman›n k›sa dönemde ekonomik kâr elde etmesi mümkün-
dür. fiekil 7.8’in a bölümünde ortalama toplam maliyet e¤risi (ATC), kâr› maksimi-
ze eden ç›kt› düzeyinde talep e¤risinin alt›nda kalm›flt›r. Bu durumda birim mali-
yetler fiyattan düflük oldu¤undan firma flekilde görülen taral› dikdörtgenin alan›
kadar kâr elde etmektedir.
K›sa dönemde firman›n zarar etmesi de elbette mümkündür. fiekil 7.8’in b bö-
lümünde de bu durum gösterilmektedir. fiekli dikkatle inceledi¤inizde ortalama
toplam maliyet e¤risinin (ATC) tüm üretim düzeyleri için, talep e¤risinin üzerinde
yer ald›¤›n› görebilirsiniz. Bu durumda birim maliyetler, ürünün fiyat›ndan daha
yüksek oldu¤undan firma taral› alan›n büyüklü¤ü kadar zarar eder. Ancak bu du-
rumda, marjinal gelirinin marjinal maliyetine eflit oldu¤u düzeyde üretim yaparak,
zarar›n› minimize etmeye çal›fl›r.
Tekelci Rekabette Uzun Dönem Dengesi

Tekelci rekabet piyasas›ndaki bir firma k›sa dönemde kâr ediyorsa bu durum uzun
dönemde de devam eder mi? Bu sorunun cevab› genellikle hay›r olur. Çünkü pi-
yasaya girifl ve piyasadan ç›k›flla ilgili herhangi bir engel omad›¤›ndan kâr›n uzun
dönemde de sürdürülmesi mümkün de¤ildir. E¤er endüstrideki firmalar kâr edi-
yorsa yeni firmalar›n piyasaya girmeleri sonucunda her firman›n ürününe olan ta-
lep azalacakt›r. Rekabet nedeniyle uzun dönemde ekonomik kâr flekil 7.9’da gö-
rüldü¤ü gibi s›f›rlan›r. Ancak baz› durumlarda firmalar rekabete ra¤men, uzun dö-
nemde de kârl›l›klar›n› sürdürebilmektedir. Bildi¤iniz gibi tekelci rekabette firma-
lar homojen ürünler de¤il birbirinin yak›n ikamesi ürünler üretmektedir. E¤er k›sa
dönemde kâr eden bir firma ürününü tüketicilerin zihninde çok yükse¤e konum-
land›rm›flsa ve gerçekten farkl› bir ürün oldu¤una inand›rm›flsa, kâr›n cazibesine
kap›larak piyasaya giren rakip firmalara ra¤men uzun dönemde de kâr etmeye de-
vam edebilir.
Ürünü di¤er sat›c›lar›n ürünlerinden farkl›laflt›rma çabalar› ürünün fiyat›ndaki
de¤iflikliklerle yap›lm›yorsa bunlara fiyat d›fl› rekabet unsurlar› denir. Reklam ve
sayg›n bir marka ismi yaratmak ilk akla gelen fiyat d›fl› rekabet unsurlar›ndand›r.
Bu tür yöntemlerle firmalar ürünlerinin benzersiz oldu¤una ve rakiplerinden daha
farkl› ve daha iyi bir ürün ç›kard›klar›na müflterilerini ikna etmeye çal›fl›rlar. E¤er
bu çabalar›nda baflar›l› olurlarsa, yak›n ikameler üreten rakiplerine ra¤men uzun
dönemde kârl›l›klar›n› sürdürebilirler.
SIRA S‹ZDE K›sa dönemde karfl›laflabilece¤imiz

SIRA S‹ZDE bir baflka durum baz› firmalar›n zarar etmesiydi. Te-
4 kelci rekabet piyasas›nda uzun dönemde firmalar zarar etmeye devam eder mi?
D Ü fi Üfiekil
N E L ‹ M7.9 D Ü fi Ü N E L ‹ M
fiekil 7.9’da tekelci reka-
Tekelci Rekabette Fiyat P = ATC bet piyasas›ndaki bir firma-
Uzun
S O R Dönem
U S O R U MC
Dengesi ATC n›n uzun dönem dengesi
gösterilmektedir. Uzun dö-
D‹KKAT P D‹KKAT nemde bireysel firmaya ait
talep e¤risi (D), firman›n kâ-
D
r›n› maksimize eden üretim
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE X
düzeyinde ortalama toplam
MR maliyet e¤risine (ATC) te¤et
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ olur. Bu durumda birim ma-
liyetler fiyata eflit oldu¤un-
O Miktar dan ekonomik kâr s›f›rd›r.
Tam Rekabet Piyasas› ile Tekelci Rekabet Piyasas›n›n

TELEV‹ZYON Karfl›laflt›r›lmas›
TELEV‹ZYON
fiekil 7.10’da tekelci rekabet piyasas› ile tam rekabet piyasas›n›n uzun dönem den-
geleri karfl›laflt›r›lmaktad›r. Bu iki piyasa türündeki denge aç›s›ndan iki önemli
farkl›l›k göze çarpmaktad›r. Bunlardan ilki tekelci rekabet piyasas›nda ortaya ç›kan
at›l kapasitedir.
fiekil 7.10
Fiyat ve Fiyat ve
Tekelci Rekabet ve Maliyetler Maliyetler
MC MC
Tam Rekabet
Piyasalar›
ATC
P=MC ATC
P
Mark-up P D=MR
D
MC
At›l MR Etkin
Kapasite Ölçek O=Etkin Ölçek
O Miktar O Miktar
(a) Tekelci Rekabet (b)Tam Rekabet
At›l Kapasite: Uzun dönemde tekelci rekabet piyasas›ndaki her firma, talep
e¤risinin ortalama toplam maliyet e¤risine te¤et oldu¤u noktada üretimini sürdü-
rür. fiekil 7.10’un a bölümünde bu noktadaki üretim miktar›n›n ortalama toplam
maliyeti minimize eden üretim miktar›ndan daha düflük oldu¤unu görebilirsiniz.
Dolay›s›yla tekelci rekabet piyasas›ndaki firmalar ortalama toplam maliyet e¤risi-
nin azalan bölümünde üretimlerini gerçeklefltirirler. Bu yönüyle tekelci rekabet pi-
yasas› tam rekabet piyasas›ndan farkl›d›r. Çünkü flekil 7.10’un b bölümünde görül-
dü¤ü gibi tam rekabet piyasas›nda üretim, ortalama toplam maliyetin minimum ol-
du¤u noktada gerçekleflir. Ortalama toplam maliyeti minimize eden üretim mikta-
r› firma için etkin üretim ölçe¤idir. Uzun dönemde tam rekabetçi bir firma etkin öl- Etkin ölçek: Ortalama
çekte üretim gerçeklefltirmesine ra¤men, tekelci rekabetçi firmalar üretimlerini bu toplam maliyeti minimize
eden üretim miktar›d›r.
düzeyin alt›nda gerçeklefltirirler. Bu nedenle tekelci rekabette, firmalar›n at›l kapa-
site ile çal›flt›klar› söylenir. Tekelci rekabetçi bir firman›n üretim miktar›n› artt›rarak At›l kapasite: Firma etkin
ölçe¤in alt›nda bir üretim
üretimin ortalama maliyetini azaltmas› mümkündür. Ancak daha fazla sat›fl yap- gerçeklefltiriyorsa at›l
mak için fiyat› düflürmesi gerekti¤inden üretim miktar›n› artt›rmak istemez. Çünkü kapasite vard›r.
tekelci rekabet piyasas›ndaki bir firma için at›l kapasite ile çal›flmak daha kârl›d›r.
Tekelci rekabet piyasas›nda at›l kapasitenin nedeni karfl› karfl›ya oldu¤u azalan
e¤imli talep e¤risidir. At›l kapasite olmamas› için tek yol, talep e¤risinin ATC e¤ri-
sine, e¤rinin minimum noktas›nda te¤et olmas›d›r. Fakat bunun için talep e¤risinin
azalan e¤imli de¤il, homojen ürünlerin üretildi¤i tam rekabet piyasas›ndaki gibi
yatay olmas› gerekir. Azalan e¤imli bir talep e¤risi ATC e¤risine minimum nokta-
s›nda te¤et olamaz.
Azalan e¤imli talep e¤risi nedeniyle tekelci rekabet piyasas› at›l kapasite ile ça-
l›fl›r. Azalan e¤imli talep e¤risi ise farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerin bir sonucudur. Dolay›-
s›yla at›l kapasite nedeniyle oluflan yüksek (mark-up) fiyatlar asl›nda farkl›laflt›r›l-
m›fl ürünler için ödedi¤imiz bir bedeldir. Daha fazla seçenek ve ürün çeflitlili¤i için
ço¤u zaman bu bedeli ödemek durumunda kal›r›z. Örne¤in 1930’lu y›llar›n Alman-
ya’s›n› düflünelim. O dönemde otomobil almak isteyen ve al›m gücü olan herkes,
Volkwagen’in kaplumba¤a modelini almak durumundayd›. Günümüzde ise Al-
manya sokaklar›nda birçok de¤iflik marka ve modelde otomobil görmek mümkün.
Aradan geçen sürede seçenekler artt› ancak bununla birlikte bu seçeneklere öde-
memiz gereken bedeller de artt›.
Günlük yaflam›n›zda at›l kapasite ile çal›flan birçok firma ile karfl›laflabilirsiniz.
Örne¤in çok özel olanlar haricindeki tüm lokantalarda her zaman birkaç tane bofl
masa bulunabilir. Her zaman 30 dakikadan az bir sürede verdi¤iniz pizza siparifli
evinize ulafl›r. Benzin istasyonlar›ndaki tüm pompalar›n önünde her zaman uzun
kuyruklar olmaz. Kiral›k ev arad›¤›n›z zaman size yard›mc› olmaya haz›r birçok
emlakç› bulabilirsiniz. Tüm bu endüstriler tekelci rekabet piyasas›n›n örnekleridir
ve hepsi at›l kapasite ile çal›flmaktad›r.
Mark-up: Tam rekabet piyasas› ile tekelci rekabet piyasas› aras›ndaki ikinci Mark-up: Mallar›n sat›fl
önemli farkl›l›k fiyatla marjinal maliyet aras›ndaki iliflkiden kaynaklan›r. Tam reka- fiyatlar›na marjinal
maliyetler üzerine getirilen
betçi bir firma için fiyat marjinal maliyete eflittir (P = MC). Tekelci rekabet piyasa- “ek” k›s›md›r.
s›nda ise firmalar belli ölçüde bir piyasa gücüne sahip olduklar›ndan fiyat marjinal
maliyetin üzerinde belirlenir (P > MC). Mallar›n sat›fl fiyatlar›na marjinal maliyetler
üzerine getirilen “ek” k›sma mark-up ad› verilmektedir.
Fiyat ve marjinal maliyet aras›ndaki bu iliflkiler, tam rekabet ve tekelci rekabet
piyasalar›ndaki firmalar›n davran›fllar›n› da önemli ölçüde etkilemektedir. Örne¤in
firmaya mevcut fiyat›ndan daha fazla ürün satmak isteyip istemedi¤i soruldu¤un-
da, tam rekabetçi bir firman›n buna cevab› olumsuz olur. Çünkü bu piyasa türün-
de fiyat marjinal maliyete eflit oldu¤undan sat›lacak ilave ürün firman›n kâr›n› art-
t›rmaz. Ancak tekelci rekabet piyasas›ndaki bir firma her zaman mevcut fiyatla da-
ha fazla ürün satmak isteyecektir. Çünkü fiyat marjinal maliyetin üzerinde belirlen-
di¤inden sat›lan ilave ürünler daha fazla kâr anlam›na gelir. Yeni müflteriler çek-
meye çal›flmak ancak fiyat marjinal maliyetin üzerinde ise anlaml›d›r.
OL‹GOPOL P‹YASASI
Oligopol de tekelci rekabet gibi, piyasa türleri s›ralamas›nda iki uçta yer alan tam
rekabet ile tekel aras›nda kalmaktad›r. Ancak oligopol piyasas›nda tam rekabet pi-
yasas›na göre daha az rekabet oldu¤undan, tekel piyasas›na daha yak›n oldu¤unu
söyleyebiliriz. Oligopol az say›da büyük firman›n homojen ya da farkl›laflt›r›lm›fl
ürünler üretti¤i piyasa türüdür. Oligopol piyasas›ndaki firmalar benzer ürünler üre-
terek sadece fiyat üzerinden rekabet edebilecekleri gibi farkl›laflt›r›lm›fl ürünler
üretip ürün kalitesi, pazarlama gibi fiyat d›fl› alanlarda da rekabet edebilirler. Do-
¤al ya da yasal engeller yeni firmalar›n piyasaya girmesini engelledi¤inden piyasa-
da az say›da firma yer almaktad›r. Oligopol piyasas›n›n en önemli özelli¤i; her fir-
man›n fiyat, miktar, reklam harcamalar› gibi konularda verdi¤i kararlarda rakiple-
rinin olas› tepkilerini dikkate alma zorunlulu¤udur. Dolay›s›yla oligopol piyasas›n-
daki firmalar karfl›l›kl› olarak birbirlerine ba¤›ml›d›r.
Oligopol piyasas› ile günlük yaflant›m›zda da çok s›k karfl›lafl›r›z. Örne¤in bilgi-
sayar›n›zda kulland›¤›n›z ifllemci ya Intel ya da AMD firmas› taraf›ndan üretilmifltir.
Uzaktan kumandan›z›n içindeki pil büyük ihtimalle ya Duracell ya da Energizer
markal›d›r. Uzun mesafeli bir uçak yolculu¤u yaparsan›z binece¤iniz uçak ya Boe-
ing ya da Airbus firmalar›ndan biri taraf›ndan üretilmifltir. Sayd›¤›m›z bu örnekle-
rin hepsinde sadece iki büyük firma rekabet etmektedir. Di¤er birçok piyasada, az
say›da firman›n maksimum kâr elde edebilmek için rekabet ettiklerini söyleyebili-
riz. Örne¤in cep telefonunuzda kulland›¤›n›z hat Turkcell, Avea, ya da Vodafone
firmalar›ndan birisine aittir. Bu piyasada da üç büyük firma rekabet etmektedir. Bu
firmalardan bir tanesi telefonla bir dakika konuflman›n ücretini düflürdü¤ünü du-
yursa aradan çok süre geçmeden, di¤er iki firman›n da müflterilerini kaybetmemek
ya da yeni müflterileri kendisine çekmek için benzer bir indirim yapt›¤›n› görebi-
lirsiniz. Yani oligopol piyasas›ndaki firmalar, rakiplerinin davran›fllar› karfl›s›nda
birtak›m stratejik kararlar almak durumundad›r.
Oligopol Piyasas›n›n Varsay›mlar›

Her ne kadar oligopol piyasas›n› aç›klayan tek bir teori olmasa da tüm oligopol te-
orileri üç temel varsay›ma dayanmaktad›r:
1. Piyasada az say›da sat›c› ve çok say›da al›c› vard›r. Varsay›m gere¤i genel-
likle piyasadaki az say›da firma karfl›l›kl› olarak birbirleriyle ba¤›ml›l›k içeri-
sindedir. Piyasadaki her firma, kendi faaliyetlerinin di¤er firmalar›; di¤er fir-
malar›n faaliyetlerinin de kendisini etkileyece¤ini bilir. Firmalar aras›ndaki
Karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k: Her bu karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi, oligopol piyasas›n›n en önemli özelli¤idir.
firman›n kâr›n›n sadece Örne¤in Burger King reklam stratejisini belirlerken, McDonalds’›n nas›l bir
kendi fiyat›na ve sat›fl
rakamlar›na de¤il, di¤er karfl›l›k verece¤ini de dikkate al›r.
firmalar›nkine de ba¤l› 2. Firmalar homojen ya da farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üretip satarlar. Örne¤in alü-
olmas›d›r.
minyum oligopolcü bir piyasada üretilen homojen bir ürünken; otomobil ise
gene oligopolcü bir piyasa yap›s›n›n ürünü olan farkl›laflt›r›lm›fl bir üründür.
Farkl›laflt›r›lm›fl ürünlerin yer ald›¤› oligopol piyasalar›nda (otomobil, oto-
mobil lasti¤i, elektronik aletler, sigara,..... gibi) firmalar reklam kampanyala-
r› ile desteklenen fiyat d›fl› rekabete girerler.
3. Piyasaya girifli k›s›tlayan önemli engeller vard›r. Ölçek ekonomilerinin bu

engeller aras›nda en önemlisi oldu¤u söylenebilir. Bu tür piyasalarda büyük
ölçekte üretim gerçeklefltirerek ölçek ekonomilerinden yararlanan genellik-
le üç dört tane büyük firma olur. Piyasaya yeni firmalar girse de bunlar pa-
zardan ancak küçük paylar kapabilirler. Küçük ölçekteki bir üretimin mali-
yeti di¤erlerine göre yüksek olaca¤›ndan bu firmalar dayanamay›p bir süre
sonra piyasadan ç›kmak zorunda kal›rlar. Piyasaya girifli engelleyen bir bafl-
ka faktör de baz› yat›r›mlar›n büyük miktarda sermaye gerektirmesidir. Ör-
ne¤in jet motoru, otomobil, petrol rafinerisi bu tür büyük yat›r›mlardan ba-
z›lar›d›r. Yat›r›m› karfl›layacak maddi kayna¤› olmayan firmalar otomatik
olarak engellenmifl olur. Bunun haricinde, patent haklar›, önemli bir ham-
madde kayna¤›na sahip olma ve yasal engeller piyasaya girifli k›s›tlayan di-
¤er faktörlerdir. Hat›rlayaca¤›n›z gibi, piyasaya girifli engelleyen bu faktörle-
rin ço¤u, tekel piyasas›nda firmalar›n uzun dönemde de kâr etmesini sa¤la-
yan faktörlerdi.
Oligopol Modelleri
Di¤er piyasa türlerinde oldu¤u gibi oligopolcü davran›fl biçimini aç›klayan tek bir
model yoktur. Çünkü oligopolcü firma fiyat ve miktar stratejisini birçok de¤iflik fle-
kilde belirleyebilmektedir. ‹ktisatç›lar›n, di¤er piyasa türlerinde oldu¤u gibi, neden
oligopol piyasas›n› aç›klayan tek bir kurallara uygun model belirlemedikleri soru-
su akl›n›za gelebilir. Bunun nedeni, oligopol piyasas›ndaki firmalar›n birbirlerine
ba¤›ml› olmalar›d›r. Piyasada az say›da firma oldu¤undan bir firman›n davran›fl›,
di¤er firmalar›n da nas›l davranaca¤›n› belirler. Bu nedenle oligopolcünün plan›
her zaman stratejik bir plan olmal›d›r. Tipik bir oligopolcü firma bak›fl aç›s› flu fle-
kilde özetlenebilir: E¤er rakiplerin bu fleklide davran›rsa ben de X karar›n› al›r›m;
fakat rakiplerim baflka bir flekilde davran›rsa bu durumda Y karar›n› almam gere-
kir. ‹flin içine stratejik iliflkiler girdi¤i zaman, tek bir sonuç de¤il, çeflitli potansiyel
sonuçlardan herhangi bir tanesi al›nabilir. Oligopolcü bir firma zaman›n›n ço¤unu
rakiplerinin nas›l davranaca¤›n› tahmin etmeye çal›flarak ve bu davran›fllar karfl›-
s›nda kendi stratejisini belirleyerek geçirir.
Oligopolde fiyat›n belirlenmesi, di¤er piyasa türlerine göre daha karmafl›kt›r.
Bunun en önemli nedeni ise firmalar aras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›kt›r. Böyle bir
ba¤›ml›l›k iliflkisi içinde, belirleyici de¤iflken, bir firman›n di¤er firma veya firmala-
r›n kararlar›na gösterdi¤i tepkidir. Bu tepkiler hakk›nda çeflitli varsay›mlar yap›la-
bildi¤inden, de¤iflik oligopol teorileri türetmek mümkündür. fiimdi bu de¤iflik te-
oriler aras›ndan en yayg›n olarak kullan›lanlar olan kartel teorisi, dirsekli talep te-
orisi ve fiyat liderli¤i teorisi tan›t›lacakt›r.
Kartel Teorisi
Kartel teorisinin en önemli varsay›m›, endüstrideki oligopolcülerin, endüstride sa-
dece bir firma varm›fl gibi davranmalar›d›r. K›saca piyasadaki firmalar kartel olufl-
turup tekelci firma gibi davranarak tekel piyasas›n›n sa¤lad›¤› avantajlardan yarar-
lanmak istemektedir. Kartel, dahil olan firmalar›n elde ettikleri kâr› artt›rmak için, Kartel: Dahil olan firmalar›n
üretim miktar›n›n azalt›ld›¤› ve ürün fiyatlar›n›n artt›r›ld›¤› bir organizasyondur.Kar- elde ettikleri kâr› artt›rmak
için, üretim miktar›n›n
teller genellikle do¤al kaynak piyasalar›nda oluflturulduklar›nda daha etkili olurlar. azalt›ld›¤› ve ürün
Örne¤in günümüzde, en etkin olarak çal›flan karteller aras›nda, petrol ihracatç›s› fiyatlar›n›n artt›r›ld›¤› bir
organizasyondur.
ülkelerin oluflturdu¤u kartel olan OPEC gösterilebilir.
fiekil 7.11 Firmalar bir araya gele-

Fiyat rek endüstri kâr›n› maksi-
Kartel sonras›nda MC
oluflan Kâr mize etmek için ürün fiya-
ATC
t›n› birlikte belirlerse, bun-
dan kartele dahil olan tüm
firmalar yararlan›r. fiekil
7.11’de uzun dönem den-
A gesinde olan bir endüstri
PK gösterilmektedir. Denge fi-
Kâr yat› P1 ve denge miktar› Q1
C olarak belirlenmifltir. Fir-
B
P1
malar, fiyat›n marjinal ma-
liyete eflit oldu¤u üretim
düzeyinde faaliyetlerini
D sürdürdü¤ü için ekonomik
kâr s›f›rd›r. fiimdi de endüs-
MR triyi oluflturan firmalar›n bir
0 OK O1 Miktar kartel oluflturarak üretim
miktar›n› QK’ya düflürdük-
lerini varsayal›m. Yeni fiyat
(Kartel fiyat›) PK olur ve ABCPK dikdörtgeninin alan› kadar olan kâr karteli olufltu-
ran firmalar aras›nda paylafl›l›r. Kartel öncesi kâr yokken, kartel sonras›nda anla-
flan firmalar›n paylaflabilecekleri bir kâr ortaya ç›km›flt›r.
Dolay›s›yla rekabet etmek yerine kartel oluflturup birlikte hareket etmek firma-
lar aç›s›ndan cazip hale gelir. Her ne kadar kârl› da olsa karteli oluflturmak ve sür-
dürebilmek kolay bir ifl de¤ildir. Örne¤in ABD gibi baz› ülkelerde kartel olufltur-
mak yasal olarak engellenmifltir. fiimdi de kartel oluflturmak ve karteli sürdürmek
isteyen firmalar›n karfl›laflabilecekleri olas› sorunlara de¤inelim.
Kartel Oluflturma Sorunu: Yasal olsa bile, endüstrideki firmalar› bir araya
getirip karteli oluflturmak maliyetli ve zordur. Çünkü kartelin tüm potansiyel üye-
leri karteli oluflturman›n maliyetlerini di¤er firmalara yükleyip kendisi sadece geti-
rilerinden faydalanmak ister.
Kartel Politikas› Gelifltirme Sorunu: Kartel oluflturulsa bile bir sonraki afla-
ma kartelin politikas›n›n belirlenmesidir. Örne¤in kartel üyesi A firmas› tüm kartel
üyelerinin üretimlerini %10 azaltmas›n› önerirken, B firmas› büyüklerin %15 kü-
çüklerin ise %10 üretim k›s›tlamas›na gitmesini önerebilir. Kartelin üye say›s› art-
t›kça politika önerilerinin say›s› da artacak›r. Dolay›s›yla fikir birli¤ine varmak her
zaman kolay olmayabilir.
Endüstriye Yeni Firmalar›n Girmesi Sorunu: Kartel üyeleri üretim miktar›
ile ilgili fikir birli¤ine var›p endüstri kâr›n› artt›rd›klar›nda, bu yüksek kârlar endüs-
tri d›fl›ndaki firmalar› endüstriye girmeye teflvik eder. E¤er kartel üyeleri, yeni fir-
malar›n endüstriye giriflini engelleyemezlerse kartel bir süre sonra da¤›labilir.
Kartel Üyesi Baz› Firmalar›n Hile Yapmas›: Her ne kadar kartelin oluflum
aflamas›nda üye firmalar üretim miktarlar› konusunda anlaflm›fl olsa da, üyelerden
baz›lar› yüksek fiyat›n cazibesine kap›l›p kâr›n› daha da artt›rmak için belirlenen
üretim kotas›na uymayabilir. Di¤er firmalar bunu farkedip ayn› yöntemi kendileri
de uygularsa, bafllang›çta belirlenen politikan›n bir anlam› kaymayaca¤›ndan kar-
tel da¤›l›r. Kartel baflar›l› bir flekilde oluflturulsa bile, uzun süre varl›¤›n› korumas›
çok güçtür.
Dirsekli Talep Teorisi

Oligopol piyasas›n›n en önemli özelliklerinden bir tanesi fiyat kat›l›¤›d›r. Herhan-
gi bir kartel anlaflmas› ya da baflka flekilde bir genel fiyat düzeyi belirlendi¤inde,
uzun süre ayn› seviyede kal›r. ‹flte oligopol piyasas›ndaki bu tür fiyat kat›l›klar› ba-
zen dirsekli talep teorisi ile aç›klan›r. Buna göre, bir firma fiyat› düflürdü¤ünde, di-
¤er firmalar da pazar paylar›n› korumak için ayn›s›n› yaparak fiyatlar›n› düflürürler,
ancak bir firma fiyat›n› artt›rd›¤›nda di¤er firmalar onu takip etmezler. fiekil 7.12’de
görüldü¤ü gibi bireysel bir firman›n talep e¤risi mevcut fiyat miktar kombinasyo-
nunda bir dirse¤e sahiptir. Bu noktada firma Q birim üretim yapmakta ve bunu bi-
rim bafl›na P fiyat›ndan satmaktad›r. E¤er firma fiyat›n› düflürürse, rakipleri de fi-
yatlar›n› düflürece¤inden, firman›n sat›fllar›nda çok küçük bir art›fl olur. Firman›n
fiyat›n› artt›rmas› durumunda ise, talep edilen miktar ve firman›n toplam has›las›
önemli ölçüde azalacakt›r. Çünkü rakipleri ayn› flekilde fiyatlar›n› artt›rmad›¤›ndan,
müflterilerini rakiplerine kapt›r›r. Dolay›s›yla firman›n talep e¤risi P fiyat düzeyinin
alt›nda daha az esnektir.
fiekil 7.12
Fiyat Dirsekli Talep E¤risi
MC1 MC
P 2
MR
Q Miktar
Dirsekli talep e¤risinden dolay› firman›n marjinal gelir e¤risinin kesintiye u¤ra-
d›¤› bir bölüm ile karfl›lafl›r›z. Asl›nda fiyat kat›l›¤›na neden olan marjinal gelir e¤-
risindeki bu kesintidir. Nedenini ise flöyle aç›klayabiliriz: Hat›rlayaca¤›n›z gibi fir-
malar kârlar›n› maksimize etmek için marjinal maliyetlerini marjinal gelire eflitliyor-
lard›. Marjinal maliyetteki bir de¤iflim sonucunda ise MC = MR koflulunun sa¤lan-
d›¤› baflka bir fiyat ve miktar ikilisi bulunuyordu. Ancak marjinal gelir e¤risindeki
kesinti sonucunda, talep e¤risinin dirsek yapt›¤› noktadaki fiyat/miktar kombinas-
yonu, marjinal maliyet de¤iflse de optimal olmay› sürdürür. fiekil 7.12’de görüldü-
¤ü gibi, firman›n marjinal maliyeti MC1 ’den MC2 ’ye artsa bile firman›n kâr›n› mak-
simize eden ç›kt› düzeyinde ve fiyatta herhangi bir de¤ifliklik olmaz. Dolay›s›yla
marjinal maliyetteki bu küçük de¤iflikliklerin fiyat üzerinde bir etkisi yoktur. Sade-
ce marjinal maliyetteki büyük de¤ifliklikler fiyat› de¤ifltirebilir.
Dirsekli talep teorisi hangi varsay›ma dayanmaktad›r? Bu teorinin fiyatla ilgili en önemli
sonucu nedir? 5
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Fiyat Liderli¤i Teorisi

Oligopol piyasas›nda bulunan az say›da firman›n fiyatlar› belirlerken iflbirli¤i yap-
t›klar› bir modeldir. Piyasada lider konumda olan firma fiyat› belirler ve di¤er fir-
malar da bu fiyat› takip ederler. Lider firma genellikle endüstrideki en büyük firma
ya da en etkin firma olur. Lider firman›n fiyat› belirlerken izledi¤i yöntemleri flöy-
le özetleyebiliriz:
Fiyat de¤iflikli¤ini çok s›k yapmazlar: Fiyat de¤ifliklikleri her zaman takip-
çilerin lideri takip etmemesi riskini tafl›d›¤›ndan lider firma taraf›ndan yap›lan fiyat
de¤ifliklikleri çok s›k olmaz. Lider firma talepteki ve maliyetteki günlük de¤ifliklik-
lere hemen tepki vermez. Fiyat ancak talep ve maliyet koflullar›nda önemli de¤i-
fliklikler oldu¤unda de¤ifltirilir. Örne¤in endüstri çap›ndaki ücret art›fllar›, vergiler-
deki önemli art›fllar, enerji gibi önemli girdilerdeki fiyat art›fllar›, lider firman›n fi-
yat› de¤ifltirmesine neden olabilir.
‹letiflim kurmak: Lider firman›n yöneticileri yaklaflan fiyat de¤iflikli¤i öncesin-
de röpörtajlarla ya da bas›n aç›klamalar› yoluyla toplumla ve di¤er firmalarla ileti-
flim kurmaya çal›fl›rlar. Bu aç›klamalar›nda neden fiyat› de¤ifltirmek zorunda ol-
duklar›n› anlat›p, takipçi firmalar› da ayn› fleyi uygulamaya ikna etme çabas› için-
dedirler.
S›n›r Fiyatlama: Lider firma her zaman endüstri için k›sa dönem kârlar›n›
maksimize eden fiyat› seçmez, çünkü yeni firmalar› piyasadan uzaklaflt›rmak ister.
E¤er piyasaya yeni girecek firmalar için temel engel mevcut firmalar›n ölçek eko-
nomilerinden yararlanarak sa¤lad›klar› maliyet avantaj› ise, lider firman›n ve takip-
çilerinin ürün fiyat›n› yeterince yüksek belirlemesi durumunda yeni firmalar bu en-
geli aflabilirler. E¤er fiyat çok yüksek belirlenmiflse, küçük ölçeklerinden dolay›
daha verimsiz çal›flan firmalar ayakta kal›p büyüyebilirler. Dolay›s›yla yeni rakip-
lerin cesaretini k›rmak ve endüstrinin mevcut oligopolcü yap›s›n› korumak için, fi-
yat lideri, fiyat› k›sa dönem kârlar›n› maksimize eden düzeyin alt›nda tutabilir. Bu
flekilde yeni firmalar›n piyasaya girifllerini engelleyen fiyatlama stratejisine s›n›r fi-
yatlama ad› verilmektedir.
P‹YASA TÜRLER‹N‹N GENEL DE⁄ERLEND‹RMES‹

Ünite 6’da tam rekabet piyasas›n›, bu ünitede ise tekel, tekelci rekabet ve oligopol
piyasalar›n› gördünüz. Tablo 7.3’de bu dört farkl› piyasa türünün temel özellikleri
ile sonuçlar› özetlenmektedir. Tablonun ilk dört sütununda ilgili piyasan›n özellik-
leri verilirken, son sütunda sonuç olarak de¤erlendirebilece¤imiz fiyat ile ortalama
toplam maliyet aras›ndaki iliflki yer almaktad›r.
Tablo 7.3 Piyasaya Uzun Dönemde

Piyasa Türlerinin Piyasa Türü Firma Say›s› Ürün Çeflidi
Girifl Engeli P ve ATC
Özellikleri
P = ATC (S›f›r
Tam Rekabet Birçok Homojen Yok
ekonomik kâr)
P > ATC (Pozitif

Tekel Tek Tek Var
ekonomik kâr olas›l›¤›)
P = ATC (S›f›r
Tekelci Rekabet Birçok Farkl›laflt›r›lm›fl Yok
ekonomik kâr)
Homojen ya da P > ATC (Pozitif

Oligopol Az Var
Farkl›laflt›r›lm›fl ekonomik kâr)
Özet
N
A M A Ç
Tekel piyasas›n›n temel özellikleri ile k›sa ve uzun bir ürün satmaktad›r. Ürün farkl›laflt›rmas› belki
1 dönemde tekelci dengesini aç›klayabilmek de tekelci rekabet piyasas›n›n en önemli özelli-
Belli bir ürünün sadece bir sat›c›s›n›n oldu¤u pi- ¤idir. Piyasaya girifl ve piyasadan ç›k›fl kolayd›r.
yasa türüne tekel ad› verilmektedir. Tekel teorisi Tekelci rekabetçi bir firman›n talep e¤risi yatay
üç temek varsay›ma dayanmaktad›r. Bunlar: En- de¤il, azalan e¤imlidir. Marjinal gelir (MR) ve
düstride sadece bir firma vard›r. Bu firma bir ürü- Marjinal maliyet (MC) e¤rilerinin kesifltikleri nok-
nün tek üreticisi ya da bir hizmetin tek sunucusu- tadaki üretim düzeyi, kâr› maksimize eden üre-
dur. Tek sat›c› yak›n ikamesi olmayan bir ürün tim düzeyidir. Bu noktay› dikine bir do¤ru ile ta-
satmaktad›r. Piyasaya girifl için oldukça etkili en- lep e¤risine birlefltirirsek, kâr› maksimize eden
geller vard›r. Bu engeller aras›nda yasal engeller, fiyat› da bulmufl oluruz. Tekelci rekabetçi bir fir-
ölçek ekonomileri ve gerekli bir kayna¤›n sadece man›n k›sa dönemde ekonomik kâr elde etmesi
bir firman›n kullan›m›nda olmas› say›labilir. Te- ya da zarar etmesi mümkündür. Tekelci rekabet
kelci firma, piyasa fiyat›n› do¤rudan etkileme gü- piyasas›ndaki firmalar ortalama toplam maliyet
cüne sahiptir. Tekelci firma ürünü için bir fiyat e¤risinin azalan bölümünde üretimlerini gerçek-
belirleyebilir, ancak belirlenen bu fiyattan tüketi- lefltirirler. Uzun dönemde tam rekabetçi bir fir-
cilerin ne kadar ürün sat›n alacaklar› piyasa talep ma etkin ölçekte üretim gerçeklefltirmesine ra¤-
e¤risi taraf›ndan belirlenir. Tekelci firma ayn› za- men, tekelci rekabetçi firmalar üretimlerini bu
manda endüstriyi de temsil etti¤inden, tekelci fir- düzeyin alt›nda gerçeklefltirirler. Bu nedenle te-
man›n talep e¤risi ile piyasa talep e¤risi ayn›d›r. kelci rekabette, firmalar›n at›l kapasite ile çal›fl-
Tekelci bir firman›n marjinal geliri, mal›n sat›fl fi- t›klar› söylenir. Tekelci rekabet piyasas›nda ise
yat›ndan daha az olur çünkü tekelci firman›n da- firmalar belli ölçüde bir piyasa gücüne sahip ol-
ha fazla mal satabilmesi için fiyatlar›n› düflürmesi duklar›ndan fiyat marjinal maliyetin üzerinde be-
gerekir. Tekelci firma hiçbir zaman talep e¤risi- lirlenir (P > MC). Mallar›n sat›fl fiyatlar›na marji-
nin inelastik oldu¤u bölgede faaliyet göstermez. nal maliyetler üzerine getirilen “ek” k›sma mark-
Rekabetçi bir firmada oldu¤u gibi kâr›n› maksi- up ad› verilmektedir.
mize etmek isteyen tekelci firma da üretim mikta-
r›n› belirlerken marjinal gelirini marjinal maliyete
eflitler ve belirlenen miktardaki ürünü, mümkün
N
A M A Ç
Oligopol piyasas›n›n varsay›mlar›n› aç›klay›p te-
mel oligopol modellerini tan›mlayabilmek
3
olan en yüksek fiyata satmak ister. Tekelci firma Oligopol az say›da büyük firman›n homojen ya
pozitif kâr elde ediyorsa bunu uzun dönemde de da farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üretti¤i piyasa türüdür.
sürdürebilir çünkü rakiplerin piyasaya girerek kâ- Oligopol piyasas›n›n en önemli özelli¤i; her fir-
ra ortak olmalar› mümkün de¤ildir. Tekelci firma, man›n fiyat, miktar, reklam harcamalar› gibi ko-
ayn› mal› farkl› tüketicilere farkl› fiyatlardan sata- nularda verdi¤i kararlarda rakiplerinin olas› tep-
rak kâr›n› artt›rabilir. Ayn› mal›n tek bir üretici ta- kilerini dikkate alma zorunlulu¤udur. Dolay›s›y-
raf›ndan farkl› al›c›lara farkl› fiyatlardan sat›lmas›- la oligopol piyasas›ndaki firmalar karfl›l›kl› ola-
na fiyat farkl›laflt›rmas› denir. rak birbirlerine ba¤›ml›d›r. Tüm oligopol teorile-
ri üç temel varsay›ma dayanmaktad›r: Piyasada
N
A M A Ç
Tekelci rekabet piyasas›n›n temel özelliklerini ve
tekelci rekabette k›sa ve uzun dönem dengesini
az say›da sat›c› ve çok say›da al›c› vard›r. Varsa-
y›m gere¤i genellikle piyasadaki az say›da firma
2
tan›mlayabilmek karfl›l›kl› olarak birbirleriyle ba¤›ml›l›k içerisin-
Birbirine benzer fakat ayn› olmayan ürünlerin dedir. Firmalar homojen ya da farkl›laflt›r›lm›fl
çok say›da firma taraf›ndan üretilip sat›ld›¤› pi- ürünler üretip satarlar. Piyasaya girifli k›s›tlayan
yasa türüne tekelci rekabet piyasas› ad› verilir. önemli engeller vard›r. Ölçek ekonomilerinin bu
Tekelci rekabet piyasas› üç temel varsay›ma da- engeller aras›nda en önemlisi oldu¤u söylenebi-
yanmaktad›r. Bunlar: Piyasada birçok al›c› ve sa- lir. Di¤er piyasa türlerinde oldu¤u gibi oligopol-
t›c› vard›r. Piyasadaki her firma farkl›laflt›r›lm›fl cü davran›fl biçimini aç›klayan tek bir model yok-
tur. Çünkü oligopolcü firma fiyat ve miktar stra- N

A M A Ç
Piyasa türlerinin genel de¤erlendirmesini yaba-
tejisini birçok de¤iflik flekilde belirleyebilmekte- 4 bilmek
dir. De¤iflik oligopol teorileri aras›nda en yayg›n Tam rekabet piyasas›nda birçok firma homojen
olarak kullan›lanlar kartel teorisi, dirsekli talep ürünler üretmektedir. Piyasaya girifl için herhen-
teorisi ve fiyat liderli¤i teorisidir. Kartel, dahil gi bir engel yoktur ve uzun dönemde fiyat birim
olan firmalar›n elde ettikleri kâr› artt›rmak için, maliyete eflit oldu¤undan s›f›r ekonomik kâr var-
üretim miktar›n›n azalt›ld›¤› ve ürün fiyatlar›n›n d›r. Tekel piyasas›nda sadece bir firma vard›r. Pi-
artt›r›ld›¤› bir organizasyondur. Rekabet etmek yasaya girifl engellenmektedir. Fiyat birim mali-
yerine kartel oluflturup birlikte hareket etmek fir- yetin üzerinde ise uzun dönemde ekonomik kâr
malar aç›s›ndan cazip hale gelir. Oligopol piya- olas›l›¤› vard›r. Tekelci rekabet piyasas›nda bir-
sas›ndaki fiyat kat›l›klar› bazen dirsekli talep te- çok firma farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üretip satarlar.
orisi ile aç›klan›r. Buna göre, bir firma fiyat› dü- Piyasaya giriflte herhangi bir engel yoktur. Uzun
flürdü¤ünde, di¤er firmalar da pazar paylar›n› ko- dönemde ekonomik kâr s›f›rd›r. Oligopol piya-
rumak için ayn›s›n› yaparak fiyatlar›n› düflürür- sas›nda az say›da büyük firma homojen ya da
ler, ancak bir firma fiyat›n› artt›rd›¤›nda di¤er fir- farkl›laflt›r›lm›fl ürünler üretmektedir. Piyasaya gi-
malar onu takip etmezler. Fiyat liderli¤i teorisine riflte engeller vard›r. Fiyat ortalama maliyetten
göre piyasada lider konumda olan firma fiyat› büyük oldu¤undan uzun dönemde pozitif eko-
belirler ve di¤er firmalar da bu fiyat› takip eder- nomik kâr vard›r.
ler. Lider firma genellikle endüstrideki en büyük
firma ya da en etkin firma olur.
1. Tekelci bir firma ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han- 4. fiekle göre tekelcinin toplam ekonomik kâr› afla¤›-
gisi do¤rudur? dakilerden hangisidir?
a. Kâr› de¤il geliri maksimize eder a. T24
b. K›sa dönem sabit maliyetleri yoktur b. T16
c. Azalan e¤imli bir talep e¤risi ile karfl› karfl›yad›r c. T4
d. Fiyat› veri olarak kabul eder d. T10
e. Marjinal Gelir e¤risi talep e¤risi ile ayn›d›r e. T8
2. Tekelci bir firma için talep esnek oldu¤unda marji- 5. Afla¤›dakilerden hangisi tekelci rekabet piyasas›n›n
nal gelir ......................, talep inelastik oldu¤unda marji- özelliklerinden de¤ildir?
nal gelir .................. olur. a. Piyasada birçok al›c› ve sat›c› vard›r
a. pozitif, negatif b. Piyasadaki her firma farkl›laflt›r›lm›fl bir ürün sat-
b. negatif pozitif maktad›r
c. pozitif, pozitif c. Piyasaya girifl ve piyasadan ç›k›fl kolayd›r.
d. negatif, negatif d. Firman›n karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi yatayd›r
e. hesaplanamaz, pozitif e. K›sa dönemde firman›n kâr ya da zarar etmesi
mümkündür
10 6. Tekelci rekabet piyasas›ndaki at›l kapasitenin nede-

MC
ni afla¤›dakilerden hangisidir?
8 a. Azalan e¤imli talep e¤risi
ATC
b. Ürünlerin homojen olmas›
6
c. Birim maliyetlerin yüksekli¤i
d. Talep e¤risinin yatay olmas›
4
e. Marjinal maliyetin belirlenememesi
2
MR 7. Tekelci rekabet piyasas›nda mallar›n sat›fl fiyatlar›na
D
marjinal maliyetler üzerine getirilen ek k›sma ne ad ve-
0 2 4 6 8 10 12 rilir?
Miktar (Birim) a. at›l kapasite
b. vergi
Takip eden 2 soruyu yukar›daki flekle göre cevap- c. mark-up
lay›n›z. d. fiyat farkl›laflt›rmas›
e. tüketici art›¤›
3. fiekilde tekelci bir firmaya ait talep ve maliyet e¤ri-
leri verilmektedir. Buna göre kâr› maksimize eden üre- 8. Az say›da büyük firman›n homojen ya da farkl›laflt›-
tim ve fiyat düzeyi afla¤›dakilerden hangisidir? r›lm›fl ürünler üretti¤i piyasa türüne ne ad verilir?
a. 6 birim, T4 a. Tekel
b. 4 birim, T6 b. Oligopol
c. 4 birim, T4 c. Tekelci Rekabet
d. 8 birim, T6 d. Tam Rekabet
e. 10 birim, T10 e. Karma piyasa
9. Oligopol piyasas›nda fiyat kat›l›klar›n› aç›klamak TAKS‹ PLAKASI SINIRI ‹KT‹SAD‹

için hangi teori kullan›l›r? Dünyan›n tüm büyük flehrinde taksi say›s› s›n›rland›r›l-
a. Kartel Teorisi m›flt›r. Bunun gerekçesi iktisad›n meflhur “azalan verim
b. Fiyat Liderli¤i Teorisi kanunudur”. Bir flehirde taksi say›s› s›n›rland›r›lmasa, o
c. Fiyat Farkl›laflt›rmas› Teorisi flehrin sokaklar› taksiden geçilmez hale gelir. fiehirlerde
d. Ürün Farkl›laflt›rmas› Teorisi k›t kaynak “yol”dur. Bol kaynak araçt›r. Yollar kalaba-
e. Dirsekli talep teorisi l›klaflt›kça, araçlar›n ortalama h›z› düfler. Ortalama seyir
h›z› düfltükçe, baflta otobüsler olmak üzere her tafl›t ara-
10. Firmalar›n elde ettikleri kâr› artt›rmak amac›yla, üre- c›n›n ve pek tabii taksilerin sefer say›s› azal›r, verimi
tim miktar›n›n azalt›l›p, ürün fiyat›n›n artt›r›ld›¤› organi- düfler. H›z düflünce yolculuk süreleri uzar. ‹nsanlar ifle
zasyona ne ad verilir? gidip gelmek için günlük faydal› zamanlar›n›n önemli
a. Oligopol bir k›sm›n›, yürümeyen araçlar›n içinde geçirir. Kilo-
b. Kooperatif metre/yolcu bafl›na akaryak›t sarfiyat› artar. K›saca flehir
c. Kartel ekonomisinin rand›man› düfler. Tüm bu nedenlerle tak-
d. Tekelci Rekabet si say›s›n›n k›s›tl› olmas›, iktisaden do¤rudur.
e. Fiyat Liderli¤i
SINIRLI ‹Z‹N RANT YARATIR
‹ktisaden do¤ru olsa da kamu yönetiminin, arz üzerine
getirdi¤i her k›s›tlama “rant” yarat›r. Rant, “kira” demek-
tir. Ama bu ba¤lamda rant, “milli gelir artt›rmayan, bi-
Yaflam›n ‹çinden reysel gelir” anlam›na gelir. Kira geliri olmas› için orta-
“
da bir “üretim arac›” olmas› gerekir. Üretim araçlar› kat-
Ticari taksi ayaklanmas› ma de¤er yarat›r. Bu sebeple kira, hakl› bir gelir türü-
Ege Cansen HÜRR‹YET 6 A¤ustos 2011 dür. En bilinen mülkiyet belgesi, tapudur. Bunlara ila-
veten bir de “s›naî mülkiyetler” vard›r. Bunlar da katma
‹STANBULLU gazeteci Yorgo K›rbaki, Atina’da yafl›- de¤er yarat›r. Ancak toplum yarar› için kamu taraf›ndan
yor. Gazetemizde pazar günleri “Suyun Öte Yan›n- yarat›lan taksi plakas› s›n›rlamas› veya imar katsay›s› gi-
dan” adl› köflesinde, bize Yunanistan’da olup bi- bi “arz k›s›tlamalar›” katma de¤er yaratmaz, yani milli
tenleri duru bir bak›flla aktar›yor. geliri artt›rmaz. Yolcular› araba tafl›r, plaka de¤il. Ara-
Geçenlerde “Ticari Taksi Ayaklanmas›” bafll›kl› müthifl ban›n kiras› hakl›, plakan›n kiras› haks›z kazançt›r. K›-
bir haber-yorum yazm›flt›. “Ticari taksi” tabiri pek tabi- s›tlama fayda yaratmaz, toplumsal zarar oluflmas›n› en-
i yanl›flt›r. Taksi, ticari otomobildir. Ama Yorgo Bey, geller. Rant yaratan mülkiyetin el de¤ifltirmesiyle kaza-
Polis Radyosu Türkçesine sad›k kalm›flt›r. Yaz›y› kesip, n›lan servet de haks›zd›r. Bu yüzden, en çok suiistimal
saklam›flt›m. Bugün, Yorgo Bey’in Yunanistan gözlem- ve mafya özentisi örgütlenmeler de “rant yaratan” sanal
lerinden kalkarak sizlere “ekonomik mahlûk” (homo kapitalin oluflmas›nda ve korunmas›nda ortaya ç›kar.
ekonomikus) diye adland›r›lan bencil bireyin, tedavi
kabul etmez bir illetinden, “rant avc›l›¤›ndan” söz ede- MÜfiTER‹ ES‹RD‹R
ce¤im. Önce Yorgo Bey’in yaz›s›n›n giriflini aktaray›m: Belediye, plaka say›s›n› s›n›rlayarak, taksicilere “esir
“Yunanistan’da taksiler, havaalanlar›na, limanlara gelifl- müflteri” yaratm›fl olur. Onun için kendi yaratt›klar› esir
gidiflleri t›kad›lar. Hastalar ve yaral›lar hastanelere, tu- müflterileri koruyacak önlemleri de almak mecburiye-
ristler otellerine, insanlar ifllerine gidemedi. Tatl› za- tindedir. Bu gerekçeyle taksi tarifeleri “piyasada olufl-
manlarda çok fl›maran taksi esnaf›n›n flimdi grev yapmaz” belediyeler taraf›ndan tespit edilir. Buna da taksi-
mas›n›n nedeni kriz paketiyle birlikte verilecek yeni ciler itiraz edemez. Ayaklanan taksicileri yola getirmek
ruhsatlar.” için, plaka say›s›n› artt›rtmak “amaca ters düflen” bir uy-
Anlafl›ld› de¤il mi? Sebep, rant kap›lar›n›n daralmas›d›r. gulamad›r. E¤er plaka pahal›ysa, taksi tarifesi de yük-
sek demektir.
Son Söz: Yavuz rant avc›s›, belediyeyi bast›r›r.

”

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekel Piyasas›” konusunu S›ra Sizde 1
yeniden gözden geçiriniz ‹ster tam rekabet, isterse eksik rekabet piyasas›nda ol-
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekel Piyasas›” konusunu sun tüm firmalar›n ortak amac› kârlar›n› maksimize et-
yeniden gözden geçiriniz mektir. Ço¤u kifli toplam geliri maksimize eden fiyat›n
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekel Piyasas›” konusunu ayn› zamanda kâr› maksimize eden fiyat oldu¤u yan›l-
yeniden gözden geçiriniz g›s›na düflmektedir. Bir baflka ifadeyle, firman›n toplam
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekel Piyasas›” konusunu geliri ne kadar yüksekse, kâr›n›n da o kadar yüksek
yeniden gözden geçiriniz olaca¤› düflünülür. Fakat bu her zaman geçerli olmaz.
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekelci Rekabet Piyasas›” Baz› durumlarda bir birim daha fazla üretim toplam ge-
konusunu yeniden gözden geçiriniz liri artt›rmas›na ra¤men, kâr› düflürebilmektedir. Dola-
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekelci Rekabet Piyasas›” y›s›yla firmalar toplam geliri de¤il kâr› maksimize etme-
konusunu yeniden gözden geçiriniz ye çal›fl›rlar.
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tekelci Rekabet Piyasas›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz S›ra Sizde 2
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oligopol Piyasas›” konusu- Fiyat farkl›laflt›rmas›n› rekabetçi piyasada uygulamak
nu yeniden gözden geçiriniz mümkün de¤ildir. Rekabetçi piyasada birçok firma ay-
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oligopol Piyasas›” konusu- n› ürünü piyasada belirlenen fiyattan satmaktad›r. Her-
nu yeniden gözden geçiriniz hangi bir firma müflterisine daha yüksek bir fiyattan sat-
10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Oligopol Piyasas›” konusu- mak isterse, müflteri daha ucuza satan di¤er sat›c›y› ter-
nu yeniden gözden geçiriniz cih eder.Firman›n fiyat farkl›laflt›rmas› yapabilmesi için
rekabetin olmamas› gerekir.
S›ra Sizde 3
Belli bir miktar için birim bafl›na tek fiyat belirleyip, da-
ha sonraki ek birimler için daha düflük bir fiyat belirle-
di¤i için ikinci derece fiyat farkl›laflt›rmas› yapm›fl olur.
S›ra Sizde 4
Uzun dönemde tekelci rekabet piyasas›nda zarar da s›-
f›rlan›r. Çünkü an›msanaca¤› gibi bu piyasada piyasaya
girifl veya piyasadan ç›k›flla ilgili herhengi bir engel yok-
tur. Bu nedenle k›sa dönemde ekonomik zarar eden
firmalar piyasadan ç›karak kendilerine baflka yat›r›m
alanlar› ararlar. Bu nedenle uzun dönemde tekelci re-
kabet piyasas›nda zarar olmaz.
S›ra Sizde 5
Dirsekli talep teorisinin varsay›m›na göre bir firma fiya-
t› düflürdü¤ünde, di¤er firmalar da pazar paylar›n› ko-
rumak için ayn›s›n› yaparak fiyatlar›n› düflürürler, an-
cak bir firma fiyat›n› artt›rd›¤›nda di¤er firmalar onu ta-
kip etmezler. Teorinin fiyatlarla ilgili en önemli sonucu
oligopol piyasas›ndaki fiyat kat›l›¤›n› aç›klamakt›r.
Antonioni, P., Flynni Sean M. (2011). Economics for
Dummies, John Wily & Sons Ltd., England.
Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-Western
Cengage Larning, Mason, USA.
Baumol, William J., Blinder, Alan S. (2010). Economics,
South-Western Cengage Larning, Mason, USA.
Case, Karl E., Fair, Ray C., Oster, Sharon M. (2012).
Principles of Economics, Pearson Education Inc.,
Boston.
Clayton, Gary E. (2008). Economics, McGraw Hill,
Columbus, Ohio.
Hall, Robert E., Lieberman, Marc. (2010). Economics,
Mankiw, Gregory N. (2012). Principles of Economics,
McConnell, Campbell R., Brue, Stanley L., Flynn, Sean
M. (2009). Economics Principles Problems and
Policies, McGraw Hill, New York.
McConnell, Campbell R., Brue, Stanley L., Flynn, Sean
M. (2012). Microeconomics, McGraw Hill Irwin,
New York.
Miller, Roger LeRoy. (2012). Economics Today, The
Özer, Mustafa. (1998). ‹ktisada Girifl, Editörler: Önder
Özkazanç, Engin Ataç, Anadolu Üniversitesi
Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› No: 565, Eskiflehir.
Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, Addison
Wesley, Boston.
Perloff, Jeffrey M. (2012). Microeconomics, Addison
Wesley, Boston.
Sloman, John. (2006). Economics, Prentice Hall,
Pearson Education Limited, Essex, England.
Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010). Economics,
John Wiley and Sons Inc., USA.
8
Amaçlar›m›z
N
Kamusal mal kavram› ve kamusal mallarda etkin üretim düzeyinin nas›l
N
belirlenece¤ini aç›klayacak;
D›flsall›k kavram›, d›flsall›k türlerini ve d›flsall›klar›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n›
N
aç›klayacak;
N
D›flsall›klar sorununun çözüm yöntemlerini aç›klayacak;
Asimetrik bilgi, ters seçim ve ahlaki tehlike kavramlar›n› tan›mlayacak
Anahtar Kavramlar
• Piyasa baflar›s›zl›¤› • Marjinal özel maliyet
• D›fllanabilirlik • Marjinal sosyal maliyet
• Tüketimde rakiplik • D›flsall›¤›n içsellefltirilmesi
• Özel mal • Marjinal özel fayda
• Kamu mal› • Marjinal d›flsal fayda
• Bedavac›l›k sorunu • Coase teoremi
• Marjinal sosyal fayda • Asimetrik bilgi
• Fayda- Maliyet Analizi • Ters seçim
• D›flsall›k • Ahlaki tehlike
• Negatif d›flsall›k • Sosyal tercih
• Pozitif d›flsall›k
‹çindekiler
• P‹YASA BAfiARISIZLIKLARI
• KAMUSAL (SOSYAL) MALLAR
Kamusal (Sosyal) • DIfiSALLIKLAR
Mallar, D›flsall›klar,
‹ktisada Girifl-I Asimetrik Bilgi ve • AS‹METR‹K B‹LG‹
Sosyal Tercih • SOSYAL TERC‹H
• DEVLET VE P‹YASA
Kamusal (Sosyal) Mallar,
D›flsall›klar, Asimetrik Bilgi
ve Sosyal Tercih
P‹YASA BAfiARISIZLIKLARI
Piyasa ekonomisi her zaman etkin kaynak da¤›l›m› sa¤layamamakta, kimi alanlar-
da ekonomik etkinli¤i sa¤lamakta yetersiz kalmaktad›r. Piyasa mekanizmas›n›n
kendi bafl›na etkinli¤i sa¤layamamas› piyasa baflar›s›zl›¤› olarak ifade edilmekte- Piyasa baflar›s›zl›¤›: Bir
piyasan›n ya da piyasa
dir. Piyasa baflar›s›zl›¤›, bir piyasan›n ya da piyasa sisteminin mal ve hizmetleri ya sisteminin mal ve hizmetleri
bütünüyle ya da ekonomik olarak optimal bir biçimde sa¤lamadaki yetersizli¤i olaya bütünüyle ya da ekonomik
olarak optimal bir biçimde
rak da tan›mlanabilir. Mesela Pigoucu aç›dan piyasa baflar›s›zl›¤›, belirli bir mal ya sa¤lamadaki yetersizli¤idir.
da hizmet için marjinal sosyal maliyetlerin marjinal sosyal faydalarla bir olmad›¤›
zaman meydana gelir.
Böyle durumlarda piyasalar etkinli¤i sa¤lamakta yetersiz kal›r ve toplum refah›
maksimize edilemez. Piyasalar›n baflar›s›z oldu¤u hallerde devletin piyasalara mü-
dahale etmesi ve piyasan›n baflar›s›zl›¤›na yol açan nedenleri ortadan kald›rmas›
gerekir. Piyasa baflar›s›zl›klar›n›n nedenleri aras›nda eksik rekabet, kamusal mallar,
d›flsall›klar, asimetrik bilgi gibi hususlar söz konusudur. Bu bölümde piyasa bafla-
r›s›zl›¤›n›n nedenleri incelenecektir.
KAMUSAL (SOSYAL) MALLAR

Ekonomide mallar› iki temel özelli¤e göre s›n›fland›rabiliriz: D›fllanabilirlik ve tü- D›fllanabilirlik: Mal›n
ketimde rakiplik. D›fllanabilirlik, mal›n paras›n› ödemeyen kiflinin tüketimi, mal› paras›n› ödemeyen kiflinin
tüketimi, mal› arz eden kifli
arz eden kifli taraf›ndan engellenebilece¤i anlam›na gelir. Tüketimde rakiplik ise taraf›ndan
mal›n ayn› birimi ayn› anda birden fazla kifli taraf›ndan tüketilememesidir. Örne¤in engellenebilmesidir.
bir külah dondurma her iki özelli¤e haiz bir mald›r. Ücretini ödemeden bir külah Tüketimde rakiplik: Mal›n
dondurma sat›n alamay›z ve bir kifli bir külah dondurma yerse baflka birisi ayn› ayn› birimi ayn› anda birden
fazla kifli taraf›ndan
dondurmay› yiyemez. Bu yüzden bir külah dondurma tüketimde rakiptir. Ekono- tüketilememesidir.
mide mallar›n ço¤u, bir külah dondurma gibi özel mallard›r ve kiflisel fayda sa¤lar.
Bir mal hem d›fllanabilme hem de tüketimde rakiplik özelliklerine sahipse özel Özel mallar: Bir mal hem
d›fllanabilir hem de
mal olarak isimlendirilir. Bir baflka deyiflle; özel mallar sadece sat›n alan için fay- tüketimde rakip mal
da sa¤layan mallard›r. Bir külah dondurma bir özel mal örne¤idir. Benzer flekilde özelliklerine sahipse bu mal
bir bireyin karn› aç›kt›¤›nda Mc Donalds’a gidip bir hamburger yedi¤inde karn›n› özel bir mald›r.
doyurur ve ihtiyac›n› karfl›lar. Bu durumda sadece o kiflinin karn› doyar ve sat›n

alan kifliye fayda sa¤lar.
Ortak kaynaklar, tüketimde rakip, ancak d›fllanamazlar. Ortak bir kayna¤›n Ortak kaynak:
bir birimi sadece bir kere kullan›labilir, fakat kimse varolan› tüketmekten men edi- D›fllanamayan fakat
tüketimde rakip olan mald›r.
lemez. Örne¤in, Karadeniz k›y›s›ndaki bal›k tutma yerleri gibi. Birinin tuttu¤u ba-
Do¤al tekeller: D›fllanabilen l›¤› bir baflkas› tutamayaca¤›ndan bunlar rakiptir. ‹nsanlar› bu bal›klar› avlamaktan
fakat tüketimde rakipsiz
olan mald›r. men etmek zor oldu¤undan ayn› zamanda d›fllanamazd›r. Do¤al tekeller (Yapay
k›t mallar) ise d›fllanabilen fakat tüketimde rakipsiz olan mald›r. Örne¤in; inter-
Kamu mal›: Hem
d›fllanamayan ve hem de net, kablolu TV yay›nlar›. ‹nsanlara kablolu TV izleme izni verilmesinin topluma
tüketimde rakipsiz mald›r. marjinal maliyeti s›f›rd›r. Çünkü bir kiflinin kablolu TV izlemesi baflka bir kiflinin iz-
D›fllanamayan mal: Mal›n lemesini engellemez. Fakat kablolu TV yay›n› yapan flirketler ödeme yapmayan ki-
paras›n› ödemeyen kiflinin
tüketimi mal› arz eden
flilerin izlemesini engellemektedir.
taraf›ndan engellenemezse Her iki özellikte yoksa yani mal› kullanmak için ödeme yapmak gerekmiyor ve
bu mal d›fllanamayan bir ayn› anda birçok kifli kullanabiliyorsa, mal kamusal mald›r. Kamu mallar› ne d›fl-
mald›r.
lanabilir ne de tüketimde rakiptir. D›fllanamamazl›k özelli¤i, mal›n paras›n› ödeme-
Tüketimde rakip olmayan yen kiflinin tüketimi mal› arz eden taraf›ndan engellenememesi anlam›na gelir. Tü-
mal: Birden fazla kifli ayn›
anda bir mal›n ayn› birimini ketimde rakipsizlik özelli¤i ise birden fazla kifli ayn› anda bir mal›n ayn› birimini
tüketebilirse bu mal tüketmesidir. Yani, insanlar›n kamu mal›n› kullan›m› önlenemez, kamu mal›n› bir
tüketimde rakipsiz bir
mald›r. kiflinin kullan›m›, baflka kiflilerin kamu mal›n› kullanabilme yetene¤ini azaltmaz.
SIRA S‹ZDE Hafta sonu fliddetli kar ya¤›fl›n›n gelece¤i hakk›nda halka verilen bilgi nas›l bir mald›r?
SIRA S‹ZDE
1
Bir kamu mal› herkes taraf›ndan ayn› anda tüketilebilir ve hiç kimse ondan ya-
rarlanmaktan mahrum edilemez. Bu mallar toplumda ödeme yapan ya da yapma-
yan tüm toplum üyelerine fayda sa¤lar. Örne¤in düflük trafik yo¤unlu¤u olan pa-
S O R U ras›z bir otoyolu
S O R kulland›¤›m›z›
U düflünelim. Otoyola girifl serbest ve trafik yo¤unlu-
¤u da olmad›¤›ndan sürücülere ilave maliyetleri s›f›rd›r. Dolay›s›yla kamu mallar›
D‹KKAT
hem rakipsizD hem ‹KKAT
de d›fllanmazd›r, s›f›r marjinal maliyetle insanlara fayda sa¤lar ve
hiç kimse onlar› kullanmaktan mahrum edilemez. Kamu mallar›n›n klasik örne¤i
ulusal savunmad›r. Savunma d›fllanamazd›r. Ayn› zamanda ilave bir kifliye savun-
N N
ma sa¤laman›n marjinal maliyetinin s›f›r olmas› nedeniyle de rakipsizdirler. Bu hiz-
mette bireylerin elde etti¤i faydaya göre bir bedel ödemesi sözkonusu de¤ildir. Bu
AMAÇLARIMIZ
hizmetten AMAÇLARIMIZ
bireylerin ne ölçüde yararland›¤› ölçülemez. Ulusal savunma ülkedeki
bütün vatandafllara yönelik oldu¤undan bireylerin bu hizmetten tamamen veya
k›smen mahrum b›rak›lmas› mümkün de¤ildir. Bununla birlikte bütün vatandafllar
K ‹ T A P bu hizmetten K ‹ ayn›T A ölçüde
P faydalan›r ve bu faydalanmada herhangi bir engelle kar-
fl›laflmazlar. Benzer flekilde ulusal kamu televizyon yay›nlar› da rakipsiz ve d›flla-
namazd›r. Adalet, emniyet hizmetleri örneklerinde de oldu¤u gibi. Bu tür hizmet-
TDEÜLfiEÜVN‹ EZ LY‹OMN lerden toplumun
TDEÜLfiEÜVN‹EZLYher
O N ferdi yararlan›r ve bir kiflinin yararlanmas› di¤erlerinin yarar-
‹M
lanmas›n› azaltmaz. Kamusal mallardan sa¤lanan faydan›n kolektif yap›da olmas›
ve bu mallar›n bölünüp pazarlanamamas› bu mallara karfl› fiyat mekanizmas›n›n ifl-
S O R U S O R U
lemesini imkâns›z hale getirmektedir.
D‹KKAT Burada kamuDmallar›ndan
‹KKAT tam kamusal mal ve hizmet kastedilmektedir. Kamusal mal kav-
ram›ndan tek tip mal anlafl›lsa da türleri itibariyle bak›ld›¤›nda; tam kamusal, yar› kamu-
sal, özel, erdemli (merit), erdemsiz (demerit) ve kulüp mal fleklinde olabilirler. Burada
N N
bu ay›r›m dikkate al›nmam›flt›r.
AMAÇLARIMIZ Kamu AMAÇLARIMIZ

mallar›n›n say›s› devletçe sa¤lanan mallar›n say›s›ndan çok daha azd›r.
Kamu taraf›ndan sa¤lanan ço¤u mallar ya tüketimde rakiptir ya d›fllanabilir veya
herikisi. Örne¤in üniversite e¤itimi tüketimde rakiptir. Ö¤renci say›s›n›n art›fl›yla
K ‹ T A P baz› kiflilerK d›flar›da
‹ T A P kalabilir. Çünkü ilave bir ö¤rencinin pozitif maliyeti vard›r.
E¤itimin ücretlendirilmesi e¤itimden yararlanan baz› ö¤rencileri mahrum edebilir.
Benzer flekilde ulusal bir park› düflünelim. Parka girifl ve parkta kamp yapma üc-
8. Ünite - Kamusal (Sosyal) Mallar, D›flsall›klar, Asimetrik Bilgi ve Sosyal Tercih 161
retlendirildi¤inde park› kullanan kiflilerden baz›lar› d›flar›da b›rak›labilir. Bu du-

rumda park›n kullan›m› tüketimde rakiptir. Çünkü park›n kullan›m›n›n kalabal›kl›-
¤›ndan dolay›, park›n içine ilave arabalar›n girifli parktan yararlanan di¤erlerinin
faydalar›n› azaltabilir.
fiehirlerdeki belediye parklar›n›n kullan›m› hangi durumda tüketimde rakip mal haline
gelebilir? Tart›fl›n›z. 2
Yukar›da kamu mallar›na yönelik aç›klamalar do¤rultusunda kamu mallar›n›n
özellikleri flu noktalar etraf›nda toplanabilir: ‹lk olarak; kamu mal ve hizmetleri
bölünemez, pazarlanamaz ve fiyatland›r›lamaz. ‹kincisi; kamu mallar› S O R U kolektif ya- S O R U
p›da oldu¤undan toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lamaya yöneliktir. Bu mal ve hizmetle-
rin ortak bir gereksinimi oldu¤undan tüketimleri de ortak bir flekilde D ‹ K K A T yap›l›r. Ver- D‹KKAT
gisini ödeyen veya ödemeyen herkes bu mal ve hizmetlerin faydas›ndan ortak ve
eflit bir flekilde yararlanma hakk›na sahiptir. Üçüncüsü, kamusal mallardan yarar-
N N
lanmaktan kimse d›fllanamad›¤› için bu mal ve hizmetlerin tüketimlerinde rekabet
yoktur. Bu mal ve hizmetlerden bir kiflinin yararlanmas› di¤er kiflilerin yararlanma-
s›na engel de¤ildir. Örne¤in, oturdu¤unuz evin soka¤›ndaki AMAÇLARIMIZ
elektrik lambas›ndan AMAÇLARIMIZ
yay›lan ›fl›ktan sadece siz de¤il, o sokaktan geçenler veya o sokakta ikamet eden-
lerde yararlan›r. Dolay›s›yla bir kiflinin yararlanmas› di¤er bir kiflinin yararlanma-
s›n› engellemez veya faydas›n› etkilemez. Dördüncü olarak; Kkamu ‹ T Amallar›
P devlet K ‹ T A P
taraf›ndan üretilirler ve piyasa konusu olamazlar. Bireysel talep sözkonusu de¤il-
dir ve talep düzeyinin belirlenmeside imkâns›zd›r. Dolay›s›yla bu özelli¤inden do-
lay› bu mal ve hizmetlerin üretimi devlet taraf›ndan gerçeklefltirilir.
T E L E V ‹Son
Z Y O Nolarak; ka- TELEV‹ZYON
musal mallar›n üretimi ile ilgili kararlar›n al›n›fl biçiminde özel mallara göre farkl›-
l›k göstermesi, kamusal finansman gerektirmesi, pozitif d›flsall›¤›n özel mallara gö-
re daha büyük olmas›, bu mal ve hizmetlerden bedava yararlan›labilmesi gibi
özellikler say›labilir. ‹NTERNET ‹NTERNET
Mallar ya d›fllanabilir ya da d›fllanamaz, ya tüketime rakip ya da rakipsiz olduk-

lar› için dört çeflit mal vard›r. Mallar›n s›n›fland›r›lmas› fiekil 8.1’de gösterilmifltir.
fiekil 8.1
Mallar›n Dörtlü
Tüketimde Rakip S›n›flamas›: Mallar iki
özelliklerine göre dört
Evet Hay›r kategoride
grupland›r›labilir. (1)
Özel Mallar Do¤al Tekeller ‹nsanlar›n mal›
• Bir külah dondurma • ‹nternet kullan›m›ndan
mahrum b›rak›l›yorsa,
Evet • Elbise • Kablolu TV mal d›fllanabilirdir. (2)
• Ev, Araba • Bilgisayar programlar› Mal› bir kiflinin
kullan›m›, baflka
D›fllanabilir Ortak kaynaklar Kamu mallar›
kiflilerin kullan›m›n›
• Temiz su • Ulusal Savunma azalt›yorsa mal
Hay›r • Do¤al parklar • Adalet tüketimde rakiptir.
fiekil her bir kategori
• Denizde bal›kç›l›k • Hava trafik kontrolü için mal örneklerini
gösterir.
Yukar›daki aç›klamalar›m›zda bahsetti¤imiz kamusal mallar›n özelliklerinin bi-

raz daha yak›ndan incelenmesi konunun anlafl›lmas›n› kolaylaflt›racakt›r. Kamusal
mallar›n kullan›m› sonucunda sa¤lanan fayda birimlere bölünemez, bu yüzden
bunlara karfl› bir talep do¤maz ve bunlar için bir piyasa fiyat› oluflmaz. Bu duru-
mun sonucu olarak kamusal mallar›n tüketiminde rakip olmama durumu ortaya
ç›kmakta ve kamusal mal› tüketen bir kifli ayn› maldan di¤erinin de ayn› oranda
faydalanmas›na engel olmamaktad›r. Örne¤in, ulusal savunma tüm vatandafllara
fayda sa¤lar. Ulusal savunma hizmetinin avantaj›n› elde eden kifli, baflka birinin de
bu hizmetten yaralanmas›n› engelleyemez.
Kamusal mallar›n özelliklerinden biri de kamusal mallar›n sa¤lad›¤› faydadan
kimsenin d›fllanamay›fl› ya da mahrum b›rak›lamay›fl›d›r. Kamusal mal üretildikten
sonra, mal›n faydas›n› belli kiflilerle s›n›rland›rmak imkans›zd›r. Kifliler ödemede
bulunsun ya da bulunmas›n kamusal mal›n tüketiminden fayda sa¤layacakt›r. Be-
lediyelerin kanalizasyon sistemleri örne¤inde oldu¤u gibi. Kanalizasyon hizmeti
sistemi tüm flehri daha sa¤l›kl› ve temiz yapan altyap› hizmetidir. fiehirde yaflayan
herkes belediyelere paras›n› ödesin veya ödemesin bu hizmetten bir flekilde fay-
dalanmaktad›r. Dolay›s›yla baz› kiflilerin d›flar›da b›rak›lmas› mümkün de¤ildir.
Kamu mal›n›n d›fllanamazl›k özelli¤ine göre, bir kamu mal›n›n o mal› sat›n alan
kifliler d›fl›ndaki baflkalar› taraf›ndan kullan›lmas› önlenemez. Bu yüzden de rasyo-
nel davranan tüketiciler o mal için ödeme yapmak istemeyecekler ve bedava ya-
rarlanmak isteyeceklerdir. Bir baflka deyiflle; kamu mal› herkesin kullanmas› için
sunuldu¤undan ve hiç kimsenin ondan yararlanmas› men edilemedi¤inden hiç
kimse kendine düflen maliyet pay›n› ödemek için gönüllü de¤ildir. Herkes bedava
Bedavac›l›k sorunu: Kamu kullanmak için isteklidir. Buna bedavac›l›k sorunu ad› verilir. Bedavac›l›k, bir ki-
mallar› d›fllanamaz özellikte flinin kamu mal›ndan fayda elde etmesine karfl›n kamu mal›n›n finansman›nda her-
olduklar› için, insanlar›n bu
mal ve hizmetlerden bir hangi bir maliyet yüklenmektan kaç›nmas› anlam›na gelir. Kamusal mallar bedava-
bedel ödemeden c›l›k sorunu yarat›rlar. Çünkü kiflinin tüketebildi¤i mal miktar›, mal›n bedelini öde-
yararlanmalar› durumudur.
yen kifli miktar›ndan etkilenmez. Bedavac› sorunu piyasan›n kamu mal›n›n etkin
olmayan küçük bir miktar›n› sa¤lamas›d›r. Tüketiciler artan üretimden fayda sa¤la-
salar bile hiç kimse daha fazla ödemeye yanaflmamakta ve bu nedenle de hiçbir
üretici mal› arz etmemektedir. Sonuç olarak piyasa ekonomisinde d›fllanamayan
mallar etkinsiz biçimde daha az üretilmektedir.
Bir Kamu Mal›n›n Etkin Sunumu

Bir kamu mal›n›n ne kadar› net sosyal (toplumsal) fayday› maksimize etmek için
sunulmal›d›r? Di¤er mallarda oldu¤u gibi, bir kamu mal› da ilave her birimin mar-
jinal faydas›, bu birimin marjinal maliyeti kadar oldu¤u sürece arz edilmelidir. Bir
kamu mal›n›n marjinal maliyeti, o mal› üretmek için kullan›lan ekonomik kaynak-
lar›n baflka bir mal üretiminde kullan›m› karfl›s›ndaki f›rsat maliyetidir. Kamu mal-
lar› birbirine rakip olmayan mallar oldu¤u için, birçok tüketici ilave bir birim ma-
l›n faydas›ndan yararlanabilir. Marjinal fayda bu yüzden ek bir birim maldan fayda
sa¤layan insanlar›n faydalar›n›n toplam›d›r.
Özel bir mal›n etkin üretim düzeyi, üretilen mal›n ilave biriminin marjinal mali-
yetini marjinal faydayla karfl›laflt›rarak belirlenir. Marjinal fayda marjinal maliyete eflit
oldu¤unda etkinlik sa¤lan›r. Ayn› kural kamu mallar›na uygulan›r, fakat analiz fark-
l›d›r. Özel mallarda marjinal fayda tüketicilerin elde etti¤i fayda yoluyla ölçülür. Ka-
mu mallar›nda ise ç›kt›n›n ilave biriminin her bir kifliye faydas›n›n ne kadar oldu¤u
bilinmelidir. Marjinal fayda mal› kullanan bütün insanlar için bu faydalar eklenerek
elde edilir. Bir kamu mal›n›n etkin üretim seviyesini belirlemek için üretimin marji-
nal maliyetinin, bunlar›n marjinal faydalar› toplam›na eflitlenmesi zorunludur.
fiekil 8.2, bir kamu mal›n›n etkin üretim seviyesini göstermektedir. Analizi ba-
sitlefltirmek için piyasada sadece iki tane tüketici oldu¤unu varsayal›m. D1 birinci
tüketicinin talep e¤risi, D2’de ikinci tüketicinin talep e¤risidir. Tüketicilerin talep
e¤rilerinin yüksekli¤i, her bir miktardaki ek bir birim mal›n tüketiciye sa¤lad›¤›
marjinal fayday› göstermektedir. Örne¤in, birinci tüketici 70 birim için y›ll›k 30 do-
lar marjinal faydaya sahiptir. ‹kinci tüketici ise ayn› birim mal için 130 dolar marji-
nal faydaya sahiptir.
fiekil 8.2
Kamu Mal›n›n Etkin Sunumu: Bir kamu mal›n›n marjinal sosyal faydas›, piyasadaki tüketicilerin bu mal için
olan talep e¤rilerinin dikey olarak toplam›d›r. Marjinal sosyal fayda (MSB) e¤risi EGH’dir. Marjinal maliyet
240 dolar oldu¤unda, ekonomik olarak etkin üretim seviyesi, marjinal maliyetle, marjinal sosyal faydan›n eflit
oldu¤u 30 birimdir. Marjinal maliyet 50 dolar olsa, etkin üretim seviyesi 150 birim olur. Marjinal maliyet 400
dolar olsa mal› üretmek verimsiz olur.
Fiyat
(Dolar)
400 MC=400
300 E
MSB
240 MC=240
F
200
170
160
130
100 G
D2
70 K
50 MC=50
30 D1
H
0 10 30 70 100 150 200 Kamu Mal›
Miktar›
Kaynak: Basenko,D., Braeutigam,R. Microeconomics, s.720.
Kamu mal› özel olmayan bir mal oldu¤u için, her iki tüketici de bu mala erifle- Marjinal sosyal fayda:
Kamusal maldan fayda
bilir. Bu yüzden 70 birim mal›n marjinal sosyal faydas› bu iki tüketicinin marjinal sa¤layan her bireyin
faydalar›n›n dikey toplam›na eflittir: (130 dolar + 30 dolar = 160 dolar) fiekil 8.2’de marjinal faydalar›n›n
marjinal sosyal fayda e¤risi dirsekli EGH e¤risidir. G ve H noktalar› aras›nda (Q > toplam›d›r.
100 oldu¤u zaman) marjinal sosyal fayda e¤risi D2 e¤risi ile çak›flmaktad›r. Çünkü
ilk tüketici bu kadar birimde mala ödeme yapmak istememektedir. H noktas›n›n
ötesinde (Q > 200 oldu¤unda) marjinal sosyal fayda e¤risi yatay eksenle çak›fl-
maktad›r. Çünkü hiçbir tüketici bundan sonraki birimler için ödeme yapmaya ra-
z› de¤ildir.
Art›k flimdi, ekonomik olarak kamu mal› için etkin üretim seviyesini belirleye-
biliriz. Farz edelim ki kamu mal›n›n marjinal maliyeti 240 dolar olsun. Ekonomik
olarak etkin miktarda marjinal sosyal fayda marjinal maliyete eflittir. Etkin üretim
miktar› 30 birimdir. 30 birimden fazla üretmek etkin olmayacakt›r. Çünkü bu bi-
rimden sonra üretilen her bir mal›n marjinal maliyeti, marjinal sosyal faydas›n› afla-
cakt›r. Örne¤in, flekilden de görülece¤i gibi, 70 birim mal›n marjinal sosyal fayda-
s› 160 dolard›r. Ancak, bu 240 dolar olan marjinal maliyetten daha küçük. Bu ne-
denle 70 birim mal üretmek sosyal aç›dan etkin olmayacakt›r.
Benzer flekilde, bu maldan 30 birimden daha az üretimde bulunmak da etkin
olmayacakt›r. Bunun üzerinde yap›lan üretimde marjinal sosyal fayda marjinal ma-
liyeti geçer. Bu yüzden üretimi, marjinal sosyal fayda ile marjinal maliyet eflit ola-
na kadar gerçeklefltirmek ekonomik olarak etkin olacakt›r. Etkin ç›kt› miktar› olan
30 birimde, birinci tüketici için marjinal fayda 70 dolar, ikinci tüketici için marjinal
sosyal fayda 170 dolard›r. Böylece 30 birimde marjinal sosyal fayda 240 dolar ve
bu 30 birimde marjinal maliyete eflittir. Bu örnek gösteriyor ki; tek bir tüketici mar-
jinal maliyeti karfl›lamak için yeterli ödemeyi yapmaya raz› olsa bile bunu sa¤la-
mak soysal olarak optimal olabilir. Bu mal birbirine rakip olmad›¤› için, marjinal
sosyal fayda sadece bir tüketicinin ödeme isteklili¤i de¤il bütün tüketicilerin öde-
meye isteklili¤idir.
Özet olarak kamusal mallar›n etkin ç›kt› düzeyi marjinal sosyal fayda e¤risi ile
marjinal maliyet e¤risinin kesiflti¤i noktada belirlenir.
Fayda-Maliyet Analizi
Fayda-maliyet analizi: Hükümetler kamu mallar› arz›n›n sosyal maliyetlerini ve sosyal faydalar›n› tahmin
Hükümetlerin kamu mallar›
sunumunun sosyal
ederken fayda- maliyet analizi yaparlar. Yani hükümetler, kamu mal›n› sunma-
maliyetlerini ve sosyal n›n hem sosyal maliyetini hem de sosyal faydas›n› tahmin etmeye çal›fl›rlar. Kamu
faydalar›n› tahmin ederken mal›n› arz etmenin maliyetini tahmin etmek kolayd›r. Kamu mal›n›n faydas›n› tah-
kullan›lan bir k›stast›r.
min etmek ise zordur. Örne¤in, hükümetin yeni bir otoyol inflaat› için bir kamu
projesini dikkate ald›¤›n› düflünelim. Böyle bir proje ekonomik aç›dan etkin midir?
Kamu hizmetleriyle ilgili bu projenin verimli olup olmad›¤›, kamu mal›n›n sosyal
faydas› ve sosyal maliyetine ba¤l›d›r. E¤er uygulama sonucu elde edilmesi bekle-
nen kamu mal›n›n sosyal faydas›, bu kaynaklar› özel kesimde kullanmas› duru-
munda ortaya ç›kacak üretim düflüflünü yans›tan maliyetten daha büyükse, hükü-
met projenin uygulanmas› yönünde karar verebilir. Bu nedenle fayda-maliyet ana-
lizi, yol yap›m› gibi kamu yat›r›m harcamalar›n›n de¤erlendirilmesinde kullan›lan
bir yöntemdir. Bununla birlikte, kamu yat›r›m projelerinin fayda ve maliyetleri ko-
nusunda d›flsall›k sorunlar›n›n da meydana gelebilece¤i unutulmamal›d›r. Hükü-
metin yol yap›m projesinde arazi sat›n al›m›, inflaat giderleri gibi aç›k maliyetler ile
yolun yap›m› sonucunda oluflabilecek kirlilik art›fl›, kaza, gürültü gibi örtük mali-
yetleri de dikkate almas› gerekir. Di¤er taraftan otoyolun yap›lmas› sonucunda ula-
fl›m a¤›n›n genifllemesi ve ekonomik etkinli¤in artmas› da söz konusu olacakt›r.
Kamu mal›na yönelik bir projenin negatif ve pozitif d›flsall›klar oluflturabilece¤ini
hesaba katarak maliyetlerin ve faydalar›n parasal de¤erinin ne kadar olaca¤›n›n
hesaplanmas› kolay de¤ildir. Ancak yine de fayda-maliyet analizi do¤ru kararlar
al›nmas› yönünde etkili olur.
DIfiSALLIKLAR
D›flsall›k: Bir ekonomik D›flsall›k günlük hayatta s›kl›kla karfl›laflt›¤›m›z, olumlu veya olumsuz flekilde etki-
birimin (al›c› veya sat›c›)
gerçeklefltirdi¤i üretim veya
lendi¤imiz bir konudur. Kavram olarak d›flsall›k; bir ekonomik birimin/aktörün
tüketim faaliyeti sonucunda, (üretici, tüketici) üretim ve/veya tüketim faaliyeti nedeniyle bu faaliyetten di¤er
baflka ekonomik birimlerin ekonomik birimlerin olumlu veya olumsuz flekilde etkilenmeleridir. Baflka bir ifa-
bundan olumlu veya
olumsuz etkilenmeleridir. de ile bir ekonomik birimin üretim ya da tüketim kararlar›n›n baflkalar›na do¤ru-
dan maliyet yüklemesi ya da yarar sa¤lamas›d›r. Stiglitz’e göre, bir bireyin ya da fir-
man›n, di¤er birey ve firmalar› etkiledi¤i, bir firman›n di¤er firmalar üzerinde ma-
liyet yükledi¤i ancak, onlar›n zarar›n› telafi etmedi¤i; ya da alternatif olarak, bir fir-
man›n di¤erlerine bir fayda sa¤lad›¤›, ancak, bu faydan›n karfl›l›¤›n› alamad›¤› gibi
durumlar d›flsall›klar› ifade eder. Di¤er taraftan üreticilerin faaliyetleri di¤er üretici-
leri veya tüketicileri etkileyebilece¤i gibi tüketicilerin faaliyetleri de di¤er tüketici-
leri veya üreticileri etkileyebilir. D›flsall›klar sonucu ortaya ç›kan etkiler genellikle
ekonomik birimlerin bilgisi, iste¤i veya amac› d›fl›nda gerçekleflmektedir.
D›flsall›klar›n oluflmas› için zarar ya da faydan›n baflkalar›n› do¤rudan etkileme-
si gerekir. Mesela, çelik üreten bir fabrika at›klar›n› yak›n›ndan geçen bir nehre
ak›tarak nehirden içme suyu sa¤layan bir flehre zarar veriyorsa, bu bir d›flsall›kt›r.
D›flsall›k olay›n›n etkiledi¤i alan geniflledikçe bu duruma küresel ölçekte müdaha-
leler gerekebilir. Örne¤in baz› çevreyi kirleten gazlar atmosfere zarar verdi¤inden
dolay› küresel kaynakl›d›r. Bununla birlikte baz› d›flsall›klar da yeni teknolojilerin
üretilmesini sa¤layabilir. Örne¤in kamu harcamalar›yla e¤itim ve sa¤l›k harcamala-
r›n›n artt›r›lmas› üretimde verimlili¤in artmas›n› veya yeni teknolojik üretimler için
daha fazla çaba gösterilmesini sa¤layabilir. Teknolojik bir geliflme sonucu, bir fir-
ma ameliyatlarda kullan›lmak üzere bir robot üretirse bu yeni ürün sadece bu fir-
maya de¤il, bir bütün olarak topluma da fayda sa¤lar.
D›flsall›klar, üreticiler aras›nda, tüketiciler aras›nda veya tüketiciler ve üreticiler
aras›nda ortaya ç›kabilir. Bir birimin davran›fl›, bir baflka birimin üstüne maliyet
yükledi¤inde d›flsall›klar negatiftir veya bir birimin davran›fl› bir baflka birime
fayda sa¤lad›¤›nda d›flsall›klar pozitiftir.
D›flsall›klar›n varl›¤› modern yaflamda önemli bir olgudur. Bunun örnekleri her
yerde görülebilir. Biz s›kl›kla çevremizde tüketimden kaynaklanan pozitif d›flsal-
l›klar› gözlemleriz. Örne¤in, bulafl›c› bir hastal›¤›n yay›lmas›n› önlemek için bir ço-
cuk afl› yapt›rd›¤› zaman, afl› olan çocuk hastal›¤a yakalanma riskini azaltt›¤› için
özel fayda elde eder. Dahas›, hastal›¤›n yay›lma olas›l›¤› azal›r, toplum içindeki di-
¤er çocuklarda faydalan›r. Afl› olmak pozitif bir d›flsall›k yaratmaktad›r. Bir kiflinin
yang›na karfl› önlem olarak evine yang›n alarm› takt›rmas› kendisinin yan›nda
komflular›nada fayda sa¤lar. Komflular mal›n al›nma maliyetine kat›lmamakla bir-
likte faydas›ndan yararlanmaktad›r. Üretimden kaynaklanan pozitif d›flsall›klar›n-
da pek çok örne¤i vard›r. Lazer ve transistör gibi yeni bir teknoloji geliflti¤inde, sa-
dece icat edenler de¤il, ayn› zamanda ekonomide çok say›da üreticiler ve tüketi-
cilerinde yarar›nad›r.
E¤er, d›flsall›klar di¤er üreticiler veya tüketiciler için fayda azal›m› ve maliyet
yüklemiflse, d›flsall›klar negatifte olabilir. Örne¤in, üretimde bir negatif d›flsall›k
oluflursa hava veya suyu kirleterek çevresel zarara yol açan bir endüstriyel mal›n
imalat›, üretimden kaynaklanan negatif bir d›flsall›k oluflturabilir. Trafik s›k›fl›kl›¤›
durumunda tüketimden kaynaklanan negatif d›flsall›k oluflur. Bir tüketicinin sigara
kullan›m› sonucu di¤er tüketicinin bu durumdan etkilenmesi tüketiciden tüketici-
ye negatif d›flsall›k örne¤idir.
D›flsall›klar söz konusu oldu¤unda üreticiler ve tüketiciler sosyal optimum nok-
tas›nda gerçekleflmesi gereken denge fiyat›ndan sapt›r›lm›fl farkl› nispi fiyatlarla
karfl› karfl›ya kal›r. D›flsal maliyet halinde sosyal optimumdan fazla, d›flsal fayda ha-
linde ise sosyal optimumun alt›nda üretim ve tüketim faaliyetini sürdürür.
fiehir içinde araba kullan›rken cep telefonunuz çald›. Telefonu açarak konuflmaya
SIRA S‹ZDE bafllad›- SIRA S‹ZDE
n›z. Bu durumda araba kullan›rken cep telefonu ile konuflman›n hangi tür d›flsall›k kapsa- 3
m›na girece¤ini tart›fl›n›z?
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Negatif d›flsall›k: Özel

tüketim ve üretim
Negatif D›flsall›klar
faaliyetlerinin tüketici veya Negatif d›flsall›k, özel tüketim veya üretim faaliyetlerinin tüketici veya üretici tara-
üretici taraf›ndan f›ndan ödenmeyen maliyetlerini ifade eder. Negatif d›flsall›k ekonomik birimlerin
ödenmeyen maliyetleridir.
faaliyetlerinin di¤er birimlere maliyet yüklemesi ve bu maliyeti yüklenenlere faali-
yeti gerçeklefltiren taraf›ndan ödemede bulunulmamas› durumunda ortaya ç›kar.
Negatif d›flsall›klara çevre kirlili¤i olaylar›nda s›kça rastlanmaktad›r. Sanayilefl-
me ile birlikte büyük bir ivme kazanan çevre kirlili¤i özellikle büyük kentlerin çev-
resinde yo¤unlaflmaktad›r. Çünkü büyük kentler çevresinde yo¤unlaflan üretim ve
tüketim faaliyetleri sonucu at›klar h›zla artmaktad›r. Buda do¤al olarak çevrenin
kirlenmesiyle sonuçlanmaktad›r. Çevre kirlili¤i kötü bir fleydir. Di¤er taraftan bak-
t›¤›m›zda, kirlilik bize ihtiyaçlar›m›z› karfl›larken fayda elde etti¤imiz mal ve hiz-
metleri sunan faaliyetlerin yan etkileri sonucu ortaya ç›kar. ‹flte burada cevaplan-
d›r›lmas› gereken soru fludur: Kirlilik bize faydal› mal ve hizmetleri sunman›n bir
bedeli midir? Çevre kirlili¤ini tamamen ortadan kald›rmak sözkonusu olamayaca-
¤›ndan, az çevre kirlili¤i bize yararl› mal ve hizmetler sunman›n bir bedeli olarak
kabul edilebilen bir hususdur. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus etkin
çevre politikalar› uygulayarak az ölçüde çevre kirlili¤i yarat›lmas›d›r. Bu görüfl
ekonomistler ve çevreciler taraf›ndan da kabul görmektedir. Burada cevapland›r›l-
mas› gereken bir di¤er soruda toplum için ne miktarda çevre kirlili¤ine izin veril-
melidir? Bu soruyu cevapland›rabilmek için kirlili¤in marjinal maliyeti ile marjinal
faydas›n›n karfl›laflt›r›lmas› gerekir.
Kirlilikten kaynaklanan negatif d›flsall›klar› incelemek için üretimin özel maliye-
ti ile sosyal maliyetini birbirinden ay›rmak gerekir. Üretimin özel maliyeti bir mal
Marjinal özel maliyet: Bir veya hizmetin üreticisi taraf›ndan karfl›lanan maliyettir. Marjinal özel maliyet (MC)
mal veya hizmetten ek bir bir mal veya hizmetten ek bir birim daha üretmenin o mal veya hizmetin üreticisi
birim daha üretmenin o mal
veya hizmetin üreticisi taraf›ndan karfl›lanan maliyettir. Marjinal d›flsal maliyet ise bir mal veya hizmet-
taraf›ndan karfl›lanan ten bir ek birim üretmenin üreticinin kendi d›fl›ndakilere yükledi¤i maliyettir. Mar-
maliyettir.
jinal sosyal maliyet(MSC), üreticiler ve üzerlerine maliyet yüklenen birimler ta-
Marjinal sosyal maliyet: raf›ndan maruz kal›nan marjinal maliyettir. Marjinal sosyal maliyet(MSC), marjinal
Üreticiler ve üzerlerine özel maliyet ve marjinal d›flsal maliyetin toplam›d›r.
maliyet yüklenen birimler
taraf›ndan maruz kal›nan Örne¤in alüminyum üretimi yapan bir firmay› ele alal›m. Firman›n alüminyum
marjinal maliyettir. Üretimin üretimi s›ras›ndaki zararl› at›klar›n› hiçbir maliyete katlanmadan yak›n›ndan geçen
yaratt›¤› marjinal özel
maliyet ile marjinal d›flsal nehre b›rakt›¤›n› ve fabrika bacas›ndan ç›kan dumanlar›nda havay› kirletti¤ini dü-
maliyetin toplam›d›r flünelim. Yani üretilen alüminyumun her birimi için bir miktar duman atmosfere gi-
rer. Bu duman havay› teneffüs edenler için sa¤l›k aç›s›ndan bir risk oluflturur. Do-
lay›s›yla firman›n yaratt›¤› negatif d›flsall›klar baflkalar›na maliyet yüklemektedir.
Üreticiler kararlar›n› verirken kendi özel ç›karlar› aç›s›ndan bu maliyetleri dikkate
almadan üretim karar›n› kendi özel maliyetine göre verir. Bu yüzden firman›n ma-
liyetleri, sadece özel üretim maliyetlerini de¤il, ayn› zamanda nehre ak›t›lan zarar-
l› at›klar›n topluma olan maliyetlerini de içermesi gerekir. Zira, nehre ak›t›lan kim-
yasallar›n bal›kç›l›¤a, tar›msal ürünlere ve ormanlara zarar› olabilir.
Bu yüzden, d›flsall›k nedeniyle alüminyum üretiminin topluma maliyeti (sosyal
maliyet) alüminyum üreticilerine olan maliyetinden büyüktür. Üretilen her bir bi-
rim alüminyumun sosyal maliyeti, alüminyum üreticilerine olan özel maliyet art›
kirlilikten olumsuz etkilenen kiflilerin maliyetinin toplam›ndan oluflur. fiekil 8.3’de
negatif d›flsall›k durumu gösterilmektedir.
fiekil 8.3
Negatif D›flsall›k: Kirlilik ve sosyal optimum: Marjinal özel maliyet ile marjinal sosyal fayda e¤risinin yani
talep e¤risinin kesiflti¤i noktada piyasa dengesi kurulmufltur. Kirlilikten kaynaklanan topluma yüklenen d›fl
maliyet dikkate al›nd›¤›nda sosyal maliyet e¤risi yukar›ya kayar. Yeni arz e¤risi, yani sosyal maliyet e¤risi
(Özel maliyet+D›fl maliyet) ile talep yani sosyal fayda e¤risinin kesim noktas›nda optimum denge sa¤lan›r.
Burada marjinal sosyal maliyet, marjinal sosyal faydaya eflittir. Sonuçta, kirlilik gibi negatif d›flsall›¤›n
varl›¤›nda, mal›n sosyal maliyeti özel maliyetini afl›yor. Bu yüzden, optimal miktar QOptimum, denge miktar›
QPiyasa’dan daha küçüktür.
Alüminyum
Fiyat› Sosyal Maliyet
(Özel Maliyet+D›fl Maliyet)
D›fl Maliyet
Arz(Özel Maliyet)
Optimum
Denge
Talep
(Özel Fayda)
0 QOpt. QPiyasa Alüminyum
Miktar›
Kaynak: Mankiw, N.Greogory,Principles of Economics, s.206.
fiekilden de görülece¤i üzere marjinal özel maliyet (MPC) ile marjinal sosyal
fayda (MSB) e¤risinin yani talep e¤risinin kesiflti¤i nokta piyasa dengesidir. Alü-
minyum üreticileri taraf›ndan topluma yüklenen d›fl maliyet dikkate al›nd›¤›nda,
sosyal maliyet e¤risi (MSC), arz e¤risinin üzerindedir. ‹ki e¤ri aras›ndaki fark çev-
re kirlili¤inin toplumsal maliyetini yans›t›r.
Bu durumda ne kadar alüminyum üretilmelidir? Üretim etkinli¤i, talep e¤risi-
nin sosyal maliyet e¤risini kesti¤i noktadaki üretim düzeyinde gerçekleflir. Bu nok-
ta toplum aç›s›ndan optimal alüminyum üretimini belirler. Bu üretim düzeyini aflan
miktarlarda alüminyum üretmenin sosyal maliyeti (sosyal maliyet e¤risinin o nok-
talardaki yükseklikleri ile ölçülen), alüminyumun tüketicilere olan de¤eri (talep
e¤risinin o noktalardaki yükseklikleri ile ölçülen)’nden fazlad›r. Dolay›s›yla ek alü-
minyum üretmenin sosyal maliyeti, tüketicilere olan faydas›n› aflt›¤›ndan bu sevi-
yeden daha fazla üretmek do¤ru de¤ildir.
fiekilde de gösterildi¤i gibi, denge miktar›, QPiyasa, sosyal aç›dan optimal mik-
tar, QOptimum’dan daha büyüktür. Piyasa dengesi sadece özel üretim maliyetlerini
yans›tt›¤›ndan verimsizlik oluflur. Piyasa dengesi düzeyinde sosyal maliyet özel
maliyetten yüksektir. Yani QPiyasa’da, talep e¤risi sosyal maliyet e¤risinin alt›nda-
d›r. Böylece, alüminyum üretim ve tüketiminin piyasa denge seviyesinin alt›na dü-
flürülmesi, ekonomik refah› yükseltecektir.
Sonuç olarak, etkinlik, alüminyumun marjinal sosyal maliyetinin tümünün üre-
tim karar›nda dikkate al›nmas›n› gerektirdi¤inden etkin denge QOptimum noktas›-
d›r. Çünkü bu noktada marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal fayda eflitli¤i koflulu
sa¤lan›r. Özetle, etkinli¤i sa¤lamak için, alüminyumun üretiminin d›flsal maliyetini
içeren marjinal sosyal maliyeti, marjinal sosyal faydas›na eflit olmal›d›r.
Bu noktada cevapland›r›lmas› gereken soru fludur: Üretimi optimum alümin-

yum düzeyine indirmek için ne yap›lmas› gerekir? Devlet bu durumu düzeltmek
için çeflitli müdahale yöntemleri uygulayabilir. Bunun bir yolu, alüminyum üretici-
lerinden satt›klar› her bir ton alüminyum bafl›na bir vergi almak olabilir. Konulan
vergi sonucunda, alüminyum arz e¤risi vergi miktar› kadar sol yukar›ya kayar. E¤er
vergi, havaya sal›nan duman›n toplumsal maliyetini tam olarak yans›t›yorsa yeni
arz e¤risi sosyal maliyet e¤risi ile çak›flacakt›r. Yeni denge noktas›nda, alüminyum
üreticileri, sosyal aç›dan optimum miktarda alüminyum üretmifl olacaklard›r.
D›flsall›¤›n içsellefltirilmesi: Burada vergi kullan›m› d›flsall›¤›n içsellefltirilmesi alarak adland›r›l›r. Çünkü
D›flsall›klar durumunda
al›nacak önlemlerle bu vergiler piyasadaki al›c› ve sat›c›lar›, eylemlerinin sonuçlar›n› hesaba katmaya
piyasadaki al›c› ve zorlar. Alüminyum üreticileri, vergilerle d›flsal maliyetleri ödemek zorunda kala-
sat›c›lar›n, eylemlerinin
sonuçlar›n› hesaba caklar› için, ne kadar alüminyum üreteceklerinin karar›n› verirken yaratacaklar›
katmalar›d›r. kirlili¤in maliyetini de dikkate al›rlar. Üreticilerin üzerine konulan vergi piyasa fi-
yat›na yans›t›laca¤›ndan tüketiciler küçülen miktarlarda kullan›ma teflvik edilmifl
olurlar.
Pozitif D›flsall›klar
Pozitif d›flsall›k: Bir mal› Pozitif d›flsall›k, bir mal› veya hizmeti sat›n alan veya satanlar›n yan›nda üçüncü ki-
veya hizmeti sat›n alan veya
satanlar›n yan›nda üçüncü flilerin de fayda elde etmesidir. Pozitif d›flsall›k ekonomik birimlerin faaliyetlerinin
kiflilerin de fayda elde di¤er birimlere fayda sa¤lamas› ve bu fayday› elde edenlerin faaliyeti gerçekleflti-
etmesidir.
rene ödemede bulunmamas› durumunda ortaya ç›kar.
Baz› faaliyetler üçüncü gruba maliyetler yüklemesine ra¤men, di¤erlerine fay-
da sa¤lar. Pozitif d›flsall›klara ait önemli bir örnek e¤itim hizmetleridir. E¤itimin
faydas› büyük ölçüde özeldir. E¤itim alan kifli daha verimli iflgücü haline gelir ve
bu durum daha yüksek ücretler fleklinde yarar›na olur. Bu özel faydan›n ötesinde,
e¤itim pozitif d›flsall›kta sa¤lar. E¤itim, verimlilik art›fl›, daha bilinçli seçmenlerin
oluflmas›, suç oranlar›nda düflme, sosyal ve kültürel kalk›nma, teknolojik geliflme-
lerin gelifltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas›na da yol açar. Dolay›s›yla e¤itim toplum
aç›s›ndan pozitif d›flsall›klar yaratan bir faaliyettir.
Pozitif d›flsall›k durumunda özel fayda ve sosyal fayda ayr›m›n›n yap›lmas› ge-
rekir. Özel fayda, bir mal›n tüketicisinin elde etti¤i faydad›r. Marjinal özel fayda ise
bir mal›n tüketicisinin mal›n ek bir biriminden elde etti¤i faydad›r. Mal›n kendi sa-
hibi d›fl›ndaki kiflilerede fayda sa¤lamas› marjinal d›flsal fayday› ifade eder. Marji-
Marjinal özel fayda: Bir
mal›n tüketicisinin mal›n ek nal d›flsal fayda, tüketici d›fl›ndaki bir baflkas›n›n mal›n ek biriminden elde etti¤i
bir biriminden elde etti¤i faydad›r. Marjinal sosyal fayda da toplumun sa¤lad›¤› faydad›r. Marjinal sosyal
faydad›r.
fayda, marjinal özel fayda ve marjinal d›flsal faydan›n toplam›na eflittir.
Marjinal d›flsal fayda: Pozitif d›flsall›k analizi, negatif d›flsall›k analizine benzer. Pozitif d›flsall›klar›n
Tüketici d›fl›ndaki bir
baflkas›n›n mal›n ek
piyasa dengesi üzerindeki etkisi fiekil 8.4’de gösterilmifltir. fiekil 8.4’de gösterildi¤i
biriminden elde etti¤i gibi talep e¤risi mal›n topluma olan sosyal faydas›n› yans›tmaz. Çünkü sosyal fay-
faydad›r.
da, özel faydadan büyük oldu¤undan; sosyal fayda e¤risi talep e¤risinin üzerine ç›-
Marjinal sosyal fayda: kar. Optimal miktar, sosyal fayda e¤risi ile arz e¤risinin kesiflti¤i yerde sa¤lan›r. Bu
Marjinal özel fayda ve nedenle sosyal optimal miktarda, özel piyasa koflullar›n›n belirledi¤i miktardan da-
marjinal d›flsal faydan›n
toplam›na eflittir. ha büyüktür.
fiekil 8.4
Pozitif d›flsall›klar: E¤itim ve Sosyal Optimum: Piyasa dengesi arz e¤risi (özel maliyet) ile talep e¤risi (özel
fayda) kesiflti¤i noktada kurulmufltur. Pozitif d›flsall›ktan kaynaklanan d›fl fayda dikkate al›nd›¤›nda sosyal
fayda(özel fayda+d›fl fayda) e¤risi sa¤a kayar. Yeni sosyal fayda e¤risi ile arz (özel maliyet ) e¤risinin kesim
noktas›nda optimum denge sa¤lan›r. Optimum denge noktas›nda marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal
faydaya eflittir. Sonuçta; pozitif d›flsall›¤›n varl›¤› durumunda mal›n sosyal faydas› özel faydas›n› aflar. Bu
nedenle, optimal miktar QOptimum piyasa denge miktar›ndan QPiyasa’ dan daha büyüktür.
E¤itim Fiyat›
D›fl Fayda
Arz(Özel Maliyet)
Optimum
Denge
Sosyal Fayda
(Özel Fayda+D›fl Fayda)
Talep (Özel Fayda)
0 QPiy. QOpt. E¤itim Miktar›
Kaynak: Mankiw, N.Greogory,Principles of Economics, s.208.
Böyle bir durumda devlet d›flsall›¤› içsellefltirmek için piyasa kat›l›mc›lar›n› uya-
rarak piyasa baflar›s›zl›klar›n› düzeltebilir. Piyasa dengesini sosyal optimum düze-
yine yaklaflt›rmak için pozitif d›flsall›klar durumunda bir sübvansiyon uygulamak
gerekli olabilir. E¤itim, a¤›rl›kl› olarak devlet okullar› ve devlet burslar› ile sübvan-
se edilmektedir.
Yukar›da yap›lan aç›klamalar› özetlemek gerekirse; negatif d›flsall›k piyasalar›
sosyal gereklilikten daha büyük bir miktarda üretime, pozitif d›flsall›klar ise sosyal
gereklilikten daha küçük bir miktarda üretime yol açmaktad›r. Devlet sorunu çö-
zümlemek için negatif d›flsall›k do¤uran mallar› vergilendirerek ve pozitif d›flsall›k
do¤uran mallar› da ikame ederek d›flsall›klar› içsellefltirebilir.
D›flsall›¤a Karfl› Çözümler

Negatif ve pozitif d›flsall›klar nedeniyle meydana gelen aksakl›klar› gidermede pi-
yasa mekanizmas› yeterli de¤ildir. Bu nedenle devlet piyasa baflar›s›zl›klar›n› gi-
dermek için do¤rudan düzenlemeler, vergi ve sübvansiyon gibi araçlar› kullan›r.
Baz› durumlarda d›flsall›klar devlet müdahalesi olmadan pazarl›klar ve müzakere-
ler yoluyla içsellefltirilirken; baz› di¤er durumlarda da devlet müdahaleleri ile d›fl-
sall›klar sorununun çözümlenmesi gerekli olur. Mallar›n marjinal özel faydas› veya
maliyetinin ayarlanmas› bir d›flsall›¤›n içsellefltirilmesini ifade eder. Pozitif d›flsall›k-
ta, d›flsall›¤› içsellefltirmek için marjinal d›flsal fayda marjinal özel faydaya eklenir.
Negatif d›flsall›k durumunda ise içsellefltirme için marjinal d›flsal maliyet marjinal
özel maliyete eklenir. D›flsall›¤› içsellefltirmek fiyatlardaki de¤iflimlerle sonuçlan›r
ve içsellefltirme d›flsall›¤›n marjinal de¤erinin fiyatland›r›ld›¤› anlam›na da gelir.
D›flsall›klar Sorunu Çözümü: Devlet Müdahaleleri

D›flsall›klar›n varl›¤› durumunda devletin daha etkin bir kaynak da¤›l›m›n› sa¤laya-
bilmek için kullanabilece¤i araçlar afla¤›da belirtilmifltir.
Do¤rudan Düzenlemeler
Devlet d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda baz› önlemlerin al›nmas›n› yasalarla zorun-
lu hale getirerek sorunu çözümlemeye çal›flabilir. Örne¤in, devlet firmalar›n zehir-
li kimyasal at›klar› nehre ak›tmas›n› yasalarca suç sayabilir. Böylece tamamen ya-
saklanmas› ve uygulaman›n denetim alt›na al›nmas› sa¤lanm›fl olur. Devletin baz›
alanlarda sorunu çözmesi kolay de¤ildir. Örne¤in, egzos gazlar›n›n yol açt›¤› hava
kirlili¤i, fabrikalar›n havaya b›rakt›klar› zehirli toksitler. Bu gibi durumlarda kirlili-
¤i tümden önlemek yerine toplum aç›s›ndan fayda ve maliyetlerini karfl›laflt›rarak
ne miktarda kirlili¤e izin verilece¤inin belirlenmesi gerekir. Bu amaçla devlet, çev-
re için kirlilik standartlar› koyarak ve denetlemeler yoluyla bu standartlara uyulma-
s›n› sa¤lar. Çevre kirli¤ine yol açan etmenlere miktar s›n›rlamalar› getirerek, uyma-
yanlara cezai müeyyedeler uygular.
D›flsal Maliyetlerin Varl›¤›nda Hükümet Müdahaleleri: Vergiler

D›flsall›klar›n giderilmesinde vergilerin kullan›lmas›n›n nedeni, sosyal maliyetler
ile özel maliyetler ve sosyal fayda ile özel fayda aras›nda ortaya ç›kan bir fark›n gi-
derilmesi gerekti¤idir. Negatif d›flsall›klar durumunda devlet negatif d›flsall›¤›n söz
konusu oldu¤u mala vergi uygulayarak üretimin optimal düzeyde olmas›n› sa¤la-
Pigoucu vergi: Bir yabilir. Bu amaçla kullan›lan vergilere Pigoucu Vergiler denir. Pigoucu vergi, bir
kirleticinin marjinal zarara
eflit miktarda ç›kt›s›n›n her kirleticinin marjinal zarara eflit miktarda ç›kt›s›n›n her biriminden al›nan vergidir.
biriminden al›nan vergidir. Vergi yoluyla önleme durumunda havaya veya suya b›rak›lan kirletici maddelerin
birim miktar› bafl›na bir vergi al›nmas› sözkonusudur. Böylece kirlili¤in istenen dü-
zeyde gerçekleflmesi sa¤lanabilir.
fiekil 8.5
Etkin sonucu sa¤lamada vergi: Pigoucu vergiler Çevreyi kirletici etkileri dolay›syla, kirlili¤in marjinal d›flsal
maliyetine eflit bir kirlilik vergisi konulmufltur. Vergi konulmas›yla birlikte arz e¤risi yukar›ya do¤ru kayarak S
= MC + Vergi konumuna gelmifltir. Arz e¤risi, marjinal özel maliyet art› vergi toplam›na eflittir. Piyasa dengesi,
marjinal özel maliyete vergi eklenmesiyle elde edilen marjinal sosyal maliyet e¤risi ile marjinal sosyal fayda
e¤risinin kesiflti¤i noktada belirlenir. Bu noktada fiyat 150 dolar, miktar 2 bin tondur ve piya dengesi etkindir.
Devlet, kirlilik vergisi uygulamas› sonucunda taral› alan kadar vergi has›lat› elde eder.
Fiyat ve Maliyet
(Birim Bafl›na Dolar)
Marjinal sosyal maliyet

ve marjinal sosyal fayda S=MC+Vergi=MSC
225
Etkin Piyasa
Dengesi
Kirlilik Vergisi
150
MC
88
75
Vergi Has›lat› D=MSB
Miktar
0 (Ayl›k Bin Ton Kimyasal)
2 4
Kaynak: Parkin, M., ‹ktisat, s.380.
fiimdi fabrikalar›n at›klar›n› nehre b›rakt›¤› örne¤ine dönerek, d›flsall›klar var-

ken devlet müdahalelerinin piyasa sonucunu nas›l de¤ifltirebilece¤ini inceleyelim.
Devletin marjinal d›flsal maliyeti tam olarak hesaplad›¤› ve firmalara buna eflit bir
vergi koydu¤unu varsayal›m. fiekil 8.5 bu verginin etkilerini göstermektedir.
fiekil 8.5’de, D=MSB talep e¤risi ve marjinal fayda e¤risi, MC ise firman›n mar-
jinal maliyet e¤risini gösterir. Fabrikalar›n at›klar› nehre b›rakmas› sonucunda olu-
flan kirlilik vergisi kirlili¤in marjinal d›flsal maliyetine eflittir. Bu vergi marjinal özel
maliyete eklenerek piyasa arz e¤risi elde edilmifltir. Bu e¤ri flekilde S = MC+Vergi=
MSC olarak gösterilmifltir. Bu e¤ri piyasa arz e¤risidir. Çünkü bu e¤ri firmalar›n
marjinal maliyeti ve ödemek zorunda olduklar› vergi veri iken her fiyatta arz edi-
len miktar› gösterir. E¤ri ayn› zamanda marjinal sosyal maliyet e¤risidir. Çünkü kir-
lilik vergisi marjinal d›flsal maliyete eflit belirlenmifltir.
fiekil 8.5’de vergiye ba¤l› olarak maliyette meydana gelen art›fl sonucu talep
(D=MSB) ve arz (S=MSC) piyasa dengesini ton bafl›na fiyat 150 dolar ve ayda 2 bin
ton kimyasal miktar›nda belirler. Bu kimyasal üretim miktar›nda marjinal sosyal
maliyet 150 dolar ve marjinal sosyal fayda 150 dolar oldu¤unda etkindir. Firmalar
ton bafl›na 88 dolar maliyet yüklenir ve ton bafl›na 62 dolar vergi öder. Devlet ay-
da 124 bin dolar vergi has›lat› elde eder. Düzenleyici vergi uygulamas› sonucun-
da, marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal faydaya eflit olaca¤›ndan, piyasada et-
kinlik sa¤lanm›fl olacakt›r. Böylece vergi sonucu fiyat art›fl›na ba¤l› olarak talep
edilen miktarda bir azalma meydana getirecektir.
Pigou tipi vergilerin ay›rt edici özellikleri bu vergileri sosyal etkinlik aç›s›ndan
cazip hale getirebilir. Pigou tipi vergilerin ay›rt edici özelliklerini flu noktalar etra-
f›nda belirleyebiliriz: Birincisi; pigou tipi vergiler, sosyal maliyeti yans›tmak için
kirlili¤in fiyat›n› art›rarak kirleticilerin, faaliyetlerinin özel ve sosyal maliyetleriyle
karfl›laflmalar›n› sa¤lar. ‹kincisi; bu tip vergiler yoluyla çevre politikas›n›n maliyet-
leri azalt›labilir. Üçüncü olarak, çevre korumas› için vergiler, devlet bütçesine bir
gelir kayna¤› sa¤layabilir.
D›flsal Faydalar›n Varl›¤›nda Hükümet Müdahaleleri: Sübvansiyonlar

Pozitif d›flsall›klar meydana getiren üretim ve tüketim faaliyetinin marjinal d›flsal
faydas›n› içsellefltirmek için kullan›lan yöntem sübvansiyonlard›r. D›flsall›klar›n gi-
derilmesinde sübvansiyonlar›n kullan›lmas›n›n amac›, tüketici veya üretici taraf›n-
dan yap›lan ödemelerde azalma sa¤lamakt›r.
Sübvansiyonlar› devletin özel üreticilere bir ödemesi olarakta ifade edebiliriz.
Devlet ç›kt› seviyesine ba¤l› bir sübvansiyon vererek özel karar al›c›lar›n tercihle-
rini yaparken d›flsal faydalar› dikkate almas›n› sa¤layabilir. E¤itim hizmetleri bak›-
m›ndan pozitif d›flsall›k yaratan özel üniversitelere sübvansiyonu verildi¤i durumu
görelim.
fiekil 8.6
Sübvansiyonlar: fiekil 8.6’da piyasa talep e¤risi marjinal özel fayda e¤risidir. (D=MB) Bu e¤ri üniversite
e¤itimi alan kiflilerin marjinal özel faydas›n› gösterir. MSB E¤risi ise marjinal özel fayda ile marjinal d›flsal
faydan›n toplam›d›r. Arz e¤risi de marjinal sosyal maliyet e¤risidir (S =MSC). Devlet ö¤renci bafl›na
sübvansiyon uygulad›¤›nda arz e¤risi afla¤›ya do¤ru kayarak S konumuna gelir (S = MSC – Sübvansiyon).
Sonuçta etkin piyasa dengesinde marjinal sosyal fayda marjinal sosyal maliyete eflitlenir. Devlet 15 bin dolar
sübvansiyon uygulamas› sonucunda etkin piyasa dengesinde ö¤renci miktar› 15 milyon ve fiyat 10 bin
dolard›r.
Fiyat ve Maliyet
(Ö¤renci Bafl›na Dolar)
40
Marjinal sosyal S=MSC
fayda marjinal
sosyal maliyete
eflit Ö¤renci bafl›na
25 sübvansiyon
20
S1=MSC-Sübvansiyon
10
Etkin Piyasa MSB
Dengesi
D=MB
0
5 10 15 20 25 Miktar
(Ö¤renci, Milyon)
Kaynak: Parkin, M., ‹ktisat, s.383.
fiekil 8.6 özel üniversitelere verilen bir sübvansiyonun nas›l iflledi¤ini göster-
mektedir. fiekil 8.6’ya göre sübvansiyon yokken piyasa arz e¤risi S = MSC ‘dir. Ta-
lep e¤risi marjinal özel fayda e¤risidir (D=MSB). Devlet üniversitelere y›lda ö¤ren-
ci bafl›na 15 bin dolar sübvansiyon verirse yeni piyasa arz e¤risi S1 konumuna ge-
lir. (S1= MSC- Sübvansiyon) Piyasa y›ll›k ö¤renim harc› 10 bin dolar ve y›lda 15
milyon ö¤rencide dengededir. 15 milyon ö¤renciyi e¤itmenin marjinal sosyal ma-
liyeti 25 bin dolard›r ve marjinal sosyal fayda 25 bin dolard›r. Dolay›s›yla marjinal
sosyal maliyet marjinal sosyal faydaya eflit oldu¤undan sübvansiyon etkin bir so-
nuç sa¤lam›flt›r. Böyle bir uygulamada sübvansiyon miktar› mal veya hizmetin
marjinal d›flsal maliyetine eflittir.
D›flsall›klar Sorununa Özel Çözüm: Taraflar›n Anlaflmas›

Baz› durumlarda d›flsall›k sorunu, devlet müdahalelerine gerek kalmaks›z›n, ilgili
taraflar aras›ndaki anlaflma veya sözleflmelerle çözümlenebilir. 1960’larda Ronald
Coase isimli iktisatç›, d›flsall›klar meydana geldi¤inde, taraflar›n mevcut d›flsall›¤›
içsellefltirmek ve etkinli¤i sa¤lamak üzere hükümet müdahalesi gerektirmeden, ta-
Coase Teoremi: Belli
koflullar alt›nda negatif veya
raflar›n bir araya gelerek karfl›l›kl› anlaflmalar ile çözümlenebilece¤ini önermifltir.
pozitif d›flsall›klar›n Bir baflka ifade ile, piyasa ifllemlerinin etkinlikten uzaklaflmas› halinde, karar birim-
varl›¤›nda devlet lerinin aralar›nda bir pazarl›k süreci oluflturarak etkinlik koflullar›n› yeniden sa¤la-
müdahalesi gerektirmeden
özel taraflar aras›nda etkin yabileceklerini ve bunun içinde mülkiyet haklar›n›n belirlenmesi gerekti¤ini ileri
çözümün sa¤lanmas›d›r. sürmüfltür. Bu önerme Coase Teoremi olarak an›l›r. Coase teoremi negatif d›flsal-
l›k durumunda ilgili taraflar›n bir araya gelerek d›flsall›¤› içsellefltirebilmek için bir
düzenleme yapacaklar›n› ve sonuçta etkin çözüme ulaflacaklar›n› ileri sürmektedir
Coase çözümünün iflleyebilmesi için su koflullar›n sa¤lanmas› gerekmektedir.
Birincisi, D›flsall›k sorununu do¤uran mal veya hizmet üzerinde taraflar›n mülkiyet
haklar›n›n bulunmas› tam olarak anlafl›lmal›d›r. ‹kincisi, müzakere için hiçbir engel
olmamal›d›r. Üçüncü olarak, ifllemin s›n›rl› say›da kifliyi ilgilendirmesi ve pazarl›k
(ifllem) giderlerinin afl›r› derecede yüksek olmamas› gerekir.
Coase teoremi yukar›da yer alan koflullar›n varl›¤› durumunda ve mübadele
maliyetlerinin düflük oldu¤u durumda geçerlidir. Bu koflul sa¤lanamad›¤›nda ve
d›flsall›¤›n büyüklü¤ü mülkiyet hakk›na sahip olanlar taraf›ndan tam olarak tespit
edilemedi¤inde Coase Teoremi geçerlili¤i ortadan kalkar.
AS‹METR‹K B‹LG‹
Günlük hayatta insan ihtiyaçlar›n› karfl›layan mallar›n talebinde meydana gelen ge-
liflmeler, üreticileri gerek kalite gerekse fiyat aç›s›ndan mal çeflitlendirmesine git-
meye zorunlu hale getirmifltir. Mallar›n fiyatlar› aras›ndaki farkl›l›klar›n temel sebe-
bi kalite farkl›l›¤› olsa da her zaman durum böyle de¤ildir. Günlük hayatta piyasa-
lar›n yap›s›ndaki farkl›l›klar mallar›n kalitesi ve fiyatlar› hakk›nda bilgi edinmeyi
pahal›, bazen de imkâns›z hale getirebilir. Bu durum al›c›lar ve sat›c›lar›n birbirle-
rinden farkl› bilgilere sahip olmas›na baflka bir deyiflle ayn› / simetrik olmayan asi-
metrik / eksik bilginin ortaya ç›kmas›na neden olur. Dolay›s›yla asimetrik bilgi ko-
nusu gündelik hayatta birçok alanda karfl›lafl›lan bir durumdur.
Al›c› ve sat›c›lar›n, piyasada bir mal veya hizmetin niteli¤i konusunda birbirin-
den farkl› bilgiye sahip olmas› durumu asimetrik bilgi olarak adland›r›l›r. Baflka Asimetrik Bilgi: Bir ifllemin
bir deyiflle, asimetrik bilgi bir ifllemin taraflar›ndan birinin iflleme iliflkin di¤er tara- taraflar›ndan birinin iflleme
iliflkin di¤er taraf›n sahip
f›n sahip olmad›¤› bir bilgiye sahip olma durumunu ifade eder. Dolay›s›yla ekono- olmad›¤› bir bilgiye sahip
mik birimlerin asimetrik bilgiye sahip olmalar› ekonomik etkinli¤in sa¤lanmas›n› olma durumu olur.
engelleyerek kiflisel faydalar›n sosyal faydalar›n önüne geçmesine neden olur. Bu
durum piyasa baflar›s›zl›¤›n›n nedenini oluflturur.
Asimetrik bilgi konusunun iktisat literatüründe yayg›nl›k kazanmas›nda George
Akerlof’un 1970 y›l›ndaki “The Market For Lemons” adl› makalesinin önemli katk›-
s› olmufltur. Daha sonra bu konu birçok iktisatç› taraf›ndan ele al›nm›fl ve farkl›
alanlarda veya sektörlerdeki asimetrik bilginin etkileri analiz edilmifltir.
George Akerlof makalesinde asimetrik bilgi konusu aç›klarken ikinci el araba
piyasas›n› iyiler ve limonlar olmak üzere ikiye ay›rm›flt›r. Piyasadaki bir otomobil
hakk›nda da en kapsaml› bilgi sahibine aittir. Dolay›s›yla arac›n ikinci el piyasa da
sat›lmas› esnas›nda araç sahibi tam bilgili, arac› talep eden ise eksik bilgiye sahip
olacakt›r. Bu varsay›mlar alt›nda arac›n piyasadaki de¤erine göre arac› talep eden-
ler ortalama bir fiyat teklifinde bulunacaklard›r. Sonuç olarak limon araç sahipleri
araçlar›n› ellerinden ç›karmaya çal›flacak fakat iyi araç sahipleri ise teklif edilen dü-
flük fiyata raz› olmayacaklar› için araçlar›n› piyasada satmaktan vazgeçeceklerdir.
Bu durumda, piyasaya gelen al›c›lar eksik bilgilerinden dolay› asl›nda limon olan
otomobillere ortalama otomobil de¤eri kadar teklifte bulunacaklar, bu da piyasa-
n›n al›c› aleyhine bir flekilde etkinlikten uzaklaflmas› anlam›na gelecektir ve za-
manla durumun fark›na varan al›c›lar da piyasadan çekileceklerdir. Günümüzde
asimetrik bilgi konusuna otomobil piyasas›n›n yan› s›ra iflgücü, finans ve bankac›-
l›k, sigorta, menkul k›ymetler, sa¤l›k, cep telefonu vb. daha birçok piyasada s›k s›k
rastlanmaktad›r. Bu durumun oldu¤u piyasalarda tersine seçim veya ahlaki tehlike
durumu ile karfl›lafl›lmaktad›r.
Asimetrik bilgi piyasada taraflar mukavele imzalamadan önce veya sonra söz-
konusu olabilir. Mukavele öncesi asimetrik bilgi durumu, sat›c›lar›n al›c›lardan da-
ha fazla bilgiye sahip olduklar› ikinci el araba piyasas› örne¤idir. Mesela kullan›l-
m›fl araba alacaksan›z, araban›n durumunu en iyi sat›c›s› bilir. Ar›zas› var m›, kaza-
ya kar›flm›fl m›, so¤uk havalarda araba tekliyor mu vs. Bir sigorta flirketinin, sigor-
talanan kiflilerin kaza, yang›n, hastal›k gibi sigorta risklerine karfl› ne kadar tedbir-
li davrand›klar› hususunda daha az bilgiye sahip olmas› ise mukavele sonras› asi-
metrik bilginin örnekleri olarak belirtilebilir.
Asimetrik bilgi sorunu, ters seçim ve ahlaki tehlike fleklinde kendini gösterir.
fiimdi bunlar› aç›klayal›m.
Ters Seçim
Ters seçim: Asimetrik bilgi Ters seçim genellikle bilginin taraflar› aras›nda paylafl›lmamas›ndan kaynaklan-
sorunu nedeniyle yüksek
kaliteli ürünler veya yüksek
maktad›r. Ters seçim asimetrik bilgi sorunu nedeniyle yüksek kaliteli ürünler veya
kaliteli tüketicilerin yüksek kaliteli tüketicilerin niteliklerini gösteremedikleri için piyasalardan d›fllan-
niteliklerini gösteremedikleri malar› durumunu ifade eder. Ters seçim, piyasadaki taraflardan birisinin sözleflme
için piyasalardan
d›fllanmalar› durumudur. öncesi gizli bir bilgiye sahip olmas›, kararlar›n bu gizli bilgiye dayanmas› ve bu bil-
ginin piyasada bilgi sahibi olmayan di¤er taraf›n menfaatine ayk›r› bir durum ya-
ratmas› halinde ortaya ç›kar. Bu özellikler asimetrik bilgiye dayal› bu sorunun söz-
leflme öncesinde ortaya ç›kt›¤›n› göstermektedir. Bir firman›n yeni ifle ald›¤› bir ifl-
çinin yetenekleri konusunda iflçiden daha az bilgiye sahip olmas›, ikinci el (kulla-
n›lm›fl) araba piyasas›ndaki bir sat›c›n›n araban›n niteli¤i konusunda al›c›lardan da-
ha fazla bilgiye sahip olmas›, bir otomobil sigorta flirketinin sigortalad›¤› kiflinin sü-
rücülük yetene¤i konusunda o kifliden daha az bilgiye sahip olmas› ters seçime ör-
nek olarak gösterilebilir.
“Ters seçim” kavram› ilk defa sigortac›l›k sektöründe kullan›lm›flt›r. Tersine se-
çim olay› bir örnek yard›m›yla aç›klanabilir. Bir sigorta flirketinin tafl›t h›rs›zl›klar›-
na karfl› sigorta yapt›rmak istedi¤ini varsayal›m. Bu sigorta flirketi yapm›fl oldu¤u
araflt›rmalardan sonra tafl›t h›rs›zl›¤›n›n illere göre farkl›l›k gösterdi¤ini; nüfusun
yo¤un oldu¤u bölgelerde nüfus yo¤unlu¤unun az oldu¤u bölgelere göre h›rs›zl›k
olay›n›n daha çok rastland›¤›n› tespit etmifl olsun. Bu flartlar alt›nda tafl›t›na sigor-
ta yapt›rmak isteyen iki farkl› nüfus yo¤unlu¤unda ikamet eden tafl›t sahiplerinin
sigorta primleri nas›l belirlenecektir? Sigorta flirketlerinin, h›rs›zl›k oran› yüksek ve
düflük illerin ortalamas›n› göz önüne alarak, h›rs›zl›k sigorta primlerini saptad›k-
lar›n› varsayal›m. Nüfus yo¤unlu¤unun yüksek oldu¤u bölgedeki insanlar düflük
oldu¤u bölgedeki insanlara göre tafl›tlar›n› sigorta ettirmeyi daha fazla talep ede-
ceklerdir. Böyle bir müflteri kitlesi karfl›s›nda sigorta flirketleri uzun süre faaliyet
gösteremeyecek ve sonunda iflas edeceklerdir. Kar elde etmek isteyen bu flirket-
ler, müflterilerini seçerken uzun vadede karl›l›¤› düflünerek, ters seçimde buluna-
caklard›r. Ters seçim, sigorta flirketlerinin zarar etmemek ve uzun süre ayakta ka-
labilmek amac›yla primleri en kötü durum öngörülerini göz önünde bulundura-
rak belirlemeleridir. Bu durumda, h›rs›zl›k riskinin az oldu¤u kesim yüksek fiyat-
l› sigorta poliçelerini sat›n almayacaklard›r. Netice itibariyle iller veya bölgeler ara-
s›nda farkl›l›klar olsa da prim farkl›l›¤a gitmek sigorta flirketlerini daha uzun ömür-
lü k›lacakt›r.
‹lk defa ve ço¤unlukla sigorta sektörü üzerinde ele al›nm›fl olsa da birçok piya-
sada benzer sorunlar nedeniyle tersine seçim konusu incelenmektedir. Akerlof ters
seçimin oluflabilmesi için dört koflulun oluflmas› gerekti¤ini ifade etmektedir. Bun-
lar; sat›fl an›nda taraflardan birisi mal›n kalitesi hakk›nda daha fazla bilgiye sahip
olmal›, hem al›c› hem de sat›c› kaliteyi de¤erlendirebilmeli, fiyat› belirleyen daha
fazla bilgiye sahip olan taraf olmamal› ve garantinin verilmesi veya iyi bir ürüne sa-
hip olmak kaliteye iliflkin belirsizli¤i tamamen ortadan kald›rmamal›d›r.
Ahlaki Tehlike
Ahlaki tehlike; sözleflmeden sonra oluflan, ekonomik ifllemin taraflar›ndan birinin, Ahlaki tehlike: Sözleflme
yaln›zca kendisine ç›kar sa¤layaca¤› ahlaki olmayan faaliyetlerde bulunarak, iflle- yapan taraflardan birinin,
di¤er taraf aleyhine
min di¤er taraf›n› zarara u¤ratma tehlikesine neden olan asimetrik bilgi sorunudur. sözleflmeden yarar
Baflka bir ifade ile sözleflme yapan taraflardan birinin, di¤er taraf aleyhine sözlefl- sa¤layacak biçimde
davran›fl de¤ifltirmesi
meden yarar sa¤layacak biçimde davran›fl de¤ifltirmesi sonucu ortaya ç›kan duru- sonucu ortaya ç›kan
mu ifade eder. durumdur.
Ahlaki tehlike s›kl›kla sigorta piyasalar›nda görülür. Sigortay› ortaya ç›karan
faktör kiflilerin hayatlar› boyunca belirsizliklere ve risklere maruz kalmalar›d›r. Ör-
ne¤in, kaza sigorta poliçeleri arac›n›z›n bir kaza sonucu zarar görmesi durumunda
tamiri için ödeme yapmay› kabul eden sözleflmelerdir. Kaza yap›p yapmama kifli-
nin arabas›n› dikkatli kullan›p kullanmamas›na ba¤l›d›r. Dolay›s›yla, do¤abilecek
kaza zararlar›n› sigorta ettirenler, bu zararlar› önleme konusunda daha az dikkatli
davranabilirler. Mesela arabas›n› h›rs›zl›¤a karfl› sigortalayan bir kimse bu sigorta-
n›n güvencesi nedeniyle arac›na güvenlik kilidi takt›rmay› ihmal edebilir. Benzer
flekilde, yang›n sigortas› evinizin bir yang›n sonucu zarar görmesi durumunda za-
rar›n tazmini için yap›lan bir sözleflmedir. Dikkatsizlik sonucu ev sahibinin ütüyü
prizde b›rakmas› bu tür bir olay› do¤urabilir.
Ahlaki tehlike sorunu sadece sigorta sözleflmeleri alan›nda görülmez. Örne¤in;
kira sözleflmeleri ev sahiplerinin apartman için ola¤an bak›m› gerçeklefltirece¤ini
belirtebilir. E¤er kirac› duvar› delerek zarar veriyorsa, tamir faturalar›n› ev sahibi
ödeyecektir. Bir iflyerindeki iflçi-iflveren iliflkisinde yap›lan sözleflme flartlar›n›n d›-
fl›nda iflçinin ispatlanamayan ve gözlemlenemeyen hareketlerde bulunarak sözlefl-
meye ayk›r› davranmas› halinde ortaya ç›kan durum sözleflmeye ayk›r›l›k tafl›d›¤›
için ahlaki tehlikeden kaynaklanan bilgi eksikli¤idir. Bu durum beraberinde refah
kay›plar›n› da getirecektir. Bunun d›fl›nda özellikle aç›k artt›rmalara kat›lan sat›c›-
lar, al›c›lar›n mallar›na ne kadar fiyat biçeceklerini bilemezler. Di¤er taraftan al›c›-
larda e¤er aralar›nda anlaflma yoksa birbirlerinin bu mallara ne kadar fiyat teklif
edeceklerini bilmezler. Bu durum ters seçimin oluflmas›na neden olmaktad›r. E¤er
al›c›lar mal›n fiyat›n› düflürme konusunda aralar›nda anlaflm›fllarsa bu durumda da
k›smen gizli eylem yani ahlaki tehlike meydana gelmektedir. Dolay›s›yla gerek ters
seçim gerekse ahlaki tehlike günlük ekonomik ifllemlerde s›k s›k karfl›lafl›lan bir
durumdur.
Sonuçta ters seçim gibi ahlaki tehlike de etkinli¤i bozan bir durumdur. Bunun
nedeni ahlaki tehlikenin özel ve sosyal faydalar›n ve maliyetlerin farkl›laflmas›na
yol açmas›d›r.
SOSYAL TERC‹H
Bir toplum, her biri de¤iflik tercihler kümesine sahip bireylerden oluflur. Devlette Sosyal Tercih: Toplumun
toplumun ihtiyaçlar›na göre istedi¤i mallar› sunar. Burada toplumun ne istedi¤i istedi¤ine göre karar
vermesi sorunu olarak ifade
sosyal tercih sorununu belirler. Sosyal tercih sorunu, bireysel tercihlerin birbiri ile edilir.
toplanmas›d›r. Sosyal tercih sorunu ortaya konulurken politika yap›c›lar›n ve kamu
çal›flanlar›nda dikkate al›nmas› gerekir.
Günümüzde toplumlar tercihlerini kararlaflt›r›rken ve sosyal tercihlerini belir-
lerken seçim sürecini kullan›rlar. Toplumu oluflturan bireylerin her birinin oyu ay-
n› olmad›¤› için, sosyal tercihler belirlenirken genellikle kullan›lan mekanizma

ço¤unluk kural›d›r. Ancak bu mekanizma da mükemmel de¤ildir. Ço¤unluk me-
kanizmas› baz› problemlerin ortaya ç›kmas›na neden olur. Birylerin tercihleri ka-
musal mallar için farkl› oldu¤unda bu tercihleri bir araya getirmek bir sistem
uyumsuzlu¤una neden olabilir. Ço¤unluk kural› di¤er yandan siyasi yandafll›¤a
neden olabilir. Bu yüzden sosyal tercihlerin belirlenmesini tam olarak karfl›lama-
yabilir. Toplumun ihtiyaçlar›na göre sosyal tercihler belirlenirken, sosyal tercihle-
rin fayda ve maliyetleri karfl›laflt›r›larak toplum aç›s›ndan en rasyonel olan›n seçil-
mesi gerekir.
DEVLET VE P‹YASA
Devlet ve piyasa faaliyetleri, de¤iflik biçimlerde birbirini tamamlamaktad›r. Bir ta-
raftan, çeflitli yasalar›, vergileri ve genel harcamalar› kullanarak devlet, özel kesi-
min davran›fllar›n› de¤ifltirmekte; di¤er taraftan da ya pasif bir s›n›rland›rma olarak
ya da aktif bir biçimde iktisadî gücünü kullanarak, özel kesim, kamu politikalar›n›
etkilemeye çal›flmaktad›r.
Devlet ve piyasa iliflkilerinde piyasan›n çeflitli aksakl›klar›ndan dolay› devlet
ekonomide etkin bir flekilde rol oynamakta ve önemli fonksiyonlar› yerine getir-
mektedir. Bu fonksiyonlardan baz›lar›; kaynak da¤›l›m›nda etkinli¤i sa¤lamak, mil-
li geliri yeniden da¤›tmak, temel ekonomik hedefler olan düflük iflsizlik, fiyat istik-
rar›, ekonomik büyüme ve kalk›nma da piyasaya yard›mc› olmak, bölgesel denge-
sizliklerle mücadele etmek, vb. say›labilir. Di¤er taraftan devletin temel görevleri-
ni yerine getirmede de piyasaya önemli görevler düflmektedir. Örne¤in; e¤itim,
sa¤l›k, güvenlik, temel kamu hizmetleri, vb. alanlarda özel sektörün hâkimiyet ala-
n›n›n her geçen y›l artmas›, vb. gösterilebilir.
Tarihsel süreç içerisinde devlet - piyasa iliflkilerinin de¤iflmesinde en önemli
geliflme 1929 y›l›ndaki büyük bunal›md›r. Büyük bunal›mla birlikte devletin eko-
nomideki rolü de¤iflmifltir. Sadece tam kamusal mal ve hizmet üretiminde de¤il
yar› kamusal, özel, erdemli, kulüp mal ve hizmet üretiminde de kamu sektörünün
pay› artm›flt›r. Özellikle 1960’l› y›llardan sonra ortaya ç›kan sosyal refah devle-
ti anlay›fl› piyasa-devlet iliflkisinde ekonominin devletin lehine büyümesine ne-
den olmufltur. Bu anlay›flla birlikte insanlar›n devletten beklentilerinde önemli bo-
yutta de¤ifliklikler meydana gelmifltir. Devlet kurallar› koyan ve piyasay› serbest
b›rakan bir aktör olmaktan ziyade aktif iktisat ve maliye politikas› ile ekonomide
etkin bir flekilde rol oynamaya bafllam›fl ve üretmifl oldu¤u mal ve hizmetlerle de
beklentilere cevap vermeye çal›flm›flt›r. Yap›lan tart›flmalar kamu sektörünün var-
l›k nedeninden veya baflar›s›zl›k teorisinden ziyade gerek piyasan›n gerek insan-
lar›n beklentilerini ne düzeyde karfl›layabildi¤i veya karfl›layabilece¤i yönünde
yo¤unlaflm›flt›r.
‹ktisat biliminde 1930’lu y›llardan sonra en çok tart›fl›lan konular›n bafl›nda pi-
yasa baflar›s›zl›klar› ve bu baflar›s›zl›klara çözüm aray›fllar› gelse de 1960’l› y›llardan
sonra kamu kesimi baflar›s›zl›¤› teorisi ön plana ç›km›flt›r. 2000’li y›llara do¤ru ge-
lindi¤inde gerek kamu sektörü gerekse piyasa ekonomide birbirlerini tamamlayan
ve her alanda birbirlerine ihtiyaç duyan aktörler haline gelmifltir. Her ne kadar bir-
çok ülkede mili gelirin büyük bir bölümü piyasa eliyle yarat›lm›fl olsa da bu pay
kamu sektörü lehine de¤iflmektedir.
Asl›nda 1960’lardan sonra ortaya ç›kan devlet veya kamu sektörü baflar›s›zl›¤›
yaklafl›m› 1930’dan önceki yaklafl›mla paralellik göstermekle birlikte geliflen eko-
nomik koflullar farkl› yaklafl›mlar›n do¤mas›n› da beraberinde getirmifltir. Üretken
olmayan tüketici devlet yaklafl›m› ve maliye politikas› uygulamalar› yoluyla özel

sektör harcamalar›n›n d›fllanmas› gibi klasik söylemlerin yan›nda rant kollama fa-
aliyetleri, kamu sektöründeki aktörlerin faaliyetlerinin temel nedeninin ç›kar mak-
simizasyonu olmas›, kamu sektörü hakimiyet alan›n›n afl›r› derecede büyümesi ve
bunun sonucunda devlet harcamalar›n›n iktisadi etkinlikten uzaklaflmas› gibi te-
melde kamu tercihi teorisine dayanan yaklafl›mlar devlet faaliyetlerinin de piyasa
faaliyetleri gibi sorgulanmas›na neden olmufltur.
Görüldü¤ü gibi günümüzde gerek piyasa gerekse devlet yaklafl›m› keskin bir
flekilde birbirinden ayr›lamamakta, her iki yaklafl›m ve bu yaklafl›mlar ekseninde
oluflturulan politikalar elefltirilmektedir. Günümüzde gelinen noktada tarihsel sü-
reç piyasa ve piyasan›n aktörlerini devlet ve devletin aktörlerine yaklaflt›rm›flt›r.
Bu yak›nlaflma iktisat biliminde gelifltirilen ekoller veya teorileri de birbirine yak-
laflt›rm›flt›r. Art›k günümüzde ne salt Klasik yaklafl›mdan ne de salt Keynesyen
yaklafl›mdan bahsedilmektedir. 1960 sonras› ortaya ç›kan teorilerin ço¤u temelde
Klasik varsay›mdan hareket etse de baz› aç›lardan da Keynesyen yaklafl›ma yak›n-
laflm›flt›r. Dolay›s›yla devlet ve piyasa iliflkileri birbirini tamamlayan ve birbirleri-
ni tamamlama sürecinde de kendilerine çeflitli kazan›mlar elde eden bir boyuta
tafl›nm›flt›r.
Özet
NA M A Ç
Kamusal mal kavram›n› ve kamusal mallarda N
A M A Ç
D›flsall›klar sorununun çözüm yöntemlerini
1 etkin üretim düzeyinin nas›l belirlenece¤ini 3 aç›klamak,
aç›klamak • Devlet, d›flsall›klar›n içsellefltirilmesi için do¤-
• Ekonomide mallar› iki temel özelli¤e göre s›- rudan düzenlemeler, vergiler, sübvansiyon
n›fland›rabiliriz: D›fllanabilirlik ve tüketimde gibi araçlar› kullan›r. D›flsall›klar durumunda
rakiplik. Her iki özellikte yoksa yani mal› kul- al›nacak önlemlerle piyasadaki al›c› ve sat›c›-
lanmak için ödeme yapmak gerekmiyor ve lar›n, eylemlerinin sonuçlar›n› hesaba katma-
ayn› anda birçok kifli kullanabiliyorsa, mal kalar› d›flsall›¤›n içsellefltirilmesini ifade eder.
musal mald›r. Kamu mallar› ne d›fllanabilir ne Negatif d›flsall›klar›n varl›¤› durumunda, mar-
de tüketimde rakiptir. Kamusal mallardan öde- jinal d›flsal maliyeti içsellefltirmek için bu ma-
mede bulunan ya da bulunmayan tüm toplum liyeti özel maliyete eklerken, pozitif d›flsall›k-
üyelerine faydalan›r. lar›n varl›¤› durumunda marjinal d›flsal fayda-
• Kamu mallar›nda ç›kt›n›n ilave biriminin her y› içsellefltirmek için bu faydan›n marjinal özel
bir kifliye faydas›n›n ne kadar oldu¤u bilin- faydaya eklenmesi gerekir. D›flsall›klar›n gi-
melidir. Tüm bireysel taleplerin dikey olarak derilmesinde vergilerin kullan›lmas›n›n nede-
toplanmas› ile marjinal sosyal fayda e¤risi el- ni, sosyal maliyetler ile özel maliyetler ve sos-
de edilir. Dolay›s›yla kamusal mallar›n etkin yal fayda ile özel fayda aras›nda ortaya ç›kan
üretim düzeyi marjinal sosyal fayda e¤risi ile bir fark›n giderilmesi gerekti¤idir. Pozitif d›fl-
marjinal maliyet e¤risinin kesiflti¤i noktada sall›klar meydana getiren üretim ve tüketim
belirlenir. faaliyetinin marjinal d›flsal faydas›n› içsellefl-
N
tirmek için kullan›lan yöntem sübvansiyon-
A M A Ç D›flsall›k kavram›, d›flsall›k türlerini aç›klamak lard›r. D›flsall›klar›n giderilmesinde sübvansi-
2
• Bir ekonomik birimin/aktörün (üretici, tüketi- yonlar›n kullan›lmas›n›n amac›, tüketici veya
ci) üretim ve/veya tüketim faaliyeti nedeniyle üretici taraf›ndan yap›lan ödemelerde azalma
bu faaliyetten di¤er ekonomik birimlerin sa¤lamakt›r.
N
olumlu veya olumsuz flekilde etkilenmeleri
d›flsall›k olarak ifade edilir. D›flsall›klar, üreti- Asimetrik bilgi, ters seçim ve ahlaki tehlike kav-
A M A Ç
ciler aras›nda, tüketiciler aras›nda veya tüketi- 4 ramlar›n› tan›mlamak,
ciler ve üreticiler aras›nda ortaya ç›kabilir. Bir • Al›c› ve sat›c›lar›n, piyasada bir mal veya hiz-
birimin davran›fl›, bir baflka birimin üstüne metin niteli¤i konusunda birbirinden farkl› bil-
maliyet yükledi¤inde d›flsall›klar negatiftir ve- giye sahip olmas› durumu asimetrik bilgi ola-
ya bir birimin davran›fl› bir baflka birime fay- rak adland›r›l›r. Baflka bir deyiflle, asimetrik
da sa¤lad›¤›nda d›flsall›klar pozitiftir. bilgi, bir ifllemin taraflar›ndan birinin iflleme
iliflkin di¤er taraf›n sahip olmad›¤› bir bilgiye
sahip olma durumunu ifade eder. Asimetrik
bilgi sorunu, ters seçim ve ahlaki tehlike flek-
linde kendini gösterir. Ters seçim, asimetrik
bilgi sorunu nedeniyle yüksek kaliteli ürünler
veya yüksek kaliteli tüketicilerin niteliklerini
gösteremedikleri için piyasalardan d›fllanma-
lar› durumudur. Ahlaki tehlike ise sözleflme
yapan taraflardan birinin, di¤er taraf aleyhine
sözleflmeden yarar sa¤layacak biçimde davra-
n›fl de¤ifltirmesi sonucu ortaya ç›kan durumu
ifade eder.
1. Emniyet hizmetleri hangi tür mala örnek olarak 6. Negatif d›flsall›¤›n oldu¤u bir ekonomide etkinli-
verilebilir? ¤in sa¤lanabilmesi için gerekli koflul afla¤›dakilerden
a. Özel mal hangisidir?
b. Ortak kaynak a. Marjinal sosyal fayda > Marjinal sosyal maliyet
c. Kamu Mal› b. Marjinal sosyal fayda = Marjinal özel maliyet
d. Do¤al tekeller c. Marjinal özel maliyet < Marjinal sosyal maliyet
e. Yapay k›t mal d. Marjinal sosyal fayda = Marjinal sosyal maliyet
e. Marjinal sosyal fayda < Marjinal sosyal maliyet
2. Afla¤›dakilerden hangisi piyasa baflar›s›zl›klar›n›n ne-
denlerinden biri de¤ildir? 7. Kamusal mallarda etkin ç›kt› düzeyinin belirlenmesi
a. D›flsall›klar için gerekli koflul afla¤›dakilerden hangisidir?
b. Asimetrik bilgi a. Marjinal maliyet = Fiyat
c. Kamusal mallar b. Marjinal sosyal fayda = Marjinal Maliyet
d. Tam rekabet c. Marjinal sosyal fayda = Fiyat
e. Eksik rekabet d. Marjinal sosyal fayda = Marjinal d›flsal fayda
e. Marjinal maliyet = Marjinal d›flsal maliyet
3. Afla¤›dakilerden hangisi kamusal mallar›n özellikleri
aras›nda say›lamaz? 8. Negatif d›flsall›k meydana getiren bir ekonomik fa-
a. Kamu mallar›n›n kullan›m› sonucunda sa¤lanan aliyetin marjinal d›flsal maliyetini içsellefltirmek için afla-
faydan›n birimlere bölünememesi, ¤›daki yöntemlerden hangisi kullan›l›r?
b. Kamu mallar›n›n tüketimde rakip olmamas›, a. Sübvansiyonlar
c. Kamu mal›n›n faydas›ndan kimsenin mahrum b. Do¤rudan düzenlemeler
b›rak›lamamas›, c. Vergiler
d. Kamu mallar›n›n toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lama- d. Standartlar
ya yönelik olmas›, e. Tazminat
e. Kamusal mallarda pozitif d›flsall›¤›n özel mallara
göre daha küçük olmas›, 9. Pozitif d›flsall›k meydana getiren bir ekonomik faali-
yetin marjinal d›flsal faydas›n› içsellefltirmek için süb-
4. Devletin kamu mallar› sunumunun sosyal maliyetle- vansiyon uygulamas› hangi koflulun sa¤lanmas› duru-
rini ve sosyal faydalar›n› tahmin ederken kulland›¤› munda etkinlik sa¤lar?
yöntem afla¤›dakilerden hangisidir? a. Marjinal sosyal fayda = Marjinal sosyal maliyet
a. Fayda - maliyet analizi b. Marjinal sosyal fayda > Marjinal sosyal maliyet
b. F›rsat maliyeti analizi c. Marjinal sosyal fayda < Marjinal sosyal maliyet
c. Marjinal d›flsal fayda analizi d. Marjinal sosyal fayda = Marjinal özel maliyet
d. Marjinal d›flsal maliyet analizi e. Marjinal özel fayda = Marjinal özel maliyet
e. Marjinal özel maliyet analizi
10. Al›c› ve sat›c›lar›n piyasada bir mal ve hizmetin ni-
5. Bir ekonomik birimin/aktörün (üretici, tüketici) üre- teli¤i konusunda birbirinden farkl› bilgiye sahip olmas›
tim ve/veya tüketim faaliyeti nedeniyle bu faaliyetten durumu ne olarak adland›r›l›r?
di¤er ekonomik birimlerin olumlu veya olumsuz flekil- a. Aksi seçim
de etkilenmelerine ne ad verilir? b. Tam bilgi
a. F›rsat maliyeti c. Ters seçim
b. D›flsall›k d. Ahlaki tehlike
c. Fayda-maliyet analizi e. Asimetrik bilgi
d. Marjinal fayda
e. Marjinal maliyet
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusal Mallar” konusunu Akerlof, A. George (1970), “The Market for Lemons:
yeniden gözden geçiriniz. Quality, Uncertainty and The Market Mecha-
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Piyasa Baflar›s›zl›klar›” ko- nism”, Quarterly Journal of Economics, Vol. 84.
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Berger, Johannes (1990), “Market and State in Advan-
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamusal Mallar” konusunu ced Capitalist Societies”, Edit: Alberto Martinelli
yeniden gözden geçiriniz. and Neil J. Smelser, Economy and Society: Over vi-
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fayda-Maliyet Analizi” ko- ews in Economic Sociology, Sage Publication, Lon-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. don.
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›flsall›k” konusunu yeni- Besanko,D., Braeutigam, R. (2011), Microeconomics,
den gözden geçiriniz. Fourth edition, John Wiley& Sons, Inc.
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Negatif D›flsall›k” konusu- Case,E.K., Fair C.R., Oster,M.S. (2011), Ekonominin ‹l-
nu yeniden gözden geçiriniz. keleri (çev. Delitafl, E. vd.), Palme Yay›nc›l›k, An-
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamu Mal›n›n Etkin Sunu- kara.
mu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Colander, C.David (2010), Microeconomics, Eighth
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vergiler” konusunu yeni- edition, McGraw-Hill.
den gözden geçiriniz. Dinler, Zeynel (2005), “Mikro Ekonomi”, Onalt›nc›
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sübvansiyon” konusunu Bas›m, Ekin Kitabevi Yay›nlar›, Bursa.
yeniden gözden geçiriniz. Ekinci, K.Naz›m (2011), Modern Mikro ‹ktisat, Efil
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Asimetrik Bilgi” konusunu Yay›nevi, Ankara
yeniden gözden geçiriniz. Genesove, David (1998), “Adverse Selection in the
Wholesale Used Car Market”, The Journal of Po-
litical Economy, Vol: 106, No: 4.
Grossman, J. Sanford ve Oliver D. Hart (1983), “An
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Analysis of The Principal- Agent Problem”, Eco-
S›ra Sizde 1 nometrica, Vol: 51, No: 1.
Hafta sonu fliddetli kar ya¤›fl›n›n olaca¤› hakk›nda hal- Hillier, Brian (1997), “The Economics of Asymmetric
ka verilen bilgi hem tüketimde rakipsizdir hem de d›fl- Information”, Mc Millan Press, First Published,
lanamazd›r. Bu yüzden verilen bilgi bir kamu mal›d›r. London.
Krugman,P., Wells, R. (2010), Mikro ‹ktisat (Çev. Ifl›k,
S›ra Sizde 2 S. vd.), Palme Yay›nc›l›k, Ankara.
fiehirlerdeki belediye parklar›n kullan›m› herkese aç›k- Macho, Stadler ve Castrillo, J. David Perez (2001), “An
t›r. Yani bir kiflinin kullan›m› baflka bir kiflinin kullan›- Introduction to the Economics of Informati-
m›n› etkilemez. Bu durumda hem d›fllanamaz hem de on”, Translated by Richard Watt, Second Edition,
tüketimde rakipsizdir. Ancak duruma göre bazen tüke- January, Oxford Universty Press, Oxford.
timde rakip olabilir. Farzedelim ki park›n içerisinde bir Mankiw, N.Gregory (2009), Principle of Economics,
basketbol sahas› olsun. Ayn› anda çok say›da insan bas- Fifth edition., South-Western Cengage Learning.
ketbol sahas›n› kullanmaya kalk›fl›rsa, bu defa park›n Parkin, Michael (2010), ‹ktisat (çev.Uzun, Ö. Vd.), Aka-
kullan›m› tüketimde rakiptir. Bu durumda park ortak demi Yay›nc›l›k,
kaynak özelli¤ine sahip olur. P›ndyck, S. R., Rubinfeld, L.D. (2009), Microecono-
mics, Seventh edition, Pearson Prentice Hall.
S›ra Sizde 3 Sankar, U (2005), “Externalities”, Edit: Amaresh Bagc-
Sürücü cep telefonu ile konuflurken elde etti¤i fayday› hi, Readings in Public Finance, Oxford University
göz önüne al›rken, di¤er sürücü ve yolculara yükledi¤i Press.
maliyetleri dikkate almaz. Araba kullan›rken cep telefo- Seyido¤lu, H. (2011), Ekonomi Biliminin Temelleri,
nu ile konuflma sadece sürücü aç›s›ndan bir risk yarat- Güzem Can Yay›nlar›, ‹stanbul.
maz. Bu durum di¤er sürücüler ve yolcular içinde bir Ünsal, M.Erdal (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,
risk tafl›r. Bu yüzden araba sürerken cep telefonu ile ko- Ankara.
nuflmak baflkalar› aç›s›ndan negatif d›flsall›klar yarat›r.

İkt103u - İkti̇sada Gi̇ri̇ş I PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İkt103u - İkti̇sada Gi̇ri̇ş I PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2615

Copyright © 2012 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Dil Yaz›m Dan›flman›

Kitap Koordinasyon Birimi

‹ktisad›n Temel Kavramlar›na Girifl......................................... 2 1. ÜN‹TE

Arz, Talep ve Piyasa Dengesi ................................................. 28 2. ÜN‹TE

Vergi ve Sübvansiyonlar ......................................................................... 39

3. ÜN‹TE Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar› .......................... 48

Tüketici ve Üretici Tercihlerinin Temelleri ......................... 76 4. ÜN‹TE

Üretim ve Maliyet Analizi....................................................... 96 5. ÜN‹TE

Tam Rekabet Piyasas› ............................................................. 114 6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE Eksik Rekabet Piyasalar› ......................................................... 130

8. ÜN‹TE Kamusal (Sosyal) Mallar, D›flsall›klar, Asimetrik Bilgi ve

D‹KKAT Burada k›t kaynaklarla

K›tl›k, Tercih ve F›rsat Maliyeti

SIRA S‹ZDE Sizce, k›tl›k,SIRA S‹ZDE

K›tl›k nedeniyle neden tercih yap›l›r? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

flünelim. Bir nükleer denizalt› üretimi için yak-

lafl›k yüz milyarlara ulaflan de¤erde toprak,

Hizmetleri de kiflisel ve ticari hizmetler olarak ikiye ay›rmak mümkündür. Ber-

Fayda, De¤er ve Fiyat

Üretim ve Üretim Faktörleri

‹ktisatta kullan›lan sermaye tan›m› ile finansta kullan›lan sermaye tan›m›

Giriflimcilik, toprak, emek ve sermaye gibi üretim faktörlerini, mallar› üretmek

Üretim Faktörleri ile Üretim Faktörleri

fiekil 1.2’de üretim faktörleri (kaynaklarla) ile istekler ve ihtiyaçlar aras›ndaki

Temel Karar Birimleri

SIRA S‹ZDE Bir iktisat teorisi neden gelifltirilir?

‘Kaba¤›n fiyat›, neden otomobil fiyat›ndan daha fazla dalgalanma gösterir?’

‘Gelir vergisindeki bir art›fl, büyüme oran›n› yavafllat›r’ biçimindeki bir

2. Tüm kaynaklar tam olarak kullan›lmaktad›r. ‹steyen herkes ifl bulabilmekte

Üretim ‹mkânlar› Tablosu

Tablo 1.1 Üretim Cep Telefonu Sanayi Robotu

risi orijine göre içbükey e¤- fiekil 1.3

K›tl›k, Tercih ve F›rsat Maliyeti K ‹ T A P K ‹ T A P

seçmemiz olanaks›zd›r, çünkü bu mal bileflimini mevcut kaynaklarla üretmemiz

Tercih ve f›rsat maliyeti kavramlar›n› da flekil 1.4’ü kullanarak aç›klayabiliriz.

sayar teknolojilerindeki geliflmelere ba¤l› olarak hem bilgisayarlar›n fiyat› düfltü

SIRA S‹ZDE G›da ve videoSIRA

‹KT‹SAD‹ SORUN VE ‹KT‹SAD‹ S‹STEMLER

Kapitalist, sosyalist ve karma iktisadi sistemlerde, hangi mallar›n neSIRA

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

“ Ege CANSEN ecansen@hurriyet.com.tr

Bir iktisat efsanesi

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Kaynak: Bu yaz› ‹ktisat ve Toplum Dergisi’nin Haziran

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Arz, Talep ve • ARZ VE TALEP

Talep ve Talep Edilen Miktar

Talep fiedülü ve Bireysel Talep E¤risi

Bireysel Muz Talep

Piyasa Talep E¤risi

P Tüketici A P Tüketici B P Tüketici C P Piyasa Talebi

D‹KKAT Fiyattaki de¤iflmeler

Talepteki De¤iflmeler (Kaymalar)

D‹KKAT Talep e¤risinde

Gelir Di¤er flartlar sabitken, gelir

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Talep Edilen Miktarda P (Fiyat)