Gurlitt

- 16. Yzylda

stanbul,

Galata'dan

Hali.

GR
stanbul'un tarih perspektif iinde, belki de
dnya tarihi iinde tek olan kimlii, pagan
dnyann en byk politik kuruluunun bakenti olmasndan balyor. ok Tanrl Dnyann Hristiyan dnyasna dnm bu merkezden idare edilmi, ehir ilk byk Hristiyan imparatorluunun ve uygarlnn merkezi olmutur. Yenian balangcndan iti-

baren de slm dnyasnn en byk ehirlerinden biri olarak bugne ulayor. Gnmz
uygarlnn beii olan Akdeniz evresinin politikasna ve kltrne bukadar uzun bir sre
hakim olan baka bir ehir yoktur. Bu uzun
yzyllar boyunca meydana gelen kltr verilerinin en orijinal maddi kalntlarn ve en
gl manev anlarn bu younlukta saklayan ehirler de ok azdr. Geri Akdeniz ev-

istanbul'un

tarih

resinde Paganla Hristiyan, Hristiyanla Msliiman yanyana getiren ve bazan prestiji stanbul'dan fazla olan ehirler vardr.
Fakat
tarih birikimi bu denli youn ve uygarlk bileenleri ok ynl baka bir ehir gsterilemez.
Fenomenal tesadflerin sonunda bu
birikimi yapm olduu dnlebilecek stanbul ehri, tarih tekliine uygun fiziksel ve
kltrel zelliklere de sahip olmutur.

yaps

Prof. Doan Kuban'tn,

Byk stanbul Nzm Plan Brosu'na hazrlad
stanbul'un
tarih yaps tarih gelime, ehrin tarih
yapsnn zellikleri ve koruma yntemlerin
adl raporun, ehrin tarih yaps ile ilgili blmlerini aada yaymlyoruz.
Metin iinde
kullanlan
gravr, desen ve fotoraflar
Byk stanbul Nzm Plan Brosu arivinden
alnmtr.

Prof. D o a n K u b a n
Mimar (I.T..)
.T.. Mimarlk Fakltesi retim yesi
1453 D E N N C E

STANBUL

KURULU
stanbul evresinde ilk yerlemenin, Kadky'de Kurbaaldere kenarnda, Truva'nn erken
katlaryla e zamanl bir kltre mensup olduu, baz kalntlardan anlalyor. stanbul
yarmadasnn burnunda Trakyal kavimler tarafndan Lygos olduu yazlan bir yerlemeye
ait duvar kalntlarna Sarayburnu'ndaki ilk demiryolu inaat srasnda ve daha sonra yaplan sondajlarda rastlanmtr. Yine Kadky'de bir Fenike Comptoir olduu biliniyor (1).
Grekler Boaz kylarna daha sonra geliyorlar. stanbul'u kuran Megaral Grekler, phesiz yerletikleri sit'in dnya ehri olmaa
elverili bir coraf nitelie sahip olduunu
dnmemilerdi.
Bu eski Grek kolonisinin
evrensel ehir statsne erimesi coraf olduu kadar tarih olaslklarn snrlar iinde
dnlmelidir. ehirler kendilerinden nce
varolan bir dnya strktrnn verileri iin-

26

de meydana geliyor, fakat bir kere meydana

geldikten sonra, o verilerin niteliini deitiriyorlar. evre ile insan yaps arasndaki geni ekolojik ilikilerin aklanmasnda, kavranamayan veya analizi yaplamayan faktrler
balangta kavrananlar kadar nemli olmu
olabilir.
stanbul'un yerletii coraf silin en nemli zellikleri, ok kere tekrarland gibi Step
Dnyas ile Akdeniz evresinin ticaret ilikilerini salayan bir su yolu zerinde, ak
deniz dalgalarndan mteessir olmayan Hali
(Keras) gibi bir limana sahip olmas ve Balkanlarla nasya arasnda kolay alabilen bir
kpr devi grmesi olmutur. Denizden gelenlerin kuracaklar bir koloni iin,
denizle
ilikiyi savunmayla en iyi kombine eden topoafik verileri de buna ekleyebiliriz.
Yunan yarmadasnda yaayan Grek boylarnn
ulam ve yaylma yolu denizdi ve bu yayl-

ma, doal olarak, kylar boyunca oluyordu.

Bylece Ege adalarndan iyonyaya, Anadolu ve
Trakya kylarn izleyerek Marmara ve Karadenize uzanan kolonizasyon yollar zerinde
nce Chalcedon (Kadky) sonra Byzantion
koloni ehirleri kurulmutur. Schneider, Chalcedon'un tarmsal amalarla gelenler tarafndan kurulduu kansndadr (2). Buna karlk Sarayburnu zerindeki ilk Grek kolonisi
Hali'le Marmara'ya hakim bir tepe zerinde,
deniz ticaretine elverili bir sit zerinde yerlemiti. Ticaretin, ekonomik hayatn belkemiini tekil etlii koloni hayatnda, toporafik avantajlar da gz nne alnrsa, Byzantion'un, Chalcedon'dan daha fazla nem kazanmas olaan saylmaldr. Koloninin Karadeniz ticaret yolu zerindeki mevki salamlatktan sonra, zellikle savunma kolayl
ehrin nemini arttrm olmaldr.
M.. 5.
Yzylda Byzantion'u, kendi parasn Yunan ehirlerinde kabul ettiren bamsz bir ehir ola-

rak gryoruz. Ticaretin ana eylem olduu,

liman gelirlerinin ok byk yzdesinden anlalmaktadr (3). Bu srada Byzantion, ran
ve Grek lkeleri arasnda kenarda kalm, sadece Karadeniz yolu zerinde salam bir iskele niteliinde, ikinci derecede bir ehirdi.
Bizans'n daha fazla nem kazanmas Ege ve
Balkanlar ile Kkasya arasndaki ilikilerde
politik arlk merkezinin daha kuzeye kmasna balyd. Makedonyallarn Yunan dnyasna hakim olmas ile byle bir bileen ortaya kmtr. Nitekim Romallarn gzleri Douya dnd zaman karlarnda g olarak
Yunan ehirleri deil, fakat Kuzeydeki Makedonya Devleti vard. skender sonras Hellenistik devletlerinin kuruluu da, Roma ile nasya arasndaki ilikiler asndan, Byzantion'un geleceini etkilemi olmaldr. Bu sralarda Anadolu'nun kaderine hkmeden politik
kurulular iinde Bergama ve Pontus'un, Roma ile politik yaknlklar veya mcadeleleri
ehre yeni bir jeopolitik arlk kazandryor.
M.S. 11-111. Yzyllarda, Roma dnyasnn tmn etkileyen byk tarih olular iinde,
Roma ile kuzeydeki barbar dnyasnn mcadeleleri mparatorluun kuzey snrlarnn
korunmasn birinci plana getiriyor, ve Gol'den Ermenistan'a kadar uzanan coraf kuan nemle ele alnmasna sebep oluyordu.
Bu sralarda Byzantion, Septimus Severus'u
rahatsz eden bir ehir olarak, M.S. 196 da
tahrip edilmitir. O zamana kadar ehrin ilk
surlar iinde yaamas, ekonomik adan fazla bir gelime gstermediine kant saylabilir. Fakat Severus, surlar biraz daha byterek ehri yeniden imar ettirmitir. Bunu Byzantion'un stratejik adan nem kazanm olmasyla aklamak doru olur. Diyoklesyen'in III. Yzylda Nikomedya'y kendisine ksa bir sre iin baehir semesi de,
politik ve asker faktrlerin idare merkezini
bu blgeye ittiini gsteren dier nemli bir
kanttr.

Bylece Konstantin'den nce istanbul'un Antik a tarihi iindeki yerini deerlendirmee altmz zaman, iki faktrn birbirlerini takip ederek ehrin kaderini tayin ettiklerini gryoruz : birincisi, Grek kolonizasyonu ve ona bal olarak ekonomik bir faktr;
ikincisi Hellenistik adan sonra, zellikle
Roma imparatorluu devrinde, tarih gelimelerin ynelttii politik ve asker bir faktr.
Gerekten de Roma ann istanbul'a bal
yol strktr, stratejik veriler sonucunda ortaya km, imapratorluk politikasna hizmet
eden bir asker yol dzeniydi. Bu ehrin
Konstantin tarafndan bakent seilmesinin
nedeni o gnlerin politik konjonktr iinde
stratejik nemi olmutur. Bu adan nce
Byzantion'un nemli bir ehir olarak kabuln gerektirecek bir sebep yoktur. Byzantion'u nlendiren Konstantinopolis olmutur.

Bir kere imparatorluk merkezi olarak seildikten sonra, ehir, imparatorluun ekonomik, kltrel, idar strktr iinde yeni bir
arlk merkezi oluyordu. Bundan sonra bu
zellikler birok eylemlerin ona dnk olarak gelimesine yol aacaktr. Bylece Konstantin tarafndan mparatorluk merkezi yaplmakla stanbul'un Dnya ehri kariyeri balam oluyordu.

KONSTANTN

AINA

KADAR

B Y Z A N T O N (4)

Bugnk stanbul'un kaplad alanlar iinde

farkl zamanlarda kurulmu Grek koloni ehirleri bulunmaktadr. Bunlarn en eskisi
muhtemelen M.. 7. Yzylda Kadky koyu
ile o zaman daha geni bir koy olan Kalam
arasnda, bugnk Moda burnu zerinde kurulmu olan Chalcedon ehri idi. Bir dieri, yerini kat olarak tespit etmek kabil olmayan ve bugnk skdar'n herhalde Marmara'ya bakan dik yamalar zerinde kurulmu olan Chrysopolis ve ncs de bugnk Galata'nn ilk ekirdei olan Sykae ehirleri idi. Fakat bunlarn hepsi sonradan
Konstantinopolis adn alan byk Ge lka
ve Ortaa ehrinin gelimesiyle onun d
mahalleleri niteliinde kalm ve fiziksel zellikleri hakknda fazla birey bilmediimiz yerlemelerdir.
Tarihi ve yaplar hakknda bilgi sahibi olduumuz ve bugnk istanbul'un ilk ekirdei
olan Byzantion kurulmadan nce Hali zerindeki ilk Grek yerlemesinin Alibey (Kydaris) ve Kthane (Barbyses) derelerinin Hali'e dkld yerde, Semystra Altar yannda kurulduuna dair Bizansl Dionisos'un naklettii bir sylenti vardr. Bu sylenti doru
bile olsa bunun sonradan gelien ehrin fiziksel nitelikleri zerinde bir etkisi olmamtr. Eski yazarlar Byzantion'un, yarmadann
en ucunda Sarayburnu'nu talandran birinci
tepe zerinde kurulduunu ve surlarnn da
bu tepeyi ancak kavrayarak, batda bugnk
Sirkeci'ye teet olarak Sarayburnu'na ulatn, Marmara sahilinde ise bugnk Ahrkap
civarnda denize ulatn yazyorlar.
Surlar ortalama 5 km. uzunluunda idi, ve SzdeKodinus'a gre 27 kule ile pekletirilmiti. Yunan dnyas iinde, salamlk asndan,
Messene ve Rodos'tan sonra nc geldii
sylenen bu surlar kara ynnden daha yksek, deniz kenarnda daha alak imiler; ayrca deniz surlar nnde ta bir dalgakran
olduunu da Szde-Kodinus yazmaktadr. Bu
surlar dnda bugnk Sirkeci'nin vaktiyle
dolmam bir koy olduu yerde, ehrin en
nemli liman olan Neorion bulunuyordu. Bunun yannda ise, buna nazaran daha az korunan ve surlara bitiik, aa yukar bugnk
Sepeti kasrnn bulunduu yerde Bosporion
liman vard. Rhtmlar ve limann azndaki yuvarlak kuleleriyle Neorion, ehrin analiman idi. Bugn Sarayburnu zerinde kademelenen Topkap saraynn olduu yerde, tepenin Boaza doru hafif meyille uzand
burunda, ehrin Akropol ve bunun altnda
deniz kenarna kadar uzanan muhtelif seviyedeki teraslar zerinde tapnaklar, stadyum
ve gimnazyon gibi yaplar bulunuyordu. Akropolis'in arkasnda, tepenin en yksek noktasn igal eden bugnk Ayasofya meydanna tekabl eden dzlkte, ehrin, drt byk stoa ile evrili agoras vard. ehrin ba-

tya alan kaplarndan biri, bu civarda bulunuyordu. Bu kapnn biraz kuzeyinde, Sirkeci'ye doru inen vadi iinde Thrakion kaps ve ona bitiik bir meydan bulunuyordu.
Hemen bu kap civarnda bir baka meydan
evresinde, skender anda yaplm, ehrin idar binalarn ihtiva eden Strategion bulunuyordu. ehrin muhtelif yerlerinde birok
tapnak, altar, hatra kolonlarnn bulunduu
anlalyor.
Bu ilk ehir, bize kadar gelen deskripsiyonlarna gre, geleneksel elemanlarn tam olarak
ihtiva eden olduka zengin bir Grek sitesi idi.
Bu ehirden daha sonraki alara kalan baz rperler vardr. Bunlarn tam olarak sonraki yerlemenin nemli noktalarna tekabl
ettii sylenemezse de, aradaki iliki ilgi ekicidir.
Akropolis, daha sonraki devirlerin
saraylarnn bulunduu yere tekabl etmektedir. Agora, gnmze gelene kadar Augustaeum ve Ayasofya meydan olarak yaamtr. Neorion liman, 12. Yzylda da ayn isimle anlan bir limand ve Osmanl anda da
ehrin ana iskelelerinden biriydi. Hatta, belki bir tesadf olmakla beraber, idar binalarn bulunduu Strategion, sonradan Bab- Ali'nin yerletii dzlk civarnda bulunuyordu.
phesiz bu noktalarda eski Grek ehri ile
iliikli hi bir fiziksel nitelik devaml olarak
yaamamtr. Fakat stanbul'un kaderine hakim olan toporafik zellikler ve gemiteki
eylem merkezlerinin anlarnn, daha sonraki
alarda da yaadn, bu ilikiler bir lde belirtmektedir.
Septimus Severus M.S. 196 da Byzantion'u
ele geirdikten ksa bir sre sonra ehrin
surlarn, muhtemelen savunma bakmndan
daha elverili olmas amacyla, ehrin eski limanlarn da iine alacak ekilde, daha batya
kaydrmtr. Bu yeni surun bugnk Caalolu'ndan Eminn'ne inen bir izgi zerinde
olduu tahmin edilmektedir. Gneyde ise Severus'un yeni yaptrd Hipodromu iine alacak ekilde biraz geniletilmitir. Severus,
ehrin eski Agorasnn zerinde veya yannda, Hipodromun, yani Atmeydannn kuzeyinde, yeni bir meydan Tetrastoos (drt stoal)
yaptrm ve buradan balayan bir portikli
yolu, ehir surlarnn emberlita'a yakn bir
yerde biten kapsna kadar uzatmtr. Yeni
meydann evresinde Zeuxippos hamamlar
ve kendisi zamannda bitmeyen Hipodrom yaplmtr. Yine Akropol eteklerinde Hali'e
bakan bir tiyatro ina ettirmitir. ehre de,
uzun mrl olmayan Antoninia adn takt biliniyor.

Konstantin zamanna gelene kadar Byzantion'un genel gelime izgisi ve strktr hakknda bilgilerimiz bunlardan ibarettir.
Burada
ad' geen yaplarn fiziksel nitelikleri hakknda ancak tahminler yrtlebilir. Fakat Severus devrinin ehre katt iki eleman gnmze kadar yaamtr. Bunlardan biri Tetrastoos'u emberlita'a balayan ve Severus'un portiklerine tekabl eden cadde, dieri Hipodrom, yani bugnk Atmeydan :
bunlardan ilki birinci tepeyi dier tepelere
balayan en yksek boyundan gemektedir.
Yani toporafik bir nitelii vardr.
kincisi
ise, bunun aksine, gneye doru sun terasmanlarla geniletilmi bir platformdur, ve
Severus'un ehir fizyonomisine katt bir eleman olarak, bugne kadar gelmi bulunuyor.

bl eden Forum'dan balyarak Forum Bovis'e, yani III. ve IV. tepeler arasndaki vadi ile
Lycos vadisinin birletikleri en alak noktaya (Aksaray) a iniyor. Sonra Cerrahpaa'ya trmanarak Attali kapsna, bir dier kol
ile Altn Kapya ulayordu. Bundan sonraki alarn Yedikule'si, bu sonuncu yolun
uzants zerindedir. stanbul'un, sonraki alarda orijinal toporafyasn bir lde deitirdii sylenebilir. Fakat ana yol kaburgasnn Konstantin zamannda kurulmu olduu grlmektedir.
KONSTANTNOPOLS

Konstantin stanbul'u, mparatorluun merkezi yapmaa karar verdii zaman, Karadeniz

yolu zerinde bir iskele olan eski Grek sitesi bir Roma ehri olmaa yneliyordu. Licinius'u yenen Konstantin'in ehri nekadar tahrip ettiini bilmiyoruz.
Fakat Byzantion'un
fiziksel kalntlarnn yeni ehrin gelimesine
byk bir etkileri olmad dnlebilir, imparatorluun bu yeni merkezine eski Roma'nn, bir lde yanstlmak istendiini biliyoruz. Yeni ehir, hereyden nce boyut itibariyle, eski Grek ehri ile kyaslanamyacak
kadar byktr. Konstantin, surlar 15 stad
(ortalama 2.8 km.) daha batya tayor, Severus surlarn yktryor. Yeni surlarn, ehri nerelerde snrlad bugne kadar tam olarak tesbit edilememitir.
Bununla beraber
Hali ve Marmara'daki biti noktalar hakknda ksm bir fikrimiz vardr. Ve baz yaplara gre konumunu da biliyoruz. Surlar Hali'te Unkapan civarnda balyor (bir baka
tahmine gre Cibali Kaps - Petrion'da) ve
buradan batya doru uzanarak Sultan Selim
Camisinin gneyinden geiyor, Aspar Sarnc
(ukur Bostan) n darda brakarak Gneye doru kvrlyor, Fatih Klliyesinin bulunduu yerin birka yz metre batsndan Bayrampaa deresine doru iniyor oradan tekrar
Kocamustafa Paa srtlarna doru trmanarak bugnk Davutpaa camisini iine alp
buradaki ukur bostan (Mocius sarnc) darda brakarak Etyemez'e (Rabdos) iniyordu. Bu surlarn kalntlarnn 9. Yzyla kadar grld kaynaklardan anlalmaktadr (5). Konstantin surlarnn kaplar ve ehirii yollarnn tracee leri
hakknda da
ak bir bilgimiz yoktur. Fatih ve Sultan Selim Camileri arasnda bir kap, IV. tepenin
zerinde yani Fatih camisinin hemen batsnda bir dier kap (Polyandri) bulunuyordu.
Surun VII. tepeye ulat yerde iki kap daha vard. Bundan sonra surun sakap Mescidi yaknndan getii ve Altn Kap nn burada olduu sanlmaktadr. Bu kaplarn, bize ulaan bilgilere gre konumlar, Konstantin ehrinin ana yol strktrnn, bu sur kaplaryla Akropol arasnda radyal olarak teekkl ettiini gsteriyor. I. tepedeki eski
Akropolis, II. tepe zerinde, eski Severus surunun k kapsnn nne yaplm bulunan
Konstantin Forumunu balayan yol, III. ve IV.
tepelerin birleme izgisini takip ederek Fatih civarndaki Polyandri kapsna ulam olmaldr. Bu yol, bugnk Edirnekap yolunun
ilk teekkl eden dorultusudur. Dier yol,
nc tepe zerinde bulunan forumla VII.
tepe zerindeki kaplar ve Altn Kapy balyor. Bunun iin de Beyazt Meydanna teka-

Konstantin devri ehrine karakter veren elemanlardan biri, Anadolu'da rneklerine ok

rastlanan portikli yollar (Embolos) olmaldr.
Muhtelif forumlar birbirine balayan bu yollardan ehirde, Konstantin devrinde, drt tane olduu biliniyor. Bunlardan ikisi Yarmadann burnunda ve Marmara kylarnda bulunuyordu. Augustaeum adn alan ve Tetrastoos'u emberlita'a balayan Severus portii de yenilenmi olmaldr. Bu portik emberlita'ta, Konstantin'in kendi namna yaptrd ve ortasnda kendi heykelini tayan
kolon bulunan byk forumda nihayetleniyordu. Sonuncu portik ise Beyazt'ta bulunan,
sonradan Forum Tauri adn alan forumdan
balyarak Aksaray'a iniyor, oradan da, sonradan Arkadys Forumunun yapld Cerrahpaa'ya kadar uzanyordu. st katlar heykellerle ssl olan bu portiklerin ikier katl
olduklar, ikinci katlara merdivenlerle kld ve zerinde gezildii ve portikler altnda
dkknlar (tabernae) bulunduu anlalyor.
Bu yollar yine portikler ve nemli yaplarla
evrili forumlarla beraber ehir ii fiziinin
ana temasn tekil etmitir (6).
Konstantin, Burckhard'n deyimiyle kendi erefine yaptrd ehri saysz yeni yap ile
doldurdu. Konstantinopolis'e de Roma'da olduu gibi, yeni bir kapitol, bir senato, bir pretorya, bir Kutlu Yol, bir -Million ve forumlar
yaplmtr. ehrin bu yeni kuruluu srasnda, bir yandan eski pagan tapnaklar yenilenirken, teyandan yeni Hristiyan tapnaklar
ina ediliyordu. Bu Hristiyan tapnaklarnn
ikisi, ehrin sonraki tarihi bakmndan nemlidir. Tartmal bir tarihi olmakla beraber,
Atrium'lu bir bazilika olan ilk Ayasofya'nn
Konstantin tarafndan ina ettirilmee balanan bir kilise olmas ihtimali vardr (7). kincisi ise drdnc tepe zerinde yaptrlan ve
Konstantin mezar antn da ihtiva eden byk Apostoleion martiryonudur. Bugn Konstantin'in bakentinden, emberlita'taki Yank
Kolon'dan baka, grlen fiziksel an kalmamtr. Bununla beraber, tpk Severus ann rperleri gibi, eskisinin yerine geen Ayasofya Camisi, emberlita ve Apostoleion
zerine yaplm olan Havariyun Kilisesinin
yerini alm olan Fatih Klliyesi, ehrin antsal tarihinin ve ana izgilerinin rperleri olmakta devam etmektedir.
Byyen ehrin denizle ilikisi esas itibariyle, Sirkeci'deki eski limanlarla oluyordu. Bunlarn en nemlisi hem liman, hem tersane
olan Neorion olmakta devam ediyor. Konstantin zamannda Hali boyunda da iskeleler
olmu olmaldr. Marmara sahilinde, sonradan Langa bostanlar olan yerde Eleuterion
limannn da, Konstantin zamannda kurulmu
olduuna dair kaytlar varsa da kat deildir (8).

Sonraki alarn gelimesini etkileyen yaplardan biri, Konstantin'in Ayasofya'nn zerine yapld tepenin gneye bakan yamalarna kurulan saray idi. Bu saray sonradan
Bizans mparatorlar tarafndan geniletilerek,
Hipodromun gneyinden Marmara sahillerine
kadar inen byk bir saraylar kompleksi halinde ehrin gneydou kesini kaplayacaktr. Konstantin'in portikleri, ikisi bu sarayla
ilikili olarak, birisi I. tepenin etrafn dolanarak kuzeye doru, dieri Dafne sarayndan
balayarak sahil boyunca surlara, yani Etyemez'e kadar, uzanyordu.

Konstantin devrinde ehrin surlar dna pek

fazla tat sylenemez. mparator, Trklerin sonradan Altmermer dedikleri eski Altn
Kepi nnde Got askerlerinin olduu yere bir
hatra kolonu diktirmitir. Bu evrede belki
bir d mahalle de teekkl etmitir. Hali
boyunca surlarn hemen dnda limann faaliyetleriyle ilikili olarak dank baz yerlemeler olmu olabilir. Bunlarn iinde en
nemlisi sur dnda sonradan Blakerna ad
verilen mahalledir.

Bu srada Galata'nn olduu yerde Sykae

olarak adlandrlan bir kk yerleme vardr. Daha Stabon zamannda burada bir kk liman olduu biliniyor (9).
Konstantin
zamannda burasnn nem kazand ve bir
duvarla evrildii anlalyor. Kadky ve skdar'daki yerlemelerle Boaziinin, ehrin
bu erken gelimesiyle organik bir ilikileri
yoktur.

Konstantin, ehri, Roma'daki idar blnmeye uygun olarak, 14 blgeye ayrmtr. Bu

blgelerin yaklak snrlar hakknda 5. Yzyln birinci yarsnda yazlm olan Notitia
Urbis Constantinopolitanae'den yeterli bilgiler elde edilmektedir (10). Geri bu bilgilerin yorumu baz detaylarda deiik olmakta
ise de, genel hatlar itibariyle bugn zerinde anlalan bir ehir organizasyonu vardr.
ehrin valisine bal bir Curator ve gelimi bir idar tekilt tarafndan kontrol edilen bu blgelerin tespitine esas olan ilkeler Janin tarafndan belirtilmitir (11). Genellikle eski Grek ehrinin surlar ve sonraki Severus devri surlar blgelerin snrlar
olarak gz nne alnmtr, ehrin ana yollar da blgeler arasnda snr oluyor. Bylece
ehrin konsantrik olarak bymesine tekabl
eden izgilerle, yarmadann toporafyasndan
kan ana yol strktr blge snrlarnn esaslarn ortaya koyuyor. Byk arterlerle, konsantrik dairelerin kesime noktalarnda byk
forumlar teekkl etmitir. Augustaeum, birinci, ikinci, drdnc ve beinci blgelerin
birletii yere yakndr. Ayn ekilde Konstantin Forumu; nc, yedinci, sekizinci ve
beinci blgelerin kavutuu yerdedir. Tedosyum Forumu etrafnda, yedinci, sekizinci
ve dokuzuncu blgeler, Forum Bovis etrafnda, dokuzuncu, onbirinci, onikinci blgeler bulunmaktadr. ehrin idar taksimat ile fizik
yaps arasndaki iliki phesiz her ada
sz konusu olmakla beraber, bu erken devir
Konstantinopolis'inde daha belirgin bir niteliktedir. Dier iki blge Konstantin anda
gelimi birer d mahalle olan Sykae (13.
Blge) ve Blakerna yani Ayvansaray'dr. (14.
Blge). zellikle bu sonuncu blgenin Hali

zerindeki eski Grek yerlemelerinin bir kalnts, bir eit mstakil ehir olarak zel
bir stats olduu anlalyor.
Konstantin'in yeni Roma's 324-336 yllar arasnda kurulmutu. 330 da idareciler ehre
yerlemee baladlar. Yani ehrin merkezi
olan Konstantin forumunda 40 gn sren enlikler yapld. Devlet adamlar Roma'dan stanbul'a arldlar. mparatorla beraber ehrin imarna katldlar. mparatorluun her tarafndan ehri gzelletirecek sanat eserleri
getirildi. Boaziinde devlet byklerinin villalar yaptrmas o devirde balamtr (12).
ehrin sonraki tarihinde de grlecei gibi,
zellikle Trakya'dan ok sayda halk getirilerek ehirde iskn edildi. Bu nfusun ok sratle artt, ehrin, beinci yzylda, Roma'dan daha kalabalk olduu anlalyor. Bu nfusun beslenmesi, daha Konstantin zamannda byk zorluklar karyordu. Bunun iin
Msr, Suriye ve Anadolu'dan devaml buday, arap, ya getirilip halka datlyordu.
Halka yiyecek datlmasnn 332 den sonra
adet haline geldiini ve bukadar ok nfusun
baka trl yaama olana olmadn Burckhardt belirtiyor (13).
Konstantin zamannda yaplan bu imparatorluk ehri, grld gibi, eski Grek ehri
Byzantion'un doal bir devam deil, batan
sona bir hamlede gerekletirilmi ve Ge
Roma Dnyasnn Mimar esprisiyle donanm bir yeni kurulu idi. Kurulduu zaman
iin fazla byk olan bu ehir kendisini besleyen bir evreye sahip deildi. Bu zellik
Konstantinopolis - stanbul'un hi deimeyen
bir yandr. Konstantin zamannda ehir. Roma mparatorluunun doudaki eski Hellenistik. merkezleri olan Efes, Antakya veya iskenderiye gibi gelimi ve yerlemi bir sanayiye de sahip olamazd. Fakat nfusun fazlal ve devlet merkezi olma, yani byk bir
pazar olma nitelii dolaysiyle, ticaret ve sanayi kapasitesi ok ksa bir srede gelimi
olmaldr.

K O N S T A N T N O P O L S ' N S O N SINIRLARI : T E O D O S Y U S SURLARI

Drdnc yzyl sonunda ehir nfusunun ok

artt, Hali ve Marmara kylarnda baz mahallelerin teekkl ettii anlalyor (14). Blakerna ve Sykae (Galata) gibi byk d mahalleler yar ehir statsnde blgelerdi. II.
Teodosyus zamannda gittike basksn arttran barbar aknlarna kar, yeni yerleme
alanlarn ve Blakerna'y iine alan, ve bugne kadar gelen, i surlarn inasna 413 de
balanm, Hali ve Marmara surlar da 439
da tamamlanmtr.
Kara surlar nndeki
ikinci sur ve nndeki hendek ise, 447 de,
Atill'nn Teodosyus'u hara vermee mecbur ederek Bykekmece'ye kadar yaklat
srada, yaplmtr. Surlarn ge devirlerdeki
etkileri, daha ok Blakerna blgesinde yaplm ve nemli bir deiiklik gstermemitir. Yukarda da belirtildii gibi, yeni surlar
iinde Konstantin suru birdenbire yok olmam, uzun sre yaayarak, surlar iindeki ge-

limeyi snrlamtr. Muhtemelen Teodosyus

surlar ehrin sur dna yaylan ksmlarn
korumak iin olduu kadar, sur izgisini savunmaya daha elverili bir duruma getirmek
amacyla yaplmtr.
Yeni sur izgisi Yedikule ile Ayvansaray arasnda, eski ehri ortalama 2/5 orannda bytyordu. Bu bymenin ehrin sur dna
yaylan ksmlarn korumaktan ok, sur izgisini savunma iin daha elverili bir duruma
getirmek amacyla gerekletirildiini, bu bymeye paralel yeni bir idar blnme yaplmamasna bakarak, ileri srebiliriz. Nitekim
Konstantin ve Teodosyus surlar aras, hi bir
zaman dolmamtr. Bu byk blge her zaman ikinci derecede, ehrin gnlk hayatnn kenarnda bir kuak olarak kalm ve burada ehrin dier blgeleri iin karakteristik
olan antsal inaatlar yer almamtr.
Konstantinopolis'in en gelitii devir, henz
bir Ge Roma ehri zelliklerini tad yzyllardr. Genel olarak 413 de, Bizans dnyasnn dou ve gney parasnn, mslmanlarn eline gemesine kadar sren yzyl
iinde Dou Roma mparatorluunun merkezi, bundan byle pek fazla deimeyecek,
hatta giderek belki de bozulacak ehresine
kavumutu.
Teodosyus surlar, ehrin yarmada iindeki
parasnn, 20. Yzyla gelene kadarki snrlarn, ve Jstinyen devri sonuna kadar geirdii gelime de, aa yukar, genel strktrn tespit ediyor. ehir, Severus ve Konstantin devri bymelerinin devam olarak, birinci tepenin yarmada geninin tepesini tekil ettii noktadan itibaren alan bir l
blnmeye gre ekilleniyordu :
Marmara
kys ile Hali kysndaki yamalar
konut
alanlarn iine alyor, bunlarn arasnda kalan ve zellikle Hali'e paralel tepeler izgisini birbirine balayan yolla Beyazt'tan Aksaray'a ve oradan Cerrahpaa'ya kan ve Altmermer'den Yedikule'ye uzanan Via Triomphalis ise antsal younlamalarn olduu akslar meydana getiriyordu. Bu yol strktr
yakn zamanlara gelene kadar sadece antsal
younlamann deil, fakat iskn younlamasnn da anadamarn tekil etmi ve ehre
karakterini kazandran zelliklerinden biri olmutur. ehrin genel sileti, bu yol sistemi
ile toporafyann ortak
etkileri sonucunda
meydana gelmitir.

BZANS A I N D A EHRN EVRES

Genellikle unu belirtmek doru olur : Konstantinopolis sonradan Trklerin istanbul'u gibi,
surlar dnda gelimi bir ehir deildir. Bir
sur ii ehridir. Her byk ehirde olduu
gibi burada da ehir dna km bir iki
mahalle, veya ehir civarnda kyler bulunmutur. Fakat bunlar ehrin organik paralar olmamtr.
Chalcedon, ayr bir ehir
olarak bunlarn en eskisidir. Haydarpaa ve
Kalam koylar arasnda bir Grek sitesinin

btn elemanlarn ihtiva eden bu kk ehir, Konstantinopolis'in btn tarihi boyunca deimeden yaam, gelimemitir; snrlar hakknda bir fikrimiz yoktur. skdar,
Chalcedon'un bir uzak iskelesi idi. Antikiteden itibaren kk bir yerleme olarak kalmtr. Greklerin Avrupa yakasndaki yerleme noktas, stanbul yarmadasnn ucu,
Hali'in iinde sonraki Blakerna mahallesinin
bulunduu Ayvansaray blgesi (ki bu bir
hipotezden ibarettir) ve Sykae (Galata) idi.
Bunlarn iinde Blakerna'nn M.S. 5. Yzylda Konstantinopolis'e katldn biliyoruz.

Bugn Galata'nn bulunduu yerde, Azapkap

ile Karaky arasnda Sykae ad verilen yerlemenin etraf Konstantin devrinde bir duvarla
evrilmitir. Jstinyen zamannda bu d mahalle btn elemanlaryla bir ehir haline gelmitir (15). Bununla beraber gnlk yaants bakmndan karsndaki bakentten ayr
bir tarihi olmamtr. Jstinyen belki de bu
byk yerlemenin hatr iin Bizans devrinin tek kprsn Ayvansaray'la Kasmpaa
arasnda ina ettirmiti. 4. Hal seferi srasnda bu ta kprnn Blakerna saray karsnda bulunduunu Villehardouin yazmaktadr (16). Kpr, Ltin igalinde harap olmu
olmaldr. bn Batuta stanbul'a geldii zaman kpr yoktu. Kardan karya kayklarla geiliyordu. Galata 13. Yzylda Cenoval'lara verildikten sonra gelierek kendi bana bir nemli ticaret merkezi haline gelmi ve bundan sonra da, Osmanl devri de
dahil olmak zere ehrin baka lkelerle ticaretini inhisarna almtr.
14. Yzyl banda surlar geniletilip glendirilerek tamamen mstakil bir ehir oluyor. Fatih, Konstantinopolis'i fethettii zaman nce Galata'ya dokunmam ve Cenovallarla anlamt.

Btn Bizans tarihi boyunca ehir dndaki

en nemli d mahalle Hebdomon (Bakrky)
idi. Buras fonksiyon bakmndan Osmanl
devrinde Davutpaa klas evresinin niteliklerine sahipti. Trakya'ya giden ordu burada toplanyordu. Hebdomon'da byk bir
kla ve bir mparator saray bulunuyordu.
Saray mensuplar, zellikle ilk yzyllarda seferden dnen mparatoru karlamak veya yaz
aylarn geirmek iin buraya geliyorlard. 10.
Yzyla kadar burada askerler tarafndan baa getirilen birok nl mparator vardr. phesiz bu resm ekirdein etrafnda bir sivil
yerleme de kurulmakta gecikmemi ve burada bir ka kilise, bir embolos ve baka yaplar yaplmtr (17).

Bizans anda Hali, Boazii ve Adalarda

bir ok manastrlar, mparator kkleri ve ziyaret yerleri olduu biliniyor. Boazn balangcnda, Beikta'ta, 5. Yzylda bir saray olduu ve hatta buraya bir de embolos yapld biliniyor. Sarayn evresinde bir kk yerleme bulunduu anlalyor. Boaziinde kk baz kyler bulunuyordu. Bunlarn ehre yakn olanlar iinde en nemlileri St. Mamas (Beikta), St. Phocas (Ortaky), Brochthoi
(Kandilli veya Vaniky),
Sophianae (engelky) idi.

29

II
STANBUL - TRK A I
FATH DEVR

stanbul'un fethedilmesiyle Osmanl mparatorluunun en byk politik amalarndan biri

gereklemitir. Fakat ele geirilen ehir, hemen bakent olamayacak kadar bakmsz ve
harapt. Surlar, son Bizans imparatorlarnn
saray, ehrin igali esnasnda tahrip edilmiti. Fatih'in imar ve isknla ilgili olarak ilk ii,
ehirde kalan nfusu barndrmak ve ehre
yeni nfus celbetmek olmutur. Bunun iin
de ehirdeki evleri ellerine geirenlere veya
dardan gelenlere mlk olarak dattrm,
ehrin Rum ahalisine, hatta kendisinin hissesine den esirlere mahalleler, ordu mensuplarna ve tarikat ehline de evler ve manastrlar tahsis edilmitir, ilk imar eylemi surlarn yeniden onarlmas olmu ve ksa bir srede gerekletirilmitir. Bunun yansra Fatih, herhalde o srada bo bulunan Teodosyus
Formunun Hali'e bakan ynnde bir saray
ve eski Altn Kapnn olduu yerde de muhtemelen hazinenin saklanmas amacyla, bir
i kale inasn emretmiti. Bu ilk yap eylemleri ksa bir srede tamamlanm ve stanbul 1457 ylnda, yani Fatih'ten ancak drt
yl sonra Edirne'nin yerini alarak Osmanl
Devletinin Bakenti olmutur (18).
stanbul'un fethinin politik olduu kadar din
ve sembolik anlamn belirten davranlardan
biri Fatih'in ehre yerleir yerlemez, ehir
dnda vaktiyle Kosmidion ad verilen
ve
Aziz Kosmos ve Damianos'a atfedilen nl
bir manastrn olduu semtte ve Ebu Eyyb
E!-Ensar'nin mezar olduu rivayet edilen yerde, 1458/59 da, ehrin ilk byk camisini ve
Hazreti Eyb'n trbesini yaptrm olmasdr. Bunun yanna sonradan bir medrese ve
bir ahane eklenerek Trk ann ilk klliyesi, yahutta Ergin'in deyimiyle, ilk mareti
meydana getirilmitir (19). Bylece din bir
annn etrafnda ehrin nemli, ve Bizans surlar dnda, yeni bir yerleme blgesi kurulmu o'i/ordu.
ehrin geliebilmesi iin birinci sorun, yeter
bir nfus salanmas idi. 1453 den nce Teodosyus surlar iinde byk tarlalar, baheler ve boluklar bulunduu ve nfusun da,
iyimser bir tahminle, 40.000-50.000'e dm
olduu kabul edilmektedir. Bu nfus Fetih srasnda daha da az olmaldr. imdiye kadar
yaplan aratrmalara gre Fatih'in saltanat
srasnda stanbul'a Anadolu ve Rumeli'nin
muhtelif yerlerinden gelen Trkler, Rumlar,
Ermeniler ve Yahudiler yerletirilmitir (20).
Yerletikleri mahallelere, bir ksm bugne
kadar kalan, isimler veren bu ilk devirme
halkn ounluu, Hali sahillerinde ve ona
bakan yamalara, bir iki grup Beyazt-Aksaray evresine iskn edilmilerdir. Ermeniler

Sulumanastr'a
(Samatya)
yerlemilerdir.
Marmara sahillerine daha ok Rumlarn yerletiini, Galata'ya da yine zmir'Ii Rumlarn
iskn edildiini gryoruz. Galata ve stanbul surlar dnda, Eyp Sultan imareti evresine Bursa'dan gelenler yerleiyor; Galata'ya bitiik olan Tophane evresine, Samsun
ve Sinop'tan gelenler yerleiyor.
skdar,
Anadolu'dan gelen Trklerin yerletikleri ilk
semt olarak tesbit edilebiliyor. Bylece hemen Fatih'ten sonra stanbul'un da, Anadolu'nun bir ok Osmanl a ehrinde grld gibi, sur iinde deil, fakat sur dnda
yaylm bir ehir olma srecine girdii grlyor.
Bu noktada stanbul iin karakteristik bir daliteye dokunmak doru olur: Orta adan
teye byk ehir gelimesini etkileyen en
nemli fiziksel faktrlerden biri ehir surlar
olmutur. Bir ok byk Avrupa ehri surlar
iinde ok fazla bir yap younluuna sahip
olarak kapal ehir gelimesi gsterirler. Bunlarn iinde, bandan itibaren yaylmaa balayan Londra gibi ehirler azdr. stanbul Osmanl anda her iki zellie birden sahip
bir ehirdir: Bir yanda Bizans surlar bat ynnde ehrin gelimesini snrlamakta devam
etmi, teyandan Hali, Boaz kylar ve Galata surlarnn evresi ve Anadolu yakasnda skdar ve ona komu sahiller sur diinde- yeni mahalleler olarak gittike bymlerdir.
Byk bir imar ve iskn abasna sahne olan
Fatih anda ehir nfusu hangi llere
ulamtr ? Bu konuda, bugn elimizdeki veriler ak bir fikir sahibi olmamza yetmemektedir (21). Topkap Saraynda Fatih devri sonlarna ait bir belgede, ehir iinde 8951 Trk,
3151 Rum, 1647 Yahudi ve 1048 dier etnik
gruplara ait ev ve 3667 dkkn olduu, Galata'da ise 535 Trk, 572 Rum, 332 Frenk, 62
Ermeni evi ve 260 dkkn olduu, bylece
stanbul'da ve Galata'da toplam olarak 16324
ev ve 3927 dkkn olduu belirtilmektedir.
Surlar dndaki yerlemelerle skdar' iine almayan bu hane hesabnn nekadar nfusa tekabl ettii konusunda farkl yarglar
vardr. stanbul evlerinin bykl hakknda, 1513 tarihli bir tahrir defteri (Ayasofya
Tahrir Defteri) 200-400 arn murabba (50100 m 2 ) bir boyut vermektedir. Fakat bunun
neye tekabl ettiini bilmiyoruz: Evin oturduu alan, veya katlarla arpm olup olmad
belli deildir. Genellikle evin oturduu alan
olarak kabul edilse bile, 1513 tarihindeki istanbul evleriyle 1477 dekilerin ayni olduunu kabul etmek doru deildir. 15. Yzyln
ikinci yarsnda stanbul'a gelen seyyahlar evlerin okluk moloz ta veya kerpiten yaplm ve tek katl olduunu belirtiyorlar. Fatih'in vakfiyesinde de tek katl evler ounluktadr (22). Buna karlk Beyazt devrinde
tanzim edilen bir dier vakfiyede evlerin ounluu iki katl olarak belirtilmitir. Bu evlerin iindeki nfusun 4-5 (Schneider) veya
8 (Ayverdi) olarak gsterilmesi bir tahminden teye gemiyor. Bununla beraber Fetihten eyrek yzyl sonra stanbul ailesinin, sonraki devirlerde grlen ok nfuslu aileler gibi olduunu dnmekte doru olmayabilir.
Ev bana nfus, Trk ve Hristiyanlarda da
farkl olabilir.
Ortalama olarak, ev bana
(5) alnrsa 16324 X 5 = 81620 kii bulunur.
Buna, Ayverdi'nin belirttii gibi, Saray, As-

kerler, Medreselileri de katarsak stanbul ve

Galata'da 100.000 civarnda bir nfus olduu
sylenebilir. Surlar dnda yaayanlarla beraber btn ehir nfusunun, Fatih devri sonlarnda 120.000 i bulduunu kabul edebiliriz.
Buna gre Fetihten sonraki 25 yl iinde ehre, nfus artn da dnerek, 50-60.000 kiinin g ettiini kabul etmek gerekir. Mecbur iskna ait uygulamalarn ok olduu o
a iin bu say ar deildir. (Schneider,
ehir nfusunu 60.000-70.000, Ayverdi ise
200.000 olarak gsteriyorlar.) 16. Yzylda ehir nfusunun ok byk art gz nne
alnacak olursa, Fatih devrinde de nfusun
120.000 e ulamas fazla abartmal saylmaz.
Bu nfusun mahallelere yaylmas, geldikleri
blgelere gre olmutur.
Bazlarna bizzat
Devlet tarafndan yer gsterilmi veya orada
oturmak zorunda braklmlardr. Mahallelerin kuruluunda hibir taassup gsterilmedii ve hatta Rum Patrii adna bile bir mahalle olduunu Ergin belirtmektedir. Mahallelerin bir ksm ise kurucularna ait isimlerle anlyor. Bu kurucular arasnda Fetihte bulunan
askerler, eyh ve hocalar bulunuyor. Bir ksm mahalleler ehir kaplarna gre isim almtr. ou kere kurucularn yaptrdklar
veya kiliseden evrilen cami ve mescitler, kurucu ad ile beraber mahalleye ad vermektedir (23). skn blgelerinin idar bakmndan
drt Kadla ayrlmas da, Fatih devrinde olmutur. Sur ii stanbul Kadl, Eyp ve Sur
dnda, Halic'in gneyinde ve ehrin batsnda kalan blgeleri iine alan Haslar Kadl
(bu blge atalca'ya kadar uzanmaktayd),
Galata Kadl ve skdar Kadl. stanbul
Kadl dnda kalan blgelerin ne Bild- Selse ad verilmitir.

ehrin Bizans devrinde olduu gibi, Hali yakalarnda younlaan nfusunun ticar merkezi, eski yerini muhafaza etmitir.
Fatih
devrinde Bedesten-i Atik, bugnk Bedesten yaplyor. Sonradan yine ayni civara
yaplan Yeni Bedestenin inasna kadar (bunun tarihi kati olarak belli deildir) bu yap
arnn merkezini tekil etmitir. Bilindii
gibi Bedestende ekseri slm ehirlerinde
olduu gibi, kuma ticareti yaplmaktayd.
arnn tek katl ve ahap olan dkknlar
bunun etrafnda yaylyorlard. ehrin ticaret blgesinin arlk merkezi buras olmakla
beraber, sur iinde saylar 3667 ye varan dkknlarn hepsinin burada olmad aktr. Ev
saysyla karlatrlacak olursa dkkn oran oktur. Bunlarn, bugn de olduu gibi, byk ardan, Mercan'dan (Yeni ardan) Hali surlarna ve oradan sur dnda Hali boyunca uzanm olduu anlalyor. Zaten Bizans devrinde olduu gibi Unkapan, Odun
Pazar, Balk Pazar gibi depolama yerleri, Fatih anda da ayn fonksiyonu gren yerler
olarak yaamakta devam etmitir.
Gmrk
Kapan da, ayn devirde Deniz gmr olarak eski limanda idi. Dier bir arnn Fatih Klliyesi etrafnda kurulduu anlalyor.
Saralar ve demircilerin burada arlar vardr. Fatih devrinde, herhalde krgir olmayan
7 kadar han olduu da biliniyor. Sonradan
ok deimi olan Krk Han o devirden kalan tek krgir handr (24).

Hali yakasnn bu canllna karlk, Marmara limanlar yeniden canlanamamlardr.

Bununla beraber Fatih'in Kadrga limannda
(Eski Sophien liman) bir tersane kurduuna

dair 1462 tarihli bir kayt vardr (25). Hali'in Galata yakasnda Kasmpaa'da yine Fatih
tarafndan bir ka kzak yaptrldna
dair
baka bir kayda da tesadf edilmitir. Evliya elebi Fatih'in bir ka gz tersane ve
bir Camii erif ve Kaptan Paalar iin bir Divanhane yaptrdn yazyor (26).

Btn bu yeni strktrlemenin ortasnda stanbul'a daha 15. Yzyl sonunda slm bir
ehre kazandran din yaplar ve onlarla beraber yaplan mektep, medrese, hamam gibi
vakf yaplar says, Ayverdi'nin verdii listeye gre 300 bulmutur. Bunlar yerlemeler gibi Hali srtlarnda younlayorlar. Din eylemler etrafnda gelien bu yapcln,
geni amal bir sosyal kompleks olan Fatih
Klliyesinde, slm dnyasnda o zamana kadar grlmemi bir antsal kompozisyon fikrine ulatn gryoruz. 1463-70 yllar arasnda gerekletirilmi olan bu yap kompleksi, stanbul'un bundan sonraki gelimesinde
ehre kendine zg bir antsal nitelik getiren klliyeler dizisinin ilk halkasdr. Gerek
kendi iinde ve evresinde yaratt ehir ii
zellikleriyle, gerek ehir siletine katt
arlkla ve nihayet youn toplumsal eylemlere sahne olan karakteriyle stanbul'un bir
Trk ehri olarak kimlik kazanmas Fatih
kompleksiyle balamtr.
lk defa burada
stanbul siletine karakter kazandran, byk
boyutlu ve kubbelerle rtl yaplar topluluu, ehrin yksek noktalarndan birine, drdnc tepeye yerleiyordu. Yapnn oturduu yerin seilmesinin, kanmca, yine sembolik bir anlam vardr. Fatih'in Camisi ve Trbesi, Konstantin'in kurduu Apostolion Martiryon'unun yerinde kurulmutu.
Konstantinopolis'in kurucusunun yaptrd kilise ve
mezarn yerinde imdi stanbul'un kurucusunun camisi ve mezar bulunuyordu. Bu seimde byle bir sembolizmle beraber, stanbul'
dan Edirne'ye kan yolun zerinde olma, ehrin eski merkezinden uzak olan bu blgede
yeni yerlemeleri tevik gibi fikirler de etkili olmu olmaldr. Bine yakn mensubu ve
evresindeki arlarla, ehrin bundan sonraki
gelimesinde etkili olacak yeni bir arlk
merkezi bylece yaratlm oluyordu.

Yukarda sz edilen btn bu yeni gelimelere ramen stanbul'un arazisinin fonksiyonlarna gre blnmesi asndan, bir eksik taraf kalyordu. Padiah saraynn, yani idar
merkezin, gelimekte devam eden bir ehrin
ortasnda bulunmas olduka elverisizdi. Bu
her bakmdan emniyetsiz bir durumdu. Nitekim Trklerden nce, Byk Konstantin'den
itibaren byk saraylarn, yarmadann burnuna yakn ve sahille balantl bir blgede yerletiklerini biliyoruz.
stelik bakentin en
byk camisi Ayasofya olarak tescil edilmiti. Bu nedenlerle Fatih'in 1462 den itibaren,
imdiki Topkap Sarayn yaptrmaa baladn ve sarayn zel bir surla evrilerek, ilk
kurulan ehrin Akropol zerinde, Hali, Boazii, skdar ve Marmara'ya hkim en gzel sit'e yerletiini gryoruz. Bu surun iine, en nls 1472 de biten inili Kk olan,
muhtelif yaplar yaplmtr. Saray surunun
d kaps olan Bab- Hmayun 1478 de tamamlanmtr. Bundan sonra, Beyazt'taki saray Eski Saray (Saray- Atik), bu da Yeni Saray (Saray- Cedid) olarak adlandrlacaklardr.

Fatih devrindeki bu gelimeye dikkat edilecek olursa ehrin idar, ticar blgeleri, dorudan doruya toporafik verilerin
sonular
olarak Eski Bizans ehrinin idar ve ticar blgeleri zerine veya yanna kurulmutur. Byk yol akslarnn da deimemesi, yine arazi toporafyasnn doal bir sonucu olarak
gsterilebilir. Surlar dnda gelime eilimi bu devirde ortaya kmakla beraber, bu henz cesaretsizdi. En nemli sur d gelimesi Eyp't. Anadolu'dan gelen Trklerin
yerletikleri skdar'da, Rum Mehmet Paann 1470 de bycek bir cami yaptrdn
gryoruz. Her halde bu ilk yerleme emsipaann arkasndaki yamalarda toplanyordu. Ayverdi burada Fatih vakfiyesinde bahsedilen mahallenin varlna iaret ediyor (27). Boaziinde ilk toplu Trk mahalleleri ise Anadolu ve Rumelihisar iinde veya aynndaki mahallelerdir. Yaplan bir mescitin varlna bakarak Baltalimannda da bir
yeni mahalle kurulduu sylenebilir (28). Daha ok Rumeli kysnda, kk Rum kyleri
bulunuyordu.

S T A N B U L ' U N 16. Y Z Y I L

SONUNA

KADAR GELMES

Arnold von Harff 1496-97 de stanbul'u byk bir ehir olarak tanmlar (29). II. Bayazt'n saltanatnn ortalarnda, yani yzyln dnmnde, ehir nfusu 200.000 e yaklam
olmaldr. stanbul'da 15. Yzyln ikinci yarsnda yaplm cami ve mescitlerin ehir
iindeki dal ile nfusun yerlemesi arasnda bir iliki olduu kabul edilecek olursa
- ki byle bir iliki, ortalama bir fikir de verse, ak olarak mevcuttur- bugnk bilgilerimize gre, nfusun te birinden fazlasnn,
ehrin her devirde, en kalabalk olan blgesine, yani Hali'e bakan srtlara yerletii hesaplanabilmektedir.
Bu blgede en byk
younlamann Fatih imareti evresinde olduu, yaplan mescitlerin te birinin bu yrede
olmasndan anlalmaktadr. Buna
karlk
Marmara sahiline yerleen Mslman nfus,
nispeten daha azdr; yeni yerleen nfusun
% 10-15'i arasnda olmaldr.
Bu sahillerde
Rumlarn ve Ermenilerin iskn edildiini yukarda belirtmitik. Artan nfusun dier te biri Bizans'n son zamanlarnda tamamen
boalm olan blgeye, yani Aksaray'a, sur
kaDilar ve zellikle Topkap civarna ve Kocamustafapaa'ya yerlemitir. Hali kylarna yerleenler bu nfusun % 10 una yaklamaktadr. zellikle Eyp ve Balat'a yerleildii grlyor. Boaziinde bu devirde byk bir gelime olmad biliniyor. skdar'da
da bir ka yeni mahalle teekkl etmi olmaldr. Galata'ya yerleen Mslman says
artm ve Galata surlar dnda yaplan mes-

C&VS'TJOV T i9V O

OV/

Sz

'r^Ajittril

fi
c
JJ

^Tif'

s. fer**

jturtA rtf Si)

T porfi

g-

Sc/rfim

K IfpefnOC,,^

W. Dilich

- 16. Yzyl

sonlarnda

16. Yzyl banda ehir iinin karakterini etkileyen ve ehir siletine yeni bir not daha
ekleyen Beyazt klliyesi yaplmt.
Fatih
klliyesinin yaplmasndan sonra, Forum Tauri zerine bu yeni klliyenin inasyla, Konstantinopolis ile stanbul'u ayran en byk
strktrel zelliklerden biri belirgin olarak ortaya km olmaktadr. Bizans ehrinin ant
sal aks, esas itibariyle
Beyazt'tan sonra
Marmara sahiline paralel olarak, byk forumlar dizisinden geiyordu. Trklerin stanbul'unun antsal gelimesi, Beyazt Edirnekap yolu zerinde Hali'e paralel bir aks yaratmtr. Nitekim 16. Yzyl ortasnda nce
ehzade klliyesi, bir sre sonra toporafik
ve boyutsal nedenlerle, bu aksn biraz dnda kalan Sleymaniye klliyesi bu yeni strktrn eilimini gstermektedir.
Bu noktada
Hristiyan Bizans ile Mslman stanbul arasndaki toplumsal farklar da hatrlamak faydaldr. slm ehrinde forum yoktur. Hal-

32

kn topland byk meydan yoktur. Social

intercourse cami ve evresinde cereyan
eder. Bir bakma byk klliyeler eski eh
rin forumlarnn yerini almaktadr.
Bu gzlem zerinde zellikle durmak gerekir. Genellikle slm ehrinde meydan olmamas sorunu ok ilenmitir. Oysa Fatih camisi ve
avlusu, veya Beyazt klliyesi ve evresi, Sleymaniye ve ehzade klliyelerinin kapladklar alanlar toplanacak olursa, bunlarn toplam olarak Eski Konstantinopolis iindeki meydanlarn alanlarndan daha fazla olduu grlecektir.

ehrin ticaret blgesi II. Beyazt devrinde yine Sirkeci ile Unkapan arasnda olmak zere daha da gelimitir. ar, Yeni ve Eski
Bedesten etrafnda loncalarn
faaliyetlerine
gre ayrlm eitli arlardan meydana gelmektedir. Fatih civarnda kurulmu olan ardan baka, gelimekte olan bu semtte yeni
ar ve pazar yerlerinin meydana kt grlyor. ehrin esas ticaret yolu yine denizdir.
Hali iskeleleri birbirlerinden farkl
nitelikte mallarn kabulne gre fonksiyonel
bir grevlendirmeye tab tutulmutur.
Bu-

Jmm

f H'fJ^
Girrivgt

stanbul.

itlere baklacak olursa, II. Beyazt'n Galatasaray'nda Acemiolan ocan

amasndan
sonra Kasmpaa'ya bakan srtlarda bir iki yeni mahalle kurulmutur.

7un-

* C<r~v-L m

nun yansra Bizans'n son alarnda grlmeyen yeni bir i ulam gelimesi ortaya
km bulunmaktadr. stanbul artk kara yolu ile de beslenmeye balanmtr.
Edirnekap ve Topkap, Trakya'dan gelen mallarn
giri noktalardr. Nitekim Karagmr de
Edirnekap yaknnda kurulacaktr.
phesiz bu yeni yollarn ortaya kmasyla beraber giri noktalarnda pazar yerleri, hanlar gibi yeni ticar eylem merkezleri de gelimeye
balamtr.

Matrak Nasuh, Kanuni'nin ilk ran seferine

ait Mecmua-i Menazil'inde ehzade klliyesinin yaplmasndan nceki stanbul'a ait bir
minyatr yapmtr (30).
Bu
minyatrden
ehrin yol dokusu hakknda bir bilgi edinmek kabil deilse de, ehre karakter veren
byk yap kompleksleri ve ehrin gelimesi
hakknda fikir sahibi olunmaktadr. O srada
ehrin en byk antlar Ayasofya, Beyazt ve
Fatih camileri ve
evrelerindeki yaplardr.
k: byk saray, evrelerindeki surlar veya
duvarlarla ehir dokusundan
ayrlmaktadr.
Eski Sarayla Ayasofya aras - ki normal bir
planda Beyazt-Ayasofya hatt ile Hali ara-

19. Yzyl

ba;

Sarayburnu.

sna tekabl etmektedir - arlar ifade eden

arkat dizileriyle doldurulmutur.
Anlaldn, gre Bedestenler dnda, btn bu arlar
ahap ve genellikle tek katl
dkknlardan
meydana geliyordu. Nitekim yabanc seyyahlarn deskripsiyonlarndan da ayni sonu okmaktadr. O srada Atmeydan'nn, bir yz yl
sonraki grnnden farkl olarak, saraylarla evrili olduu grlyor. Hipodromun Marmara ynndeki arkadlar ksmen durmaktadr.
Marmara limanlar iinde, Kadrga limann bir sre tersane olarak kullanldndan szeden belgelerin doru olduu bu minyatrde daha kat olarak belirmektedir. Langa bostanlarnn etrafnda da eski duvarlarn
henz durduu grlmektedir. Ayn ekilde
Kasmpaa ve gemi tezghlar, Tophane gsterilmitir. Galata dnda herhangi bir yerleme belirtilmemitir.
Kanun devri ve onu takip eden 16. Yzyl
padiahlar zamannda ve nihayet Birinci Ahmet'in byk Sultan Ahmet Camisi ile stanbul'da, sur iinin ana izgileri kat olarak
tesbit edilmi ve ondan sonra da 19. Yzyla
kadar fazla deimemitir. Hali'e bakan tepeler izgisi zerinde, nce Kanun'nin lk
saltanat yllarnda bitirilen Sultan Selim Camisi (1522), sonra ehzade Klliyesi (154448) ve daha sonra da Sleymaniye Klliyesi
(1550-1557) yerlemitir. Yzyln ikinci yarsnda bu antsal izginin hemen arkasnda,
ona paralel olarak, ve adeta siluetteki boluklar dolduracak ekilde, Edirnekap'da Mihrlmah Klliyesiyle balayan orta boy camiler
ve onlarn evresinde yzlerce mesit, Beyazt-Edirnekap aksn biimlendiriyor. Antsal

gelimenin, ehrin bu ynndeki son halkas

olan Yenicami yzyl sonunda tasarlanm, fakat bilindii gibi ancak 1663 de tamamlanabilmitir.

Hali'e bakan bu yamalarn ve ona bitiik

olan tepeler hattnn bundan nceki yzylda
olduu gibi en byk yap ve nfus younluuna sahip olduu grlyor. Tarihi bilinen
din yaplarn yzde otuzu bu blgede yaplmtr. Bu nfusun zellikle Edirnekap-Sultanselim-Fatih arasn doldurduu sylenebilir.
Yedinci tepe, Bayrampaa vadisi srtlarnn
Aksaray'a kadar dolmaa balamas bu devirde balamtr.
Nitekim yine tarihi bilinen mescit ve camilerin yzde 21 inin eskiden ok bo olan bu blgeye yapldn, zellikle apa'dan itibaren Topkap evresinin ve
daha sonra da Kocamustafapaa'nn
iskn
edildiini gryoruz. Marmara sahillerindeki
yap eylemi geen yzyldaki gibi, daha azdr. Aa yukar ayn oran muhafaza etmektedir. ehrin nfusunun Kanun'nin saltanat
sonunda yarm milyona yaklat tahmin edilmektedir (31).
Buna o sralarda byk bir
gelime gsteren Hali, Boaz sahilleri ve
skdar da dahildir. Eer, yine yaplan cami, mesit ve eme saylaryla yaklak bir
tahminde bulunmak gerekirse, stanbul nfusunun % 30-40 orannda bir ksm surlar
dnda yerlemi bulunuyordu.
En youn
sur d yerleme blgesi, Galata gz nne
alnmazsa, Hali'in batsnda Eyp, karyakada ise Kasmpaa di. Kanun
devrinde
Eyp'e bir ok cami ve medreseler yaplm,
sahiller saraylarla dolmaa balamtr. Muh-

temelen Kthane o sralarda bir mesire yeri olmutu. Galata surlarnn dnda, Kanun tarafndan geniletilen Galatasaray'nn arkasnda, Marmaraya bakan yamalarda yabanc elilikler yerlemee blamt. Hatta Venedik Balyozu Gritti'nin konann bugnk
Taksim bahesinde olduunu Mordtmann tahmin etmektedir (32). Galatasaray'dan Hali'e
doru Pera'nn Azapkap'ya ve Kasmpaa'ya
inen srtlarnda bir iki mahalle kurulmutur.
Azapkap'da Sokullu'nun yaptrd cami evresindeki mahalleler Galata surlar dnda
Kasmpaa'ya doru tam olmaldr.
Bununla beraber burada balayan gelimenin 19.
Yzyla kadar ok fazla bymediini hatrlatmak yerinde olur. Piyale Paa Klliyesinin,
Kasmpaa deresi vadisinin ok ierilerine yaplmas ve camiye kadar gelen bir kanal almasyla burada Piyale mahallesi teekkl etmi, tersane faaliyetine paralel olarak, Kasmpaa nfusu ok artmtr (33).
Hali'in
daha ierisine doru Pir Paa mahallesi o
srada kuruluyor. Hali'in dou sahilinin karakteristik eleman o devirden beri Tersane
olmutur. Surlar inde bulunan tersane alannn, Barbaros devrinde Azapkapsndan Hasky'e kadar uzand
tahmin ediliyor (34).
Hasky'de kk bir Yahudi iskn blgesi bulunuyordu. Kasmpaa'nn arkasndaki srtlar
balk, bostanlk ve mesire yeri diler.

Boaz sahilinde yerlemenin, esas itibariyle

Kanun devrinde balad kabul
edilebilir.
Fatih'in kurduu Tophane, Kanun tarafndan
bytlm, etrafna duvar ektirilmi ve yeni klalar yaptrlmt. Bu Tophane evrerinde Evliya'nn zamanna kadar yeillikler olduu ve adeta bir mesireye benzedii grlyor.
Bununla beraber Galata surlar dndan Boazkesen'e kadar yeni mahalleler
teekkl etmee balamtr (35).
Tophane
ile Fndkl arasndaki blge yzyl ortalarnda balk ve baheli kidi. Yzyln ikinci
yarsnda sahile yallar yaplmaa balanmt ve en nemlisi 1565/66 tarihli Molla elebi Camisi olan drt be mescit etrafnda
bir iki mahalle teekkl etmitir (36). Kabata'la Beikta aras botur. Beikta, Boazn Rumeli sahilinde en byk mahalledir (37).
phesiz bunu, ehirii ulamndaki rolne
borludur. Rumeliden Anadoluya geen trafiin balang iskelesi burasyd.
Sefere
kan donanma da burada toplanrd. Genellikle Kaptanpaalarn sahil saraylar burada
bulunmaktayd.
Barbaros'un trbesi ve Sinan Paann Camisi de, bu nedenle burada
ina edilmitir. phesiz o devirde ve daha
sonra buradaki yerlemelerin ehir ii gibi
youn deil, fakat balar, baheler inde, Evliya'nn 17. Yzyl iin anlatt ekilde olduunu dnmek gerekir.
Sonraki devirlerin
nl Beikta saraylarnn ilk ekirdei, bu
sahilde II. Selim tarafndan yaptrlan bir Kasr olmaldr. Boazn her iki yakasnda da
baz kyler etrafnda isknn younlat anlalyor. Bunu tevik eden nedenlerden birisi, padiahlarn ve devlet byklerinin bu
sahillerde yaptrdklar saray ve kasrlar ve
byk baheler idi. Kanun devrinde engelky'nde, Kuleli mevkiinde bir saray, Kandllli'de III. Murat devrinde bir ka tane kasr,
ubuklu civarnda baheler inde Kanun devrinde yaptrlm bir kasr, olduunu biliyoruz. Beykoz'daki Hasbahe veya Bahe-i Aml-

33

19. Yzyl

19. Yzyl

ba;

ba;

Bu devirden itibaren skdar ehrin en nemli semtlerinden biridir. Yine yaplan mescit
ve cami younluuna baklarak, ehrin nfusunun onda birinin burada oturduu leri srlebilir. Yzyln sonunda yamalara doru
yaplan Eski Valide klliyesi, skdar'n o
ynde son zamanlara kadar deimeyen snrn tesbit eder. skdar daha bu yzylda,
Doanclar-Tunusba izgisine kadar dank
olarak yaylm olmaldr. Salacak'ta sahilsaraylar vardr. Selimiye'de ise byk Kavaksaray kompleksi bulunmaktadr. Yzyln ortasnda bu blgenin antsal grnnn en
nemli elemanlarndan biri olan iskele camisi, Mihrimah Sultan tarafndan yaptrlmtr.
Bu devirde Kadky'de herhangi bir gelime
olmamtr. Fener yolunda yaptrlan bir mescide bakarak Fenerbahe'deki Hasbahe civarnda bir kk mahalle teekkl etmi olduu bir ihtimal olarak ileri srlebilir.

Liman.

Beikta

Saray.

re, II. Beyazt zamanndan beri vardr. Burada yine III. Murat zamannda, iskender Paann bir kasr yaptrdn biliyoruz (38). Boazn Anadolu yakasndaki kylerin bazlar,
okluk gayrimslimler tarafndan skn edilmiti. Kuzguncuk, engelky olduka geni
kylerdi.
Anadoluhlsar evresinde bir mahalle ve Kanlca'da 16. Yzylda byk bir gelime grlyor. Boazn Rumeli yakasnda
Ortaky, Arnavutky, Bebek ve istlnye Rum
kyleridir. Baltaliman'nda bir Trk mahallesinin Fatih devrinde kurulmu olduunu belirtmitik.
Istinye'ye 16. Yzylda bir mescit yaplm ve Trkler de yerlemee balamlardr.
Evliya, Yeniky'n Kanun'nin
emri ile kurulmu olduu in bu ad tadn yazar. Bu sahilde I. Selim zamannda iine bir kasr yaplm olan Bebek Bahesi, II.

19. Yzyl

ba;

Stlce,

Haltcolu

ve

Selim zamannda yaplm olan

Bykdere
Bahesi ve Emirgn'da Mneat sahibi Feridun beyin baheleri bulunuyordu (39).
Genel olarak Boaz bu yzylda ehrin yaantsnn bir paras saylamaz. Beikta, yeni
gelimelerin, Boaz ynnde, ehirle sk ilikisi olan son noktasdr. Bununla beraber Boaza ileyen vakf peremeler veya kayklar olduunu gsteren kaytlar vardr.
Bu Boaz
ulamnn balangc saylabilir: O srada ok
nemsizdir, istanbul'la skdar arasnda ise
muntazam kayk seferi yaplmaa balandn 1565 tarihli bir belgeden reniyoruz. skdar'a tahsis edilen hassa peremesi sadece iki tanedir. phesiz zel pereme ve kayklar da olmu olmaldr. Nitekim daha 16.
Yzylda kaykla dolmuuluk yapld anlalmaktadr (40).

tesi.

istanbul'un 16. Yzyldaki en nemli sorunlar, artan nfusun beslenmesi ve suyunun temin edilmesi olmutur.
Anlaldna gre,
bu zellik ehrin btn tarihi boyunca ayn
kalrnitr. ehre gelen nfusu kontrol etmek,
hatta geri gndermek iin tedbirler dnmek,
bu srada ortaya kyor. Kanun devrinin en
nemli baarlarndan biri, ehrin su htiyacn karlamak iin yaplan byk almalardr. Fatih, II. Beyazt ve I. Selim zamannda
ehirde sadece Halkal sular bulunmaktayd.
Genellikle istanbul'da Krkeme sularnn
Kanun devrinde getirilmi olduu fikri, bilim evrelerine hakimdir. Fakat Osman Ergin'ln belirttii gibi, Fatih'in vakfiyelerinden
birinde Krkeme adnn bulunmas ve Kanun devrinde getirilen ve Cevamii erife sular ad verilen tesislerden nce Krkeme sularnn varln gsteren bir kayt olmas (41)
vc Evliya'nn, ilk Krkeme sularnn Bizans
andan kalm fakat Kanun devrinde bunlarn harap olmu olduunu yazmas gibi belirtilerle, Krkeme su yollarnn hi olmazsa, bir oranda daha eski Bizans yeralt suyollarndan istifade etmi olduu kabul edilebilir. Evliya yedi ylda 3700 kemer ina
edilerek Atpazar kurbnde Yanko'nun Krkeme kemerleri zre gemek... diye ifade
ediyor (42).
Belgrad ormanlarnda toplanan
ve ehrin en byk su ebekesi olan bu sular, Erikap civarnda muhtelif kollara dalarak, surlarn bir ucunda Yedikule'ye, b
tarafta Topkap sarayna kadar her keye su
yetitirmitir. Bu arada Halkal sular da, Valens (Bozdoan) kemeriyle olduu kadar, yeni yaplan yollarla, klliyelere ve yani yaplan mahallelere datlmaktayd (43).

1550 yllarnda vaki olan byk bir susuzluktan sonra yeni su yollarnn geniletilmesi byk nem kazanm ve Sinan'n biyografisinde iftihar ettii tesisler, ancak Kanun saltanatnn sonlarnda bitmitir. Bu sralarda Rstempaa'nn padiaha, yeni su tesisleri yapt takdirde ehir nfusunun daha da artacan hatrlatt rivayet edilir.

-V.i-st'v'

34

16. Yzyl istanbul'u o srada gelen seyyahlarn anlattklar gibi, d grnyle dnyann en antsal yerlemelerinden biriydi. Muhtemelen Avrupa ve Akdeniz lkelerindeki en
kalabalk ehirdi. ehrin henz salam olan
surlar, Yedikule, ayr bir ehir olarak yine
surlar iinde Galata, muazzam bir liman, her
ynden silete hakim yzlerce, binlerce, her

19. Yzyl

ba;

Tophane

srtlarndan

boy kubbe ve minare btn yabanclar kuvvetle etkilemitir. Melchior Lorinchs ve Dllich'in panoramalar bu gl siletin karakterini zellikle belirtmek zere izilmi saylabilir (44).
Buna karlk nlim bir gzlemci olan Stephan Gerlach (1573-78), Michail Heberer (1588) ve nihayet 1614-15 arasnda stanbul'dan geen nl seyyah Pistro
della Valle'nin belirttikleri gibi, ehirii, Batl gzlemciler iin hayal krc idi. ehirde
bir tek dz yol, Ayasofya-Beyazt yolu idi. Btn yollar eri br, dar ve pis idi (45).
Yollarn darl hakkndaki bu gzlemleri yerli kaynaklar da
dorulamaktadr.
Nitekim
Fatma Sultann nikh iin yaplan byk gm nkil ler, Darphaneden eski saraya tanrken, yani eski Teodosyus forumunun bulunduu alanda, yollarn darlndan
dolay,
bunlarn geebilmesi iin evlerin cumba ve
saaklar yktrlmt (46). Halkn oturduu
evlerin gsterisiz, moloz ta veya bir eit
hm sistemiyle yapld ve ekseriya tek, en
ok iki katl olduu anlalyor. Daha zengin
olanlarn ta veya alt ta, st ahap konaklar vard. Byk saraylarn ehir iinde olanlar ta malzeme ile ina ediliyorlard. Byk bir ksmnn duvarlarla evrili ve baheler iinde olduunu kabul etmek gerekir. ardaki han ve dkknlarn konstrkslyonuna
16. Yzylda ahap hakimdi. Konut mimarisinde, zamanmza yaklatka, daha ok Anadolu'daki hm sistemine benzeyen bir yap
tekniinden ahaba doru eilimin artt anlalyor. Bu eilimin Rumeli'den gelmi bir
etkiyle ortaya tk hipotez olarak ileri srlebilir. Bunun sonucu 17. Yzyln sonundaki byk yangnlardr.
Fakat zamanmza
gelene kadar ahap inaat eiliminin nne
gemek kabil olmamtr.
ehirde, surlar iinde, gelen yabanclara byk yeillikler ve baheler olduu kansn veren boluklar vard. Bu ksmen baheli ev
dokusuna bal olmakla beraber, Bayrampaa vadisi, Langa gibi semtlerin hibir zaman
youn olarak iskn edilmedikleri grlmektedir.

17. Y Z Y I L D A

STANBUL

Onyedinci yzyl istanbul'unun ayrntl bir

etd, R. Mantran tarafndan yaplmtr (47).
Bu blmdeki ehrin sosyal ve fiziksel yapsnn aklanmasnda Mantran'n vard sonulardan istifade edilmitir. Bu yzylda ehir yine bymekte ve kalabalklamakta devam etmitir. Fakat antsal yap younluunu gemi yzylla karlatrdmz zaman,
ok byk bir duraklama olduunu grmek
kabil oluyor. Yzyl banda Sultanahmet ve
ikinci yarsnda, 1596 da balanlp yarda kalm olan Yenicami, bu lde yaplan
son
hamlelerdir. ehrin fizyonomisine byk katklar olan bu iki caminin dnda, Divanyolu zerinde ve Beyazt-Fatih arasnda, yzyln ikinci yarsnda Sadrazamlar tarafndan
yaptrlan cami ve medreseler ehrin bu en
nemli aksn deerlendiriyorlar. Yzyl inde vuku bulan saysz ve ok byk ldeki
yangnlara ramen din yap inaat geen
yzyln te birini bile bulmamaktadr; bunlarn da sur dna, Hali'e, Boaz sahillerine
ve skdar'a kaydn gryoruz.
ehir iinde hl byk boluklar, yeillikler
olduunu gelen seyyahlardan ve Evliya'dan
reniyoruz.
Evliya surlar iindeki bir ok
mesire simlerini saymaktadr. phesiz bu
devaml boluklarn sebeplerinden biri, ok
sk vuku bulan yangnlardan sonra, btn
alanlarn hemen yap ile dolmam olmasdr;
dier bir sebep halkn yava yava sahiller
boyunca sur dna yerleme eiliminde olmaldr. Bu devirde ehir nfusunu tahmin
etmek iin elimizde yeterli bir belge yoktur.
1638 de yaplm bir sayma dayandn syleyen Evliya, ehirde 262.000 lonca mensubu saymaktadr. Mantran, 1690-91 tarihli iki
belgeden Mslman olmayanlarn
oturduu
68.000 hane olduunu ve buna gre gayrimslimlerin 250.000-300.000 civarnda olabileceini tahmin ediyor;
16. Yzylda Sinan
Paann doktoru olan Christobal de Villanon'
un verdii % 42,3, ve mer Ltfi Barkan'n
1520-1535 arasnda yaplan tahrirlere dayana-

rak verdii % 47,7 gayrimslim oranlarn bu

sayya tatbik ederek ehir nfusunun evresiyle beraber 700.000-800.000 arasnda olabileceini sylyor (48). Bu sayda bir nfus
iinde Evliya'nn verdii lonca mensubu saysnn, abartmal da olsa, bir anlam ifade ettii kansndadr. Bu nfus tahminleri ok byk yaklak deerler
arasnda oynayabilir.
Mnir Aktepe, bir etdnde stanbul nfusunun 17. ve 18. yzyllar boyunca mtemadiyen arttn ve bunu engellemek iin dnlen tedbirleri gsteren bilgileri yaynlamtr (49). Eer bu art gerek olsayd, stanbul nfusunun 18. Yzyl banda 1.000.000 a
ulamas gerekirdi. Geri 17. Yzylda Anadolu'nun, Cell isyanlariyle tamamen emniyetsiz bir hale gelmesi ve Avrupa'da mparatorluk snrlarnn eskisi gibi emin olmamas bakente bir g eilimi dourmusa da (rnein Polonyal Simenon, stanbul'daki Ermeni
saysnn az olduunu, fakat bu isyanlardan
dolay yzyln birinci eyreinde 40.000 Ermeninin stanbul'a snm
olduunu syler (50), bunun bu younlukta olmad muhakkaktr. stanbul'un beslenme imknlar hi
bir zaman bu miktar insan besleyecek kadar
olmamtr.
ehrin ok daha byd ve
sur iinin younluk bakmndan bu devirden
daha az kalabalk olmad 19. Yzyl sonunda ehrin nfusu 900.000 i hibir zaman gememitir.
istanbul'a g durdurmak iin
alnan tedbirler, kanmzca, nfusun mtemadiyen artmasndan deil, fakat ekonomik durumun, bazan ehrin 1/5 veya 1/3 n yakt
sylenen devasa yangnlarn devaml konut
buhran yaratm ve anariyi arttrm olmasndandr.

17. Yzylda Hali'te yerleme alanlar byyor. Eyp bir ehir haline gelmitir. Ve surlara yaklamtr. Kasmpaa bymekte devam etmi, Hasky, Pir Paa, Stlce semtleri birbirleriyle yaknlaarak, tepelere trmanmamakla beraber, Hali'in dou sahiline
yaylmlardr (51). Yedikule dnda Trklerin oturduu byk bir d mahalle meydana
gelmitir.
Galata bu yzylda Trklerle de
meskn olmaa balam, ve geen yzylda
surlar dnda, Tnelle Galatasaray'n Marmara yakasna doru olan gelime daha da artmtr.
Fransz Sefareti buraya 1581 ylnda yaplmt. 1628 de yine Franszlar St.
Louis des Franais kilisesini ina etme iznini almlardr. Bizansllarn Sirkeci ve Hali sahillerine yerleme msaadesi
verdii
Latinler, Trkler geldikten sonra faaliyet merkezlerini Galatasaray'a tamlard.
Bunlar,
17. Yzylda Beyolu'nda yerlemee balamlardr. Bununla beraber bu henz bir balangtr. 1700 de sadece Tnel-Galatasaray
arasndaki caddenin olduu ve bu blgenin
batsnda mezarlklar ve dousunda bostanlar bulunduu biliniyor (52).
skdar bundan nceki yzylda vard snrlar iinde younlamaa devam etmi olmaldr. 17. Yzylda burada yaplan en nemli yap Ksem Sultan'n 1640 da ina ettirdii inili Camidir.
Yabanc seyyahlar skdar'a ayr bir ehir
olarak bakmlardr. Doudan gelen karayolunun bittii bu noktada, 16. Yzyldan tibaren, daha ok misafir etme ve depolama fonksiyonu olan bir ticaret blgesi gelimiti. Evliya, 11 han ve 2060 dkkn bulunduunu, Mihrimah ve Orta Valide kervansaraylarnn 100
er odal veya ocakl olduunu yazar.

35

Gurlitt

- 16. Yzyl

sonlarnda

stanbul.

Boaz sahillerinde Tophane'yi, Evliya 100 mahalleli ve 7 camili byk bir semt olarak tantr.
Bu sahilde Fndkl'ya kadar boydan
boya yallar vardr. Tophane'den sonra, Sal
gnleri pazar kurulduu iin Salpazar adn
alan semtte, Cihangir'le Fndkl arasnda byk bir ar alan bulunmaktadr (53).
Drdnc Mehmet devrinde Beikta Saray
gittike byyerek nemli bir kompleks halini almtr. Boaziinin dier kylerinde Padiahlara ve Devlet byklerine ait bahe ve
yallar artm olmakla beraber ekseri kylerde Rumlar sayca fazladr. Trklerle meskn
olan veya Trklerin okluk olduu kyler, Anadolu ve Rumelihisarlar, Kanlca, Beykoz, Anadolu ve Rumelikavaklar ve Yeniky'dr. Ya-

36

hudiler, Kurueme ve Kuzguncuk'ta ve Or'

taky'de; Rumlar, engelky, Arnavutky ve
Istinye'nin kuzeyindeki kylerde ounluktadr (54). Boaz o srada sahilde toplanm
kk kyler dnda doal grnn ve
yeilliini tamamen korumakta idi.
Burada
sebze ve meyvaclkla geinilmekte, baz kyler de balklk yapmaktadrlar.
Bu yzylda Boazii Uygarl diye nitelenen bir konutsal yerleme dzeni - ki bu 19. Yzylda da
devam etmi saylabilir- kurulmaa balanmtr. Byk ve zengin ailelerin yazlk evleri eklinde ortaya kan yallar, tamamen
aristokratik, fakat su ile konut arasndaki iliki bakmndan esiz bir evre yaratmaa koyulmulardr.

stanbul'un sur iini brakarak denizin kylar boyunca bu ekilde genilemee balamas, phesiz deniz ulamasn da ehir iin
nemli bir faktr haline getirmi oluyordu.
Nitekim 1680 tarihli bir belgede, limanda 1444
kayk ve pereme olduu grlyor. Evliya,
15000 kayk ve peremeci olduunu yazar.
Devlet, kayk seferlerini elinden geldii kadar kontrol etmee uramtr.
skelelerin
tamirini 16. Yzyldan itibaren devlet yapyordu. Kayk ve peremeciler belli iskelelere bal idiler. Belli sayda kii ve cret
almak zorunda idiler. phesiz uygulama bu
esaslardan ok farkl cereyan ediyor, bu yzden her seferinde yeni kararlar ve ceza hkmler alnmak zorunda kalnyordu (55). Bl-

zans anda ehir sularla evrili, fakat gnlk eylemleri karada geen bir yaantya sahipti. 17. Yzyldan itibaren deniz yolu ehirli yaantsnn nemli bir faktr haline
gelmee balamtr.

istanbul'un
bir Trk-slm yaama evresi
olarak tamamen ekillendii ve modern aa gelene kadar olan gelimeler ynnn artk belirgin hale geldii bu yzylda ehrin
fonksiyonel blnmesi aa yukar tespit olmu durumdadr. Konut blgelerinin dal
yukardaki aklamalarda belirtilmitir, istanbul'da yaayan farkl cemaatlerin blgelerdeki younluunu
Mantran gstermitir (56).
ehir nfusu % 40 orannda mslman olmayanlardan meydana geliyordu. Mslman olmayanlarn banda phesiz Rumlar gelmektedir. Bunlar genellikle, istanbul'un eski sekenesi deildir. Bilindii gibi fetihten sonra
ehirdeki Rumlar, okluk Rumeli ehirlerine
srlmt. Buna karlk Adalardan ve Anadoludan Rumlar getirilip yerletirilmiti. Bu
Rum ahali Hali ve Marmara sahillerine dalmtr.
Hali'te Fener'le Cibali arasnda
(Rum Patriklii 1601 den itibaren Fener'e yerlemitir.) Marmara sahilinde, Kumkap
ve
Samatya'da Rum nfus toplanmaktadr. Galata'da Rumlar ounluktadr.
Kasmpaa'da,
Tophane ve Hasky'de de byk Rum gruplar vardr.
Yarmada iinde, deniz sahilinde olmayan ve Rumlarn oturduu tek semt
Mantran'a gre Topkap'dr.
Bunun dnda
istanbul'un zellikle deniz kenarndaki btn
semtlerinde Rum mahallelerine tesadf etmek
kabildir.
ehirdeki ticar faaliyet merkezleriyle ilikisi bakmndan Kasmpaa, Galata
ve Tophane'de younlam olmalar karakteristiktir. Evliya'nn etrafl olarak anlatt gibi, denizcilik, balklk ve bunlarla ilikin olarak meyhanecilik
gibi meslekler
Rumlarn
zellikle uzman olduklar alanlard.
Ege ve
Akdeniz ticaretinin de Rumlarn elinde olduunu ve i ticarette alan ekseri gemi
kaptanlarnn Rum olduunu Mantran belirtiyor. Dier youn bir yerleme blgesi olan
Fener, herhalde Patrikhanenin burada olmasna bal olarak Rumlarla meskn olmutur.
Mslman olmayan kinci grup Ermenilerdlr.
Fatih devrinden itibaren daha ok Marmara
sahilinde yerlemilerdir.
Ermeni Patriklii
1641 ylna kadar Sulumanastr'da kalm, ve
bu tarihten sonra da Kumkap'ya tanmtr.
Samatya, Sulumanastr'dan Kumkap'ya kadar
btn sahil boyunca Ermeni mahalleleri vardr.
Bunun dnda Boaz sahilinde Beikta'la Kurueme arasnda ve kar sahilde
skdar'da Ermeni mahalleleri bulunmaktadr. 17. Yzyl banda stanbul'a Anadolu'dan kaan Ermenilerin ok fazla olduunu yukarda belirtmitik. Nitekim IV. Murat zamannda bunlarn yeniden yerlerine gnderilmesini emreden bir divan kayd vardr (57). Yahudilerin Bizans anda da, Slrkecl'den tibaren Hali sahilinde yerlemi olduunu biliyoruz.
Fatih vakfiyesinde, Hali'te 17 Yahudi mahallesinin ad vardr. Bunlar Bahekap'dan Balat'a kadar uzanmaktadr.
ft
Kaps denilen Bahekap da youn olduklar
ve Yenicami yaplmaa balanrken mahallelerin zorla istimlk edildii, 17. Yzyl kinci
yarsnda cami tamamlanrken evresinde yeni stimlkler yaplarak Yahudilerin buradan
dar karld bilinmektedir. Fakat genel-

19. Yzyl

ba;

Kksu

ve

Anadoluhisar.

likle yine sur iinde, Ayvansaray'dan Cibali'ye ve Hali'in kar sahilinde Hasky'de, Galata'da ve Mumhane'de, Boaz sahilinde de
ehre ve birbirlerine yakn olan skdar, Kuzguncuk, Ortaky ve Beikta'ta oturduklar
Evliya ve Eremya elebi'nin verdikleri bilgilerden anlalmaktadr.

Eminn Beyazt arasnda yerlemilerdir. Srekli olarak byk yangnlarn kmas sonucunda bu yzyldan itibaren ar blgesi ve
yeni yaplan hanlar krgir olarak ina ediliyorlar. Bugn grdmz Kapalar ve evresindeki hanlarn fiziksel grnts esas itibariyle bu yzyldan sonra teekkl etmitir.

Dier aznlk gruplar iinde en nemlisi

Franklardr. Bunlar esas itibariyle Galata'nn
yukar mahallelerinde ve Galata surlar dnda gelimeye balayan Perada yerlemi
bulunuyorlard. stanbul'da Galata'da yerletirilmi bulunan az miktarda Endls'l Arap
ile, arda ve skdar'da ticaretle megul
olan kk bir Iran'l grupu da vard (58). Grld gibi aznlk gruplarn yerleme blgeleri, ehrin sonraki gelimesindeki yaylmalar gz nne alnmazsa, kinci Dnya Savana kadar, hatta ksmen bugne kadar ayni kalmtr.

Buraya kadar anlatlanlar stanbul'un Klsik

Osmanl ann sonunda, devletin politik ve
asker baarszlklarnn, deiik kltrel eilimler yaratmasndan nceki durumunu ortaya
koymaktadr.
ehrin d ekillenmesi sosyal strktrn btn zelliklerini
alacak
bir dorulukla yanstmaktadr.
Bu fizik gr hakknda, binaltyz yetmilerde istanbul'a gelen Batl seyyahlar aydnlatc deskripsiyonlar ve desenler brakmlardr. Josepl Grelot, yarmadaya ve Galata'ya yaylan ehrin btnnn, sk ve kk boyutlu
konut yaplaryla byk kompleksler arasndaki kontrastn ifade eden ilgi ekici bir perspektifle stanbul'u tantyor (59).
Gerekten
de bu kontrast ehrin en byk fizik zelliklerinden biridir.
17. Yzyl stanbul'u bizim 18. Yzyl sonunda ve 19. Yzylda stanbul'a gelen seyyahlarn gravrlerinde grdmz istanbul deildir. Bu yzyln ortalarna kadar karasurlarnn ayakta durmasna
allmtr.
Bu surlar iindeki ehri, stanbul'a 1678 de gelen Cornelis de Bruyn
baheler, serviler, tepeler, renk renk evler,
kkler ve kubbelerle tanmlyor (60). stanbul evlerinin renk renk boyal olmas lgi ekicidir. O yzylda hm naat sisteminin ve
zellikle Bat Anadolu'da karakteristik
olan
renkli badanann stanbul'da da yaygn olduunu gstermektedir. Le Bruyn ehir inin
dar, eri sokaklardan meydana geldiini ve
araba yolunun olmadn belirtiyor.
Yollar
atl veya yayalarn trafiine uygun bir l
tayordu.
Bu yollarn ekseriya kapl olduunu 1613-18 arasnda stanbul'a gelen Polonayl Slmenon syledii halde, Le Bruyn ve
bakalar, ounun toprak olduunu sylyorlar. Herhalde yzyl boyunca kan saysz
yangnlarn ve mtemadiyen az veya ok deien yol snrlarnn devaml bir yol bakmna mkn vermedii kabul edilebilir.
stanbul'un inde arabann tat olarak ok az kullanlmas da karakteristiktir. Halk, Le Bruyn'nn belirttii gibi, nadiren arabaya biniyordu.
Hatta yk tama, arabadan ok hayvan ve
nsan srtnda yaplmaktayd.
Ayn yllarda
Londra'nn ulam sisteminde arabann oynad rol dnlecek olursa, stanbul yol 8trktrnn Avrupann
byk ehirlerinden
farkn douran nedenlerden biri ortaya konmu olur.

Mantran istanbul'un esas itibariyle bir ithalt liman olduunu ve ehrin hemen hemen
hi bir ey ihra etmediini anlatr ve stanbul'u bir cite-ventre olarak niteler. Bu thaltn mparatorluk iinden olan istanbul tarafnda, dardan olan se Galata tarafndadr. Galata ayn zamanda iran zerinden gelen transit eyasnn da topland ve Avrupa'ya gnderildii yerdir.
Genel olarak bu
d ticareti ellerinde tutanlar Franklar, Yahudiler ve Rumlardr. Galata'da yerlemi olanlarn da bu aznlklar olduunu grmtk. 17.
Yzyldan itibaren dier Avrupallar da bu ticaret eylemine katlm olmakla beraber, arac olarak yine istanbullu aznlklar kullanmlardr. Bu yzylda Avrupann gittike gelien ve artk sadece doudan, kara yolundan
gelen eyaya bal olmayan ticar hayatnda
da stanbul, kinci derecede bir merkezdir.
Mantran d ticaret bakmndan Iskenderi'ye,
zmir, hatta Suriye'de Trablussam'n stanbul'dan daha yksek bir d ticaret hacmi olduunu hatrlatmaktadr.
Limann yeri ehrin btn tarihi boyunca
arlarn yerini de tespit etmitir.
Btn
Hali sahilleri ve bunlar Ayasofya-Beyazt aksna balayan ar blgesi gnmze kadar
deimedii, hatta fonksiyonel yerlemesinde de byk farkllklar olmad lin, bunun
ayrntlarna gemek gereksizdir. Yalnz ehir nfusunun artmas ve nceleri bo olan
semtlerde yeni mahalleler teekkl etmesi
gibi nedenlerle bu ticaret blgesinin Beyazt'tan Aksaray'a ve Beyazt'tan Sarahaneba'na kadar uzandn ve orada Fatih'in kurduu aryla birletiini gryoruz. ehrin
han ve kervansaraylar bu blgede, zellikle

37

19. Yzyl

ba;

Bebek.

19. Yzylba;

Kattdilli'det

kar

sahile

bak.

LLE D E V R N D E N III. S E L M ' E

18. Yzyln genel gelimesini
karakterize
eden eilim, ehrin Boazii ve Hali'i kendi
bnyesine organik olarak entegre etmesidir.
Bu yzyl iinde yerleme noktalar ve belki de snrlar ok fazla bymemi olsa bile, Hali, Boaz ve skdar lehine ve sur
ii aleyhine bir nfus dalmas olduunu
gsteren iaretler vardr. Gerekten de 16.
Yzylda, tarih sur iindeki cami ve mescitlerin ehirdeki btn cami ve mescitlere oran % 62,4 ken, 17. ve 18. Yzylda ayn oran
ancak % 45 civarndadr, zellikle Boaz sahillerinde byk bir artma grlmektedir. Ayn younluk tahkikini, yeni emelerin saysna bakarak yaparsak daha da ilgin sonular elde edilmektedir. Bu durum, ehrin bu
yzyl iinde de devaml olarak geirdii, yangnlarla ilikili olabilir. 1716 da Cibali'de balayan yangnda ehirdeki evlerden 1/8 nin
geirdii en byk yangn olduu fade edilmitir.
1727 de yine Balat kapsndan ba-

38

layan yangnda ehirdeki evlerden 1/8 nin

yand tahmin edilmektedir. nc Osman
devri yangnlarnda ehrin byk bir ksmnn,
I. Abdlhamit zamannda olan Cibali yangnnda 20.000 evin yand tahmin edilmitir (61)
Bu byk felketler ehir sakinlerinden bir
ksmn ehir iinden uzaklatrm da olabilir. Yzyl iinde yapld bilinen emelerin ehir iindeki daln yaklak bir gsterge olarak kabul edersek, sur inde yaplan emeler stanbul'da yaplanlarn ancak
% 35 i oranndadr. Oysa byk yangnlarda
emeler de ksmen harap olacana gre,
eer sur iinde geen yzyllardaki nfus oran yaamakta devam etseydi, bu orann ok
daha yksek olmas gerekirdi.
stanbul'da
bu yzylda yaplan emelerin % 20 sl skdar ve Kadky'ne (phesiz Kadky burada nemsiz bir yer tutmaktadr), % 22 sl
Boaziine, % 14 Hali sahillerine (esas ti-

bariyle Eyp ve Kasmpaa'ya), % 9 u Galata ve Beyolu'na yaplmtr. Bu orant, nfusun bu oranlardaki ksmnn bu blgelerde
yaadn deil, fakat yeni younlamalarn
buralarda olduunu, kanmca, ak olarak gstermektedir. Zaten o aa ait deskripsiyonlar,
gravrler ve baka tarih belgeler de ayni
yaylmaya iaret ediyorlar. Nitekim 1680 de
1444 olan kayk says 18. Yzyl sonunda
3996'y bulmutur.
ehrin denize dnmee
balad aktr.
Yine Orhonlu'nun verdii
saylara gre, 1680 de Ayvansaray'dan Samatya'ya kadar 450-500 kayk varken, bu say
1751 de 1274' bulmutur (62). M. Aktepe,
III. Ahmet devrinden balamak zere ehre
yaplan gleri durdurmak iin, btn yzyl
boyunca karlan fermanlara ve belgelere dayanarak ehrin nfusunun devaml artt kansndadr. G.A. Olivier, 1793 de Banliylerin iskn edildiini ve Boaziinde ba ve
bahelerin tahrip edildiini yazmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi, glerin durdurulmak istenmesi mesken skntsna ve iae
zorluklarna bal olarak dnlmelidir. Nitekim I. Mahnud devrinde yaplmas dnlen Sapanca zmit krfezi kanal stanbul'un iaesini kolaylatrmak amacyla gerekletirilmek istenen bir projedir (63).
ou
kere evsiz barksz takmnn bakentten uzaklatrlmas istenmitir.
Sur dna kn
nedenlerinden biri de bu olabilir. Buna ek
olarak ehrin su tesislerinin de ehir iinde
daha fazla younlamaya mkn vermediini
kabul etmek gerekir. 18. Yzylda I. Mahmut
Baheky tesislerini Beyolu yakas in gerekletirmitir.
Kasmpaa, Galata, Tophane'ye su verilmesi, skdar'a III. Ahmet devrinden itibaren srekli olarak yeni su getirilmesi ayn eilimleri gsteren gzlemlerdir. Zaten 18. Yzyl seyyahlarnn gezi notlar zellikle Boazn ehir iinde kazand
nemi ak olarak gstermektedir.

nc Ahmet devri bugn ancak ok soluk

hatralarn grebildiimiz bir stanbul yaratmtr. mparatorluk nisb bir sulh devresine
girmiti.
Osmanl dnyas, Batyla imdiye
kadar olmayan lde karmaya balyordu.
Gerekte Batyla ilikiler sadece Osmanllar
iin deil, fakat daha douda ranllar in
de bu devirde artmtr. Ve Batda 14. ve 15.
Louis devirleriyle, Douda Safav Saltanatnn hametli mimar ve ehircilik uygulamalarnn aa yukar ezamanl bir rneini stanbul'da Lle Devrinde buluyoruz. Yzyln
bu lk eyreinde byk imar hareketi Kthane'de Saadbd kompleksinin (1721/22) de
temelinin atlmasyla balyordu.
Kthane deresinin mecras deitirilmi ve
Hali'in dou yakasnda Baruthaneye kadar
uzanan mermer rhtmlar yaplm ve bu yeni
sun kanal etrafna baheler, havuzlar, kk
kprler arasnda kasrlar
yerletirilmitir.
Ayni evreye dier devlet byklerinin yaptklar kk ve kasrlarn Batda Bahariye srtlarna kadar ktn A. Refik belirtiyor (64),
Alibey ky yaknnda baka bir kasr- hmayun, Hsrevbd vard. Hali'in iki yakasnda da saray mensuplarna ve dier devlet erknna ait baka kkler ina edilmiti. Bunlarn iinde, Eyp'te Valide Sultan kk, kar yakada Karaaa kk ve Tersane bahesi, III. Ahmet'in yaz geirdii yerlerdi. Saray mensuplarnn, Salpazar'ndaki Emnabad'dan balayarak Bebek'teki Hmaynbd'a kadar saraylar Boaz kylarna
sralanmt.

Kandilli kk de yeniden tamir edilmiti. A.

Refik, skdar'daki sahil kk ve saraylarnn
di. yz bulduunu yazmaktadr. ok byk
alanlar kaplayan bu saraylar genellikle ki, bazan tek katl pavyon veya kklerden meydana gelen komplekslerdi. Madame Montague
skdar'daki Aye Sultan saraynn lgi ekici bir deskripsiyonunu
yapmaktadr (65).
istanbul bu badndrc sivil inaat dneminden, Topkap sarayndaki nemsiz bir iki
hacim dnda, hi bir ey saklamamaktadr.
nc Ahmet Devrinin istanbul'a brakt
ve bugn ehir fizyonomisinde yeri olan elemanlar Ayasofya, skdar gibi meydan emeleriyle, antsal bir ka eme ve Divanyol'nun iki tarafnda, Trbe ile arkap arasndaki vezir kompleksleri ve skdar'da Yeni Valide camisidir.

I. Mahmut devrinin ehre nemli bir katks

Belgrat ormanlarndaki su tesislerinin tevsi
edilerek zellikle byk ve sknts ekilen
Galata, Tophane, Fndkl semtlerine su verilmesi olduunu belirtmitim. Taksim'deki merkezden dalan su krk kadar emeyi beslemekte idi. Hekimolu Ali Paa klliyesi gibi son klsik antlar ve yeni bir stil devrinin
al da, I. Mahmut'un saltanatna rastlyor.
Bu yzyl ortasnda ehir iine yeni bir karakter getiren iki byk ant, Nuruosmaniye
ve Lleli klliyeleridir. Fatih camisi de bugnk eklini III. Mustafa zamannda almtr. Sultan camilerinin Anadolu yakasna ynelmesi de, yine bu devirdendir, nce Nurbanu Sultann skdar Yenivalide Camisi,
sonra nc Mustafa'nn Ayazma Camisi,
Birinci Abdlhamit tarafndan Beylerbeyi'nde
yaptrlan Cami ve en son olarak 1805 de
yaptrlan Selimiye camisi ehrin Anadolu yakasnn bugne kadar gelen siletlndekl hakim elemanlar meydana getirmitir. Boazn
dier kylerindeki camilerin byk ounluu da17. Yzyldandr.

Onseklzincl yzyln dier iki karakteristik gelimesinin de ehir tarihi ve fizyonomisi asndan nemi byktr. Bunlardan birisi Lle Devrinden itibaren Trk bahesine, belgelerden edinilen izlenime gre, Fransz saray
bahelerinden esinlenen bir mimar dzen
fikrinin girmesidir.
phesiz islm uygarlnda, blgenin iklim koullarnn da etkisi altnda, suyun hakim rol oynad byk bahe fikri Batdan nce vardr. Osmanl devrinin ilk zamanlarndan itibaren stanbul evresine yaylan byk has bahelerin varln belirtmitik. Fakat Saadbd'ta olduu gibi,
byk su kanallar, bunlarn iki tarafn birbirine balayan kprler, bunlar arasna serpitirilmi kasrlarla yabanc seyyahlara Fontainebleau veya Marly'yi hatrlatan bahe fikrinin stanbul'a Lle devrinde girdii anlalyor. zntyle belirtmek gerekir kl bu bahelerin de en ufak bir izi kalmamtr. Bunun
sebebi baheleri ssleyen yaplarn az mrl malzemeden yaplm olmasdr.
III. Ahmet o zamana kadar krgir olan yaplardan
meydana gelen Topkap saraynn inde sahilde ahap bir kk yaplmasn emretmi
ve anlaldna gre, devrin btn
dier
nemli sivil yaplar bu moday srdrmlerdir. Bu devirden itibaren 19. Yzyln ikinci
yarsna gelene kadar masif krgir yapnn
yerini hafif konstrksiyonlar almtr. Genellikle bu kk ve saraylarla beraber etraflarndaki baheler de yok olmutur.

19. Yzyl

ba;

skdar

Meydan.

istanbul'un antsal tarihinde bu devrin getirdii ikinci yenilik Avrupa mimar ve dekoratif etkilerinin memlekete sokulmu olmasdr,
istanbul'un Batllamaya balamas, nce ne
fikir alannda ne de gnlk yaantda olmutur. Batnn ilk etkileri yap alannda ortaya
kyor.
Bu bahelerin tanzimi, emelerin
dekoratif biimlenmesi, Nuruosmaniye gibi
byk yaplara giren barok etkiler, Avrupa'dan getirilen mhendisler, Bat mimar stillerinden esinlenmi byk asker klalar, nihayet yzyln sonunda III. Selim tarafndan kurulan klann yaknnda muntazam bir grid
sistemine gre kesien yollariyle Selimiye gibi bir mahallenin meydana gelmesi, Batllamann lk fiziksel grntleridir.
Btn bu
gelimelerde henz kltrel adaptasyon gcn yitirmemi bir toplumun dardan gelen
elemanlar zmleyerek kendinin yapt ve direkt taklit srecine girmedii grlmektedir.
Gerekten de Batdan gelen her yeniliin Trk
toplumunca yorumlanmas, bu deimenin balad zaman Osmanl tarihinin en lgi eken devirlerinden biri yapt gibi, stanbul'u
dn dnyann en lgi eken fiziksel evrelerinden biri haline getirmitir.
Sur dnda yeni mahallelerin teekkl, zellikle Boazda I. Abdlhamit'ln saltanatna rastlar. Beylerbeyi'ndekl 4. Murat saraynn yzyl ortasnda yktrlp arsasnn halka satlmasndan sonra kyn gelimee balad
ve 1779 da Abdlhamit tarafndan sahildeki
caminin yaplmasndan sonra Kuzguncuk ve
engelky gibi gayrimslim kyleri arasnda
bir Trk mahallesi olarak nem kazand anlalyor. Yine 4. Murat zamannda Emirgne
Han olunun yerletii yerde bir cami ve eme yaptrarak bir mahalle kurulmasn emreden I. Abdlhamit'tir.
Ayn padiahn Bykdere'de, sahilden arkadaki
mesire yeri
olan Krkaa'a kadar bir yol yaptrm olduunu reniyoruz (66). skdar'n Doancflardan teye, Haydarpaa'ya doru gelimesi
nc Selim'ln Eski Kavak saray kompleksini yktrarak, yeni Selimiye klasn buraya
yaptrmas ve Selimiye mahallesini tesis et-

mesinden sonradr. Yine de Haydarpaa ayr bir yerleme blgesi haline bu devirde
gelmemitir. Kadky'nde Yourtu deresine varmad anlalyor, inciciyan, Fenerbahe'de Hasbahe ve Padiah Kasrnn ve burunda bir fenerin bulunduunu, arkada Kartal, Pendik ve Gebze'ye uzanan yollarn bulunduunu yazar (67),
Fakat burada kayda
deer bir yerleme yoktur.
ehrin gelimekte olan bir dier blgesi, Galata surlarnn dndaki Beyolu'dur. Beyolu bir yandan Tnel-Taksim caddesinin ki
tarafnda, bilhassa Kasmpaa'ya doru, bugnk Balkpazar blgesinde gelime gstermitir. Boaz tarafnda ise Boazkesen'de ve
Cihangir'de Tophane ile birlemitir.
Ayn
ekilde Fndkl'nn da, sahildeki byk yallar dizisinin arkasndan Ayazpaa'ya doru
kt anlalyor. Tevikiye'de, yzyl sonlarnda bir cami
yaplmasna bakarak Beikta'taki yerlemenin yukarya doru uzanmaya balad kabul edilebilir.
phesiz bu
gelimelerin seyrek, baheli krsal yerleme
karakterinde olduu dnlmelidir.
18. Yzylda stanbul, dier bir yn ile gelecek yzyln kozmopolit mimar evresine hazrlanyor : bunu yeni yaplan byk asker
yaplarda gryoruz.
Bunlarn inde I. Abdlhamit zamannda Cezayir'll Hasan Paann
Kalyoncu klas gibi katl, masif bir yap
(1782), ve III. Selim'ln Halcolu'nda yaptrd iki katl azametli Humbarahane Klas,
yine nc Selim'ln Tophane ve Selimiye'deki byk klalar, Halil Paann Takslm'de
1780 de yaptrd Topu klas ve ehrin daha uzak yerlerine, rnein Kulell'ye, Ayazaa'
-ya yaptrlan klalar, ehrin gelecekteki fizyonomisini etkileyecek gelimeleri hazrlyorlar. nk bu yaplarn byk bir ksm eski Hasbaheleri, Saraylar ykarak onlarn yerine yaplmlar, 19. Yzylda da yerlerini daha deiik stillerde baka klalara brakmlardr.
III. Selim devri, 18. Yzyl boyunca yava yava farkna varlan Bat stnln hazrlayan koullar, bilinli olarak Trk toplumu-

39

Halicin bugnk grn

na maletme abasnn younlat bir devirdir. Bu devrin istanbul'unun bir fiziksel
evre olarak en gzel deskripsiyonunu Melling'in desenlerinde buluyoruz (68). Meydana gelmesine kendisinin de, Hatice Sultann
mimar olarak katld bu istanbul, 19. Yzyl banda yle gzkyor: Eski ehir surlarla evrili olmakta devam ediyordu. Sahil
surlarnn III. Ahmet zamannda tamir edildiini biliyoruz. Surlarn Marmaraya ulat
nokta henz klahlarn koruyan Yedikule
burlarnn meydana getirdii pittoresk kompozisyonla belirmektedir (69). Sarayburnu'na
kadar devam eden surlarn nnde herhangi
bir yerleme yoktur.
Eski Hali

40

STRKTRNE

l deimeler gerekiyordu, bu bir lm-kalm

sorunuydu, ve 19. Yzyln koullar iinde
gerekletirilmesine allmt.

II. Mahmut, babas gibi yenilik taraftar olan

bir hkmdar olmakla beraber, istanbul'un
byk Osmanl gemiinin fiziksel yapsna
sahip olduu son yllar, gene onun zamanna
rastlar. Byk bir tarihin yaratt madd ve
manev ortamn, deien ve hergn arln
daha fazla hissettiren d koullarn basks
karsnda daha fazla dayananyaca, onun
zamannda btn aklyla ortaya kmtr.
Osmanl toplumunun strktrnde, geleneksel
dncenin kolay kolay hazmedemiyecei kk-

stanbul'un 17. ve 18. yzyllarda nfusunun

mtemadiyen artmad, II. Mahmut zamannda yaplan bir nfus tahririnden anlalmaktadr. Rus seferi dolaysiyle ekmek vesikas
vermek iin yaplan bu yazmda, istanbul, Galata ve skdar'n toplam nfusu, Ltfi tarihine gre 359.000 e kmt (70). Bunun
btn ehir iin 400.000 civarnda olduu kabul edilebilir. II. Mahmut'un saltanatnn sonlarnda istanbul iin ilk mar plan saylabilecek olan bir alma, Moltke tarafndan ha-

S L M STRKTRNDEN

BATI

zrlanyor. Bylece Tanzimat'la beraber ehirlerin dzenlenebilecei fikri de uygulama

alanna konuyordu, imar plan ad altnda teklif edilenler ehir iinde doru ve yeter genilikte yollar almas ve baz meydanlar
dzenlenmesi eklinde olmu olmaldr. Moltke'nin 20 arn geniliinde yollar almasn
istedii anlalyor (71).
Gerekten de atl
aaba ulamnn bile g yaplabildii istanbul yol strktrnn en nemli sorunu, uzun
bir sre, ana ynlerdeki trafik arterlerinin almas olmutur. Moltke'nin isteklerine ulaamad grlyor. Nitekim bundan bir sre
sonra, 1848 de kabul edilen esaslarda, yollar
iin nerilen en fazla genilik 10 arn idi
(72).

Moltke'nin hazrlad 1837 tarihli bir stanbul Haritas vardr (73). Bu harita, geen yzylda Kauffer'in yapt ve sonradan tamamlanarak 1822 de yaynlanan plandan sonra istanbul'un ilk etrafl haritas saylabilir (74).
istanbul snrlar, bu haritaya gre II. Mahmut'un son yllarnda yle tesbit edilebiliyor : Yedikule'deki mahalle istisna edilirse,
karasurlarnn d hemen hemen iskn edilmemi durumdadr. Sadece Mevlevihane kap dnda ve Takiyeci mahallesinde bir iki
sokak teekkl ettii grlyor. Sur iinde
Bayrampaa deresi vadisinin Langa'ya kadar
uzanarak orada kanallara ayrld grlyor.
Bayrampaa vadisi ve Langa bostanlktr. Yedikule ile Topkap arasndaki sura paralel e-

rit yine bahe ve bostanlktr. Ve bu iskn

edilmemi olan Davutpaa'ya kadar uzanmaktadr.
ehir iinde, bundan baka, byk
boluklar olarak Atmeydan, byk klliyeler
(ki bunlara henz duvarlar inde bulunan Yenicami klliyesini katmak gerekiyor) ve duvarlarla evrili Eski Saray alan vardr.
II.
Mahmut tarafndan 1838 de alan ilk yaya
kprs, Unkapan ile Azapkap arasnda gsterilmitir. ehrin iki yakasn bir kpr ile
birletirmenin de, Moltke'nin hazrlad imar
plannda olduu tahmin edilebilir. Hali'teki
kayk trafii iin kprnn altnda iki geit
braklmt. Kpr Azapkap camisinin nne, yani bugnk Unkapan kprsnn otur-

41

M- >8

fici! i cin bugnk

grn

du yere geliyordu. Bu srada Azapkap ile

bugnk Perapalas'n altndan geen bir hattn Hali tarafnda kalan arazi, Tersane dnda yeillikten ibaretti. Tnel'i Galatasaray'a
ve Taksim'e balayan yolun Tarlaba'na inen
tarafnda mahalleler teekkl etmi durumdadr.
Hali'in stanbul yakasfnda, surlarla
Eyp arasndaki baz yallarn henz mevcut
olduklar grlmektedir. Boazn Rumeli kysnda, Kabata'la Taksim arasnda ekilecek
bir izginin, yani bugnk Kazanc Yokuunun
Batsnn dolmu olduu grlmektedir. Kabata le Dolmabahe arasndaki sahilin arkas henz iskn edilmemitir. Boazn kylar ise hemen hemen iskn edilmi durumda-

Eski

42

Iiali

dr. Bu yerleme stinye'den sonra Kalender'e

kadar ince bir sahil eridi eklinde devam etmektedir. Anadolu yakasnda her zaman olduu gibi, yerleme, daha seyrektir.
skdar'da youn yerleme, skdar-Kadky yolu ile deniz arasndadr. Selimiye mahallesi
bu yerleme iinde deiik karakteri ile belirmektedir.
Moltke'nin ehir plannda, orduda bir sredir
yaplmakta olan slahatn ifadesi olarak, ehrin evresine ve yeni yerleme alanlarnn siletine hakim olan byk klalar, boytlariyle kuvvetle belirtmektedirler.
Bunlarn ba
lcalar sur dnda Rami iftlii Klas, Maltepe Asker Hastahanesi, Halcolu'nda Hum-

baraclar Klas, Maka Silhhanesi ve Taks m Klas ve Gmsy Tfeklanesidir.

stanbul'un bu yzyl iinde snrlarnn geliir esini mevcut haritalardan istifade ederek
tesbit etmek kabil olmaktadr. Bu gelimenin
sirktrel zelliklerini belirtmeden nce, bu
belgelerden istifade ederek gelimeyi genel
hatlarla zetlemek istiyorum : 1851 tarihli ve
1/2500 Zira Osman mikyasl bir ehir haritasnda, Moltke'nin haritasnda grdklerimize ek olarak Bakrky'n olduka byk bir
mahalle olduu belirtilmitir. Bu mahallenin
B zans devrinden beri mevcut olduunu biliyoruz. Karaky kprs de o sralarda ina edilmi bulunuyordu. Beyolu yakasnda

eskilere ek olarak Gmsy asker lastalanesi, Takla ve ilk Mektebi Harbiye g

rlmektedir.
Taksim Klasnn karsnda
Talimhane bo olmakla beraber, Taksim'den
Harblye'ye giden yolun Bat kenarnn Harbiye'ye kadar uzand grlmektedir. Pangalt
veya Nianta henz teekkl etmemitir.
skdar, geen yzy.ldan beri Tunusba'nda
donmutur.
Burada Karacaahmet'in yerlemeyi kat olarak snrlad grlyor. Kadky, bu tarihte koyun hemen arkasnda Altyol'a kadar uzanmaktadr. Bahariye ve Moda'da baheler iinde ok seyrek evler gsterilmitir. Bu bymenin Abdlziz devrin-

de vard snrlar, C. Stolpe'nin yzyl ortasnda hazrlayp 1882 ye kadarki dzeltmelerle neredilen plannda buluyoruz (75).
Sur
dnda Yedikule, ortalama 20 hektarlk bir
alan kaplayan bir byk mahalledir. Surlar
dndaki mezarlk alanlar arasnda Ermeni ve
Rum lastahaneleri ve Mevlnakap Takiyeci
mahalleleri vardr. Hali'in stanbul yakasnda yerleme, imdiye kadar srarla bo duran Ocaklardan itibaren genilemekte ve
bir iki yol boyunca Rami iftliine kadar uzanmaktadr. Galata yakasnda, Torsane'den ve
Aynalkavak Kasrndan sonra sahilden pek
yukarya sirayet etmemi Hasky ve Pirpaa

mahalleleri uzanmaktadr. Bundan sonras asker tesislere aittir. Baruthane'de,

ieriye
doru kiremit imalthaneleri
uzanmaktadr.
Beyolu tarafnda, Gmsuyu'nun altnda yeni Gazhane tesislerinin yerletii grlyor.
Gmsy Klas ile Kabata arasnda da
yeni mahalleler teekkl etmee balamtr.
Talimhane henz bo olmakla beraber onun
alt ksmlarnda Tatavla ve Aya Dimitri Rum
mahalleleri bulunmaktadr. Harbiye yolunun
batsnda yeni yap bloklar teekkl etmi
ve bu sra Pangalt'ya kadar uzanmtr. Harbiye ve Nianta arasnda da Abdlziz devrinde mahalleler kurulmaa balanyor.
Bu

43

yeni mahalleler, bugnk Nianta kavanliky'de kk bir mahalle grlmektedir. Doldan Tevikiye'ye doru dnmektedirler. Femabahe ve Maka srtlar henz dolmamtr. skdar'da, Eski Validenin stnden Bulgurlu'ya giden yol zerinde yeni bir mahalle
teekkl etmitir.
Salacak ve hsaniye'nin,
younlat grlmektedir. Bu srada Haydarpaa Asker Hastalanesi yaplm bulunuyordu. Fakat bundan tesi Kadky'e kadar botur. Kadky henz Yourtuya kadar uzamamtr. Kadky'n 1860 da geirdii byk yangndan sonra fazla bymedii
grlyor. Bununla beraber bu tarihten sonra, daha dzgn bir yol strktr iinde abuk geliecektir.
Stolpe haritasnda sur iinin geirdii en byk deiikliin, yeni tren yolunun, Sarayburnu'ndaki sahil saray ortadan kaldrarak Teodosys zamanndan beri btnln koruyan
d sur izgisinin paralanmas olduu grlyor.
Bylece, Osmanl Devletinin beyni
olan Topkap'nn bile paralanmas, mparatorluun iinde bulunduu
deime srecinin
kkl niteliini gstermektedir. ehir iinde
nfus younluu artmam olmaldr.
Tren
yolu ile Yenikap arasnda bir mahalle teekkl etmi olmakla beraber, Lnga, Yenibahe
ve Mevlnakapya kadar surlara paralel eritte bir ok boluklar vardr.
Abdlziz devrinin sonuna kadar istanbul snrlarnn geirdii bu deiiklik, bize ehrin
gelecekteki byme ynlerinin eilimlerini belirtmektedir. 1845 de Abdlmecid'in annesinin yaptrd Karaky (veya Valide Sultan)
kprs ile iki ayr karakterli ticaret blgesi
birletiriliyordu.
Bu kpr, yapld andan
itibaren, esas sirklasyon arteri olmutur. Osmanl toplumunun hayatnda, Batnn, Bat ile
ticaretin, Bat ile ekonomik ilikilerin younluu arttka Galata ve Beyolu'nun bydn ve istanbul'un btn tarihi boyunca gryoruz.
Bundan byle Galata ve Beyolu
sadece Mslman olmayanlara deil, fakat
Batllaan Trklere de alyor.
Gerekten
de Galata yakasnn gittike bymesi Osmanl dnyasndaki deiiklikleri sembolize etmektedir.
Abdlmecit ve Abdlziz'in saltanatlarnda,
imdiye kadar olduu gibi, sadece bir takm
asker tesisler, ordunun slah ile ilgili kurulular deil, fakat, Tanzimat'la beraber, yeni
bir kanun dzeni, yeni bir retim dzeni ve
endstri rnleri istanbul'a giriyordu. Bu gelime srasnda Sarayburnu'nun deimesi ilgi ekici bir olaydr. II. Mahmut'tan itibaren
surlar iindeki saraylarn itibar azalmt. Eski saray oktan gzden dmt. II. Mahmut yazlar uzun bir sre, Beikta saraynda kalyordu. Osmanl donanmasn yenileme teebbsleri srasnda, 1855 te Yal Kknn yerine ingilizlerin kurduklar bir fabrikada gemi makinesi yaplmas teebbslerine
giriilmiti. Abdlziz'in ilk saltanat yllarnda Topkap Sahilsaray da byk bir yangn
geirmiti.
1874 de alan Edirne-lstanbul
demiryolunun, sarayn bu ksmn ortadan kaldrmas padiah tarafndan kabul edilince, tren
gzerghna rastlayan Sirkeci ile Ahrkap arasnda sahil surlar, baz kk ve kasrlar ve
bu arada III. Murat yaps incili Kk ortadan
kalkntr. Trenin geirilmesi srasnda Yal

kkndeki fabrikada tersaneye kaldrlmt.

Bylece demiryolu,
istanbul'un en nemli
zelliklerinden birini yokederek, sarayla denizin ilikisini kesmi oluyordu. Fakat o zaman iin, fonksiyonel bakmdan, bunun ehir
bnyesine byk zarar olduu sylenemez.
nk yarmadann bu ksm, zaten hibir zaman, padiahlarn zel yaantlarnn dnda,
ehir hayatna katlmamt. Padiahlar Topkapy kullanmaktan vazgetikleri zaman, tren
yolunun gemesine mni olacak tek engel, estetik veya tarihi bir engel olabilirdi. Bu ise
o gn iin sz konusu deildi.
ilk defa II. Mahmut'un son yllarnda stanbul'un bir byk ehir olarak zel trafik sorunlar olduu ortaya kmtr. Bu, ehrin
d dnya ile ilikisinden nce, kendi iinde yeteri kadar balanabilmesi sorunuydu, istanbul'da ilk buharl gemiyi 1829 da padiah
satn almt. 1838 de Tersane'de ilk buharl gemiler yaplmaa balanmtr. II. Mahmut'un saltanatnn son yllarnda Boazda Rus
ve ingiliz gemileri halk tayorlard, ilk defa 1844 de. hkmet Fevaidi Osmaniye ad
altnda meydana getirdii kurulula, sadece
yaz aylarnda ve kalabalk kylere olmak zere, Boaza iki vapur tahsis etmiti. 1845 ten
sonra, ilk yazl kl sefer skdar'a balamtr. Aradan be yl getikten sonra, skdar'a gnde drder sefer yapan iki gemi ayrmak zorunluluu ortaya km bulunuyordu.
irketi Hayriye btn devlet byklerinin abas ve katks le 1850 de alt vapurla kurulmu ve 1859 da buna alt vapur daha eklemek zorunda kalnmtr. 1858 de Kabata'la
skdar arasnda ilk araba vapuru seferi yaplmtr. Bunlarn says yl iinde drdt- kmak zorunda kalmtr (76). Abdlziz
devrinde Beyolu'nun gelimesi sonunda.
1871-1874 yllar arasnda Tnel almtr. O
srada Yksek Kaldrm'dan gnde 40.000 kiinin kt hesaplanarak, tnelin inaatnn
ok krl olaca dnlmt. Tnelin almasndan iki yl sonra ise Eugne Henri Gavand adl bir Fransz mhendisi Kumkap Niancas - Soanaa - Beyazt - Eminn - Karaky - Tophane - Dolmabahe - Beikta Ortaky yolunu takip edecek ve Hali'i bir
kpr ile geecek bir tnel projesi teklif ediyordu.
Bu tnelin bir de Karaky-Beyolu
blm vard.
Tnelin Kumkap'dan bala-

masnn sebebi ise, ayn mhendisin Yedikule ile Sarayburnu arasnda teklif ettii 3670
m. uzunluunda ve max. 600 metre geniliinde byk liman idi. Bylece liman demiryolu ile birleiyordu.
Demiryolu bir tnelle Hali'in altndan karyakaya geecekti
Gevand, bir de Hali'in zerinden kpr ile
geecek, Kilyos'a kadar uzanacak ikinci derecede bir hat teklif ediyordu (77). Istanbul'u bugn grdmz ehirden tamamen farkl
bir hale sokacak bu proje gereklememitir.
Bununla beraber, ehrin btn gz nne
alnarak tren, liman ve i ulam yollarn kombine eden baka bir proje de bugne kadar
istanbul'da gerekletirilememitir.
Szn
ettiimiz devirden daha sonra olmakla beraber, bu vesile ile gereklememi byk
ulam projesini daha hatrlatalm : Bunlardan biri 1900 da yine bir Fransz mhendisi
olan Anodin'in, Kandilli - Rumelihisar veya
Sarayburnu - skdar arasndan geerek Rumeli ve Anadolu demiryollarn
balayacak
Boaz kprs teklifidir. Yine 1900 da, Hisarlar arasnda yaplmas dnlen ve Hamldlye kprs adn tayacak bir ekzotlk kpr
projesi padiaha takdim edilmitir (78). 1913
de ise, Gavand'n projesinden daha mtevazi
ve Beyazt' iliye balayacak bir tnel, bir
Alman firmas tarafndan
teklif edilmitir.
Haydarpaa'da sonlanan istanbul - izmit demiryolu tamamlanmas da 1873 de oluyor. Bununla beraber Haydarpaa istasyonunun ve
liman tesislerinin inas, ancak yzyl sonunda kabil olmutur.
Abdlziz devri, ehrin yeni aa yakacak
alt yap tesislerinin byk bir ksmnn kurulmaa balad devirdir,
istanbul'da atl
tramvay irketi 1869 da kurulmutur. Dolmabahe Gazhanesi 1874 de tesis edilmitir. II.
Abdlhamit devrinde bu tesislerin gelimesi
ve yenilerinin kurulmasna paralel olarak, Endstri ncesi istanbul'unun yava yava ortadan kalkmaa balad grlyor.
ehir iinde, Avrupa'dan esinlenerek
daha
muntazam yollar ve meydanlar dzenlemek
istei ve bunu gerekletirecek
rgtlerin
varl, ak olarak, bir Belediyenin kurulmasna balyd. ehir sorunlarna bir are bulmak ve imar eylemlerini gerekletirmek iin,
ili- belediye veya ehremaneti 1855 de kurul-

mu ve stanbul, 14 Belediye dairesine taksim edilmitir (79). O srada bu ondrt dairenin byk bir ounluunun ehir surlar
dndaki blgeler olmas ilgi ekicidir.
stanbul ve Bild- Selse'ye tekabl eden daire says be idi. Dierleri 18. ve 19. Yzylda gelimi semtlere tahsis ediliyordu.
Bu
rgtn kurulmasndan ay sonra, en nemli ilerinden biri sokaklarn kaldrmlanmas
olan intizam- Belde Komisyonu kurulmutu.
Belediye dairelerinin en nls ise, 1858 de
bamsz olarak o srada ehrin en uygar semti saylan Beyolu'nda kurulan Altnc Daire
idi. Bu dairenin grevleri arasnda kadastro
yaplmas, sokak ve caddelerin geniletilmesi,
bina inaatn kontrol ederek krgir olmalarn
salamak ve parklar amak vard.
O srada Galata ile stanbul arasnda younlam
olan ulamn rahatlamas iin Karaky meydannn yeni istimlklerle geniletilmesi bu
Daire tarafndan yaplmtr. ehir meydanlarnn teekkl ve yollarn geniletilmesi o
yllarda balar. Eski ehrin tek yolu olan Dlvanyolu'nun geniletilmesi ve bu srada Kprl klliyesinin tra edilmesi o sralarda olmutur.
Seraskerlik Kaps nnde Beyazt
meydannn dzenlenmesi de, ilk defa 1870 de
yaplmtr.

Tanzimat'n ilnndan sonra Abdlmecit ve Abdlziz, bugnn stanbul'unun grnn etkileyen ve Avrupa bakentlerinin kral havasn Osmanl bakentine getiren geni bir saray inaatna girimilerdir. Bu saraylarn birincisi, Abdlmecit'in 1853 de, eski Beikta
saraynn kalan ksmlarn yktrarak arsasna yaptrd Dolmabahe saraydr.
Ahap
Kksu Kasr da, onun tarafndan 1857 de
yeniden ina ettirilmitir. Abdlziz, bunlara
1865 de Beylerbeyi ve 1874 de raan saraylarn katmtr. Bu saraylarla beraber Sultanlar tarafndan kark stillerde baka sahil saraylar da ina edilmitir. Geen yzyln Boaza dnk gelimesi, bylece Boaziinin
kk boyutlu konut yaplaryla rahatsz edilmeyen doal karakterini ortadan kaldryordu.
Bu saraylara Bezmialem Sultann balatt
ve olunun 1853 de tamamlatt Dolmabahe
camisini, raan'da Mecidiye camisini, Ortaky camisini de katmak gerekir.

lleri ve stilleriyle Baty stanbul'a getiren bu yaplara, sur iinde de bakalar katlyordu. mparatorluun idar alanda yeniden
rgtlenmesi ve yeni bir eitim dzeni kurulmasyla ilgili olarak ou Neoklasik stillerde,
nezaret binalar ve okul binalar ina edilmitir. Divanyolu'nda II. Mahmut'un olu tarafndan tamamlanan Ampir stilindeki trbe ve sebili ile balayan bu yeni yaplarn en nemlileri arasnda Abdlmecit zamannda Fossati
tarafndan Inaasna balanan ve Ayasofya'nn nnde Bab- Hmayun ile Sultanahmet
camileri arasna yerlemi olan kolosal lyl ilk Darlfnun binas gelir. Sonradan
Adliye olarak kullanlan ve 1933 de yanan
Neogrek stilde yaplm olan bu yapnn, stanbul silueti iin adeta bir felket saylabilecek olan gvdesinin yokolmu olmas, kanmca, sevinilecek bir olaydr.
II. Mahmut
trbesi
karsndaki keye yaplm
olan
ikinci niversite binas da, 1870 de yaplmtr.
Bugnk niversite merkez binas olan Seraskerat, Abdlziz devrinin dier byk bir

19. Yzyl

ba;

Sarayburu,

Yal

Kk.

yapsdr.
Avrupa stili yaplarn ehrin en
ok Osmanl kalan kelerine din yaplarla
beraber girdii grlyor. 1851 de Hrkaierif klliyesi, 1871 de Neogotik Valide camisi
artk ehir karakterinin dnmnn kkl
bir sre sonucu olduunu gsteriyorlar. Yukarda adlar geen btn byk ehir evresi klalar da, bu iki padiahn zamannda eklektik stillerle yeniden yaplmlardr. Bugn
olmayan Taksim Klas, Takla, Gmsy
Klas ve yeniden yaplan Maka Silhhanesi, Abdlziz devri yaplardr,
istanbul'un,
byk fedakrlklar pahasna da olsa bu modern imparatorluk merkezi olduunu ispat etmesine ihtiya vard.
Eski stanbul'un yok
olmas ve yerine yenisinin gelmesi, nne geilmez bir akibet olarak grlyor.

II. Abdlhamit'in saltanat, devletin

btn
alanlarda Batya mahkm olduu ve yenileme
abasnn da o oranda glendii bir devirdir.
Devrin en byk imar baarlarn gsteren
ehri Paris'ti. Abdlhamit, Paris Belediyesinin bir mhendisine ehir ii imar planlar
smarlamtr. Geri bu teebbsler bir sonu vermemise de eilimler karakteristiktir.
Abdlhamid'in saltanatnn sonlarnda stanbul
iin gelime planlar hazrlayan da, bir dier
Fransz mhendisidir. Onun tavsiyesi ile Divanyolu Beyazt'tan Aksaray'a uzatlm ve
Yenikap ile Unkapan balanmtr.
Ergin,
Aksaray, rr, Ishakpaa ve Beyazt yangn
yerleri iin yaplan mevzi planlarn bu mhendis tarafndan
hazrlandn
kaydetmektedir (80).

Abdlhamit zamannda bugnk stanbul fizyonomisine katlan en nemli tesislerin, liman

ve demiryollar ile ilgili olanlar olduu sylenebilir.
Bugnk Sirkeci istasyon tesisleri,
1887 de tamamlanmtr. Haydarpaa Gar ve
yardmc tesisleri, 1909 da Mimar Cuno tarafndan Alman Neo-Rnesans stilinde ina
edilmitir. Gerekli depolama tesisleriyle beraber ilk yaplan liman Galata'daki idi. 1895
de tamamlanan ilk ksmn rhtm uzunluu
758 metre di. Bunun yars kadar olan Sirkeci rhtm, daha byk antrepo tesisleriyle
1900 da tamamlanmtr. Haydarpaa liman
1899-1903 arasnda mendirekle beraber ina

edilmi ve depo alanlarnn yansra iki silo

ina edilmiti (81). ok yakn zamanlara kadar istanbul'un mesire yerlerinden biri i l a n
Haydarpaa, demiryolu ve liman tesisleri, silo ve depolariyle bir ka yl iinde ehir giriinde endstriyel karakteri en kuvvetli nokta
haline gelmitir.
Bu byk bir deimeydi.
Liman ve demiryolunun ehir bnyesine katld yerlerin, ehrin tarihi gelimesinin sonucu olduu ak olarak grlmektedir. Galata ve Sirkeci rhtmlar ve liman tesisleri,
Byzantion ve Sykae'nin limanlarnn
olduu
yere yerleiyorlar. ehrin denizle ilikisi ayni noktalarda olmakta devam ediyor. Demiryolunun Sirkeciye gelmesini de, liman yerlerinin deimemesine ve ehrin bir liman
ehri olarak kabulnn, dolaysiyle demiryolu
ile liman arasndaki ilikinin kurulmas zorunluluuna balyarak dnmek gerekir.
Bugnk snrsz gelimenin bu yerleri tamamen yetersiz ve olumsuz bir durumda brakaca, yzyl banda tahmin edilemezdi. 19.
Yzylda ehrin sanayi blgesinin teekkl
de, liman ve demiryolu gibi, ehrin tarihi gelimesinin doal sonucudur. stanbul'da bugnk sanayi alanlarnn dalna baklacak
olursa bunlarn iinde olduka nemli bir ksmnn Eminn, Fatih ve Eyp ilelerine yerletii grlecektir (82). Eminn ve Fatih
ilelerinde grlen sanayi yerlemesi, stanbul limannn Sirkeci ile Balat arasndaki tarih fonksiyonunun sonucunda ortaya kmtr. Gerekten de burada toplanan sanayi kollarnn balcalar, Gda ve Mensucat sanayileridir.
Matbaalar da buraya toplanmtr.
Hali boyunca Eyp'e doru uzan, stanbul
limannn zorunlu bir gelimesi olarak kabul
edilmelidir.
Hali'in bir sanayi alan olmasnn tohumu, Fatih'in Kasmpaa'da kurduu
ilk tersane tesisleridir. 19. Yzylda tersane
tesislerinin gelimesine bal olarak daha ok
asker ihtiyalarn karlanmasna dnk baz sanayi tesisleri de meydana getirilmitir.
1828 de Eyp'te Ritehane ve iplikhane Krhanesi ad verilen bir Halat fabrikas ve Feshane, yktrlan sultan saraylarnn arsalar
zerine kurulmutur.
II. Mahmut'un Feshanesi, 1868 yangnnda yandktan sonra yeniden kurulmu ve burada kuma imline balanmt. Tersanenin, II. Mahmut zamannda
ok faal olduunu ve Amerikadan getirilen

45

mlhem ve resimlerinden anlald

kadar,
demir konstrksiyonlu geici bir sergi binas
iinde Sergi-i Osman almt. Avrupada
ilk ulusal sanayi sergisinin
yzyl banda
Franszlar
tarafndan
ald dnlecek
olursa, Osmanl idaresinin Batya yetime ifadesinin ok ge ortaya kmad ileri srlebilir.
Fakat bu isteklerle toplum strktnn potansiyeli arasnda biiyk bir dengesizlil- vard.

19. Yzyl

ba;

Taksim.

bir mhendisin burada buharl gemiler ina

ettiini belirtmitik. zellikle Sultan Abdlziz zaman bu gemi ina sanayinin byk bir
azimle ele alnd ve Osmanl Donanmasnn
Avrupann ikinci donanmas olduu kansn
uyandracak younlukta abalar sarfedildii
bir devirdir. Sultan Aziz'den sonra, ekonomik
ve politik nedenler ayni sanayileme abasnn gsterilmesine engel olmua benzemektedir. Buna karlk ehrin ticar alanlar, ounlukla Galata'ya bal olarak genilemitir.
Fakat o zamandan bu yana, Hali'in her iki
tarafnda kontrolsuz bir kk sanayi yerlemesinin nne geilememitir.
Bu yzyln

19. Yzyl

ba;

Eyp.

banda Odnkaps, Unkapan arasnda ehrin minareleriyie boy len yksek fabrika
bacalar vard.
Abdlhamit zamannda ehrin liman ve demiryolu tesislerinin yansra, dier alt yap
tesisleri de tamamlanmaa allmtr. letme imtiyazlarnn ok uzun sreli mukavelelerle yabanclara veya aznlk mensuplarna
verildii su ve gaz irketleri, yzyln son seneleri kurulmutur.
Osmanl imparatorluunun sanayi uygarlna
katlma arzusunun, Abdlziz zamannda glendii grlyor.
1863 de Atmeydan'nda,
Avrupadaki Uluslararas
Sergi binalarndan

ehrin mimar fizyonomisi, Birinci Dnya Savandan nce iki yeni stilin katksyla biraz
daha deimitir. Daha nceki yllarn Neoklasik ya da eklektik stillerine ek olarak Avrupa Art Nouveau akmlarnn etkisi, zellikle Abdlhamit'in saray mimar olarak alan
Raimondo d'Aronco zamannda artmtr. Abdlhamit saltanatnn son yllarnda ve Sultan Mehmet Reat zamannda ise, Mimar Kemal ve Vedat Beylerin Trk Neoklasik yaplar mill kaynaklara dnmek isteyen bir silkinme ortamnn akisleri olmutur, istanbul'daki son byk Neoklasik yaplardan biri, 1882
de Hamdi Bey zamannda tamamlanan Arkeoloji mzesiydi. Bugn istanbul Erkek Lisesi
olan Dyunu Umumiye binas, Haydarpaa lisesi olan Tbbiyeyi ahane yzyl sonunun Art
Nouveau ile beslenen znel mimar esprisiyle meydana gelmilerdir. Bundan sonra bir
sre Byk Postahane, Atmeydan'nda sonradan Tapu Dairesi olan Defterhane ve Sultan Mehmet Reat zamannda yaplan be
vakf hanndan biri olan, Bahekap'da Drdnc Vakf Han gibi yaplar, Avrupada btn ondokuzuncu yzyl boyunca
denenmi
bir sreci tekrar ederek, deiik ynlerde rgtleen bir toplumun ortaya kard yeni
fonksiyonlar, mill biim gelenekleri iinde
zmee alyorlard.
II. Abdlhamit devrinin eklektisizminin bu gne kadar gelen en
gzel rnekleri, Bankalar caddesinde ve istikll caddesinde bulunmaktadr.
19. Yzylda evrensel bir deime srecine katlan
Osmanl leminin bu karakteristik yollarnn,
gnmzde yokedilmesi, tpk Boaziinin yokedilmesi gibi ehir tarihi iin byk bir kayp
olacaktr. Bu devrin krgir konutlu tipik mahalleleri Kumkap, Balat gibi semtlerde henz yaamaktadr.

II. Abdlhamit devrinin ehir strktre katt son gelime, Yldz kompleksinin yaplmasdr.
Osmanl Sultanlarnn Yldz tepelerine yerlemeleri, 18. Yzyl sonunda Mihriah Sultann burada yaptrd bir kasrla
balamt. II. Mahmut da buraya Yldz simli bir kk yaptrmt. Bundan sonraki Sultanlar
tarafndan yaplan
eklerle byyen
kompleks, Abdlhamit tarafndan yeni idar
merkez olarak seilmi, ve saraya mze, tiyatro gibi elemanlar eklendii gibi, bu tepeye
Hamidiye Camisi ve civarna Erurul ve Orhaniye Klalar ina ettirilmitir.

Birinci Dnya Savandan nce ehrin Boazii, Beyolu ve Kadky ylerindeki bymesi devam etmitir. Cumhuriyet devrinde de
grlen bu eilimle, surlar iinde toplumun
st tabakalarn barndran mahallelerinin yerini, yava yava kozmopolitlee idar snflarn da yerlemeyi tercih ettikleri, Kadky,
Harbiye, ili almaa balamtr.
Bununla
beraber 1873 de Tnel tamamlanp Beyolu
caddesinden Atl Tramvay
iletildii halde.

46

(1896) tarihli bir ehir haritasnda Ayazpaa, Pangalt, Osmanbey, Bononti, ili vb
Maka'nn henz bostanlarla kapl olduu grlmektedir. Fakat 1913 de ilk elektrikli tramvay ili'ye kadar uzanmt. Beikta'n bymesi, Abdlziz zamannda kurulan Vinezade malallesiyle balam ve Yldz'n nem
kazanmasndan sonra, artarak Maka'nn altndan Dolmabahe ve Tevikiye'ye doru, srtlara yaylma ve Ihlamur evresinin konaklarla
dolmas bu sralarda meydana gelmitir. Akaretler, bu Ge devrin tipik bir konut dizisidir. Bu blgede yerlemenin yaylmasnda byk klalarn negatif bir rol oynad ileri srlebilir. Gerekten de Gmsy klas ve
altnda Istabl- Amire Taksim Klas, Maka Klas, ve Harbiye evresi, Beyolu yakasnn bir ok blgelerine nazaran daha yava gelimitir.

Krm Harbi srasnda Kadky ve Adalar ok

az gelimi ehir paralaryd.
Hatta adalar ehirle ilgisi olmayan kyler olarak kabul etmek daha doru olur. ehrin sayfiyesi
esas itibariyle Boazii idi. 1900 tarihlerinde
Kadky snr Kurbaaldere'ye kadar ancak
uzanmaktadr. Fakat Haydarpaa koyu karsnda Talimhane'de yeni, muntazam mahalleler meydana gelmitir. Bahariye de, muntazam bir sokak rgsne gre yeniden ina
edilmitir. Birinci Dnya Sava banda Moda tamamen dolmu bulunuyordu.
Kalam
ve Fener evresinde de Kzltoprak'la Erenky
arasnda bir ka mahalle vard. Suadlye ve
Bostanc'da, Abdiilhamid'in son yllarnda yazlk kkler yaplyordu. Bu seyrek krsal yerleme blgelerinin gelimesi,
Cumhuriyet
devrinde olmutur. Adalarn sayfiye yeri olarak nem kazanmas ise, 20. Yzyl bandan
sonradr.

skdar, 1900 larda Balarba ve Nuh Kaps civarna kadar youn

bir yerlemedir.
Yeni bir mahalle, Kuzguncuk zerinde Icadiye'dir. Bu devirde Anadolu yakasnn byk
bir geliine gstermemesine karlk, Boazn Rumeli yakas zellikle aznlklarn ve yabanc Sefaret mensuplarnn yerlemi bulunduu Yeniky, Tarabya ve Bykdere bym, kalabalklam ve yeni yaplarla dolmutur. Yeniky'le Bykdere aras Rumlarn
byk bir serbestlikle yaadklar ve zel yortularn alenen yapmalarna izin verilen mahalleler idi. II. Mahmut zamanndaki Pera yangnndan sonra Fransz ve ngiliz Sefaretleri
bir sre buraya tanmlar, ondan sonra yabanc sefaretlerin yazlklar burada ina edilmee balanmt.
Abdlmecit
zamannda
Belediye dairelerinin kurulmas srasnda, Bykdere en byk daire olmutur. 18. Yzyln ahap mimarisi yerini yava yava krgir
yaplara brakm, Tarabya ve
Bykdere'ye
oteller yaplmaa balanmt. 1914 den nce
irketi Hayriye'nin Bykdere iskelesine gnde 1024 kii tadn gryoruz.

Sur
yk
sk
va

iinin mimar grntsn deitiren binaatlarn yansra asl byk deiiklik,

sk yanan mahallelerin yerine yava yabasit bir gridiron sistemine gre dzen-

10. Yzyl

ba;

19. Yzyl

ba;

Tophane.

Rumeli

Hisar.

lenmi sokaklarn gemesi olmutur.

ehir
nfusu 1876 tarihli bir saymda 873.565 olmasna ramen, sur ii 19. Yzyl ikinci yarsnda da ve ondan sonra da byk bostanlarla
dolu idi.
Surlarn batsnda yzyl banda teekkl ettiini grdmz mahallelerin daha fazla bymedii anlalmaktadr. Sur d, Birinci
Dnya Sava srasnda, bahe ve bostanlktan ibaretti. ehrin, btn tarihi boyunca Bat ynnde surlar amak eilimi gstermemesi ok ilgi ekici bir olaydr. Ve bu olay, yalnz bana, eski stanbul'la bugnn stanbul'u
arasndaki strktr gsteren nemli bir gstergedir.
Osmanl l-nparatorluunun

yaama gcnn

tkendii yllarda ehrin, Bat dnyas ile

ilikiler kuran blmlerinin gelimesine karlk, tarih ekirdein ve eski yerleme blgelerinin terkedilmi halinin znt veren bir
hali vardr. Fakat Osmanl imparatorluunun
kalbi buralarda atyordu. Ve Osmanl istanbul'unun da, ken mparatorlukla beraber,
kmesi doald.
Bugn ayn mahallelerin,
estetik bakmdan olumlu veya olumsuz, fakat
byk bir hrs ve enerji ile yeniden ina edilmesi, toplumun bitmi olan bir dzenin yerine yenisini koyma iradesinin ifadesidir.
Cumhuriyetten sonra ehrin planl olarak bymesi gereklilii daha iyi anlald zaman,
II. Diinya Savandan nce Prost tarafndan
meydana getirilen nazm planlarda ehrin 19.

47

Yzyl boyunca gsterdii gelime eilimleri

bir dzene sokulmaa allm ve bir yandan tarih ekirdein baz snrlamalarla ve
shhletirmelerle fazla bozulmamasna allrken, te yandan Abdlziz zamannda Mhendis Gavand'n hazrlad projenin bir paraleli teklif edilerek, Yenikap'da byk bir liman ve gar inas ngrlmt. O srada
ehircilie hakim dnceler, ehrin Doulu
yapsnn zelliklerini gz nne getirmeden,
byk klliyelerin etraflarnn, Avrupa ehirlerinde Rnesanstan gelen bir gelenekle yapld gibi, almasn n gryordu. Tarih
dokuya yaplan bu son mdahale, stanbul'un
tarihten gelen son strktrel zelliini de ortadan kaldrm ve ehrin Batllama sreci,
ayn tutumdaki uygulamalarla, ve daha da artan bir younlukla, gnmze dayanmtr.

17. Janin,
18. IA,

R., ay. cs., s. 408-411.

'stanbul'

19. Ergin,

O.,

not :

Tiirk ncesi alar iin Paulys

Rcalencyclopacdie
der elassisehen Altertumuissenschajten'dc
Byzantion,
Constantinopolis,
ve dier ilgili maddeler;
R. J anin' in Constantinoplc
By zan tine, Paris, 1950
ve I,a giographie cccl(siastiquc de l'Empire
Byzantin, Prcmihcpartie,
Le sidge dc onslantinoule et le
patriarcat oeciminigue, Tome III, I.es egtises et les
moastires de Constantinoplc,
Paris 1950 adl yaynlar balca kaynaklar
gstermektedir.
Mordtmann, Millingct ve Sclncider
gibi
aratrclarn
kullandklat
kaynaklar, genellikle bu iki kitapta da
bulunmaktadr.

Notlar :
1. Janin, R., Constantinoplc
Byzantic,
Divclopment urbain et rSpcrtoire topograplique,
Paris,
1950, s. 15.

1201.
stanbul,

bu devire ait bel-

E. II., ay. es., Mahalle

listeleri.

24. Ayverdi, E. II., Fatih Devri Mimarisi,

i. 35-6.
'stanbul'

28. Ibid.,

st

Seyahatname,

I, s. 416.

E. II., st. Mahalleleri,

s. 56.

29. Zikreden

Ebersolt,

30. Matrak
Kit.

Nasul,

Mecmua'-i

Mcnazil,

st.

ni.

7. Krauthcimer,
R.,
tic Architccturc,
1965, i. 46.
8. Jain,

11. Ibid.,

naklen,

RE.

R., ay. es., 'les rtgions

33. Evliya,

mad.,

s.

Cilt I, s. 416

1214/2.
vcd.

34. chsuvarolu, II., stanbul Tersaneleri,

Deniz
Tarihimize ait makaleler, stanbul, 1965, i. 14344.
35. A.

s. 49-

s. 54.

12. Burckhardl,
J., The Age o) Constantine
tle
Creat, A doubleday Anclor Book, New
York,
1956, . 338.
13. Ibid.,
14. Janin,

s. 339.
R. ay. es., s. 38.

15. Galata iin ayrntl ctiit iin bak:

Sclncider,
A. il/., ,1/. Is. Nomidis, Galata, stanbul, 1944.
16. Ebersolt,

48

J., ay. es., s. 38.

58. bid., s. 51 ved.

59. Crelot, C. J., Rclation nouvelle
Constantinoplc,
Paris, 1680.

d'un

voyage de

'stanbul'

mad.,

s.

1214/19.

62. Orhonlu,

C., ay. es., s. 111.

63. Mufassal

Osmanl

64. A. Refik,
s. 32.

J.le Devri, st. tarihsiz

Tarihi,

1725

c. 5, s.
altnc

bask,

(ev. A. Re-

67. nciciyan, P. G., XVIII

1956, s. 112.

Asrda

Boa-

stanbul,

st.,

36. Orltonlu, C., Fndkl Semtinin Tarihi,

Tarih
Dergisi, Vll/10
(Eyll 1954), j. 61-78.
37. Kou, R. E-, Beikta mad., stanbul
Ansiklopedisi.
38. Boaziinin ve dier semtlerin bahe ve saraylar hakknda bak. Erdoan,M.,
Osmanl Devrinde stanbul Baheleri, Vakflar Dergisi, IV
(1958), s. 149-182.
39.

70. I.utfi, Tarih,

Orhonlu.

st.

Constantinople

1290, c. II, s. 62

zikreden

Rcjik,

bid.,

S. Nazm,

42. bid.,

s. 55.

43. bid.,

s. 54

stanbul

Sular,

st.

vcd.

Oberhummcr, E., Konstanlinopct

nler Suleiman
dem Grosscn, Mnchcn, Ollcnburg, 1902.

Ebersolt,

46. Naima'dan
47. Mantran,
dil XVII.

naklen,

ay. cs., 102, 106 vcd.,

IA, 'stanbul'

Mantran geni lde Evliya

elebi'ye
bavurmutur.

122.

nad., s. 1214.

R., stanbul dans la sccondc

Sidclc, Paris, 1962.

48. bid., s. 44

71. Ergin'den naklen, Sher, II., stanbulda

planlamasna yardmc bir aratrma, st.,
. 85.
72. bid.,

Blge
1963,

s. 85.

73. Moltkc, II. Frciherr von, Kartc von Conslantinopel ves. 1/25.000, aufgcnommcn in den Jalrca 1836/7, Berlin, 1842.
74. Kauffcr, /'., Plan von Constantinopel ves., geometriseh aufgcnommcn
im Jahrc 1786, bericltigt und vermert im Jahrc 1786 von F. Kauffcr, mit ncucn Zusatzen von J. D. Barbier du
Bocagc, Pcsth, 1821, J. von Uammer'in
Constantinopel und lio spor us, Pcsth, 1822 adl eserinde.
,
75. Stolpc, C., Plan von Constantinopel
ves., ilk
1855-63 dc, dzeltilmi,
geniletilmi
olarak
1882 dc, A. D. Mordtmann'n
nsz ile kan
Guidc de
Constantinoplc'de.

44. Mclchior Loricls'in stanbul

silueti 1559 da
yaplmtr.
Dilich'inki ilk defa 1599 da yaynlanmtr. Bu konuda bak.

45. Zikreden
urbaines',

vcd.

s. 50.

69. Choiscul Goujfier, Auguste Comte de, Voyage

pittorcsquc dans l'Empire Ottoman, en Grice,
(las la Troade, les tles dc Archipcl
et sur
ves..., Paris, 1841.

'stanbuf

Grlitt, C., /.ur Topographic

Konslantinopols
im XVI Jahrhundcrt, Orienlalischcs Arcliv, 11.
J alr gang, Ilcft 1, J. 1-9, Ilcft 2, s. 51-65.

R., ay. es., s. 219.

9. Strabon'dan
10. Janin,
64.

Early Christian and ByzanThe Pclica Ilistory of Art,

R., ay. cs., s. 37

57. bid.,

32. IA,

1946,

6. Janin, R., ay. es., s. 37.

56. Mantran,

68. Mctlig, Voyage pittoresque de

et du Bosphors, Paris, 1819.

41. Nirvcn,
s. 48.

5. Janin, R., ay. es., s. 32-37 ve RE dc Constantinopolis maddesi, Bad IV/1, k. 969 vcd.

C.,

31. . L. Bar kan'm ETLQ-F.TAT yllar aras iin verdii ev says 80.000
civarndadr.

3. Slcwig,

yaynlar

55. Orhonlu,

11/612.

66. Erdoan, M., ay. es., s. 180-181 ve IA,

zii nad.

J., ay. es., s. 69.

stanTarih

szii edilen

R., ay. es., s. 83 vcd.

65. Montaguc, I.ady, ark Mektuptan,

fik), st. 1933, s. 141 ved.

s. 56.

40. Orhonlu, C., Osmanl Trkleri devrinde

bulda kayklk
vc kayk iletmecilii,
Dergisi, XV!/21
(Mart 1960), s. 118.

4. Bu konuda balangta
esas
alnmtr.

Mad., IA.,

54. Mantran,

61. IA.,
1953,

2. A. M. Sclncider'den naklen, Slewig, R., Bizans,

Konstantinopolis,
stanbul, 'dnya ehri' problemi bakmndan
bir aratrma, Kicl, 1964, s.
14 (ter. stanbul, 1965).
R., ay. es., s. 16.

ved.
M. T., 'Boazii'

mad., s. 1202.

elebi,

27. Ayverdi,

53. Gkbilgin,

vcd.

60. Dc Bruyn, C., Voyage at Levant, Paris,

den naklen Mantran, ay. es., s. 25-27.

22. Ergin, O., ay. es., s. 17.

23. Ayverdi,

R., ay. es., s. 69.

52. bid., s. 77

Vakfiyesi,

21. Ergin, O., ay. es., vc Ayverdi

geleri
bildirmektedirler.

26. Evliya
Bibliyografik

s.

mareti

1945.
20. Ayverdi, E. 11., I'atil Devri Sonlarnda
stanbul Mahalleleri, ehrin skn ve Nfusu,
Ankara, 1958 ve Sclncider, A. M., Strasse unl
uarliere
Konstantinopcls,
Mittcilungcn
des
Bcutschcn Arclaeotogisclen Institut,
1950, /. e
baknz vc Sclncider, A. M. 16 yy. da stanbulini nfusu, Belleten, 16. cilt, No. 61, (1952)
i. 35-48.

25. IA,

stanbul'la ilgili yaynlarn says ok fazladr. Bu

raporun yazlmasnda
bunlarn bir ksm
kullanlmtr. Bunlar arasnda daha ayrntl bir aratrmaya faydal olacak bibliyografik
bilgiyi
tantanlar
arasnda en nemlisi, Trk a iin, B.
Darkot,
M. Tayyib Gkbilgin, Midhat Sertolu, S. Eyice ve
M. Kaplan tarafndan, slm Ansiklopedisi'nin
'istanbul' maddesini ihtiva ede 53 A, B, C dizleridir
ve 1A 'Boazii' M ad. T. Gkbilgin.

maddesi,
I'atih

51. Mantran,

elebi ve

noilic
Eremya

vcd.

49. Aktcpc, M., stanbul'da

nfus meselesine dair
baz vesikalar,
Tarih Dergisi, / X / 1 5 (Eyll
1958), . 1-30.
50. Andrcasyan, II. D., Polonyal
hatnamesi, st. 1964, s. 4.

Simeon'un

Seya-

76. chsuvarolu,
II., Boaziinde
ay. cs., s. 268-7 1.

ilk

vapurlar,

77. Erin, O., 92 yl nce stanbul metrosu alnmalar vc yeni liman projesi, Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi, Say 7 (Nisan 1968), s. 48-52.
78. Mutlua, 11., Boazii kprsnn
yaplmas
yolunda
ilk abalar,
Belgelerle Tiirk
Tarihi
Dergisi, Say 4, (Ocak 1968), i. 32-38.
79. Giirtav, S., stanbulda idar reform
ihtiyac,
stanbul Blge Kalknma
Kongresi, 10-20 Nisan 1967. Tebliler, Kararlar, st. 1967, 'ehremaneti Devri', s. 200 ved.
80. Ergin, O., stanbulda
kn Hareketleri,
st.
81. Anonim
(Denizcilik
Meselesi, stanbul
330-31.

Be Asrlk

Bankas
Kalknma

mar

adna),
Kongresi

ve s-

Liman
ves., s.

82. Anonim (Sanayi Odas adna) stanbul'un sanayi ynnden mstakbel

gelimesi,
stanbul
Kalknma Kongresi ves., s. 229.