I

l2:

osmanli'yi
yeniden
kegfetmek

TiMAS

YAYINLARI
iSTANBUL

2006

I...

LBER

ORTAYLI

947

yihnda dogdu. Ankara niversitesi

Siyasal Bilgiler
Pak Itesi (1969)ile Ankara UniversitesiDil Tanh Cofrafya
Fakllesi Tarih Blm'n bitirdi. Chicago niversitesi'nde
aligmasuu Prof Hafil lnalak ile yapts. "Tanzimat
m master
Sonrast Mahalli 1dareler" adh rezi ile doktor, "Osmanla
Imparatorluju'nda
Alman Nfuzu" adt: algmasryla da doent
oldu. Viyana, Berlin, Paris, Princeton, Moskova,Roma, Mnih,
Strasbourg, Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford ve Tunus
Gyehji yapte, seminerler konferanslar
nversiteterindemisajir opretim
ve
verdi. Yerli ve yabana bilimseldergilerdeOsmanIrtarihinin 16. ve
tarihiyle
yzyde
ilgili
makaleier
19.
yaymlada 1989-2002
ve Rusya
yrllan arastnda Siyasal BilgilerFakllesiindeIdare Tarihi Bilim
Dal: Baikam clarak Rrev yapmy, 2002 yrianda Galatasaray
Universitesi'negemigtir. Halen TopkapeSardys MzelerMdrlf
Baikam grevini de yurtmektedir. Ilber Ortayh, Uluslararast
OsmanicEtdleri KomitesiWnetim Kurulu yesi ve Avrupa Ironoloji
Cemiyetiyesidir.

Diger Eserleri
Tanzimat'tan Sonra Mahalli Idareler (1974)
Trkiye'deBelediyedligin Eurimi (flhanTekeli ile birlikte, 1978)
Trkiye Idare Tarihi (1979)
Alman Nfiezunda Osmanh Imparatorluju (1980)
GelenektenGelecede(1982)
Imparatorlujun En Uzun Yzyah (1983)
Tanzimat'tan Cunghun'yet'eYere!YnetimGelenegi(1985)
Istanbul'dan Sayfalar (1986)
Studies on Ottoman Transfomtation
(1994)
Hukuk ve 1dare Adann Olarak Osmanh DevletindeKadi (1994)
Turkiye1dareTarihirie Giri; (1996)
Osmanh Alle Yapts: (2000)
Tarihin Simrlarma Yolculuk(2001)
Osmanlr1mparatortugu'adaIktisadive SosyalDegigim(2001)
Osmanh Mirasmdan Cranhuriyet Turkiye'sne(Taha Akyol ile
birlikte, 2002)
Osmanh Ban (2004)

-r

I..

1 INDEKILER

NSZ / 7
STANBUL TARiHINDENESNTLER / 9
MMAR SNAN / 19
OSMANU'DA DEVSIRME / 27
OSMANU'DA ALE KURUMU

/ 35

BAB-l L/ 45

(.

BAROK 1STANBUL'DA / 53
FATlH SULTAN MEHMET / 61

FATHVE FETH / 69
OSMAND MUTFAGl / 77
OSMAND

/ 85
SEYAHATNAMELER

OSMANU SARAYLARI

TOPKAPI SARAYI / 91

--

STANBUL'DA ULEMA SEMTLERI

/ 101
OSMAND PADISAHI.ARI
OSMANU PASALARl

109

117

127

OSMANLI KADISI /

DVAN-I HMAYUN/ 135

SULTANAHMET / 145
OSMANLI IDARE SISTEMINDE BAGIMSIZ EYALETLER / 155
ASAR-I ATIKA / 163
173

ENDERUN

SON ROMA MPARATORLUU

/ 181
I

I,

L.La

12.L..

F-I

di.

JL

IFA

blipmLI.Jumi

la,

i..

\"

ONSOZ
--

Osmanli'yr Yeniden Keyfermek,Osmanh ekseninde yapttgim birtakim konugmalarimin kitap haline getirilme projesidir.
Bunlar egirli iletigim aralarmdaki yaptipm konugmalardtr.Bir
nevi umum konferans mahiyetindeki
malardtr.

Osmanh zerine yorumla-

Konugmalarimi,Engin Atatimur'un kizi sevgill Neslihan Atatimur degifreetti. Tekrardan duzenlernekve gzden geirmek gibi
bir ihtlya hsil oldu. TimagYaymlan da bu kitabt yaymlamaya talip oldu. Bu hi gphesiz benim seve seve kabul ettigim bir tekliftir.
Umut ederim beklenen bir ihtiyaci karidayacaktir.Okuyucumuzun
bu konudaki cepki ve degerlendirmeside bundan sonraki baskdarda
veya bu tip konugmave konferanslann yeniden zlp, yorumlanmasina, degerlendirmesinesebep olacakttr.
ILBER ORTAYLI

-I
I

KonugmalanmizinOsmanli'yt yeniden kegfetmekten ziyade

belki bir yorum ve birtakim az bilinen, okul mfredatlannda
yer almayan kurumlan ve izgileri yorumlamak ve betimlemek geklinde

anlagilmasini

temenni

ederim.

Genellikle kutlama programlarinin ok manidar oldugunu

dgnmyor ve bir igtr aacagina inanmtyorum. Bununla
beraber Os-

manli

Devlett'nin kurulugunun 700. yll kutlamalan Turkiye'de

bir ilgi uyandirdt ve Trk toplumu yedi astrbk carihine ilgi duymayabagladi.Bu ilgi, kuru bir hamaset irgisini
geti, anlagilan toplumsal dgnceninve yorumlamalarin tekml
etmesi dolaytstyla "Osmanh imparatorlugu
nedir? Bu imparatorlugun kurumlan nedir? Yagamgekli nedir? Bizimiin anlamt nedir?" gibi sorulara
cevap aranmaya baglandl.Ve bu meyanda bu tip ahymalar, hazirhklar yapmak ve yapaklanmm
genig kitleye tarutmak gibi bir ihtiya hsil oldu.
umulmaz

adir.

ki elinizdeki bu kitapta bunlardan birisidir ve

Sphesiz

Gelecekte bu tur kitaplar yayinlanacak

basamak tegkil edecektir.

ve

daha

o iddigenigine bir

Ocak 2.006

ilberOrtayli

OSMANLPYlYENIDEN KESFETMEK

1L

STANBUL TARHNDEN ESNTLER

"Be makama Konstantiniyye el Mahmiyye..."

Yzyillarboyu Osmanh Imparatorlugu'nonbcun fermanlannda ve kayidarmda gehrin adt byle geerdi: Konstantintyye, "korunmuy makam"... Memalik-i Mahrusa'nin korunmuy ulkelerinin

Konstantiniyyebcn Araplann tarihinde, Islamtarihi boyunca bu adla andirdi. Kimse gebrin kurucusu olan hkmdann ne
adint kmserdi,ne de inkr ederdi. Hi gphesiz ki bu resm ad,
sadece resm iglemlerle sinLrh degildi. Son dneme kadar, basdan
bazi kitaplann ilk sayfasinda "Konstantiniyye... marbasi" knyest
vardtr. BykKonstantin'in adini tagimaktan dolayiOsmanh istanbul'u hibir zaman yksnm degildir. Dolayistylabu konuda bir
hassastyetede lzumyoktur.
merkezi

Vakia mtareke dnerninin tatsiz gunlerinde Konstantin ismirahatsiz etmesinden daha normal bir
gey yoktur. nk iggal kuvvederi tinde yer alan Yunanldar kk Yunanistan'trl
nin Trkleri

1LBEROR.TAYLI

..I

i.

...mi,....I

-_._ime

.1...mi.I..

i.i_iB

sianbul.Peter

Coek.

Krah Konstantin'le tarlbteki bykKonstantin'in ismini birbirinin

yerine

koymayaahytdar. O yzden resmen bu isim silindi. Hi gp-

hesiz ki byk gehrin bagka adlan da vardt. Bir kere Istanbuldrdnc asirda resmen kuruldugundan beri yeryznde onun kadar
byk bir gehir, ancak italya'dakiRoma'ydi ve bir iki asir iinde istanbul

istikrarli, zengin,

kuvvetli bir imparatorlugun merkezi olduu iin, Nea Roma yani "YeniRoma" eskisini glgede biraka; eskisi ktuke, fakirleptike,dagudika, nfusu azaldika yenisi ona
inat geniglemeye bagladt.

Iki astr sonra ise yeryznde bundandaha byk bir gehir dgnulemezdi. Misir'dakiAleksandria (iskenderlye),
Italya'dakiRoma,
dini bir merker

oldugu

lin hacimce byk olmasa da Kuds, eski

Suriye'nin ihtigamini pek tagunasa da Antakya ve Atina ise harabe-

ler halinde bir gehirdi. YeryzndeIstanbulkadar ihtigamb bagkabir

gehir bulmak pek mmkn degildi.Emeviler'den
Abbasonra Sam,
siler'den sonra Bagdat,satvetli devirlerindefran'in Isfahan daha
ve
evvel Kazvin,Niabur gibi gehirler belkibykgehider sayilabilirdi.
10

OSMANLPYIYENIDEN KESFETMEK

Ancak, gurast bir gerek ki bin yd boyunca

bir gehir yoktu.

Istanbul'dandaha parlak

TRIICS) iki
Alcaci asir ortasmda Miletli ve AydLDil
mimar
Anchemios ve Isidor yanan bir kilisenin ve llahi Hikmer
anlamindaki Ayasofyahin yerine bugnk bildigimizbyk mabedi, byk kiliseyibina ettiler. Vakia, bu mabet belki, 16. asirda SiyendemeSL
OlmSR gnumZe
ZOT uZanirdt.
nan m onemh destek ve
Ama begeriyetilk defa kubbeyi satunlar ve kemerler zerine bina

becerdi ve bir daha bunu birakm bagka milletler, BizanshalRomalilarin kendileridahi geligtiremediler. 16. ve 17. asirda
Osmanli bagkentini ssleyen byuk maberlerin yapimma kadar
Ayasofya'yL
geecek ne bir ykseklik ne de kubbe genigligi sz koermeyi

kLrun,

nusu olmuytur.

Italya'dakiRnesans mimarisini de gz ardi etmeyelim;

bin sene Istanbulhem bu byk mabedlyle hem de

Tabii

ama yaklagik

bizzatkendisi milletlerin dikkatini ekmigti. Ona gitmek, onu gezmek, onu grmek bir imtiyazdi. Italya'nin, Yunanistan'in, Suriye'nin, Kafkas lkelerinin,
Kirim'm, Uzak Rusya'nm hatta o zaman tamamtyla toplayict ve avet milleclerin yagadit 1skandinavya'nin bazi imtiyazblart istanbul'agelmeyi bir saadet addederlerdi.

Imparatorlugunmuhafiz kitalan arasinda bulunan Vareglerdedigimiz Rus ve Isvetaktmint unutmayahm. Nihayet hac iin bu gehre gelen

Ruslar onu hayranhkla ve hayretle tasvir etmekten

kalmamiglardtr.

geri

Btn Avrupa kitaimda lstanbul,yani Konstantinopolis ile

bir gebir yoktu. Nasil olsun ki; en parlak zamanlarmda
Kolonya, yani Kln on bin nfusa ancak ulagmigtt. Italya bayyen
gehirlerin yagadigt bir blgeydi;ama orada bile gzel Venedik, Pisa,
Eski Roma ve geligmekte olan Floransa, Istanbullayangmak lLR
ancak on beg ile on altmet yzyib beklemek zorunda kalmiglardi.
Onun yapdarma ulagmak mmkn degldi. Bu yzden eski imparatorluk zamarunda gebri ifade etmek iin sadece "Urbis", (Urb, yani
yangabilecek

ILBER ORTAYLI

LIMI'

I..

.'.".IE]L

.IL

t.r.L.1

11

.I.

IA,

_lis.auk

r"Il

-9IALLrs

I".

'&

I....hi_..ni".11RI

ha

..i.

'

.I

ehir

sadece
kelimesi)kullandiyorsabu yeni gehrin admi da
ehir diye ifade etmek yetti. Bundan dolayt
gehirde" anla"polis",

"gehre,

kullandan Stinpoli, stanbul'uneski adi olarak ortaya ika.

yerleyti. Zamania bu
Muslman Emevi kugatmastndaiscinboldeyimi
gehrin eski ismine benzeyen bir kelimeyi de Trkler kullandt. 18.
yzydda bazi kitabelerde, mezar taglarmda, hi gphesiz fermanlarda
ve kayitlarda kullandan Islambol kelimesi vardir.
Bu, gehrin dera
tagidtimin
islamlagoginm,
islamadt
bir ifadesidir. 18. yuzyihn garip
bir etnik bilincidir ve isim ok fazlayagamamistir. 19. yzydda kullanilmamigor. OsmanlL
istanbul'umutantandi, grkemliydi, b tn
dogulu ve banh milletlerin gz o gehrin zerindeydi.
lnda

gibi

Iran'da,1sfahan,Orta Asya'da, Mslman Hindistan'da, Delhi

belki byle kalabahk gehirler vardir. Bona ragmen, 1st.anbul'un

nfusundan

ok zenginligi,

orijinal mimarisi,
ekerdi. Develer dolusu kervanlarla bu gehre

ktphaneleri dikkati
kitap tagirurdi. Ktuphaneleri dolmayabaglamigti. Bizzat istanbul'unbu zenginligi muhtelif milletlerin dillerinde, muhtelif isimlerle andmasma neden oldu:
Asitane, Dar's-Saadet, Der Allyye (Yce Ev), Dar'l-hilafet'lAliyye, Der-i Saadet veya Der-Saadetgibi son zamanlara kadarhalk
arastada kullandan isimler. Isimlersaymakla bitmlyor. Slav milletledilinde onun adt Tsarigrad'di (ar'm,
imparatorun yaadt L gebugn
hir). Hl
Bulgarca'dabu ismin kullanddiginigrrsnz. Bildigimkadanyla Sofya Havaalanthm beklemesalonundaki mozaigin
zerinde istanbul,Tsarigrad diye gsterilmektedir.
rin

Bu isimlerin hibirisini reddetmemeliyiz.

ne boyunca btn dnyamn tek

ve

nkhepsi bin sebyk metropol olan gehrin

adidir. Bu gehri almak isteyenier oktur. Onun muhtegem surlan

buna mani oldu. Bu gehri top kullanarak, yani modern agin ategli
silahlarim

kullanarak bizim dedelerimiz ele geirdiler ve ondan

sonra da bu sehri korudular.nceeski byk kiliseleri camilere evirdiler, bu bir korumaydi. Sonra yenilerini yaptdar ve yenileri 16.
yzydda gahikasina ulagu.

12

OSMANLPYIYEN1DEN KESFETMEK

1stanbulkendine gre bir nfus

politikast takip etti.

Sehrika-

labahklagarmakiin Anadolu'dan zorla gtrlenler sadece Mslmanlar degillerdi;KaramanblgesindenTrke konutan HiristlyanRumlar, sonra Helence konuganlarve
lar, yani Karamanhdedig-imiz
nih'ayet Ermenil.er. O kadarki Ermeni tarthinde ve dini hiyerargisinde, hi yeri olmadigt halde, Istanbulbir patriklik, hem de btn Eryneten bir patriklik olarak

meni milletini

teykilatlandinldt.

Nihayet 15. ve 16. yzyillarda yogun Yahudi guyle lstanbul

dnyaSlnLn
ve Selanik, Yahudi
en nemli iki merkezi haline geldiler. Bo gehrin adlart onun egitli milletlerin efsanelerinde, masallarmda yagadtnl gsterir. Halen bugn iin bile hibir memleket,
hibir gehtr bagka millederin folklorunda bu kadar yogunlukla
andmaz. Bunun zerinde israrla durmak gerekiyor.

stanbuldgn dernek

gehriydi. Bu gehirdeki protokol ve tre-

Enmkn
degildir. Unutmaymiz
ne bagkamilletlerde rastlamak pek
yzyll
sacaylarina
16.
Avrupa
ki
boyunca
bokmeden spanyolproto-

kolyd.Fransiz saray adabi, protokol ancak 17. yzydm sonunda,

18. yzyilda, yani 14. Louis'ren itibaren bagkamillederi etkilemeye
baglamlCLT.

bir rektrler toplantistna

Rektr merhum hocamiz
katilan o zamanki lstanbulniversitesi
eski
Siddik Sami Onar, "En
universite benim. Onu ben temsil ediolacaktir" deyorum; dolayisiyla protokoldeki yerim de ncelikli
mistir. Tabii daha Theodosius devrinden beri gerek anlamda niversiteye sahip bu gehre de Sorbonne, Prag ve Cambridge'ler n1940'larin

celik vermek

sonunda,

Avrupa'daki

durumunda kahmylardir.

Btn orta

zamanlar

boyunca millecleri hayran birakaa ve on-

takht

larm
etmeye ahstiklari tek yer Konstantinopol, yani bizim
anlardBizans lmparatorlugodedigituiz yerdi. Bu gehrin trenleri,
sin, grenilsin diye kitaplarakonu olmuscu. Bizzat imparatorlar, rrenlerin

usul

ILBERORTAYLI

hakkmda kitaplar kaleme ahntglardir:

Imparator
13

Konstantin Porfirogenetus'un 10. asirda kaleme aldigt De Ceremoniis Aulae Byzancinae'igibi. 15. yzyddan itibaren bu imparatorluk
protokol hi gphesiz ki Osmanh ananestyle devam etmigtir.
Bu gehirde hkmdarin nasd yagayacagi, sarayda devlet adam-

lanyla gnlk

nasil yemek yiyecegi, muayyen gnlerde, bilhassa Cuma gnleri Cuma namazina gidilirken selamhk dedigimiz
trenin nasil yapilacagi en ince aynnflSLna
kadar tespit edilirdi. Ve
temast,

bu sadece imparatorlugun
ok nemliydi.

bir adaletin

halki iin degil,butn Islamdnyast iin

Unutmaym ki, Cuma gnleri bir trenin tesinde

karmanLndaki
tecelli gn, halkin
insanlarla,
en alt

uzak kylerle

hkmdann ve vezirlerin temasa getigi gnd. Rikab-rHmayun dedigimiz,padigah atla geerken onun gya egerini

yakalayarak

verilen, takdim

leri degil bir alay

edilen arzuhallerin

iinde sirf TrkeSlav dillerinde ve Helence olanlarl Vardt. Bu, 19.

yzydda

dahi devam eden bir ananeydi. Bunlart argivde de grmek

mmkndur. Dolayistylaimparatorluk bir dunya imparatorluguydu
ve istartbulda o dnya imparatorlugunun
bagkentiydi.
Her tren bunu gstermek iin bir vesileydi. Mesel, ayda
bir yenierilerin

ulufeleri

verilirdi.

Bu muelaka

sarayda

verilirdi.

Her yenieri ortaSLna teSlim edilecek maag, byk deri torbalarin

iinde haztr tutulurdu ve or tarun ileri gelerileri, zabitleri orada toplanirdt. Binlerce kipinin ektigi
ve ikardigt
grltyd.
dezenli
gayet
bir
Bizbu gulguleyi gamata, dzensiz grlt anlaminda kullantriz;
ama o zaman yle degildi.Ulufe dagttimi strasmda atilan sloganlar, bir nevi gsterilen sarayda avluda bu"glbank"

"gulgule"

lunan yabanci elileri byulerdi. nko gn Istanbul'dakisefaret

heyetlett de orada hazir bulunurdu. Bu ok nemli bir gund. Cu-

lus alayt gehrin iinden geilerek yapdan yrygle vuku bulurdu.

Aynt gekilde padaah Eyup'te kili kugandl t SOnra, gehrin her
tarafmdan
geecegi ve grlecegi bir gzergh, karadan veya sudan
takip

14

edilirdi.

OSMANU'YIYENIDENKESFETMEK

Beyazit'tan Hali, K pr ve Galata. J. Godfrey.

I-

Ramazan ortastnda padi ah, Mslmanlarin halifesi olarak,

trenle Hirka-i Serifve mukaddes emanetleri ziyaret eder, bundan
sonra trenle Hirka-i Serifalayt certip edilirdi. lytedini yant agir ba-

san bu trenden sonra; saray mutfaklannda hazirlanan ve yenieri,

sipahi, topu ve cebeci. gibi KapikuluOcaklart askerinin her
on neferinebir cepsihesabiylahazirlanan baklavasialleri, futalarina sardmig olarak Matbah-i Amire nne dizilirdi.Bu Ramazan ikramlfU

olugturan sintlerin ilkini, silahdar aga ve mahiyeti, bir numaralt

yeniert olan padigah adina teslim aldiktan sonra, diger ortalardan gelen ikiger nefer futalanna sanlmig birer siniyi nizam olarak yklenir; her blgn usta, saka, macevelli, odabagt gtbi amirleri nde,

baklava siniferi ve

taLyanlar

arkada, ailan

kapidan dLgan lkarlar,

baklava alayt gulgule ve numayt; ile Divanyolu'ndan kargthkll Slfalanmi halkan arasladan alki ile kilalara Yutard. Sint ve futalar
ise ertesi gn iade edilirdi.
.

Sultan hanimlaradgn yapihrdt. Sehzadeleie

ise snnet dgdun yapumiyor. Bu Ydmaz

n yapahrdi. Yani gehzadeler evlentrken

(LBER ORTAYU

15

zeunatarafmdan

belirttlir... Fakat sehzadelere

mutlaka mutantan
snnet dgn yaputyor. Igteo snnet dgnleri gehrin esnafmin,
ulemanin,
askerin gulgulesi, gsterigi iin diger bir vesileydt ve o gn-

lerce devam eden zengin dugn treniyle de Istanbulhalki ortaya ikar, sanatkarlar, canbazlar ortaya ikar, esnaf alaylanyla bir nevi retim teghir edilirdi.

Bunlarm hepsi bin yllhk gark derleriydi. Iran'da, Bizans'ta

benzerleri grlrd; fakat en mtekmili Osmanh istanbula'ndaydi. 19. yzydda bu aderlerdegigmisdirve Istanbulyeni bir
dneme girmigrir. Bu ne demektir?Birkere artik halkla saltanatm
temast bagkakahplara dklmgtur. Geri gene eski derler devam
etmektedir. Mesel, Cuma selambmi herkes seyrederdi. Kadinlaiin yer hazirlanirdi. Asaylge dikkat edilirrin da seyredebilmeleri
selamhgindaki
selam kitalannda sadece Mslmanlann
di. Cuma
degil, bagka dinden yani millet gruplanndan avug, mlazim ve neferlerin de bulunmasma dikkat edilirdi. nkCuma selambitna
ikan imparator yani bizim padigahimiz, son Roma hkmdari,
yeryuzndeki b tn bu milletlerin hukmdarydi. Dolayisiyla mil-

lecler,kendisine ihtiramlanni
ddar. Cuma

selamligt

aynt

arz etmek durumunday(saygliarlnl)

zamanda

imparatorluk

protokolnn

heykellegtigtbir yerdi. Dolayistylabagkenttekisefirlerin, hatta mede bunu seyretmesi imkn dhilindeydi

mur olmayan ecnebilerin
ve

bU

ilnkan hazirlantrdt.

Mesel, bir kgede de birtaktm eenebi hanimlarin, madamalagcrdnz. Bunun gibi bir
1DL V tfeni Seyrettiini
rrende Kdi Alayi idi. Eyp'ten kili kuganmig padigahin gehre makamma dogru yrygun duqunnz. Son gne kadar bu gerekten ok dikkati eken bir trendi. O kadar ki bunun
rm toplandl
bagka nemli

kudsiyeti sadece bu toplumda degil, btn dnyada tantrimak

zorunda kalm4tir. l. Dunya Savagl inde
padigah
tahta
iktigt
Son
ve
clus rrenini yapagt gn kih kuganmigttr.O
g
ehIngthzler
zaman
ri bombardiman alema almigti. ivilerve elle bomba artyorlardi.
16

OSMANU'Yl YEN1DENKESFETMEK

Topkapi Sarayi ikinci avlusunda

P. Martini.

bayram treni.

Sultan VI. Mehmed Vahideddin;

"Bugn gehir bombalanmaz"demigti. Hakikaten o gn bomba atd-

Alay, Eyp'ten yrmekteydi.

harbeden devlet dahi olsa OSmank mparatorlugu

byk devletlerden birlydi. Dman cephesi,
tahana
da saygi gstermekteydi. lstanonun hkmdarma da,
bul'daki trenler, emperyal protokol btn gark dnyasmin bir
manzumesidir. Bunun zerinde durmak gerekir. Maalesefhenz tegrifat zerinde aragttrmalar byk lde tamam degildir. Ama gnden gne bunlar anlaplmaktadie

nkbu bir protokold

madi.

ve

19. yzyda kadar kimseyeburnundan kil aldirmayan Istanbul,

aklimizi bagimizatoplatsak gene de aldirmaz. Potanstyellbu kadar
yksek, geligmeye bu kadar msait, bu kadar gzel ve bu kadar zengin mitasa-sahip bagka gehir nerede? Hangi gehrin byle bir silueri

kegmeke;de bizi. Elli

senedir onu irkinleptirmek iin her geyi yaplyoruz ama gene de
var?

istanbul'undigt cihant

yakar, iindeki

gzel.
.7

lLBER ORTAYLI

--

Onun iin istanbul'unbu-olaylanmn getii blgeleri ok lyi

korumamizgerekir..Neresidirbu blgeler?Sultanahmet, Divanyolu
dediimiz,yani Sultanahmet ile en azindan Aksaray'a kadar uzanan
cadde, Beyazit Meydant ve Sleymanlye civan...

Maalesef gu ana

kadar korumaytbeceremedik.Eger bu yollan ve meknlan koruyamazsak ne ecdadimizin ala astrhk tarihini, ki bunun beg
asn Istanbul'da gemigtir, ne de pegimizdeki bin ydlik Roma carihini korumamiz, anlamamiz, canlandtrmamiz mmkn degildir.Ve bu uzun
tarih bizimsorumluluumuz altindadir. Buralara sahip olan insanlann imriyazlan kadar, ekecegi klfet.ve altina girecegi ykmllk
de vardir. Bu kilometrekareyikorumak, muhafaza etmek bizim
boynumuzunborcudur.

18

OSMANLPYlYENIDENKEQFETMEK

MMAR SNAN
I

Kanun Sultan Sleymandevri, Osmanh lmparatorlugu'nun,

hatta btn Trk tarihinin zirvedeki, en pardtill zamani olarak bilinir.
Tarihte hznluve hadisellyeri olan sarvetli milletlerin tarihinde bu
gibi zamanlar vardtr... Bu bir astr mi srer, bir buuk astr mi srer belda digerbynk imparatorluklar gili degil.Osmanh Imparatorlugu'na
bi iki buukasir mr bienlervar. O iki buuk asnn gerisi kurulugve
gerileme diye tasvir edilir. Buradaimparatorluklann cografyast ve tarihi zellikleri zerinde fazladuracakdegiliz.Ama bu gibi dnemlere
insanlarm zlemle bakmast,sirf Kanundevrine hasdeildir.
saltanatinSultan Sleyman'm kirk drt yilkk iktidarmdan,
dan sonra da daha bir asir ve uzun asirlar boyu o devir bir model

olarak anlagdmig ve muhtelif tarihilerin

ve siyasetle ugrayan kayakmmastyla
slbuyla,
zlemiyle,
bu grg bizlere kadar
lemlerin

devam etmigtir. Imparatorlukve Trk edeblyati ise bu devirde en

buyuk gairlerine sahiptir.
ILBERORTAYU

19

r.

Bu insanlarm ne oldugunu, neler terennm ectiklerini, sanatlanndakt zellikleri halen anlamakla meggulz. "Eski kitaplar artik
okunmuyor"

diyenler var. Okunmamalan onlann kabahati degil,

bin kelimeyle yazip konugan bizim genligimizin kabahati ve o
genligi yle yeEigtiren
bizlerin, egitimcilerin suudur; buna kuvvetle inantyoruz ki biz Trkler, edebiyanmizi ve dilimizidaha iyi grendigimiz, daha lyi araurmaya bagladigimizzaman bunlar tekrar
keyfedilecek hazineler olacaktir. Dgnnki byle byk gairlerin
dneminde Kanun ve Hrrem Sukan, yai imparator diyebileceimiz bir padigah ve gzdesi bile glir yazmaktadtr ve burlar kt giirler degildir. neinliresim, minyatr stadlart bu dnemdedir. lstanbul kervantarla btn garktan kitap ekmektedir, yle bir, iki,
det degil yuzlerce... 1stanbul'un
ktphaneleri en degerli gark yazmalarlyla dolmaktadir. istanbulbatiyi ekmektedir. Nitekim Kanun'nin sevgili veziri nce makbul, sonra maktul saytlan
siyaset
cezasindan kurtulamayan- IbrahimPaga, deta bagkente Venedik
-tabii

zevkini, Rnesans't getiren

bir devlet bygdr.

Unutmayin ki, onun, bugn Islam Eserleri Mzesi olan ve

kendisine atfedilen saraym nne, Budin'den, Moha seferinden
dnerken beraberinde getirdigi Apollon, Herkl ve Diana heykel
grubunu diktirmesinin bir mnakagaya ve giderek bir isyana sebep
oldugu billnmektedir.
Trk mimarsi, bu dnemde yerel zelliklerinden merkezlegmeye dogru gitmektedir. Mesel Byk Farih'in dneminde yapilmig bugunk Yunanistan'da, Mora'da, Atina veya Yanya'daki bir
camiye baktiginizzaman henz ge paleolog dedigimizson devir Bizans'm etkileri grlr. Hatta bagkentte bile byle eserler vardir;
ama on alttact yzydda dera bir merkez bakanlikta, sanki Baymdirlik Bakanligi'nda standrt tersimle ikan projeler gibi, Bosna'dan
Halep'e, hatta Misir'a kadar belirgin slba sahip medreselerin, camilerin, egmelerin ortaya iktigi grlr. lyte bu merkezlegmede
bir dhinin ok byk rol vardir; Mimar Koca Sinan Aga.
20

OSMANLPYIYENIDEN KESFETMEK

Sleymaniye Camii. Thomas Allom.

Mimar Koca Sinan kimdir?

Devgirmeoldugu bihniyor.Ordunun istihkm smthna ve Hasocuklar,

sa Mimarlan Ocagt dedigimizmimar blmne devgirilen
gelebilir.
br devgirmelerinaksine daha ileri yagta
unkbunlar
adamlar
Bazdannin
olmahdir.
er.
behrgin bir sanau bilen, grenen
abartdlyOr.
olarak
saghkh
etmemiz
tespit
ok
Oysa
nik mengei
bunu
inimammkn degildir.Mimar Sinan, Osmanh imparatorlogu'nun
ndir ve bir Osmanh'dir. Bu kuru kuruya sylenmig bir sz degildir;
nk onun brn yerelliklerin, btn etnik zelliklerin zerine iknint greceksiniz. MimarlarOcai'na abnan, yant Hassa Mimarlan
Ocagi'na ahnan bir mimar tabii ki bir askerdir, bir zabittir.

imparatorlugundrt bir tarafmi

yerde

kprler onanlir.

gezer. Niin? nkuzun seHer yerde su kaynaklan onan-

ferlerde her
br. Ordunun konaklayacag1depolar, hangarlar onanhr

ve tabli cayerel
sanatlara,
yerel
bunlar yapihrken
sanacdan'kulangrenmek, yerel

Ve
OnTlf
bunlan
mak gerekir. O yzden bunlar ok abuk beynelmilellegen,bugnk

miler

yapdLT

Veya

malzemeye vktf olmak,

ILBERORTAYLI

mimar grencisinin

hip olan kigilerdir.

bile sahip olamayacagt bir imkn ve egitime sa-

Bugn bir mimarlik

re'yi,

Misir'i,in'ive

fakltesi grencisine,

Hindistan'L

anda tefsir ettirebilmek,

gsterebilmek,

ustalanyla,

talya'yt,ngilteoradaki eserleri

bir

mimarlarlyla yr yze getirebilmek gansina sahip degiliz.O yzden bu mimarlarin OsmanlL

mparatorlugu gibi kLta a Ve
o zamanki medenlyetleri kapsayan

blgede yetigmesinin
bilmemizgerekir.

bir

'onlar

iin byk bir gans ve imkn oldugunu

okkisa bir zamanda,

drt bir tarafta cograf artlari, malzeok nemli- uscalarin kendine

zg bilgilerini kapan bu kipiler standart bir mimar geligtirebilmektedirler. O kadar ki, Yunanistan'in
bugn Trikala denen Tirhala'smdaki Osman Sah Camii, Halep'teki camiler ve Istanbul'daki Mimar Sinan eserlerini tantyabilmek
iin egitimli mimar
meyi tantyan

-malzemeyi

tanimak

olmak gerekmiyor.

Bunlart gren, bir kama dikkatli bakan herhangi bir gehirli, mimar bilgisi olmasa bile, ayru mimarin elinden
tktigint anlar. Igtebyle zgn slp sahibi olmak,
ancak dhilere hastir.

Trkiye sanatL, Osmanll sanati dedigimizbyle bir dnemden

gemektedir. Unutmayahm, devletin ynetiminde insanlar
yeni bir
devre girmektedirler; 16. yzydda dini baktmdan daha Ortodoks
dediimiz, daha muhafazakr bir ynetim benimsenmektedir. Eski
Ortadogu ve Islam edebiyatt kavranmaktadir. Hatta
Ebus-suud
Efendi, ki o zaman geyhlislm ismi daha kullanilmiyordu,
konusunda son otoritelerden saydmaktadir. Bir yandan
da MoHaKaabrz
gibi daha mutaassip bir
yagam yorumu getirenler ortaliktadir. Halk
edebiyacinm ve divan edebiyati
dedigimizblmn hangisine bakarsak bakahm, siirdeve edeblyatta bile bu mistisizm hkimdir.
Ama bir derinlik de kamdmazdtr. Devletin sinirlart "Orbis Octomanorum"yani "Osmanhlarm Dnyast"diyeceimizkavramt hakh
22

'

OSMANU'YI YENIDEN KESFETMEK

kamaktadir. Batida bugnk Macaristan'dan baglayansmirlar, dobugnk HagudaGrciscan'i kapsamakta, Ukrayna ovalanndan
uzanmaktadtr.
Nibegistan'in kuzeyine yani Habeg eyaletine kadar
hayet 16. yzythn akqi iinde Garp Ocaklan dedigimizKuzey Afrika'daki Cezayir, Tunus ve Libya, Yemen'e kadar uzanan Kuddeniz
havzasi ve Basra Krfeztbu byk cografyays tamamlamaktadtr.
Bir tasavvur edelim: Kargmizda btn dinleri

ve inandmaz

sayidaki dilleri kapsayan bir imparatorluk sz konusu. Bu imparatorlugu ge2ebilen, grebilen, grenebilen insanm eger zekiyse ve stn

muhtegem olacagma hi gphe yoktur. Buzekhysa yaratiethmin

gn bile bu imkna sahip bir zmre yoktur. 16. yzydm Osmanh lmparatorlugu, asker bir imparatorluktur ve asker hayatin zaruretleri
iinde
zmre ok geyi kegfederek,sratli olarak grenebil-

belirli bir

mekte ve yeni modeller

ortaya

koyabilmektedir.Bu byk dinler,

imparatorlukla-

diller, trklar haritastnm 18 ve 19. yzyihn smrge

bir memleketttyla da pek alkasi yoktur. nkabu imparatorluk,
ler btnudr. Burada yaayan insanlarm yatay olarak bir egitliligi
sz konusudur.Teotik olarak ve pratikte de en cra kgedekiinsamerkezindeki karar organlanna oturamn ykselebilme ve devletin
bilmesi sz konusudur.
vardir. Aynt
ve rf bir hukuk
zamanda Hirisciyanlar ve Musevler iin kendi cemaarlerinin hukukunun uygulanmasi sz konusudur. Hatta Rum Ortodoks cema-

Ser'hukukun yanmda

saygLn

hukukuatt iin "Turkokracia"dediimizdnem, yani Ge Bizans

Imparatoritihatlannin
konusudur.
sz
devami
nun metinleri ve
imparatorluklan
gibi sivil hayatta bir
lukbyaktr; ama Yeniag'm
zenginligiimparatorlugun
israf henz sz konusu degildir. Dogrusu
ni doguran kaynaklar ve bu kaynaklarm kullanlmlnda kamusal

heykellegmesi,soluklay
camilerdi, sebillerdi,
mast n plandaki endigeydi, Gzel binalar;
ok aik bir keyflyetmedreselerdi, byk kapali argilardi. Surasi
zengLn.binasi
tir; 16. yzyd lstanbulu'nun,zarif de otsa en guzel ve
otoritenin,

kamo ynetiminin,

1LBERORTAYLI

idatenin

23

Topkapi Sarayt degildir. 1500'lerde bir sancak

12.000 altin civanndaydi.
sinden ancak

Bursa'nm en

zengin

beyinin geliri

tccannm

.tereke-

4.000 altm ikmltl. Halil Inalcikhocamizsylemekredir; henz devietin idaresint, topragin idaresini elinde
tutan si.
ntflar en gvencede, en zengin kisimdir
ve bunlar bu dnyayi yaranyordu. Ayni gekilde zengin bir
imkanina
sahip olan ulem2
maag
smift da; bu imknt yeni eserler bina etmekte kullanmlELI.
Osmanh toplumunda

mimarlik basit ve ingaat ustalgt degildi.

O zamanlar otorite vardi. Binalarm boyu, sokaklara bir gehnigininin

(balkon)tagtp

bunun ihlali halinde an bir yrkim kaBundan dolayidLr ki, Sultanahmet

Meydant altmdaki sarnilarm korunmast iin yksek binalar yapilmamast, 19. asir sonuna kadar uygulanan
bir kuraldt. Ancak 19.
asirda ve bilhassa 20. asirda
buralarda bu kurah ibll eden binalar
tagmayacagi,

ran, mimarbaginm elindeydi.

ottaya ikmigur.

Fonksiyonlan ve rgtlenig biimi itibarlyle Hassa Mimarlan

Ocagi, Yenieri Ocagi'nm bir parastydt ve buraya giren insan belirli bir kltrn, emperyal Osmanh kltrunn kompartimani iin-

de erir, kendine zg bir kipilikkazantrdi. Eu kipiligin iinde byk

dehalar orcaya ikmigtt.
Sinan Aga'nin eserierinin sayisi halen tartigthyor.

KaylpkrlD

kendi eserinin digmdanasd bir tasarim yapttt tartigthyor. Elimize geen planlar yok ama plan ve kroki iin kagLt defterleri
var.
Bundan bagka,Sinan Aga'nin lego benzeri rakimlarla her gn
maker yaptl 1, bu maketleri geligtirdigi, etraft gretledigt bilinlyor. Hi
ve

gphesi:

ki, demir yolu yoktu, tayyare de yoktu. Mimar Sinan

Aga'nm drt bir kugagayetigmesi, yant bu mimar generalin, istihdam generalinin imparatorluun drt bir tarafma kogusturmasi,buradaki eserlerin

ingasmi bizzat gzetmesi mmkn degildir.

ok
ekol
sahibidir. Onun slbunu
ki, bir
ve teknigini kavrayan
ustalar, diger mimarlar ve kalfalar vardtr.
aikElr

24

OSMANLI'YIYENiDENKESFETMEK

Eugne Flandin.

ehzadeCamii.

O yzdendir ki, drt bir kgede,hatta bazenbizzacgidemedi-

gi yerlerde onun izini, perspekttfini tagiyan yapdar ykselmektedir.

Mimar Sinan imparatorluk cografyasina, imparatorlugun sanatina
kendi slbunu

ve merkezi

bir Osmanh havastm veren dhidir.

Bugn Sleyrnaniye semti, onun sevimli mtevazi trbesinin
buslp
orijinalliinin
lunduu semt bu yarattnm, bu
beraberliginin,
sayllir...

zirvesi

Sleymanlye, 1.5 kilometrekare alantyla bizimkimligimizdir,

kgiduntzdtr.Bizimbu memleketteki tapumuzdur. Buradaki
lubaldavranllmiz, bykgebrin hengmesinebu muhiti birakmamiz dpedz bir intihardir. stelikgelecek nesillere karp bizi utandiracak bir intihar oldugunu sylemek gerekir.
nfus

.r

Sultanahmet'te Turing Kulbhn onardit YegilEv dedigimiz konak, bugn otel olarak kullandmaktadir. ine Milano mobilyalan monte edilmly; bazilariorijinal bazilari degiL Ama yok olmakta, ytkilmakta

atmosferini

olan bir Sultanahmet

canlandirabilen

ILBERORTAYLI

1f

ti

LT-T.

--

.-i-

-:"".IF1_'1"Tur.II

15

II

a.a

si

_a.FIFI91

._a

IFmal.a.I

Jf.Lisual

--

di

_.Fada.h.am-II.m.

Lili

.._

I-.,

-%

kurumlarin bagmda bu kulp geliyor. Sogukegme Sokagt, bizim

genliimizde dahl bir yiktna olarak grdugmr bu sokak, gimdi o
ortami anlatabilecek ve lstanbul'agelenlerin sknet iinde dinlenebilecekleri,
kalabilecekleri bir yer olarak ortaya ikmigur.
SogukegmeSokagt ndaki evlerin birinde Istanbul'un.sayisiz
hazinelerindenbiri sayabilecegimiz bir 1stanbulkitaplti, yani elik
Glersoy'unpahs ktphanesi yer ahyor. Bu ktphanenin zelligi;
1stanbulhakkindaki yerli yabanet seyahatnameler, Bizans ve Osmanh dnemi zerindeki monografilerden=olugan zengin bir ketphane olmasidir. Defter-i Hakani Hukuk Mgaviri,yani eski Tapu
Kadastro Genel Mdrlg Hukuk Mugaviri olan Hasan Tahsin
Efendi'nin konagi da bu civardadir.
Hi gphesiz ki Ayasofya ile Soukegme arasindaki en
eser klasik devirden kalma Cafer Aga Medresesi'dir. Trk
Kltrne Hizmet Vakfi'na tahsis edilen bu medresede, bugun hat,

nemli

ebru

gibiOsmanlisanatlariyla

ilgilidersler

veriltnekte,.sergiler

aamaktadtr.

26

OSMANLPYIYENIDEN KETETMEK

IL

OSMANLI'DA DEVSRME

Osmanli
rumlarm

tarih

ve tetkiklerinde

bizi en ok meggul eden ku-

bagmdadevgirmelikgelir.

Devyirme,ok kisa bir tarifle, devletin kapikulu ocaklari olan

sipahilerle,

temin etmek im ortaya

akmigttr, ank insan ve savagl yz yenilenmek zorundadir. Hiristiyan ocuklardan devgirmeahnmigur. Niye Hiristiyan ocuklar.

yenierilerm

dan diyoruz?

yendenmesmi

nkMusev

toplumundan,

Osmanhhk'in Musev
Bunun nedent
degildir,Yahudiler'ingehir

kompartimanindandevgirmeahndigt grulmemigtir.
antisemitizm veya
toplumu olmasidir.

YahudilikaleyhtarhL

Devgirme kurumunda temel kaidelerden birisi, gehir utatnin

nk gehir uagmin gz aiktir, muhtelif
ocaa ahnmamasidir;
cereyanlara, akimlara mensup olabilir. Bu yzden kltr bakimmdan artik kendine gre bir kigiligekavugmugtur,bir kimlik elde etmigtir. Dolayistyla bu ocagm gerektirdigi tekdze, tek ynl bir
kimligin gehirliye verilmesi mmkn olmayabilir.

Bunun digmdahepimizin bildigi gibi fakat yanhg olarak tekzere, Mslmanlarmda devgirmeyeahamadigi sylenir.

rarlandigL

ORTAYLI
LBE

.T.I

IFr

,,i

27

IIII.I

LIIIIIII-i.

.L

IhmirlLI.I,i..

Bu bir genel kuraldir; ama istisnast yok degildir. Mesela, IslamAnsiklopedisi'nin

"devgirme"

maddesinde

bukonuda istedigimiz mal-

BaZL
Mslman kylerden de ocuk devgirilir.
maci bulabiliriz.
nkbu kyleria ahalisi bunu istemiglerdi.

Devgirme iglemi, birka ydda bir yapilirdt

'ka

bin ocukla sintrh

tutulurdu.

ve

Bazensayi 5-6

genelde sayi birbine kadar ulagir;

ama fazlast olmazdi

ve bu olay h.er yd da yapumazdi nk kapikulu ocaklarindaki asker sayistni gz nne aldigimiz zaman ihtlya
belirliydi. Binaenaleyh bir tarihte bilhass.a taribi teckiklerden
ve
tarihilerinin
inmekten
Osmanh kaynaklarina
ciz bazi Balkan
ve
onlan takip eden Hirtstiyan yazarlann ileri surdg gibi, ye tigen butn yeni genlik Osmanh savag gcnn iine ahnmig, Trklecirilmis ve bylelikle Balkanlar'da deta milleti srkleyecek, ayaklanma yaratacak; belki bagimstzhgi elde edebilecek saghkli gen bir nufusun yegermesine msaade edilmemigtir gibi bir hayalperest ifadenin gerekle baglantisi yoktur. Nicekim ilmi tarihillkle
hareket
eden bizzat Balkanh yazarlar, mesel Yunanh VasilikiPapoulia da
bunun byle olmadigini ahymalarinda ortaya koymuytur.

Ihriyacagre

sadece Balkanlar'dan

deil, bazen, Orta Anado-

lu'dan ocuklar devgirilmigtir. Mimar Koca Sinan'in bu evreden

hassa mimarlar ocagt iin devgirildigtbilinmekredir.Hatta Kafkasya'dan da

devgirmeahndiL olmuytur. Eu devgirme, devyirmeemini

kryafer"(fizyonomi)
dedigimizdala vukuve ktibleri denen
fu olan, ocuklarm ne oldugunu anlayan ve hakikaten de bu -konuda ehil olan ve drstlgyle taninan kimselerden olugur.
"ilm-i

Devgirmeemini ve devgirmektibleri belirli blgelere ikarlar ve bilhassa kylerdeki ocuklari devgirirler. Devgirme iglemi dedigimir gibi her yd yapumaz. Bu ikt ydda olut, yllda bir olur, bazen uzadtgi da olmuytur. Onun iin byle her yd binierce ocugun
devgirilmesigibi bir olay dogru degildir. Gene aynt gekilde devgirme emini tek ocuklu allelerin, tek oglan ocugu olan allelerin ocugunu devgiremez. Esasen devgirme tin, ky cemaatinin bir yer28

OSMANLPYlYENIDEN KESFETMEK

de rizastrun alinmaSL gerekir. Bu quadan ileri gelir zannedlyorum

bir nevi atigmayi nleyen amn (kapah)bir anlagma ve topiumsal
akit sr konusudur.
Kural olarak kylere gidiur. lik olarak ky ocugu tereih edilir; unk kendi dini bakimtadan da kendt dili baktmmdan da deigmeye en aik ky ocugudur. Burada kural vardir. Ivo Andri'in
romant Drina Kprashde yazdigt gibi,
o pek gzel, pek etkileyici
yle 3-5 yaginda ocuk sepete konup gtrlmez. Yani Osmanh
devgirmesi sepette taginabilecek bir ocuk degildir; nk sepette
tagmabilecek
ocuk hastaocugun daha henz tamamlayamadigi
hklan vardir. Devlet kizamik,kuspalazigibi ocukluk hastahklanyla ugragacak durumda degildir.Bunlari atlatan biri ve oradaki yazicmin tabiriyle gulame, -Farsa'dangelme bu kelimenin tam karphgi bati dillerinde garon veya knabe veyahut da boy- yani tam anlamtyla artik bir okul ocugu yagini almly biri devgirilebilir. Demek
ki dokuz yagLn Stdur, gene aynt gekilde on drt-on beg yagm uzerinde de devgirilmesipek det degildir, nk bylelerinede literatrde
diye tabir edilir. Bu gibi zevatin artik yetistirilme yagi gemigtir; yant aga yagken egilir kurahna uymadigi ok aikttr.
"sakalh"

Ancak bazi klasik ve ok ihtisas isteyen smiflar iin, mesela,

ordudaki istihdam birligive baymdirllkbirligi diyebileceimiz has-

lagimcilar iin bazi iglerden anlayan irak,

kalfa gibi genlerden sz edilir ki, galiba, Mimar Sinan bu gibi lylerden anlayan biridir. Hi gphesiz ki burada emisici rol oynamaz.
Osmanh Devleti ocuk Sevgirirken
hangi etnisitiden olduuna hi
bakmaz. Nitekim pekl Orta Anadolu'da Karamanh dedigimiz
Trk ama dini Hiristlyan olan sintfran devgirme toplandigt
sa mimarlar

ocagi iin,

grlmektedir.
I

Bazikyler o derecede fakir ve kendilerinde o derecede istikbal grmyorlardt ki, Kafkasya'nin veya Arnavutluk'un, 14kodrahin
beslenebilmesi,istikbalde is
dag kylerinde oldugu gibi, ocuklaTLn
L

1LBER ORTAYU

29

bulabilmelerizordu.

nkekecek

tarla, sapan ve besleyecekbayevlenebilmeleri

mmkn grlmeolukocuga kangip
mekteydi. Byleyerlerde aileler devgirmeeminini beklerlerdideta.

van yoktu.

Genellikle ocuklar kimliklerini unutacak yagta degillerdir.

Yani ileri yagta da hangi kyden geldigini, anasini, babasini, akra-

haarlar. rneklerivardir. Sokolovi Mehmer Papa gibi...

Sokullu btn ailesini sonradan aynt gekilde devlet hizmetine almigttr. Hatta bir tanesini beylerbeyi,brn Strp patriki yapmttir. Meselahog bir hikyedir: AyazPapabir kt; kendisine eski partal ayakkabilar.veren
bir fakir kadma, ki Gney Arnavutlukludur
kendisi, bir gkran ifadesi olarak, zamanla sakladigt o pabularm
iini altinla doldurup gndermigtir. Herkes kendi yerini bilir. Fakat unutulan gey gphesiz ki ocuklarin konugtuklaridil ve dinleridir. Bu ocuklar toplandiktan sonra yrtlrlerdi. Bu dogrudur,
nka artik yryecekyagtadirlar ve saglikhdtrlar. Belirli merkezlere.getirilir, snnet edilirler ve ondan sonra ayrdirlar. okzeki ve.
gzel olanlart Enderun mekteplerine ahnirlar ki burada bunlar saray hizmerlileri olacaklardir ve belirli bir kademeden sonra Birun'a ikmak dedigimiz, yani sancak beyi payesiyle veya ona egit
baSLRI

payelerle devlet hizmetine.gireceklerdir.

Dnyada hemen hemen hibir devletin protokol, yksek

zmreye bakaginiz zaman Osmanh Devleti kadar gz alici degildir;
nk Osmanh devlet protokol.hepsi fizikbakimdan mkemmel,
fevkalde zeki ve tm trklarin en sekinlerinden meydana gelmig
devlet adamlarindan olugur. Bunu seyyahlarin tasvirinde de gruyorsunuz. O kalabaligtn iinde hastalikh olant yoktur, ank burdar
zaten seilerek o makama gelmig, geririlmig insanlardtr.

Her devgirmeyle bazdannin sandigt gibi gidilip zorla ahnmaz. Hatta ban fakir kylei ocuklarinm -bu yolla kurtulacagma,
yukselecegine inanarak gnll olarlar. Tabli kaderde bir asker
olarak, bir yenieri olarak muharebede lmek de vardtr. Onu da
30

OSMANU'YI YENIDENKESFETMEK

herkes bilir. Zaten dnyada hangi olay yzde yz egitlikle cereyan

edlyor ki? O alinan ocuklarm kimisi bir yenieri neferi olarak kalacaktir, kimisi de Sokullu Mehmet Paga.ve Mahmut Papa gibi koca bir imparatorlugun kaderini elinde tutan bagvezirlerolacaktir.
Tipkt bugn nasd Harbiye'dektbir SLulfa giren Ocuklardan
biri gebagkant oluyor;
bir kismi da albay bile olamadan

nelkurmay

-hatta

mazide cumhurbagkant
emekli

olop

oldular-

gidlyor, bunun aksi

mmkn

degildir. Her Mlktye'ye giren adam bykeli veya vall

ya da mstepar olmuyor, bazistda zel idarede kk bir memur
olarak da kalabillyor.

Bunun gibi Enderun dedigimizmektep, SmLf bulunan bir mektep degildir;zaten burada insanlar hizmeE iieitim grrler, kogugtan kogua terfi ederler. Padigah sarayirida kendileri begenildike
padigaha daha yakm hizmetlere verilirler. Burada ok ilgin bir gekilde szl ve yz yze bir egitim grarler. Spor.da vardtr, resim de
vardir,
hsn- hat da vardir, edebiyat da vardtr.
.

toplar. Her
Kabillyetinegre insan bunlardan toplayabildigini
devgirmelim olacak demek degildir. Dogru drst egitim grmemigse, -neferlikle ige bagladiysa;mesel sonrdan Kemanke; Kara

Mustafa Paga gibi

sadrazam

da

olsa okuma

yazmasi olmaz, bu mm-

kndr. Ama ilerinde bizzatMahmut Paga, Cagalazade, Sokullu

Mehrnet Papagibi bilgili insanlar vardtr. Ltfi Papagibi eser yazanlar bilinir. Bu ok aaktar. KprlMehmet Paga'ntn kendisi bilgili
degildi;ama artik devgirmeolmayan, onun sulbnden gelen ocuklan devrin tanmmig mderrisleriydi.
Devgirmebir hayat tarzidir. Bu ocuklar Trke grenir. Enderun'a almmayanlar bile-Trk'e verilmek uzere-1stanbul
civarindaki kylerdekikyllerin yanma gnderilir.
Balkan dillerinin getirdigi kltrle konugan ocuklarin bir
mddet sonra Osmanit'mn lisaamt benimsedikleri anlagdabdir.
Yenieri adaymin burada grendigi Trke ve din bilgisi de ok
[LBERORTAYLI

31

nemlidir.
I

Rafine bir medrese dindarhgi verilmlyor

Bir kylnn dindarhgi verilyor,

bu ocuklara.
en esas unsurdur bu.

Bir dil ve medeniyet en saglam bir gekilde alt tabakada grenilir. Nicekim gnn birinde genlerimiz mesel 15, 16, 18 yaglarmda Fransizca grenmek istlyorlarsa, bence Fransa tagrasma gitsinier
veyahut bir kyl allenin yanmda kalsinlar ve o gekilde o medeniyete adim atsinlar. niversitededil grenmeyi herkes birdenbire
kavrayamaz.Bu devyirmelerinzamanla, mesel, eski gnlerinden
kalma dualan terennm ettikleri, bir parkiyi'syledikleri bellrrillyor.
Her devyirne kylu m? Haytr. Bazen ok nemli ailelerin oda ikna yoluyla almabilir. Bu Osmanh ananesine uygundur.

cuklan

Devletimizin ve milletimizin tarihinin serencammin ilk safhasmda

bize Bizans'm asilleri de kanlmiglardtr. Mihailoglu, Evrenosoglu gibi ve bizzat imparatorluk hanedanmdan, paleologlardan Murat Pahanedaga gibileri kat migttr. Veya SemsiPapa gibi Isfandlyarolu
nmdan gelenler vardtr.

Aynen Mahmut Papave Sokullu Mehmet Paparneinde oldugu gibi, muharebeden sonra ulema ve bilhassadevgirmeeminleri,

(onlarok

yetenekli

kipilerdir)aileleri ikna ederler: "ocugunu-

Mslman olsun, bu sizin iin de lyldir, bizim iin de lyidir." derler. Nitekim Sokullu Mehmet Papa, ok nlu, bilgili bir
ruhban ailesinin ocuiu olarak aramiza girmigtir. Ama gunu sylemek gerektr ki, ok iyi bir Mslman olmugtur. Zaten bu sistemin
zu verin.

en nemli

taraft

da budur.

Bu asimilasyon, bu egitim amalgami ve kabullenilmesininnaok nemlidir.

Enderun bagh bagma bir messesedir ve

sd oldugu

bilmek gerekmektedir. Burada insanlar birbirlerlyle

diyekonuqurlar,luballikyoktur. Koguyzabirlerlyle, koogun baglarlylason derece saygik olmak.zorundadirlar. Yeme ime,
yikanma, kalkma, yatma saatleri konusunda byk bir disiplin iindedirler. Igtebuna bazi insanlar; Osmanh Saray Medeniyecidlyorlar
onun

tarihini

ok iyi

"siz"

3Z

OSMANLI'YlYENIDENKE$FETMEK

ki, bu dorudur.Buradauydurulan bazigeyler zerinde de durmakgerekir; Enderun oglani gibi uydurma laflarin geerlllii yoktur.
HiristlyanlarLn
kurdugu CizvictariBurada, tipkt Rnesans'ta
kati.gibiama ondan daha evvel geligen ve aklin yolu bir oldugu iin
benzerliklergsteren bir durum sz konusudur.Son derece sert, yuzde yz kipiselkurallar cereyan eder. MeselCizvitlerde birbirlerine
diyehitap ederler. Tarikatm iinde genlerin lubal olmasi pek
mmkn degildir.Devamh bir kontrol sz konusudur.Yani insanlar
gndz de, gece de kontrol altmdadir. Enderun da byledir. Enderun'daki disiplindolayistylaok kisa zamanda bir Osmanh saray protokol meydana gelmigtir. Daha da ilginci Enderun'un digibir izdugm vardir. O da bizatihi Harem'in kendisidir.
"siz"

Harem'deki btn ktzlar padigah iin

toplanmig

deildir. Ora-

zelda
liklere sahip bazikazlarinoldugu dogrudur.Ama neticede birtaktm
kizlar orada hizmet.ltolarak kahr ve asil nemlisi buradaki Trke
ve Islm'i grenen ve Osmanh saray medeniyetinin benimsetildigt
buktzlann bir kismmin Birun'a ikan Enderunhalkiyla baggz edildigidir. Dolayistylabir kan aristokrasisi, bir hukuki hkmranhk
padigaha takdim edilecek, padigahin

begenecegi ncelikli

stats tespit edilmedigi halde, Osmanh cemiyeti de insanlann

nel kurab diginda kalmamaktadir. Orada da insanlann tecvizi

ge-

(ev-

Bu sekin situf
eli ayagt tuttugu, akh igledigi surece hkmdarm yantada devletin
ynetimini gtrmektedir. Bunu beceremedigitakdirde derhal o stniftin digina itilir. Zaren hukuk hibir imtiyazi yoktur,
lendirilmesi)yoluyla

bir sekin sintf yarattlmaktadir.

Devgirmelik 17. asirda azalmistir. Evliya elebi'ninde verdigi bilgilere gre IV. Murat zamarunda 8.000 kisi kadar, 18. asirda,
IIL Ahmet zamarunda 1.000 kivi civart devgirilmigtir.Ancak asrin
ortalarinda artik Anadolu Trkleri de bu kategoriye girmektedir.
Mesel,NevgebirliDamat ibrahimPapa Trk devgirmelerdertbiri-

dir. Tabli Zlfl Balcacuar arasinda Trk devgirmeler her

zaman

II
i

bulunmaktadir. Baltact Mehmet Papa gibi, onlar sarayin digkoguunu meydana getirirler veya Kafkas kkenl Miislman devgirmeler, AnadolulagmigIspartalt.Halil Hamit Papa gibi... 18. aSLrdan
sonra pratikte de bu messese ortadan kalkmaktadtr.
Akt astrbk imparatorluk hayatimizda, andarblar
slalesinden sonra, 15. asir ortalanndan 18. asra geldik. Yani iki
asn birazgeen bir sre bir devgirme geleneginden bahsedilir. Uzun hayatinda
imparatorluk;

tarihinin

daha sikintdL
bagka yntemler
bularak geoigtir ki, bunlann zerinde de aynca durmak gerekir.
.kprlerini

II
I

i
I

34

OSMANU'YIYENIDENKESFETMEK

OSMANU'DA ALE KURUMU

I)

Osmanh ailesi nasd bir kavramdir?

diyede ele alabilirdik
bir nedeni var: Bu bir imparatorluktur ve

ki "Osmanh toplumunda
Sph.esiz
ama

bunu yapmamamian

alle"

sonuncusudur ve guragerek anlamda geleneksel imparatorluklann

gneyine bu
si da ok aikttr ki, dogusundanbatisina, kuzeyinden
imparatorlugu olugturan muhtelif dialere bagli ve muhtelif dilleri

konugan unsurlann baziortak ynleri vardtr. O ortak ynler arasmda en bagta gelen ailedir.
ki, bu imparatorlukta bir
Suphesiz

tarafta Arabistan urbani,

bir tarafta Balkanlar'm, Adriyatik'in kiytsmdakt gehirler, en bagta lstanbulgibi bir dnya bagkenti yer ahr. Bu kadar
farkh yerlegim noktalannda insanlaan ok farkh yapdanmalara maegitlilikler gsterecegi aaktir. Ama
ruz kalaca L, farkh toplumsal
her geye ragmen alle bu toplumda bir yeknesakhk arz eder. O kadar
yani agiretler,

ki, insanlann aile hakkludaki mefhumlan, alle ii iligkileri, allenin

ILBERORTAYLI

35
I

bireyin hayatmda oynadigt rol atsindan ister Tuna boyundakikylere veya ehiriere, ister Firat havzasmagidin; ister Kafkasyakiydannda olun, istersentz Necef lnde pek farkhhk
grmezsiniz. Daha
dogrosuban kurallart ve kaideleri, ananeleri bildiiniz rakdirde her
yerde.hareketiniz iin bir referans, bir demir alma noktast meydana
gelmig saythr.

Osmanli ailesi dedigimizzaman, buradahi aphesiz ki Mslman ve o Mslumanhginiinde Sna -ve. diger fikth mezheplerine

bagh kollardakiinsanlar kadar,Hiristiyanlan'veMusevleride kastediyoruz.nkburada alle, toplumun temelidir ve aileyi iki aidan
ele alahm: Birisidevlet, biristoplumun kendi nezdinde.
Nedir?Devletin nezdinde, aile esas biriodir, retim birimidir,dolayistyla vergilendirilecekbirimdir. 19. astrda ahz-i asker yani, asker toplamak iin
temel birimdir.Devletin.tebaa if temasa geecegi idar nitedir.
Mslman tebaanin evliligi, ger'iyye Siciline, mahkeme siciline kaydedilecekdeniyor.Ancak bunu herkesin yapmadl L, yapamadigi aikur..Asd olan insanlann kendi dialerine gre kk bir trente, bu da part degil; ama ananedir, birlegtiklerini
cemaate ilan etmeleridit. Bundan sonra,
ift
kan-koca olarak caninir ve dogacak
o
ocuklan ve varsa evdeki daha neeki nesildere ihtlyarlarla
birlikte
bir aileyi meydana getirirler.
Bunun kandi iinde bazi kurallan vardli Osmanh allesi patriarkal, yani ataerkildir. Devlet de babayt
ve ogullan vergi mkellefi
olarak kaydeder. Osmanh ailesinin bu zelligi,
Mslmanlar kadar
br dinler iin de geerlidit.
Osmanh

ailesi

din

bir
kurulur. Bu bir kayittir. Bu nenikht
ok part midir? Evet, anane olarak
dir? Imam
garttir. Hiristiyanlarda bu,.mutlaka kilisenin defterine kayitla mmkndr.
iglemle

Yani
dini blr nikh vapdirve onlar bylecealle olur. Bu ailede lm halinde, miras taksimi de gene dini kurallara gre yapdir. Ancak burada kargmaa ok ilgin istisnalar ikmaktadir.
Ser'iyyesicillerine,
36

OSMANLPYI YENIDENKESFETMEK

bakaginiz zaman bazi ahvalde ahkam-i feraiz

takdedigimizlslamhukuku miras kurallarma gre yapuan miras
simlerine gayrtmslimlerin de mracaat ettigini gcyoruz. Mesela,

mahkeme

sicillerine

Ermeni allelerinde

vefat

edenlerin

mirast; ocuklart, kizi, oglu, egi

buna gre taksim edilir. Niin? Anlagdan kurallar ve yagayakindir. Yani kiz ocuga eyiz verilmekt.edir,
yty biimi birbinne
araSLnda

evlendirilmekredir.

Geriye kalan

tarlayl,

ogullann

taparu,

baheyi,

Yagambiimindebir yerde egit suretle paylamalan

hayaEt
messeselerde
paylagma,
hukuk
ayru
ki benzerlikter ve aynt
istenmektedir.

paylagmt ve standardizasyonu

getirmektedir.

kugkusuz aileyi olugturan en nemlt unsur kaTrk kadininin, imparatorluktaki

yagam biimi
dindlf. OSmanil
vardtr.
zerinde egri dogru birtakim teoriler
Bunlar kismen agda;
klSmen
degerlendirilmesinden,
yanhg
kaynaklarm yanllghitndan,
de ezbere konugmaktan ileri gelebilir. Sunusylernek lazim: Osmanh allesinde kadin ikincil durumda grlmektedir. Bu MslRum
man Trk iin de byledir, Arap iin de byledir, Enneni,
iia de byledir. Hi kugkusuzki, uzak Arabistan'daki yagam biimiyle Bosna'yi, Tuna kiydarini ve Orta Anadolu'yn bir kefeye
Bu toplumda

koymak dogru degildir.

Bir kere bu kafes arkasi

efsanesi

pek

toplumda kadin evin diginaikmaktadir.

mektedir.

bu
dogru degildir. nk
Karnusal alanda da grl-

g;itmekredir.
ama kadin argiya, pazara
tabli sokaga iktlmama hassasiyeti devam ermekte-

istisnalarvardir;

Bazi yerlerde
dir. Ama purast ok adibr ki, bilhassa istanbul kadini ve imparatorlukraki kuk yerlerdeki kadinlar argtya, pazara da gider. Hattrbeleri
biter,
ta trbe zlyaretleri o dereceye varir ki, Mslman
vazife addemayista Hz. Meryem'in gge ykseligini kutlamak bile
dillr. Surlardaki kiliselerde Kara Meryem gnnde Hiristlyan ve

Muslmankadinlarm o gn beraber oldugunu grrsunz. Bu toplumda bu gibi geylerin oldugunu Salomon Schweigger, Sultaniar
Kencine Yolculukadh 16. yzyd seyahatnamesinde de yazmgar.
lLBER ORTAYU

37

Bu seyyahin dedline gre; Trk, iki kart bakacak durumda degildir. Aynldiklan zaman ocuk bilhassa kiz ocugu kadma verilir
ve
kadinlar ok gezerler. Bunlar Salomon Schweigger'in gzlemidir,
ama mutaassib bir Alman Protestan'a gre bu topium, kadinin hr
oldugu bir yapidadir.
Osmanh allesi iin
tipi aile" deniyor. Yani byk bir
aile... Biraz yanh; bir sosyolojik nyargidir.
Tanmla geinen bir
_
toplumda
byuk allenin geerli olacagi dgnlr. Oysa
pek yle
degildir. Hele 19. asra gelindigi zaman I anbul gibi gehirlerde kk aile artik hkimdir. ekirdek
aile, yani ana, baba ve ocuklardan olugan aile tipi.
"cemaat

Vakia qu zelligt unutmayallm: Gemig asirlarda da Osmanli'da

ekirdek

aile grlse de mahalle

en nemli rol oynamaktadir. Osmanh ailesi iin ana unsur,
ana platformdur. Bunun nedenleri vardir.
Bir kere mahalleye yerlegen herhangi bir hane halkL, diger kompula-

nu kefaletiyleoraya yerlegebilir. Dolayistyladigerkompularbu alleyi

kontrolde, uygunsuz hareketlerini ihtarda ve mahalleden armakta
hak sahibidirler. Bu iglem her zaman uygulantr. Yani mahallenin hu-

zuru ve uyumu ok nemlidir.

Elizabeth'in gnderdigi ilk

I

O kadar ki, 16. 2SLT SOnlannda

Kralie
IngiltereBykelisi EdwardBarron Top-

hane'deki bir mahallede oturuyormuy ve biraz eglenceye dgkn bir

adam olduu iin
gayet grltl, ikili geceler tertipliyormug. Matoplanip,
arzuhal verip
halleli
onu bile oradan aturyorlar. O zaman
Vestfalya Antlagmast ncesinde diplomatik dokunulmazliklar,
muaflyetler yok; ama mahalleden atilan
da bir kralieninsefiri. Ayni gey
mesel, ban yabanct tccarlara da uygulanabiliyor.
Demek ki yagam tarzmda, kltrde bir yeknesakhk, bir
uyum
Biroksemtte, ahyap evlerin iinde insanlar yksek
sesle kavga etmlyorlar; nk mahallenin
bunu duymamasigerekir.
olmasi m(imkn.

Insanlarmahallede
Bu ok

38

nemli

brleriyle

bir zelliktir.

beraberolmak iin bir arada yagarlar.

OSMANLPYI YENIDENKESFETMEK

ikinci ve daha nemlisi,

mahalle

alleyi

kapsayanbir bukukt

Mesel, avanz vergisi; avartz-i divanlye dediimiz

fevkaldezamanlarda ahnan olaanst vergiler bir degilbirka haolugur. Bu
ne sneydana getirit. Yani avartz hanesi birka haneden
mal bir birimdir. Dolayisiylamahallede yagamak ok nemlidir.
kipiligesahiptir.

egme, suyolu denen lagtm, yangina kargi

alindigt yok ya igte altnmasi lazimdir) birtaktm

ncs;mahalle
tedbir

gibt

(pekde

asayigin bozuldugu
kendisi yerine getirir. zellikle
zamanlarda mahalleli kendi mahallesini
kendi. korur. Bu ok
nemli bir zelliktir ve tabii kanun olmasa da gelenek olan gey ondan daha kuvvetlidir. Mahallede zengin fakir .bir - arada oturur.
nkmahalle, ekonomik duruma gre degil, dine gre, dini aidiiinde elden geldigince
yete gre olugan bir birimdir ve bu birimin
zengin fakiri gzecir.

mkelleflyetleri

dogar. Dogdugu an onu tebrike gelenler mahallelilerdir. Lohusaya yardim

edenler, kendihane halki yecersizse, mahallelilerdir. ocukbuyr,
Bir ocuk, ailenin yeni ferdi, mahallenin

okula gider, mahallenin

mektebi olsun, ister

okuluna

gider.

linde

lster Muslman

kilisenin veya sinagogun yanmdaki

"beyt

mahalle
mid-

rag" olsun, oraya gitmeyeni cemaat her geyden evvel ikaz eder. Baganh grenclyi cemaat tebrik eder.

Bir mahalledeki evlillk olayi cemaatin igidir. Hi kimsenin

cenazesi ortada kalmaz. Hastaltkta kimse kendi bagina kalmaz.
Herkesin elden geldigince yardim, destek grecegi bir yer vardtr.
Dolayisiylamahalle insanlarin yagaytgina da burnunu sokar. "Mahalleli ne der?" anlayigt ok ciddi bir toplumsal snessesedir ve varbgtyla geerlidir. O kadar ki, IL Abdlhamid devrinde ablk zabitakttasi tegkil edilene kadar mahallenin iinde oturan uygunsuz
oluyogahit
mahallelinin baskin yapmastna
ma, byle yagayanlara

ruz. Bunlar o devirden kalma, hatta zamanimiza kadar uzanan geylerdir. Bugn gerek apartman hayatt, gerek yagayt; biimimiz ve

lLBERORTAYU

39

I
I

ekonomik

durumumuz itibariyle biz, mahalle denen messeseyl

yt

kiyoruz,ortadan kaldinyoruz.Hatta ayru apartmanda oturanlar bile bu birlikte yagama denen usul bilemiyorlar, gcremiyorlar.
Osmanli ailesinin ok nemli bir evrimi de vardir. Aslmda

alle ve evrim ok ters kavramlardir, ank alle tarihin

bilgisintn
ve tespitinin tesinde bir messesedir. Insanhtn
erkin,
en
en muhafazakr messesesidir, fakat bunun kendi iinde geirdigi bir
evtim vardir. Osmanh allesi, sulale
ve mahalleyle birlikte yagar. Ekonomik aktiviteler, etkinlikler
o gekilde yarine getirilir ve bir destek sz konusudur.

19. yzydda byk gebir ve giderek g olgusunun ortaya ik-

masiyla

bu sistem bozulmayabaglamigtar,ama gunu ifade etmek

geki, btn Orta Dogu toplumlan gibi Trkiye'de halen, Avrupa'ya nispecen bu konuda
en muhafazakr toplumlardan
biridir.
Toplumsal messeselerin, toplumdaki iktisad kurumlann geligememesi durumunda alle temel rol oynar. Nitekim bugnn Trkiyesi'nde birok ailede
u kugagmbir arada yaamamast, gu ekonomik
krizde aslinda ne kadar olumsuz bir unsurdur.
rekir

Yani kugagtnbir arada yagamaSLyla,

krizlerin var oldugu bir
kkler lyi bakilacak, terblye edilecektir ve bu hayat pahahhginda ortak tencere kaynayacaktLT.
Bunu maaleSef belirginbir
hayat ve dnya grgyle ve belirgin bir kutoplagmaylaalle bireyleri arasinda yok edip ortadan kaldinyoruz.Oysa
orta sintf Trk ailesi ekonomik baktmdan kk ekirdek alleyi kurup gtrebilecek
durumda degil.Bunu da hepimiz biliyoruz.
toplumda

I
I

***

Alle bir yerde Osmanh toplumunda

orada yetigir.

I
I

asil mekteptir.

ocuk

Bunu nc kugak yerine getirir ve aile Osmanh

toplumunda
her ge-yden evvel bir messesedir. Tahrir defterleri dedigimiz vergi arazi kayitlarina baktigimizzaman; ailenin erkek bireylerinin verginin esas
unsuru oldugu ve bunlara tahsis edilen

I
I
I

40

OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK

dedigimizbir ift kzle srlebilecek, onunla ekim yapi

labilecek arazinin tahsis edildigt grlmektedir. Alle slaleyle birlikte, yani yakin akraba grubuyla birlikte esasen, gehtrde de bir retim birimidir.
aryusralart yanina irak olarak yakin akrabasmi,
bildigi hemperisini abr. O yzden de zanaatlar, bir bakima, eski
toplumlarda
rastgele kimselerin toplandit yer degildir.Yakmlarin
iftyeri

irak ve kalfa yapilmast dolayistyla zanaat dallan etnik kkene gre gekillenir. Mesela, Ermeniler kuyumcu, Rumlar marangoz, Sryaniler tagtdir ve gmgdr.

Trkler ok ilgin btr gey, iglerini iyt bilirler, camet ve vitraySleymantye defterleri kayttlarindan bu ikar ve nibayet
alle bestenme rejimleri ve mutfak kltr itibariyle bu toplumdaki

cidLrlar.

esas unsurdur. Ailede bir kere insanlar yemek yemeyt grenirler ve

ok uzun yillar Trk mutfagt ve Osmanli imparatorluu'nundiger
mutfagL
unsurlarinin
Bu
piyasaya, yani lokantaya ikmamqur...

bugan de byledir. Acaba Trklye'de 70 bin kadar yagayan Ermeru'ye ragmen, Erment mutfagini dogrudurust cadacagimiz ticart bir
yer yani lokanta, restoran var midir? Bu halen evin iinde uretilen
mutfaktir. Belki de Batt Avrupa toplumlarindan
en buyk farkimiz
budur.
Nihayet alle mahalli kltrun, folklorun yagadigt bir yerdir.
Osmanli topiumunda hangi dinden olursa olsun her cemaat umaCLlarla,

perderle,

masallarla

byur ve bunlar gaplacak kadar da bir-

birine benzer. Fakat buna yruten yer ne matbuattir, ne okuldur.

Bunlar dogrudan dogruya allenin iinde o birimin ortasmda buy.kten kge, babaanneden torunlara intikalle devam eder. Nihayet bir geyi daha unutmayalim;
kriz zamarundaki en bag sigmti
yeri ailedir.

Imparatorlugunbu muhafazakr
kadar da devam etmektedir.
itiraf edelim

ve koruyucukurumu bugne
Ipsizliksevimli bir olgu degildir; arna

ki ipsizlik, eger zengin batt Avrupa

lLBERORTAYLI

toplumlarLndaki

41

I.

kadar feci ve korkun bir grnme gelmemisse, bunda aile messesesinin, allenin

koruyucurolunn byk payi

vardir.

Osmanli ailesi Tanzimat'ta degigmeyebagladt. ekirdekaile-

den bahsermiyorum sadece.

KadLmn

yava yavag hayata girmesi, ilk

tahsil grp muallime almast, zamanla hayatin diger dallanna
da girmesiyle birlikte ailedeki ekonomik roller degigmeye bagladi.
nce

Bundan sonra hayatin kazanum ve yaruclmesi bu gekilde devam ettigi iindir ki, ailede ekirdek konuma gemeyen kugaklararastada

aeldi

blnme ve ayrilma bu devirde meydana

ve alle kanun konusu
olmaya bagladt.MeselMen-i IsrafatKanunu gibi, dgnlerde
masraf yaptlmamasi, evlenmenin kolaylagmastiin baghkladrahomarun
azaltilmasi, yasaklanmast gibi kurallar orraya ika ve bunlar devam
etti. Nihayet nfus idaresi kuruldu. Ailedekilerin nafos kaydt yapLldi. Alle toplumun hukuken de birincil esas unsuru olarak benimsendi. Harp iinde kaldirdan Hukuk-i Aile Kararnamesi'ne ragmen
1926'da kabul edilen Meden Kanun ile romanizasyon,
yani Trk
hukukunun Romaldagma,Roma hukukunu, esaslanru benirnseme
ve garb hukukunu uyarlama abalan son noktaya ulagmigttr. Bylelikle bundan sonra birey ve alle bu kanunun esas remel unsurudur.
Boganma bu ailenin en
ve Osmanli

nemli

relligidir.

Islamhukukuna

uygulamastna

gre, kadin boganmaiin mcbir sebeplere sahip olmahdir. Bunlar bugnk meden kanunda da- aynen
sayllmigtir.

Mesel sarhogluk ve sarhoglukta Israr etme. Eg imeyeceine

dair sz vermigttr, "Eger iersem bogamriz","Bog ol" diye. Tektar
ierse zevce bu nedenle boganma hakkma sahip olur. Gaybubet;
ya

da nerede oldugu mehul (gib)koca iin boganmahkmne vanbr. Tabii ki kabul edilemeyecek sapkinhk halleri bunun nedenleridir. Bundan bagkabazi ahvalde kadm giddecli geimsizlikle mracaat ettiginde, erkek bunu kabul ederse zaten boganmigolmaktadir.
Yani hi boganmiyor degil insanlar, fakat kadinin da hakki vardir.
41

OSMANLYYlYEN1DENKESFETMEK

Herkesin bildigi gibi

hakki" dedigimizyani padigah ve gehbu hakki vardtr. Onlar kocalarmdanboganmayi talep edebilirler. Tum geleneksel topiumlarda oldugu gibi her
halukrda boganmahogkarylanmaz.Kanun ve hukuk kendisine bu
kolayhgibahgediyordiye bir erkegin ikide bir bog oldugunu da bildigini zannetmeyelim. Bugnknden ok daha zordur bu. nk
adama
erkekleri dikkatli davranmadiye sorarlar. O
ya zorlar. Hatta bazidurumlarda ok geimsiz eplerle bile hayat surdrmek zorundadirlar.
"ismet

zade ktzisultanlarm

"niye"

"niye"

ocuk,anne babanin

vesayeti altmdadir. Eger onlar yoksa

kendisine vasi tayin edilir. Bazenmakkeme bu grevi yklenir. Sunu da syleyelim ki, sokaga atdan ocuklar o devirdede vardir. Bu
ocuklar

belirli bir maagla bir kadma verillrdi. Onlar da bu kimse-

sizlere bakar, bytrlerdi. Bylece, bu hallerde de bir koruma nitesi ortaya ikrugar.

Hi kugkusuzki 19. yuzyilda bilhassa gayrimslim cemaatler,

yetimhaneleri ve kurduklan vakiflar sayesinde epeyce buydler.
ocukve alle gphesiz bazi vakiflann konusudur. Mslmanlar ve
Hiristiyanlar be konuda gerekli vaktflan cmerte kurmaktan ekinmezler, ama unutmayahm ki bu mtevazi yagayan bir topluodur.
Her gey tevazu sirurlan iindeydi. Zannediyorum bugnk Trkiye'de sokaklardaki binlerce sahipsiz ocuk halen bir utan durumudur ve bizbu grevi yerine getiremeyen bir toplum olarak hayatimi
za devam edlyoruz.
I'

Ailenin egitimi ve ailenin geligtirilmesi, bilhassa kadmin ve

ocuklann
eitimi meselesi, 19. asirda artik bir itima kural, bir
kiz
doktrin, bir misyon haline getirilmektedir.
O kadar ki, insanlar alle olarak, batidahani gramer kitaplannda grdagmuz Mr. Brown, Mrs. Brown yahut Madame ve Monsieur Duvalle gibi aileleri benimsemektedirler.Yani iki ocuk, anne,
ILBERORTAYLI

43

I
i
i

baba

ok ok iheiyar byk ebeveyn,

buyk babanin bulundugu,

kitap okunulan, igte nakig iglenilen lyi aydinlattimty, lyi
evler... Derskitaplannda aile diye bunlar okutoluyor. nsanistnan
iar, Aksaray'm, eski istanbul'unizbe, ahgap hanelerindeki kadiniann toplandigt, erkeklerin oturmaktan sikthp kendini mahalle kahvesine actigt, kendi alle dzenlerine karp bir d;manhk beslemeye
bagltyorlar. Bu ideolojidir ki, byk alle tipi, yani kugaginbir arada yagadgt alle tipini sracle ekirdege.dogru gtrmektedir. Gturuyor da ne oluyor? Maalesefekonomik gelgmemiz byle bir egilive

akgamlan

me fazla imkn venniyor.

Osmanh allesi dedigimiz,yani iki- kugagin bir arada yagadigi

akrababk, sulle iliskilerine nem veren ve bulundugumahalle iinde var olan alle tipine ok dikkat edilmesi gerekmektedir. Bu zellik

btn Osmanblar iin geerlidir. Onun iin bir Osmanh allesinden

bahsedlyoruzve bu alle tipinin kendine has iletigim ve hitap biimlert vardir. Bu sokaga da akseder. Trklye'de hangi dinden olursa oldi.yehitap eder;
diye hitap eder,
sun yagldara, insanlar
diye hitap eder. Ve Osmanh imparatorlugu'ndan
g
eden insanlarin bu gibi adetlert Amerika'da bile cagidigi grlr. Su
birisidir ki, mesela, mahalle halkinin birbirleen nemli unsurlardan
riyle yakm iligki kurmamasidgnlemez. Eunun akst bir dzen, han"teyze"

"amca"

"kardegim"

gi dinden ve dilden olursa olsun, Osmanh mparatorludu'ndan

ikan
insanlarm bilhassayurt digina gittiklerinde Avrupa ve Amerika'da gikayeti olduklan bir konadur.

Biz aileyi muhafazakr bir kurum olarak gruyoraz ve yledir.

de pek kulak asmaz, kendi bildigiyle gider. Va-

Aile siyas rejimlere

kla son asun ekonomik geligmeleri onda dramatik degigmeleri de

yararmamig denemez. Ama insanlar halen bazen geriye baktyorlarsa, gittigimiz yoida en dogruyumu yapiyoraz diye sormamiz gerekir.
Sosyal mhendishk ve alle bagdagmayaniki unsurdur. Bunun byle
geligen olaylar da gstermektedir.
olduunu
44

OSMANLPYI YENIDEN KESFETMEK

I
I

I
I

BAB-I ALI

duymuyoDaha dogrusu
ismi ok duyanz.
bu
h;
Bab-i
digina, kitelltgisemtlert terk edip istanbul'un
bu
nk basm
macbuat Lin kularuz;
Bab-1li ismi de
beri
ekildiinden
bi yerlete
ndmaz oldu.
verilen
bir
Bab-i li'yi Trk basmina
hayattmizda
olarak duAshnda biz
ifade eden bir kavram
basinimia
dolayt
Osmanh
isim, semtren
li denince, bundan
Bab-1
asirda
19.
terkiptir.
nrz; ama dnya
kelime bir
Osmanh'hukumerini anlardi ve bu
Devleti'ni,
Rusadaki tabtriyle
amk

tercumesi

Sublimeporte, Hohepforte,

Bunun
kularubr. Yangmalardave
DvorOsmanh hukmeti iin
hareket
Verhovniy
Bab-i li byle
raporlarda; Bab-i li punu isclyor,
diplomatik
Devleti'nin, Osmanh htereddtte gibi Osmanh

Bab-i li
grrdk.
ile zdeglegtigini
kmetinin bu kelime
hkumeti
dogrudan dogruya
asirda Bab-i ll deylmi
Trk
Geen
hkimiyeti devrinde,
Trk
Iran'da
ki,
kadar
ifade ederdi. O

edlyor,

45

ILBERORTAYLl
I

hanedanlarin hkimiyetinden olacak

Kazvin'de ve 1sfahan'dahkmete bu kelimeden bozma
Ali Kapi denirdi. YksekKapt
anlamanda bir kelimedir. Bizimkinden
daha Trke'ydi; fakat oralarda
hkmet denilen kurum bu
kadar messeselegmigmiydi,

o caragdir.
Bugn Sirkeci'den Glhane
Parkt'na dogru giderken
bir kgeden Alay Kgkhe,
diger kpeden de Devlet Gvenlik
Mahkemesi'nin kargismda
yer alan ahgap kaplya, yani bir zamanlarta
nl Bab-i li'sine rastlanz.
Bab-i li

halen ahgab, yle olmasi da

geKapmm hemen ardmda bahe
iinde BagbakanhkArgiv
Dairest yet aliyor.
Milano'daBrera Akademisi'nden
Fossati biraderlerin eseridir. 1911'de esash
bir yangm geiren, nice tarih
belgenin
kl oldugu ve birka yll nce
de defterdarlik tutugunca
tekir.

gene yanatlatan nl argivden

sz ediyoruz.
Bab-i li yanginlara ahgikttr.
18. yzydda birka yango
irdi. 1808'de
gegin tehlikesi

Alemdar Mustafa Paga,konaga saldiran

Yenierilekarit Harem'de kalan bir
cariyesini ve kendinisilahla
savundu.
Sonra da cephaneligi ategleyip
konakla birlikte birka yz
yenieriyi de havaya uurdu.
Bu siyas harakiri Trk devlet geleneginde
zaman zaman rasdanan olaylardandir.
O olaydan sonra Bab-i li
konak yeniden yapttrildt.
ve
Bab-ili.'nin ahgap dnemi
Tanzimat devriyle bitti. lstanbul
valiliginia bulundugu
1844'te tamamlanan krgir bina eski sadrazamhk
binasidir.
Bab-t li geen asirda, talebelerin,
yanE bir nevi devlet kapistynelen
na
insanlana yetigtigi
muhitti. Bu yzden Bab-i li efendisi, Bab-i li ketebesi,
devlet ynetimine aday
gen memur smifmi
ifade eden bir
kavramdi. Nitekim olumlu
da olumsua olarak;
ya
Bab-t li zihniyeti, Bab-i li ikiyzllg,
Bab-t
li efendiligi, Bab-i
li tavn gibi
birtaktm kelimelerle lisammizda
yerini etmigtir. Impacatorluk bu blgede
fizikolarak gekillenmigtir.
re

belki farkmda degilizdir.

ogumuz
19. yzyd

baglarmakadar
devleti temsil edecek
binalarm, messeselerin,
yant fizik varhm

46

OSMANLPYI YENIDEN
KESFETMEK

..

.
II

I.

Bab-1 li Thomas Allom.

.

sayisi pek azdi. Saray-i Amire dedigimiz Topkapi Saray1padigahin

eviydi ve bunun etrafmda birtakim blumler sirf padigah evi degildi. Harem bunun ilk kismtydt, nk padigahm zel eviydi.

Saray grevlilerinin ve saraya memur olarak yetigecek insanlaokulu ifade eden Enderun ve onun ardindan Endeyetigtigi
nn
run'un digmdaki koguglar, en bagta Divan-i Hmayun aslinda huku-

k anlamda bir messese midir? GrngteKubbe'ntn altinda devlet iglert tartgihrdt; fakar Divan-i Hmayun Osmanli Imparatorlugu'nun en nemli ve devamli kurumlanadari birlydi. Divan-i Hmayun'dan buradakisaca sz edecegiz.
Divan-t Hmayun'a sadrazamdan bagka Anadolu ve Rumeli
Kazaskerlerigirer. 16. astrdan itibaren, ilmlyyenin reisi olmasma rag-

hazrederiburayagirmezdi.
Seyhlislm

Divanin devamh yesi

degildi.Tabii birinci, ikinci, nc, drdnc vezirler var. llerinde Kaptan-i Derya,byk amiral ve sonra Yenieri Agast gelir. Niganci, ok ilgin bir biimde,btn tapu kadastrokayttlannin, yazigmalarium, haric ve dhili yazqmalarm amiri durumundaydl.Buniar
men,

lLBERORTAYLI

47

..i

.---

...

.-,

Divan-i Hmayun yeleriydi.

Buralardamhim meselelerin tartigil-

dttru billyoruz.
Ayrica haftada bir gn, ki bu gleden sonra Cuma'dtr, temyiz
grevi gnudr; yani bir yerde grulmg, nkanmig ya da hakstzligina hkm getirilip bir daha buraya mracaat edilmig davalar, hkmler aleyhinde mracaat hemen orada gzden geirilirdi.

Divan-i Humayun, imparatorlugu temsil eden idar bir kurumdu ve onan etrafindaki ofislerde de brokratikkadrolar aligirdi. Bu
ok mhim bir gdurumda sarayin sadece padigah evi
revi oldugunu billyoruz.Bab-i li dedigimizsadaret konagi, sadaret
makami 17. astrdan beri bilinen yerinde mtemekkindir, yani yerlegmigtirve vezir-i azam konaklart, vezirin gabst ikametghi oldugu

olmaditru,

gibi, halkin ve belirli devlet grevlilerinin

aligtigt ofistir.

Burada abgan herkes sadrazamin kendi akesinden, kendi

btesinden maag verdigi insanlar degildi. Geri eski devler dzeninde 19. asirdan evvel bykdevlet yneticilerinin kapi halki de-

digimizbirtakim hizmerkrlartvardi. Bunlarin cretini onlar verirdi. Hatta bunlarm bir kismi konak iglerini grmenin resinde devlet iglerini gren memurlardt; yani sadrazama o lde yardim ederlerdi. Bu, diger grevliler iin de sz konusuydu.

Kisacasibugnk Bab-1 li, ki pimdi Istanbulvalisinin konagidir,ok daha genig bir inekndi
ve bunun iinde bugn iin devletia akla hayale gelmeyecek birtakim ofisleri yerleynigti. Mesel,
Mallye buradaydi, DLgigleri Bakanhgl diye bir rgr yoktu, ama digiglerinin grevlerini gren adamlar vardi. Bunlarin baginda Reisul-ul Kctab dedigimiz ktiblerin reist bulundugu iin bu
memur
digigleridiplomasisi konolarinda uzman sayihrdt. O kadar ki, Kartarihinde hem
lofa Antlagmasi gibi bizim imparatorlugumuzun
olumsuz, ama yeni geligmeler getirmesi baktmmdan neml sayabilecegimiz bir anlagma esnasmda bu memurlarin degeri ortaya
ikti.

48

OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK

Gelecegin Rami Mehmet Papasto zaman Reis-lkttab'di. Daekmig ve ileride

ha sonra diplomasi alanmdaki beceristyledikkati
temel.ofislesadrazam olmustu. Bab-i li ilgin bir biimde devletin
rinden biriydi ve bizim bugn bakanlik diye bildigimizbirtakim grevler

bunun iindeydi.

bit konu; Sleymanlye Caaamii'nin civarmdaki yenierilerin serdart olan, bagiolan Yenieri
olmast
Oturdugu
Buranin Seyhlislamlik
Aga kaplSLdir.
sinLD
veya Bab-i Megihat(Me1826'dan sonradtr ve Megihat'l-Islamiyye
Burania diginda ok daha

tenkli

kapist), diye anilmigtir. Cumhuriyet'in ilanindan sonra da Iscanbul Mftlg'neevrilmigtir. Halen de IstanbulMftulg'dr.
Burada ok nemli bir argivimiz, ger'iyye mahkeme sicilleri kayitlari saklantr ki, fevkaldebir argivdir. Defterlerin saklandigt dook kigtbilaplar,IL Abdlhamid Han'mdir. O lyi bir marangozdu,

gihat

iinde de cabil imparatorlugumuzun,

lir bunu, ve o

defterleLin

yatmaktadtr.

Incelemekleve

byk

gehirlerimizin btn itima hayatt, kultrel hayatt, hukuk hayati

yorumlamakla

ildir. Bunlarm ingallah aragurmacdann

bitecek bir kaynak de-

elinde zamanla ylpranmak-

evvel tipkibastmma
can kurtarilmasi iin bir an
tanbul'a

gitmek talihine,

orada

yagamak

talihine

gellir ve sadece

dnyanm drt bucagmdayagayan Osmanh

bunlart kullanabilirler.

yurdun ve

Is-

kavuganlar degil,
tarihileri

de

Bir diger ofis de Kaptan Paga'nta dairesiydi. Bu Kastmpaga'daydi. Yavagyavag Bahriye Nezareti'ne ve gnmzde de donanevrilmigtir. Bugn amiralimiz orada ocurma saha komutanhma
maktadir. Marmara ve Bogazlar'abakan komutanlik onun resm
efendinin konai yoktur.
ilgintir; Seyhlislm
makamidir.

ok

makama ayrilmigoturursa orast aynt zamanda

astrlarda ok ilgin bir
tir. Dolayistylabu dedigimizbinalar, geen
Osmaalt Devleti'nin fiziklegmiggekliydi ve o yzden Bab-

nerede
Seyhlislm

biimde
yaydmign
1 li, devlet kapist gibi laflar yava; yavag tagraya da
ILBERORTAYLI

ve

49

tagrada

kaymakambklann, mahkemelerin

oldugu yerlere devlet kadenirdi,

kale
denirdi.
ptst
Mesel Safranbolu'da bir repede yanan
hukmet konagi ondan evvel bu adla andiyordu. Su anda o konak
tamir edillyor. Ne iin kullandacak bilmlyorum.

Bab-i li'den, Cumhuriyet devrinden beri Istanbul valisinin

abyma yeri olarak kunandan konaktan yukari ikiyoruz.
Bunun
kargisinda defterdathk vardi. 1stanbuldefterdarh da eski Maliye

Nezareti'ydi. Yandiktan ve tamir edildikten sonra Istanbulpolisine

verildi. Bunlann arkasinda
da devletin argivleri vardi. Hazine-i ev-

rak'a yeri yetmiyor, yenisi de yapdamiyor. 1stanbul Trkiye alti

ve
asithk imparatorlugun mirasmi yani argivleri yrtemiyor. Bizim gi-

bi devletlerin hariciye argivleri olur, yani mazidekt bykdevlederin, ki bu byk devletlerden birisi de Osmanli Devleri idi. Hukuken byckdevietti bunlar, birbirleriyle bykeli teati ederlerdi. Eskiden her devletin bykeiisi yoktu. Her deviet byakeli gnderemezdi ve her devlete de bykelignderilemezdi. Ancak byk
devlet vasfma sahip olanlann hukuken bu gibi zellikleri vardi.
Bunlar fevkalde yetkili byukeliler teati ederlerdi. Ingiltere,
Avusturya-Macaristan,Rusya,Fransa, tabii Osmanli imparatorlugu,
sonra

Almanya,

Italya,ispanyada bu devletlerdendi. Bunlann

sefali'de
olmast gerekir; fakat nedense eenebi
esasen Bab-i
devletler Bizanszamanindan beri kargi kiytyi cercih etmislerdir ve
retlerinin

onun iin

butn Avrupa e1ilikleri Beyoglucarafindadir.

Bit tek istisnasi olan deviet, Iran sefacetidir. O, billyorsunuz

Bab-i li'dedir. Bugnde istanbulBaykonsolosluguolarak kullanilmaktadir. Burada dikkatinizi ekeyim, bazi negriyatta yanlig yapdiyor, binayt Balyaniar degil, italyanFossaribiraderler inga etmiglerdir. Yani Fossatiusul binalardandtr.
Bab-i li yakin
Tan ga2etesi olayi
i

50

li

2amanlarda

ok byk olaylar yagadt. 194Tde

ve daba daha geriye gittigimiz zaman nl Babbaskuu, yani Enver ve Talat Paga'nin -Talat Bey henz paga

OSMANLPYl YENLDEN KEQFETMEK

degil- tertiblyle kabineyi toplanti halinde bastp Harblye Nazin'nt

katletmelerini, gehit edenleri hatirbyoruz. Bu ok kanli bir hkgrlmemigti ve sadmet darbesiydi,gemig devirlerdebile bylesi
vilayette eski kartpostallara
razamin oturdugu konak, yani bugnk
baktl m1z zaman, makineli tfeklerle korunan makam arabastni grrsnz. Bu bize nl Mahmut SevketPagahin suikast sonucu hasillamesini
yattan, siyas hayattan

hatirlatmaktadtr.

OsmanlL

tari ni V6
Caaloglu ok ilgin bir semttir. Burada
Cagaloglu
denikltrnn muhtelif paralannt grrz. Bu semte
Pqa'dan
Cagaloglu,
CagalazadeSinan
geliyor. Neden Cagaloglu?
rivayetler
gibi
iin
de
Cagalazade
liyor.Tabii birok devgirmepaga
muhtelif. JosephHammer'i dialeyecek olursak; Papa Kont Cigalohun soyundan geliyor; bir Italyansoylusu. Denizde Osmanh Bahriye Kuvvetleri'ne esir dugmg;fakat daha evvel annesi bizim saraydanmig. Bir gemide iken annesi Italyanlartarafindan esir altamig.
DolaylSLyla
da bu gizli MslKont Cigalo bu hanimla evlenmig.
hanLm
yani Cigalazade'ninannesi, ocuiunu Trk Mslman
man
terbiyesine gre yetigtirmig. Bu.yuzden devgirme paganin ihtidasi
pek zor olmamig. Osmanlt tarihinin ok rremli'komutanlanndan,
devlet adamlanadan birisiylekargikarglyaytz.
baZL
konagt orada oldugu ve kendisi orada
vaktf eserleri meydana getirdigi iin, istanbul'unbirok semti gibi
adly santyla aniliyor. Mekteplerlyle,
o semtin de adi bu paganin
Ve lstanbul
fotokopicileriyle, kittasiye ve-ritbaalafL I2nlf
olinaya
devam etmektebirl
hayatimn vaggihrz pargal Aidan
semttir. Bumdamesel Ticarechane
Cagalogop1Nigin.bii

Bu muhteremin

.dir.

Sokagi vardir.

Rhog-biriaolmasa da burada'-Bagbakanhk D-le

Argiviyet alir.
Ayn.tsokaga.bakmes itihad Evi varuito Modern Trk imla
Latidarfleriyle Fransiz imlstyla Icihadyazdmyttr.
na uymayan
Abdullah Cevdet'in nl IctihadMecmuasinta arddtgbyetair.
ILBERORTAYLI

51

ltihadMecmuasihin bir zellii

var. Bu basildigindan daha ok

yani elden ele dolaan bir mecmuaydi. Modernist blamciydt, rahmerli Cemil Meri'in tarifiyle... Yani modern asr
okunan,

haya-

tin 19.-20. yzyddaki her messesesinin Islamikurallara uygun oldugu ynnde keskin fetvalar rirdi. Bu yzden de mutaassib ta-kimin hipmma ugramigti. Rivayet edillyor.ki.emniyet bir ara bu yaihaneyi
copia beklemek ve korumak zorunda kalmuttr. Yarn baindaki

Sokagt 15. yzytldan

acalegme

20. yzyda kadar.bizimtakk bir

KgesindeMolla Fenari
Mescidi ile birlikte incili avu;Sokagtha ve Rustem Mektebihe
ihimizi ifade eden

I
I

sapariz; nl okullar

nieydandir..

buradadir.

Caaloglu KizEnstitus de burada yer almaktadir..llk

mekteplerindendir
gnk

halde

sanayi

ve bir ara Mlkiye Mektebi bo binadaydi. Bude argivde abganlarm ugradigL kitapdar, fotokopici-

ler bu semtte alismaktadtr. Dolayistylabiz 1stanbul'uniglek yaym

hayati baktmmdan, kltr hayatt bakimmdan nemli bir semtindeyiz; ama fizikikonumu baktmmdan aym lyimserligi ve olumlu grug serdermek mmkn degildir.

52

OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK

BAROK ISTANBUL'DA

18. yzytlda Osmanh bagkentininyaninda ticaretle zenginlegen

kentler var ki, saymakla bitmez.MeselBalkanlar'daBulgaristan'da Filibe,Makedonya'daVoskopol,daha yukanda Saraybosna;

smirlart iinKaradeniz kiydarmda Trabzon; nihayet bugnk 1srail
de Hayfa;Suriye'de Halep ve Samgibi yerler bu bagkentin atmosferini benimsemeyebagladilar.Gelecekte'Selanik, Beyrut, Izmirgibi
gehirler de 1stanbul'unyamnda byuk metropoller olarak geligeceklerdi. Yalniz ilgin bir gey vardt; imparatorluun mimarsi 16. asicda,
sadece kamusalbinalard yani camiler, imatet, kervansaray,kpr
gibi yapilarda degil, artik kullanilan konutlarda da standartlagmaya
baglamigti. Bir kere btn esnaf konaklannda belirgin slpla nakt;
arasinda, mesel, Istanbulresimleri yer alve bu duvar nakiglarmin

muhtelif

bir biimde 18. yzyil Osmanh mimarisnde yani kamusalmimarde, camtlerde, egmelerde ilgin bir Avrupa Barok
slbunun benzerinin ortaya iktigi grlmektedir. O yzdendir ki,
maktaydl.

okilgin

sanat tarihileri

1LBERORTAYU

bu asirda Osmanh barokundan sz etmektedirler.

53

Simdibarok dedik de nasd bir gey oldugunu biraz tartigahm.

Barok, ok kiginin sandigt gibi sadece mimarye has bir slp degildir.Biliyorsunuz,Avrupa sanat tarihileri, sanatlari Apolloniyen ve Diyonisyendiye iki isim altinda inceliyorlar. Bunlardan bi-

ri Apolloniyen sanatlart; yani mitolojideki Tanri Apollo'ya izafe

edilen bir isim. Bunlar Apollo'nun stat oldugu
mimar, resim,
heykeldir; bir de Diyonisyen sanadar var, yani tiyatro ve bilhassa
mzikal gsteri.
Simdibarok sadece mimariye ve resme has bir sanat gibi, yani Apollonlyen bir sanat gibi telaffuz edilmiyor. Diyonisyen taraflan da var, yani bir barok mzikten sz edillyor
ve barok mziin ne oldugu galiba mimaridekinden
daha lyi tarif edilmig vaziyette.

Daha da ilginci barok dugnceden, barok edebiyatediliyor.

tan da sz
Igtebunun zerinde de durahm. Mesel 18. yzydda Le Sage pitoresk
roman dedigimiz bildigimiz barok devrin,
barok slbun etkilerinin oldugu bir roman trn temsil eder.
Hi gphesiz ki btn bu bilgileri 18. yzyllin Osmanh

dnyasma
kolay degil; ama yabana atmayacagtmiz, atamayacagimiz degigikliklerde var.
aktarmak,

uygulamak

Biz 18. yzyd Osmanh dnyasmin Avrupa barokundan bu de-

rece etkilenmesinin

nasd mmkn oldugunu

tartigmak

ki bu etkilenme
Sphesiz

durumunda-

edebiyat ve felsefeyekadar
uzanmig
degildir;ama mimarde nemli veriler vardir. Birkere resimde garip
bir gekilde perspektif kullandiyor. Sanat tarihilerimiz bu perspekyiz.

tifi

daha

nce

toda

de Bektag resimleri dedigimizgeleneksel halk sana-

tespit etmigtir. Zaten aslmda

resmindeki bu geligme Azerbaycan
resminde, perspektifin
uzun anlatimm,

uygulandrt

devamli anlatimm

_1.

asir sonundan itibaren

havalisini de etkilemigtir.

Iran
Iran

resimlerde, panorama dedigimiz

yer aldtit grlmektedir. Mese-

la, muLtegernstralamalarla mharebe resimleri ve

ZaSehname'den
slu Rstem'in
ve Zal Mahmut'un grey tutma maceralanni veya

Saevi-Osmanh savaglanni

resmeden

konaklann duvarlarmdayer aliyor.

54

eserlerdir

bunlar. Bu eserler

OSMANLPYl YENIDEN KEQFETMEK

Osmanli evrelerini, bilhassa Iscanbul'u ok etkiledigi konusunda dgnceler var. Yani resmimizdeki bo degigikligin kkterini illa Batida aramayahm. 1randaha yakm olabilir. Nitekim Levni gibi bir minyatur scadi artik eskt Osmanli minyatr gelenegini birakimg,kendince portreye ve resimlerinde insana daha.fazlabir harekerlilik vermittir. Gene ayni sekil-

Iran resminin 18.

yzydda

de Enderun'dan yetigen minyatr

ustalan

arasinda Vastf'tn persFakat asd de-

pekttfli eserlerini gz nne getirmek gerekmektedir.

gigiklikmimardedir.

Barok mimart Avrupa'da iki fonksiyonu yerine getirmigtir.

Bunlardan bir tanesi halkin kargismdadevletin somutlagtirdmasi
Uzun monumental genig merdivenlerle ikan binalatin fasadi,yanl n cephesi, gayet ho; sslemelerle insanlann gznu almaktadir. Devlet muhtegem fakat o derecede de cakendini kitsomutlagmaktadtr ve devlet
na yakm binalarda
ve resimleptirilmesidir.

deta

leye kabul ettirmektedir.

izdtrap
telkin
Ortaagin o hznlu, dikenli ve insana ancak
eden sanati, yerini yagayan civil civil bir mimarye birakmaktadir.

yani Ottaag Avrupa mimarisi gibi bir grunme sahip olmayan, son derece geometrik sanatatbiki ne olmaktm evreyi birbiriyle btunlegt.trenbir mimarye
tadir?
okaak bir gekilde barok dnemi resim sanattni Topkapi
Sarayi'nda Harem ve dier blumlerin ban pavyonlannda grrs-

Simdibunun byle bir gemige

Ama
nz. Bunlann ok stn eserler olup olmadigt tartiplabilir.
toplumlarin
yenilik
aramaktadtr
yenillk
en
besbellt ki cemlyet
ve
mesel,
Lbnan'da
Cebeli
istegidir.
Benzer sanat bugn
masum
Muhtara'daki, Beytuddin'deki Drz emirlerinin saraylannda g-

istanbul'unresim

rlmektedir.
tagraya

da

sanati ve ssleme sanan

kendisini

tagmaktadtr.

Fdibe'nin, Gobrovo'nin konaklannda, Balkanlar'daBosna'da,

Voskopol'un konaklarmda, Yunan adalannda, Mora'da bilhassa
ILBERORTAYU

55

Naupliya'da (Anaboli dedigimiz)btn bu eilimleri grmek mmkndr. Hi gphesiz ki zengin Ege blgesindeIzmir,Aydin
ve bilhassa Tire'de Birgi'deki konaklarda bunu gzlemek mrnkndr.
Aynt egilim Trabzon'un konaklarmda ve o zamanki genig Trabzon
vilayetinin

Giresun gibi sancaklarmda,

dini hissettirmektedir.

Suriye'de, Akka'da da ken-

Insanlarresim

seviyor, canh renkli resimler seviyor ve impaneresinde olurlarsa olsunlar, Istanbul'uevlerinin

tavaninda, duvarmda grmek istiyorlar. Mimarmizde
bitki sslemelerine dayanan barokun kendi, kurak motiflere
izgilere
ratorlugun

ve
dayanan
bir bagatmimar, bir n cephe mimarsi geligrirmektedir. lte bunu
Istanbul'dakiNur-u Osmanlye Camii'nde, ok abarcilmig bir gekilde Tophane'deki Nusretlye Camilhde, dahast var sagda solda bir-

takim sebillerde grmektesiniz.

I

Bogazin uzak semti Beykoz'da, daha evvel gmrk eminligi

Shak
Aga'nin 1746 yllmda yaptirdigt abidev egmeyi dgyapml
nnz. Bu egme verimli su kaynagiylane kadar hogbir biimde
btnlegmigtir. Bizimnesil ocuklugunda
buradan akan suyun btn
Bogazibeslediginibilir. Bu su damacanalarlaetrafa dagmhrdt.
Uzak Beykoz, barok bir karaktere brnmgtr. Etraftaki dnemin barok sanayi dedigimizsanayisi
(nkubarok sanayi diye bir
mefhum da vardi) porselene dayanmaktadir.Smerbank
kumagfabrikast, Beykoz'underi rnleri kadar
iglerinin
sergilendigi
tesiscam
lerin yaninda L Mahmut'un yaptirdigt kasir, Beykoz'un Bogazdaki
barok merkezi mertebesine ykselmesine yardim etmigtir. Nihayet
Istanbullular'mher gn grdg, nereden bakarlarsa baksmlar, Selimiye'deki Sultan IIL Selim'in yapardigt kigla sadece mimar tarihimizindegil btn Avrupa tarihinin barokkiglalarinaen iyirnektir. Hakikaten aynen Avrupa'daki gibi Osmanh'run
17. yzyil ve
18. yzyd baglarindakisurekli savaglarm bezdirdigiasker toplumuna
bir refah ve yeni bir zevk getirmektedir.

56

OSMANU'YI YENIDENKESFETMEK

Nur-u Osmanlye Camii i avlusu. Thomas Allom.

Bu dnemin vezir ve paga konaklari eski dnemlerdekinden

daha makemmeldir. Mkemmel oldugu iin de hem tagrada bem
de 1stanbul'dabugne kadar uzanan rnekler bu devre altri. Daha
evvelki astrlara ait konut mimarsi, yani sivil mimarye ait eserler
ok saythdir. BelkiTrk insam o zaman savagtyor ve kamusal binalan byk gsterigle yaplyor; fakat 16. yazyilda Alman seyyaht Salomon Schweigger, kendt bakig aisina gre, "Bunlar, sadece Al-

lah't kandtrmak iin ona buyk mabedler yapiyorlar" diyor. Bu cabli bir dindarligtn bagka trl bir degerlendiriligbiimidir ve 17.
yzyilin insant dindardir.. 17. yzyihn insant toplum iin gsterigli
eser yapmayi cercih etmektedir. Kendi hayattnda o nisbette mtevazi hasta birazfazla mtevazidir. 18. yzydda bu iklim degigmekte-

dir

ve insanlar

artik gelirleri nisperinde

kendi hayatlarinda da de-

Tabli bu bagkatr bir hayat tarzt gerirmektedir. Nedir bu? istanbul'unKgithane, Gksu gibi suyolu merkezlerinde ayn bir eglence tr ortaya tkmigttr. Bu eglence yle baziEsnaf
lanmma zannettigi gtbi sadece pagalative veziderikapsamaz.
yapmaktadirlar.
gigiklik

loncalart da burada eglenirler ve

1LBERORTAYLI

yle amiyane

eglenceler

degtidir.
57

i
l

i
I

Ii

Birtakimhalk sanatlan, Karagz,Ortaoyunu gibi dallann buralarda inkigaf ettigi anlagilmaktadtr. Ktthane eglenceleri, Trkierin
hem hoguna gitmig hem de mutaassib ve fakirlegenevrelerin hasetint ekmigtir. O yzdendir ki hem ayaklanmada, hem de ok
nemli sanayilegmenin basladigt kagLthane,
lengerhane, demirdkaSLTRT
merkezleri
iglemlerde
ylkilkm
RCimaSlzca
kurmak gibi
by
olarak
addedilmigtir.
Bunlar
fuzul
migtir.
Ama sadece Patrona Halil'in serdefteri oldugu asiler degtl devleri idare edenler de bu gibi konak ve kasirlan yikip yerine bazi si-

kurmayikendileri iin ok haylrhah bir davrampolarak

grmglerdir. Hali'te bugn kalmtdarini grdgmr veya hl
kullandtimizKgithane, Feshane veya Tersane'ye ait lengerhane
na

tesisleri

gibi tesislerin

bulunduklan yerlerde, bir zamanlar ok girin, kaytkhanell konaklar, yaldar daba ieride de kastrlar vardi.
Barok hayat tarzt bu kadarla da bitmiyor. istanbullular'inarahos halk hikyeleridolagiyor.Zannetmeyelim ki barokdnemin edeblyati sadece Nedim'in pr nege, tertemiz Trkeh mzikal giirlerinden ibarettir. Bir mudder sonra SeyhGalib'in derin mis

smda ok
I

de bu dneme aittir ve o medenlyeti tamamlayici bir paradir. Nihayet "Tayyarzade", "Hanerli Hanun" gibi halk hikyeleri
de, ki iinde muagaka hatta hafif sefahat ve geleneksel iffetli hayattan saptirtet motifler vardir, barok istanbul'unhalk kltrne ait
paralardir. Bu paralar da Istanbulmedentyetinin bir stunudur.
risizmi

Su kadarini

biz Lale Devrindeyiz. Insanlar,

fakirine, ilmlyye strufinin en sekin insanlanndan,
Ebu ishakzade'lerden tutunuz kayikilara, kasaplara kadar lale sogani yetigtiriyorlar, yeni lale trleri ortaya ikanyorlar. Lale Istanbul'da bir moda haline gelmig. O kadar ki Tezkire-igkufeciyan biunurmayahm;

zengininden

zim taribimizde

essiz

kaynait

yzydda ayn

lale yeristiricilerinin

okudugunuz

biyografileriniihtiva eder. Bu

zaman grecekstniz ki, Turk cemiyeti 18.

bir tarzin iine girmigtir. Bilhassa bizim okul

tarih

I
I

58
I

OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK

Kksu'da

mzisyenler.

William Henry Barleu.

derslerimizde bir israf, bir lzumsuzlvkolarak addedilen ve ardmdan kanli ve cahil bir isyam davet ettigi iin deta sulanan Lale
Devri, bir medentyerin admasi ve geligmesi iin deta 1zumlubir
slp

degigikligidir.
ve tarihi

bir baktma kitleye

Ahmet Refik (Altmay soyadmi tagirdi), bu dneme Lale Devri ismini vermekle ok isabet
etmigtir. nkOsmanli ve Trk hayatmda Lale Devrinin nemi
Halka ynelik eserleriyle taninan
sevdirmekte
ok byk rol olan tarihi

kavranmigttr.Hatta gu kadarmi sylemek lazim gelir ki, bu keyflyet

sadece bagkentlstanbul'lasmith degildir.Baziiddialarin aksine, ok
uzak vilayetlerde tagralara kadar uzanan ve etkilerini gsteren bir
kltrel slp degigikligidir.
Avrupa; kiyafetiyle,camtyla, kumagiylaTrkiye'ye akmaktadir; ama aynt gekilde buradan da benzergeyler Avrupa'ya akmaktadir. Bahelerimizi Fransiz slbunda dzenlemeyebagladigamizsylenlyor. Bu dogru; ama ne yazik ki elimize eskizleriyle ve kahnellariyla gemedigi iin lyi bilinmlyorsada, bir Trk bahe tipi, bir Iran
ILBERORTAYLI

59

bahe tipi sslemenin oldugu anlagdtyor. AynL gekilde bizimkdiklarimiz,trbanimiz, cppelerimiz, kumagLmlz
Avrupa'yi etkilemekte
ve Turqueriededigimizbir moda yaydmaktadir.
Dolayisiyla 18. yzydda Turk medenlyeri Bati Avrupa ile bir
kltrel ahyverig iine girmektedir. Bunun netni zerinde de durduk. nkgu stralarda Fransa'da sadece tarihiler
ve Trk tarihi
aliganlar degil; Fransa tarihileri hatta sosyologlar da, dnemin

Trk eserleriyle, sefaretnamelerle ok ilgileniyorlar. evirileryapdiyor ve bu onlarLn

dgncesineyeni bi<boyut getiriyor. O takdirde 18. yzyda bizimde yeni bir boyutla, yeni bir grugle bakmainiz

60

gerekir...

OSMANU'YI YENIDEN KEFETMEK

FATIH SULTAN MEHMET

30 Mart 1432'de, Sultan IL Murad'm bir oglu dnyaya geldi.

Baglangatabu deugun veliaht olacagt bile gphellydi; ama gelidolayistylaok kk yagta ikikegen olaylar ve agabeyininlm
re tab.ta akmak zorunda kaldi. iki kere, artik bir imparatorluk say.dan Osmanh tahtinm bagmdaydive iki kere de bu tahti babastna
terk ederek Manisa,daha dogrusu Saruban, sancak beyligineekildi. Manisa, Saruhan'm bagkentiydi. Iki kere bir gencin tahttan
inip tekrar ikmasi, pek nadir bile diyemeyecegimiztek grlen bir
olaydtr.

Ama bu gen, 21 yaginda yani 1453'te bir byk gebri, o za-

dnyanm metropol say dan ve kendisinden sadece polis

hir- -diye bahsedilen bir bagkenti kugattL; br gehirlerin herhalde
ehir diye pek grlmedigi dnyada, n getiren bir zafer kazandt.Islm dnyasinda artik ylldm snmeye baglayanSam,Bagdatve ykselen Kahire, uzak fran'dakiIsfahan,Niabut gibi gehirier digmda,
manki

lLBERORTAYLI

-ge-

61

Avrupa kitastnin tmnde gehir saytlacak bundan daha buyk bir

yer yoktu. Bahsettigimizyer o tarihteki Konstantinopolis'tir. 21 ya-

hkmdar onu fechermekiin bildigimizBogazkesenHisart'ni, yani Rumeli Hisanhi drt ay iinde inga ettirdi.
indaki

lstanbul'unfethi byk bir olaydtr. Bu sadece Trkler'in milliyeci tarih guuru aisindan dolayi byledegerlendirilenbir olay degildir. Maalesef zerinde yeterince durulmuyor. 1stanbul'unfethi
ategli silablarm ve modern asker tekniklerin kullantldigtRnesans
tipi

bir savagm dorugundakibir olaydir.

ankRnesansdevri boyunca cereyan

eden savaglarda

Ital-

ya'da gehir devletleri

kirahk askerler araciligtyla savagtyordu. Bunlara Condoccieredenirdi. Bunlarin bagmdakilerdeta savag mteahhicleriydi ve Italyahm ordulart savagta askerleri telef olmasm diye
savag degil deta bir nevi satran oyunu geligtirmiglerdi. Mesel
Italya'yamdahale eden Fransa'nm savagL, ok daha sonraki Avusturya savaglan, hatta 1618-48 arasmdaki 30 yll savaglan bile modern silablarm, ategli silahlann ok etkin bir biimde kullanildigi
muharebeler sayilmaz. Bu konuda Avrupa'da sadece Macar kralligt
bir nebze ncayd.
IgteOsmanklar Balkanlar'da aruk 100 senedir mcadele ve mdahale halinde olduklan Macar kralhtnin askeri teknolojisiyle
bag
edebilmek

iin ister istemez onu geecek bir yaplya ynelmiglerdir.

Gen hkmdar II. Mehmet bu igin gampiyonlugunu ggsler ve Ortaagin
en muhtegem kalesi sayilan Istanbulsurlan artik Yeniag'm
savaglartni temsil eden

Sylenen
drt agir top ve ilk defa kullantldll
havan tipi toplarla, yani hareketli toplarla dvlmeyebaglanmigttr.

Drt ayda biten ve Boazlannkontroln ele geirerek Karadeniz koloniterinden yardim gelmesini nleyen bu mekanizmayla
padigah, nisan baginda Edirne'den ektirdigi toplarla muhasaraya
I
I

bagladt.Elli gn srecek uzun savag gerekten Ortaag'tkapatmigtir. Bu Ortaag, Avrupa tarihi iin byle oldugu gibi bizim iin de

I
I

62

OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK

yledir.

nko

kadar Osmanh, imparatorluk

tarihe

messeseleri

ideolojisi itibarlyle gerek bir imparatorluk saydmazdt. Ancak stanbul gibi bir kentin, yani Konstantinopolis'in, Dogu Islammillederi-

deyigiyleKonstantiniyye'nin, fethinden sonradtr ki bir imparatorluk guuru bu topluma yerlegmigtir. Bunun sanat, klcrhayatmda
nin

ve saray protokolnde

de etkilerini grmek mmkndur.

yenia 1Igte bu imparatorluk agi.da btr yerde Osmanli'DLE

dir. Yoksa Ortaag'la Yeniag't, ill matbaanm kullanilmasi veya
feodalkalelerin yLkLim5l gibi kastaslarlaayirmak gerekmez. Unutmayalun ki, lstanbul'unfethlyle bir yerde Dogu Akdeniz'deki ticarete dayanan Venedik ve Cenova gibi Akdeniz Italyandevletlerinin de kug baglamigur.Aynca bu hal, uzak Okyanuslara ailmayi gerekli kdal Ve hizlandtrmqtir.

Muhasara elli gn srd. Gayet gidderli hcumlar yapddi ve

bu arada Nisan ortalarmda, 22-23 Nisan gecesinde; tamamtyla agday Bizans ve italyanraporlarma ve sonradan Runniman, Babinger
ve Schlumberger gibi byak tarihtler carafmdan ok esasli raporlara dayanarak tarif edildigi gibi gemilerin Bogaz'mbagmdan Hali'e
indirilmesi gibt bir ameliye gereklegtirildi. ince donanma hafif ka-

dirgalardan

olugtugu

iin gemilerin

Nitekim girilemeyen

bir gecede ekimi mmknd.

kapatilan Hali bu tarihre artik nemini kaybermeyebaglamigttr.Bununla be caber savag

kara surlan carafmda devam etmektedir. Bizans'in ortaaglar boyunca, ilk ortaaglardan itibaren kullandigi Grek acesi dedikleribir
certibi vardtr. Bugn, 20. yzyilda su zerinde ve karada ok daba
yakici silahlann oldugu malm; ama tarihilik halen bu Rum areginin terkibni tam bilmlyor.Bununla gehrin denizden kuganlmaSL
imknstz hale getirilmigtir.
ve atr zincirlerle

Ne var ki bu sefer yirmi ksur kara kugatmasiBizans'in uzun

tarihinde ilk grlen vaktadtr. Dogu Roma diyoruz Istanbul'a,Bizans demlyoruz;nk Bizans, bu imparatorluk yikildiktan sonra
ILBERORTAYLI

63

I
I

Avrupa'ntn

verdigi

bir isimdir

ve imparatorluk

gelenegini

kultkonan bir isimdir. nkAlmanlar, billyorsunuz,gerek

bir imparatorluk saydmayan Roma-Germen veya MukaddesRoma
mek iin

Germen

imparatorlugu'nunRoma

risi olduunu

oldugunu ve eski Roma'nin vaileri srmek iin Bizans't tarihten elemek istemigler-

dir. Onun iin kendine Romah diyen, Roma devleti diye isim veren bu imparatorluk, Batt'da, yrkimmdan sonra Bizans diye adlandirdmigetr.Bu ismi kullanmakta son derece de dikkadi davranmahytz ve icap ederse ok absumq bu tabiri carih yazimindan silmek
durumundaytz. nkBizans ok eski Helenistik devirden kalma,
hatta Helenizim ncesinden kalma koloni bir gebirdi ve bugnk
Sarayburnu'nu gemeyen bir hacimdeydi.

Imparatorlukyirmiyi

askin kugarma grmgtr tarihinde; bazilan ok gedit ve savai-barbar sruleri rarafLndan,

bazdan asker tegyapudt. Bunlarin hibiri
kilan oturmuy devletler, ordular tarafindan
muvaffak olamamigti, ama ilk

defabir ordu modern ait aan silahlarla onu kugatiyordu.Rnesans Bizans'mdibine gelmigti. Bazdannin
belirttigi gibi Rnesans'inbelki de ok somut bir grnmu bu savagla mmkndr. Bilhassa ve 12 Mayis'taok gidderli kugatmalarm
"6

olduu"

zerinde

Batih

ve yerli tarihilecimiz

birlegmektedir. ok
kanh hcumlar olmaktadtr. Surlara kargison derece nemli manciniklarla,

gullelerle,

Sehirkendini

agir toplann

gllelerlyle gedikler admaktadir.

savunmaktadir.

Kugarmaordusunun sayist zerinde kedegiliz.Mesel Barbaroadh bir agdag Italyangzlemci 100-160 bin civannda bir rakam verlyor. Hlbuki Bizansh tarihi
Halkokondiles, 400 bin rakamirti veriyor. Gelin ortastni bulun.
sin fikir sabibi

Modern

tarihiler

de, Schlumberger'den Runciman'a kadar

ok egirli rakamlar vermektedirler.

Her halkrda,Ortaag ordula-

zgn gz
nnm lojistik,
nne ahrsak sayist yle 200-300 bini bulanbir ordudan sz edemeyiz; nk 100-150 bin kipininbir yerde temizligini ternin etmek lazimdir, aksi takdirde
derhal salgin hastahklar ikar. Byle bir vakia
ulagim, beslenme saghk meselelerini

64

OSMANLI'YIYENIDEN KESFETMEK

.I

Ayasofya

Camii. Dumouxa.

gre bu ordunun sayismi fazlabytemeyiz. Hi kugku

ok altindaydt. Onlar daha ziyade
suz ki, gehri savunanlar da bunun
savonmadaki glerine, cesaretlerine, dirence ve surlann yaplSLna

oknadigma

tarihindekt
borLular.Bizans,yani Hiristlyan Roma Imparatorlugu
yagarmyordu.
menkibeler, inanlar skt-u hayale ugramayi birden
kurtanaSLDL
bekHalk son ana kadar MeryemAna'run kendilerini

ledi. Son gece Ayasofya'daki ayinde imparator, Meryem Anakin

gelecegini rebli etti. Halk hl, Trkler ieri girdigt zaman, meleklerin duvarlan yanp ortaya ikacaklan ve Trkler'i kovacaklan bekcanlantrlar. Bin yih aglentist iindeydi. Menktbeler felaket anmda
km bir sre btun dunyanin hayranllkla tasvir ettigi Hiristiyanhm

bu byuk merkezi yeni bir kuvvetin eline geiyordu.

Ayasofya halkin gznden dgmgt; nk Karolikdnyayllahiyat
la btrligin simgestydt. Katoliklik'iRomahm halki teoloji,
mlhazalanyla reddedlyor degildi. Onlar iin Katoliklik 1204'de
muhtegem gehti iggal eden, hileyle, onun btn zenginBklerint
nndeki
hipodromda etraft pirin levhalarla
hatta AyasofyahLn
kaph dikilitagm pirinc kapiamalannt

LBER ORTAYLI

bile yagmalayacak

kadar

65

1
I

kan dkuc ve btn ktphaneleri yok eden Ltin istilst demekti. Bu nedenledir ki, bem Bizans'in son bagbakani Nocoras hem Gennadios gibi halkin ok itimat ettigi ruhaniler, "Bu

grgsz,

memlekette,
tercih

Freng'in ekmegindense

ederiz" demiglerdir.

Trkn sangiru ve kihcmi

Fetthren sonra gurast aik bir vaktadir:

olmadtgi

boyuncaganimete, yani yagmaya msaade edilir. Bu bir

kuraldtr. Eger gehir bir ayda teslim edilseydi bu olmayacakti.
iin gn

.I

ehirtestim

Hi kugkusuz ki, Bizans'm son imparatoru, "Bunu yapmaktanBen en byk ve hakiki Hiristlyan imparatorluun bagindaytm" demigtir.Son imparator Konstantin Paleologos'un
naagt
cesetlerin arasmda bulunmugrurve Facih kendisine dini tren
yapsa lrm.

tirmig, gereken sayglyt gstermigtir. Hi kugkusuz ki,

ristlyanhtn
ve dnyanm bu
bykmabedi, pimdi

en

mabedi haline geririlmigtir.

Ayasofya, Hi-

islam'inbyk

Bu fizik byklgen 1550'lere, yani

nce Sleymaniye'ninsonra da Selimiye'nin ingaasma kadar koruyacaktir. Batt Avrupa'da hatta Rnesans italyasi'ndahibir
yapt
Ayasofya kadar cazip degildir.Rnesans'ta yapilan bykkiliselere
.I
I

kadar Ayasofya btn Hiristiyan millederin hayalini sslyordu.

Onun iin bunun cami haline evrilmesi ok nemlidir. AynL
gekilde 1930'dan sonra Cumhuriyet Trkiyesi'nin, begeriyetin
yz-

lerce yd kavgasmaneden olan ve tamkhk eden bu byk mabedi bir

mze haline evirmesi de ok anlamb bir siyas-kultrel tasarruftur.
I
Fatih,

istanbul'unfethinden sonra hi gphesiz ki harap bir ge-

hirle kargdagmigttr.Bu harabe 13. astr baglarmagelmektedir. Hah

istilsi ve elli ydhk Ltin hkimiyeti boyunca gehir ok kan kaybetmigtir ve klenbu devletin bagkenrioldugu iin de kendisini
to-

parlayamam1ttt.

66

OSMANLPYIYEN1DENKESFETMEK

.gehri

Simdi.bu

Bunun
imar etmek gerekmektedir.
insan deposu saydan bugnkKonya, Nig-

yeniden

iin neler yapdatytir?

de _ve Aksatay vilyeti, yani o zamanki Karaman ve Karaman'm
muhtelif merkezlerinden-hem
Mslaman Trkler hem de Htristiyan Trkler kismen Istanbul'agetirilmigtir. Bu da yermemistir. Fatih imparatorluktan
kendi kontrolumzdekiyerlerden Ermeni n-

fusu yerleptirmigtir. Bu nedenledir ki 1461'de Bursa'nm metropolici Hovakim Osmaalt Ermenileri'nin, yant bu milletin bagina tayin
edilmigtir.

Millet bagiolarak, lstanbul'dabir patrik ilk defa patrik

olarak tahta

ikmaktadir.

Ecmiyazin,Sis ve Vaspuraganyani Ahdamar katogikoslarindan sonra bir ruhan lider daha ortaya ikmaktadir. Fakat bu daha
ok idarl bir liderdir, millet bapdtr. Bu ok nemlidir. Ayni gekilbulunmugtur ve bilhassa fetthten
de burada bir Musev
ytkilma5Lyi,
RVag
yanda
Endls'un
da
yavag 100 sene
sonra, bir
kadar srecek bir Yahudi g olmugtur. 1stanbul'dakalabahk bir
.cemaati

Yahudi cemaati, elliden ok sinagog cemaatinden

(kahal)olug-

maktaydi.

Artik istanbul'aKonstancinyadenmesinden hi ekinmeyelim; nk Osmanli evrakmda

da bu isim kullandmaktadir. Fer-

hatta basilankitaplarda20. yzyd bagindavakta arada bilhassa 18. yzyilda Islamboldendii fermanlarda,kitabelerde, mezar
taglarinda da grlmektedir. Isimlerkonusunda hibir gekilde bagnaz olunmamalldir; nk bu gehir bykbir dnya bagkentidir.
manlarda

Burast Osmanh'nta idaresi altma gemigtir. Onun sahibi

ve

Sehirdeeski argdarm yeni tekniklerle

KapaliaTgL'nm
meydana geldigt grlmekarada

hamili Osmanh olmugtur.

bu
tedir. Anlaguan gehrin topografik teckiklerine gre, ki,buna Patroloji (Patria Konstantinopolou) denir, Bizans dneminde burada
tarzmda
argi oldugu aikttr; fakat bunun bildigimizkapah argi
dzenlenmesibu devre aittir.
geligtirildigi,

II

ILBERORTAYLI

67

.I
I.
I

Kisa zamanda gehir, yapdan camiler ve camilerin etrafmda

kurulan arydar, hangah ve derghlarla kendi grnmn kazanmaya baglamaktadir.Her mahalle o camiyi, hani, hamami yaptirantn adlyla andmaya baglamaktadir.Onun iin istanbul'a pagalar
gebri de denir ve 16. yzyilda bu gehir asd geligimini yagayacaktir.

I
I

l
I
I

I
I
I

I
I
i

I
I

68

OSMANU'Yl YEN(DEN KESFETMEK

I
I
I.

FATIH VE FETIH

lHi kugkusuzistanbul'unfechinin byk etkileti arastnda,

mekte olan bir dnya bagkentinin ykselmesi ve Balkanlara yerleimparatorlugun biimlenmesi vardir. Bu olay
gen bir Mslman
beklense, korkulsa, tahmin edilse bile ilk anda kolay hazmedilecek
gibi degildt.Ayrica bunun hazininin sadece Bati Hirisciyandnyast
unutmayahm.
iin degil, Dogulularitn de mesele oldunu

Macarlar bir Hah seferi tertiplemeye kalkiyorlar.Papa, Hiristlyan milletleri alaria geiriyor, "Birlegin"diyor. Italyakorkular
ierisinde, zaten bir mddet sonra gneyde topugun ucu olan Pug-

lia eyaletinde Otranto'ya Gedik Ahmet Papaakacaktir ve orada istil hakkinda anlatdan geylerin ogu farazdir,bunu bilelim.Aynbunu sadece Muslman dgmanliginabaglayamazsmiz.Bu Hirisca
tiyanlar't

birleptirmek iin bir propaganda teknigidir. Yant orada

degigtir,deitytirmezsenlszde yzlerce kipinin katledilmesi,
dureruz"gibi tehditler bugne kadar tarihiliin dilinde yagamqttr.
"din

LLBERORTAYU

69

Asd nemli olan

I
I

bunu muhakeme etmemesidir. Yoksa

haberlerin yayilmasi gerekirdi. Bu bir savunma
Su kadarmt syleyelim, Bati'da bu kadar etki
uyandiran Fetih olayi yanibagamazdaki
Akkoyunlu Devleti'nde resm tarib olan "Kitab-iDiyarbakiriyye"de,hi
deginilmeden geigtirilmistir. Yani deta negatif bir
uslpsz konusudur.
Niin? nk
1stanbul'unalmigi mhim bir olay ve Akkoyunrakib
lulata degil,
hanedana nasib olmuytur. Aynca cabiiunutmayaIlm, Akkoyunlu hkmdan Uzun Hasan, Kommen slalesinin ynettigi ve 1204'teki Hah felaketinden sonra kurulan Trabzon
Pontus Imparatorluuhanedaniyla akrabadtr. O yzden de gelecein
Safevi SahIsmail'ibaba tarafmdan nl MslmanTrkler,
ana tarafmdan da mavi imparatorluk Kommenus
kani tagimaktadir. Kendisi Kommenterin torunudur. Evet, byle bir devletin de cabii Osmanh hkimiyetini pek hogkargilamayacagiaiktir. Ama
gunu syleyelim ki, i Hiristiyan dnyanin iinde birtaktm
kuvvetler yeni
hkmdarlarlave yeni hkmetle bir an evvel temasa gemeyi kendileri iin ehven grmglerdir.
o devirde bu gibi
mekanizmasidir.

tarihilerin

Bu ok mhim bir olaydtr. Zaten bir mddet sonra da, yikilan

Altmordu Devleti'nin yerine kuzeydekiKipakTrk
devletleri arasindaki kavgadan ikan hanedan idaresindeki
Kirim Hanhgi paayt
kurtarmak iin derhal Osmanli Devleti ile bir ahidname yaparak,
dpedz bir szlegme hkumranhit kurarak, Osmanhhin etkisini
tanimayt yeg tutmaktadir. Bu olaydan
sonra, 1475'ten sonra Kirim
Yarimadasthm Kefe ve Sudaka kadar uzanan nemlice bir blm
dorudan dogruya bir Osmanh sancagt olarak merkeze baglanacaktir. sctaraflan da vasal, batmh, statdeki Kinm Hanhthin
ynetimine birakdacakur.
Gene ayni gekilde 1461--63 arasinda Balkan ftuhati tamamlanmigttr. Arnavurluk ve Bosnahin fethi nedir? Kalabaliklara
bazi
geyleri yazlyla ve szle anlatmanin imknt yoktur.
Bu ok dogaldir.

70

OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK

Tarih kgttla ve szle olmaz, cografyayi bilmek gerekir. Onun iin

gen

grmeleridir.
kugaklarimizacavsiyem, ne yapip edip butalart

:I

Yanya'nm, igkodrahin,Bosna'nin engebeli arazisini grdgnz zatamamlayan diplomasininne kadar ustaman bu ftuhatin ve bunu

dayandigt anlag thr.

tekatklere
ca ve ileri

mundi" yani dnya hakemi

Osmanh Devleti artik bir
tartigilacak
bir gey yoktur ve gerek
ve dnya kuvvetidir. Bunda
"arbitet

evrensel
15. yzyihn ikinci yansi, Osmanh cemiyetinin
yaksekilde
anlamda imparatorluk misyonunu, hem de guurlu bir
lendigi devirdir.
Papahk, bu yeni hkmdarla, artik barbar, bagbelast bir Ms-

anlamda

olmadigini

anla-

lman hkmdarla munasebete gemenitt yaran

aldatmadir ve Papa IL Pius bir mektup
myttr. Bu kendi kendini
yazmaktadtr: "Hiristlyan ol, Hiristiyan oldugun takdirde dnyanin
hkimi zaten sen olacaksin" demeye getirlyor. "Bunun iin sana gesu", yapauci"
reken gey..."
kelime gudur:
gnderildigtne dani vaftiz olmasini nerlyor. Vakia bu mektubun
"birazcik

"aquae

-aynen

icibariyle
it bir delil yoktur; fakat msveddeleri ve ana temasi.esas
argivlerde bulunmustur ve vardtr. Tabii ki Farih'in buna iltifat etmesine imkn yoktur. Burada gyle btr mnakaga akiyor. "Fatih as-

hada Hiristiyan'dit" deniyor.

Hayir, yle gey olmamigtir; ama hi gphesiz ki, Fatih Sukan
gibi sofu,
Mehmet bizim anladigimiz anlamda yani olu IL Bayezid
gibi bir hkmdar degildir.Yani gphetorunu Yavuz Sultan Solim
slbunda bu kadar
siz icikadi vardir; ama herhalde davranigindave
koyo deildir. Nitekim idaresi boyunca kozmopolit davraruglara
ok meylermigtir. KendisiFazlullah'mHurufileriile yakin Eligkideyeden
di. Burada bunun zerinde ok fazladuramayiz.Iran'danneget
bu garip tarikatin en byk zellii, tipkt YahudiTalmut Kabalistleri gibi ebcede ve rakamlarla harfler arast fligkdere dayanarak birtakim kehanet ve yorumda bulunmastydi;ama btn bu sylemin
lLBER ORTAYLI

i.

71

--.I-

I,.,..

wh.L.shi,iL

I.LMALS"I.:AhiLI..

.I

ILE

.="r"

i
i

I
I
I

etrafinda

her dinden ve mezhepten insanlari da etraftnda toplamigti. Bu kozmopolityapih hareket padigahm da duydugu sempatiyle,
belki de mensublyerle byme istidadt gstermigken, aslen bir devgirme olan hem de Hiristlyan rubban bir aileden gelen Mahmat
Papa (ki kendisine sonradan
unvani verilmigttr)
bu hareketi
pidderle ve kanla bastirmigtir. Kanla da pek diyemiyoraz,
acegle bas'veli'

armigetr. Adam yakmak, islmgelenekte pek olcnayan bir ynterndir, herhalde eski kulturden rebaruz etmigti.

Onun, Facih Sul-

tan Mehmet'in

yaptLgl

halkin

yaDgtLrmast,

tepkisini

gnleri bir nebze

Srgnr

dORylSLy

R g2Eifig

Karaman eyalerinden

yCT

yaplacak

Fifdi

sr-

onlemesi takdir coplamigttr. Ayrica o zmanlar

devlet devamh blr sava; ekonomisi iinde ohnasmdan dolayt, ban
dergh, zaviye ropraklari miriye padigah carahndan abatyordu. Buktsmen

nlemesi,

onu genig halk zumreleri bilhassa ulema, medervigleri arastada ok sevilen bir kipilikhaline gecirmigtir. Fatih maalesef bu sadrazamt karlermek konumunnu

gayib, carikar evenleri,

da kalmlytir. nkarada tatsiz olaylar geoigtir. Bu olaydan

sonra bilhassa.halk kendisine veli nvanmi vermektedir
ve Mahmut
Papa menktbesini ieren elyazmalart herhalde Osmanli elyazma

edebiyantun en kalabahk kismini meydana getirir

ve zamanimiza
kadar da ulagmtgar, bugn bile herhangi bir arkiyaci, herhangi bir
tarihi
bu yazmalan gayet kolay bolabilir.
yk
I

Facihok buyukbir hkumdardir.Bykbir politikacidir.-Bbir kultr adamidir. Bizim iin de yledir. Tarihinin yorumla-

masi ve degerlendirmesiyle byk adamlar illa zamanmda

byklukleri anlagdan ve buna gre sevgi gren kimseler degildir, olma-

yabilir ve

bu vakta bunun

tipik bir rnegidir.

nkFatih bir impaecmekredir;
ingaa
ama punu da ifade edeyim ki alti astrlik
imparatorlugun tarihi linde sadece anavaranimiz Anadolu'yu de-

ratorluk

gil,Turkiye'nin diginda kalan Osmanh lkelerinin de itimai, dini,

kultrel yapismi en cok degigtiren hukmdar Fatih Sukan Mehmet'tir. Bunun byleoldugunu bilmek gerekir.

72

OSMANLl'Y! YENIDENKESFETMEK

--

lii

..i..,

-r

- -

.. -

-.

rr

Fadh Camii.

Fatih bir Rnesans senyrdr. Rivayetler kendisinin ok li

san bildigi etrafmdadtr. Bu boybir sz degildic.Mesel Trazepuncus
Giacomo Languschi diyor kt; onun kadar Helen kaynaklarint iy
okuyan yok.

Burada abartma payi olabilt ama besbeli Rumca bilmektedir.

Bu gibi kaynaklan okuttugu zaman en azindan pek tercmeye ihtivardir.
ya duyrnamaktadtr,anlamaktadir. Cenig bir kelimehazinesi
Ltince iin ayni gey sylenmektedir. Arapa, Farsa'yi bildigi zaten
malm, unko o da hanedanin birok nyest gibi pairdit. Eu yazdiklarindan anlagilmaktadir. Kendisinin cografyaya ve caribe ok metakli oldugu aiktir. Troya ile ok ilgilenmigtir. Tabil
o zaman Trotahminen
astrda
ok bilgunk
o
ya bulunmuy bir yer degildi; ama

bir dunya blgeside hi gphesiz

ezbere bilmektedir ve gelecekte lmese mutlaka
lealya'dir.
kLlayt
adamakdlt tanimaktadir.
Zaten bagkentreki
fethedecegi bu
podesta'DLn
raporlaVenedik, Cenova elileri olan baglio'nun ve
nndan bunun byle oldugu anlagilmaktadtr.
gi edinmektedir.

ok lyt tanidigt

HaritayL

ILBER ORTAYLI

73

I
.i

Fatih kadar Italya'yive Italyankltrn tantyan bir Osmanli hkmdari, birakm Sark'ta,Garp'ta da bylebir hkmdar yoktur. Italyaher yerdeydi, Kahire'deydi,1skenderiye'deydi,
Iran'daydt,
Dogu Anadolu'daydt tabil, ama hi biri dogulu hkmdar Fatih kadar bu kltru ve dnyayitanimadi. Ama o dnyanm da ashada iktisadlyatmin kkn eriten Fatih Sultan Mehmet'tir. istanbul'un
almip, Akdeniz adalannin yani Egriboz adasi, Semadirek vs. kontrol alana ahnigt, bilhassa Karadeniz kolonilerinin, 1463'te Pontus'un octadan kalkigt ve Kinm'in 1475'te tamamen ele geirilip
kontrol ediligi, Eflak Bogdan'da hkimiyetin tesisi, Adriyatik zerinde

Osmanh gemsiyesinin kurulmast,Venedik'in klasik byk im-

paratorlugunun

sonunu getirdi.

Oradan itibaren artik Venedik Cumhurlyeti'nin inhitatandan

bahsedebiliriz.Bundan dolayi Fatih Sultan Mehmet hakkmda yazilan msper yazdara, degerlendirmelere ragmen, belki de Fatih
Bati dnyastnda en ok korkulan, nefret edilen yneticidir. Mill ta-.
rihimizde,
Fatih, Bati ile Dogu'nun dengesinikuran, devlet ve milletimizi bilhassa kltrmz messeseleriyle batiya aan mbeggirlerin bapada saydmahdir. Burada nemle gunu belirtmek isterim; Fatih, Ban'ya karst kompleksi olmayan Doulu'dur. Bu tip bir
insan birakm devlet adamlarimiz arasmda, zamanumzin aydinlari
arasinda bile ok az bulunur. Dogulu'dur ve ayni zamanda da Bati'yt sever ve bilir. Bu nedenledir ki 15. yzyd Trk Imparatorlugu
kendisinden sonraki devirlere gre bile ok daha becerikli bir kltrel atmoss'erden gemektedir.
Bunu imparatorlugun ingaasinda
da gzlemek mmkndr.

Bazi vakialarin zerinde durahm. Mesel, Venedik'in 1204'te

Roma imparatorlugu'nda,
Bizans'ta tesis ettigi hkimiyett Fatih sona erdirmiir.

Cenova lehine bir denge politikast grmgtr. Tabli ki Cenova da eiimektedir. Fatih inanilmaz bir biimde Avrupa
devleclerinEn i hayatt ve kltr hayatt hakkinda bilgt edinmektedir. Nihayet ok aik bir gekilde grulmektedir ki, Fatih sadece
74

OSMANLPYI YEN1DENKESFETMEK

meknlarla

yayginligiyla

ilgilenen

biri degildir, zamanlarla da ilgi-

lenmektedir. imparatorlugunmuastr yazarlari, Kricovulos ve sonradan Kemalpagazade'nin de degindigi gibi, bagkentine eski Yunan
Roma heykellerini getirmekte, bunlar meydanlara dikilmese bile,
eski Yunan Roma tarihi hakkanda kendisinin etrafmda Italyan
Rum mgavirler bulunmaktadtr.
yerli tarihimiz Tursun Bey, Dogu RoFatih'in cemlyetinde
ma'dan Kritovulos ve Languschi gibi digerleri bir arada bulunmaktadir. Ayrica gu kadarint ifade edeyim; bagkentin Musevlerinden
Haham Kapsali de yazdigt tarihte, Farih'i gklere ikarmakta ve bu
dnemi tasvir etmektedir. Bagkent bir kltrel amalgam haltndedir.
Bu kadan da yetmlyor, byyen imparatorluk emperyal ideolojisint
ortaya ikarmaktadir.
itibaren

Nasd mt? Bizimbu tarihe kadarkurulugundan

Osmanlt Devleti'nin

alan adag vakayinamemiz

olaylarini,

yoktur.

zamanlarinda,

II. Murat Han'in son

devrinde ortaya tkmaktadtr.

harplerini, geligimini

ele

ilk defadirki bu vakayinameler

yani

babast ve bilhassa Fatih

Yani Osmanh tarihyazicihitnin,

historiyografisinin, gerek
anlamda doguguve ilk geligmesi Fatih'e ait bir olgudur ve bu yazilan tarihte artik bir imparatorluk ideolojisini gzlemek mmkndr. Demekki, bir yerde yeni bir dzen, yeni bir dnyaya bakg, yeni bir yagam biimi gelmektedir. Fatih saray protokoln tespic etmekredir, vezirleriyle artik yemek yememektedir. Babasindan kalma deti birakarak divana bagkanliketmiyor, divan grgmelerini
kafesten izliyor. Fatih, Rum Patrikhanesi'ne hrmet gsteriyor, imtiyazlar veriyor; nk arak o bir Roma mparatoru'dur.
Bunu zaten sirf o degil Trk tarihiler de yazlyor. Trapezuntus gibi, Kritovulos gibi tarihiler de Roma tahtina geen Fatih'in Roma kayzeri
oldugunu, kendisinin zamanmdaki tarihiler ve kendisinden sonra gelen Ibn-i-Kemal, Kemalpagazadegibi bir tarihiler de bunu
sylyor. Roma tahtina ocurmug, diyor ve Bizans'in son ynetici
hanedanlarini, yani nl aristokratlarini da kattertirmesini buna
.

LLBERORTAYLI

.-

75

.".

bahyor. nkbu devlette bu etkileri kaldirmakta ve eski mirasa

kendisi oturmaktadir.
Fatih, "Gkteki gne; nasil tekse dnyada da tek devlet, tek
din olmah" szn sylemigtir. Bu evrensel bir nazarlyedir, bu nvani her zaman kullanmaktadir. Bizzat Ortodoks kilisesininde Roma
ismini kullanmasiRum-Ortodoks olmasi bu evrensellik ile llgilidit.
Bo evrensellik, hi gphe yok ki, Dogu'da da Batt'da da kolay
kabul edilmez. Ama millet szle kabul ermese bile, zihnen bunu kabul etmigtir; buna gre hareker ermektedir, zaten bagkaare de yoktur. 15. yzyilda butun Trk tarihi deta bu imparatorlugun kurulu-

dogurmaktin geltymig gibidir. Yaal nasd kl Rnesansbir yerde Ban medentyetinin btun eski kklerinin kristalize edildigi bir
dnem ise, ayni dnemde 15. yzyil da Trk dnyastnin, Sarkdnbtn olugualarinin deta kristalize
yasmin btn elemanlanmn,
oldugu bir dnemdir.
gunu

Bundan sonra tarih Osmanhhk errafinda gekillenmektedir ve

bizim tarihimizde, Trklerin tarihinde,
Mslman milleclean tarihinde ne Osmanhhga yakinsa o bundan istifade etmigtir, ne de
onun uzapnda kalmigsakendisini ku; beklemektedir. Volga'nta
kuzeyinin macerast byledir. Dnyayi aydinlatan,

bir

zamanlar

en

azindan asir ilm ve

lus'n hazin, trajik

I
I

kltrel sahada dnyayt aydinlatan Endmacerasi da byledir.

76

I
I

I
I
i

OSMANU'YI YENIDENKESFETMEK

OSMANLI MUTFAGI

Gemigdevirlerde nasil beslenlyorduk?Osmanh-Trk mutfamutfagt bir muessegl denen messese nedir? Evet, Osmanlt-Trk
sedir, bir ananeler toplamidir. Hi gphesiz ki bu konudaki tetkikat
zaylfttr. nkii yle hanim ninemizin, annemizin pigirdigi patlicanla veya hazirladigttathyla anlagtlacak gibi degildir. Maalesef yapdan tetktklerin bir kismibylebir yntem ve muhtevaya dayantr.
Bau scadlarin mesela Stefanos Yerasimos, rahmetli Sheyl
nverHoca, dostumuzTurgur Kut gibi kimselerin vesikalara istinaOCR
Inl Syden hazirladiklarialigmalarm bu konuda aydinlaricl
tarihi
yazdleyebiliriz. Ama hi gpbesiz muazzam bir Trk rautfagl
yle
Beynelkolay bir i; degildtr.
mamigttr. Esasenbunu yazmak da
milel bir abayt gerektirebilir.
Gnmzde sika karydagogimiz yanhglardan bir tanesi Osmanli Trk mutfagini istanbul'ahasretmektir. Bu ok tutarsiz bir
yaklapmdir. Buykmutfaklar yle bir gehrin veya bagkentinmurfak
1LBERORTAYLI

77

zenginliglyle

anlagdir

bir vakia degildir. Bugn Fransiz mutfagimn

Paris veya Versailles'leSmLrh oldugunu zannedenler ok yanihrlar.
nk Fransizlar byle bir yanhqht nleyeGeri zannedemezler;
cek aragttrmayl, envanteri oktan
ortaya koymugtur. Diger nl
mutfak olan
mutfagt
iin
de durum buna yakLndir;
in
ama bizde
maalesef imparatorlugumuzu

lerin mutfaklan hem

meydana getiren eyaletlerin

ve gehir-

olarak,

anane
hem bugunyagayan kahntilar ve
de bazivesikalar degerlendirilmedigindenbu mutfaklara dair tahmi.I

ni yaklaamlarin ok yanhg oldugunu gryoruz.

Mesel zeytinyaghyi Egeliler bilir ve zeytinyagint kullantrlar.

Anadolu bunu bilmezdenir, ok yanhg. 17. asir kadi sicillerine gre

kaadinin, biliyorsunuzbir gehre gelen kadihem orada yargittr, hem

de beledlyereisidir ve belediye reisi olarak yapurdigi en nemli iglerden biriside ok altrup satilan hevayic-izaruriye denen malzemeye narh koydurmaktir,Lonca temsilcilerlyle fiyat tesbit ettigi anlalmaktadir. Narh defterinde
zeyt" diye zeytinyagmm adt
geiyor. Yani yle bir iki yerde de degil. Dedigim yer Ankara'dir.
Ankarahlar zeytinyagmi Ege gibi olmasa da kullantyor.Zaten Deniz
Alphan'm Trk Yahudi mutfagt uzerineyazdigi Dina'nin Mutfagt
adh kitapta da grlyor. Sutle eti bir arada yasaklayan YahudiKoger kurahna gre tereyagla et pigmez; Trk Yahudilert bu nedenle
bulunduklan yer Ege blgesi olmasa da mutfaklannda zeytinyagi
kullaniyorlar.Diger halk da zeytinyagini kullantyor.
"rugan-i

Demek ki o zamanm 20 bin nfuslu Ankarasthda zeytinyait

birtakunkalabahginkullandigtbir gey. Pekl, anlagiltyor ki Ankaraldar zaten yemek pigirmeyi ve yemeyi severler. Zeytinyagh yemeklerden de kendilerini mahrum

Elbette bunu Aydinblar,SaManisaldarkadar kullanmtyorlar;ama belli ki o mutfaga

zeytinyait girmig. Sonra bilhassaRamazanlarda,Arabistan'danbagka
etmemigler.

ruhanhlar,

Arap lkelerinden gelen cins cins yiyecekleri

nuz.
ri'den

1stanbullu,
Kayseripastinnasi
geliyor ve

Istanbul'dagryorsu-

Bu nereden geliyor? Kayseok iyi biliyoruzki Kayseri'denbu gibi mahsult

ylyor.

78

OSMANU'YlYENIDENKESFETMEK

sevk edillyor. Dahast var, birtakim yerlerde bagka vilayetterden gelen sabun kullantityor.Yani bunlar ylyecek maddeleri degil; ama zarur maddelerdir.

Tabli ki en yaygtn gey, Turkiye gibi bir ziraac lkesinde

ama buiklim
ahvalde
sebzenin
ragmen
bir
bazi
bulundugu
dolayisiyla
kit
na
yerde, turqudur. Turgu Anadoluhun btn blgelerindeyer yer ve
kendine has zelliklerle kurulur. En nemli unsurlardan biriside ta-

hda dayahbaklavalardtr.Vakia Osmanli mutfaginda ve Istanbulzevkine ragmen tasanlar Halep'in, Sam'mbaklavasinida sever, ararlardt; ama her vilayetimizin ve gebrimizin kendinehas bir baklavastvardir ve bunlarm kendine has bir lezzetivardir. DolayisiylabiztmTrk
mutfagL
dedigimizgey mazide bir zenginlikti, bugn ise eriyor.
Geldigimiz blgelere bakarsak; ne Orta Asya'da ne de ran'da
bu kadar zengin ve leziz mutfak bulunmadigi anlagibyor. O zaman
burada ne yaptik? Muhtemelen reel gibi veya diger sebzelerin kullammt gibi bazi konularda Anadolu'da yagayan milleclerin bir payi
vardir. Mesel Ermeni mutfaginm, herhalde bahk konusunda He-

lenlerin ve diger sahillerde yagayanlarin bir katkist vardtr. Hi gphe yok kl ok erken baglayan ve uzun devam eden Balkan hkimiyeti bircaktm anane ve aderler gibi mutfagin da gemesini saglamigcir. Oralara bazi geyleri biraktigunizgibi muhtemelen oralardan da

bazi pigirme teknikleririi almigizdtr. Ama bu bir muamma deildir

ve grnen gerek bugnkKkAsyahin etraf lkelere gre halen ok zengin bir mutfaga sabip olmasidtr. Bu nasil olmustur? re
bu bir muammadtr.
Bunu zemiyoruz ve kolaylikla anlayamtyoruz. Hi phesiz
ki pigirme teknikleri, depolama teknikleri, saklama teknikleri ittbariyle eski mutfagtmizi terk ediyoruz. Bugnn insant maltiz kullanmiyor. Maltizibizimagimizdaki insanlar bile bilirler. Niin kullanilmlyor? okmu zor? Bugnn insaru artik toprak kaplari da kullanmtyor, kolayina gellyor belki elik tencerede yemek pigirmek.

ILBERORTAYLI

-Ihim.191--

..Ia.:ALi2..a

79

I-

.B'k

LMI....._la-9LM9IMF.Lierd-liEmFestimelsk,-.ibi.

..1-

I-.J.?."aF.Ele._Bel-LEulimilsk-la.I.r.t

_--,...aAJ.i.

Imb,

I
Nihayetinde bugnn insant yemek yapmayi byk bir klfet ve
angarya olarak duqunyor.Hlbuki bilmlyorlar ki bu, zendigimiz
Ban kltrnde bir meziyettir. lyi yemek yapmak bir kltr gstergesidir. Herhangi bir ecuelektelden
ok daha fazia takdir edilen
kigidir lyi bir agi. Zengin bir mutfakta yerigtigimiz halde analanmiz, ninelerimiz bu mutfagt tatbik ettikleri halde onlann torunlann.in kir veya erkek olsun bu kulfetten kammalarmi bir kaytp olarak grmellyiz.

Murfagt birakahm. Amacimiz zaten pek o da degil. Bo gehir-

ler nasd

i
I

beslenlyor?Hi gphe yok ki imparatorlugun kuk gehirleri etrafmdakt baglar,baheler, bostanlar, ok yaktadaki tahil depolan, degirmenler kolayca ulagdabilen
kaynaklardir.Zaren kk
gehirlerde mezbaha da yoktu. iftlikteveya evde kesim yapilirdi.
Bu gehirlerde yemegi pigirmek de, yemek de vakit geirilen ve dikkat edilen, insanlann iltifat ettigi bir ugragtt. Bizttn bunu bilmemiz
lazim;ama kargmizda byk bir gebir var. istanbulapagt yukarl mlldi 4. astrdan beri dnyanin byuk gehriydi. Ne Avrupa'da byle
bir gehir vardL ne de henz Asya'da. Asya'daKahire gibt Bagdat gibi, sonralart Isfahangibi gehirler lstanbul'danok sonra inkisaf etmigierdir. Nfuslari ondan sonra artmittir.
Tabli oralarda da benzer problemler vardi. Bu gebirler iin tarihiler caraftndan yanby
olarak rallyonla nufus takdir

edillyor; o zamanlar

iin

bir gehirde

1.5 milyon insanm yagamasi mmkn degildtr. nkburalar akyapi bakimmdan, kanalizasyon sistemi baktmodan, -sahk bakimindan son derece nfusun idamesi mmkn olmayan yerlerdi.
DolaylSlyla
birka yz bin kigi ok nfus saythyordu. Bunlann tanereden
geliyordu? Unu, bugdayi, eti nereden gellyordu? Sebhdi
zesi, meyvesi nereden gellyordu? Igte buno irnparatorluklar,
mecbur tekel sistelni dedigimiz,bazdarma zorla verilen tagtmacdik sistemlyle saglamylardtr.

istanbul'untahili,
rnlerinin,

80

unu,

yag ve. peynirin

bugdayL

Dobruca'dan gelirdi. Sr

Kinm'dan geldigi anlagilmaktadtr.

OSMANLPYI YEN1DEN KESFETMEK

hepimizin bildigi gibi sr elde

edilmektedir. Bu rnler Kirim'in kendi imknlarlyla, deniz yoluyla nakledilebilmektedir. O yzden de mesel Kefe liman ve sancagt
Kinm Hanligt'na degil, dogrudan lstanbul'abahydt. Kefe sancagmdakaraborsayayani istifilige ve kaaga kargi ok fect tedbirler
ahnrmgtir. nkbizim mecbur tekel yoluyla tagittigimiz geyleri,
Akdeniz'in tccar devlerleribilhassa 16. yzyddan sonra Ban'ya aktarmak iin kaak ticaretle geliyorlardi. Yanibiz tekelle mesel bugdayi 10 liraya tagitiyoruz, yabanct tccar 11-12 lira verlyor.

nkonun

arka5Lndaki

steplerde

Et gene Bulgaristan Trakya havzasindan gelirdi ve srleri

sevk.etmek,
dediimiz ayn bir kasap celeb grubuna
aitti. zm,Akdeniz adalartndan, Ege'den gelirdi. Gemilerde ara
limanlara ugraylp mal bogaltmamalan, eenebi gemilere mal devretmemeleri iin fermanlar bulunduguna gre demek ki kaak tiok
caret oraya da musallat oluyordu. Her halkarda lstanbullu
geinebilen, kolay yagayabilen bir nfus
uzun yillar boyuncakolay
degildi
"celebkegan"

Bazi zamanlar uzun, giddetli kiglar olurdu. Kimi zaman isyan

ikar, dkknlar firmlar kapatdir, gehir gidasiz kahrdt. Kimi zaman
kithk olur, birdenbire fiyatlarfirlar; yakacagin fiyatt firlar, unun fisikinti eyati firlar,hibir gey bulamazsm.O zaman igte halk, ok
kerdi ve bu sikmtidan dolayt ok istanbulkadistnin, ki gehrin yarilmiyye de yksek rtbesi
gici en byk hkimi, belediye reisi ve
olan bir memurdu, hatta sadrazamin, nk Istanbul'dansadrazam
yanardt.
ve kethdast sorumluydu, bagt
Dolayistylagehirde byle bir sikmti bagladigt,bazi mallar bulunmadit veya konan flyatlar agddigi takdirde bundan lstanbulkadist ve vezir-i azam sorumlu tutulurdu ve bu konudaki yalan, gizleok giddetini ekerdi.
me, yanhg bilgi verme hkmdarm
durmahytz.Bu gehtrde yangmlar da
byk problem yarattrdi. nkbir yangindan sonra yok olan yz-

Sununzerinde

istarlar

1LBERORTAYLI

81

lerce ahyap binano yeniden inast. iin malzeme ve usta ve amele

yani ii bulmak ok zordu. Derhal bcan vilayetlerden
usta, amele
ve mimar zorla cezbedilir, ani olarak fermanlarlamalzeme getirilmesine abgihr ve gehir kendini yeniden restore edebilsin, dzenleyebilsin, yananlar, yikilanlar yapuabilsin diye hummalt bir faaliyet
baglardt; ama bu faallyet acuza da mal olmazdt.

latanbul'unbeslenmesigibi bir sorun hi gphesiz ki bir yerde

byk gehir halkmin, belki de vilyetlerdeki

kadar eli aik ve rahat
olmamasma sebep olmuytur. Ama ulagim iinknlanrun geligtigi 19.
yzyilda is degigmeye bagladt.
riyle

Evvela.o zamanki Istanbul'unetrafi bostanlar, sebze baheledoluydu. Hatta Bogaz kyleri bile byleydi.Bugn iin bize

Langa'da yetigen marul

salatahgi,

Arnavutengelky'n
salatahl,

ky'n ilegi efsane gibi geliyor. Bu gibi rnleri ancak ok merakhlan bir hafta boyu bir yerlerde bulup alabiliyorlar. nkartik

bunlar kabna halde yetigir; ama o zaman Istanbulbu gibi geyleri

kendi yakln VTOSinden
de temin edebillyordu.

Ekmek ve et iin ise ayni durum sz konusu degildi. O Anadolu'dan gelmek zorundayda. leirafetmek gerekir kl bizim Bagdat
demiryolu dedigimiz Ankara-istanbul, Istanbul-Afyon zerinden
Konya'ya baglanan demiryolu etrafma yerlegen Rumeli gmenle-

faaliyetleri sonucu gehre tahil akmaya baglayana kadar

Trkiye, Rusya'nin ve Dobruca'nin bugdayina muhtati. Aynca
bunlann iktigt lkeler Rusya'am Odesa blgesi gibi degildi, biz
yabanci bugday yiyorduk.
rirtin ziraat

ilk defadir ki Yunan muharebesinde

1890'dan sonra gelen deordumuz Anadolu bugdayiylyerek savagabilmigtir. Hi gphesiz ki bu gibi modern ulagtm aralart blzimhayatunlzda
bir agdaylagma saglamigttr ve Facih'te, Aksaray'da ve daha
pek ok yerde artik eskisine gre daha rahat
er, ekmek ve bhassa
sebze meyve buluyoruz.Asd nemlisi Avusturya
ve Rusya'nin kelmiryolu zenginliglyle

.I

82

OSMANLPYIYENIDEN KESFETMEK

le gekertyle, gehir bu problemi halletmisti. Ne zamana kadar?Birinci Cihan Harbi parlayana kadar. Harp patladtit zaman insanlar bu
yabanet ithal gekeri bulamaddar. Kendi eski abykanliklarini yani
bal, pekmez vs. kullanmayida kaybettikleri Ein dupedz gekersizlikten dolayi hastalandtlar. Herkes biltyor ki bu gibi kichin mhim tezahr, insanlarm uyuz hastahgina yakalanmasidir. Insanlabirtakim hastahklara kargi dayanikstz olmasindan
dolayi telef oldugu grlyor. Birinci Cihan Harbt'nde istanbullu
bu yzden ok kaylplar vermigtir.

rin influenza gibi

Btn bunlar bir gerei gsteriyordu. Trkiye zira bakimdan

kendi atil kaynaklarmi iglemek, kullanmak zorundaydt. O nedenle-

dir ki Cumhuriyet dneminde ilk yapilan iq geker fabrikalankurmak

reciminden
vazgeeolmugtur. Bugnbizimbunaldigumzve
geker
yuzden
oluyor"
pahahya
yuznden
bu
mal
dediimiz
lim, astan
devleti ynetenler iin stratejik bir maddeydi. Onsuz yagayamaytz,
"artik

onu retmezsek

yapamaylZ

denlyOrdu.

Hi gphesiz kilstanbul mutfagima zenginligi ve bir geleneksel

ekonomide, geligmemig bir ulagtm sisteminde bulunmayacakgidalainsanlann
na bile hem lstanbul'ahem de bazi vilayetlere getirilmesi

bir incelige neden oldugu gibi, onlarm kitliga kargt da

tahammlsuz olmastni saglamigttr. Birinci Cthan Harbi iinde millet

aglz tadmda

hibir gekilde tahamml gsterememigtir. Oysa ayyagantyordu. Muhni sikinti Viyana'da da yagantyordu, Berlin'de de
temelen bizdetevdiat ve karne sistemi oradaki kadar lyi iglemiyordu.
ektigi sikintilara

Abdlhamid Han BeylerbeyiSarayi'ndan ebed istirahatght olan Divanyolu'ndakiSultan Mahmus

Trbesi'ne dogru ugurlamsken, bu yzden btn evlerin pencerelerinden sarkan mahalle hatunlart ve halk; "Bizi doyuran padigahim
biraktp nereye gidiyorsun" diye hem aglamiglar hem de gnn hkmetini protesto etmiglerdir. Kolay degildi, uzun suren topyekn
bir harbe hazahkstz olarak girmistik...
Harbin sonlannda

len

ILBERORTAYLI

83

IkinciCihan Harbihde de, savagmadigimiz halde darlik korkusuylahukmetin gida maddeleri zerinde kontrol kurmasi aym
neticeyi dogurmuyve pahahlik meydana gelmig, bu da
uzun zaman
unutulmamigtir. Tatsiz meseleleri bitakahm. Ancak
gurast bir gerek ki bu iki harp Trkiye'de bu konuda bir iradeyi de ayaga getirmigtir. Yani gunu sylemek isttyorum; Trkiye organize olmugtur.
Harpten sonra Trkiye en uzak cra kyn bile pazara mal ikarabilmesini salamigttr. Aslmda, bugnk Trkiye'de 19. yzyllm gehirleri gida bakimmdan sikinti ekmfyorlar. Ara sira meydana gelen zeytinyagt kuyruklari digmdada biz her istedigimizi buluyorduk. Bugn bu sorun da yok ve beslenme alanmda
Avrupahm
en ucuzcu

84

ulkesiyiz.

OSMANLPYIYEN1DEN KESFETMEK

OSMANLISEYAHATNAMELERI

seleHi gphe yok ki.,Osmanit Devleti ve daha evvel onun

fi olan Seluklu imparatorluguhakkinda bilgi edindigimiz kaynaklarin baginda yabanct seyyahlar gelir. Vatanimiz 11. asirdan itibaastrdan itibaren buren Trklegti. Bunu bizden ok daha nce 12.
rada ticaret ve diplomasi ile ugragan Italyanlar;.Turchia, yahut

Turcmenia diye sylyorlar. Yani Yakmdogu'yu iyi caniyan ve buCenevizler, Venedikliler topraklartrada ticaret yapan talyanlar,
vermiglerdir. Biz ise
miza Trkmenya veya Trkiya adiru o zaman
topraklarimiza
imparatorluk
misyonumuz, iddiamiz dolayistyla
Rum lkesi, Rum iklimi, Rum Seluklulari, Rumeli gibi isimler
vermigizdir. Bu Roma'yla ilgilidir. Bliralart gezen insanlarin notlan ok nemlidir.

Miladt 1135'ten itibaren Trkiye azerindekisistematik ve devamh raportart bugn Vatikan argivlerinde bulmak mumkndr. Bu
oldugunu henz tam bilemediimiz
en eski argivdir. Hi gphesiz ne
ILBER ORTAYU

85

Venedik ve Cenova argiyleri de bu zenginligi tamamlamakradir.

Ba-

sth eserler oktur. Sadece 19. yzyilda Osmanli cografyast

zerine
yazilan seyaharnamelerin
geektedir.
5000't
sayisi
Trkiye zerine okudugumuz en eski Fransizca ve Almanca seyahatnameler daha ncesine yani Osmanh ncesine uzanmaktadtr. Bunlar Bizans

1stanbulu'ndangemislerdir

ve elbette ki Trkler'in elinde olan o

Anadolu'yu da canh bir biimde anlatmaktadirlar.
Igte
Kastilya elisi Klavijo'dan biraz sonra II. Murad devrini anlatan
nl Fransiz gezgin Bercrandon
de la Broquiere ve gene aynt dneme ait bir bagkaAlman gezgin daha dogrusuesir ve gzlemci Hans
zamanki

Schilchergerbunlann bagmdagelir. stelikHans Schilcberger TaKirim-Kazanagatay

Trkesi ile bir
noster-gkteki babamiz"duasini da kaydetmigtir.
ok
Bu
enteresan bir olgudur. Demek ki misyonerler daha zamandan Trk
halklarina yo
tarca yani

"pater

nelik propaganda
maktadirlar.
I
'
,

olarak

lucil ve dua metinleri

gibi geyleri hazirla-

Avrupa halki Dogu ile ilgilenlyor. 1;indaha da ilginci bu

kicaplar, mesel Hans Schiltberger'in kitabt matbaadan evvel
yazilmigttr ve marbaa icat edilip kullanima gemeden ok evvel el

masiyla onlarca aushast etrafa dagitamigur. Yani matbaadan

millet o kadar okuyor ki Trklye'yidahi tetkik edlyorlar.

Bu zengin-

liklerin OrtSLnda

yazevvel

gerekten seyahat, felsefe ve cografya edebiyatipaheserleri

vardir.
nin
17. asrin nl Fransiz't Jean Chardin, Paris'ren Tiflis'e ve Paris'ten Isfahan'abaglikhseyahatnamelerin
yazaridtr. Burada canli ve bizehakikaten ok geyler
greten seyahat
videri yaninda

tas-

bagkabir gey daha gryoruz. Avrupah artik

Sark'a

yani Akdeniz'in dogusuna;

"atil,

degigmeyen, geligmeyen lkeler"

diyebakmayabaglamigtir.Chardin bu grgn "Asya'da hi bir

gey
degigmez.Bir atalet vardir. Avrupa'da ise devamh degigmevardir"
diye ifade etmektedir. Artik Avrupahhin kendine tapinmastnm
doruga ulagtigini, 17. asirda yani Barok aydialanma agtnda
Jean
Chardin gibi fevkalde bir yazann kaleminde grebillyoruz.
Aym
I

86

OSMANU'YI YEN1DEN KESFETMEK

Ok Meydani ndan

stanbul.William

Henry Barlett.
i
I.

geyleri Fransit aydinlanma aginm nemli seyyahlarindan biri olan,

bilhassaDogu Akdeniz seyahatnamesini (Voyages de Levant) yazan
"lran
AltL
Seyahat" baghitylakitaplarmt yayinlave Trkiye'de
ve
gzlemliyoruz. Bu.iki gezginin
yan Jean Baptiste Tavemier'de de
notlari, hakikaten sadece verilen bilgi baktmodan degil; ayrica artik Garplt'nin Sark'anasil bakmaya bagladigini daha dogrusu Carpdiye bir kavram ve medenlyet yarattimt gstermesi ba-

h'nta Sark
kimindan da

neralidir.

Bagkaynlere bakahm. Bizedevlet ve toplumumuz hakkmda

bilhassa toplumsal yagaylgtmiz hakkinda ok ilgin bilgiler veren
adh
"Navigation into the Turkie" (Trkiye'ye Deniz Yoleulugu)
eseriyle Nicolas de Nicolay'dir.Dikkatinizi ekerim bugnk Ingilizier gibi Turkeydiye yazmiyor; geri memleketimizi hindlye benzetiyorlar diye komplekse girmemize gerek kalmtyor, ama de
Nicolay dpedz Turkiye yaztyor.
16. asir sonunda lkemize gelen Salomon Schweigger olduka
bir Protestan papazidtr. Seyahatnamesindekt bilgilerin

mutaaSSLb

1LBERORTAYLI

87
I

-.

yaninda

daba ok bu dnyaya bakLl ilgintir. Onun yeniden tipkibasim haldeki seyahatnamesine bakarsak, bizim Topkapi Saray:

ni
nasd anlattyor grrz. Bu yeni
zaman Almancast, kendine has grameri, kelimeleri ve yazardan yazara degigenimlstyla irkin bir
metindir. Eser geri dilimize
son zamanlarda kazandirilmigetr.Trk hamamini tasvir eden sayfa5Lada
her Banh'nm korkulu ryasi olan

Trkler'in ordulanni grurz. Bunu anlarmaktan

ve izmekten kendilerini alamamaktadirlar. Schweiggefin ok ilgin gzlemleri
var-

dir: "Adamlarhamamda bile bir rta kugabryorlar.Ne kadar edepli

insanlar. Bu edep ve
namusu bu barbarlardangrenmemiz lazim"diyor. Bir bagkagzlemi: "Evleri o kadar fakir ve hem de o kadar
pahahdir ki, bizdeki okkah bir burjuva evinin fiyatma mal olmaktadir"
diyor. Daha ilgin bir gzlemi: "Bcan sabre dindarlar gibi Allah'r
aldarmak iin byk maberler
ve kamu eserleri yaparlar, ocurduklan ev bir geye benzemez"diyor.
Viyana'ya giden elilik heyetinde de bulundugu iin Osmanh

digi lkeyi de tasvir eden Evltya elebi,bugn sadece bizim degil;

btn tarihi lemin ve btn Avrupa dnyastrunmerakla takip ettigi bir kaynaktir.
Evliyaelebi
bir kere,keskin hievi zekstyla ve hiciv meraktyolmadik
tezatlan gzleyip kaleme almigttr. Aynca fevkaldekulala
oldugu
iin fevkaldelisan kaydt yapabilmektedir. O
it

kadar ki bukaybolup giden Kafkasdillerinin ban izlerini onun seyahatnamelerinde bulmak mumkndr. O yzden Kafkasyalilariin
vazgeilmez bir kaynak haline gelmigtir.
gn

Evliya elebi'ninde yantldigi yerler

vardir. Hayalinin rn
olan yerler olabillr. Arada strf eglence olsun,
espri oisun diye damdan dama atlarken donan kedi gibi unsurlardan da sz edebilir.
Ancak gunu unutmayahm ki, seyahatnamesi incelemekle bitmeye-

cek

bir Trkoloji, bir Trk dili kaynagidir.Incelemeklebitmeyecek

bir cografya ve kltur kaynagidir.Abidev bir eserdir. Evliya
elebi
I
88

OSMANLI'YIYEN1DEN KESFETMEK

gibisi ne daha evvel ne

rupa'da kolay rastlanir.

de ondan sonra bizde olmustur; ne de.Av-

gibi olmasalar da bugunlerdeyeHi guphesiz ki Evllya elebt

vardLr.
niden orcaya ikan kaynaklar
Hepimizin bildigt Yirmi Sekiz
Efendi
Seyahamamesibuna bir rnektir. Fransa
elebiMehmer
Rnesans Dnemi dedigimiz,yani XV. Lui'nin ocukluk kralligina
bu dnemi Yirmi Sekiz elebiMehmet Efendi'den re,
necek degiliz. Resmi, gayri resmi kayttlar, mektuplar, kitaplarin
haddi hesabi yoktur. Birok milletin alimlerinininceledigt bu kaynaklara; Fransa medeniyetinin,
Carp medenlyetinin kaynagl ORn
bu kitaplara ragmen niye insanlar hl hem de sadece. Trkologlar
degil, Fransiz sosyologlart ve btn Avrupah sosyologlar, tarthiler
Yirmisekiz elebiMehmet Efendi'nin sefaretname tercumesine saldmyorlar. nkbu eserde bagka bir gz, bagka bir eleptiri, bagka
rastlayan

trl

bir takdir sz konusudur.

Buradan gu iktyor; herhangi bir medeniyet gemigini anlamak

evrak kalabahma,sadece ecdadt ve kendibykbabalansadece
iin
ntn tuttugu notlara degil; aynca bagkalarmmda degerlendirmesine

Bunun byle oldugunu bilmemizgerekir. Hele Osmanh

medenlyeti ve devleti gibi egitli milletlerin cografyast zerinde kurulmuhtatir.

mug, birok etnik grubu idare etmig, ala asir yagamig ve yeniaglara
hkmetmig cihangmul bir devletin itima hayacini,ekonomisini ve

kltrn anlamak iin bu kaynaklarabagvurmamizkaindmazdtr.

Simdi19. yzydda Olivier gibt

birisi iktyor. Sonra Texter, Mordtman gtbileri ikiyor ki, bazdan
gerekten nitelikli adamlardi. Bunlar artik sadece maddi
gevreyedemedenlyete
yargdanyla
yaklagtyorlar.
n
bu
de
kendi
gil;
okbilgill
kipilerolduklan hatta Trke bildikleri iin bu n yargilan bir yana
atamaytz ve elimizin tersiyle de itemeyiz. Dikkatle anlamak zorundayiz. Uutmayin ki 19. yzydin Trk seyahatnameleri de ok ilgintir. Mesel direktr Ii Bey'in Bagdat'a ve Hindistan'a kadar giderBagdat'Lna,
ken yazdtgi
ki bu
son derece ilgintir. Zamanm
19. yzytl ise degigiklikasndir.

"jurnal"

ILBERORTAYL1

89

apagi yukan Midhat Paga'nta reformlar yaptii bir Bagdat'cir, liBey

nasd yaklagmaktadir, nasil gzlemlemektedir; Hindistan'a nasd bakmaktadir? Btn bunlan bu.kitapta bulabiltriz. Aynca bu devirde,

Trkler'in kaleme aldiklart Hindistan seyahatnameleri

ok ilgintir.

Asil nemlisi 20. yzyihn Trk seyyaht, ki baglarmdaFalih

Rifkt Acay gelir, dg dnyaya nasil bakmigttr? Balkantar'a, Bau Avrupa'ya, komnist Rusya'ya, Fagist italya'yave o zamanki Britanya
Hindistan'ina... Her yerde bir siyasi grgun, bir dunya grgunn
izlerine rastlamamak mmkn degildir. Seyaharnameler bu bakim-

dan sadece madd olaylan, madd varkklan ve geoigi respit edebilecegimizkaynaklar degil; fakat aynt zaman da tarihi iin anlagdmasi en zor olani anlagthr kdan kaynaklardir;insanlarmzihniyeti,
kafalarinin ii, dnyayave kompuyabakglan gibi...
Bu bakimdan seyahatnamelerin

Trke'ye de derhal evril-

mesi, eviri yoluyla kazanilmasigerekmektedir. Oysabunu yapmak

bir yana, bizler seyahamame yazan hem de iyisini yazan kendi ec-

dadlmizmkini bile eski harflerden yenisine aktaramadLk.

Bununla
beraber, bu seyahatnamelerin,
gazetenin, mektubun, resm evrakm, resm kayttlarm veremedigini verecek kaynaklar olduklanru
unutuyoruz.

90

OSMANLPYlYENIDENKESFETMEK

OSMANLI SARAYLARI

TOPKAPI SARAYI

Osmanh imparatorluguhunsaraylan ve gagaast zerine ok

sz sylenir; ok slogan attlir. Btn bir nesil, okul kitaplarinda
"Maliyenin iflast ve saraylar" hikyesiylebymgtr.Oysa insanRusya'nin bagkentlerini gezmeye bagladiktan ve buradaki saray ve kastrlart grdkten sonra
daha lyi fark edlyor; 19. yzyihn Osmanh devlet tketimi diger blarimiz,

yk

son on yllda

Avrupahm

ve

devietlerle mukayese edilemeyecek

lde mtevazidir.

devlerler"
ki Osmanli Imparatorlugu
denilen kategoridendir. Byk devletlerin kendilerine has protokol olar. Bu protokoln kendine gre gerekleri vardtr. Bunlarher
geyden evvel byukeii teati ederler. 20., 21. yzydda dnyada btn devleder buykeli teati edlyor, ncekt asirlarda ise az sayida
devlet birbiriylebykeli teati ederdi. Bu devlederin bagkentleeli" diyebilecegimizveya
rinde diger devletler
yetkili orta eli" diyebilecegimizgrevliler, diplomatlar tarafmdan
"byk

Unutuhnasm

"orta

ILBERORTAYLI

"fevkalde

91

:i

edilirlerdi

temsil

bu iki grup birbirinden farkhydt. Bykeliler

bulunduklart devletin saray protokolne girerlerdi. Hkmdar veya devlet reisi nezdinde bunlarm oturduklart yerlerin adt saraydt,
sadece residence degildi. Tipkt istanbul'dakiPalais de France vs.
gibi ve buralardaki koruma da aystydt. Bu elilerin grdkleri itibar da aynydt, mesel bir sefaretin yolunun aalmaSL V sabibi hve

kmetin boynonun borcuydu. Sefaretlerin yaklamda

gaatlara dikkat edilirdi. Bykbir sefaretin yakLninda

yapilacak inmeyhane

ina edilemezdi, 1stanbul'daauamazdi. Gene ayni gekilde o.byk

devletin sefirinin arabasi, kayL 1 tanm1rdi. Bunun protokolde nceligi vardi.

19. yzyilda hi gphesiz ki bizim Topkapi Saraythin meveut

devlet protokolne hizmet verebilmesi mmkn degildi. TopkapL

Sarayihda ne bir devlet reisi agirlanabilirdi, ne muahede treni
yapdabilirdi,
ne de artik burada bir sefirin kabul mmkund.
zellikle1815 Viyana Kongresi'nden sonra diplomatik kurallar
yeniden respit edilmigri ve bu ortamda bizim ecdaddan kalma saraym iglerligi hukmn yitirmigti. O yuzdendir ki IL Mahmud Han
hakh olarak bu saraym diginda yagamigtir. Her ne kadar onun zamanLnda
yeni bir saraya geilmemigse de, II. Mahmud'un oglu Abdlmecid Han hepimizin bildigi gibi saltanatmin son dealerinde
Dolmabahe Sarayt'na geebilmigtir. Onun biraderi Sultan Abdlaziz Han zamanmda iragan,
Beylerbeyi gibi saraylar da bu protokole dhil edilmigtir ve nihayet Sultan Abdulhamid Han Yddiz
Sarayt'nt yaptirmigttr.

Dolmabahe Sarayi ne Viyana'daki Hofburg ne Paris'teki Louvre ve

Versailles,

ne

de St. Petersburg'daki gimdi Ermitaj Mzesi

olatak

kullandan Kighk Saray'la boy lugebilir. Olsa olsa Peterhof taki yazhk saray gibidit. Zaten Dolmabahe Sarayt'nin gz alan
iki blmu BykMuayedeSalonu ile SferaOdasi denilen, sentlerin itimatnamelerini takdim edip kisa sre padigah ile grgtkleri yerlerdir. okaiktir ki, muayede salonnda tahta ikig (cI

92

OSMANLYYlYENIDENKESFETMEK

lus) trenleri yaputt

ve

bu trenlerde,

bayramlagmalardaimpara-

torluk protokolne giren yksek memurlar, ruhan liderler ve bagkentteki reisler padigahm huzurunda topluca bulunurlar... Gelen

bir yer lazimdir,buvardir. Ayrica padigsterigli,

salona
ihtiya
genig
bir
nun iin de
odaSLnda
gah kendilerlyle sufera
konugur. Bunun digmda bu sarasefirlere itimatnamelerini

takdim

edecekleri

hibir lks tarafi yoktur. Tek lks ahane Bogazmanzarasidtr.

ym

19. yzyilda saraylara yapilan masraflarm bir zarureti kargiladit aiktir ve suhususu sylemek gerekir: Tabiatm verdigi zarafet
diginda bu saraylarin agdag devletlerinkiyle kargdaptirilacakbir
carafi Yoktur ve hele hele Osmanh Devleti'nin Protokol bakimindan bynk devletler arasmda bulundugunu grrsek durum hi de
i aicl

.1

degif.

cemiyetinde savezirler
yneticilerin
husus konaklari pek
ray, yani ne
ne de diger
parlakttr. Hatta Mslman olsun Hiristlyan olsun, mesel ruhan

Aslinda bu ok ilgin bir konudur. OsmanlL

de bu eksik sz konusudur. Hibir zaman. patrikin Roma'daki papa gibi yazhk veya kylik bit sarayt bulunmast sz konusu degildir. Vezirlerin ayni gekilde zengin bir konaga, saraya sahip
reisler iin

olmadigt grlr. Hatta padigah iin de bu byledir. Btn astriari, btn meknlart byleyen Sleymantye gibi bir eseri yapuran

ikmak aklma
Kanun Sultan Saleyman'm Topkapi SarayL'ndan
gelmemigtir. Yani nl mimara byk ssl bir saray yaptirmak sz
O koca imparatorlugun mreffeh bag vezirieri
konusu olmamigtLr.
Damat Rstem Paya ve onen haleflerinden en uzun sre vezir-i
azambk yapan Damat (veya
Sehit)Sokullu Mehmet Papa veya
Slyavug
Paga'nin da nl bir sarayt veonun haleflerinden Damat
ya konagt yoktur. Zaten olamaz; anka damatlar det zere padigahm kizi veya kLz kardeginin, eglerinin, sultanlann sarayma, konama yerlegirlerdi. Ne var ki onlardan da pek bir kalinti yoktur.
nl Esma Sukan'in Boaz'daki saray anan sadece ismi
'kalmigttr.

lLBERORTAYLI

93
r

,
-

.I

Oradaki binanin o sarayla alkast yoktur. Burada bir bagkakonunun zerinden gemek durumundayiz...
Bagkentteki, bilhassa 19. asirdaki sefaret saraylari deta bizim
ve devleti ynetenlerin
matevazi konaklanyla alay eder konumdadir. Tepebagthdaki nl Britanya sefarect, Fransa sarayi dediimiz

Fransa Bykelilii... 16. RSLtdan beri yerinde bulunan nl Venedik Sarayi, yani Venedik eliliinin bulunduu
yer ki sonradan
Avusturya-Macaristan Bykeliligi oldu ve 19. asirda Italya ile
mnasebetiinizin henz kuruldugu zamanlirda Italyahin bykbir
devlet olarak 20. asir bapnda yaptirdigt fakat kullanmadigi Maka'daki nl Italyan Bykelilik binasi... ItalyaBykelilikbikullantlmaktadLT.
Bu binalara
nasi bugan sanat mektebi olarak
bakttimtz

bunlarla boy

zaman,

ne bir sadrazam ikametghimiz

maktadtr

Bu

tevazunun

l imknstzligt da

lgecek

ne

bir

vezir

konagimiz

vardir. Mthig

bir tevazu gze arpbir ahlak anlayi; yant oldugu gibE bir ma-

tartigilabilir.

Bagkentrebyk saray

ve

konaklar

pek az sayidadtr.

19.

SSLrda

istanbul'daki,yani Imparatorlukbagkentindeki bu

bayk sefaret saraylanyla

94
:1

boy lgebilecek bir bagvezirkonaga, bir

konagi yoktur

dedik. Sphesiz
bir tccann, sanayicinin evinden de sz edilemez. O kadar ki bu yapilanmalar ancak ve ancak
belki Misir'in zenginligini Istanbul'atagtyan Hidtv ailesinin kastrlan, kgkleri,konaklanyla rtlebilir. Gerekten de Sait Halim Paga'nin Bebek'teki sarayt, ki bugn Misir Bagkonsoloslugu'dur veya
Yeniky'de yanmig olan ahyap konagt veya ubuklu'daki
Hidiv'
Abbas Hihni Paga'nm gimdi Belediyeye ait olan nl konagt bir istisna addedilir ve bunun gibileri ok yoktur. Sleymantye'de Bahriye nazirina yapddigt zaman bykdedikodularasebep olan Kayserili Ahmet Paga'nm konagt Kltur Bakanligttarahndan
restore edildi. Bu konagt da gidip grdgnz zaman Misirldarmki'ne gre ne
kadar mtevazi ve fakir kaldigint grrsnz. Aslmda istanbul'daki
vezir

OSMANLl'YI YEN IDENKEQFETMEK

Topkapi Sarays birinci kapisi (Bab-i Hmayun)

ve 3. Ahmet

e mesi

Thomas Allom.

zenginliin

ne

Kahire'yle ne lskenderiyeile karsilagttrilmastmm-

kn degildir. Hele hele 19.-20. yzyildaki Rusya'nin zenginlikleriyle mukayese edilemez. Nitekim nl romancumz Midhat Cemal
Kuntay, U Iscanbulda bunu ok gzel ifade etmektedir. Romandaki hirSLzLgt
ve yolsuzlugu belirtilen lL Abdulhamid'in Bahriye na-

kgk, Istanbul'a Sliman ihtilal kaktni bir Rus

hibir gey degildir.Onlarin Rusya'dabiraktiklartymukayese
la
bile edilemez.

mermer
prensin gznde
ZLilnin

zerindedurulacak bir konu da Topkapi Sarayt'ran zenginliok kendine has karakteri, has izgileri ve
gindenve ihtigamLndan

Zaten Topkapi SarayiOsmanh imparatorlugutarihini bir ananevi, bir baba ocagt gibt kaplamtetir. Padigahlarburada
oturmasalar da lm halinde naag burada defnedilir ve cabil yagarlarken de snnet burada yapilirdi. Topkapi Sarayt bir ananedir ve
buradaki yagam bilmemiz gereken bir izgidir. Ayrica Osmanlt

ananeleridir.

ILBERORTAYLI

95

I.

I.

I
I

I
i
I

I
l
I

devlet anlayigt bu sarayin her

blmnde ve her kgesinde
gze arpmaktadtr.

Sarayi 19. yzyda

kadar devletin eviydi.. Saray
TopkapL

p-2-cc

noktasinda
dnyanin en
bizim "Sarayburnu" dediimiz
uta yer abr. Sehrinher tarafmdan grelr ve gehrin her tarafindan gorundugu bilinen bu
.gzel

...

saray, ashnda zaman zaman yapilan ilavelerle, bir tek.devirde

meydana gelmemigtir;

Topkapi Sarayi ikinci kapist

(Bbsselm). J. A. Pierrion.

fakat bu-

na ragmen sarayin adeta birbtrtbir gorunumu

ni tamamlayan
vardir. Surasiok aiktu; bakd.

..

..

..

..

digt zaman Sultanahmet ve Ayasofyaile birlikte bir btnlk tegkil eden sarayin, bu profili bozdugunukimse syleyemez. Aksine,
hatta dzeltmigtir.O grnm bir zenginlik, bir ilave getirmigtir.
Fatih gehre girdigt ve Bizans kayserlerinin sarayma baktigt zaman

kimin eserinden oldugu bilinmeyen, tartigdan bir beyit syledigi

I

rivayet edilir:

"Bumnevber mizened der tarem-i Afrasyb

Perdedar mikoned der kasr->kayzerankebud"

"Afrasyb'm, o byk Iranimparatoru'nunsaraymda, bayku;

nevbet ahyor, yant bando grevini yerine getiriyor" diyor. nk
hkmdarlarm kapismda byle bir yenieri mehter takunt gibi
nevbet veran bir takim vardi. "Kayserlerinsarayinda, perdedarlik
yant protokol gefligi grevini rmcekler yapl Or"
diyor. Bu hazin
ifadedir;
tabii
fakat
Topkapi
bir
Sarays hibir zaman bu duruma
dgmemigtir.Cumhurlyet devrinde de barap olan saraym yeniden
I

i'

96

OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK

Topkapt Saray1 nc

kapist (Bbssaade)

korunmast sz konusudur.. Bugn Topkapi Sarayi

ok
tur-izmin tahaccm altmda bunalmaktadir. Surasi
aikttr; Osmardi saraymdaki bazi eserlerin bir an evvel kurulacak
mill bir mzeye riakledilmesi gerekiyor. Ay nca Topkapt Saray t
Osmanli hkmdarlarinin 19..yzytla kadar ocurduklari, ondan
sorna hir ritel, uhrev merkez olarak muhafaza ettikleri bir yer
olarak korunmak zorundadtr. O nedenledir ki onun iindeki rituele riayet edilmiitir. Mesel Hirka-i Serif'te
24 saat Kur'an okuma
deti dumhuriyet
devrinde de devam edilen bir dettir. Bugnde

restorasyonu
maalesef

.ar-

.tik

'

buna riayet edillyor.

Topkapi Sarayi her eye. ragmen Osmanli medeniyetini btn gatafattyla nakleder. Mesel Bab-i Hmayun yeniden
tarnir
edilmektedir;
nk devletin kapisidtr. Zaten Topkapi Sarayi da

kansinda toplar oldugu iin halkm verdigi bir isimdir. Bbsselm deta devlete.gsterilen saygtnin kapisidtr. Bugn mzelerin
glielerinin bulundu u bu kapidan girerken Sadrazam Papa dhil,
kimse at zerinde kalmazat. Herkes atindan inip yrrd ve nite[LBERORTAYLI

..

97

|
1

L.

19.i....L

--a

athhiu-L.

Pui.

raissL

,.lai

.I

Al

ILEXi

i=Malbi--imbi--ILL

...i.

tiah,h

:1
I

I
I
I

kim bu avlunun kenarmdaki kubbenin, ki aderalmparatorlugun

cihangmul karakterini temsil eder
ve istanbul'un her yerinden
grnr, Kasr-iAdi gibi kendine has unvanlart vardir. Devleti yneten i kabine mesafesindeki yaksek grevlilere de Kubbean vazerasi denirdi. Cuma gnleri burada temyiz grevleri yerine geririlirdi. Gene burada her ayda bir yenierilere ulufe dagittbrdi. O

buradaki gulgule, yeri ggu inletirdi ve bu gnler de bagkentteki yabanci elilerin orada bulunmalanna dikkat edilirdi.
zaman

Murfak bugun egine rastlanmaz bir ini-porselen zenginligini

barindirmaktadir.Osmanli saraymLn
mutfagt 19. asirda bile zarafeein, zenginligin

ifadesi oldugu gibi Sarayin civarma da yemek dabir yerdi. Nihayet Harem bir muesseseydi.

gittlan,yemek tkanlan

Harem aristokrasinin bulunmadigt, devgirme sisteminin cari oldugu bir kurumdu. Ynetici sekinlerin, halkin en alt tabakalarindan, devletin ynettigi uzak kylerden gelen insanlann yetistitildigi Enderun'un digi muadili giblydi. Bylelikle kadmb-erkekli bir
elit zmre yaratdir, yetigririlirdi. Bu Harem'e given
gen kizlarin
iinde Trke'yi ok iyi grenenler
vardi, bizzatHrrem Sultan rneginde grldgu gibi. Hi phesiz ki Harem'de de kendine
has
egitsizlikler vardt; dnyanin her yerinde, her kurumunda grldI

ga gibi...
Osmanh sarayinin iindeki Enderun messesesi, ki buna bir
diyoruz, aslinda bir yetistirme taEZLydt ve protokolyd. Osmanh saraymin iindeki hazine dairesi, Osmanli
saraymm iindeki mutfak, dig koguglar, i koguglarve bugn demityolunun kapladigi denize kadar olan sahadaki bostanlar, baheler, her biri kendine has bit deti, bir messeseyi barmdirirdi. Mesel istanbulsahillerinin sorumluluku saraya aitti, bostanctlar ocagina aitti. Gene
sarayin iindeki bazikuruluglar, mesel ala blk halkl dedigimiz
sipahiler, kapilculusvarileri istanbulve
sarayin asayi; ve korumaokul

smdan sorumluydu.

98

OSMANLI'YIYENIDEN KESFETMEK

Tm saraylar da tipkt insanlar ve cemlyetler gibi iglevlerini

bagka kurumlara devrederler. Klasik devir Osmanh saraya, bizim
Topkapt Sarayt dedigimiz Saray-i Amire de 19. yzytlin modem
dunyasmda devletler sistemi ierisindekt bir buykdevletin klasik
evt olarak iglevini tamamlamq ve grevini yenilerine devretmek
zorunda kalmigttr.

ILBER ORTAYLI

99

.I

\
I

I
I

I
I
I

I
I

\
\

I
i

I
i

I
I

I
L
I

STANBUL'DA ULEMA SEMTLERI

1stanbul'unmerkez semtleri diyebilecegimizSleymanlye,Vefa, yant bagindakiVezneciler,Zeyrek, Fatih ve Fatih argambasi

ulema semderi diye adlandinlabilir.
Sebebi de gudur: Fatih Sultan
Mehmet Han, Fatih Camii. evresinde "Sahn-1 Seman" dedigimiz
Avrupa dillerinde auditorium e anlammdaki en yksek tahsil kurumunu meydana getirmigir.

Burayibitiren kimseler16. astrda Kanun Sultan Sleyman'in,

SleymaniyeCamii civannda ihdas ettit Sleymanlyemedreselerini de, ki onlar daha yksek bir kademeydi,ikmal ettikten sonra Istanbul Rusu abrlar. Imparatorlukta
gerek anlamda Kadt, MderILBER ORTAYLI

].01

L.

1
1

Iftamakaminda mftu olabilmek iin

Rusu"arantrdt. istanbulRusu'nu alamayanlar, bu imtihandan geemeyenler
ris ve

"lstanbul

gerek anlamda

tahsilli,

terblyeli, medreseli

kipilersayilmazlardi. Bu
semtlerin civannda da buna ynelik bir hayat olugmuscu. Talebeler
medresede yatar, kalkar,orada abgirlardi. Bazimderrisler oraya
gelir, dersini verirdi. O medresenin profesryd. Bazilarint Sleymaniye dersiamt veya Fatih dersiamt diye duymugsunuzdur.
Bagtatalemerakhlan
olmak
camilerdeki
beleri ve
zere insanlar, byak
ders
gnlerinde onlan dinlemeyegiderlerdi.

okilgin bir geydir ki, 19. yzytldaki

byk egitim reformukargidirve medresenin digmda bir egitim

muz tamamen
sistemi kurmayayneliktir. Bunlarm bile bu civardan aynlamadtgini grrz. Yani birtakim mekeepler, ki bunlar ileride Darlfnun'u
meydana getirecektir, bu semtlerde olugmuytur. Hatta ulema sinifi
bile kendini yeni hukuk dnyaya, yeni mevzuata uyarlayabilmek
medreseye

bir messese meydana getirmigtir. Medreset'l Kudat,

Mekteb-iNvvab da denen bu modern kadi medresesi ok ilgin bir
gekilde modern hukuk mektebinden daha Batici, daha Romanist
hukuk sistemine yatkin ve ilk defa mderrislerin keyfine gre degil
de, belirli ders saatlerinde belirli derslerin okunabilecei
programla
hayata girmigtir ve bizim20. yzyilm hukuku deposu da bu mesiin yeni

sese olmugtur.
I

Yine Mercan Idadsive Darggafakagibi birtakim kurumlarin

da buralarda, bu semclerde yer aldigi agikrdtr. zerinde
durulacak
semtlerin
tarihi
ile
bu
imparatorlugun
gey,
kultrel tarihinin i ie
geigidir. Bir kere buralardakiTrke, 1stanbulTrkesi dedigimiz
givedir. Bu give ben ocukken kulagima almmigttr. Mesel birtakim yagh teyzeler, ki bu yagh ve grgl 1stanbulhanimlarinin
mel tahsill yoktu, yani

for-

bunlar lise niversite

gibi egitim grmemiglerdi. Grselerdibu giveyi muhafaza etmelerine imkn olmayacakti.

Mesel bunlar

"gelecek

Pergenbe"demezler de
Pergenbe"
yikayorum
ikmtyo
derler. "amagiri
bu kir". "Oluyor" degil
"gelcak

"bu

l
I

102

OSMANU'YIYENIDENKE$FETMEK

smnbul.W. H. Leitch.

Eyup sittlanndan

"olyor"
gibi sylyor, "Falancaefenoluor" diyor. "Oluyor" da degil,
gibisinden
ytktyor"
Trkelerdi. Bunlar ok ilgin; bazi
di duvan

l'leri diye telaffuz

ederler. Gayer temiz konugurlar ve bozukcmtahsili

olmayan insanlar nasd anlayacak, derlerle kurmazlardi.Hi
ok
di. Bizimbugunku niversite mensuplarindan, talebelerinden

daha zengin bir Arapa, Farsa keliine dagarciklari da vardir yerine

gre. Bu semderin halkiydt onar, buralarda yetisirdi.

Bu saydiklarun

ve reedrese mensuplari,

hocalar, yksek brok-

rasi mensuplarl bu semtlerde ocururdu. Zengini,fakiri mevzuubahis

degildi. O zamaradan hatirladigim,fotografargivlerinden de grebi-

lirsiniz,kalan bazisokaklar var. Neredeyseyikddim yrkdacak bir buuk katli bir ahgap evin yanmda bir konak yer altyor. Grmek isteyenler bu manzarayi haleri bugn Hirka-i Saadet'in etrafinda Karagumrk'e yakin semtlerde grebilirler. Grrsnaz bu topografik yaplyi. Bu ilgin bir geydir. Fatih Camii deta grevi bagindalen sadrazamlarin cenazesinin kilmdagtbir mekndt. Bunlarin mezarlari da
bu haziredeydi ve bazi byk limlerinki de buradaydt.

ILBER ORTAYLI

Lii

tha

103

R.J.I

i.,..

p.i.,

mit-II.---r

zum-aa

I._a.L

..t_.._

_=

a.

ami.t..r

....LI.iti.....

19. yzyihn medreselerinin

ikardigi ilk ve son gneg diyebilecegimizAhmet Cevdet Pagahm yuvarlak bir stun biimindeki
mezar tagt buradadtr. Bu mezar biimi Avusturyah garkiyaci Hammer'i bile o kadar cezbermigti ki, adamin Viyana civannda Klosterneuburg'taki mezan bu gekildedir. Ahmet Cevdet Paga'ninki-gibi
silindir bir tagttr. stndede Arap harfleriyle "Hvelbaki,
muverrih ve mtercim-i elsine-i selase Yusufbin Hammer"
yaziyor. Hatirladigimkadarryla,hibir ha falan yok,.tamamtyla oryantal uslbda
bir mezar tagidir. Son derece de agir, bugnk mezarlar gibi byle
mutantan bir gsterige, zevksizlige kamayan basic, ama agirlityla
kendisini hissettiren bir mezar tagi...

.N.asilki kimi mezarhkta, len gen kizlarin,gen gelinlerin ve

hantmlarin byle ieklerle donanmg mezar taglartyla o
havaya giriyorsunuz, nasil ki bazdanndabirtakim tarikat geyhlerinin
ve mensuplannm
mezar taglarma baktigmizda kendinizi derghta
zannediyorsuniz, iyte Fatih Camilhde de byle bir hava vardir.
orta yagh

'

Fatih evresi Osmanh yazili edeblyatinm

yant bagmda talebe

dedikodusunun,atumastnin oldugu bir yerdir. Birka tane medreseli isyani, camide falanca mollanin vakaSL gibi olaylar vardtr. 17.
astrda OstvaniMehmet Efendihin takum bugnkArabistan Vahabileri gibt her geye bidat ve yasak diyorlar. Mesel camide makamla kamet getirmek de yasak. Oysa Istanbulcamilerinin en byk zelligi mezzinlerin gzel kamet getirmeleridir;
o kadar gzel
sesle ve o kadar makamla kamet getiriyorlar ki, bu deta istanbul
zariflerini eken bir olay ve mutlaka byk camilere gidlyorlar. Hatta
bir meezzin makamla kamet gerirdigi iin, secdeye varan adamlar
"Sbhane Rabbiyel al"am,
fazla uzatmqlar, yksek sesle
iltifat edlyorlar mezzine. Kadizadelilerbu gibi incelikleri yasaklamaya kalkiyor.!'Bu bidat'tir" diye hadise tkariyorlar. Tabli igin aruk siyasete ve itima-i anarglye dngtgok aik.
"al"smi

KprluMehmet Paga, ertesi gn bunlarin stne gazelce ye104

I

OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK

nierileri yollaytp sopayi ektiriyor. stvani

Efendide Kibus'a srgn ediliyor. ankbu tip hareketlerin devlet nezdinde hepsi serbesttir aslinda, istedigin kadar tartigirsin; ama devlet nizamint, ce-

bozmayakalktigtn zaman bunun cevaba bellidir.Mebir biimde Sleymanlye Medreseleri'nigezdiginizde

bunu grrsnz. Etraf bugn bile maalesef ytkima terk edilen, bekar iiler caraftndan istila edilen, fevkani denilen yksek yapilar
gzel ulema konaklarlyla doludur. Halen bugn bile yart koruma
tedbirlerimize ragmen ayakta kalmigtir.Burada bu zevki grrsnz;
ilgisizligine bakin. Her
ama bugnkdevlet ve bugnk toplumun
bykkltr aslinda temsil eden alleler hibir yerde o kadar zengin degildir.
miyet nizamini
sel ok ilgin

Bugndahl, sizin kltrldediginizlkelerden Italya'damesela; Floransa'nin bir kilometrekaresinikaldinniz, ne kalir o Rne-

sans'tan

acaba?

Roma'DLa

iki kilometrekaresini yok ediniz, kendi

kahr acaba o Italya'ninRnesans'indan Ba-

haline terk ediniz. Ne

rok'undan? Iki kilometrekareyikendi haline birakimz.Seine nehrinin iki yakastnda Marais veya St. Michel'in arastna, Louvre'in arkasina Swiss Otel'i dikiniz. Fransahtn o mutantan 14. Louisklcr
kalir mi? Moskova'da, Petersburg'da ayru gey olsun, ne kalir eski
Rusya'dan?Maalesefbugnn Trkiye'si, Sleymanlye,Vefa, Zeyrek ve Fatih
olugan iki kilometrekareyikendi kaderiargamba'dan
ne terk etmigtir.

Burarun bir kere tarihi topografyasmin korunmastgerekir. Bukorunmist gerekir. Bir gekilde orada eski Istanbul
muhafaza edilmeli ve o kltru gelecege aktaracak kugaklarinsbradaki ahalinin

vansiyonla,

mal destekle zendirmek

yolyla orada ocurtulmast lazim. Mesel niversitenin burada belirli kulplerinin olugturulmasi
gerekir; oysa Istanbulniversitesi
gibi bir kurumburadahoyracabinalarla o dokuyu ve hayan yok etmigtir. Bu
son otuz senenin iinde
olmugtur. Bu gayretkegliktir ama igte Istanbul'unmerkezi gitmektedir.
Bunun zerinde israrla durmamizgereklyor. Tarihi, her stunuyla,
ILBERORTAYLI

105

i.-

Eyp Mezarhyndari

her

Hali. William Henry Darleir.

tagiyla,

her kitabesiyleifade eden bir semttir burast.Kirazh MesSokagi'ndan geersin kendi haline birakdmig,oradaki mescidin
haziresine bakarsm neredeyse Bab-i li ketebesinin, memurlarium
tam takun bir rnegi divanhaneye girmig gibi oradadir; oysa bunlar
kendi haline terkedilmigtir. Restorasyon iyi yapdmamaktadir.
cit

SimdikiIstanbulmftlg,

eski

ve SeyhSeyhlislamhk'tir

lislamhk olmadan evvel de burast aga kapisi dedigimiz yenlerilerin merkeziydi,

yani bir nevi seraskerlik, Genelkurmay Bagkanh-

Yenieri Ocant kaldirildiktan sonra burayi Bab-i Megihat'e

vermigler; ondan evvel byle bir
Seyhhslamhk'a
yer, Megihat
binast yokm. Kitabe ok ilgin, "Bab-; Brneydi. Hak kildr makamreaksiyondan,
1 ifca" diyor; yani bir tarihi
(bu 1240 tarihli) Vaka-l
Hayriye'den hemen sonra konulan bir kitabe...
i'ydt.

yani

Kapiya bakaraksaa dnnce, kgede dunyalarissleyen imparatorluga

damgastnivuran, yani o kitadaki imparatorlugu imparacorluk olarak resimleyen

o byk adamin mrevazi trbesi gze
deta
kkbir satran plyonu geklindeki gayer iddiasiz
arplyor. Bu,

I
I

106

OSMANLI'YI YENIDEN KETFETMEK

kge bag trbesi, tabi ki MimarbagiKoca Sinan'a alt. Sleymaniye Camii'nin haziresine girdiginiz zaman da lkeler fetheden Kanun Sultan Sleyman Han'Ln
ve birka kilometre tede YavozSulHan'nLn
trbelerinin,
lkeler fetheden imparatorlugu
tan Selim
trbelerinin,
gekilde
mukayese edilemeyecek bikuranlarin
bagka
imde mutevazi oldugunu goruyorsunuz.

Sur ii Istanbul'da ne taribi camilere ne de trbelere dikkat etmiyoruz. Bunlart kendi haline baraktmgvaziyetteyiz. Bunlacin etrafma olur olmaz binalarin yapilmasma, messeselerin yerleptirilmesine sesimizi ikarmadik. Koca lstanbul'daSosyal Sigottalar Kurumu'nun, Merker Bankasi'nin yerlegecegi sanki bagkabir yer yoktu.
Bunlan dgnemedik,falan veya filan enstitleri burayakurduk. lstanbul niversitesi'nin
en atu messeseleri iin buralarda lzumsur
binalar yaptik. Buralarda dnya mirasina kargi sorumlu olacagLmiz
yani bizim korumakla mkellef olduumuz birtakun binalann etrafmdaki yerlegmelere de dikkat etmedik.
KiliseCamii denen yani bir Bizans ge Paleologkilisesi iken
mkemmel bir gekilde camiye evrilmig bir bina ile .az tesindeki
Attf Efendi Ktphanesihin, ki her baktmdankultr tarihimizin bir
kilometre tagidir, bulundugu sokagin

ne yerlegtmine ne yapilanmastatlyeler ile doluyor. Valens su kemerinin

dibine kocamanbir tugla bina yap11tyor. Bu irktn yapLIREl dikmeye,

na dikkat etmedik,

buraSL

bunlara gz yummaya ne bakkimizvar? Bu binalartn yapdmast yetmedigt gibi burada sefalet muhiti tegekkl edlyor. Bu tip gundelik
oturulan veya allelerin degil
bekr igilerin ve henz retim srecine tam girememig yani gn gnne yagayan nfusun barmdtil yerlere sefalet mahallesi decir. Bu bir edebi kmsemelaft degil, sosyolojik tabirdir. Burasttabii pten geilmlyor
ve stelik bu semt bir
de SeyhVefahazretlerinin makamidir. lye nibayer tarihi messeselerimizdenbiri, gerek Vefa bozacisthalen.burada irpinmaktadtr.
Yazmpra, kipin bozaylageinmektedir. Orayi mesel birok lstanbullubilmezve dolaylSLyla
O damak tadiru kainrlar. Vefa Lisesi'nin
1LBERORTAYLI

107

errafmdaki o gzelim

doku mahvolmugtur.

ortaya ikmaktadir.

irkindokuma atlyeleri

tarihimizin,
Imparatorlugumuzun,

kltrmzniki buukkilodigmdaberbat edecek ve kendihaline bLrakacak

bir semt bulamiyormusunuz? Bunun uzerindeduruyorumve soruyodedigimir
rum. Fatih Camii'nden ve Valens su kemeri (aquaduccus)
kemerin bapndan bir bakinlZ. TR UZakta bir yanda Sehzadebap'yt,
o
izginin satnda br tarafmda Sleymaniye'yigrrsnz. Sinan
cetvel gibi gebri, bu byk camilerle donaimigttr ve o arada tabii
Yavuz Sultan Selim Camii geride kalmaktadir.
metrekarelik merkezi

Benim ocuklugumda bile, henz yksek kath irkin apartman binalarmin yaptimadtit stanbul'da,burada bir camiden brne genie sokaklarda yrnebilirdi. Bunlarm , drd bir arada bir izgiden gzlenebilirdi. Muhtegembir lstanbul'du.Taglarla
rlmg, agalarla suslenmig

bir guzellik...

Biz onu yenilerken bile o geometriye dikkat etmedik. Buna

dikkat etme zamani geliyor; nk biz bu mirasi reddedecek kadar
zengin degiliz.Hi kimse degil, tekrar zerinde duruyorum; bu yeryznn en kltrl uluslart dedigimizulkelerdebile hi kimsebylesine bir iki kilometre kareyifeda etme lksne sahip degildir.Etrikleri an yok olurlar.
I

.I

108

OSMANLPYI YENIDENKESFEt uEK

OSMANLIPADSAHLARI

gayet etrafh monograBagkamilletlerin hanedanlari ozerine

filer vardir. Hatta hayatt, tarihi hayan kisa olan Romariovlar ve
onlardan evvelki Rurik hanedant zerine Rusya tarihinin nl uzmam lvan Zabelin'in "Rus arlannmGnlk Hayatt",.ardmdan
Gnlk Hayan" ve nihayet "Rus arevile"Rusya arielerinin
rinin Gnlk,Hayati" diye gerekten adam boyunu bulan eseri halen.lmszlgnmuhafaza etmektedir.
-

Topkapi Sarayt'ndaySaray argivine bakagtmiz zaman. sayisti

belge bulunur ve bu belgelerin bazdan Avrupa saraylanndan daha
referruach geyleri anlatacak durumdadLt.
O kadar ki padigahlara
nnden geen gndelik elli-altmig egit yemegi, egidi fazlaotsa da
mtevazi olanlart belki 14. Louisdevri Fransizsaray mutfagt ile kargilagtirmak bile ok elenceli bir monografi konusu olabilir. Grdk
saray harcamalan, saraym iindeki hiyerargive padigahlann gnluk
hayati onlann etrafmdaki vakayinamelerde
yer alan paralardtr.

1LBERORTAY

109

Ayrica sefirlerin

ve bagkenttekiseyyahlann saray ve padigahlar hakkinda yazdiklart yazdar da ok ilgin bilgilerdir.

Osmanh padisablarmm

bayan nedir? Osmanli padigahlan

kimdir?
Eski bir hanedan mensubudurlar. Islmdnyasmda bu kadar
olan iki tanesi vardar. Birisi Oguz
mrl
uzun
Han'dan geldigi sylenen ama ne olursa olsun Osman Bey'den ve babast Gndz
Alp'ten

(kigimdi Ertuirul Gazi'nin Gnd_zAlp oldugu

ileri sr-

lyor)bugnekadardevam eden bir hanedan. Yedi astrhk mr kebilinlyor. brde Cengiz Han'dan gelen Kinm, Kazan,

sinlikle

Astraban

gibi salaleler...

Osmanh slalesi, siyasi hayattnm ilk yz elli ylbnda gehzadelerin, taht namzetlerinin civar hkmdarlann kizlanyla evlenmesini
bir prensip edinmigti. Germiyan Beyi'nin kiztyla evlenen I. Murad'm oglu Bayezid; Osmanh Beyligi'ne Germlyan, yani Ktahya
ahalisinin eyiz olarak getirilmesini saglamigttr. Orhan Gazi'nin Bizans lmparatoruKantekuzinos'unkiziyla evlendigi ve bu evliligin
Osmanh hanedanma aynt zamanda Hiristlyan dnyasi nezdinde
ok nemli olan bir mavi kan asaleti, bir intiba getirdigi ok aikcir. Aynt geyi Uzun Hasan gibi Akkoyualu hanedant da TrabzonRum imparatorlanKomnenoslarla akrabalik kurarak saglamigtir.
Yani SahIsmailbir yerde hem SeyhHaydar'm,hem de Komnenoslar'in torunudur. Galiba Kinm hanmin kizlart ile evlenen son gehzadeler II. Bayezid'inocuklandir.
YavozSelim Han, Mengeray'inktztHafsa Sultan ile evlenmigtir. Vakia, tarib hteratrmzde agatayUluay'm itirazlan bu
noktaya bir soru igareti getirlyorsa da genel kabul Hafsa Sultan'in,
yant byk hkumdar Kanun Sultan Sleyman Han'in annesinin
Kinm haninin kizioldugudur. Bylelikle Osmanli ve Cengizsllelerinin birlegtigibir noktadan sz edilebilir.
110

hanlLklan

OSMANLYYlYENIDENKESFETMEK

Bundan sonra ise artik Osmanli Sarayi'nda mavi kanh prensesler degil, gzel ve zeki kadinlar grlr. Igrebtn hanedanin byuk annesi saydacak tek karanhk, tek aydinlik saydmayan yan karanbkta olan, Galiya blgesindenbir papazin kizi oldugu sylenen
Hrrem Sultan veya Roksolan'dir.
Hrrem Sultan hibir zaman Valide sultan olmadigt halde,
kendisine padigah ocuklannin anast olarak sultan nvani verilmigtir. Bir takim hayir eserleri ile lstanbul'dave Kuds'te anthr.
Hrrem Sultan piire merakhydt ve dili ok lyi kullanirdt. Sahsen
Kanun ile yazigmalan edeblyat carihimize geecek sayfalardir; ama

bunu merak edip oluga ocuga

de kaldt?

gretecek

himmet ve gayret kim-

Ikinci, hanedanin buykanneleri iinde nde gelen, L lbrahim'in egi Hat ice Turban Sultan'dir. Ayr ica I. Ahmed'in egt, IV.
Murad ve I. Ibrahim'inannesi olan ve IV. Mehmed'in de, byk
valide" nvaruyla
sarayda bulunan Ksem
annesi olarak
Mahpeyker Sultan't da hi unutmayaltm. Bu nl hkmdar anastnin, Osmanh hareminin bu uzun sreli hkimesinin hangi memleketten oldugunu bile lyi bilmlyoruz.Bir bakima Osmanit hanedam"byk

ntn an.neleri

"sultan"

Hasekilerde bu pek grlmValide sultanlana mengei peceresi hi gp-

unvantnL

allyOr.

Hrrem Sultan ve
hesizki padigahin kendisininki gibi ok aik ve belli degildir.
yor.

I.

gy

M.
-.'s'

I.-_
,

Osmanh padigahi gunlk hayari itibanyla ok sikt btr protokoln iindedir. Sabah Hare-m'deniktiktan sonra, sarayin iinde nerelerde oturacagt bile bellidir. Bualar 17. asirda Revan Kyk, Bagdat Kgk veya Arz odast

veya

III. Ahmed'in

yaprirdri ktphane,

ki kendi oradadir, veya buna benzerEnderun'dakibaziyerlerdir. Padigabin gnlk protokola, Enderun'un hangi agalanyla birlikte olacat, hatta saat kara yemek yiyecegi, ki bu erken kahvaltidan dolayi saar 11'dir, bellidir.O yemegin nereden, nasd getirtilecegi bellidir. II. Bayezid'den sonra kesialikle porselen kullandmakradir. AsILBERORTAYU

111

linda bu, Topkapt'daki.zenginporselen-ini koleksiyonun varkgiru

da izah eder. Gelen yemein nasd tadilacagt, nce adar sonra agnigir tarafindan zehirlenmeye ve suikasta karcibir tedbir olarak dgnlmektedir. Tabii.gele 60 egit yemegin her birinin yendigini
sanmamak gerekir. Padigahin bazenbaktigi, bazen sadece tattigt bu
nefis yemeklerin herhalde kendisinden.sonra protokol icabi bakalan carafmdan yendigi aiktir ki, bu eski bir arkve Trk ananesidir. Padigahlargece Harem'e ekilirler. Harem'deki hayatin nasil
olacagi, kendisinin hangi cariye ile nastLberaber olacagt da
gene
belli bir protokol surecidir. Padigahlarm her biri zanna. olan kimselerdir. Biz bunlann
hepsinin ne zanaatL Oldugunu
bilmiyoruz;ama hepsinin bir igi vardir. Ciban hkimi Shan Sleyman Han ok becerikli ve mahir bir
kuyumeudur.O yzde baz:halde digandan,Venedik'ten veya Avrupa'dan gelen eserlerfe bu zevk sahibi adama gre ok sekin paralar bir araya gelmigtir Mesel bir tanesi Venedik'ten gelme bir
tattr ve bu ta zeritiae ro
Glru Necibolu'aunbir monografisi vardir. Burada
bir Rnesans zevki grlr. Padigabinkendisi ok tyi sanacidir

ysek

okilgin

ynlar var IIL

Murad-en byk ve en uzun divan

Pdigahin ince kumag zevki, onun bu
alanda, hi degilse'te hibte ileri derecede bir zevk sahibi oldugusahibi olan gairlerdendi
nu gsterir.

IV. Murad, buyk bir porcudur. 17. yzyLiln

bu buyk mate-

gali agir grz tagir, ok lyi ok atar,.fakat bu iri yari sporcu adamin
kendinden beklenemeyecek bfr sanatl.daha vardir. Gzelyazi yazan,
ince sanat sahibi. bir hattattir. iir ve musiki bilir ve sever.
Vaktini avda ok geirIV. Mehmed'in avethgi-meghurdL.
migtir. Av, Osmanh iktidar v hayatinin blnmezbir parasi ol-

muytur; ama padigahin

guda aikttr.

112

iyl. bir avet olmasi iin lyi bir sporcu oldu-

OSMANLPYI YEN1DEN KESFETMEK

'

Sultanm saltanat kayt.

L Sabatier ve J. Schranz.
I

III. Ahmed byk bir

hattaTELE.

III. Selim neredeyse kism

za-

kadar bykbir bestekardir.Kendi'sinden

orijinal slp sahlbi btr
sonra tahta geen ll. Mahmud ise hem ok
hattattir hem de amcasi derecesinde olmasa da lyi bir muzisyendir.

manh padigahhk yapacak

II. Abdlhamid Han'm ise lstanbul'da padigah olmasa milyarder olacak derecede ince bir marangoz oldugu, dizayninin, yani tersiminin rakipsiz oldugu ok aikur. Bunu bugn lstanbulMafrlhdeki periyye sicillerinin saklandigt dolaplarda,saraydaki bazi mabir kitap dolabinda ve Yddiz'dasalarda, 1stanbulniversitesihdeki
ki gehir mzesi baglangicysaydacak bolumde grmek mmkndr.

Abdlmecid Han ise modern bir ressam, daha da ileri derece-

de alafranga bir bestekrdir.Onun zarif bestelerihenuz ortaya ikmaktadir. oukipinin sadece peblivanlik ve kuzuyemeyle tanidtlyi
it, yanhg carih yazimlyla bize tanitdan Sultan AbdlazizHan da
bir ressamdir. Aynca alaturka ve alafranga besteleri ile insani ekecek kadar iyi bir bestekardir.

ILBERORTAYLI

I 13

.L

V. Murad ok lyi bir piyanisttir, besteleri vardtr ve aynL ZaSultan Abdlaziz'in gehzadelerinden Seyfeddin

manda ressamdir.

Efendihin meslegi daha

agintir,bu iri cusseli prens o dar minare

sratie inip ikar ve Ramazan mahyalarmt hazirlarismi geecek kadar bu igi bilirdi. lyi bir

merdivenlerini

di. MahyacLhkra
bestekrdi.

Osmanh padigahlart bu marifetleri yaninda, deta mtevazi

saraym iinde ok uzun sren bir protokoller evresinin insanlart olarak yagamiglardtr. Bu protokol ancak 19. yuzyilda kLSmen
degigmektedir.

Bir padigah snnet olacagt zaman bunun nerede olacagt bellidir. Saraydaki sunnet odasi veya kutsal ernanetler kismi kullantbr,
zaten yan yanadirlar. Yeni saraya geildikten sonra da bu det de-

vam etmigtit. Padigah ve gehzadeler ldkten

sonra eski sarayda
Hirka-i Saadette teslim edilirler ve gasl ve tekfin edilirler. Cenaze
oradan ikar. Padigahlar her zaman buray:ziyaret etmek zorundadtr-

lar ve i hazine son zamanlara kadar Topkapt Sarayt'nda saklanmigtir. Yani bugn orada, teghirde grdgnliz kiymerli paralar, hepsi
aynt yerde kalmiglardir.
Padigahlaan halkla

ettikleri

baghca tren, onlarin ta

kih olayidtr. Eyp Sultan'da ya hanedanin menulu geyhleri tarafindan
sup oldugu Meviev tarikattnin
ya da nakib'l egraf tarafindan kugatilankililarla resmen saltanat baglamp
saydtr. Tabii ashnda padigah kendinden evvelki hkmdar ldg
zatemas

glytneleri sayalan

man, onun cesedini,

naagiru grr ve sonra Bab's-saade nne iAninda kendisine devlet ricali biar eder.
Tellallar bunu her yerde halka duyurur. "Memleketve millet Sultan
kartlIRD

RICLE

tahta

OtBERT.

Ibrahim Han'indtr" veya "Sultan- Sleyman Han'mdir" gibi nida

i.le... Bu tren ve det hi degigmemigtir.

Son padigab, yani Vahdettin Han bile Baba's-saade nne

konan altin tahrta ocurup biatt kabul etmigtir. istisnastittihatilar'in 31 Mart vakasindan sonra Sultan Regat'a alelacele Harbi.ye
114

OSMANLl'YIYENIDENKESFETMEK

nezaretinde

darbeci Hseyin Avni Paga'nm Sultan V. Murad'a

blat etmeleridir ki bu trenden bir sapma addedil-

ve

seraskerlikte

mektedit.

Selamlik, her hafta padigahm lstanbulcamilerinden birinde

Cuma namazuu kumast demektir ve buradaki tren ve alkg, alkig
elarpmak anlammda degil,"Padigahimmagrur olma, senden byk
Allah var" nidalan arastada hkmdann geigidir. Selamhk resmi
rikab-L
lisi ok nemlidir. Klasikdnemde halkin bazi gikyetleri
hmayuna, yani padigahm egerine sunulurdu. Eu dilekeleride rikabdar aga toplardi ve kaale de ahnudu bu dekeler Osmanh argi-

hmayuna teslim

en zengin vesikalan arasindadtr. Rikab-i

edilen keselerin iinden ok ilgin arzuhaller tkmaktadir.
Trke degilbagkadillerdede dileke yazdtr.
vinin

Sade

Padigahm sadrazami ile temasi telhis dedigimizmektoplarla

olur. Sadaret makammin takdim ettigi bu telhisler 19. yzyd'da bizim idar ve siyas hayatimizmbaglica vesikalart konumundadir.

Osmanh padigahlart ok degigikkigillkleresahiptir. I. Bayezid

okuyan biridir.L Sultan Mehmed ok kurnaz,ketum bir hkmdardir. Bu sayede Fetret devrinde kardegleriniyenmig ve Osmanli mlkn yeniden
setnamelere

II. Murad park literatrne, siyaok merakhydt. Buyk tercmeler onun zamaninda yatespit

edebilmigtir.

Fatih Sultan Mehmed, zamantni aydinlatan, herkesi haymaregalin Yuret ve gLpta iinde birakan bir hkmdardi. Bu gen
abartdsa da esasta
nanca, Italyanca,Farsa.ve Arapa bilgisibazen
tarih.konusunda
ok
derin bilgisioldugu,
salam oldugu, kendisinin
yerli ve yabanci raporlardan da ok lyi anlagdmaktadir. Giacomo de
Languschi gibt bir Venedikli, Kritovulos gibi Bizans'tan kalma tarihiler bunu belirtmektedir.

pilmqttr.

Bunun dlgLnda birok dil bilen padigah vardl. Yavuz Selim'in

Ahmed Arapa bir slyasetname yazacak kadar slyakardegiSehzade
set ve Arapa bilgi sahiblydi. Yavuz Sultan Selim, Fars dilini ve giILBERORTAYLI

115

h-

irini ok lyi bilirdi. Kanuni Sultan Sleyman'Ln

son derece yuksekti ve piirden iyi anlardi.
.I

okuma

kapasitesi

Yavuz Sultan Selim ok asabydi. Bilhassa yalana tahammul

edemezdi. Esasenbu genel bir kuraldir. Bir sadrazamin
hkumdan-

na yalan syledigi anlagildigt anda boynu giderdi. Yalan,deviet hayati ve gvenligi iin en tehlikeli huy saythrdt ve bir devlet adaminda affedilemezdi.
Galiba istisnast pek azdtr, lmden kurtulan

sayihdir.

Aksi takdirde yalanci siyaset cezasindan kortulamamigetr.

llerindeson derece munis olanlart vardir,.ama galiba bu hanedanin umum bir zelligi meziyet ile bagariyidevlet aismdan dgundugn hemen sylememek, ketum olmak. YavuzSultan Selim gibi fevrileri dabi hissiyatmi gizlemek, tenzil ermek, hiddet bakt;mt
giddecl bir gekilde belirtmektedir. Bunun zerinde durmak gerekir.
Eu Osmanli ailesine alt bir zelliktir. Uzun bir saltanat boyunca Osmanh hanedanmi kimse degigtirmeyi dgunmemigtir.Bu hanedanm balkla iligkilerinde kendine has zellikleri vardir. Osman-.
h, st ste bir dzine basanh maregal yetigtirmig bir hanedandir ve
iinde takdire gayan ok sanatkrlar vardir.
ki bir milleti
Sphesiz
ve devleti ikbal ve iktidann dorugunaykseltmek gibi o devletin
sanayi agma intibakmda da meziyetler ve nihayet ortadan kalkmasmda da hanedanm kendine has kusurlan etkill olmugtur.

i
I
I

-I

I
I
I
I
I
_I

.i
I

116
I

OSMANU'Yl YEN1DENKESFETMEK

I-

OSMANU PASALARI

I-

Osmanh Devleti'ni pagalar ynetirler. Bu paga kelimesi tartigm.ahdir. Farsast Pa-i Sah'dir.Yani gahin ayagmdan geldigi sylendigi gibi, esasta bizim bagagakelimesinden tredigi de ne srlr
ve en ok kabul gren etimoloji de budur.
Papalar Mirliva rtbesinden baglar.Trk cemlyetinin askeri
komutanlandir. Mirliva dediimizbugnk tuggenerale egit sancak
beyi rutbesindeki askerlerdir. Bunlar bugnku Trklye'de apagt yu-

kan kkboylu vilayerlere

tanlardir. Asker siniftandir
revleri de vardtr.

eden sancaklan yneten komuaskerdirler.

Bunlann tabli mlk gve
tekabl

19. yzylla kadar Osmanli idaresinde asker ve sivil veya asker

rtbeli
ve mlk aynmi yoktu. Sancak beylerinin zerindekt buyuk
komutanlar, eyaletleri ynetenler veya merkezde 1., 2. ve 3. vezirler
rtbesiyle divana girenler ve kaptan-i deryalar,ki bunlar vezir yarti
maregal rutbesini tagrlar,

1LBERORTAYLI

Anadolu ve Rumeli beylerbeyisaythrlar117

di. Hi gphesiz ki istisnalar olmakla birlikte yapi buydu ve 19. yzyda kadar eyaletleri yani bugunkndendaha genig smirlara sahip
vilayetleri yneten komutanlar, mlki amir olmaktan ok askerdirler
ve bu ikisi bilegimdi.
Kaptan-1 deryanLn,.
ki-vezir rtbeli byk bir komutandLT
VB
Divan-i Hmayun yesidir, illa denizeilikten anlayan biri olmasi
art

degildir. Mali mzayaka anlannda,

yapamayacagt
masraflanni

yani hazinenin ani deme

ahsi serveti ile gemilerin inga ve tersane
karidayabilmesi,cevval ve ytiksek yneticilik vasfma
anlarda,

sahip olmasi yeterlidir. _Nicekim carihimizde denizeilikte yerigmemesine ragmen Fatih'in sadrazamlanndan
Mahmut Papa hatta So-

kullu Mehmet Paga'nm diger deniz kurtlan gibi kaptan-i deryahk

yaptigt grlr.

Tarihimiz Yilmaz ztuna'nmSultan Abdlaziz darbesinde

igaret ettigi gibi eski-Kaptan-iDeryaKayseriliAhmet Papa maalesef
bu nvanm kaldmhp kendisine Bahriye Nazin denmesinden son
derecede rahatsiz olmuy ve bunun dzeltilmesi iin de megraryet
admi tagiyan bir darbeye katdmigttr.Gerek sebebin bu olup olmadigi tam olarak bilinmesede bu ok manidar bir grgtr. Pekl,
BahriyeNann bu nvani tapyabilmellydi. Tabii ki vezaret rcbesine sahip olanlarm hepsi asker deildir. Divan-i Hmayun azalarmdan nigancihk grevini yapanlar buna rnek gsterilebilir. Diger taraftan vezaret rtbesini tagidtl halde kendisi Papa diye andmayanlar Yenieri agalan idi. Yenieri Ocagt'nin komutanlanna aa denirdi. En bagtaocagm bagmdakiaga Divan-1Hmayun yesidir.
Vezirdir ve maregal derecesindedir;
ama aga denir.

Btn bunlarm yani bagtnda mesleklerinde bagka vasiflart

da vardt. Mesel Cerrah Mehmet Papa,ki sadra2amhga kaykseltilmigtir,
dar
cerrah kabillyetleri ile andirdi. istanbul'unnCerrahpagasemtine adma camileri ile vermigti. Bir yerde Istanbul'u inga ermek pagalann igidir. Hamam, medrese ve
en nemlisi
olanlar

.l

118
-I

OSMANLYYIYENiDENKEFETMEK

cami

yaparak

dera

etraflartndaki

mahalleleri

olugturmuglardir.

Onun iin lstanbulpagalar gehrtdir. Her semt bir bagkapaganin adi

ile anthr. Burada ok ilgin yapdanmalar vardtr.
Osmanli asker ricall klasikdevirde genelde Enderun'dan yetigirdi; fakar Enderun'dan yetigmeyip acemi oglanlan kylasmda dz
yenieri olarak yetigenler

de vardi. Hi gphesiz ki sistemin kokeni

devgirmelige dayantr. Bu devgirmeligin de 1T. astrdan icibaren daha

ok Anadolu ve Rumell'nin Trk ocuklanna mnhasir oldugu bir
gerektir. Bir ocuk, genellikle 10-12 yaglannda, devgirildit zaman
fizigine, zeksina ve kabillyetine gre ya Edirne Saraytha ya Galata
SarayL'na
ya da Topkapi Sarayi'na almir. Buralarda yetigenler haliyle okuma-yazma ve bazi rafine sanatlar dahnda digerlerinden stn
oluyor; ama tabii buraya her gelen mutlaka yle olmuyor. Bunun
ok nemli rnekleri vardir: Osmanli

mparatorlugu'nu

padi ah

dneminde 14.5 yd sreyle sadcazam olarak yneten Sokullu Mehmet. Papa, Bosna'nin nl Sokol kasabasindan,Sirp asdh bir rubban
allesinden

gelir, yani allesinde papazlar var.

ikna yoluyla

abnmty;

SokulluMehmet Paga'nin daha sonra btun allesi neredeyse slamiyet'ednmg,ihtida etmigler. Ama kardegiPe (lpek)Sirp patriki olmug. Sokullu Mehmet Papa o derece okuma-yazma ve edebiyatta stn bilgi sahiblydi ki, zaten dogdugu yer, geldigi alle ve kkeni itibariyle bu ige kabiliyetli oldugunu gsterir.
ama

Devgirmelerin iinde Enderun'dan yetigen ok lyi sporcular

oldugu gibi aralannda musikipinas, hattat, edeb bilgisi lyi hatta islmi ilimlerde ve fikthta ileri gelenler vardar. Kanun'nin sadrazamlarindan
Asafname adh eserin yazan Lutfi Papa da bunlardan

Gene aym gekilde ok estn sanat bilgisine vakif olan, nce

Makbul sonra Makwl lkabli aslen Pargah ibrahimPapa da bunlardan birisidir.okuzun bir zatnan Kanun gibi ok zeki ve sanati bir
padigaht bile ynlendirecek kadar bilgi sahibi ve onun yaktatydi.
1LBERORTAYLI

119

..

-,

--..-

-.

Kaptan Paga'nm CebecilerKk'nden hareketi.

I

Enderun'dan yetismeyen pagalarin iinde okuma-yazmast olmayanlar bile vardir. Nitekim IV. Murad ve I, Ibrahimdevrinin nf sadrazami Kemanke; Kara Mustafa Papa,byle okuma yazmast olmayanlardandir. Ancak bu devleti ok iyi idare etmigtir. Mali tedbir-

lerde neredeyse mektep bitirenler kadar uyaniktir ve ok bagarilL bir

vezirdir. Yani hem
sava; alaninda, hem de idarede ok bagardidir.
Savaglarda zaten Kemankey Kara Mustafa Papa denmesi de kendisinin ok iyi ok atmasmdan,

yani sporculukta

stn

vasiflara

sahip ol-

masmdandlf.

Hi aphe yok ki bu memleketin tarihinde ve devietin hayaok nl ve mstesna bir yeri.olan KprlMehmet Papada
byle okumast yazm25L olmayan ocak pagalarindandi. Tabii ki
oglu Fanl Ahmet Papa babaSLnin
bu eksigini kat be kat telaft ermig
ve dneminin nl mderrislerinden
olmuur; oradan yani ilmitinda

yye silkinden askeri silke incisap etmigir. O da Osmanh Devleti'nin unl sadrazamlarindan
biri olmugrur. Bunlar grlecek rneklerdir.

.I

120

OSMANLI'YI YENIDEN KESFETMEK

Bu Osmanh Devleti'ni yneten ve asker olan papalarin icinde

ilmlyye strufmdan geenter vardir.
simfina geenler de vardir.
mal

Ige Kemalpagazade.dedigimiz lbn-i Ke-

bunlardan biridir. 19. asirda

likten mlkiye silkine geen

bildigi nlu.taribi

mizin

Aym gekilde askerlikten ilmlyye

ve

bile ilmlyye smifmdan, kazasker-

ve paga nvant

alan biri vardtr. Hepi-

hukuku Cevdet Paga'yt, Ahmer Cev-

det Paga'yl kastediyotoz.

asker
Imparatorlugumuzun

aynt zamanda mlki hayara

hkimdic; onu dengeleyen,kalemden yetigen mallyeciler, defterdarlar, Reis-l Kttab'in ofisindeki FenerliRum, Ermeni, Trk memurSLRlfl

lan tantyalim. Bunlarin iinde Mavrokordatolar,Argiropulolar gibi

AvrupaMuslmankesimden de ok nlu bir lim Ktip elebi'yi,
lilar Haci Halife veya Hact Kalfaderler, zikredebiliriz.
Gene ilmlyye sinifinda adl ve beledihizmetlerlstlenen kadtlar ve nihayet onan bagli oldugu kazaskerlerve 17. asirdan itibaren
vardir. Imparatorlugun
bu silkin bagindayer alan Seyhlislm
modernlegmednemine kadar bu devleti ynetenler, ister Anadolu ve

Rumell'den gelen Trk ocuklan, ister Arnavut, Bognak olsun, ister 200 yll kadar devyirmesisteminden gelsin veya sonra dogrudan
dogruya deta bir nevi kariyer intisablyla Saraya veya Yenieri Oca-

gt'na girenler

bunlardi ve burlann iinde syledigimiz gibi

sanatlart, kabiliyetleri,bilgileri itibariyle farkh kimseler vardi. Ama
gu kadarint sylemek gerekir ki hibirinin bilgisi brnden, ya da
hi birinin kabillyeri brunun tahsilinden azimsantyor degildi.
olsun,

19. asirda bile mektep grmemig sade neferlikten, askerlikten

yetisme alayh pagalar dedigimizbir zumre vardLr. Bunlarm rnegi olarak sadece YediSekiz Hasan Papayani
Haa Hasan Papa veorumlu

ya nl Arnavut tfekilerin basindakiTahir Papagibilerini dgnmeyelim. Pekl, Yunan muharebesinin kahramanlanndan ve orada
gehit olan

AbdlezelPapa da byledir.Alayh bir pagaydi. Bunlann

iiade harita bakmayi bilmeyenler vardt; ama topografyayi
ezbere

ILBERORTAYLI

-I

Ir-

wrr-.-

---

-----e-

-.-.-

121

-i---

--.-

L..

....L....!

'

I.......Ali

9..

bildiklerinden ilerinde bazen haritaya bakanlardan daha fazla etraft bilenler ikabiliyordu. Ama her halkrda, 19. yzydda Trk
askeri silki buyk degigikliklergeirmigtir. Bu degigiklik, bu geligme; modern egitime fen bilimlerinin girmesiyle baglamigttr.18. yzydda modern merkeziyeri ve daimi ordulara geilmigtir. Devlet-i
aliyyehin ebedi dgmanlan, yani Alman-Avusturya grubu ve Rusya arhgindaki askeri reformlar dolayistylaOsmanh Imparatorlugu
aynt geyi yapmak zorunda kaldt.

aseri

anlamda topu ve isKurulan mhendisbaneler aslmda

smiftm besleyecek mhendislerin
yerismesini saglamigttr.
rneinde
oldugu gibi... Bunlann yapngi kpr de biTipkt Fransa
askerlige
seferberlige
yneliktir ve ardindan rabii dalm orve
na da
tihkm

dunun katnilmaz fenn gruplan yani svari sinif iin veterinerler,

hekimler ve sava; cerrahlari, tabipler yetigmigtir. Bu iki zmre de
18. aSLtda yetmeyecektir. Asker tibbiye ve asker baytarlik sivil
gruplara da yaydacaktir ve tabii 19. asirda sivil mektepler mlkiye,

hukuk, ricaret mektebi gibi merkez bir devletin maliyesini dzenlemeye dnk bir gekilde teykilatlanacaktir. 1steo andan itibaren
Osmanli asker smifmda bir yenilenme, asri metodlara uyug, yeni bir
asker ve subay tipi ortaya ikmaktadir...
J

Mekteb-i Harbiyehin, Yenieri Ocagi'nm hemen kaldirdmasonra yeniden tegkili ve zellikle 1848 gibi ok erken bir tarihte Avrupa ordulannm bile bazdannda grulen kurmay mektebi
yani Erkan-i Harb Akademisi'nin kurulmasiOsmanh ordusundaki
smdan

kumandan :ipinin ok sratle modernlegmesini saglayan yeniliklerdendir. Igte bu iki messesedir ki modern Osmanh ordusunu ve muasir carihimizi gekillendiren kadrolari da ortaya ikarmigttr.

Hi kugkusuz19. yzydin pagalart artik sivil yani melkiye silkinde ve asker silktedir. Bunlarm iinde Mithat Papa gibi valiler
vezir rtbesi ile bu grevi grmektedir. SekerAhmet Papa gibi ressamlar, nl Tibbtye pagalan yaninda sivil veya asker, kargL tafafta
I

122

I
I

OSMANLI'YIYENIDEN KEFETMEK

,I

da askerler yer almaktadir. Bilhassa eyaletlerdeki idarede bazen bu

iki silk arasinda hafif protokol srtgmeleri sz konusu olmaktadtr.
Artik burada eski eyalet tegkiltt, vilyetlere dndrelmgtr.Bagma mlk pagalar vali olarak getirilmigtir. Ordu mmtikalan ise bazen birka vilyeti iine almaktadir. Rumeli'de Edirne, ki btn
Rumellbunlarin kontrolndedir, ve lstanbulI. Ordu, Sarktarafinda Erzincan, Arabistan'da da Bagdat, Samve sonra Yemen'de grldg gibi ayni ordu mmttkalaridir.
Bunlann iinde valiler de
yer almaktadir. Bu tip rgtlenme Bahriye'de de grlmektedir.
Yani klasikte Kastmpaga'da, Kastmpaga'nm asayiginden sorumlu
Kaptan Papa ve onun bir nevi timari, dirligi saydacak bazi adalar
ve sancakbeyi

rtbesindeki

amirallere

verilecek

bazi takimadalar,
buradaki zeamet ve dirlikler sistemi, yerini yeni bir bahriyeye terk
etmigtir.

Yeni sistemde yeni bir kurmay smifi ortaya akmaktadir. Bunlarm bazilartson derece dikkatedegerdir. Mesel Yunan muharebesinde Dmekekahramani olan GaziErhem Papa... okilgincir, Ethem Papa oradan eski eser getirecek kadar bilgi sahibidir. Her girdii muharebede mthig baanli olmugtur. Sadece Yunan muharebestade

degil, diger grevlerinde de baanli olarak tarihe ismini altm

harflerle yazdirmigttr. Gazi Ahmet Muhtar Papa da byledir... Son
devrin sadrazam ve harblye naziri Mahmut Sevket
Papabirok eser
verecek kadar bilgilidir. Btun bunlar Prusya tipi pagalardtr. Ayru
zamanda askeri ilimlerde ve taribte ok btlgilidirler;Ahmet Cevdet
Papagibi...
Yeni yetigen bu grup imparatorlugun
sil etmektedir.

Bagansiz ve

erken

modernizasyonunu

tem-

terfi

dolayistyla hayalperest emeller peginde imparatorluu ve ordulan pek de hayirh yollara sevk
edemeyen Enver Papa digmda unutmayahm,
1880'lerde dogan bir
Kemal
bagtaMustafa
Fevzi Papa
Paga,KazimPaga-Karabekir,
grup
tabli
Ali Fuat Papa olmak zere bunu gstermektedir. Hi tesave

dfdegildir.BirinciHarb'in ortasmda yani 1917--1918yillannda bu

IL

1LBERORTAYU

123

grubun

hepsi mirlivahja

terfi etmektedir

ve mirlivahga

terfi edene

kadar yani 35-36 yaglarmda bunlar ok erkenden olgunlagmig askerlerdir.Nasd olmasm ki! Bu askerler 2 sene Sam'da,
Yemen'de ve
3 sene sonra Makedonya daglarmda eteci kovalamaktadirlar. Bir
tarafta_eykiyakirahyla
yerdeharpederkenbr
megguldrler. Harp
akademisinde lyi yetigtikleri iin digliteratr takip etmektedtrler,
sivillerin sekinleri ile temastadirlar.

Imparatorlugun
o dagdagastiinde
erkenden

ok erkenden

terfi etmig ve 35'll yaglarda general olarak

gi'na girmiglerdir. Igteistikllsavagimiz

olgunlagmig,

IstiklalSava-

Caliya'da,
anakkale'de,

Kafkasya'da,Yemen'de,Bagdat'ra, Filistin'de ve Sveyg cephesinde

olgunlagan byle komutanlardan olugmaktadir. Bunlarm iinde ok
Halife Abdulmecid'in oglu mer
Faruk Efendidahi bu silkin iindedir. Mustafa Kemal'in arkadapdtr.
Prusya'da okumugtur. Gayer lyi bir tahsil grmgtr. lyi bir askerdir.
Suradanbellidir ki Birinci Byk Harp'te muttefik oldugumuz Almanlar'm ordusunda Marne Cephesi'nde Fransa'ya kart dvgenilgin insanlar

vardtr.

Mesel

son

lerdendir ve gehzade oldugu iin degilhakktyla kara karcalniganmi

imparatordan almigttr. Gene mesel gehzade Osman Fuat Efendi
Sveyg Cephesi'nde temayz
lar gze arpici rneklerdir.

SkrPaga,

eden bu gibi komutanlardandir.

Edirne mdafii,

Bun-

Igkodra'dadeta kahramanca

arpigan, kaleyi raudafaa eden ve son anda ikinci defa kendisine

payahk gelen (nkbirinci pagaligi 1908'den sonra rtbe tenzili
ile

bir ara albayhga dgt) All

Paga,sonra Ali Nizami Papagibi deta Prusya akademilerinden ve Fransizegitimini alan sekinlerden olanlar vardir. Igtebu sekin zmrelerin iinde Asim Gndz, IsmetInngibi IstikllHarb erkru iinde olan birinci smif
kurmaylatimizvardir ve sekin komutanlar olarak temayz etmiglerdir. Mustafa Kemal Papa gibi Birinci Cihan Harbi'nde yrkilan
dedigimiz ve m tarekede ok zor duruma dgrlen imparatorlugu
tekrar yeniden derleyip toplayan, asker smifmt
ve mlkiye smifint
124

RLza

OSMANLYYI YENIDENKESFETMEK

tegkilatlandiran,
tarabilenleri

yeniden

bir direnig savagina giderek vaziyeti kur-

biliyoruz.

Bu zmrenin askerligin tesinde bilgi ve sezilere sabip olmasi

yagadiklason zamanindaki okullagmanm artmasi,
cografyadan gelen gen olri genig cografyadaki tecrbe ve o genig
gunlagmanin bir rndr.
imparatorlugun

I
I

I.

ILBER ORTAYLI

125

'g]

.I
-I
.-I

I
I
I
I
I

.-

I
I

i
I

I
I

.I
I
I

I
I
I

II
I

I
I
I

I
I

OSMANLI KADISI

Kadt, hem Osmanh'mn hem de btn

nemli

Islamlkelerinin

ok

bir kurumudur.
zerinde

"kaf",

harfleri ile meydana getrer, yargt demektir. Bunun ok zgn

len
bir messese oldugu malumdur. Ayni zamanda da degildir; nk
yeryznde insan toplumu ve devler olduka bir yargi vardir ve
gene ok ilgintir bu yargi yani hkim, orta zamanin Avrupa'sinda da gebirleri ynetir.
AdL

Arapa'da

"dad"

"Kaza"yargilamadan

Osmanh kadisi mahkeme yargict oldugu gibi, ayni zamanda

bir noter, gehirdeki vakiflarin mfettigi ve tabii ki belediye reisidir.
Yani gehrin asaylgini yrtmekle grevli zabitlert, subagilart,
asesbagilart o denerler ve onlarin amiridir.
esnaft kontrol
argida
eden muhtesib dedigimizmemur ona baghdir ve burada ok ilgin
bir grev birligi olmakla birlikte bu diger imparatorluklarda da aynidir.

Eski Roma'da praefectus, Bizans'ta nomark, epark denir

ILBERORTAYLI

ve

127

bu eparka bagh agoranomos (pazardzenini saglayan adam) tipkt

bizim Islmdevletlerindeki muhtesib gibidir.
Osmanh imparatorlugu'nun
son Roma imparatorluguolarak
butn Akdeniz'in hayatmda ok buyk genig bir cografyada aslm-

.I

da nemli bir lekte merkez bir idare kurdugunu, n planda byle bir memuriyet gsterir. Osmanh lmparatorluu'nunhkim oldugu brn blgelerdeki sancak merkezlerine ve adi stnde kazalara, kaddari Istanbultayin eder.

Anadolu ve Rumell'dekt btn kaddarin amiri de Rumeli

Kazaskeri, Anadalu Kazaskerleri efendilerdi. Bir de buna ilave olarak Misir lin ayn bir hiyeracyi ceykil edilmigtir. Yani Osmanh kaddan en kk kazadan en bygne kadar kitada vazife grr-

ler ve bunlarin her biri Istanbul'dantayin edilirdi.

Kadi Osmanh ilmiyye

Yani medreseyi bitiralmasi gerekir. Medreseyi bitiren insanlar meslekmig olmasi,

lerine karlyerdeyani ineslekte
baglarlar.Birincisi ikta dedigiLuiz
konsltasyon mftlk, ikincisi cedris dediimiz mderrislik,
strufLnin

Sidir.

icazeE

yani profesrlk ve ncs de kaza dedigimiz yargt yolu yani kaduik. Bu gibi mesleklere girenler agat yukara butn islmlkelerin-

de belirlibir saygt grrler. Osmanh sisteminde bunun bir farkt var-

dir. Bunlann hepsi birbirineprotokoller bakimmdan yatayma ve dikeyine derecelerle epitlenmigtir ve bu meslege girmek itn de belirli bir tahsil veya o tahsilin karithgmda bir imtihandan geirilir. Sizin hangi medreselerde ka yd okudugunuz hi nemli degildir;ama
en

baglndan medrese

tahsiline

tekabl

eden imrihanlart

vermig

ol-

15. asirda, 16. asirda Fatih Medreselerini, ki

"Sahn-i Seman" denirdibunlara, veya 16. asirda Sleymaniye Medreseleri dedigimizbuyk medreseleri bitirmigolmantz gerekirdi. Bumantz ve

aSli

ROLulisi

radan
I

danigmenddlyeikan kigiler,hocalarmdan icazet alanlar karma bir ihni heyetin nnde imtibana girerler, yazili ve szl olarak
sorulan sorulara cevap verirler
ve sonunda bunlar payet muvaffak

1
I
I
I

128

OSMANU'YI YENIDEN KESFETMEK

stanbulRusu dedigimizdereceyi almalan uygun grlrd. 1stanbulRusu denen dereceyi almayan bir adam 40 sene

olurlatsa

medresede srnse de byle bit itibar grmezdi. Byle kisilerin imiinde tedris yani mderrislik, ifra, yant mftlk, hele
kadthk yapmasi hi mmkn degildi. Kadihklann derecesi vardtr.
Bunun gibi Anadolu, Rumeli ve Misir kitasmda mderrisin de de-

paratorluk

baglarlardt. Kuk derecedekiler kasabada,byg medreselerde ige baglar, eger rtbesi msaitse terfi eder veya ok bilgili birisi ise daha ste bir yere cayin
recesi vardt.

25 ake yevmlye

ile greve

edilirdi.

Osmanli carihinin nl -idare adamlanodan Cevdet Papa hepimizin bildigi gibi ok gen yagta en yksek egitim kurumlarmdan
biri olan Sleymanlye Medreselerinde kibare mderrisin yani o
devrin ordinarys demek olan Sleymantye mderrisligi ile ige
baglamigtt.Muvaffakiyetizerine bir ara kendisine kazaskerlikpayesi verilmigti. Kazaskerlikpayesi ile is grrken de ilmlyye silkini
terk etmig ve vezir olarak idareci sinifina gemigti. Bunun gibi bir
kadt Anadolu'da-ve Rumell'de, getigi rtbeye gre kuk bir kazada 25 ake yevmiye ile greve baglar. Bu ne demektir? Mahkeorada otumeye gelen harlardan kendi maagmt alacakttr. Yoksa
mmkn degilrup mahkemenin btn gelirint kendisine almasi
seneden
yerde
1.5-2
fazlakalmadan
dir. Zamanla terfi ederek her
olacagi
mahalli
dgnlur,
yz
gz
halkla
yer degigtirir.Yargicin
bir yerde uzun sre kalan saygt gremez. Bo yarg1 hepimizin bildii gibi ayni zamanda beledlye reisidir, vaktflann mfettigidir ve ayDaha5L
bulunduni zamanda vergilerin toplanmasma nezaret eder.
vardtr,
iindeki
kakalenin
gu yerde bir kale varsa, kl umumiyerle
erlerinin
yani garnizonun ve baglarmdakikale dizdannin grele
vini yapip yapmadiklarina,
o blgenin askeri komutani olan.sancak.beyi ya da beylerbeyidegil, kaadt bakar.
Kaddan tef tig iin de bagkakaddar grevlendirilir, bunlara mehayifmfettipi denir. Daha da nemlisi kaddar bazi halde ahalinin
.

ILBERORTAYLI

129

nne dugerek merkez

hkmete toplu dilekeler sunarlar. Bu asreisligini

tam beledlye
belirten bir konumdur ve gerlata gre.
devlerin tremuru oldugu kadar, ayni zamanda idare edilen

lLnda

kadt

ahahnin

de temsilcisidir. Bu ok nemli bir noktadtr ve kadL mahkemesinde tek bkim esast caridir. Bu 19. asirda degigir.
Savcdik messesesi zaten yoktur. 19. a5Lrda geligmigtir. Avu-

kathk da yoktur. Bunlar Islmhukukunda olmayan kurumlardtr.

Bunlarin zaten o dnem aismdan pek geregi yoktur. Kadi Osmanh Imparatorluu'adasadece geriatm hEmlerini degil, aynt za-

manda

o erevede yorumlanmast istenen rfi sultant dedigimiz

rf kanunlarl da tatbik ederdi. Kadmin bir idare adamt olarak
sorumlulugu oktu. Bunun ok trajik neticeleri de olmuur.

IV. Murad Badat seferine iktigt strada yollann karmi kretmeyen lznik kadisini astirmigetr. Bu kadmin orada idari grevini
aksatmasmdan
ileri gelmektedir.
Yoksa Osmanli Imparatorlu-

'

gu'ndabu nemli

mlk

fakat n anlamda yarga statsndeki inbir nevi dokunulmazhgi vardtr. Kendileri ne bogdurulur
ne de kihla siyaset tatbik ettirilir. Hatta o kadar ki Prof. Halil
Inalcik hocamizm yaymladt L 1595 tarihli bir adaletnamede padigah birtakim grevlileri tehdit ediyor: "Grevinizi
yapmazsaniz gu
meyyideleri yani yaptinmlan uygulanm" diye. Orada "Kaddar dahi dibekte dvlr, helk edilir" gibi dehget bir tehdit var. Tabli
hibir kadmin dibekte dvlmesi sz konusu olmamigtir; ama burada "Katiyenkan siyaseti tatbik edilmeyecegi iin rahat ohnaym,
usulszlgnz halinde ben sizin kanlulZi
akitmadan ldrrm,
idam etmesini de bairim" diye Islmncesi bir tarih cezadan
sz

.sanlann

ediyor.

Osmanli kadisi terfi eder, bir yere gider, dner ve lstanbul'da

bekler, daha st bir yere terfi eder ve buna mazullyer denir.
Azledilmek bu anlamda usulszlk neticesi gelen bir fill degildir.
Bekledikenihayet yksek bir sancaga mevleviyyer payesi ile tayin
tekrar

.130

OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK

Byle mevleviyyet rutbesi iin Istanbul'dabekleyen

eski kazakadilarina tahrabap denir.
edilecektir.

Igtesize bir Skra: Kirklarell'den (o zaman kl adtyla Kirkkilibir kadt bu uzun bekleyig strasanda nemli bir sancak
merkezi olan Manastir'a kadi olarak tayini iin dileke veriyor ve
israrda
bulunuyor.Diyorlarki "Orast ok nemli bir merkezdir, sese) gelen

nin oraya tecrben yetmez" Kadt da "Canim" diyor; "Kirk tane kiliseyi idare ettik bir manastiri mi idare edemeyecegiz?"

Hi gphesiz ki bu konuda hiyerargiye,taEsile, tecrubeye, imtihana dayanan bir denetim vardtr Adliye sukinde ve mlkiyedeki
birtakim yolsuzluklar, zainan zaman birtaktm rusvet olaylari bu
messeseleri tmyle silmigtir. Imparatorlugun
sonuna kadar kadihk

kalmLgtlf.

Burada size tarihin sayfalarina gmulen bu kurumu anlatan

Habir biyograflyigstermek istiyorum. skdar'da
bir
noktada
ile
Tibbiye Caddesi'nin kavugtugu
ya.
rem IskelesiSokagt
kaldLni Karaca Ahmet Mezarhgi'nda, artik gnden gne eksilen,
rilan mezar taglannin arastnda yksek rtbeli kadilardan birinin
vesikayL,

gu ibare ilgintir: "Hvel Baki" yani "Baki olan

O'dur. Allah'tir." Misir kadist olup Samcanibine karadan giderken Suriye'deki Hama'dan, Trablus tarafma tevecch yani bildigipahidesindeki

hastalanip
Trablus Sam'ageerken esna-yi rahda (yolculukta)
lmg. Demek ki kadimizSultan Ahmet imamzade'dir.
miz

Seltin camileri imimlarl ok bilgili ve daha yksek maag verilen kimselerdi.Tanmarlardi Istanbul'da.Demek bunlardan da birinin oglu ya da torunu. "Methum ve magfur Esseyit Mustafa Efendi ruhu iin Fatiha. Sene 1919". Imparatorlugun
son demi, Samelden akmig ama Kadt hl orada.
Bu yksek rtbeye ikan insanlann ogu zaman da aileden bunu edindikleri, bu kltr ve grevlerini yaparken o genig impara1LBERORTAYLI

131

todukta

.bir

drt kgedebulunduklan atk. Sagda solda bu tip mezarlan

gr.rsnz ve onlarm geldikleri lkelere bakarsantzRumell'dedogan bir ocuk Bagdat'ta veya Trabzon'da gmlmug. Aynt gekilde
ulemadan
Trabzonlu veya sranbullu
birinin ocuiunun Anadolu'da
yerde veya Rumell'demezartagtni grrsnuz.
Bu sinifin rol hi gphesiz ki 1826 yenieri olaylari ile kalkti. Vaka-i Hayriye dedigimiz Kapikulu ocaklarinin,
yenieriligin
ortadan kaldirdmasi ile kaddtk hayli SRTSintL geirdi.
.

Yenieri ocagt kaldinldigt zaman laldirtlan

yalruzca. asker
degildi; bir kere asayi; rgt sarsildt. nkasesbagt, subagibi
gehirlerin emniyet amirleri de ocaktandi. Karavulhane, adi
gi
stnde karakollar; yenieri kapikulu askerlerinin
ve Kastmpaga
gibi yerlerde tersane leventlerinin asayigi sagladtgL
yerlerdi. Adalar'da ve bazi limanlarda da asaylgi bunlar saglardi. Sadece Istanbul'da degil her yerde kadi yapririmci bir kuvvet olarak bu sinifa
dayaniyordu. O zaman birden bire kaddarin da grevi azaldt. Bir
kere beledlye reisligi, mal grevler, teftipler ortadan kalkti. Bir
mddet sonra vaktflar ayn bir nezaret olarak birlegtirilince, kaddarin bunlardan da eli ayagi ekildi. Nihayet idar anlamda mahkemeler kuruldu, ceza mahkemeleri kuruldu ve kadilarin
yargi grevleri de sadece bizim zel hukuk alanL dedigimizdavalara mnhasir
ocagi

kaldi.
I

Bu anlamda bu SlnLf1n medrese egitiminin imparatorlukta geriledigini

ve elendigini gruyoruz. nkgurasi aik ki Tanzimat
ashnda laik egitimi, laik okulu digerlerine tercih edlyordu. Ne
yapildd Derhal Osmanli fukaha (fakih-hukuku)smifi gereken tedbiri aldi. Medreset-lnuvvab yahut Medreset-lkudat naib yahut
kadi medresesi dedigimizbir hukuk mektebi tesis edildi ve gurasini sylemek gerekir ki IL Mahmud'un kurdugu hukuk mektebi
Mekteb-i Maarif-i Adliyye'ye gre bunun prograru batili hukuka
daha yakindt. Birkere batt hukukuna dair birtakim branglar,hatta
I

132
I

OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK

Roma hukuku okutulmaktaydt ve eski egitim sisteminden farkh

olarak, tipkt bug.nk hukuk fakulteleri ve Mekteb-i Mlkiye eski

ders plani gtbi belirli saaderde belirli dersler yapdmakta, her dersin haftanin hangi gnu. ve saati yapdacagt belli olmakta, talebeler
kadar asd mderrisler disipline ekilmekteydi. Dolayisiyla bu sinif
adl hayatindakt grevint elde tutmayi becermigimparatorlugun
tir. O kadar ki Cumhuriyet ilan edildigi hatta Medeni Kanun'un
kabul ile Romanist bir hukuk duzenine geildigi zaman nemli
yargilarin hatta birtaktm temyiz azalarino bile eski hukuk sintfindan yani kadt medresesinden

ImparatorlukhayatLmizda
den, belirli bir imtthandan
ve koca bir imparatorlugun

iktigi gerulmgrr.

mlk smiflart bellrli bir egitimgeirerek merkez bir idareyi kurmak

hukuk sistemini belirli esaslara rapte-

debilmek hi gaphesiz ki bu son assin baansidir ve Osmanh Devleti alti astrhk hayatt boyunca carihteki Islmimparatorluklann-

dan da bu alanda

farbhklar gsterir.

nerali

kazasker ok nemlidir. 17.

ilmlyye sinift iinde temayz edene kadar, kl.
asirda Seyhlislmlar
bu Kanun devrinde baglar ve EbussuudEfendi sayesinde olmogtur, kaddarln reiSi olan kadry-tleykeryani asker kadist demek olan
Rumeli ve Anadolu Kazaskeri efendiler nemltydi ve bunlar DigirHmayuna girerlerdt. Divan-i Hmayuna Seyhllslm
van-i
Osmanh Devleti'nde

.kadi

ve

mezdi.

'

Zirveye ikmak iin.insanlarin ok nemli bir karlyeri yrtmeleri gerekirdi. Bizim lmparatorlukbayatimizdaok nemli m-

derris alleleri ve kadt adeleri grlmgrr. IgteEbu-lshakzadeler,

Karaelebizadeler, Kprlzadeler, Minkrizadeler ve daha ok
saymakla birmeyen ulema banedanlart... Bunlar bu devlerin iinde yagaylg biimiyle, servet biimlyle,kltr bakimindan da.nde
gelen, Osmanh kltrnu geligtirip gtren bir zmreydi.
LBERORTAYLI

133
L

Bu struft onun iin ok iyi bilmemiz gerekir. Bilhassa lstanbul'daki byk mezarhklardaki ulema hanedanlarina ve kaddara
ait taglart tarihi belge olarak korumakta ok ticiz davranmann
gerekir. Ne yazik ki her gn bir ulema allesi
mezari blok halde yok

'

edillyor...

.I

I
I

I
i

I
I

I
I
I

I
I

I
I

I
i

I
I
I
I

I
I

I
I

134

OSMANLYYIYENIDEN KESFETMEK

DVAN-I HMAYUN

Divan-i Humayun tamami ile Farsa bir tabirdir. Tercmesi

imparatorluk kuwlu diye de yapilabilir. Nedir bu kurum?Divan-t
Humayun, devletin baglangicindan beri Osmanli hkmdarlannin

bagkanligindatoplanan bir kuruldu. IL Murat devrinde, rivayetlere gre, aikta halkm nndeki bir sofada toplanan bu kurula bir
derviggelir, "Sultan Murat hanginiz?"diye sorar. Bu dnemde idaolmaya baglamigttr. Bu
re ve devlet, ynetilenle ok fazla yz gz
yzden, kurul halkm iinden ekilir. Mamafih ok sonralart Top-

kapt'daki divanin aksi sadast yle nemlidir ki, divanda konugulantar kapima digmdada duyulur.Nitekim Fatih Sultan Mehmet
devrinden itibaren padigahlarin Divan-1Hmayun'a yani dnyayi
yneten bu kurula bagkanliketmedikleri aikur. Bu dnemden itibaren padigahlar, toplanti salonu zerinde kafesle ayrilan bir hcrede oturarak mzakereleri takip etmeye baglamiglardir.Pek nadivurarak toplannyi dagituklart varen sesle, daha ok kafese asayla
kidir. Toplanti dagildiktan sonra vezir-i azam ve ilgill kurul yeleri br kaplyi, Bbussade'yi,geerek arz odasina girerler. Padigah
hepsini dinler ve mzakerelerin zecini alir. Eger vezir-i azam,
ILBERORTAYU

135

\
\
\

-.-.--

Defterdann kalem odasi. De l'Espinasse.

I

olarak arz etmek tstiyorsa susar; bu

hnkra bir geyi inahrem
suskunluk br kurul yelerinin digan ikmasmi gerektirir.

Genellikle

bag vezirin yahut vezir-i azamin padigaha

arz cezkiresi diye bilinen evrakin adi, 15-19.

vezirin,

yazth olarak verdigi

asirlarda

celhistir. Padigahlar ok nemli emirleri yazth olarak

hans hmayun denen bir biimde bildirirler. Bu ayridlf. nellikle padigahlann vezirlerine verdikleri notlar bazen samimi bazen
de resm bir ifade tagir. "Vezir-t meali semir'in", "Benim Vezirim"

hitap tarzlaridir ve oradan padigahlann

kaligrafisini yani
hamru da tantnz. Mesela IV. Murat'm gagilacak derecede zarif bir
kaligraf oldugu grlr. Hi gphesiz ki III. Ahmet gibi bir padigahin hatn bir sanac eseridir. II Mahmud zgun bir hattardir. Ancak, bttin Trk taribinin en nemli bestekrlaandan birtsi.olan
III. Selim'in yazismdan hi sz etmesek daha iyidir.
gibi

'

'

I
I
I
I

I
'

136

OSMANLPYl YENIDENKESFETMEK

Divan-i Hmayun gerek anlamda imparatorlugun ynetildigibir kuruldur. Bu, bir bakanlar kurulu degildir.Buradan ikan kararlann
hukuken ok geerli oldugu sylenemez; ama bu kararlar
vezir-i azam kdir-i mutlak btr vekildir.
fiiliyatta geerlidir. nk
Onun bagkanliginda toplanan bu kurulun toplaamast da, mzakere usulleri de, dagdmast da, toplanct gnleri de uzun astrlar iinde
olugmuy

bir ananeyi aksettirir.

Divan-i Hmayun yeleri sabah namazint genellikle Ayasofkilarlar. Ayasofya btn Islmdnyasi iin bir numarali camiidir, protokoldeki yeri de byledir (Nitekim fechekadar da buyk katedral olmastyla bir numaralt kiliseydi). Buradan gelenler,
bykkaplyl yani Bab-1 Hmayun'u atla gecikten sonra Bbsselam dedigimiz,bugn mze gigelerinin bulunduu asd girig kapismda attan inerlerdi. 1739 senesinde Belgrad Barigt'ndan zaferle
dnen IvazMehmet Paga'ya I. Mahmut'un istisnal atifeti dolaytsiyla acla girme dignda byle bir vakia pek grulmez. Daha ieriye
atla girmek sadece padigaha mahsus bir imtiyazdir. lerideprotokol sirasina gre yerlegen divan yeleri sadrazamin girigi ile birlikte mzakerelere baglar,bu arada kendilerine yaz veya kiga uygun
ya'da

ikramda bulunulurdu.

Kimler Divan-1Hmayun yesidir? Tabi ki ilk nce; Vezir-i

Azam ve sonra strayla 1., 2., 3., 4. vezirler gelir. Anadolu ve Rumeli KazaskeriEfendiler de Divan-1Hmayun yesidir.
Seyhlislm ye degildir. Mft,-hibirzaman Divan-i Hmayun'da bulunmamigttr. Mftunn kabineyedhil olmast Tanzimat'tan ok sonraki bir olaydtr ve protokol ynnden Vezir-i Azam'dan
sonra Seyhlislm gelir. Ancak, klsik Osmanh devirlerinde Kast i Adl
(Adalet KaSIL) dedigimizFloransaslubuna uygun yapilml, stanbul'un her taraftadan grnen, imparatorlugun yksekligini, hagmetini temsil eden kulenin altinda Seyhlislm
hibir zaman bulunmamtyttr.
ILBERORTAYLI

137

.-

.I

Vezirlerden sonra gelen ye tabi ki Yenieri Agast'dir. Aga

burada general demektir. Ardmdan bir maregal olarak, 19. asirda
Bahriye NaZlTL Olan Kaptan-i Derya gelir. Asil nemlisi Nianct
kurulda yedir. Nianci pratikte butn Osmanh kanilaryastnm
en yksek memurudur. Nigancthm grevleri sandiginizin ok te-

btn Osmanh imparatorlogu'nuntapu kadastro

timarblarin,
zeamet sahiplerinin
kayitlari Niganci'da tutulur. Bunlarm beratini vermek sreci geligtirmek ve gerek anlamda tevdi etmek onun yetkisi ve kararina dhildir. Birkere vezir-i azamm yanmdaki en nemli ye kandaryanin gefidir.
Reis-ulkttab gibi, digiglerindeuzmanlagan kalabahk bir ktip orreisi durumundusunun, yani Divan-i Hmayun tercmanlarinLn
gelen
giden
evrak kalemiNiganct
daki memur ona baghdtr.
ayrica
nin de bagindadtr.En nemli grevi tabi ki mparatorluguntapu
kadastro naziri olmasidir. Yani binlerle ifade edilen timar ve zetemelidir,
amer kaydi, ki asker, idar ve mal nizamm
onun elinden geer. Timarblar savaglardaki yararhhkla bu berati alsalar da
bunlarin iglenmesi, geligtirilmesi ve arazilerinin kendilerine verilmesi tamamen Nianci'nm adaletine, ferasetine ve becerisine kalsindedir;

nk

amiridir.

Btn

magttr.

Tabi bunlart kontrol

aktbetini

etmek,

icabmda

bogalan

timarlarm

izlemek,

bazi timarblart gerektii halde azletmek de tamamt ile bu nemli greve baghdir. Niancilarin arasmda Kanun
zamaninm nl nigancisi Celalzade Mustafa gibi hem tarihte hem
edebiyatta scadhga erigmig, Arap-Fars dilini Trke ile ok iyi
mezcedebilmig, maharetli kimselerde vardir.
Divan-i Hmayun'un en nemli iki unsurunun Anadolu ve
Osmanh ordusuRumeli Kazaskerleri oldugunu syledik. Sphesiz
nun askeri hkimi durumundadirlar. Bu iki memur zamanla bir hiolagan olarak tekrar azbagh kadilarm tayin-terfilerinin
ledilmesi yani grevden agnlip beklemesi, tekrar bir st rtbeye
ykselmesi gibi ok nemli bir mekanizmanin bagndadirlar. Anadolu ve Rumeli Beylerbeyipayesini ragiyan beylerbeyi vezirler ise
yerargiye

138

OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK

Divan-i Hmayun'un en bagmdan beri nyeleri idi. Hi gphesiz

Kaptan Papa gibi servet sahibi, deniz iglerinden anlamast gart olmayan ama bir donanmayt techiz edecek marifetteki birinin de
Divan'da bulunmast gereki-yordu. Nihayet magavir durumundaki
vezirlerden sonra Yenieri Agast, askerin bagi olarak buradaydi.
Divan-1Hmayun imparatorlugun butn meselelerini tartiYabanct devletlerle olan iligkileri ele abrdl. Harb karari iin
padigaha tavsiyede bulunmak Divan'in igidir. Aynt zamanda Divan umulmayacak geylerle de ugragir. Bagkent 1stanbul'uniage sistemi, yakacamin
temini ok nemli grevdir. Burada ok nemteknolojik partlanna gre
li bir konuya deginmek gerek. ZamanLn
olan
ok buyk bir gehir
1stanbul,Bizans'tan beri zel bir biimde
et ve tahum temin edildigi, depolandLl
ve belirli fiyat kontrolyle yani mecbur tekel ve marka tesbitiyle tevdi edildii bir gehirdir. Bunun ihmal ve aksamast buyuk problemlere hatta isyanlara
irdi.

neden olurdu.

Divan-i Hmayun kararlarinin hi gph.esizki padigahla targerekir; ama zannetmeyelim ki orada bir veto sistemi fazla iglemekteydi. Nihayet bu insanlar Devlet-i Aliyye umuru iinde
tigdmast

yetigmislerdi

ve bunu bilirlerdi.

Divan Cuma gnleri de toplanirdi.

Cumalan en yogun abg-

ma gnyd. Divan-1Hmayun temyiz davalarma bakardt, halko

mracaatlarmL
dinlerdi. Dahast, ihtida eden yani Mslmahht
geenlere divan toplantist'sonunda
50 ake destek paraSL Vrill

di. Eski toplumda din degigiren biri btn akrabalarmi, cemaatiai hatta tezghmt. gzden ikarmig demektir. Bo nedenle ihtida
Rimz
edendul kadln Veya
ihtiyarlara ev ve geim imkni dahi
saglantrdL.

Divan'in ayda toplanmasi da ayri bir trene baltydi. O

gn Divan-1Hmayun toplandigmda Bbsselam'dan^1eri-Babssaade nne gelen yani ikinci avluya toplanan

1LBERORTAYU

yenieri ortalarmm

139

zabitleri ve temsileileri
ve grlt gerekten
inletirdi.

hassaren bir glbank ekerlerdt. O gulgule

mahtegem bir korodan ikar ve yeri gg

O anda askere orba ikram edilirdi.

orbaiilitse

maag-

lar
baglanirdi. lilmezseisyan almetlydi.
Birinci ortanin bir numarali neferi padigabin kendisiydi. okilyani ulfe dagitumaya

gin bir ananedir

ve btn ortalarm
dagitdirdi. Bu gureltl ve mutantan

ulfeleri

treni

ayda

bu gekilde

de bagkentteki sefirler

ve kompuhkmetlerden gelen elilik heyetieri seyrederdi.

I

Osmanh Divan-i Hmayun'u hi gphesiz ki 16. ve 17. astrdan sonra 1.8. aSLrda nemini kaybetmeyebagladt. Daha az coplanir oldu. Buradaki mekanizmalar ok ilgiaeir. 18. astrda imparatorlukta bir nevi dem-i merkeziyet baglamigo.Sinir eyalederinde,
gehirlerde

topluluklar

kendi kendini ynetir giblydiler. 19. asirda

merkezlegme.ise daha bagka bir yapuagma getirdi. Ortaya bakanhklar ika. Grldg gibi Divan-i Humayun belki bir parlamento degildir; ama Trkiye merkez idatesinin ve brokrasisinin kkeni bu sarayda yatmaktadir ve Divan-i Hmayun bunurt baglangicidir.

Divan-i Hmayun'un dnyada benzerleri var midir? Hi gphestz vardtr. ispanya'dabyle bir divan vardir; mgavirler toplanir,
Kral da oradadir. Kral, toplantiya bagkanlik etmez. Kafes arkasm-

dan izler. Nihayet Moskovadevletint idare eden degil de dera zaruri bir mgavere grevini yklenen "Boyarskoyeduma" yani Boyarlar Meclisi. vardir. Bu meclisin
arile iligkileri benzerdir. Ama
onlarm iinde vnmek gibi olmasin en husus ve zgn protokol olan, ihtigama ok dikkat eden, etiketin en ince referruatmda,
ayrintisinda bile bir hikmet gizli olan bizimDivan-i Humayun'dur.
Burada bir kuralin aksamasi ok nemli btr olay addedilmektedir.
Toplannya kaulanlardan birinin sesini ykseltmesl nemli bir renii isyan gibi bir durumdur. Bukit .konusudur
ve bir nevi-kabine
rada her curla atigma ve uyumsuzluk olabilir
ama ayni zamanda da

140

OSMANLl'YI YENlDEN KESFETMEK

Sa

aivan toplantisi. De l'Espinasse.

bir uyum vardir. Eger kmdann kuvvetli bir kipiligivarsa veya

vekil-i mutlakt duruma hkim oluyorsa igler iyi yryor demektir.
yer abr. Bu
kalemde saklanan evrak bugn bagbakanlik argivindedir. okyakin zamanlara kadar buradaydi.Simdionlarin yerine dnyanin en

Divan-1.1mayunhun

yanmda saraymkalernleri

biri var. Gelecekte ingallah bu silahlart ayri bir binada sergileyebilecek duruma geliriz. Divan-i
Hmayun'un ikinci merali ise Bbussaade'nin hemen giriginden
sonra yer alan arz odasidir. Vezirler burada belirli zamanlarda pailgin silah kolekslyonlarmdan

da telhis sunar. Divan yeleridigaha lylha sunarlar ve

nin padigahla grgtkleriblmn nune aynt zamanda rahr.a i.sadrazam

bayramlagma treni iin altin taht konulur. Gene cihad ilan edilecegi veya 1826'da oldugu zere padigahin yenierikarken

veya

lere kargihalki yanina agirdigi durumlarda da sancak oraya dikilir.

iLBER ORTAYLI

141

Topkapi Sarayt'nda orta avlu, Osmanh devlet mekanizmastnin hemen butn ana unsurlannt iermektedir. Saglamhk,devam-

luik, ananenin devami yantada yenierilerin byk isyanlarda Bbsselam'dan leri girip, ayak divaru talep ettikleri yani padigahi
zorladiklari
da vakiidit. Bunun sayl5Lz kanh rnekleri de gene burada grlmgtr. Bugn bu blmn yant bapnda bg fevkalde
konum diyebilecegimiz saray mutfaklan yer altr. Trk mutfagram,
imparatorluk mutfaginm nasil bir serencamt olduunu tam anlamiyla bilmiyoruz. kadartnL Syleyeyimki dnyanm en byk iSu
ni porselen koleksiyonlarindanbirisi, tamamt 12 bla parayla gene burada muhafaza edilmektedir. Bu blm sergilenme atsindan
restorasyona

muhtattr.

Divan-i Hmayun'un yanL bagmda Harem-i Hmayun yer

allr. Yani umumi devlet hayatmdan birden bire husus hayata geilir. Bu padigahin evidir ve Divan-t Hmayun'un stndeki Kasri Adl dedigimizAdaler Kasa Istanbul'un
en iyi gzlendigt noktalardan biridir. Kason ihtigammm ilgin bir noktast da Ayasofyave
Sultanahmet gibi anitlarm minareleri ile boy lgmesidir. Divani Hmayun'a profilini
veren Rnesans uslubundakibu kule yksekliginden ok zarafetiyle sarayi temsil eder. Yangmdan sonra 17.
kgirolarak inga edilmigtir. Osmanh dneminin.btn saBahesaray'dakiHansaray'da, Edirne Sarayi'nda hatta
rayJarmda,
181ylizyilda nl ayan konaklarmda bunun benzeri kuleler vardL.
mi hiibiri E
ve O maalt merkez tegkilatmir

yelerirte kubbeniginiical
Miemli orgatift Kubbealts,.beorganin
depdi ird'htirlamai
devleti isimlendirm4tir. Bilhassa genib zaHaligfa-hal
parladigun burada grbir altin
a

yuzytha

ly-Segildir
.boynuz.gibi

mek migk'ndr.

Bbsselam'dan ve Bbssaade'den eri getigimiz

dunya tarlhinin

oriiinaimpara

ok

.vakit

Roden,

142

OSMN

EMDN \SFETMEK

Hmayun gze arpar. Bugn birok esertn sergilendigi bu avlunun

etrafinda; imparatorlegu
ynetecek devgirme ocuklarin etki.n
olanlarinm yetigtirildigi, egitildigi ve hem de hizmet grdkleri
Enderun yer almaktaydi. Ilerikisayfalarda Enderun zerinde ayrtca duracagiz.
'

[LBERORTAYLI

143

:A

.i

.I
.i

i
i

I
I

I
I
I
I

1
I

|
|
I

I
i

|
1

SULTANAHMET

Sultanahmet, dunyanm baglanginoktasi olan bir meydandit.

Sultanahmet Meydant'na inerken meydanla Ayasofya'nin

nk

Yerebatan Saraytdedigimizsarnica gireceimiz yertarafma uzade bir Million cap vardtr. Bu imparatorlugun drt bir
noktasidtr.1stanbul
drdanc asardan bugnan yollann baglangt
arasmdakt tam

ne

kadar bir dnya bagkentidir

ve tarihin

ve

talthin

yardimiyla da

bu vasfint srdrmektedit. Bir ara iktisad krizlerin, fakirlegmenin,

iki harbin getirdigi yikintilann etkislyle bir kiytya itilmig byk ve
gzel bir gehir olan lstanbul,gimdi tekrar bir kltr bagkenti olma
yolundadir. yleki bazi gnler iki paralel konserle sanatseverler
hangisine yerigeceklerini bilmiyorlar. 1stanbul,ayni zamanda ok
bykfakirligin,problemlerin ve hizmetterdeki adaletsiz dagitimin
da alanidir. Bunlann hepsinin stesinden geldigimiz zaman Trklye
olarak bu bykkltr bagkentinin sorunlannt zmg olacatz.
maaleSef
Yerebatan Sarnict'nm etrafLR3
son elh yilda birileriyapLldi
ve mevcut binalar
nin kayirmastylabirtaktm yksek binalar
halen ykseltiliyor. Oysaki Yerebatan Sarnict'nin ve diger sarnila-

ILBERORTAYU

145

nn korunmasi iin iki Roma Imparatorlugu

dneminde de; 330'larda ortaya ikan Hippodrom (At Meydant) ve onun ardih Osmanh
dnemindeki Ar Meydanina yksek yapi pek kondurulmada.Ibrahim Paga Sarayi gibi yapilar, 19. astrda ticaret mektebi olan MarmaRektrlk binast ve bugnIstanbulTapu binaSL O2
ra niversitesi
Defter-i Hakan-i Nezaretidigmdada buralarda yksek bina yoktur.

Su stralarda

bir otel yapma mecaktyla buranin siluetEnin bozulacagindankorkuluyor.Zira istanbul'daAt Meydant dedigimizSultanahmet

Meydantetrafina yapdacak binalann blgenin btn dokusunu bozmast, mimar tehlike yaratmast bir yana asil 1000 yllhk
1500 ydlik bagkentin alemdaki arkeolojik zenginliklerin,
cemel kazdar strasmda tahtip edilme endigesi vardir. Buna dikkat edilmesi
gerekmektedir.

Meydandabugn olduka sevimsiz yapilar da vardir. Bunlardan bir tanesi Sultanahmet Adliyesi'dir. nlbir mtmarimizin ese-

ri olmasma

ragmen onun en lyi ahymalarindan biri sayilmaz

ve
meydanm hem siluetini bozmuyhem de mahkemenin yarattigt iq

hacmi dolayisiyla Lzumsuzbir trafik problemi ortaya Lkarmigtar.

Sultanahmet bizim ok dikkat etmemiz gereken bir nokradir; nk burast istanbul'un1500 ydhk bir asalet beracidir.

Sultanahmet MeydanL Ve onun etrafmdaki eserlere sabip olan

bir millet ve bir memleket, kltruyle ve tarih yahsiyetlyle hakli
olarak vnebilir. Bunun tahrip edildigi, dikkat edilmedigi, etrafmdaki irkinliklere gz yumuldugu lde de byle bir
unvana ve
byle bir vgye laytk olamadigLml2

RIktir.
* * *

Hippodrom500 ydhk dnya bagkentininmerkezi noktast saythrdt. Nitekim buradaki eserlere baktigmizzaman bunu grrsnz.
Ortada 3. Turmosis'eait bir dikiliragvardir. Bu dikilitagTheodosius zamanmda Misir'dangetirilmigtir. Demekki 19. yzydda Paris ve
Londra gibi kolonyalist devletlerin bagkentlerinin Misir'dan dikill
:I
.,I

I
I

146

OSMANLFYlYENIDENKESFEI'MEK

C.

Sultanahmet Camii, Meydam ve Dikilitag.

Thomas Allom ve S. Bradshaw.

uzanmaktayma decinin kk bir yerde buraya kadar

cap (obelisk)
cadtr. Bu zarif dikilitag ve arkadaki Sukanahmet'in cebhesi
tesadfen deta eski Misir mabetleri cebhesi gibi bir manzara yarat-

Hatta daha da gzeldit; nku caminin mimar ve

geometrik grnm o dikilitagla inandmaz bir uyum iindedir.
GemigtelbrahimPagaSarayi ve bugn islamEserleriMzesiolan
binanin balkonundanbu manzarayt seyretmenizi tavsiye ederiz.
Onun yanL bagmdaPlatea yani Peleponnes savaglart diye bilinaktadtr.

digimizKlasik Yunan atadaki i harpren sonra yapilan sulhun niganesi olarak, Delfi'deki Apollon mabedine sunulan bir kazan geklindekt byk tun sunagm ayaklarmdan biri yer altr. Yilan bagh
bront bir stundu bu, hogbir ayakti ve gz altyordu. Zannederimdgrlebilir ve
gen u yani ydan bagt Arkeoloji Mzesi'ndehalen
nc stun Konstantin Porrogenetosdedigimizyani im.paratorluk alameti saydan porfirde dogmugolan imparatorKonstantin'in,
Bizans'm mutantan trenlece ok dgkn ve trenleri tegvik eden
ILBERORTAYLI

147

I.

Sultanahmet Meydam. Eugne Flandin.

I
1
.I
1

'

imparatorunun diktirdigibir stundur. Konstantin bu rme stunun

etrafina san pirin kaplatmigve stun altin gibi parildtyormug. 1204
Haldart yani Bati Avrupa'dan gelen grgsz ve vahg kalabahk;
bunu alun zannederek stunun etraftadaki pirialeri skp gtrmgler. Bir Avusturyah dostum; "Bunu altm zannedip, kaplamayi
skenler mi, yoksa kaplamayi yapttranlar mi daha ahmak ve zevksiz? Tartigdir." demlyi.

Her halukrdabu Istanbul'durve hippodromunBizansdevrinden beri yagadiklan Osmanli devrindede devam etmi tir. Sultanahmet bu mutantan, gsterigli tarihini en son Hallde Edip Adivar'in
konugtugu mitingle tamamlamigttr. Sultanahmet'i bugn bir turistik merkez olarak gryoruz. Ashnda turistik bir merkez olmaktan
ok

brn medentyetimizin

ve tarihimizin

kalbi oldugunu unurma-

mamiz gerekiyor.

ImparaA yasofya, 532 Nika lsyant'ninbir sonucudur. nk

ayaklananlar
"Nika" (Zator Justinianus
ve kanst Teodora'ya kargt
yaktiklart
ahyap
arada
kilise Ayasofbir
fer) diye baginyorlardtve o
ya adiru tapyordu.
tirmastyla

Bugnk anit, imparatorun kiliseyiyeniden yap-

ottaya ikmtytir.

Ayasofya, 537 ylhnda uzun bir ingaattan sonra auan bu byuk

kilise, stunden geen 1000 ydin sonunda, Sen Plyer, Suleymaniye
ve apagt yukari bir 50 yd sonra da yant bagndaki Sultanahmer yaptlana kadar btn dnyarun en buyk mabedlydi. Btn millerlerin,
HLristlyan
zendigi, model aldigt bir yave Mslman milletlerin
ptydi. Menkabelerhalinde bu millerlerin hayatinda ve edeblyacinda
yerini alirdi.

Genig
Ayasofya'nin zelligi genig bir kubbest bulunmaSLdir.
kubbe daha evvel de vardt; en azmdan Roma'daki Pontheon dediimiz mabet byledir.Ne var ki o, bir bardagin stne oturtulmug
teknigin daha kolay olyanm elma gibidir. Bu tarz bir mimarnin,

duu sylenmektedir.
1LBER ORTAYLI

Burada ise Aydinli

ve

Miledi yani Trallesli ve

149

I
I
I

Miletoslu Isidorosve Anthemios, ilk agLn iki meghur gen klsik

mimaridtr, deta trigonometrik bir harikayla bu genig kubbenin
ayaklarmi s tunlara oturtarak ayakta tutmayi becerebilmigler
ve bunun ortaya ikardigt zarafet dolayistylada Ayasofya, hemen yapildiktan sonra nemli bir knt ve camir geirdikten ve bir tamirden daha sonra agagi yukart nemli bir tamir grmeden, MimarSinan zamanma ve gnmze kadar gelmigtir. En son geirdigi tamirat Sultan Abdlmecit devrinde ItalyanFossatibiraderlere yaptiriliindeki eski
migtir. Igtebu strada da kubbedeki ve btn
_caminin

freskler kitab halinde basarilmigur. Bunu finanse eden de yazilan

talebine ragmen Rus
an olmamqttr. Sultan Abdlmecit bunu fietmigtir. Ilk bykkatalog da; Ayasofya'nin ilm sanat katalogu, Sultan Abdlmecit Han'a ithaf edilerek basumigtir.

nanse

Ayasofya belirrtiimiz gibi 16. asra kadar tekti ve hi gphesiz

kl gehri fethedenler tarafmdan camiye evrilmigtir. Bu camideki btn trenler, btn kamet gerirmeler, hutbeler kendine zg bir ritele,

bir etikete, btr adetlersilsilesine tbidtr. Ayasofya, bu nedenle

bir din merkezdi. 1930'larda Ayasofya'nin bir mze
haline getirilmesi yeni Cumhuriyet'in deta beynelmilel alandaki
bir yeni yorumu gibi ele ahnabilir.
ok nemli

At Meydant isminin Sultanahmet'e evrilmesi dogrudan dogruya imparatorlugumuzun

gen padigahi 14. Padigah Sultan Ahmet'in, ki ok gen tahta ikti ve lmu de yle oldu, Sultanahmet
Camii'ni yaptirmaSLyla
ilgilidir. Camiin zelligi alti minaresi olmasidir.

Bu yzden Medine'deRavza-i Mutahhara'daki byk camiye

bir minare daha ilave edilmek zorunda kalinmigttr.Sultanahmet,
Osmanh mimarsinin son paheseri, son sentez parasidir ve bilhassa
inileri ile nludr.

Sultanahmet Meydardna girdiginiz zaman Sultanahmet'in

okunan ezanla yani bagindaki camilerin bir nevi
koralhalde birbirleriniizlediklerini, mukabelede bulunduklarinigminarelerinden
rrsnz.
r

150
I

OSMANU'YIYEN1DENKESFETMEK

kendine zg geleneklert olugmugapagidaki Setur. Bunun zerinde durmaklazim...Meselabirazdaha

hit Mehmet PapadedigimizSokullu Mehmet PapaCamii de ashnda
meydanin digmda olmasma ragmen bu manzumenin iinde dgMeydatun

taman

ierisinde

nlinelidir.

Sultanahmet Meydant, yani eski Bizans Hippodromu kanli

yanglann
yeriydi. Burada mesela Nika Isyam gibi
ayaklanmalann,
ayaklanmalar, Osmanh devrinde de grlmgtr. Kanun Sultan
Sleyman'm zarif veziri lbrahimPapa, ki o zamanlar makbul lbrahim Paga'ydi, Budin'den mitolojide Gzeller dlye bilinen bir
heykel grubu getirmigti. Bu heykeli kendi tag sarayinm nne diktirmesi.

dedikodu ve ayaklanmayt

mucip olmugtu.

Zamanm gairi

Fign, muhtemelen Firdevsi'nin Gazneli Mahmut iirt yazdtgi

(Gazneli Mahmut'un bir adt da lbrahim'di)giiri Ibrahim Paga'ya gikarmigti;
re degistiretek, hadi intihal diyelim, bir beyit ottaya
Dnyayaiki Ibrahimgeldi
Biri put kardi,biri put dikri
Bu beyit Makbul lbrahimPaga'yL ileden ikannigtir. Galiba
Fign'nin lmne sebep budur. 16. astrdaki Gzeller heykel
grubu bizim bildigimiz bir Mslman gehrinin meydanma dikilen
tek heykeldi. Saraylardabu tip heykeller vardt. Mesela Halife Higam'in zamarunda Yeriho'da bugnk Higam saraymda, Samsarayinda bu gibi heykel ve mozaikler vardi. Saraylardanbagkayerlerde
de vardi ama meydana.dikilen bu heykeldensonra bir daha 20. yzyda

kadar bylebir deney yaganmayacaka.

p
I

bir biimde lbrahim Papa Saraythm niceligi buBu, mehterhane yani tabl ve sancaklartn
gn tartigdmaktadir.
muhafaza edildigi bir rag bina midir, yoksa lbrazenle saklanLp
him Pagahin sarayt midLt? Her halkrda zamanla padigahin gazabina ugraylp katledilen ve bundan dolayi Makbul' Maktul'a evrilen Makrl brahimPapadiye antlan bu nl sadrazamm sarayi

ok ilgin

1LBERORTAYLI

151

-i
I

olma ihtimali

kuvvetlidir ve bugn Avrupa camiaSLntn,

Avrupa
mzelerinden
en dikkate deger
biridir. Zamanla bilhassa bagindakiyneticilerin, Sayin Doktor Nazan ler'inve arkadaylarmin gayretiyle de burada son derece ilgin sergiler certipcografyasmm

lenmektedir.

Sultanahmet, Sultanahmet'ligini 19. astrda da devam ectirKayzerWilhelm'in istanbul'uziyarer hatirasi olarak biraz
kozmopolitbit tarzda inga edilen, daha.dogrusuo zaman ki Almanmakbul olan Bizantino-Morik denen sisya ve Alman
temde
yapilan egme, meydana yakigan bir abide degildir.Sanatsal
zevkten ziyade, siyas grg, korku zaruret icabt
ve
oraya yapdmigtir.
tedeki
Sultanahmet egmesiyle hi yakigmayacak bir kabahk
Az
mektedir.

.evresinde

iindedir.

.I

I
I

Gene bu meydanda 19. yuzyihn eserleri olan bugnk MarRektrlg, ki eski ricaret nezarecidir, ve
mara niversitesi'nin
Defter-i Hakan-i Nezareti dedigimiztapu kadastro umumi mdriyeti imparatorlugun yeni binalandir. Bunlar Sultanahmet'in yeni
komgulandir.
Bir ara ramamtyla abgap binalar ve mahallelerle

evrill olan

Sultanahmet bugnbetonlagmatehlikesi altmdadir. Bu byk tehlike meydamn turizm dolayisiylanem kazanmastve birtakim aikgzl tarafmdan usulsz ykselen binalann ahgap bir tabakayla kaplanmastyla estetikilerin, zevk zarafet sahiplerinin ve tarihilerin

gznden saklanmaya ahydmaktadir.

I

Sukanahmet her metrekaresinin degerlendirilmesi, gzlernlenmesi gereken bir yerdir. Sukanahmet'in smirlan agagida Cagalog-

lu'ndan baglar,denizekadar uzamr. Bati tarafinda da en azandan Dizerinden Beyazit'akadar devam eder. Bu evrede kt
yapilagmayi, yogun trafigi doguracak birtakim igyerlerinin bulunmasi, bu essiz ve emsalsiz deta Avrupa kitasinin en gezel aik hava
vanyolu

152

OSMANLl'YI YENIDENKEQFETMEK

.-..-- ----- --

- ------

--

- --

bir tehlikedir. Bunun nnn altnmast gerekir; ank

btn Avrupa'da ne Venedik'teki San Marco, ne Paris'teki Concorde, ne de Roma'daki San Pietro Meydani bu meydan kadar orijinal ve 1500 ytllik tarihin en lyi rneklerini banndtran bir mahal
salonu iin

olamaz.

ILBERORTAYLI

1--

-I-2-.".

1--------3-,

153

!TTw"1

En

,,,

I
-I

I.

J
l

-I

i,-

osMANLI DARE SSTEMNDE

BAGIMSIZ EYALETLER

Osmaalt imparatorlugutarihteki IIL Roma diyoruz; bunun

sinirlart agagi yukari kendinden evvelki iki Roma ile bilhassa Bizans denen ikincisi ile ok benzegir;fakat gr1dg gibi ok genig
bir alandadir. Genellikle bu imparatorlugun Fas smirlanndan, dogudaBasrakrfezine, kuzeyde Ukrayna steplerinden gneyde bugn sylendigi gibi Habegistandegil de Somali'ye ve Eritre'ye kadar uzandigini, Tuna havzasmi bugnk Macaristan mansabmdan
aldimi ve Mezopotamya'da Firat'a kadar uzandigmi tekrarlanz.
Tekrarlariz da bu genif alandaki eyalet sisteminin nasil olduu, ne
okul kitaplannda ne de akademik dnyadaki aragttrmalarda
fazla
ele almtr.

Birinci kategori eyaletlerde merkez hkmete ok siki siktya

bagh olarak tayin edilen zabitan ve memurlarm timar sistemiyle
dera bir nevi kontrol altma ahndigt ve dirlik dzeniyle de deta
yeknesak iktisad ekonomik bir mekanizmanm
bagh- kutuldugu bellidir. BurastOrta Anadolu'daki
bir eyaleti diyelimSivas
-tarima

lLBERORTAYLI

155

(yaniRum)

eyaletiyle

Karaman't (yaniKonya) ve Rumeli'deki bir

dnemin Bulgaristant'ni ierirdi. Gene Temegvar ve Bttdin eyaleti arasmda (ki_
bugnkMacaristan'dir) sistem itibarlyle ok farkhhk olamaz...
Osmanh
nemli

.idare

sisteminde

rol olan ikinci

ve imparatorlugun

hayatmda ok

bir kategori daha

Bunlar dogrudan
dogruya eyalet-i mmtaze dedigimizbir egit otonom, sekin eyaletlerdir. Hangileridir bunlar? Kina Hanht, bugnk Romanya'nin
bansini tegkil eden o zamanlar yogun
konugulan Macar lkesi Erdel Kralligt veya bizim Erdel Beyligi dedigimizyer, Eflak yani Vlahlar lkesi've nihayet bugnkMoldova Cumhuriyetini olugturan Bogdan eyaletidir. Kinm Hanligthi gaphesiz ki Kafkasya'am
bir kismmt yani batt carafini alan Kuban Kazaklannm da yaadtt,
ama esas itibarlyle Kafkas eyaletlerinin dogrudan dogruya ban kisruni, Ukrayna'run gney kisimlanni iine alan yerdir. Bu yan mstakil Kirim Hanhgaesas itibarlyle Kinm Yanmadasi azerindebulunvardir.

Macaca

birlikte, yanmadanLn
bir nemh kismiKinm Hanligi'nin degildir.Dorudan merkeze baghdir. Merkeze bagh bu yere Kefe Sancagt diyoruz;ama bu bugnkKefe'nin digmdaKirim'in apagi yukan ta Sudak'a, Yalta'ya kadar.uzanan ve kuzeyde de Azak denizine
ulagan kismini ierir.
makla

.I
I

Gney eyaletierine

indiimiz zaman, koskoca Misir kitast ok

bir beylerbeyliktirve cabi Hicaz da nemli konumu
dolayistylaOsmanh idatesinin kendine zg bir protokolle idare ettigi bir blgedir. Her geyden evvel guna sylemek gerekir: Hicaz
blgest, yani Mekke ve Medine'nin etrafindaki blge, Osmanli
Devleti'ne br eyaleclerin aksine hibir gelir getirmez. Burast aksine byk masraflara sebep olur. Bazihalde bu blgede bir trbenin etraftni evirmek veyahut hacdar iin bir suyolunu, bir egmeyi tesis veya tamir etmek o kadar zordur ki yerli uscalar yerismediinden, oraya ingaat malzemesi ve usta sevk edilir ve batidaki bir isilgin statde

kelenin tm yillik gmrk geliri buna harcantr. Gene ayni gekilde

156
I

OSMANLI'YI YENIDENKESFETMEK

I-

lde refahmt

tesis etmek,

burave Medine halkanin bir

lardaki konaklama tesislerinin tamir veya yapimina harcamak iin
MLSlr
eyaleti gibi zengin bir blgenin bir kLsim parasi buraya verilir. Bu bir reprezantasyon yani temsildir. Modern devletlerin de bu
gibi harcamalart vardir; nk burada iktisad dgunmekten ok
siyast dgnlr. Zira Osmanli ImparatorluguHicaz blgesindeki
hakimlyetine ok nem vermigtir. O kadar ki devletin cihan devleti vasfma sahip oldugu 16. asirda YavuzSultan Selim Han gibi
buralart fetheden bir padigah halife unvanmdan ok "Hadim-l
yani Mekke ve Medine'nin, iki
Haremeyn-gSerifeyn"
unvanini
tercih
olmayi
ermigtir. Bu unvan hutbede
haremin hizmerkn
okunar ve yle dua edilir... Osmanli padigahi iin, bu "Hadim-l
Haremeyn-g Serifeyn"
Batt'da da ok nemle zerinde dgnlen
tekabl etmektedir.
Custodia'ya
bir kuruma
Hepimizin bildigi gibi
Bati'nin Hiristiyan devletleri, geri ok kisa bir sre ellerinde tutabilmiglerdir,
ama Kuds blgesinin Custodia'sint yani hizmet ve
muhafazasini ellerinde tutmayt bir geref, bir onur, mistik ve karizmatik bir misyon gibi yorumlamiglardir. Bunu da byle anlamak
lazimdir...
Mekke

Medine hepimizinbildigi gtbi o.tarthlerde birka bin nfuslu,

iktisad kaynaklan ok kit bir eyalet gehridir. Ikinciside hi gphe

ki bern Islamiyet'inmerkezi Mekke-yiMukerreme'dir.Medine ve Mekke'deki sancak beyi rtbesindeki grevlilere sancak beyi
yok

denmez. Bunlara geyh-l medine gibi unvanlar verilir. Gene aym

gekilde buraya tayin edilenskaddann hi birisinekkbir rcbe verilmez.

Haremeyn mevieviyyeri dedigtmizMekke ve Medine kadihklan

son derecede stan bir noktadadir. Yani Mekke
ve Medine kaddigt yapmayanin istanbutkadisi, payitaht kadisi e
protokolde

masi pek istisnadir.

Buralardakimemuriyetlerin hepsi son derecede yksek rtbededir ve isimler de yledir. Hatta Mekke-yi Mkerreme'de zemzem
kilyusunun eminligiyle; idaresiyle grevli olanlar bile ilmivv
lLBER ORTAYU

15i
I.

.
-

ok st rtbelerinde

yer alan memurlardir.

Mekke ve Medine yani

hatta imparatorluk ytkdana kadar bu vasftkorumuytur.
O
kadar ki ok nem verilen bu kita iin Sultan II.
ni
Abdlhamid Han, Sam'danbaglamakzere Medine'ye kadar.uzarian bir demiryolunun planda Trk mhendislerine tabi Trk igilerine yaptirmig ve bu ingaat bizim teknik tarihimizde
agama kaHicaz 19. yzyd sonuna,

tettirici,

itici bir rol oynamigtir.

imparatorluk

Sermayesi

mparatorluguve

ise tamamen

Osmanh

dipindaki Mslmanlar'm verdigi

bagiglardanileri gelmektedir, hatta bunun iin de bir Hicaz madal-

yasi ibdas edilmigti.

Fahrettin Paga, mtarekeden sonra daha beg ay kadar Medine'yi Arap ve Ingilizler'e
kargtmuhafaza etmig ve buraya gnderilen
emanetleri
hazine gibi kutsal
de geri gndermeyi bagarabilmigtir.

Gney'de imparatorluun zenginliini,

ama zenginliginden
ok, asil ihtigamini ve denialer zerindeki kontroln saglayan bir
blgehi gphe yok ki Mistr'dir.Misir,Roma imparatorlannin ggsndeki ziynettir.

Onsuz ne Roma, ne Bizans imparatorluguolabil-

BizansMisir'skaybettikten sonra ok abuk gerilemigtir

Osmanlt Imparatorlugu
iin de MLSir bu nemdedir.
migtir.

ve

Misir, evvela bir tahil hazinesidir.Sanlyen etraft kontrol eden

tabl ki maliyeye bir katkisi vardir.
bir blgedir. ncs
Julius
MLSli'In
tarafindan
ahamasi ile Roma imparatorlugu'nun
Caesar
CaeSar'1n
gerek bir devlet mesabesine ulagtigLnl
Ve jiBS
oradaki
mal sistemi, vergilendirme sistemini grenmestyle Roma hazinesini tegekkl

ettigini carihiler tekrarlar.

Yavuz Sultan Selim Han, Ridaniye zaferinden sonra 1517 isant'nda bu kitayi yani Misir't bir beylerbeylik olarak tegkilatlandismig ve merkeze baglamigttr. Aslmda burada ok ilgin bir yol
gdlmastr; 17 sancaktan olugan bu zengin eyalette, eyalet yani Iskenderlye,
Dimyat ve Ragit, ki Rosetta ve Damierra der Avrupaldar, donanmarun selameti, sleri bulunmast, geliri
ve tahil
158

OSMANLPYIYEN1DENKESFETMEK

--

temin etmest ve kontrol blgesi olmasi dolayLSL

& MISlf
ieylerbeyligi'ne degil, Akdeniz adalarma tabidir, yani Kaptan PaaridatLnl

kaynaklarmadahildir. Bunun digindaki 14 eyaletin ba"Yavuz Sultan Selim Han Kanunnamesi lle" yerel Memlk
eyleri birakilmigtir.Bunlarin Trke bilmeside part koguimogtur.
asilhdir. Bu beylerin bagina
aten bir kismi Trk, bir kismi erkez

a'nm gelir
inda

ezir rtbesinde Beylerbeyi payeli bir MLSLr defterdari tayin edik

ektedir. Defterdar Osmanh mallyesinde nemli bir memurdur;

hesap kitaptan ok lyi anlamast, kaynaklart kontrol et-

efterdarm
tiesi

gerekir.
Mtsir kadisi ayrt bir neme sahip bir memurdur

ve

Misirkadi-

baginda yer ahr. nkuMisir ahallsi genellikle

ayn bir
Aalikimezhebinden olup, ok azi Hanefi olan bir gruptur. Buradasilkin

lt

kaddar zerinde hkimiyetkurabilen biri olmast lazimdir.

i yerel

Beylerbeyi de buradan topladigt varidatt Mistr'a harcaOnun iin Mistr'dabir hayli Osmanh eseri varlir. Maktu bir miktar, belirli bir miktar, Misit hazinesi diye 1stan>ul'a yollanir,
ki bu "Cib-i Hmayun" hazinesidir,yani padigahin
MLSir

aakla mkelleftir.

pahsi

:endi

harhgidir. Tabi ki bu Misir'in iggaline kadar devam

Ama hepimizin bildigi gibi 1. Dnya Harbi ikip ngiltere

disir'i resmen ilhak edene ve Misir Hidivi olan Abbas Hilmi Pa:tmigtir.

a'yi tahttan
un br

indirip onun yerine Sultan Kmil'i ve nihayet hanedakolundan Kral Fuat'i tahta oturtana kadar Misir,Osmanh
tabidir.

-lukmeti'ne

sagmdaki

Mehmet Ali Papaolaymdan sonra da Misir'in

yart mstakil valilere hidiv yani Kral naibi denmektedir.

Suhidiv unvant ok nemlidir.

tr'i

Misir zengin bir kitadtr. Zenginligi dolaylSLyla

19. yuzyll MiOsmanli Imparatorlugu'ndapayitahtta bile grlmeyen bir

enginlik

disir,
snemli

ve burjuva
bu zenginligine

bir

noktadLr;

,BERORTAYLI

hayati sergilemektedir. Klasik dnemlerde

binaen Osmanli lmparatorluguiin ok
her sene Hac yollarmi kontrolle grevli bir
159

eyalettir. Sveyf te oturan

nir. Tipkt SamBeyleLbeyi'nin

Hac grevlisine
yani

SamValisi,

Beylerbeyi'ninde Emir-lHac unvanini

-l

MisLr

Emir-l Hacci de-

Suriye Valisi olan

tagamast gibi...

Demekki bu blgedeki Hac igleri buradan idare edilmektedir.

Fazladan da Misir varidatmdan 24 milyon ake kadar ok nemli
bir meblag, Mekke ve Medine'nin masraflarma aynkr. Aksi takdirde Misir tahill ve.pirinci olmasa Hicaz ahalisi a kaltrdt. Mtsir bir
salyane eyaletidir, yani yllhk deyen eyalettir. Diger nemli eyaletler de bugnk Balkanlar ve -haliyle Orta Avrupa'ya uzanan EflakBogdan, yani modern Romanya'yL
meydana getiren iki beylik, bugnk Romanya'nm iinde bulunan ama aslen bir Macar topragt
ve
devleti olan Erdel ve-nihayet Kinm Hanhgidir.
BugnkRomanya ve Romanya'yiolugturan Eflak ve Bogdan
uzerindedurmahytz.mtiyazheyaletler statsn icad.edip bu eyaletleri tegkilatlandiran, imparatorlugun gerek kurucusudiye adlandirlan Fatih Sultan Mehmet Han'dir. Romanya'nin bugnkgney
klSmi yani Bkreg
ve Targovigte etraftnda olugan kisim Eflk'tir.Eflak, Ulablar lkesi demektir. Bugnk Moldova Cumhuriyeti'ni
olugturan ve nce Sucava sonra Yaggehri etrafmda olugan beylikde
Bogdan Beyligi'dir. Sphesiz
ki bu iki beylik birbirine ok yakin iki
give konugurlar,buna biz Romence diyoruz.Avrupa'da eski Ltin
diline en yakm dil de Romence'dir. Osmanh fechinden nce Bogdan Polonya'ya, Eflak da Macar KralbgL'na
tabi iki nemsiz devletik iken Osmanli hkimiyetinden sonra
yan mstakil bir devlet
olup yerli boyarlardanyant boyar reisleri dedigimizyerli aristokratlardan tayin
miglerdi.

edilen

ve degigtirilen iki voyvoda'nm

nemlidir.
ok
Bu

Romen ulusunun kltru ve tarihi baimsizhgi aismdan bu

rejimin fevkaldeenemi vardtr. Nitekim HariciyeNazirhgida
yapmig olan taninmig Romanyah tarihi Nikolai Yorga,Osmanh hkimiyetinin Slav ve Germen denizi ortasmda kaybolacak bir Ltin
J A \17

I
I

idatesine veril-

OVI VENTInch1

1/ro

halki tarihteki yoluna devam ettirdigini ve Romen halkmm varligisyler. Burada Constantin Branni bu hkimiyete borlu oldugunu
cievaru gibi Slavyan-Grek Akademisi'ni kuran nemli bir voyvoda
OsmanlL
idaresinsayesinde bir nevi Hellenik ve Ltin Rnesanst da
rehin
olarak
de muvaffak olmugtur. 1711'den daha evvel lstanbul'da
bulunan Bodan Prensi Dimitri Kantemir maalesef arBuykPetcarafinda Osmanhlar'a kargi savagmaya girigince bu ihanetin
bedeli dendi ve bu iki eyalete Fenerli Rum Beyler cayin edildi.

ro'nun

llk FenerlE

voyvodalar

da lstanbul'daiken Bogdan Prensi Di-

eden Mavrokordata kardeplerdir. Bu

Kantemir
dnemde Romanya'nin agdag klte .a hayh inkigaf etmigtir.
1859'da daha fazla zerklik verilen bu iki devlecikdogrudan dogikruya birleptirilerekbir nevi mstakil Romen Prensligi ottaya
mLgtIr.
Merkez Bkretir ama artik Prens Kral gibidir ve
1877-1878 Osman\t-Rus Harbi ile de Romanya'ntn Rusya ariIL
ile ahbaphk

mitri

Alexandr ile muttefik oldugu grlmektedir.

Klasik Osmanli devrinde bu eyaletter belirli asker yollarlar,

Avrupa savaglari strasinda belirli yilliklarmi derlerdi. Bunun digmda lstanbul gibi byk bir payita-htm beslenmesi iin gereken
kasablik hayvan bilhassa koyun buradan temin edilirdi ve gene
Dobrucahm bugdayida buralarda mecburi tekeller sayesinde seilen mteahhitlere devredilirdi. Bunu temin edemeyen bir voyvodanin idareye devam ermesi mumkn deildi.
Grldg gibi kuteyde Farih'in tespit ettigi bu iki yan mustakil hkumet ile bugn Balkanlar'da ashnda Trkiye'nin devamli

devlet ortaya ikmigttr. BunlaHanhgL

ve Kafkaslar'daKurin digmda Dubrovnik, Erdel, Kirim
mstakil
idareler vardir ki,
gibi kabileleri yneten
muk Sambathgi
bu yan mstakillik Osman\t idatesinin askeri ve dig politikada katiyen taviz vermedigi bit buyukbirligi geririr, bir imparatorluk yamttefiki

ve ruhen yakmi olan iki

pismi oluturur.
lLBER ORTAYLI

161

I
i
i

II

i
i
.1

I
rl

ASAR-I ATib

Hi gphesiz ki bizim khr hayanmizdaen nemli mesele

den biri Trkiye'nin Asar-i Atika yani eski eserler ve harabeler k
nusundaki

zenginligidir.

Sununzerinde

durmaliytz;Trk
barmdiran en zengh

nemle

itibariyle eski eserler

ye yeryznde yogunlugu

zengin deildir. Bugn herhalde.in'de

yapiinamlmayacak zenginlikleri ortaya ikartyor. Italya ve

ulkelerdenbiridir, en

lan kazdar
Misir iin de ayni gey sz konusu... Ama Trkiye eski eserlerin younlugu yaninda bu zengin lkelerin iinde bilhassarenkliligi bakimindan birinci alke gelir; yani apagt yukart M,.8000'lere uzanan
Neolitik yani Cilah Tag devri dedigimizmedeniyet safhasinda Trkiye topraklarmda yerlegmeler olugmustur. Bolann en nemlisinin
oldugu ve bu kazimnbtn herkesin ok ilgisini ektiatalhyk
ginibiliyoruz.BizzatAnkara'daki Anadolu MedeniyetieriMzeside
buradan ikan zenginlikleri barndtran ve teghir eden nemli bir
merkezdir. Turkiye asd Bronz devrinden itibaren ve yazinm kullanilmaya bagladit M..2000'den sonra bem tarih malzeme, hem
arkeolojik malzeme olarak byak bir zenginligi byesindebarm,thk
dirmaktadtr. Bu zenginliklerde renk ok nemlidir. BirbirinlLBERORTAYU

.I
i

teykil edecek

derecede renkler barmdiran medeniyetier bu topraklardadirlar. Yunan klsik agirun, Hellenizm'in ve Roma agmin
getirdigt zenginlikler bellidir.
Nihayet Trkiye, Bizans Imparatorlugu'nun
merkezidir. Seluklu medenlyeti buradadir. Dogu Anadolu'da ok enteresan Grc ve Ermeni kalmtilart vardir. Asil nemlisi Beyliklerdevri dedi-

gimirdnemdir ve 21. yzyda kadar uzanan

rihi sz

ok uzun bir Trkiye ta-

konusudur.En yogun ve en nemli devir bu bin yddir. Tabi ki Osmanli imparatorlugu'nun,

bu cihangmul sentezin en
nemli paralan yine bu topraklardadir.
Sadece ibadethaneler,

ticarethaneler,

kervansaray, bedesten

gibi eserlerle

deil; hayatin her safhastni tegkil eden eserlerle, mezarkklarla bile Turkiye ok zengin bir topraktir
ve bu zenginlik de
hi gphesiz ki ok byk sorunlar yaratmaktadtr.
Tarih bilincimiz ve eski eser bilincimizde gerege

uygun

dere-

bir zenginlegme, bir olgualagma olmadigt takdirde bu sorunlar

byyecektir.Eger yurttaglar olarak bu zenginliklere sahip ikarsak
cede

sorunlar azalacaktir.

Bizim asd zerinde durmak istedigimiz bir konu da, Osmanh

dnemi boyunca klsik agin eserlerinden hi kimsenin bir gey

an-

lamadigt, bunlann yok edildigi ve bu tip bir vandalizmin deta bizim eski eser bilincimizive zenginligimizi yok ettigi
ve birtakim Avrupaldar'in bu eserleri gelip yagmalaytp, skap gtrmelerinin deta onlarin meden bir hakki ve bir medenlyet misyonu oldugu gibi
bir dgnceninsadece yurt digindaBatt Avrupa'da degil, bazen bizim aramizda da yagamasidir. Bu dogru degildir. Eski eserlerin korunmast bir dramdir. Bir tezat tegkil eder. oktrajik, zlmez bir
konudur. Unutmayin ki agdag Avrupa medeniyetini yaratan Italya
bile eski eserlerine sahip ikamamaktadtr. unkyagmact ve kolekslyoncu zihniyet kargisinda maalesef bizden daha bilgili bile olsa
Italyadahi aresizdir. Bununla bag etmek son derece gtr. Buna
I

164

OSMANLPYlYENIDENKESFETMEK

kargilik daha kk bir memleket ama

tabii tarih ve eski eser

bilin-

ci son derece yksek olan Israilarkeolojiyi milli bir spor haline getirdigi iin kaakilann gerrine daha az uramaktadir.
Israil'deeski
eserleri ve
eski
topraklanndaki
eser kaakihgi asgaridir ve Israil,
zenginlikleri

koruyabilmektedir.

Hi gphesiz ki eski eser bilinci ve gereken entelektel yapisi

ok eskiden beri var oldugu halde tipkt Trkiye gibt Misir da bugun

kaakilim, kaakkazdann hedef tahtasi olan lkelerden

biridir. Bundan sadece Misir zarar grmyor. Ayni zamanda eski
Misir.medentyeri hakkindaki bilgtlerimizde dagdiyor. nkkaakilar ve kaak koleksiyonlart zenginleoirmeye hizmet edenier,
bu eserleri bilim dnyastam envanterinin dtyma ikartyorlar. Falanin veya filanin bahesindeki,konagindaki eseri bilim dnyastbil-

maalesef

mez ve bazen tarih ya2Lm: iin ok degerli malzemeler bu gekilde heba olup gidebilir. International Herald Tribune'de Souren Melikian, Christie's Mzayedesigibi bir merkezde dahi Sarkeserlerinin ne

kadar dagmik oldugunu ve mesela Firdevsi'nin dizelerint ieren

Nishabur'dan bazikselerin nasil para para gittigini anlattr.
Nitekim Trkiye'deki Osmanh dnemi mezarhklart ar tik birakm ok zengin koleksiyonculan,kendini bilmez turistlerin ve hatta
yerli halkimizdan bazi grgsz kimselea bile yagma hedefihaline
gelmigtir. Saga sola devgirilipgtrlen bu mezar taglanyla tarihimiz
hakkmda ne kadar nemli biyografikbilgilerikaybettigimizitasavvur edemezsintz.

Trkiye aslmda eski dnyaya ilgi duymakbaktomdan hi de

krasenmeyecekbir mirasa sahiptir. Burada bahsettigim Misir
piramitlerini gezip onlardan sz eden Evliya elebi
degildir.Evliya
yeteneginden
tasvir
tespit
sz
ve
o dhlyane grg,
elebimizin
etmlyorum. Hi gphesiz ki 17. asirda Misir medenlyeti hakkindaki bilgiler; birakm Evliya'da btn _dnyada bile kirintilar halindeydl. nk
o zaman Mistr'da nemli kazilarhi yapilmamigtt, sz
lLBER ORTAYLI

165

\
I

Mzchane-i Ilmayun

Arkeoloji Muzesi.

konusu degildi. Bu eserlerin bilimsel respiti ve asil nemlisi Misir

hiyeroglifi dedigimiz begeriyerinnl edebi zenginliginin
zm

konusudegildi.Hepimizinbildigigibi Misir'm ilmi olarak kaydt

ragmen son derece byk gravrlerle ve grafotograf
sz

-olmamasma

vrc heyetlerle oraya giden General Bonaparte'a aittir.

General yani sonraki imparator

Napoleon buraya ilmi heyetler gtrmgt. Misir'm bitkilerini,
hayvan trlerini ve tabi eski eserlerini sistematik olarak izdirip
tesbit ettirdi. Bu ilk byk ekspozisyonlardan,
ilm tetkik gezilerinden, seferlerinden biridir ve bir mddet sonra da bugn Ragiddediimiz Avrupa dilindeRoseccadenen Delta agzmda, 1skenderiye'nin
civanndaki bir mevkide bir subay apagt yukan 50 cm boyunda bir
tag kitabe bulmugtur.Bu tagta Hiyeroglif,eski Yunanca ve Dimettiki dediimiz ahali Koptasmm yeni Yunan harfleriyle yazilmasmdan mtegekkil versiyonlu bir metin vardt.
O zaman

MLSII'l

iggal edebilen

'

Igtebu keyif Champollion'a hiyeroglifi zme

166
i

imknmi

ver-

OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK

I -

I
I

migtir ve

MLSlr

bizimbilgilerimizi,tahayyllerimizi

glgeleyecek

ih-

bu lkede hkm subegeriyetinkargismaLim tir. Simdi

olan
Osmanh imparatorlugudren, o tarihe kadar hkm-ferma
olmadigL
nemi'nde byle bir kegif olmadigt iin, byle bir merak
iin btn dnyada oldugu gibi bilgi bulamtyoraz.Gene aynt gekilde bizim hkmranhgime devrinden sonra lstanbul'dabuyukeli
tigamlyla

Henry Layard'm tetkikleri ve kazdaryla Asur medentyeti zerinde bir hayli bilgi edinilmigttr. Bu dnemde yani 19. asrin bo dolan

bizim iin henz aktif bir arkeoloji ilmi, kaz: sz konusu

degildir. Bir yerde gunu unutmayalim; Yemen'deok ignenilen kat
yapraginm bile ne oldugunu bizim devletimiz resmen 19. astrda sorneminde

cografya ve tarib tetkiklerinin

hi gaphesiz Avrupa devletleri ve hatta Rusya ile mukayese edilemeyecek kadar yaya oldugu aiktir; ama hibir gey bilinmiyor degil.
maktadir. Yani imparatorlugumuzda

Insanlannhog bir yaklagtml

Mesela Evliya

vardir.

elebiGirit

AdaSL'nda

Minos-Miken medeni-

kalintuarmi ok iyi gzlemig ve ok enteresan bir tasvir yapmttir. "Bunlar Efrikiye'den (Afrika'dan), gelme Ecine kavmidir"
diyor.Evliyao mfhi-2 zeksi ve mukayese kabillyetlyleherhalde Girit'irt sanattnm
uslubunuMLSLT'la mukayese edip balantistni kurabilmig. Nicekim hl karanlik bir mevzu olmasma ragmen Girit medenlyeciniyaratanlarm Misiddan g ettigi bugn iin en kuvvetli
olarak ileri srlen ihtimallerdendir
ve birtakim deliller de bunu
destekler durumdadir.

yetinin

19. yzyilda bizim.Aydmlanma dnemimizdemek olan Tanzimat dneminde bu ige merak sarilmig ve 1847de Tophane Mgiri
Fethi Ahmet PapabugnkSt. IreneKilisesihi bir silah mzesi, asken muze gLbt certiplemigti.
1869 ydtnda devrin aydin sadrazamt, Mehmet Emin Ali Papa
tarafindan ilk Mze-iHamayun yani emperyal mze tegkil edildi.

Bundan ok nce btn

vilayetlerden

yazigmalar

dolayistyla eski
r

1LBERORTAYLI

167

eser gndertimeye baglandi.Mesela 1847 Arahk ayinda Kuds mutasarnft, Gazze'deki Askalan mevkiinde bulunan bir somaki
mer-

mer lahidin resmini izdirmig ve merkeze yollamig. izimilm llere uymuyor ama argivde de eskizi
var ve "Bunu merkeze nakledebilir miyiz" diye yaztyor sadarete. Herhalde orada muhafaza edildi, nakledilmedi; fakat bu gibi nkiller vardLr. Mesela Adana mal
mdr

Ahmet Ata Bey'in ayni yllLn ekim ayinda birtakim antik

koleksiyona coplattirdigt ve bunlart merkeze gnderdigi grlyor.
Devrin tetkikini yapan tarihilerimizden de aika grlyor ki,
toplanLp
merkezdeki bu mzeye yollanmaksayisiz bir biimde eser
tadir.

Nitekim 1872 ythnda bizim tiyatrocu sadrazamimiz ve valimiz

Vefik Papada bu mzeye Alman arkeolog Dethier'yi bilim-

Ahmet

sel mgavir olarak tayin etmigtir ve

vanteri de o zaman yapdmigttr.

bu koleksiyonlarin tek ilmi en-

1880'de ise bugnk iniliKgk, yani Arkeoloji Mzesi'nin

bahesindeki Fatih devrinden kalma kgkte ilk mze teykil ediliyor. St. Irene'deki silahlar bu carafa nakledillyor ve Suphi Papada
36 maddelik ilk Asar-i Atika Nizamnamesi'ni negrediyor.

Sununzerinde

israrla

durmamizgerekiyor. Bu dnemde ik-

maya baglayan devlet yilliklan, salnameler ve vilayetlerde

ikan
salnamelerde
eski
eserlerinden
blgeletin
o
uzun boylu bahsedilir.
Mesel dnemin Aydin vilayeti salnemelerinde, ki Aydm; Izmir,

Manisa, Denizli ve bugnkMugla blgelerini ieren bir vilayectir,

Bergama ve Efes iin nefis izahatlar yapihr. Hibir gey anlamadigi-

mtzt syledigimiz eserler iin izabat verilir. Bazi yarim bilgili arkeologlann eski nesiller hakkinda byle eksik
ve yanlig bilgi nakletmeleri aylprir. Nitekim bu salnamade hibir
gey anlamadigimizi ve
bu yzden Almanlar'a teslim ettigimizi syledigimiz Bergama Sunap da pek iyi tarif edilmektedir. Bergama
koymugrur,skp grrmeye abgmiglardtr.

Sunagi'na Almanlar gz
Izmirvalisi buna mani

I
I

I
I
I

168

OSMANLI'YIYENIDENKEFETMEK

olmugtur;

fakat sonradan devlerlerarasi iligkiler dolayisiylabu sunak

edilmig grnyor. Almanya'ntn Osmanli Devleti ile
kurdugu lyi lligkilerden bu gekilde istifade ettigi aakar, bizzat Iskender lahidi istenmig, ama yetkililer carafmdan nlenmigtir. Sunak problemi yzunden galiba o zamanki Mze-iHamayun Mudrmz Osman Hamdi Bey o kadar sintrlenmig ki hafif kalp spazmi
geirmigtir. Maalesef, Osmanh devlet ynetimi de Avusturya elisi Baron Prokesch von Osten'in taleplerine de msper cevap verteslim

migtir. Kirim Savap strasinda Avusturya'nta istanbul'dakielisine

bazi sikkelerin verildigini ben de tespit etmigtim. Avusturya'nta tarafstzligindan dolayi Baron Prokesch von Osten'e bir rugvet veriliyor.

nkbu dera

devletlerarast lyt fligkilerin bir bedeli olarak

istenmigtir.

IP.

Mesela Rusya veliahdinm anakkale'yi

gezerken hoguna giden bir kitabenin ona verildigi veya oradakilere pek hissettismeden
Nur-u Osmanlye Camii avlusundaki eski bir lahit kapaginin nce
bagkayere naklettirilip sonra Britanya Bykelisine verildigi gibt

buluncularimizhep var. Demek ki arkeoloji tarihi pek etddi

a lip 1mamig.
evrak

Bu nedenledir ki Osman Hamdi Bey 1880'lerde bugnk

Asar-i Acika Nizamnamestnin temelini regkil eden bu konularda
taviz vermeyi ve kaakiltt nleyen unl nizamnameyi ikarmigtir. Osman Hamdi Bey, 1881'de Sultan Abdlhamid Han carafindan M'ze-iHmayun yani EmperyalMze Mdr tayin edildikten sonra 1891'de Topkapi Sarayi'nin hemen altmda Gulhane Parki'nin stndeki M.zehane-i Hmayun (ImparatorlukMzesi)dediimiz bugnk muhtegem bina 1scanbulArkeoloji Mazesi yapilmigetr. Bunun mimari Istanbulu bir Italyanolan nl mimar Alexandre Vallaury'dir ve Osman Hamdi Bey'inSayda'dabulduu Aglayan Kadinl.arLahidi'nin modelini oraya tarbik etmistir. Vallaury
zaten lahitleri ok seven ve anlayan bir mimardi. 1stanbul'da
yapilan eski ltalyanSefareti de (gimdiMaka KizSanat Eristits'dr),
ILBERORTAYLI

169

-a

I
i

bir Rnesans lhiti biiminde yapilmigtLr,

miman

dera bu ekola

izlemigtir.

Osman Hamdi Bey bizzatbugnk Lbnan'da, Suriye'de kazilar yapan ve bu kazdardan bulduklanyla, negrettigt raporlarla
meghur olan bir ressamimiz ve arkeologumuzdur.
Osman Hamdi

Bey Viyana

Paris'te okumug, Vali Midhat Pagahin maiyetinde

Badat vilayetinde
abgmigor. Nasil Fenike dili-

ve

imparatorlugun

nin incelenmesini

ve yeniden renilmesini

nl

Fransizfilozofve

madd eserlerifilologuErnest Rean'a

borluysak,o medniyetin
ni tanimayi da, Sayda nekropoln yani Krallar Mezarligl'nt kazip
tanitan Osman Himdi Bey'e borluyuz.

Osman Hamdi Bey,.Aziz Bey gibi, Efes kazdannL yapan, bir

uzmanlar
ara Topkapi Sarayi Mdr olan Tahsin (z)Bey gibi
yetigtirmigtir. Aynca keridinden sonra da gene bildigimiz gibi Halil Ethem Beymzenin mdr olmugtur. Bd ok nl meskkt ilmi sahibi bizim tarihimizde nemli bir yer edinir ve dolayistyla19.
yuzyihn son eyreginde maarif inkdlumizin yaninda Trktye'de
Asar-i Acika kazdaTL yapihr. Bu kaplatin bir kismi bizimbugnk
sinirlanmizin digmda.yapudtve oralardan gelen eserleri de Arkeoloji Mzesi'nde grebilirsiniz Aruk. pasif olarak yagmalanan de-

gil, arkeoloji

ilm

yapdiyorsa,

saf na girdik. Eger hl kaakihk

geyler thrip ediliyorsa bu anlaytysizlik ve ce-

apan lkeler

hlgbazi
haletten degil imknsizliktandy

Imknsizhkda halen devam et-

mektedir.

sahip

Kuvvedi Biryur.tsevgiiinin, eski eser anlayigmin ve kltre

grldg takdirikma bilincinin yetlegmesinde sakmcalar

de kaakihk vs. kemdmazdar. Bunu bugnk halya'da da gru.yorsunuz. Bu n'rfcehalerle de ilgili degildir.
..

Burada lkin
ve jevletin yeterince igbirligi halinde rgutlenememesi sz konusudur, ki rgrlendigi takdirde kaakiligin nlenebilecei bazi meklerle sabittir. Unutmaym Asar-i Atika'dan
170

OSMANLPYI YENIDEN KESFETMEK

ok anlayan ve medeniyetine ok sahip Lkan Rusya da bile on sene evvel kriz aninda mzelerden birtakim eserlerin ahnip sarddagt
ve yurt

mast

lkarildigi malumdur.

dLgtna

Demek ki bu bilincin yagatil-

da yle ok kolay degildir.

Burada sylemek istedigimiz qudur: Turkiye mirasina sahip

ikmigttr, ikmaktadir;

ama maalesef organizasyon ve insanlarimizin bu konudaki igbirligi yeterli degildir.Sorunu kisa zamanda halletmemiz gerekmektedir.

ILBERORT

'"

'

171

I
I
I
I
I
I

i
I
I

I
I

I
I

I
I

I
I

L.

ENDERUN

Osmanli sarayinta 18. yuzyila kadar devlet idaresindeki en remel messesesi Enderun'dur ki Farsa anlamtyla."i kisim"demekBugn Topkapi Sarayi Mzesi'nde,Bbssaade'dengirince arz
odastnin sa ve solunu ve oradaki avluyu ieren kismaEnderun avlusudiyoruz.Buradakapidan girince hemen sagimizda kalan yer Entir.

derun'un ilk odalandir. Enderun adalan nedir? Bir.anlamdasmifor;

fakat bu okul sintflan anlaminda anlaylmasm.
Gerekten de Enderun, saraym iinde en merkezde yer alan
blmdr.Bbssaadedediimizblmden sonra sarayda padigahin
zel meknt baglar.Buradadevlet hayatt biter. Igteo kapidan girdiagalannin yetistirildigi, hizmet grdinizan Enderun, sivil Sray
g blmdr.Onun bir kapist da Harem'e ailtr. Enderun'a almanlarm, devgirme ocuklarm beden ve zekaca en sekinlerinden olduklan bilinen bir gerektir. Agagiyukart blug aglarmda, 14-15
yaglarmda, Edirne Sarayi ve Galata Sarayrgibi messeselerden seilen ocuklar buraya gelir. Bbssaade'den girince saga dndgnaz
vakit byk ve kak odalar yer altr. Buradaki genlerin Enderun
agalan olarak almdtit bellidir. Yalntz bu agalar henz acemi ve
ILBERORTAYLI

173

adaydir. Dolaman

aenir. Bunlar ancak belirlibir hizmet ve imtihan

dneminden sonra kafranh yani ktdemli ve ykselmeye aday memurlar olacaklardir. Bu agamayi geemezlerse kapikulu ocaklanna,
sipahi blklerine gnderilirler.
I

Enderun etin bir hayatin yagandigt yerdir. Saray okuludur;

ama bizim anladigimiz anlamda bir okul degildir. Buraya gelen ocuklara Trk kltrnn, Islmiyet'inderinlikleri hocalar taranndan gretilir. Bunlar bildigimizkimselerdir.Nitekim OsmanlL CRTihinin musiki dallarinda ykselen devlet adamlarinin
bu ocaginda
Ali Ufki BeydiyebildigimizAlbert Bobovius de vardir. Kendi bagihayatmm son safhasmi bilmlyoruz.
na yagamigttr. Nasd ldgn,
Ama Enderun ylilSil Zerine kaleme aldigt eser okunmalidlT.
Endesistemi
birtakim
verir.
bilgiler
run
azerinde
Kuk ve byk odalarda hem saray hizmetlerine bakan, hem
adab-i muapret grenen, hem de biraz ilim ve sanat grenenlerin
degerive liyakati anlagilmca, onlar bizzatpadigahm emri zerine st
dzeye geerler.
Agalar sabah ezantyla uyarur; eger gereklyorsa hamama gidilir,
sabah namazi mutlaka kilmtr ve daha sonra gnlk hayata baglantrdt. Yemeksofrasmda dikkatsizve usulsz bir davranista tekdir veya
ele kepe vurmak

gibi bir mukabele grnrd. Agalarm laubali hi-

taplarda

bulunmalari,edepsiz tavirlar gstermeleri, serkeglik etmeleri, sikt glyim kurallarmm diginaikmalart gidderle cezalandtrilirdi.
1
.I

Enderun mensuplarmm birbirlerlyletemaslaranda disipline ve

bir tavra ok dikkat edilirdi. Btun bu sert yaga-

lAubalilikten uzak

prensiplerine benzer ve Enyty adera 16. astrdaki Cizvit tarikatmin

inda
cehalet gstergesi, bazilubali rivayetlerin ok
derun hakk
yaygin olamayacagini gsterir.

Enderun'un ilk iki odasmdan sonra terfi edilen Sefedi Koguu,

17. yzytlda IV. Murat'm kogugtaki agalan sefere gtrmesinden
sonra octaya ikmigttr. IV. Sultan Murat bir harbin zor partlari iin174
1

OSMANLTYIYENIDENKESFETMEK

de, ona hizmet edecek genleri bu blmden almigetr. Onun ain

seferliler kogugudur.Bagtanberi bugnkhazine datresinde olan v
II. Mehmet tarafindan yapunlan blmler,Enderun'un "Kilerliler
ve "Hazinedar"koguglandir.Sol tarafta bulunan Kilerlikouuhei.
kilere, hem padigaha hizmet etmeye bakan blmdrve burada o!
yakin muteber saray mensuplari
rayL

vardir. Bugn burma

Tokom

Sa

Mze Mudarlg bulunmaktadir.

Enderun'dan ikan insanlar eger kaftanh sinitma ginmalerse,

tuggeneral
rrbesaray digmahizmete tayin edildiklerinde en apagi
siyle bu hizmetlere giderler. MeselaKilerlikogugundabyle bir durumdaki aga, Beylerbeyirtbesini almaya atkor. Hi gphesiz, saraym maregali yani vezaret rtbesindeki has odabaymm ynettigi
odaldar", Enderun agalarinin en sekin zumresini olugtururlar.
Hibir yerde grlmeyecek sembolleri vardir. Mesela, Enderun'da"has

ki Agalar Camii'nin (bugnyazma eserler ktuphanesi olarak kullanilmaktadtr) ini panolarl donanmig kisminda padigahla birlikte vakit namazlarmi kilarlar. Camini.n dz badanali diger kism
ise teki kogugagalan remaz kdar. Rtbenin kihk-kiyafet ve
belki ancak bue
bet diginda ibadet mahalline kadar yanstmaSL
'

gora ur.

Has odablar sekin konumlanndan dolayt initerle kapi. Do

lmlerde, "Emanat-i Mukaddese" dedigimiz peygamber ve halife

de muhafaza ederlerdi. Has odabagt saray maregali derecesindedir. Kendisinden sonra gelen silahtar aga saray bayyaveri
derecesindedir, trenlerdeki protokol gefidir ve bu rtbe byle
emanetlerini

gider.

Enderun bir messesedir. Buradakiegitimle imparatorlugun y.

netici sinifL yeEigEiTilT. Byk kismt icibarlyle Balkanlar'm,Kafka
lar'in cra kylerindendevgirilengenlerin, burada eitilip nasd
tun bir sinif meydana gerirdigini grrsnz. O kadarki hem fizik
ri, hem duruglanylaetraft etkileyen bu devletlilerin,kendilerinin
ILBERORTAYLI

T.

devlet imajint meydana getirdigini

sylemek hi mbalga saydgelen

her yabanct ve seyahatname yazan onlann
maz. istanbul'a
geidi
resmermekten ve onlari uzun uzadlya tasbir
katildigt resm
vir etmekten kendini alamamqttr.
Trenlerde ve saraym digmda

kui alayi, cuma selamhgt gibi merasimlerde Enderunlularm zaten

buraya gelmelerine neden olan fizikheybetleri digindaklik-kiyafetleri ve zellikle
denen refakacilerin sorgulan sadece etraftaki halkt degil,bagkente gelen ecnebileri bile arpmigtir. Seyahatnamelerde, Osmanh trenlerindeki
devletllarin bakir baski
gravrleri bulunmayanlari pek azdir. Tevekkeli degil, meghur nktedir; bu mutantan alayL seyreden fakir Bekta dervigi gge
bakpadigahin
"Hey
kullarma
Allah'im,
bir
mig:
bak, bir de gu fakir kulunun haline..." demistir.
"peyk"

Enderunlulann iinden

Bobovius yani Ali Utki Bey gibi

mstesna
Rekorlan itibariyle tarihe geen
sporcular tkmigtir. Pekl, edebiyat sahasinda, felsefede ismi
geenler akmigttr. Ama her geyden evvel Osmanli tarihinip en az
astmda etkili olan maregaller Enderun'dan ikmadir. Hi gphesiz hi Enderun'uramayan
devgirmeler de vardir ve ogunluu
Acemioglant olarak ayrdan ve Istanbul'ade civar kylerde,kyllerin yantada dini de, dili de grenenler vardir ki, onlann iinden
de byleleritkmigtir. Ama Enderunlunun tavri ve havasi bagkaidi.
Enderun, gerekten aristokrasinin irs olmasa da egitimle, liyaketle
okulu"
bagardabilecegini gsteren bir okuldur..
unvant buraya ok yakigmaktadir. Enderun zerindeki cetkikat
eenebiler tarafindan yapdmtytir. nk
hemen hemen tamamen
Osmanh Ynetimini esasindan kavramak istemiglerdir..
mzisyenler

akmigur.

"lmparatorluk

19. yzytlda ise Enderun ok kiyt kgebir okuldur.

tik

nkar-

bylebir sistemin yerini bildigimizmuasir okullar; Mlkiye,Hukuk, Harbiye gibileri almigttr ve 20. yzyd bagindada Enderun kahntilan Leiban ile fillen lagvedilmigtir.

J
',

OSMANLPYI YENLDENKESFETMEK

Bugn Topkapi Sarayt'ntn bu blmnde padigah elbiseleri

koguguve hazinenin drt odast vardir. Kilerlikogygumdriyectir.

Saatler blm Hazinedar kogogundadir. Portreler ve Mukaddes

Emanetler, Has odada yer almaktadir. Meydarun ortasmdaki Enderun Agalar Camii de yazma eserler blum olarak nn korusonunda da bir kapt, avludan Harem'e
maya devam ediyor. Blum
aibyor. Orasi da bir lekte kizlarin, bu yeni struf iin, ynetici si-

inensuplan
sadece panif iin egitildigi bir yerdir. nk
Harem
lekte kismedigahin egleri veya mstefrigesi olsun diye degil,bir
tini iyi kapilarda, daha bagka yerlevde bulsuni.e diye yetigttrilen ve
bir yerde devgirilen, saan ahnan kizlazar. Enderun'un zerinde
durmahyu. Burada Osmanh hazinesi, i hazine yer ahrdt ve o hazine her zaman YavuzSultan Selim Han'in mhr ile kapatthrdi.
nkgaliba ha2inenin en zengin zamani onun devrinde olmugortasinda zarif bir bina; III. Ahtnet'in, bu hattat
cur. Enderun'un
abr. Buve okumayi seven padigahm, adina yapilan ktphane yer
saklanmtyor. Onlar
gun ktphanede hemen hemen hibir yazma

Agalar Camii'ndedir.
Osmanli egitimi hepimizin dikkatini ekecegi zere rsiyyete

dayanan, bir sekin zmre yaratmaktan

ok

liyakat sahibi ve buna

sahip olabilecek kabiliyetteki genlerin seilip, yetistirildigi bir sistemi ifade eder. Bu baktmdan Enderun btn tarihte ok zgndr.

Tarihte kul sistemini kullanan tek devlet Osmanhlar degildir;

Memlklarda kullanmigtir.Orta Asya hanliklarinda da kul sistemi
oldugu gibi buna bengrlr. Ban'da da Roma mparatorlugu'nda
iinde en zgn tegkilatlanmt;
zer bir sistem grlr. Ama bunlarm
olani Enderun'dur.

Talebe nasil yetigtirilir? Daha nce Osmanh'da Devyirmebaglikh yazida szn etmigtik. Devgirmesisteminin veya beg senede bir Balkanlar ve bilhassa Kafkasya'dangetitilen devgirmeeminlerinin setigi grencileri; Galata Sarayi, Edirne Sarayi ve Sultanahmet'teki lbrahimPaga Sarayt'na almLrdi..Buokullarm iglevi 17.
lLBERORTAYLI

177

.1

yzyd sonuna kadar devam etti. Esasen ondan

sonra da devyirmesisterni bizimbildigimiz yapisodan ikti ve Enderun'a bagkalangeldi.

Acemioglan ktglalan kadar Enderun'dakt agalarin

gen
talebelerin
birbirierine taktiklan lkap da hayat boyu zerlerinde
kalmigttr."TabanlyaSSl",
"Boyauegri", "Semiz" gibi vcut kusurlan"Kalaylikoz","Yabnikapan" gibi karakter izgilerini gsni, "kz",
teren lakaplart tagiyan vezir ve vezir-i azamlan hatirlartz. Bu
anane
Galatasaray'da ve Mlkiye'de de devam etmigtir. kz,Boynuegri
gibi lkablar bu okuldan kalma isimler
degdir. Bazilaribu lkablarnegin
gibi,
Kemankey
ri,
ketidi mesleklerine gre abr. Okullu de.yani

gil, sporcu

oldugunu gsterir. Sokullu'ya verilen

lakabi Enderun'dan kalmadtr.

"tavil"

yani uzun

.I

Talebelerin bazdari ahndiklari Edirne Saraya Galata Sarayt

ve
gibi okullardaki hizmet
ve grenim kabillyeclerinegre 15--16 yag-

larinda Topkapi Sarayi'na geririlirler. Bu saraydaki egitim yanmda

hizmetle ykselenler bir st odaya alintr. Grnm byle devam
ederdi. Hi gphesiz ki Enderun'a getikten
sonra btn hayatt bu
avluda geen ve sarayda kalanlar oldugu gibi,
Has Odabay, Hazinedarbagi,uhadaraga, Silahtar Aga gibi grevlerle Beylerbeyiolanlar hatta vezaret rtbesine ulaganlar vardir.
I

Enderun'un bugn modern dnyadaki karythgicaanmayahm.

BizdekiMlkiye Mektebi ile mukayese etmek hem dogrudur hera
yanhgur. Bilinmelidirki bu klasik anlamdaki feodal
bir okul.degildir. Bireyleriok siki bir semeye, gzleme, izlemeye tabidir. O hizmet iinde ykselirler. Yani igin esasi hizmet etmesini bilen bu zmre belirli bir etiketi, beltli bir anlayisi ve zihniyeti zarafetle de gtrebilmigtir.
Yine o yuzdendir ki burada ayri bir iklim
ve zmre tegekkl etmigtir. Bu yzden doguu itibari ile muhtelif mintikalardan, Slav illerinden, Yunanca konuqulan, Arnavuca konugulan
yerlerden gelen insanlarin bir
sarayin dili, slubu, rituel ve icraatt
ecrafinda birlegtikleriyer Enderun'dur.

178
I

OSMANLl'YJYENIDENKESFETMEK

Saraydan ikan insanin dilinde, kkenlere zg bir telffuzu

vardir. Bu ok yakm zamana kadar grlebilirdi. Hatta o kadar ki
Topkapi Sarayt'nin mze olarak kuruldugu ilk 25-30 yllda bile buralardan kalma memurlar vardir. Enderun'dan ikan insanin eski dili lie imani ve kabilesi ile alakast zaman iinde kesilir. O yeni bir
kltr evresine ait olur. Bu haremdekiler iin de sz konusudur ve
onlatin ait oldugu hatta bazt halde o yeni kultr evrest ierisinde
sadakat gsterdigi bir tek unsur vardir: Bellekleri.Onun digna ika-

tuglu

imparatorlugunuzak

vilayederinde aa'nta
Budin Beylerbeyi
hpr. Tipkt Sokullu'nun yegeni Mustafa a
olmast gibi... Gnn birinde de bir atlas torba imde avugbagt ile

maziar.

vezir olur,

gelen idam fermarunt boyun egerek kabul eder. nkdevletten

bagkaEnderun'un gvenecegi yer yoktur. Bu nedenledir ki Osmanli Enderun takimmm iinden ikanlar hem maharetleri, hem orada

birbirleri ile rekabetleri ve bazihalde de kendilerinihaklt gren metodlan ile diger yeler tarafindan
sevilmezler. Acemi oglanlar onlara saray faresiderler. Hatta medreselerden yetigen ulema ve yine o
gekilde kaleme giren kalemiyyememurlar sinift da Enderunlu hasimlarina bylebakar.
Unutmamak gerekir ki imparatorluk kendini ynetecek sadik
komutanlan bu ocakta yetistirmigtir. Igtebu ok nemli bir vasifttr.
Buradan ikan insanlar; vezir olmugtur, Yenieri ocagL agabil yapmigtir, devlet kademelerinehatta birok memuriyete dahi agirligiru

koymustur;ama her zaman iin padigahm kullan, padigahin hizmet

sinifL
Olduklannt
unutmaruglardtr. Devlet fikrini,devletin btunlugnok iyikavramiglardir. Bu nedenledir ki 16..astrda Kanun devrinde imparatorlugumuza.gelen

A.vusturya-Alman

mparatoruBy-

kelist Ogier Ghiselin von Busbeck,bu durumubiraz idealist bir slub ve birazda kiskanhklagyle anlatmaktadir: "Trk devletini,Osmanlt-T.rkleri'nin devletini, imparatorlugunu liyakat sahibi, zengin, guzel insantar, ahgarak, ykselerek, gayrede elde ectiklerirutbelerle ynecirler. Bizdeki gibi irst bir aristokrasi yoktur. Bu yuzden ka-

ILBERORTAYLI

179

biliyetsizinsanlarm elinden degil,kabiliyetlilerinelinden yaydan ve

fetheden bir imparatorluk sz konusudur."

ykselen, istikbali
I

Gerekdevgirmesisteminin gerek Enderun'un 18. ve 19. yzydda yavag yavag ortadan kalkmasmdasistem ayrudtr. Tanzimat devri
boyunca halkin kabiliyetli genlerinin girdigi Bab-i li kalemlerinin
odast byk insanlar yetigrirmigtir. Sadrazam
tercme
Mehmet
Emin Al.i Papa gibi, Midhat Papa gibi...

Enderun, Osmanh'da devlet adami yetigtirme geleneinin zBu yaraticihk, 19.'yzydda Galatasaraygibi, Mlkiye gibi idareci mekteplerinin yananda Tibbiye Mektebi,
Baytar Mektebi, Mhendis Mektebi gibi yaah burslu kurumlarm
yaratumasmi da kolaylagtiranbir ananedir. Osmanh imparatorluu,
Enderun ve Harem'de kan asaletine degil liyakate sahip ve ykselme yetenegi olan insanlardan olugan bir ynetici ve sarayldar zmrest yaratmigttr ve bu topraklarda Osmanh hanedarundan bagkahanedanlarm ykselmesine msaade etmemigtir. Bu
en nemli mese-.
lelerden biridir. lyte Enderun mektebinin daha ok deerlendirilmesi gereken yn budur.
gnlgn temsil ederdi.

I
I

I
II
i

I
I

I
I

I
I

|
|

|
|

|
I
I

180

OSMANI.17IYENIDENKEQFETMEK

SON ROMA MPARATORLUU

tatthin son Roma lmparatorlugu'dur.

Osmanh Imparatorlugu,
Bu tabir bizim literatrmzde,bizimsiyasi hayanmizdaok mnakagayaratmyttr. ankok aik bir gekilde Roma mevhumu nedir,
bilinmemektedir.Bu ok ilgin bir geydir; nk Roma, agdag medeniyetin,hukuk ve idari yapimizin temelini tegkil eder. Roma sistemine ragmen dnyadakiuluslann ogu bunu anlamazlar. Bau Avruverilmig bir dnemdir. Ama mesela
pa iin Roma anlagdmig, hakki
adag Yunanklar, yanlig bir tarihyazicLGI ve tarih egittml dolayistyla Roma'ytbir inhitar, bir vahget, bir sefahat ve rezalet dnemi olarak grr, yle retirl.er. Bu tip yorumlan benimserler.Bu grgn
de BatL'da bir kaynaL Vardir; fakat Yunanhlar Roma'yi bir gekilde
kendi medeniyetlerinin dejenerasyonuolarak grrler.

Maalesef agday Trkiye'de de hi yeri ve. lzumuyokken Rohakkmdakidgncelerbundan ileri gitmez. Hatta
ma 1mparatorlugu
ok anlamsiz bir tartigma da yet almaktadir. Bu da imparatorluk deemperyayiminin bir tabu biiminde kullandmasidtr.Imparatorluk,
emperyalizmle
imlizmgibi bir kavramlabadagttrdmaktadtr.Oysaki
vardir
alkasi
aglannda
ok
iki
kavramin, hele Roma
az
parator gibi
1LBER ORTAYU

181

-.

Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'uKugalmasi.

ve o zamanlarda, emperyalizm ktu anlamda kullanilan bir terim olmaktan da ok uzakttr. O kadarkl baziyanke sosyoloji egitimi dolayisiyla imparatorluk

modeli olarak

III. Napolyon Fransa'st,yani 19.

kolonyalistFransa, anlattlmakta ve Osmanh Devleti byle bir gnah ve bylebir rezaletle(!) alakasi olmayan bir devlet geklinde tanttumaktadtr.
Devlet kavraminm tarihini ok lyi veremeyen
kipiler,devlet ve imparatorluk ayrlml yapmaya gitmektedirler.
yzyildaki

Btn bunlar bizeok aik bl.rgeyi gstermektedir: Bizim tarih

ve styaset d;ncemtzdeimparatorluk, Roma zihniyeti ve Roma yapist lyi anlagdmamaktadar. Oysaki ecdadimiz iin bu byle degildir.
Roma demek, cihangmul bir imparatorluk demekti. Bu bir misyondu ve bu siyas ykmllkten ekinenler veya tapyamayanlar yerini yeni gelene birakirlards.
Nitekimbizimecdadimiz iin Romave Romahkimiyeti,Diyari Rum'a, Iklim-iRum'a sahip olmakti
ve bu misyon artik, Yunanca
BatL
konugan,Orca Anadolu'daki,
Anadolu'daki, Kk Asya'daki
I
.

182

OSMANLI'YIYENIDEN

KESFETMEK

I..
I

..9

toplumun

ist degildi.O misyonu artik yuklenecek olan Seluklu'ydu,

Osmanh'ydl. Smanhlar
Ve hi enbu misyonu stlerine almiglardL

digeetmeden de Roma'run bagkentini,yeni Roma'yi,yant istanbul'u

ahnak laumdi ve alarak o bedeft gereklestirdiler.
I-

Trkler'in hkrndari hem Trk Hakant'dir hem Mslmanlar'in halifesidir ve Kayzer-iRum'dur yant RomaKayzeri'dir.Sunuda
ekleyellm: Halife tabiti yle YavuzSultan Selim'le Hicaz'daki ve Kahire'deki emanerlerin devriyle gelmig bir gey deildir. O, bizde 18.
yzyda air bir efsanedir. Yaratumig

bir efsanedir. Yavuz Sultan Selim

Han'dan evvel de padigahlarimizin halife unvanmt kullandigina,bu
unvanin zikredildigine dair kayttlar vardir. En azindan vakanvisler
bunu byle yazmaktadtrlar. Kaldtki ne Yavuz Sultan Selim ne Kanun, halife unvantni mesela IL Abdlhamid Han kadar,Sultan Abdlazizkadar kullanmarmgiardtr.
gerekiyor: Bu taribin son Roma imparatorlugu bir remel aktre yani MslmanTrk'e dayanmaktadlr.Bunda
hl guphe yoktur. Nitekim ordunun dili Trke'dir ve ordu Trk messesesidir. Devgirme ocuklar alminiteir, fakat o ocuklar Trke

Sunuifade

ermek

konuguyotlar,Osmanhlagtyorlarve o

unsurlardan

meydana

gelen

Kapikulu Ocaklart, merkez ordunun ekirdegidir. Asil saytca kalabalik eyaletier ordusu iin bu durum sz konusu degildir.
Tarihi boyuncabu Trk devletinin ana unsuru askerlik olmugtur ve orada Turke korunmustur, Trke devamb kullandmigetr.

Bununhlbir devirde istisnasi yoktur.

ilginbir biimde bu imparatorlukta

kanuarya dili de Trk-

e'dir.

YaniTrke hktm olarak kullandmasabile her devitde kullandmigtir,zannetmeyiniz ki berhangi birTrk devletinde bir rarthte bir Trke mracaat veya arzuhal reddedilecek, anlamaytz denilecek; byle bir gey szkonusu degildir. Tabt ki Iran'dahkmeden
Byk Seluklu Devleti'nin, kandaryada Farsa'yi kullanmasi kadar kaintimazbir olay yoktur. Ama o lkede, o devlette Trkehin.

ILBERORTAYLI

183
L

I
I
I
I

brokraside,yrrlkte olmadigma, kullanilmadLgma

dair bir delil
var midir? Haytr yoktur. Kaldtki ordudaki komuta dili bu devlerlerde Turke olmugtur.

nemiezerinde durmamizgereken

bir mesele daha

var.

Tarth

boyu devlecte Trkler'in

bagka unsurlar bir arada olmugtur
unsurlar
arada
olduka
bir
da onlann khrnden, tariblerinve bu
den esintiler her zaman kltrelhayacimizda,kultureldokumuzdavar
olacaktir. Harra ok enteresan, folklorda,sosyolojide bir Almanca
tabir kullaruhr:"Volksfrmmigkeit", "Halk imam"demektir: llginbir
ektlde bazen Hiriselyan, Yahudi,Mslumangeleneklertnta birbirine
karigtigint,birtaktm Hiristiyanlar'in birtakim Mslman evllyalann
mezannt ziyaret ettigini, birtaktm Mslmanlar'inda adet oldugu
yanLnda

zere

1stanbul'damesela Meryem Ana Yortusu'nda Hirisciyanlar

ile

birlikte bulundugunu, birtakimYahudiadeelerinin rahatlikla Mslmanlar carafmdan alindigmt grrz. Demek ki bu sz konusu oldu-

gu gibi devlet bayattmizdada birtaktm

messeseler, unsurlar

igkenlik sz konusudur.

iin ge-

>I:**

Osmanli Tarihi, aika syleyelim biz Trkler'in tarihidir,

Trk devletinin tarihidir; ama ayni zamanda etraftmtzdaki ytrmi ksur devlette yagayan onu agkin milletin, ok dinli, ok dilli kavimlerin ortak

bir tarihidir.

Bunu byle kabul etmemiz gereklyor. O takdirde ne Balkanlar'da, ne Orta Sark'ta,ne de Kafkasya ve Gney Rusya'daOsmanli
tarthsiz
ve Trkesizbir tarih egitimi yapmanm, tarib quuru elde etmenin imkni yoktur. Yani Turke bilmedikleri, Turk kaynaklarma
inmedikleri takdirde hibir gekilde kendi mill tariblerini yazamazlar.
Bunu bir gekliyle Macarlar ve Israilliler(kl onlar bu blgeyeen ge
gelen unsurdur) anlamylardir. brOsmanh millerlerinin bo konuda maalesef yeterince uyanik oldugunu sylememiz mmkn degildir. Bu keyfiyetonlar iin bylede bizimiin farkh mi? Yani sadece
184

OSMANLYYIYENIDENKESFETMEK

.- ...........

. ......

Topkapt Saraya arz odasmda Avrupah bir bakanla grgme. De l'Espinasse.

Trke-Osmanhcakaynaklarabakarakbu mutantan imparatorlugun

tarihini, yagammt, lindeki halklann ideolojisini, dnya grgn
kavramakmmkn mdr? Haytr.
Acaba Arapa, Farsa'yt bir para bHmeden,Osmanhca'yt ok
lyi bilmeden Osmanh carihisi olmak mmkn degildirde
doru
bir sz bu- Yunanca bilmeden, Bizans't tanimadan, Slavlar'm Bal-ki

kanlar'daki orta zamanlardaki devlet ve yagam kltrn bilmeden

teiellerini
bu devletin
ve karakterini anlamak mmkn mdr? HaArap kltrn tanimaytt. Acaba orta zamanlardaki Orta Sark'taki
dan bu devleti anlamak mmkn mdr? Yine hayLTI
Geri, "Osmanli Devleti 16. yzydda Araplagmigttr" diyor birta-

klm nSanlar.

olsa" metoduyla bu sz sylyorlar. HaEzbereve

kikaten yle midir? BylebirAraplama var midir? ylebir olaganst Araplagmaytsaglayacak unsurlar meydana ikmig midir? Nedir onlar?Nasd oluyor da Fatimlerve MemlklardevriArap dnyastni, o
Sam'mL,
zamanLn
Suriye'sini,Bagdat'inL,
Filistin'ini incelemeyen bir
ILBERORTAYLI

"olsa

185

Trk tarihi

ve sosyal

bilimdguncesi,byle bir iddiayi ocuka ortaya atabillyor? Btn bunlar ok ciddi sorunlardtr ve bilim adamlanrun, yksek ilim messeselerimizin aragtirma gzerghmin ok dogru oldugunu sylemeyecegimiz gibi, bu gibi bilgilerizet halde genlere sunmayan bir tarihyaziminm da mill tarihin anlagilmasma yardim ettigini syl.emekok gtr.

BugnOsmanblar'in fethettigi Arap dnyasmdane olup bittiitni, Fransa'dave haEtaRusya'dakicarih talebesi, niversitedeki tarih calebesi okuyup biliyor;ama bizbilmiyoruz.Bu dogrultudakuk
bir paragraf bile yazilmamigttr. Osmanh'dan nceki Balkanlar nedir,
kitaplarda bir paragraf yoktur ve oralarda nasil bir hayat degigikligi
olmustur, rnek yokrur. lvo Andri'in DrinaKprs'n,Nobel alan
bu romani, okudugumuz zaman bepimizgagmigtLk, heyecana gelmigtik. Dgunn
en hafif bir bilgi verilmiyor ve aslmda pek de hoglansayamayacaglmLz,
olduka nemli bir Hirvat milliyecisi Ivo
mig
yazdigt
Andri'in
Drina Kprs etrafmda geligen tarihi roman bizi
heyecana dgryor.nk
hibir gekilde o dnyadan haberimizolmamig.
I

okilgin bir olaydir: Osmanli Tarihi'nin byksentezini,

ne

18. asrin ne de 19. asrin Trk limleri yapmigttr. Bunu bir Avusturyah bilgin olan JosephHammer von Pwgstall yapti ve onun yantn-

da biridaha vardL, onu birokkigibilmez;bukill tarihi johann Wilhelm Zinkeisen'dir.Hepimizinbildigtgibi, Joseph

HammerAvusturyah'dir, Zinkelsen de Alman'dir.
Hammer ve Zinkeisen, Trke argiv (hattaZinkeisen Trke
bilmez) kaynaklartokumadan, tamamlyla
cihangmul bir imparatorI

lugun Venedik, Avusturya, Almanya, Fransa argivlerindeki kayttlantakip ederek olduka

hacimli Osmanh Tarihi sentezi meydana geni
tirmiglerdir. Kime sorsak bunlarin getigini, eskiditni sylyor. Eski
pabularm

yerine yenisini koymadigamiz surece karda kigta eskileri

glylyoruz. Bu ok aik bir gerektir. DolayistylaHammer'siz gu anda
i

1
I

1
1

186

OSMANU'YI YEN1DEN KESFETMEK

hi kimsenin bir gey takip ettigini sylemek ok zordur. Bunun uzerinde durmamizgerekiyor. Kaldiki byle cibangmul bir imparatorlugun ilmt sentezinin halka nakledilmesi gerekir. Halka mal olacak
bir popler edeblyat, tarih edeblyati lazimdir.Bununda ok yakm zamanlara kadar meveut olmadrimi sylemek lazim.unuunutmayaile Okulim ki, bizimkugak,bu tip bir carihi "Hayat Tarih MecmuaSL"
okuyordu.
yordu, Yilmaz ztena'nm
Ondan evvel genig
kitalanyla
rencilerinin
okuyup
kitlelerin, lise-niversite
merakla izleyebilecekleri bir degigikyorum bile sz konusudegildi.
OsmanlL

Tarihi kaynaklan bir muammadtr. Bu imparatorlugun

1300'lerdeyani 14. asrin baglannda(Halil InalcikHoca bu tarihi birka sene daha ileri gtrmektedir) ortaya iktigL malumdur. Ne var
ki aga L yukafL 150 sene boyu,yani 1450'lere yaklagan dnemekadar,
biz bu imparatorlugun hikyesini agday
Terkler'den dinlemiyoruz.
Yani gik
Pagazade,Oru Bey,Mehmed Negrigibi ilk devir kroniklerinin hepsi 15. astm ortalarindan sonlarina dogru ortaya ikmLjr.
Tabi yazdiklart tarihte, malmat bakimindan eskiyi duyduklankadar naklediyorlar. Hangi yazth kaynaklartkullanlyorlar ve daha da ilginci bun1ar nasil bir dnya grgyle tarihi olaylari anlattyorlar,

tam

manastyla

bilemiyoruz.MesalAgLkpagazade'nin
sz ettigi kaynakkielimize
nsha
yok.
gi Yahit Fakib'den
Yani,-1350'deyazigeen bir
lan bir tarih kitabt, herhalde bizebagkabir bakiglaolaylart nakledecekti. Hlbuki bu tarihilerimiz, yani bizim bugun ihtiramla ismini
andiklarimiz, bir imparatorluk atmosferinin tarihileridir.

okgtel

Almanca bir

tabir var

bu

vakanvisler

iin; Reichs-

tarthisi",
tarihileri"...
historiker yani
Fatih'in Bosna'ytaldt L, Arnavueluk'u aldigt, 1stanbul'u
fethettigi ve bir
dnya gc olarak ikan bykdevletin bagnda, o buykOsmanli
Devleti'ni ynettigi agda bu vakanvisler Devlet-i Aliyye'nin kurulugunuyaziyorlar. O kurulugu bambagkabir havayla,yani oldugundan
"devlet

1LBERORTAYLI

"imparatorluk

187

.L

.-

ve Ortodoks patriginin bulqmalan. Smeeton.

Seyhlislam

bagkabir havayla vermemeleri mmkun m? Menktbe gerekle karttarth

olmayan geyler ortaya ikabilir. agdag
maalesef daha gvenilir bir dal degildirve yle zannedlyorum ki numzdekt zamanlarda muaSLr devletlerin Memluklar'in, Venedik'in,
Floransa'nto yani Toskana devletinin, Cenova'ntn argivleri lyice ka-

gabilir.

okolasthkla

bizimyeni bilgilerelde etmemiz de olduka glegecektir. Filolojik bakimdanbir etinceviz daha var; 15-16. asir Moskova argivleri. Zenginfakatkullanilmadt.

ngunlmadLka,

Kurulugdevrimizdeki bu historiyografikzorluklar, bagkaalanlarda da ortaya okmaktadtr. Hangi tahrir defterinebaksanlZ RTRZi V VCTgi kayttlannin 15. astrdan apagtya gideni yoktur.

Ilk yayinlanan

tahrir

defterlerive resmi kanuaryaninkayidan olan ahkm dekerleri'dirki

bunlann bir dizisiniartik Bagbakanhk devlet argivimiz baanylaorEaya ikarmaktadir. Ayricabu defterleriEdebiyatFakltesi'ndenMehFeridunM. Emecenve llhanSahingibi dostlanmizele almet pgirli,
maktadir ve kaynaklann daha eskiye gitmedigini size zaten yazarak
188

OSMANLYYlYENIDENKESFETMEK

bildirmektedirler.Dolayistylabiz ortada varhtyla objektif olarak bulunan bykbir blgenin,cihangmul bir imparatorlugun karanhk tarihini kegfermekve anlamak zorundayiz. Oysahem yazarlar, okumu
yazmig kimselerolarak; hem de halk olarak bunu ters anlamakta, ters
yorumlamakta ve buna ters inanmakta birebiriz.Gelecek zamaniarda
Ingaallahbunu telafi edecegiz.

I
I

ILBERORTAYLI

189
L

TIMA

timas

yayinlari

UD

Osmanh1rpratodugn'nunsonyuzylhn
Teginisanive resi,

hikyesi.SultanMahmud-i Adli'den baglayamksaltanaan

veanimdanhilafetinilgpsmakadaruzananha

inbirhikye.

Suhan Abdulaziz Han'm phadeti, Sultan Begnci Murat?m

cinneti, 93 Harbi, isynnlar, iro alanan agir antlagnalar... Ve

hepsininardmdanhadm,
er* gen,ihtiyar,
SuhanOsmank
kannu tapyan btn yhzade ve suhanlann lke digna

I
i

riyaAard,IfelKilabevi,
lemzi,Dog,NTva tiimseskin
kilupplarde

..

I
P

I.

I...

1. J

Li-

-.6

JP

"i

L--.

-rs!

Pa:.

1..

"1"LL

4RLMALIMIEEl-ti

ELL=)

! I

.L"

M.-..

13

Li lldEddilliiJriki

wr

..

..-AA

MA.I.

Mi

.-.

.1

.9