Bilim Ve Teknik

Bilim
ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 48 Say 564
Kasm 2014
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Penisilinin bulunmas modern tptaki dnm noktalarndan biridir. Antibiyotik ncesi dnemde yaralanma sonras enfeksiyonlar, yaralanmalardan
ok daha fazla can alyordu. Bu en basit ameliyatlar iin bile bir endie kaynayd. Antibiyotiklerin yaygn kullanlmas sonucunda ise
bakteriler bu ilalara kar diren mekanizmalar gelitirmeye balad. Bu yzden srekli olarak yeni antibiyotiklerin gelitirilmesi gerekli oldu.
Grnen o ki, bilinsiz antibiyotik kullanmnn da katksyla bu yar kaybedeceiz. Dnya Salk rgt bu konunun endie edici
boyutlara vardn aklad. lkeler bu konuda ulusal eylem planlar hazrlamaya hatta planlarn uygulamaya balad.
zlem Ak kinci hem bu konuya dikkat ekmek iin hem de bilim insanlarnn nerdii zmleri bizlerle paylamak iin bir dosya
ve bu ayn Antibiyotikler posterini hazrlad.
Okuyucularmz hatrlayacaklardr bu yl Ocak saymz balarlarna ayrm ve Trkiyedeki balarlarnn geleceini Prof. rfan Kandemire sormutuk.
Prof. Kandemirin dile getirdii sonular dnyann en saygn dergilerinden Nature Geneticsin Ekim 2014 saysna kapak konusu olarak girdi.
Blent Gzceliolu Prof. Kandemirle hem balarlarn hem de bu baarsn konutu.
Akll telefon, akll saat derken teknoloji yava yava giysilerimizin bir paras haline geliyor. zlem Kl Ekici giyilebilir teknoloji dnyasn sizler iin yazd.
Etik ve ahlak anlaymzn kiiliimizin bir paras olduunu dnrz. Bu ay aramza katlan Pnar Dndar akllarmza bir Acaba? dryor.
Anlalan kararmz anadilimizden baka bir dilde vermek kararmz etkiliyor.
Nobel dlleri akland. lay elik Nobel Vakfnn aklamalarndan Nobel Fizik dlnn hikyesini sayfalarmza tayor. Dnyamzdaki suyun
kayna pek ok tartmaya konu oldu. Tuba Sargl Dnyadaki Su Gneten Yal yazsnda bu konudaki son bulgular tartyor. Kuantum mekaniine
ait sonularn gndelik hayatmzdan uzak olduu dnlr. Genel ve uzaktan bir bakla bu dnce doru gibi grnse de, bu etkiler aslnda
hep hayatmzda. Kuantum mekaniine ait dolanklk ilkesi kullanlarak ina edilen kamera, laboratuvarda da olsa bu ilkeyi gndelik hayatmza tamas
sebebiyle ok ilgin ve nemli. Mahir Ertekin Ocakn yazsna konu ettii kamerada grntlenecek cisme ulaan fotonlar
kameraya ulaan fotonlardan farkl.
Deneme yaynna balayan yeni web sayfamza http://www.bilimteknik.tubitak.gov.tr adresinden ve TBTAK Popler Bilim Dergileri
mobil uygulamalarna IOS ve Android uygulama maazalarndan ulaabilirsiniz. Gr ve nerilerinizi bekliyoruz.
Sayglarmzla,
Murat Yldrm
Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Ycel Altunbaak
Yaz ve Aratrma
Dr. Zeynep Bilgici
Genel Yayn Ynetmeni

Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu

Prof. Dr. Erol Arcaklolu
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Dr. Ahmet Uluda
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)
lay elik
Pnar Dndar elik
(pinar.dundar@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Ak kinci
Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr
Mali Ynetmen
Kemal Tan
Sayfa Dzeni
Sadi Atlgan
dari Hizmetler
Yeim Doru
(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(kemal.tan@tubitak.gov.tr)
(yesim.dogru@tubitak.gov.tr)
Web
Burak Fevzi Sabah
(burak.sabah@tubitak.gov.tr)
(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Dr. Mahir E. Ocak
(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
brahim zay Semerci
Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Akay Caddesi No:6 06420
Bakanlklar - Ankara
Abone likileri
(312) 222 83 99
Faks: (312) 221 18 60
abone@tubitak.gov.tr
Redaksiyon
Sevil Kvan
Tel
(312) 298 95 61
(312) 468 53 00
nternet
www.bilimteknik.tubitak.gov.tr
Mehmet Koak
Faks
(312) 427 66 77
Dr. Tuba Sargl
(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
(mehmet.kocak@tubitak.gov.tr)
Fiyat 5 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro
Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr
e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr
Bask: PROMAT
Basm Yayn San. ve Tic. A..
http://www.promat.com.tr/
Tel (212) 622 63 63
ISSN 977-1300-3380
Bask Tarihi: 28.10.2014
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
28
22 Arlarmz Yok Olmuyor Nature Geneticste / Blent Gzceliolu
Getiimiz Ocak aynda Ankara niversitesinden rfan Kandemirle

yaptmz syleide ele aldmz aratrma, Nature Genetics
dergisinin Ekim 2014 saysna kapak konusu olarak girdi.
24 Antibiyotik Direnci Nasl Geliiyor? / zlem Ak kinci

26 Bakterilere Kar Yeni Silahmz / Ayegl Ate
28 Antibiyotiklerin Pabucu Dama Atlyor / zlem Ak kinci
34
Antibiyotik tedavisinin hastalk yapan bakterilerle savamak iin

tek yol olmadn dnen bilim insanlar alternatifler
bulmak iin aratrmalarn srdryor.
33 Hzlanarak Geen 60 yl / Cenk Trkolu

34 Giyilebilir Teknoloji Dnyas / zlem Kl Ekici
Kendi enerjisini kendi salayan, vcudumuzun saln kontrol eden,

sesli komutlarla istenileni yapan, her ortamda i, iletiim ve
alveri yapmay salayan giyilebilir teknolojiler hayatmza farkl
bir boyut kazandracak.
38 Dnyadaki Su Gneten Yal / Tuba Sargl
Gne Sistemindeki suyun nemli bir ksm 4,6 milyar yl nce

iinde Gnein olutuu toz ve gaz bulutundan miras kalm olabilir.
68
54 Kanserle Mcadelede Kullanlabilecek Gzenekli Nano Kafesler / .
Zeynep Bilgici
Dr. Esener ve ekibi anti tmr etki gsterebilen enzimlerin

vcudun baklk sisteminden etkilenmeden ilevlerini devam
ettirebilecei, nanoteknoloji kkenli yeni bir yntem gelitirdi.
56 Dnyann Yeni I Mavi LEDler / lay elik
Bu yln Nobel Fizik dl, aydnlatma teknolojisinde bir

devrim yaratan LED lambalarn retimini mmkn hale getiren
mavi LEDin mucidi bilim insanna verilecek.
62 Fuse-it Membran Fzyonuna Yeni Nesil Yardmc /
zlem Kl Ekici
64 Baka Dilde Siz, Siz olmayabilirsiniz / Pnar Dndar
nsanlarn pek ou etik deerlerin, kiiliin deimez bir paras

olduunu dnr. Peki ya kullandnz dil etik yarglarnz
etkiliyorsa? Farkl dillerde farkl kararlar veriyor olabilir misiniz?
68 Boeing 737 / Brtein Ege

72 Bakmadan Gren Kamera / Mahir E. Ocak
Yeni bir grntleme yntemi insan gznn alglayamad

cisimlerin renkli olarak grntlenmesini salyor.
stelik grnty elde etmek iin kullanlan fotonlar,
grntlenen cisimle dorudan etkilemeden.
76 Ruslar Aya Yerleiyor / zlem Kl Ekici

78 Asla Pes Etmeyen Bir Mucidin yks / Zeynep Bilgici
Charles Goodyear btn ilgisini bir zamanlar mucize malzeme

olarak grlen doal kauua yneltmiti. 1834 ylnda kauuk can
simitleriyle ilgili gelitirdii yeni fikirlerle ABDnin ilk kauuk
reten firmas Roxbury Doal Kauuk irketine bavurdu.
Ancak ald cevap pek de i ac deildi.
82 kinci Kez Bbrek Ta Sorunu Yaar mym? / brahim zay Semerci

Dayanlmaz sanclardan sonra bbrek tandan bir ekilde
kurtulanlar ayn eyi bir daha yaayacaklarndan endie eder.
Bilim insanlar daha nce arl bir bbrek ta sorunu yaayanlarn
tekrar bu sorunu yaayp yaamayacan tahmin edebilen
bir nomogram gelitirdi.
84 Topolojik Yaltkanlar / Mahir E. Ocak
Yzeyi iletken, gvdesi yaltkan malzemeler olan topolojik

yaltkanlarn gelecekte spintronik ve kuantum hesaplamalar gibi
pek ok teknolojide faydal olaca dnlyor.
4
Haberler
14
Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran
18
Tekno Yaam /Elif Zehra Arslan - Hseyin Lutin
42
Ayrntlar /zlem Ak kinci
44
Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak
50
Trkiye Doas /Blent Gzceliolu
88
Gkyz /Alp Akolu
90
Nasl alr? /Erhan Balk
92
ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu
94
Zek Oyunlar /Emrehan Halc
Ek
POSTER Antibiyotikler /
eviri: zlem Ak kinci
96
Yayn Dnyas /lay elik
Haberler
lm Vadisinin Gezgin Talar

lk Kez Hareket Ederken
Grntlendi
Tuba Sargl
Mikroelektronik - Ortak
Sanal Mkemmeliyet
Laboratuvar
zlem Kl Ekici
Sabanc niversitesi ile Almanyann

en nemli bilim merkezlerinden
IHP-Microelectronics More-thanMoore yaklam zerine kurulu
Mikroelektronik-Ortak Sanal
Mkemmeliyet Laboratuvarn
hayata geiriyor.
BDnin Kaliforniya eyaletinin

gneyinde yer alan lm Vadisi
Milli Parkndaki hareket eden talarn
brakt izler 1940l yllardan beri
bilim insanlarnca zlmesi beklenen
bir gizemdi. Talarn hareketinde
gl rzgrlarn ya da yalar
sonucu biriken sularn etkili olduu
dnlyordu. Ancak talar hareket
ederken gzlemlenememiti.
lm Vadisi Kuzey Amerikann en
kuru, en scak ve en derin blgesi.
lm Vadisindeki Racetrack Glnn
kurumu yzeyinde, srklenme
sonucu olumu gibi grnen ve
uzunluu yzlerce metreyi bulabilen
izler brakan yzlerce ta var. Ancak
on yl boyunca hareket etmeden
kalabilen bu talarn hareket ederken
gzlemlenebilecei dnlmyordu.
Sonular PLOS ONE dergisinde
yaymlanan almada aratrmaclar
harekete duyarl GPS cihazlar
ve zaman atlamal grntleme
yapabilen kameralar kullanarak talar
uzaktan grntlemeye karar verdi.
Aratrmaclardan Richard Norris
herhangi bir deiim gzlemlemeksizin
yllarca bekleyebileceklerini
dnrken, aratrmaya baladktan

iki yl sonra talarn hareketine tank
olduklarn sylyor.
K dneminde kurumu gl tabannn
yaklak te birlik ksm ya
nedeniyle suyla kaplanyor. Scakln
sfr derecenin altna dt k
gecelerinde suyun yzeyi donuyor.
Aratrmada talarn scakln sfr
derecenin altna dt geceleri
takip eden ak ve gneli gnlerde
hareket ettii gzlemlendi. Gne ve
esen hafif rzgr buzun erimesine
ve buz tabakasnn atlamasna
neden oluyor. Rzgrn da etkisiyle
hareket etmeye balayan buz levhalar
talar gl tabannda srklemeye
balyor. Biriken suyun derinlii
talarn hareketini etkileyen en
nemli etkenlerden. Suyun, yzeyi
souk k gecelerinde buz tabakas ile
kaplanacak kadar derin ancak oluan
bu buz tabakasnn talara temas
etmesine olanak verecek kadar s
olmas gerekiyor. Talarn hareketi
buz tabakasnn altnda gerekletii
iin gzlemlemek zor olsa da GPS
verilerinden talarn dakikada en az 2-5
metre hzla hareket ettii anlald.
Sabanc niversitesi Mhendislik

ve Doa Bilimleri Fakltesi bnyesindeki
Mikroelektronik Aratrma Grubu,
2008 ylndan bu yana Almanyann en nemli
bilim merkezlerinden IHP-Microelectronics
ile ibirlii yapyor. nc iki kurum, bilimsel
deneyimlerini ve kaynaklarn
More-than-Moore yaklam zerine kurulu
Mikroelektronik-Ortak Sanal Mkemmeliyet
Laboratuvar anlamasyla birletiriyor.
Sabanc niversitesi ve IHP-Microelectronics
arasndaki ibirlii anlamas ve imza treni
16 Ekim 2014te Federal Almanya
Eitim ve Aratrma Bakanl, Trkiye
Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanl ile TBTAK
ve ilgili sektrlerden temsilcilerin katlmyla
gerekletirildi.
Bu giriim ile bilimsel almalarmzn, nadir
rnekleri ancak yurt dnda bulunan yeni
dzlemlere tanmas ve gerek lkemizde
gerekse AB platformlarnda ok daha etkin ve
baarl almalar yaplmas hedefleniyor.
More-than-Moore yaklamnn hedefi
daha kk, ilevsel, ekonomik, kullanl ve
uzun mrl elektronik sistemler gelitirmek.
Bylece haberleme, biyomedikal, uzay,
havaclk, gvenlik, otomobil ve
robot-otomasyon sektr gibi birok sektre
katkda bulunmak amalanyor.
Bilim ve Teknik Kasm 2014
Kanserin
Yaylmasn
Engelleyen
Protein
Mahir E. Ocak
Stanford niversitesinde
alan aratrmaclar,
kanser hcrelerinin vcuda
yaylmasn engelleyen
bir protein retti. Fareler
zerinde yaplan ilk deneyler
olumlu sonu verdi.
Dr. J. R. Cochoran ve
Dr. A. J. Giaccia nderliinde
yaplan aratrmann sonular
Nature Chemical Biologyde
yaymland. Gelitirilen
yntemin, gelecekte insanlarda
da etkin bir tedavi yntemi
olarak kullanlabilecei
dnlyor.
anser hcreleri, iinde

bulunduklar tmrlerden
ayrlarak kan yoluyla vcudun
dier blgelerine tanabiliyor.
Metastaz olarak adlandrlan bu
sre, Axl ve Gas6 olarak
adlandrlan proteinlerin
etkilemesiyle balyor. ki Gas6
proteininin kanser hcrelerinin
zerindeki iki Axl proteinine
balanmasyla retilen sinyaller,
kanser hcrelerinin tmrden
ayrlmasna neden oluyor.
Kan yoluyla vcudun dier
blgelerine g eden bu hcreler,
yeni tmrler olumasna
ve kanserin vcuda yaylmasna
sebep oluyor. Aratrmaclar
bu sreci engellemek iin Axlya
benzeyen ancak zararsz
bir protein retti. Bu protein,
kandaki Gas6 proteinlerini zerine
toplayarak kanserli hcrelerdeki
Axl proteinlerine balanmalarn
ve metastaza sebep olmalarn
engelliyor.
Gelitirilen yntemin,
gs kanseri olan farelerde
%78, yumurtalk kanseri olan
farelerde ise %90 orannda
baarl olduu grld.
Ancak yntemin insanlarda da
uygulanabilmesi iin hl
yllar srecek aratrmalara
ihtiya var.
Virsler Binalarda Birka Saat inde

Pek ok Yere Bulayor
brahim zay Semerci
Amerikan Mikrobiyoloji Topluluunun dzenledii 54. Disiplinlinler Aras

Antimikrobiyal Etmenler ve Kemoterapi Konferansnda sunulan bir aratrmaya gre kap
topuzu veya masa tablasndaki virsler ofislerde, otellerde ve salk hizmetleri sunulan
yerlerde ok hzl bir ekilde yaylyor.
almada, her yl on milyonlarca

insann hastalanmasna ve
binlerce kiinin yaamn yitirmesine
neden olan akut gastroentrit hastalna
neden olan insan norovirs ile ekil,
byklk ve dezenfektanlara kar
dayankllk asndan benzerlik
gsteren MS-2 bakteriyofaj kullanld.
Bakteriyofaj (bakteri hcresi iinde
oalan virs eidi), aratrma ekibi
tarafndan ofisler, konferans salonlar ve
salk hizmetleri verilen yerlerde

kap topuzu ve masa tablas gibi oka
dokunulan bir nesneye bulatrld.
2 ila 8 saat sonra bu meknlarda
bulunan elektrik dmesi, masa tablas,
kahve makinesi dmesi, musluk,
telefon, bilgisayar gereleri gibi nesneler
incelendi. Sonu olarak 2 ile 4 saat
arasnda bu ortamlardaki ortak
kullanlan nesnelerin %40-%60nn
virslerle kirlendii grld.
Aratrmay yapan Arizona

niversitesinden Charles Gerba,
kuaterner amonyum bileikleri ieren
dezenfektan sileceklerin grip ve
norovirs gibi virslere kar etkin
olduunu ve virslerin yaylmasn
%80-%99 orannda azalttn belirtiyor.
Norovirsl yzeylere veya nesnelere
dokunduktan sonra parmaklarn
aza sokulmas enfeksiyonun
en yaygn nedeni.
5
Haberler
Hava Kirlilii
Nehirlerin Akn
Artryor
ASELSAN Petrol
Boru Hatlarnn Gvenlii
Projesine Katlyor
brahim zay Semerci
Nature Geoscienceta yaymlanan bir almaya

gre hava kirlilii Kuzey Yarkredeki pek
ok nehrin akn nemli derecede etkiliyor.
ngiltere Meteoroloji Kurumundan Nicole Gedney,

havadaki kk paracklarn yeryzne ulaan
gne miktarn azaltt ve gn kararmas
ad verilen olay nedeniyle youn ekilde endstrilemi
blgelerde nehir aknn nemli miktarda
etkilendiini tespit ettiklerini sylyor. Hava kirliliine
neden olan aerosollerin en fazla miktarda bulunduu
1980li yllarda Orta Avrupa nehir yataklarndaki
su ak miktarnn %25 kadar arttn tahmin ediyoruz
diyor. 1970lerin sonlarna kadar artarak devam eden
kkrtl kmr yaklmas atmosferde fazladan aerosol
birikmesine neden oldu. Ynetmelik deiiklikleri
ve daha temiz yaktlara geilmesiyle birlikte bu
etki Avrupa ve Kuzey Amerikada gerilemeye balad.
Yaplan bu almada aratrmaclar gn
azalmasnn yzey buharlama hzn etkiledii iin
nehir aklarn artrdn buldu. Kararma olay tersine
dndnde ise nehir aklar azalm.
Exeter niversitesinden Peter Cox alma esnasnda,
karbondioksit miktar artnn bitkilerdeki su
kaybn azaltarak nehir aklarn artrm olabileceine
dair belirtiler de bulduklarn sylyor.
zlem Kl Ekici
ASELSAN, insansz hava arac sistemleri alannda lider

AeroVironment ve ALTOY firmalar ile Kuzey Amerika
petrol boru hatlarnda insansz hava arac sistemi bazl
bilgi hizmetleri sunmak iin ibirlii balatt.
eroVironment (AV)
firmasnn Alaskada
yaplan sondaj almalarnn
daha emniyetli, verimli ve
etkin bir ekilde yrtebilmesi
iin gelitirdii mini insansz
hava arac sistemi, elektro-optik
kamera veya LDAR
(Light Detection and Ranging)
yardmyla toplad grntleri
kullanarak boyutlu harita
ve corafi bilgi sistemi
oluturacak. AV firmasnn
sz konusu zm
kapsamnda kullanlacak
LDAR (lazer ile alan hassas
mesafe lme sensr) sistemi
ise ASELSAN tarafndan
saland.
Alaskadaki Prudho Krfezinde
kullanlacak olan bu sistem,
petrol sahalarnn
hassas hacimsel lmleri
ve toporafik analizleri de
dahil olmak zere yollar,
paletler, boru hatlar gibi yzey
bilgilerinin boyutlu bilgisayar
modellerinin oluturulmasna
ynelik grntler ve saysal
veri salayacak.
ASELSAN ile AeroVironment
arasnda sivil ve askeri
aviyonik, elektronik ve elektrooptik sistemler ile alglayclar
ve haberleme sistemleri
konularnda planlanan ibirlii
kapsamnda imzalanm
bir Mutabakat Muhtras

bulunuyor. ABDde dzenlenen
tren ile anlamann kapsam
gvenlik ve enerji sistemlerini
de ierecek ekilde
geniletildi.
Bu muhtra ile AV rn Global

Observer Yksek rtifa
nsansz Hava Arac Sistemi
iin istihbarat, keif ve
gzetleme amacyla ihtiya
duyulan sensrler, elektro-optik
kameralar, aviyonik sistemler ve
haberleme sistemleri alannda
ASELSAN ile AV ibirlii
yapacak. ALTOY
ve AV firmalar, gvenlik
sistemleri kapsamnda
zellikle boru hatt gvenliine
ynelik Mini nsansz Hava
Arac Sistemi kullanmn
ieren bir zm zerinde
alyor. Ayrca ASELSANn
gelitirmekte olduu ulam
ve elektrikli ara sistemlerinde
kullanlacak ileri teknoloji
yakt sistemleri konusunda da
ortak alma yaplacak.
Havadan Yksek
Miktarda
Oksijen Alan
Malzeme
brahim zay Semerci
Gney Danimarka niversitesinden

aratrmaclarn sentezledii
kristal yapl yeni bir malzeme yksek
miktarda oksijene balanabiliyor.
Malzeme tarafndan tutulan oksijen
gerektii zaman ve ihtiya olduu kadar
serbest braklarak kullanlabiliyor.
Bu malzemenin 10 litresi
bir odadaki tm oksijeni emebilme
kapasitesine sahip.
ratrmaclardan Christine
McKenzie sentezledikleri
malzemenin, performans dkl
olmadan oksijeni defalarca
sourma ve serbest brakma zellii
olduunu belirtiyor. Malzeme
sourduu oksijeni, stldnda
veya dk oksijen basncna maruz
brakldnda serbest brakyor.
Yeni malzemenin temel paras,
zel olarak tasarlanm organik
bir molekle bal olan kobalt
elementi. Christine McKenzie bu
malzemenin oksijenle doygunlua
ulatnda basn altnda saf oksijen
ieren bir oksijen tankndan
3 kat daha fazla oksijen tutabildiini,
bunun da yanlarnda ar oksijen
tank tamak zorunda kalan akcier
hastalar iin nemli bir yenilik
olduunu sylyor.
McKenzie gelecekte bir gn

dalglar oksijen tanklarn evde
brakp ihtiya duyduklar
oksijeni evredeki havadan veya
sudan szp konsantre hale getiren
bu malzemeden salayabilir
diyor. alma Chemical Scienceta
yaymland.
stenilen Ynde Ik Yayan Malzeme

Mahir E. Ocak
Viyana Teknoloji niversitesinde alan aratrmaclar, istenilen ynde k yayan bir malzeme retti.
Bir nanoipliin iine yerletirilen altn nanoparacktan yaylan k, malzemenin iinde ya bir ynde ya da
dier ynde yol alyor. Ayrca n hareket yn, nanoparacklar uyarmak iin kullanlan lazerin
zellikleri tarafndan belirleniyor.
elitirilen yeni malzemenin,

zellikle bilginin
fotonlar ile tand teknolojilerde
faydal olaca dnlyor.
Dr. J. Petersen ve alma
arkadalarnn yapt aratrmann
sonular Scienceta yaymland.
Bo uzaydaki maddeler belirli
bir ynde k yaymaz.
Bir ynde yaylan k miktar
ile ters ynde yaylan k
miktar ayndr. Ancak ortam
koullar, bu durumun deimesine
sebep olabilir. Aratrmaclar
spin-orbital etkileiminden
yararlanarak n
nanoiplikler iindeki yaylma

ynnn istenildii gibi
ayarlanabileceini gsterdi.
Gelitirilen malzeme
silisyum dioksit nanoipliklerin
iine yerletirilmi altn
nanoparacklardan oluuyor.
Bir lazer yardmyla uyarlan
nanoparacklarn yayd
k, nanoipliin iinde
ya bir ynde ya da dier ynde
yol alyor. In hangi ynde yol
alaca, altn nanoparacklar
uyarmak iin kullanlan
dairesel polarize n
zelliklerine gre deiiyor.
7
Haberler
Dnya Isnmaya Devam

Etse de iddetli Kar Yalar
Grlebilir
3D Nron Etkinlii
Grntleme
Sistemi
Tuba Sargl
Hseyin Lutin
Dnyann ortalama scaklndaki artn daha lman klara,

dolaysyla daha az kar yana neden olabilecei dnlebilir.
Ancak Nature dergisinde yaymlanan aratrma kresel snmadaki
art nedeniyle, k mevsimi boyunca daha az ya gereklese de
iddetli kar yalarnn grlmeye devam edeceini gsteriyor.
Massachusetts Teknoloji Enstits (MIT)

ve Viyana niversitesi aratrmaclar,
bir hayvann beyninde meydana gelen
sinirsel etkinlikleri gzler nne seren
yeni bir grntleme sistemi oluturdu.
Saniyenin binde biri kadar bir srede tm
beynin 3D filmini oluturan sistem bilim
insanlarn, sinir alarnn duyusal bilgiyi
nasl ynlendirdii ve nasl bir davran
meydana getirdii konusunda aydnlatyor. lk olarak Caenorhabditis elegans nematodunun her nronunun etkinliinin
e zamanl olarak grntlenmesinde
kullanlan sistem, sinir sistemi etkinliklerinin daha nce mmkn olduundan
daha mkemmel bir ekilde grntlenmesini salyor. Gelen k nlarnn alarnn lm ile 3 boyutlu grnt elde
etmede kullanlan mikroskoplarn gelitirilmesi ile oluturulan sistem, beyindeki
sadece bir nronun deil btn nronlarn etkinliklerinin izlenmesini salyor.
ar yalar iklim sistemlerinin

nemli bileenlerinden biridir.
Dnyann ortalama scaklndaki
artla birlikte kar yalarnda da
deiim gzlenmesi bekleniyor.
Ancak evresel etkilerinin yan sra
nemli sosyal ve ekonomik sonular
da olabilen iddetli kar yalarnda,
kresel snmadaki art nedeniyle
ortaya kan deiim ortalama kar
yalarndakine benzer ekilde
olmayabilir.
Massachusetts Teknoloji
Enstits (MIT) Atmosfer Bilimi
Blmnden Paul OGorman 20
ayr iklim modellemesi kullanarak
oluturduu Kuzey Yarmkreye
ait kar ya tahminlerini inceledi.
klim modellemelerinin her biri
100 yllk dnem iin gnlk kar
ya tahminlerini yanstyor.
Sonular Kuzey Yarmkrenin
karasal blmlerinde normalin
stndeki ar kar yalarnn,
8
Dnyann ortalama scaklndaki

deiimlerden ortalama kar
yalarna gre daha az etkilendiini
gsteriyor. rnein kullanlan iklim
modellemelerinde ykseklii 1000
metrenin altnda olan blgelerde
kresel snmadaki artla birlikte
ortalama kar yann %65
azalaca ngrlrken, youn kar
yalarndaki d %8 olarak
hesapland.
Ayrca sonular scakln suyun
donma noktasnn hemen altnda
olduu koullarda youn kar
yalarnn grldn gsteriyor.
Hava ne kadar souk olursa o kadar
ok kar yaar diye dnlebilir.
Youn kar yalarnn ortaya kmas
iin, havann yan yamur eklinde
yamamasn salayacak kadar souk
olmas gerekiyor, ancak hava kar
ya olumas iin gereken miktarda
nemin tanmasna engel olacak
kadar da souk olmamal.
Ozon Tabakasndaki yileme Yz Yllar Srebilir

zlem Kl Ekici
klim deiiklii ve etkileri konusunda artan kamuoyu bilinci, srdrlebilir karbon ynetimi,
emisyon ticareti ve temiz teknolojilerin gelitirilmesine ynelik almalarn, sera gazlarnn azaltlmas
iin gerekli nlem stratejileri olduu gereinin kabul grmesini salad. Son IPCC (Hkmetleraras
klim Deiiklii Paneli) Raporunda iklim deiikliinin ciddi tehdit oluturmaya balad
ve bu nedenle hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde sera gaz emisyonlarnn
azaltlmas gerektii nemle vurgulanyor.
stanbul Karbon Zirvesi Komite

Bakan Prof. Dr. Etem Karakaya,
Dnya Meteoroloji rgtnn
(WMO) son yllarda atmosferdeki
ozon miktarnda art olduu ve ozon
deliinin kapanmakta olduu yolundaki
aklamalarn umut verici olduunu
belirterek, Ozon tabakas belki eski
Moda Dnyasna
Giyilebilir Teknoloji
Damgas
zlem Kl Ekici
Intel ve nl saat ve aksesuar

markas Fossil Group, giyilebilir
teknolojiler retmek zere
ibirlii yaptklarn duyurdu.
haline dndrlemeyebilir, ama bizlere

den grev srdrlebilir ve evreye
duyarl politikalar uygulamak.
nk ozondaki iyileme yz yllar
srebilir dedi. 16 Eyll Uluslararas
Ozon Tabakas Koruma Gn ncesi,
Birlemi Milletlerin Cenevre
Ofisinde dzenlenen ve atmosferdeki
ozon miktar deiimine ilikin raporun
akland basn toplantsnda, yerden
40 kilometre yksee kldnda,
ozon miktarnda gerekleen artn net
bir ekilde grlebildii belirtildi.
Ozon tabakasndaki iyilemenin tm
dnya iin bir tehdit haline gelen ve iklim
deiikliine yol aan karbon salm ile
Fossil Group bu alanda inovasyonu hzlandrmak

ve giyilebilir tketici eilimleri alannda
ncln korumak iin Intel ile ibirliinin yan
sra, ortak yatrm seeneklerini deerlendirmek
zere Intelin kresel yatrm irketi Intel
Capital ile de alacak. Intel Capital, bugne
kadar giyilebilir teknolojiler alannda aralarnda
Thalmic Labs ve Basisin de olduu birok
giriime yatrm yapt.
mcadele yolunda hayli nemli bir

gelime olduunu ifade eden
Prof. Karakaya, zellikle son yllarda iklim
deiiklii nedeniyle dnya genelinde
evre dostu politikalarn uygulanmasnn
bir zorunluluk haline geldiini belirtiyor.
Bu yl byk ilgi gren ve 2-3 Nisan 2015
tarihlerinde ikincisi gerekletirilecek
stanbul Karbon Zirvesinde karbon
salmnn enerji tasarrufu yoluyla
konutlarda, sanayide ve ulatrma
sektrnde nasl azaltlaca gibi, tm
dnyay ve gelecek nesilleri ilgilendiren
konularn tm detaylaryla masaya
yatrlaca ifade ediliyor. Daha fazla bilgiye
http://www.istanbulcarbonsummit.org/
adresinden ulaabilirsiniz.
Intelin teknolojisi Fossil Groupun inovatif

moda aksesuarlar yaratabilme yetenei ile
buluunca ortaya ok ilgin tasarmlar
kaca belirtiliyor.
Teknoloji sektrnn ncs Intel ve dnyaca

nl moda aksesuarlar tasarm, pazarlama ve
datm irketi Fossil Group, giyilebilir teknolojiler
alanndaki gelimelere yn vermek zere
ibirliine gitti. Fossil Group portfyne modaya
uygun, giyilebilir teknolojilerle gelitirilen
modeller katmak zere bundan byle
Intel ile birlikte alacak.
9
Haberler
Derideki Sinir
Hcreleri
Bilgiyi liyor
Mahir E. Ocak
ASELSANdan Akll Yol

Uygulamas
zlem Kl Ekici
Otoyollardaki lk Akll Yol Uygulamas Gebze-zmit

Bat Kavaklar Arasnda Gerekletirilecek.
2013
yl verilerine gre
TEM Otoyolunun
Gebze-zmit kesimi, 25 bini ar
vasta olmak zere gnlk ortalama
70 bin ara geii ile lkemizde
Boaz kprlerinden sonra en fazla
ara trafiinin yaand yol kesimi.
Trkiyede en ok trafik kazas da
40 km uzunluundaki bu
yolda gerekleiyor.
ASELSAN, Gebze-zmit Bat

Kavaklar Arasna Trafik
Ynetim Sistemi Tesisi Projesi iin
almalarna balad.
Proje ile youn trafiin yaand

bir yolda, trafiin gvenli bir ekilde
akn salamak iin srclerin
hava ve yol durumu hakknda
bilgilendirilmesi, hz limitlerinin
younlua gre otomatik olarak
dzenlenmesi ve kurallara uymayan
srclerin cezalandrlmasnn
akll sistemlerle salanmas
hedefleniyor. Akll yol sayesinde
karayolundan en fazla aracn
uyumlu ve konforlu bir ekilde
faydalanmas ile birlikte
lml ve yaralanmal kazalarn
nne geilmesi salanacak.
10
sveteki Ume niversitesinde

alan bir grup aratrmacnn
Nature Neuroscienceta yaymlad
aratrma sonularna gre
derideki sinir hcreleri elde
ettikleri duyular bilgiye
dntrebiliyor. Daha nceleri
derideki sinir hcrelerinin sadece
beyne sinyaller aktard ve bu
sinyallerin sadece beyin tarafndan
ilenebildii dnlyordu.
okunma duyusu ile ilgili sinirler,

kollara ayrlarak derinin her
tarafna yaylr. Her bir sinir hcresi,
derinin eitli blgelerinden elde ettii
duyular beyne iletir. Daha nceleri
dokunma yoluyla elde edilen duyularn
sadece beyin tarafndan ilendii
dnlyordu. Ancak Dr. J. A. Pruzynski
ve Dr. R. S. Johanssonun yapt
aratrmalar, derideki sinir hcrelerinin
duyularla ilgili verileri bilgiye
dntrebildiini de gsterdi.
Nature Neuroscienceta yaymlanan
sonular, derideki sinir hcrelerinin,
ayr kollardan gelen sinyalleri
ileyerek dokunma duyusuna sebep
olan cisimlerin geometrik zelliklerini
belirleyebildiklerini gsteriyor.
Sinir hcreleri beyne sadece
ilenmemi sinyalleri deil bu
geometrik bilgileri de gnderiyor.
2014 Nobel dlleri
Floresan Mikroskopun Kefi

Kimya Nobeli Getirdi
Bu yln Nobel Fizik dl, enerji verimlilii yksek ve evre dostu yeni bir k kayna olan mavi LEDi (k yayan diyot) icat
ettikleri iin Isamu Akasaki, Hiroshi Amano ve Shuji Nakamura adl bilim insanlarna verilecek. Mavi LEDler sayesinde beyaz k farkl bir ekilde retilebiliyor. LED
lambalarn gelimesi sayesinde artk eski
k kaynaklarna gre ok daha uzun mrl ve verimli alternatif k kaynaklarna sahibiz. Akasaki, Amano ve Nakamurann
mavi LEDi icat etmesi aydnlatma teknolojisinde temel bir dnm balatt. Krmz ve yeil LEDler uzun sredir kullanlyordu ancak mavi k olmadan beyaz k veren lambalarn retilmesi mmkn deildi. Bilim dnyasndaki ve endstrideki byk abalara ramen mavi LEDi
retebilmek 30 yl ald. Akasaki, Amano ve Nakamura kimsenin baaramadn baard. Bulular devrim niteliindeydi. 20. yzyl akkor ampuller aydnlatmt,
21. yzylsa LED lambalarla aydnlanacak.
Parlak beyaz k veren beyaz LED lambalar enerji etkin ve uzun mrl. Srekli
gelitiriliyor ve kullanlan birim elektrik gc bana (vatla llyor) daha yksek k
aks (lmenle llyor) salayacak biimde, daha verimli hale getiriliyorlar. mrleri ok daha uzun olduu iin nemli lde malzeme tasarrufu salyorlar. LED
lambalar ayrca elektrik ebekesi olmayan
blgelerde yaayan 1,5 milyardan fazla insann yaam kalitesini artrma olana asndan da byk mit vaat ediyor. nk LEDlerin dk g gereksinimi, LED
lambalarn daha ucuz olan gne enerjisiyle altrlabilecei anlamna geliyor.
Mavi LED, icadnn zerinden yalnzca
20 yl gemi olmasna ramen imdiden
beyaz n tamamen yeni bir yolla retilmesine katkda bulunarak hepimize nemli faydalar salam durumda.
Bu yln Nobel Kimya dl stn znrlkl floresan mikroskopisini gelitirdikleri iin Eric Betzig, Stefan W. Hell ve
William E. Moerner adl bilim insanlarna
verilecek. Ik mikroskopisi, herkese benimsenmi bir n kabulden dolay uzunca bir sre yerinde saymt. Bu kabul n
dalga boyunun yarsndan daha yksek bir
znrlk elde edilemeyecei ynndeydi. 2014 Nobel Kimya dlne layk grlen aratrmaclar floresan molekllerin
yardmyla bu engelin dhice stesinden
geldi. r ac keifleri, k mikroskopisini nano lee terfi ettirdi. Gnmzde
nanoskopi olarak adlandrlan bu yeni teknoloji sayesinde bilim insanlar artk tek tek
molekllerin canl hcre iindeki yolaklarn grntleyebiliyor. Molekllerin beyindeki sinir hcreleri arasnda nasl balantlar oluturduunu grebiliyor; Parkinson,
Alzheimer ve Huntington hastalklaryla
ilintili proteinlerin kmeleniini takip edebiliyor, dllenmi yumurta hcreleri embriyo oluturmak zere blnmekteyken hcre iindeki proteinleri tek tek izleyebiliyor.
Bu yln Nobel Kimya dl iki ayr
yntemle ilgili. lki Stefan Hell tarafndan
2000 ylnda gelitirilen tetiklenmi salm
azaltm mikroskopisi (STED). Bu yntemde kullanlan iki lazer nndan biri floresan molekllerin parlamasn tetiklerken
dieri nanometre leindeki bir hacimden
gelen dndaki tm floresan may engelliyor. ncelenen rnek nanometre leinde taranarak ok yksek znrlkl grnt elde ediliyor.
Dier yntemse temellerini Eric Betzig ile Willliam Moernerin att tek molekl mikroskopisi. Yntem, tek tek molekllerin floresan malarnn alp kapatlabilmesine dayanyor. Bilim insanlar ayn blgeyi birden daha fazla grntleyerek her seferinde birka molekln parlamasn salyor. Bu grntlerin st ste
bindirilmesiyle de nano lekte youn bir
sper-grnt elde ediliyor. Bu yntemi
ilk defa 2006 ylnda Eric Betzig kulland.
Kaynak
The 2014 Nobel Prize in Physics - Press Release.Nobelprize.
org.Nobel Media AB 2014. Web. 24 Oct 2014.
<http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/
laureates/2014/press.html>
Kaynak
The Nobel Prize in Chemistry 2014 - Press
Release.Nobelprize.org.Nobel Media AB 2014.
Web. 24 Oct 2014. <http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/
chemistry/laureates/2014/press.html>
lay elik
Nobel Fizik dl Mavi LEDin Kefine
Fizyoloji veya Tp Nobeli Beynin GPS

Sistemini Kefedenlerin Oldu
2014 Nobel Fizyoloji veya Tp dl beynimizde bir konumlandrma sistemi oluturan hcreleri kefettikleri iin John OKeefe,
May-Britt Moser ve Edvard I. Moser adl bilim insanlarna verilecek.
Nerede olduumuzu nasl biliriz? Bir yerden bir yere giderken yolumuzu nasl buluruz? Ayrca nasl oluyor da bu bilgiyi tekrar
ayn rotay izleyerek yolumuzu kolayca bulmamz salayacak biimde saklayabiliyoruz? Bu yln Fizyoloji veya Tp Nobelini kazanan bilim insanlar ite bu sorulara cevap
buldu. OKeefe, May-Britt Moser ve Edvard
I. Moser beynimizde, kendimizi meknsal
olarak konumlandrmamz salayan bir sistem, isel bir GPS sistemi kefederek yksek bilisel bir ilevin hcresel temellerini ortaya koydu.
John OKeefe 1971 ylnda konumlandrma sisteminin ilk bileenini buldu. San beyni zerinde alan OKeefe beynin hipokamps denen blgesinde, san bir odann hep
belirli bir yerindeyken etkinleen bir sinir
hcresi tipi kefetti. San odann baka yerlerindeyken de baka sinir hcreleri etkinleiyordu. OKeefe bu yer hcrelerinin odann
bir haritasn oluturduu sonucuna vard.
Otuz yldan fazla bir sre sonra 2005

ylnda, May-Britt ile Edvard Moser beynin
konumlandrma sisteminin bir baka kilit
bileenini kefetti. May-Britt ve Edvard
Moser ebeke hcreleri denen ve bir
koordinat sistemi oluturarak hassas bir
ekilde konum ve yol bulmay salayan
sinir hcrelerini kefetti. Daha sonra
yaptklar aratrmalar da yer ve ebeke
hcrelerinin konum ve yol bulmay nasl
saladn ortaya koydu.
John OKeefe, May-Britt Moser ve
Edvard I. Mosern keifleri felsefecileri ve
bilim insanlarn yzyllarca megul etmi
bir probleme, beynimizin bizi evreleyen
meknn bir haritasn nasl oluturduu,
dolaysyla karmak bir ortam iinde
yolumuzu nasl bulduumuz problemine
zm getirdi.
Kaynak
The 2014 Nobel Prize in Physiology or
Medicine - Press Release.
Nobelprize.org.Nobel Media AB 2014. Web. 24 Oct 2014.
11
Dr. Tuba Sargl
Alamy
Kuzey Iklarnn Altnda

Volkan Patlamas
12
14 Eyll 2014te ekilen

bu fotorafta nadir grlen
iki doa olayna ayn anda
tank olmak mmkn.
Kuzey kutup klarnn
ardnda ufukta grlen kzllk
zlandadaki Bardarbunga
(Brarbunga) Yanardanda
Austos ayndan beri
devam eden
volkanik patlamalardan
kaynaklanyor.
En son yaklak 100 yl nce

patlayan Bardarbunga
Yanarda zlandann
en byk buzulu olan Vatna
(Vatnajkull) Buzulunun
altnda bulunuyor.
Bardarbunga, yaklak
30 yanarda bulunan
zlandann en yksek ikinci
da. Son yllarda sismik
olarak etkin olan bu blgede
volkanik patlamalarla
birlikte ok sayda deprem de
meydana geliyor.
Atmosferin st katmanlarnda
ortaya kan yeil renkteki
kutup klarnn tesinde
parlayan yldzlarn da
grnd bu fotoraf
etkileyici doa olaylarn ayn
anda gzlerimizin nne
seriyor.
13
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Elence Tabletin Ekranna Skmasn
Lenovonun yeni tableti, zerindeki dahili projeksiyon cihazyla dikkat ekiyor.
Bilgisayarnz veya tabletinizi film izleme veya sunum amacyla

ska kullanyorsanz, Lenovo tam da size hitap edecek harika bir zm retmi: Projeksiyon cihazn da zerinde tayan Android tablet.
Lenovo Yoga Tablet 2 Pro adl, 13 in ekranl bu rn, tabannda yer
alan geni blme gayet k bir ekilde yerletirilen dahili projektryle ekrandaki grnty yksek znrlkl olarak dilediiniz y-
zeye aktarabiliyor. Bylece i amal sunumlardan filmlere kadar, ierii daha byk bir alana yanstarak ieriin keyfine varabiliyorsunuz.
Deneyenler gayet memnun kaldklarn sylyor. Yurtdnda tavsiye
edilen sat fiyatnn iPad rnlerinin baz fiyatna denk gelmesi de bir
dier srpriz. lgin bir rn olacaa benziyor, sata sunulmasn ve
Trkiyeye de gelmesini drt gzle bekliyoruz.
Cepteki Delilleri Korumann Yolu: Mikrodalga Frn

ma gibi zellikler eklemeye balad. Telefonu-
yal medya hesaplarndan elektronik postalar-
saklyor. Bu da cihazn aldran veya kaybeden

kiiler asndan byk bir risk demek. Bunun
zerine akll cihaz reticileri, cihazlarn iletim
na kadar pek ok hassas bilgiyi bu cihazlarda
sistemlerine uzaktan silme ve devre d brak-
riyorsunuz, telefon hat alp internete baland-
Gnmzde akll telefon ve tablet gibi cihazlar kullanan hemen hemen herkes, sos-
nuz alnrsa veya kaybolursa internetten cihazn bal olduu hesaba girip sil komutunu venda iindeki tm bilgileri gzelce temizliyor.
Fakat BBCde geen ay yaymlanan bir haber konunun dier bir ynne dikkat ekiyor:
indeki bilgiler nedeniyle delil niteliinde olan
telefonlar da bu yntemle gayet gzel silmek
mmkn (http://www.bbc.com/news/technology-29464889). nlem iin nerilen yntem de ok ilgin: Telefondaki bilgiler nemliyse mikrodalga frna koyun diyorlar (aman dikkat, piirin demiyorlar). nk mikrodalga frnlarn mikrodalgay frn dna karmamak
iin tasarlanan zel yaps dardan gelen sinyallerin de cep telefonuna ulamasn nlyor.
Bylece telefona olas bir sil komutunun gelmesini engellemi oluyorsunuz. Bu da ilgin
bir bilgi olarak kenarda dursun.
Akll telefonlarn uzaktan silinebilme zellii kimi zaman
ilgin sonular da beraberinde getiriyor.
14
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
ada Dnyada Dmeler Kolunuzda
Akll telefonlarn ve tabletlerin ardndan, bata akl saatler olmak zere giyilebilir teknolojilerin hzla piyasada boy gstermeye balad bir dneme girdik.
Ama bu gibi teknolojiler kendilerine zg problemleri de beraberinde getiriyor. rnein akll saatlerin k-
fonksiyonlar saatin ekran yerine kolunuza yanstmak.

Bu sayede rnein mzik dinlemek iin saatin zerinde
yer alan kck menlerde dolamak yerine, kolunuzun zerine yansyan krmz mzik simgesine dokun-
ck ekranlar zerinde size sunulan fonksiyonlar kul-
manz yeterli olacak. Bu projeksiyon ii 10 yldan uzun

sredir gndemde olan ama bir trl tutunamayan bir
lanmak iin doru yerlere dokunmak ou kii iin b-
teknoloji, ama sanki bu kez ie yarayacakm gibi g-
yk sorun. Future Interfaces Group, bu durum iin akl-
rnyor. Detaylar iin www.figlab.com adresini ziyaret

edebilirsiniz.
lca bir zm nerisi getirmi: htiya duyduunuz
Akll saatlerdeki kullanllk

sorununu zmek iin fonksiyonlar
kolunuza yanstmak ilgin bir fikir.
nternet Taraycnz Nefes Alsn

nternet taraycnzn ara ubuuna veya adres boluuna yapan, ekrannz daraltp sizi istemediiniz sayfa-
Google Software Removal Tool adl bir ara sunmu. Bu

ara, Google Chrome web taraycnza yapan ve perfor-
lara srkleyen, nereden geldii belli olmayan eklentiler
mansnz etkileyen yazlmlar bulup ayklama iini stle-
ou internet kullancsnn ortak sorunudur. Bunun iin

Google, en azndan kendi ret-
niyor. Eer durum iinden klmaz bir hal aldysa size ta-
tii Chrome taraycsn te-
na da sunuyor. Google Software Removal Toolu www.

google.com/chrome/srt adresinden indirebilirsiniz.
miz tutmak isteyenler iin
raycnz baa dndrp ilk gnk haline dndrme ola-
Chrome internet taraycnzn bana bela

olan eklentilerden ve uygulamalardan
Google Chrome Software Removal Tool ile
kurtulabilirsiniz.
15
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Forml ek, zm Cebine Gelsin

Bundan birka yl nce akll telefonlarn zerinde yer alan uygulamalar ekran zerine izdiiniz matematik formllerini alglayarak ilemi zebilecek olgunlua erimiti. Photomath adl uygulama ise
bu yaklam bir adm daha ileri gtrerek ekrana izdiiniz deil, kameraya gsterdiiniz matematik ilemlerinin sonucunu size sunmaya balam. Ne de olsa akll telefonunuzda kamera var. Gndelik hayattaki ou i iin ihtiya duyacanzn tesinde ilemci gc de
var. Neden ikisini bir araya getirip byle bir zm retmeyelim demiler. Sonucu verdikten sonra zme nasl ulatn da adm adm
gsteren uygulamay alrken izlemek son derece artc ve elenceli. imdilik iOS ve Windows Phone platformlar iin mevcut olan uygulamann yaknda Android iin de hazr hale gelecei syleniyor.
ncelemek ve indirmek iin photomath.net adresini ziyaret edebilirsiniz.
Photomath adl uygulama sayesinde akll

telefonunuzun kamerasn ilemin zerine tutarak
sonucu annda grntleyebilirsiniz.
Keli Ekran Efsanesi Sonuna Yaklayor

Bugne kadar grmeye altmz LCD ekranlar hep kare veya dikdrtgendi. Sebebi ekranda
yer alan pikselleri kontrol
eden elektronik bileenlerin kenar boyunca dizilmesinin gerekmesi. Dier yandan yeni kan cihazlar bu alanda artk baz deiikliklerin hayata gemesini gerektiriyor. Yuvarlak ekranl saatler, kvrml gstergeler ve zellikle de aralarda yer alan
kadranlar gibi. Bu pazarda byk bir potansiyel gren Sharp, pikselleri kontrol eden elektronik bileenleri piksellerin arasna yerletirerek farkl biimlerde rettii ekranlar fuarlarda sergilemeye balad. stelik bu yeni retim teknolojisinin ereve kalnln neredeyse sfra indirmek gibi gzel bir yn de var. Geri bu yeni teknolojide de hl en az bir kenarn dz olmas gerekiyor ama dier kenarlar dilediiniz gibi ekillendirebiliyorsunuz. Bylece sr tarznza
veya gndelik ruh halinize uyum salayan, yn bulma gibi ihtiya
duyduunuz fonksiyonlar n plana karabilen kadranlarn aralarda daha da yaygnlatn grebileceiz.
16
zellikle otomobil kadranlar, ok yaknda LCD ekran teknolojilerinin

getirilerinden yaygn bir ekilde faydalanmaya balayacak.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Oyun Ekrann Dna Tayor

Bilgisayarda veya konsolda oyun oynamay seven
herkesin bir noktada aklna u soru gelmitir: Oyunlar televizyonun veya bilgisayarn karsna geip
oynamak yerine, tm oday oyunun bir paras haline getirebilseydiniz acaba sonu nasl olurdu? Microsoft aratrmaclar da bu sorunun cevabn merak
etmi ve projeksiyon grntleri ile hareketlerinizi
oyuna aktarabilen Kinect teknolojisini bir araya getiren bir deney yapmaya karar vermiler. RoomAlive
yani yaayan oda adn verdikleri bu sistem, 6 adet
Kinect alglaycdan ve grnty odann duvarlarna yanstabilen video projektrlerden oluuyor, bylece odanzda oluturduu sanal gerekliin ortasnda tm hareketlerinizi takip ederek oyuna yanstabiliyor. Sonu? Hikyenin kahraman olarak konumlandnz, btn oday kapsayan bir oyun alannn paras haline geliyorsunuz. Sistem bugn iin satn ala-
Sadece ekran deil, btn oday

oyunun paras haline getirmek etkileyici
bir deneyim olsa gerek.
bileceiniz bir ey deil, ama yakn gelecekte nelerin

mmkn olabileceine dair gzel bir rnek. Detaylar
research.microsoft.com/en-us/projects/roomalive
adresinde bulabilirsiniz.
En Temizinden Bilgisayar Programlamay renin

nternet zerinde size bilgisayar programlamay
ve kod yazmay retmek iin ortaya koyulan ok sayda giriim var. Exercism.io web sitesi ise bu ie biraz daha farkl eilmeyi tercih etmi. Siteyi tasarlayanlarn amac size yalnzca kod yazmay retmekle kalmayp temiz ve dzgn kod yazmay da retmek. Bunu da topluluun ortak zeksyla hayata geirmeyi hedefliyorlar. Peki nasl? Yazdnz kodu yaynlayp siteyi kullanan dier uzmanlarn eletirisine
ayorsunuz. Onlar da sizi neleri nasl daha iyi yapabileceiniz konusunda ynlendiriyor. neriler dorultusunda kodu dzenleyip tekrar yaynlyorsunuz, yeni hali zerinden tekrar yorumluyorlar. Bylece sadece sonuca ulamay deil, temiz bir kod yazarak ideal
sonuca ulamay reniyorsunuz. cretsiz yelik iin
exercism.io adresini ziyaret edebilirsiniz.
Bu arada bilgisayar programlamak ve kod yaz-
amalayan bu site, herhangi bir programlama dilinde

yazdnz kodu bir dier programlama diline dn-
maktan sz amken Rosetta Code sitesinden de

bahsetmeden gemeyelim. Farkl programlama dille-
trmenizde size yardmc olacak bir kaynak olarak ta-
ri arasndaki benzerlikleri ve ayrmlar ortaya koymay
de adresinden ulaabilirsiniz.
sarlanm. Siteye rosettacode.org/wiki/Rosetta_Co-
Exercism.io size yalnzca bilgisayar

programlamay retmekle
kalmayp, bunu nasl en ideal ekilde
yapabileceinizi de gstermeyi
amalyor.
17
Tekno - Yaam
Elif Zehra Arslan - Hseyin Lutin
Akll Raket
1875 ylnda Fransada kurulan
dnyann en kkl raket firmas
Babolat, akll raket Babolat
Play PureDrive gelitirdi.
Bu uygulama ma esnasnda
oyuncunun topa her vuruunda
vuru hz, iddeti, tipi ve as
gibi verilerle birlikte servisle
ve farkl vurularla kazanlan
saylar da anlk olarak lyor.
Kaydettii verileri, PCden
veya AppStoredan ulalabilen
Babolat Play uygulamasna
gnderen akll raket, verilere
sapna yerletirilmi sensrler
yardm ile ulayor. Bylece
oyuncular kiisel performans
istatistiklerine ulaarak
kendilerini dier oyuncularla
karlatrma frsat buluyor.
Yksek performansl bataryas
ile 6 saat aralksz kullanlabilen
raketin hafzasna 150 saate
kadar ma kaydedilebiliyor.
http://www.babolat.com/product/tennis
Saysal
Mirasnz
Koruma
Altnda
Trke Doal Dil leme
teknolojileri gelitiren Botegonun
kurucularndan Ekim Nazm
Kayann liderliinde gelitirilen
Yourbot, kullanclarna
dijital ortamda kalc olmann
tadna varp hikye ve
deneyimlerini gelecek nesillerle
paylaabilmeleri iin ortam
salyor. Bir zaman makinesi olarak
adlandrabileceimiz Yourbotun
kullanclar, aratrmaclarn
aile, ocukluk, arkadalk, i,
ak, para vb. konular hakknda
hazrlad sorulara web zerinden
veya mobil cihazdan cevap
verebiliyor. Verilen cevaplar
Yourbot Foundation tarafndan
200 yl korunuyor ve istenilen
zamanda veriyi indirme
frsat sunuluyor. Verilen cevaplar
ilgili kiiye kk ekranl bir
donanm aracl ile ulayor.
Mobil cihaz uygulamas ile ses
kayd yapmanz ve gelecek
nesillere video kayd
gndermeniz de mmkn.
Yourbot ile dijital mirasnzn
uzun sreli koruma altna
alndndan emin olabilirsiniz.
http://www.yourbot.com/
Musluu
Ak m
Braktm?
Teknoloji ve yazlm giriimcisi
Jeremy Jaechve i gelitirme
uzman Jacquelyn Jaech tarafndan
kurulan, ev emniyeti ve gvenlii
konusunda alglama ve servis
hizmeti sunan SNUPI Technologies,
akll ev sistemlerine bir yenisini
daha ekledi: Wally. Evinizde
meydana gelen su szntlarn,
nem oranndaki ve scaklktaki
deiimi izleyerek evredeki
tehlikeleri alglama kapasitesi olan
Wally, ilevsel alarm sayesinde
sorunun ne olduunu ve
evin hangi noktasnda meydana
geldiini de kullancsna
bildiriyor.
Herhangi bir su sznts veya

nem ve scaklk oranndaki
deiiklik sensrler tarafndan
ana cihaza bildiriliyor ve
ana cihaz da bir bildirim ile
annda bunu kullancya iletiyor.
Bir zarar gren rnein slanan
sensrler ise kuruduklar
zaman tekrar kullanlabilir
hale geliyor.
https://www.wallyhome.com/
18
teknoyasam@tubitak.gov.tr
3B Tara ve
Payla
te Yeni
Yardmcnz
Nesnelerin hzla 3D model

olarak dijital ortama aktarlmasn
salayan, bylece gerek ortam
ile dijital ortam arasnda
geii kolaylatran yksek teknolojili
bir rn olan MakerBotDigitizer
3D tarayc 360 derece dnen
tablas, tablaya yerletirilen objeyi
gren kameras ve nesnenin
iinin taranabilmesi iin kamerann
her iki yannda yer alan lazerleri
ile adeta bir masast tarayc
olarak kullanlabiliyor.
MakerBotDigitizer 3D taraycnn,
ierdii algoritma sayesinde
saniyeler iinde yz binlerce
noktay birletirme kapasitesi var.
Cihazn kullanm iin ncelikle
MakerBotDigitizer bilgisayarnza
yklemeniz gerekiyor.
Bylece MakerBotDigitizern
alma sistemi ve kullanm
hakknda bilgi sahibi olabilirsiniz.
Sonrasnda yapmanz gereken
ise ok basit. Nesneyi cihazn
tablasna koymanz ve yzey rengini
belirterek taramay balatmanz
yeterli. Tarama sonucu elde ettiiniz
3D dijital modeli arkadalarnzla,
ailenizle ya da i arkadalarnzla
paylamanz veya 3D tasarmlarn
paylald Thingiverse.coma
yklemeniz de mmkn.
MIT Medya Laboratuvar

Kiisel Robot Grubu Direktr
Dr. Cynthia Breazel ve ekibi tarafndan
dnyann ilk aile robotu olarak
gelitirilen JIBO ailenizin
akll, arkada canls ve yardmsever
yeni yesi olabilir. Gelitirilmi
kameras ile yz tanma, fotoraf
ekme ve video arama zelliklerine
sahip olan akll robot, 360 derece
dnebilen mikrofonu ile bir odann
herhangi bir yerinde yaplan
konumay duyabiliyor, konuarak
hatrlatma yapyor ve mesaj
iletiyor ve adeta bir sekreter gibi
gnlk ilerinizi kolaylatryor.
Doru mesaj, doru zamanda

ve yerde doru kiiye iletmek iin
ailenin her yesini sesinden
ve yznden tanma yeteneine
sahip olan JIBO, fiziksel hareket
ve ses efektleri ile ocuklara
interaktif hikyeler anlatabiliyor.
JIBOyu ilk nce wi-fi anza
balamanz, sesinizi ve yznz
ona tantmanz gerekiyor.
Sonrasnda JIBOya neler
retebileceinizi ona sorabilirsiniz.
Mobil cihazlarla balantsn
kurmak iin ise android veya iOS
cihaznza JIBO mobil uygulamas
indirmeniz gerekiyor.
http://www.myjibo.com/
https://store.makerbot.com/digitizer
19
Tekno - Yaam
Veriler Hep
Gz nde
la Takip
Sistemi
ABDli yazlm mhendisi

Jeffrey Johnson, pilot Akos Maroy
ve giriimci Cameron Clarken
almalar sonucu gelitirilen
AeroGlass, askeri havaclktan
sonra sivil havaclkta da pilotlara
uu verilerini hep gz nnde
bulundurma olana salyor.
Pilotlarn ihtiyalar dnlerek
anahtar zmlerle kullanclarn
hizmetine sunulan akll gzlk
havaalanlar, aracn yakt durumu,
hava yollar, hava trafii, uu
plan rotas ve ziyaret noktalar
gibi bilgilerin yan sra ehir,
ky ve grsel navigasyon noktalar
gibi corafi bilgileri de gzlk
ekranna tayor. Pilotun kalklarda
ve inilerde izlemesi gereken
yolu gsteren AeroGlass, hz snrn
aan pilotu uyararak olas kazalarn
da nne gemeyi planlyor.
Trkiyede ilk kez TGA Yazlm

ve Biliim firmas tarafndan
hayata geirilen ila takip
sistemi (TS), takip sistemlerinin
ila sektrnde kullanmnn
bir rnei. la sahtecilii ve
kaakln nleyerek ilalarn
hastalara gvenli bir ekilde
ulamasn salayan bu sisteme,
ncelikle retilen ve ithal edilen
btn ilalar kaydediliyor. Ecza
deposunda toplanan ilalarn
datm srecinde nerede
olduunun belirlenmesi ise
elektronik rn kodu teknolojisi
ile salanyor. Bylece her
ila kutusunun zerine baslm
olan kare kodlar sayesinde
ila giri ve k raporlanyor.
http://glass.aero/
20
Elif Zehra Arslan - Hseyin Lutin
En nemli amac hasta gvenliini

salamak olan TS, kaak ila
retimi ve sat ile ilgili basnda
kan haberlerle gveni
sarslan hastalarn, kullanacaklar
ilalarn kaytl olup olmadn
grmesini ve gvenle kullanmasn
salyor.
Kullanm kolay ve hzl olan

bu uygulamay AppStoredan
ve GooglePlayden cretsiz
olarak indirmek mmkn.
http://itsportal.saglik.gov.tr/
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Bildirimleriniz
Artk
Sizin Tarznzda
Akll Baret:
DAQRI
Kolay
Seyahat
Sahada alan mhendis ve iilerin

ilerini byk lde kolaylatracak
uygulamalara sahip, en geni ierikli
ve gelimi giyilebilir cihaz, akll
baret DAQRI, i ve ii gvenliini
salamak amac ile Los Angelesta
gelitirildi. Dnyann ilk giyilebilir
insan-makine arayz slogan
ile kullanclara sunulan DAQRI,
iilere sahada navigasyon hizmeti
sunmann yan sra tm alanlarn
grev yerlerini ve kendilerine verilen
grevleri de gsteriyor. ileri
gerektiinde deitirilmesi gereken
paralara ynlendiren akll baret,
yaplan ileri hatta i kazalarn
kameras ile kayt altna alabiliyor.
Bylece i kazalarnn sebepleri
renilip gereken tedbirler alnyor
ve ayn kazalarn tekrarlanmamas
iin bu kaytlar eitim esnasnda
kullanlabiliyor. Giyilebilir teknolojide
en gelimi yksek znrlkl
sensr paketi ile alma ortamnn
4 boyutlu ve yksek znrlkl
grntsn kullanclarna sunan
DAQRInin effaf ekran, lo ve
aydnlk ortamlarda okunabiliyor.
Bluetooth ile cihaza balants
kurulan bir akll saat ile cihazn
ieriindeki uygulamalar
kullanmak da mmkn.
Motosiklet kullanclarnn emniyeti

iin ABDli Marcus Weller ve Mitchell
Weller kardeler tarafndan San
Franciscoda gelitirilen akll motor
kask Skully AR-1, bir dier giyilebilir
teknoloji rn. Otomobil odakl
gelitirilen Navdynin motosiklet
iin tasarlanm hali olarak
tantabileceimiz Skully AR-1 effaf
ekran modelli bir gsterge, 180
derecelik dikiz kameras, gne
na kar koruyucu cam ve GPS
haritalar ile srclere gzlerini
yoldan ayrmadan seyahat etme
frsat sunuyor. Adeta bir dikiz
aynas grevi gren Skully AR-1,
yksek hzl mikro ilemci ve iletim
sistemi ile alarak srclere
yol bulma konusunda da byk
kolaylk salyor. Skully AR-1i
bluetooth ile akll telefonunuza
balamanz ve gelen aramalar ve
mesaj bildirimlerini effaf ekrandan
takip etmeniz de mmkn.
Giyilebilir teknolojide hedef

kitle olarak kadnlar seen
inli giriimci Jing Zhou, hareket
sensr ve bluetooth balants
ile akll telefona balanabilen
akll bileklik Elemoonu gelitirdi.
Yksek teknoloji ve modann
bir araya getirilmesi ile fonksiyonlu
ve k bir bileklik olarak
kullanlabilen Elemoon, akll
telefonlara gelen bildirimleri LED
ekrannda kullanclara gsteriyor.
Mhendis ve tasarmc bir
grup tarafndan gelitirilen
Elemoon bir yerekimi faaliyet
sensr, zelletirilebilir LED
klar, dk enerjili bluetooth
ve dokunmatik bir arayz ieriyor.
Akll telefonunuzdaki uygulama
ile dilediiniz bir fotoraf
seerek renk eletirmesi ile
bildirimleriniz iin yeni bir desen
oluturabiliyor ve kendi tasarmnzla
gelen bildirimler iin zel desenler
izebiliyorsunuz. Telefonunuzu
bulamadnzda ise Elemoonun
st yzeyine elinizi srerek
bluetoothu ve cihazn sensrlerini
etkin hale getirdiinizde telefona
gelen bildirimlere ulaabiliyorsunuz.
http://www.skullysystems.com/#intro
https://elemoon.myshopify.com/
http://hardware.daqri.com/smarthelmet
21
Dr. Blent Gzceliolu

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Arlarmz Yok Olmuyor

Nature Geneticste
Getiimiz Ocak aynda Ankara niversitesinden Prof. Dr. rfan Kandemir ile
lkemizdeki ve dnyadaki balarlarnn durumu ile ilgili bir sylei yapm
ve kendisinden balarlarnn Trkiyedeki ve dnyadaki poplasyonu ile ilgili
aratrmalar hakknda bilgi almtk. rfan Kandemirin aratrmalar
Nature Genetics dergisinin Ekim 2014 saysna kapak konusu olarak girdi.
Biz de hem balarlarn hem de aratrmann Nature Genetics dergisinde
kapak konusu olarak ele alnma srecini rfan Kandemire sorduk.
Nature Genetics dergisinin kapa

(Ekim 2014)
Bilim ve Teknik Dergisi: Aratrmanz ile ilgili

bilgi verebilir misiniz?
Prof. Dr. rfan Kandemir: Aratrmay 8 lkeden 12 bilim insanyla, Uppsala niversitesinden
(sve) Matthew T. Webster nderliinde yaptk. alma sonular ise Nature Genetics adl dergide online olarak 24 Austos 2014 tarihinde ve basl olarak
da Ekim saysnn 1081-1088. sayfalar arasnda yaymland. Bu aratrmada ksaca balars genomunda bulunan ve tek nkleotid deiikliklerine dayanan varyasyonun ve balarlarnn tarihsel yaam srecinin ortaya karlmasn amaladk. Bu sylei so-
22
nunda sylenecek son cmleyi imdi sylemek, sanrm en dorusu. Bilim ve Teknik dergisinin Ocak
2014 saysnn 70-71. sayfalarnda yer alan syleinin
bal Arlarmz Yok Olmuyor idi. Orada aslnda
lkemizdeki balars biyoeitlilii ve genetik eitliliinin ne kadar yksek olduundan bahsetmitim.
Sylediklerimin bu alma ile ortaya koyulmas ok
mutluluk verici bir olay.
BTD: O zaman syleide de belirtmitiniz
K: Evet, gerekten de 2006 ylndan sonra balars poplasyonlarna neler olduu konusunda ok sayda alma yapld. Bu almada da acaba dnyada bulunan balars alt trlerinde genetik varyasyon
dkl m var sorusuna cevap arand ve bulunan toplam alt tr saysnn yars bu aratrmada incelendi. Kullanlan alt trlerden biri de lkemizde en
geni yayla sahip olan Anadolu ars, Apis mellifera
anatoliaca. Bu almay dier aratrmalardan farkl klan ok sonu var, ancak bunlardan ikisini ne karabiliriz. lki, daha nceki makalelerde balarlarndaki genetik varyasyonun az olabileceinden bahsediliyordu. Bu almadaysa balarlarnda aslnda son
derece fazla genetik varyasyon olduunu 8 milyondan fazla SNP (Single Nucleotide Polymorphism) kullanarak tespit ettik. kincisiyse, balars trnn daha
nce dnldnn aksine Afrikadan deil de byk bir olaslkla Asyadan kken aldn gsterdik.
Aslnda bu daha nceleri hipotez olarak ortaya konulmu, ancak yeterli destek bulunamamt; molekler almalar da hep Afrikay iaret etmiti.
><
Ankara Gdl Krkrca deresinden Anadolu balars rnekleri toplarken
Orijinal sepet kovan ve giri delii
BTD: Natureda yaymlanan makaleniz ile ilgili

sreci anlatabilir misiniz?
K: Aslnda bu makaledeki aratrmaclarla ilk temas kurmam 2010-2011 yllar arasnda Fulbright
burslusu olarak ABD Washington State Universitesi
Entomoloji blmnde bulunma zamanma denk gelir. O tarihte ABDdeki danman hocam Prof. Dr. W.
Steve Shepardn Mathhew T. Websterdan gelen bir
e-postay bana iletmesi ile yazmalar balad. Webster balarlarndan total nkleik asitlerin izolasyon
yntemleri hakknda sorular soruyor ve farkl yntemlerin nasl uygulandnn gnderilmesini istiyordu. O srada laboratuvarn tek alan ben olduum
iin yantlamak bana dmt. Tanmamz o tarihe
dayanyor ama bu alma iin benimle irtibata geilmesi yine arlar konusunda alan meslektam, Uluda niversitesi Mustafa Kemalpaa Meslek Yksek
Okulundan Prof. Dr. brahim akmakn bir kongrede benim ismimi vermesiyle oldu. Yani bundan iki yl
nce. O tarihte Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl,
TAGEMde Anadolu arlar ile ilgili bir projeye balamtk. Projenin arazi almalar erevesinde Gdl,
Krkrca deresi civarnda, Kapullu, Oymaaata orijinal sepet kovanlardan balars rnekleri alyordum.
Tam o srada Naturedaki makaleye Anadolu arlarnn eklenip eklenemeyecei, bu konuda yardmc
olup olamayacam soruldu. Proje ncesinde o yerleri
ziyaret edip, zaten rnekler toplamtm. Buralardan
toplanan alt tre ait rnek 10 kovandan 3-5 aras birey
bu almada genetik adan analiz edildi ve 14 farkl poplasyondan biri olarak kullanld. Sonular son
yla kadar sadece projede yer alan uzmanlar arasnda
tartld ve bilim insanlar katklarn proje yrtcs Dr. Webster ile tartarak yapt. Makale bu yln
Ocak aynda Nature Genetics dergisine sunuldu. Alt
aylk sre sonunda hakem deerlendirmesinden geen makale Austos aynda kabul edildi ve Ekim aynda da kapak konusu olarak yaymland.
BTD: Bir bilim insannn Nature, Science gibi dergilerde yaynnn olmas ne anlama geliyor?
K: Hangi bilim insanna sorarsanz sorun en iyi
iki bilimsel dergi hangisi denince alacanz yant Nature ya da Science olacaktr. Bu bile bu dergide yaynnzn olmasnn ne anlama geldii ortaya koyuyor zaten. Bu lkem, niversitem ve ahsm iin bir onurdur.
lke sralamas, niversite sralamalarnda nemli unsurlardan biridir. Balarlar konusunda gerek
Apidologie gerekse Journal of Apicultural Research
dergilerinden ok sayda makalesi yaymlanm bir
aratrmac ve Journal of Apicultural Research dergisi
yardmc editrlerinden biri olmama ramen Nature Genetics dergisinde yaymlanan bu makale bir bilim insannn yapabilecei en iyi almalardan biridir. Bu dergilerde sk sk yayn yapmann zor olduunu syleyebilirim. Hedeflere basamak basamak ulamak inanlmaz bir haz, imdi kendi kendime soruyorum: Neden bir makalem de Scienceta yaymlanmasn ki? Buna ulamann da nasl olabileceini biliyorum elbette: almak, almak ve yine almak.
23
Dr. zlem Ak kinci

Antibiyotik Direnci Nasl Geliiyor?

Esiz bir genetik ve metabolik eitlilikte olan mikroorganizmalar 3,8 milyon yldan fazla zamandr yeryznde
bulunuyor. Mikroorganizmalar biyosferin temel bileenlerinden biri olmakla beraber ayn zamanda
ekosistemlerin korunmas ve srdrlebilirlii asndan da byk nem tayor. Mikroorganizmalar farkl ve
rekabeti ortam koullaryla ba edebilmek iin birtakm mekanizmalar gelitiriyor. Bunlardan biri
hastalk yapan mikroorganizmalarn antibiyotiklere kar gelitirdii diren mekanizmas.
Antibiyotik direnci problemi, zellikle son yllarda lkeleri bu tehdide kar ulusal eylem planlar
hazrlamaya zorlayacak boyuta ulat.
akterilerde antibiyotiklere kar doal ve kazanlm olarak iki ayr tr diren gzleniyor. Bakteride antibiyotiin etkisini gsterecei blmn olmay, o bakterinin antibiyotikten etkilenmeyecei
anlamna geliyor ve bu durum doal diren olarak
adlandrlyor. rnein baz bakteri trlerinde hcre
duvar yoktur. Penisilin gibi, hedefi bakterinin hcre
duvar olan bir antibiyotiin hcre duvar olmayan
bakteri zerinde etkili olmas beklenemez.
Kazanlm diren ise antibiyotie duyarl olan
bakterinin zaman iinde antibiyotikten etkilenmeyecek bir mekanizma gelitirmesi sonucunda ortaya
kar. Bakterinin DNAsnda d etkenlerin herhangi
bir etkisi olmadan yani kendiliinden oluan mutasyonlar, antibiyotik direncinin gelimesinde nemli
rol oynuyor. Byle bir mutasyon sonucunda rnein
antibiyotiin etkisini gsterecei bir proteinde deiim oluyor. DNA proteinler iin gerekli genetik bilgiyi ierir. DNAda meydana gelen bir deiiklik re-
tilen bir proteinde de deiiklie neden olur. Bazen

bu deiiklik proteinin eklinde olur. Eer bu deiiklik antibiyotiin proteine baland ksmda ise
antibiyotik proteindeki deiiklikten dolay proteini
fark edemez, ona balanamaz ve grevini yerine getiremez. Bu tr deiiklikler hcre iine giren antibiyotiin hcre iinde grevini yerine getirememesine
neden olur. Deiiklik, oalma ya da DNA aktarm yoluyla bakteriler arasnda yaylr. Genetik deiiklikler ayn zamanda antibiyotiin hedefi olan proteinin fazla retimine de neden olabilir. Bylece antibiyotik o kadar ok proteinin hepsini etkisiz hale
getiremez. Bir bakterinin mutasyon sonucunda retmeye balad bir enzim de bakterinin antibiyotikten etkilenmesini nler yani diren geliir. Antibiyotiin bakteriye giri kaplarnn kapatlmas ya da antibiyotii hcre dna gnderecek pompalama mekanizmalarnn gelitirilmesi de gen mutasyonlarnn sonucudur.
Antibiyotie duyarl bakteri
Antibiyotie direnli bakteri
Bu iki bakterinin temas etmesiyle,

antibiyotie diren geni tayan DNAlardaki bu
genlerin bir kopyas duyarl bakteriye geer.
Duyarl bakteri yeni DNAy

alr ve direnli hale gelir.
ki bakterinin temas sonucunda diren geni tayan (krmz) DNA paras dier bakteriye kolayca geer.
24
Antibiyotie direnli yeni bakteri oalr.
><
Antibiyotik
kullanan kiinin
barsaklarndaki
bakterilerde
antibiyotik direnci
geliebilir.
Hayvanlara antibiyotik
verildiinde
barsaklarndaki
bakterilerde
antibiyotie diren
geliebilir.
Direnli bakteri tayan

hayvandan elde
edilen ette de direnli
bakteri bulunabilir,
et uygun ekilde
hazrlanmazsa ve
piirilmezse direnli
bakteri insana
geer.
Bu kiinin bulunduu
ortamlardaki kiilere
direnli bakteri
yaylr.
Hastanede tedavi gren bu kiiden direnli

bakteri dier hastalara dorudan ya da
el temizliine dikkat etmeyen salk personeli
araclyla dolayl olarak yaylr.
Hayvan dksndaki direnli bakterileri ieren gbre
veya su tarmda kullanldnda direnli bakteri ekinlere
geer ve bu ekinler insanlar tarafndan tketildiinde
midelerinde kalr.
Hastaneden direnli bakteri alan

dier hastalar evlerine gider.
Antibiyotik Direncinin Yaylmna rnek
Bakterinin diren kazanmasnda ve direncin yaylmasnda rastlanan dier yol ise antibiyotik diren
geninin bir bakteriden dierine gemesidir. Antibiyotik direnci yeni kuak bakterilere antibiyotik diren genlerinin aktarlmasyla (dikey) veyabir bakterinin dier bir bakteriye genetik yapsn aktarmas
(yatay) sonucunda ortaya kabilir. Yatay diren aktarm farkl bakteri trleri arasnda konjugasyon (hcre temas yoluylabakterilerarasnda genetik malzeme aktarm) yoluyla gerekleir. Bu da antibiyotik
direnci geni tayan bakterilerin artmas yani antibiyotik direncinin yaylmas anlamna gelir.
Antibiyotie direnli bakterinin bir konakdan

dierine bulamas antibiyotik direncinin yaylmasna dorudan; gda, su ya da hayvanlarla temas yoluyla baka konaklara tanmas da dolayl olarak katkda bulunur.
Kaynaklar
http://www.tufts.edu/med/apua/about_issue/about_antibioticres.shtml
http://learn.genetics.utah.edu/content/microbiome/resistance/
25
Ayegl Ate
renci, stanbul Lisesi
Bakterilere Kar
Yeni Silahmz
Penisilinin kefiyle 1928de hayatmza giren antibiyotikler, yllar boyunca tpta nemli bir
yere sahip oldu. Hcre duvarnn sentezini durdurmak, hcre zarnn ilevini bozmak,
protein sentezini ve nkleik asit sentezini engellemek gibi etki mekanizmalar olan antibiyotikler,
milyonlarca insann hayatn kurtard. Fakat hzla artan bilinsiz ve ar antibiyotik kullanm,
gnmzde antibiyotiklere direnli bakterilerin ortaya kmasna neden oluyor.
Direnli bakterilerin gittike yaylmas ise sahip olduumuz btn antibiyotiklerin yakn
bir gelecekte etkisiz kalmas anlamna gelebilir. te bu duruma yeni bir zm nerisi:
Yeterli ounluu alglama engelleyiciler.
Yeterli ounluu Alglama Nedir?

Bakterilerin birbirleriyle iletiim kurmas evreye belirli kimyasal maddelerin salnmasyla gerekleir. Bakteri hcrelerinin says arttka salnan sinyal moleklleri bakterilerin yzeyindeki ya da iindeki alma proteinlere balanacak younlua ular.
26
Bakteri hcreleri biyolminesans, enfeksiyon oluumu, biyofilm ve spor oluumu gibi sreler iin yeterli poplasyon younluuna sahip olduklarn alglayarak ilgili srece katlr (Aydar, A. ., Bilim ve Teknik, Say 558, s. 80, Mays).
><
Yeterli ounluk Alglamay

Basklama ve Engelleme
Yeterli ounluk alglamay basklama, mikroorganizmalar aras sinyal iletiiminin bozularak mikroorganizma topluluklarnn kontrol altnda tutulmasdr. Yeterli ounluk alglama engelleyiciler de bakterilerin iletiim kurarak yeterli ounlua ulatklarn
anlamasn engelleyen molekllerdir. Yeterli ounluu alglama engelleyiciler sinyal moleklnn retimini, sinyalin etkinliini, sinyal moleklnn uygun alma tarafndan alglanmasn ya da yeterli ounluk alglama mekanizmasn kontrol eden genlerin ifadesini yani DNA dizisi olan genlerin, fonksiyonel protein yaplarna dnmesi srecini hedef alr.
Yeterli ounluk alglamay engelleyici molekller
organik kaynaklardan, rnein bitkilerden ve mantarlardan elde edilebilir ya da sentetik olarak hazrlanabilir. deal engelleyici molekller, ilgili genlerin ifadesini engelleyebilen dk ktleli molekller olmal, ilgili genlere zel olmal, karyotik konakya zararl olmamal, bakterilerin temel metabolik etkinliklerine mdahale etmemeli ve onlara zararl olmamal, kimyasal olarak kararl olmal ve konak tarafndan hemen paralanmamaldr.
Neden Yeterli ounluk Alglamay

Basklama?
Bakterileri eitli ekillerde ldren ya da onlarn
oalmasn engelleyen antibiyotikler, bakteriler zerinde seilim basks yaratr. Ortam koullarna en iyi
uyum salayan bakterinin hayatta kalp oalmaya
devam edecei doal seilim kuramna uygun olarak,
bu antibiyotiklere farkl ekillerde diren gsterebilen bakteriler hayatta kalarak oalr ve hastalk yapmaya devam eder. Fakat yeterli ounluk alglamay engelleyiciler, sadece bakterilerin birbirleriyle iletiim kurarak hastalk oluturmak iin yeterli sayda
olup olmadklarn belirlemesini engeller. Dolaysyla
bu antibiyotiklere kar diren gelitirme ihtimali de
azalr. Ayrca yeterli ounluk alglama mekanizmas insanlarda bulunmad iin, bu basklama sadece bakterileri hedef alan zgn bir tedavi yntemidir.
Biyoteknolojide ve
la retiminde Kullanmlar
nsanlarda ve farelerde hastalk yapan P. aeruginosa bakterisinin C. elegans adl nematodda da (solucan
benzeri mikroskobik organizma) hastalk yapabildii
kefedildikten sonra, bu patojen (yani hastalk yapc
organizma) ve konak ilikisi, yeterli ounluk alglamay engelleyicileri incelemek iin kullanld. Normal P. aeruginosa hcreleri enfekte ettii nematodlarn %100n ldrrken, yeterli ounluk alglama
mekanizmas zarar grm bakteriler nematodlarn
sadece %10unu ldrd.
Baka bir almada, AHL (bakteri iletiiminde
nemli rol olan bir sinyal molekl) paralayc enzimler tanmlayan genetik yaps deitirilmi bitkilerin, etkin bir ekilde bakteriyel yeterli ounluk sinyallerini durdurabildii ve bakteri topluluu younluuna bal enfeksiyonlar yok edebildii, fakat kontrol bitkilerinin ciddi hastalk belirtileri gsterdii kefedildi.
Gen ifadesinin molekler mekanizmas daha fazla
incelenmeli ve elde edilecek bilgiler, yeterli ounluk
alglama sinyal molekllerinin paralanmasnn erken
etkinletirilmesi iin yeni yollar tanmlanmas ve tasarlanmas iin kullanlmaldr. Basklama enzimlerinin ila retiminde kullanlmaya balanmasndan nce enzim gnderimi, kararll, etkinlii, zehirlilii ve
yan etkileri gibi konularda yaplmas gereken daha pek
ok alma var. Yine de AHL paralayc enzimler insan hcrelerinde de bulunduu ve alt iin AHLparalayclk insan vcuduna yabanc bir ilev deil.
Engelleyiciler ve Antibiyotikler
Yeterli ounluk alglamay engelleyiciler bitki patojenlerini, nematodlar ve farelerde akcier enfeksiyonlarn kontrol etmede yararl oldu. Bu molekller
sadece bakterilerin enfeksiyon yapma yeteneklerini
engellemekle kalmad ayn zamanda bakterilerin antibiyotiklere ve konaknn baklk sistemine kar
daha duyarl olmasn salayarak bakteriyel biyofilmlerin etkisini de azaltt. Bu engelleyici molekller patojenleri dorudan ldrmez, fakat antibiyotiklerle ve
konaknn baklk sistemiyle birlikte alarak igalci bakteriler zerinde tam bir kontrol salar. Yeterli ounluk alglama engelleyicilerin geni bir uygulama alan olabilecei iin, sinyal ve engelleyici molekller arasndaki yap ve ilev uyumunu ve bu engelleyicilerin etki mekanizmalarn anlamak ok nemli.
Yeterli ounluk alglama engelleyiciler, eitli
hayvan deneylerinde ve laboratuvar koullarnda etkili oluyor, ancak klinik deneylere geilmesi ve insanlar tarafndan kullanlmaya balanmas iin ok fazla
alma yaplmas gerekiyor.
Kaynaklar
Bhardwaj, A. K.,K., Vinothkumar, N.,Rajpara, Bacterial Quorum Sensing Inhibitors: Attractive Alternatives for Control
of Infectious Pathogens Showing Multiple Drug Resistance, Recent Patents on Anti-Infective Drug Discovery,
Cilt 8, Say 1, s. 68-83, 2013.
Akgz, E., Quorum Quenching, Elektronik Mikrobiyoloji Dergisi TR, Cilt 10, Say 2, s. 27-44, 2012.
http://phys.org/news/2014-08-bacterial-medical-applications.html
Reece, J. B.,Urry, L. A. ,Cain, M. L.,Wasserman, S. A.,Minorsky, P. V., Jackson, R. B., Campbell Biyoloji, Palme Yaynclk, 2013.
27
Dr. zlem Ak kinci

Antibiyotiklerin
Pabucu
Dama Atlyor
Bakterilerde antibiyotiklere kar gelien diren endie verecek bir ekilde gnden gne
artyor. Dnya Salk rgt Nisan aynda sunduu raporda antibiyotik direncinin
halk saln tehdit eden ve giderek de byyen nemli bir sorun olduunu aklad.
Antibiyotik tedavisinin hastalk yapan bakterilerle savamak iin tek yol olmadn
dnen bilim insanlar alternatifler bulmak iin aratrmalarn srdryor.
28
>>>
Bilim ve Teknik Ekim 2014
slnda bir eit mucize ila olan antibiyotikler yllardr lmcl hastalklar kontrol
altnda tutuyor ve milyonlarca hayat kurtaryor. Gnmzde ise antibiyotikler ou zaman
hl i gryor. Antibiyotikler sayesinde hastalk
yapan bakterilere kar sava genellikle kazanyoruz. Ancak bilim insanlarnn kaygs gn gelir de
bu sava kaybetmeye balarsak ne olaca ynnde.
ABD Hastalk Kontrol ve nleme Merkezinin
2013 ylndaki raporuna gre ABDde her yl 2 milyondan fazla kii antibiyotie direnli bakterilerin
neden olduu enfeksiyonlara yakalanyor. Bu yzden her yl en az 23.000 kii hayatn kaybediyor.
Dier yandan zararl bakterilerin antibiyotiklere
kar diren kazanma hz, yeni bir ila gelitirme
hzndan ok daha yksek. 1980-2000 ylar arasnda Gda ve la daresi (FDA) 50den fazla yeni antibiyotik onaylad. O tarihten 2010 ylna kadar onaylanan antibiyotik says 10dan az. 2010 ylnda bu
yana ise onaylanan antibiyotik yok.
Fajlar Alternatiflerden Biri

Texas A&M niversitesi, Faj Teknoloji Merkezi mdr Ry Younga gre bakterilerin neden olduu enfeksiyonlarda eldeki antibiyotikler artk yetersiz kalmaya balad ve durum gittike daha kt bir hal alyor. Bu nedenle bilim insanlar aratrmalaryla hastalk yapan bakterilere kar silahlanma yarn byk hzla srdryor. rnein Young
ve meslektalar bu konudaki aratrmalarnda bakterileri enfekte eden ve ldren basit virsleri yani
bakteriyofajlar (faj) kullanyor. Bakteriyofajlar artc bir ekilde, vcudumuz da dhil olmak zere,
doada her yerde bulunuyor. Fajlar insanda hastala neden olmuyor. Ancak herhangi bir bakteri iin
faj tehlike anlamna geliyor. Ekonomik ve hzl ila
retiminin yollarn arayan ila irketleri iin de faj
tedavisi son derece cazip grnyor.
Pek ok faj sadece birka bakteri trn hatta
bazen tek bir tr hedef alr. Aslnda bu bir avantaj. Gnmzde kullanlan antibiyotikler neredeyse hi ayrm gzetmeden pek ok bakteri trn,
rnein sindirim sistemimizdeki yararl bakterileri de ldryor.
Fajlarn klinik uygulamalar 1920-1930 yllar arasnda yani antibiyotikler gelitirilmeden nce balad. Fakat gnmzde sadece birka lkede
(Rusya ve Grcistan) yararl virsler insanlara tedavi amacyla az ya da enjeksiyon yoluyla veriliyor. Fajlar molekler biyoloji biliminin gelimesinden ve 1940larda antibiyotiklerin inanlmaz baarlarndan nce kefedildi. Ancak bu gelimeler faj
ile tedavi aratrmalarnn bir kenara braklmasna
neden oldu.
29
Antibiyotiklerin Pabucu Dama Atlyor
Metallere de Dyor
Eski uygarlklarda bakr ve gm kaplar suyu dezenfekte etmek ve gdalar korumak iin kullanlan
etkin aralard. Metallerin binlerce yldr tp uygulamalarnda nemli bir rol var. Gnmzde ise baz laboratuvarlar ve ila irketleri yara blgelerinde
geliebilecek enfeksiyonlar nlemek iin sarg bezlerine metal eklemek iin almalar yapyor. Yaralarn evresinde meydana gelebilecek enfeksiyonlar,
lmcl bir probleme yani sepsise neden olabiliyor.
Calgary niversitesinden biyokimya profesr Raymond Turner pek ok lkede yaralarn neden olduu sepsisin, kanserin yol atndan daha fazla insann lmne sebep olduunu sylyor. Klinik almalar gm oksit ile kaplanm soluk borusu ve gm alaml kateter tp kullanmnn hastalarda enfeksiyonlar nlediini gsteriyor. Baka almalarda, metal ieren antibiyotiklerin sadece bakterileri
ldrmesi ve insan salna zarar vermemesi zerine aratrmalar yaplyor. Bu amala kullanlan ve
umut veren metal, galyum. Bakteriler krmz kan
hcrelerindeki demiri alr ve kullanr, fakat galyum
biyokimyasal olarak demir gibi ilevsel deildir hatta bakterinin zarar grmesini salar. Bu nedenle devam eden aratrmalar zellikle kistik fibrozis hastalndan muzdarip kiilerde grlen akcier enfeksiyonlarn tedavi etmeye odaklanm.
Bakteri Bakteriye Kar

Bakteriyosinler, bakterilerin sentezledii kk
protein yapsndaki antibakteriyel maddelerdir. Antibiyotiklere benzer zellikleri olan bakteriyosinlerin insanlara zararl bir etkisi yoktur. Maalesef bakteriler antibiyotiklere olduu gibi bakteriyosinlere de diren gsterebiliyor. Ancak bakteriyosinlerin yaps hayli basit olduundan, biyomhendislik
yntemleriyle etkinliklerinin tekrar kazandrlmas mmkn. u ana kadar bakteriyosinler hayvanlarn tedavisinde snrl olarak kullanld. nsanda
kullanm ise henz aratrma aamasnda. Bu aratrmalarda vcuda verilen yararl bakterilerin bakteriyosin retmesi amalanyor.
Bakteriler ntihar Ederse

Bakteriler zellikle kendileri iin dezavantajl koullara sahip ortamlarda etkinliklerini en aza
indirerek sadece canllklarn srdrdkleri bir eit uyku (dormant) durumuna geer. Bu durumdaki bakteriler antibiyotiklerden etkilenmez ve canl
hallerine dndklerinde tekrar enfeksiyona neden
olurlar. ABDdeki Northeastern niversitesinde
doktora sonras aratrmalarna devam eden Brian Conlon, metisilene direnli Staphylococcus
aureusun (MRSA) uyku durumunda iken bir enzimini etkinletiren ADEP4 isimli maddeyi kulland.
Bu enzim normal koullarda bakterinin hatal proteinlerini sindiriyor. ADEP4 bu enzimin yapsnda
birtakm deiiklikler meydana gelmesini salyor.
Ardndan bu enzim protein paralama mekanizmasn sadece hatal proteinler iin deil tm proteinler iin kullanyor ve bakteri kendi kendini paralanyor.
30
>>>
Oligomerlerin Baars
Antibiyotie bir baka alternatif ise peptid balanm fosforodiamidat morfolino oligomerleridir (PPMO). PPMOlar, DNAdaki ya da RNAdaki
sessiz yani herhangi bir ilevi ya da fenotip zerinde etkisi olmayan genlere balanr. Bu biyokimyasal molekller, bakterilerin temel yaamsal genlerinin ya da antibiyotik direnci geliiminden sorumlu genlerinin ilevlerini engelleyerek bakterileri etkisiz hale getirir. PPMOlar laboratuvar ortamnda,
istenilen bakterinin hedef genine zg olarak, kolay ve hzl bir ekilde sentetik olarak retilir. Oregon Devlet niversitesinden mikrobiyoloji profesr Bruce Geller aratrmasnda PPMOlar hcre
kltrnde ve farelerde denemi ve solumun yollarnda ve yaralarda gelien enfeksiyonlarn sorumlusu olan, ou tr de antibiyotie direnli olan
Acinetobactere kar baarl sonular elde etmi.
PPMOlarn eczane raflarnda yerini almadan
nce daha fazla gelitirilmesi ve insanda denenmesi
gerekiyor. Geller ve baka aratrmaclar bakterilere
kar balatlan bu mcadelede hayli iyimser. Geller son 60 ylda retilen antibiyotiklerin bakterinin
sadece 5 bileenini hedef aldn oysa PPMOlarla
bakterinin yzlerce, binlerce bileeninin hedef alnmasnn mmkn olabileceini belirtiyor.
Antibiyotik Direncine Ball zm

Bilim insanlar arlarn midesinde bulunan bir
grup bakterinin antibiyotie direnli bakterilerle savaabildiini tespit etti. lenmemi ham bal
zaten yzyllardr enfeksiyonlarla mcadele etmek iin kullanlyor. Bilim insanlar da baln antimikrobiyal zelliinin nedenini aa kavuturmaya alyor. sviredeki Lund niversitesinden
bir aratrma ekibi arlarn midesinde ve ilenmemi taze balda bulunan, stelik hastalk yapan bakterilerle mcadele konusunda artc bir yetenei
olan sahip on laktik asit bakterisinden oluan,
esiz bir bakteri grubu tespit etti.
Mays aynda The Lancet Infectious Diseasesdergisinde yaymlanan yeni alma ile Avrupa Birlii yesi olmayan Gney ve Dou Avrupa lkelerinde antibiyotik kullanmyla ilgili ilk kez gvenilir veriler elde edildi. Belikadaki Antwerp
niversitesi A ve Enfeksiyon Hastalklar Enstitsnden
Baz lkelerde ise hi beklenmedik bir ekilde geni spekt-
Dr. Herman Goossens tarafndan yrtlen alma bu l-
gzlemlendi. Bunun nedeninin, aslnda daha hzl etki

eden birinci sra antibiyotiklerle tedavi edilebilecek enfek-
kelerde antibiyotik kullanm konusunda bilin oluturmak

iin yaplmas gerekenler asndan nemli bir adm olarak
rumlu, gl antibiyotiklerin yksek oranda kullanld-
deerlendiriliyor. Aratrmaclar bulgularnn aklc antibi-
siyonlarn daha yava etki eden ikinci sra antibiyotiklerle

tedavi edilmesi olduu dnlyor. Aratrma ekibine g-
yotik kullanmn artrmak ve gnden gne artan antibiyo-
re salk hizmetlerinin yetersiz kullanm, salk kurulula-
tik direnci tehdidini durdurmak iin ulusal eylem planlar

gelitirilmesine yardmc olmasn da umut ediyor. Bu a-
rna zamannda bavurmama ve kendi kendine tedavi uy-
lmada incelenen lkeler arasnda en ok antibiyotik kullanlan lkenin Trkiye olduu tespit edildi. lkemizde kii
berinde getiriyor. Bu yzden reetesiz antibiyotik satnn

acilen snrlandrlmas gerekiyor. Bunun da uygulanacak
bana kullanlan ortalama antibiyotik oran, almada en
ulusal dzenlemelerle, kamu bilinlendirme kampanyala-
az antibiyotik kullanld tespit edilen Ermenistann 3 kat.

Avrupa Blgesi lkeleri arasnda da antibiyotik kullanm-
ryla, salk personelinin uygun reete tavsiyesi konusun-
gulama gibi nedenler, bilinsiz antibiyotik kullanmn bera-
da daha aklc davranmasyla baarlabilecei dnlyor.
nn en fazla Trkiyede olduu belirtiliyor.
31
Antibiyotiklerin Pabucu Dama Atlyor
<<<
sm
18 Ka ibiyotik
a Ant Gn
p
ik
u
r
v
A
lk
ibiyot
t
a
n
d
a
n
Fark dit eden kullanm

teh
tik
ln antibiyo ndalk
a
s
halk i ve aklc nda fark upa
r
c
k
diren nular hak mac ile Av ontrol
K
a
ko
rmak
esi ve
e,
olutu n nlenm derliind lerle
r
n
a
k
l e
C)
lkl
Hasta rkezi (ECD ye ve aday
Me liine
en
enlen
ir
z
B
a
d
p
te
Avru
birlik etkinliktir.
bir
Bu bakteriler hidrojen peroksit ve ya asidi gibi bileikler retiyor. Bu bileikler zararl dier bakterileri ldryor, ayn zamanda arlar koloni kne kar koruduu da dnlyor. Laktik asit
bakterileri marketten aldmz balda maalesef yok.
Ancak bilim insanlar antibiyotik direnci problemine laktik asit bakterilerinin zm olabilecei konusunda umutlu.
Aratrma ekibi, ardaki bakterileri -metisiline direnli Staphylococcus aureus (MRSA) bakterisi de dhil olmak zere- insanda lmcl enfeksiyonlara neden olan trlere kar laboratuvardatest
etti. Laktik asit bakterileri ayn ortamda bulunan ve
hastalk yapan bakterilerin hepsini etkisiz hale getirdi. Aratrmann sonularInternational Wound
Journalda yaymland.
Aratrmaclar balla kartrdklar laktik asit
bakterilerini, pek ok tedavi denenmesine ramen
yaralar iyilemeyen atlara da uygulad ve yaralarn
iyiletii gzlemlendi. Bugne kadar bu bakteriler sadece laboratuvar ortamnda, insanda hastalk
yapan bakterilere kar test edildi. Dolaysyla insan yaralarnn iyilemesinde etkili olup olmadklar henz bilinmiyor. Ancak atlarda yaplan dene32
menin sonular hayli umut verici. Aratrma ekibi laktik asit bakterilerinin rettii hem ok eitli hem de ok gl maddelerin hastalk yapan bakteriler zerinde de hayli etkili olduunu dnyor.
Aratrmaclardan Tobias Olofsson antibiyotiklerin
belirli bakteri trlerine kar etkili olduu almada kullanlan on laktik asit bakterisinin, gerekli
ve doru antimikrobiyal maddeleri rettiini sylyor.
Grne baklrsa da bu maddeler arlarn saln ve bal zararl baka mikroorganizmalara kar yzyllardr koruyor. Fakat ardan alnan bal
canl laktik asit bakterileri iermiyor ve o esiz zellii de tamyor. Aratrmaclar laktik asit bakterilerinin insanlardaki antibiyotie direnli enfeksiyonlarn tedavisine yardmc olup olmayacan anlamak iin klinik almalara balayacak. sterseniz
siz de bu arada ilenmemi bal stoklayabilirsiniz.
Kaynak
http://www.popularmechanics.com/science/health/breakthroughs/whatcomes-after-antibiotic-5-alternatives-to-stop-superbugs#comments
http://www.sciencedaily.com/releases/2014/03/140319195821.htm
Cenk Trkolu
><
Orta Dou Teknik niversitesi - Fizik Blm, AMS-02 Deneyi
Hzlanarak Geen 60 yl
Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi (CERN)
29 Eyllde kuruluunun 60. yln kutlad.
35 lkeden resmi delegelerin katld etkinlik
byk ilgi grd.
Altm yl deviren, dnyann en byk parack
hzlandrcs Byk Hadron arptrcsn
bnyesinde bulunduran CERNn tarihesine
ksa bir gz atalm.
Fotoraflar: http://cern60.web.cern.ch/en/galleries
29 Eyllde yaplan resmi trende CERN Bakan Rolf Heuerin konumas
Parack Atei adl belgeselin gsterimi
CERN
n kkleri 1940lara dayanyor. kinci Dnya Savann yol at ykm, her

meslekten insanlar olduu gibi bilim insanlarn da derinden etkilemiti. Bu etkiyi en ok Manhattan Projesiyle ilk atom
bombasnn yaplmasn salam olan fizikiler hissetmiti. Bu proje fizikiler tarafndan gelitirildiinden, insanlar bilime kar daha mesafeli hale gelmiti.
Hem dmanlklar ortadan kaldrmak
ve lkeler arasnda bar salamlatrmak, hem de insanlarn bilime olan gvenini tazelemek iin bir yol aramaya balayan bilim insanlarnn temellerini att CERN, 29 Eyll 1954te on iki Bat
Avrupa lkesinin anlamasyla kuruldu. Her geen sene farkl lkelerin katlmyla CERN, uluslararas bir aile halini
ald. CERN bakan Rolf Heuer, trende
CERNn insanlar ve kltrler arasndaki
birletirici yn konusunda unlar syledi: CERN, 60 yldr insanlarn kltrlerine ve milletlerine bakmakszn birlikte
alabildii bir kurum olmutur. Tek evrensel dil olan bilim ile kltrler arasnda
bir kpr kuruyoruz.
Eyll aynda, CERNn 60. yldnm
ile ilgili birok etkinlik dzenlendi. Dzenlenen birden fazla sempozyum ve sunumun yan sra 19 Eyll akam Birlemi Milletler Orkestrasnn, keman virt-
z Matteo Fedeliye elik ettii bir konser

gerekletirildi. 20 Eyll akam ise Byk
Hadron arptrcsnn yapm ve Higgs
bozonunun bulunmasna kadar geen iki
senelik zorlu aratrma srecini anlatan
Parack Atei adl belgesel film gsterildi. Son olarak da 29 Eyll akam, CERN
konseyinin ve alannn ileri gelen bilim
insanlarnn da katlmyla resmi bir davet ve tren ile CERNde yaplan etkinlikler son buldu. Bu etkinliklere ek olarak, 30
Eyll akam Cenevredeki Victoria Hall
konser salonunda CERN korosu Cenevre
Oda Orkestras eliinde bir konser verdi. Bu konserde Ludwig van Beethovenn
Missa Solemnis adl eseri seslendirildi.
33
Dr. zlem Kl Ekici

Giyilebilir Teknoloji
Dnyas
>>>
Bilimsel ve teknolojik gelimeler nano lee doru ilerledike,

retilen elektronik cihazlar da gittike klyor. Bu cihazlar o kadar kld ki
artk insanlarn zerlerine giydikleri kyafetlerle, ayakkablarla ve aksesuarlarla
btnleik hale geldiler. nsan merak ediyor, acaba bu giyilebilir teknoloji
ne kadar ileri gidebilir?
Farkl maddeler ve esnek formlar zerine baslabilen elektronik devreler sayesinde,
kendi enerjisini kendisi salayan, vcudumuzun saln kontrol eden,
sesli komutlarla istenileni yapan, her ortamda i, iletiim ve alveri yapmay
salayan giyilebilir teknolojiler hayatmza girmeye hazrlanyor. Elektronik lensler,
akll gzlkler, tirtler, saatler, eldivenler ve ayakkablar ok yakn gelecekte
teknoloji reyonlarnda greceimiz rnlerden bazlar.
Kendi Enerjisini Salayan

Kiiye zel Cihazlar
nyada birok kurulu, farkl amalar iin ok eitli alanlarda kullanlabilecek

giyilebilir teknolojilerin gelitirilmesi ile ilgili amansz bir alma iinde. Xeroxun da uzun yllardr zerinde alt baslabilir elektronik devreler, giyilebilir teknolojilerin geliimine
nemli katklar salayacak. Xerox, Silver Ink (gm mrekkep) adn verdii buluuyla esnek bir yzeyin, rnein plastiin zerine, yzeyi eritmeden gm alaml elektronik devre
baslmasn salad. Elektronik devrelerin cam, tekstil rnleri, plastik, film
gibi maddelerin zerine baslabilmesi
ya da yerletirilmesi ile giyilebilir teknolojiler hem daha ucuza mal edilecek hem de hayatmza girileri hzlanacak. Xeroxun da yakndan takip ettii bu alann nmzdeki 5 yl iinde
12 milyar dolarlk bir pazara sahip olmas bekleniyor.
Basl elektronik devreler, giyilebilir

cihazlarn baka cihazlara balanmadan kendi enerjisini retmesini salayacak. Bu cihazlar g retme birimlerini -atom pili ve gne enerjisi paneli
gibi- kendi zerinde tayacak. Bu teknolojiler, yerletirildikleri giysiler ve
eyalar zerinde enerji yenileme ihtiyac olmadan uzun sre kullanlabilecek. Bylece kendi enerjisini salayan
cihazlarn arj edilmesi gerekmeyecek.
Basl elektroniklerle retilen giyilebilir teknolojilerin esnek ve ergonomik
olmas, rahata ve sorunsuz kullanlmalarn salayacak.
rnein giyilebilen teknoloji tasarm ile retilmi ayakkab ile yrrken hareket enerjisi elektrik enerjisine dnecek. G retebilen tirtler ve ayakkablar sayesinde cep telefonlar, MP3 oynatclar ve tanabilir
dier kk cihazlar arj edilebilecek.
Ayrca kombine bir sensr teknolojisi, kablosuz iletiim, akll telefon uygulamalar ve gelimi bir izleme cihaz kullanlarak retilecek akll ayakkablar, onlar giyen kiilerin sakatlanmasn engellemek ve yry tekniklerini deitirmek zere tasarlanacak.
35
Giyilebilir Teknoloji Dnyas
lara
c
z
a
3D Y tegre
En tronikler
Elek t baslabilenine
Basl
GPS sistemleri ve gelitirilmi

sensrler sayesinde hareket kabiliyeti ve kullanm alan genileyecek.
evrenizle tam bir etkileim iinde
olabileceksiniz. Tm bilgiler evrile
e al
sre
erind
z
bask
a
,
d
D
a
mii sistemde depolanacak. Bu
l
3
r
n
a
e
l
u
c
ekt
Xerox
D yaz
da
gelec
3
r
n
i
a
e
l
r
cihazlar zenginletirilmi gerd
z
e
l
a
n
ih
yesi
onik
onik c
r
as sa
t
n
elektr
k
u
m
e
l
g
l
eklik kavramn gnlk hao
y
re
eu
zel e
enteg
lerin
,
iye
r
i
l
a
k
l
,
z
r
t
a
yata uyarlayacak. Giyilebiih
az
cu
aya h
bilir c
rin v
giyile
Kiile
alm
.
k
len
teknoloji, sporcularn kone
m
c
an
uza
bile
tasarl
ha uc
e
basla
a
d
d
l
i
disyonunu
ve almalarn izlemek
k
k
e
e o
edii
.
e gr
k
m
a
i
c
t
ve ist
a
e
ve
e
zamanl
geri
bildirimde bulunabill
r
o
seri
dilmi
mal e
mek amacyla profesyonel anlamda sklkla kullanlyor. Atletlerin eofmanlarna yerletirilen hareket ve esneklik alglayclar sporcularn hareketlerinin doruluunu, verilen nergelere uyup uymadklarn izliyor.
Akll Telefonlar Yerine

Giyilebilir Cihazlar
Google, Samsung, Apple, Xerox gibi
irketlerin bu konularda yapt atlmlar, giyilebilir teknolojilerin poplerliini srdrmesini salayacak. Mobil ve giyilebilir teknolojiler, bulunulan her ortama bulut ve GPS destekli veri ak salayan bir kpr grevi stlenecek.
Hlihazrda Google Glass, Glass Up, Meta, Nike+FuelBand, Samsung Gear gibi giyilebilir cihazlar mobil hayatn yeni oyuncular olarak karmzda. rnein Google
gzln erevesinin iine yerletirilmi
1,3 cmlik ufack bir bilgisayar ekran sayesinde, internete ve ok eitli bilgisayar
uygulamasna eriilebilecek. nmzdeki aylarda Applen iWatch olarak tanmlanan ve merakla beklenen akll saati de
tketicilerle buluacak.
36
Kyafetlere hz lerler ve konum alglayclar da yerletiriliyor. Bu alglayclar tablet bilgisayarlara ve akll telefonlara kablosuz veri iletim sistemi ile balanabiliyor.
Giyilebilir teknoloji kullanlarak retilen asker niformalar elektrii ileten zel
ipliklerle dokunan kumalardan yaplyor.
Bylece hantal ve ar bataryalar, cihazlar
ve kablolar yerine, askerler zerlerinde sadece giyilebilen teknolojiyle retilmi niformalar tayor. Askerler, zenginletirilmi gereklik uygulamasn kullanarak
niformann koluna yerletirilmi telefon ya da tablet bilgisayar sayesinde sava
alanndaki konumlar ve durumlar hakknda gerek zamanl bilgiye ve grntye
annda ulaabilecek, evresiyle srekli iletiim ve etkileim halinde olabilecek.
<<<
Cihazlarn Sesli Komutlarla Ynetimi

Giyilebilir cihazlar ayn zamanda sesli komut sistemiyle de alabilecek. Siri ve Google Nowda olduu gibi sesli komutla alan yapay zek niteleri, giyilebilir cihazlarn daha kullanl olmasn salayacak. Her trden soru sorulabilen yapay zek niteleri sesli komutlarla sorulan sorular internet zerinden aratrp cevaplayabilecek.
Tbbi Uygulamalar
Giyilebilir teknoloji tbbi uygulamalarda da ok fayda salayacak. Kyafetlere ve eitli aksesuarlara ilitirilecek izleme monitrleri ve ok eitli alglayclar,
iitme ve grme kayb olan, fiziksel sakatl olan birok engelli insana ve rehabilitasyon kliniklerinde tedavi gren hastalara yardmc olacak.
Gelitirilen akll eldivenler ierdikleri hassas alglayclar sayesinde zorlu ameliyatlarda kullanlabilecek. effaf elektronik devreler gz lensleri iine
yerletirilerek gz tansiyonu gibi hastalklarn kontrol ve uzaktan gz tedavisi imkn salanabilecek.
ok yakn gelecekte baslabilir elektronikler yapay organ, implant gibi salk teknolojilerinin gelitirilmesinde de kullanlabilecek. Nabz, ate, tansiyon, eker gibi yaamsal verileri lecek giyilebilir
cihazlar, kullanlacak yeni salk teknolojileri arasnda olacak. Bu teknolojiler sayesinde hasta verileri, hasta hastanede bulunmadan da kayt altnda
tutulabilecek.
Giyilebilir cihaz teknolojileri kullanclarn kiisel

alan alarn kendileri ile birlikte tamasn salayacak. Kullanclar kiisel alan a sayesinde birok zellii, uygulamay farkl ortamlar ve meknlarda altrabilecek. Farkl amalar iin ok eitli alanlarda
kullanlabilecek giyilebilir teknolojilerle ilgili heyecan verici gelimeleri takip etmeye devam edeceiz.
Kaynaklar
http://www.fastcodesign.com/1670646/4-rules-for-designingwearable-tech-that-people-will-actually-wear#1
http://simplifywork.blogs.xerox.com/2014/08/04/wearable-tech-in-the-world-of-smart-mobility-and-workplace-agility/#.
VA7ORaPsxBA
http://www.opi.net/business/vendors/xerox-backs-wearable-technology
http://simplifywork.blogs.xerox.com/2014/05/06/ultra-personal-computing-the-future-of-wearable-technology/
http://www.wearabletechworld.com/topics/wearable-tech/articles/354481-xerox-working-new-wearable-technology-tools.htm
37
Dr. Tuba Sargl

Dnyadaki
Su
Gneten
Yal
Gne Sistemindeki su 4,6 milyar yl nce iinde

Gnein olutuu toz ve gaz bulutundan miras.
Gne Sisteminin her yerinde, rnein kuyrukluyldzlarda, asteroitlerde, Dnyada,

baz byk gezegenlerin uydularnda su bulunuyor. Sv haldeki suyun varl
Dnya zerinde yaamn ortaya kmasn salad. Bu nedenle Dnyadaki suyun
kaynann ne olduu sorusunun cevaplanabilmesi, uzayda yaanabilir
koullarn nasl olutuunun anlalmas asndan hayli nemli.
>>>
emite Dnyadaki suyun kaynann kuyrukluyldzlar olduu dnlyordu. Ancak aratrmalar Dnya zerindeki suyun
snrl bir ksmnn kuyrukluyldzlardan geldiini
gsteriyor. Dnya zerindeki suyun tamamnn tek
bir kaynaktan salandn gsteren yeterli bir aklama henz bulunmu deil. Bilim insanlar Gne
Sistemindeki karasal gezegenlerdeki, rnein Dnyadaki suyun kaynann kuyrukluyldzlar, asteroitler ve Gne Sisteminin olutuu bulutsunun iindeki toz paraclarnn yzeyinde tutunmu kat
haldeki su olduunu dnyor.
Kuyrukluyldzlar ve asteroitler Gne Sisteminin
en eski yeleri olarak kabul ediliyor. Bileimleri Gne Sisteminin olutuu bulutsunun bileimini yanstan bu gk cisimleri, suyun izini takip eden bilim
insanlar iin zaman makinesi gibi grev yapabilir.
Ancak bu cisimlerin iindeki suyun ne zaman olutuu tam olarak bilinmiyor. Baz bilim insanlar Gne Sistemindeki suyun kaynann Gnein olutuu bulutsunun iindeki -Gnein oluumundan
nce de var olan- su olduunu dnyor. Dier bir
gre gre Gne olutuktan sonra, etrafndaki gezenlerin olutuu diskin iinde gerekleen sreler
sonucu oluuyor.
Bilim insanlar bu sorunun cevabn bulmak iin

genellikle sudaki dteryum atomlarna odaklanyor. Hidrojenin izotoplarndan biri olan dteryumun ekirdeinde bir protona ilave olarak bir ntron bulunuyor. Dteryumun Byk Patlamadan
birka dakika sonra hidrojenle birlikte olutuu dnlyor. Bugn evrende bulunan dteryum miktar bilim insanlarna evrenin ilk anlar, yldzlarn ve gkadalarn oluumu hakknda nemli bilgiler veriyor. nk dteryum yldzlarda gerekleen fzyon tepkimeleri sonucu kolayca helyuma dnr ancak retilemez. Bu nedenle bugn evrende bulunan dteryum miktar, evrenin oluumunun
balangcnda retilen dteryumdan yldzlar tarafndan tketildikten sonra kalan miktara eittir. Yani
Byk Patlamadan sonra oluan ve bugn evrende
var olan dteryum miktar bilinirse yldzlarn oluumunda kullanlan miktar hesaplanabilir.
39
Dnyadaki Su Gneten Yal
Hidrojen ve dteryum
Evrenin ilk anlarnda oluan dteryum, yldzlarn iinde gerekleen fzyon tepkimelerinde kullanlyor. Bu nedenle evrenin farkl noktalarndaki,
rnein yldzlar aras ortamdaki, yldzlardaki, gezegenlerdeki ve kuyrukluyldzlardaki dteryumhidrojen oranlar birbirinden farkl. Dteryum ayn zamanda Gne Sistemindeki suyun kaynann
belirlenmesinde de bilim insanlarna yardmc oluyor. Hidrojen ieren molekllerin bir ksmnn yapsnda hidrojenin izotoplarndan olan dteryum bulunuyor. Su da bu molekllerden biri ve yapsnda
dteryum olan su ar su olarak isimlendiriliyor.
Gne Sisteminin farkl noktalarndaki gk cisimlerinin yaplarnda bulunan sudaki dteryumhidrojen oranlar birbirinden farkl. rnein Oort
Bulutundaki kuyrukluyldzlarn yapsnda bulunan
sudaki dteryum ve hidrojen oran, Dnyadakinden yaklak iki kat daha yksek. Bilim insanlar bu
farkllktan yararlanarak Gne Sistemindeki suyun
kaynan belirlemeye alyor.
Eyll aynda Science dergisinde yaymlanan almada aratrmaclar bu amala Gne Sistemindeki
suyun kayna olduu dnlen ortamlardaki koullar ile sudaki dteryum ve hidrojen oran arasndaki ilikiyi inceledi. Yapsnda hidrojen atomu bulunan
molekllerdeki dteryum-hidrojen oranlar, molekllerin olutuu ortamdaki koullarla yakndan ilikili.
40
Sudaki dteryum-hidrojen orannn yksek olmas iin, oluumu srasnda ortamn dk scaklkta olmas, oksijen iermesi ve ortamda iyonlatrc bir radyasyon trnn olmas gerekiyor. Bu
koullarn hepsi yldzlar aras ortamda bulunuyor.
Aratrmalar yldzlar aras ortamdaki kat haldeki suyun Gne Sisteminin farkl noktalarndaki
sudan dteryum asndan daha zengin olduunu
gsteriyor.
Bill Saxton, NSF/AUI/NRAO
<<<
Yldzlar aras ortamdaki kat haldeki su, toz

paracklarnn zerinde tutunmu olarak bulunuyor. Suyun kat yzeylere tutunma enerjisinin
yksek olmas nedeniyle, kuramsal olarak Gne
Sisteminin olutuu bulutsu iindeki kat haldeki
suyun, Gnein oluumundan sonra (bu aamada
bir ksm sblimleerek gaz haline dnr) gezegenlerin olutuu toz ve gaz diskinin iinde varln devam ettirebilecei ngrlyor. Suyun gaz hale geen ksmnn ise Gneten yaylan enerji nedeniyle paraland dnlyor. Kayna yldzlar aras ortam olan suyun byk blm bu aamada paralandysa, Gne Sisteminde bugn var
olan suyun Gne olutuktan sonra farkl kimyasal
sreler sonucu tekrar olumu olmas gerekiyor.
Ancak suyun termal olarak paralanp tekrar olumas srasnda, yldzlar aras ortamdaki suyun dteryum-hidrojen oranna ait bilgiler siliniyor.
Gne Sistemindeki suyun ne kadarnn kaynann yldzlar aras ortam olduu sorusu yakn zamana kadar cevaplanamamt. Michigan
niversitesinden L. Ilsedore Cleevesin de aralarnda bulunduu aratrmaclar bu sorunun cevabn bulmak iin Gnein oluumundan sonraki
koullarn, Gne Sisteminde bugn var olan sudaki dteryum-hidrojen oranyla uyumlu olup olmadn inceledi.
Scakl yaklak 10 Kelvin olan, iyonlatrc

radyasyonun kozmik nlardan geldii ve Gnein
de iinde olutuu bulutsunun koullar, dteryum
asndan zengin suyun oluumu iin uygun. Benzer
ekilde Gnein oluumundan sonra evresindeki
toz ve gaz diskinin scakl ar suyun oluumu iin
uygun olsa da, Gneten yaylan Gne rzgrlar
nedeniyle zayflayan kozmik nlarn, bu srecin
verimliliini nasl etkileyecei sorusu ortaya kyor.
Sonular Gnein oluumundan sonraki koullarn, bugn Gne Sisteminde var olan sudaki dteryum-hidrojen oranyla uyumlu olmadn gsteriyor. Aratrmada ayrca Dnyann okyanuslarndaki suyun yaklak yarsnn, kuyrukluyldzlardaki suyun ise tamamna yaknnn kaynann yldzlar aras ortam olduu anlald. Bu Gne Sistemindeki suyun nemli bir ksmnn Gneten daha
yal olduu anlamna geliyor.
Yldzlarn olutuu bulutsularn iindeki suyun,
yldzlarn oluumundan sonra da varln devam
ettirebilmesi, yaamn olumas iin en nemli bileen olan suyun baka gezegen sistemlerinde de bulunabilecei anlamna gelebilir.
Kaynaklar
Cleeves, L. I. ve ark., The ancient heritage of water ice in the solar system, Science, Cilt 345, Say 6204, s. 1590-1593, 2014.
Izidoro, A. ve ark., A compound model for the origin of Earths water, The Astrophysical Journal, Cilt 767, Say 1, 2013.
de Leeuw, N. H. ve ark., Where on Earth has our water come from?, Chemical Communications, Cilt 46, s. 8923-8925, 2010.
http://sci.esa.int/herschel/49378-the-deuterium-to-hydrogen-ratio-in-the-solar-system/
41
Ayrntlar
zlem Ak kinci
Antibiyotiklerin
En Tuhaf Kaynaklar
Gemiten gnmze
doal kaynaklar, yeni antibiyotiklerin
kefi asndan her zaman byk bir
nem tad. Son zamanlarda bu
konuya ilgi daha da artt. Bu nedenle
de doal, ama belki de aklmza
bile gelmeyecek kadar tuhaf
kaynaklardan yeni antibiyotikler
elde edilmesi iin gelitirilen yntem
ve teknolojilerin de baar oran
gn getike artyor. Bu ay
antibiyotiklerin elde edildii tuhaf
kaynaklar sizlerle paylayoruz.
insanlar bu mikroorganizmalarn
rneklerini toplamak iin byk
aba gsteriyor. nk dier
bakteriler iin bir avc olan bu
mikroorganizmalara potansiyel
antibiyotik gzyle baklyor.
! Katil Maara Bakterileri

ABDnin New Mexico ehrindeki
Carlsbad Maaralarnn
488 metre altndaki Lechuguilla
Maaras lkenin en derin
kireta maaras. 220 kmlik
uzunluu ile de dnyann
en uzun maaralar arasnda
yer alyor. Ama sz edilmesi
gereken sadece maarann
bykl, 6 metre boyundaki
nefes kesici al ta kristalleri
ya da bilim insanlarn byleyen
egzotik kaya oluumlar deil.
Bu maara ayn zamanda
kkrt, demir ve manganez ile
beslenen, kaya yiyen bakterilere
ev sahiplii yapyor. Bilim
42
! Eski LCD Televizyon

Ekranlar
Eski televizyonlarnz tehlikeli
enfeksiyonlardan korunmanzda
rol oynayabilir. ngilteredeki
York niversitesinden
aratrmaclar 2010 ylnda
LCD ekranlarn yapmnda
kullanlan kimyasal bir bileii
antibakteriyel bir maddeye
dntrebildikleri bir yntem

kefettiklerini duyurdu.
Polivinil alkol (PVA) isimli
bu kimyasal madde E.coli ve
Staphylococcus aureusun
baz trlerini ldryor.
Bu kimyasal at antibiyotie
dntrmek iin
aratrmaclar PVAy nce
styor ve soutuyor ardndan
etanol ile ieriindeki
suyu uzaklatryor. Bir sonraki
aamada ise antimikrobiyal
etkinliini artrmak iin
gm nanopoparacklar
ekliyorlar. Aratrmaclar
bu kimyasal maddeyle
gelitirilen antimikrobiyal
temizlik rnleri sayesinde,
zellikle hastanelerde
enfeksiyon riskinin
azaltlmasn umut ediyor.
! Karncalar
Yamur Ormanlar
boyunca kendilerinin 2 kat
byklndeki yaprak
paralarn tayabilen
Gney Amerikann yaprak
yiyen karncalarnn,
mikroorganizmalarla ba etme
konusunda da -daha ok
ila aratrmaclarn
ilgilendirecek- bir gc var.
Karncalar tadklar yapraklar
yeraltnda depolar.
Burada ryen ve bir nevi
kf bahesine dnen
yapraklar larvalara ve kralieye
besin kayna oluturur.
Karncalar besinlerini
mikroorganizmalardan ve
parazitlerden korumak
iin antibiyotik reten bir bakteri
ile simbiyotik (ortak) bir yaam
srdryor. Bu ortak yaamdan
hem bakteri hem de karnca
yararlanyor. Bakteri tarafndan
retilen antibiyotik modern
tpta kullanlan antifungala
benziyor. Aratrmaclar
yeni pek ok antibiyotik
kefetmeyi ve bunlarn tpta
kullanlmasn umut ediyor.
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
! Panda
indeki Nanjing Ziraat
niversitesinden aratrmaclar
nesli tehlike altndaki hayvanlarn
DNAlarn incelerken pandalarn
kannda, pandalar bakterilere
ve mantarlara kar koruyan,
bakterileri bir saatten daha az bir
zamanda ldrecek potansiyele
sahip katelisidin-AM adl
gl bir antibiyotik olduunu

tespit etti. Aratrmaclar bunu
insanlarda kullanlabilecek
bir ilaca dntrmek iin
almalarn srdryor. Neyse
ki bilim insanlar bu kimyasal
maddeyi doal yaamda saylar
1600e kadar den pandalardan
elde etmeyecek, laboratuvarda
sentetik olarak retecek.
! Kurbaa Derisi
Her ne kadar mantar salgn gibi
nedenlerle toplu olarak lseler
de, bilim insanlar kurbaalarn
kirli sularda yaamlarn
srdrebilecek kadar dayankl
hayvanlar olduunu dnyor.
Kurbaalarn derisindeki
kimyasal maddelerin insanlar
hastalklara kar koruyabilecek

yeni bir antibiyotie kaynaklk
etme potansiyeli olup olmadn
aratran bilim insanlar
6000 kurbaa trnden 100den
fazla antibakteriyel madde elde
etti. Amerikan Kimya Derneinin
2010daki bir toplantsnda
Birleik Arap Emirlikleri
niversitesinden aratrmaclar,
6000 kurbaa trn

inceledikten sonra 100den
fazla antibakteriyel maddenin
ila olarak gelitirilebileceini
duyurdu. Bilim insanlar
kurbaa derisindeki kimyasal
maddelerden antibiyotik
gelitirebilirlerse bunun byk
bir baar olacann farknda.
nk bu kimyasal maddelerin
bazlar bakteriler iin zehirli
olduu gibi insan hcreleri iin
de zararl olabilir. Bu nedenle
aratrmaclar bu kimyasal
maddelerin molekler
yaplarnda, bakterileri ldrme
zelliklerini bozmayacak
ancak onlar insanlar iin zararsz
hale getirecek deiiklikler
yapmaya alyor.
! Timsah Kan
Timsahlarn birbirleriyle
savamalar sonucunda oluan
yaralarn iyilemesine yardmc
olan gl baklk sistemleri,
aratrmaclarn akllarna
timsahlarn gl ve yeni bir
antibiyotik kayna olabilecekleri
fikrini getirdi. 2008de ABDnin
McNeese Devlet ve Louisiana
Devlet niversitelerinden
aratrmaclarn yaptklar bir
almada, timsahlarn beyaz
kan hcrelerinden ayrtrlan
proteinlerin insanlar tehdit eden
eitli bakterileri ldrebildii
tespit edildi. McNeese Devlet
niversitesindeki aratrmaclar,
bakterinin yzeyine balanarak
d hcre duvarnda bir
delik oluturan ve bylece
bakteriyi ldren bu proteini
laboratuvarda oaltmaya
alyor.
! Kedi Bal Mukusu

Deniz diplerinde yaayan kedi
bal srekli hastalk yapan
mikroorganizmalarla
kar karyadr. Kedi balnn
mikroorganizmalardan
zarar grmediini fark eden
aratrmaclar kedi balnn
derisinden salglanan
mukusun onlar evrelerindeki
mikroorganizmalara kar
koruduunu kefetti.
2011de World Applied Sciences
Journalda yaymlanan
almada Hintli aratrmaclar
Hindistann Parangipettai
ky blgesinde yakaladklar
kedi balklarnn derilerinden
mukus rnekleri toplad

ve bunlar hastalk yapan 10 ayr
bakteriye ve kfe kar test etti.
Aratrmaclar mukusun,
E. coli ve Klebsiella pneumoniae
gibi insan iin tehlikeli olan pek
ok mikroorganizmaya kar
hayli etkili olduunu gzlemledi.
Hamambcei Beyni
oumuzun pek holanmad
hamambcekleri bizi hastalklara
kar koruyabilir. 2010 ylnda
duyurulan bir almada
ngilteredeki Nottingham
niversitesinden aratrmaclar
tlm hamambcei ve
austos bcei beyin ztlerinin
antimikrobiyal zellii olduunu
kefetti. Aratrmada bu
ztlerin bakteriyel menenjite,
yani lmcl beyin
enfeksiyonuna neden olan
E.coli ve metisiline direnli
Staphylococcus aureus da (MRSA)
dahil olmak zere
farkl bakteri trlerini
ldrdn tespit edildi.
Bu ztn zellikle MRSAya kar
etkili olmas bakterinin pek
ok antibiyotie diren
gstermesi asndan ok
nemli bir haber.
Aratrmaclardan Naveed
Khana ve meslektalarna gre
bcekleri bu adan aratrmak
hayli iyi bir fikir. Bceklerin
kendi doal ortamlarndaki
bakteri ve parazitlerle
nasl ba ettiini merak eden
bilim insanlar da bu
konudaki aratrmalarn
srdryor.
43
Merak Ettikleriniz
Zrafalar Su erken Neden Eilir? Boyunlarn Eemezler mi?

Tuba Sargl
oylar 5,5 metreye

ulaabilen zrafalarn
boyunlarnn uzunluu vcut
uzunluklarnn yaklak yars
kadardr. Bu zellikleriyle
dier canllardan hayli farkl
olan zrafalarn boyunlarnda
birok memelinin, rnein
insanlarn boyunlarndaki
gibi yedi omur bulunur.
Ancak boyun omurlarnn
her biri yaklak 28 santimetre
uzunluundadr. Bu omurlar
birbirlerine kolumuzun
omzumuzla birletiine
benzer ekilde baldr. Top ve
yuva eklindeki bu eklemler
zrafalara boyunlarn hemen
hemen her ynde hareket
ettirme imkn salar.
44
Zrafalarn bacaklar
neredeyse boyunlaryla
ayn uzunluktadr.
Bu nedenle yere yakn
bir kaynaktan su ierken
ya da beslenirken
yeterince eilebilmek iin
boyunlarnn yan sra
bacaklarn da kullanrlar.
Ayrca boyunlarnn
uzunluu iki metreyi
aabilen zrafalarn
balarna yeterli miktarda
kan pompalanabilmesi
iin kalpleri ok fazla
alr ve kan basnlar
insanlarnnkinin
yaklak iki katdr.
Bu nedenle zrafalar
boyunlarn aa doru
ediinde beyinlerindeki
kan basncnn ok
fazla artmamas iin
boyunlarnda ve
beyinlerinde zellemi
kan damarlar ve
damar alar bulunur.
Radyoaktif Elementlerin Cevherlerinden

Radyasyon Yaylr m?
Tuba Sargl
kleer reaktrlerde
yakt olarak kullanlan
radyoaktif elementler,
rnein uranyum, toryum
ve bunlarn paralanma
rnleri yerkabuunda
doal olarak bulunur.
Yeryznde altndan 500 kat
daha yaygn olan uranyum
pek ok kayacn ve
topran yapsnda dk
miktarlarda da olsa vardr.
Uranyumun doal olarak
bulunan izotoplarndan
uranyum-235te zincirleme
ekirdek tepkimelerin
balamas iin gerekli
enerji dk olduu iin,
merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr
Neden Elektrik Alan

1/r2 ile Orantldr?
Mahir E. Ocak
lektrik alanlarn kayna

elektrik ykleridir ve
alanlarn bykl kaynaa
olan uzakln (r) karesi ile
ters orantldr. Byklk
ile mesafe arasndaki
ilikinin en basit aklamas,
iinde yaadmz uzayn
boyutlu olmasdr.
Bu durumun nedenini
daha somut bir rnei
inceleyerek anlayabiliriz.
Uzayda her yne ayn
miktarda nlar yayan bir k
kayna olsun. Ik nlar bo
uzayda sabit bir hzla yol alr.
Dolaysyla nlar kaynaktan
ayrldktan belirli bir sre

sonra uzayda farkl noktalarda
olacaklar, ancak kaynaa olan
uzaklklar ayn olacaktr.
boyutlu uzayda, belirli bir
merkeze ayn mesafede olan
noktalar bir krenin zerinde
bulunur. Dolaysyla ayn
anda kaynaktan yaylmaya
balayan nlar bir sre
sonra bir krenin yzeyine
dalacaklardr. Zaman
ilerledike nlar kaynaktan
uzaklaacaklar, bylece
zerinde bulunduklar
krenin yarap artacaktr.
Kaynaktan yaylan n
yaylma srasnda yok
olmad dnlrse, farkl
krelerin zerindeki toplam
k miktar kaynaktan
yaylan k miktarna eit
olmaldr. Ancak krelerin
yzey alanlar farkl olduu

iin k younluklar
(birim alandaki k miktarlar)
farkl olacaktr. boyutlu
bir uzayn ierisinde
bulunan iki boyutlu bir
krenin yzey alan
krenin yarapnn karesi
ile orantldr. Dolaysyla
nlar uzaya homojen
dald iin krenin
zerindeki k younluu
krenin yarapnn karesi ile
ters orantl olmaldr. Yani
k kaynana olan mesafe
iki katna kt zaman
birim alandaki k miktar
drtte birine der.
Benzer bir durum elektrik
alann uzayda yaylmas iin
de geerlidir. Kayna olan
elektrik yknden homojen
bir biimde uzaya yaylan
elektrik alann bykl
kaynaa olan mesafenin karesi
ile ters orantl olarak deiir.
Eer iinde yaadmz
uzayn boyut says
farkl olsayd, elektrik
alann bykl ile alann
kaynana olan mesafe
arasndaki iliki de
farkl olurdu.
uranyum-235 nkleer
reaktrlerde yakt olarak
kullanlr. Yeryznde
doal olarak bulunan
uranyumun yaklak
%7si uranyum-235ten
oluur. Radyoaktif
elementlerin yeraltndan
karlmasnn ekonomik
adan elverili olmas
iin cevherlerdeki
oranlarnn yksek
olmas gerekir.
Yerkabuunda bulunan
uranyum ve toryum,
yksek oranda radyoaktif
elementler olmasalar da,
milyonlarca yl iinde
doal yollarla radyoaktif
olarak paralanarak
radyum ve radon gibi
radyoaktivitesi
daha yksek elementleri
oluturur. Bir soygaz
olan radon normal
koullarda gaz halinde
bulunur ve yksek
enerjili alfa paracklar
yayarak paralanr.
Radyoaktif elementlerin
cevherlerindeki saf
halde bulunan
miktarlarnn oran
dk olduu iin,
cevherlerin radyasyon
etkisi asndan
tehlikeli olmad
sylenebilir.
rnein iki boyutlu bir

uzayda, bir merkeze
uzaklklar ayn olan noktalar
bir emberin zerinde
bulunur. emberin evre
uzunluu (iki boyutlu
bir uzayn iinde bulunan
bir boyutlu krenin alan)
yarap ile orantl olduu
iin byle bir uzayda
elektrik alann bykl
kaynaa olan mesafenin
karesiyle deil birinci
kuvvetiyle ters orantl olurdu.
Bir boyutlu bir uzayda ise
elektrik alann bykl
kaynaktan uzaklatka
azalmazd. nk bir boyutlu
bir uzayda yol alan elektrik
alann etrafa dalmas
imknszdr. Alann
yol alabilecei sadece bir
yn vardr.
Ancak rnein
uranyum madenlerinde
cevherlerden salnan
radon gaznn ve
uranyumun yeraltndan
karlmas srasnda
ortaya kan uranyum
paracklarnn
solunmas salk
asndan zararldr,
DNA hasarlarna
ve kansere (zellikle akcier
kanserine) yol aabilir.
45
Merak Ettikleriniz
rnein yeil renkte bir yaz tahtas
yeil yanstrken dier dalga
boylarndaki sourur.
Eer bir cisim yzeyine arpan
btn dalga boylarndaki
yanstyorsa beyaz grnr.
boylarna gre daha fazla

yansttn gsteriyor. Bu nedenle
gnlk hayatmzda yaygn olarak
kullandmz aynalarn soluk
yeil renkte olduu sylenebilir.
Ancak aynalar iin durum biraz daha

farkldr. Karsna koyulan cisim
hangi renkteyse ayna o renkte grnr.
nk aynalar yzeylerine arpan
ayn ekilde yanstr, yani aynaya
arpan n gelme ve yansma as
ayndr. Kusursuz bir aynann yzeyine
arpan n tamamn yanstmas
gerekir. Dolaysyla aynalarn gerek
renginin beyaz olmas gerekir.
Aynann
Gerek Rengi Nedir?
Tuba Sargl
k bir cisimle etkiletiinde cisim

tarafndan sourulabilir ya da
yanstlabilir. Bir cismin hangi renkte
grnd cisimden yansyan
n hangi dalga boyunda
olduuyla ilikilidir.
Gnlk hayatta yaygn olarak

kullandmz, bilimsel ya da teknolojik
bir amala (rnein teleskoplarda,
gne enerjisi sistemlerinde)
kullanlmayan aynalar dz bir camn
arka yzeyinin gm paracklaryla
ince bir film eklinde kaplanmasyla
retiliyor. American Journal of Physics
dergisinde yaymlanan aratrma
bu tr aynalarn 510 nanometre
dalga boyundaki dier dalga
Baz nsanlar
Neden Bronzlaamaz?
Tuba Sargl
ildimizde melanin ad verilen

pigmentler bulunur. Bu pigmentler
melanosit ad verilen hcreler
tarafndan retilir ve cilde rengini
verir. Ciltleri koyu renk olan insanlarn
ciltlerindeki melanin miktar, ak tenli
insanlardakine gre daha fazladr.
Bronzlama ve gne yan
gne nlar nedeniyle ciltte meydana
gelen deiimlerdir. Gneten yaylan
mortesi nlarn dalga boyuna
gre ciltte meydana gelen farkl sreler
sonucu ortaya karlar.
46
Gkadalar lr m?
Tuba Sargl
kadalar doar, deiim geirir,

ancak tamamen yok olup
olmadklaryla ilgili net bir aklama
getirmek mmkn deil.
Evren hzlanarak genilemeye devam
ettii iin gkadalar birbirinden
uzaklar. Ancak gkadalarn
oluturduu gkada kmelerinde
ok sayda gkada bulunur ve iki
gkada birbirine yeterince yaknsa
aralarndaki ktleekim etkisi nedeniyle
arpabilir. Bu sre yaam dngs
iinde gkadann mrnn sonuna
gelmesi olarak kabul edilebilir. Ancak
iki gkadann arpmas aslnda
gkadalarn birlemesi anlamna
gelir. Gkadalarn iindeki yldzlar
birbirinden ok uzak olduklar iin
ounlukla arpmazlar. Gaz bulutlar
ise birleir ve daha youn hale gelir.
Bylece yeni yldzlar oluur.
Ancak balangta youn bir ekilde
gerekleen bu sre sonucunda yldz
olumas iin gerekli madde miktar
Mortesi dalga boyundaki (UV)

nlara maruz kalan melanosit
hcreleri melanin pigmenti retir.
Melanin yeryzne ulaan
UVA (dalga boyu 315 nanometreden
byk olan mortesi nlar) ve
UVB nlar (dalga boyu 280-315
nanometre aralnda olan nlar)
sourarak cildi gne nn
zararl etkilerinden korur.
Melanin miktarndaki art cildin
renginin koyulamasna neden olur.
UV nlar melanin pigmentinin
yapsnda da deiiklie neden
olabilir. Cilt renginde koyulamaya
neden olan bu deiiklik gne
nlarna maruz kaldktan sonraki
birka saat iinde ortaya kar
ve 3-5 gn boyunca devam eder.
azald iin yeni yldz oluumu yavalar.

ki gkadann arpmas sonucu
gkadalarn yaplar ve ekilleri deiir.
Oluan yeni gkada genellikle disk
eklinde deildir ve yldzlar belirli bir
yrngede deil gkadann merkezi
etrafnda herhangi bir yerde bulunabilir.
Bir gkadann mrnn sonuna gelmesi
anlamna gelebilecek dier bir sre
ise iinde yeni yldzlarn olumamasdr.
Gkadalar genellikle sarmal ve eliptik
olmak zere iki grupta snflandrlr.
Sarmal gkadalarda (Samanyolu
Gkadas da bu gruptadr) yldzlar,
disk eklindeki youn toz ve gaz bulutu
Melanin miktarndaki art sonucu

cildin renginde ortaya kan
koyulama ise daha uzun sre kalcdr.
Gne yan ise cildin gne
nlarna (zellikle UVB nlarna)
ok fazla maruz kalmas sonucu
ortaya kar. Gne yanklarnda
deriye yakn kan damarlarnn
hasar grmesi sonucu ciltte
kzarklklar oluur.
iinde bulunur. Bu tr gkadalarda

dzenli olarak yeni yldzlar oluur.
Ortalama her Gne yl yeni bir yldz
oluur. Eliptik gkadalardaki
yldzlar ise genellikle ok yaldr
ve belirli bir yrngede
deil her ynde hareket edebilirler.
erdikleri gaz miktar az olduu
iin eliptik gkadalarda ok az yeni
yldz oluur. Yeni yldz oluumunun
grlmedii eliptik gkadalar
l gkada olarak isimlendirilebiliyor.
Ancak baz bilim insanlar ok
uzun zamandr yeni yldz retmeyen
gkadalarn da yldz retmeye
devam edebileceini dnyor.
Dolaysyla beyaz tenli insanlar

genellikle bronzlaamaz,
bunun yerine bu tr ciltlerde
gne yan oluur.
Beyaz tenli insanlarn derisindeki

melanin miktar dktr ve
gne altnda kaldklarnda
ounlukla bronzlamak yerine
ciltleri kzarr. nk gne
na maruz kalan bu tr ciltlerde
melanosit hcreleri yeteri
kadar melanin retemez.
47
Merak Ettikleriniz
Kozmolojik Sabit Nedir?
Mumyalama Nasl Yaplr?
Mahir E. Ocak
Mahir E. Ocak
ozmolojik sabit, genel grelilik

kuramndaki Einstein alan
denkleminde yer alan bir sabittir, bo
uzayn enerji younluuna karlk gelir.
Genel grelilik kuramnn
gelitirildii ilk zamanlarda evrenin
statik olduu gr hkimdi.
Einstein da genel grelilik kuramnn
tahminlerinin statik bir evren modeline
uygun olmas iin kozmolojik
sabiti kendi adyla anlan
alan denklemlerine zellikle eklemiti.
Ancak kuramn gelitirilmesinden
ksa bir sre sonra Edwin
Hubble tarafndan 1929 ylnda
yaplan gzlemler, evrenin statik
olmadn, aksine genilemekte
olduunu gsterdi. Einstein, evrenin
genilediini tahmin eden orijinal
denklemleri statik bir evren
tahmin edecek biimde
deitirmesinden, daha sonralar
hayatnn hatas olarak bahsedecekti.
Ancak statik bir evren modeli
yanl olsa da kozmolojik sabit
hl genel grelilik kuramnn bir
parasdr. Bu durumun nedeni
yakn zamanlarda yaplan gzlemlerin
evrenin genileme hznn
giderek arttn gstermesidir.
Bu gzlemi aklamak iin ne srlm
baka fikirler olsa da kozmolojik
sabitin varl, yani kozmolojik sabitin
deerinin sfrdan farkl olmas,
en basit aklamadr.
48
umyalar, iinde bulunduklar

koullar nedeniyle derileri
ve organlar rmeyen llerdir.
Baz mumyalar, insanlar tarafndan
bilinli olarak mumyalanmtr.
Bazlar ise iinde bulunduklar doal
koullar nedeniyle kazara oluur.
Yeryzndeki btn ktalarda
mumyalara rastlanmtr. Sadece
Msrda bir milyondan fazla
hayvan mumyas bulunmutur.
Doal yollarla olumu, bilinen
en eski mumya bir insan kafasna
aittir. 1936da Gney Amerikada
kefedilen bu mumyann
6000 yllk olduu dnlyor.
Kasten mumyalanm en eski
mumya ise ilide bulunmutur
ve yaklak 7000 yllk olduu
dnlyor.
Mumyalarn bozulmadan
kalmalarnn nedeni, iinde
bulunduklar ortamn, rmeyi
gerekletiren mikroorganizmalarn
yaamasna izin vermemesidir.
Ortam koullar mikroorganizmalarn
yaamasna elverili olacak
biimde deitii zaman mumyalar
rmeye balar. Msrda bulunan
mumyalarn en eskileri doal
yollarla olumutur. Eski Msrda
insanlar ldkten sonra l kumlar
iindeki mezarlara gmlyordu.
ok scak ve kuru olan l kumlar,

suyun cesetlerden uzaklamasna
neden oluyor ve bylece
rme engellenerek mumyalar
oluuyordu. Eski Msrda kastl
mumyalamalarn nasl yapld ise
1900l yllarn balarndan
itibaren yaplan bilimsel
incelenmeler sayesinde daha
iyi anlalmaya baland.
Mumyalamann en nemli aamas
rmenin engellenmesi iin
i organlarn cesetten karlmas
ve vcudun eitli baharatlar
ve palmiye arabyla ykanmasdr.
Daha sonra natron (sulu sodyum
karbonat) kullanlarak,
ii boaltlm vcudun ve
derinin sudan arnmas salanr.
organlar da sudan arndrldktan
sonra ya gvdenin iine konur
ya da ayr kaplarn iinde
saklanr. Mumyalamann bu ilk
aamas yaklak 40 gn srer.
Su cesetten uzaklatrldktan
sonra mumya keten kumalarla
sarmalanr ve reineyle
kaplanarak nemli havayla
temas etmesi engellenir.
Bylece mikroorganizmalarn
ly rtmesinin
nne geilir.
Tuba Sargl
srgan otu yllardr eitli

hastalklarn tedavisi iin kullanlan
bir bitki. Isrgan otunun yapraklarnda ve
gvdesinde ii bo tp eklinde ince
tyler vardr ve bu tyler, temas
edildiinde ciltte tahrie neden olan
kimyasal maddeler ierir.
Bu kimyasal maddeler arasnda
formik asit (karncalarda da bulunur),
histamin, asetilkolin, serotonin
bulunur. Sivri ulu tylerin yzeyi cams
yapdadr. Hafife dokunulduunda bile
krlrlar ve ilerindeki kimyasal
maddeler deriye geer.
Bir Uak Kazasndan Sonra

Kara Kutu Nasl Bulunur?
Tuba Sargl
ara kutu yani uu kayt cihaz

bir uak kazasndan sonra kazaya
sebep olan etkenlerin belirlenmesini
salayan en nemli aratr.
Bu maddeler deride blgesel olarak

acya, kzarkla, ikinlie, kant ve
uyumaya neden olabilir.
Her ne kadar dokunmak ac verici olsa

da srgan otu yzyllardr insanlar
tarafndan kaslardaki ve eklemlerdeki
arlarn, egzama, eklem iltihab
gibi hastalklarn tedavisi iin
kullanlyor.
Formik asidin insanlar zerindeki

zehirleyici etkisi dktr
ancak ciltte tahrie neden olur.
Histamin, asetilkolin ve serotonin ise
nrotransmiter zellikte olan, yani sinir
hcreleri arasnda iletiimi salayan
maddelerdir. Baklk sisteminin bir
paras olarak grev yapan histamin,
beyaz kan hcrelerinin ve baz
proteinlerin iltihapl blgeye
geiini hzlandrr ve yangya
sebep olur.
Aslnda kokpitteki sesleri kaydeden

ve uu bilgilerinin depoland
iki ayr kutudan oluur.
Uu kayt cihazlarnda verilerin
depoland sistemler, yksek hzlarda
gerekleen kazalara ve kaza sonras
oluabilecek yangnlara dayankl,
koruyucu kutularda bulunur. Ancak
baz durumlarda hasar grebilirler.
Her uan acil bir durumda

konumunun belirlenmesini salayan
donanmlar vardr. vmelenmedeki
deiimi alglayan sensrler
sayesinde arpmadan sonra etkin hale
gelen bu vericiler, uluslararas arama
ve kurtarma uydular tarafndan
alglanarak uan yerinin belirlenmesini
salar. Ancak bu vericiler sualtnda
sinyal gnderemez. Bu nedenle uan
enkaznn suyun altna batt durumlar
iin kayt cihazlarnda, sualtnda
bulunmalarn kolaylatran sistemler
bulunur. Enerjisini bataryalardan
salayan bu cihaz, suya battnda ses
dalgalar yaymaya balar. Bu sistemler
yaklak 6000 metre derinlie kadar
30 gn sreyle ses dalgalar yayabilir
ve yaylan sinyaller 2-3 kilometre
mesafeden tespit edilebilir. Bataryann
gcndeki azalma nedeniyle zayflasalar
da yaylan ses dalgalarnn 60 gn
boyunca alglanmas mmkndr.
Airbus
Isrgan Otu Neden Yakar?
Trkiye Doas
Fauna
Hamsi
Hamsi lkemizde ve dnyada
hayli popler bir balk tr.
Yksek ekonomik deeri,
yemekleri, fkralara konu olmas
gibi nedenlerle lkemizde
belki de en fazla bilinen
balk tr.
50
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Hamsi kk boylu
(18 cm kadar olabilen), ksa mrl
(en fazla 3 yl kadar yaar),
dibe baml olmadan su ktlesi
iinde yzeye yakn yerlerde
ve orta su ktlesi iinde yaayan
bir balk. lkemizde avlanan
deniz balnn %60n hamsi
oluturur. Karadenizde kuzeygney dorultusunda klar,
beslenir ve remek iin g
eder. Anadolu, Kafkasya ve
Krm sahillerinin lk alanlarnda
srler oluturur ve klar.
Karadeniz dnda Marmara,
Ege ve Akdenizde de yaar.
Marmara Denizi hamsileri

beslenmek ve yumurtlamak
iin yazn Karadenize kar,
kn yeniden Marmaraya dner.
Ege ve Akdenizde saylar
ok azdr. Besinlerini
genel olarak planktonlar
oluturur.
Hamsi lkemiz dnda da
ok avlanan bir trdr.
En ok avlananlar aadakilerdir.
Bunlardan en fazla rn
Peru hamsisinden, en az rn
ise lkemizdeki hamsiden
elde edilir.
Engraulis encrasicolus (Avrupa hamsisi - lkemizde de yaayan)

Engraulis anchoita (Arjantin hamsisi)
Engraulis australis (Avustralya hamsisi)
Engraulis capencis (Gney Afrika hamsisi)
Engraulis eurystole (Gm hamsi)
Engraulis japonicus (Japon hamsisi)
Engraulis mordax (Kaliforniya hamsisi)
Engraulis ringes (Peru hamsisi)
Fotoraflar: Tahsin Ceylan

Kaynaklar
Bingel, F., Gc., A,C, Karadeniz Hamsisi Ve Stok (Tespiti) almalar.,
Karadeniz Hamsisi ve Stok almalar.,
1. Ulusal Hamsi altay: Srdrlebilir Balklk 17-18 Haziran 2010.
Gen Y., Ak, O., Banar, N, Datekin, M., Erbay, M., Atlgan,
E., Dou Karadenizde 2009-2010 Av Sezonunda Avlanlan Hamsi.,
1. Ulusal Hamsi altay: Srdrlebilir Balklk 17-18 Haziran 2010
51
Trkiye Doas
Jeoloji
Dr. Blent Gzceliolu
Pamukkalenin Bir Benzeri

Yeraltnda
Kaklk Maaras
Maaralar oluum biimleri, sarkt, dikit gibi yaplar,
ilerinde oluan yeralt glleri ve labirent
gibi yaplar nedeniyle her zaman ilgi ekiyor.
Pek bilinmese de lkemiz maaralar
asndan da hayli zengin.
40.000 civarnda maara olduu
tahmin ediliyor. Bunlarn ok byk
ksmnn jeolojik almalar
yaplmam ve ok az turizme ak.
52
Maaralar temel jeolojik, jeomorfolojik,

meteorolojik, hidrolojik, hidrojeolojik,
biyolojik zelliklerinin ve varsa
turizm potansiyellerinin ortaya konulmas
amacyla bilimsel olarak incelenir.
Ayrca eitli leklerde haritalama yaplr.
lkemizde 2500n zerinde maara
bilimsel adan incelenmitir.
Denizlinin Honaz ilesine bal
Kaklk kasabasndaki Kaklk Maaras,
ok farkl zellikleri olan maaralardan biridir.
Doal ST alan ilan edilen maara
2000 ylnda MTAl aratrmaclarca
ayrntl olarak incelendi, koruma
ve kullanm projeleri hazrland ve
2002 ylnda turizme ald.
Kaklk Maarasnn en nemli zellii

iinde traverten oluumlarn bulunmas.
Bununla birlikte maara aslnda
bir obruk oluumu gibi kme sonucu
ortaya km. Maarann
hemen yannda Kokarhamam
Pnar olarak bilinen jeotermal sular
bulunur. Bu sular maarann iine
akarak ieride traverten basamaklarn
olumasna neden olmutur.
Bu nedenle konunun uzmanlar buray
yeraltndaki Pamukkale olarak da
adlandryor. Maarann tepesi ak
olduu ve ieri gn girdii iin
duvarlarda yosunlar yayor.
Fotoraflar: Dr. Blent Gzceliolu

Kaynaklar
Ulcay, S., Kurt, O., Akcora C,M., zturk, M., Environmental monitoring in the Kaklik Cave
(Denizli, Turkey) Natural Science Vol.4, No.3, pp.159-165., 2012.
http://www.denizli.gov.tr/index.php/116-magaralar/117-kaklikmagarasi
53
Dr. Zeynep Bilgici

Kanserle Mcadelede
Kullanlabilecek Gzenekli
Nano Kafesler
Karmak pek ok ilev yerine getirebilen ve farkl kimyasal tepkimelerde grev
alabilen enzimlerin birok hastaln tedavisinde de kullanlmas mmkn.
Ancak insan kaynakl olmayan enzimlerin tedavi amal kullanlmas,
yabanc maddelere kar vcudumuzu korumakla grevli baklk sistemi tarafndan
snrlandrlyor. Buna ramen bu tr enzimler ciddi hastalklarn tedavisinde
kullanlmaya allyor. rnein eitli bitki, hayvan veya Escherichia coli gibi bakteri
trlerinden elde edilen asparaginaz gibi insan kaynakl olmayan birok enzim,
salkl hcrelerden ok daha hzl bir metabolizmaya sahip olan ve ayn zamanda
kendilerine gerekli amino asitleri retemeyen ve srekli beslenme ihtiyac duyan
kanser hcrelerinin beslenmesini salayan amino asitlerle tepkimeye girebilir.
Bylece iyi beslenemeyen kanser hcreleri a kalr, oka girer ve bir ksm da
lmeye balar. Asparaginaz enzimi zellikle kk ocuklarda grlen lseminin
tedavisinde baarl bir ekilde kullanlyor. Bu baarnn nedeni kk
ocuklarn baklk sistemlerinin tam gelimemi olmas. nsan kaynakl olmayan
bu enzimler, hem yaygn olarak grlen hem de yksek lm riski tayan
kanser vakalarnda kk ocuklarda etkin bir tedavi yntemi olsa da, yetikinlerde
baklk sistemi tarafndan etkinlii nlendii iin bugne kadar baarl olmad.
A Bo nano lekli yap
Enzim
B Enzim
C Bo nano lekli kresel
yapya enzimler giriyor ve
yap kapatlyor.
D Kapatlm kredeki
enzimler dar kamazken
kk molekller nano
gzeneklerden ieri girer,
enzimlerle etkileir
ve tekrar dar kar.
Sbstrat
Enzim
Nanogzenek
54
anser vakalarnn ve bu hastala bal lm

orannn gnden gne artmas nedeniyle insan kaynakl olmayan enzimlerin tedavideki etkinliini artrmaya ynelik aratrmalar
hz kazanm durumda. Bu konuda nde gelen almalardan biri de California niversitesi San Diego Kampsnde Nano Mhendislik, Elektrik ve Bilgisayar blmlerinde ve Moores Kanser Merkezinde
almalarna devam eden Prof. Dr. Sadk Esener ve
ekibi tarafndan yapld. Tbbi bir probleme mhendislik yaklamyla zm sunan bu almada Dr.
Esener ve ekibi anti tmr etki gsterebilen enzimlerin vcutta baklk sisteminden etkilenmeden ilevlerini devam ettirebilecei, nanoteknoloji kkenli
yeni bir yntem gelitirdi.
><
Prof. Dr. Sadk Esener kimdir?

Nano Letters dergisinin Haziran saysnda kapakta yer alan bu almada iki ayr byklkte (mezo
ve nano) gzenekleri olan, ii bo kre eklinde nano lekte bir kafes hazrlanyor. Enzim byklndeki maddeler bu yapdaki mezo gzeneklerden
geebilirken, nano gzenekler sadece kk molekllerin gemesine izin veriyor. Enzimler ve benzeri
maddeler nano lekli bu kafeslere 5-50 nm byklndeki mezo gzenekler vastasyla yerletirildikten sonra mezo gzenekler krenin yapld malzeme ile kapatlyor. Bylece enzimler bir nano kafesin
iine hapsedilmi oluyor. Byk molekllerin, baklk sistemine ait hcrelerin ve antikorlarn enzime
ulamas nlenirken kafesin 2 nm byklndeki
nano gzeneklerinden kolayca geebilen amino asitler, nano kafesin iindeki enzimlerle rahatlkla etkileime giriyor. Nano kafesler hem enzimin baklk
sistemi tarafndan yabanc madde olarak alglanmasn nlyor hem de enzimlerin ilevlerini etkin olarak srdrmelerini salyor. Bu sayede nano lekli
yaplarn iine yerlemi enzimler kanser hcrelerini besleyen amino asitlerle tepkimeye girerek kanser
hcrelerinin beslenmesini engelliyor ve kanser hcrelerinin alktan lmesine neden oluyor.
Dr. Esener ve ekibi tarafndan silika kullanlarak
retilen nano lekli kre eklindeki yaplar farkl
pek ok malzemeden de retmek mmkn. Kontroll olarak sentezlenebilen ve yksek oranda enzim
tayabilen bu yaplar ilerinde tadklar enzimleri
antikorlardan etkin bir biimde koruyabiliyor ve kan
dolam sisteminden tmrlere ulap adeta bir filtre gibi davranarak kanser hcrelerini besleyen amino asitleri azaltyor. stelik canllar zerinde yaplan testler, dorudan kasa enjekte edilen nano lekli
kresel yaplarn doku iinde 2 ay boyunca etkin olarak grev yapabildiini gsteriyor.
ncelikli olarak kanser tedavisinde kullanlmak
iin gelitirilen ve yaplan testlerde olumlu sonular
veren bu yntem, kanser hastalar iin umut olurken deiik hastalklarda ve farkl pek ok teknoloji dalnda da uygulama alan bulacak gibi grnyor.
Lisans eitimini
stanbul Teknik
Elektrik ve Bilgisayar
blmlerinde
niversitesi Elektronik
profesr olan
ve Telekomnikasyon
Mhendislii
Blmnde (1979),
ayn alanda yapt
Dr. Esener, Nanotp

ve Mhendislik
Merkezi ile UCSDde
yksek lisans
eitimini ise Michigan
niversitesinde (1981)
tamamlad. Doktora
Kanser Enstits
tarafndan kurulmu
olan Nano-Tmr
eitimini California
niversitesi San
Diego Kampsnde
(UCSD) Uygulamal
Mkemmeliyet
Merkezinin
bakanlklarn
yrtyor.
400den fazla
bilimsel makalesi ve
yaklak 20 patenti
bulunan Dr. Esenerin
Fizik ve Elektrik
Mhendislii dalnda
yaptktan sonra ayn
UCSDnin Tp
Mhendislii
Enstitsnn kurucu
laboratuvarnda
gelitirilen teknolojiler
farkl irketlerin
niversitede retim
yeliine (1987)
balayan Dr. Esener
yeliinin yan sra

Amerikan Optik
Topluluuna ve
kurulmasna da n
ayak oldu. Bu irketler
arasnda gen ipleri
1991de doent,
1996da profesr oldu.
almalaryla fotonik,
optoelektronik gibi
Uluslararas Nanotp
Akademisine de
ye olan Dr. Esener,
Sabanc niversitesi
ile ilgili almalar

yrten Nanogen,
ok katmanl optik
disk depolama
konularda uluslararas
n kazanan
Dr. Esener optik
Mtevelli Heyeti
Bakan Yardmcl
grevine de devam
teknolojileri gelitiren
Call/Recall, optik
anahtarlama ve
veri depolanmas,
k modlasyonu,
optoelektronik
bileenlerin heterojen
ediyor. Daha nce

Optoelektronik
Bileik Prosesrler
Endstri/niversite
serbest uzay optik

haberlemesi
teknolojileri ile ilgili
almalar yapan
entegrasyonu,
biyofotonik gibi pek
Konsorsiyumunun
Optical Micro
Machines ve Ziva
ok konuya nc
katklar yapt.
Hzl Okunabilen
Optik Bellekler
Endstriyel
2005 senesinden
bu yana kanser
Amerikan Ulusal
Kanser Nanoteknoloji
(1997-2002),
Konsorsiyumunun
izlenmesi ile erken

kanser tehisi ve
(1998-2003),
DARPA tarafndan
kurulmu CHIPS leri
tedavisi zerine de
Fotonik Sistemler
nanoteknoloji kkenli
aratrmalar yapyor.
Merkezinin (20002005) bakanln

yapan Dr. Esener
Halen UCSD Jacobs
UCSDde iki defa
School of Engineering,
yln hocas seildi

(2006 ve 2009).
hcrelerinin tespiti,
Nano Mhendislik,
ile biyooptik ile ilgili

teknolojiler gelitiren
Genoptix saylabilir.
Dr. Esener bu
irketlerin kurucu
ortaklarndan olduu
gibi ayn zamanda
ynetim ve bilimsel
danma kurulu
yeliini de yapyor.
55
eviri: lay elik
Dnyann Yeni I
Mavi LED
ler
>>>
Bu yln Nobel Fizik dl, enerji verimlilii yksek

ve evre dostu yeni bir k kayna olan
mavi LEDi (k yayan diyot) icat ettikleri iin
Isamu Akasaki, Hiroshi Amano ve Shuji Nakamura
adl bilim insanna verilecek. Yine Alfred Nobelin izinde,
insanla en byk katky yapan bir icat
Nobelle dllendirilmi oldu:
Mavi LEDler sayesinde beyaz k farkl bir ekilde retilebiliyor.
LED lambalarn gelimesi sayesinde artk eski
k kaynaklarna gre ok daha uzun mrl ve verimli
alternatif k kaynaklarna sahibiz.
kasaki, Amano ve Nakamura Aralk ay banda Nobel dl treni iin Stockholme

geldiklerinde, icatlarnn ehrin neredeyse tm pencerelerinde parladn gzden karmalar pek mmkn olmayacak. Beyaz LED lambalar
enerji etkin, uzun mrl ve parlak beyaz k yayyor. stelik floresan lambalardan farkl olarak cva
iermiyor.
Krmz ve yeil LEDler yarm yzyla yakndr
kullanmdayd, ancak aydnlatma teknolojisinde gerek bir devrim iin mavi k gerekiyordu. Dnyamz aydnlatan beyaz ancak krmz, yeil ve mavi k ls oluturabiliyor. Hem aratrma evrelerindeki hem de endstrideki yksek yatrmlara ve
byk abalara ramen mavi retmek 30 yllk
bir sre boyunca alamayan bir zorluk olarak kald.
Akasaki, Amanoyla birlikte Nagoya niversitesinde alrken Nakamura da Shikoku Adasndaki Tokushimada yer alan kk bir irket olan Nichia Chemicalsda alyordu. zerinde altklar yar iletkenlerden parlak mavi k nlar elde ettiklerinde aydnlatma teknolojisinde temel bir dnm
balad. 20. yzyl akkor ampuller aydnlatmt, 21.
yzylsa LED lambalarla aydnlanacak.
57
Dnyann Yeni I Mavi LEDler
HiroshiAmano. Japon vatanda. 1960 Japonya, Hamamatsu doumlu.

Doktorasn 1989da Japonyadaki Nagoya niversitesinden ald.
Nagoya niversitesinde profesr.
Isamu Akasaki. Japon vatanda, 1929 Japonya, Chiran doumlu.

Doktorasn 1964te Japonyadaki Nagoya niversitesinden ald.
u anda Meijo niversitesinde profesr, Nagoya niversitesinde de
sekin profesr.
Enerji ve Kaynak Tasarrufu

Ik yayan diyot (LED) bir dizi yar iletken malzeme tabakasndan oluuyor. LEDde elektrik dorudan k paracklarna, fotonlara evriliyor. Bu
da elektriin byk ksmnn sya, sadece kk bir
ksmnn a evrildii dier k kaynaklaryla kyaslandnda verimlilik asndan kazan salyor.
Hem akkor hem de halojen lambalarda elektrik akm bir telin snarak mas iin kullanlyor. Floresan lambalardaysa (nceleri dk enerjili olarak niteleniyorlard ancak LED lambalarn gelimesiyle bu
tanm anlamn yitirdi) bir gaz boalm sonucu s ve
k retiliyor.
Sonu olarak yeni LEDler k yaymak iin eski k kaynaklarna gre daha az enerji gerektiriyor. stelik LEDler srekli gelitiriliyor ve kullanlan birim elektrik gc bana (vatla llyor)
daha yksek k aks (lmenle llyor) salayacak biimde daha verimli hale getiriliyor. En son
rekor 300 lmen/vatn zerinde. Akkor lambalar
iin bu 16 lmen/vatt iken floresan lambalar iin
70 lmen/vat civarnda. Dnyadaki elektrik tketiminin drtte biri aydnlatma amal olduuna gre yksek enerji verimlilii olan LEDler dnyadaki kaynaklar asndan nemli lde tasarruf salyor demektir.
58
LEDler ayrca dier lambalardan daha uzun

mrl. Akkor ampullerin mr 1000 saat civarndadr nk s telin tahrip olmasna neden olur. Floresan lambalar da genellikle 10.000 saat kadar dayanr. LEDlerse 100.000 saate kadar dayanabiliyor,
bylece malzeme tketimini byk lde azaltyor.
Bir Yar letkende Ik Oluturmak

LED teknolojisi, kuantum olgularna dayal olarak bize cep telefonlarn, bilgisayarlar ve tm modern elektronik tehizat salayan mhendislik alanlaryla ayn kkene dayanyor. Ik yayan diyot birka tabakadan oluuyor: Fazladan negatif elektronlar olan bir n-tipi tabaka ve yetersiz miktarda elektronu olan bir p-tipi tabaka (pozitif deliklerle dolu bir
tabaka olarak da niteleniyor).
Bu ikisi arasnda da yar iletkene elektrik gerilimi uygulandnda negatif elektronlarn ve pozitif
deliklerin zerine srklendii etkin tabaka bulunuyor. Elektronlar ve delikler birletiindeyse k
oluuyor. In dalga boyu tamamen kullanlan yar iletkene bal, mavi k gkkuann ksa dalga
ucunda yer alyor ve sadece baz malzemelerde retilebiliyor.
>>>
Shuji Nakamura. ABD vatanda. 1954 Japonya, Ikata doumlu.

Doktorasn 1994te Japonyadaki Tokushima niversitesinden ald.
u anda ABDdeki Kaliforniya niversitesi,
Santa Barbarada profesr.
Yerleik Kabulleri Sorgulamak

Bir yar iletkenden k yaylmna ilikin 1907
tarihli ilk alma Henry J. Round ile 1909 ylnda Nobel dl alan Guglielmo Marconiye ait.
1920lerde ve 1930larda Sovyetler Birliinde Oleg
V. Losev adl aratrmac k yaylmn daha yakndan inceledi. Ancak hem Round hem de Losev
bu olguyu gerekten anlamalarn salayacak bilgilerden yoksundu. Elektro-ma da denen bu olgunun kuramsal aklamas iin gerekli n bilgiler yllar sonra ortaya karlacakt.
Krmz k yayan diyot 1950lerin sonunda bulunmutu. Bunlar, rnein dijital saatlerde ve hesap
makinelerinde ya da eitli cihazlarn ak-kapal konumlarn gstermekte kullanlyordu. Beyaz
oluturabilmek iin ksa dalga boyunda, dolaysyla
yksek enerjili fotonlardan oluan bir k yayan mavi diyota ihtiya duyulduu erken bir aamada anlalmt. ok sayda laboratuvar mavi diyot gelitirmeyi denemi ancak baaramamt.
Bu yln Nobel Fizik dl sahipleri yerleik gerekleri sorguladlar, ok altlar ve byk riskler aldlar. Tehizatlarn kendileri oluturup teknolojiyi
rendiler ve binlerce deney yaptlar. ou kez baarsz oldular ancak umutsuzlua kaplmadlar, yaptklar ey en st dzeyde laboratuvar sanatlyd.
Galyum nitrr hem Akasaki ve Amanonun hem
de Nakamurann tercih ettii malzemeydi. Sonunda abalarnda baarl oldular. Balangta bu malzemenin mavi k retmek iin uygun olduu dnld ancak uygulamada byk zorluklar ba
gsterdi. Hi kimse yeterince yksek kalitede galyum nitrr kristalleri oluturamyordu nk zerinde galyum nitrr kristallerinin bytlebilecei uyumlu bir yzey retmeye almak umutsuz bir
aba olarak grlyordu. stelik bu malzeme iinde
p-tipi tabakalar oluturmak neredeyse imknszd.
Yine de nceki deneyimler Akasakiyi malzeme seiminin doru olduu konusunda ikna etmiti ve Nagoya niversitesinde doktora rencisi olan
Amanoyla almaya devam etti. Nichiada alan
Nakamura da bakalarnn daha mit vaat eden bir
malzeme olarak grd inko selenr yerine galyum nitrr tercih etmiti.
59
Dnyann Yeni I Mavi LEDler
Yeni In Yolunda
Akasaki ve Amano 1986 ylnda safir bir alt katman zerine bir alminyum nitrr tabakas yerletirip bunun da zerinde galyum nitrr byterek yksek kalitede galyum nitrr kristalleri oluturmay baaran ilk kiiler oldu. Birka yl sonra, 1980lerin sonunda da p-tipi bir tabaka oluturma konusunda r ac bir bulu yaptlar. Akasaki ve Amano rastlant eseri, taramal elektron mikroskopunda incelendiinde ellerindeki malzemenin daha youn biimde parladn kefetti. Bu da mikroskoptan gelen elektron nnn p-tipi tabakay daha verimli hale getirdiini dndryordu. 1992 ylnda parlak
mavi k yayan ilk diyotlarn yapmay baardlar.
Nakamura mavi LED gelitirme almalarna
1988 ylnda balamt. ki yl sonra o da yksek kalitede galyum nitrr kristalleri oluturmay baard. Nakamura nce dk scaklkta ince bir galyum
nitrr tabakas bytp dier tabakalar daha yksek
bir scaklkta byterek kristali oluturmann kendine zg zekice bir yolunu buldu.
Nakamura ayrca Akasaki ve Amanonun p-tipi
tabakay oluturmadaki baarlarna da aklama getirdi: Elektron n p-tipi tabakann olumasn nleyen hidrojeni uzaklatryordu. Bu ksmla ilgi-
Ik yayan diyotun alma

ilkesi - LED (st sol) ve mavi
bir LED lamba rnei
li olarak Nakamura elektron n yerine daha basit

ve ucuz bir yntem kulland. 1992 ylnda malzemeyi starak ilevsel bir p-tipi tabaka oluturmay baard. Dolaysyla Nakamurann zmleri Akasaki
ve Amanonunkinden farklyd.
1990l yllarda her iki aratrma grubu da mavi
LEDlerini daha da gelitirerek daha verimli hale getirmeyi baard. Aluminyum ve indiyum kullanarak
farkl galyum nitrr alamlar oluturdular. LEDin
yaps gitgide daha karmak hale geldi.
Akasaki, Amano ve Nakamura ayrca bir kum tanesi byklndeki mavi LEDin hayati bir bileenini oluturduu mavi lazeri de icat etti. LEDin dank nn aksine mavi lazer dalmayan bir n
demeti yayar. Dalga boyu ok dk olduundan
mavi k ok daha sk bir ekilde paketlenebilir; mavi k kullanlarak ayn byklkteki alanda kzltesi a gre drt kat fazla bilgi saklanabilir. Saklama kapasitesindeki bu art daha uzun alma sresi
salayan Blu-ray disklerin yan sra daha iyi lazer yazclarn hzla gelitirilmesinin yolunu at.
Pek ok ev aletinde de LEDler kullanlyor.
LEDler televizyonlardaki, bilgisayarlardaki ve cep
telefonlarndaki LCD ekranlarda, ayrca cep telefonlarna entegre edilen fenerlerde ve flalarda parlamaya devam ediyor.
delik
p-tipi tabaka
etkin tabaka
n-tipi tabaka
LEDin kalbi. Ik yayan diyot birka yar iletken malzeme tabakasndan oluur. Elektriksel gerilim
n-tipi tabakadaki elektronlarla p-tipi tabakadaki delikleri etkin tabakaya srkler, bu ikisi burada birleir
ve k yaylr. In dalga boyu, tamamen kullanlan yar iletken malzemeye baldr.
LED bir kum tanesinden daha byk deildir.
elektron
Mavi LED lamba. Bu lambadaki k yayan diyot

farkl birka galyum nitrr (GaN) tabakasndan oluur.
Nobelli aratrmaclar indiyum (In) ve alminyum (Al)
kartrarak lambann verimliliini artrmay baard.
p-GaN
inko katkl InGaN
rs
p-AlGaN
n-AlGaN
GaN Tampon Tabaka

Safir Alt Tabaka
60
tel balant
destek
n-GaN
anot
katot
Johan Jarnestad/The Royal Swedish Academy of Sciences
anot
katot
(p-elektrot) (n-elektrot)
<<<
LED
(21. yzyl)
300 Lmen/Vat
Akkor ampul
(19. yzyl)
Kandil
(M yaklak 15.000)
Johan Jarnestad/The Royal Swedish Academy of Sciences
Floresan lamba
(20. yzyl)
70 Lmen/Vat
16 Lmen/Vat
0,1 Lmen/Vat
Parlak Devrim
Nobelli aratrmaclarn bulular aydnlatma teknolojisi alannda bir devrim yaratt. Srekli yeni, daha verimli, daha ucuz ve daha akll lambalar gelitiriliyor. Beyaz LED lambalar iki ekilde oluturulabiliyor. Birinde fosfor mavi kla uyarlarak krmz ve
yeil ma salanyor. Tm renkler bir araya gelince de beyaz k retilmi oluyor. Dier yntemdeyse
lamba farkl renkte, krmz, yeil ve mavi LEDler
bir araya getirilerek oluturuluyor; rengi birletirerek beyaz rengi oluturma iini gzmz yapyor.
Sonu olarak LED lambalar, aydnlatma alannda pek ok uygulamas olan esnek k kaynaklar. LEDlerle milyonlarca farkl renk oluturulabiliyor, renkler ve k younluu ihtiyaca gre ayarlanabiliyor. Birka yz metrekare genilikteki renkli k
panelleri yanp snyor, renk ve desen deitiriyor.
Tm bunlar bilgisayarlarla kontrol edilebiliyor. In
rengini kontrol etme olana ayrca LED lambalarla doal n farkl biimlerinin biyolojik saatimizi
takip edecek ekilde oluturulabilecei anlamna da
geliyor. Yapay kla sera tarm ise oktan gerekletirilmi bir uygulama.
LED lambalar ayrca elektrik ebekesi olmayan
blgelerde yaayan 1,5 milyardan fazla insann yaam kalitesini artrma olana asndan da byk
mit vaat ediyor. nk LEDlerin dk g gereksinimi, LED lambalarn ucuz gne enerjisiyle altrlabilecei anlamna geliyor. stelik mavi LEDlerin ardndan gelitirilen mortesi LEDler
kullanlarak kirli sular sterilize edilebilir.
Mavi LED, icadnn zerinden yalnzca 20 yl gemi olsa da imdiden beyaz n tamamen yeni bir
yolla retilmesine katkda bulunarak hepimize nemli faydalar salam durumda.
Kaynak
The Nobel Prize in Physics 2014 - Popular Information. Nobelprize.org.
Nobel Media AB 2014. Web. 24 Oct 2014. <http://www.nobelprize.org/
nobel_prizes/physics/laureates/2014/popular.html>
LED lambalar k yaymak iin eski k

kaynaklarna gre daha az g gerektiriyor.
Verimlilik, kullanlan birim g
(vatla llyor) bana elde edilen k aks
(lmenle llyor) biiminde ifade ediliyor.
Dnyadaki elektrik tketiminin drtte
birini aydnlatma amal tketim oluturuyor,
dolaysyla enerji verimlilii hayli yksek
olan LED lambalar dnya kaynaklarnn
korunmasna katk salyor.
61
Dr. zlem Kl Ekici

Fuse-it
Membran Fzyonuna
Yeni Nesil Yardmc
Alman biyoteknoloji firmas ibidi GmbH, membran fzyonu ile gen aktarm
almalarnda r aacak yeni bir rn piyasaya srdn aklad.
Fuse-it isimli lipozomal tayc maddeler, klasik gen aktarm (transfeksiyon)
yntemlerine alternatif olacak ekilde gelitirilmi. Bu yntemle eitli
nanoparacklar ve hcre d yabanc molekller dakikalar iinde karyotik hcre
zarndan geirilerek hcre iine ve sitoplazmaya aktarlabilecek.
embran (hcre zar) fzyonu yani hcre zar

kaynamas ok eitli molekllerin ve paracklarn hayvan hcresine aktarlmasn salayan bir sre ve hcre biyolojisinin en temel zelliklerinden biri olarak kabul ediliyor. Bu yntemin
62
zellikle gen aktarm almalarnda ok nemli bir yeri var. Membran fzyonu farkl iki lipid
(ya molekl) zarnn tek bir katman halinde kalc olarak birlemesi sonucu oluur. Fzyon tepkimeleri genel olarak benzer zellikler tar, ama ok
><
Membran fzyonunda kullanlmak zere gelitirilen Fuse-itin sahip olduu avantajlar, zellikle
kanser aratrmalarnda, hastalklar tedavi etmeye
ynelik tbbi almalarda ve gen aktarmnda bu
yntemin ok kullanl ve baarl olmasna olanak
tanyor.
Hcre iine aktarlmas

gereken molekller
Fuse-it
(tayc)
Membran fzyonu
Lipozomal tayc
Hcre zar
Sitoplazma
Ersan Yaz
eitli proteinlerce bu tepkimeler hzlandrlr. Bu

proteinler ncelikle kaynaacak olan hcre zarlarn tanma ilemine araclk ederek hcre zarlarnn birbirlerine yaklamasn salar. Daha sonra hcre zarnn lipid-su arayz kararsz hale geer ve ya moleklleri kaynar. Tm bu sre, tepkimenin veya tanmas gereken molekln ya da
maddenin eidine gre, tek bir fzyon proteini ya
da farkl birka protein tarafndan hzlandrlabilir.
Ancak farkl iki ya katmannn birlemesini salayan membran fzyonu sreci temelde benzer ilkelere dayanr.
Alman biyoteknoloji firmas ibidi GmbHnn
gelitirdii Fuse-it adl tayc maddenin, normalde gnlerce sren, hcre iine molekllerin ya da
genlerin aktarlmas srecini dakikalar kadar ksa
bir srede gerekletirdii bildiriliyor (http://ibidi.com/about-ibidi/press-release/?tx_ttnews[tt_
news]=82&cHash=bba47fff4e454b134e8885e98f
ca7ec2).
Membran fzyonu sayesinde ok farkl yapdaki
proteinler, enzimler ya da biyokimyasal maddeler
hcre zarna ya da sitoplazmaya tanabilir. Lipozomal yapdaki bu tayc maddenin deiik uygulamalarda kullanlabilmesi iin farkl tiplerde birok Fuse-it gelitirilmi. Lipozomal maddenin hcre zarna balanmas ve annda kaynamas fizikokimyasal bir sre. Hedef molekllerin hcre iine
tanmas srasnda endositoz (hcre zarndan difzyonla veya aktif tamayla geemeyecek byklkteki molekllerin hcre iine alnmas), pinositoz (sv veya svda zlm molekllerin hcreye alnmas) ve fagasitoz (kat molekllerin hcreye alnmas) aamalarna ve zel almalara gerek
kalmyor. Bu yntem sayesinde deneme sonular
hcrenin cinsine, younluuna ve geliim evresine
bal kalnmakszn, saniyeler ya da dakikalar iinde alnabiliyormu. Ayrca hcrenin genetik yapsnn deitirilmesine de gerek kalmyor.
ekirdek
63
Pnar Dndar
nsanlarn pek ou etik deerlerin,

kiiliin deimez bir paras olduunu dnr.
Peki ya kullandnz dil etik yarglarnz etkiliyorsa?
Farkl dillerde farkl kararlar veriyor olabilir misiniz?
abanc dilin insanlar duygusallktan uzaklatrdn gsteren baz rnekler var. ift
dil kullanan insanlarn psikoterapi seanslar srasnda konunun duygusal etkisini daha iyi hissetmek iin anadillerinde, konudan uzaklamak istediklerindeyse ikinci dillerinde konumas bu rneklerden yalnzca biri. Ancak bu yl yaymlanan
bir aratrma, duygusallktan uzaklamamzn etik
yarglarmz da etkileyip etkilemediini ele alyor.

Barselonadaki Pompeu Fabra niversitesinden Albert Costa ve ekibinin yapt aratrmada u varsaymdan yola klyor: Madem yabanc dil insan
duygusallktan uzaklatryor, o halde insanlar etik
bir ikilemle yabanc dilde karlatklarnda, anadillerinde karlatklarnda olduundan daha mantksal bir yaklamla karar veriyor olmal.
Baka Dilde Siz, Siz Olmayabilirsiniz
Peki, gerekten yle mi?

Be lkeden yzlerce katlmcnn yer ald almada Costa, bu sorunun yantn bulmak iin
katlmclarn karsna bir senaryoyla kyor. Senaryo, felsefe ve psikolojide yaygn olarak kullanlan tramvay ikilemine dayanyor. kilemde durum
yle: Tramvay yolu zerinde bulunan bir kprde
duruyorsunuz. Yannzda da iri bir adam var. leride bir tramvay vagonu kontrolden km, hzla sizin bulunduunuz yne doru geliyor. Ancak vagonun yolunun zerindeki be ii durumdan habersiz, raylarn zerinde alyor. Eer yannzdaki adam kprden aa iterseniz adam vagonun
nne decek ve vagon adama arparak duracak.
Sonu olarak bir kiiyi ldrm ancak be iiyi de
kurtarm olacaksnz. Ne yapardnz?
Bu senaryo katlmclara hem anadillerinde hem
de sonradan rendikleri bir yabanc dilde sunuluyor. Senaryoyu anadilinde okuduklarnda katlmclarn ortalama %20si adam ldrmeye karar verirken yabanc dilde okuduklarnda bu oran %33e
kyor. Bu, aratrmaclarn varsaymn destekliyor.
Ancak bir konuda phe duyuyorlar. kan sonuta dil farkllklar deil kltrel normlar etkili olmu olabilir mi? rnein spanyolca konuan toplumlarn ngilizce konuan toplumlara gre genellikle daha ortaklaac bir yaklam sergiledii biliniyor.
Bu yaklama gre bir grubun amac, o grubu oluturan her bir bireyin amacndan daha nce geliyor.
66
Diyelim ki spanyolca konumak, bu kltrel normu

spanyolca konuan kieye kazandryor. Bu durumda kprdeki adam aa itmeye karar verenlerin
saysnn, spanyolcay yabanc dil olarak kullanan
katlmc grubunda, ngilizceyi yabanc dil olarak
kullanan katlmc grubuna gre daha fazla olmas
beklenir. Aratrmaclar bunu anlamak iin anadili
ngilizce olup yabanc dili spanyolca olan ve anadili spanyolca olup yabanc dili ngilizce olan iki yeni katlmc grubu belirliyor. Sonu, en bataki varsaym daha keskin bir ekilde doruluyor. Anadillerinde adam itmeye karar veren katlmclarn oran %18de kalrken yabanc dilde bu oran %44e kyor. stelik anadilin ngilizce ya da spanyolca olmas fark etmiyor. Yani kltrel normlarn bir etkisinin olmad ortaya kyor. Etik kararlar zerinde yabanc dilin etkisini kantlayan bir sonu daha...
Ancak aratrmaclarn kafasnda bir soru iareti
daha oluuyor. Yabanc dilin duygusal tepkilerimize
olan bu etkisi rastlantsal olabilir mi? Yoksa yalnzca belli durumlarda m ortaya kyor? Bu sorulara
yant bulabilmek iin aratrmaclar bu kez katlmclarn karsna ilkinden biraz farkl olan u ikilemle kyor: Bir tramvay yolunun yaknlarndasnz.
Bir tramvay vagonu kontrolden km, rayn zerinde hzla ilerliyor. Az ileride de tramvay yolu ikiye
ayrlyor. Birinde be ii, dierindeyse bir ii alyor. Yapabileceiniz tek ey var. Yan banzda
duran kolu ekerek makas deitirebilir ve vagonu
yalnzca bir iinin bulunduu tarafa ynlendirebilirsiniz. Ne yapardnz?
<<<
Burada sonu nceki iki deerlendirmeden daha farkl kyor. Neredeyse tm katlmclar bu durumu hem anadilde hem de yabanc dilde deerlendirdiinde, yaklak %80i makas deitirmeye karar veriyor. Yani kullanlan dilden bamsz olarak
pek ou etik olarak daha fazla sayda iiyi kurtarmay tercih ediyor. Aratrmaclar sonucun bu ekilde kmasn, bir insan yakn temasla ldrmek
zorunda kalmadmz iin ikilemdeki duygusallk ynnn daha az olmasna balyor. Bu da dilin
etik yarglarmza etkisinin, duygularmz zorlayacak durumlarda ortaya ktn gsteriyor.
Aratrma, her ne kadar bir balang olsa da yabanc dilin etik kararlar zerindeki etkisi konusunda nemli ipular veriyor. Ancak bir yandan da
bu konuda yeni sorularn ortaya kmasna zemin
hazrlyor. rnein madem yabanc dilde olaylar
duygusallktan uzak bir ekilde deerlendiriyoruz,
o halde yarg olsak, yabanc bir lkede kendi lkemizde olduumuzdan daha m adil oluruz?
Kaynaklar
Costa, A., Foucart, A., Hayakawa, S., Aparici, M., Apesteguia, J. ve ark.,
Your Morals Depend on Language, PLoS ONE, Cilt 9, Say 4, e94842, 2014.
Caldwell-Harris, C., L., Your Language Shapes Your Morality,
Scientific American Mind, Cilt 25, Say 5, s. 71-73, 2014.
izim: Ersan Yaz

67
Brtein Ege
Boeing 737
Boeing 737 sivil havaclk tarihinin gnmze dek en ok sipari edilen ua, dolaysyla da Boeingin amiral gemisi. Boeing 1916da ABDde Alman asll uak tasarmcs
William Edward Boeing tarafndan kuruldu. Gnmze dek sivil yolcu uaklarnn yan sra rettii askeri uaklar ve helikopterlerle de adndan oka sz ettiren Boeing ayn zamanda uzay teknolojileri retiminde de en n sralarda yer alyor. Gelin imdi sivil
havaclk tarihinin belki de en beenilen bu uak modeline beraber bir gz gezdirelim.
1967
ylnda retilen Boeing 737 ilk ticari uuunu

1968de gerekletirdi. Boeing 737 (B-737) sivil havaclk tarihinin en baarl uak modellerinden biri. Eyll 2014
itibaryla Boeing tarafndan da tekrar tescil edildii gibi Boeing
737nin ve B-737-300, B-737-700, B-737-800 gibi eitli alt modellerinin sivil havaclk dnyasna damga vurduu grlyor.
Boeing tarafndan bildirildiine gre Eyll 2014 itibaryla toplam 12.257 adet B-737 sipari edildi ve bunlardan gnmze dek
8224 mterilere teslim edildi. Sadece bu rakamlar bile Boeing
737nin dnya apndaki baarsn gzler nne sermeye yeterli.
Ayrca B-737nin bu baarsnn Avrupa ve ABDdeki birok hava yolu irketi gibi Trk Hava Yollar (THY) iin de uzun zaman-
68
dr geerli olduu grlyor: Temmuz 2014 itibaryla THY filosundaki 259 yolcu uandan 110u B-737 tipinde (B-737-700,
B-737-800, B-737-900 ER). Yani B-737 uzun zamandr THY filosunda da en fazla bulunan yolcu ua unvanna sahip. Boeing 737 program mdr Beverly Wise tarafndan bu yln Nisan
aynda sekiz bininci Boeing 737nin teslimat srasnda aklandna gre, Boeing son drt yl iinde nc defa B-737lerin
retim kapasitesini artrarak ayda 42ye kard. B-737lerin gncel fiyat 76 milyon dolar ile 96 milyon dolar arasnda. Gelecek
nesil 737 MAXlarn fiyatnn ise 85 milyon ile 110 milyon dolar
arasnda olmas bekleniyor. B-737lerin retim merkezi ABDnin
Seattle kentinde. >>>
William Edward Boeing

Boeing uak tasarm ve retim tesisleri 1916da ABDde uak
tasarmcs Wilhelm Eduard Bing tarafndan kuruldu. 1881de
ABDnin Detrot kentinde doan Wilhelm E. Bingin babas Wilhelm Bing, 22 yanda Kuzey Almanyadan ABDye g etmi
ve Detroitte ahap ticareti yaparak ksa srede ok zengin olmu bir maden mhendisiydi. Oul Wilhelm E. Bing svirede
lise renimini tamamladktan sonra 1900de ABDye dnd,
adn ve soyadn William Edward Boeing olarak deitirdi.
yl Yale niversitesinde okudu. 1903te -babas 1890da lmt- ahap iletmesinin ynetimini devrald. Burada ahabn ve
tahtalarn zelliklerine dair ok nemli tecrbeler kazanan Boeing, bylece daha sonra tahtadan uak yapm iin gerekli olacak bilgiler edinmeye balad. 1909da bir i seyahati srasnda
gittii bir fuarda ilk defa bir uak grdkten sonra havaclk tutkusu bir daha peini brakmad. 1915te bir i ortayla sadece
tahta, tel ve ketenden bir uak imal etti. 1917de ABD ordusundan ilk ihalesini alan Boeing, her ne kadar Birinci Dnya Sava srasnda ald dier ihalelerle iletmesini bytse de, savatan sonra firmasn klterek kendini hava yoluyla yolcu, yk
ve posta tama ilerine adad. 1929da Amerikan uak motoru
reticisi Pratt & Whitneyle (P&W) ortaklaa almaya balayan Boeing, 1931de devrald baka sivil hava yollaryla birlikte United Airlines kurdu. William E. Boeing, 1956da 75 yanda
geirdii bir kalp krizi sonras hayata gzlerini yumdu. Boeing
gnmzn en byk sivil ve askeri uak ve helikopter reticisidir. Ayn zamanda uzay teknolojileri ve sistemleri retiminde de
en n sralarda yer alr. Boeingin en byk rakibi 1970te Fransa ve Almanya tarafndan ortaklaa kurulan Airbus adl irkettir.
Boeing 737
lk uu: 9 Nisan 1967 (Lufthansa)
Hizmete giri: 10 ubat 1968
Uzunluk: 28,65 - 42,11 m
Kanat akl: 28,35 - 35,92 m
Gvde genilii: 3,76 m
Ykseklik: 11,28 - 12,57 m
Maksimum uu arl: 52,390 - 88,314 kg
Yolcu kapasitesi: 124 - 224 yolcu
Seyir hz: 842 - 917 km/s
Uu tavan: 12,497 m
Uu menzili: 3440 - 7630 km
Motor adedi: 2 P&W/CFM
69
Boeing 737
CFM International CFM56

General Electric (ABD) ve SNECMA
(Fransa) irketleri tarafndan CFM International (CFMI) markas altnda ortaklaa
retilen CFMI CFM56 uak motoru serisi, ayn B-737nin kendisi gibi sivil havaclk tarihinin en baarl rneklerinden biri.
lk uuunu Haziran 1974te gerekletiren
CFM56 motor serisi 1970li yllarn ortalarndan itibaren DC-8lerde, Boeing 707lerin askeri versiyonlarnda ve KC-135lerde
kullanlmaya baland. 1984te Boeing 737
Classic modellerinin retimiyle birlikte, gnmze dek gelitirilen tm B-737
modellerinde farkl versiyonlar (CFMI
CFM56-3, CFMI CFM56-7BE) kullanlan
CFM serisi, ayn zamanda Boeingin en
nemli rakibi Airbus tarafndan da tercih
edilen, drt motorlu A-340 ile iki motorlu A-320 tiplerinde de kullanlan bir motor
tipi. Yirmi binincisi Ekim 2009da retilen
CFM56 serisinden, Haziran 2011 itibaryla
toplam 22.208 adet retildi. Zaman iinde
CFMI tarafndan sivil havayollarnn gereksinimlerine gre gelitirilerek aa uymas salanan CFM56 serisinin en nemli zellikleri az yakt harcamas, rakiplerinden hayli sessiz almas, bakmnn kolay olmas ve hi sorun karmadan yllarca hizmet verebildii iin de hayli ekonomik olmas. Boeing tarafndan bildirildiine gre, B-737 MAX modellerinde yeni
nesil CFM56 serisi yerine yine CFMI tarafndan gelitirilmekte olan CFM LEAP-1B
motorlarn kullanlmas planlanyor.
Boeing tarafndan planlanan projelerden biri de B-737 MAX ats altnda yeni nesil modellerin gelitirilmesi. lk uularna 2017de dolaysyla ilk B-737nin teslimatndan tam 50 sene sonra balayacak olan
B-737 MAX ailesi, ayn zamanda Boeing 737 ailesinin drdnc neslini de temsil edecek. MAX ailesinin ilk aamada farkl modeli olacak:
B-737 MAX 7, B-737 MAX 8 ve B-737 MAX 9. Boeing, MAX 7 modeli ile gncel 737-700 ve 737 ER modellerini, MAX 8 ile 737-800 modellerini, MAX 9 ile de 737-900ER modellerini modernize etmeyi planlyor.
70
u andaki planlara gre MAX ailesinin getirecei en nemli yeniliklerin banda motorda, kanatlarda ve kanatklarda yaplacak deiiklikler ile uu kumandasnda daha fazla elektronik aksama yer verilmesi geliyor. B-737 MAXlarda CFM56 motor serisi temel alnarak gelitirilen ve yakt harcamas konusunda ncllerini aratmayacak derecede tasarruflu olan CFM LEAP-1B
motor serisi kullanlacak. LEAP-1Blerin nemli bir dier zelii de CFM56 serisinden daha yksek oranda kompozit malze-
me iermesi. LEAP-1Blerin 2016da hizmete girmesi bekleniyor.

Yeni nesil modellerde yaplan nemli bir dier deiiklik ise yine
yakt verimlilii asndan kanatlarn ve kvrk kanatklarn daha
aerodinamik olarak tasarlanm olmas. nc ama yine bir o
kadar nemli baka bir deiiklik de uaklardaki uu kumanda
sistemlerinde daha fazla elektronik bileene yer verilmesi, bylece klasik kumandada olduu gibi elik halatlar ve hidrolik sistemler yerine sensrlerin kullanlmas. <<<
Kaynaklar
Boeing Corporation, Orders and Delivers,
http://active.boeing.com/commercial/orders/, 17 Ekim 2014.
8000. Boeing 737 ausgeliefert, Flug Revue - Das Luft- und Raumfahrt-Magazin,
s. 8, Haziran 2014.
Boeing - The Next Generation - In association with Airliner World, s. 12-26, 2014.
71
Dr. Mahir E. Ocak

Bakmadan
Gren
Kamera
72
>>>
Foton Says
Bugne kadar cisimleri grntlemek iin gelitirilen teknolojik cihazlarn tasarmn yapanlar insanlarn grme algsndan
esinleniyordu. Teknolojik cihazlar insan gznn alglayamad
eitli dalga boylarndaki da alglayabilir. Ancak btn bu cihazlar yine cisimlerden yansyan kla alr. Avusturyadaki eitli niversitelerde ve aratrma enstitlerinde alan bir grup
bilim insannn gelitirdii yeni bir yntemse, ilk kez cisimlerin
kendileriyle etkilemeyen dalga boylarndaki k kullanlarak grntlenmesini salyor. Birbirine dolank durumdaki foton iftlerinden yararlanlan yeni yntemde fotonlardan biri cismi aydnlatmak, dieri ise grnty elde etmek iin kullanlyor. Bu
yntemin en nemli zellii, kameraya giren fotonlar ile cisimle etkileen fotonlarn farkl frekansta olabilmesi. Bylece insan
gznn alglayamayaca frekanstaki kla aydnlatlan cisimler, insan gznn alglayabilecei renklerde grntlenebiliyor.
Gelitirilen yntemin en ilgin zellii ise, hl tartma konusu
olan bir paradoks sayesinde alyor olmas.
Piksel
nsan gz ancak dalga boyu belirli bir aralkta olan alglayabiliyor. Bu araln en altnda dalga boyu yaklak 400 nanometre (nanometre: metrenin milyarda biri) olan mavi k,
en stnde ise dalga boyu yaklak 800 nanometre olan krmz
k vardr. Mavi kla krmz k arasndaysa Gkkuann dier renkleri yer alr.
Foton Says
Piksel
Foton Says
Piksel
Piksel
Foton Says
Piksel
Piksel
Piksel
Piksel
Gemi Gelecee Bal mdr?
Gzmzn cisimleri hangi renkte alglayacan belirleyen

ey cisimlerden yansyarak gzmze gelen ktr. rnein bir
cismin zerine Gkkuandaki tm renkleri iinde barndran
beyaz k gnderilirse, cisim beyaz n ierdii baz renkleri
sourur, bazlarn ise yanstr. nsan gznn alglad, cisimlerden yansyan ktr. Dolaysyla bir cismin hangi renkte alglanacan o cismin kla nasl etkiletiine baldr.
Kuantum mekaniinin geliimindeki en nemli aamalardan

biri Luis de Broglienin maddenin ikili doas fikrini ne srmesiydi. Her paraca elik eden bir madde dalgas olduunu ifade eden bu gr deneylerle de dorulanr. Elektronlar, ntronlar
ve dier paracklar, deney dzeneklerinin ayarlanma biimlerine
gre baz durumlarda parack gibi baz durumlarda ise dalga gibi
davranr. Bu durumun en bilinen rneklerinden biri ift yark deneyidir. Bu deney dzenei bir elektron kayna, zerinde iki yark bulunan bir levha ve bir detektr ierir. Elektronlarn, kaynaktan levhaya doru frlatldklarnda bir giriim deseni oluturmalar, elektronlarn dalga gibi davrandn gsterir. Giriim deseni sadece ayn anda ok sayda elektron frlatld zaman deil,
elektronlar farkl zamanlarda tek tek frlatld zaman da oluur.
73
Bakmadan Gren Kamera
Piksel
Foton Says
Bu durum bir elektronun iki yarktan da geerek kendi kendisiyle giriim yaptn gsterir. Deney dzeneindeki yarklardan biri kapatld zamansa giriim deseni yok olur. Bu durumda elektronlar dalga gibi deil parack gibi davranmaya balar.
Peki, elektronlarn dalga ya da parack gibi davranmasn belirleyen nedir? Elektronlar, iki nokta arasnda yol alrken takip
edebilecekleri sadece bir rota varsa (levhann zerinde sadece
bir yark olduu durum) parack gibi, birden fazla rota varsa
(levhann zerinde iki yark olduu durum) dalga gibi davranr.
Ancak bu durumda akla u soru gelir: Elektronlar deney dzeneinin ne ekilde ayarlandn nasl bilir? Elektronlar, hareketlerine baladktan sonra deney dzeneinde bir deiiklik yaplrsa ne olacaktr? rnein ift yark deneyi yaplrken, elektronlar
hareketlerine baladktan ve yarklardan gemeleri iin yeteri kadar sre beklendikten sonra yarklardan biri kapatlrsa ne olur?
Elektronlar levhann iinden geerken muhtemel iki ayr yol olduu iin elektronlarn dalga gibi davrand m gzlenir? Yoksa deney dzeneinin en son haline gre tek bir muhtemel yol
olduu iin elektronlarn parack gibi davrand m gzlenir?
Deneyler, gzlemlenen sonularn deney dzeneinin en son haline bal olduunu gsterir. yleyse elektronlar dalga ya da parack gibi davranmaya ne zaman karar verir? lm yaplana kadar elektronlarn hem dalga hem de parack gibi davranmas
mmkn mdr? Yoksa J. A. Wheelern gayet yerinde bir biimde sorduu gibi gemi gelecee bal mdr?
Bu paradoks hl tartma konusu olsa da paracklarn dalga
zellii gstermesi iin birden fazla muhtemel rota olmas gerektii deneylerle dorulanan bir gerek. Aratrmaclar da tasarladklar yeni grntleme ynteminde bir giriim deseni oluturabilmek iin deney dzeneini, fotonlarn takip ettii yol belirlenemeyecek yani fotonlar dalga zellii gsterecek biimde ayarlam.
Dorusal Olmayan Optik

Gelitirilen yeni grntleme ynteminde dorusal olmayan
optikten de yararlanlyor. Optiin n dorusal olmayan (ortamn n elektrik alanyla dorusal olmayan bir biimde etkiletii) ortamlardaki davranlarn inceleyen bu dalnn uygulama alanlarndan biri de dolank foton iftlerinin retilmesi. Ikla dorusal olarak etkilemeyen kristallerin iine gnderilen bir
foton yok olurken dolank bir foton ifti oluuyor. Bu srete -sadece yok olan foton ve oluan fotonlar gz nne alnd zamantoplam enerji ve toplam momentum korunuyor ki, bu durum dolank fotonlarn retim srecinin kristallerin durumunu deitirmediini gsteriyor. Ayrca iki fotonun durumlarnn birbirine
dolank olmas biri zerinde lm yaparak dieri hakknda da
bilgi edinilebilecei anlamna da geliyor. Dolanklk ile ilgili daha
aklayc bir yazy Bilim ve Teknikin 562. saysnn Merak Ettikleriniz kesinde bulabilirsiniz.
Piksel
Foton Says
Grntleme Ynteminin alma lkesi
Piksel
74
Kamerann grntleme yntemi ile ilgili ematik bir izimi bir

nceki sayfada grebilirsiniz. Sre, bir k nnn, n ayrtrc yardmyla (BS1) ikiye ayrlmasyla balyor. Inn bir kolu kla dorusal olarak etkilemeyen bir kristale (NL1) ynlendiriliyor
ve dolank durumda ancak dalga boylar farkl bir foton ifti retiliyor. Bu fotonlardan uygun dalga boyunda olan dikroik (sadece belirli dalga boylarn yanstan) ayna (D1) yardmyla grntlenmek istenen cismin zerine ynlendiriliyor. Cisimle etkileen fotonlar daha sonra ikinci bir dikroik ayna (D2) yardmyla
kla dorusal olarak etkilemeyen baka bir kristale (NL2) doru
ynlendiriliyor. Bu fotonlar, balangta ikiye blnen k nn
dorudan ikinci dorusal olmayan kristale ynlendirilen ksmnn
retilmesine sebep olduu dolank foton iftleriyle karyor. Daha
sonra cismi aydnlatmak iin kullanlan fotonlar nc bir dikroik ayna (D3) yardmyla ndan ayrlyor. Ancak bu fotonlarla dolank durumda olan ve grntlenmek istenen cisimle hi etkilememi fotonlar detektrlere doru yol alyor. kinci bir n ayrtrc (BS2) farkl kollardan gelen nlar yanstarak ya da geirerek
fotonlarn iki ayr detektre girmesini salyor.
<<<
Bu dzenein en nemli parasnn ikinci kristal (NL2) olduu sylenebilir. Bu kristalden kan ve
grntlenmek istenen cisimle etkilemeye uygun
frekanstaki fotonlarn kayna, kristalin kendisi olabilecei gibi, birinci kristalden kan ve cismin zerine gnderilen fotonlar da olabilir. Hangi fotonlarn cisimle etkiletikten sonra, hangilerininse dorudan bu ksma ulatnn belirlenememesi, cismi aydnlatan fotonlarn olas her iki rotay da takip
ederek kendi kendileriyle giriim yapmasn mmkn klyor. Bu durumun gereklemesi iin cismin
zerine gnderilen nlarn cisim tarafndan tamamen sourulmamas da gerekiyor.
Gelitirilen grntleme ynteminin en nemli zellii ise grnty elde etmek iin kullanlan
fotonlarn hibirinin grntlenmek istenen cisimle etkilememesi. Detektrler tarafndan yakalanan fotonlar ile cismi aydnlatmak iin kullanlan
fotonlarn durumlarnn birbirine dolank olmas
sayesinde cismin grnts elde edilebiliyor. Bu
durum cismi aydnlatmak ve grnt elde etmek
iin kullanlan fotonlarn farkl dalga boylarnda
olmasna da imkn veriyor. Bylece yeni yntemi
kullanarak, insan gznn dorudan alglayamayaca dalga boylarndaki kla aydnlatlan cisimler, insan gznn alglayabildii renklerle grntlenebiliyor.
Uygulamalar
Aratrmaclar, gelitirdikleri yntemi eitli cisimleri grntlemek iin kullanm. Deneyler srasnda 1550 nanometre dalga boyundaki nlar (insan gznn alglayamad kzltesi nlar) cismi
aydnlatmak iin, 810 nanometre dalga boyundaki (krmz renkli) nlar ise grnty elde etmek
iin kullanlm. Yntem mukavvadan kesilmi, ke-
di eklindeki bir nesneye uyguland zaman iki detektrden birinde yapc, dierinde ise ykc giriim
gzleniyor. Elde edilen grntlerde giriimin, sadece nlarn cismin iinden getii blgede olutuu grlyor.
Yeni yntem 500 mikrometre kalnlndaki silikon bir levhay grntlemek iin de kullanlm.
Silikon, 810 nanometre dalga boyundaki geirmedii iin bu levhay dorudan krmz renkli k
ile grntlemek mmkn olamazd. Ancak silikon
levha 1550 nanometre dalga boyundaki geirdii iin yeni yntem sayesinde levha, krmz renkli olarak grntlenebiliyor.
Sonu
Gelitirilen yeni yntemin grntleme konusunda ok byk bir ilerleme olduu sylenebilir.
Geri grntlemek istenen cismin, hassas bir biimde ayarlanm bir deney dzenei iine yerletirilmesi gerektiinden yntemin gnlk hayatmzda yer edecei sylenemez. Ancak cisimlerin kendileriyle etkilemeyen fotonlar kullanlarak grntlenebilmesi, bilimsel aratrmalar asndan ok
nemli bir gelime. rnein bu yntem sayesinde,
insan gznn dorudan alglayamad pek ok biyolojik molekl gelecekte renkli olarak grntlenebilir.
Kaynak
Lemos, G. B., ve ark., Quantum imaging with undetected photons,
Nature, Cilt 512, s. 409, 2014..
75
Dr. zlem Kl Ekici

Ruslar
Aya Yerleiyor
Rusyann gelecekte Ayda koloni kurmasn ngren bilimsel proje taslann
nmzdeki iki yl iinde hayata geirilmesi planlanyor.
zay almalarnda nde olan ABD, Rusya, in

ve Avrupa lkelerinin uzay ajanslar, Ayda doal kaynak ve maden bulunmas ve kullanlmasna
ynelik projelerini hayata geirmek iin adeta bir ya-
76
r iinde. Bu jeopolitik yarn 21. yzyl boyunca

daha da hareketlenecei ve Ayn insan kolonizasyonuna uygun olacak ekilde slah edilmesine ynelik
almalar dzeyinde devam edecei ileri srlyor.
><
teknolojik olarak ok gelimi, insanl kargo uzay

arac retecei syleniyor.
nsanl keif uular nc aama olan 20302040 yllar arasnda gerekletirilecek. Kozmonotlarn nceki aamalarda belirlenmi blgelerde incelemeler yapmas ve yaam merkezi inas iin gereken altyapy robotlar ve 3B yazclar aracl ile
hazrlamas ngrlyor. Ayrca uzaydaki ve Dnyadaki her deiiklii gzlemlemek, veri toplamak
ve eitli incelemeler yapmak iin kurulacak rasathanenin de temelleri atlacak.
Projenin ilk aamasnn btesinin yaklak 816
milyon dolar olaca tahmin ediliyor. zellikle kargo uzay aracnn gelitirilmesine ynelik almalar
esnasnda ek olarak 4,5 milyar dolarlk bir bteye ihtiya olaca belirtiliyor. Proje btesine zel
irketlerin ve yabanc sponsorlarn yatrm yaparak
katk salayabilecei dnlyor.
Daha nceki aratrmalar Ay kayalarnda alminyum, demir ve titanyum gibi birok deerli element olduunu gstermiti. Bu elementlerin Ay
yzeyinde ina edilecek slerin ve yaam merkezlerinin yapmnda kullanlabilecei belirtiliyor. Bilim ve Teknikin Eyll 2013 ve Nisan 2014 saylarnda yaymlanan Uzay Madencilii ve Ayda ve
tesinde Neler Oluyor balkl yazlarmzda bu
konular ayrntl bir ekilde anlatmtk.
Rusya Bilim Akademisi, Roscosmos Uzay Ajans, Moskova Devlet niversitesi ve ok sayda uzay
aratrma enstitsnn ortaklaa hazrlad projeye gre insanlarn Aya yerlemesi aamal bir
plan dahilinde gerekletirilecek.
lk aama 2016 ylnda balayacak ve 2025 ylna
kadar devam edecek. Bu srete drt adet robotik
gezgin ara (Luna 25, Luna 26, Luna 27 ve Luna 28)
Ay yzeyine gnderilecek. lk slerin kutup
blgelerinin yaknlarna kurulmas hedefleniyor. nk kutuplardaki srekli k alan baz dalk blgeler,
glgede kalan dzlklere nazaran
yerlemek iin daha uygun yerler.
Gezgin uzay aralar kutup blgelerindeki Ay toprann yani regolitin fiziksel, kimyasal zelliklerini ve
su ieriini analiz edecek. Ayrca mineralce zengin noktalar tespit edilecek.
Projenin ikinci aamas 2025-2030 yllarnda Ay
yrngesinde gerekletirilecek insanl uularla
devam edecek. Ancak projeye gre henz bu aamada Aya insanl ara indirme durumu sz konusu deil. Bu srete Rus Roket ve Uzay Kurumunun
Rusya Uzay Ajans Roscosmos yetkilileri hazrlanan proje taslann ok kapsaml bir uzman ve
bilirkii deerlendirmesinin ardndan hkmete
sunulacan belirtiyor.
77
Dr. Zeynep Bilgici

htiyacn
artmasyla
birlikte do
yetitirme
al kauu
ye elveril
k
i
lkelerde
doal kau
b
o
l
m
ik
tarda kali
uk retils
teli
e bile, kau
baka lk
uk temin
elere ba
inde
mlln
nne ge
sentetik k
mek ama
auuk re
cyla
tilmesi ile
baland.
il
g
il
i
almalara
zellikle
I. ve II. D
nya saval
doal kau
ar srasn
ua amb
da
a
rg
o
k
o
nulmas, A
Rusya ve
Almanya
BD,
gibi pek
ok lkede
kauuk a
sentetik
lmalarn
a arlk v
neden old
erilmesin
e
u.
78
Babasnn hrdavat dkknnn iflas etmesiyle birlikte yeni i arayna giren

Charles Goodyear btn ilgisini bir zamanlar mucize malzeme olarak
grlen doal kauua yneltmiti. 1834 ylnda kauuk can simitleriyle ilgili
gelitirdii yeni fikirleriyle ABDnin ilk kauuk reten firmas Roxbury
Doal Kauuk irketine gitti. Ancak ald cevap pek de i ac deildi.
Kauuk rnler satlmyor, satlanlarsa mteri memnuniyetsizlii
nedeniyle iade ediliyordu. Yoksa lkede byk ilgi gren kauuk aslnda
sanld kadar da harika deil miydi? Brezilyadan getirtilen bu malzeme scak
havalarda yapkan bir hal alrken, souk havalarda ise hayli sertleiyordu.
Bu nedenle bu malzemeden retilen rnler ok scak veya ok souk
havalarda kullanlmayacak duruma geliyordu. Doal kauuun gerekten ie
yarayabilmesi iin ncelikle bu zelliinden kurtarlmas gerekiyordu.
O gn kauuk irketinden karken yaad hayal krkl Goodyear iin
hikyenin sonu olmad, aksine bundan sonra tm zamann ve parasn gzn
krpmadan urunda harcayaca aratrmalar yeni balyordu.
oal kauuk, Amazon Ormanlarndaki kauuk aalarnn (Hevea brasiliensis) z suyundan elde ediliyordu.
Bu nedenle bu aalara alayan aa manasna gelen cahutchu ad verilmiti. Yerliler tarafndan yaygn olarak kullanlyordu. yle ki ayaklar koruyacak giysilerin veya su geirmez kaplarn yan sra Tlachtli ad verilen basketbol ve futbol karm oyunun toplar bile kauuktan yaplyordu. Ancak dayankl olmayan bu malzeme ksa zamanda bozuluyordu.
Amerikann kefiyle birlikte kauuk Avrupallar tarafndan da bilinir oldu. Geri yeni kefedilen bu ktada ncelikli olarak altn,
gm gibi madenlere ilgi gsterilse de kauuk da zaman iinde Avrupallarn ilgi oda
haline geldi. Avrupada mucize malzeme olarak deerlendirilen kauuk talebinde bir patlama yaand. Yzlerce irket kuruldu ve byk
yatrmlar yapld. Oda scaklnda su geirmeyen ancak souk havalarda sertleen, scakta ise yapkan bir hal alan bu malzemeye ilgi zamanla azald. Olumsuz mekanik zellikleri nedeniyle kullanlamayan kauuun mekanik zelliklerini gelitirmeye ynelik almalar yaplmaya baland. Yllar sren almalar
sonucunda zellikleri az da olsa iyiletirilen
bu malzemenin tam olarak istenilen zelliklere sahip olmas ise asla pes etmeyen bir mucidin sayesinde oldu.
Charles Goodyear (1800-1860) doal kauuun yapkanln giderip sert ama ayn zamanda esnek bir malzeme retmek istiyordu. stelik bu malzemenin mekanik zellikleri scaklkla deimemeliydi. Bunu baarabilirse ok zengin olacan dnyordu. Tm parasn ve zamann bu malzemeyi retmek iin harcyordu.
Maddi sknt ekiyor, aratrmalarna arkadalarndan ald borlarla devam ediyordu. Ancak deyemedii borlar yznden kendi deyimiyle altm otelim dedii hapishanede kald dnemler de bile, einin kendisine temin ettii ham kauuk ve merdane ile denemelerini
srdryordu.
Gece gndz demeden amac urunda alan Goodyear ham kauuu farkl kimyasal
maddelerle kartryor, styor, soutuyor ksaca aklna gelen her yntemi deniyordu. Denedii yntemlerden bazlarnn sonu verdiini
dnd. Kauuu pudraya benzer halde magnezyumla kartrarak yapt deneme bunlardan biriydi. Yapkanl azalm gibi grnse de
elindeki rnek ksa zamanda tekrar bildik halini
ald. Onu umutlandran bir dier yntem ise aslnda ans eseri gelimiti. Elindeki ham kauuun bittii bir gn daha nceden boyad kauuun zerindeki boyay silmek iin nitrik asit
kulland. Bronz renginden kurtarmak istedii kauuk simsiyah oldu. e yaramaz diye dnd bu kauuk rneini bir kenara koydu.
79
Asla Pes Etmeyen Bir Mucidin yks
Ancak birka gn sonra bu rnein yumuadn, yapkan halinin azaldn ve kumaa benzediini fark etti. Bu defa tamam
dese de aslnda sonu yine baarszd.
Goodyear baarsz olduunu her zaman pek de abuk anlamad. Baarya
ulatn dnd baz yntemlerin
patentini ald, hatta bu yntemleri kullanarak retim bile yapt. Gerekli maddi
kayna temin ettikten sonra evinin mutfanda ailesinin de yardmyla birka yz
ift oson (genellikle kuma veya ince deriden retilen, dz topuklu, aya btnyle saran ayakkab) retmesi de bunlardan biriydi. Tam rnlerini pazarlayacakt ki havalar snd. Yapt ayakkablar sarkmaya ve biim deitirmeye balad. Etrafa yaylan kt koku da cabasyd. Bir baka talihsizlik hkmetten ald 150 posta antas sipariinde yaand.
antalar birka gnde imal ettikten sonra baarsndan emin bir ekilde ailesiyle birlikte tatile gitti. Ancak dndnde
btn antalarn ekillerinin bozulduunu, kuma grntsnn yerini o bildii yapkan halin aldn grd. Para kazanmay umduu bu retim denemelerinin baarszlkla sonulanmas onu her
defasnda daha byk maddi skntlara soktu. Yaad maddi imknszlklara,
kt hayat artlarna ve bozulan salna
ramen yine de deneylerine devam ediyordu. Azimli ve inatyd ama ailesinin
durumu da gnden gne ktleiyordu.
Vulkanizasyon yntemiyle birlikte

doal kauuun gnlk
hayattaki kullanm ve buna bal olarak
kauuk tketimi de hzla artmtr.
1830 ylnda sadece 25 ton olan tketim,
1850de 150 ton, 1860ta ise 6000 tona
ulat. 1888de John Boyd Dunlopun
ii hava dolu (pnmatik) lastik patentini
almas ve daha sonra bu tekerleklerin
motorlu tatlarda kullanlmasyla
birlikte doal kauuk tketimi daha da
hzl artt. Gnmzde ylda
on milyon tondan fazla doal
kauuk tketiliyor.
80
Her baarsz deneme sadece kendisinin

deil ailesinin de hayatn zorlatryordu.
ocuklar iyi beslenemiyordu.
Kimi zaman evinin mutfanda kimi zaman ok zor artlarda salad laboratuvar ortamnda hatta hapishanede bile yapt, yllar sren ve sonu vermeyen btn denemeler 1839 knda
Goodyearin yaad kk bir kazayla
noktaland. Goodyear bir sredir arkadandan rendii kkrtle kartrma
yntemi zerinde alyordu. Kauuun
sadece yzeyine etki eden bu yntemi
gelitirebilmek iin karmdaki kkrt
orann deitiriyor ya da karma farkl maddeler katyordu. Ylmak bilmeden
denemelerini srdrse de byk buluunu bir trl gerekletiremiyordu. Bir
gn elindeki kkrtl rneklerden birini
yanllkla sobann zerine drd. Kauuk parasn hzla almaya alt, nk kzgn sobann stne den parann eriyeceini dnmt. Ancak kauuk erimemi aksine sert ve elastik bir
hal almt. Bylece yllardr arad sorunun cevabn bulmutu. Goodyear bilim tarihinin en nl kazalarndan biri
olarak grlen bu olay bir kazadan ok
Newtonun bana den elmaya benzetiyordu. nk arad sorunun cevabnn sobaya den kauuk parasnda gizlendiini grebilmesi, yllar sren almalar srasnda edindii bilgi ve deneyim sayesinde mmkn olmutu.
Uzun polimer zincir

yapsna sahip doal
kauuk kkrtle
stldnda apraz bal
polimer haline gelir.
Goodyear artk kauua istenen zellikleri nasl kazandracan biliyordu

ama en iyi kauuu retebilmesi iin hl
cevaplanmas gereken pek ok soru vard. Kkrtle sertletirme (vulkanizasyon)
yntemini optimize etmek iin sonsuz bir
sabrla yzlerce kauuk parasn farkl srelerde ve scaklklarda denedi. Bu sayede
hem sert hem elastik, stelik scakta ve soukta bu zelliklerini muhafaza eden kauuk retebildi. En iyi ve istikrarl sonular veren formlne ABDde 1844te patent ald. Ancak yurtdndaki patent giriimlerinde ge kalmt. ngilterede uzun
yllardr kauuk zerine alan Thomas
Hancock kendisinden sadece iki ay nce patent almt. Bu konuda bugn farkl grler olsa da, baz kaynaklarda Thomas Hancockun vulkanizasyon yntemini kendisinin bulmad, Goodyearin
sertletirdii kauuk rneklerinde yapt
incelemelerde kkrt ve kauuk karmna rastlad ve bylece bu yntemin patentini aldna dair bilgiler var.
Goodyear, kazand parann byk
bir ksmn vulkanizasyon yntemini kendisinin izni olmadan kullananlara kar at davalarda harcad. Para kazanamamak onu zse de gelitirdii yntemin
yaygnlamasna seviniyordu. Hatta ou
zaman kazanaca paradan ok kauuktan daha neler yaplabileceini dnyordu. Ona gre kkrtle sertletirilmi
kauuk gemi yelkeninden mzik aletleri-
<<<
Bilim ve Teknik Ekim 2009
ne kadar pek ok farkl alanda kullanlabilirdi. Bunlarn byk bir ksm

sonradan hayata geirilip ok byk sektrler haline gelse de bu pastadan payn alamayan Goodyear 1860ta yoksul bir insan olarak ld. Bugn dnyann en byk kauuk ve lastik firmalarndan olan ve Charles
Goodyearin lmnden yaklak 40 yl sonra kurulan Goodyear irketi, adn buluuyla kauuun birok farkl alanda kullanlmasn salayan
Charles Goodyearden alm olsa da bu irketin ticari olarak ne onunla ne
de ocuklaryla bir ilikisi var.
Kaynaklar
http://global.britannica.com/EBchecked/topic/238848/Charles-Goodyear
http://www.goodyear.com/corporate/history/history_story.html
Couter, P. L., Burreson, J., Napoleons Buttons, Penguin Group Inc, 2003.
http://www.rubberstudy.com/documents/WebSiteData_3.0a.pdf
Iles, G., Leading American Inventors, Henry Holt and Company, 1912.
izimler: Ersan Yaz
81
brahim zay Semerci

kinci Kez Bbrek Ta Sorunu

Yaar mym?
Bbrek ta sknts (nefrolitiazis) yaayanlar bu durumu
tanmlayabildikleri en ar ekliyle anlatr.
Dayanlmaz sanclardan sonra tatan bir ekilde kurtulanlar
ayn eyi bir daha yaayacaklarndan endie eder.
Journal of the American Society of Nephrologyde yaymlanan
bir almaya gre bilim insanlar daha nce arl
bir bbrek ta sorunu yaayanlarn tekrar bu sorunu yaayp
yaamayacan tahmin edebilen bir nomogram gelitirdi.
Birok deiken arasndaki balanty bir arada
gsteren grafiklere nomogram deniyor.
Beslenme eklinin deitirilmesiyle ve baz ilalarla

bbrek tann tekrar olumas engellenebiliyor. Ancak bu sre
pahal ve can skc olabiliyor. Aratrmaclardan tp doktoru
Andrew Rule bbrek ta sorunu yaayanlarn bu durumu tekrar
yaama risklerinin yksek olup olmad bilinirse, hastalarda
tekrar ta oluumunu nlemek iin beslenme eklinin mi
deitirileceine yoksa ila takviyesi mi yaplacana
karar verilebileceini, bylece dk risk altnda olanlara
gereksiz yere snrlandrc diyet veya ila takviyesi
uygulamak zorunda kalnmayacan sylyor.
Hangi Durumlar Daha Riskli?

Dr. Rule ve meslektalar Minnesotann Olmsted County ehrinde 1984-2003 yllar arasnda ilk
kez bbrek ta sorunu yaayanlar aratrdklarnda, 2239 kiiden 707sinin 2012 ylna kadar tekrar
bu sorunu yaadn grd. Aratrmaclar elde ettikleri bilgilere dayanarak ROKS (Recurrence of Kidney Stone-bbrek tann yinelemesi) adnda bir nomogram gelitirdi. Bu nomogram bbrek ta sorunu
yaayanlarn bundan 2, 5 veya 10 yl sonra bu sorunu
tekrar yaama ihtimallerini hesaplamak amacyla 11
soru ieriyor. kinci kez bbrek ta sknts yaama
konusunda yksek risk douran durumlar unlar:
Bbrek ta sorunu erkeklerde

daha sk grlyor.
Gen olmak (20li, 30lu yalar), erkek olmak, beyaz rka mensup olmak, ailede benzer bir durum yaayanlarn olmas, idrarda kan grlmesi, bbrek tann rik asit iermesi, grntleme cihazyla varl anlalan ancak belirti gstermeyen ta, ta phesi uyandran ar hissedilmesi ancak grntleme cihazlarnda ta grlmemesi, bbrek havuzunda veya alt kutup blgesinde ta grntlenmesi, idrar yolu ile mesanenin birletii yerde ta grntlenmesi, nceden de ta phesi uyandran durumlar yaam olmak.
Toplumun yaklak %10unda bb-
calculiria), kronik hastalklar, iltiha-
fosfatl bileiklerini ierir. drar yol-
rek ta sorunu grlyor. Bbrek

ta bbrekte veya idrar yollarnda
bi barsak hastal, baz ilalar ve

beslenme faktrleri de bbrek ta-
larnda ta oluumuna sebep ola-
oluan sert, mineral ve kristal ya-
na neden olabilir. Erkeklerde bb-
nezyum amonyum fosfat ve siste-
pl maddedir. Bbrek tann yay-
rek ta oluumu kadnlara gre 3

kat daha fazla. Bbrek ta Asyallar
in isimli amino asit. Ta oluumunu

nlemek iin yeterli miktarda s-
si (hematuria), karnda, vcudun

yan taraflarnda ve kask blgesin-
ve Kafkasyallarda daha yaygn g-
v alnmas, az tuz tketilmesi, faz-
rlyor. Ayrca kannda kronik ola-
la miktarda hayvansal protein aln-
de ardr. Su kayb (dehidrasyon)
rak rik asit miktar yksek olan-
mamas, okzalat bakmndan zen-
bbrek ta oluumunda balca
lar daha sk bbrek ta sorunu ya-
gin gdalarn (spanak, kakao, ce-
nedenlerdendir. Ayrca gut hastal-
yor. Bbrek talarnn en yaygn

olanlar kalsiyumun oksalatl veya
viz gibi) tketimine dikkat edilme-
gn belirtileri idrarda kan grlme-
, idrarda yksek kalsiyum (hiper-
cak dier bileikler rik asit, mag-
si neriliyor.
><
Fiziksel Etkinlik Ta Oluma Riskini Etkiliyor

Getiimiz yln sonlarna doru Journal of the American
Society of Nehrologyde (JASN) yaymlanan bir alma
kilometre yry veya 4 saat kadar kendinizi zorlama-
az miktarda fiziksel etkinliin dahi bbreklerde ta olu-
clar gnde 2200 kaloriden fazla enerji tketmenin de ta

oluum riskini %42ye kadar artrdn kefetti. Yani obe-
um riskini azaltabileceini belirtiyor. alma ayrca ok

fazla kalori almann da bbrek ta riskini artrabileceini sylyor. Washington niversitesi Tp Fakltesinden
doktor Mathew Sorensen ve meslektalarnn enerji alm
ve tketiminin bbrek ta oluumu ile ilgisi olup olma-
dan bahe ileri ile uramak rnek veriliyor. Aratrma-
zite de ta oluumunda risk oluturan etmenlerden biri.

Mayo Clinicten doktor John Lieske ise almann menopoz sonras dnemdeki kadnlarn yan sra nfusun ba-
dn aratrd almada, menopoz sonras dnemde-
ka blmlerinde de yrtlmesi gerektiini sylyor.

Ayrca hastalara genelde daha fazla sv almalarnn, a-
ki 84.225 kadnla ilgili veriler deerlendirildi. Aratrmac-
r protein tketmekten saknmalarnn, kalsiyumlu, sod-
lar fiziksel etkinliin bbrek ta oluum riskini %31e ka-
yumlu ve oksalatl gdalara dikkat etmelerinin nerildii-
dar drdn buldu. Dr. Sorensen Maraton koulmasna gerek yok, az miktarda egzersiz dahi ta oluum ris-
ni, Dr. Sorensen ve arkadalarnn almasnn ise vcudu

zorlamadan yaplan egzersizlerin de bu neri listesine ek-
kini drebilir diyor. Az miktarda egzersize, haftada 4-5
lenebileceini gsterdiini vurguluyor.
Scak havalarda vcudun

su kaybna bal olarak bbrek ta
sorunu daha ok yaanyor.
kinci Kez Ta Sorunu Yaama htimali

Aratrmaclar bir kez bbrek ta sorunu yaayanlarn tekrar ayn sorunu yaama ihtimalinin ilk
iki yl iin %11, be yl iin %20, 10 yl iin %31,
15 yl iin %39 olduunu buldu. Aratrmaclarn
gelitirdii nomogram http://www.qxmd.com/calculate-online/nephrology/recurrence-of-kidneystone-roks adresinde grlebiliyor. Harvard Tp
Fakltesinden Brian Eisner ve New York niversitesi Tp Fakltesinden David Goldfarb, gelitirilen nomogramn kullanllnn artmas iin
ilerleyen zamanlarda bbreklerinde ta gzlenen

baka denekler vastasyla nomograma baka deikenler eklenip eklenmeyeceini aratracaklarn sylyor.
Kaynaklar
http://www.qxmd.com/calculate-online/nephrology/
recurrence-of-kidney-stone-roks
http://www.intelihealth.com/article/
tool-helps-predict-risk-of-2nd-kidne-stone
http://www.kidneystoners.org/information/history-of-stones/
http://www.onhealth.com/kidney_stone/article.htm
ngiliz arkeolog Elliot Smith 1901de

Msrda 4500-5000 yllk bir mumyada
bbrek ta buldu.
83
Dr. Mahir E. Ocak

Topolojik Yaltkanlar
Yzeyi iletken, gvdesi yaltkan olan malzemelere topolojik yaltkanlar denir.
nce kuramsal olarak varlklar ngrlen bu malzemeler daha sonra deneysel olarak da elde edildi.
Topolojik yaltkanlar yzeyi iletken bir metal ile kaplanm yaltkan teller gibi dnlebilir.
Fakat bu malzemelerin hem yzeyi hem de gvdesi ayn maddeyi ierir. Topolojik yaltkanlarn gelecekte
spintronik ve kuantum hesaplamalar gibi pek ok teknolojide faydal olaca dnlyor.
84
>>>
larnn gzlemlenmesine neden olamaz.
Ancak baz durumlarda, spinleri farkl
ynlerde olan elektronlarn farkl ynlerde hareket ettii kuantum spin Hall olayna sebep olabilir.
Kuantum spin Hall olaynn simetri
krlmas ile olumamas btn elektronik fazlarn simetri ile snflandrlamayacan gsterir. Maddenin farkl fazlarnn snflandrlmas iin kullanlan daha modern bir yaklam, topolojik sabitleri kullanr. Topoloji, matematiin nesnelerin kk deformasyonlar uyguland zaman deimeyen zelliklerini inceleyen daldr. rnein iki boyutlu kapal yzeyler genus denilen bir indekse gre snflandrlr. Genus, kapal yzeydeki
deliklerin saysdr. Mesela krenin yzeyinin genusu sfrdr, nk zerinde hi
delik yoktur. Kulplu bir bardan ve bir simitin yzeyinin genusu ise birdir, nk
her ikisinde de bir delik vardr. Genuslarnn ayn olmas simitin yzeyi ile kulplu bir bardan yzeyinin topolojik olarak
birbirine denk olduu anlamna gelir. Art
arda uygulanan ufak deformasyonlarla bir
simit, kulplu bir bardaa dntrlebilir.
iletkenlik band
enerji
Maddeler ok eitli hallerde bulunabilir. rnein kat, sv ve gaz maddenin

gnlk hayatta aina olduumuz fiziksel
halleridir. Lev Landau tarafndan gelitirilen kurama gre maddeler faz deitirirken sistemin simetrisinde deiiklikler
olur. rnein kat haldeki maddeler dzenli bir kristal yapsna sahiptir. Kristali
oluturan atomlar periyodik olarak tekrar
eden belirli konumlarda bulunur. Svlarn simetrisi ise ok daha farkldr. Svlarda atomlarn periyodik olarak tekrar eden
konumlarda bulunduu bir kristal yaps yoktur.
Maddenin fiziksel hallerine benzer biimde elektronik hallerinden de bahsedilebilir. Maddenin en aina olduumuz
elektronik halleri iletkenlik ve yaltkanlktr. letkenler zerlerinden geen elektrik akmna kar ok daha az diren gsterirken, yaltkanlarn direnci ok daha yksektir. Maddelerin neden iletken ya da yaltkan zellie sahip olduu katlarn bant
kuramyla aklanabilir. Kuantum mekaniine gre ok sayda atomun bir araya gelmesiyle oluan katlarda, aralarnda belirli enerji farklar olan ve her biri ok sayda
enerji seviyesi ieren bantlar oluur. Elektronlar, bu bantlar en dk enerji seviyelerinden balayarak doldurur. letkenlerde,
elektronlar tarafndan doldurulan en yksek enerji seviyeleri bantlarn iinde kald iin, elektronlar farkl enerji seviyeleri arasnda kolayca hareket edebilir. Malzemenin direncinin dk olmasnn sebebi
budur. Yaltkanlarda ise elektronlarn serbeste hareket edebilmek iin aralarnda
byk enerji farklar olan bantlarn birinden dierine gemesi gerekir. Bu yzden
yaltkanlarn elektriksel direnci yksektir.
Yariletkenler olarak adlandrlan malzemeler ise yaltkanlara benzer, fakat bantlar
arasndaki enerji fark ok daha kktr.
1980lerde kuantum Hall etkisinin kefedilmesiyle maddenin iletkenlerden, yaltkanlardan ve yariletkenlerden ok farkl elektronik hallerinin olabilecei anlald. ok byk harici manyetik alanlarn
uyguland 2 boyutlu malzemelerde g-
rlen kuantum Hall etkisi, enerji kayb olmadan elektron tanmasna imkn verir.
Byle bir elektronik fazn varl da uygulanan manyetik alann sistemin zamantersinme simetrisini krmasyla aklanabilir. Ancak 2005te kuramsal olarak kefedilen 2 boyutlu topolojik yaltkanlar ile
2007de yine kuramsal olarak kefedilen 3
boyutlu topolojik yaltkanlarn elektronik
halleri simetri krlmas ile aklanamyor.
ki boyutlu topolojik yaltkanlar dncesi, kuantum Hall etkisinin kuvvetli
manyetik alanlar olmad durumlarda da
gzlenebilecei fikrinden dodu. 1980lerin sonlarna doru elektronlarn kristal iindeki hareketlerinden kaynaklanan
kuvvetlerle kuantum Hall durumlarnn
gzlenebilecei dnld ve aratrmalar elektronlarn spinleri ile orbital asal
momentumlarnn elemesine younlat. Spin ve orbital asal momentumun elemesi sonucunda elektronlara spinlerine bal bir kuvvet etki eder. Elektronlarn
yksek hzlarda hareket ettii durumlarda daha gl olan bu kuvvet harici manyetik alanlar gibi zaman-tersinme simetrisini krmad iin kuantum Hall durum-
bant aral
valans band
momentum
Yaltkanlar: Yaltkan malzemelerde iletkenlik band ile yaltkanlk band arasnda byk bir bant aral vardr.
iletkenlik band
B
enerji
Topoloji ve Maddenin
Elektronik Halleri
bant aral
snr durumlar
valans band
snr
momentum
Kuantum Hall Olay: ki boyutlu malzemenin gvde ksmndaki elektronlar, harici manyetik alann etkisiyle dairesel hareket eder.
Ancak snr blgesindeki elektronlarn hareketi tam bir daireyi tamamlayamaz. Zaman simetrisinin krlmasnn geriye doru salmay
engellemesi, elektronlarn bir ynde mkemmel bir biimde iletilmesini salar.
85
Kuantum Hall Olay
Maddenin elektronik fazlar da topolojik sabitlerle snflandrlabilir. Bu topolojik sabitlerden biri Chern sabiti olarak adlandrlr. Chern sabiti normal yaltkanlar ve boluk iin 0a, kuantum Hall durumunda ise 1e eittir. Boluun ve normal yaltkanlarn ayn sabite sahip olmas, ayn elektronik fazda olduklarn gsterir. Elektron-pozitron iftlerinin olumas iin gerekli enerji, yaltkanlardaki bantlar arasndaki enerji farkna benzetilebilir. Ayn ekilde oluan elektronlarn iletkenlik bandnda, pozitronlarn ise valans
bandnda olduu sylenebilir. Fakat aralarnda enerji fark olan bantlara sahip tm
maddeler elektronik olarak bolukla ayn
fazda deildir. Kuramsal fizikiler Kane
ve Mele 2005 ylnda iki boyutlu herhangi bir malzeme iin hesaplanabilecek yeni
bir topolojik sabit buldu. Bu sabitin hesaplanmas ile hangi malzemelerde kuantum
spin Hall olaynn gzlenebilecei (hangi
maddelerin iki boyutlu topolojik yaltkan
olduu) bulunabiliyor.
Kuantum Hall olay elektronlarn hareketinin iki boyut ile snrland bir malzemeye gl manyetik alan uyguland zaman grlr. Malzemenin gvdesindeki elektronlar manyetik alann etkisiyle dairesel hareket eder ve bu hareketlerin enerjileri ancak belirli deerler alabilir. Yani elektronlar ancak belirli enerji seviyelerinde (Landau seviyeleri) bulunabilir. Her bir enerji seviyesi yaltkanlarda bulunan enerji bantlarna benzetilebilir. Fakat Landau seviyeleri yaltkanlardaki enerji bantlar gibi ok sayda enerji seviyesinden olumaz. ki boyutlu malzemelerin snrlarnda ise ok daha farkl bir durum ortaya kar. Snr blgesinde hareket eden elektronlar tam bir daireyi tamamlayamaz. Snrlara arpan elektronlar geri yansr ve art arda yarm daireler izerek snr boyunca hareket eder.
Uygulanan manyetik alan zaman-tersinme simetrisini krd iin bu hareket sa-
iletkenlik band
enerji
spin-aa
snr durumlar
spin-yukar
valans band
snr
momentum
Kuantum Spin Hall Olay: ki boyutlu topolojik yaltkanlarn snr blgelerindeki elektronlar, spinlerine gre farkl ynlerde hareket eder.
enerji
yzey
y momentum
dece tek bir ynde mmkndr ve gvde ksmnn aksine yzeyde enerji seviyeleri yoktur. Bylece snrlardaki elektronlar akm iletebilir. stelik akm sadece tek
bir ynde akabildii iin elektronlar kristal yapsndaki bozukluklar sebebiyle geriye doru salamaz. Dolaysyla elektronlarn hareketi s yaym olmadan yani
enerji kayb olmadan gerekleir.
Kuantum Spin Hall Olay

Kuanum spin Hall olay elektronun spini ile orbital asal momentumu arasndaki
elemenin kuvvetli olduu ve elektronun
hareketinin iki boyutla snrland malzemelerde grlr. Spin ile orbital asal momentum arasndaki etkileim elektronlarn
yksek hzlarda hareket ettii cva, bizmut
gibi ar elementlerde daha gldr. Kuantum spin Hall olaynn gzlendii malzemelere iki boyutlu topolojik yaltkanlar
da denir. Bu malzemelerin gvdesinde de
kuantum Hall olaynda olduu gibi enerji fark olan seviyeler oluur. Fakat zamantersinme simetrisi krlmad iin snr
blgesindeki elektronlar her iki ynde de
hareket edebilir. Ancak spinleri farkl ynlerde olan elektronlar farkl ynlere doru
hareket eder. Elektronlar her iki ynde de
hareket ettii iin net elektron akm sfrdr, ama bir spin akm vardr. ki boyutlu topolojik yaltkanlarn, spinden bamsz olarak elektronlar her iki ynde
de tayabilen bir boyutlu iletkenlerin yars olduu sylenir. Uygulanan bir manyetik alan olmad iin kuantum spin Hall
olaynda zaman-tersinme simetrisi vardr.
Ancak bu simetri, elektronlarn hareket
ynleriyle beraber spinlerinin de ynn
deitirdii iin farkl yndeki spin akmlarn birbirine eler. Bu yzden topolojik yaltkanlardaki spin akm da kuantum
Hall olayndaki elektron akm gibi geri salmaya kar korunakldr.
x momentum
Topolojik Yaltkanlar: Elektronlar topolojik yaltkanlarn yzeyinde herhangi bir ynde hareket edebilir.
Ancak elektronlarn spini her zaman hareket ynlerine diktir.
86
ki boyutlu malzemelerde gerekleen

kuantum Hall olay boyutlu malzemelerde grlmez. Fakat topolojik yaltkanlk boyutlu malzemelerde de grlr.
<<<
Esasen boyutlu topolojik yaltkanlar zayf ve
gl olmak zere iki snfa ayrlabilir. Zayf topolojik yaltkanlar iki boyutlu topolojik yaltkan katmanlarnn st ste eklenmesiyle oluur. Bu malzemelerin fiziksel zellikleri iki boyutlu topolojik yaltkanlara benzer ve dzensizlikler karsnda kararl deillerdir. Gl topolojik yaltkanlar ise yzeyleri
metaller gibi iletken olan, boyutlu malzemelerdir.
boyutlu topolojik yaltkanlarn yzeyinde hareket eden elektronlarn hareket yn spinlerinin ynne baldr. Ancak iki boyutlu malzemelerin aksine elektronlarn spini ve dolaysyla hareketi herhangi bir ynde olabilir. Fakat bu malzemelerde de geri
salma (180 derecelik bir a ile salma) gerekleemez. Ancak kristal yapsndaki bozukluklar yznden elektronlar 180 dereceden farkl alarla salabilir. Malzemenin yaltkan gvdesinin topolojik zellikleri, yzeydeki iletkenliin kaybolmasna izin vermez. Spinleri ters ynl olan elektronlar zt ynlerde
hareket ettii iin boyutlu topolojik yaltkanlarn
da iki boyutlu iletkenlerin yars olduu sylenir.
Deneysel almalar
Deneysel olarak zerinde almalar yaplan ilk
iki boyutlu topolojik yaltkan, cva tellr (HgTe) katmanlarnn cva kadmiyum tellr (HgxCd1-xTe) katmanlar arasna yerletirilmesiyle elde edildi. Yaplan
deneyler sonucunda malzemenin iletkenliinin kuramsal tahminlerle uyum iinde olduu ve akm sadece kenarlarnda tayan bir malzemeden beklendii gibi iki boyutlu katmanlarn kalnlndan bamsz olduu grld.
boyutlu topolojik yaltkanlar ile ilgili ilk deneysel almalar ise yariletken bir alam olan bizmut antimon (BixSb1-x) zerinde yapld. Sonular bu
malzemenin topolojik yaltkan zelliklerine sahip
olduunu dorulad. Ancak malzemenin yzeyinin
yapsnn dnlenden daha karmak kmas zerine aratrmaclar baka malzemeler aramaya balad. Topolojik yaltkanlk, elektronlarn spini ile orbital asal momentumu arasndaki elemenin gl olduu malzemelerde grlebilecei ve bu eleme yksek hzla hareket eden elektronlar iin daha
gl olduu iin ar metaller ieren alamlar zerine younlatlar. Bizmut selenyum (Bi2Se3) ve bizmut tellr (Bi2Te3) ile yaplan deneyler bu malzemelerin BixSb1-xten daha iyi zelliklere sahip olduunu gsterdi. Bu alamlar gvde ksmlarndaki enerji bant aral daha byk olduu iin topolojik yaltkan zelliini ok daha yksek scaklklarda bile gsterebiliyor.
Uygulama Alanlar
Topolojik yaltkanlarn zellikleri, gelecekte pek
ok yeni teknolojinin gelitirilmesine imkn verebilir. rnein spinlerinin yn farkl olan paracklarn topolojik yaltkanlar zerinde farkl ynlerde hareket etmesi sayesinde elektronlarn spinlerine dayal (spintronik) cihazlar gelitirilebilir.
Topolojik yaltkanlar Majorana fermiyonlarnn
retilmesinde de yararl olabilir. Majorana fermiyonlarnn spini de normal fermiyonlar gibi bir tam saynn yarsdr. Ancak bu paracklar kendi kendilerinin antiparacdr, yani iki Majorana fermiyonu
birbirini yok ederek enerjiye dnebilir. Henz bu
paracklarn gerekten var olduuna dair bir kant
yok, fakat eer Majorana fermiyonlar retilebilirse
bu fizik iin ok nemli bir gelime olacaktr. Ayrca
bu paracklar kuantum bilgisayarlarn gelitirilmesi iin de kullanlabilir. Bu amala topolojik speriletkenler olarak snflandrlan zel bir malzeme trne ihtiya var. Majorana fermiyonlarnn bu malzemeler iinde oluabilecei dnlyor, fakat bu
gne kadar topolojik speriletken snfna giren hibir malzeme bulunamad. Ancak normal iletkenlerin speriletkenlerle temas ettikleri zaman speriletken gibi davranmasna benzer biimde, topolojik yaltkanlar da speriletkenlerle temas ettikleri zaman
topolojik speriletkenler gibi davranacaktr. Topolojik yaltkanlarn yzeyleri normal bir iletkenin yars
olduu iin, bu biimde oluacak topolojik speriletkenler de normal speriletkenlerin yars olacaktr.
ki boyutlu topolojik yaltkanlar yeni bilgisayar
paralarnn gelitirilmesinde de yararl olabilir. Bu
amala kullanlacak malzemelerden biri stanen. Kuramsal hesaplamalar, kalay atomlarndan oluan bu
tek katmanl malzemenin oda scaklnda bile topolojik yaltkan zellii gstereceine iaret ediyor.
Aratrmaclar stanenin mikroiplerin arasndaki
balantlarda kullanlmasyla, bilgisayar paralarnn
direncinin hayli deceini belirtiyor. Bylece daha
hzl mikroiplerin gelitirilmesinin nndeki en byk engel olan ar snmann nne geilebilir. Kalayn bol bulunan ve evre dostu bir element olmas
da byk bir avantaj.
Kaynaklar
Hasan, M. Z., Kane, C. L., Topological insulators, arXiv:1002.3895v2, 2010.
Moore, J. E., The birth of topological insulators, Nature, Cilt 464, s. 194-198, 2010.
Kane, C. L., Moore, J. E., Topological insulators, Physics World, s.32-36, 2011.
Kane, C. L., An insulator with a twist, Nature Physics, Cilt 4, s. 348-349, 2008.
Kane, C. L., Mele, E. J., Z2 topological order and quantum spin hall effect, Physical Review Letters,
Cilt 95, Makale Numaras 146802, 2005.
Fu, L., ve ark., Topological insulators in three dimensions, Physical Review Letters,
Brumfiel, G., Star material, Nature, Cilt 466, s. 310-311, 2010.
Xu, Y., ve ark., Large-gap quantum spin Hall insulators in tin films Physical Review Letters,
87
Gkyz
Alp Akolu
OBAN
TAKIMYILDIZI
KRALE
KRAL
Arkturus
Vega
HERKL
TAKIMYILDIZI
EJDERHA
h
M 13
Kutupyldz
KUZEYTACI
TAKIMYILDIZI
KK AYI
Kapella
e
Vega
LR
TAKIMYILDIZI
BYK AYI
Kuzey
Kasm aynda hava karardktan sonra kuzey ufku zerindeki hi batmayan takmyldzlar.
Hi Batmayan
Takmyldzlar
K
utupyldz Dnyann dnme ekseni dorultusunda yer alr. Bu nedenle gezegenimiz dnerken gkyzndeki her ey onun
evresinde dolanyor gibi grnr. Kutupyldz yer deitirmediinden gkyznde hep
ayn yerde grnr. Bir fotoraf makinesini
Kutupyldzna evirip gece boyunca fotoraf
ekerseniz yldzlarn onun evresinde dairesel izgiler izdiini grrsnz.
Kutupyldzna yakn olan yldzlar hibir zaman ufkun altna inmez. Durmadan
Kutupyldznn bulunduu kuzey gk kutbu evresinde dolanp dururlar. Bu yldzlarn
oluturduu takmyldzlar yln herhangi bir
zaman, herhangi bir saatte gkyznde grebiliriz. Yalnz, Kutupyldzna gre konumlar farkl olur. Gkyznn hi batmayan belirgin baz takmyldzlarn ksaca tanmaya ne
dersiniz?
88
Byk Ay hemen hemen herkesin tand

bir takmyldz. Bu takmyldz bir tavaya ya da
cezveye benzeyen ekliyle ve parlak yedi yldz sayesinde gkyznde kolayca bulunur. Byk Ay, sonbahar aylarnda ufkun zerinde iyice alalr. Hatta lkemizin kuzey blgelerinde
kepenin altndaki yldzlar ve kepenin sapnn
ucu ufku neredeyse syrarak geer. Gney blgelerdeyseniz ya da ufkunuz tam olarak ak
deilse bu yldzlar yln belli bir dnemi (rnein kasm ve aralk aylarnda akam saatlerinde) gremezsiniz. Bu durumda Byk Ayy
gkyznde bulmak da zor olabilir.
Kutupyldz, Kk Aynn bir yesi. Bu takmyldz da Byk Ay gibi bir kepeye ya da
cezveye benzetilir. Ancak kepeyi oluturan baz
yldzlar snk olduundan takmyldz semek
Byk Ayy semekten daha zordur. Sapnn
ucunu oluturan Kutupyldz ve kepenin kenarn oluturan iki yldz kolayca seilebilir.
Kralie, yznz kuzeye dndnzde
hemen gznze arpan, M biimindeki (yln
baka zamanlarnda konumuna gre W olarak
da alglanabilir) takmyldz. Kralie, Samanyolu
kua zerinde bulunduundan, derin gkyz cisimleri bakmndan zengin. Bunlar arasnda
ak yldz kmeleri bata geliyor. Bir drbnle
hatta plak gzle takmyldzda gezintiye karsanz bunlardan birkana denk gelirsiniz.
Kral, Kralieye gre snk yldzlardan oluuyor ve bulunmas biraz zor. Ancak Kraliede
olduu gibi, birbirine yakn parlaklktaki yldzlardan oluan bu takmyldz bu sralar hava karardnda en yksek konumunda, neredeyse
tam tepede bulunuyor. Takmyldz yukardaki haritann da yardmyla gkyznde bulabilirsiniz.
Hi batmayan takmyldzlar arasnda bulunan Ejderha, gkyznde geni bir alana yaylan ama pek de parlak olmayan yldzlardan
olutuu iin ok da tannmayan bir takmyldz. Ejderhann eklini bir Sye benzetebiliriz.
Ejderhay gkyznde bulurken, ban oluturan drtgenden balamak en iyisi. Bu drtgen
Kk Aynn kepesinin kenarn oluturan iki
yldz ile Vegann arasnda yer alyor. Drtgeni
bulduktan sonra haritadan yararlanarak ejderhann gvdesini bulabilirsiniz.
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY
01 Kasm
Merkr sabaha kar
douda en byk
uzanmda (19)
03 Kasm
Ay Dnyaya en yakn
konumunda
(367.882 km)
14 Kasm
Jpiter ile Ay
geceyarsndan
sonra yakn grnmde
15 Kasm
Ay Dnyaya en
uzak konumunda
(404.337 km)
26 Kasm
Mars ile Ay
gnbatmnda
gneybatda yakn
grnmde
28 Kasm
Ay Dnyaya
en yakn konumunda
(369.824 km)
Byk Ay
Ejderha
Vaak
Herkl
Kk Ay
kizler
Kutupyldz
Vega
Zrafa
Lir
Kralie
Kapella
Kral
Deneb
Kuu
Perseus
DOU
Aldebaran
Boa
Avc
Andromeda
gen
Ko
Yunus
Altair
Kanatl At
Balklar
Irmak
BATI
Arabac
Kartal
Kova
Tavan
Olak
Balina
Irmak
1 Kasm 22:00
15 Kasm 21:00
30 Kasm 20:00
Fomalhaut
Gneybal
GNEY
1 Kasm 22:00
15 Kasm 21:00
30 Kasm 20:00
Kasmda Gezegenler ve Ay
Merkr ay boyunca sabah gkyznde, dou ufku zerinde yer alyor. Gezegen
ayn ilk gn en byk uzanmnda, yani
Gnee en uzak grnr konumunda. Merkr bu srada yln en iyi konumlarndan birinde ve Gneten yaklak bir buuk saat
nce douyor. Gezegen gnler ilerledike
ufkun zerinde alalacak ve ayn ortalarndan sonra onu grmek zorlaacak.
Vens geen ay akam gkyzne gemi olsa da, bu ay boyunca Gnee ok yakn konumda olacak ve ufkun zerinde grlebilecek kadar ykselmeyecek. Vensn
gzlenebilecek kadar ykselmesi iin yln
son gnlerini beklemek gerekiyor.
Mars gnbatmndan sonra gneybat
ufku zerinde yer alyor ve ay boyunca konumunu byk lde koruyor. Gezegeni
akamlar batmadan nce, yaklak iki buuk saat boyunca gzlemek mmkn.
Jpiter ayn ilk gnleri geceyars civar douyor. Gezegeni grmek iin bu srada
dou ufku zerine bakmak gerekiyor. Gezegen gndoumundan nce gkyznde
en yksek konumuna ulayor. Jpiter ayn
sonlarnda saat 22:00 civarnda doacak.
Gezegenin biraz aasnda grlen parlak
yldz Aslan Takmyldznn en parlak yldz
olan Regulus.
Satrn ayn ilk gnleri Gneten yaklak yarm saat sonra batyor. Bu srada henz hava tam olarak kararmam olduundan gezegeni grmek ok zor. Satrn ilerleyen gnlerde Gnee ok yakn grnmde olacak ve nmzdeki ayn balarna kadar grlemeyecek.
Ay 6 Kasmda dolunay, 14 Kasmda sondrdn, 22 Kasmda yeniay, 29 Kasmda ilkdrdn hallerinde olacak.
Mars
Ay
Ay
Mars
25 Kasm akam gneybat ufku zeri
89
Nasl alr?
Hazrlayan: Erhan Balk
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
LED
Dnyamz aydnlatabilir mi?

Hayatmza farkl renklerdeki gsterge olarak giren k yayan diyotlar
(yani LEDler) yksek parlaklkta mavi k saan LEDlerin
mucitlerine Nobel dl kazandrd.
LEDlerin yapmnda katmanlar halinde eitli yar iletkenler kullanlr.
Yar iletken yap uygun miktarda elektrik akm verildiinde
gn na gre ok dar bir tayfta elektrik saar.
Dier yapay k kaynaklarndan daha verimli olmalar ve
istenilen dalga boyu iin tasarlanabilmeleri,
LEDlerin gnmzde ve gelecekte
LED
birok alanda kullanlmasn mmkn klacak.
Nasl alyor?
Ik yayan diyotlar pek ok
yar iletken katmanndan oluur.
Yar iletkenler katklanarak
elde edilen p-tipi ve n-tipi
malzemeler elektronlarn daha
kolay kontrol edilmesine
olanak salar.
Krmz, yeil ve mavi

LEDler kullanlarak beyaz
k elde edilir.
Anot
(p-elekrot)
Katot
(n-elekrot)
Plastik gvde kullanlan

yar iletken malzemeden kan
n rengini alr.
Foton
Yanstc anak
yukar yanstr.
Delik
Aktif
Katman
Elektron
Uygulanan elektrik akm n-tipi katmandaki

elektronlar ve p-tipi malzemede elektron
eksikliinden ortaya kan pozitif delikleri aktif
katmana srkler. Bu katmanda elektron ve delik
birbirini yok ederken k salnr. Salnan n
dalga boyu kullanlan malzemenin trne baldr.
Bu yapnn tm bir kum tanesinden kk olabilir.
LEDin ekli
kutuplarn tayini iin
asimetriktir.
Henry Joseph
Round
LEDin
Tarihesi
1907
Marconi
Laboratuvarlarnda
H. J. Round iinden elektrik
geirilen baz yar
iletkenlerin k yaydn
buldu.
1920
Rus radyo teknisyeni
Oleg Vladimirovi
Losev radyo alclarda
kullanlan diyotlarn
k yaydn fark etti.
1927
Losevin kefi
olan LED ilk
kez bir Rus
dergisinde
ayrntlaryla
yaymland.
Oleg Losev
LEDler kamu mallarnda, rnein

sokak lambalar ve trafik klarnda
kullanlarak byk bir ekonomik
kazan salanabilir.
Kandil
LEDleri nerelerde kullanrz?
LED
Floresan Ampul
LEDler hem dk enerji harcadklar hem de

uzun mrl olduklar iin alveri merkezleri gibi,
aydnlatmann youn olduu yerlede
byk tasarruf salar.
16
70
300
Diyot teknolojisi gnmzde

LEDlerin dnda telefon, mp3 ve
fotoraf makinesi ekranlarnda
da kullanlyor. Tercih edilmesinin
balca sebepleri dk enerji
tketimi, geni renk yelpazesi,
stn parlaklk ve kontrast
zellii.
Kullanm
Sreleri
2.000 saat
Vat Bana
retilen
Lmen
Miktar
0,1
LED
Floresan Ampul
LEDlerin aydnlatma amacyla kullanlmasnn yan sra tm

optoelektronik aygtlarda kullanlmas ngrlyor.
Dnya enerji sarfiyatnn yaklak drtte birinin aydnlatma srasnda
gerekletii dnlrse, LEDlerin daha yaygn kullanlmasnn
byk ekonomik fayda salayaca ve Dnyann kaynaklarnn
korunmasna byk katk salayaca dnlyor.
10.000 saat
50.000 saat
LED ekranlarn standart LCDlerden

tek fark arka aydnlatmada floresan yerine
LED teknolojisi kullanlmas. Standart
LCD TVlerin arka aydnlatmasnda
floresan lamba srekli ak kald iin
tam siyah renge ulalamaz.
Bu da siyah ve beyaz blgeler arasndaki
kontrast drr. LEDlerde bu sorun
olmad iin netlikte belirgin
bir art ve enerji tasarrufu salanr.
LED lamba su geirmez,

ar scaa, soua ve
sarsntya kar daha dayankl
olduu iin tm tatlar iin
ideal bir aydnlatma aracdr.
1955
Rubin Braunstein
galyum arsenr
kullanarak
LEDlerde kzltesi
gzlemledi.
1961
Kzl tesi LEDler
iin patent alnd.
Kontrast Oran
Standart LCD : 1:10.000 -1:50.000
LED TV : 1:2.000.000 - 1:5.000.000
1962
Nick
Holonyak
krmz
LEDi
icat etti.
1994
Shuji Nakamura
yksek parlaklkta
k veren mavi
LEDleri gelitirdi.
ne Deliinden Gelecek
Zaman deiip insanlar vahi ormanlarda

deil de ehirlerde yaamaya balaynca, genetik
miraslarnn bir zamanlar kendilerine avantaj
salayan baz bileenleri, rnein anlamazlklar
iddetle halletme eilimi, byk bir sorun oldu.
stelik bu doal yollardan ayklanabilecek
bir ey de deildi, nk ocuk sahibi
olma ihtimalleri dierlerinden daha az
deildi bu genlerin sahiplerinin.
Genetik kkenli hastalklarn tedavisinde atlan dev
admlar, virslerin bir hcreye gen enjekte etmek
iin kullanlmaya balanmas, iddete eilimi
artran genlerin haritasnn karlmas gibi gelimeler,
yava yava bir zmn ekillenmesine imkn verdi.
Ama toplumsal koullar bu zme hazr deildi.
Doacak her ocuun DNAsnn o anki toplumsal
ihtiyalara ve onlar bekleyen hayata gre batan sona
tasarlanmad, ilkel alardan bahsediyoruz.
Pek ok insan halinden memnundu, ikyeti olsa
bile bambaka bir insana dnmek istemiyordu.
Eer deiirsem ben olmam ki! cmlesi mantksal
adan doru bir nerme de olsa, kiisel geliimin
nndeki en byk engeldi.
Gelecekten gelen bir tarih kitabndan alntlar
Bu aamada, virs bulunduu hcrenin

genetiini incelemeye ve iddeti tetikleyen
genleri aramaya balad. Sonu olumluysa
nc aamaya geiyor, olumsuzsa kendini
imha ediyordu. Ama hl iinde bulunduu
insana hi zarar vermiyordu. Bir taraftan
metabolizmada yapt birok kk
deiiklikle beyin damarlarn zayflatyor,
bir taraftan da uygun zaman kolluyordu.
Kurbann iddete eiliminden dolay,
er ge vcudunun ar miktarda adrenalin
retecei bir an gelecekti. te yllar nce
karanlk bir laboratuvarda kurulmu olan tuzak
o anda devreye giriyor ve biyokimyasal
negatif geri besleme mekanizmasn bozarak
giderek daha fazla adrenalin retilmesine
ve tansiyonun srekli artmasna yol ayordu.
Bu kontrolsz art, hoparlr mikrofonun
nne koyduunuz zamanki korkun
sesi andryordu. Bu da bir dakikay bile bulmayan
bir srede iddetli beyin kanamas demekti.
t
t
t
Konfederasyonun kurulduu ilk gnlerdi.

Her bir grubun ayr ayr onay vermedii hi bir
projeye balanamyordu. Dolaysyla iddeti genetik
yntemlerle ayklama fikri de baka birok
fikir gibi, herkesi tatmin edecek bir uygulama
yntemi bulunamad iin, tarihin p
tenekesine gitmek zereydi.
Ta ki ok gizli, ok acmasz ve bir o kadar da
kararl bir rgt kimsenin onayna gerek duymadan
harekete geene dek. Bir ksm biyolojik sava
laboratuvarlarnda alm, bazs doktor,
bazs da bilgisayar korsan, ama istisnasz hepsi
de bir yaknn anlamsz bir iddet olayna kurban
vermi bir grup uzman, hl zlemeyen bir ekilde
birbirlerini bulmu ve u plan devreye sokmutu:
lk nce nezle virsnn bir mutantn oluturdular.
Bu mutant zellikle ok az dikkat ekecek ve
minimal belirtiler gsterecek ekilde tasarladlar,
ou insan hasta olduunu hissetmedi bile.
Bu aamada hedef sadece yaylmakt. Her virs
laboratuvardan ktndan beri ka insana
bulatn sayyordu. Saya nceden ayarlanm
bir deere ulanca (ki o srada salgn tm dnyay
defalarca dolanmt) virs ikinci aamaya geerek
uzun sredir atl durumdaki kodlar aktive etti.
statistiksel olarak gzlenebilen

tek sonu beyin kanamas vakalarnda
hafif bir art ve iddet olaylarnda
bariz bir azalmayd, ama bu ikisinin
arasnda balant kurmak, hele de
otopside bir nezle virsnn
izini srmek, kimsenin aklna gelmemiti.
Plan, uzun yllar sonra, oktan silinmi
olmas gereken baz yazma
arivlerinin gn na kmasyla
fark edildi.
Ama filmlere konu olacak bir mahkeme
sreci yaanmad. Tasarmclarn
hepsi de oktan lmt. Hem de
ilgin bir ekilde, ayn virsn etkisiyle
ve de salgnn daha ilk balarnda.
Acaba bu sonu ilahi adalet miydi?
lk deneyi kendi stlerinde mi

yapmlard? Her ne pahasna olursa
olsun dnyay iddetten temizlemeye
ant imi bu insanlar, plann
altn grdkten sonra, ilerinden
birinin yakalanmas ve her eyi
itiraf etmesi ihtimaline
kar m lmek istemiti?
Yoksa kendilerince son derece idealist
olan bu grup, gelmi gemi en byk
iddet olaynn failleri olarak, kendilerinin
de gen havuzundan temizlenmesi
gerektiini mi dnmt?
Bunu hi bir zaman bilemeyeceiz.
Emre Sermutlu
izim : Ersan Yaz
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Forma Numaralar
1den 11e kadar numaralanm formalar giyen on bir
futbolcudan ikisi yan yana durmaktadr. Bu futbolcularn forma
numaralarnn ikisinin birden tek say olma olasl katr?
genler
Aadaki koullara gre bir gen oluturacaksnz.
l genin kenar uzunluklar farkl tamsaylar olacak.
l genin evresi en ok 17 birim olacak.
Bu koullara gre birbirinden farkl en fazla

ka gen oluturabilirsiniz?
Soru iaretinin yerine

aadaki illerden hangisi
gelecek?
Soru areti
Tm ekilde mavinin tek bir tonu

kullanlm olmasna ramen ortadaki alan
daha koyuymu gibi grnyor.
A B A
C
D
A
A
A A B B
Gz Aldanmas
ELAZI
KONYA
BURSA
RZE
?
A) Adana
B) Ankara
C) Batman
D) Diyarbakr
E) zmir
Gazete Yapra
5
6
7
8
9
ok sayfal bir gazetenin rastgele bir yapran ekiyorsunuz.

Bu yapran herhangi bir yzne baktnzda
grdnz sol ve sa sayfa numaralar ile ilgili olarak
aadakilerden hangileri doru olabilir?
Aadaki bilgilerden en az biri doruysa,
bu gazete toplam ka sayfadr?
a) Sol sayfa 9, sa sayfa 24
b) Sol sayfa 10, sa sayfa 23
Gruplar
D Harfi
Yukardaki tablodan yle drt kare sein ki,

setiiniz karelerdeki
Be paray birletirerek
D harfi elde ediniz.
l Harfler ya ayn olsun ya da tm farkl olsun

l Harflerin rengi ya ayn olsun ya da tm farkl olsun.
l Harflerin yn ya ayn olsun ya da tm farkl olsun.
D
C
C
B
B C
C
rnek:
l Zeminin rengi ya ayn olsun ya da tm farkl olsun.
Kule
Kenar uzunluklar 1, 2, 4, 8 ve 16
birim olan be adet kp
ekilde grld gibi st ste
gelecek biimde yaptrlyor ve
bir kule oluturuluyor.
Bu kulenin tm d yzeyleri
yeni bir renge boyanmak istenirse
boyanacak toplam alan
ne kadar olur?
c) Sol sayfa 12, sa sayfa 22

d) Sol sayfa 14, sa sayfa 21
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
Szckler
A N
K I
L
D M
O
E T
K M
P
Begenler uygun biimde

dndrlerek sraya
dizildiinde, ayn kenarlardaki
harfler batan sona okunarak
be adet be harfli szck
oluturulabilir. Bu szckleri
bulunuz.
M L
B
U
R
Daire Paralar
Aadaki be paradan drdn bir araya getirerek bir daire elde ediniz.
Geen Saynn zmleri

Snf Notlar
Kzlarn says=9
Erkeklerin says=3
Kzlarn not ortalamas=8
Erkeklerin not ortalamas=4
Snfn genel not ortalamas=7
Snfn not toplam=84
Soru areti
3 gelecek.
B
x
Toplam 2014
9, 13, 42
Be Adet
C.
33 3 + 3/3
Karelerinin toplam 2014e

eit olan say arandnda
9 zm bulunur:
Mzik Aletleri
E) Hibir alet almayanlarn says 14tr.
(3, 18, 41)

(3, 22, 39)
(5, 15, 42)
(5, 30, 33)
(9, 13, 42)
(13, 18, 39)
(14, 27, 33)
(18, 27, 31)
(21, 22, 33)
(AD) / (BC) = x olduu iin

69/23=3
Bunlardan sadece (9, 13, 42)

lsnde rakamlar
birer kez kullanlmtr.
Say Tablosu
1660 farkl biimde yaplabilir.
rnekteki sistematie gre ilk zm:
Kare Paras
ALAN
ALMAYAN
FLT
16
26
GTAR
34
PYANO
38
HBR
14
TOPLAM
42
Prizma
Ekenar gen prizma kaplanabilir.
1
3
1 3 5 7
4 6 8 2
E Harfi
95
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Steven Weinberg: 1933te ABDde doan Steven

Weinberg, ABDli Glashow ve Pakistanl A. Salam
ile 1979 Nobel Fizik dln paylat. Temel paracklar fiziinin Standart Modeline yapt kuramsal
katklaryla dnya apnda n kazanan Weinberg,
ayn zamanda zamanmzn en parlak eitimcilerinden biri. Teksas Austinde Josey Regental Krss
bakan olan Weinbergin ok sayda popler bilim
kitab ve makalesi var. Weinbergin ald dller
arasnda 1991 Ulusal Bilim dl, Amerikan Felsefe
Derneinin 2004 Benjamin Franklin dl saylabilir. Teksas Felsefe Derneinin bakanl, Kongre Ktphanesi ynetim kurulu yelii gibi grevlerinin
yan sra ABD Silahszlanma Ajansnda almtr.
lk Dakika
Steven Weinberg
eviri: Zekeriya Aydn - Zeki Aslan
Krmz Kedi Yaynevi, 2013
obel dll nl fiziki Steven

Weinbergin 38 yl nce yazd lk
Dakika gncelliini koruyor. Kitabn yazld 1976da evrenin kabaca 14 milyar yllk yksyle ilgili ana kuram, Byk Patlama kuram, ana hatlaryla ortaya kmt. Bu yknn zellikle ilk birka dakikas 1960larda ve
1970lerde byk ilerlemeler kaydetmi olan
temel paracklar fiziine dayanr; temel paracklar fiziinin Standart Modeli o tarihlerde, zellikle Weinbergin nemli kuramsal
katklaryla tamamlanmt. Kitapta evrenin
tm evrimine deiniliyor; Evrenin ktlesi tekrar Byk kmeye yetecek midir, yoksa Souk lme mi yol aacaktr? gibi henz yant olmayan sorular da ele alnyor.
lk Dakikann gncellenmi ikinci basksnda, lkemizin biri astrofizik-kozmoloji, dieri
kuramsal yksek enerji-parack fizii konularnda yetkin iki evirmeni, Weinbergin 1993
gncellemesinden sonraki 20 yl iinde elde
edilen deneysel sonular, Weinberge duyduklar hayranlk iinde, mmkn olduunca ksa dipnotlarla uygun yerlere ilitirmiler.
2013e kadarki deneysel verileri de ieren kitabn bu basks, okurlar evrenimizin ilk zamanlarndan balayan ve gnmze dek sren heyecan dolu bir yolculua karacak.
96
Mucizevi Tp
Hlne Boudreau
eviri: Fatma Esin Soanclar
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014
angi hastann tedavisine ncelik verilmesi gerektiine karar veren doktorlarla beraber acil serviste ilerin nasl ilediine tank
olun! Neden ameliyat odas her zaman temiz
tutulmal? Doktorlar hastalarn nasl inceler?
Antibiyotikler vcudumuza nasl etki eder?
Robotlar hangi ameliyatlarda kullanlr? Tm
bu sorularn yantlarn Mucizevi Tpta bulabilir, doktorlarn bilimi kullanarak hayatmz nasl kurtardna bu kitapla tank olabilirsiniz.

Bilim Ve Teknik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Pnar Dndar elik

Dr. zlem Kl Ekici

Dr. Blent Gzceliolu

Dr. zlem Ak kinci

Grafik Tasarm - Uygulama

Dr. Mahir E. Ocak

brahim zay Semerci

Dr. Tuba Sargl

Bask Tarihi: 28.10.2014

22 Arlarmz Yok Olmuyor Nature Geneticste / Blent Gzceliolu

Getiimiz Ocak aynda Ankara niversitesinden rfan Kandemirle

24 Antibiyotik Direnci Nasl Geliiyor? / zlem Ak kinci

Antibiyotik tedavisinin hastalk yapan bakterilerle savamak iin

33 Hzlanarak Geen 60 yl / Cenk Trkolu

Kendi enerjisini kendi salayan, vcudumuzun saln kontrol eden,

38 Dnyadaki Su Gneten Yal / Tuba Sargl

Gne Sistemindeki suyun nemli bir ksm 4,6 milyar yl nce

54 Kanserle Mcadelede Kullanlabilecek Gzenekli Nano Kafesler / .

Dr. Esener ve ekibi anti tmr etki gsterebilen enzimlerin

56 Dnyann Yeni I Mavi LEDler / lay elik

Bu yln Nobel Fizik dl, aydnlatma teknolojisinde bir

62 Fuse-it Membran Fzyonuna Yeni Nesil Yardmc /

64 Baka Dilde Siz, Siz olmayabilirsiniz / Pnar Dndar

nsanlarn pek ou etik deerlerin, kiiliin deimez bir paras

68 Boeing 737 / Brtein Ege

Yeni bir grntleme yntemi insan gznn alglayamad

76 Ruslar Aya Yerleiyor / zlem Kl Ekici

Charles Goodyear btn ilgisini bir zamanlar mucize malzeme

82 kinci Kez Bbrek Ta Sorunu Yaar mym? / brahim zay Semerci

84 Topolojik Yaltkanlar / Mahir E. Ocak

Yzeyi iletken, gvdesi yaltkan malzemeler olan topolojik

eviri: zlem Ak kinci

lm Vadisinin Gezgin Talar

Sabanc niversitesi ile Almanyann

BDnin Kaliforniya eyaletinin

dnrken, aratrmaya baladktan

Sabanc niversitesi Mhendislik

Bilim ve Teknik Kasm 2014

anser hcreleri, iinde

Virsler Binalarda Birka Saat inde

Amerikan Mikrobiyoloji Topluluunun dzenledii 54. Disiplinlinler Aras

almada, her yl on milyonlarca

salk hizmetleri verilen yerlerde

Aratrmay yapan Arizona

brahim zay Semerci

Nature Geoscienceta yaymlanan bir almaya

ngiltere Meteoroloji Kurumundan Nicole Gedney,

ASELSAN, insansz hava arac sistemleri alannda lider

bir Mutabakat Muhtras

Bu muhtra ile AV rn Global

Bilim ve Teknik Kasm 2014

Gney Danimarka niversitesinden

McKenzie gelecekte bir gn

stenilen Ynde Ik Yayan Malzeme

elitirilen yeni malzemenin,

nanoiplikler iindeki yaylma

Dnya Isnmaya Devam

Dnyann ortalama scaklndaki artn daha lman klara,

Massachusetts Teknoloji Enstits (MIT)

ar yalar iklim sistemlerinin