Mu s t a f a K e ma l A T A T R K

MEDEN
BLGLER

TOPLUMSAL
D N M
V A Y IN LA R I

Trk Milletinin
El Kitab
V

Medeni Bilgiler / Trk Milletinin El kitab

Toplumsal Dnm Yaynlan
Aratrma ve nceleme
Yazar
Kaleme Alan
Gnmz Trkesi
Genel Yayn Ynetmeni
Yayn Editr
Yayn Haklan. <> copright

06
06
Mustafa Kemal ATATRK
Prof. Dr. Afet INAN
Neriman AYDIN
Hatice BAHTYAR
Mehmet Sabri KILI
Bu kitabn yayn hakk, yazanyla yaplan
szleme gerei Toplumsal Dnm Yayn lan na aittir. Kaynak gsterilm eden k i
taptan alnt yaplamaz. Yayncnn yazl
izni olm adan h ib ir yolla ogaltlam az.

ISBN

9 7 8 - 6 0 5 -4 4 2 5 - 0 0 - 6

Yaync Sertifika No:

16241

1. Basm

Ekim 2 0 0 8

2. Basm

Eyll 2 0 1 0

Grsel Ynetmen

Kamil TEM IZEL

Elektronik Posta

toplum sald on u su m @ gm ail.com

Dizgi ve Sayfa Tasanm

Haan DEM R

w w w .kam iltem izel.com

w w w .toplum salhaber.com

Genel Datm

GL KTAP BAS. YAY. DA.

golkitap@gmail.com
www.golkitap.com
Cagaloglu Yokuu Feyzibey lhan
No. 4/14 Cagaloglu/Istanbul
Tel-Faks: (0212) 526 57 57
Bask Cilt

An Matbaas
Tel: (0212) 493 34 55
stanbul

indekiler

Giri ..................................................................................................................... ..
Aklama...............................................................................................................33
Birinci Kitap
Vatanda in Medeni Bilgiler Neden Sz Eder?..............................................37
Millet..................................................................................................................... ..
Trk Milletinin Gr................................................................................. 40
Trk D ili...................................................................... ....................................41
Trk Yurdu.......................................................................................................41
Trklerin Kkeni ve Oluum Biimi...........................................................42
Ahlak Hakknda Gr..................................................................................42
Milli Duygu .................................................................................................... 43
Medeni Duygu..................................................................................................44
Dier Milletlerin Oluum ekli..................................................................... 45
Milletin Genel Tanm.....................................................................................47
Milliyet tikesi....................................................................................................48
Trk Milliyetilii............................................................................................ 48
Devlet....................................................................................................................... 49
Egemenlik......................................................................................................... 50
Devletin Egemenlii ve Devlette Egemenlik................................................51
Devlet ekilleri.................................................................................................. 52
Demokrasi ilkesinin Kapsam........................................................................ 53
Demokrasi lkesinin Tarihi Geliimi ........................................................... 54
Demokrasi lkesinin Belirgin zellikleri......................................................55
Cumhuriyet............................................................................................................ 37
Hkmdarlk, Oligari....................................................................................58
Trk Devletinin Esas rgt..........................................................................59
Trkiyede Cumhuriyet Nasl Kuruldu?.......................................................61
Demokrasiye Aykn ada Akmlar............................................................67
ilk Hak, lk Grev ve Hak le Grevin likisi...........................................70
Hak ve Grevi Hukuk Kurallar Belirler, Devlet
Uygular..................................................................................................................70
Yaptrmlar............................................................................................................. 71
Hakk Bizzat Yerine Getirmek Hak Olmaz.....................................................71
Vatandaa Kar Devletin G revleri............................................................... 72
H rriyet...................................................................................................................... 79
Hrriyetin Tarihi Geliimi................................................................................ 79
Bireysel Hrriyet.................................................................................................. 81

Sosyal ve Medeni Hrriyet....................................................................... 82

Hrriyetin eitli ekilleri....................................................................... 84
Ho Grme, Hogr (Tolerance)............................................................87
Kamuoyu................................................................................................... 91
Kamuoyunun Kendi Kendine rgtlenmesi........................................... 92
Gazeteler...................................................................................................94
Demek Kurulmas.................................................................................... 95
renim Hrriyeti.................................................................................... 96
hbar ve ikyet Hakk.............................................................................. 97
Bireysel Hak ve Siyasi Hak.......................................................................97
Hrriyetin Korunmas ve Yaptrmlar...................................................... 98
Olaanst Hal.........................................................................................99
Eitlik....................................................................................................... 101
Sosyal Yardm.......................................................................................... 102
I Blm.................................................................................................103
Hrriyet....................................................................................................105
Ballk........................................................................................................107
Ballk (Solidarit) nsanlar Birbirine Baldr................................. 107
almak-Meslek....... ............................................................................... U 0
Meslek Nasl Seilir ve Yaplr................................................................ 113
Vatandan Devlete Kar Grevleri....................................................... 116
Seim........................................................................................................... 117
Seim Hakknda Genel Bilgiler ............................................................. 117
Demokraside Hkmet ekilleri............................................................ 117
1. Dorudan Hkmet...........................................................................118
2. Yan Dorudan Hkmet Semi-Direct............................................... 119
Yan Dorudan Hkmet ekilleri.......................................................... 119
Halkn Veto Hakk............................................................................... 120
Halkn Kendisinin Giriim Hakk.......................................................... 120
Temsili Hkmet.....................................................................................121
Temsilciler Kimdir? Temsilci ve Memurlar.............................................121
Temsili Rejim........................................................................................... 121
Semen Heyeti......................................................................................... 122
Seim Nedir?........................................................................................... 123
ounluk lkesi....................................................................................... 124
Nispi Temsil............................................................................................ 124
Seim Hem Grev Hem de Haktr..........................................................126
Snrlanm Oy........................................................................................ 127
Kadnlann Seme Haklan....................................................................... 128
Blm Dncesi .............................................................................128
Trkiyede Milletvekili Seiminin Yasal ekli ve
Yolu..........................................................................................................134
Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu........................................... 134
Milletvekili Semek Hakk ve Seilmek Yetkisi......................................134
Kimler Milletvekili Olamaz..................................................................... 134
4

Seim Dneminin Sresi.................................................................. 134

Dnemin Uzatm Olana................................................................. 135
Seim evreleri ................................................................................ 135
Esas Defterleri................................................................................... 135
Genel Seimin Balang Hazrl ve Tarihi........................................ 135
Trkiyede imdi Seim ki Derecelidir .......................................... 136
Kimler Birinci Semen Olamaz...........................................................136
Halen Grevde Bulunan Asker ve Jandarma
Personelinin stisnas......................................................................... 136
Semen Listeleri zerinde inceleme ve Soruturma
Yaplmas ve Sresi.......................................!...................................137
Semen Listelerinin Aslmas ve Sresi ............................................ 137
Tefti Heyetine tiraz Hakk ve Bu Konuda Yaplacak
lem............ .................................................................................... 138
Bir Seim Evresinden Ka Milletvekili kacann
Tespit ekli........ .................................................................................. 138
ikinci Derece Semene Ynelik lem.................................................. 139
ikinci Semenlerin Seimi................................................................... 139
Bucaklarda Geici Seim Heyetleri.......................................................140
kinci Derece Semen Seiminin Yrtme ekli..................................140
le Merkezlerinde Yaplacak lem........................................................ 141
Milletvekili Seimi.................................................................................. 142
Milletvekili Seimi leminin Hareket ekli............................................143
11 Merkezince Yaplacak ilem............................................................. 143
Milletvekili Olanlar, Eit Oy Alanlar.....................................................143
Birka Seim evresinden Milletvekili Olanlar.................................... 144
Milletvekillii Tutanaklarnn Dzenlenmesi........................................ 144
Ksmi Seim........................................................................................... 144
Cezalar..................................................................................................145
Vergi........................................................................................................... 147
Vergi Hakknda Genel Bilgiler............................................................... 147
Vergi, Vatanda iin Bir Grevdir.........................................................148
Vergi Kaynaklan....................................................................................148
Dolaysz Vergiler....................................................................................149
Dolaysz Vergilerin Faydalan ve Zararlan...............................................151
Dolayl Vergilerin Faydave Zararlan......................................................151
Tek Vergi ve ok Vergiler.....................................................................155
Paylatrmak ve Tek Oranl Vergiler..................................................... 157
Vergiler Hangi ekilde Olmaldr?......................................................... 159
Vergi Grevinin nemi ve Tarihesi..................................................... 163
Trkiye Cumhuriyetinde Vergi Sistemi................................................166
Vergilerimizin eitleri......................................................................... 166
Vergiden stisna.....................................................................................168
Geici istisnalar ....................................................................................168
Arazi Vergisini Kim Verir........................*........................................... 169

rn Zarar Gren Arazinin Vergisi...................................................... 169

Yzlm ve Deerlerin Tahmini........................................................ 169
Vergi Oranlan..........................................................................................171
Vergi Nasl Verilir................................................................................... 172
zel Deiiklikler................................................................................... 172
zel Orman Vergileri.............................................................................. 172
Bina Vergisi............................................................................................. 172
Bina Vergileri Hangi Esaslar zerinden Alnr.......................................173
Vergiden stisna...................................................................................... 174
Kullanlmayacak Halde ve Yararlanlamayan Binalar............................. 176
Bina Vergisi Kimden Alnr ....................................................................176
Bina Gelirlerinin Tahmini ve Verginin Oran..........................................176
Bina Gelirlerini Kimler Belirler................................................... ...........177
Hayvan Vergileri..................................................................................... 179
Hayvan Vergisini Kim Verir .................................................................. 180
Vergiye Tabi Hayvanlann Belirlenmesi ..................................................180
Hayvanlann Tanmas............................................................................ 181
Hayvan Vergisi Tutarlan..........................................................................181
Verginin Tahakkuku...............................................................................182
Hayvan Vergisinin denmesi................................................................. 182
Kazan Vergisi........................................................................................182
Kazan Vergisine Tabi Kazanlar........................................................... 183
Kazan Vergisinin Istisnalan.................................................................. 184
zin veya nvan Tutana...................................................................... 185
Kazanlan in Beyanname Verenler......................................................185
Memurlar, Hizmetliler ve ilerin Vergisi..............................................187
Kendiliinden Belirleme ....................................................................... 187
Kazan Vergisi Oranlan......................................................................... 187
Verginin deme Zamanlan....................................................................190
Maden Vergileri..................................................................................... 190
Veraset ve ntikal Vergisi........................................................................ 191
Vergiden stisnalar................................................................................. 191
ntikal Eden Mallann Deerlerinin Belirlenmesi................................... 193
Vergi eklinin Hesaplanmas..................................................................193
Verginin denmesi................................................................................194
Tahsilat leri.........................................................................................194
Dolaysz Vergiler Tahsilatndan Yerel Ynetimlere
Ait Paylar.............................................................................................. 195
Dolayl Vergiler..................................................................................... 197
Gmrk Vergileri.................................................................................. 197
Ardiye ve Dier Vergiler........................................................................202
lem Vergisi.........................................................................................203
Vergiden stisnalar................................................................................203
Verginin Oran..................................................................................... 205
Vergi Nasl Tahakkuk Ettirilir.............................................................. 205
6

Vergi Nasl denir.............................................................................. 206

Ceza.......................................................................................................... 107
Tketim Vergisi Elence ve zel Tketim Vergisi............................207
eker ve Petrol Tketim Vergisi.................... ...................................... 208
Elektrik ve Havagaz Tketim Vergisi..................................................209
Oyun Aralar Vergisi.......................................................................... 209
Kara ve Deniz Av Vergileri................................................................... 209
Tama Vergisi...................................................................................... 210
Gemi Vergileri......................................................................................211
Damga Vergisi.......................................................................................211
Tapu Har ve Kaytlan in Alnan Paralar...........................................212
Mahkeme Harlan ve Kaytlan in Alman Paralar..............................212
Hayvan Salk Kayt Vergisi................................................................. 213
Tekeller.................................................................................................213
Ttn ve Dierleri............................................................................... 213
Tuz.......................................................................................................214
spirto ve spirtolu kiler.................................................................... 215
Kibrit ve akmak.................................................................................215
Silah, Fiek, Patlayc Madde ve Av Samas........................................216
Devlet Btesindeki Dier Gelirler....................................................... 217
Ekonomik Kriz Vergileri...................................................................... 217
Yol Vergisi Verginin zellikleri............................................................ 218
Yol Vergisinin Tahsili ve Paylam....................................................... 219
Yerel Ynetim ve Belediye Vergileri...................................................... 220
11 Btesi ve zel Muhasebe................................................................ 220
Belediyenin Geliri.................................................................................221
Askerlik....................................................................................................227
Askerlik Grevi....................................................................................227
ada Bir Ordunun rgtnde Neler Vardr?....................................229
Kumandanlk........................................................................................230
Kumandanlann Genel zellikleri........................................................ 230
Hava Filolan.........................................................................................232
Donanma ............................................................................................232
Ordu Kuvvet ve rgtnde Ekonomik Etkenler................................. 232
Ordu Hayat.........................................................................................233
Ordulann Gereklilii............................................................................234
Sava Ynetimi ve Siyaset.....................................................................237
Orda Okuldur.......................................................................................... 241
Asker Olmadan nce ve Olduktan Sonra Askerlik
lemlerine likin Ksa Bilgiler.............................................................243
Askerlik a........................................................................................ 243
Muvazzaflk Sresi................................................................................243
Ksa Hizmetli Asker...................................................... .......................243
Yedek Subaylk.....................................................................................244
Gnll Askerlik..................................................................................246
7

Askerlik ann eitli Dnemleri ve Yoklama

Dnemleri............................................................................................246
Bedel Verecekler.................................................................................. 249
Gmenler ve iltica Edenler................................................................ 250
Askere arma................................................................................... 250
Terhis................................................................................................... 251
Yedeklerin arlmas, Hareket ekli, Gelmeyenlerin
Cezas.............................. .................................................................... 252
Askere Gidenlerin Muhta Ailelerine Yardm....................................... 252
Cezalarna itiraz Edecekler...................................................................252
izinli ve Hava Deiimli Erler...............................................................253
Yalarn Deitirenler ...........................................................................253
Sakllar................................................................................................. 253
Hile ve Aldatma Yolunu Deneyenler.....................................................254
Firar Edenler (Askerden Kaanlar).......................................................254
kinci Kitap
Balarken.............................................................................................. 259
Anayasa (Tekilat Esasiye)................................................................... 261
Tanm...................................................................................................261
Deiiklik..............................................................................................261
Anayasanm (Tekilat Esasiyenin) Tarihesi..........................................262
Yeni Anayasamz (Tekilat Esasiye Yasamz)........................................ 265
Trkiye Anayasasnn (Tekilat Esasiye) Ruhu.................................... 266
Yasama Yetkisi.......................................................................................266
Yrtme (cra) Kuvveti)....................................................................... 266
Cumhurbakan.....................................................................................266
Cumhurbakanna Veklet.................................................................... 267
Cumhurbakannn Hak ve Grevleri...................................................267
Yrtme (cra) Kuvveti Cumhurbakannn
Sorumluluu.........................................................................................268
Hkmet............................................................................................... 270
Hkmet Meclis Karsnda Grev ve Sorumluluu........... ................ 270
Milletvekillerinin Grevi........................................................................271
Tzkler, Ynetmelikler, Kararnameler ve Yazl
Emirler.................................................................................................. 271
Milletvekillerinin Sorumluluu............................................................ 272
Siyasi Sorumluluk.................................................................................273
Milletvekillerinin Vekilliklerinin Drlmesi
Ne Demektir?........................................................................................273
Mali ve Cezaya Dayal Sorumluluk....................................................... 274
Yce Divan............................................................................................274
Bakanlarn Says...................................................................................275
Trkiye Byk Millet Meclisi
276
Meclisin Balca Grevleri.................................................................... 276
Meclisin Kuruluu................................................................................277
8

Milletvekillerinin Yemini......................... ..................................................277

Bakanlk Divan..........................................................................................277
Meclisin Esas (i yz).......................................................................... 278
Meclisin Toplanmas ve Tatili................................................................. 278
Milletvekilliinin Konumu.........................................................................279
Milletvekilinin Sz Serbestlii................................................................... 280
Milletvekillerinin Tutuklanmas ve Yarglanmalar ve
Yasama Dokunulmazlklar.................................................................... 280
Milletvekilliinin Kalkmas.................................................................... 281
Mecliste Grme ve Gvenlik.................................................................281
Meclisin ilemesi....................................................................................... 283
Milletvekilleri.............................................................................................283
Milletvekillerinin Ysama Grevi ............................................................ 283
Milletvekillerinin rgtlenme (Tekilat) Grevleri................................. 284
Hkmet Kurmak.....................................................................................284
Milletvekillerinin Kontrol Grevi............................................................. 285
Soru............................................................................................................285
Gensoru......................................................................................................286
Meclis Soruturmas..............................................................................287
Sorumluluu Olmayan iler Hakknda Meclis
Soruturmas............................................................................................. 287
Komisyonlar..............................................................................................288
Komisyonlarn Grevi..............................................................................288
Komisyonlara Aynlma..............................................................................289
Dileke ve Meclise ikyet....................................................................... 290
Karma ve Geici Komisyonlar..................................................................292
Komisyonlarn Kuruluu ve almas.................................................... 292
Komisyonlarn Seimi...............................................................................293
Genel Kurul...................................................................................................294
erii.................................................................................................... 296
Grme................................................................................................ 295
Karar .................................................................................................... 296
Dinleyiciler............................................................................................297
Sz Almak ve Sylemek...................................................................... 297
Grme Kayd.................................................................................... 297
Yasa............................................................................................................ 299
Yasanm Tanm ve Kapsam Yorumlar................................................. 299
Yasa Teklifi........................................................................................... 300
Yasalann Genel Kurulda Grlmesi................................................ 300
ikinci Grme............................. ...................................................... 301
Yasalara Uymak ve Sayg Gstermek.....................r............................. 302
Bte......................................................................................................... 303
Btenin Kapsam................................................................................ 303
Gelirler, Masraflar ve Btenin Denklii............................................. 303
Btenin Hazrlanmas......................................................................... 304
9

Bte Grmesi.................................................................................304
Btenin Uygulanmas......................................................................... 305
Muhasebe Divan................................................................................. 306
Grevi................................................................................................. 306
rgtlenmesi....................................................................................... 306
Devlet uras....................................................................................... 306
Esas Grevleri .................................................................................... 307
rgtlenme ekli.................................................................................307
Daireler ve Grevleri............................................................................307
Siyasi Partiler.......................................................................................... 309
Kapsam...............................................................................................309
Parti Program ve Tzkleri..................... ............................................ 309
Parti Arkadal...................................................................................309
Bir Siyasi Partiye Girmek in...............................................................310
Partide Gven ve lk ........................................................................310
Partilerin Amac....................................................................................310
Siyasi Partilerin Saknaca Noktalar..................................................... 311
Mecliste Partiler.................................................................................... 311
Parti Kongreleri.................................................................................... 312
Muhalif Partiler ................................................................................... 312
Hkmet rgt.................................................................................. 313
Babakanlk.......................................................................................... 313
Bakanlann Deimesi........................................................................... 314
Babakann Cumhurbakan ile likileri...............................................315
Babakann stifas................................................................................ 316
Babakanlk rgt.............................................................................. 316
Devlet rgt Arasnda birlii........................................................... 317
Bir Bakanln Ynetim Tablosu Mstear.............................................318
Bakanlklarda Birbirine Benzeyen rgt...............................................319
Tefti (Denetleme) ................................................................................ 319
Tefti Kurulunun Kapsam.................................................................... 320
Muhasebe............................................................................................. 320
Hukuk Maviri....................................................................................321
zel Kalemler........................................................................................321
Personel leri Mdrl.................................................................... 321
Dkman (Evrak) Mdrl.............................................................. 322
Dier rgt...........................................................................................322
Adalet........................................................................................................ 323
Bakanlklann Durumlar, Grevleri ve rgtleri.................................. 323
Bakanlk rgt................................................................................... 323
Mahkemeler......................................................................................... 324
Hkim.................................................................................................. 324
Yeni Mahkemeler, Yeni Kanunlar..........................................................324
Mahkemelerin Grevleri....................................................................... 325
Yarg Hakk ve Mahkemelerin Bamszl ...........................................325
10

Hkmlerin Kesinlii............................................................................326
Mahkeme Deitirmek...........................................................................326
Mahkeme rgtleri...............................................................................327
Temyiz Mahkemesi................................................................................328
Kararlarn Temyizi.............................................. .................................328
Temyiz Genel Kurullar.........................................................................329
Karar Dzeltmesi................................................................................... 329
Muhakemenin ladesi.............................................................................329
Hkimin Reddi...................................................................................... 330
Davalarn Tr...................................................................................... 330
Askeri Mahkemeler................................................................................ 331
Hukuk Davalarnn Grlmesi Yetki.................................................... 331
Dava Amak...........................................................................................331
Soruturma Aamas.............................................................................. 331
Mahkeme ve Yz Yze (vicahi) Karar ..................................................332
Uzaktan (gyabi) Karar .........................................................................332
Kantlar..................................................................................................333
Aka Sylemek................................................................................... 333
Senet...................................................................................................... 333
Bilirkii................................................................................................... 334
Tank...................................................................................................... 334
Yemin..................................................................................................... 334
Ceza Davalan Kapsam......................................................................... 334
Su.........................................................................................................335
Su ve Hata........................................................................................... 335
Gzle Grlen Su................................................................................336
Ar Cezalar lm Cezas..................................................................... 336
Ar Hapis Cezas..................................................................................337
Hapis Cezas.......................................................................................... 338
Srgn Cezas........................................................................................ 338
Ar Para Cezas....................................................................................338
Kamu Hizmetlerinden Yasaklama Cezas............................................. 339
Hafif Cezalar Hafif Hapis Cezas...........................................................339
Hafif Para Cezas...................................................................................340
Belirli Bir Meslek ve Sanatn Braktnlmas Cezas ............................. 340
Adli Azarlama (Paylama)...................................................................... 340
kinci Dereceden (aynnt niteliinde olan) Ceza.................................. 341
Af........................................................................................................... 341
Cezaya Ya Tutmak ve Cezay Hafifleten
Sebepler.................................................................................................341
Cezalann Ertelenmesi............................................................................341
Dava-Kamu Hukuku Davas................................................................. 342
Mahkemeden nceki Evreler............................................................... 342
Duruma................................................................................................343
Hkm ve Karar.................................................................................... 343

11

Kiisel Davalar......................................................................................344
Bildirim (Tebli) ve cra....................................................................... 344
Bildirim................................................................................................344
icra....................................................................................................... 345
ilerisi Dnlerek Yaplan El Koyma
(ihtiyati haciz)......................................................................................345
Bor iin Hapis.....................................................................................346
Tutuklama ve Serbest Brakma Tutuklama
Sebepleri.............................................................................................. 346
Tutuklama Yazs................................................................................... 346
Serbest Brakma.................................................................................... 347
Ticaret Davalar.................................................................................... 347
Ticaretin Tanm .................................................................................. 347
Ticaret Davalarnda zellik ................................................................. 348
Bro......................................................................................................348
Defterler ve Dosyalar............................................................................ 349
iflas (Batmak)....................................................................................... 350
Ticari Kuruluun Kapanmas (Tasfiye).................................................. 351
Avukat ve Baro......................................................................................352
ileri........................................................................................................ 353
Bakanln Grevi.................................................................................353
Bakanln Merkez rgt.............. .....................................................353
Polis ve Jandarma..................................................................................354
Ynetim Blm................................................................................354
iller....................................................................................................... 355
Valinin Grevleri................................................................................... 355
ilde rgt ve II Memurlar....................................................................356
ileler.................................................................................................... 358
Kaymakamn Grevi.............................................................................. 358
ile Memurlar....................................................................................... 358
Bucaklar................................................................................................ 358
Mdrn Grevi................................................................................... 358
llerin zel idaresi................................................................................. 359
Grevi....................................................................................................359
Bte......................................................................................................360
Genel Meclis Seimi...............................................................................361
Toplanmas............................................................................................. 361
Grevi.................................................................................................... 361
Alt Komisyon Kuruluu......................................................................... 361
Grevi....................................................................................................362
Belediyeler..................................................................................................363
Belediyelerin Kapsam........................................................................... 363
Belediye Hizmetleri............................................................................... 364
Belediye Seimi Oy Sahibi Olma Koullan........................................... 365
Belediye Meclisine ye Olabilme Koullan........................................... 365
12

Seim Zaman......................................................................................365
Seim Komisyonlan............................................................................ 365
Seim Defterleri...................................................................................366
Defterler Aslmadan nce..................................................................366
Oylann Sanda Atlmas.....................................................................367
Sandn Almas................................................................................ 368
Oylann Saylmas..................................... ...........................................369
Oylan Eit Olanlar............................................................................... 369
Belediye Bakamnn Seimi.................................................................369
Belediye Meclisleri............................................................................... 371
Bte.................................................................................................... 371
Belediye Seimlerinin nemi............................!................................. 372
Ky............................................................................................................ 373
Tanm................................................................................................. 373
Muhtar.................................................................................................373
Ky Ynetimi....................................................................................... 373
Muhtann Grevi.................................................................................. 374
Muhtar ve ihtiyar MeclisiSeimi..........................................................374
htiyar Meclisinin Grevleri.................................................................374
Memurlar.................................................................................................. 376
Tanm .................................................................................................376
Hak ve Grevi..................................................................................... 376
Adliye, Ordu ve Jandarma Personeli................................................... 376
Hizmetliler..........................................................................................376
Memur Olma Koullan....................................................................... 377
Sicil, Gizli Dosya, Hviyet Czdan................................................... 377
Terfi..................................................................................................... 378
dl ve Ceza.......................................................................................378
Dzen Salama Komisyonlan.............................................................378
Memurlann Yarglanmas....................................................................378
Grevden Alma.................................................................................. 379
Yer Deitirme .................................................................................... 379
ten El ektirme............................................................................... 379
zin...................................................................................................... 380
Aylk.................................................................................................... 380
Aile Tedavisi........................................................................................380
Emeklilik, kramiye, Dul ve Yetim Ayl........................................... 380
Memurlann almas Yasaya Uymayan Emirler................................ 381
Dileri.................................................................................................... 382
Dileri Bakanl, Bakanln Grevi................................................ 382
Bakanln rgt.............................................................................. 382
lke Dndaki rgt: Elilikler.........................................................384
Konsoloslann Grevleri...................................................................... 384
lkemizde Yabanc Devlet Elileri ve Konsoloslan............................ 385
Dier Dileri Memurlan................................................................... 385
13

Eski Kapitlasyonlar..........................................................................386
Kapitlasyonlarn Tarihesi.............................................................. 386
Kapitlasyonlarn Kapsam.............................................................. 386
Sonu............................................................................................. 388
Milli Eitim......................................................................................... 389
Milli Eitim Bakanl Grevi............................................................389
Bakanlk rgt.............................................................................. 390
Eitim ve retim Dairesi (Talim ve Terbiye
Dairesi)............................................................................................ 391
renim Basamaklar lkretim...................................................... 392
Orta retim................................................................................... 392
retmen Okullan.......................................................................... 393
Sanayi Okullan................................................................................ 393
Yksek renim.............................................................................. 394
Maliye..................................................................................................395
nemi............................................................................................. 395
Grevleri......................................................................................... 395
Bakanln Merkez rgt............................................................... 396
Devlet Tekelleri................................................................................ 396
Gmrkler...................................................................................... 397
Kaaklk........................................................................................ 397
llerde Maliye rgt....................................................................... 397
Bayndrlk.......................................................................................... 399
Tanm ....................................................... ...........................................399
nemi................................................................................................... 399
Bayndrlk Bakanl Grevi................................................................... 400
Bakanln Merkez rgt.................. ....................................................401
illerdeki rgt........................................................................................402
ose ve Kprler Yasas.......................................................................... 402
Yol Vergisi............................................................................................. 402
Ykml i..........................................................................................402
Yol Program.......................................................................................... 403
Bayndrlk ilerinin Yaplmas................................................................ 403
Ayncalkl irket.....................................................................................404
Ekonomi.............................................................................................. 406
Amac ve Konumu............................................................................ 406
Bakanln Grevleri......................................................................... 407
Bakanln rgt............................................................................ 407
Tanm Mstearl# ............................................................................408
Ticaret Mstearl..........................................................................409
Komiserler....................................................................................... 410
irketler............................................................................................411
Ticari irket......................................................................................411
Ticari irketlerin Trleri................................................................... 411
a. Kollektif irketler................................................................... 412
14

b. Komandit irketler .,............................................................... 414

c. Anonim irketler.................................................................... 416
d. Limited irketler.................................................................... 420
e. Kooperatif irketler................................................................ 422
Bankalar.......................................................................................... 424
Bankalarn Yaptlemler................................................................ 424
Kredi ilemleri..................................................................................425
2.Mali ilemler:.................................................................................426
Trkiyede Bankalar..........................................................................429
a. Cumhuriyet Merkez Bankas................................................... 429
b. Trkiye Bankas..................... ............................................ 430
c. Ziraat Bankas.........................................................................430
d. Emlak ve Yetimler Bankas......................................................431
e. Sanayi ve Maden Bankas........................................................ 432
Salk ve Sosyal Yardm...................................................................... 433
nemi........................................................ \.................................. 433
Bakanln Grevi.............................................................................433
Salk Mcadeleleri..........................................................................434
Sosyal Yardm...................................................................................435
Bakanln Merkez rgt............................................................... 436
illerdeki Salk rgt..................................................................... 436
Salk uras.................................................................................... 436
Aile.................................................................................................. 436
Tanm ve nemi..............................................................................436
Ailede Grev.....................................................................................437
Baba, Ana ve ocuklar..................................................................... 437
Birden Fazla Kadnla Evlenmek.........................................................438
Milli Savnnma......................................................................................439
nemi................................................................................................... 439
Ordu..................................................................................................... 439
Ordu rgtmz...................................................................................440
Kara Ordusu...........................................................................................440
Deniz Ordusu......................................................................................... 441
Hava Ordusu.......................................................................................... 441
Milli Savunma Bakanl Bakanln Grevi............................................. 441
Bakanlk rgt..................................................................................... 442
Yksek Askeri ura.................................................................................444
Sonu.................................................................................................... 446

15

Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Hazretleri tarafndan

Babakan smet Paa Hazretlerine gnderilmi olan ve Milli Eitim
Bakanlna havale edilen eser hakkndaki nemi yksek bilgi notu
dur.

Trkiye Cumhuriyeti
Cumhurbakanl
Genel Sekreterlii

Babakan smet Paa Hazretlerine

Vatan ocuklann iyi vatanda olarak yetitirmek iin klasik
renim programlan arasnda yer alan yurt bilgisinin nemi bilinmek
tedir. Yurt bilgisi notlar olarak retmen Afet Hanm tarafndan im
diye kadar yaynlanan seim, vergiler, askerlik ve vatanda iin mede
ni bilgiler kitaplarnn gerekli ksmlarn bir araya getirerek ve (vatan
da iin medeni bilgiler) kitabnn birinci cildi olarak yeniden bastrl
mak zere dzenlenmesini nerdim. Devlet rgtnn Trkiye Byk
Millet Meclisinin, Hkmetin, zel dareler ve Belediyelerin nasl
kurulup, nasl ilediini, irketler ve Bankalarla eski Kapitlasyonlar,
siyasi partiler ve aile konulann ieren ve Recep Bey tarafndan yeni
yazlan kitap da ayn kitabn ikinci cildini oluturmaktadr.
Bu iki kitabn Milli Eitim Bakanlnca tespit edilmi olan
okullarn belirli snflarnda okutulmas ve birinci kitabn bir ylda
17

kincisinin de her ksmnn bir ylda olmak zere iki ylda okutulmas
uygundur. Ders programlanna eklenmek zere her iki kitabn iinde
kiler blm (fihristleri) ekinde sunulmutur.
Her iki kitap hi bir karl olmakszn sahipleri tarafndan
Milli Eitim Bakanlna braklmtr. Kitaplar yazlrken ve yazldk
tan sonra bizzat ilgilendim; bunlann, yazlmalannda izlenen amalara
hizmet edecek deer ve nitelikte olduklann zellikle belirtirim.
Bu kitabn okutulaca snflann bir st snfna gemi olan
renciye de okullann bitirmeden nce programlara ek olarak oku
tulmasn ok faydal bulmaktaym. Bundan baka bu kitaplarn lke
de vatandalara okutulmas iin alnacak her nlemin deerli olaca
dncesini tayorum.
Bu grlerimi hkmetin deerlendirmesine ve Milli Eitim
Bakanlnn kurallar erevesinde yapaca aratrmalara ve alaca
kararlara brakyorum Efendim.
18 Eyll, 1931
Cumhurbakan
Gazi M. Kemal
Byk Cumhurbakan Hazretlerinin yksek deerlendirmesi
ne gre gerei yaplmak zere Milli Eitim Bakanlna 20.09.1931
Babakan
smet nn

18

Mustafa Kemal Atatrkn 25inci lm yldnmnde Trk

Tarih Kurumu konferanslar dzenlemi ve bunlar kitap halinde,
yaynlanmtr. O yl ayn zamanda UNESCO Genel Merkezinde,
btn ye olan devletler Atatrk anma karan alm ve bu ye mil
letlerin kltr kurululan yaynlar yapmlardr.
Trk Tarih Kurumunun bu konferanslar serisinde ben
Atatrkn vatandalk hak ve grevleri zerindeki dnceleri"konusu
nu ele alarak iledim ve zellikle Atatrkn el yazlanyla olan belgele
ri dinleyicilere gsterdim. O tarihten itibaren elimde bulunan btn
yazlan snflandrarak kitap halinde yaynlamay istedim. Meslek arka
dalarm da beni bu konuda zendirdiler. O konferansmda Medeni
Bilgiler kitabmn tmn, her konusunu belgeleriyle gstermeme
olanak yoktu. Bunun iin Atatrkn 25inci lm yldnm sebe
biyle Medeni Bilgiler kitabnn hazrlama eklini, el yazlanndan olu
an belgelerine dayanarak aklamak istiyorum.

Bu yazlarn ounluu Atatrk'ndr.

Ayn zamanda Atatrkn evresinde konuulan konulan ve
eitli almalar zerindeki dncelerini de tespit etmi olacam.
Atatrkn evresindeki toplantlardan srekli bahsedilmekte
dir. Burada bulunanlar anlann kendi grlerine gre yazmlardr.
Tarihi ve yazarlanmz ise bu toplantlan duyduklan veya okudukla
rndan kardklan sonuca gre yazmak istemektedirler.
19

Medeni Bilgiler
Benim tank olduuma gre Atatrkn evresinde toplanmalar
ok eitlidir. Gndzleri ounlukla zel ktphanesinde srekli bir
ka kii ile ya alr veya belirli bir konu zerinde konumalar yapar
d. Bunlar otomobil veya motor gezintilerinde devam eder ve
ounlukla Ankarada iftlik evlerinde ya davetlileri veya oraya toplan
m olan halk ile dorudan doruya yaplanlar, meseleleri konuur ve
dncelerini sorard.
Bu durum yurt ii seyahatlerinde daha youn olarak uygulanr,
trende, vapurda ve urad her yerde srekli yeni konular ve aratr
malar aklanarak zerlerinde tartmalar yaptrmasn severdi.
Atatrkn gnlk entelektel yaay her zaman her evrede uygula
ma sahas bulur ve karsnda snava ekilenler eksik olmazd.
Bir rnek vermek iin u olay anlatmalym. Bir gn dilerini
tedavi etmek iin gelen doktora, o srada benim elimde okuduum
sosyoloji kitabndan, sorular sormaya balad. Doal olarak buna
hemen cevap verecek durumda olmayan di doktoru utanmt. Ben
buna engel olmak amacyla araya girerek hemen kitab getirdim ve
bunun pek yeni yayn olduunu gsterdim. Atatrk bir taraftan da ii
akaya getirerek di doktoruna yle syledi:

Biliyorum, siz kendi

mesleinizde en byk baary gsteriyorsunuz, fakat bunun yan sra

baka ilerle de ilgilenerek okumanz zendirm ek istedim ve bu kadar ayk n bir konuyu zellikle setim" dedi. Di hekimi ertesi geliinde bu konu
ya ait birok kitap aratrp bularak okumu ve bu kez o Atatrke bun
lardan baz sorular sormutu.
Buna daha pek ok verilecek rnekler vardr.
Yine rnein Atatrkn motor ile her zamanki Boaz gezintile
rinde kesinlikle bir kitap veya bir konu, bir i, bir alma konuma
konusu olur ve o gezintinin sonunda herkes bir eyler renmi olur
du
Bir de bunlara eklenen Atatrkn akam toplantlar vardr.
20

Mustafa Kemal ATATRK

Buraya davet edilenler, bulunulan evreye gre deiir. Ankara'da
bulunulduu zaman allm durum yle idi: Atatrke her gn, genel
sekreter gelen evrak zerinde bilgi verir ve emirlerini alr. Duruma gre
lke meseleleri ve d olaylar iin kendisi emirler verir bazen de mese
leleri derinlemesine soruturur, bilgi alrd. Bu arada Babakan ve
Bakanlardan bazlar gerekli grdkleri zaman yine Hkmet ilerini
grmeye gelirler. rnein Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi
akmak genellikle konumak iin gndzleri gelirdi.
Akamzeri bayaver yanna gelir ve sofraya kimlerin davet
edilmesini emrettiklerini sorard. Atatrk bu listeyi o gnk alt ve
okuduu kitaplarla ilgili kimseler olmasn ister ve ona gre yazdrrd.
Hemen burada una da iaret etmeliyim ki, Atatrk dneminin, mes
leklerinde isim yapm ahslan srekli onun evresinde toplanmtr.
Onun iin lkenin aydn kiilerini, o evrede tanmak ve konumak
her zaman mmkn olmutur. Bu, sadece Ankara ve stanbulda deil,
lkenin eitli yerlerine gidildii zaman da byle olur, o evrenin
tannm aydn kiileri bu toplantlara agnlrd. Ancak her akam ba
yaverin yazd listedeki kimseler, bazen zrleri olur gelemezler veya
orada bulunmazlar, onun iin listelerde yazl olanlar her zaman bir
araya gelemezler veya toplandktan sonra bir baka isim onaya atlr,
ge de olsa hemen haber gnderilerek davet edilirdi. Devlet adamlan
bilhassa Babakan, ileri ve Dileri Bakanlan ise istedikleri zaman
gelebilirlerdi.
imdi, bu kitab ve belgeleri yaynlama sebebiyle tan
olduum olaylar hakknda baz bilgiler vermek istiyorum. Ancak kendi
mesleki hayatmdan bahsetmemin ho grlmesini rica ederim.
1 929/1930 ders ylnda Ankara Mzik retmenlii Okulunda
retmenlik grevime, Yurt bilgisi ve Tarih derslerini vermek zere
balamtm. Yurt bilgisi iin okutacam ders kitabn Atatrk grd
zaman bunu yeterli bulmamt. Kitabn konulan ise kendisini de ilgi-

21

Medeni Bilgiler
lendirdigi iin ncelikle benim

Fransz lisesinde

okuduum

Instruction dvique kitabmdan baz tercmeler yapmam istedi. Ayn

zamanda, bu konulara ait eitli kitaplar, genel sekreteri Tevfik Bykloluna aratrtarak Almancadan baz tercmeleri yaptrmt. Kendisi
Franszcadan ve Trkeden okuduklanna bu tercmelerden de yarar
lanarak, baz konulan dorudan doruya kendisi yazm veya bizlere
yani bana ve genel sekretere kaleme aldrmtr. Benim o zamanki al
malarm bu konulara ait kitaplan aramak, okumak ve gerektiinde ter
cme ederek notlar almak idi. Bylece Yurt bilgisi derslerimi program
uyannca bu yeni incelemelere gre veriyordum. Okulda kz ve erkek
renciler beraber okuyorlard. O tarihte yrrlkte, olan kanunlar
mzda kadnlara seme ve seilme hakk tannm deildi.
Bir ders uygulamas olarak, btn ders verdiim snflarda
Belediye Kanununa gre seim denemesi yaptrdm. renciler heye
canla bu ite altlar, oy kutulan hazrladlar. O zaman yrrlkte
olan Belediye Kanunu tam anlamyla uyguland ve Belediye Bakan
olarak da bir kz arkadalann setiler. Bunun zerine bir erkek ren
cinin kar k ile karlatm. Diyordu ki: Var olan yasann bize
rettiine gre kadnlarn oy verme hakk olmad gibi, seilem ezler de",
renci kar knda hakl idi, ama ben retmen olarak u akla
mada bulunmay uygun grdm. Bu rendikleriniz ilerisi iin szlere
gerekli olacaktr. Kadnlarmz da yaknda oy hakk kazanacaktr dedim .
Fakat bu szlerimin erkek renci karsnda retmenlik otoritesinin
tesine gemeyecei kesindi.
te bylece rencilerimden birinin bu kar koyuu ve sorulan beni kadn haklan zerinde almaya ynlendirmiti.
Ayn gn Gazi Orman iftliindeki Marmara kknde Atatrk
ile ileri Bakan kr Kayaya bu olay, Trk kadn olarak oy hak
kna sahip olmadmzdan ok zldm anlattm.
Atatrk bana bu konuda almam ve baka lkelerde bu ile22

Mustafa Kemal ATATRK

rin nasl zlm olduunu incelememi nerdi. tiraf edeyim ki o
sralarda ben bu konuda neredeyse hi bilgi sahibi deildim. Fakat kz
ve erkek rencilerimin karsna, bu haklardan yoksun olan bir ret
men olarak da kmak istemiyordum. ok severek baladm ret
menlik hayatmdan ve grevimden ayrlmak da bana ar gelecekti.
Bununla beraber Atatrke unu sylemekten kendimi alamadm: Hi
olmazsa erkek rencim kadar bir hak sahibi olmadan o snfa ders vere
meyeceim" dedim. Bu srada ileri Bakam kr Kaya, Byk Millet
Meclisinde bir yldan beri grlmekte olan Belediye Kanununda bu
iin ele alnabileceini ifade etti. Atatrk dnyordu. Birden
Babakan ile konuuruz, fakat bu konuda hazrlkl olm ak ve tartm ak
gerekir" dedi. Kendisi o akam ankaya kkne devlet adamlarndan,
Hukuk Fakltesi (o zaman henz faklte deildi) hocalarndan ve
daha baka bu konulan konuabilecek kimseleri davet ettirdi. Konu
ald zaman, kadnlann oy hakkna taraftar olanlar bulunduu gibi,
buna kar olanlann dnceleri de tartlmaya baland. Ben heye
canlydm ama tam inandmc deliller bulamyordum. Ancak o gnden
sonra birok kitap okumaya baladm. Dier lkelerdeki durum hak
knda bilgi sahibi olduka bu tartmalar benim iin daha faydal olu
yordu. imdi Byk Millet Meclisi tutanaklannda bu konuyu incele
yecek olursak durumu yle tespit edebiliriz: 20 Mart 1929 tarihinde
Babakan smet (nn) imzasyla hkmet teklifi olarak Byk Millet
Meclisine yazlan resmi yazda unlar yazldr.
ileri Bakanlnca hazrlanan ve Bakanlar Kurulunun 6.3.1929
tarihli toplantsnda yksek m eclise arz kararlatrlan Belediye Kanun
tasars sebepleriyle birlikte sunulmutur".
Bu kanun tasansnn uzun zorunlu sebepleri ksmnda, kadnlann oy verme konusu teklif edilmemitir.
Fakat tam bir yl sonra 20 Mart 1930da bu kanunun grl
mesi iin Byk Millet Meclisinde acil karan alnmyor. (Yalnz Kars
23

Mcdm Rlfilrr
milletvrklll Ahmrt Agaoglu kar kyor) 22 Man IV M) C,umanl, 24
PaartfM, 27 PerKmbf. 29 (umarteM vr II Man Pazarn bu kanun
zerine eltl ynlerden tamama ve grmeler oluyor Sonunda 3
Nisan I9 0 Perembe gunu 164 nuddcll Belediye Kanunu, kadnlara
da oy verme vc etme hakk vererek kabul edilmi oluyor Ayn gn
Turk Ocafl ulonunda Atatrk'n de hazr bulunduu bir toplantda
ilk konferansm Kadn haklan zerinde vermitim
Bu srada Byk Millet Meclisi nde ye says 316'dr Bunlarn
iinden 198' oylamaya katlm ile kabul etmilerdir Red ve ekimser
planlar yoktur Oylamaya katlamayanlar 117 kiidir
Yine bu kanunun kabul edildii tarihte Hkmeti oluturan
yeler unlardr
Babakan
Milli Savunma Bakan

tsmet nn
M.Abdlhaltk (Renda)

Adalet

Mahmut Esa (Bozkurt)

Maliye

kr Saraolu

Dileri

Tevfk Rt (Aras)

ileri

kr Kaya

Milli Eitim

H Vasf (nar)

Bayndrlk

Recep (Peker)

Ekonomi

M. Rahmi

Salk ve Sosyal Yardm

Dr. Refik (Saydam)

Dier taraftan Yurt Bilgisi'nin programna gre dier konular da

bu yukarda akladm ekilde hazrlanrd. Ben bunlan ders planna
uygun olarak dzenlerdim. Bir ksmn ise bror olarak bastrr, ren
cilerime datrdm Ancak bu konularn asl ilgi ekici yn, Atatrk'n
toplantlarnda bulunanlar arasnda tarumalann yaplmas idi. Devlet
adamlan, General ve Amiral seviyesinde Ordu mensuplan (askeri erkn.)
24

Muufi Kami ATATRK

hukukular, yazarlar ve gnn d,ger aydan kikri arasnda konu onaya
atlr, herkes dncesini ve bljpsn aklamak frsatm bulurdu Kara
tahta yemek odasnn balca mobilyalarndan bin d. bunun jerinde
gerektiinde konuanlar yazarak veya izgilerle dncelenn anlatma
yolunu seerlerdi. Konumalar dzgn ve kurallanna gre, ya Atatrk
tarafndan ynetilir veya bu ynetimi baka bir arkadana verirdi Bu
konumalar ok faydal ve zellikle benim iin ok retici d Elimde
srekli kalem kt bulunduu iin de hemen heT eyi not ederdim
Ayrca btr tanm veya bir konu zerinde daha ayrntl konuulmasn
salamak iin sorular yazdrlr ve davetlilerin ertesi akama hazrlkl
gelmeleri salanrd Devlet adamlarmzn Atatrkn zel ktphane
sinden okumalan iin birer kitapla k tklan ok olurdu Bu sebeple dev
let rgtmz ve kanunlar zerinde konuulur ve gnn ihtiyalan gz
nnde tutulduu gibi, medeni gereklerin sosyal yapmzdaki yararl ola
bilecek ilkeleri grlrd. Benim iin bu toplantlar ve konumalar
bilgi edinme bakmndan ok faydal bir ekil idi Elbette ki bu arada
gnn siyasi olaylan, lke meseleleri, tanhi konular da konuma konu
su olurdu imdi bu aklamalardan sonra Medeni Bilffler idm verdi
imiz Yurt Bilgisine ait belgelerin elimde olanlarn yle sralayabilirim:
Tercmeler ve eitli notlar.
El yazlaryla ilk taslaklar (bunlar Atatrk'n, Tevfk Bykloglu
ve benimdir) zerinde dzeltmeler, ekler ve karmalar vardr.
Daktilo edildikten sonra yeniden ek dzeltmeler olan ksmlar
Btn devlet ve hkmet rgtnden toplanm olan bilgileri
ime alan dosyalar (Bunlar sonradan Recep Pekere verilmi ve onun
hazrlamasyla Medeni Bilgilerin II. cildi baslmtr).
ite btn bu yazlardan sonra yaynlanan bror ve kitaplar ise
yle sralanabilir.
Bror ve kk kitapklar eklinde "Trk ocuklarna Yurt

Bga Notlan Ankara 1929

25

Medeni Bilgiler
Her konu iin ayn kitap olarak; Seim 72 sayfa, Askerlik Grevi
77 sayfa, irketler ve Bankalar 172 sayfa, Vergi Bilgisi 98 sayfa. Bu drt
kitap 1930 ylnda stanbulda baslmtr.
Btn bu konulann toplu olarak bir arada baslm kitab
(141 sahife) "Vatanda in Medeni Bilgiler adn tar. stanbul
1930.
4. Vatanda in Medeni Bilgilerad altnda Ortaokullarda oku
tulmak zere baslm olanlar ise u tarihlerdedir: Milli Eitim
Bakanlnn Talim ve Terbiye Dairesinin 07.09.1931 tarih ve 2297
sayl emriyle 07.06.1932 tarih ve 1908 sayl emriyle (191 sayfa).
27.06. 1933 tarih ve 3113 sayl emriyle (302 sayfa). Bu kitap
lar pek ok sayda baslmtr. Ancak her baslta yeniden zerinde
dzeltmeler ekler yaplm veya baz kelimeler karlmtr. rnein
1930 da kan kitapta Ilml Devletilik{S. 79) konmu iken sonradan
lm l kelimesi silinmitir. Bu kitabn ilk sayfasnda vatanda iin
medeni bilgiler neden bahseder? bal altndaki aklamalarda
Atatrkn el yazs ile bir ekleme vardr: te vatandalara, gerek Devlet
ve hkmetle ve gerek aralarndaki ilikilere gre var olan grevleri ve hak
lar ve genellikle Devlet rgtn reten bilgiler, Medeni Bilgiler ad altn
da toplanmtr, s.

11, stanbul 1930.

Yukarda da akladm gibi btn bu konular zerindeki al

malar ve Atatrkn yakn evresinde olan tartmalar srekli ok ilgi
ekici olmutur. Ancak, bu kitabn retici yani retim kurallarna
uygun bir dzen iinde olmas ve anlatmnn sadeletirilmesi gereki
yordu. Bu bakmdan okullarda okutulmasna devam iin baz alma
larm oldu ise de, zamanm tamamen tarihi konulara ve Cenevrede
niversite renimine verdiim iin bu i sonulanmamtr.
Bu kitaplar benim ismimle km olmasna ramen, Atatrkn
dnceleri ve szlerinden esinlenmi olduunu ve eklin tamamen kendisi ne ait olduunu tarihi gerekleri belirtmek bakmndan bana den bir grev
26

Mustafa Kemal ATATRK

sayyorum. Ben bu konularda altm, notlar hazrladm ve dersimi
onlara gre verdim. Bu kitabm Atatrkn almalan ve dnceleri
olarak yaymlarken, onun el yazlarn da birer belge olarak koymak
istedim. imdi baz konular zerinde durmak istiyorum. rnein
Millet konusu iin toplanan notlar yledir;
Anayasa Hukuku: 1. Siyasi varlkta birlik, 2. Irk birlii, 3. Dil
birlii, 4. Din birlii.
Mehmet Emin B: 1. Tarih birlii, 2. Dil birlii, 3. Duygu birlii,
4. Ama birlii, 5.Fayda birlii, 6. Irk birlii, 7. Toprak ve iklim birlii.
Ansiklopedi: 1. Kken birlii, 2. Fiziksel benzeyi, 3. Ahlak
yaknl, 4. Tarihi veya siyasi yaknlk, 5. Ayn lkede yayor olmak.
Btn bu notlardan ve daha baka okunan kitaplardan kan
sonu yle formle edilmitir: Millet dil, kltr ve dnce birlii ile
birbirine baf vatandalarn oluturduu siyasi ve sosyal tir heyettir
Bu mnasebetle o tarihte yrrlkte olan Anayasamza
(Tekilat Esasiye) dayanarak Atatrkn notu udur: Bizim grm
ze gre siyasi kuvvet, milli irade ve egemenlik milletin birlik halinde ortak
Idili0ne aittir, birdir, blnemez, ayrlamaz ve bir bakasna verilemez,
teslim edilemez... Not

S. 50).

Egemenlik konusunda ise u cmlelerin nemine iaret etme den geemeyeceim. "Artk bugn demokrasi dncesi srekli ykselen
bir denizi andrmaktadr. 20,ind yzyl birok zorba hkmetlerin bu
denizde boulduunu gstermitir. Demokrasi ilkesi egemenlii kullanan
ara ne olursa olsun esas olarak milletin egemenlie sahip olmasn ve sahip
klmasn gerektirir. (S. 38).
Hak ve grev zerine olan yazlar ayn bir balk altnda yazl
mtr. Atatrk diyor ki: Haklarn en birincisi yaam ak hakkdr, dier
btn haklar ve bu haklara kardk grevler hep yaamak hakkna daya nr... phe yok ki insann yaam ak hakk onu dierlerinin yaam ak hakk na sayg gsterm ek greviyle balar. Bir insann hakk dier bir insan iin
27

Medeni Bilgiler
grev olur... Hakkn bulunduu yerde grev ve grevin bulunduu yerde hak
vardr... nsanlar sosyal hayatta haklardan ve grevlerden rlm bir a
iinde dnlebilirBu ifadelerden sonra dier nemli bir aklamada,
Hak ve grevi hukuk kurallarnn belirledii ve bunun Devlet tarafn
dan uygulanddr. Atatrkn yazs aynen yle:
Yaradl itibariyle her insan, iinde yaad toplumda hayatn en
mutlu, en kolay, en tatl taraflarnn kendisine dmesini ister ve en kuvvet
li olan, kendisinden zayf olanlar yok sayar. Bunun sonucu huzur, rahat,
gven ve dzen iinde yaamak olanakszdr. te insanlar arasnda kavga
yerine birbirine yardm, karlkl sayg, dzen koyan, herkese haklarn ve
grevlerini tantan hukuk kurallar ve bunlarn istikrar bulmu bir ekilde
uygulanmasdr. Bu i ancak devlet rgtnn ve kuvvetin bulunmas saye
sinde mmkndr. Devlet herkesin hakkn ve grevlerini belirler. Hikimse
belirlenen snr dnda bir hak iddia edemez. Bunun gibi kendisi de fazla
hibir grev ile sorumlu tutulamaz Bu konunun sonuna eklenen dn
ce, ise, bu haklann inenmesi ve grevlerin ciddiye alnmamas zara
ra urayan hem birey hem de toplum olduuna gre, bunun uygulan
mas ve kontrolnn Devlet Kurumuna ait olacadr.
Bununla ilgili olarak Atatrkn en ok zerinde kitap okuduu
ve bizleri altrd kavramn da "Hrriyet kelimesi olduuna iaret
etmeliyim. Bunun iin kitapta yaynlananlardan baka elimdeki notla
rn nitelii ok ilgi ekicidir. Hrriyet konusu iin tercmeler olduu
gibi aynca da Atatrk baz arkadalanndan Hrriyetin tanmn iste
mi, rnein Erzurum Milletvekili Tahsin (zer) 25 Ocak 1930 tari
hindeki yazsnda yle bir tanm yapyor: Bireyin, lkesinde tm huku
kuna sahip olmasdr. Dier bir ktta da yazsn tanyamadm bir
kiinin u aklamas var:
"Bireylerin topluma kendi arzularyla braktklar haklarndan geri
kalann, diledikleri gibi ku llan abilm eleridirAyn kmdn arkasnda
baka bir yaz ile u not var:
28

Mustafa Kemal ATATRK

Hrriyet kendini bizzat kendi iinde yok eden bir kavramdr.
Bu kk ktlarn iinde Atatrkn el yazsndaki tanm ise
ok ksa Hrriyet, insann mutlak olarak dndn yapabilmesidir'.
Bu notlardan sonra Atatrkn kendi yazs ile "Hrriyet ze
rinde uzun yazlan vardr. Bu yazlann kaleme alnd tarih 1930 yl
nn Ocak ve ubat aylandr.
Bu notlardan Hrriyete'ait geni aklama yaplmtr. fade ve
slup tamamen Atatrkndr. Hrriyet insann dndn ve dile
diini baka birinin hibir etki ve karmas olmakszn kesin olarak yapa bilmesidir. Bu tanm Hrriyet kelimesinin en geni anlamdr. nsanlar bu
anlamda Hrriyete hitir zaman sahip olmamlardr ve olamazlar. nk
bilinir ki insan tabiatn yaratlmdr. Tabiatn kendisi dahi kesin hr
deildir, evrenin (kinatn) kanunlarna tabidir".
Bundan sonraki aklamalar ise tarihsel duruma gre mutlak
ynetimlerde (idarelerde) bireylerin hrriyetlerinin tamamen hkm
darn elinde olduu ve yzyllar boyunca bireylerin kiisel hrriyetleri
iin mcadele ettikleri anlatlr.
Atatrkn yazsnda sonu olarak u hkm bulunmaktadr:
Kiisel Haklar grnn temeli yle kuruldu: Her trl hak
kn esas bireydir. nk gerek hr ve sorumlu yaralruyalnz insandr.
Ancak dier taraftan insanlarn sosyal ve siyasi oluumlar halinde bulun
mas da doal ve gereklidir. Bu oluumlar ise ksmen zorunlu, yazl yasa
hkmlerine gre geliir" diye kaydedildikten sonra, kiisel hrriyeti ve
hakk salamak iin Devletin eksiksiz bir kurum olaca ileri srl
mektedir. Bununla birlikte Atatrkn bundan sonraki aklamalannda
kiisel hrriyete dayanan sosyal ve ada insan hrriyetini salayan
kuvvetin ise Devlet yapsnda var olmas gerektii ve devletin millete
kar temel grevinin bu olduu kabul edilmektedir.
Dier taraftan kiisel hrriyetin derecesinin devletin almas
n aksatmamas gerekir. Devletsiz bir toplum veya zayf bir devlet haya29

Medeni Bilgiler
tnn sonucu herkesin herkese kar mcadelesidir. Bu mcadelede
ounluun hrriyetini bomayacak ekilde deiiklik yapmak zorun
ludur. Deiiklik durumu kiinin sorumluluu giriimine ve geliimi
ne zarar verecek dereceye gtrlmemelidir. Anayasann 68inci mad
desinde (Tekilat Esasiye) Her Trk hr doar, hr yaar maddesinin
tekrarndan sonra Atatrk u hkme ulamaktadr:
Trkler demokrat, hr ve sorumlu vatandalardr Trkiye
Cumhuriyetinin kurucular ve sahipleri bizzat kendileridir
Bu cmlesiyle Atatrk millet btnne deer vermenin en
gzel rneini vermi olmaktadr.
Baka bir yazsnda, o yle bir ifade kullanlmaktadr:
Demokrasi, vatandan hayatn yaamasn ve her trl kiisel ve
toplumsal grevlerini yapmas hrriyet ve imknlarn hazr hale getirir.
Atatrk bylelikle ortaokullann dzeyinin ok stnde olan bu
dnceleri, kendi slubuna gre ifade ederken Hrriyet kavram
iinde medeni v a t a n i olmann esaslann ve ilkelerini aklamakta
dr. rnein yine bir milletin kltr ykseldike, kiisel hrriyetin uygu
lama alanlar geniler ve oalr. eitli ekilde birbirinden ayr ve bamsz
kiisel hrriyetler meydana kar. Bu hrriyetler ierik ve doal zellikleri ne gre iki gruba ayrlrlar.
1 - Kiisel Hrriyet 2 - Toplumsal Hrriyet. Bu ikinci grupta zel
likle Basn Hrriyeti ve basnn kamuoyu zerindeki rol olduka uzun bir
ekilde aklanmtr. Ancak, esas dnce u cmlede zetlenmitir: En
byk gerekler ve ilerlem eler, dncelerin serbest ortaya konmas ve
dncelerin al verii ile meydana kar ve ykselir.
Ancak yine btn bu yazlarda vatandan her trl medeni
haklan karsnda grev ve sorumluluunun olduu dncesi paralel
olarak ifadesini bulmutur. Onun iin Vatandalarn giriim ve sorum
luluk duygular ne kadar geliirse Devlet iin o kadar iyidir diyor.
30

Mustafa Kemal ATATRK

Hrriyetin bir sonucu olarak vatandalarn eit haklara sahip
olmalann Anayasann esasl bir hkm olarak kabul eden Atatrk,
Eitlikten ama, yasalar nndeki haklarda eitliktir"diyor.
Atatrkn Medeni Bilgiler"sebebiyle kaleme ald ve bizleri de
altrd konularda, Cumhuriyetimize temel olan ilkelerinde yasaya
ve amzn genel hukuk kurallarna uyan esaslar bulunmaktadr.
Atatrk, Trk vatandana hak tand yerde bir grev kar
ln koymak istemitir. Tembellik btn fenalklarn anasdr atasz
karsnda almann kiisel ve toplumsal grev olduunu belirtmitir.
Atatrk, vatanda, milletin bir bireyi olarak aile, toplum ve
devlete kar grevli sayarken milletin, medeni insanln bir ailesi olma
s grnden btn insanla kar bir takm grevleri" olduuna zellik
le dikkat ekmek istemitir.
Bylece Atatrk, Trk vatandann medeni dnyada hr, eit,
grev ve hak sahibi, sorumluluklarnn bilincinde kiiler topluluu ola
rak millet btnn oluturmasnda en byk medeni zellii bul
mutur.
* T. T. Kurumu yaynlan XVII. Seri No. 1 Ankara 1964. S. 7-13.
.Bu kitaplarn hepsi, ocuk Esirgeme (Himayei Etfal) demeine u artlarla
braklmtr. Askeri liselerde okuyan asker yetimlerine ve mzik retmen okulundan
yksek yetenek gsterecek iki rencinin renimlerini tamamlamaya ve Sultanahmet
Fakir ocuklarna Bakm Demeine verilmitir.

14 Haziran 1968
Prof Dr. Afet nan

31

Millet ilerinde her bireyin bilincinin tek bana

alr durumda bulunmas gerekir.
Gazi Mustafa Kemal
nsanlar, tandklar, bildikleri eyleri severler ve sevdikleri ey
lerle ilgilenirler.
Bu sebeple Yurt bilgisinin vatandalarda lke sevgisini beslemek
noktasndan ok nemi vardr. Yurt bilgisi notlanndan; seim, vergi,
askerlik ksmlarn lkemizin byk kiilerinin nemli yardmlaryla
birer kitap halinde toplam ve ocuk Esirgeme Kurumu yararna ayn
ayn bastrmtm. Bunlardan sonra vatanda iin Medeni Bilgiler ismi
altndaki kitap da ayn ekilde bastrld. Btn bunlan her zaman
deien kanunlara ait ayrntdan ayrarak bir araya topladm. Bu ekil
de esas kavramlar bir cilt altna girdi, ilgili yasa zetleri aynca ek ola
rak bastrlacak ve bunlarda deiiklik olunca eklerde dzeltme yapla
caktr.
Bu kitabn ikinci cildi olmak zere devlet rgtne ait esaslar
da meydana getirmek istiyordum. Bunun iin topladm notlan, uzun
sre devlet ve parti ilerinde nemli grevlerde alm olan Ktahya
Milletvekili Recep Beye verdim. Bana yardm etmesini rica ettim.
Bu ekilde meydana gelen eser, kitabn ikinci cildi olarak kendi
imzalan altnda yaynlanacak bir duruma geldi.
Yurt Bilgisi vr Tarih retmeni
Afet
33

Birinci Kitap

Vatanda iin Medeni Bilgiler

Neden Sz Eder?

Milletin kurduu devletin millete, vatandalara kar grevleri

vardr; ancak devletin de varl vatandalardan baz sorumluluklar,
grevler talep eder. O halde, devletin millete ve vatandalann da dev
lete kar karlkl grevleri, haklar vardr. Devlet hayatn, dnsel
ve ekonomik hayat, bir arada yaayan vatandalarn da aralannda baz
ilikileri ve birbirlerine kar grev, zorunluluk ve haklan vardr, ite,
vatandalara, gerek devlet ve hkmetle ve gerek aralanndaki ilikiye
gre var olan grevleri ve haklan ve genelde devlet rgtn reten
bilgiler, Medeni Bilgilerad altnda toplanmtr.
Bu szlerim i aklam ak istiyorum;
Millet, zerinde yaad yurdunu korumas iin ve bu yurtta
gvenle, huzurla alp refah iinde ve rahat yaamay salamas iin
devlet kurmutur, hkmet rgt yapmtr. Bu rgt; vatann, yur
dun, yabanclann tecavznden korunmasn salayan orduyu, donan
may, hava filosunu oluturmakla ykmldr. Hkmet; vatandala
nn vatan ierisinde, vatann krlannda, llerinde, dalannda, ormanlannda gven ve huzurunu salayan jandarma kuvvetlerini; kasabalar
da, ehirlerde Jandarma ile birlikte polis kuvvetini; btn vatanda,
adliye kuvvetini oluturmakla ykmldr ve bu kuvvetleri kanun
erevesinde

kullanmak

hkmetin

yetkisindedir,

hakkdr.

Vatandalann da yasalann gereklerine uymalan kendileri iin grevdir.

Hkmet; vatandalann dnce geliimleri iin, okullar, niversite37

Medeni Bilgiler
ler, ilim kurumlan oluturmakla grevlidir. Hkmet; vatandalann
vatan toprandan, vatan madenlerinden, vatan ormanlanndan, en
yksek dzeyde yararlanmalarn salamak iin nlemler almak,
dzenlemeler yapmakla ykmldr. Hkmet; vatandalarn al
malar sonucunda, tanm, ticaret, el becerisine dayal i (zanaat) alanlanndaki almalan sonucunda meydana gelen retimin kendileri iin
ve devlet iin gerekli olan tutardan fazlasn dier lkelere gnderip,
millet iin ve devlet iin gerekli olan paraya dntrerek ulam ala
nna ynelik gerekli olan yollar, demiryollann, limanlan, gemileri
yapmakla ykmldr. Hkmet, devletin, milletin, yksek ve onur
lu varln ve bamszln btn dnya milletleri, devletleri nezdinde temsil etmek ve milleti, onun varln btn dnya varl ile. ileti
im ve ilikide bulundurmak, dnyann millet ve devlet varlna kar
siyasi ve ekonomik ilgilerinin olumlu veya olumsuz grlerini anla
mak ve ona gre milli varla yn, dikkat, canllk ve gerektiinde hare
ket vermekle ykmldr. Hkmet bu ve buna benzer grevlerini
yerine getirmek ve bunda baanl olabilmek iin vatandalann ona yar
dm etmesi gerekir. Ancak bu yardmla ykml olan vatandalann
salk ve tam esenlikte bulunmas gerekir. Bunun da salanmas yine
hkmete ait bir grevdir. Hkmetin grevlerini yerine getirmesinde
baanl olabilmesi iin vatandalar devletin talebi ile asker olurlar,
karada ordular, denizde donanmalar, havada uak filolar oluturmak
iin acele ederler. Bu, onlann grevidir. Btn bu rgt yalnz ve ancak
para ile olur. Vatandalar bunun iin eitli adlar altnda hkmete ver
giler verir. Vatandalar, vatanda gven, huzur yaratan ve vatandalarn
ada dnya nnde ve birbirleri karsnda hakly haksz meydana
karan uyulmas zorunlu yasalara sayg gstermekle ykmldrler.
Vatandalarn aralarnda, ticaret ve ekonominin herhangi bir alannda
ki balantlannda birbirine kar, ayn zamanda hkmete kar zer
lerine alacaklan baz grevleri vardr.
Son olarak vatandalann, bir milletin bireyleri olmak sebebiyle
millete, onun devlet ve hkmetine ve bal bulunduu milletin mede

38

Mustafa Kemal A TATRK

ni insanln bir ailesi olmas grne dayal olarak btn insanla
kar baz grevleri vardr. Ancak nemle dikkatli baklarnza sunma
lym ki; vatandan en byk grevi, ayn zamanda en kutsal hakk,
seme hakkdr. Devlet binasnn temeli olan, Byk Millet Meclisi
halinde toplanan milletvekillerini, vatandalar seer ve bylece devlet
kurmakta sahip olduu irade ve egemenliin sahibi olduunu gsterir
ler.
Bundan baka vatandalar; kyden balamak zere kasabalarda,
ehirlerde yerel ynetimleri kontrol eden heyetleri seerler.
Vatandalar, bu seme hakkn doru kullanabilmek iin dayanma
ierisinde bulunmak zorundadrlar. Bu zorunluluktan siyasi parti
birlii domutur ve vatandalar, medeni hayat gerei olmak zere baz
dnce ve ekonomik kurulular da meydana getirirler. O halde dev
let sistemi ve bu sistemde vatandalann konumunu, durumunu bil
mesi gerekir.
Bu aklamalardan vatandan, devletin esas olduu ve devlet
denen varln, dnya ile ilgisinin tek yaratcsnn millet olduu anla
lmaldr.
O halde her eyden nce milletin ne demek olduunu bilmek
gerekir.

Millet

Bymk ilen yalnz byk milletler yapar (1923).

Gazi M. Kemal
Millet, dil, kltr ve lk birlii ile birbirine bal vatandalann
oluturduu siyasi ve sosyal bir topluluktur.

TArk Milletinin Gr
Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk milleti
denir.
Millet sznden ne anlalr; ne anlalmas gerekir? Bunu anla
taym.
Trk Milletinin Oluumundaki Etkenler
Szlerimin kolay anlalmas iin, yine Trk milletine bakacam;
nk dnya yznde ondan daha byk, ondan daha eski, ondan daha
temiz bir millet yoktur. Ve btn milletler tarihinde grlmemitir.
Bugnk Trk milletine bir resim tablosuna bakar gibi bakalm ve imdi
ye kadar edindiimiz bilgilerin yardm ile dnelim; bu tabloda neler
gryorsak, bu tablo bize neler hatrlatyorsa, onlan, birer birer syleyelim;
Trk milleti, halk idaresi olan Cumhuriyetle idare edilen bir
devlettir.
Trk Devleti laiktir. Her reit, dinini semekte serbesttir.
40

Mustafa Kemal ATATRK

Trk Dili
Trk milletinin dili, Trke'dir.
Trk dili dnyada en gzel, en zengin ve en kolay olabilecek bir
dildir. Onun iin her Trk, dilini ok sever ve onu ykseltmek iin
alr. Bir de, Trk dili, Trk milleti iin kutsal bir hazinedir. nk
Trk milleti geirdii sonu olmayan tehlikeler iinde, ahlaknn, gele
neklerinin, hatralarnn, menfaatlerinin, ksaca, bugn kendi milliye
tini oluturan her eyin dili sayesinde korunduunu gryor. Trk
dili, Trk milletinin kalbidir; zihnidir.

Trk Yurdu
Trk milleti Asyann batsnda ve Avrupa'nn dousunda olmak
zere kara ve deniz snrlaryla ayrlm dnyaca tannm byk bir
yurtta yaar. Onun adna, Trkeli, Trk vatan, derler. Trk yurdu daha
ok bykt. Yakn ve uzak zamanlar dnlrse Trke yurtluk etme
mi bir kta yoktur. Btn dnya da, Asya, Avrupa, Afrika Trk atalar
na yurt olmutur. Bu gerekler eski ve zellikle yeni tarih belgeleri ile
bilinmektedir. Ancak bugn Trk milleti, varl iin bugnk yurdun
dan memnundur. nk derin ve anl gemiin; byk, kudretli atalannn kutsal miraslarn bu yurtta da koruyabileceinden, o miraslan,
imdiye kadar olduundan ok fazla zenginletirebileceinden emindir.
Vatanmz, Trk milletinin eski ve yksek tarihi ve topraklar
nn derinliklerinde varlklarm koruyan eserleri ile yaad bugnk
siyasi snrlarmz iindeki yurttur. Vatan hibir kayt ve art altnda
aynlk kabul etmez bir paradr.

Trklerin Kkeni ve Oluum Biimi

Trk milletinin her bireyi, birtakm farklarla ve fakat genellikle
birbirine benzer. Baz yapl farklarn ise doal karlamak gerekir.
41

Medeni Bilgiler
nk Mezopotamya, Msr vadilerinden balayan, bilinen tarihten
evvel Orta Asya, Rusya, Kafkasya, Anadolu, dnk ve bugnk
Yunanistan, Girit, Romallardan evvel Orta talya, ksaca Akdeniz sahil
lerine kadar yaylm ve yerlemi ve bu baka baka iklimlerin etkisi
altnda, baka baka cinslerle binlerce sene yaam, kaynam bu
kadar eski ve bu kadar byk bir insan topluluunun bugnk ocuk
larnn tamam tamamna birbirlerine benzemeleri mmkn mdr?
Her zaman, her yerde kk bir aile ocuklarnn bile tamamen birbi
rine benzemeleri olmu ey deildir. Trk rknn yalnz bir noktada,
iklimi ayn dar bir blgede ortaya km eklinde dnmek doru
deildir. Trk rk yukarda sylediimiz gibi, ok byk bir sahada
yaam ailelerin birleerek Sop (Klan) ve Soplarn birleerek Boy
(Kabile) ve Boylann birleerek z (Airet) ve zlerin de birleerek siya
si bir topluluk olan El (Medine) ve n nihayet Erlerin bir merkezde
birlemeleriyle byk bir topluluk meydana getirmitir.
Ahlak Hakknda Gr
Trklerin aa yukan hep ahlaklan birbirine benzer, Bu yk
sek ahlak, hibir milletin ahlakna benzemez. Ahlakn, millet oluu
mundaki yeri ok byktr, nemlidir. Bu nemi iyice anlamak iin,
ahlak hakknda birka sz sylemek fazla olmaz. Ahlak dediim
zaman, ahlak kitaplannda yazl olan tleri kast etmiyorum; nk
ahlakllktr diye yaptmz iler ve yapmaktan sakndmz iler;
kitaplarda yazl olan veya birtakm ahlak hocalarnn tavsiye ettikleri
eylerden daha ncedir ve o szlerden, o tlerden ayn olarak, onla
ra asla kulak vermeyerek insanlar tarafndan yaplmaktadr. , teorinin
hkimi ve amiridir. Ahlak kurallarnn nasl yaplmas gerektii, ahlak
llk olduu anlalan iler grldkten, tecrbe edildikten sonra anla
lr.
Bir i, her nereye ait olursa olsun insann kuvvet kullanmasn,
42

Mustafa Kemal ATATRK

yorulmasn gerektirir. nsanlar, zorunlu olmadka kendilerini yormak
istemezler. Oysaki baz iler vardr ki, kendiliinden insana, onu yap
mak iin iten bir arzu, bir ynelme ilham eder, o i arzuya deer olur.
te ahlaki iler, ayn zamanda hem zorunlu ve hem de arzuya deer
olan ilerdir.
Milli Duygu
Bir iin ahlaki bir deeri olmas, ayn ayn insanlardan daha yce
bir kaynaktan kyor olmasdr. O kaynak, toplumdur, millettir.
Gerekten, ahlak bilgisi zel kiilerden ayn ve bunlann stnde,
ancak sosyal ve milli olabilir. Milletin sosyal dzen ve huzuru, imdi ve
gelecekteki refah, mutluluu, gvende olmas ve korunur durumda
olmas, uygarlkta ilerlemesi ve ykselmesi iin insanlardan, her konu
da ilgi, gayret, candan vazgemeyi, gerektii zaman seve seve cann feda
sn talep eden milli ahlaktr. Mkemmel bir millette milli ahlak bilgisi
nin gerekleri, o millet bireyleri tarafndan adeta akl szgecinden geir
meksizin vicdani, duyusal bir sebeple yaplr. En byk milli his, milli
heyecan, ite budur.
Millet analannn, millet babalannn, millet hocalarnn ve mil
let byklerinin; evde, okulda, orduda, fabrikada, her yerde ve her ite
millet ocuklanna, milletin her bireyine bkmakszn ve srekli olarak
verecekleri milli terbiyenin amac ite bu yksek milli hissi salamla
trmak olmaldr.
Ahlakn milli, toplumsal olduunu sylemek ve toplum vicda
nn bir ifadesidir demek, ayn zamanda ahlakn kutsal sfatn da tan
maktr. Ahlak kutsaldr; nk ayn deerde ei yoktur ve baka hibir
eit deerle llmez.
Ahlak kutsaldr; nk en byk ahlaki gereklik sahibi bir
yapana dayanr. O yapan, yalnz ve ancak toplumdur. Ondan baka bir
yapan yoktur. Allah dnda dnce sahibi olanlar iin, rnek bir
43

ekilde dnlm toplum dahi sadece bilinte vardr. nk vic

danlarmz zerinde etkili olan ruhsal hayat, toplumun bireyleri ara
sndaki eylem ve tepkilerden oluur. Gerekte toplum, youn bir
dnce ve ahlaki alma odadr.
Din birliinin de bir millet oluumunda etkili olduunu syle
yenler vardr. Fakat biz, bizim gzmz nndeki Trk milleti tablo
sunda bunun aksini grmekteyiz.
Trkler, tslam dinini kabul etmeden nce de byk bir millet idi.
Bu dini kabul ettikten sonra, bu din, ne Araplarn, ne ayn dinde bulu
nan Acemlerin (Farslann) ve ne de dierlerinin Trklerle birleip bir mil
let tekil etmelerine etki etmedi. Aksine, Trk milletinin milli balarn
gevetti; milli duygularn, milli heyecann uyuturdu. Bu pek tabii idi.
nk Hazreti Muhammedin getirdii dinin gayesi, btn milliyetlerin
stnde, tamamn kapsayan bir mmet siyaseti idi.
Medeni Duygu
Trk milleti, milli duyguyu; insani duyguyla yan yana dn
mekten zevk alr. Vicdannda milli duygunun yannda insani duygu
nun onurlu yerini her zaman korumakla vnr. nk Trk milleti
bilir ki; bugn uygarln ilerlemesinde bamsz ve ancak kendileriy
le eit yrd tm uygar milletlerle karlkl insani ve medeni ili
ki, elbette gelimemize devam iin gereklidir ve yine bilinmektedir k;
Trk milleti, her uygar millet gibi, gemiin btn dnemlerinde icat
laryla, bulularyla medeni dnyaya hizmet etmi insanlarn, milletle
rin deerini takdir ve hatralarn saygyla korur. Trk milleti, insanlk
leminin samimi bir ailesidir.
Btn bu sylediklerimizi ksa bir ereve iine sokmak ister
sek, yle diyebiliriz;
Trk milletinin kklemesinde etkili olduu grlen doal ve
tarihi gerekler unlardr:

Mustafa Kemal ATATRK

Siyasi varlkta birlik.
Dil birlii.
Yurt birlii.
Irk ve kken birlii.
Tarihi yaknlk
Ahlaki yaknlk
Dier Milletlerin Oluum ekilleri
Trk milletinin oluumunda var olan bu artlann hepsi birden
dier milletlerde yok gibidir. Daha genel bir tarif yapabilmek iin diye
lim ki; bir topluma millet diyebilmek iin bu artlann, ayn zamanda
tamamen veya ksmen, bir arada bulunmas gerekir. Btn milletler
tamamen ayn artlar altnda olumam olduklarna gre Trk mille
tinde yaptmz gibi, dier her millet ayn olarak dnlmedike,
milliyet dncesini genel ve bilimsel olarak tanmlamak gtr.
nk tespit ettiimiz koullar, insanlann millet halinde oluumuna
genellikle yardm etmilerdir. Ancak, bu ekil oluumdan baka, sanki
bu koullann etkisini dikkate almayan millet oluumlan da vardr.
rnein, Ingilizler ile Kuzey Amerikallar ayn dili konutuklar halde
ayn ayn milletlerdir.
Gney Amerikada beyaz rkla krmz derili insanlar dirsek
dirsee yaayan Amerikallardr.
Bugn byk ada milletlerden olan Franszlann, lngilizlerin,
eitli rklann aprazlama sonucu olduu bilinmektedir. Millet oluu
munda topran nemini bsbtn reddedenler vardr. Bu dncede
bulunanlar, toprak sadece alma ve urama alandr diyorlar.
imdi bu noktaya dikkat edelim;
Franszlarla Ingilizler arasndaki savalar her iki millette milli
yet balarn kuvvetlendirdi. Alman milliyeti, Napolyona kar sava
lardan; spanya milliyeti, Maribilerle mcadelelerden dodu. Eski
45

Medeni Bilgiler
kk Yunan hkmetleri Iranllara karlk vermek iin birletikten
sonra Yunan milliyeti balar. Trklerin her eye ramen btn alarda
millet dayanma ve balarnn korunmu kalmas sadece srekli sava
halinde bulunmasndandr. Son inklp yllarnda birliin dogmasnda
kuvvetin ve sava halinde bulunmann etkisi nemlidir.
Bu bilgiye gre, sava rklarn birlemesinde en kuvvetli etken
dir.
Millet neye derler? Sorusuna bugnk, ada grlere uygun
ilmi bir tanm yapabilmek iin yrttmz tartmay yeterli gre
lim. Onun zerinde bir an durup dnelim; bugn Trkiye
Cumhuriyetini kurmu olan Trk milletini incelerken bulduumuz
koullan, tekrar gzden geirelim.
a. Siyasi varlmzn dnda, baka ellerde, baka siyasi toplu
luklarla, isteyerek veya istemeyerek kader ortakl yapm, bizimle dil,
rk, kken birliine sahip ve hatta yakn uzak tarih ve ahlak yaknl
grlen Trk topluluklan vardr. Tarihin bir olaynn sonucu olan bu
durum, Trk milleti iin ackl bir hatradr, fakat Trk milletinin tarihi
ve ilmi olarak oluumundaki asalete, dayanmaya asla zarar vermez.
b. Bugnk Trk milleti siyasi ve sosyal topluluu iinde ken
dilerine Krdk fikri, erkezlik fikri ve hatta Lazlk fikri veya Bonaklk
fikri propaganda edilmek istenmi vatanda ve millettalanmz vardr.
Ancak gemiin zorba dnem rn olan bu yanl adlandrmalar, bir
ka dman aleti, gerici beyinsizden baka hibir millet bireyi zerin
de zntden baka bir etki yaratmamtr. nk bu millet evlad da
tm Trk topluluu gibi ayn ortak gemie, tarihe, ahlaka, hukuka
sahip bulunuyorlar.
c. Bugn iimizde bulunan Hristiyan, Musevi vatandalar,
kader ve ahslarn Trk milliyetine vicdani arzulanyla baladktan
sonra kendilerine yan gzle, yabanc dncesiyle baklmas, medeni
Trk milletinin asil ahlakndan beklenebilir mi?
46

Mustafa Kemal ATATRK

Milletin Genel Tanm
Bundan sonra, ortak milli dncenin, ahlakn, duygunun, heye
cann hatra ve geleneklerinin millet bireylerinde meydana gelmesini ve
kklemesini salayan ortak gemiin, birlikte yaplm tarihin, vicdanlan ve zihinleri dorudan doruya birletiren ortak dilin, milletlerin olu
umunda en nemli etkenler olduunu bir kez daha kaydettikten sonra
millet hakknda, ikinci derecede eleri dikkate almayarak mmkn
olduu kadar her millete uyabilecek bir tanm biz de alalm:
a. Zengin bir gemi mirasna sahip bulunan;
b. Birlikte yaamak konusunda ortak arzu ve kabulde samimi, iten
olan;
c. Ve sahip olunan mirasn korunmasna tirhkte devam konusunda
iradeleri ortak olan insanlarn birlemesinden meydana gelen toplulua mil
let ad verilir. Bu tanm incelenecek olunursa bir milleti oluturan insanla
rn balarndaki deer, kuvvet ve vicdan hrriyetiyle insani duyguya gste
rilen sayg, kendiliinden anlalr;
Gerekte, gemiten ortak zafer ve znt miras;
Gelecekte gerekletirilecek ayn program;
Birlikte sevinmi olmak, birlikte ayn mitleri beslemi olmak;
Bunlar elbette bugnn uygar dncesinde dier her trl
artlann stnde anlam ve ierik kazanr.
Bir millet olutuktan sonra, bireylerinin devlet hayatnda, ekono
mik ve dnce hayatnda ortak almas sayesinde meydana gelen
milli kltrde phesiz milletin her bireyinin alma pay ve katlm
hakk vardr. Buna gre tir kltrden olan insanlardan dumu toplulua
millet denir, dersek milletin en ksa tanmn yapm oluruz.
Bundan nce tespit ettiimiz tanmdan esinlenerek diyebiliriz
ki; milliyet meselesi bireysel ve ortak hrriyet meselesidir.
O halde meseleyi ilke halinde ifade edelim.
47

Medeni Bilgiler
Milliyet tikesi
Bir milletin, dier milletlere kyasla doal veya kazanlm zel
karakterler sahibi olmas, dier milletlerden farkl bir organizma olu
turmas, ounlukla onlardan ayn olarak onlara paralel gelimeye
emek vermesi durumuna milliyet ilkesi denir.
Bu ilkeye gre, her birey ve her millet kendi hakknda iyi niyet,
topraklarna bizzat kaytsz sahip kmay talep etmek hakkna ve hr
riyetine sahiptir.
Bu genel kural, bize hangi milletlerin hr, hangilerinin hrriye
tinden u veya bu ekilde yoksun olduklarn, yani millet adn ta maya layk olmadklarn kolaylkla gsterir.
Trk Milliyetilii
Trk milliyetilii, ilerleme ve gelime yolunda ve uluslararas
grme ve ilikilerde, btn ada milletlere paralel ve onlarla ayn
uyumda bir ahenkte yrmekle birlikte, Trk toplumunun zel yara
dln ve bal bana bamsz kimliini korunmu tutmaktr.
Bilmeli ki, milli benliini bilmeyen milleder, baka milletlerin avdr
(1923).
Gazi Mustafa Kemal

48

Devlet

Bir devletin dayand esaslar Tam Bamszlk ve Kaytsz

artsz Milli Egemenlikten ibarettir (1923).
Gazi Mustafa Kemal

Milletin, ne olduunu aklarken, demitim ki; Trk milleti, halk

idaresi olan Cumhuriyetle idare edilen bir devlettir.
imdi, devlet ne demektir, bunu aklayalm ve ifade edelim.
Devlet dediimiz zaman, her eyden nce bir insan topluluu,
bir millet varl anlalr.
Bundan sonra, bu insan topluluunun corafi snrlarla evrilen
bir blgede yerlemi olduu grlr. Yine millet konusunda demitim
ki; Trk milleti, Asyann batsnda ve Avrupann dousunda olmak
zere kara ve deniz snrlaryla aynlm, dnyaca tannm byk bir
yurtta yaar. Onun adna Trkeli derler.
Milliyet meselesinin bireysel ve ortak hrriyet meselesi
olduunu biliyoruz. Yani; Bir milleti oluturan bireylerin o millet iin
de, her tr hrriyeti; yaamak hrriyeti, almak hrriyeti, dnce ve
vicdan hrriyetinin gven altnda bulunmas gerekir.
Keza bir milletin tamamnn her eit hrriyeti, yani kendi top
raklarnda, yabancnn hibir karmas ve snrlamas olmakszn hr
49

Medeni Bilgiler
ve bamsz yaamas ve almas gereklidir. te, devlet, gerek birey
lerin hrriyetini salamak iin millet zerinde bir gce ve gerek millet
ve memleketin bamszln koruyabilmek iin kendine zg bir g
ve kuvvete sahip olmaldr.
O halde devlet: "Belirli blgede yerlemi ve kendine zg bir kuv
vete sahip olan bireylerin bir araya toplanm topluluundan oluan bir var
lktr.
Devletin elinde bulundurduu kuvveti ifade ederken, bu kuv
veti kendine zg diye nitelendiriyoruz. Gerekte devleti oluturan
milletin gnlnde, sinesinde g icra eden kuvvet, bireysel olarak hi
kimse tarafndan verilmi deildir, o, bir siyasi gtr ki; devlet kavra
mnda kendiliinden vardr ve devlet, onu halk zerinde uygulamak ve
milleti dandan dier milletlere kar savunmak yetkisine sahiptir.
Bu siyasi g ve kudrete irade veya egemenlikdenir.

Egemenlik
Mademki, devlet bir iradeye, bir egemenlie sahiptir, onu ifade
ve yerine getirmesi iin birtakm aralara ihtiya duyar. Bu aralann
sahibi olan devlet rgtnde millet meclisi ve hkmet rgt esastr.
amzda, temeli bu olan rgtn dayand gelenek haline
gelmi, birtakm temel ilkeler vardr.
a. Demokrasi lkesi, H alklk Bu ilkeye gre, irade ve egemenlik,
milletin tamamna aittir ve ait olmaldr. Demokrasi ilkesi, ulusal ege
menlik ekline yenilik kazandrmtr.
b. Temsili Hkmet lkesi: Bu ilke, milli egemenliin uygulanma
s ve gereklemesini dzenler.
c. Devletin temel rgtn tespit eden yasann, dier yasalara
stnl ilkesi: Bu ilke, ada rgt temelinde, yasal hale gelmenin ve
adli istikrarn meydana gelme sebebidir.
50

Mustafa Kemal ATATRK

Bu saydmz ilkeler (a, b, c) demokrasi ilkesinin binas gibi
grlr. Gerekte demokrasi ilkesi, pratik deerini ancak bu
saydmz ilkeler sayesinde kazanr.

Devletin Egemenlii ve Devlette Egemenlik

Devlette egemenliin varl iki temel imsele meydana getirir.
1. Egemenlik neden olumaktadr? Egemenlikte ne vardr?
Snrlar nedir? Egemenlie dayal hangi iler hukuken yaplabilir?
Bu, devletin egemenlii meselesidir. Bu meselede devlet ieri
deki dayanandan, milletten ayn olarak soyut tasavvur edilmekte ve
bylece siyasi kuvvetinin tabiat ve snrlan tayin ve tespit edilmek
istenmektedir.
Devletin siyasi kuvveti, sinesinde var olan bireylerin ve topluluklann, varl dolaysyla snrlanmtr, ne derece smrlandmlmtr?
Bunu, kamu hukuku belirler.
Devletin dier devletlerin ve kendi rgtne dhil olmayan
dier ahslann, varl dolaysyla egemenliinin derecesini de devlet
ler hukuku gsterir. Bu nedenle, devletin egemenlii meselesi, tam
anlamyla, bir temel hukuk meselesi deildir.
2.Egemenlik meselesinin ortaya koyduu ikinci temel mesele,
devlette, devlet iinde egemenlik meselesidir. Bu dorudan doruya
temel hukukla ilgilidir.
Kamu hukukunun ve devletler hukukunun snrlarn belirleyen ege
menlik, kime aittir?
unu sylemek gereklidir ki; devlet, bir hukuksal kavramdr.
Gerekte idare edenler egemenlii kullanrlar. O halde, devlette idare
edenler kimler olmaldr? Siyasi kuvvetin yasal olabilmesi iin, devle
tin, soyut egemenlii, gerekte kime verilmelidir? ite bu sorulara
cevap veren, demokrasi ilkesidir.
51

Medeni Bilgiler
Devlet ekilleri
Tarihin ve hukukun incelenmesi, bize egemenliin balca
eit ekilde kullanldn gstermektedir.
1.Hkmdarlk (monari)-Egemenlik; "kral, imparator, ah, padi
ah, prens, emir" gibi eitli nvanlar alabilen hkmdara, yalnz bir
ahsa aittir. Egemenlii uygulayan devletin btn memurlar, yalnz bir
adam adna hareket ederler.
Devletin son iradesini, yalnz hkmdar gsterir.
Hkmdar, yalnz bana, devleti ynetir ve ynlendirir ve her
eyi o emrederse yle bir devletin hkmetine, mutlakiyet hkmeti
denir. Byle bir devlette hkmdar devlet benim" der; sava ilan eder,
ban yapar, yasalar yapar, vergiler koyar, lkenin gelirlerini istedii
gibi harcar, zetle lke onun maliknesidir.
Eer hkmdar, kanunlan hazrlayan, milletvekillerinden olu
an bir Meclis kabul etmise, o zaman merutiyet hkmeti olur. Bu
ekil hkmette de, sonunda, yine her ey, hkmdann son szne
baldr. Merutiyet hkmetinde hkmdarlar bir vatandaa bir
hkmet kurdurur; lkeyi onunla ynetir. ngiltere, Belika, talya me
rutiyet hkmetlerdir.
2.

Oligari; bu ekil hkmette egemenlik birka kiinin, bir

ailenin veya bir snf halkn elindedir. Aristokrasi, oligarinin baka bir
eklidir; bunda da egemenlik, soylularn elindedir.
3. Demokrasi (Halklk); Demokrasi temeline dayal hkmet
lerde, egemenlik, halka, halkn ounluuna aittir. Demokrasi ilkesi
egemenliin millette olduunu, baka yerde olmayacan gerekli
bulur. Bu bakmdan demokrasi ilkesi, siyasi kuvvetin, egemenliin,
kaynana ve yasallna deinmektedir.
Demokrasinin tam ve en belirgin hkmet ekli cumhuriyet'tir.

52

Mustafa Kemal ATATRK

Demokrasi lkesinin Kapsam
Demokrasi temeli, bugn ada anayasann genel ayrac gibi
grnmektedir.
Hkmdarlk ve oligari, artk zaman gemi geici ekillerden
baka bir nitelikte anlalamazlar. Geri, henz balarnda hkmdar
lar bulunan devletler vardr. Ancak bunlann hemen hepsi, demokrasi
ilkesini kabul etmektedirler. Artk egemenliin sahibi olduunu iddia
cesaretinde bulunabilecek hkmdar ok azdr.
Bir milletin, pratikte demokrasi ilkesini ilan etmesi o millet
ounluunun toplumsal kuvvetinin bir sonucudur. Millet, yeteri
derece kuvvetli olunca, kuvvet ve kudreti eline alr. Bu olay bazen ihti
lal ile ve bazen de hkmdarla banl bir anlama ile ortaya kar.
Artk bugn, demokrasi dncesi srekli ykselen bir denizi andr
maktadr.
Yirminci yzyl, birok baskc hkmetlerin bu denizde
boulduunu grmtr. arlk Rusyas, Osmanl Padiahl ve Hilafeti,
Almanya ve Avusturya - Macaristan mparatorluklar bunlann balca la rmdandr.
Bundan baka, demokrasi ile ynetilen Portekiz gibi lml
hkmdarlklarn, demokrasinin daha belirgin bir ekilde uygulanma
sn kapsayan Cumhuriyet ile birlikte silindii grld.
En sonunda, bugn, ngiltere, Belika gibi byk eski demok
rasilerin, daha ak ve daha iyi dzenlenmi bir demokrasinin gerek
letirilmesi yolunda, altklar grlmektedir.
Demokrasi dncesi, ada anayasann bir esi olduu
halde, dtce ok eskidir.
Demokrasi dncesinin ierii ve anlam hakknda laykyla
aydnlanmak iin onun tarihini ksaca hatrlatmak faydal olur.

53

Medeni Bilgiler
Demokrasi lkesinin Tarihi Geliimi
Bundan en aa 7000 yl nce, Mezopotamyada insanln
uygarlklarndan birini kuran Smer, Elam ve Aka t kavimlerinde
demokrasi ilkesi uygulanmtr. Gerekte, bu Trk rklar, birleik bir
Cumhuriyet kurmulardr. Bundan sonra, Atina ve sparta gibi Yunan
ehirleri, bir tr demokrasi ile idare olunurlard.
Roma da demokrasi hayat yaamtr.
Trk milleti en eski tarihlerinde, mehur kurultaylaryla, bu
kurultaylarda devlet bakanlann semeleriyle demokrasi dncesine
ne kadar bal olduklann gstermilerdir. Son tarih dnemlerinde
Trklerin kurduu devletlerde, balanna geen padiahlar, bu yoldan
ayrlarak baskc (zorba) olmulardr.
Krallarn ve padiahlarn basksna, dinler dayanak olmutur.
Krallar, halifeler, padiahlar etraflarn alan papazlar, hocalar tarafndan
yaplm zendirmelerle, ilahi hukuka dayanmlardr. Egemenlik, bu
hkmdarlara Allah tarafndan verilmi olduu dncesi uydurul
mutur. Buna gre, hkmdarlar, ancak Allaha kar sorumludurlar.
Kudret ve egemenliinin snn yalnz din kitaplarnda aranabilir, lahi
hukuka dayal bir mutlakyet kural nnde, demokrasi ilkesinin, ilk
ald durum iddiaszdr. O, ncelikle hkmdar devirmeye deil,
onun yalnz kuvvetlerini snrlamaya, mutlakyeti kaldrmaya alt.
Bu alma 400-500 yl ncesinden balar. ncelikle, kuvvetin millet
ten geldii ve kuvvet sahibi olmayan bir ele derse onun ele geirile
bilecei, bu kuvvetin milletin vekillerinden oluan meclis tarafndan
kullanlmas gerekecei ifade edildi.
On altnc yzylda demokrasi ilkesi, hkmdarlann gcn
krmak iin, siyasi mcadele arac olarak kullanld.
Bu mcadelelerde en sonunda ortaya atlan dnceler unlar
dan oluuyordu: Kuvvet millete aittir. Onu yasa erevesinde bir hkm
dara vermitir. Baz durumlarda geri alabilir.
54

Mustafa Kemal ATATRK

On sekizinci yzylda da; demokrasi ilkesi, kar konulamaz bir
kuvvet ve akm kazand.
Demokrasi ilkesi, milli egemenlik ilkesi ekline girdi ve anaya
saya geti. Artk, milletle hkmdar arasnda szleme dncesi kay
boldu. Ortaya egemenliin blnemez ve hi kimseye verilemez
dncesi kt.
Bu dnceyi yle akladlar: Egemenlik bireylerin iradesinin
zerinde, bireylerin oluturduklar milletin ortak kiiliine dayanan, genel,
toplumsal iradedir. Bu nedenle egemenlik birdir, paralara ayrlamaz ve
egemenliin ifade ettii toplumsal irade, onun sahibi olan ortak kiilik,
millet tarafndan, hibir zaman, bakasna devredilemez ve brakla
maz.
Demokrasi lkesinin Belirgin zellikleri
Demokrasi ilkesi: Egemenlii kullanan ara ne olursa olsun,
esas olarak, milletin egemenlie sahip olmasn ve sahip kalmasn
gerektirir.
Bu noktay, birka kelime ile aklayalm:
a. Demokrasi temeli bakmndan esas itibariyle siyasi nitelikte
dir.
Demokrasi, bir toplumsal yardm veya bir ekonomik rgt sis
temi deildir. Demokrasi maddi refah meselesi de deildir. Byle bir
gr vatandalann, siyasi hrriyet ihtiyacm uyutmay hedef alr.
Bizim bildiimiz demokrasi, zellikle siyasidir; onun hedefi,
milletin idare edenler zerindeki kontrol sayesinde, siyasi hrriyeti
salamaktr.
b. Demokrasinin birinci zellii ile ortak ikinci bir zellii daha
vardr. O da udur; Demokrasi, fikridir; bir kafa meselesidir. Her halde,
bir mide meselesi deildir. Hkmet ilkesi de, bir adalet sevgisini ve
55

Medeni Bilgiler
ahlak dncesini gerektirir.
Demokrasi, memleket akdr, ayn zamanda babalk ve analk
tr.
c. Demokrasi, esasnda bireyseldir; bu zellik vatandan ege
menlie, insan sfatyla, katlmasdr.
d. En son olarak, demokrasi, eitlik severdir; bu zellik, demok
rasinin bireysel olmas zelliinin zorunlu bir sonucudur. phesiz
btn bireyler ayn siyasi hakla sahip bulunmaktadrlar. "Demokrasinin
h bireysel ve eitlik sever zelliklerinden, genel ve eit oy ilkesi kar."

Cumhuriyet

Demokrasinin, btn anlamyla, ideali, milletin tamamnn, ayn

zamanda, yneten durumda bulunabilmesinin, hi olmazsa, devletin son
iradesini, yalnz milletin ifade ve gstermesini ister. Ne yazk ki, milletle
rin, ounluk nfusu, dnce eitim dereceleri, idealin uygulanma
snda; bsbtn idealden yoksunlua sebep olabilecek nemsemeyiten kanmay gerektirir. Bu nedenle, demokrasi ilkesinin en ada ve
en doru uygulamasn salayan hkmet ekli, Cumhuriyettir.
Cumhuriyette son sz, millet tarafndan seilmi meclistedir.
Millet adna her trl yasalan o yapar. Hkmete gvenir ve onu
drr. Millet, vekillerinden memnun olmazsa, (belirli zamanlar
sonunda) bakalarn seer. Millet, egemenliini, devlet ynetimine
katlmn, ancak, zamannda oyunu kullanmakla yerine getirir.
Cumhuriyette hkmet, herhangi bir usulde, snrl bir zaman iin
seilmi bir Cumhurbakanna verilir. Babakan o gsterir, Bakanlar
kurulunu oluturacak vekilleri, Babakan milletvekillerinden seer.
Cumhuriyet, milletvekillerinden oluan meclisi ve snrl zaman
iin seilmi Cumhurbakan ile milli egemenliin korunmasnn en iyi
dayanadr. Cumhuriyette, Meclis, Cumhurbakan ve hkmet, hal
kn hrriyetini, gvenini ve rahatn dnmek ve bunlar salamaya
almaktan baka bir ey yapamazlar.
nk bunlar, bilirler ki, kendilerini iktidar ve yetki makam
na, belirli bir zaman iin, getiren irade ve egemenliin sahibi olan mil
57

Medeni Bilgiler
lettir ve yine bunlar bilirler ki, iktidar makamna, saltanat srmek iin
deil, millete hizmet iin getirilmilerdir. Millete kar tutum ve grev
lerini ktye kullandklar takdirde, u veya bu ekilde, milli iradenin,
kendi haklannda da gereklemesiyle kar karya kalabilirler. Millet
tarafndan, millet adna, devleti ynetmeye yetkili klnanlar iin,
gerektiinde millete hesap vermek zorunluluu, saygszlk ve istee
bal hareketle yaplamaz.

Hkmdarlk, Oligari
Balannda hala, Allahn vekili, glgesi sfatn korumakta bulu
nan hkmdarlar bulundurmakla birlikte, egemenliini kazanm mil
letler olduundan bahsetmitik. Gerekte, bu milletlerin bal olduk
lar devletler, milletin setii vekillerin oluturduklan meclislere sahip
tir. Milletin egemenliini bu meclisler temsil eder, hkmdar devleti
temsil eder. Hkmeti oluturan vatanda, teorik olarak hkmdar
tarafndan seilir. Ancak gerekte, hkmet ba, milletin gvendii
kuvvetli, siyasi parti liderleridir; bunlann kurduklan hkmetler, mil
let ve lkeyi ynetirler ve meclise kar sorumludurlar. Bu
akladmz hkmetler temsilidirler ve demokrasi ilkesi geerlidir.
Ama bunlar tam anlamyla demokrat hkmetler deildir.
Devletlerin ekilleri bir dierine gre, baz farklarla ok deiir.
Bununla birlikte tamam devlet ekilleri blmnde akladmz
ekillere dndrlebilir. Hkmdarlk, oligari, halk cumhuriyeti.
Kendine zel bir din yaktran (teokratik) devlet de vardr. Rus
arl ile Osmanl Saltanat byle idi. ar kilisenin bakan, sultanlar
da halife nvann taknmlard.
Ayn biimde dini siyasetten ayrm laik hkmetler vardr;
Amerika, Fransa, Trkiye Cumhuriyeti gibi.
Hkmdarlklarda, devlet bakanlk makamna kaltmsal yolla
gelinir. Kuvvetinin ve yetkisinin Allahtan geldiini ve yalnz ona kar,
58

Mustafa Kemal ATATRK

ahirette, hesap verebileceini dnen ve devleti, lkeyi miras kalm
bir malikne kabul eden bir hkmdar, her trl kayttan kendini ser
best grr. Byle bir ynetimde, milletin benlii, hrriyeti sz konusu
da olamaz. Bu nedenle, yetkileri snrl da olsa hkmdarlk ekli
demokrasiye, milli egemenlik ilkesine uygun deildir. Hkmetin,
snrl sayda insanlarn, snflarn, elinde bulunmas da millet
varlnn hibir zaman kabul edemeyecei bir durumdur. Milletin
btn olarak ounlukla, devlet ynetimine katlmna engel olan bu
oligari usul de bir grubun, kendi menfaatlerini elde tutmak iin
btn bir millete ait egemenlii, elinden zorla almaktan (gaspndan)
baka bir ey deildir.

Trk Devletinin Esas rgt

Trkiye Cumhuriyetinin Anayasas (Tekilat Esasiye Kanunu,)
en ada milli egemenlik esaslarn, kararlarn (hkmlerini) ierir.
Birka maddesini, her zaman hatrda tutmak iin burada aynen tekrar
edelim.
a. Egemenlik, kaytsz artsz milletindir
b. Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin tek ve gerek temsilcisi
olup, millet adna egemenlik hakkn kullanr\
c. Yasama ve Yrtme kuvveti Byk Millet Meclisinde toplanr ve
gerekleir.
Bizim grmze gre siyasi kuvvet, milli irade ve egemenlik,
milletin birlik halindeki ortak kiiliine aittir, birdir, blnemez ve
aynlamaz ve bakasna verilemez. Millette olduu gibi, onun temsilci
si olan tek mecliste bir yere toplanmtr. Yani blnmesi teorisi bizim
iin esas deildir. Buna gre;
Trk milletinin ynetim ekli birlik teorisi esasna dayal olan
bugnk devlet eklimizdir. Bu ekilde Byk Millet Meclisi, millet
59

Medeni Bilgiler
adna egemenlik hakkn kullanr; Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu
onun iinden kar. Egemenlik birdir, kaytsz artsz milletindir.
Devlet kurululannn en uygunu budur. Yalnz grevler u ekilde gr
drlr.

d "Meclisyasama yetkisini bizzat kullanr.

e.
Meclis, yrtme yetkisini, kendi tarafndan seilmi
Cumhurbakan ve onun atayaca bir Bakanlar Kurulu eliyle kullanr.
Meclis, hkmeti her zaman kontrol edebilir ve drebilir. "
f "Yarg balda millet adna, usul ve kanunlar erevesinde bamsz
hakimler tarafndan kullanlr.

60

Trkiyede Cumhuriyet Nasl Kuruldu?*

Milli egemenlik yle bir nurdur ki onun karsnda zincirler erir, ta

ve tahtlar yanar, taddarlar yek olur. Milletlerin esareti zerine kurulmu
kurumlarm her tarafta yklmas kanlmazdr. (1924).
Gazi Mustafa Kemal
Birinci Dnya Savainn sonuna kadar hibir birey, hibir siya
si kurulu, Trkiyede Cumhuriyet ynetimi kurmay, ciddi olarak,
dnememi ve buna giriimde dahi bulunmamtr. Millet ve lkeyi
saran ve her an bedeninin bir parasn koparan byk tehlikeler kar
snda, baz dncelerde meydana gelen uyann sebep olduu
deiiklik giriimi ok yzeysel olup, salam bir temele dayanmyordu.
Bunlar, baz devlet adamlarnn deitirilmesi, ynetim alannda baz
yenilikler kabul ettirilmesi ve ounlukla Avrupa devletlerini memnun
etmek korkusunu gidermek gibi, etkisi snrl istekler derecesini ge
miyordu. 1877 Kanunu Esasisiyle Padiahn, kamuoyunu aldatmak
iin ilan ve kabulne zorunlu olduu merutiyet ise, bir yl sonra kal
drlmtr. Bundan sonra, otuz sene padiahln zalim peneleri mil
leti daha kuvvetli olarak, sarmtr. Bu koyu bask ve ikence dne
minde millet, kasten, evresini ve kendini grmeyecek kadar youn bir
karanlk iinde tutulmutur. Bu dnemin, lkeye yapt ktlkler
saymakla bitmez. Padiah, yalnz ta ve tahtn ve ahsn koruma ara
larn kuvvetlendirmekten baka bir ey yapamamtr. Millet, lke
61

Medeni Bilgiler
tamamen ihmal edilmitir. Oysa bu sre ierisinde, bizden ayrlarak
bamsz hkmetler kuran komu milletler durmadan almlar ve
kuvvetlenmilerdir. Srekli ilerleyen medeni dnya yannda ise Trk
milleti, zorla ve ezilerek aa bir derecede tutulmutur. Abdlhamit
Ynetimi 1877den 1922 senesine kadar geirilen btn milli felaket
lerin ya dorudan doruya sebebi veya balca hazrlaycsdr.
1908 inklb ise 1877 merutiyetini iade ile yetinmitir. Btn
zulm ve basknn, tm ktlklerin kayna olan padiah, yerinde
kalmtr. Merutiyet ynetimi, lke ynetiminde, vatann ekonomi
sinde, zellikle demokrasi alannda da anlatlmaya deer bir eser brak
mamtr. Birinci Dnya Savana giriimizde ve savan ynetiminde
merutiyet hkmeti, yabanc (ecnebi) politikasna alet olmu ve Trk
milletinin hayati menfaatlerini koruyamamtr.
Birinci Dnya Sava, Trk milletinin ok byk kahraman-lklanna ve fedakrlklarna ramen, iinde bulunduumuz anlaan dev
letlerin (mttefik) yenilmesiyle sonuland zaman, durum yrekler
acs olmutur.
Millet ve lkeyi, Dnya Savaina sokanlar, hayatlan endiesine
derek lkeden katlar. Padiah ise, meclisi datarak keyfi ynetimi
iade etti. Meclisi Mebusana, bu dnceyi destekleyebilecek ve d
manlara kar ise millet ve lkenin duyarlln uyuturabilecek adam
lar getirdi.
Dman devletler, stanbul'u ve Adana, Urfa, Mara, Antep,
Antalya, Konya, Samsun, Merzifon gibi lkenin nemli paralarn ordu
laryla igal ettiler. Yunanllar da mttefiklerin zendirmesiyle zmire
ktlar.
Yunanllar, bu igal srasnda pek ok ktlk yaptlar. Buna
ramen padiah ve hkmeti, Yunanllara kar konulmamasn mille
te emrediyordu.
Bundan baka Hristiyan unsurlar da her ekilde devletin bir an
62

Mustafa Kemal ATATRK

nce kmesine altlar. Maddeten ve manen tecavz halinde bulu
nan dman devletlerin devlet ve milleti yok etmek ve blmeye karar
verdikleri kesinlik kazanmt. Halife ve padiah ise hayat ve tahtn
korumaya devam etmekten baka bir ey dnmyordu. Durumun
dehet ve korku verici durumu karsnda her yerde baz kiiler buna
kar kurtulu areleri dnmeye baladlar. Bunlar Osmanl
Devletinin kn kesin olarak gryorlar ve blgesel baz kurtulu
areleri aryorlard. Btn lkeyi, Ingiltere gzetiminde veya Amerika
mandas altnda, korumak dnce ve inancnda srar edenler de vard.
Millet ise, basz, karanlk ve belirsizlik iinde, padiahn ihane
tinden haberdar olmakszn bana gelecekleri bekler bir durumda idi.
Bu sralarda Anadoluya geen Mustafa Kemal ise tamamen
baka bir karar ve inanta idi (19 Mays, 1919).
Mustafa Kemal, Trkn onur, saygnlk ve yeteneinin pek yk
sek olduu, Trk milletinin tam bir gelecei hak etmi olduu inan
cnda idi. Trk milleti u veya bu devlete esir olmaktansa lsn daha
iyidir grn tayordu. Mustafa Kemal btn felaketlerin nereden
geldiini herkesten iyi anlamt. Herkesin mitsizlik iinde yzd
karanlk mtareke zamannda, milli egemenlie dayal ve kaytsz art
sz tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak karann vermiti.
Mtareke zamannda Istanbulda dnd bu karan Anadoluya
kar kmaz uygulamaya balad. Osmanl hanedan saltanatn ve
medeniyet aamasndaki anlamszl meydanda olan hilafeti, devam
ettirmeye almak Trk milletine kar en byk fenalkt. Bunu
deerlendiren Mustafa Kemal, Trk milletini bu rm insanlardan
kurtarmak karann verdi ve kurtard.
Bu karannn uygulanmas kolay olmamtr. Bu karann btn
gerekliliini ve zorunluluunu ilk gnnde ifade etmeyerek ncelikle
milletin duygu ve dncelerini hazrlayarak ve aama aama yrye
rek hedefe ulat.
63

Medeni Bilgiler
Erzurum ve Sivas kongreleriyle, milletin maruz kald tehlike
hakknda aydnlatma d ve i dmanlara kar milli mcadeleye
davet etti ve nder oldu.
Bata padiah olduu halde bu dmanlar da bo durmadlar.
Milleti, bozmaya altlar, lkenin her tarafnda isyan kardlar.
Mustafa Kemalin nderliinde ve ynetiminde millet, mcade
lede ilerledike onlar da ihanetlerini arttrdlar. Padiah ve halife,
Trkleri, Trklerle esaret altna almaya alt ve Anadoluya asker gn
derdi.
Dier taraftan, itilaf devletleri de resmen stanbulu igal ettiler.
Artk aktan aa tavr almak gerekiyordu. Bunun zerine Mustafa
Kemal, en st yetkiye sahip Byk Millet Meclisini 23 Nisan 1920de
Ankarada toplanmaya davet etti. Byk Millet Meclisi Mustafa Kemali
kendine Bakan seti. Bu andan itibaren bugnk Cumhuriyet
Hkmetimizin esas olan Milli Hkmet, Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmeti gerekten kurulmutu (23 Nisan, 1920). Artk, mil
let Byk Mustafa Kemalin dhice ynetiminde milli mcadeleye
btn varl ile sarlmt. Padiah, dmanlar ve Yunanllarda faali
yetlerini arttrdlar. Yunanllar ileri harekete zendirdiler.
Bu dnemlerde, milli ordu henz kurulu aamasnda
olduundan Yunanllar kolaylkla Balkesir, Bursa, Uak ve Aydn igal
ettiler. Dmanlarn bu kolay baans yurt iinde ve yurt dnda, hatta
Meclis iinde dalmalar yaratt. lkenin birok yerinde yeniden isyan
ba gsterdi. Milli ordu cokunlukla kuvvetlendirildi.
Yunanllarn bundan sonra birok saldrlan, smet Paa
kumandasndaki ordumuz tarafndan durduruldu ve geri pskrtld
(1921). Milli ordumuzun bu zaferleri, milletin kendine ve Byk nde
rine olan gvenini arttrd.
Yunanllar son bir kez daha saldrarak Ankara yaknlanna,
Sakaryaya geldiler. O zaman Byk Millet Meclisince, Bakumandan
64

Mustafa Kemal ATATRK

seilen Mustafa Kemal, kendisi cepheye gitti. 22 gn ve gece devam
eden Sakarya Meydan Savanda dman kovuldu. Bu, byk baan
sonucundadr ki, millet, Mustafa Kemal'e Gazi unvann ver (19 Eyll,
1921).
Bundan sonra, Yunanllar lkeden tmyle kovmak gerekiyor
du. Hazrlktan sonra bizzat Gazinin Bakumandanl altnda
Yunanllara saldrld (taarruz edildi) (26 Austos 1922). Yunan ordusu
tmyle yok edildi. zmir ve Trakya dhil olmak zere btn vatan, d
dmanlardan temizlendi. Saltanat ve hanedan, milletin byk zve
riyle kazand zaferlerden sonra da tahtlannda kalmak ve zevk ve
eylenceye dknlkleriyle milleti yeniden felakete atmak istiyorlard.
Davet edildiimiz ban konferansna padiahn hkmeti sfatyla baz
delegeleri gndermek cesaretinde bulunan adamlar oldu. Artk bir
ekilden ibaret kalan saltanatn varln ortadan kaldrmak zaman gel
miti. Millet Meclisi, bu karan ald. Dier taraftan ise son Osmanl
padiah, dmanlann koruyuculuuna snyor ve bir dman gemi
siyle lkeden kayordu.
Lozanda, milleti esir yapmak isteyen 5evr Anlamas yerine,
Trk milletinin onur ve saygnlna uygun bir ban imzaland (24
Temmuz, 1923), smet Paann sava cephesinde olduu kadar, ban
grmelerinde de byk hizmetleri grld.
Trk milleti artk gerekten bamszln bizzat eline alm ve
bunu btn dnyaya duyurmu ve tanttrmt. Milli Hkmet ilk
kuruluundan itibaren demokratik bir hkmet idi. Bu ekil, cumhu
riyetten baka bir ekil olamazd. Artk cumhuriyeti resmen ilan etmek
gerekiyordu. nk aksi irade zayflna sebep oluyordu. 29 Ekim
1923 tarihinde Byk Millet Meclisi, Gazinin, bir teklifi zerine cum
huriyeti kanun ile kabul ve ilan etti. Trkiye Cumhuriyetinin ilk
Cumhurbakan, Gazi seildi.
Bu andan itibaren milletimiz sahip olduu zellik ve erdemleri65

Medeni Bilgiler
ni hkmetinin yeni ismiyle uygar dnyaya ok daha kolaylkla gs
termeyi baarmtr.
Gazi, Cumhuriyet ilanna kadar, Byk Millet Meclisinden daha
byk bir makam olmadn ifade etmekte srar etti; saltanat ve hila
fet makamlar olmakszn, devleti idare etmenin mmkn olduunu
gsterdi. Devlet Bakanlndan, bahsetmeksizin onun grevini de fii
len gryordu. Dier taraftan Cumhuriyetin resmen ilanndan sonra da
stanbulda yerinde braklm olan halife bo durmuyordu. Hkmet
ve millet ilerine yersiz olarak karmaya alyordu. En sonunda
dinen ve siyaseten hibir anlam ve varlk nedeni kalmam olan hilafe
tin stanbulda bulunmas Cumhuriyetin bamszlna ak bir teca
vz olduu kabul edildi. Osmanl hanedannn Trk milletinin bana
sard bu son bela da Millet Meclisinin bir kararyla Trk snrlarnn
dna atld.
Cumhuriyet, son yzyllarda byk uygar milletlerin hesapsz
ac ve kandan sonra vardklar en salam devlet eklidir.
Cumhuriyet, son drt yz senelik idareler iinde insanln r
pna rpna bulduu son aredir. Cumhuriyet, batanbaa i ve d
dmanlar elinde esir kalm Trk vatann kurtarm ve milletin
hayat, bamszlk ve namusunu gven altna alm olduu tecrbe
edilmi bir halk idaresidir. Cumhuriyet, Trk milletinin u anda ve
gelecekte iyiliini, mutluluunu, esenliini koruyacak balca aratr.
imdi bununla ilgili olarak, hep birlikte Gazinin Trk genliine hita
besini tekrar edelim.
"Bugn ulatmz sonu, yzyllardan beri ekilen felaketlerin biti
i ve bu aziz vatann her kesini sulayan kanlarn bedelidir. Bu sonucu,
Trk Genliine emanet ediyorum
Ey Trk Genlii! Birinci grevin Trk bamszln, Trk
Cumhuriyetini, ebediyen korumak ve kollamaktr. Varlnn ve geleceinin
yegne temeli budur. Bu temel, senin en kymetli hazinendir, gelecekte dahi,
66

Mustafa Kemal ATATRK

seni bu hzineden yoksun brakmak isteyecek i ve d dmanlarn olacak
tr. Bir gn, bamszlk ve cumhuriyeti savunmak zorunda kalrsan, greve
atlmak iin iinde bulunacan durumun imkn ve koullarn dnmeye
eksin. Bu imkn ve ortam ok, msait olmayan bir durumda belirebilir.
Bamszlk ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada, ben
zeri grlmemi Ur galibiyetin temsilcisi olabilirler. Zorla ve tuzaklarla aziz
vatann btn kaleleri zapt edilmi, btn tersanelerine girilmi, btn
ordular datlm ve lkenin her kesi gerekten igal edilmi da bilir,
btn bu koullardan daha ackl, daha korkulu dm ak zere lkenin iinde
iktidara sahip olanlar, gaflet ve dalalet ve hatta ihanet iinde bulunabilirler.
Hatta bu iktidar sahipleri kiisel menfaatlerini, igal glerinin siyasi emel
leriyle birletirebilirler. Millet, yoksulluk ve aresizlik iinde yorgun ve peri
an dm olabilir. Ey Trk Geleceinin Evlad! te, bu durum ve artlar
iinde dahi grevin, Trk bamszlk ve cumhuriyetini kurtarmaktr.
Muhta olduun kudret, damarlarndaki asil kanda, mevcuttur.

Demokrasiye Aykn ada Akmlar

Bizim devlet rgtmzde, esas ilkelerimizi oluturan demok
rasinin ayran zelliini tanmladk. Demokrasinin bu kavram, baz
dncelerin hcumuna uramaktadr.
1. Bolevik dncesi.
2. htilald siyasi sendikalizm dncesi.
3. Menfaatlerin temsili dncesi.
Bu dncelerin, demokrasi kavramna hcumda ne kadar hak
sz olduklarn aklayalm;
1.

Bolevik dncesinin, Rusya'da uygulanan ekline bakalm;

btn Rus milleti iinden, ii, deniz ve kara kuvvetlerinden ibaret bir
aznlk, ekonomik esaslara dayal komnist partisi ad altnda birleerek, bir diktatrlk yaratmlardr. Amalarnda, milli deildirler.
67

Medeni Bilgiler
Kiisel hrriyet ve eitlik tanmazlar. Halk egemenliine sayglar yok
tur. eride, ounluu, zorla ve bask ile dncelerine boyun emeye
zorunlu tutarlar; danda, propaganda ve ihtilal rgt ile btn
dnya milletlerine, kendi ilkelerini yaymaya alrlar.
Oysa hkmet oluturulmasndan ama, ncelikle kiisel hr
riyetin salanmasdr. Bolevik hkmet eklinde bask esi grl mektedir. Bir topluma, bir ksm insanlarn dncelerinin, zorla, esiri
ve acizliini yaatmak ekline elbette ki akla uygun bir hkmet siste
mi gryle baklamaz.
2.htilald, siyasi sendikaclk (sendikalizm) dnce sahipleri de,
her trl siyasi kurulular yalnz, kendi menfaatleri lehine yaptrmak
ve sonunda siyasi kuvvet ve egemenlii ellerine geirmek isteyen ii
gruplandr. Bunlar, amalann zorla elde etmek frsatn beklerken,
zaman zaman, genel grevler yaparak, hkmet adamlan zerinde etki
li olmakta ve baz ileri kendilerinden taraf bitirebilmektedirler; yava
yava, varlklann hissettirebilmektedirler. Bunlar, ngiltere, Fransa ve
Almanyada etkilerini gstermektedirler. Almanyada bu dnce taraftarlann, az ok, memnun etmek iin, millet meclisi yannda, ekono
mik esasta ve ancak danma olmak zere, yesi onlardan olan bir
meclis yapmlardr. Bizde Yksek Ekonomi Meclisi vardr. Ancak bu,
herhangi bir bask zerine deil, dorudan doruya hkmetin fayda
l grmesinden danmaya dayal, oluturduu bir kuruldur.
3.
Menfaatlerin temsili dncesi; eitli meslek, sanat ve i adam
lar, toplum iinde, ayr ayn birer topluluk, birer kk toplum halin
de dnlrse her bir topluluun birbirinden farkl menfaatleri var
dr. Bu nedenle, diyorlar ki; her zel menfaat sahibi gruplar, ayn ayn,
mecliste kendilerini temsil etmelidirler. O zaman, seim, millet birey
leri tarafndan deil, gruplar tarafndan ve gruplann sahip olduu
menfaat derecesinde gerekleecektir. Mecliste, bu gruplardan bir ka
birleip, iktidar mevkiine geince, yalnz kendi menfaatleri lehine al
68

Mustafa Kemal ATATRK

a c a k la r d r .

Buna kim engel olacaktr?

ite bu sebeplerden dolaydr ki, biz bu ve bundan nceki

dnceleri lke ve milletimiz iin uygun grmemekteyiz. Biz, lke
halk bireylerinin ve eitli snf mensuplannn dierine yardmlann
ayn deer ve zellikte grmekteyiz; hepsinin menfaatlerinin ayn dere
cede ve ayn eitlik severlik duygusuyla salamaya almak istemekte
yiz. Bu eklin, milletin genel mutluluu, devlet yapsnn kuvvetlen
mesi iin daha uygun olduu inancndayz. Bizim dncemizde ifti,
oban , ii, tccar, sanatkr, doktor ksaca herhangi bir toplumsal kurum
da alan bir vatandan hak, menfaat ve hrriyeti eittir. Devlete, bu
anlay ile yksek dzeyde faydal olmak ve milletin gven ve iradesi
ni, o yere harcayabilmek bizce, bizim anladmz anlamda, halk hk
meti ynetimi ile mmkn olmaktadr.

Bu blm o zaman Cumhurbakanl Genel Sekreteri olan Tevfik

Bykloglunun yardmyla hazrlanmtr.

69

tik Hak, lk Grev ve Hak le Grevin likisi

Haklann en birincisi, yaamak hakkdr. Dier btn haklar ve

bu haklara karlk grevler, hep yaamak hakkna dayanr. Bugnk
hukuk, insanlar, her kim olursa olsun, hangi lkede bulunursa bulun
sun, yaamak hakkna sahip sayar. phesiz, bir insann yaamak hakk
onu dierlerinin yaamak hakkna sayg gstermek greviyle balar. Bu
dnceyi daha ak anlatalm. Bir insann hakk, dier bir insan iin
grev olmaktadr ve yine bir insann grevi de dier insann hakk
demektir. Hak, yetki dediimiz zaman hemen ayn eyleri anladmz
gibi grev, zorunluluk, ykmllk, dev, bor da birbirinden ayrlma
yan eylerdir. Anlyoruz ki, hakkn bulunduu yerde grev ve grevinin
bulunduu yerde hak vardr. Yani, her insan ayn zamanda hem kendi
ne ait baz haklara sahiptir, hem de bakalarna ait haklann kendine
ykledii baz grevlere sahiptir.
nsanlar, sosyal hayatta haklardan ve grevlerden rlm bir
a iinde dnlebilir, insanlar, insan kaldka bu adan kamazlar.
unu da bilmelidir ki, bu sylediimiz esas, insanln tarihine
oranla yenidir ve hatta denilebilir ki, bu esas istenildii derecede tam,
kesin, salt olarak btn insanln ruhuna henz girmemitir.
Hak ve Grevi Hukuk Kurallar Belirler,
Devlet Uygular
Yaradl itibariyle her insan, iinde yaad toplumda hayatn
70

Mustafa Kemal ATATRK

en mutlu, en kolay, en tatl taraflarnn kendisine dmesini ister ve en
kuvvetli olan, kendisinden zayf olanlan hie sayar. Bunun sonucu,
huzur, rahat, gven ve dzen iinde yaamak olanakszldr. te
insanlar arasnda, kavga yerine birbirine yardm, karlkl sayg, dzen
koyan, herkese haklann ve grevlerini tantan hukuk kurallar ve bunlann istikrar bulmu bir ekilde uygulandr. Bu i ancak, devlet rg
tnn ve kuvvetinin bulunmas sayesinde mmkndr. Devlet, herke
sin haklarn ve grevlerini belirler; hi kimse belirlenen snr dnda
bir hak iddia edemez. Bunun gibi, kendisi de fazla hibir grev ile
ykml tutulamaz.
Yaptrmlar
Devlet kanunlara uyumsuzluk gsterenlere kar, o uyumsuz
luktan zarar grenlerin ikyetleri zerinde yaptrmlar uygular.
Yaptrmlar, derece derecedir, ihtardan idama kadar giden
hukuk yaptrmlar ve ahlaki yaptrmlar vardr. Hukuki grevlerin
yaptrm devlet kuvvetidir. Ahlaki grevlerin yaptrm ise kamuoyudur.

Hakk Bizzat Yerine Getirmek Hak Olamaz

Baz haklarn inenmesi halinde ve baz grevlerin yerine geti
rilmemesi halinde btn toplumsal heyet zarara urayabilir. Dier baz
haklar vardr ki bunlann inenmesi yalnz bireyi zarara sokar. Bu
saydmz her iki durumda da inenmi olunan hakk yerine getiren,
devlettir, devletin mahkemeleri, icra memurlar, jandarmalardr.
Hibir kimse, bizzat hakk hak edemez.
Devletin vatandaa kar ve vatandan devlete kar grevleri ve
haklan konulannda hak ve greve ilikin gerei kadar aynnt grle
cektir.
71

Vatandaa Kar Devletin Grevleri

Derslerimizin balangcnda, milletin kurduu devletin ve

hkmet rgtnn, vatandalara kar, ykml olduu grevleri ve
yetkileri, genel olarak saymtk. Bu grevlerin ierikleri incelenecek
olunursa, yle bir sra yaplabilir;
a. lke iinde, dzeni ve adaleti salayp ve devam ettirerek,
vatandalarn, her tr hrriyetlerini korunmu bulundurmak;
b. D siyaset ve dier milletlerle ilikileri iyi yneterek ve ieri
de her tr savunma kuvvetlerini, her an hazr bulundurarak, milletin
bamszln gvenli ve korunmu bulundurmak ve bu uurda baka
are kalmazsa milletin hukukunu silahla savunmak "*
*Bu son cmle, 18.01.1930 tarihinde smet, imzasyla Babakann bu konuyu
okuduktan sonra el yazs ile ilavesidir. Fotokopisi belgeler arasndadr.

Bu iki tr grev, devletin en temel grevlerindendir. Denilebilir

ki, devlet kuruluunda ama bu iki grevin yerine getirilmesini
salamaktr. nk bu grevler, vatandalann birey olarak yapmaya
glerinin yetmeyecei ilerdir. Hatta vatandalann bu grevleri, ks
men de olsa, yapmaya kalkmalar uygun deildir. nk o zaman
anari olur, devlet kalmaz. rnein, bir vatanda, kendi kendine, bir
yabanc (ecnebi) devletle siyasi bir balant ve ilikide bulunamaz.
Bir vatanda lke savunmasnda bana toplayabilecei baz
kimselerle bal bana, harekete yetkili deildir.
72

Mustafa Kemal A TATRK

Bir vatanda, kendi hrriyet ve hakkn, kendi maddi kuvvetine
dayanarak elde etmeye kalkamaz.
Bu konular, bireylerin kuvvet ve giriimleriyle deil, milletin
iradesine sahip olan devletin kudret ve gc ile salanabilir.
Bu iki tr grevden baka devletin ilgili olduunu iaret
ettiimiz grevleri de, baladmz sra iinde syleyelim;
Yollar, demiryollar vs. gibi bayndrlk ileri,
Eitim ileri;
Salk ileri;
Sosyal Yardm ileri;
Ziraat, ticaret, el becerisine dayal mesleklere ait ekonomik iler.
Bu son sylediimiz ileri, devletin yapmamas, bireylere brak
mas gerektii iddiasnda bulunanlar vardr. Bu dnceyi uygun bulan
ve takip edenlere bireyciderler.
Milletin genel ve ortak menfaatlerine ait siyasi, dnsel ilerde
olduu gibi, ekonomik her tr ilerin de, bireylere braklmayp devlet
tarafndan yaplmas daha uygun olaca dncesini savunan devlet
ilerde vardr.
Biz, devletimizce uygulanmas uygun olan ilkeyi, tespit iin
bireycive devletilerin dayandktan noktalan ve bir de, demokrasi
nin ak zelliklerini, gz nnde tutarak, ksa bir deerlendirme
yapalm.
Bilinmektedir ki, Trkiye Cumhuriyeti, demokrasi esasna
dayal bir devlettir. Demokrasi ise, esas anlamyla, siyasi niteliktedir,
dnseldir; bireyseldir; eitlik severdir.
Demokrasinin, bu esas noktalanna gre, vatandan siyasi hr
riyet ve almasn mmkn klmak; vatandan ilmi, sosyal, sanat,
ahlak gibi dnsel alanlarda geliimini salamak ile ilgilenmek ve
vatandan, milli egemenlie kurallar erevesinde katlm hakkn ve
73

Medeni Bilgiler
btn vatandalann ayn siyasi haklara sahip olmalann salamaktan
oluan noktalar, devletin, vatandaa kar balca grevlerinin snrn
gsteren iaretlerdir.
O halde, demokrasi temeline dayal bir devlet, sosyal yardm
sistemi veya bir ekonomik rgt sistemi deildir. Bunun iin bu alan
lara ait ilere, devletin karmamas, btn bu nitelikteki ileri bireyle
re veya bireylerden oluan irketlere brakmas mmkndr. Bu
olanan derecesini anlamak iin, devletin, millete ve lkeye kar yeri
ne getirmeye zorunlu olduu esasl grevlerinin ikinci derecede gr
len grevlerle iliki ve balantlarn dnmek gerekir.
Devlet, dzeni salamak iin, lkeyi savunmak iin sal yerinde,
salam ve anlaylar, milli duygular, vatan sevgileri yksek vatandalar
ister.
Devlet, ieride ve danda millet ilerini grdrecek yksek
yetenekli vatandalara gereksinim duyar. Devlet, btn vatandalann,
devletin yasalann anlayp onlara uyumun gereini anlamalann, lke
nin dzeni ve savunmas iin nemli grr.
Devlet, tm vatandalann, herhangi zanaat ve meslekte, zama
nmz ilminin gerektirdii derecede baanl olmasyla ilgilenmektedir.
Bu sebeplerledir ki, vatandalann renimi, terbiyesi, salyla
ilgilenmek zorundadr.
Devlet, lkenin dzen ve savunmas iin yollarla, demiryollan
ile telgrafla, telefonla, lkenin hayvanlan ile her trl ulam aralan
ile milletin tm servetiyle yakndan ilgilidir. lke ynetiminde ve
savunmasnda, bu saydklanmz, toptan, tfekten, her tr silahtan
daha nemlidir.
zellikle para, her trl aracn stnde bir varlk silahdr.
Bu saydmz alanlardaki ilerden ekonomi ile ilgili olanlar,
dorudan doruya, devletin zorunlu grevlerinden grnmemekle bir74

Mustafa Kemal ATATRK

likte, o grevlerin yerine getirilmesinde, etkilidirler. Bu alanlardaki
ileri, bireylere veya irketlere tamamen brakabilmek iin bu ilerin,
devletin araya girmesi ve yardm olmad halde, devleti temel grev
lerini yerine getirmede zor duruma sokmayacana emin olmak gere
kir.
Grlyor ki, ekonomik ve baz sosyal iler, bir taraftan birey
lerin menfaatleri ile ilgilidir. Bunun iindir ki bireyselciler, bu ilere
devletin kanmasn bireysel hrriyete tecavz gibi grrler. Ancak bu
iler iinde, dolaysyla btn milletin ortak menfaatine dokunan ve
ilgisi bulunan noktalarda vardr. Bu sebeple, devletilerin hakl olduk
lar noktalan kabul etmek uygun olur.
zel menfaat, ounlukla, genel menfaatle, eliir halde bulu
nur.
Bir de, zel menfaatler, son derece rekabete dayanr. Oysa yal
nz bununla ekonomik dzen kurulamaz. Bu dncede bulunanlar,
kendilerini, bir serap karsnda, aldatlmaya brakanlardr.
Bireyler, irketler, devlet rgtne gre zayftrlar, serbest reka
betin, sosyal sakmcalan da vardr; zayflarla kuvvetlileri yanmada
kar karya brakmak gibi... Ve sonunda bireyler baz byk, ortak
menfaatleri gerekletirmeyi salayamazlar.
Bu gibi ilerde, bireylerin kurma olana bulamayacaktan geni
ve kuvvetli rgt gerekebilir veya bu gibi ilerde, bireyler yeterli fayda
elde edemeyecekleri iin o ilerden vazgeerler.
Oysa o iler, millete yaamsal bir neme sahiptir ve devlet onu
yapmak zorundadr. Her durumda milletlerde, hrriyet ve uygarlk
gelitii oranda devletin grevleri ve sorumluluklan oalr. Hayat
oald oranda ara da oalr, ok ara, ok ve byk kuvvetle
ynetilir, kuvvet oaldka kurallar da oalr. Bir toplumun araa ve
kural ise devlettir.
Bundan baka devletin, bireye gre hrs baka konumdadr. O,
75

Medeni Bilgiler
tm toplumun ortak menfaatini ve gelimesini dnr. Bireyleri zel
menfaat hrsndan, ne dereceye kadar uzaklatrmak mmkn olaca
dnlmeye deer.
Her halde, devletin, siyasi ve dnsel konularda olduu gibi,
baz ekonomik ilerde de dzene koymak giriimini, ilke olarak, kabul
etmek yasal grlmelidir. Bu takdirde, kar karya kalnacak zorluk
udur; Devlet ile bireyin karlkl alma sahalann ayrmak...
Devletin, bu konudaki alma snrm izmek ve bu konuda
dayanaca kurallar belirlemek, dier taraftan vatandan bireysel giri
im ve alma hrriyetini snrlandrmam olmak, devleti ynetime
yetkili klnanlarn dnp belirlemesi gereken konulardr.
ilke olarak, devlet, bireyin yerine gememelidir. Ancak bireyin
geliimi iin genel koullar gz cnimde bulundurmaldr. Bir de, bireyin
kiisel almas, ekonomik gelimenin temel kayna olarak kalmal
dr. Bireylerin geliimine engel olmamak, onlarn her dnceden
olduu gibi, zellikle ekonomik alandaki hrriyet ve giriimleri nn
de, devlet kendi almas ile bir engel karmamak, demokrasi ilkesi
nin nemli esasdr.
O halde, diyebiliriz ki, "bireyin geliiminin engel karsnda kalma
ya balad nokta, devlet almasnn snrn dtrr Buna gre, genel
likle, zaman ve yer, srekb bir zel nitelik gsteren, ekonomik bir ii, devlet
zerine alabilir.rnein, bir i ki byk ve dzgn bir ynetimi gerek
tirir ve zel bireyler elinde tekelleme tehlikesini gsterir veya genel bir
ihtiyaca karlk gelir, o ii, devlet, zerine alabilir. Madenlerin, ormanla
rn, kanallarn, demiryollarnn, deniz ulam irketlerinin devlet tarafn
dan ynetimi ve para ihra eden bankalarn milliletirilmesi, keza su,
gaz, elektrik ve dierlerine ait ilerin yerel ynetimler tarafndan yapl
mas, yukanda akladmz trden ilerdir.
Bu akladmz anlamda ve grte, devletilik, zellikle sos
yal, ahlaki ve millidir. Milli servetin dalm daha mkemmel bir ada
76

Mustafa Kemal ATATRK

let ve emek harcayanlarn daha yksek zenginlii, milli birliin korun
mas iin kouldur. Bu koulu, her zaman, gz nnde tutmak, milli
birliin temsilcisi olan devletin nemli grevidir.
Genel menfaate hizmet eden tm kurumlann oaltlmas, dev
letin nemle gz nnde tutaca bir konudur. Bu sayede, sadece men
faat peinde koan almalar snrlandrlr. Bu durum, vatandalar
arasnda ahlaki dayanmann geliimine yardm eden nemli bir
etkendir.
lkede her tr retimin artrlmas iin, bireysel giriimin dev
lete ok gerekli olduunu nemini kaydettikten sonra, bildirmeliyiz
ki, "devlet ve birey birbirine kar deil, birbirinin tamamlayandr.
Devlet ve birey dediimiz zaman bu kelimelerin soyut anlamn
deil, tek gerek olan usosyal insan", yani toplum iinde yaayan birey
leri amalyoruz. te bu sosyal insann, iki trl menfaati vardr. Bu
menfaatlerden bir ksm kiiseldir, dier ksm ortaktr. Toplumun
hayatn koruyan, bu ortak menfaatlerdir.
yice dnlrse, bu iki tr menfaat birbirine edeeridir.
nk sosyal insann hayat iin her iki menfaat ayn derecede gerek
lidir. Buna gre, bizce devlet ve birey kelimeleri, genel veya zel men
faatlerden biri dnldne gre ve ancak her iki halde de sosyal
insan ifade eden ve aklayan iki tanmdr. Yani, demek istiyoruz ki,
yalnz bana birey ve bireylerden soyut devlet dnmyoruz. Devlet,
bireylerin oluturduu milli toplumun gze grnen eklidir. Ancak,
birey emeinin gelirini, devlet de, sosyal ilerlemeden elde edilen geliri
almak zorundadr.
Bu dncelerin, bizim durumumuza, daha yakndan, ilgisini
dnelim;
Cumhuriyetimiz henz ok gentir. Gemiten kendine miras
kalan btn hayati iler, zamann zorunluluklarn yerine getirecek
derecede deildir. Siyasi ve dnsel hayatta olduu gibi ekonomi ile77

Medeni Bilgiler
rinde de, bireylerin giriimlerin sonucunu beklemek doru olamaz.
nemli ve byk ileri, ancak milletin tm servetine ve devletin btn
rgt ve kuvvetine dayandrarak, milli egemenliin uygulanmasn ve
yerine getirilmesini dzenleme ile ykml olan hkmetin mmkn
olduu kadar zerine alp baarmas tercih edilmelidir.
Dier baz devletlerin ikinci derecede grebilecei ve bireylerin
giriimlerine braklmasnda ktlk olmayan ilerden birou, bizim
iin, hayatidir ve birinci derecede nemli devlet grevleri arasnda
saylmaldr.
Trkiye Cumhuriyetini idare edenlerin, demokrasi esasndan
ayrlmamakla beraber devletilik ilkesine uygun yrmeleri, bugn
iinde bulunduumuz durumlara, artlara ve zorunluluklara uygun
olur.
Bizim uygulanmasn uygun grdmz devletilik ilkesi,
btn retim ve datm aralarnn bireylerden alarak milleti bsb
tn baka esaslar ierisinde dzenlemek amacn izleyen zel ve birey
sel, ekonomik giriim ve almada meydan brakmayan sosyalizm
ilkesine dayal kolektivizm, komnizm gibi bir sistem deildir.
zetle, bizim izlediimiz devletilik, bireysel emek ve alma
y esas tutmakla birlikte, mmkn olduu kadar az zaman iinde mil
leti zenginlie ve lkeyi bayndrla ulatrmak iin milletin genel ve
yksek menfaatlerinin gerektirdii ilerde zellikle ekonomik alanda
devleti bizzat ilgili tutmaktr.

78

Hrriyet

Demitik ki, devlet, vatandalarn her tr hrriyetini korur.

imdi hrriyetin ne olduunu anlayalm;
Hrriyet, insann, dndn ve dilediini kesin olarak
yapabilmesidir.
Bu tanm, hrriyet kelimesinin en geni anlamdr, insanlar, bu
anlamda, hrriyete hibir zaman sahip olmamlardr ve olamazlar.
nk bilinir ki, insan tabiatn yaratlmdr. Tabiatn kendisi dahi,
kesinlikle hr deildir; evrenin (kinatn) yasalanna bamldr. Bu
sebeple insan ilk nce, tabiat iinde, tabiatn yasalanna, koullanna,
sebeplerine, etkenlerine baldr. rnein, dnyaya gelmek veya gel
memek, insann elinde olmamtr ve deildir, insan, dnyaya geldik
ten sonra da, daha ilk andan, tabiatn ve birok yaratlmn zayf ola
ndr. Korunmaya, beslenmeye, baklmaya, bytlmeye gereksinim
duyar.

Hrriyetin Tarihi Geliimi

lkel insanlann, tabiatn her eyinden, gk grltsnden,
karanlktan, taan bir nehirden ve vahi hayvanlardan ve hatta birbir
lerinden korktuklann biliyoruz, ilk duygu ve dncesi korku olan
insann her dnce ve dileini kesin olarak yapmaya kalkm olma
s dnlemez.
79

lkel insan gruplarnda, ata korkusu ve sonunda, byk kabile

ve kavimlerde, ata korkusu yerine geen Allah korkusu, insanlann
kafalannda ve hareketlerinde hesapsz yasaklar yaratmtr. Yasaklar ve
hurafeler zerine kurulan birok alkanlklar ve gelenekler, insanlar
dnce ve harekette ok balamtr. O kadar ki, kiisel dnce ve
hareket serbestisi gibi bir hak kavram bilinmemitir.
Topluluklann bana geebilen adamlar, toplumu Allah adna
ynetirlerdi. Her trl hak ve yetki onlarda idi. Bireyin hakk, hrri
yeti, sz konusu deildi.
Buraya kadar olan grmz, yle bir neticeye balyabiliriz; nsan, ncelikle tabiatn esiri idi; sonra, buna, gkyznden kuv
vet ve yetki alan baz adamlara esir olmak eklendi, insan topluluklan
bydke ve devlet haline geldike, bireyler zerindeki arlk o
kadar oald. Devletin banda bulunan adamn hakk, sanrsz, kayt
sz, artsz kesin bir kudret olarak kabul ediliyordu. Devletin ekli
imparatorluk veya cumhuriyet olsun, bunun nemi azd; bireyin, kii
sel bir hakk yoktu. Eski zamanlarda insanlarn, yapabildikleri mede
niyetlerinin en yksek devirlerinde byle idi. Bireyin hakk, hkm
darn menfaatine olarak, ilahi hak iindeydi. Bu hakka dayanarak,
hkmdar, halknn hrriyetini istedii gibi kullanma yetkisine sahip
olabiliyordu; bu, bireyin hakkna saldn saylmazd.
Hkmdann kudreti iin dinlerden kan snrdan baka bir
snr tanmyordu. Hkmdann yapmamas gereken ey, Allahn
yasaklad ey olacakt.
nsanlar, dnsel geliimde ilerledike, kendi kkenlerini daha
ak dnmeye baladlar; yava yava onun bykln daha iyi
anlamaya ve deerini bilmeyi baardlar.
Doann, her eyden byk ve her ey olduu anlaldka
doann ocuu olan insan kendinin de bykln ve onurunu
anlamaya balad.
80

Mustafa Kemal ATATRK

te, insanlar, bu anlay derecesine ykseldikten sonradr ki
doann, insanda yaratt btn yetenekler, almalarn serbest olarak
yapmay ve serbest olarak gelitirmeyi gerekli klar; bu gereklilik doaldr;
doann verdig baktr , dncesine ulatlar.
Artk bundan sonra birey ile hkmdar ve devlet arasnda, hak
davas ve hak mcadelesi balar. Bu mcadele devletlerin i gelimele
rinin tarihidir.
On altnc asrda, ileri srlen dnceler yle idi; Hkmdar,
emirleriyle, yasalaryla ilahi hakk olduu gibi doal hakk da boza
maz. Doal hakkn da, Allah tarafndan verilmi gibi kabul edilmesi
gerekir. Hareket noktas, bu dnce kaldka, hkmdar kudret snnnn temelini, Allahlk sfat dncesi ve ilahi irade oluturdu. nk
doal haklar da, ayn temele balanmt. Hkmdar, bu snra sayg
duyuyor idiyse, bu saygs dini bir grev kabul ettiindendi, yoksa
bireyin, hkmdara kar istekte bulunabilecei hibir hak tannm
deildi. Bireysel haklar gr, tabii hak dncesi, Allahlk sfat
dncesi temelinden gkyznden koparlarak yeryzne indirildik
ten sonra, meydana kabilmitir.

Bireysel Hrriyet
Bireysel haklar grnn temeli yle kuruldu; Her trl hakkn
kkeni, bireydir. nk gerek hr ve sorumlu olan yaratlm yalnz
insandr.
Buna gre, bireyin, yalnz, doal hak ve ahlaki sorumluluk ile
bal olan gerek bamszl btn medeni oluumlardan nce, ilk
hal olarak, gidi noktas gibi kabul edilmektedir. Ancak, dier taraftan,
insanlarn, sosyal ve siyasi kurulular halinde bulunmas da doal ve
gereklidir.
Bu kurulular ise, ksmen zorunlu, yazl kanun hkmlerine
gre geliir. Bu deerin varl orannda ve zeknn bu varln seyrini
81

Medeni Bilgiler
ve ynn belirleyebildii oranda, insanlann hrriyet ve iradeleri, bu
varla boyun emek zorundadr. nsanlar, hareketlerini, bu varln
seyir ve ynne uydurmak zorundadr. Bu zorunluluk ve gereksinim
durumu, gerekte, uzaklalmas mmkn olmayan bir sonucu daha
mkemmel ve daha ahenkli yapmaktadr. Yaradann ve tarihin rn
olan bir milletin bireyleri, her zaman bu gerekle, kar karya bulun
makta olup ve ona sayg gsterirler. Byle bir milletin kurduu devle
tin de temeli ve hedefi bireysel hak olur.
Bireyin birinci hakk, doal yeteneklerini, serbeste, gelitirebil
mesidir. Bu geliimi salamak iin ise, en iyi ara, bireye, dierinin
benzeri hakkna zarar vermeksizin, tehlike ve zarar kendine ait olmak
zere, ona kendi kendini istedii gibi ynetmeye ve ynlendirmeye
izin vermektir.
ite bu serbest geliimi salamak, bireysel haklann oluturduu
eitli hrriyetlerin eksiksiz amacdr. Bu haklara sayg gstermeyen
siyasi toplum gerek grevinde hata etmi olur ve devlet varlnn
sebebini ve anlamn kaybeder.

Sosyal ve Medeni Hrriyet

ada demokraside, bireysel hrriyetler, zel bir deer ve
nem almtr; artk bireysel hrriyetlere devletin ve hi kimsenin
kanmas sz konusu deildir. Ancak bu kadar yksek ve deerli olan
bireysel hrriyetin medeni ve demokrat bir millette, neyi ifade ettii,
hrriyet kelimesinin kesin bir ekilde dnlebilen ifadesiyle anlal
maz. "sz konusu dan hrriyet, sosyal ve medeni insan hrriyetidir. Bu
sebeple, bireysel hrriyeti dnrken, her bireyin ve elbette ki btn
milletin ortak menfaati ve devletin varl gz nnde bulundurulma
s zorunludur. Anlalyor ki, bireysel hrriyet yalnz olamaz. Dierinin
hak ve hrriyeti ve milletin ortak menfaati bireysel hrriyeti snrlar.
Bireysel hrriyeti snrlama, devletin de adeta esas ve grevidir. nk
82

Mustafa Kemal ATATRK

devlet bireysel hrriyeti salayan bir rgt olmakla birlikte, ayn
zamanda, btn zel almalan, tm ve milli amalar iin, birletir
mekle ykmldr.
Hrriyet bakasna zarar vermeyecek her trl yetkiyi kullanmak
tr* denildii zaman vatanda hrriyetinin, yalnz bunun ama olduu,
devletin bu amac salamak iin bir ara olarak dnld ifade edil
mi olur. Ancak, bu aratr ki, milletin, tm menfaat ve amacn koru
yacaktr. O halde, bireysel hrriyete snr olarak bakalarnn hrriyet
snrn* gsterirken bireysel hrriyetin, milletin genel menfaatinin
gerektirdii dereceden daha fazla snrlandnlmayaca kabul edilmi
oluyor. Bu dnce basittir; ancak uygulamas ok gtr. nk
bireysel hrriyet derecesi, devletin almasn zayflatmamas gerekir.
Devletsiz bir toplum veya zayf bir devlet hayatnn sonucu, herkesin
herkese kar mcadelesidir. Bu mcadelenin ounluun hrriyetini
bomayacak ekilde, dorulanmas gerekir.
Bu dorulama durumu, bireyin sorumluluuna, giriimine ve geli
mesine zarar verecek dereceye gtrlmemelidir.
Vatandalarn giriim ve sorumluluk duygulan ne kadar geliir
se, devlet iin o kadar iyidir.
Bireysel hrriyetin, ne kadanndan vazgeilmesi gerekli olaca,
iinde bulunulan zamana ve lkeye gre deiir. Kural d (Mstesna)
zamanlar, kural d (mstesna) nlemler gerektirebilir. Bir de hrriye
tin ktye kullanm, hrriyetin geici, ama geni lde snrn
gerektirebilir. Btn bu nlemleri ve snrlan tanmak gerei devlet
dncesini ve kavramn ifade eder. Bu konulardaki nlemlerin id
detini ve snrlann geniliini lmek byk bir sanattr. Devlet sanat
ite budur. Bu sanatta yanlmazln derecesi hrriyetlerin snrlann
izen yasada grlebilir.
nk bu snr ancak kanun iliyle tespit edilir ve belirlenir . Her
* T. E K. m. 68.

83

Medeni Bilgeler
durumda, vatandalann, genel hrriyet ve mutluluu iin bireylerden,
ancak devlet iin gerekli olan bir ksm hrriyetlerinin braklmas iste
nebilir.
Trk milletinin tarihini gz nne getirelim; hemen daha dne
kadar altnda ezildii bask, esaret ve zulmn kara, kanl penesini his
seder gibi olmamak mmkn deildir.
Trk bask ve esaret zincirlerini paralayabilmek iin i ve d
dmanlar karsnda hayatn ortaya att; ok kanl ve tehlikeli mca
delelere girdi; saysz zverilere katland; baanl oldu, ancak ondan
sonra hrriyetine sahip oldu. Bu sebeple hrriyet Trkn hayatdr.
Artk Trkiyede Her Trk hr doar, hr yaar**
Trkn bugnk milli ve siyasi ahlak ve yksek deeri onun
amacn ve durumunu tespit etmitir.

Sonu
Trkler, demokrat, hr ve sorumlu vatandalardr. Trkiye
Cumhuriyetinin kurucular ve sahipleri bizzat kendileridir. Trk, bireysel
hrriyetinden ve menfaatlerinden Anayasada (Tekilat Esasiye
Kanununda) belirtildii kadann Cumhuriyete brakmtr. Cumhuriyet,
bireyin, ona brakt bu ksm hrriyeti, bireyin ve Trk milletinin ierde
hrriyetini ve da kar bamszln salamak iin kullanr.

Hrriyetin eitli ekilleri

Bir milletin kltr ykseldike, bireysel hrriyetin uygulama
alanlar geniler ve oalr. rnein ilkel bir insanla, medeni bir insann
hrriyet ihtiyalar ayn deildir. nsan topluluklar medeniletike,
eitli ekilde, birbirinden ayn ve bamsz bireysel hrriyetler meydana
kar. Bu hrriyetler ierik ve doal yaplarna gre iki gruba ayrlr.
* Anayasa (Tekilat Esasiye Kanunu,) madde: 68.

84

Mustafa Kemal ATATRK

1. Bireyin maddi menfaatlerine karlk gelen hrriyetler.
2. Bireyin dnce hayatndaki hrriyet haklan.
Birinci grup iinde sayabileceimiz hrriyetlerin balcalan unlardr:
Kiisel hrriyet;
Meskenin (ikametghn) saldrdan korunmas;
Kiisel mlkiyet;
Ticaret, alma ve zanaat hrriyetleridir.
1. Kelimenin dar anlamyla, kiisel hrriyettir. Yani serbeste git
mek, gelmek, milli topraklarda kalmak ya da oradan kmak hakkna
sahip olmaktr (seyahat ve ikamet hak ve hrriyeti). Bununla birlikte
istee bal tutuklamalardan, istee bal hapisten, istee bal cezadan
korunmu olmak gvenliidir. Kiinin hrriyeti insanln ihtiyac
gereidir.
2. Meskenin (ikametghn) saldrdan korunmu olmasdr. Bu hak
kiisel gvenliin sonrasnda da devam etmesidir, insan, evinin sahibi
dir ve oraya ancak istediini sokar. Bir insann evine, hkmetin kanmas, yalnz, yasann belirledii durumlarda ve ekilde olabilir.
3. Bireysel mlkiyettir. Bir insann, emei rn olan her eye
sahip olmas, devletin kanmayaca yksek haklardandr, insan,
drste sahibi olduu mal ve mlkn istedii gibi kullanma yetkisi
ne sahiptir, satabilir, satmayabilir, istediine verebilir, onlan diledii
gibi kullanabilir. Eski zamanlarda byle deildi, aksi idi, insanlan
onaylan olmad halde, aileleriyle oturduklan yerle beraber satabilir
lerdi.
Bireysel mlkiyet hakkn sadece snrlayan, genel menfaatler
iin kamulatrmaktr. Bununla birlikte, hkmetin, belediyelerin,
yerel ynetimlerin, ne gibi gerek ve zorunluluklarla ve ne usul ve ekil
de kamulatnlacaklan kamulatrma yasalanyla belirlenir.
Dnce ve kalem rn olan her eser de sahibinin hakkdr.
Bu hak, Telif Haklan Yasas"ile onaylanmtr.
85

Medeni Bilgiler
4.

Ticaret, alma ve zanaat hrriyetidir. nsan hayatn kazan

mak iin, istedii ite, meslekte ve sanatta alabilir, bu konuda ser

besttir. Ancak bu hrriyet toplumun iyilii iin akla uygun olarak, baz
yasal kaytlar ve koullara baldr. rnein, bir st, bir ekmeki,
baz salk kurallarna uymak zorundadr.
Bir tccar, yabanc lkelerden getirdii mallan, gmrk verme
den lkeye sokamaz.
Herkes, lkede, istedii gibi, retmenlik, avukatlk, doktorluk
yapamaz, bunun iin yasal baz zelliklere sahip olmas zorunludur.
Bunlardan baka, devletin, siyasi veya toplumun genelinin men
faat ve gvenlii amacyla tekeli altnda bulundurduu ileri bakalan
yapamaz. Alkoll ikiler ve ttn gibi.
Btn bu engellerle birlikte insan iin her zaman yeterli bir
alma ve i kurma hrriyeti vardr.
kinci gruba dhil olan hrriyetler, daha ok, dorudan
doruya bireyin dnce hayatndaki hrriyet haklardr. Bunlardan
balcalan;
Vicdan hrriyeti;
Toplanma hrriyeti;
Basn hrriyeti;
Dernek kurma hrriyeti;
Eitim retim hrriyeti.
1.

Vicdan hrriyeti, her birey, istediini dnmek, istediine

inanmak, kendine zg siyasi bir dnceye sahip olmak, mensup

olduu bir dinin gereklerini yapmak veya yapmamak hak ve hrriye
tine sahiptir. Kimsenin dncesine ve vicdanna bask uygulanamaz.
Vicdan hrriyeti kesin ve saldnlamaz olup, bireyin doal haklannn en nemlilerinden saylmaldr.
Medeniyetin geri olduu bilgisizlik alannda, dnce ve vic
86

Mustafa Kemal ATATRK

dan hrriyeti, bask ve zorlama altnda idi. nsanlk bundan ok zarar
grmtr. zellikle, din koruyuculuu rtsne brnenlerin, ger
ekleri dnebilenler, syleyebilenler hakknda uygun grdkleri
zulm ve ikenceler, insanlk tarihinde her zaman kirli ve znt
veren olaylar olarak kalacaktr.
Trkiye Cumhuriyetinde, her yetikin dinini semekte hr
olduu gibi, belirli bir dinin treni de serbesttir; yani dini tren hrri
yeti korunmutur. Doal olarak, dini trenler gvenlik ve geleneksel
trelere aykn olamaz, siyasi gsteri eklinde de yaplamaz. Gemite
ok grlm olan bu gibi durumlara, artk, Trkiye Cumhuriyeti asla
izin veremez.
Bir de, Trkiye Cumhuriyeti ierisinde tm tekkeler ve zaviyeler
ve trbeler kanunla kapatlmlardr. Tarikatlar kaldrlmtr. eyhlik,
dervilik, elebilik, halifelik, falclk, byclk, trbedarlk vs. yasak
tr. nk bunlar irtica kaynaklan ve bilgisizlik damgalandr. Trk mil
leti byle kurululara ve onlann mensuplanna katlanamazd ve katlan
mad.
Laiklik - Trkiye Cumhuriyetinin resmi dini yoktur. Devlet
idaresinde btn kanunlar, kurallar ilmin ada uygarla salad
esas ve ekillere, dnya ihtiyalanna gre yaplr ve uygulanr. Din
anlay vicdani olduundan, Cumhuriyet, din fikirlerini devlet ve
dnya ilerinden ve siyasetten ayn tutmay milletimizin ada ilerle
mesinde balca baan etkeni grr.

Ho Grme, Hogr (Tolerance)

Trkiyede hi kimse dncelerini zorla bakalanna kabul
ettirmeye kalkamaz ve byle bir eye izin verilmez. Artk samimi din
darlar, derin iman sahipleri, hrriyetin gereklerini renmi grn
yorlar. Btn bunlarla birlikte, din hrriyetine, genellikle vicdan hr
riyetine kar, hogrszlk grlm mdr?

87

Medeni Bilgiler
Bunu anlayabilmek iin, hogrszln ne olduunu incele
yelim; nk bu kelimenin iaret ettii anlam, dnce biimini, her
kes kendine gre anlamaya ok eilimlidir. Dini hrriyeti bir hak ola
rak anlayamayan, acaba kalmad m?
Vicdan hrriyetinin, ruhun, Allahn yce gc altnda, dini
hayat ynetim iin sahip olduu, haktan ibaret olduunu sanm olan
lar, acaba bugn nasl dnmektedirler? Bu gibiler, kendileri gibi,
dnmeyenlere ilerinden olsun kzmyorlar m?
Bu saydmz anlayta bulunduuna ihtimal verilen kimselere,
hr dnceliler, acaba, bir znt duygusuyla, bir kayg ile bakm
yorlar m?
Bu saydklarmz gibi, eitli inantaki kimseler, birbirlerine,
kin, nefret besliyorlarsa, birbirlerini hor gryorlarsa ve hatta sadece
birbirlerine acyorlarsa, bu gibi kimselerde hogr yoktur; bunlar
banazdrlar.
Hogr o kimsede vardr ki, vatandann veya herhangi bir
insann vicdani inanlarna kar, hibir kin duymaz; aksine sayg gs
terir. Hi olmazsa, bakalannn, kendininkine uymayan inanlarn
bilmemezlikten, duymamazlktan gelir.
Hogr budur. Ancak, gerei sylemek gerekirse diyebiliriz
ki, hrriyeti hrriyet iin sevenler, hogr kelimesinin ne demek
olduunu anlayanlar, btn dnyada pek azdr. Her yerde genel olarak
geerli olan banazlktr. Her yerde grlebilen ban manzarasnn
temeli, banazlk ile hr dncenin, birbirine kar kin ve nefreti
stndedir; temelin devrilmemesi, kin ve nefret zeminindeki dengeyi
tutan fazla kuvvet sayesindedir.
Bu sylediklerimizden u sonu kar ki, aramzda, hrriyete ili
kin ok ackl olaylann ortadan kalktna, bizim gibi dnen ve hisse
denlerle birlikte yaadmza karar vermek zordur. O halde grlen,
hogrszlk deil, irade zayflnn aresiz brakt banazlktr.
88

Mustafa Kemal ATATRK

phesiz, dncelerin, inanlarn baka baka olmasndan,
ikyet etmemek gerekir. nk btn dnceler ve inanlar, bir
noktada birletii takdirde, bu hareketsizlik belirtisidir. yle bir
durum elbette arzu edilmez. Bunun iindir ki, gerek hrriyetiler,
hogrnn genel bir alkanlk olmasn dilerler. Ancak, hatta iyi niyet
de olsa banaz hatalanna kar dikkatli olmaktan vazgeemezler.
nk iyi niyetle, hibir zaman, hibir eyi onaramamlardr.
nsanlarn, ruhun esenlii iin yakldklarn biliyoruz. Her halde bunu
yapan engizisyon papazlar, iyi niyetlerinden ve iyi i yaptklarndan
bahsederlerdi; belki de gerekten bu szlerinde samimi idiler. Ancak,
bir ahmaklk ya da bir ihaneti iyi bir i kalbna uydurmak g deildir;
sonuta bu bir isim deitirmek meselesidir. te bu sebepledir ki, ho
gry aldrmamazlk, derecesine gtrmemek nemlidir.
Geri hr olmak herkesin hakkdr ve bunun iin, gerek hr
riyetiler, hrriyeti olmayanlara kar da geni davranlmasn isterler.
Ancak, bunlann hibir zaman elleri, ayaklan bal olduu halde kur
banlk koyun durumuna raz olacaklan asla kabul edilmemelidir.
Unutmamaldr ki, baz insanlar gelecei, gemiin arasndan
grmekte srar ederler. Bunlar, ilgimizi kestiimiz geleneklere kar ne
olursa olsun, sadakatin iadesini isterler. Bu gibi insanlar, kendi inan
d gibi, inanmayan kimseleri istedikleri gibi ezemezlerse, kendilerini
manevi baskda hissederler.
Her halde, hogrnn arzu edildii gibi, genellemesi, al
kanlk haline gelmesi dnce eitiminin yksek olmasna baldr.
2 - Toplan hrriyeti, - Basn hrriyetidir. Bu iki hrriyet, ayn
ilkeden kar. O ilke, insanlann, dncelerini, serbest sylemek ve
yaynlama hakkdr.
Vatandalar, kendi eitim ve retimleri iin ve genelin menfa
atleri noktasndan, dncelerinin karlkl konuulmasdr.
Dndklerini istedikleri gibi syleyebilmelidirler.
89

Medeni Bilgiler
En byk gerekler ve grler dncelerin, serbest ortaya
konmas ve karlkl konuulmas ile meydana kar ve ykselir.
Toplant, insanlarn beraber dnp konumak veya birinin szl&
rini dinlemek amacyla, geici olarak bir araya gelmeeridir,,.
Toplant hrriyeti. Anayasa (Tekilat Esasiye Kanunumuz)
gereince bireylerin doal haklarndandr, ancak, tm toplantlar,
kanun erevesinde yaplr. nk, gvenlii ve sosyal ve siyasal dze
ni koruma ile ykml olan hkmetin gereken nlemleri alabilmesi
iin, toplant gn ve yeri hakknda, zamannda kurallara uygun
haberdar edilmesi gerekir.
Toplant, insanlarn, bir eyi beraber grmek iin toplamalarn
dan veya insanlann ortak hareket iin srekli bir ekilde birlemeleri
halinden ayn tutulmaldr.
Toplant, isimle ve kiisel bir davet zerine olan zel toplanma
da deildir. lkenin huzur ve gvenliini bozacak ekilde ve yerlerde
toplanmak, doal olarak yasaktr.
Toplant hrriyeti, basn hrriyetinden eskidir. Ancak, basn hr
riyeti, matbaann ve gazeteciliin ilerlemesi sayesinde, daha byk bir
nem kazanmtr.
Basn hrriyeti, vatandalann, gndelik veya zaman zaman
kan gazetelere, kitapklara yazaca yazlar veya yapaca resimler
araclyla ve yaynlayaca kitaplarla dncesinin serbeste duyurul
masdr. Tiyatro, sinema ve gramofon, radyo, telgrafta dncelerin
yayn ve duyurulmas iin ok nemli ve etkili aralardr. Bir insann
herhangi bir yerde syledii szler orada bulunanlara zg kalr, etki
si anlk ve snrldr. Ancak, bu szler radyo ile sylenirse, btn dnya
iitebilir. Telgrafta dncelerin yaynlanmasnda en hzl aratr.
Ancak sz bir gramofon plana geerse, zellikle, bir gazeteye, bir
kitaba geerse, dnce tespit edilmi olur, btn dnyada okunur;
doal olarak gelecek kuaklara geer. Herhangi bir tabloya kazlan
90

Mustafa Kemal ATATRK

resim ve yazlar, keza yaplan heykeller de iaret ettikleri dnceleri
yaatan eserlerdir.
eitli aralarla tespit olunan ve hzl bir ekilde yaynlanan
dnceler, btn insanln ilerlemesine ve tarihe byk hizmeti yeri
ne getirir.

Milli egemenlik temeline dayal temsili bir hkmette kamuo

yu byk bir rol oynar. Basn ve toplant hrriyetleri olmadan ve hal
kn tamamna ait iler hakknda geni bir eletiri alan braklmadan
kamuoyu grevini yerine getiremez. Milli egemenlik ve temsili hk
met dncesinin yaylmas ve ykselmesi ancak kamuoyunun al
mas ile mmkndr.
Hkmetin dncesi, lkenin dncesini temsil etmelidir.
Hkmet, lkenin dncesini anlayabilmek iin bu dncenin orta
ya kmasna elverili durum yaratan aralara sahip olmaldr. Geri
hkmet, seim zamanlarnda milletin dncelerinin farknda olur;
seilen meclisler de milletin dncesini temsil ederler. Ancak seim
zamanlarnda milletin aka gsterdii dnceler, deimeden kal
maz. Bu sebeple, meclislerin bu dnceleri temsil edebilmesi ok
zaman devam etmez. Kamuoyu milletin iinden taan bir eitli dnce
ler denizidir. O denizde eitli cereyanlar, eitli tartma dalgalan yara
tr. Kamuoyu, ruhsal bir dnyadr. Orada cereyan eden dnce mca
delesi, dikkatli gzlerden gizli kalmaz.
Eski demokrasilerde bu dnce mcadelesi btn vatandalann, her gn bir arada toplanarak yaptklan toplantlarda ortaya k
yordu. Bugn vatandalann sayca okluu ve medeni hayatn vatan
dalara ykledii gnlk iler, onlann maddeten ve her gn bir arada
toplanmalanna olanak brakmamtr.
Bu sebeple kamuoyu ideal bir dnya olmutur ki, bu dnyada
91

Medeni Bilgiler
toplumun tmne ait ilerin eletirisi u zellikleri gsterir.
a. Eletiri ve tartma tamamen hrdr. Bu hrriyet, herkes tara
fndan, hi kimsenin etkisi olmadan, kendi kendine kullanlr.
Hkmeti ve Meclisi dikkatli bulunduran eletiri hrriyetidir.
b. Kamuoyunun eletiri hrriyeti, balca birok yayn ile olur.
Yaynclk, ktye kullanma engel olur ve hkmeti, aralann
grevlerini doru yapmaya zorunlu klar. Yaynclk en etkili kontrol
aralanndandr. Bu noktada eletirinin kolay ve ancak yapmann, g
olduu gereinin unutulmamas gerekir. Onun iin:
c. Toplumun tmnn iyilii fikri, her trl eletirilere ve tar
tmalara her zaman egemen ve esas tutulmaldr. Kayrlan dnceler,
toplumun tmnn iyilii adna ortaya atlmaldr. Bu dnce, hare
ket noktas olunca eletiri ve tartma devletin de iyilii adna yaplm
ve vatandalarn sosyal ve siyasi eitimlerini ykseltmeye hizmet etmi
olur.
d. Toplumun tmne ait ileri eletiri hrriyeti, hkmet ile
millet arasnda bir anlama ortam meydana getirir. Hkmet yaync
lk araclyla kamuoyunu anlar ve gerektiinde gerekli olan belgeler
le onu aydnlatr.
Hkmetin milleti ve milletin hkmeti anlamas bunlarn tek
beden olmalarn ve kalmalann salar.
Kamuoyunun Kendi Kendine rgtlenmesi
Hkmet, tavr ve hareketini dzenlemek iin, kamuoyuna
nem verince, kamuoyu rgtlenir. Kamuoyunun her zaman, yararla
nlabilecek, hazr bir halde bulunabilmesi, onun bir rgte sahip olma
syla mmkndr. Bu rgt, serbest eletiri ve tartma alandr. Bu
alan srekli ak olmal ve srekli eitli dncelerle beslenmelidir. Bu
ise, basnn abas ve toplumun tamamnn menfaati iin her gn tek
92

Mustafa Kemal ATATRK

rar tekrar tartlmasyla olur. Kamuoyunun geerli olduu bir lkede, .
gazeteler yaynlanmasa halk akn ve lgn bir hale gelir. Bahsettii
miz bu dnce rgtnde u zellikler grlr;
a. Dnce rgt, bir aznln veya baz sekin insanlarn
rndr. phesiz halk kitlesi, bu rgte katlr. Ancak baka eyler
de olduu gibi, bunda da halk kitlesinin rol etkin deildir. Geri halk,
yayn yanstr, dncelere taraftar toplar, fakat dnceleri ortaya
atan ve yaynn merkezlerini kuran halk deildir.
b. ada dnce rgtnde, gerekte iki seme grubun al
mas vardr. Bu snflardan biri, basn giriimlerini yaratan ve ynetenler
dir.
Basn, dnceleri ortaya atmak ve yaynlamak iin gerekli ara
lardr. Siyasi dnceleri de reten basndr. Basn giriimleri, gazeteler,
dergiler ve kitap yaynlan ile olur.
Basnn siyasi dnceler retimindeki rol, daha ok, baka
ieriktedir. nk "siyasi dnceleri ortaya atan, her zaman, siyasi grup
lar ve gruplar gibi dnce topluluklardr. "Yoksa halk kitlesi iinde, ken
diliinden meydana kmaz.
c. yice bilinmesi gerekir ki, gazeteler, okul kitaplan deildir.
Aa insanlann para ile yaptrdklan basn mcadeleleri vardr.
En adi yalanlan yayan basnn kullanld olmutur. Basn ve dnce
hrriyetinin etkisinde kald baka tehlikeler de vardr. Basnn ve
hatta dnce kurululannn, milli hkmetin kontrolnden kurtula
rak, siyasi veya ekonomik gizli amalara ara olmasndan korkulur.
Basnn para ile satn alnabilmesi, uluslararas yksek para leminin
basn zerinde gizli etkisi veya sadece yabanc (ecnebi) devletlerin para
vermelerinin etkisi, ite bunlann kamuoyunu ifal ve yanltmasndan
tamamyla korkulur. Ancak, hrriyetten kacak bu ktlkler asla
zmsz deildir. ncelikle, basn serbestisine yasal bir snr izilir.
kinci olarak, gazeteler, zel bir rgt yaparak, bununla kendi zerle
93

Medeni Bilgiler
rinde ahlaki bir denetim olutururlar. lk zamanlarda bir kazan iin
den baka bir ey olmayan gazetecilik, sosyal bir kurum haline gelebi
lir. Bundan baka, halkn dncesi ve siyasi eitimi de bir teminattr.
Halk, birok gazeteleri okumaya ve onlar birbirleriyle kontrol etmeye
ve gazetecilik yalanlanna inanmamaya alr. Btn bunlann tesinde,
her eyin ak olmas sayesinde, iyi niyetin gelieceini ve hayati konu
lar zerinde iyi niyet sahibi insanlarn her zaman ounluu olutura
caklarn kabul etmek uygun olur. nk her zaman dnyann yarsn
ve bir zaman dnyann hepsini aldatmak mmkndr. Ancak, btn dn
yay her zaman aldatmak mmkn deildir. Tecrbe gstermitir ki her
eyi sylemekten insanlan uzaklatrmak asla mmkn deildir.
Ancak, milli eitim ve byk manevi kuvvetlere kar hkmetin
uygun hareket tarz sayesinde, bakaldnc (isyankr) dncelerin
yaylmasna izin vermeyecek sosyal bir evre yaratmak mmkndr.
Ancak, her durumda, her eyin sylenmesine izin vermek ve bunun
karsnda syleyenlerin harekete gemesini bekleyerek nlem almak
la yetinmek de anlamszdr. Btn halkn, harekete getii gn, onlar
tutuklayacak kuvvet yoktur. Tbbi bir sal koruma olduu gibi, sos
yal bir sal koruma da vardr. Her ikisi ayn ilkeye dayanr. Maddi
mikroplan yok etmek mmkn olmad gibi, manevi mikroplan da
yok etmek mmkn deildir. Ancak, kiinin bedeninde, fiziksel bir
salk yaratmak mmkn olduu gibi, sosyal yapda da manevi bir
salk yaratmak ve bu ekilde bir kar koyma, kar durma ortam
hazrlamak mmkndr.

Gazeteler
Trkiye Cumhuriyetinde, gazete karmak, kitap yaynlamak,
matbaa amak iin uyulmas gereken yol, Basn Yasas ve Yaynevleri
Yasasnda belirlenmitir. Zararl yayn ve ahslara tecavz halinde
yaplacak ilem, bu yasalarda ve Ceza Yasasnda yazldr.
94

Mustafa Kemal ATATRK

Bu konuda, bizce sylenecek szler, yle zetlenebilir; Basnn,
halkn hayatnda ve Cumhuriyetin ilerlemesi ve geliiminde sahip
olduu grevler yksektir. Basnn, tam ve geni hrriyeti iyi kullan
mas konusunun hassas olduu kayda deerdir. Her trl yasal kayt
lardan nce, bir kalem sahibi, ilme, ihtiyaca ve kendi siyasi grleri
ne olduu kadar vatandalann haklarna ve lkenin - her trl zel
grlerinin stnde olan - yksek menfaatlerine de dikkat ve sayg
gstermek manevi zorunluluundadr. Bu zorunluluktur ki, genel
dzeni salayabilir. Bununla birlikte, basn serbestsinden meydana
gelecek ktlkleri, ortadan kaldracak etkin ara, asla gemite
olduu gibi basn hrriyetini balayan balar deildir. Aksine, basn
hrriyetinden doacak zararlar ortadan kaldrma arac, yine basnn
kendi hrriyetidir.
4. Dernek kurma hrriyeti;
5. retim hrriyetidir.
Dernek, birok kiiler tarafndan bilgilerini veya almalarn
srekli bir ekilde birletirmek amacyla kurulan heyettir .
ocuk Esirgeme, Kzlay Dernekleri, Trk Hava Kurumu Demei,
Trk Tarihi Aratrma Dernei, Kadnlar Birlii gibi, kulpler de dernekler
trndendir.
retim; bir kimsenin, kendi ilmini bakalarna retmesidir.
Buradaki retimden ama, aile iinde yaplan retim ve ders
grme deildir. Bir kurum aarak, genel retimde bulunmaktr.
Dernek ve retim hrriyetleri, dier bireysel hrriyetlerden
farkldr. nk bunlar, ortak bir almann srekli uygulanmasn
gerektirir. Bu sebeple, yalnz bireysel haklar gibi ele alnamazlar.

Dernek Kurulmas
Demekler, bir taraftan sosyal yaam destekler; ancak bir taraf
95

Medeni Bilgiler
tan da, kurulan dernekler, devlet iinde bal bana birer rgt ve birer
kuvvet olacaklanndan, devlet iin tehlikeli de olabilirler. Bu sebeple,
demek kurulmas, Anayasamzda (Tekilat Esasiye Kanunumuzda),
bireylerin tabii haklarndan tannm olmakla birlikte, aynca bir
kanunla resmiletirilmitir. Demekler Kanununa gre:
a. Demek, kurulmasn takiben, hemen hkmete, kanunlar ere
vesinde bildirilmesi gerekir.
b. Var olan yasalara, toplumun temel ahlakna aykr, yasal olma
yan bir esasa veya devletin bamszln, hkmetin eklini bozmak ve
eitli unsurlar birbirinden ayrmak amalaryla demekler kurulamaz.
c. Irk ve cinsiyet, esas ve nvanlar ile siyasi dernekler kurulmas
yasaktr.
d. D em ek yesinin on sekiz yan bitirmi olmas arttr.
e. Gizli dem ek kurulmas kesinlikle yasaktr.
f. Demeklerin toplandklar yerde her tr silah yasaktr. Yalnz
kulplerde, emniyet glerinin bilgisi altnda kl altrmasna ve avcla
zg silahlardan gerektii kadar bulunabilir.

renim Hrriyeti
retime gelince, bu da ok nemli ve hassastr. Devlet, vatan
dalarn eitim.ve retimiyle ok ilgilidir. Bir defa ilkretimi zorun
lu tutar ve genellikle retim hkmetin gzetimi altnda ve onun
programlan erevesinde yaplr. nk retim hrriyeti, ierii
bakmndan karmadr. Bir taraftan, bireysel hrriyetin gereidir, ancak
ortak rgte dayanr. Onun iin retimin kanunla zel bir dzen alt
na alnmas gerekir. Anayasada (Tekilat Esasiye de) buna ilikin olan
madde udur: Hkmetin gzetim ve kontrol altnda ve kanun ereve
sinde her trl retim serbesttir
Tek retim (Tevhidi Tedrisat) yasasna gre, Trkiye ierisinde
96

Mustafa Kemal A TATRK

btn retim ve ilim kurumlan Milli Eitim Bakanlna badr.
Yalnz Harp Okuluna kaynak olan askeri liseler, Milli Savunma
Bakanlgna braklmtr.

hbar ve ikyet Hakk

Trkler, gerek kiiliklerine, gerek balkn tamam ile ilgili darak
kanunlara ve dzene aykr grdkleri konularda ilgili makama ve Trkiye
Byk Millet M eclisine tek bana veya toplu ihbar ve ikyette bulunabi
lirler. Kiiye ait olarak yaplan bavurunun sonucu dileke sahibine yazl
olarak bildirilmesi zorunludur. *
Bu ikyet hakk, ifade edildii gibi bir hakszla kar ikyet
ierikli olursa, bireysel hak olur. Ancak, yasalardan ikyet ve yasalann
deitirilmesine ilikin neri ierikli olursa, bu yol vatandan siyasi
giriimi demek olur ki, bunun ekil ve snn yasayla bellidir.
Yasa nermek hakk, M edis yderine ve Bakanlar Kuruluna aittir.
Bunun dnda siyasi arzusunu gstermek isteyen vatanda,
kitap yazarak ve basndan faydalanarak arzusunu tatmin eder.
Kamuoyuna saygl olan hkmetler veya meclisler bunlan gz nn
de bulundurur.

Bireysel Hak ve Siyasi Hak

Bireysel hak, siyasi hak demek deildir. Bireysel haklara, mede
ni haklar, ya da, kamu veya toplum haklan gibi isimler verenler olmu
tur. isim ne olursa olsun, bireysel haklar, siyasi haklar dediimiz ey
lerden bakadr.
Siyasi haklar, vatandalann hkmete katlmn salayan hak
lardr; bunun en ak ve belirli megi siyasi seimdir.

1
i

* TE M 82, 15

97

Medeni Bilgiler
tan da, kurulan demekler, devlet iinde bal bana birer rgt ve birer
kuvvet olacaklanndan, devlet iin tehlikeli de olabilirler. Bu sebeple,
dernek kurulmas, Anayasamzda (Tekilat Esasiye Kanunumuzda),
bireylerin tabii haklarndan tannm olmakla birlikte, aynca bir
kanunla resmiletirilmitir. Demekler Kanununa gre:
a. Demek, kurulmasn takiben, hemen hkmete, kanunlar ere
vesinde bildirilmesi gerekir.
b. Var olan yasalara, toplumun temel ahlakna aykr, yasal olma
yan bir esasa veya devletin bamszln, hkmetin eklini bozm ak ve
eitli unsurlar birbirinden ayrm ak amalaryla dem ekler kurulamaz.
c. Irk ve cinsiyet, esas ve nvanlar ile siyasi dernekler kurulmas
yasaktr.
d. D em ek yesinin on sekiz yan bitirmi olmas arttr.
e. Gizli dem ek kurulmas kesinlikle yasaktr.
f. Derneklerin toplandklar yerde her tr silah yasaktr. Yalnz
kulplerde, emniyet glerinin bilgisi altnda kl altrmasna ve avcla
zg silahlardan gerektii kadar bulunabilir.
renim Hrriyeti
retime gelince, bu da ok nemli ve hassastr. Devlet, vatan
dalarn eitim.ve retimiyle ok ilgilidir. Bir defa ilkretimi zorun
lu tutar ve genellikle retim hkmetin gzetimi altnda ve onun
programlan erevesinde yaplr. nk retim hrriyeti, ierii
bakmndan karmadr. Bir taraftan, bireysel hrriyetin gereidir, ancak
ortak rgte dayanr. Onun iin retimin kanunla zel bir dzen alt
na alnmas gerekir. Anayasada (Tekilat Esasiye de) buna ilikin olan
madde udur: Hkmetin gzetim ve kontrol altnda ve kanun ereve
sinde her trl retim serbesttir".
Tek retim (Tevhidi Tedrisat) yasasna gre, "Trkiye ierisinde
96

Mustafa Kemal ATATRK

btn retim ve ilim kurumlan Milli Eitim Bakanlna badr".
Yalnz Harp Okuluna kaynak olan askeri liseler, Milli Savunma
Bakanlgna braklmtr.

hbar ve ikyet Hakk

Trkler, gerek kiiliklerine, gerek halkn tamam ile ilgili olarak
kanunlara ve dzene aykr grdkleri konularda ilgili makama ve Trkiye
Byk Millet M edisin e tek bana veya toplu ihbar ve ikyette bulunabi
lirler. Kiiye ait olarak yaplan bavurunun sonucu dileke sahibine yazl
olarak bildirilmesi zorunludur . *
Bu ikyet hakk, ifade edildii gibi bir hakszla kar ikyet
ierikli olursa, bireysel hak olur. Ancak, yasalardan ikyet ve yasalarn
deitirilmesine ilikin neri ierikli olursa, bu yol vatandan siyasi
giriimi demek olur ki, bunun ekil ve snn yasayla bellidir.
Yasa nermek hakk, M edis yelerine ve Bakanlar Kuruluna aittir.
Bunun dnda siyasi arzusunu gstermek isteyen vatanda,
kitap yazarak ve basndan faydalanarak arzusunu tatmin eder.
Kamuoyuna saygl olan hkmetler veya meclisler bunlan gz nn
de bulundurur.

Bireysel Hak ve Siyasi Hak

Bireysel hak, siyasi hak demek deildir. Bireysel haklara, mede
ni haklar, ya da, kamu veya toplum haklan gibi isimler verenler olmu
tur. sim ne olursa olsun, bireysel haklar, siyasi haklar dediimiz ey
lerden bakadr.
Siyasi haklar, vatandalann hkmete katlmn salayan hak
lardr; bunun en ak ve belirli rnei siyasi seimdir.

* TE.M .82, 15

97

Medeni Bilgiler
Siyasi haklardan, ancak yasann bu haklan kendilerine verdii
vatandalar yararlanabilir.
Siyasi haklar, cins, ya ve yetenek fark olmakszn milletin her
bireyine verilmemitir.*
Bireysel haklar ise, ilke olarak, cinsleri, yalan ve yetenekleri ne
olursa olsun, milleti oluturan her bireye aittir. Bu haklann bir ksm
da, grdmz zere baz kaytlara baldr; bunun sebebi ikidir:
1. Bu haklar uygulanmalannda siyasi bir alma oluturabilir
ler; bu alma hkmete dolayl katlma vanr. Basn hrriyeti, dernek
kurma hniyeti, toplant hrriyeti ve hatta nde bulunan vatandalar
yetitiren retim hrriyeti gibi.
2. Bireysel hrriyetini henz gerekten kullanmay yerine geti
remeyenlerin korunmas sz konusu olur. rnein, alma hrriyeti
baz hallerde snrlanr.
Hrriyetin Korunmas ve Yaptrmlar
ada anayasalarda, bireysel haklar ve vatandan siyasi haklan tespit edilmitir. Ancak bu haklarn, gerekte kullanlmas iin, onlann nasl kullanlacan ve snrlarn dzenleyen kanunlar da gerekli
dir. Byle olmazsa, Anayasada elde edilen haklar, kullanlmaz birer
vaat olarak kalr. Bu sebeple haklarn kullanlmasn dzenlemek vaz
geilmez bir kuraldr.
Anayasa ve bu yasa kapsam hkmlerinin uygulamalann
dzenleyen yasalar, vatandalarn doal ve siyasi hak ve hrriyetlerinin
yaptnmlandr. Ancak, asl yaptnm, hkmettir. Vatanda hrriyeti
tanyan, ona sayg gsteren, onun elde edilmesini ve korunmas en
birinci grev bilen siyasi ynetim ise, doal olarak, demokrasi esasna
dayal Cumhuriyettir. nceki dnemde, hrriyetlerin korunmas gibi
bir mesele sz konusu deildi; nk hrriyet yoktu.
* TE.M., 10

98

Mustafa Kemal ATATRK

Biliyoruz ki, bir devletin temeli, Allahlk dncesine, ilahi
ynetime dayandka, o devlette her hak, Allahn vekilinde ve
Peygamberin halifesindedir; bireyin hakk sz konusu deildir.

Olaanst Hal
Hrriyeti ve onun snrn aklamtk. Bu gerekeyle demitik
ki, zel zamanlar, zel nlemler gerektirebilir. Bir de hrriyetin kt
ye kullanlmas, hrriyetin geici, ama geni lde snrlandrlmasn
gerektirebilir. imdi bu konudaki yaptrmlardan bahsedelim. En
nemli yasal nlemlerden biri olaanst haldir.
Olaanst hal, birey ve ikametgh dokunulmazlklarnn,
basn, haberleme, demek, irket hrriyetlerinin geici bir zaman iin
kayt altna alnmas veya ertelenmesi demektir, Olaanst hal, korku
ve dehete dayal ve grevi Ordu tarafndan yerine getirilen bir ynetimdir".
Byle bir ynetimin kuruluu ancak u gibi durumlarda zorunluluk
olarak ortaya kabilir;
1- Sava halinde veya sava gerektirecek bir durum konusunda;
2- Bakaldr (syan) kmasnda;
3- Vatan ve Cumhuriyet aleyhinde kuvvetli ve fiili giriimler yapl
dn onaylayan kesin iaretler grld zaman.
Skynetim Bakanlar Kurulu tarafndan ve sresi bir ay geme
mek zere btn lkede veya yalnz bir blgede veya bir yerde duyuru
labilir. Ancak, durum hemen Meclisin onayna arz edilir. Meclis,
olaanst hal sresini, gerektiinde uzatabilir veya ksaltabilir.
Meclis toplu deilse derhal toplanmaya davet edilir. Her
durumda, olaanst halin fazla uzatlmas Meclisin kararma baldr.
Olaanst hal blgesi ve bu blge iinde uygulanacak kararlar
ve ilemlerin nasl olaca ve bir sava durumunda korunma ve hrri
yetlerin nasl uzatlaca ve ertelenecei yasayla belirlenir.
99

M edeni D iga

Bizde geerli olan olaanst hal kararnamesi ve eklerinin baz

maddelerini kaydedelim:
1. Olaanst hal altna alnan bir ehir ve ile veya ilin snr
n oluturan yerlerin isimleri zel ekilde duyurulacaktr.
2. Olaanst halin duyurulmasyla birlikte Anayasann ve
dier mlkiye yasa ve tzklerinin, ibu olaanst hal kararnamesi
ne kar olan maddelerinin hkmleri, olaanst hal ynetimi devam
ettike geici olarak tatil edilecektir.
3-Devletin i ve d gvenliini bozacak sularn ve kusurlarn
asl sorumlular ve borlu olanlar ne sfat ve saygnlkta bulunursa
bulunsun, divanharp huzurunda yarglanacaktr.
4-

Askeri ynetim;

a. Gerekli grlen kiilerin gece ve gndz evlerini aramaya;

b. pheli ve sabkal takmndan olanlan baka yerlere uzak
latrmaya;
c. Halkn silahlann ve cephanesini toplamaya;
d. Heyecana sebep yaynda bulunan gazeteleri hemen tatil
etmeye ve her trl dernekleri yasaklamaya yetkilidir.
e. Olaanst hal blgesinde bir veya gerei kadar divan harp
ler bulunur.
Vatana hanet Yasas ve stiklal Mahkemeleri yasas gibi yasalar da
Cumhuriyetin korunmas iin, olaanst nlemler srasnda saylr.
Vatana ihanet kanununa gre, Byk Millet Medisinin geerliliini
(rreruluuna) isyan iine alan szl veya yazl veya gerekten kast il,
muhalefette bulunanlar veya kargaalk karanlar veya yaynda bulunan
kimseler vatan haini saylr. Dini veya dini deerleri ara ederek Cumhuriyet
bozmak veya halk arasnda kargaalk ve bozgunculuk karmaya her m
ekilde dursa olsun alanlar da vatan hainidirler, bunlar aslrlar.
stiklal Mahkemeleri yasasnn da nemli maddeleri unlardr:
100

Mustafa Kemal ATATRK

1- Bakanlar Kurulunca gsterilecek ihtiya zerine ve Byk
Millet Meclisince kesin ounlukla verilecek karar zerine, gereken
yerleim merkezlerinde, stiklal Mahkemeleri kurulur.
2- Bu mahkemeler, Byk Millet Meclisinin kesin ounluu
ve gizli oy ile kendi yeleri ierisinden seilmi bir bakan ve iki ye
ve bir savcdan oluur. Bir yedek ye ve gerektiinde bir savc yardm
cs da seilir.
3- istiklal mahkemelerinin grevleri unlardr:
a. Askerden kaanlar ve bu kaa neden olanlar ve bunlan
yakalamakta duyarszlk gsterenleri;
b. Vatana ihanet sularn ileyenleri; Askeri ve siyasi casusluk
yapanlar ve dierlerini yarglamaktr.
Bu gibi kanunlar, doal olarak her zaman uygulanmazlar.
Onlarn uygulanmas ancak, baka nlemlerle nne geilemeyecek

byk tehlikeler karsnda kalnd zaman zorunlu olarak uygulanr.

Eitlik
Anayasadan;

Altm dokuzuncu madde - Trlder kamn nnde eit ve ayrm

yaplmakszn kanuna uymakla ykmldrler. Her trl grup, suf, ae
ve b i r e y ayrcalklar kaldrlm d t p yasaktr.
Seksen nc madde - Hi kimse yasal olarak tabi olduu mahkem den baka bir mahkemeye &lamaz ve gtrleniz.
Doksan ikinci madde -Siyasi haklara sahip her Trk yetenek ve
olmasna gre devlet memuriyetlerinde almak grev almak hakk
na sahiptir".
ay k

Eitlikten ama, yasalar nnde eitliktir, yani vatandalarn

yasal haklarnda eitlikleridir. Yoksa maddi hayat koullarnda eitlik

deildir.

101

Medeni Bilgiler
Rusya aynk olmak zere btn dnyada, her birey, menfaat ve
zaran kendine ait olmak zere hayatn dzenler. Yalnz her bireye, al
masnda ayn yasal aralar, haklar verilir. Eski ynetimlerde var olan smf
farklarndan doan engeller kaldrlr. Ancak, bireysel hrriyet ve bireysel
sorumluluu bozan, ekonomik bir eitlik, bugnk sosyal dzeni bozar.
Eitlik ilkesi aadaki sonulan dourmutur.
1. Sosyal eitlik, yani aileye dayal btn snf ve derece farkla
r kaldrlmaldr. Bir aile ocuklarn mirastan eit ekilde yararlandrmaldr. Bu eitlik, soylu snfnn oluumuna engeldir.
2. Siyasi haklarda ve zellikle seme hakknda eitlik.
3. Adli ilerde eitlik, herkes iin ayn sulara ayn cezalar veril
melidir.
4. Vergi konusunda eitlik, ykmllklerin, btn vatandalar
arasnda, kudretleri orannda datlmasn gerektirir.
5. Grev ve memuriyetlerin herkese, yetenek farkndan baka
bir fark gzetilmeksizin, ak bulunmas.
6. Askeri hizmet konusunda eitlik.
Bu saydmz eitliklerin, din, rk farklan gzetilmeksizin, Trk
vatandalanna eit olarak uygulanmas zorunludur.
Bireyler arasnda var olmas gereken bu eitlik, kuvvet ve stn
ln ve emir verme yetkisinin devlet eline gemesini zorunlu klar.
Siyasi kiilerin ve memurlarn gerekte bu emir verme yetkisini kullanmalan, bu eitlii bozmaz. nk bunlar emir verme yetkisini, yal
nz grevlerinin yerine getirilmesi iin kullanrlar.
Sosyal Yardm
Demokrasi, vatandaa hayatn gerekletirmek ve her trl
bireysel ve sosyal grevlerinin yerine getirilmesi hrriyetini ve imkn
n brakr. Ancak, dier taraftan, hastalar, zayflar, sakatlar gibi hrri102

Mustafa Kemal ATATRK

yetlerinden tamamen yararlanamayan baz vatandalara da bir hayat
salamak zorundadr. Bu gibi grevleri, sosyal yardm kurumu grr.
Sosyal yardm kurumu ok gereklidir. Bu kurum, her yerde ok
gelimitir. Bu hizmet, bazen devlet tarafndan bir elden ynetilir,
bazen da yerel ynetimlere braklr. En ok bu ikinci ekil yaygndr.
Bu kurum, ihtiya sahiplerine parasz olarak doktor ve ila
salar. Yoksul yallara, sakatlara ve tedavi edilemez hastalara, lohusa
kadnlara, saylan kalabalk ailelere, memedeki ocuklara yardm eder.
Bunlar, ihtiyacna gre, ya evlerinde baklr, ya da sosyal bir kuruma
nakledilirler.
Yaplacak yardmn ekli ve derecesi, olanak lsnde ynetim
tarafndan belirlenir. Yoksa ihtiya sahipleri, her dndklerini iste
yemezler.
Resmi sosyal yardm kurumu ihtiyac karlayamaz. Kzlay,
ocuk Esirgeme, yoksullara yardm dernekleri gibi, ayn konumdaki
zel kurumlar da yardm ederler.
Devlet tarafndan hastaneler almas ve bunlara, yerel yneti
min karanyla bazlannn parasz olarak kabul sosyal yardm kurumunun grd hizmetlerdendir.
Bundan baka, memur ve hizmetlilerin ii ve kyllerin emek
li sandklan ve kaza ve lm halleri iin sigorta kasalan gibi sosyal
bakmdan kurumlan da vardr. Birok devletlerde, yallk, isizlik ve
lm gibi durumlara kar, herkes iin sosyal sigorta uygulanmakta
dr.

1$ Blm
Insanlann, maddi, dnsel baz ihtiyalan vardr. Sosyal bir
topluluun da ortak ihtiyalan vardr. Herkes, kiisel ihtiyalann, tek
bana salayamaz. Demek yelerinden her biri bir i, bir ey yapar.
103

Medeni Bilgiler
Btn bu iler ve eyler her insann ve dernein ihtiyalann yerine
getirir.
Demek oluyor ki, bir demein ve onun yelerinin ileri, alan
lar arasnda blnmtr. Buna i blm derler.
i blm, medeniyetin her evresinde grlmtr,
ilkel toplumlarda, esasl olarak iler, kadnla erkek arasnda
blnmtr.
Erkek, av gibi hayvani gdalar, kadn da meyve toplamak, ekip
bimek gibi bitkisel gdalar elde etmek ilerini yaparlard, ilerin byle
blnm olmas, kadnla erkein, yeteneklerine gre deildi.
ilkel insan topluluklarnda eitli ekillerde i blm oldu;
rnein baz airetler, yalnz mlekilik; bazlar da yalnz silah yapar
lard.
Kk sermaye ve zanaat toplumlan dneminde, i blm
oald. nk her kk sermaye toplumu, bir i grr. Bazen ayn
sanat, birok ubelere aynlr; marangozluk, doramaclk, gibi... Hatta
bir sanat ubesine ait iler, ayn ayn adamlara grdrlr; rnein,
odun, nce oduncular sonra bkclar, sonra kerestecilerden geer.
Bugnk byk sanayi dneminde ise, i blm ok ileri git
mitir; her lkede, binlerce alma ubesi vardr.
I blm, maddi ilerde olduu gibi, dce, siyasi, ynetim
ilerinde de oalmtr; rnein, ilim, her biri bir konu ve ynteme
sahip birok ksmlara aynlr. Bir adamn bir ilmi tamamen kavramas
na olanak kalmad.
i blmn gelitiren sebepler, nfus okluudur. Sanat ve
mesleklerin okluu ve bunlann ayn ayn bireyler tarafndan yaplma
s, yeni i blm sayesinde hayat koullan katlanlr bir halde tutula
bilmektedir. Ayn zamanda, byk uzmanlann, yetimesi, yeni bir ey
bulmalar, ilerlemeler hep bu sayede olmaktadr.
104

Mustafa Kemal ATATRK

blm, insanlar arasnda var olan doal ve tarihi balara,
yeni birok kuvvetli balar eklemitir. Bu yeni balar, insanlara birbir
lerinin eksiklerini tamamlatan, yalnz bugn deil, yann da dzenle
meye alan balardr.

Hrriyet*
Devlet ayn zamanda kiisel hrriyetin dayana ve dmandr.
Kiisel hrriyetin snr ve elde edilmesinin salanmas devletin grevi ve esa
sdr. Hrriyet ve devlet arasndaki mcadele btn devletlerin i geli
melerinin tarihidir. Bu konuda hareket noktas her kiinin hrriyete
olan doal hakkdr. Yoksa devletin kuvvet kullanm hak ve yetkisinde
deildir. Byle olduu gibi ama da, devlet deil bireydir. Burada her
insann yaradl dolaysyla hrriyetinin snrlanmasndan ve yazg
dolaysyla insann arzusunun snrlandrlmasndan bakarsak, siyasi
geliim iin hrriyet talebi kalr. Bu hrriyet Mevcudiyet mcadelesiek
linde ortaya kar ve bu mcadeleden de daha kuvvetlinin stnl ve
ncelii meydana kar. Burada bireyin siyasi hrriyeti ve devlet kavra
m arasndaki iki byk eliki gzlemleriz. Bu elikinin zm yolu da
yine buradadr.
Devlet, bireylerin serbeste almasn salayacak korumac bir
rgt olduu gibi ayn zamanda btn zel faaliyetleri genel amalar iin
birletirmekle grevlidir. Bu iki dnce arasndaki tartma ve mcade
le eski ve birok ilim adamnn tartmasna ortam hazrlamtr.
Teorik olarak, dnya ve ekonomik noktalardan bakacak olursak
ve devleti ama deil aksine vatandalarn mutluluu iin bir ara ola
rak alglayacak olursak bu konuda etkin dncelerin temel kabul edil
mesi gerektiine karar verilir, bu ise ok deikendir Konuyu her bireyin
hrriyete olan hakk noktasndan tartacak olursak milletin menfaati,
* Tevfk Bykloglu tarafndan Almancadan tercme edilmitir. Yalnz hangi kitap
tan olduu kaydedilmemitir. Hrriyet bahsi iin yararlanlmtr.

105

Medeni Bilgiler
gerektirdii dereceden daha ok kiisel hrriyetin snrlandnlmamas
gerekecei sonucuna vannz. Bu dnce basit olmakla birlikte uygu
lamas ok zordur. nk bu hrriyetin snrnn ne derece snrlana
ca meselesi devlet iin bir siyasi grevdir. Yine de bu dncenin
kapsad gerek, devletin karmasnda (mdahalesinde) ve alaca
zorunlu nlemde ll hareket egemen olmaldr. Devletsiz bir haya
tn veya zayf bir devlet hayatnn sonucu olan herkesin herkese kar
olan mcadelesi devlet tarafndan ounluun hrriyetini bomayacak
bir ekilde deitirilmelidir.
Dier taraftan bu deiiklik durumu bireyin sorumluluuna, giri
imine ve geliimine zarar verecek bir dereceye gtrlmemelidir. Devlet
tarafndan izilen snrlar ierisinde giriim ve sorumluluk duygusu ne
kadar geliirse devlet iin o kadar iyi bir i olur. Bu snrlan tanmak
zorunluluu devlet dncesi ve kavramn ifade eder ve bunun iddet
ve geniliini lmek Devlet Sanat demektir. Vatandalara halkn refah
ve mutluluu iin katlanlmas mmkn hrriyetleri brakan ve koruyan
bir devlet ancak bu hrriyetlerden bir ksmndan vazgeilmesini isteye
bilir. Eer ncil Kaysere ait olan Kaysere veriniz diyorsa bu, devlete ait
olmayann devlete verilmesi demek deildir. Kiisel hrriyetin ne kadarn
dan vazgemek gerekecei, zaman ve lkeye gre deiir. Deiik zamanlar,
deiik nlem gerektirir. Dier taraftan hrriyetin ktye kullanm hr
riyetin geici olarak ancak geni lde snrlandnlmasm gerektirir.
rnein, bir lkede kiisel ve siyasi hrriyet duygusu dierine gre daha
ok gelimi olur. Bunun gibi dier bir lkede de bir millet itaat rnei
kuvvetli devlet emrine tabi olabilir. Milletin durum, tarih ve deerine
gre bu konuda elde edilmesi gereken Alman hedefi ise udur. Almanlar,
serbest ve sorumlu vatandalardr. Almanlar siyasi ve milli eitimleri
gerei olarak ieride halkn refah ve mutluluunun ve danda devletin
korunmasnn gerektirdii maddeyi devlete vermek zorundadrlar.
Devlet, bireyin hrriyetinden kestii bu ksm bu hrriyeti ieri ve darya
ka salamak iin alr.
106

Ballk (Solidarit)

lim, toplvmlarm byklnn srrn, insanlara amtr; bu sr,

insanlarn birbirine olan balardr.

nsanlar Birbirine Baldr

Btn insanlar, bir sosyal bedenin yeleridir ve bu sebeple bir
birine baldrlar. Bu karlkl ba, herkesi dierinin ykmllne
de kartrr. Bir de, insanlar, llerin kltrel miraslar olduklarn
dan aralanndaki balar, zaman ve yeri kapsar.
Bu balar, doaldr, sosyaldir ve ekonomiktir.
Tabii ve sosyal ban bize rettii udur; zellikle, i blm
ve kltrel miraslk yznden herkes sahip olduu eyin ve hatta
kendi kiisel varlnn en byk ksmn atalara ve bir zamanda yaa
d insanlara borludur.
Eer byle ise, yani, eer her yerde, insann insana kar bir
borcu varsa, btn borlar gibi bunun da demesi gerekir.
Bu borlar, kimin tarafndan denmelidir?
- nsanlar arasndaki doal ve sosyal badan yararlanarak servet
kazananlar tarafndan! nk eer gelmi gemi, ismi bilinmeyen
binlerce, bal insanlar olmasayd, zaten bu servet olmazd.
Kime demeli? - Doal ve sosyal badan yararlanmak yerine
zarar grenlere! Geri bu alacakllarn kiisel olarak bilinmelerine ola107

Medeni Bilgiler
nak yoktur. Ancak, bunlann temsilcileri vardr; devlet veya birok sos
yal yardm kurumlan...
Nasl demeli? - Bir defa, devlete vergi, zellikle artar vergi ola
rak ve sonra ba olarak yardm kurumlanna verilebilir.
Bu sylediklerimizden, insanlann birbirine bal ve birbirinin
yardmcs olduklan halde gemiin ve gnmzn nimetlerinden
hepsinin ayn derecede yararlanamam ve yararlanamamakta olduklan anlalyor. Bu eitsizlii gidermek iin bir ksm insanlardan dier
bir ksm insanlar iin, sanki tazminat isteniyor.
Bu farkl yararlanmann balca nedeni, phesizdir ki, insanla
nn, eitli aralar ve yetenekler yznden birbirlerine benzememeleridir.
Bu noktada yle bir gr sylenmektedir. Geliimin amac
insanlan birbirine benzetmektir; dnya birlie doru yrmektedir;
insanlar arasnda snf, derece, ahlak, elbise, dil l fark gittike azal
maktadr. Tarih, yaamak kavgasnn, rk, din, kltr, eitim yabanc
lar arasnda olduunu gsterir. Birlie doru da yry demektir.
Ballk hakknda, bir dnce sahibi olmaya, en elverili olan
dn ve gr bu son gr olabilir.
Ancak, birer dnce olarak aldmz ballk grlerin gerekle
rini, uygulamada, sosyal kazanmlar ad altnda toplamak mmkndr.
Bu sosyal kazanmlara devlet sosyalistliine yaklaarak vanlabilir. Bu yol, kanun yoludur.
rnein:
1- yasas.
2- ehirlerin ve atlyelerin salk koruma yasas.
3- Bulac hastalklara kar koruma yasas.
4- iinin yall ve kazalara kar sigorta yasas.
5- Hasta ve yal yoksullara zorunlu yardm yasas.

6~ ifti sandklan yasas.

108

Mustafa Kemal ATATRK

7- Yardm dem ekleri kurulmas yasas.
8- Ucuz evler yaplmas yasas.
9- Okul ocuklar iin okullarda kooperatifler.
Btn bu gibi dem eklere devlet btesinden yardm
Bu ye buna benzer konulan gerekletirmek iin yasalar yaplr
ve uygulanr. Bylece ballk gr sosyal nlemlerle salanm olur.
Balln saydmz ekilde nlemleri oktur; ama bu uygula
malar dncesi, her yerde kabul grm deildir; ok eletirilere de
uramaktadr. zellikle, ballk grnn uygulanmasn, bireyin
ykmllk duygusunu zayflatan veya yok eden bir hareket olarak
grenler vardr.
Diyorlar ki, gszlmz, kusurumuzu, ayplanmz toplu
mun stne atmak bireysel ykmll kaldrmaktr. Oysa ahlak yasa
snn temeli bireysel ykmllktr.
Bu eletiriler, zorla ve hukuki bir ekilde toplumsal bor dncesi
ni bir yana braktrmaya yetebilir. Balln ahlaka temel oluturaca da
salam bir iddia olmayabilir. Ancak, balln uygulamal olarak, unlan
rettii de grlmektedir;
1- Bakasna olan bir iyilik bize de iyiliktir; bakasna olan
ktlk bize de ktlktr. Bu sebeple iyilii sevmek ve ktlkten
kanmak gerekir.
2- Yaptmz iler, evremizde sevinler veya aclar halinde
yanklar uyandmr, bu durum bize vicdani grevleri duyurur.
3- Ballk, bizi bakalan iin hogrl yapar. nk bakalanmn kusurlannda bizim de istemeyerek ounlukla birlikte sulu
olduumuzu gsterir.
zetle, ballk, herkes kendi iin yerine, "herkes, herkes iin"
dncesini koyar. Bu dnce, toplumsaldr, millidir, geni ve yksek
anlamyla insanidir.
109

almak-Meslek

Yalnz tek bir eye ihtiyacmz vardr: alkan olmak Servet ve

onun doal sonucu olan zenginlik ve mutlulukyalnz ve ancak alkanlarn
hakkdr (1923).
Gazi Mustafa Kemal

almak, bireysel ve toplumsal bir zorunluluktur.

1. Maddi servetin gereklilii:
Maddi servet;
a. nsann kendisi iin gereklidir; nk, insann bedeni ile ilgi
li ihtiyalan vardr; bunlar salanmadka insan, yaayamaz. nsann
dnsel, ahlaki ihtiyalan da vardr; bunlar, salanmadka, insanlk
ve ahlak bamszl korunamaz, insan gibi yaanamaz; insann man
eviyat karanr.
b. Servet, aile ve devlet asndan da gereklidir; nk, yarnn
dan emin olmayan bir insan, bir aile kurmay dnemez; ya da yaa
ma aralanndan yoksun aileler kurulur. Yaama aralar olmayan aile
lerden, oluan bir devletin varl da salam olmaz. nsan maddi,
dnsel, sosyal hayat aralanndan yoksun, ihtiyalar iinde kalrsa
hayatta mitsizlie der; gzlerini gelecee evirmeksizin yaar.
Aratrmak ve bilgi edinmek iin zaman bulamaz. Kendisinde dn
ce hayat durur. Hayat, onun iin bir tutsakla dnr. radesinden
110

Mustafa Kemal ATATRK

de gemek zorunda kalabilir. Anlalyor ki, insann servet edinmesi
gerekir. nsann servet edinebilmesi iin almas zorunludur. Ancak,
insan, yalnz hrriyet arac olarak servete sahip olmaldr. Yoksa serve
te esir olmak iin deil... phesiz, herkes ayn salk, ayn yap ve
yetenekte deildir. Ancak, herkes ayn hayat yasasna baldr.
almadan hi bir ey kazanlmaz. Herkes, belirli bir ekil ve snr ie
risinde, bir taraftan yeteneinin, kuvvetinin, kaynak ve evresinin etki
si altndadr, dier taraftan da ihtiyalarnn esiridir. te insan, bu kar
t koullar iinde faydal bir sonu elde etmeye almak zorundadr.
Faydal bir sonutan "bahsediyoruz, evet, nk sonusuz uramak,
alma saylmaz. Hi bir ey yapmamak veya sonusuz, anlamsz ey
ler yapmak, alma yasasna kar byk kusurdur.
2. Her eyi kazanmak gerekir.
Kazanmann yollan hangileridir?
Tip olarak en ilkel, plak ve her eyden yoksun bir insan ala
lm. Bu trl bir insan iin, mirastan bahsedemeyiz. nk aldmz
rnek, ailesiz, sabit mesleksiz, ilkel bir insandr. Bu noktada, kazan
mann doal kanunlann arayacak olursak, yalnz tek bir esas grlr.
almak... Bundan baka are yoktur. nsan, doal olarak, kiiliine
sahiptir; bu zellik, insan btn dnyaya sahip klabilir. Yani, insan
zeks, sanat, iradesi sayesinde, btn unsurlan emri altna alabilir.
Bu, bize almann yksek deerini, ahlaki zelliini ve her eyden
kutsal olan bir hakk, almak hakkn gsterir.
alma, insanlann bedensel kuvvetlerini gelitirir ve sosyal
hayat iin ihtiya olan eyleri salar. almakszn, dnsel geliim ve
ahlaki olgunlama da mmkn deildir.
Tembellik, btn fenalklarn anasdr.
3. almak bir ceza deildir.
Bir cezadan, bir skntdan kaar gibi almaktan kanmak ok
kt ve hazrlksz bir harekettir. almak, aslnda, zulm deildir.
111

Medeni Bilgiler
Yalnz, tutulan i ile bireyin yetenekleri ve zevkleri arasnda uygunluk
olmaldr.
almak ilk skntlara ve ilk isteksizlikler yenildikten sonra, en
byk bir zevktir. almay ceza saymak, onun gzelliini ve iyilikleri
ni tanmamak, doaya kar hakszlk olur.
nsan, alt iin eli altnda veya kafasnn iinde eserini
bymekte ve ykselmekte grd zaman ne byk zevk duyar. Bu
eser, ister iftinin rn, ister mimann evi veya heykeltran heyke
li, ister bir ilim adamnn veya bir sanatkrn buluu, kitab olsun, zevk
birdir. Zevk, btn glkleri, saban arkasnda dklen terleri, sanat
krn, dnrn bazen pek zc olan yorgunluklarn hemen unut
turur.
4. almak sosyal tir grevdir.
nsan alr, fakat iini, ancak toplum sayesinde olgunlatrabi
lir, faydal, deerli bir hale koyabilir. Ancak toplum sayesindedir ki,
kiisel varlk ile her ii arasnda srekli bir deiim ortaya kar.
Yaplan iin, kimseye faydas yok ise onun iin almak verim
siz bir ura olarak kalr. Bu nedenle, topluma faydal bir i yapmak
gerekir; bu durum, almay sosyal bir grev hkmne koyar.
almak genel yasadr; gelir sahipleri; zenginler de, bu yasa
dnda kalamazlar; var olan servetini milli servetin oalmasna yar
dm edecek ekilde kullanmaldr. Bir zengin, bedeni alma dnda
kalabilir; ancak, o zaman almasn dnce urasna yneltmelidir.
Trk milletinin bamszl bugnk evlatlarnn yanlmaz grle
ri ve yorulmak yeteneinden olmayan, almak cokusuyla, byk ve par
lak olacaktr (1927).
Gazi Mustafa Kemal

Mustafa Kemal ATATRK

Meslek Nasl Seilir ve Yapl*
1. Meslek seimi: Her istenmeyerek yaplan alma sert ve ar
gelir. nsann almaktan holanmas ve zevk almas iin mesleini
yeteneklerine uygun ve kuvveti ile orantl olarak semi olmas gere
kir. Bu nedenle, genlikte en nemli mesele, meslek seimidir. Kiisel
mutluluk ve ayn zamanda sosyal menfaat buna baldr. Herkes, yete
neine uygun yerde bulunmaldr. ounlukla bir gen, o grevinin
zorluklaryla uygun bir ekilde kuvvetlerini salayamam ise an
derecede ve faydasz almak zorunda kalr. Ya hi baaramaz veya
aa bir derecede kalr ve kendinden de memnun olmaz. Aynca da,
bakasnn daha iyi igal edecei bir yeri tutmakla hakszlk etmi olur.
Genler kskanlktan ve bakalanmn elde ettikleri parlak sonular
hayalinden saknmaldrlar. ll davranma ve toplumsal grev endi
esi bunu gerektirir.
Biri, subay niformasnn, srmalan houna gittii iin asker
olmak ister, bir dieri de, bir yazann veya bir ressamn kazand servet
ve hret gzlerini kamatrdndan zek ve renimini gz nnde
bulundurmadan yazar veya sanatkr olmak isterse, bu gibi hareketlerin
sonucu ounlukla hayal knkldr. Dier bir bak asndan bu gibi
ler, toplumsal heyet iin kaybolmu kuvvetlerdir; bunlar, daha iyi ynetilselerdi, kendilerinin hayat hazrlanm ve insanln mutluluu arttnlm olurdu. Her durumda akla uygun ve doru olan udur. Herkes
kendi yeteneine gre bir i tutmaldr. nsann deeri her ite belli olur,
iini iyi yapann bulunduu durum ne olursa olsun o, iyi bir adam ola
bilir.
nsan, kendine gre bir meslee girmeyip de dierine girmekle
hrriyetini snrlarsa, tahmin edildiinden fazla geleceini yanl belir
lemi olur. nk saplan bir yol kolayca terk edilemez; her meslein
gerekleri, adetleri ve inanlar vardr. Bunlara, insan zorunlu olarak
bal olur.
2. Meslek erdemleri: Her meslek, baz yetenekler ve zel nitelikler
113

Medeni Bilgiler
ister. Bu, phesizdir. Ancak baz ortak erdemler vardr ki, bunlar ayn
zamanda, bireyin baarsn ve kendisine emanet edilmi ilerin iyi git
mesi iin gereklidir. En aa dereceden, en yukarya kadar genel koul
lar ayndr.
stlere kar, zen, doruluk, sayg; astlarna kar, hayrsever ve
genellikle kabul edilen ite zel gayret, yn, sr tutmak Bu gibi erdemler
olmakszn, ne arkadalar arasnda iyi ilikiler olur ve ne de i baar
labilir. Meslek grevi, yalnz kiinin baan ve gvenini deil, belki
daha ok toplumun huzurunu ilgilendirir.
Vatan btn evlatlarnn al?nas ile ve yardm ile yaar ve
bundan baka toplumun yapsnda faydasz hi bir para yoktur.
Devleti yneten bakanla, vatann huzur ve zenginliine, elinin iiyle
yardm eden sanatkr arasnda, yalnz kk bir fark vardr; o da
udur: Birinin grevi dierininkinden daha nemlidir. Ancak, her iki
sinde de, iyi yaplmak kouluyla, ahlaki deer ayndr.
Bu nedenle, herkes, kendisine isabet eden iten memnun olma
ldr. Meslei ne olursa olsun, bir fayda oluturacak ve bir grev gre
cektir, insan, grevini cesaret, yreklilik, sadakat ve namuskrlkla
yapnca, elinden geleni yapm olur. Ayn zamanda, bu grevi, dierle
rine kar kskanlk olmadan yapmaldr.
Yolunda, yalnz olmayacaksn; orada, ayn hedefi izleyen baka
lar ile birlikte yryeceksin, bu hayat yarnda, dierleri, yetenekleri
bakmndan, sizi geebilirler. Bir baan, elinizden kaabilir. Bundan
dolay, onlara kzmaynz ve elinizden geleni yapmsanz, kendi ken
dinize de kzmaynz. Asl nemli olan gayrettir. nsann elinde olan ve
onu memnun eden ancak gayrettir.
3.

Giriim dncesi: Bir tembellik veya ahlak geveklii,

ounlukla insan, ecdadnn yaadklan ayn ite ve ayn noktada dur

durur. Babam, bykbabam byle yaptlar. Ben niin baka trl yapaym
derler. Kuaktan kuaa dan hayatn genel koullan deiir. Yeni
koullara uymayan ve gelenekte srar eden, yalnz kalmaya, zayf d114

Mustafa Kemal ATATRK

meye, bitkinlie ve lme mahkmdur. Bugn iddia olunamaz ki, bir
gezinti seyahati iin, yava giden eski bir araba, yolun gzelliklerinden
faydalanmaya uygun iyi bir ulam aracdr.
Bir ite, ekspres treniyle giden bir rakiple yarma sz konusu
olunca araba ile gitmek ge kalmak iin en emin bir aratr. Her ey
byledir.
Her eyde en iyi ve insann kendi kuvvetiyle uygun olan aran
maldr. insan, cesaret gsterebilmeli ve tehlikeyi gze alabilmelidir.
nsan yeni bir giriimde zel bir zevk duyar; kuvvetini ve deerini
anlar. O zaman, kendi kendini daha ok beenir ve bakalarna daha
ok beendirir.
Zafer uZafer benimdir diyebilenin, baar "Baarl olacam" diye
balayann ve Baardm" diyebilenindir. (1925)
Gazi Mustafa Kemal

Vatandan Devlete Kar Balca Grevleri

Vatandan devlete kar balca nemli grevi vardr:

Semek,
Vergi vermek,
Askerlik yapmak
Bu grevlerden birincisinin bir grev olduu kadar, kutsal bir
hak da olduunu kitabmzn balangcnda sylemitik. Gerekte,
vatanda bu hak sayesinde milli egemenliini kullanm olur. Bu hakkn
ayn zamanda grev olmas ise, yaplmasnn zorunlu olmasndandr.
Seme grev olarak yaplmadzaman devletin birincil yaps oluamaz.
Demokrasinin gerei yerine getirilmemi olur.
Vergi ve askerlik grevlerinin de devlet varl iin yerine geti
rilmesi zorunlu grevler olduu ok aktr. Bu grevi birer birer
aklayalm;

116

Seim

Seim Hakknda Genel Bilgiler

Seim hakknda anlalr bir dnce ortaya koyabilmek iin
daha nce esasl grlebilen baz noktalann ksaca aklanmas gerekir.
Demokraside tarz hkmet vardr.

Demokraside Hkmet ekilleri

1. Dorudan hkmet;
2. Yar dorudan hkmet;
3. Temsili hkmet.
1. Vatandalarn hepsi birden devletin eitli grevlerini bizzat
yerine getirerek dorudan doruya milli iradeyi gsterirler.
2. Millet, bir temsilciler heyeti oluturur. Ancak, en nemli
konular hakknda son karann verilmesini kendine brakr. Temsilciler
bu gibi konulan hazrlarlar ve milletin onayna arz ederler; konunun
kesin zm millet tarafndan belirlenir. Referandum ya da yan tem
sili hkmet kamuoyunun onayna (referandum ) bavurmak ile
kamuoyunun oylanna (Plebicite) bavurma yolu birbirinden gayet ak
bir ekilde farkldr. Birincisi dorudan doruya hkmetin ksmen
uygulamasdr. Oysa kincisi, temsili bir hkmet oluumuna istekli
dir.
3. Bir de temsili hkmet vardr.
117

Medeni Bilgiler
1. Dorudan Hkmet
a. Dorudan hkmet gemiin bir hatrasdr. Gemite bu
ekil hkmet demokrasinin btn gerekleri erevesinde uygulanm
deildir.
b. Bu hkmet sistemi zamanmzda hemen her yerde brakl
mtr. Yalnz svirenin baz kk kantonlarnda geerlidir.
Bu kk kantonlarda seilmi meclis yoktur. Her yl, vatan
dalar, belirli zamanda, hava gzelse akta, bir meydanlkta veya bir
ayrlkta; hava gzel deilse kapal bir yerde toplanrlar ve dorudan
doruya hkmetin ynetimini ellerine alrlar. Bu toplanmaya lke
meclisiya da milli m eclisad verilir. Gndelik iler, bu meclis tarafn
dan seilmi olunan memurlara braklr. Bunlarn banda bir tr
Cumhurbakan demek olan bir lke bakanvardr. Grlyor ki, bu
kk kantonlarda her vatanda ayn zamanda milletvekilidir. lke
meclisine lke bakan bakanlk yapar. Bu mecliste vatandalar, hal
kn menfaatine ait btn ileri dzenlerler; bteyi ve kanunlar onay
larlar, eitli hkmet memurlarn seerler.
lke bakannm daveti zerine olaanst toplantlar da yap
lr. Meclisin almas, kapanmas, hatta mecliste oturulmas bir takm
eski ve dini trene tabidir. Bu meclislerin konumu incelenecek olu
nursa, grlr ki bunlar basit ve ilkel kurumlardr.
Bu ekil demokrasi ynetiminde, grne gre milli idarenin
kuvvetli olduu grlmekte ise de, gerekte ynetenler, vatandalar
deil, seilmi bulunan milletvekilleridir.
Grld gibi, bu ekil demokrasi ynetimi, ancak halk az
olan kk bir blgede mmkn olabilir. Bykl fazla, halk ok
olan lkelerde mmkn deildir.
Bundan baka, bugn devlet hizmetleri o kadar ok ve gtr
ki bu grevlerin genellikle toplanacak vatandalar tarafndan zlme
si ve yerine getirilmesi, hem mmkn deildir ve hem de geerli
118

Mustafa Kemal ATATRK

deildir. zetle, dorudan hkmet ekli demokrasi ilkesine gr
olarak en uygun grlmekle birlikte bu eklin bugnk byk ve
olgun devletlerde uygulanmasna olanak yoktur.

2. Yan Dorudan Hkmet Semi-Direct

Dorudan hkmet ile temsili hkmet arasnda birleik bir
sistem yer alr. Gelecein uygulamaya hazrlad bu sistem, yan
dorudan hkmet ya da referandum sistemidir. Bu sistemde, seilmi
meclisler, yasalan halkn onayna belli bir zaman iin hazrlarlar.
Hemen sylemeliyiz ki referandum, demokrasi dncesinin esasl
unsurudur. u anda, demokrat lkelerde, bu hkmet ekli lehinde
birtakm dnce hareketleri balamtr.
svire ve Amerikann birlemi hkmetlerinden bazlan bu
hkmet eklini oktan kabul etmilerdir.

zellikle Dnya

Savandan sonra, bu sistemin uygulamalan genilemitir.

Yar dorudan hkmet ekilde grlr:

Yan Dorudan Hkmet ekilleri

1. Asl anlamyla referandum
2. Halkn red etmek (Veto) hakk.
3. Halkn kendisinin giriim hakk.
Hkmet, referandum sisteminde olursa, meclis, yasay tam
temsili hkmet sisteminde olduu gibi hazrlar, ancak bu yasann,
hukuken tam ve zorunlu olabilmesi halk tarafndan kabul edilmesin
den sonradr. Bunun iin meclisce kabul edilen yasa tasans vatandalann onayna arz edilir. Vatandalar tarafndan evet veya hayr eklinde
kabul veya red edilir.
Referandum uygulamada byk deiiklikler gsterir.

119

Medeni Bilgiler
Halkn Veto Hakk
Seilmi meclisler bir kanun yapar ve onu kendisi onaylar. Eger
vatandalardan bir ksm belirli bir zaman ierisinde, bu yasa hakkn
da, referandum talep ederse, o zaman referandum yaplr. Bu ekilde
halk o yasay reddetmek hakkn korumu olur. Asl anlam ile refe
randumda, yasann tam olmas iin halkn onay gereklidir. Halkn
veto hakk demek, halkn yasalan srekli onaylamas zorunlu deil
demektir ve belirli bir sre getikten sonra veto hakk sz konusu da
olmaz.
Bu dnceyi deiik ekilde aklayalm. Asl anlam ile refe
randumda yasa ancak halkn resmen onaylamasndan sonra ortaya
gelir. Veto hakknn varlna, halk, belirli bir sre ierisinde resmen
raz olmadn gstermedii zaman yasa vardr. Bundan anlalyor ki,
halkn veto hakkna sahip olmas, asl referanduma gre daha hafif yan
temsili bir hkmet eklidir.
Halkn Kendisinin Giriim Hakk
Halka bizzat giriim hakk veren sistemde referandumdan daha
fazla bir ey vardr. Referandumda meclis halkn resmi almas, ortak
lk olmadan yasa yapamaz. Ancak, meclis, gerekli olan herhangi bir
yasay yapmayabilir. nk hukuk asndan bu konuda bir zorunlu
luu yoktur, te halkn kendi giriim hakk, meclisi belirli bir madde
hakknda yasa yapmaya zorunlu klan bir aratr. Bu durumda, bir yasa
tasarsnn belirli sayda vatandalar tarafndan imza edilmi olmas
seilmi meclisin o kanunu tanmaya hukuk asndan zorunlu olma
s iin yeterlidir.
Halkn giriim hakk genellikle referandumla tamam olur.
Halk giriiminden meydana kan yasa tasans mecliste tartldktan
ve kabul edildikten sonra yasa olma gcn kazanabilmesi iin refe
randuma arz edilmesi gerekir. Grlyor ki, eitli yan temsili hk120

Mustafa Kemal ATATRK

met ekilleri arasnda sk bir i ie girme durumu vardr.
Giriim iki trl olur:
1. Tasan halinde giriim
Madde madde yazlm bir yasa tasarsnn millet tarafndan
meclise arz edilmesidir.
2. nerge halinde giriim
Bunda, halk, meclisten belirli bir madde hakknda bir yasa tasans hazrlamasn ve tartma ve kabul etmesini bir nerge ile talep eder.
Tasan halinde giriim, teknik bilgi ve almaya bag( olduu iin,
bu giriim ekli zellikle giriim hakknn ktye kullanmna engeldir.
Yan temsili hkmet sisteminde, demokrasi lehine nemli fay
dalar vardr. Ancak, bu sistemin uygulanmasnda nemli sakncalar da
saylabilir.
Bu sistemin uygulanmasnda gz nnde bulundurulacak en
nemli nokta milletin siyasi ve sosyal eitim ve gelime derecesidir.

Temsili Hkmet
Biliyoruz ki, devlet, milletin kendisidir. Milleti, idare edenler
devlet deildir. nk irade milletindir. Ancak, milletle idare edenler
arasnda hukuki ilikiler vardr. Bu ilikiden temsil dncesi ortaya
kar. Temsil dncesini yle de aklayabiliriz;
Millet, asildir. Millet ilerini ynetenler, onun temsilcileri olabi
lir. Bu temsilciler, millet ad ve hesabna devlet ilerini grrler. Millet
devletin ilerine eitli ekillerde katlr. zellikle, temsilcileri seer.
Temsilciler Kimdir?
Temsilci ve Memurlar
Devlet organlanndan, kendiliinden hareket yetkisine sahip

121

Medeni Bilgiler
olan ve bu sfatla devlet ilerini gren kimseler temsilci sfatna sahip
tirler. Devlet kurumunu oluturanlar unlardr: Cumhurbakan, mil
letvekilleri, yasamal meclisler gibi, kendi kendine yrtme karan ver
mek yetkisine sahip olmayan ve ancak ald emri uygulayan kimseler
memurdurlar.
te millet temsilcilerinden oluan hkmete temsili hkmet
denir.
Temsili hkmetten bahsederken temsili rejimin de ne
olduunu iyice anlamak gerekir. Temsili rejim kavram ile temsili
hkmet arasnda u fark vardr.

Temsili Rejim
Temsili rejim uygulanan bir devlette, cumhurbakan ve hk met ve yasamal meclisler tamamyla milletin setii temsilcilerden olu
ur. Oysa sadece temsili hkmet denildii zaman, bunda millet gven
ve kontrol dncesiyle, temsilciler seer. Ancak, devletin banda
miras yoluyla gelmi bir hkmdar da bulunabilir. ngilterede olduu
gibi. Orada millet yalnz iki meclisten birini seer. Balarnda da kral
vardr.
Temsili rejime tamamen uygun temsili bir devlette ynetenlerin
hepsi seilmi temsilcilerdir. Cumhuriyet ynetimleri byledir.

Semen Heyeti
Millet temsilcilerini dorudan doruya veya ara ile seen se
men topluluudur. Bu noktada millet ile semen topluluunu birbiri
ne kartrmamak nemlidir. Bir kii semen toplum yesinden olma
d halde milletin yesi ve vatanda olabilir.
Demokrasi ve temsili rejimler semen toplumunun oluturul
mas ve bu topluma ait grevler asndan deiir.

122

Mustafa Kemal ATATRK

Seim Dairelerinin Gerei: Milli egemenliin tamamyla meydana
kmas iin btn milletin bir semen toplumu ve btn lkenin bir
seim dairesi saylmasn gerekli klar. Ancak milyonlarca semene
sahip olan lkelerde buna olanak kalmamtr. Bunun iin seimlerde,
lke semen dairelerine aynlr; her dairenin semenleri birer heyet
oluturur.

Seim Nedir?
Demitik ki millet, zellikle, temsilcilerini seer. imdi seim
nedir ve nasl olur? Bunu aklayalm: Dorudan doruya hkmetin
uygulamas durumunda, vatandalar, devlet ilerini kendileri grrler.
Ancak, buna imkn olmaynca vatandalar, devlet ilerini grdrmek
iin, kendi ilerinden birtakm kimseleri seip ayrmalar gereklidir.
te bu ie seim denir.
Seim, olduka kank birtakm ruhsal etkenlerin varl ortak
ln kabul eder.
Seim, ilk nce bir insan kitlesinde, ortak bir arzunun mmkn
olduunu kabul eder. Gerekten ortak dncelerin yardm olmaks
zn dnyada hibir seim mmkn olamaz.
Seim, ortak arzunun yerine getirilmesini, bir ya da birok temsil
cilere ulatrmak imknna dayanr, yani, esas olarak, seilenin, seen
adna hareket ettii dikkate alnabilir.
Seimlerde kiiden ok milletin menfaatine en uygun ilke ve prog
ramlan uygulayacaklan semek nemlidir. Bu konuda hemen hemen tm
vatandalar aracla muhtatrlar. Bu aracl siyasi partiler yapar.*
Trkiye Cumhuriyetinde vatandalann seim ile oluturduu
kurumlar: Byk Millet Meclisi, 1 Genel Meclisleri ve Belediye Meclisleri,
mahalle ve ky muhtarlar ve ihtiyar meclisleridir.
*Partiler hakknda ileride bilgi verilecek

123

Medeni Bilgiler
ounluk tikesi
Bir de, seim ounluk ilkesine inanmay talep eder. ounluk
ilkesi, daha kuvvetli bir grubun daha az kuvvetli bir gruba kar arzu
sunu uygulamak hakkna sahip olmasn ister.
Bu prensip, seim meselesinde balca tartma temeli olutur
maktadr. Bu ilkeye gre en byk kuvvet, en byk zor kullanma kud
retinden baka bir anlam ifade etmiyor diyenler ve bu anlamda eitsizlik
ve adaletsizlik grenler vardr.

Nispi Temsil
Seimde adalet ve eitlii salamak iin dnlen ve baz lke
lerde uygulanan greceli (nispi) temsil eklidir.
ounluk sistemine gre seilecek milletvekillerinin tamam,
en kuvvetli olan ve bu sebeple en ok oy kazanan partinin adaylan
olur. Bu partinin btn oylan kazanmas zorunlu deildir. Bu parti, tek
bana mecliste btn milleti temsil eder.
Nispi temsil sistemi ise her partiye sahip olduu ye saysyla
uygun, bir temsil pay salamak ister.
Bu iki sistemin, ounluk ve greceli (nispi) sistemlerinin kap
samna ilikin bir dnce vermesi iin, bir rnek verelim:
Varsayalm bir seim dairesinde 7000 semen vardr ve bunlar
7 milletvekili seeceklerdir. Diyelim ki bu 7000 semen 3 partiye aynlmtr. A, B, C.
A frkas 3501 oy kazansn
B "
2499 "
C

"

1000

"

ounluk ilkesine gre, oylardan en ounu kazanm olan A

partisi yalnz kendisi 7 milletvekiline sahip olacaktr. "ZTve C parti
leri milletvekili karamazlar. Yani, A, 3501 oy 7 milletvekiline sahip

124

Mustafa Kemal ATATRK

olduu halde B, 2499 = C, 1000 = 3499 oy hi bir milletvekiline sahip
olamaz. Grlyor ki, A partisi bir oy fazlaya sahip olmakla dier iki
partinin kazand btn oylar sfr olmaktadr.
Nispi temsile gre yle olabilir;
Yandan fazla semene sahip olan A panisi milletvekillerinin
yansndan biraz fazlasna sahip olmaktadr. Varsayalm 7 milletvekilin
den 4 nde, Bpartisi ki, semenlerin 2/7sini temsil ediyor, 2sine; C
frkas 1/7 semen temsil ettiinden 7 milletvekilinden birine sahip
olur.
Bu ekilde her partide, her semenin etkin olarak oyunun
deeri hissedilir derecede eittir. phesiz, buradaki eitlik tamamyla
matematiksel deil, yaklaktr.
Nispi temsilin hakl ve kuvvetli olduunu aklamak ve ispat
iin birok deliller gsterirler.
Bu sistemin zorluklanndan ve sakmcalanndan bahsedenler de
vardr.
Her halde nispi temsil ve nispi seim sistemi eletiriden korun
mu, mkemmel bir sistem deildir.
Nispi temsilin balca sakncalar unlardr;
Nispi temsil, mecliste, nemsiz baz gruplara neden olur. Bu
durum deimez bir ounluun oluturulmasna izin vermez. Meclisi
iktidarszlk iine srkler. Hkmet krizlerini artmr. talya bu sistem
yznden 1919dan beri grd ktlklerden sknt ekiyordu.
Sonunda 1924te bu sistemi brakt. Bu sakncalara kar nispi temsil
sistemi lehinde en son yaplan savunma udur;
Bir lkede, medeni ve siyasi eitimi yksek, uurlu ve kuvvetli
partiler kurulmusa nispi temsil sisteminin uygulanmasnda saknca
yoktur.
Bu savunmann yannda u da dikkate alnmaldr ki, yanl
125

Medeni Bilgiler
dnce ve grlere ynelmi insanlardan oluan toplumlann ne olur
sa olsun, mecliste almasn salamaya almak milletin menfaatine
hizmet saylmaz. Aklanan iddiaya ramen dnyann bu sistemi uygu
layan en demokrat lkelerinde, krizlerin sk ve ok olduu grlmekte
dir. Her durumda seim sistemleri, az ok farkla, toplumsal mcadele
lerden oluur. Toplum iinde yaamak, doas gerei olan insann kii
sel yeteneinin geliimi iin gerekli olan genel menfaatlerin savunulma
snda, kendini toplumsal mcadeleye yetenekli bir duruma getirmek
zorundadr. Yksek toplumsal heyetlerde, mcadele, dnce mcade
lesi eklinde olur; vatanda arzusunu gsterir; ancak ounluun gste
recei arzunun gvenilir olacan da bilir. Seim, ancak, tamamen geli
mi, dzen sahibi toplumlarda grlr.
Bizde, seim, lkenin eitli seim dairelerinde oluturulan
ounluun arzu ve iradeleriyle tespit edilir. Ancak hukuk asndan
bu dairelerin hibir deeri yoktur. Milletvekilleri tm milletin vekille
ridir, tm lkeden vekillik alan da tm meclistir.
Seim Hem Grev Hem de Haktr
Seimin esasl taraf, vatandan seimde oyunu kullanmas
hakkdr. Bu hak, kanunun gvenli grd bir dnceyi belirtme ve
aklama yeteneidir. Seim, milli egemenlik ilkesinin gerek uygulan
olduundan buna katlmn her vatanda iin hak olduu aktr. Dier
taraftan, vatandalar, ortak menfaat ve ikincillere karar verirken hep bir
likte dikkatli olm ak zorundadrlar. Bu gr, seimi, vatandalar iin bir
grev hkmne koyar. Bu durumda, seim grevi, onu yrtmeye
yetenekli olduuna karar verenlere dayanmasn gerekli klar.
Grlyor ki seimin hem hak ve hem de grev kabul edilmesinden
birbirine kar iki gr kyor.
Seimin hak olduu gr, milli egemenliin ifadesidir; milli
egemenlik ayrm olmakszn vatandalarn tm heyetindedir. Buna
126

Mustafa Kemal ATATRK

dayanarak - ocuklar ve delilerden baka - btn vatandalar erkek ve
kadn seimde oy vermek hakkna sahiptir. nk milletin her bireyi,
kendi varl kadar esasl bir hakka sahiptir. Milli egemenliin cinsiyet
fark gzetmeksizin, milletin btn yelerine ait olduunda elbette
pheye yer yoktur. Bunda phe edenler demokrasi ve milli egemen
liin ne olduunu anlamaktan aciz olan kimselerdir; asl seim hakk
na yetenei, erdemi, olmayacak olan bu gibilerdir.
Seim hakknn btn vatandalarca uygulanmasna, yasal hi
bir engel olmamas gerekir. Milli egemenlik, toplumun yalnz bir ks
mnn lehine paralanamaz.
Seimin bir grev olduu gr taraftan olanlar da, seimin
tm millete ait bir hak olduunu kabul ederler. Ancak, u gr ileri
srerler; Millet, toplumsal menfaatte kimlerin etkin olmas
gerekeceini belirlemek hakkna sahiptir. te bu ekilde seim hakk
n bir grev yapan gre ulamaktadrlar ve grevi en iyi yapacaklara
yklemeden bahsetmektedirler.
Snrlanm Oy
Vergi verenleri, oy sahibi yapmak ve seimde asl semen olan
vatandalann dorudan doruya oylanna bavurulmayp vatandalara
ikinci semen diye baz kimseleri setirdikten sonra onlar araclyla,
milletvekili seimini (iki dereceli seim) yapmak hep bu grn
dourduu sakatlklardr.
Bu iki gr, birbirini olumsuz klan konumlann koruduka
yanltr. Ancak, onlan akla uygun ve mantkl bir ekilde birletirmek
mmkndr. yle ki; Bir sosyal toplumun her yesinin, toplumdaki
varl sebebiyle, semek hakkn kullanarak, toplumsal arzusunu gs
termeye ve belirtmeye yetenei vardr. Ancak, bu hakk kullanacaklar
hakknda, sosyal dzenin korunmas grnden baz nlemlerden
vazgeilemez. Bu nlemler zamana ve lkelere gre deiir. Her lke
127

Medeni Bilgiler
nin semenleri eitli olmakla birlikte, milli egemenlik yasalanna
uymayacak hibir ey yoktur. Ancak, dikkatli olmak sebebiyle seim
hakkn gereksiz yere darlatrmamak gerekir.
Kadnlarn Seme Haklan
Dnya Savandan beri, ou lkeler, kadnlarn seme hakla
rn kabul etmitir. Kadnlarn siyasi haklarn yrtlmesine katlmn
reddeden lkeler, ancak Fransa, talya, spanya gibi Latin lkeleridir.
Amerikada, Ingilterede, Kuzey Avrupa lkelerinde kadnlar seme
yetkilerini yerine getirmektedirler.
Kadnn siyasi yetersizliine mantkl hi bir sebep yoktur. Bu
konudaki kararszlk ve olumsuz dnce gemiin sosyal durumunun
can ekien bir hatrasdr. Hatrasndan bahsettiim dnce, papaz
dncesidir. San Pol diyor ki; "Erkee emretmeyi ve ona kar g
kazanm ak konusunda kadna izin vermem Kadn, sessiz kalmaldr. nk
Adem balang ve Havva sonradan var olmutur. nsanlarn kklerinin
cahili olan bu havari unutuyor ki erkeklere ilk d, ilk eitimi veren ve
onun zerinde ilk analk g ve etkisini kuran kadndr.
Latin lkelerinde, kadnlk hakknda devam eden bu gr
artk bugnk toplumlann ahlaki ve ekonomik durumlarna uyma
maktadr. slam lkelerinden bahsetmiyorum; sebebi Trkiye
Cumhuriyetinden baka, dnya yznde ya tam anlamyla bamsz
Mslman devlet yoktur, ya da var olanlarda tam anlamyla demokra
si yoktur.
t Blm Dncesi
Kadnlar siyasi haktan yoksun brakmak gereini, kadnla
erkek arasnda, i blm kuralnn bir sonucu olarak gsterenler var
dr. Gerek i blm dncesi, ne kadnlara ve ne de erkeklere yapa128

Mustafa Kemal ATATRK

mayacaklan grevler verilmemelidir sonucunu ortaya koyar. Oysaki
kadnn genel ve siyasi grevleri yerine getirmeye yetenei olmadn
ispata imkn yoktur, nk aksi gerekten sabit olmutur.
Kadn, bugn, istenilsin istenilmesin, genel ve ekonomik haya
ta samimi bir ekilde karmtr. Kadn, bugn, tezghlarda, fabrika
da, byk maazalarda, ticarethanelerde, btn genel hizmetlerde
almaktadr. Rusyada, en etkin snflarda, aktif olarak askerlik gr
evini de yapmaktadr. Amerika okullannda gen kzlar silah eitimleri
ile ilgilenerek askerlik grevine hazrlanmaktadrlar.
Kadnlarn, daha uzun sre, ocuklar, aklszlar, deliler arasnda
saylamayacann sylendii gnden bugne kadar yanm yzyldan
fazla zaman gemitir.
ngiltere'de, Sfrajet\enn yllarca kalktklar gayet iddetli
mcadelelerin sebep olduu olaylan gsterecek deilim; ancak sadece
hatrlatmak isterim ki, kadnlarn siyasi haklann tanmak iin, ayn
olaylann grlmesine, demokrasinin ihtiyac yoktur.
ngilterede 1920de yaplan bir yasa, kadnlk dolaysyla her
trl yetki sahibi insann ortadan kaldrldn onaylamtr. imdi,
ngiliz kadnlan, karar vermek konumundaki grevlerde olmak zere
her trl grevleri yapmaktadrlar. Kuzey Avrupa lkelerinin tamam,
bugn kadnlara oy hakk vermitir.
Finlandiyada, 1906dan beri, 24 yanda bulunan erkek ve
kadn btn FinlandiyalIlar semek hakkna sahiptirler. Finlandiya
kadnlar siyasi hayata pek etkin bir ekilde katlmaktadrlar. 1908de
Mecliste 25 kadn ye vard.
Norvete, 1907den beri 25 yanda bulunan her Norveli
kadn, oy kullanmak hakkna sahiptir.
Danimarkada, 1915den beri 25 yanda bulunan her erkek ve
her kadn, semek hakkna sahiptir.
129

Medeni Bilgiler
svete 1919dan beri 25 yanda kadnlar semek hakkna
sahiptirler.
Almanya da, bugn kadnlar semek ve seilmek hakkna sahip
tirler. Yeni Alman Anayasasnn 109uncu maddesinde u vardr;
Btn Almanlar, kanun karsnda eittirler. Erkekler ve kadnlar genel
olarak ayn medeni haklara ve grevlere sahiptirler.
Yeni Avusturya Cumhuriyetinde de kadnlara semek ve seilmek
hakk verilmitir.
Polonya'da, 1921den beri 20 yam tamamlam kadnlara se
mek hakk verilmitir.
ekoslovakyad a, 1920 Anayasas kadna semek ve seilmek
hakkn vermitir.
Kuzey Amerika Birleik Devletlerinden kadnn semek hakkn
ilk tanyan Vayomink eyaleti olmutur. Vayomnk eyaleti bu dene
yimden olaanst memnun olmutur ve bununla iftihar etmektedir.
Hatta dnyann her tarafndaki meclislere, 1894de bir teklif gnder
mek gereini hissetmitir. Bu teklif u ekilde balyordu. Baskc bir
yasalar btnne ihtiya hissetmeksizin, hi kimseye bir zarar vermeksizin
kadnlarn oylan lkeden cinayetleri, yoksulluu ve ktl y ok etmeye
hizmet etmitir.
Bundan sonra Amerika eyaletleri birbirinin ardndan tamam
ayn esas kabul etmitir. 1920de yaynlanan Anayasada "kadnlk ve
erkeklik dolaysyla seme hakkndan hi kimse yoksun braklmayacaktr"
metni yaynlanm ve ilan edilmitir, Bu metin gereince 20 milyon
kadn semek hakkn elde etmi ve 1920de Cumhurbakanl seim
lerine katlmlardr.
Bat ve Dou Avustralyada da 1902de kadnlarn semek ve
seilmek hakk mevcut idi.
Bat "Nuvel Gal de 1902de ve Tasmani de 1903de ve
130

Mustafa Kemal ATATRK

uKuvinslantdai 1905te kadnlarn semek ve seilmek yetkileri kabul
edilmitir.
Kamu Hukuku uzmanlan Avustralyada kadnlann semek ve
seilmek haklarnn kullanlmas yznden mutlu sonular meydana
geldiini grmekle ayn dncededirler. Birok gzlemler arasnda
zellikle kadnlann mecliste mevcudiyetleri parlamentonun ahlak
dzeyini de ykselttii beyan edilmektedir.
Bu yaptmz ksa anlatmdan kolaylkla anlalmaktadr ki,
kadnlara semek ve seilmek hakknn kabul ve onay lehine olan
genel hareket ok kuvvetlidir. Kadnlar, bu haklann, istensin istenme
sin hemen alacaklardr. Bugn eitli lkelerde 160.000.000 kadn,
milletvekili, bakan, eli olmak hakkna sahip bulunmaktadr. Bunu da
sylemeliyiz ki kadnlara semek hakk verilmekle btn kadnlann
evini barkn brakp parti mcadelelerine balayacan sanmak doru
deildir.
Kadnln siyasi ideali olan bu hakka sahip olmay isteyen
kadnlann sosyal ve siyasi dnce ve eitimde her gn daha ok yk
selmeye almalan, ihtiya olduu da unutulmamaldr. Kadnlar,
ancak siyasi eitime sahip olduklar zaman gerekten hr olduklarm
hissedebilirler. Ancak bu durumda evlatlanna hrriyetin kutsalln
alayabilirler.
Trk tarihinin, en eski dnemleri incelenecek olunursa devleti
temsil eden yalnz Cumhurbakan olmayp onunla birlikte hatununun
da bu temsilde onak olduuna ilikin belgelerin az olmad grlr.
Trk milletinin nce ve sonraki tm hayat gz nne getirilirse kadn
lan erkeklerin yaptklan, yapabilecekleri, ilerin en arlannda dahi
alrken grrz. Tarlada, ormanda, srde, pazarda, her yerde ve
her ite erkeklerle yan yana ve bazen onlardan daha fazla almakta
drlar. Aralksz seferler ve meydan savalan iinde yzen Attila ordulannn erkekleri kadnlanndan ayn m savayorlard? Kadnlar da
131

Medeni Bilgiler
erkeklerle beraber ayn sefer ve ayn sava zorluklarna gs germi
yorlar myd? Orlean Meydan Savanda, kadnlar erkekler, ayn kah
ramanln, ortak organlan halinde birbirlerinin yardmcs olmadlar
m?
Trk kadnnn yetenei, gc ve lke ileriyle ilgi ve
yaknln ispat eden rnekler zellikle kurtulu mcadelesinde az
mdr?
zetle, kadn semek ve seilmek hakkn elde etmelidir.
nk demokrasinin mant bunu gerektirir; nk kadnn
savunaca menfaatler vardr; nk kadnn topluma kar yerine
getirecei grevler vardr; nk kadnn siyasi haklann uygulamas
kendisi iin faydaldr.
Demokrasi ilkesi unlar gerektirir;
Akl banda her birey kiiliini, koruma ve srdrebilmek iin,
bir siyasi iktidarla donanm olmaldr. Kadn insandr ve akl banda
dr.
Millet bireyleri birbirine danmaldrlar; kadn milletin yelerin
dendir.
Cumhuriyetimizin siyasi rejimi eitlik ilkesine dayanr, seim
sand nnde oy vermekte okuyup yazmas olmayan ile bir devlet
adam eittir. Kadn niin bu eitlik dnda tutulsun?
Halka hizmetlerin iyi ynetiminde erkeklerin olduu kadar
kadnlann da menfaatleri vardr. Kadmlann savunacaklar ekonomik
menfaatleri vardr. Kadnlarn sosyal heyetin rgtlenmesi hakknda
bildirecekleri dnceleri vardr. Kadnda adalet duygusu vardr.
Kadn tutumludur, banseverdir. Milli emek ve gayrette kadnn pay
n deersiz grmek hakk kimseye verilmemitir.
Trk kadnna belediye seimlerine katlm hakknn tannma
s; yasama meclisine ye semek ve seilmek hakknn da yakn
132

Mustafa Kemal ATATRK

zamanda onay ve uygulanacana phesiz mutluluk verici bir nsz
dr. Trk tarihinin bu dnemine kadar, Trk kadnna, oktan yakr
olduu bu siyasi hakkn vermek doal olarak gemiin baskc yne
timlerinden beklenmezdi; ancak demokrat Trkiye Cumhuriyetinin
bu konuda da, erdemli tutumunun yksek eserini grmek elbette,
gerektiinden fazla gecikmeyecektir.

Trkiye'de Milletvekili Seiminin

Yasal ekli ve Yolu

Trkiye Byk Millet Meclisinin Kuruluu

Trkiye Byk Millet Meclisi, zel yasaya uygun olarak millet
tarafndan seilmi milletvekillerinden kuruludur.

Milletvekili Semek Hakk ve Seilmek Yetkisi

Onsekiz yan bitirmi olan her erkek Trk, milletvekillii sei
mine katlmak hakkn ve otuz yan bitirmi her erkek Trk de mil
letvekili seilmek yetkisine sahiptir.

Kimler Milletvekili Olamaz

Ancak yabanc devlet hizmetinde bulunanlar; hapis veya hrsz
lk, sahtekrlk, gveni ktye kullanma, hileli iflas sulanndan birin
den mahkm olanlar, kstllar, yabanc uyruklu olduu iddiasnda
bulunanlar, medeni hukuktan drlenler ve Trke okuyup yazmak
bilmeyenler milletvekili seilemezler.

Seim Dneminin Sresi

Trkiye Byk Millet Meclisinin genel seimleri, drt ylda bir
kere yaplr; sresi biten milletvekillerinin tekrar seilmeleri yasaldr.
nceki Meclis sonraki meclisin toplanmasna kadar devam eder.
134

Mustafa Kemal ATATRK

Dnemin Uzatm Olana
Yeni seimlerin yaplmasna imkn grlmedii zaman, toplan
t dneminin bir yl uzatlmas da yasaldr.
Seim evreleri
Her milletvekili yalnz kendini seen evrenin deil tm mille
tin vekilidir. (T. E. 9,10,11,12,13).
Milletvekili seimi iin Trkiye Cumhuriyeti, seim evrelerine
aynlr. Bu evreler bugnk ynetim rgtmze gre illerdir. Her ile
de bir seim ubesi saylr (i.M.K.I).

Esas Defterleri
Milletvekili seim yasas, yayn tarihinden itibaren her bucakta
genel olarak erkek nfus saysn kapsayan bir esas defterinin dzen
lenmesine tabi olunduunu kabul etmitir (i.M.3); ve bu defterlerin
dzenlenmesi ve saklanmas ve bu defterlerde doum ve lm olaylannn dzeltilmesi, belediye ve bucak meclis bakanyla muhtarlarn
derece derece grevleridir (I.M.4).

Genel Seimin Balang Hazrl ve Tarihi

Genel seim iin her seim dneminin sonuncu (drdnc)
ylnn Mays ay banda Trkiye Cumhuriyetinin her tarafnda i bu
esas defterlerinin dzenlenmesine ve incelenmesine balanr ve
Haziran sonunda defterler dzeltilmi olarak hazr hale getirilir (i. M.
15). Bunun iin Maysn birinden itibaren ileler (t.M.5) belediye
heyetleri, ilelerdeki mahallerin ve bucak belediye heyetleri de
(i.M.6,7) kylerin muhtarlaryla yrenin ileri gelenlerinden ikier veya
er kiiyi armak yolu ile mahallerinde veya kylerinde oturan veya
bir yldan beri yerleen erkeklerin isim defterlerinin sekiz gn ierisin135

Medeni Bilgiler
de ve yasaya ilikin rnei olmak zere dzenlenmesini retirler. Bu
defterler iki ksmdr; bir ksm yeni doan erkek ocuklardan balaya
rak on sekiz yama kadar olanlarn; dier ksm da on sekiz yan biti
renlerin isimlerini kapsar (3 Nisan 1339 tarih ve 320 numaral kanun).
Yalar nfusta kaytl olmayan erkek ocuklarn yalann yre
ileri gelenlerinden hazr bulunanlar tespit ederler (l.M.5,6,7).
Trkiye'de imdi Seim ki Derecelidir
imdi Trkiyede milletvekili seimi iki derece zerine yaplr.
Yani seim hakkna sahip olan vatandalar (birinci derecede semen)
bunu izleyen semenler (ikinci derecede semenler) ve bunlar da birin
ci semenlerin vekletleriyle milletvekillerini seerler

Kimler Birinci Semen Olamaz

On sekiz yan bitiren erkeklerin medeni hukuktan denler
veya yabanc uyruunda veya byle bir iddiada bulunmu veya iflas
edipte itibann yasal olarak iade edememi veya kstlanm olanlar ve
kt davranlaryla nl olmu veya cinayetten mahkm olmu bulu
nanlar semen olamazlar. Bu gibilerin ibu halleri defterlerde dnce
ler blmlerine yazlr (i.M.8). ite bu yasal engeli olmayan ve on sekiz
yan bitirmi olan her erkek, birinci derecede semendir (I.M. 11,21).
Halen Grevde Bulunan Asker ve Jandarma
Personelinin stisnas
Ancak kara, deniz, generalleri, st rtbeli subaylar ile kk
rtbeli subaylar ve jandarma st rtbeli subaylar ve erat; askeri rt
beye sahip, niforma giyinmi tm ordu personeli, orduya hizmette
bulunduklar srece, ne birinci semen ve ne de ikinci semen ola
mazlar; elbette ki emekli ve yedekler bunun dndadr, (mstesnadr.)
136

Mustafa Kemal ATATRK

Tefti Heyetleri
Mahalle ve kylerden bu esas defterleri ile belediye meclisine
geldii gnden (9 Mays) itibaren ilelerin byklne gre ye say
s drtten ona kadar olmak zere lede bir tefti heyetikurulur. Bu
tefti heyetleri belediye bakanlannn bakanlklar altnda, ilelerde
tamamen belediye meclisi yesinden ve illerde de belediye yesiyle 11
Genel Meclisi "daimi encmeniyesinin katlmndan oluur (i.M. 10).
Durum byleyken bu heyetlere dardan ye almaya gerek grlrse,
tefti heyetinin seimi ve ounluu evliler arasndan alnabilir.
Belediye rgtnde zellik bulunan yerlerden Ankarada, bele
diye meclisinin kendi arasndan seecei alt kiiyle 11 Genel Meclisinin
daimi encmeninin drt yesi tefti heyetini olutururlar; stanbulda
bu heyet, belediye ve II Genel Meclisinin grevini yapan stanbul Genel
Meclisinin kendi arasndan, seecei kiilerden meydana gelir.
Semen Listeleri zerinde nceleme ve
Soruturma Yaplmas ve Sresi
Bu tefti heyetleri gelen defterlerin yasaya uygun ve yanlg, hata
ve ktlkten uzak tutulmu olduklann 6-15 gn ierisinde inceler ve
bu konuda gereken aratrmada bulunurlar. Bu amala her gn topla
nrlar (i.M. 12).
Semen Listelerinin Aslmas ve Sresi
Bu on be gnlk sre bittikten sonra (aa yukan 29 Mays)
listelerin birer kopyas karlarak hkmet ve belediye dairelerinin
duvarlaryla herkesin grebilecei dier yerlere aslr ve Belediye
Zabtasndan adamlar korur; durum, gazeteler, ilanlar ve sesli duyuru
larla ilan edilir. Bu listeler on be gn asl kaldktan sonra on beinci
gn akam (aa yukan 14 Haziran) belediye bakanlan eliyle kal137

Medeni Bilgiler
dnlr (i.M. 13). (1927 seimlerinde zamann darlndan bu sreler, o
seime zg olmak zere ve bir yasayla, yanya drlmtr).
Tefti Heyetine tiraz Hakk ve Bu Konuda
Yaplacak lem
Bu on be gnlk ilan sresi iinde kimin seime katlmaya
hakk olup da listeye ismi yazlmam olduunu veya ismi yazlmama
s gerekirken yazldn grrse, tefti heyetine dileke ile bavurur.
Tefti heyeti bu konuda aratrma yapar ve sonunda sekiz gn ierisin
de genellikle karann verir ve dileke sahibine de ksaca ve mhrl
bir ktla karann bildirir. Eer tefti heyeti bu dilekeyi kabul etmi
se listeyi o yolda dzeltir. Eer heyet dilekeyi reddeder ve dileke
sahibi de bunu kabul etmezse be gn ierisinde usulen dava edebilir.
Bu davann da sekiz gn ierisinde bitirilmesi gerekir. Bu konudaki
karar kesindir ve temyiz edilemez (i. M. 14).
Bir Seim evresinden Ka Milletvekili
kacann Tespit ekli
le tefti heyetleri bu semen listelerini kaldrdktan ve son
dzeltmeyi yaptktan sonra llelerinde on sekiz yandan aa ve
yukan ne kadar erkek nfusu olduu hakknda bir tutanak dzenler
ler ve hemen lle gnderirler, lldeki merkez tefti heyeti ile 11 Meclisi
ynetimi valinin bakanl altnda toplanr ve bu tutanaklardaki isim
ler toplamn sayarak aada yazlan esasa uygun olarak lden ka mil
letvekili kabileceini tespit eder. Ondan sonra durum vali tarafndan,
11 gazetesine ve merkezdeki tefti heyetine ve kaymakamlar araclyla
da, le tefti heyetlerine ve Bucak bakanlarna ilan edilmek zere bil
dirilir (I.M.16).
Her 20.000 erkek nfusa karlk bir milletvekili seilir. Bir ilin
erkek nfusu 20.000 den az olsa bile her durumda ilin bir milletveki138

Mustafa Kemal ATATRK

li seme hakk vardr. lin erkek nfus says 20.000 den fazla ise
(30.000) e kadar 1, (30.001) den (50.000)e kadar 2, (50.001) den
(70.000) kadar 3, (70.001) den (90.000) e kadar 4, v.s. milletvekili
semek hakk bulunmaktadr. Gerekten hizmette bulunan askerler ve
jandarma personeli, semen ve seilmi olamamakla birlikte, milletve
kili saysn belirleyen bu rakamlar ierisine katlrlar, te yanl
dzeltilmi semen listeleri 1 merkezine geldikten ve lden kacak
milletvekili says belli olduktan sonra ikinci dereceli semen (ikinci
derecede semen) seilmesine balanr.
kinci Derece Semene Ynelik lem
Birinci semenlerden her iki yz kiinin bir tane ikinci derece
semeni seme hakk vardr (4 Nisan 1339 tarih ve 320 sayl yasa).
Birinci semen olmaya engel olan yasal koul ikinci semenleri de kap
sar (I.M.22).
Bucaklarda ikiyzden fazla birinci derecede semen bulunursa
300e kadar 1, 301den 500e kadar 2, 501den 700e kadar 3, vs. ek
linde ve bu oranlar ierisinde ikinci derece semen seimi yaplr (I. M.
Madde, 23)
kinci Semenlerin Seimi
Her bucan ikinci derece semen seimine ile tefti heyetinden
ve kura ile birer ye gnderilir ve seim her bucakta ayn ayn yaplr
(i.M. 19,20). Bir bucakta kaytl olan semenin dier Bucaa gelip oy ver
meye hakk yoktur. Tefti heyetinden Bucaklara giden yeler her
Bucaktaki birinci semenlerin isimlerini ieren liste ile bu miktara gre
arkas le tefti heyetinin mhryle mhrlenmi beyaz notlan (pusulalan) birlikte alrlar. Bu ye Bucak merkezine gidince semenlerin
okluuna gre gerekirse semenleri ksmlara aynr ve tefti heyetince
belirlenen gnde veya gnlerde Bucak merkezinde bulunmalan iin se139

Medeni Bilgiler
menlere haber verilir. Bu bildirim jandarma eliyle ve yasada belirli yn
tem erevesinde gerekleir. Muhtarlar bu ihban alp kabul ettiklerine
ilikin birer ilmhaber verirler (i.M.26,27,28).

Bucaklarda Geici Seim Heyetleri

Her Bucakta, le tefti heyetinden yenin bakanl altnda
Bucak meclis bakan ve kurulu yesinden meydana gelen geici bir
seim heyeti oluturulur.

kinci Derece Semen Seiminin Yrtme ekli

Seim gn defterler alr ve seim iin arkas mhrl beyaz
pusulalar karlr ve anahtarlan birbirine uymayan iki kilit altnda
salamlatrlm ve pusulalar alabilecek byklkte bir de sandk
hazrlanr ve uygun bulunan yerde nce sandk, ii bo olduu hazr
bulunanlara gsterildikten sonra, ifte kilitle kilitlenir. Bir anahtan
lleden gelen tefti heyeti yesine ve dier anahtan da Bucak bakanna verilir ve sandn drt tarafndan kaln ip geirilerek ulan muh
tarlar tarafndan mhrlenir, (t.M.29,32). Bundan sonra en uzak ky
ve mahalle semenlerinden balanarak arkas mhrl beyaz pusulalar
semenlere datlr ve ka ikinci derece semen seimi gerekiyorsa bu
say tutannca ikinci derece semen olarak seecekleri adamlann isim
lerini yazabilecekleri ve fazla yazarlarsa batan balanarak belirli say
nn kabul edilecei ve fazlasnn geersiz saylaca ve belirli saydan
daha az yazarlarsa ancak yazdklar saynn kabul edilecei ve bir
adam iki defa yazarlarsa yalnz bir oyun geerli olaca ve yazlan
isimler okunamazsa yine geersiz saylaca, seim heyeti yesi tarafn
dan semenlere anlatlr (i.M.33). Bylece semenler yazdklan ikinci
derece semen pusulalann sanda atarlar; herkesin bir pusuladan ok
atmamasna seim kurulu dikkat eder. Pusulalar sanda atldktan
sonra seim heyetinin ktibi tarafndan semenler listelere tutanak ek140

Mustafa Kemal ATATRK

linde pusulalarn sanda atld kaydolunur ve durum ihtiyar heyet
leri tarafndan imza altna alnr (i.M.36). Seim bir gnde tamamlan
mazsa sandn pusula atlan delii zerine bir kt konulur, etraf
mhrlenerek koruma altna alnr: ertesi gn mhrler kontrol edile
rek ve kt yrtlarak seimlere balanr (i.M.37).

le Merkezlerinde Yaplacak lem

le merkezlerinde ise drt, be mahalle birletirilir. Geici bir
seim ubesi kurulur ve kylerde yrrlkte olan ilem aynen uygula
nr (t.M.39).
Tannan kiilerden kabul edilebilir gerekesi olanlar oy pusulalann mhrl bir zarf iine koyup tefti heyeti bakanlna yazacaktan
bir mektupla gnderebilirler. Bu zarf kapal olarak sanda atlr (i.M.40).
Bundan sonra seim heyetinin btn yelerinin hazr bulunmasyla san
dk alr. nce yalnz pusulalar saylr ve tekrar sanda atlarak u
kadar semen gelmi ve u kadar pusula atlmtr9 eklinde ksa bir tutanak
dzenlenir (i.M.41). Bundan ama semen saysna gre pusulalann say
sn kontrol etmektir. Eer semen saysndan fazla pusula karsa seim
heyeti yasasndaki hkmlere gre sorumlu tutulur ve fazla, saydaki
pusula, stndeki isimler okunmadan yok edilir (i.M.42). Ondan sonra
pusulalardaki isimlerin okunmasna balanr ve en ok oy kazananlar
ikinci derecede semen olurlar. Bunlann ellerine semen heyeti tarafn
dan birer tutanak verilir. (i.M.43); aynca da seimin yukanda yazlan
ekillerde yapldn yaz ile bildiren ve ounluk kazananlann isimleri
ni iinde bulunduran iki para tutanak yaplarak biri ileden gelen
memura ve dieri de Bucak bakanna verilir O M.44).
kinci derecede semenler, seildiklerine ilikin alacaklan tuta
naklarn le tefti heyetlerine verir ve bu konu iin lede yaplan lis
telere kaydettirirler, (i. M. 45).

141

Medeni Bilgiler
Milletvekili Seimi
Temmuzun birinci gnnden itibaren milletvekili seimine ba
lanmas valiler tarafndan kaymakamlar eliyle her ilenin tefti heyeti
ne Haziran balarnda hatrlatlr ve bildirilir (t.M. 18). Belirli gnlerde
her Ilenin ikinci derece semenleri, ile merkezlerine gider ve tefti
heyetlerinin gsterecekleri yerde ve saatte toplanrlar.
Tefti heyetleri tutanakla gelen ikinci derece semenlere ilden
ka milletvekili kacan ve milletvekillii iin 11 merkezindeki tefti
heyetine bavuru ile adaylklarn koymu olanlarn isim ve hviyetle
rini bildirirler. kinci derece semenler istedikleri kiileri milletvekili
olarak semekte serbesttirler (ancak bu seimde semenin mensup
olduu partinin arzusu elbette ki egemen olur).
Asker ve Jandarma Personeli ile (Merkezden ie alnm) Devlet
Memurlar ve Belediye Bakanlarnn Bulunduklar M akamlarda
Milletvekili Olabilme Koullar:
Yalnz Kara, Deniz ve jandarma snf eitli General, Asker ve
Jandarma Personeli ile yksek rtbeli subaylar ve tm ordu persone
linden istifa hakkna sahip olmayanlar ile istifa ve emekli hakkna
sahip olup da genel seimin ilanndan itibaren son on gn ierisinde
usulen istifa ve emekliliklerini talep etmeyenler Trkiye Byk Millet
Meclisi yeliine seilemezler. Aksi takdirde bu seim geersiz saylr
(385 sayl kanun).
Keza retmenler ayn olmak zere halen grevde bulunan tm
devlet memurlar ile mftler, hkimler, savclar ve belediye bakanlar ikinci derece semen seimine katlmadan iki ay nce istifa etmi
olmadka memur bulunduklan seim evresinden milletvekili seile
meyecekleri gibi, ordu, kolordu, alay komutanlaryla tm askere alma,
kalem ve ube bakanlan, jandarma alay, tabur ve blk kumandanla
r da memuriyetlerini kapsayan seim evresinden milletvekili seile
mezler (320 sayl kanun, 3. madde).
142

Mustafa Kemal ATATRK

Milletvekili Seimi leminin Hareket ekli
Tefti heyeti, ikinci semenlere, kendilerine verilen mhrl
pusulalara milletvekili kmasn arzu ettikleri kiilerin isimlerini yaz
malarn ve fazla isim yazarlarsa birinci isimden itibaren belli saynn
geerli ve geriye kalannn geersiz saylacan ve noksan yazarlarsa
ancak o miktann geerli olacan ve yazlan isimler okunmazsa dik
kate alnmayacan bildirirler. Keza yukarda ikinci semenlerin
seimlere katlmasnda tanmland zere seim sandklarn hazrla
malar ve toplantya katlanlara sandn bo olduunu gsterirler ve
sand usul erevesinde mhrleyerek semenlerin birden fazla
pusula atmamalanna dikkat ederler. Bylece pusulalar sanda atlr ve
o gn sanda oy pusulas atan ikinci derece semenler, tlenin ikinci
derece semenlerinin onda sekizinden aa ise sandk deliine kt
konularak mhrlenir ve sandk koruma altna alnr ve ertesi gn
seime devam edilir (i.M.46,50). Atlan pusula says onda sekizi ge
mek kouluyla tamam olduktan sonra sandk alr, nce pusulalar
saylr ve sonra da yksek sesle pusulalar okunarak milletvekili aday
larnn kazand oylar toplanp ounluk kazananlar tespit edilir ve
tefti heyetince mhrl tutanak yaplarak kaymakam eliyle II tefti
heyetine gnderilir. Adaylar ne kadar oy alrlarsa bunun tutanaa kay
dedilmesi gerekir, (t.M.52).

l Merkezince Yaplacak lem

Bu tutanaklar il tefti kuruluna gelince merkez ile tutanayla
birlikte toplanp bir araya getirilir seilenlerin isimlerini ayrm az ve
ok oy kazananlarn isimleri birer birer sylenerek kaydedilir.

Milletvekili Olanlar, Eit Oy Alanlar

Eit oy alanlar varsa aralarnda kura ekilir. Bu ekilde en fazla
oy alanlar ve kendilerine kura isabet edenler milletvekili olurlar.
143

Medeni Bilgiler
Birka Seim evresinden Milletvekili Olanlar
Bir kii birden ok seim evresinden milletvekili olamaz. Baka
yerlerden de seilirse birini tercihe ve dierlerinden istifa etmek zorun
dadr.
Milletvekillii Tutanaklarnn Dzenlenmesi
11 tefti heyetleri valinin bakanl altnda toplanarak milletve
kili olanlarn u para tutanan, aldklar oy saysyla birlikte, dzen
lerler. Bu tutanaklarn birer onayl kopyalan milletvekili olanlara veri
lir. Birer kopyas da her ilenin tefti heyetlerine gnderilir (i.M.53) ve
nc onayl kopyas da ileri Bakanl na sunulur. ileri
Bakanl Millet Meclisi almsa tutana meclis bakanlna sunar.
Meclis almamsa alncaya kadar saklar, (t.M.55, 56). Milletvekilleri
de Millet Meclisi alnca tutanaklarn geici bakana teslim ederler
(i. M. 54). Bunlar usulne uygun incelenir ve kanunen yasakl olma
yanlar meclis genel kurulu tarafndan onaylanr.

Ksmi Seim
Meclisin, drt yllk seim dnemi srasnda lm veya istifa gibi
sebeplerle boalma meydana gelirse durum meclis bakanl aracl ile
meclisin bilgisine arz edilir ve ancak bundan sonradr ki ileri
Bakanlnn o seim evresine verecei emirle yeniden milletvekili sei
lir. kinci derece semenlerin bu sfat ve yetkileri drt yllk bir toplant
dnemi iin geerli olduundan baka bir ileme ihtiya kalmakszn
toplanp yeni milletvekilini seerler. Merkezden atanm olanlarla beledi
ye bakanlarnn bulunduklan evreden milletvekili seilmeleri iin ikin
ci derece semenlerin seiminden iki ay nce istifa etmi olmalan kou
lu bu ksmi seimleri kapsamaz (12 Nisan 1928 tarih ve 412 sayl karar).

144

Mustafa Kemal ATATRK

Cezalar
a. Seim ilerinde belediye bakanlnn ve tefti ve seim heyet
lerinin istedii bilgiyi vermekten kaman ilgililer.
b. Sahte bir isim ve sfat kullanarak veya yasal seim hakkndan
yoksun olduunu gizleyerek kendisini seim listesine yazdranlar veya
ismini birden ok kaydettirenler.
c. Ya kendisi milletvekili olmak veya bir dierini milletvekili
semek amacyla semenleri korkutan veya onlan zendirmek iin
onlara para ve eya verenler ve verilen bu paray ve eyay kabul eden
ler ve bir kii hakknda oy vermek, verdirmek veya verdirmemek iin
devlet memurluu veya zel bir hizmet sz veren veya kabul edenler.
d. Oy sandn ve seim belgesini zorla ele geirenler, alanlar
ve zerinde oynayanlar.
e. Seim ilerinde eitli ekillerle sahtekarlk yapanlar...
Kanunda belirli cezalara derece derece arplrlar.
Buraya kadar, bugn henz geerli olan Seim Yasasndan zet
lediimiz notlarla ve Anayasadan aynen aldmz maddelerle akla
dmz dnceler unlardr;
a.

Trkiye Cumhuriyetinde seim yntemi; grld ki iki dere

celidir ve genel seimle deildir. Kanunen aranlan zellie sahip olan

Trk vatanda, mecliste milleti temsil edecek vekillerini dorudan
doruya henz seme hakkndan yoksundur. Bu hakk arac ile kulla
nyor. Bu yntemin Cumhuriyetimiz tarafndan mmkn olduu
kadar abuk, gemiin eski ve deersiz yntemleri yanna gmlmesi
gerekmektedir; artk demokrat ve medeni Trk sosyal toplumunun
haksz yere yetikin ve yetkin olmadn gsteren bu ilkel yntemi
devam ettirmesi doru deildir. Benzerimiz medeni devletlerde olduu
gibi bir dereceli yani dorudan doruya ve genel seimle seim ynte
minin konmas iin kararszla gerek yoktur; ikinci derecede seim
hakkna sahip vatandan dorudan doruya milletvekili semekte
145

Medeni Bilgiler
daha ok acemilik ve isabetsizlik gsterecei kabul edilemez.
b.
una da dikkat etmek uygun olur ki, devletin ok nazik ve
byk yetkinlik ve erdem isteyen ilerini grecek millet temsilcilerinin
seilmesinde millete rehberlik edecek siyasi partilerin varl ve faali
yetlerinden kendini gerekli grebilen yeryznde hi bir medeni mil
let yoktur. Her lkede milletvekili adaylarnn listeleri partiler tarafn
dan ortaya atlr.
Siyasi oyu kullanma anda ve yeterliliinde bulunan her
vatanda doal olarak bir siyasi partinin yesi olmaldr. Partiler ayn
dncede bulunan vatandalan grup halinde toplar. Partilerin amac,
yesini aydnlatmak ve seimlerde onlan ynlendirmek ve ynetmek
tir. Siyaset yapmak, lkenin menfaatleriyle ilgilenmek demektir. Her
halde medeni ve demokrat lkelerde politika ve partiler zorunludur.
Partiler kendi ortamnda toplad z su ile milleti besler.

146

Vergi*

Verginin Tanm, Hakknda Genel Bilgiler

Vergi nedir? imdiye kadar ekonomistler ve maliyeciler, vergi
nin tanm nda birlememilerdir. n k bu tanmn, eitli maliye ve
ekonomik yntemlerin esas olmasn arzu etmilerdir.
Bu konu iin 1930 ylnda iki kere baslan "Vergi Bilgisi' adl kitabn nsz. Bu
notlarn toplanmasyle oldu:
Yurt bilgisi ad altnda Ortaokullarda ve Liselerde retilen bilgiler arasnda
vatanda grevlerinden olmak zere Vergi Bilgisi de vardr. Ben, okutma grevi
mi yapmak iin, muhta olduum bilgiyi toplamak zorunda kaldm.
Maliye ilmine ilikin Trke ve Franszca baz eserlere bavurdum. Mevcut ve
geerli vergi yasalarmzdan zetler aldm. Toplanan notlar, beni doyunnad.
Babakanlk Mstear Kemal Beyefendiden, yardm rica ettim. Bana vergilerimiz
hakknda deerli notlar ltfettiler; onlardan yararlandm. Bir de benim iin daha
g olan vergiler hakknda son ve yeni ilmi grler konusu idi. Bunun iin Mali
ilimler Profesr, Byk Millet Meclisi Bakan Vekili Haan Beyefendiye bavur
dum ve yardmn rica ettim. Ad geen kii bana ok deerli ve ayrntl notlar
hediye etti. Bu notlardan olduka aydnlandm. Btn bu topladm bilgi, bu
grlen notlan meydana getirdi. Vergilerimiz hakkndaki bilgilerin, yetkili
makamn incelemesinden gemesini gerekli grdm. Bu grn elde edilmesi iin
Maliye Bakanlgna bavurdum. Maliye Vekili fikr Saraolu Beyefendi, not
larmn tmn ve zellikle vergilerimize ait olan blmn kendisi inceledi ve
uzmanlarna, batan sona kadar incelettirdi ve tamamlattrd.
Trk ocuklanna, Trk vatandalanna mesleim gerei olarak, cizane hizmet
amacyla, kendilerine bavurduum kiilerin ve makamn grdm yardmlar
na teekkr ederim.
"Vergi Bilgisi Notlan adn verdiim bu kitap ierii renci iin aynntl
grlebilir; fakat her konuya ait bilgiyi rencinin seviyesine gre zetlemek
retmen iin nemlidir. Bu kitabn btn vatandalara yararl olabilmesi iin,
daha ok ksaltlmasn uygun bulamadm.
Bir de, hatrda tutulmaldr ki, vergilerimiz hakknda bugn yrrlkte olan ve
uygulanan yntemler ve oranlar her yl, bu konuda yeni kacak olan yaatann
zla karlatrlarak dzeltilecektir.
Yurtbgoi vr Tarih Muallimi
Afet (930)

147

Medeni Bilgiler
Sade ve genel bir olay beyan etmekle yetinmemilerdir.
Biz, bu konuda tartmal ortama girmekten ekinerek u ksa
tanm yapacaz;
Vergi, devletin millet ve lkeye kar yerine getirmeye zorunlu olduu
grevlerini yapabilmesi iin gerekli masraflara bireyin katlm paydr.
Vergi, lkede emlak sahibi olan, ya da sadece, lkede oturan ve
hatta lkeden gelip geen yabanclardan da (ecnebilerden de) alnr.

Vergi, Vatanda iin Bir Grevdir

Ancak, 'devletin tm masraflarna halkn katlm * olan vergi,
esas itibariyle vatandan devlete kar kutsal borcudur. Bu grevden
hibir vatanda ayn tutulamaz. Vergi, devlete hizmetinin karl veri
len bir cret deildir. Vergi, yalnz dzen ve emniyeti korumas iin
devlete denen bir sigorta creti de deildir. Vergiyi bu anlamlarda
dnmek, zellikle, demokrasi esasna dayal bir devletin konumu ve
grevi hakknda yanl bir dnceye sahip olmak demektir. Bu, hk
mete bir jandarma veya bir sigorta irketi gryle bakmak demektir.
Bilinmektedir ki, devlet bizzat millettir, vatandalann vergi ad altnda
verdii paralar devlet tarafndan milletin siyasi, dnsel ve ekonomik
alanlarda ilerlemesi, gelimesi ve mutluluu iin harcanr. Devlete
yaplan masraflar sayesinde lkede yaratlan bayndrlk ve medeni
aralar ve kurumlar, phesiz btn vatandalann maddi ve manevi
menfaat ve mutluluklann ykseltir. te, bu sebeplerledir ki, vergi,
tm vatandalar iin yerine getirilmesi zorunlu bir grevdir.

Vergi Kaynaklan
eitli ekil ve konum gsteren vergi kaynaklan zerine konu
lan vergiler, balca iki gruba ve her grup iki tre indirgenebilir.
* T. E. M. 84.

148

Mustafa Kemal ATATRK

Birinci grupta ;
a. Menkul veya gayrimenkul servetler zerine veya bu kaynak
lardan gelen gelir zerine konulan vergiler: sanat, meslek ve ticari ve
sanayi giriimlerinin gelirleri ve emek karl gelirler zerine konulan
vergiler, birinci grubun birinci trn olutururlar.
b. Gayrimenkul servetlerin sosyal sebepler ve etkenler yzn
den fazlalaan deerleri ve piyango gibi talih eseri olan servetler ve
hibe, ba, miras yollaryla intikal eden servetler zerine konulan ver
giler, bu grubun ikinci trn olutururlar.
kinci grupta ;
a. Servetin dolamna ait ilemler zerine konulan cret,
damga pulu ve dieri vergiler gibi birinci tr,
b. Genellikle tketim zerine konulan vergiler, gmrkler,
ilem vergileri, zel tketim vergileri, tekeller ikinci tr olutururlar.
Birinci gruptaki vergiler ile ikinci gruptaki vergiler arasnda tek
nik fark udur;

Dolaysz Vergiler
Birinci grup vergilerde, mkellefin belli ve bir dereceye kadar
deiiklik gstermeden sregelen servet veya gelir durumlar verginin
kayna veya matrahdr. Servet veya gelir bu grupta, kaynanda,
bulunduu yerde mkellef olur; yani, gelir kayna olan meslek, sanat
veya ticareti, bir dereceye kadar deimeden kalan ve isim ve liste ile
belirli olan mkellef ahslara yneltilebilen vergilerdir. Bu vergi, top
lanmlar ile aracsz vergiler snfn meydana getirir. Bu vergiler gelir
ya da sermaye zerine konulabilir. Ya da, bireyin vergi yeterliliini
daha yakndan izlemek iin gelir, zerine konulduktan sonra, sermaye
zerine de tamamlayan bir vergi konulur. Gelir zerine konulan vergi
ler de, ya her tr gelir iin ayn ayn yntemlerle birok gelir vergileri
halinde olur; ya da bir bireyin eitli kaynaklardan gelen geliri topla149

Medeni Bilgiler
narak toplam zerine bir tm gelir vergisi eklinde konulur. Bunlann
hepsi, toplumun sosyal bnyesine, milli karaktere ve ekonomik koul
lara gre sistem farklann meydana getirir. Vergiye bal gelirin miktan doru saylan baz belirtilere ve d etkenlere gre tespit edilir; ya da
beyanname ve idari soruturma yntemiyle belirlenir veya belirli bir
tutar idari birlikler arasnda derece, derece mkelleflere ulatnlmak
zere paylatnlarak tahsil edilir.

Dolayl Vergiler
ikinci grup vergiler, servet ve gelirin belirli, deimeyen durumlan yerine, onlann hareket ve dolamn izler. Vergiye bal iler ve
ilemler olumasna tabi olurlar. Bu vergilerin tahakkuk ve tahsilleri,
birinci grupta olduu gibi belirli zaman, mevsim ve devrelere smaz,
taksitlere balanamaz, gereklemesinde hemen ve toptan tahsil edilir.
Mkelleflerin kimler olduu nceden bilinmedii iin, isme yazlm
listeler, defterler dzenlenmesine gerek yoktur. Hazine ile mkellef
arasnda bir tebli ve tebell trnden atmalar ve ilikiler meyda
na gelmez.
Bu vergilerin konusunu oluturan iler ve ilemler veya tke
timlerin birini yapan her kii bu vergilerle ykml olur. Bu gruba ait
vergiler de dolayl vergilerdir.
Gerek birinci gruba, gerek ikinci gruba dhil ve aralannda esas
l farklar olan vergilerin her birine ait, ekonomik ve mali zellikler ve
dnceler oktur. Biz, yalnz bu iki grup vergilere ait genel ve ortak
zellikleri akladk.
Devletin vergi sisteminde, dolaysz ve dolayl vergilerin her iki
sine de belirli oran kapsamnda, yer verilmesi uygun olur; hatta deni
lebilir ki, mmkn olduu kadar adil ve mmkn olduu kadar dev
letin ihtiyalann salamaya yeterli bir vergi sistemi yaratmak gerekir.
150

Mustafa Kemal ATATRK

Dolaysz Vergilerin Faydalan ve Zararlar
Faydalan;
1. Dolaysz vergiler, temel adalet ve kurallar gereklerine daha
uygun ve daha elverilidir. Bu snf vergilerde iyi ve dzgn bir mali
ynetim, bireyin kudret ve yeteneini en st derecede meydana kar
mak olanana sahiptir. nk her mkellef bireyin, servet ve gelir
durumlarn ayn, ayn inceleyerek meydana karmak bu vergilerin
yaps gereidir.
2. Dolaysz vergiler, devletin en salam, krizlerden en az etkile
nen en deerli gelir kaynaklarm olutururlar. Her hal ve durum ieri
sinde devlet, bu kaynaklardan ne kadar gelir alacan aa yukan bilir.
3. Dolaysz vergiler, tahsil asndan bakldnda kullanm
kuralna daha uygun saylr. Bunlann tahsil masraflarnn gelir topla
mna oran, dolayl vergilerdeki orandan ok azdr. Bu faydalara kar
lk, dolaysz vergiler iin zarar olarak kabul edilen taraflar da vardr.
Zararlan;
1. Bu vergilerin geliri ksa zamanlar ierisinde bir dereceye
kadar deimeden kalr. Genel servette meydana gelen ilerlemeleri
yakndan izlemezler. Tarifelerine zam yaplmadka gelirinde kendi
liinden nemli art grlmez.
2. isimlerinden de anlald zere dolaysz vergiler, mkellefe
kendini en ok hissettiren vergilerdir. Oysa verginin, mmkn olduu
kadar mkellefe hissettirilmeksizin toplanmas, vergiciliin etkin
kurallarndan biridir.
Dolayl Vergilerin Fayda ve Zararlan
Zararlan;
Dolayl vergilerde dolaysz vergilerin tamamen aksi olan fayda
ve zararlar vardr:
151

Medeni Bilgiler
1. Bu vergilerin mkellefleri belirli bireyler olmadndan ada
let taraf ile ilgileri yoktur. Bu vergilerin, zellikle tketim vergileri
ksm, uygulamada adalet gereklerine tamamen kar sonular vermek
tedir. Tketim vergileri, ounlukla zorunlu ihtiyalardan olan eya
zerine konulur, tuz ve eker gibi. Bu maddelerden yoksul kimselerin
tketimi genel tketimin en byk ksmn oluturur. Demek oluyor ki
bu kaynaktan alnan gelir daha ok yoksul snflara ykletilmi olur.
Bu vergiler gelir ile uygunluu yle dursun, gelir ile ters orantl bir
sonu verir. Oysa vergilerde adaletin ksaca ifadesi, herkesin geliri
derecesinde vergi vermesidir.
2. Dolayl vergilerin toplanmasnda sebat ve kararllk azdr.
Krizlerden, olaanst koullardan ok ve abuk etkilenirler. Bir sava,
bir kuatma, bir lkenin gmrk gelirini sfra indirebilir. Byle
zamanlarda halk tketimlerini mmkn olduu kadar azaltmaya al
acandan dier tketim ve ilem vergileri de nemli ekilde azalr,
ekonomik alma gever, ekonomik durgunluk bu kaynaklan hzla
zarara uratr. Bu zararlara karlk, bu tr vergilerin de esasl fayda ve
iyilikleri vardr.

Faydalan
1. Bir kere, bu vergiler, dolaysz vergilerden ok genellik ve
kapsamlk zelliklerine sahiptirler. Yani bu vergilerde, herkesi ve her
snf halk vergi borcuna katmak zellii vardr. Zengin, yoksul her
snf halk bu vergilere tabi ilemleri ve tketimleri yapmak zorunda
olduklarndan vergiden kaamazlar; oysa aracsz vergilerde ykml
lk, bu vergilerin matrahlarn oluturan servet veya gelire sahip olan
lara ayrlm kalr.
2. Dier taraftan, dolayl vergiler, milli servet ve gelirin artmas
ve ilerlemesini yakndan ve hzla izlerler. Hatta bu izleme servet ve
gelirdeki ykselme oranndan daha yksek bir oranda olur. Her yeni
152

Mustafa Kemal ATATRK

servet elde edilince, birok ilemlere sebep olur, birok defa elden ele
dolar ve birok defa dolayl vergilere matrah oluturur. Ekonomik
durumlar ve sebepler sonucu olarak eya fiyatlarnda meydana gelen
ykselme, kendiliinden bu vergilerin tarifelerinde bir deitirme yap
makszn geliri arttnr. Bu vergiler, sahip olduklar esneklik ve geneli
kapsama zellikleri sayesinde, hzineye yksek tutarda gelir kaynakla
r olutururlar.

Vergi Kurallar
Vergilerin konulmasnda mmkn olduu kadar, lkenin sos
yal ve ekonomik koullarna uyabilmek iin zaman ve ortam ile
deimeyen baz genel esaslar ve bilinenler vardr. Bu esas kurallar,
bilinenleri en ak ve toplu ekilde ifade eden ngiliz ekonomistlerin
den Adam Smitlir. Adam Smit, bu kurallar drde indiriyor.

Birinci Kural
Adalet kuraldr. Adam Smit bu kural yle ifade ediyor: Bir dev
letin uyruundan her biri halkn hizmetleri iin masraflarna mmkn
olduu derecede vergi vermek kudreti ile oranl olarak, yani gelir orann
da katlmaldr. Bu ifadeden anlalyor ki, Adam Smit, vergide adalet
gereklerini verginin orantl olmasnda grmtr. Bireyin vergi ver
mek gcne esas olmak zere kabul ettii l, mkellefin geliridir. u
halde gelir zerine ve orantl ekilde konulmu vergiler, bu yazara
gre adalet kuralna en uygun vergilerdir. Vergilerde adaletin gerekleri
ni bu esastan farkl ve baka ekil ve oranlarda aramak mmkndr ve
arayan yazarlar, ekonomistler de vardr. Bu meseleye ait tartmalar bir
ok vergi meselelerinde ve zellikle tek oranl ve artar vergiler mesele
sinde nemle ve iddetle sz konusu olmaktadr. Oysa bir esas, bir
kural, bilindik olarak kabul edilebilmek iin onun doruluu tart
masz kabul edilmelidir. Byle olduuna gre Adam Smitin bu kural
153

Medeni Bilgiler
m, bir bilindik diye kabul edemeyiz. Bu halde, bu kuraldan bilindik
olarak kalan tek gr, ilerlemeye gre deien, kesin bir adalet kavra
mdr. Vergiler, nasl olursa adalete uygun olur? Sorusuna verilecek
yant; Kamunun vicdan, vergilerde adaleti nasl anlyorsa bu anlaya
uygun vergiler adalete uygundur, demekten baka zm yoktur. u
halde yiletirenlerin, maliyecilerin grevi kamu vicdannn adalet hakkndaki ilerlemesini kavrayarak ona gre hareket etmektir.
kinci Kural
Belirlilik kuraldr. Bu kural yle ifade edilebilir; Vergi istee ve
kiiye bal olmamaldr. Verginin ne zerine konulduu ve oran, vergi
koyma yntemi, tahsil zamanlan, itiraz ve bavuru haklan, bavuru
makamlan hepsi nceleri mkellefe bilinmelidir. Her mkellef ne
iin, hangi gelir ve kaynak sebebiyle vergi verdiini ve ne kadar vergi
vermesi gerekeceini hesap edebilmelidir. zetle vergi memurunun
veya kurulunun kiisel deerlendirilmesine braklmamaldr."
nc Kural
Kolaylk kuraldr. Bunun gerekleri verginin mkellef iin en az
zorluk karacak ekilde vergi koyulmas ve tahsil edilmesidir. Vergi
borcunun yerine getirilmesi ve denmesinde mkellefe en st kolaylk
lar gsterilmelidir. Bu kolaylktan yalnz halk deil, hkmette pek ok
yarar salar.

Drdnc Kural
Tasarruf ve ekonomi kuraldr. Adam Smitin bu dncesi yle
ifade edilmitir;
Vergi yle olmaldr ki, bu sebeple halkn cebinden kan para
ile hzineye giren tutar arasndaki fark mmkn olduu kadar az
*

154

T M 8 4 -8 5

Mustafa Kemal ATATRK

olmaldr. Yani verginin tahsil ve tahsil masraflar asgari snrn ge
memelidir. Bir vergi ki, halkn cebinden kard parann nemli bir
tutann devlet, o verginin tahakkukuna, tahsiline harcamak zorunda
dr, o vergiler bu tasarruf ve ekonomi kuralna kar gelen vergilerdir.
Genel bir esas olarak dikkate alnacak dier bir kural daha var
dr ki, o da vergilerin genel ve kapsam ve tek dze olmalardrVergi,
mmkn olduu kadar millet bireylerinin hepsini ykmllk altna
almaldr. Belirli snflara, belirli kaynak ayrlmamaldr. Ayn vergi,
btn mkelleflere, ayn ekil ve yntem erevesinde uygulanmaldr.
nk ekil ve yntem farklan, ok defa ayn derecede servet ve geli
re sahip olanlann ykmllklerini eitli derece ve oranlara indirebi
lir. rnein gelir veya kazan vergisinin bir ksm mkelleflere beyan
name ve soruturma yntemine gre, dier bir ksm ykmllere eit
ve d etki yntemine gre uygulanmas yznden gelirleri eit olan
mkellefler, birbirinden ok farkl vergi vermi olurlar.
ekillerin bazen esas kadar etkisi vardr.

Tek Vergi ve ok Vergiler

Devletler teden beri millet bireylerini uygun olan her sebep ve
frsatta mkellef yapmak siyasetini izlemilerdir. Bu sebeple vergi sis
temleri ok eitli vergilerden oluur bir duruma getirilmitir. Bu vergi
sistemleri devletle mkellef bireyler arasnda birok zorluklara ve
skntlara sebep olmutur, ite devlet nerilerini belirli bir vergiye
indirir dnceleri denilebilir ki bu zorluklardan domutur. Tek vergi
dnce ve giriimleri 18inci yzyl balannda meydana kmtr.
Tek vergi esasn belirli bir kanaat ve bir ekonomik meslein
doal sonucu olmak zere ortaya atanlar ve savunanlara (fizyokratlara)
gre her trl servetin ve saf gelirin kayna topraktr, tarmdr.
Tarmdan baka saf gelir getiren bir kaynak yoktur. Btn vergiler
sonunda topraa, dner. Bundan dolay servetin dolam srasnda
155

Medeni Bilgiler
eitli aamalar zerine, trl vergiler koymaktansa dorudan doruya
arazi zerine bir vergi koymak yeterlidir.
19uncu yzyln ortasndan balayarak baz yazarlar tek vergi
dncesini baka tartmalarla savunmaya balamlardr. Bunlara
gre bu tek vergi sermaye zerine konulmaldr. Tek verginin son
ada eklini arazide sosyalistlik dnce ve iddialannda buluruz.
Deniliyor ki, arazinin tutar doal olarak snrldr; nfusu oalm,
ekonomice ilerlemi lkelerde arazinin deeri, sahiplerinin hibir
kanmas ve etkisi olmakszn olaanst ykselmitir. Bu ykselen
deerleri, arazi sahiplerinin elinde brakmayp bir vergi ile devlete
almak gerekir. Bu ykselen deerler o kadar oktur ki, bunlar zerine
uygun derecede konulacak vergi, devletin ihtiyalarn temin eder,
baka vergilere ihtiya kalmaz. Grlyor ki, bu dnceler devletin
vergi sistemini bir vergiye indirmek eklinde iyiletirilerek ihtiya
duyduu geliri, en az zorluk ve urayla elde etmekten ok, tek vergi
yi baka gaye ve amalarn elde edilmesine hizmet eden ara olarak
kullanmaya yneliktir.
Taraftarlarnn iddiasna gre, tek vergi sistemi birok faydalan
bir araya getirmektedir; tek verginin uygulanmas basittir, masrafszdr
ve tek vergide adaleti salamak kolaydr. eitli vergilere tutar olan
mkellefin eitli kapasite kaynaklann aramak, bulmak, lmek yeri
ne, yalnz bir soruturma kayna ve l kullanlm olur ki gerei,
gerek kudreti bulmak ihtimali o kadar oalm olur. Bu ve bunun
gibi daha baz tartmalarla tek vergi ekli savunulmu olunmaktadr.
Grne gre pek doru gibi grnen bu faydalara ramen tek
vergi sistemi, imdiye kadar yalnz taraftarlarnn hayallerinde kalm
tr. Hi bir lkenin mali hayatnda uygulama alan bulamamtr.
nk vergilerde esas ve egemen olan kurallar tek vergi sisteminin
gerekletirilmesine engeldir. Bir millet bireylerinin her birini gleri
derecesinde halka hizmet masraflanna katmak sonucunu salayacak

156

Mustafa Kemal ATATRK

tek kaynan, devletlerin bugnk masraflarna katlanmas mmkn
deildir. Tek verginin adalete daha uygun olaca ileri srlyor. Vergi
uygulamalarn ayrtrnca bu iddiann da geree uymad grlr.
Devletin aratrma aralan, rgt ne kadar mkemmel olursa olsun
vergi kaynaklarnda yine birok hatalar kalr. Aratrlan kaynak bir
olursa ortaya karlan hatalarn sonucunu dzeltecek hi bir ara yok
tur. Aratrma eitli kaynaklar zerinde yaplnca bu hatalann bir
ksm gereksiz, bir ksm eksik ynlerde olmak zere meydana gelir.
Bir kii, bir gelir kaynandan dolay fazla mkellef edilmise dier
gelir kaynana ait mkellefiyet noksan, bu hatay dzeltmeye hizmet
eder. eitli kaynaklar zerinden kiinin ortalama mkellefiyeti, gc
ne, kapasitesine daha uygun kar. Vergilerde, esas kurallar gereince
adaleti, tm toplumun ve ayn zamanda devletin ihtiyalarn yerine
getirmek iin millet bireylerinin balca gelir kaynaklarna ayn ayn
bavurmalar zorunludur. Dier taraftan devletin bireyler ile olan mali
ilikilerinde her iki tarafn sknt ve zorluklarn mmkn olduu
kadar azaltmak iin, vergileri, esasl fayda ve sonu beklenmeyen ikin
ci derecede kaynaklara kadar oaltmamak ve eitlendirmemeli, ba
lca kaynaklara evrilmelidir. Bugnk mali gelimelerin vard ekil
budur. Tek vergi sistemi yerine, balca vergilerden oluan ok vergi
sistemi kabul edilmelidir.
Paylatrmak ve Tek Oranl Vergiler
Vergilerin servet ve gelir kaynaklarna vergi koyma ve paylatr
ma balca iki ekilde dnlr ve uygulanr.
Paylatrlan Vergiler
Birincisi, devletin her kaynaktan elde etmek istedii belirli bir
gelir toplam, idari birlikler arasnda derece derece paylatrlarak
sonunda her yrenin payna den tutar, o yerde bulunan gelir ve ser
157

Medeni Bilgiler
vet sahipleri arasnda, kendilerini daha yakndan temsil eden yerel
heyetler tarafndan paylatrlr. Bu eklin sonucu her blge mkellef
lerinin ayn kaynak zerinden ayn ayn oranlarda vergi vermesidir.
Ancak devletin elde edecei gelir, deimez ve kesindir. Bu ekil vergi
lere, paylatrlan vergiler ad verilir. Bu tr vergiler yava yava orta
dan kalkmaktadr.
Oranl Vergiler
kincisi, mkellef nerede olursa olsun, vergisi sahip olduu ser
vet veya gelirin yzde belirli bir ksmndan meydana gelir. Bu ekil ver
gilere de oranl vergiler ismi verilmitir. Buna tarifeli vergiler de deni
lebilir. Bu tarife ve oran da iki ekil gsterir.
a. Vergi, ya tek oranl olur,
b. Ya da artar tarifeli olur. Tek nispetli vergiler imdiye kadar
oranl vergiler, artar vergiler de ilerlemi vergiler terimleriyle ifade edil
mektedir.
Tek Oranl Vergiler
Verginin tutan, gelirin tutanyla alm olur; dier bir ifade ile
gelir arttka alnan verginin oran deimez vergilerdir. rnein, 100
lira gelirden 5 lira, 500 liradan 25 ve 1000 liradan 50 ve 10.000 lira
dan 500 lira vergi alrsak tek oranl bir vergi alm oluruz. Her gelir
derecesinde alnan verginin yzdesi 5tir.
Artar Vergiler
Gelirin tutan ykseldike verginin tutan olduka daha ok yk
selerek giden ve verginin gelire oranla yzdesi artan vergilerdir.
rnein 100 liradan 5 lira, 500 liradan 40 lira, 1000 liradan 120 lira
ve 10.000 liradan 1500 lira alnrsa artar vergi konulmu olur. nk
158

Mustafa Kemal ATATRK

bu ekilde 100 liradan alnan verginin yzdesi 5,500 liradan 8, 1000
liradan 12 ve 10.000 liradan 15 orannda vergi alnm olur. Buna gre,
verginin oran sras; 5, 8, 12, 15 olmak zere artarak devam ediyor.
Oysa birinci ekilde, verginin oran her zaman 5 olmak zere deimez
kalmaktadr.
Vergiler Hangi ekilde Olmaldr?
Tek oranl ve artar vergilerin ne demek olduunu bu rnekler
le anladktan sonra karlaacamz mesele udur; Vergiler, hangi
ekilde olmaldr? Bu ekillerden hangisi vergilerin adalete uygun
olmasn daha ok salar? Sorularnn yantdr. Bilinmelidir ki vergi
meselelerinde bunun kadar tartmay ve herkesin gr deiikliine
sebep olmu bir mesele yoktur. Her iki eklin de, tek oranl vergilerin
ve artar vergilerin ateli taraftarlar vardr.
Tek oranl vergi taraftarlarnn gr ve iddialarna gre, vergi
ler her trl istee ve insana bal ilemlerden korunmu olmak iin
tek dze ve gerek olmaldrlar. Bu ama, ancak tek oranl vergi ek
linde elde edilebilir. Verginin oran bir kere belirlendikten sonra artk
mkellef kim olursa olsun, hangi snftan bulunursa bulunsun, ondan
istenecek vergi deimez. Kiiliine gre, u veya bu yolda ilem uygu
lamasna olanak kalmaz. Bu ekildeki vergiler, snf menfaatlerinin
temsil edildii, siyasi ve yasal kurullarn elinde, snf mcadelelerinin
uygulama arac olarak kullanlmaktan kurtulmu olurlar. Vergilerde
bundan baka ekilde adalet elde edilmesi mmkn deildir. Herkes,
geliriyle orantl olarak vergi payn demekle adalet erevesinde, bor
cunu demi olur. Bylece herkese kar ayn ekilde eit ilem yapl
m olur.
Artar vergi taraftarlarnn grlerine gre, vergilerin tek oranl
olmamalarn gerektiren birok ilmi, ekonomik esaslar ve dnceler
vardr. unu ekleyelim ki, artar vergi taraftarlarnn hepsi ayn meslek,
159

Medeni Bilgiler
ayn zel gr ve kanaate sahip olanlardan deildir. Bunlarn iinde
sosyalistlik amalarnn gerekletirilmesine hizmet eden kuvvetli bir
ara olmas bakmndan vergilerin artar ekline taraftar olanlar vardr.
Vergilerin tamamen tek oranl olmamalarn esas olarak kabul ettikleri
halde uygulamada baz vergilerin artar eklinde olmasn hakl ve
zorunlu grenler de vardr. Bunlar, artar ekli, deiiklik yapc bir
nlem konumunda olmasn grrler. Dolayl vergilerin sonulan vergi
gc ile tamamen ters yz edilmi olarak meydana kar; bunu dzelt
mek amacyla, dolaysz vergilerde artar tarifeler uygulamasn zorunlu
sayarlar.
Sosyalistlik ile ilgili olmayan bazlanna gre sosyal heyet iinde,
servet konusunda, var olan farklann, eitsizliklerin, doal ve ekonomik
sebepler ve etkenlerden baka, sebep ve etkenleri vardr. Bu sebep ve
etkenlerden bazlan dorudan doruya, devletin uygulamalanndan ve
hareketlerinden doar. Savalar gibi, gmrk siyasetleri gibi, devlet
uygulamalan ve almalan servette eitsizliin oalmasna sebep olur.
Bu sebeplerin sonulann dzeltmek gereini artar vergiler salar. Bu
gr artar vergilerin isabet ve yasallna, delil olarak gsterenler ve
onu savunanlar da vardr.
Anar vergiyi dorudan doruya adaletin gerei olarak, kabul ve
iddia edenler, vergilerde kapasite ve g esasn yeni bir tarzda arayan
lardr. Bu yeni anlaya gre, vergilerde adalet, zveride eitlik ile orta
ya kar. Herkesin geliri ile orantl bir vergi vermesiyle, elde edilen
adalet grnte bir adalettir. Geliriyle orantl vergi veren mkellefle
rin, duyduklan zverinin derecesi eit deildir. 500 lira geliri olan bir
adamn, verdii 10 lira vergide gsterdii zveri, geliri 5000 lira olan
mkellefin orantl olarak verdii 100 liradan, hissettii zveriye eit
olamaz. Ondan ok ar ve byktr. Bu iki mkellef, vergiden dolay
ayn zveriyi, ayn zahmet ve zorluu hissettii zamandr ki, eit ilem
yaplm ve adalet uygulanm olur.
160

Mustafa Kemal ATATRK

Hedef Fayda

Eyann deeri hakknda bugn ekonomi ilminin, en doru

olmak zere kabul ettii hedef fayda" (utilite finale) gr de bu
dnceyi teyit etmektedir, insanlarn ihtiyalan ncelikleri gittike
azalan bir sra oluturmaktadr. Bu ihtiya srasnn birinci snn,
yemek ve imek, ihtiyac ise, giymek, meskende oturmak, okumak,
sonsuza kadar dier ihtiyalar, ncelik srasyla birbirini izlerler. Bu
ihtiyalann yerine getirilmesi ve faydasna yarayan serveti de, ksm
ksm bu ihtiyalann karsna koyalm. Yemek ve imek ihtiyacnn
karsndaki, servet ksmnn, faydas en oktur. nk bununla yeri
ne getirecei ihtiyacn etki ve ncelii en oktur. kinci ihtiyacn kar
sndaki ksmn faydas birinci ksmdan azdr. nk bununla, etki ve
ncelii ikinci derecede olan ihtiyacn yerine getirecektir. Bylece her
ksm servet kendinden sonra gelen ksmdan daha ok faydaldr. Bir
adamn elindeki servetin en son ksm, ihtiya srasnn en sonuncusu
nu yerine getirecektir ve faydas o sonuncu ihtiyacn ncelik ve etkisi
ne gredir, ite eyann deerini, hedeffaydas belirler,grnn anla
m budur. Bir adamn elindeki servetin bir ksm alnsa, kaybolsa veya
yok olsa duyaca yoksunluk sonuncu ihtiyacnn yerine getirilememesinden doacak olan yoksunluk ve skntdr. imdi bu esas vergi
ye uygulayalm.
100 lira geliri olandan 5 lira vergi aldk. Bu mkellefin zveri
si, 100 lirann son 5 lirasyla karlayaca ihtiyacnn yaplamamasn
dan doan yoksunluk ve zveridir. O, be lira elinden alnmasayd bir
ihtiyacn daha yerine getirebilecekti. u halde, verginin dourduu
yoksunluk, vergi olarak verilen tutarn karlayaca ihtiyatan vazge
ilmesidir. 100 liras olandan alnan be lira ile o adama, vazgeirttirilen ihtiya veya ihtiyalann ncelii 1000 liras olandan, orantl alnan
50 lira ile 1000 lira gelir sahibine vazgeirttirilen ihtiya veya ihtiya
lann iddeti eit deildir. Bu genel dnceyi bir ekilde ifade edersek:
yoksul, vergi olarak verdii, zorunlu ve ncelikli ihtiyalanndan; zen
gin, vergisini, ikinci derecede ve zorunlu olmayan ihtiyalanndan
161

Medeni Bilgiler
zveride bulunarak demektedir.
Artan vergiye kar olanlar dndrmek istemilerdir ki, artan
vergi ekli, bir defa kabul edildikten ve uygulandktan sonra, bu eklin
konumu gerei olarak, yksek servet ve gelir derecelerinde, verginin
oran, yzde 50, yzde 80 ve hatta yzde 100 gibi bireylerin servet ve
gelirini ksmen veya tamamen, tutmak ve yasakl sonulanna kadar
varacaktr. Gerekte, vergilerin artar oranl ekilde uygulanan trlerinde,
byle bir sonu imdiye kadar hi bir lkede meydana gelmemitir.
Uygulamalar, bu yoldaki endieleri bir dereceye kadar yattrmtr.
Snf mcadelelerinde iktidar mevkiinde bulunan partilerin, bu arac
silah olarak kullanmalar da bir kuruntudan ibaret kalmtr. Vergi koy
mak yetkisini zamanmzda sadece, elinde tutan siyasi ve yasal heyetle
rin byle bir eyleme kapldklarna ilikin rnek gstermek pek gtr.
Eer, siyaset gerei, byle bir yol izlenecekse, bunun iin, artar oranl
vergiler aracna bavurmaya, hi bir zorunluluk ve gerek yoktur. Ayn
amacn tek oranl vergi ekilleriyle de, ayn derecede izlenmesi mm
kndr.
Yalnz, unu kabul etmek gereklidir ki, artar vergilerin ilmi
esaslan, ne kadar kuvvetli olursa olsun, uygulamada, zverili eitlii,
matematiksel kesinlikle ifade edecek bir artma oran belirlemek, mm
kn deildir. Artar ekli, birok ekil ve oranlarda kartrmak ve bir
letirmek mmkndr. eitli lkelerin, bugnk uygulamas da bu
eitliliin ak rnekleridir. ngilterede, Almanyada, Fransada ve
dier Avrupa lkelerinde geerli olan, artar vergilerin oran ve ekilleri,
o lkelerin, kendilerine zg eitlilikleri ifade etmektedir. uras
kesindir ki, servet ve gelir zerine, bu ekilde konu vergiler, servet ve
gelirin bir artma derecesinden sonra, vergi eklini deitirerek, tek
oranl"ekli almak kanlmazdr. Bu deiiklik, dnld gibi, bir
dereceden balamak zere, servet ve gelirin yksek dereceleri hakkn
da, artar esas yrtmekteki imknszlktan doan zorunlu bir eksilme,
bir geri gidi deildir. Aksine artar orann bir derecesinden sonra, tek
dze bir duruma ykseltilmesi, o dereceye kadar artmaya esas olan
162

Mustafa Kemal ATATRK

ilmi grlerin ve hedef fayda grnn geregindendir. nk serve
tin yksek derecelerinin, bir dereceden sonra her ksmnn faydas ara
snda, bir eitlik olutuundan o ksmlarn, sahiplerinin elinden aln
masyla meydana zveri ve yoksun kalma derecesi toplam servet farklanyla ilgili olmaz. Bu farklar hissedilemez sonular vermeye balar.
Vergi bak asndan, milyonlar, sahipleri arasndaki farklar, mil
yarlar sahipleri arasndaki farklarla, binler, hatta yz binler sahipleri arasn
daki farklar, ayn neme sahip deildir.
Bireylerin kiisel ihtiyalar, ncelik grnden baklrsa aza
larak giden bir sra oluturduu gibi, devlet ihtiyalan da ayn konum
da bir sra oluturur. Devletin de zorunlu, hayati ihtiyalan ss ve
byklk tr derecesinde ihtiyalan vardr. Bireyleri zorunlu ihtiyalanndan yoksunlua davet eden vergilerin, devlet ihtiya srasndan
ihtiyac olanlara ayrlmas dnlmelidir. Devletin ikinci derecedeki
hizmetlerini ve bireylerin ikinci derecedeki ihtiyalanndan yoksun
brakan zverileriyle elde etmek gerekir. Bu gr asyla yrtlen
grlerin doal sonucu da artar vergi ekline vanr.
Vergi Grevinin nemi ve Tarihesi
Devlet hizmetlerinin masraflan, o devlet vatandalan iin,
bugn gerek bir bor, mali bir grev halini almtr. Dorusu birey
iin, siyasi ve ortak varln bugnk gereklerini, ihtiyalann, kiisel
ihtiyalarn stnde, hi olmazsa onlarla bir derecede tutmak zorunlu
luu, milli vicdann ortak duygulan haline gelmitir. Bugnk uygar
lk iinde yaayan bireyler ortak varl kendi kiisel varl dnda,
ondan ayn deil, aksine onu kiisel varl ile tamamen kaynam bir
halde grmektedir. Medeni bireyler iin, toplum, devlet, adeta solu
duu hava, itii su gibi kiisel varln asli unsurlan arasna girmitir.
Bireylerin bu grleri, kamu vicdannn bu gelimesi medeniyet basa
mann son evresidir, ilkel toplum ve devletlerde bireylerin mali
ykmllk hakknda hemen hi bir duygulan yoktu. O zamanlarda,
163

Medeni Bilgiler
devletin kiilii, hkmdarn ahsnda sakl idi. Bireyin hkmdara
kar ykmllkleri, sayg ve emre uyumun gerektirdii istee bal
yardm ve yardmlardan oluuyordu. Zorunlu bir ykmllk dn
cesini, ifade edecek, ne bir kamu vicdan meydana gelmiti, ne de
bireyler byle bir zorunluluun kendilerine yneldiinden haberdar
idiler. Sosyal hayatn dayanmas ilkel bir halde idi. Ortaa devletle
rinde, feodalite sistemlerinde de, devlet grevlerinin yrtlmesi,
derebeylerin, krallann, hkmdarlarn kiisel malikneleri saylan
emlak ve arazi ve dier geliri ile elde edilirdi. Ancak allmam ve
olaanst haller ve ihtiyalar iin halk temsilcilerini toplayarak onlar
dan istisnai gelir ve nakdi yardmlar istenirdi. Son yzyllara kadar,
vergiler, devletin istisnai gelir kayna saylrd. Ancak milli devletlerin
kurulmaya balamasndan sonradr ki vergiler devletin srekli gelir
kaynaklan arasna girmitir. Hala bugn baz devletlerin mali hayatlannda izleri bulunan hkmdarlk makamna ait gelirler, krallk ve
hanedan aidat, eski devirlerin kalmdandr.
Milli bilin, milli devlet kavram, sosyal hayatta, ilerleme
saladka ve gelitike, bugn mali ykmllk ad altnda
akladmz vergi ykmll ortak hayat temsil eden devlet iin bir
hak, vatanda iin bir bor, bir grev olmutur. Eski alann mali
ykmllklerine verilmi olan isimler de, bunlann vatandaa den bir
bor olarak anlalmadklann gsterir. Vergiler, adeta bireylerin hediye
ve yardmlan gibi algland alar geildikten sonradr ki, toplum ve
devletlerde de halktan zorla alman paralar ok zaman daha, bu zorunlu
luu ifade etmeyen unvan ve isimlerle anlmaya devam edilmitir. Yardm
anlamna gelen (Supside, Aide) kelimeleri, o zamanlar her lkede geer
li olan vergilere syleniyordu. Franszcada bir eye katlm ve yardm
anlamna gelen (Contribution) szc de btn dolaysz vergiler anla
mnda hala kullanlmaktadr. Bireylerin, servet ve gelirini lerek, tespit
ederek belirli bir ksmn vergi ad altnda alrken, devlet, kendine ait bir
haktan vazgeen durumdadr.
Denilebilir ki bireylerin servet ve gelirinden devlet hakknn

164

Mustafa Kemal ATATRK

derecesini belirleyen hak sahibinin kendisidir. Gerekte de byledir.
Ancak, aslnda, devletin hak derecesini belirleyen ey, ortak hayatn
ihtiyalanna ait, zorunlu masraflardr. Bundan fazla bir ey istemek,
devlet iin, hak derecesi dna kmaktr. Yllk gelir, masraftan getii
zaman, hemen vergilerin azaltlmas her zaman grlen uygun bir mali
ilem deil, hakkn gerei olan bir harekettir.
zetle, birey, ortak varln ne kadar kiisel varlyla, dn
sel ve hissen birletirmi ve birbirinden aynlmaz bir hale koymu ise,
ortak varln ihtiya ve zorunluluuna, skntlarna, o kadar kolaylk
la, o kadar zevk ve memnuniyetle dayanr. Denilebilir ki, sosyal hayat
hakkndaki bu duygunun, bu ban derecesi, bireyin medeniyet dere
cesini, ilerleme ve gelime derecesini en kuvvetli lecek lttr.
Bireyleri, bu duygu, bu dncelerle dolmu olan bir sosyal heyet iin
de, elbette ki ahlak, karakter o kadar yksek ve byk olur.
Bugn birey, bencilliini gidermek iin, elindeki servet ve geli
rini, seve seve harcayabilir. Yakn aile bireylerinin ihtiyalar iin de,
ayn grle hareket edebilirler. Devlet ihtiyalan iin kendine bavu
rulduu zaman, ayn duyguyu beslemiyorsa, bunun sebebi, henz
ortak varl kiisel varl dnda ve ondan ayn ve hatta menfaatleri
birbirine kart olarak kabul etmesindendir. Bu durum, o bireyin nok
sann, ilkelliini, dayanma dncesinin kendisinde henz gelime
diini gsterir. Bu durum, dier bir ey daha ifade eder ki, o da, dev
letin bireye ortak varln btn nimetlerini ve onun kiisel varlkla
olan ilgi ve balann layk olduu ekilde hissettirmemi olmasdr.
Grlyor ki, bireylerin, mali alandaki grev ve zorunluluklannn kut
salln anlamasnda, devlet, eylemlerinin kamunun, vicdanna
uygunluk derecesi, byk neme sahiptir. Birey, ahsi varl ile yakn
dan ilgisini, pek gzel hissettii topluma ait hizmet masraflann kud
ret ve gc erevesinde, her zaman memnuniyetle karlamaya ok
elverilidir.

165

Trkiye Cumhuriyetinde Vergi Sistemi

Trkiye Cumhuriyetinde oklu vergi sistemi uygulanr.

Vergilerimiz, dolayl vergiler, dolaysz vergiler bal ile iki grupta top
lanr. Dolaysz vergilerimiz, gelire veya kazanca ve bazen de gelire
yneltilmi deer esasna, veraset ve intikal vergisinde de servete daya
nr. Dolayl vergilerimiz ise, tketim ve ilemler zerine konudur;
dolayl vergilerimizin bir ksm, tekel eklindedir.
Vergilerimizin kurumsallamasnda arazi ve bina vergileri yazm
yntemine, dier dolaysz vergilerimiz de genellikle beyanname ynte
mine tabidir. Dolayl vergilerden gerek gmrk gerek i tketim vergi
lerinde, beyanname ynteminin eitli ekilleri ortaya kar, ilemler
zerine konu resimler ve harlar ise ilemin yaplmas srasnda
ounlukla pul yaptrlmas yoluyla alnm olur.
Dolaysz vergilerimizin, oran, genellikle utek oranl kazan,
veraset ve intikal vergilerinin oranlan da ounlukla artar oranldr
Dolaysz vergilerimizin stnde, bir kiinin eitli gelir kaynaklanndan gelen gelirlerinin tmn bir arada ykml tutacak talca
bir vergiyoktur.

a. Vergilerimizin eitleri
Dolaysz Vergiler
Arazi Vergisi
166

Mustafa Kemal ATATRK

Arazi vergisi, en eski vergilerdendir. Bu vergi eitli evreler
geirmitir.
1- Aar
Vaktiyle arazinin rnnden onda biri (r) adyla aynen
vergi olarak alnrd, r hkmet tarafndan tahsil edilecei yerden,
arttrma yntemi ile toptan bir para karlnda en ok para verenler
kaynlarak, verilirdi. Vergiyi tahsildarlar tahsil ederlerdi. rnn bir
ksmn aynen almak aslnda pek haksz bir vergi yntemidir. Kayrma
yntemi ise verginin aslndaki hakszlklar, ktlkleri bir kat daha
arttnr.
Cumhuriyet dneminde byle ar, ezici bir vergi devam ede
mezdi, kaldrld.
2- Deer Esas zerinden Alnan Arazi Vergisi
Bir zamanlar arazi, rnnden alnan rden baka deeri
zerinden de ikinci defa vergiye tabi idi. Aann kaldrlmasndan
sonra, araziden yalnz deeri zerinden bir vergi alnmaya balanld.
Deer zerinden vergi alnrken, rnlerin zarara uramas veya arazi
nin ekilemez bir hale gelmesi durumlarnda yine arazi vergisi alnrd.
Bu yntem 1931 mali ylna kadar devam etti.
Bugn uygulanan arazi vergisi yasasna gre, arazinin rnleri
zarara urarsa veya arazi ekilemez bir hale gelirse vergi tamamen veya
ksmen azaltlr.
Araziden ama, yeryz zerinde snrlan, duvar, it, yol, aa,
su yataktan, da srtlar gibi yapay veya doal snrlarla snrlandmlm
tm yeryzdr. Arazi snn ierisinde bulunan kaynaklar ve gller ve
dikilen eyler arazi kavramna dhildir. ehir ve kasabalarda bulunan
arsalar da bu vergiye tabidir.
167

Medeni Bilgiler
Arazi vergisi oranlarnn uygulanmasnda, evresi snrlandrl
m olsun olmasn depo, imalat yeri gibi ticaret ve sanat ilerinde kul
lanlmak zere aynca kiraya verilen arsalar gelirli arsa, bunlann
dnda kalan arsalar da gelirsiz arsa saylr.

Vergiden stisna
Bu iki trldr: srekli veya geici. Srekli olarak vergiden
istisna edilenler u tr arazidir:
a. Devletin, ek veya zel btelerle idare edilen dairelerin, bele
diyelerin ve derneklerin, ticaret amac olmayan, kiraya verilmeyen
numune (rnek) fidanlklar, meyvalklan, numune tarlalar, iftlikleri
spor alanlar, parklar, ocuk baheleri ve oynama yerleri;
b. Devlet, yerel ynetimlere ve belediyelere ait her trl yollar,
meydan ve pazar yerleri, tm halkn yararlanmasna braklm meralar,
harman yerleri ve Ky Yasas uyarnca kyllerin orta mallan;
c. Tanma elverili olmayan ve baka ekilde de yararlanlama
yan talk, bataklk, fundalk ve orak arazi;
d. Dier zel yasalarla vergiden affedilmi arazi, kullanlmas hk
met tarafndan yasal olarak yasaklanm olan arazi ve arsalardan da yasan
devam sresince, vergi aranmaz.

Geici istisnalar
a. Yeni yaplacak balar ve gllkler alt yl iin;
b. Yeni yaplacak meyvalklar ve incirlikler, sekiz yl iin;
c. Yeni yaplacak fidanlklarla alanacak zeytinlikler, on yl iin;
d. Yeni yaplacak zeytinlikler, on iki yl iin;
e. Hkmete belirli bir blgeye yerletirilen gmen ve airet
lere verilen arazi, yl iin;
168

Mustafa Kemal ATATRK

f. zel yasalarna ve yntemlerine gre tanma elverili bir hale
getirilen arazi, yl iin;
g. zel yasalarna gre yeni yaplan ormanlar, yirmi yl, dutluk
lar on yl iin.
Bu aflardan yararlanabilmek iin, yaplan ii ayn yl iinde o
yrenin gelir idaresine bir beyanname ile bildirmek arttr.

Arazi Vergisini Kim Verir

Arazi ve arsalarn vergisini arazi ve arsalann sahibi verir.
Bunlann sahibi bulunmuyorsa veya yoksa vergiyi, arazi ve arsay sahi
bi gibi kullanan der.

rn Zarar Gren Arazinin Vergisi

Herhangi bir ky, kasaba veya ehrin btn arazisinin, ya da
belirli bir blgenin rnleri sel, dolu, kuraklk, yangn, zararl bcek,
bulac hastalklar gibi afetler sonucuyla en az te bir derecesinde
zarara urar ve bu, idari soruturmayla anlalrsa, zarann derecesine
gre o yl vergilerin tamam veya bir ksm affedilir. Yalnz rn zara
ra urayan arazi kiraya verilmi veya bu gibi afetlere kar sigortal ise
bu af dnda kalr. Kum, ta veya su altnda kalarak ekilemeyecek bir
hale geldii anlalan araziden de bu aksama devam ettii srece vergi
aranmaz.

Yzlm ve Deerlerin Tahmini

Arsalann ls metre karedir. Arazinin yzlm ise dnm
zerinden yaplr. Dnm 919 metre karedir.
Deerler belirlenecei srada mahalle veya kyn evresinde
bulunan arsalann alm veya satm fiyatlan ile kyaslama yoluyla arsala
ra metre kare bana ve araziye dnm bana birer deer konulur.
169

Medeni Bilgiler
Eger o yrede yakn zamanda alm satm olmam ise deerleri biile
cek arazinin 10 ylda getirecei kira geliri veya rn karl elde edi
len geliri deere esas tutulur. Bu ekilde metre kare veya dnm ba
na deerden yzlmne gre arsa veya arazinin deeri hesap edilir.

tiraz
Arazi ve arsalarn biilen deerleri ve yaplan lleri, sahiple
rine matbu ktlarla bildirilir. Sahipleri bu deer ve lleri fazla ve
haksz bulurlarsa kendilerine bildirildii tarihten itibaren on be gn
iinde itiraz ederler. tirazlar dileke ile yaplr. Dilekeler arsa veya
arazinin bulunduu yerin mal memuruna verilir.
Bu itirazlar istinaf komisyonudenilen komisyonlarda incelenir;
karara balanr Bu kararlan yasaya uygun grmeyenler karann kendi
lerine bildirildii gnden balayarak on be gn iinde itiraz edebilir
ler. Bu itirazlar Maliye Bakanlgnca Temyiz Komisyonu'hda incelenir.

Basit Yazm
lkemizin arazisi yetmi yldan beri yer yer ve zaman zaman,
eitli sebep ve yntemlerle kaydedilmektedir. Birbirinden uzak tarih
lerde, biri dierinden farkl koullar iinde, baka baka l ve gr
lerle biilen deerler arazi vergilerinde byk oranszlklar meydana
getirmitir.
Geri yasa vergi noktasndan, araziyi ikiye ayrmakta ve
1924lten sonra yazya geirilmemi olanlann vergilerine 1915deki
deerlerinin alt katn esas tutmakla oranszl azaltmak istemektedir.
Ancak bu, altn ve kt para arasndaki fark ksmen kaldrmakla bir
likte denge ve uyumu tutmaktan uzaktr. Kadastrolu bir kayda geiri
li, arazinin llmesi ve deerinin hesaplanmas ise uzun bir itir. Ve
ok yllar ister. Onun iin Trkiye Cumhuriyeti vergi adaletine ters
170

Mustafa Kemal ATATRK

olan bu oranszlklar toptan kaldrmak zere iki yl nce "Basit Kayda
Geirme Yasasn karmtr.
Bu yasada esas arazinin trn, halini, bykln ve
deerini sahibine syletmek amacyla btn lkede kayda geirilmeyi
birden yapmak ve ksa zamanda bitirmektir. Yasa imdi 12 lede tec
rbe edilmektedir. Sonu beklendii ve mit edildii gibi olumlu
karsa o zaman tam uygulamaya geecektir.
Vergi Oranlan
Vergi oran arazi ve gelirli arsalarda deerlerinin binde onu,
gelirsiz arsalar da binde beidir. 1924 ylndan beri tm kayda geiril
memi yerlerdeki arazinin vergilerine 1915 ylndaki kaytl deerleri
nin alt kat esas tutulur. O halde bu gibi arazinin vergi oran 1915deki
deerinin binde altmdr.
1915 ylndan sonra terk, ipotek ve vadeli satlar gibi sebepler
le kayt grerek zamann srm deerine gre arttrlm olan deerler
de bu yasa gereince vergilerin belirlenmesinde 1915deki tutarlara
indirilir. 1915 ylnda kaytl deerleri bulunmayan veya 1915 ylnda
tarla olarak kaytl iken ba, bahe, orman haline gelmek gibi bir
sebeple halleri deimi ya da ktk ve aalan mahvolarak tarla hali
ni alm olan araziye 1915 ylndan sonra yeniden belirlenen deerler
alt misli arttnlmayarak aynen vergiye esas tutulur.
Gelirli arsalann vergisi nceleri yani Bina Vergisi Yasas ile
deien zeri atyla rtlm Yaplar Yasasgereince net olmayan
gelirleri zerinden alnrd. Yeni yasada bu arsalar, sahiplerin lehine
olarak, arazi vergisi iine alnmtr. Bunlann dier yasayla belirlenmi
ve olmayan gelirlerinin on kat deer olarak kabul edilir. Ve vergi bun
lar zerinden belirlenir.
Bu arazi vergisinin yzde 18i 11, yzde 3 zel idareye, yzde
19 u Milli Eitim, yzde 6s yardm paydr ki yerlerine devlete verilir.
171

Medeni Bilgiler
Vergi Nasl Verilir
Arazi vergisi iki taksitte alnr. Taksit zamanlan her yerin tanmsal ve ekonomik durumuna gre II Genel Meclislerinin gr alnarak
Maliye Bakanlginca belirlenir.
zel Deiiklikler
Arazinin ba, bahe ve dier olmak zere ya da bunun aksi ba,
bahe iken bozulup tarla haline gelerek zellik ve deeri deiirse,
arazi sahiplerinin veya mal memurlannn bavurulan zerine deerle
ri yeniden hesaplanr.
Bir ehir, kasaba veya kyn tamamnda veya bir blgesindeki
arazi ve arsalann deerleri, herhangi bir sebeple yzde yirmi orannda
artar veya eksilirse yeniden kayda geirilir. Bundan baka herhangi bir
vatanda kendi arazi ve arsasnn deerini, sresi ierisinde ve usul
dairesinde, yeniden tahmin talebinde bulunabilir.
Ancak iddiasnda hakl olmad anlalrsa deiiklik kurulunun
masraftan kendisine dettirilir. Gelirsiz arsa, ticaret ve sanatta kullanl
maya balanp gelirli hale geerse bunu iki ay iinde mal memuruna
haber vermek gerekir. Gelirli arsa gelirini kaybederse bunu da zamann
da bildirmek sahibinin menfaati gereidir. zerine bina yaplan arsalann
yapya balandndan itibaren arazi vergisi alnmaz. Ancak yap ikinci
yl yaplmam olursa vergi nc yldan tekrar balar.
zel Orman Vergileri
zel ormanlann gelirlerinden deerlerinin yzde onu orannda
vergi alnr.
Bina Vergisi
Bu verginin ad, nceleri zeri atyla rtl vergisi idi. 1931
172

Mustafa Kemal ATATRK

bu vergi yasas, zamann ihtiya ve koullarna uygun bir ekil
deitirilirken ad da Bina Veresi "eklinde dzeltildi.

ylnda
de

Bina Vergileri Hangi Esaslar zerinden Alnr

Trkiyede bina vergisi drt evre geirmitir;
1- Datma Evresi
Bu datma ynteminde vergi yle alnrd;
Hkmet her ilin ne miktar vergi vermesi gerektiini tmden
belirleyerek bildirirdi. ller bu miktan lelere, Bucaklara, kylere ve
halka datrlard.
2- Deer Evresi;
Datma ynteminde hakszlk ve istee gre ilem halk cann
dan usandrmt. Onun iin hkmet salam bir esasa dayanmak iste
di. Ve bu esas binalarn deerini kayda geirmekte buldu. Bylece elde
edilen
vergi

deerlerden zaman zaman deien 4/1000ten 10/1000na kadar

ald.
3- Net Olmayan Gelir Evresi;
Deer zerinden vergi almak datmak yntemine gre daha

adaletli olandr. Fakat gelir zerinden vergi almak daha ok adildir.

nk deer her zaman ayn geliri getirmez.
4- S af Gelir Evresi;
Vergiyi saf gelir zerinden almak ise btn yntemlerin en ada
letli olandr. Bir maln uzun zaman dayanmas, deerinin dmemesi
iin bakm ve onanmna zen gstermek, onun zaman ilerledike
harap olarak geliri kesildike yerine koyabilmek iin ondan alman
gelirlerden her yl kapatma pay adyla yeterli tutar ayrmay ihmal
etmemek gerekir.
Mal sahibinin binasndan kazanc onun gelirinden net olmayan
173

Medeni Bilgiler
bakm ve dier masraflarla, kapatma pay ktktan sonra kalan ksmdr.
Vergilerin kazan ile orantl olmas ise en esasl bir kuraldr.
Trkiye Cumhuriyeti son zamanda yapt yeni Bina Vergisi Yasasnda
saf gelir esasna gitmi ve gelirlerin yzde yirmisini bakm masraf ve
kapatma pay olarak vergi hesab dnda brakmtr.
Binalarn saf gelirlerini ayr ayn bulmak en dorusudur. Ancak
ok g ve karktr. Onun iin net olmayandan byle toptan genel bir
miktar indirmeye ihtiya duyulur. Yzde yirmi oran da ounluun
lehinedir. Bugn lkemizin te ikisinde bina vergileri gelir esasna
balanmtr. Her taraftan deerden gelire ve bundan da saf gelire ge
mek iinin bir an nce baarlmasna allmaktadr.
Bir de bunlardan baka ana vatanla birleen Kars, Ardahan ve
Artvinde uygulanan gtr vergi vardr ki bu geicidir, gelir zerinden
vergiye esas oluturan yazl kayt orada yaplmaktadr. Henz lke
mizde yazl kayt bitmemi olduundan gerek datmdan ve gerek
deerden ve gerek gtr olarak vergi veren yerler vardr.
Bina vergisi yasasna gre bina "deyimi, ina edildii madde ta,
demir, tahta, kerpi veya her ne olursa olsun gerek karada, gerek su
zerindeki sabit inaatn tmn kapsar. Her tr binalar, ister ev,
apartman gibi ikamete, ister han, hamam, fabrika, deirmen, dkkn,
rhtm, iskele, kpr, kule gibi ticarete, sanata veya herhangi bir ekil
de kullanma ayrlm olsun, bina vergisinden aynk olduuna ilikin
bir hkm olmadka, bina vergisine tabi tutulur.

Vergiden stisna
Bu, iki trldr: Srekli veya geici. Vergiden srekli olarak
istisna edilen u gibi binalardr;
a.
Devletin, ek ve zel btelerle ynetilen dairelerin ve beledi
yelerin gelir getirmeyecek konularda kullanlan binalar;
174

Mustafa Kemal ATATRK

b. Karlkl olmak kouluyla bykelilikler ve konsolosluklar;
c. Yalnz dini hizmetler iin kullanlan ve halka ak bulundu
rulan ibadethaneler;
d. Bedava olmak kouluyla hastane, sanatoryum ve hamamlar
la, yetimhane ve darlacezeler;
e. Kazan amac olmamak kouluyla tm halkn eitimine ve
halkn menfaatine hizmet eden demeklerin binalar;
f. Kiraya verilmemek kouluyla iftinin alet ve edevat depola
tahl ambarlar, samanlklar, arabalklar, allar, ahrlar, kmesler,
kurutma yerleri, ii ve beki bina, kulbe ve barakalar, ky misafir
odalar, balklarn kullandklar aletlere zg depolar, kaykhaneler,
ve denizle gllerdeki ii ve balk kulbe ve barakalar;
r,

g. Sahiplerinin oturduktan ve senelik gelirleri, (25) liray ge

meyen binalar (bu gibi binalann yllk gelirleri altm liraya kadar olan
larn yirmi be liras yine vergiden mstesnadr);
h. Halkn menfaati iin devlete, yerel ynetimlerce ve hayr
derneklerince yaptrlan ya da iftinin ticaret amac olmakszn kendi
arazileri iin yaptracaklan her trl su bentleri, sulama ve kurutma
tesisleri;
i. Yangn, su tamas, deprem ve hastalklar, toplantlar, halka
ak sergiler gibi ihtiya ve sebeplerle geici olarak yaplan binalar
(ihtiya sresince);
j . Dier zel yasalarla affedilmi binalar (rnein Sanayi Tevik
Yasas bir ok sanayiye ait binalann vergilerini affetmektedir).
Geici bir zaman iin vergiden istisnalar;
a. Yeni yaplacak binalardan, yapnn bittiinin ertesi mali yl
dan balamak zere yl vergi alnmaz;
b. Bu yeni yaplan binalar gmenlerin yerlemesi iin ise be
yl, geici oymaklara zg ise on yl vergiden affedilmilerdir;
175

Medeni Bilgiler
c. Mevcut binalara yaplan ilaveler de yeni yap saylr.
Bu vergi aflarndan yararlanabilmek iin yap bittikten sonra
sonunda iki ay iinde o yerin gelir idaresine beyanname" vermek art
tr. Hatta yap tam bitmeden onun bir ksmndan yararlanlmaya ba
lanrsa, onu da zamannda bildirmek gerekir. Bunlar yaplmazsa vergi
istisnasndan yoksun kalnr.
Af sresi bitince; bu, yine iki ay iinde bir beyanname ile gelir
idaresine bildirilir.

Bylece o binann vergisi beyannamenin

verildiinin ertesi ylndan balamak zere alnmaya balanr.

Beyanname verilmezse o zaman haber verilmeyen yllarn vergisi yzde
yirmi fazlasyla alnr.

Kullanlmayacak Halde ve Yararlanlamayan Binalar

Yanm, yklm, kullanlmayacak derecede harap olmu veya
oturulmas, kullanlmas zel bir yasayla yasaklanm olan binalardan
artk vergi alnmaz. Ancak bunu zamannda ve usulnde bir beyanna
me ile hkmete bildirmek gerekir.

Bina Vergisi Kimden Alnr

Bina vergisini sahipleri verir. Bunlar ortada olmadklar zaman
vergi, binalan igal eden veya ondan yararlananlardan alnr.

Bina Gelirlerinin Tahmini ve Verginin Oran

Binalann geliri doal ve genel olarak yerindeki kiralarn oran
na, ayn trde bulunan binalann gelirlerine, konumuna, byklne,
katlann ve her kattaki odalarn saysna kullanlna, bakmllna,
yaplna ve dier zelliklerine gre belirlenir. Mevsimlik olarak kulla
nlan binalarn bu sreye ait geliri yllk saylr; fabrika, imalathane ve
deirmenlerin tahmininde iindeki sabit retim aralan da hesaba
176

Mustafa Kemal ATATRK

katlr. Bina ile birlikte snrlanm avlu, bahe ve dier arazi gelir belir
lenmesinde, binaya tabidir. Bir at altnda bulunup da kullanlar ve
kaplar ayn olan bina ksmlar iin ayn ayr gelir belirlenir. Bir bina,
sahipleri arasnda resmen ayrlmam ise onun geliri toptan tahmin
edilir. Ve herkes pay orannda vergi verir. Paylar ayrlmsa o zaman
gelirleri de ayn ayn belirlenir. Bu ekilde tahmin olunan gelirlerin
yzde yirmisi bakm masraf ve deme pay olarak kanldktan sonra
kalan ksm sa fg elir kabul edilir.
Bina vergisi bu saf gelirin yzde on ikisi oranndadr. Bir maln
gelirini tahmin iin yeterli aralar bulunamazsa gerek deeri hesapla
nr ve bunun yzde onu saf gelir saylr. 1910 tarihli Geici Yasa
gereince belirlenen ve vergi almakta esas tutulan net olmayan gelir
lerden de -yeni bina Vergisi Yasas hkmnce yazl kaytlar yaplnca
ya kadar - yzde yirmi indirilir.
Daha yazl kayd yaplmam olan ve deer esasndan vergi al
nan yerlerde vergi sahiplerinin oturduklan evlerden 7/1000, dierlerin
den 14/1000 orannda vergi alnr.
Gerek net olmayan gelir ve gerek deer esaslan zerinden al
nan tm vergilerin 3/100 zel idareye, 15/100i Milli Eitime ve dier
15/100i Belediyeye (eger belediye snn dnda ise lle) verilir.

Bina Gelirlerini Kimler Belirler

Belediye snrlan iindeki binalann yazl kayda geirilii ve
gelirlerinin tahmini beer kiilik komisyonlar tarafndan yaplr. Bu
komisyonlarn bakan ile bir yesi Maliye Bakanl, bir yesi beledi
ye meclisi ve iki yesi de yazl kayd yaplacak yerlerin ihtiyar heyet
leri tarafndan seilir. Kylerdeki yazl kayd da yine be kiilik komis
yonlar yapar. Bunlann bakan ile bir yesini Maliye Bakan atar, kalan
yeden birini ihtiyar heyeti kendi yeleri arasndan, ikisini de
kyl, ky halkndan seer.
177

Medeni Bilgiler
Mal sahipleri ile kiraclar binann her tarafn komisyona gsterip
gezdirmeye ve istenilen her bilgiyi vermek zorundadrlar. Bunu yapma
yanlardan veya bilerek yanl bilgi verenlerden sulh mahkemesi karanyla yirmi be liradan iki yz liraya kadar hafif para cezas alnr. Her kyn
veya mahallenin yazl kayda geirilii ve tahmini bittike cetvelleri gelir
kalemlerine verilir, mliyeden de bir ihbarname ile mal sahibine binas
nn geliri, vergi oran ve miktan bildirilir.
tiraz
Gelirlerin doru tahmini, vergide adaletin birinci kouludur.
Bina Vergisi Yasas buna ok dikkat gstermekte; tahmin komisyonla
rnda halka, vergiyi vereceklere daha fazla yer ve oy vermektedir. Yasa
bu amac yerine getirmek iin bununla da yetinmemekte, gelirleri tah
min ve vergileri belirlenen mal sahiplerine itiraz etmek, haklarn ara
trmak iin kolaylklar gstermektedir. Komisyonlarn tahminlerine
mal sahipleri kendilerine bildirilmesinden balamak zere on be gn
iinde itiraz edebilirler.
Zamannda ve usulnde yaplm itirazlar tahmin komisyonla
r bir ay iinde inceler, gerekli grrse binay tekrar gezer, ikyetiyi
ya da vekilini dinler karann verir. Bu son karara aradan 30 gn ge
meden, mal sahibinin tekrar itiraza hakk vardr. Bu itiraz istinaf
komisyonu" denilen dier bir komisyonda incelenir. stinaf komisyon
lar il ve ile merkezlerinde toplanr; yrenin en byk mlkiye
memurunun ya da vekilinin bakanl altnda en byk mal memu
rundan, belediye ve ticaret odasnn seecekleri iki yeden oluur.
stinaf komisyonlarnn kararlanna kar itirazlara, merkezdeki temyiz
komisyonunda baklr. Bu komisyonun bakann Adalet Bakanl,
yelerinden birini Ekonomi, dierini Maliye Bakanl seer. Tahmin ve
kararlara, hzinenin hakkn korumak iin, maliye memurlar da ayn
sre ve usulde itiraz edebilirler.
178

Mustafa Kemal ATATRK

Yazl Kaydn Yeniden Yaplmas
Bu yasa gereince yaplacak genel yazm kaydnn her on ylda
bir tekrar zorunludur. Ancak bir ehir, kasaba veya kyn tamamn
da, ya da bir ksmndaki binalarn geliri herhangi bir sebeple yzde on
be orannda artar veya eksilirse mal sahiplerinin veya mal memurlar
nn talepleri zerine, on senenin bitmesi beklenmeyerek o yrenin
yeniden yazl kayd yaplr. Bundan baka herhangi bir mal sahibi de
tek bana yeniden tahmin isteyebilir. Ancak talebinin doru olmad
komisyonlann son kararlaryla anlalrsa bunun iin yaplan masraflar
kendisine dettirilir.
Yeniden yazl kayt iin bavurularn usul ve sreleri vardr.

Hayvan Vergileri
Bu verginin ad nceleri saym vergisi idi. 1931 senesinde
deitirildi. Trkiyede tm davarlar, develer, sr ve mandalar, at, re
mesi durdurulan, katr, eek ve domuzlar hayvan vergisine tabidir.
Vergihayvan bana alnr.
Mali yla girdikten sonra, yani Haziran ayndan itibaren yaban
c lkelerden Trkiyeye ithal edilecek hayvanlardan o yl iin hayvan
vergisi alnmaz.

Vergiden stisnalar
u gibi hayvanlardan vergi alnmaz;
a. Nisan aynn banda daha yan bitirmemi davarlar,
b. Nisan banda iki yan bitirmemi sr, manda ve develer.
c. Nisan banda yan bitirmemi at ve eekler,
d. Eyll aynn on altnc gn alt aylk olmam domuzlar,
e. Hkmete belirlenecek koullar altnda lkeye ieriden ve
dandan salarn resmi belgeli damzlklar,
179

Medeni Bilgiler
Tamaclkta kullanldklar iin kazan vergisi veren hayvanlar,
f.

Ordu, jandarmann hayvanlaryla yasal olarak hayvana bin

mek hakkna sahip subay ve erlerin binekleri,

h. zel yasalarla vergiden affedilmi olan hayvanlar.

Hayvan Vergisini Kim Verir

Hayvanlar vergisini hayvan sahipleri verir. Hayvan kimin elinde
bulunursa sahibi konumundadr.

Vergiye Tabi Hayvanlarn Belirlenmesi

Hayvan sahipleri her sene Nisan aynn birinci gnnden itiba
ren, 15inci gnne kadar bulunduklan mahalle veya ky ihtiyar mec
lisine bavuru ile domuzdan baka, hayvanlarn saysn, trn, ne
kadannn erkek ve ne kadannn dii olduunu, vergi idarelerinden
gnderilen, bunun iin baslm defterlere kaydettirmeye ve kaydn
bulunduu blm imzalamak zorundadrlar. Hayvanlarn bu ekilde
kaydettirenlere, yoklama zamannda, yoklamaya memur edilmi kiile
re gsterilmek zere bir kayt ilmhaberiverilir. Bu ilmhaberlere pul
yaptrlmaz. htiyar heyetleri kayt defterlerini onaylarlar ve kayt
sresi bittikten sonra bir hafta iinde o yrenin en byk mlkiye
memuruna verirler. Domuzlar iin kayt sresi Eyll bandan balar ve
on be gn srer. Domuzlara ait defterler de iki gn iinde vergi ida
resine teslim edilir. Geici hayvanlar nerede bulunurlarsa orada kayde
dilir.
Kayt defterlerinin vergi idarelerine verilmesinden sonra yokla
ma" ii balar. Yoklama, kaydedilen hayvanlarn saysn kontrol etmek
demektir. Yoklama iini, yoklama memurlan yapar. Bu memurlan
yresinin en byk mlkiye memuruyla maliye memuru birlikte seer
ler. Yoklama Maysn on beinci gn akamna kadar devam eder.
Domuzlann yoklama sresi Eylln on beine kadardr. Yoklama
180

Mustafa Kemal ATATRK

memurlar, hayvanlarn bulunabilecekleri yerleri aratrrlar ve kaytla
rn doru olup olmadn hayvan sahiplerinin ellerindeki kayt ilm
haberleriyle karlatrarak belirlerler. Yoklamas yaplan hayvanlarn
kayt ilmhaberleri alnr, onun yerine yoklama ilmhaberi'' verilir.
Yoklama srasnda nceleri kaydettirilmemi hayvan grlrse bunlar
kaak saylr. Ve vergisi Temmuzun ve onuna kadar kaydettirilmezse be kat zam ile tahakkuk ettirilir.

Hayvanlarn Tanmas
Kayt ve yoklama sreleri iinde hayvanlann bir yerden dier
yere tanmas serbest deildir. Kayt sresi iinde hayvanlarn bir
daha dnmemek zere bulunduklan kyden dier kye gtrmek
isteyenler, ncelikle kayt ilmhaberi almaya ve gidecekleri kye vannca o ilmhaberi ihtiyar heyetine vize ettirmek zorundadrlar. Yoklama
sresi iinde hayvanlarn bir kyden dier kye gnderecek olanlann
da, yoklama memurlanna bavuru ile kayt ilmhaberlerini yoklama
ilmhaberleriyle deitirmeleri, yoklama yaptramazlarsa ihtiyar mec
lisinden belge almalar gerekir.

Hayvan Vergisi Tutarlar

Hayvan vergisi, hayvan bana aada karlarnda yazl mik
tarda alnr;
Hayvan Trleri
Koyun ve kl keisi
Tiftik keisi
Deve
Manda
Sr

Vergi Tutan
50 Kuru
40
200
150
90
181

Medeni Bilgiler
At, ksrak, remesi durdurulmu
hayvanlar, katr
Eek
Domuz

125
50
300

Verginin Tahakkuku
Hayvan vergileri, hayvanlarn kaytl bulunduklan le vergi
idarelerince tahakkuk ettirilir. Tahakkuk ettirilen vergi, ihbarname ile
hayvan sahiplerine bildirilir. Hayvan sahipleri ihbarnamelerin bildiril
mesinden itibaren, on be gn iinde vergilere ve varsa ceza tutarlanna itiraz komisyonu nezdinde itiraz etmek hakkna sahiptirler; her
lede bir itiraz komisyonu vardr. tiraz komisyonu kararlan da bildi
rim tarihinden itibaren bir ay ierisinde temyiz edilebilir. Temyiz talep
lerini Maliye Bakanlginda Kazan Temyiz Komisyonu inceler ve kara
ra balar.

Hayvan Vergisinin denmesi

Bu resim iki eit taksit ile denir. Birinci taksit sresi, davar ve
develer iin Hazirann; sr, manda, at ve eek iin Eylln; domuz
lar iin Ekimin ilk haftasdr. kinci taksitler birer ay sonradr.

Kazan Vergisi
Bu verginin ad, uzun seneler Kar vergisi" olarak devam etmi
tir. 1926 senesinde Kar Vergisi Yasas kaldnlm, onun yerine Kazan
Vergisi Yasas kabul edilmitir. Trkiyede kazan vergisi eitli evreler
geirmitir.
1.

Trkiyede kazanlar zerine vergi alnmaya Tanzimattan

nce 1825 tarihlerinde baland kabul edilebilir. O zaman bunun

ismi Balanma Resmi idi. Tanzimattan sonra bu vergi kaldnld.
182

Mustafa Kemal ATATRK

Kazan vergisi arazi, bina vergileriyle birlikte yazl kayda dayal aln
maya balanld. Bu hal yanm yzyl devam etti, arkasndan kazan
vergisi arazi ve bina vergilerinden ayrld. Ve ancak yazl kayda daya
narak yanm yzyldan fazla yine bu ekilde devam etti.
2. Bu vergi ikinci evrede komisyonlar araclyla kazan sahip
lerinin yllk kazanlarnn deerlendirilmesi eklinde oldu. Bu usul de
yanm yzyl kadar srd.
3. Merutiyetin ilanndan nce kazan vergisinde "grnrdeki
durum yntemine girildi. Bu yntem bir sre sonra dzeltildi ve bir
ksm irketler beyanname usulne alnd.
4. Bugnk Kazan Vergisi Yasas 1926 senesinde kabul edildi.
Beyanname usul geniletildi ve grnrdeki durum usulne tabi
olanlar daraltld.
Kazan Vergisi Yasasnda, kazanlann, gerek tutann aramak
ve abuk elde edebilecek olumlu sonularn vergiye tabi tutmak iin
beyanname usul kabul edilmi olmakla birlikte, grnrdeki durum
lar ve iaretlere bavuru gereinden de tamamyla ayrlmak mmkn
olamamtr.
1926 tarihli Kazan Vergisi Yasasnn 1927 senesinde deiik
lie uram, eitli maddelerine deiiklikler ve ekler yaplmtr.
Yrrlkteki yasann, gnn ihtiyalann karlamad anlalarak
hkmete yeni bir Kazan Vergisi Yasas projesi hazrlanm ve Millet
Meclisinde eitli komisyonlarda grmeleri bitmitir.

Kazan Vergisine Tabi Kazanlar

Kazan Vergisi Yasasna gre;
1. Ticaret ve sanayi alanlarnda alanlarn kazanlan,
2. Meslek icrasndan meydana kan kazanlar,
3. Memurlann, hizmetlilerin ve iilerin kazanlan, vergiye tabidir.
183

Medeni Bilgiler
Kazan Vergisinin stisnalar
Aada yazl gerek ve tzel kiiler kazan vergisinden istisna
drlar:
1. Yazarlar, tercmanlar, gece ve rak okullan retmenleri,
2. Topraktan elde ettikleri rnleri dkkn amakszn satan
iftiler ve bunlarn retim ve tama aralan,
3. Avlann satan avclar, balklar, bunlarn retim ve tama
aralan (avcnn maln alp satanlar vergi verecektir),
4. Kendi hayvanlar ve bunlann rnlerini ve retimini dkkn
amakszn satanlar ve bunlann retim ve tama aralan,
5. Tanmda alan rgatlar, ortaklaa alan balk tayfalan,
obanlar, zel evlerde ev ilerini gren hizmetiler,
6. Baclar, bahvanlar (alp satanlar vergi ile ykmldrler),
7. Ticari konumda olmayan kooperatifler,
8. ster ulusal olsun ister uluslararas ierikte bulunsun lke
ierisinde alp bir yldan aa geici bir zamana zg sergiler, pana
yrlar ve buralarda eya satanlar (yabanclar karlk esasna tabidir),
9. Evleri iinde ii kullanmakszn tezgh kurup tekstil ile
uraanlar,
10. Nfusu 5000den aa olan yerlerde sanat icra eden kadn
ebeler, hasta bakclar,
11. Ya 18den aa 65den yukar olanlar,
12 . iki gz kr ve felli veya el veya ayann ikisinden veya
yalnz birinden yoksun ii, hizmetliler, seyyar satclar,
13. zel akl hastalklan hastaneleri, zel verem sanatoryumla
zel ilkretim okullan, devlete halkn tamamnn menfaatine
yaradna karar verilen demekler,
r,

14. Ticaret amacna sahip olmayan her tr demekler ile siyasi

184

Mustafa Kemal ATATRK

partilerin giri creti, aidat ve balan,
15. Snrl olmak zere devlete ait kurulular ve fabrikalar,
16. zel yasalar ile veya devletle szlemelerine dayal istisnalan kabul edilenler,
17. Devletler arasnda yrrlkteki uygulamalara ve devletler
hukuku kurallarna gre bykeliler ve yabanc temsilcileri ve kon
solosluklarla bunlarn yanlannda alan ve yerli halktan olmayan hiz
metlileri (karlk esas ilem kouluyla).

izin veya VJnvan Tutana

zin veya nvan tutana kurumlann kendi ilerini grdrmek
iin yanlannda kullandktan memur ve hizmetlilerden baka kazan
vergisine tabi gerek ve tzel her kii bir nvan veya izin tezkeresi
almak zorundadr. Tezkeresiz ticaret ve sanat icra etmek yasaktr.
Tezkereler iin bir har verilir ki miktan 25 kurutan 5 liraya
kadar deiir. Bu tezkerelerin hkm bir mali yl iin geerlidir. Her yl
yenisi alnr.

Kazanlar tin Beyanname Verenler

Kazan Vergisi Yasasna gre beyanname usulne tabi mkellef
ler, tre aynlr:
1. Yllk kazanlann beyanname ile bildirenler ve beyanname
lerine bilnolann ve kr ve zarar hesabnn cetvelini ilitirmek zorun
da olanlar (irketler ve irketler gibi beyanname vermeyi tercih eden
mkellefler).
2. Yllk ilemlerini ve masraflann beyannamelerinde bildirmek
zorunda olanlar (serbest meslek sahipleri gibi).
3. Yllk sat ve ilem tutarlann beyannamelerinde yazarak bu
185

Medeni Bilgiler
sat ve ilemleri zerinden kazan emsal cetveline gre gayrisafi kazan
lar bulunarak vergileri bu gayrisafi kazanlar zerinden hesap edilenler
(mteahhitler, eczaneler ve dolaan sermaye ile i gren kiilerden bor
veren ve dn alan ve banka ilemleriyle megul olanlar gibi).
Yukarda paragrafta da yazl olanlardan baka yllk kiras
500 lira ve daha fazla olan yerlerde ticaret ve sanat icra edenler ve yl
lk kiras bin lira ve daha fazla olan hamamlar ve adi su deirmenleri
ni iletenler de kazanlar iin beyanname vermek zorundadrlar. Bu
tr mkellefler eer dolamdaki sermaye ile i grenlerden ise 3nc
paragrafta yazl ekilde, dolamdaki sermaye ile i grenlerden
deillerse 2nci paragrafta yazl ekilde beyannamelerini verirler.
1,

2 , 3nc paragraflara giren mkelleflere birinci ksm

mkellef denilir. Bu tr mkelleflerden birinci ve ikinci paragraftakiler

(net kazanlar) ve nc paragraftakiler de (net olmayan kazanlar)
zerinden vergi verirler.
Kazanlar grnen duruma gre belirlenenler, kk ticaret ve
sanat alanlardr. Bu tr mkellefler de oturduklan yerlerin kira
bedeli grnen duruma gre ele alnr. Kira bedelleri, ilgililerin her yl
Ocak ay iinde verecekleri kira bedeli beyannamelerine dayal olarak
kira bedeli takdir komisyonlar tarafndan belirlenir. Kira bedeli beyan
namesini vermeyenlerin vergilerine yzde 15 zam yaplr.
Kira bedelinin komisyonca incelenmesi ve belirlenmesinde,
ticaret evinin mevkisi, onuru ve nemi ve o yla zg ticari haller, eko
nomik etkiler dikkate alnr. Benzeri ticaret evlerinin kiralan ile kyas
lama yaplr. Bunlara gre beyannamede gsterilen kiraya kabul edilir
veya arttnlr veya indirilir.
Kazan Yasasnda bu tr mkelleflere ikinci ksm mkellef
denilir. Bu tr mkellefler arzu ederlerse beyannameye tabi tutulmay
tercih edebilirler.

186

Mustafa Kemal ATATRK

Memurlar, Hizmetliler ve ilerin Vergisi
Bu mkelleflerin vergileri iki ekilde belirlenir.
1. Eer bunlar birinci ksm mkellefler nezdinde alyorlarsa
vergileri her ay kendilerine deme yaplrken, iverenler tarafndan
kesilir ve ertesi ay iinde bordro ile mal sandna teslim edilir.
2. Eer bunlar ikinci ksm mkellefler nezdinde veya seyyar bir
halde alyorlarsa kendilerine bir komisyon tarafndan (gnlk net
olmayan kazan) deer belirlenir ve vergisi bu net olmayan gndelik
kazancn, meguliyetlerin trne gre belli tutarlar ile arplmas ek
linde belirlenir.
Devlet, il ve belediye memurlan ile resmi kurumlarda alan
memur ve hizmetliler iin bordro verilmez. Bunlann vergilerini muha
sebeciler deme srasnda keserler.

Kendiliinden Belirleme
Kazanlann beyanname ile bildirmek zorunda olan mkellef
lerle, birinci ksm mkellefler nezdinde alan memur ve hizmetliler
iin aylk bordro verilmedii takdirde, bunlara ait kazan tutarlan vergi
tahakkuk memurlan tarafndan bamsz ve benzerine gre vergi belir
lenir ve uygulanr.

Kazan Vergisi Oranlan

Kazan vergisi kaynaklan bakmndan u ksmlara aynlr.
1- Net kazanlar zerinden vergiye tabi irketler, kurumlar, ser
best sanayi alan. Bunlann vergi oranlan net kazanlan zerinden
artar vergi" olarak alnr.

187

Medeni Bilgler
5000 liraya kadar olan ksmdan yzde
5001 - 10000
10001 - 20000 "
20001 - 50000 "
50001 liradan fazlasndan

12
15
20
25
30

2- Net olmayan kazanlar zerinden vergiye tabi tutulan ticaret

alan; Bunlar iin her yl komisyonlar tarafndan gayrisafi kazan
oranlan belirlenir. Ve bu tutarlar vergiye esas tutularak, artar vergi ek
liyle vergileri alnr.
Oranlar yledir;
3000 liraya kadar olan deerden yzde

3001-10000

"

10001

"

10

"

12

50001 liradan fazlasndan

15

20000

20001 - 50000
3.

Net veya net olmayan kazanlar zerinden vergiye tabi

kurumlar nezdinde bulunan memurlar ve hizmetliler. Bunlann vergi

oranlan aylk yz liraya kadar olan ksmdan yzde 7 ve 100 liradan
fazlasndan yzde 9
(Genel ve zel ve ek btelerle ynetilen daire ve kurumlardan
dnsel ve bedeni hizmetler karlnda maa, cret, denek, huzur
hakk, gndelik tazminat, ikramiye ve ihbarname creti alanlann vergi
oran yledir:
100 liraya kadar

yzde 5

10 1 liradan 200 liraya kadar ksm iin

201

" 300

301

" 400

401

yukans iin

4.

"

Ticarethanelerin tahmin edilen kiralan zerinden grnen

durum usul ile vergiye tabi ticarethaneler. Bunlarn vergileri ticaret188

Mustafa Kemal ATATRK

hanelerinin yllk kiralan zerinden olmak zere aadaki ksmlara
aynlr;
a. Her tr tama aralannn ikametine zg kaykhane, ahr,
arabalk, garaj ve benzerini iletenlerle hizmeti ve ii bulan iyeri
alanlan, anak, mlek satclarla satlk ekmek karmayp, sadece
piirmeyle uraan fnnclar belli olan kiralannn yzde 35i.
b. Her tr tamirci, tenekeci, a, kahveci, ilingir, doramac,
berber gibi kk sanat alan kiralannn yzde 45i.
c. Bakkal, kasap, sebzeci, meyveci, kmrc gibi mal satan
kk ticaret alan ve pansiyoncular kiralannn yzde 55i.
d. Seyyar kara ve deniz aralan ve bu aralann hizmetlileri,
deeri belirlenecek gnlk net olmayan kazanlannn 17 kat vergiye
tabidir. Seyyar satclar, sanatkarlar, simsarlar da ayn tutar zerinden
vergiye tabi tutulur.
e. Ticarethanelerinin kiralan zerinden kazan vergisine tabi
tutulan ticarethanelerde alan seyyar tezgahtar ve benzeri iilerden
deeri belirlenecek net olmayan gnlk almalannn trne gre
kazanlarnn 9 veya 17 kat vergi olarak alnr.

itiraz
Gerek birinci ve gerek ikinci ksm vergi verenlere konulan ver
giler basl (matbu) ktlarla kendilerine bildirilir. Birinci ksm vergi
verenler yannda alanlann vergileri iverenlere bildirilir. Mkellefler
bu vergileri fazla ve haksz bulduklar zaman kendilerine bildirildii
tarihten balayarak resmi tatil gnleri hari olmak zere 30 gn iinde
itiraz edebilirler.
Bu itirazlar, itiraz komisyonunda incelenerek bir karara
balanr. Bu karara mkellef inanmaz ve yasaya uygun bulmazsa keza
kendisine bildirildii tarihten itibaren sekiz gn iinde temyizen ince
189

Medeni Bilgiler
lenmesini isteyebilir.
tiraz dilekeleri her zaman olduu gibi o yerin en byk mal
memuruna makbuz karlnda verilir. Temyiz itirazlar Maliye bakan
lnda oluturulan temyiz komisyonunda incelenir.
ilk inceleme sonucunda tahakkuk eden vergiler tahsil zelliini
alr. Temyiz itiraz verginin tahsilini ertelemez.

Verginin deme Zamanlan

Birind ksm vergi verenlerden tahakkuk eden vergilerinin yans
mali yln ikinci ay olan Temmuz ay iinde, ikinci taksiti mali yln
altnc ay olan Aralk ay iinde, ikinci ksm mkelleflerin vergilerinin
ilk taksiti mali yln ay olan Haziranda, ikinci taksiti de Aralk ay iin
de tahsil edilir. Taksitlerini zamannda vermeyenlerin vergisi yzde 10
ekle alnr.
Birinci ksm vergi verenler yannda alan memur ve hizmetli
lerin vergileri her ay bitiminde aldklan cretlerden kurumlarca kesile
rek ertesi ayn on beine kadar yerel mal sandklanna yatnlr.
Zamannda yatnlmayan vergiler yzde 10 fazlasyla kurumdan alnr.

Maden Vergileri
Madenler iki trl vergiye tabidir;
1. Vergi Oran: Kuyu ve maara kazlarak kanlan madenlerin
geliri net olmayan gelirinden yzde birden bee kadar.
Ynlar halinde bulunan madenin geliri net olmayan gelirinden
yzde ondan yirmiye kadar vergi alnr.
2. Kararlatmlm Vergi: Madenin dz yzeyinin her bir dn
mnden ylda alnan on kurutur.

190

Mustafa Kemal ATATRK

Veraset ve ntikal Vergisi
lkemizde veraset ve ntikal ilemleri teden beri harca tabi
bulunmakta idi. Bu har gayrimenkulden intikal ilemlerinin tapu ida
relerince yaplmas ve tescili srasnda, gayrimenkulden de miras yaz
m halinde alnrd. 1926 ylnda intikallerin bedel karl veya bedel
siz olanlanna gre ikiye ayrlarak, bedel karl olan intikaller tapu
harc yasas konusunda braklm, bedelsiz olan intikaller de, ister
gayrimenkulde, ister menkulde ilgisi olsun veraset ve intikal vergisi
unvan altnda oluturulan artar oranl vergiye tabi tutulmutur.
Veraset ve ntikal Vergisi Yasasna gre, gerek veya tzel bir
kiiden, dier gerek veya tzel bir kiiye,
1. Veraset ve vasiyet yolu ile veya herhangi bir ekilde bedelsiz
ve karlksz olarak intikal eden menkul ve gayrimenkul mallardan,
2. Veraset ve vasiyet yolu ile intikal eden yararlanma haklarn
dan,
3. Veraset ve vasiyet yolu ile intikal eden ve yasalara gre kayda
tabi bulunan btn haklar ve menfaatlerden, veraset vergisi alnr.

Vergiden stisnalar
u gibi intikaller vergiden mstesnadr;
a. Genel ek ve zel btelerle ynetilen devlet kurumlanyla,
belediyelere ve kylerin manevi ahsiyetlerine ait intikaller,
b. Halkn menfaatine hizmet eden demeklere, halka zg iba
dethanelere, cretsiz hastanelere, darlaceze ve yetimhanelere ait inti
kaller,
c. Veraset yoluyla intikal eden btn ev eyas,
d. Ana ve baba, kan ve koca ile ocuklara, torunlara intikal
eden menkul mallarda her biri yz liray gemeyen miras paylan,
191

beden i Bilgler
e. Akraba ve dostlar arasnda alnp verilen, resmi bir daire tara
r d a n kayd gelenek olmayan menkul hediyeler,
f. Karlkl olmak kouluyla yabanc hkmetlerin bykelileri, bykeli evleri, memurlanna ve bunlann ailelerine ait intikaller,
g. Savata veya ekya arpmalarnda, manevra ve talimler
srasnda, ya da buralarda aldklar yaralar sonucunda len asker ve
jandarma personelinin ve grev banda len polislerin ocuklarna,
torunlarna, ana ve babasna kalan btn mallan,
h. Trk Hava Kurumu piyango ikramiyeleri,
i. Btn sadakalar.
Beyanname
Kendilerine mal intikal edenler, gereken bilgiyi kapsar durum
da hkmete bir beyanname vermekle ykmldrler.
Veraset veya vasiyet yoluyla mal sahibi olanlarn, bu mallan
Trkiyede len bir kimseden miras kalm ise, lm tarihinden bala
mak zere, yabanc lkelerde len kimselerden intikal etmi ise lm
lerini renmi olduklan tarihten itibaren drt ay iinde bu beyanna
meyi vermeleri gerekir.
Bedelsiz her hangi bir ekilde servete sahip olanlar beyanname
lerini bu servetlere sahip olduklan tarihten itibaren bir ay ierisinde
verirler. Beyannameler lm halinde, lenin miraslan tarafndan
verilir. Miraslar ayr ayri veya tm birleerek bir beyanname verebi
lirler.
Beyanname lenin ikametghnn bulunduu yerin vergi idare
sine verilir, lmden baka bir ekilde bedelsiz her hangi bir servete
sahip olanlar, beyannamelerini kendilerinin oturduu yerin vergi ida
resine verirler.

192

Mustafa Kemal ATATRK

ntikal Eden Mallarn Deerlerinin Belirlenmesi
Veraset yoluyla intikal eden menkul mallarn deerleri her ile
ve il merkezinde ticaret odalarnca, ticaret odalan bulunmayan yerler
de belediye meclislerince kendi yeleri arasndan ya da dardan see
cekleri kiilik bir heyet tarafndan belirlenir. Bu heyetler her mali yl
banda yeniden seilir.
Ancak miras zerine, defter tutma, ya da resmi olarak kaldrl
ma talepleri olursa mahkemece menkul mallara belirlenecek deerler
vergiye esas tutulur. Gayrimenkul mallarn vergileri, bina ve arazi ver
gilerine esas olan deerlere gre hesap edilir.
Vergi eklinin Hesaplanmas
Bu vergi intikal eden maln deerine ve yaknlk derecesine gre
yasada tespit edilmi olan oranlar zerinden alnr. Bir fikir vermek iin
baz rnekler sayalm.
rnein: Bir evlada babasndan 100 liralk bir mal miras kalsa
bunun yzde bir orannda bir miktarn, yani bir lirasn vergi olarak
verir. Kalan miras 10.000 liralksa bunun ilk 500 liras iin yzde bir,
501 liradan 2500 liraya kadar miktan iin yzde iki ve geri kalan 2501
liradan on bin liraya kadar ksm iin de yzde verilir. u hesaba
gre miras kalan on bin lira iin verilecek vergi miktan:
lk 500 liras iin yzde l den 5 lira
501 liradan 2500 liraya kadar 2000 lira iin yzde 2den 40 lira
2501 liradan 10000 liraya kadar 7500 lira iin yzde 3ten 225
lira
270 lira tutar
Varis baba olursa bu 10.000 lirann vergisi; ilk be yz liras iin
yzde 1.5tir. 501 liradan 2500 liraya kadar 2000 liras iin yzde 3 ve
2501 liradan on bin liraya kadar kalan 7500 lira iin yzde 4tr.
193

Medeni Bilgiler
tiraz
Vergi dairesi tarafndan tahakkuk ettirilen vergi tutan vergiyi
vereceklere bildirilir. Vergi verecekler, bildirilen tutan yksek ve hak
sz bulurlarsa kendilerine bildirildii tarihten balayarak 15 gn iinde
itiraz edebilirler, itiraz edilen vergiler sonucuna kadar tahsil edilmez.

Verginin denmesi
Gayrimenkul intikalinde vergi yl ierisinde ve eit taksitler
le tahsil edilir. Bir taksit zamannda denmezse verginin bir yll bir
defada alnr.
Tanabilen mallann vergileri, tahakkuku ile birlikte alnr.

Tahsilt leri
Dolaysz vergilerin, yasalarda yazl taksit ve deme sreleri
iinde denmemesi halinde, bunlann tahsilleri Tahsili Emval Yasas
ile salanr. Tahsili Emval Yasasnn dolayl vergileri ait yasalarla, bu tr
vergilere ve bir ksm devlet alacaklarn da iine alr. Bu bakmdan
Tahsil Emval Yasasnn, devletin gerek vergi ve gerek dier bakmlar
dan olan alacaklann tahsil iin 7 cra Yasas konumundadr. Vergi
gelirlerinde yaplan ilemler, resmi uyan yazs (ihtarname) dzenlen
mesi ve ilan edilmesiyle balar. Resmi uyan yazs borlu olan mkel
leflerin isimlerini ve borlannn tutarlarn ieren bir cetveldir. Bu cet
vel iki kopya olarak hazrlanr, bir kopyas halkn grecei yere dier
kopyas da vergi dairesinin kapsna aslr. Resmi uyan yazsnn asl
d gnde, tahsil ubesi olan yerlerde mkelleflere aynca renkli bir
uyar belgesi (ihtar varakas)de gnderilir.
Resmi uyar yazlannn (ihtarnamelerin)- asld gn izleyen
gnden itibaren on gn ierisinde vergi borcunun verilmesi zorunlu
dur. Bu sre ierisinde yine vergi borcu verilmeyecek olursa, yrenin
194

Mustafa Kemal ATATRK

tahsilt komisyonunca haciz ve sat karan verilerek mkellefin haczi
mmkn olan mallan haczedilir ve satlr ve vergisi de tahsil edilir.
Haciz ilemi, menkul mallardan balar. Ve haczedildigi gnn
ertesi gn bu mallar satlr. Kirada olan binalarn vergisi zamannda
verilmeyecek olursa bunlarn kiralar haciz olur. Memur ve hizmetlile
re ait vergiler de bunlann maalan ve cretleri yasann belirledii oran
da haciz edilir. Haciz sahibinin oturduu gayrimenkul ile ilikisi varsa,
braklr, eer ihtiyacndan fazla ise satlr. Gayrimenkullerin satlmas
zel ynteme ve ileme tabidir.
Vergilerini demeden kaan ve grnte menkul ve gayrimen
kul mallan bulunmayan ve ancak nakit serveti olduu yrenin ihtiyar
medisleri'nin tutana ve soruturmasyla dogrulananlar hapsedilmek
yolu ile vergilerini demeye zorlanrlar. Hapis, vergi memurlarnn
talebi, tahsilt komisyonunun karar ve en byk mlkiye memuru
nun onaylamasyla uygulanr. Hapis sresi bir aydr.
ou vergi yasalannda, tahakkuk ettii tarihten balayarak, be
yl ierisinde tahsil edilmeyen vergilerin zaman amna uramas veya
kaytlarnn silinmesi kabul edilmitir.

Dolaysz Vergiler Tahsilatndan

Yerel Ynetimlere Ait Paylar
lkemizde uyereynetim leryani, il zel idareleri ve belediye
ler devlet vergileri tahsiltmdan ayrlan ve bu idarelere verilen paylar
la balca masraflarn karlarlar. Bu idarelerin dorudan doruya ken
dileri tarafndan konulan ve tahsil edilen ikinci derece neme sahip
bakaca gelirleri de vardr. Yalnz arazi vergisi tahsiltmdan Ziraat
Bankasina da pay ayrlr.
Dolaysz vergilere ait tahsilttan;
1. Arazi Vergisinin;
195

Medeni Bilgiler

Yzde 1 8 1 ile yzde 3 zel idareye yzde 19'u M illi Egitime

yzde 6s Ziraat Bankas na ayrlr.
2. Bina Vergisinin;

yzde 3 zel idareye, yzde 15'i Milli Egitim'e yzde 15',

belediyelere (eger binalar belediye snr dnda ise belediye snrlan
dndaki binalarn paylar ile) verilir.
3. Hayvan Vergilerinin;

Mali yl girdikten sonra yabanc lkelerden getirilen hayvanlar

dan da o yl iin vergi alnmaz. Tahsil edilen hayvan vergilerinde;
Koyun, Kei, Eekten;

yzde 3 II
yzde 4 II zel idare
yzde 25i Milli Eitim
Tiftik Keilerinden
yzde 3 II
yzde 4 zel idare
yzde 21i Milli Eitim
Deveden;
yzde 5i II
yzde 2si zel idare
yzde 32si Milli Eitim
Mandadan;
yzde 4 11
yzde 2si zel idare
%32si Milli Eitim
nek, kzden;
yzde 5i II
yzde 2si zel idare
yzde 32si Milli Eitim
At, ksrak, remesi durdurulmu hayvan ve katrdan;
196

yzde 5i II
yzde 3 u zel idare
yzde 32si Milli Eitim
Domuzdan;
yzde 44 u il
yzde l i zel idare
yzde 28i Milli Eitim
pay aynlarak verilir.
4. Kazan Vergisinin;
yzde 3 ile, yzde 2si zel idarelere, yzde 28i Milli Eitime,
yzde 3 Belediyelere verilir.
Yukarda yazl drt vergiden bir ay iinde yaplan tahsilt, erte
si ayn bitiminde ilgili idarelere verilmesi gerekmektedir.

b. Dolayl Vergiler
Gmrk Vergileri
Gmrk snrndan geerek Trkiyeye giren eyann tamamn
dan Gmrk Tarife Yasas gereince gmrk vergisi alnr. Gmrk
snr deniz ile snr oluturan nehirlerden, sahillerinden ve Trkiyeyi
komu devletler arazisinden ayran kara snrlarndan oluur.
Gmrk Tarife Yasas, iki ekilde vergi alnmasn emreder;
a. Gmrk Tarife Yasasna ilikin tarife gereince,
b. Baz eyann deeri zerinden.
Gmrk tarifesi; eyay, hayvansal, bitkisel, maden, kimyevi
cisimler ve tbbi ilalar olmak zere drt byk ksmda snflandr
mtr. Bu eyaya konu vergiler, eyann deeri ve ierikleri ve arlk
tan dikkate alnarak her bir yz kilosu iin belirlenmitir. Arlk ze
rine vergi belirlenmeyen eya iin say, hacim esas tutulmutur.

197

Medeni Bilgiler
Tarifede ad gemeyen eya, yeni bir yasa ile tarife, ithal edilince
ye kadar deerleri zerinden yzde krk orannda vergiye tabi tutulur.

Genel Tarifede Vergi Tutarlar Belirlenirken

a. Korunacaklar,

b. Korumaya ihtiya duymayanlar,

c. Muaf tutulmas zorunlu olanlar,
d. thali yasaklanmas veya o derecede vergiye tabi tutulmas
gerekenler, nemle ele alnm ve bu noktadan vergi miktarlar sfrdan
balayarak yzde yze kadar belirlenmitir. Bu dnmn amac milli
ekonomi ve retimi korumaktr. Genel tarifedeki yaklak ve ortalama
vergi snn yzde 22dir.
Tarifede indirim
Kendileriyle ticaret anlamas yaplm olan devletler eyas iin
kabul edilmi olan indirim erevesinde gmrk vergisi alnr.
ndirimli tarifeden yararlanmak iin mene ahadetnamesi gstermek
zorunludur.

Beyanname
Trkiyeye ithal edilecek eya iin, ilgililerin imzasna sahip
ayrntl bir beyannamenin ithalat gmrne verilmesi zorunludur.
Ancak yolcularn beraberindeki vergiye tabi ve tabi olmayan kiisel
eya ile deersiz rnek eyadan ve ticarete zg olmayarak posta veya
dier tama aralaryla gelecek kiisel eya iin beyanname istenmez.
Sahiplerinin szl ifadeleri yeterlidir. u kadar ki, vergi elli liray geer
se bu tr eya iin beyanname dzenlenmesi gereklidir.
Beyanname, ithal edilmek istenilen eyann gmrk vergisinin
denmesini iine alan bir yazl belgedir, (taahhtnamedir).
198

Mustafa Kemal ATATRK

Kontrol
Gmre gelen eya, kontrole tabidir. Cumhurbakannn ahs
ve ikametgh iin getirtilen eya ve devlete getirtilen silahlar, sava
gereleri ve yasal olarak gmrk vergisinden muaf bulunan bykeli
lere ve bykeliliklere ait eya ve kuryelerin beraberlerindeki resmi
dokmana sahip mhrl kaplar kontrol edilmez.
Tarife Uygulamasnda Anlamazlk karsa
Eyann tarifeye girmesinde meydana gelen anlamazlk, gm
rk idaresince Ekonomi Bakan tarafndan atanan uzmandan (eks
perden) kurulu daimi heyete verilir. Eksperler heyetinin verdii karar
lar kesindir. Bu kararlar zerine artk mahkemeye gidilemez.
Tediye
Gmrk vergisinin pein denmesi gerekir. Vergi verilmedike
eyann lkeye ithaline izin verilmez. Yalnz ekonomik faaliyetlere ve
olaanst ihtiyalara yarayacak eyaya ait vergilerin ksmen veya
tamamen ay sreyle uzatlmasna Maliye Bakan yetkilidir. Bu uzat
madan yararlanacak eyann trleri Bakanlar Kurulunca belirlenir.
Verginin Kaldrld Baz Durumlar
Gmrk vergisi ilke bakmndan eyann ithali srasnda aln
makla beraber aadaki durumlar zel hkmlere tabidir.
a. Transit eya;
Bir yabanc lkeden gelip Trkiyeden geerek dier yabanc
lkeye giden eyaya transit eyas denilir. Bu eyada tznde belir
lenen ekilde kontrole tabidir.

199

Medeni Bilgiler
b. Geici kabul;
Az veya ok bir ilem grdkten sonra en ok bir yl ierisinde
tekrar ihra edilecek eyann, geici kabul usulne uygun, ithaline
Bakanlar Kurulu karanyla izin verilebilir. Bu eyann listesi her yl bt
esine ilitirilir.
c. Antrepo;
Antrepoya giren eya lkeye ithal edilmi saylmaz. Bu eya,
beyannamelerinin yetkili gmre deme ile kaydettirildigi zaman
geerli olan vergiye tabidir.
Aksi takdirde eyann antrepodan kt gn yrrlkte olan
usul ve vergiye uymas gerekir.
d Tamir ve boyanma iin lke dna karldktan sonra getirilen
eya;
Bu eyadan a, b, d paragraflannda yazl usule tabi olanlar temi
nata ilitirilir.

hracat
ihracat eyas gmrk vergisine tabi deildir. Bu eyann usul
erevesinde beyannamesinin dzenlenmesi ve gmrke kontrol ve
ilemi gerekletirildikten sonra ihracna izin verilir. Yolculann bera
berinde bulunan kiisel eya ile deersiz numunelik eya iin beyan
name istenilmez. Sahiplerinin szl ifadesiyle yetinilir.

Cezalar
Gmrk vergisinin uygulanmas ve gmrk kaaklnn
nlenmesi iin Kaaklk Yasas yaplmtr. Gmrk Yasasnda ve
Kaaklk Yasasnda uygulanacak cezalar ilem zerine dkm yapla
rak beyan edilmitir. Beyanname verilmemesi kaakla teebbs ve
gmrk ileminin yaptnlmamas kaaklktr. Karlmaya teebbs
200

Mustafa Kemal A TATRK

veya karld dorulanan eya zorla alnarak ve kaakdan o eya
nn gmrk vergisi ile beraber dier vergiler tutannca nakit ceza alnr.
Karlan eya saklanr veya tketilip de ele geirilmesi ve zorla geri
alm mmkn olmazsa sahibi vergiden baka bedelini de demek
zorundadr.
Kaaklk olaylan mahkemede sonlandnlr ve karara balanr.
Gmrk vergisi iin teminat eyadr.
Kaaklk hakkm daki hkmler
Kaakln nlenmesi ve izlenmesi hakkmdaki hkmlere
gre, aada isimleri yazl kiiler kaakl ihbar etmek zorundadr
lar;
1. Devlet ve devlet kurumlanmn memur ve hizmetlileri,
2. Yerel ynetim kurumlanmn memur ve hizmedileri,
3. Mahalle ve ky muhtarlan ve ihtiyar heyeti yeleri, mahalle,
kr ve orman bekileri ve ky koruyuculan (Bu maddede yazl olanlar
kaakl nleme ve izleme ile sorumlu olan memurlann bulunma
d

yerlerde o grevi yapmak ile de sorumludurlar).

Aada isimleri yazl kiiler, kaakl nleme ve izlem ek ile

sorumludurlar;
1. Vali, Kaymakam ve bucak mdrleri,
2. Tm Gmrk Memurlan,
3. Dorudan doruya devlet tarafndan idare edilen Tekelin tm
memurlan,
4. Emniyet Mdr, Merkez Memuru, Komiser ve Yardmcs
ve Zabta Memurlar,
5. Jandarma Komutan, Jandarma Subay ve Erleri,
6. Snr ve sahillerde Gmrk Koruma memurlan (Askeri ve
sivil).

201

Medeni Bilgiler
Kaakln nlenmesi ve izlenmesi hakkndaki 1918 numaral
yasada kaaklk olay karsnda ne ekilde hareket edilecei, tutanak
ve zorla el koyma belgesinin nasl dzenlenecei ve kaakla karan
larn yarglanma ekli, kaakl ihbar edenlere veya bu uurda hizme
ti olanlara verilecek ikramiyeler hakknda zel hkmler vardr.
Konuna rgt
Snrlarda gmrk vergisine ve tekele tabi eyann kaaklna
imkn verilmemek zere askeri usul ve yntem ile yetitirilmi koruma
rgt vardr. Bu rgt sivil ve askerlerden meydana gelir. Koruma rg
t, Gmrk ve tekel bakanlna bal bir kumandanlk emrindedir.
Ardiye ve Dier Vergiler
Ardiye vergisi: Gmre giri tarihinden itibaren bir hafta ieri
sinde kaldrlmayan ithalat eyasndan sekizinci, ihracat eyasndan
nc, aktarma ve transit eyasndan on beinci, i ticaret eyasndan
k gmrnce nc ve van gmrnce sekizinci gnden ba
lamak zere gayri safi arlk zerinden her bir elli kilogram iin gn
lk 25 lira vergi alnr.
Ancak bu cret hi bir zaman maln deerinin yansn geemez.
Antrepo creti: Hkmete ait antrepolara ithal edilen eyadan
alnr. Eyadan alnacak cret konumunun gerektirdiine gre
Bakanlar Kurulu kararyla belirlenir. Bakanlar Kurulunca tespit edilen
cretler aada olduu gibidir;
Hkmete yaplan veya yaplacak antrepolara konulacak eya
nn her bir gayri safi tonilatosundan (gemilerin alabilecei yk belirt
mekte kullanlan bir tona eit biriminden) ayda 100 kuru ardiye cre
ti alnr.
(Ton veya artan iin alnacak cret, eyann kilo bakmndan
tutarna ve antrepoda kald gn saysna gre hesap edilir).

202

Mustafa Kemal ATATRK

Tart creti: thalat eyasndan kap bana 10 para ve dkme
halinde bulunan eyadan tonilato bana 20 paradr. Bu cret say veya
hacim zerine gmrk vergisi verilenlerden alnmaz. Yalnz tartya tabi
olanlardan alnr.
i
Damga, mhr masraf, hamal creti ve eyann kontrol iin
kaplarn alp kapanmasna ve gmrk ileminin yaplmasna ait zel
masraf tarifelere tabidir.
Hamal creti ve kaplann alp kapanmas ve dier gereken
masraflara ait tarifeler her gmrk idaresi iin Ekonomi Bakanlnca
atanacak bir memurun bakanl altnda yerel ticaret odasndan ve
belediyesinden ve ticaret odas bulunmayan yerlerde belediyelerden
seilmi yelerden ve gmrk idaresinin bir memurundan oluan
komisyon eliyle dzenlenmesi ve-Ekonomi Bakanlgnca onaylanma
sndan sonra uygulanr.

lem Vergisi
Bu vergi:
a. Hareketli kuvvetler kullanan sanayi kurulularnn* ylda on
bin lira ciroluktan fazla retiminden,
b. Yabanc lkelerden ithal edilen maddelerden,
c. Sigorta irketlerinin, bankalarn, bankerlerin yaptklar ilem
ler iin prim, komisyon, faiz, iskonto ve aciyo gibi her ne ad ile olursa
olsun aldklar paralardan alnr.

Vergiden stisnalar
Aada yazl madde ve ilemler vergiden mstesnadr;
* Sanayi Tevik Yasas sanayi kurumunu u ekilde tanmlar; Srekli veya belirli

zamanlarda iinde makine veya aletler veya tezghlar yardmyla her hangi bir
madde veya kudretin zellii veya ekli ksmen veya tamamen deitirilip
deerlendirilmek suretiyle imalat meydana getirilen ve bu amaca aynlan yerler.

203

Medeni Bilgiler
a. retimi, ithali, ihrac, alm ve satm veya bunlardan yalnz
biri devlet tekelinde bulunan maddeler,
b. Metre karesi 25 liradan yukar deerli ark hallar,
c. eker,
d. Yerli rnleri ileyen skmahaneler, skma fabrikalar ve prina
fabrikalan,
e. Ham maddeleri ne olursa olsun ip ve iplik fabrikalan,
f. Kuru yemileri, hububat ve dier bitkisel ve hayvansal rn
leri kabuk ve plerinden, pamuu ekirdeinden ayran ve temizle
yen kurulular,
g. Tarife Yasas ve dier yasalarla gmrk vergisi dnda tutu
lan maddeler,
h. Genellikle basmevi malzemeleri,
i. Bykeliliklerde siyasi memurlarn Tarife Yasas gereince
gmrk vergisi alnmayan eyas,
j. Demire ait retim ve tamir kurululan,
k. lkemizde yaplp yabanc lkelere gnderilecek maddeler,
1.

Eleksiz un fabrikalar ile ekmek, tula, kiremit, (hezar) fabri

kalan,
m. Tarife Yasas veya dier zel yasalarla gmrk vergisi verme
den ithal edilen madde ve mallann lkemiz ierisinde yaplan eleri ve
benzerleri,
n. ifte sigorta primleri,
o. Hayat sigorta primleri,
p. Her tr maden cevherleriyle ykanm veya ykanmam

maden kmrleri, kok ve briket (karma, temizleme, eritme, tasfiye ve

retim iin),
r. Trikotaj, mcevherat, triyat, tabii veya suni ipek tekstil ve
204

Mustafa Kemal A TATRK

orap fabrikalar hari olmak zere hareketli kuvvetleri be beygire
kadar (be beygir dahil) olan kurulular.

Verginin Oran
Sanayi kurulular retiminin ilem vergisi, onlarn sat
deerinden madde pay olarak bir miktar indirildikten sonra kalan ks
mn yzde 6sdr. Her sanat ubesi retimi iin sat deerlerinden
indirilecek balang madde pay her yl Bte Yasasna bal bir cet
velde gsterilir.
Cetvelde yazl olmayan retimin sat deerinden ancak yzde
20 indirilir.
thal edilen maddelerin ilem vergisi, onlann orijinal fatura
deerlerine ulam, sigorta ve gmrkten karlncaya kadarki btn
masraf ve vergiler eklenerek bulunacak deerin yzde 6sdr. Sigorta
irketleri, bankalar ve bankerlerden alnan ilem vergisi ise, aldklar
paralann yzde iki buuudur.

Vergi Nasl Tahakkuk Ettirilir

Sanayi Kurulutan her ay iinde pein veya karl sonra
denmek zere sattklan veya satlmak zere komisyoncuya, ya da
kendi ubelerine gnderdikleri mallarn trn, miktarn, sat fiyat
larn, balang madde payn bildiren bir beyannameyi ertesi ayn en
son 15 inci gn akamna kadar gelir idaresine vermek zorundadrlar.
Sanayi Kuruluunun deposuna gnderilen eya satlmadka, vergi
ilemi grmez. Fakat bunlann da miktar ve trlerinin beyannamede
gsterilmesi zorunludur.
lke dna karlacak maddelerden ilem vergisi son yasayla
kaldrlmtr. retimini yalnz dar gnderen kurulular iin vergi
ilemi de yaplmaz. Ancak, yaptklarn hem ieride satan, hem de
205

Medeni Bilgiler
dar gnderen kurulular ihra edecekleri mallar iin bir tama tuta
na almalar ve bundan en ge alt ay iinde mallar tamamen kar
dklarna ilikin gmrk belgesini mal idaresine gstermeleri gerekir.
Bunu yapmazlarsa o mallarn fabrikadan karld zamanda tahakkuk
ettirilmi olan vergileri kendilerinden bir seferde alnr. Dardan mal
getirenler de bunlarn trlerini, zelliklerini, orijinal faturadaki
deerlerini, masraflarn vergilerini bildiren bir beyanname verirler.
Sigorta irketleri banka ve bankerler aylk ilemlerini en ge ertesi ayn
sonuna kadar bildirirler.

tiraz
Verilen beyannamelerin doruluuna gelir idaresi memurlu^nca
inanlmazsa bunun soruturmas ticaret odas ya da belediye tarafndan
seilmi kiilik kurula gnderilir. Yasann bilg ehli uzman" dedii bu
heyet on gnde karann verir. Ve gelir idaresine yazar. Bilgi ehli uzman
kararna 7 gn iinde hem mal sahibi, hem mal memuru itiraz edebilir,
itirazlar yrenin en byk mlkiye memurunun veya vekilinin bakan
l altnda biri en byk mal memurunca, ikisi ticaret odasnca, birisi de
belediyece seilmi be kiilik bir komisyonda be gn iinde incelenir.
tiraz komisyonlarnn kararlan da temyiz edilebilir.

Vergi Nasl denir

Sigorta irketleri, banka ve bankerler her ayn vergilerini ertesi
ayn en ge 15inci gnne kadar mal sandna yatrmak zorundadrlar.
Sanayi kurulular her ay iin tahakkuk etmi vergilerini ertesi
aydan itibaren eit taksitte ayda derler. Karl sonra denmek
zere sattklar eyann vergileri iin denme sresi aynca ay daha
geriye atlabilir, ithal eyasnn vergileri banka teminatna balanarak
eit taksitte alnr, ilk taksit maln gmrkten karlmasndan bir ay
sonra istenir.
206

Mustafa Kemal ATATRK

Ceza
Beyannameleri zamannda, usulnde vermemi, yanl, doldur
mu, defterleri tutmam, maln saklam deerlerini az bildirmi, bor
cunu zamannda dememi olanlar derece derece cezaya arplrlar.

t Tketim Vergisi
Elence ve zel Tketim Vergisi
Bu vergiye taba olan kurulular unlardr;
a. Bar
b. Dans yerleri, alkoll iki kullanlan algl yerler,
c. Birahane, meyhane, alkoll iki kullanlan lokanta, bfe, pas
tane ve benzeri yerler,

a lk o ll

d. Tiyatro, sinema, sirkler ve giri izni ile girilen ve ierisinde

iki kullanlmayan benzeri yerler,
e. Tren ve vapurlardaki bfeler,
f. zinle girilen algl yerler,
Aada yazl kurulular vergiden muaftr;

a. Dans dershanesi olduu hkmete onaylanan ve iinde

konsomasyon olmayan yerler,
b. Maliye ve Milli Eitim Bakanlklarnca eitim hizmetleri
kabul edilecek tiyatro, konser ve ocuk sinemalan,
c. At koulan ve spor yerlerine giri cretleri,
d. Genel merkezleri tarafndan en az on be gn nce Maliye
Bakanlna haber verilmek kouluyla halkn menfaatine hizmet eden
derneklerle belediye idarelerinde bulunan darlaceze tarafndan dzen
lenecek balo ve gsteriler.

207

Medeni Bilgiler
Verginin Matrah;
a,
b, c, maddelerinde yazl yerler iin bina vergisine matrah
olan net olmayan gelirdir, a maddesindeki yerler iin bu net olmayan
gelirin yzde yz, b maddesinde yazl yerler iin yzde yetmi bei,
c maddesinde yazl yerler iin de yzde ellisi vergi olarak alnr.
d,
e maddelerinde yazl yerler iin giri creti ve tketim bedel
lerinin yzde onu, f maddesinde yazl yerler iin ise giri bedelinin
yzde yirmisi vergi olarak alnr.
Vergi a, b, c maddelerinde yazl yerler iin yllk olarak tahak
kuk eder ve drt eit taksitte alnr, d maddesindeki yerler iin bilet
satldka vergi tahakkuk eder. Ve pul yaptrmak yoluyla tahsil edilir,
e maddesindeki yerler iin de, bu kurulularn tutacaklan onayl def
terde tahakkuk ettirilir ve aylk olarak tahsil edilir. Vergi tahsilatnda
Tanr Tanmaz Mal Vergi Yasas uygulanr.
eker ve Petrol Tketim Vergisi
1718 sayl Tketim Vergisi Yasas gereince,
1 .Trkiye iinde tketilecek ekerin her bir kilosundan 1930
mali yl iinde 4 kuru, 1931 ylnda 5 kuru, 1932 ylnda 6 kuru,
1933 ylnda ondan sonraki yllarda 7 kuru tketim vergisi alnr. Bu
verginin 1934 mali ylndan itibaren kilo bana 8 kurua karlmas
Millet Meclisine arz edilmitir.
2.

Trkiye iinde karlacak veya dandan ithal edilecek ham

petrolleri rafine ederek lambada yanan petrol haline getiren kurulula

rn tketecekleri petroln her bir kilosundan sekiz kuru tketim ver
gisi alnr.
Gerek eker, gerek petrol tketim vergisi bunlan reten fabri
kalardan sat ile birlikte tahsil edilir.
1718 sayl yasaya ayrlan 1871 sayl yasayla kaaa kar id
detli nlemler alnmtr.
208

Mustafa Kemal ATATRK

Elektrik ve Havagaz Tketim Vergisi
1871 sayl yasann 2inci maddesiyle elektrik ve havagaz tke
tim vergisine bugnk ekil verilmitir.
Bu yasaya gre;
Tm elektrik ve havagaz tesisat bulunan yerlerde, bamsz
sanayi kurulularnda kullanlanlar aynk olmak zere, aydnlatma, st
ma, t, vantilatr, banyo ve dier sebeplerle oluacak elektrik ve
havagaz harcamas, elektrik ve havagaz reten kurulularn aylk har
cama faturalar zerinden yzde 5 tketim vergisine tabidir.
Bu vergi, elektrik ve havagaz kurulular tarafndan aylk har
cama faturalarna eklenmek yoluyla mterilerden tahsil ve on be gn
iinde ilgili mal sandklarna teslim edilir. Kurulular bu verginin tah
siliyle ykml ve sorumludurlar.

Oyun Aralar Vergisi

Kahvehane ve gazinolarda bulunan bilardolardan yllk 500
kuru ve tavla, dama, satran tahtalannn her birinden yllk 300 kuru
maktu olarak vergi alnr. Vergiye tabi olan bu aletlere kontrol
salamak iin pirinten birer levha yaptrlr.

Kara ve Deniz Av Vergileri

Kara ve deniz av vergileri rgtn olduu yerlerde balk
mdrl veya memurluu ve haslat az olan yerlerde gmrk
memurlar tarafndan tahsil edilir. stanbulda zel rgt ve bir mdr
lk vardr.
Trkiye iinde tm deniz, gl, dalyan ve derelerden avlanan ve
retilen balk ve balk yalarndan yzde 12 orannda vergi alnr.
Vergiye tabi mal tamak iin izin almak zorunludur. Balk avc
l

yapan ve deniz rnlerini avlayacak her kiinin ruhsat izni almas

209

Medeni Bilgiler
zorunludur. Bu iznin harc 100 kurutur. Toptanclar iin zel tarife
vardr.
stanbulda balk ak artrma ile satlr. Ak artrma sonucun
da satlan maln bedeli idarece alanlarna verilir ve daha sonra m
teriden sekiz ve yirmi bir gn vadeler ile tahsil edilir. Bu amala
stanbul Balk Mdrl emrine nakit sermaye verilmitir.
Orman ve korularda avclk edenler, av izni almak zorundadr.
Bu iznin harc stanbulda 400, dier illerde 200, kazalarda 100 kuru
tur.
Trkiye iinde avlanan ve krknden yararlanlan samur, tilki,
sincap, sansar ve benzeri hayvanlarn krkleri yerel sat ve srm
deeri (rayi) zerinden tespit edilecek fiyatlara dayanarak yzde 12
vergiye tabidir. Bunlarn da tanmas, tama izni ile gerekleir.

Tama Vergisi
Bu vergi belli tarifeli tama aralar ile seyahat eden yolculardan
alnr. ki ksmdr;
1. Her tr demiryollar ile devlet veya irket ve ahs sorumlu
luunda bulunan halka zg vapurlarla seyahat eden yolculardan
birinci mevkide, tama cretinin yzde onu, ikinci mevkide yzde
yedi buuu ve nc mevkilerde de tama cretinin yzde beidir.
2. Tramvay, tnel, byk ehirlerle kyler arasnda balanty
koruyan ve zerlerinde her gn birok trenler hareket halinde olan
demiryollar ve ayn konumda vapur yolcularndan da tama cretinin
birinci mevkide yzde 5, ikinci ve nc mevkilerde yzde 2,5 vergi
alnr.
Tama vergisinin makineli kara tama aralann da kapsamas
hakknda Millet Meclisine yeni bir yasa tasars verilmitir.

2 1 0

Mustafa Kemal ATATRK

Gemi Vergileri
Liman idarelerince tm deniz tama aralanndan ve gemilerden
tarifesi gereince vergi alnr. Bu vergi, gei, aylk, yzlm, atlan
arlk vergileriyle denizcilik senedi, ilan ve teslim ve intikal harlar ve
vizesiz ve iznini yenilemeksizin hareket halindeki gemilerden, aylk vergi
zamannda vermeyenlerden, alnacak cezalan kapsar. Bunlardan baka,
ticari gemilere ait kronometrelerin karlkl hatalannn belirlenmesi,
harita ve yzlm ve pusula dzeltmesi, pusula koyma cretleriyle tc
car gemileri kaptan ve arklanna ve tayfalanna ve klavuzlanna verilen
ahadetname ve izin harlan da bu anlamdadr.

Damga Vergisi
Damga resmi, Damga Yasasnda yazl ve ihtiya iin gsterile
bilecek evrak, senetler ile ilanlardan, alnr.
Damga vergisi iki ksmdr;
a. Kesinlemi vergi,
b. Greceli vergi.
Kesinlemi vergi, senetlerle ilanlann tr ve ieriklerine, gre
celi vergi de evrak ve senetlerde yazl tutar ve deere gre ayklanr.
Kesinlemi vergi, kesinlemi vergi tarifesi gereince alnr. Bu
tarife 10 paradan 50 liraya kadar vergi belirlemektedir.
Greceli vergi, Damga Yasasnda greceli vergiye tabi olduu
belirtilen veya belirtilmeyip de belirli tutara sahip ve ihtiyaca uygun
olan tm evrak, senetler ve dierlerinin bildirildii veya bunlann iin
de yer alm rakamlarn meydana getirecei tutarn her bin kuruu iin
iki kuru zerinden alnr. Yasada saylan baz belgelerin greceli ver
gileri binde bir ve binde yanm ve binde on para zerinden alnmakta
dr. zinle girilen yerlerin vergileri bilet bedelinin yzde beinden
yzde on beine kadar deiir.
211

Medeni Bilgiler
Damga vergisi, genellikle, damga pulu yaptrmak eklinde al
nr. Damga Yasasnn kabul ettii koullarda matbu damga pulu ve mak
buz demek yoluyla da alnabilir.
Damga pulu bayiler eliyle satlr. Bayilere sattklar pulun yzde
bei sat izni olarak verilir. Damga pulu bayi olmak zere izin ve sat
ruhsat alnmas zorunludur. Ruhsat il merkezlerinde 200 ve kazalarda
150, bucaklarda 50 kuru karlnda verilir.
Damga vergisi ve cezas, ilgili tarafndan isteyerek verilmeyecek
olursa sulh mahkemesine bavurulur. Damga vergisi denmi bulunan
belge ve dierleri iin damga vergisinden baka 25 kurutan aa
olmamak zere verginin be kat nakit ceza alnr.

Tapu Har vc Kaytlan in Alman Paralar

Tapu siciline kayt ve tescil dolaysyla alnacak har ve paralar
16 Mays 1929 tarihli Tapu Harlar Yasas gereince hesap ve tahsil
edilir. Tapu harc ve paralar tapu idarelerince tahakkuk ettirilir ve mal
sandklarnca makbuz karlnda tahsil edilir. Har verilmeden tapu
siciline hi bir kayt ilemi yaplamaz.
Tapu har ve kaydiyelerinin tarifesi ve bunlann ne ekilde
hesap edilecei zel yasasnda yazldr.

Mahkeme Haralan ve Kaytlan in Alman Paralar

Mahkeme harlar ve kayt paralar unvan altnda toplanan gelir
ler;
a. Mahkeme harlarna,
b. cra harlarna, ait olmak zere iki ksmda toplanr.
Mahkeme harlar da;
1. Sulh mahkemelerine,
2 1 2

Mustafa Kemal ATATRK

2. Asliye Mahkemelerine,
3. Temyiz mahkemelerine,
Ait olarak ayr ayn tarifelere ve hkmlere balanmtr. Her bir
ksmna ait har tutarlar ve bunlarn ne ekilde hesaplanacaklar har
yasalarnda yazldr.

Hayvan Salk Kayt Vergisi

Dandan Trkiyeye ithal edilecek her cins hayvanlardan hay
van bana, mal, ve hayvan ilalarndan arlklar zerinden 2 ubat
1924 tarihli yasaya ilikin tarife gereince gmrkler veteriner memur
lar tarafndan tahakkuk ettirilerek tahsil edilir. Veterinerler tarafndan
yaplan salk kontrol lkemizde hayvan hastalklarnn ortaya k
mas ve yaylmasna engel olmak amacna yneliktir. Vergi, bu kontrol
sonucu olarak alnmaktadr.

Tekeller
Devlet btesinde mali tekeller nvan altnda toplanan tekeller,
ttn ve dierleri, tuz, ispirto ve ispirtolu ikiler, kibrit ve akmak,
silah, fiek, patlayc madde, av samas, oyun kd tekellerinden
meydana gelir. Bu tekellerden oyun kd tekelinden baka tzel kii
lie sahip tekel idareleri tarafndan ve dorudan devlete idare edilen
tekel eklinde idare edilmektedir. Oyun Kd tekelinin iletilmesi,
Kzlay Derneine braklmtr.
Bu tekellerin iletilmesinden elde edilen net gelir, devlet bte
sine tekel geliri olarak kaydedilir.

Ttn ve Dierleri
a. Trkiye iinde tketilmek iin ttn alm ve sat,
b. Trkiye iinde ilenmi ttn, yaprak sigaras, sigara, enfiye
213

Medeni Bilgiler
ve az ttn ile her ne ekilde olursa olsun tm ttn retimi, Devlet
lekeli altndadr.
Yabanc yaprak ttnlerinin Trkiyeye ithali yasaktr. Yabanc
(Ecnebi) yaprak sigaras, sigara, kylm ttn, keyif verici maddeler
(enfiye) ve az ttn ithali ve sat tekel idaresinin belirleyecei
fiyatla ve tekel hakk verilmek kouluyla yasaldr.
Tekel, i tketime zgdr. hracat serbesttir. Tekel iin belirli
bir vergi yoktur. Tekel idaresi satn ald ttnleri belirli fiyatlarla
satar. Tekel geliri iindedir.
Trkiyede ttn ekimi tekel idaresinin kontrol altndadr. Her
yerde ttn ekilemez. Ttnn retimi, tanmas ve korunmas idare
nin keza kontrol altnda gerekleir. Sat iin sat izni tutana
almak gerekir.
Ttn Tekeli, tekel idarelerinin en nemlisi ve ok gelir getiren
kalemidir. Bu idarenin ilemi Genel Muhasebe Yasasna tabi deildir.
Tuz
Trkiyede deniz, gl, kaya tuzu retimi, sat, devlet tekeli
altndadr. Tuzun tuzlalardaki yasal sat fiyat 6 kurutur. Tuzla dn
daki sat fiyat serbesttir. Tama masrafnn azl veya okluu dola
ysyla perakende tuz fiyatlan ayn deildir. Tuz Tekel daresi vurgun
culua frsat verilmemesi iin Trkiyenin her tarafnda tuz ambarlan
kurmaktadr.
En nemli tuzla zmirde amaltndadr. Burada deniz tuzu
retilir. Bundan sonra nemli tuzla Anadolu ortasnda Kohisar tuzla
sdr.
Trkiyede kaya tuzu ok miktarda mevcuttur. Mevcut kaya
tuzu kaynaklarndan en zengini Sektt"ocaklandr. En nefis kaya tuzu
'Haa-bekta'ta kar ve yabanc lkelere ihra edilir. Yurt dna gn
derilen tuzun fiyat aa yukan 3 liradr.
214

Mustafa Kemal ATATRK

Bu idarenin muhasebesi Genel Muhasebe Yasas erevesinde
gerekleir.

spirto ve spirtolu kiler

Trkiye iinde tm ispirtolar ve ispirtolu ikiler (arap, bira ve
her tr likr dhil) retmek veya yurt dndan getirtmek ve ithali ve
yurt iinde sat devlet tekeli altndadr. Bu tekel idaresi Ttn Tekeli
gibi idare edilmektedir. Tekelin kurulmas ile izlenmek istenen ama
lar;
a. Gelirleri tahsil etmek,
b. lkede ispirto sanayisini kurmak iin fabrikalar amak,
c. arapl iyiletirmek ve gelitirmek eklinde zetlenebilir.
arabn Tekel Yasasnda yer alan koullar erevesinde retim
ve ihrac serbesttir. Yurt iinde sat Tekel altndadr.
Kapal ie ile ispirtolu iecekler satan bayilere yzde 10a kadar
sat izni verilir. Bayiler izin almak zorundadrlar.
Kadehle iilen alkoll ikiler satan kurulular, yllk kiralarnn
yzde 10 u kadar sat izin vergisi verirler.
Sat fiyatlar Bakanlar Kurulunca belirlenir.

Kibrit ve akmak
lenmi kibrit ile alev, kvlcm ve ate kararak herhangi bir
maddeyi tututurmak iin kullanlan akmak ve suni akmaktalannn
iletilmesi, yani bunlann;
retimi,
b.hraa,

a.

c.

Sat,

Devletin tekeli altndadr; kav veya fitil ile kullanlan mekanik

215

Medeni Bilgiler
olmayan adi akmaklar tekele dhil deildir.
Bu tekelin 1 Temmuz 1930 tarihinden itibaren iletilmesi yirmi
be yl sreyle bir irkete devredilmitir. Bir kutu kibritin fiyat yz
paradr; her kutuda elli kibrit bulunur.
Eer irket lks kibritler karacak olursa, bunlarn fiyat hk
metin kararyla belirlenir. Kibritten baka bu tekele dhil olan dier
maddelerin mevcut fiyatlarn irket kendi kendine katndan fazla
artramaz; daha fazla fiyat tespiti Bakanlar Kurulunun onayna baldr.
bu tekeli iletmek hakknn kendisine verdii menfaatlere
karlk irket her yl iki taksitte hkmete bir milyon yedi yz elli bin
Trk Lirasn toptan vermek zorundadr; eer lke ierisinde kibrit
tketimi 25 bin sandktan fazla olursa i bu gtr bedelden baka her
fazla sandk iin hkmete 30 Trk Liras verir. irket Trkiye snrla
r ierisinde her zaman halkn tketimine yetecek alt aylk stok bulun
durmakla ykmldr.
irket Byk Millet Meclisinin szlemeyi faaliyete geirmek
kouluyla stanbul li ierisinde lke tketimine yetecek kibrit yapabi
lecek byklkte bir fabrika yapmakla ykmldr.
Bu fabrika tekel sresinin bitiminde hkmete bedelsiz kala
caktr.

Silah, Fiek, Patlayc Madde ve Av Samas

Bu tekellerin iletilmeleri, 1926 ve 1927 yllarndan beri yar
sermayeleri hzineye ait bulunan zel irketler tarafndan ynetilme
te idi. Bu tekel irketleri taahhtlerini yerine getiremediklerinden
hkmet 1932 yl bandan itibaren bu tekelleri de, dier mali tekel
ler gibi dorudan doruya idare etmee balad ve zel bir idare kurdu.
Bu gruba dhil olan tekel maddesinin retimi, ithali ve sat
devlet lekeli altndadr.
216

Mustafa Kemal ATATRK

Devlet Btesindeki Dier Gelirler
Devlet btesinde yukarda yazlan dolaysz ve dolayl vergiler,
tekellerden baka, dier gelir kaynaklan da bulunmaktadr. Bu gelir
devlet tarafndan ynetilen kurumlardan (Posta, Telgraf ve Telefon
daresi, Darphane gibi); tm kurumlardan ve irketlerden devlet pay
olarak alnan tutardan (Fenerler daresi, Mkerrer Sigorta Sand,
Cumhuriyet Merkez Bankas gibi); baz ift ve fazla gelirden ve
olaanst retimden oluur.

Ekonomik Kriz Vergileri

1931 mali ylnn ortalannda, eitli sebepler ve etkiler altnda
ortaya kan gelir noksann gidermek zere hkmet "ekonomik kriz
vergisibal altnda, geici olarak, bamsz vergi veya var olan ver
gilere kesir halinde, zam yapmak yoluyla baz kaynaklara bavuru
gereini ve zorunluluunu duymutur. Bunlardan bir ksm uygulan
makta bir ksm da Millet Meclisinde henz proje halinde bulunmak
tadr. Bavurulan kaynaklar unlardr;
1. Tm memur ve hizmetlilerin maa ve cretlerinden kendile
rine dier yllarla yaplan demelerden yzde 10dan balamak zere
artar oranl yeni bir vergi,
2. Bina vergilerine yzde 50 zam, (konutlarda bu miktann yan
s)
3. ilem vergisinin (yzde 6 dan yzde 10 a) karlmas,
4. eker tketim vergisine kilo bana 2 kuru zam,
5. Tm maal, cretli memur ve hizmetlilerin maa ve cretle
rinden, ayrca yzde 10 kesilmesini emreden dengeleme vergisi.

Medeni Bilgiler
Yol Vergisi
Verginin zellikleri
Trkiyede yol vergisi dier vergilere benzememek noktasndan
iki zellik gsterir.
1. Yol vergisinden baka hi bir vergi belirli hizmet iin vergilendirilemez ve datlamaz. Dier btn vergilerin meydana getirecei
tm gelir devletin ykml olduu hizmetlerine, bu hizmetlerin yaa
nlan zamanlardaki nemlerine gre genel masraf btesiyle datlr.
Yol vergisinin Bayndrlk Bakanl hesabna aynlan ksm ise
aksine yalnz ose ve kprlere harcanr.
2. Yol vergisinden baka her vergi vatandan durumuna, serve
tine ve kiisel durumuna gre az veya ok olur. Yol vergisi ise ose ve
Kprler Yasasnda tarif edilen yata ve zellikteki erkek vatandalar
dan her yl eit bir tutarda tahsil edilir. Bunun sebebi udur;
Yol vergisinin asl, yasayla zellii belli her erkek vatandan
ylda belirli bir sre lke yollarnn yaplmasnda ve onarmnda ken
disinin almasndan ibarettir (askerlik hizmeti gibi). Yol hizmetini
gerekte yapmayanlar belirli bir para verirler.
ose ve Kprler Yasamzn Yol Vergisine likin esaslar
1. Ykmllk 18-60 ya arasndaki her erkek vatanda ylda
ortalama kuvvete sahip bir iinin yollarda alarak 6 gnde yapabile
cei i miktarna eit bir i yapmak veya buna karlk drt lira ver
mekle ykmldr.
Ancak bu tutar, gerektiinde 1 Genel Meclisleri karanyla, alt
liraya kadar karlabilir. Arttrlan her bir lira ve artan iin bir gnlk
alma hesap edilir.
2. Muaflar: Silah altndaki asker ve jandarmalardan, retimde
bulunanlardan ve sakat, yoksullarla hayatta be ocuu olanlardan bu
vergi alnmaz Bunlardan baka bizim uyruumuzdan yol vergisi alma218

Mustafa Kema I ATA TRK

yan devletler uyruklarndan da bu vergi alnmaz.
3. Yoklama . Yasa zellie sahip mkellefler her sene ubat, Mart
ve Nisan aylannda yoklanr. Buna gre defterler yaplr. Bu defterler
yaplrken her vatandan yol hizmetini alarak m yoksa para vere
rek mi yapaca, ifadesiyle belirlenir.
4. Para verenler: nce yoklama zamannda para vereceini sy
leyenlerin sonradan szlerinden dnmeleri kabul edilmez. Bunlardan
yol vergisi para olarak Tanr Tanmaz Mal Vergi Yasasna gre tah
sil edilir.
5. Fiilen alacaklar: Bedenleriyle alarak yol hizmetini yapa
caklarn batan kabul edenlerinden sonradan yol inaatna gelmeyen
ler ykmllklerini para ile demeye mecbur tutulurlar. Belirli bir
sre iinde bunu da vermeyenlerden yol vergisi yarm kat fazlasyla ve
para olarak Tanr Tanmaz Mal Vergi Yasas uyarnca tahsil edilir.
Yol hizmetini alarak demeyi kabul edenler evlerinin bulun
duu yerden balayarak on saat uzaktaki yol ilerine kadar bizzat gidip
almak zorundadrlar. Yerlerine bakasn gnderemezler. Yol
ykmlleri bu uzaklkta yol ii yoksa bayndrlk ilerinde de alt
rlrlar. alma zamanlar, yol ilerinin gerektirdii ekilde 11 Genel
Meclislerince belirlenir.
6. Maallarn ykmll: Tm devlet, il ve belediyelerle dev
lete ait kurum ve ayrcalkl ve izinli irketlerden maa veya cret alan
memur ve hizmetlilerin yol ykmllklerini alarak demeleri
kabul edilmeyip bunlar yol borlarn para ile demek zorundadrlar.
Bu gibiler borlarn 11 Genel Meclislerinin belirleyecekleri aylarda ve
iki eit taksitte verirler.

Yol Vergisinin Tahsili ve Paylam

1. Toplanan Yol vergisine yol paras denir. Bu parann yzde on

219

Medeni Bilgiler
bei milli ose ve kprlerin inas iin Bayndrlk Bakanl hesabna
Ziraat Bankalannda toplanr. st taraf 1 zel Btelerinin gelirini olu
turur ve ilin dier hizmetleri arasnda il yollarnn yaplmas, bakm ve
onanm iin de harcanr.
2. Yol borlarn almak yoluyla demeyi kabul eden ykml
ler tamamen illere braklr. Bunlar il yollarnda 11 Genel Meclisleri tara
fndan yaplan ve Bayndrlk Bakanl tarafndan incelenmesi yaplan i
programlarna gre il mhendislikleri tarafndan yollarda altrlr.
3. illerin yol bteleri 11 Genel Meclislerince illerin ihtiyacna
gre dzenlenir. Bu bteler Bayndrlk Bakanl tarafndan incelenir
ve onaylandktan sonra uygulanr.
4. lkenin milli oseleriyle nemli ve byk kprlerinin yapl
masn ose ve Kprler Yasasyla Bayndrlk Bakanl stlenmitir.
Yukarda aklanan yol parasnn yzde on beiyle aynca devlet bte
sinden ayrlan para bu ilere ayrlmtr. Bu deneklerle yaplacak ose
ve kprlerin yaplnda ilmin son gelimelerinin uygulanmasn "ose
ve Kprler Yasas emreder.
Yerel Ynetim ve Belediye Vergileri
11 Btesi ve zel Muhasebe
Her ilin zel bir btesi vardr. 11 btesinin gelir blm un
lardan oluur;
1. Vergi zamlar:
Devlet vergilerinden bazlarna 11 pay zel idare pay, ve
"Eitim retim pay"olarak baz zamlar yaplmtr *
2. Yol vergisi.
3. Kasaplardan kesilen hayvan iin alman vergi
Modern kesimhanesi olmayan ehirlerde, belediyelerce kasaplk
*

220

D evlet verg ilerin d en iller <,in ne o ran d a paylar ay rld y u k ard a g sterilm itir.

Mustafa Kemal ATATRK

hayvanlardan alnan kesilen hayvan vergisinin yars ile aittir.
4. skele vergisi
lllerce kurulan ve ina edilen iskelelerden, daimi encmen
karanyla belirlenen oranda, iskele vergisi alnr.
5. Ta ve tula ocaklar vergisi;
Ta, kire, kil ve kum ocaklan amak ve iletmek iin, tula,
kiremit, anak ve mlek yapmak iin ile bavurarak izin almak gere
kir. Ocak sahiplerinden be ile yz lira arasnda bir ruhsatname harc
alnd gibi karlan ta ve kumlarn net gelirinden yzde 5 orannda
da bir vergi alnr.
6.Mlk ve kiraya verilerek gelir getiren ev dkkn tarla ba
bahe (akarlann) gelirleri;
zel idarenin mlk ve akarlarnn gelirleri de il gelir kaynakla
rndan biridir.

Belediyenin Geliri
Belediyeler balca gelirlerini u kaynaklardan alrlar;
1. Devlet vergilerinden belediyeye geen paylar:
Belediye snrlar iinde tahsil edilen bina vergisinin yzde 15i
ve kazan vergisinin yzde 3 belediyeye braklmtr.
2. Belediyece Yaplan Temizlik Vergisi;
Sokaklarn temizlenmesine ve plerin kaldrlmasna karlk
bina sahiplerinden alnr.
Verginin tahakkukuna binalarn yazl deeri" esas alnr. Bu
vergi ehirlerde bulunan her evden alnr. Vergi yasasnda yazl tutar ve
oranlar;

221

M edeni Bilgiler

Yazl
deeri

1 kurutan 5.000 kurua kadar

olan evlerden
5.001
10.000

10.001

20.001
30.001
40.001
50.001

"

100.001

20.000

30.000
40.000
50.000
100.001
200.000

200.001 300.000
300.001 500.000

ayda 2,5 kuru

5
7,5

"

10
12,5
15
17,5
"

20

22,5
25

Dkkn, maaza, otel ve hamam gibi binalardan biraz daha fazla

vergi alnr. Binalar bo kaldklar srece bu vergiye tabi deildirler.
3. Aydnlatma vergisi;
ehrin aydnlanm yrelerindeki evlerden, aydnlatma vergisi
nin yarsn gememek zere aydnlatma vergisi alnr. Dkkn ve
maaza gibi akarlardan aydnlatma vergisi miktannda aydnlatma ver
gisi alnr.
4. naat ruhsat resmi
Belediyelere bir gelir salamaktan daha ok inaatn teknik ve
usule uygun olarak yaplmasn salamak iin konmu bir vergidir.
5. Elence yerleri vergisi
Bu vergi sinema, tiyatro, karagz, balo, konser yeri gibi elence
yerlerini aanlarla iletenlerden alnr. Oran: Net olmayan gelirinin
yzde 10nunu gememek kouluyla belirlenir.
6. Plaka vergisi
Araba, otomobil, kamyon gibi tat aralanna ve hamallara bele
diyelerce birer numara verilir. Bunun iinde bir vergi alnr.
7. Tente, siper ve saak resmi
Dkknclarn dkknlarnn nne gerdikleri tentelerden de
belediye yllk bir vergi alr.
2 2 2

Mustafa Kemal ATATRK

8. Pazar vergisi
Pazaryerlerindeki satclar meydanlan igal ederler ve giderken
baz sprntler brakrlar. Buna karlk satclarn her birinden igal
ettikleri yere gre gndelik bir vergi alnr.
9. Levha ve ilan vergisi
Tm dkknlarla ticaret ve sanat kurulularnn kaplarna veya
kaplarnn stne sahiplerinin ismini ve ne ile megul olduklann
gsterir. Trke bir levha aslmas zorunludur. Belediyeler bu ekilde
aslacak levhalarla her tr ilanlardan belediye meclisince dzenlenecek
tarifeye gre bir vergi alrlar.
10. l ve ller vergisi
Terazi, kantar, baskl, gibi lm aralarnn ve dirhemlerinin
belediyeye damgalattnlmas gerekir. Bu i iin belediye bunlann
sahiplerinden bir vergi alr. Her yl yaplan kontrol sonucunda vurula
cak damga iin de bu verginin yans alnr.
11. Kira szlemeleri vergisi
Kiraya verilen evler iin dzenlenecek szlemelerde yazl kira
bedelinin toplam zerinden belediye adna en ok yzde iki vergi alnr.
12. Kantar vergisi
Bavuru ve talep zerine belediye kantan ile tartlan veya lei
ile llen eyann her bir yz kilosundan iki kuru vergi alnr ve tart
nn sonucunu gsterir bir belge verilir.
13. Belediye vergisi
ok eski yllardan beri belediyelerce alnan bir vergidir. Deve,
manda, beygir, merkep ve sgmn alm ve satmndan alnr. Oran sat
bedelinin yzde iki buuudur. Belediye snrlan ierisinde satlan
koyun ve keilerin her biri iin birer kuru alnr.

223

Medeni Bilgiler
14. artma Vergisi
Menkul ve gayrimenkul mallarn ve eyann ak artrma ile
satna ve mnakaalar yaplmasna belediyeler araclk ederler. Ak
artrma sonucunda kararlatrlan bedel zerinden, belediye en ok
yzde iki buuk ve resmi dairelerce yaplan grmelerden binde iki
buuk orannda vergi alr.
15. Kara ulam aralar vergisi
Karada gezen ulam aralanndan, plaka vergisinden baka,
aylk bir vergi daha alnr. Bunlara belediye kara ulam aralar vergisi
derler.
Kara ulam aralar vergisi yasasnda yazl oranlar unlardr.
Bu oranlar azamidir. Belediye meclisleri alnacak vergileri bu snr ie
risinde belirlerler;
Araba ve hayvanlar:

Kuru

ift hayvanl kira binek arabalar ayda

Tek
Manda ve kzle tama

100
50
25

ift hayvanl yk arabalar

75

Tek hayvanl yk
Yk ve binek kira hayvanlar

25

Merkep

2,5

10

Hkmete ait araba ve hayvanlarla at kullanmak zorunda olan

subaylardan ve memurlardan vergi alnmaz. iftilere ait araba ve hay
vanlardan da bu vergi alnmaz.
Otomobil ve kamyonlardan, motorlarnn gcne gre ayda iki
liradan be liraya kadar ve velespitlerden ayda 25 kuru alnr.
16. Ss ve av kpekleri vergisi:
Belediye snrlar ierisinde beslenecek ss kpekleri iin 10 lira
ve av kpekleri iin 5 lira azami vergi alnr.

224

Mustafa Kemal ATATRK

17. Kesimhane vergisi:
Belediyeler belediye snrlan ierisinde kesilen hayvanlardan
kesim vergisi alrlar.
Koyun ve keiden
Kuzu ve olaktan
Danadan
Sr ve domuzdan
Deve ve mandadan

15
7,5
30
45
75

Kuru

Bu verginin yans 11 zel daresine, yans da belediyeye aittir.

Modern kesimhane kurmu olan belediyeler, belediye meclisle
rinin belirleyecei tutarda kesimhane vergisi alrlar.
18. Kullanma vergisi:
Bir ehirde kullanlmak ve tketilmek zere yurtdndan gelen
eylere de oktruva denilen bir giri creti vergisi konabilir. Bunun iin
yre belediyesince bir tarife ve ynetmelik yaplmas ve tarife ile ynet
meliin il genel meclis veya encmen tarafndan onaylanmas gerekir.
Oktruva vergisine tabi tutulan eyadan, belediye snrlan iinde
retilen benzer rnlerden de oktruva vergisi alnr.
19. Deer art nedeniyle alman (erefiye) vergi
Bir ehirde yeni caddeler almas veya meydanlklar yaplmas
gibi sebeplerden dolay o yredeki arsalann, evlerin ve dkknlann
deerleri kendiliklerinden ykselir. Ancak mal sahipleri bu i iin para
koymu veya emek harcam deillerdir. te bunun iin, belediye mec
lisinin karanyla, bu gibi yrelere bir deer biilir; yeni ve eski deerin
arasndaki farkn yzde yirmisi mal sahiplerinden tahsil edilir. Mal
sahiplerine bir kolaylk olmak zere bu verginin demesi be ylda
yaplmak zere taksitlere balanr.
20. Yeni yaplan kaldrm ve kanalizasyonlardan bina sahiplerinin
paylcnna den masraflar:
225

Medeni Bilgiler
Belediye tarafndan bir sokakta yeni bir kaldrm veya kani
zasyon yaptrlm ise, bu i bittikten sonra, gerekleen masraf
sokakta bulunan binalann cephelerine oranla paylatrlr. Bu masra
yans mal sahiplerinden tahsil edilir. Mal sahiplerine bir kolay
olmak zere bu vergi de taksitlere balanr.
21. irketlerin kar paylar:

Halka ynelik hizmetlerin yerine getirilmesi iin ehir ve kas

balarda kurulmu olan irketlerin, szlemelerine gre hkmete ve
mek zorunda olduklar kar getiren paylan da belediyelere braklm
tr.

226

Askerlik

Askerlik Grevi
Vatandalar askerlik grevini, orduda ve donanmada ve bir de
hava kuvvetlerinde (hava filosunda) yaparlar.
nsanlar, henz esasl olarak ehirlerde oturmadklar ve belirli
topraklara balanmadktan en eski zamanlarda, insan toplumlan, bir
yerden dier yere aileleriyle, btn aralaryla g ederlerdi. Bu halde
yaayan milletler (kavimler), gerek bir yerde otururken ve gerek hare
ket halinde bulunurken kendilerini korumak iin veya dier bir toplu
luun zerine atlrken hep birlikte silah kullanrlard. Toplumun her
bireyi silahl idi.
te bireyleri silahl olan bu toplumlar, ayn dzen altnda ve bir
baa tabi bir ordu halinde bulunurlard. Byle bir toplumun her bire
yi askerdi ve btn mrnce askerlik grevi yapard. Bu ada insan
lar, neredeyse srekli ekilde hayatn gereine bal olarak sava ile
megul idiler. Zorunluluk ve ihtiyalan byle gerektiriyordu. Her trl
geimlerini ve hayatlarn salamak iin, havas daha iyi, topra daha
verimli yerler ararlard. Bu sebeple bir blgeden dierine geerlerdi,
orada rastladklar ile mcadele etmek, savamak zorunda kalrlard.
nsanlar topraa balandktan, kasabalar, ehirler ve hkmet
ler kurulduktan sonra tarm, sanat, ticaret hayatna getikleri zaman bu
ilerle uraan insanlarn tmnn ellerinde silah, hazr bulunmasna
olanak kalmad. Oysaki kendilerini ve topraklarn korumak varlklar
227

Medeni Bilgiler
ve menfaatleri iin birtakm amalan, gerektiinde, zorla elde etmek
ihtiyac bulunmaktayd. te bu grevi grmek iin, toplumun bir
ksm insanlarnn silahl bir topluluk, bir ordu halinde bulunmas
gerekiyordu. Bylece bal bana bir snf, askerlik snf ortaya kt.
Bu snf sayesinde tm toplumun, medeni alanlarda gvenle alp
ilerleme ve gelimesi mmkn oldu.
Bu ada ordu, sava zamannda ve millet bireylerinin bir ks
mndan vcuda gelirdi. Bunun iin kanunlar yapld. Bir sava olduu
zaman kanunun ihtiya gsterdii insanlar silahlarn kapar, toplanr
ve savaa giderlerdi; srekli ordular yoktu. Bu adaki silahlar ve sava
yntemleri ok basit idi. Uzun boylu talim ve eitime gerek grlm
yordu. Ancak, barut bulundu, silahlar mkemmelleti, sava yntem
leri gleti; bundan sonra, her gn alarak savaa hazrlanmak
gerei dodu. Bunun zerine, srekli ordular yapld. lim ilerledike,
silahlar da oald, geliti.
Sava zaman ve zellikle banta btn milleti silah altna
almak, milletin genel ve ekonomik almasn kesintiye uratr; bu
sebeple millet bireylerinin, belirli bir yata olanlar, banta srekli
orduyu meydana getirir ve askerlik talimleri ve eitimiyle megul olur
ve dier belirli yata bulunan vatandalar da sefer olaca zamanlar silah
altna arlr. Her durumda savaa giden vatandalardan baka lke
iinde de vatandalar kalmaldr ki, devletin tm hayatn korumak,
orduyu yaatmak ve devam ettirmek mmkn olsun. Ancak,
gerektiinde btn milletin vatan ve gelecek urunda silaha sanlmas
esas olarak kabul edilmesi gerekir. Bunun iin, btn vatandalann
askerlik grevini yaparak askerlik talim ve eitimini renmesi gerekir.
Hem bu gerei yerine getirmek ve hem de milletin ekonomik
almasna zarar getirmemek iin askerlik sreleri mmkn olduu
kadar azaltlmtr. Ancak amzda askerlik maddi, ilmi o kadar ok
yetenek istemektedir ki, banta silah altnda geirilecek az zamanda
bunlann elde edilmesi gtr. Bunun iin, vatandalann henz okul
228

Mustafa Kemal ATATRK

larda iken askerlik hizmetini kolaylatracak birtakm eyleri renme
leri, hazrlk yapmalan gerekir. Milli duygu, vatan sevgisi ve devlet
dncesi ise vatandalann ana kucandan, aile ocandan balayarak
alacaklan en esasl eitim ve bilgilerdir.
ada Bir Ordunun rgtnde Neler Vardr?
Orduda, asl snf piyadedir, piyadesiz sava yaplamaz nk
piyade hcum eder, kazanr ve kazandn koruyabilir de; oysaki
makineli silahlar, motorlu aralar, tanklar vs. bu grevlerin ikisini bir
den yalnz bana, piyadesiz yapamazlar.
Bununla birlikte, piyade, svarisiz, topsuz ve dier silahlar ve
aralar olmakszn bir ordu meydana getiremez.
Ordu, ynlendirme ve ynetme noktasndan ve bir de sava
noktasndan kk, byk birtakm birliklere ayrlr. Bu birlikleri sra
syla sayalm;
Takmlardan oluan blk, blklerden oluan tabur, taburlardan
oluan alay.
Svari, topu ve dier snflarda da ayn birlikler vardr.
Piyade, svari, topu vs. ile yardmc snflardan kurulan birlik,
tmendir. Ondan sonra kolordu gelir, tmenlidir; gerektiinde
daha ok tmenli de olur. En byk birlik ordudur.
Bir lkenin kuvvetine ve sava cephesinin say ve durumlarna
gre ordular kurulur. Her birliin kumandan vardr: Blk kumanda
n, tabur kumandan, alay kumandan vs. Btn seferi ordulan idare
eden kumandana Bakumandan denir.
Tmen ve ondan daha byk birliklerin kurmay subaylar var
dr; ordunun kurulmas, talim ve eitimi ve sava ileriyle urar.
Ordunun lojistik malzeme ve ara gerelerini, Milli Savunma
Bakanl hazrlar.
Barta, bakumandanl Cumhurbakan temsil eder. Ancak,
229

Medeni Bilgiler
gerekte bakumandanlk grevini
Genelkurmay Bakan yerine getirir.

Cumhurbakann

temsilen

Banta, ordu kumandanlan da, ordu mfettii adn alrlar.

Kumandanlk
Kumandanlk pek nemlidir. Bir ordu, gerek bir kumandann emri
altnda, kendinden byk kuvvetleri yenebilir. Ayn ordu herhangi bir
kumandann emri altnda sebepsiz yenilebilir. Yenilmi bir ordu, yetkin bir
kumandann emri altnda zafer kazanabilir, stn gelebilir. Byk kuman
danlar, pek ok defa bask altna girmi ve dalmaya yz tutmu milletle
rin sava kuvvetlerine yeniden bir parlaklk vermeyi baarmlardr.
Genellikle bir byk kumandann lmesiyle veya ordu zerinden ekilme
siyle milletlerin askeri onurunun da yava yava yok olduu grlmtr.
Mkemmel bir kumandan vcuda getiren ey mkemmel ahlaktr.
Kumandanlarn Genel zellikleri
Kumandan olan kii, tehlike zamanlannda askerleri kendi ira
desine uygun ekilde ynetmek zorundadr; bu bakmdan insanlara
beenilmekten ok onlara emir ve hkmetmeye eilimli bir yaradl ve
karaktere sahiptir. Bakalarna emir ve hkmetmek dayankl olmaya
baldr. Dayankllkla yaplan bir iddia veya teklif ok seyrek itiraza
urar. nsanlar, arkasndan gidecekleri adamn gerekten kendilerine
amir olmasn isterler; ancak byle olunca, kendi selametleri iin gven
duyabilirler. Gl bir dayankllk iin nefse gven arttr.
Sorumluluu stlenmek cesaret ve istei kumandana en ok gere
ken bir zelliktir, bu, pek seyrektir. Birok insanlar, sorumluluu bakalanna dayal bildikleri zaman dnmeden en kt tehlikelere atlrlar;
sorumluluk kendilerine ykletildii anda kararsz ve rkek olurlar. nk
sorumluluu stlenmek, felaketli zamanlarda sulu olmak demektir.
Sorumluluktan korkmak kalbin gizli bir halidir. Oysaki bir
230

Mustafa Kemal ATATRK

kumandan ancak sorumluluu stlenmek cesareti sayesinde byk
iler grebilir. nk tecrbe veya bilgi noktasn tamamlayacak yar
dmclar her zaman bulunabilir. Sorumluluu stlenmek cesareti
kumandana bir asalet veren yksek kalplilikten doar. Bu zellik kibir
li olmamak kouluyla, kumandan herkese stn klar.
Kumandan olan kiinin insan tanmas gerekir. nk ordu
cansz bir alet deildir. nsanlarn deerleri, yaradllarna ve duygulanna gre deiir.
Cesaret ve yiitlik, her askere gereklidir. Ancak kumandan
byk adamlara zg yaradl ve nadir bir cesarete sahip bulunmal
dr. Bu tr cesaretin sahibi, onun varlndan haberdar olmaz; lm
den korkmamak hali kendisinde o kadar doaldr ki en iddetli bir
tehlike zamannda herkes az ok bir aknlkla i grd halde onun
dncesinde daha ok kuvvet ve bulu iktidan ortaya kt artc
bir ekilde grlr. Bir insann nasl cesaretsiz olabileceine aran bir
asker, arkadalar arasnda sekin olur.
Kumandan olanlar iin daha birok gzel huylar saylabilir.
byk kumandanlara birtakm kusurlar da dokundurulur.
rnein: Merhametsizlik.

Fa ka t

Yz binlerce insann dvt sava meydanlan her tr fela

ket ve perianlk yeri olabilir. Ortalk cesetlerle dolar, kan deryas hali
ne gelir; byle manzaralar karsnda herhangi bir insan yrek incelii
hisseder ve merhamete gelir, korkuya abuk kaplr. Burada da kuman
dan koruyacak, farkl zellikleridir. Buna merhametsizlik diyorlar.
Oysa bu, gerekli bir salamlktr.
rilin c e ,
se b e b i

Bir kumandanda bulunmas gereken zellikler gz nne geti

her millette byk kumandanlarn nadir olarak yetitiinin
kolay anlalr.

Vatanda bilmelidir ki ordu ne kadar nemli ise onun bana

geirilecek olan milli bakumandan dahi baan iin, en aa o kadar
nemlidir.
231

Medeni Bilgiler
Hava Filolar
Uaklardan kurulan hava filolar, ordu tekilatnda olduu gibi
birliklerden oluur. Uaklarda, makineli tfek, her cins bombalar kul
lanlr. Uak filolarnn (!) nemi byktr. Vatandalar, uak filolarn
da eitli hizmetler grrler. Ancak pilot ve gzlemci olarak hizmet
iin aynca ve zel olarak yetitirilmelidir.
Donanma
Donanma deniz kuvvetleridir: Zrhllar, kruvazrler,
Donanma torpido muhripleri, torpidolar ve torpil kullanan
denizalt gemileri gibi eitli cins gemilerden meydana gelir; esas ola
rak silah byk toplardr, deniz uaklan ve bunlar iin de zel gemi
ler vardr. Gerek hava filolar, gerek donanma, Genelkurmay
Bakanlgnn emrindedir. Bugn kara, deniz ve hava kuvvetleri hepsi
birden ordu kavram iinde dnlebilir.
Ordu Kuvvet ve rgtnde Ekonomik Etkenler
Ordunun geimi ve bundan baka ilmin ve sanatlann her trl
ilerlemesine uygun olarak yaplan silahlar ve sava malzeme ve ara
gereleri lkenin ekonomisiyle ilgilidir. Ordunun saydmz ihtiyala
rn lke iinde hazrlamak esas olmaldr; her zaman, ordunun, ihti
yac olan silah mhimmat ve dierlerini dardan satn alarak elde
etmek mmkn olmayabilir.
ilmi aralara sahip olmayan bir ordu ile ilmi aralara sahip olan
ordulara kar savamak imkn hemen hemen hi kalmamtr. Bu
sebeple ordu kurulmasnda ada aralar ve silahlar hemen gz nne
alnmaldr. Bu bir zorunluluktur. lkenin ekonomik ve sanat durumu
ne kadar elverili ise savata o kadar baan elde edilir. Bu nedenle,
sava yalnz cephelerde savaan askerlerin faaliyeti demek deildir. Bir
lkede btn vatandalarn her trl alma ve faaliyeti demektir.
Bar zamannda da bu genel faaliyetin ortak hedefe ynlendirilmesi
nemlidir. Ortak hedef, bamszln korunmasn salamaktr.
232

Mustafa Kemal A TATRK

Ordu H ayat

Ordunun zel hayat vardr. Orada tamamen belli olmu esaslar

ve koullar iinde yaanr. Bu koullardan nemlilerini sayalm;
a. Askerlik grevini yapmakla, istekle lme hazr bulunmak
askerliin en gerek gstergesidir. Genel olarak hayat zveriyi her insa
na gerekli klabilir. Ancak bu, sonu olarak manevi bir grev olarak
dnlr. Askerlikten baka hi bir i yoktur ki ldrmek ve dolay
syla da lmeye, raz ve hazr bulunmak grevinin asln ve konusunu
olutursun. Gerek sava sanat, dman yok etmek amacn tar. Bu
byle olunca sava sanat sahipleri, kendilerinin yok edilmesini gze
alm olmaldrlar. Bu grtr ki, askere bir zellik, ciddilik, yksek
lik, kutsallk verir.
b. Ordu, ayn amaca alan birok insanlann birliidir. Bu
insanlarn birbirine kar balar vardr. Bu baa arkadalk denir.
Byk kk, ast st, her askerin birbirine kar arkadalk grevleri
vardr. rnein; stler astlarna takarlar onlar yetitirirler. Astlarda st
lerine bilerek ve isteyerek itaat ederler. Genellikle, birbirlerine sevgi ve
gven, arkadaln en byk iki vazgeilmezidir.
c. Emretmek ve itaat etmek ordunun nemli eleridir.
Bunlann ikisi de gtr. Ancak bu glk, ne kadar akl ve anlayla
emredilir ve ne kadar bilgi ve itimatla itaat edilirse o kadar kolaylar,
insanlar bir ama iin birletirmek, am aan konumuna gre bir tr zorla
y ister. Bu, insanlarn yaradl sonucudur. taat ve kendini teslim etme
derecesi ordunun deer ls saylr. Kendini teslim etme ne kadar kkle233

Medeni Bilgiler
irse o kadar iyidir. taat ve kendini teslim etmenin doal bir gelenek haline
gelmesi gerekir. Ancak bu takdirde ordu tehlike zamannda grevini yerine
getirebilir.
d.
niforma, askerlik sorumluluunu, arkadal ve kendini
teslim etmeyi hatrlatan d gstergelerdir.
Hayatndaki zellii sylediimiz ordu, ayn zamanda milletin bir
parasdr. phesiz bizim bahsettiimiz ordu, katksz milli ordudur. lke
ve milli ama ile ilgisi olmayacak olan cretli askerlerden* kurulu ordu,
hatta gnll askerlerden kurulu ordu bizce gvenilir deildir ve sz konu
su deildir.
Milli ordu millet birliinin ve devlet varlnn en gze arpan sim
gesidir. Ordu, darya kar devletin varln salayan ve gerektiinde de
ieride byk dzensizlii ortadan kaldrr. Her bireyin, devlet iinde gr
evini zenle yerine getirmek ve her bireyin devlet iin sorumluluu, ordu
hayatnda ok ak bir ekilde grlr. Ordu, Cumhuriyet aleyhine giriim
lere kar devlet ve hkmetin irade ve kuvvetini gsterir. Bu ekilde herke
si devlet dzeninden, devlet gvenliinden pay sahibi klm ak grevini yerine
getirir. Devlet ve hkmet gibi ordu da kendisi iin bir varlk deil, belki,
milletin yaamak ve var olm ak iradesinin bir eklidir. Ordunun devlete
kar en birinci grevi en yksek kudret ve yetenee sahip olmaya almak tr. Devletin ululuk ve onuru bununla ykselir.

Ordularn Gereklilii
amzda ordular byd, sava silah ve aralar eitlendi
oald; olaanst masraflar ve zveriyi gerekli klyor. Bir de insan
larn birbirleriyle savaarak boazlamas, birbirlerinin kann dkme
si doru mu?
te bu ve bunun gibi bir takm grlerle, ordularn snrland
rlmasndan (silahlanma snrlandrlmas) ve son olarak ordularn
* Bu son cmle Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak Hazretlerinin ilavesidir.

234

Mustafa Kemal ATATRK

tamamen kaldrlmasndan, genellikle bahsedilmektedir. Bunu duyar
snz ve her zaman da duyacaksnz. Bu dnce, insana en ok yak
andr. Bu dncenin dnyada uygulandn grmek gerekten arzu
edilir; fakat mmkn deildir. Bu imkn, her zaman, parlak ideal ola
rak kalacaktr.
Bu yolda bir teklifi, 1800l yllarn balarnda Napolyon,
Avusturya ve Prusya Bykelilerine nermiti. Avusturya Bykeli
sinin yant uydu: Byle bir ey Avusturya Devletini memnun eder. Ama
zorluk, bu konuda Berlin hkmetini inandrmaktr ite, mesele sonuna
dein bu noktada kalacaktr. Her devlet, dier devletin birinci adm
atmasn isteyecektir. Her devlet dierlerinden phelenecektir ve hi
biri bu ilk adm atmayacaktr; tersine her biri mmkn olduu kadar
silahm daha keskin tutmaya alacaktr. nk ilk adm atacak olan
devlet bunu yapar yapmaz kuvvetini, gcn, oyunu, mevkisini kay
bedecektir; hi bir heyet, rnein Birlemi Milletler Kurulubunun
byle olmasna engel olmayacaktr. Dnyann dzenini, gvenliini ve
dengesini kuran ve tutan, kuvvettir; her eyden nce bir devlet iinde
de durum byledir. Bir millet ne kadar medeni olursa olsun dzen ve
gvenin salanmas iin polis, jandarma ve hatta ordu varln gerek
siz bulamaz. Tabiat insanlar byle yaratmtr.
Bundan baka dnya zerinde var olan devletler savalarla
meydana gelmitir. Sava aracna sahip olmayan veya sava arac zayf
olan milletler, gllerin acizi, vergi vereni, esiri olmulardr.
Devletlerin silahlan snrlandrmasndan ve milletlerin ordula
rn kaldrlmasndan bahsettiklerini duyduumuz halde, ayn devlet ve
milletlerin esaretleri altnda bulundurduklar hakszla uram (maz
lum) milletlerin serbest braklacaklanndan bahsettiklerini duymuyo
ruz. Herhalde, salam bir devlet hayat iin ordunun zorunluluuna
delil aramak gereksizdir. evrendeki devletler silahl olduka, hayr,
dnya zerinde bir tek silahl devlet bulunduka grevini bilen bir
devlet btn antlamalara ramen ve btn antlamalarla birlikte
235

Medeni Bilgiler
kendi gvenini her eyden nce kendi kuvvetine dayandnr.
Yalnz elinde kl olduu halde bamszln her zaman
savunmaya hazr bulunan bir millet geleceinden emin olabilir.
Milletlerin, btn zelliklerini unutarak ve karlkl menfaatle
rini akllca bir ekle uydurarak btn dnya zerinde gerekten insa
ni bir tek toplum oluturabileceklerini dnmeleri tatl bir grtr.
Bu gr uygulanabildii takdirde de bu byk ve gl toplum iin
de dzen ve huzuru, hak ve adaleti kuracak rgt ve bu rgtn daya
naca bir kuvvetin varl gereklidir.
Bu rgt, rnein yle olabilir; Btn dnya yaayanlarnn
kabul edelim ki ayn haklar ve koullar iinde seilecek temsilcileri bir
arada toplanacaklar, bir meclis kuracaklar, bunlar btn dnyay kap
sayan bir hkmet kuracaklar. Bu hkmet btn dnyay ve insan
l ynetecek. Burada bir noktay amak gerek; mterek hkmet,
ortak meclisin elbette ounluu tarafndan oluturulacaktr. Acaba,
bu ounluk hangi milletlerin temsilcileri tarafndan oluturulabilir.
Daha ok geri kalm milletlerin temsilcileri sayca ok olsa da
ileri gitmi milletler temsilcilerinin entrikalarndan korunmak becerisi
ni gsterebilecekler midir? Aksi takdirde btn insanln bir ka mil
letin ynetimi altna dmesi tehlikesi yok mudur? Bu milletlerin ger
ekten btn insanl dnce ve ekonomik olarak ayn hayat dze
yine getirmeye alacaklarna gvenilebilir mi? Baz milletlerin btn
dnyay ve birok milletleri kendi lehlerine istismar etmelerine engel
olunabilecek mi? insanlarn eitlik ve adalet duygularnn konum ve
derecesi bu konuda kalplere gven verebilir mi?
Bu endielere kaplmann ne dereceye kadar hakl olduunu
anlamak iin milletlerin birbirlerine kar, zellikle baz milletlerin bir
ok millete kar bugn takndklar tavrlara, uygulaya gelmekte
olduklar davranlara bakmak yeterlidir. Bu tavr ve davranlar
douran duygular, dnceler, grler, karakterler deiecek mi? Ne
zaman deiecek? Niin deiecek v nasl deiecek?
236

Mustafa Kemal ATATRK

insanlk tarihinin birbirinin zerine ylan saysz olaylar bu soru
lara olumlu yant vermek yetkisini henz dogurmamtr. En yksek
medeniyet sahibi olmu olan milletler en ilkel milletlerden daha az m
yakp ykar ve kan dkc olurlar?
rnein; Hindistan, Msr, Tunusu ve Cezayiri aa yukan
yz yldan beri penelerinde tutanlann bu lke halklarnn siyasi,
dnsel, ekonomik kltrlerini kendi kltrleri derecesine ykselt
meyi bir an dndklerine ilikin her hangi bir iaret ve eser grl
m mdr? Hayr. Ancak, tersi, yani bu insanlan hayvanlatrmak,
uyuturmak, kendi menfaatlerine gzleri kapal kleler haline getir
mek iin ne yapmak mmknse hepsini yapmaktan geri kalmadklar
na btn insanlk ahittir.
Her halde, Trk vatanda kesin olarak bilmelidir ki bir mille
tin insanlk ve medeniyet dnyasnda ykselmesi ve baarl olmas
yalnz ve ancak kendi kuvvetine dayanarak, hrriyet ve bamszln
korumasyla mmkndr.
Bunun baka zm ve arac yoktur.
Ordu istemeyen ve ordunun ykledii maddi, manevi zveriyi
gze almayan bir millet, esaret zincirini kendi eliyle boynuna geirir.
Ve bamszl urunda ordusuna yapaca zverinin on katn, ken
dini esir eden egemen milletlerin menfaati uruna harcamak zorunda
kalr.

Sava Ynetimi ve Siyaset

Sava ynetimi ile siyaset ve siyaset ile sava ynetimi, bunlarn
ikisi birdir. Siyaset dediimiz zaman, yalnz d siyaseti amalamyo
ruz. Bundan baka i siyaseti, ekonomik siyaseti de dnyoruz. Her
tr siyaset sahnesi Millet Meclisidir. Her trl siyasetin uygulama ve
yrtme arac hkmettir.
Sava ynetimiyle siyasetin alma alanlan arasnda bir snr
237

Medeni Bilgiler
izmek istenirse, denilebilir ki, d siyaset savan ynetimine nclk
eder. I siyaset ile ekonomik siyaset savan ynetimine baldr. Bu
dnceyi iyice kavrayabilmek iin savan doas hakknda, hi
olmazsa ksa bir incelemeye gerek vardr. Sava, dman bizim arzu
muzu kabule zorlamak iin yaplan iddetli bir harekettir. Bu hareke
tin hedefi, dman savunmadan aciz brakmaktr. Bu da dmann
btn maddi ve manevi kuvvetlerini krarak, ezerek onu yere sermek
le mmkn olur. Ancak bu halde, dman devlet bara zorlanr veya
dman millet teslim olur. Savan doasnn gerei budur. Sava
ynetenler, sava hareketinin hedefe ulaaca dakikaya kadar, dman
hakknda doal olarak hi bir tr iyilik dnemez. Sava gibi tehlike
li ilerde, iyilik yznden doacak hatalar en kt hatalardr. Sava
ynetenler bu sua dmemek isterlerse, lke ve milletin maddi ve
manevi btn kuvvetlerini, hi bir yalanc sze kulak vermeksizin
ciddi ve kkl bir ekilde dman aleyhine yneltir ve uygular.
Bir sava parlak bir hedefe ulatrabilmek iin yksek hkmet
ilerinde byk bir bilgi sahibi olmak byk ihtiyatr, zorunluluktur.
te, sava ynetimiyle siyaset burada birleir ve kumandan ayn
zamanda hkmet adam olur. Kumandan, hkmet adam olur;
ancak kumandan kalr. Bir taraftan btn hkmet ilerini kavrama
alannda ve etkisinde bulundurur, bir taraftan da eli altnda bulunan
aralarla ne yapabileceini bilir. Hkmetin d, i, ekonomik duru
munu savan hedefinde birletirir. Bu hedef, siyasi amatr, milletin
ihtiya ve arzusudur.
Siyaset, savan doasyla uzlamas mmkn olmayan dn
celer ve etkilere asla kaplmamaldr. Kapld takdirde sava zerinde
ve savan sonucu zerinde zararl olur, ldrc olur. Bu sebeple,
dorudan doruya siyaseti yneten hkmet adamnn savan doas
ve ekli ynetimi hakknda eksiksiz bilgi sahibi olmas gerekir Bu
hkmet adamnn, sava yneten kumandanla her konuda ayn
dncede bulunmas, anlam olmas arttr.
238

Mustafa Kemal ATATRK

Bu anlama noksan olursa zorluk balar ve kesinlikle zarar grlr.
Genel siyaset ile sava ynetimi bir kiide birletii zaman,
durum ok elverili olur. Buna tarihte rnekler vardr. skender, Byk
Frederik, Napolyon ve Timur ayn zamanda hem bakumandan hem de
siyasi kuvvetin bakan idiler. Anibal byle deildi. O, yalnz baku
mandan idi. Siyaseti yneten Kartaca Hkmeti idi. Kanaca Hkmeti
izledii siyasetle Anibali ve ordusunu zor durumda brakt. Brakt ama
bunun sonucu Kartaca Devletinin yklmas oldu.
Gazi Mustafa Kemal de, hem bakumandan ve ayn zamanda
siyasi kuvvetin ba idi. Bunun byle olmasnda ne kadar fayda bulun
duu sonularyla meydana kmtr. Gazi Mustafa Kemal, Byk
Millet Meclisinin kendisine kanunla verdii geni yetkiyi hi bir gr
ve etkiye bakmakszn en st derecede uygulamas sayesinde baanl
olmutur. Vatandalardan, olaanst zveri istedi. O zamanki hk
meti her tr zayf ve endieli dncelerden ve hareketlerden uzakla
trd. Mecliste ba gsteren muhalefet partisinin, sava ve kar koyma
aleyhindeki dnce hareketlerini durdurdu.
Birleen Devletlerin (itilaf devletlerinin) aldatc szlerine nem
vermedi. Denilebilir ki, Mustafa Kemalin sahip olduu sfat ve yetki
den yoksun baka herhangi bir kumandann bana gelen zorluklan,
zellikle i siyasetin uursuz akmlann yenebilmesi pheli idi.
Almanlar kendi yenilgilerini meclislerindeki muhalif politika akmlanna ve hkmetlerinin bu politika akmna kaplarak ordu kumandan
l ile ayn dncede yrmemi olmalarna yklerler. Dnmelidir
ki Alman ordularnn banda Alman imparatoru bulunuyordu. Demek
ki imparator da olsa yalnz devlet bakannn bakumandan makamn
da bulunmas dnlen ktlkleri ve felaketleri ortadan kaldrmaya
yeterli deildir. Mesele bakumandan olan kiinin bir defa bizzat
kumandan denilen adam olmas, orduya aracsz kumanda ederek yal
nz glge etmemesi ve bir de, hakkyla siyasi kuvvet ve rgte yeterli
lii ile kavray ile hkim olabilmelidir. Kumandan makamna getiri
239

Medeni Bilgiler
len kiinin bilmesi ve ilgililere anlatabilmesi gereken gerek udur:
Sava gibi ok byk ve nemli bir mesele, nutuklarla ve
ounluun kararyla halledilmez, demir ve kan ile halledilir. Bir de
kumandann gz nnde tutaca tek hedef, milleti ve onun bamsz
ldr. Bu hedeften sonra ve baka ne gelirse hepsi ikinci derecededir.
Yalnz bakumandan iin deil, hkmet ileri gelenleri ve millet tem silcileri ve her vatanda iin milletin hayatn ve bamszln elde
etmekten baka dorusu bir grev dnlebilir mi?
Bu bahsi bitirebilmek iin unu da sylemek gerekir. Sava, yal
nz ve ancak milletin hayat ve bamszl ve lkenin korunmas, yal
nz bu temiz, soylu ve yksek menfaatler urunda yaplr. Savaa nc
lk eden siyasetin bu ok nazik hal ve zorunluluunda uzman olmas
ve durumu anlamas ve tam zamannda kalemi klla deitirmesi
hayati bir meseledir. Sava, milletin btn varl ile yerine getirilmesi
ni zorunlu kldna gre savaa katlanlann tamam, ona kurban ola
caklarn tamam, ksaca btn milletin onu uygun bulmas gerekir.
Sava, millet sava olmaldr.
Savaa girmek iin sebepler gerekten byk ve kuvvetli olmal
dr. Sava, btn milletin btn varln sarabilmelidir. Savaa nclk
eden kriz iddetli olmaldr. Ancak bu takdirde sava, kendi doasna
yaklar; savan hedefiyle siyasetin amac birleir. Artk sava, siyasi ek
lini kaybeder. Bundan sonra siyasetin grevi yalnz savaa hizmet olur.

240

Ordu O kuldur

Milleti okutmak ve eitmek iin Milli Eitim Bakanl sorumlu

luuna ait olan grevi byk gayret, dikkat ve alkanlkla yerine getir
mektedir. lkenin her tarafnda nur ocaklar, vatan evladnn bilinle
rini aydnlatmaya almaktadr. Btn bu ocaklann yannda asker
oca da, ayn grevi grmektedir. Asker oca, rgtyle, millet ve
hkmetin gvenine sahip, ilim ve ahlaka yksek, zveri dnceleri
zellikleri ile sekin, grev akyla asker-subay heyetlerinden kurulu
eitim topluluu, milletin yetimi genlerini yalnz askerlik asndan
deil bilim asndan da eiten ve reten bir okul, bir eitim ocadr.
Bu ocakta vatandalar, eitlii renirler; cesaret ve giriim dncele
rini gelitirirler. Bu ocakta btn vatandalar hep ayn topran evlad
olduklann en iyi duyarlar. Btn vatandalann millet ve lkede yarar
l ve hizmet eden olmas gerei orada en iyi anlalr. Vatandalar mille
tin deerini, kudretli ve yksek medeniyetli olabilmek iin tek koruyu
cunun muhafzn ordu olduunu ve keza milleti dnya karsnda say
gya yarar bir yerde tutan tek aracn ordu olduunu en iyi ordu iin
de renir. Japonya ancak arlkta Ruslara kar kazand zaferle mede
niyetini Avrupallara onaylattrabilmiti. Bamszlk zaferimiz olmasay
d milletimizin maddi ve zellikle manevi varl bugn tarihe kanm
olacakt.
Bir milletin ykselmesi iin ilim, sanat, dnce ve ekonomik
ilerlemeler ne derecede nemli ise ordu da bu neme eit nemde
241

M edeni Bilgiler
tannmaldr.

Gem ite nice y k se k

m eden iyetler g r lm t r ^

ko ru n m a sn d a ve sa v u n u lm a sn d a k u s u r e d ild i i i in igaller altnda

in en m i ve yklm tr. B ir y e n ilgid e n sonra, o r d u n u n d ee r ve gerek_
liligi ko lay anlalr. Y e n ilgid en ders a lm o la n b y le b ir m illet, dn
elle orduya sarlr. A n c a k o r d u n u n n e m in i a n la m a k i in y e n ilg i tecrit
besi geirm eyi beklem em elidir.

Bir millet iin, deer giren udur ki

zaferden sonra hi gurur gstermeyerek ordusunun mkemmel olmasna

alr ve ocuklarn askerlik grevini yapabilecek yksek duygu ve yete.
nekte yetitirir.

lk gnlerinden beri, yeryznde milletler, her eyden ve her stn

zellikten nce u ekilde iki snfa ayrlmlardr. Canlarn ortaya koyarak
bamszlklarn silahla savunma yeteneinde olan milletler, birinci snf
milletler ve siyasi varlklar iin canlarn tehlikeye atmak yeteneinde
olmayan milletler, geri milletler saylmlardr. Bir millet birinci derece mil.
letler srasna her eyden nce askerleriyle ve askerlii ile dhil olur. *

242

Bu son cmleler Bavekil ismet Paa Hazretlerinin ilavesidir.

Asker O lm adan nce ve Olduktan Sonra

Askerlik lemlerine likin Ksa Bilgiler

Askerlik a
Trkiye Cumhuriyetinde askerlik ama giren her vatanda
askerlik yapmak zorundadr. Askerlik a, yirmi yama bast yln
Ocak ayndan balar ve krk alt yana kadar devam eder.
Yirmi alt sene sren bu askerlik anda ncelikle muvazzaf
ve sonra "ihtiyat" olmak zere iki eit askerlik yaplr.

Muvazzaflk Sresi
Yoklamada, beden yapsna, salna ve yeteneine baklarak
ayrlaca snflara gre, bir buuk, iki, iki buuk, senedir.
Piyade snfnda bir buuk sene, svari, topu snflarnda ve
bilimsel yntemlere uygun kurulan birliklerde iki; jandarmada iki
buuk, denizcilikte sene muvazzaflk yaplr.
Muvazzaflk hizmetini bitirenler ihtiyat snfna geer ve krk
alt yandan sonra da askerlik andan kar.

Ksa Hizmetli Asker

Daha az muvazzaflk hizmeti yapacaklara ksa hizmetli asker
denir. Bunlar, 6: 12 ay hizmet yaparlar.
243

Medeni Bilgiler
Ksa hizmetliye unlar ayrlr: Okul mezunlan, kardeleri asker
de olanlar, kendi mal olan hayvanyla askere gitmek isteyenler, elinde

Lise ve dengi okullar

dan daha yksek
okullardan
mezun
olup da, as. yeterlilii
olmayamanlar

Yekun

Subay yardmcl ile

^ hizmet sresi

Snflarna zg Mp.
> gemi ve kurumlarda
eitim sresi

Askeri Yeterlik

Snflarna zg hazr
lk ktasnda gemide
^ talim ve eitim sresi

tayyare pilot sertifikas (ahadetnamesi) olanlar ve sakat erler.

18

16

Ayn okullardan me
zun as. orta ve tam ye
terlilii olanlar

14

Yksek okul mezunla

rndan yksek yeterli
lii olanlar

12

Ayn okullardan me
zun ve as. orta yeterli
lii olup da as. tam
yeterlilii olmayanlar

Yedek Subaylk
Yedek subay olmak iin en aa lise veya dengi okullardan
mezun olmak zorunludur. Sakatlk yedek subay olmaya engel deildir.
Bu okullardan mezun olanlar ellerindeki askeri yetenek belgelerinin
derecesine gre aadaki cetvelde gsterilen srelerle hizmet yaparlar.
Ortaokullarda gsterilen askeri eitime katlmakla baar gsterenlere
orta askeri yetenek belgesi lise ve dengi okullarda tam askeri yetenek
244

Mustafa Kemal ATATRK

belgesi ve daha yksek okullarda yksek yetenek belgesi verilir.
Yedek subay olmak iin nerelerde ka ay hizmet edilecei ksa
ca 273nci sayfadaki cetvelde gsterilmitir.
Yedek subay okulunda baar gsterenler subay vekili olurlar ve
Milli Savunma Bakanlnca belirlenen ktalarda cetvelde gsterildii
zere 6 ay takm kumandanlnda (ktas bulunmayan snflarda snf
ve mesleklerine ait ilerde) yerletirildikten sonra baan gsterenler
temenlikle baan gstermeyenler ek olarak ay daha grevlendirme
ardndan yine baar gsteremezse subay vekillii ile terhis edilirler.
Yedek subay yetiecek derecede tahsil grm olanlann nakit
bedelleri kabul edilemeyecei gibi retim derecesini gizleyenler ele
getiklerinde askerlik yapm olsalar da bu hizmetleri saylmayarak
yeniden yedek subay yetiecekler gibi ileme tabi tutulurlar.
Hazrlk ktalannda ve yedek subay okullannda subay olmaya
yetenei onaylanmayanlara sakat da olsalar snflarna zg muvazzaf
lk hizmeti tam olarak yaptmlr. Yedek subay okulunu tamamlamak ile
snavda baarl olamayanlann bu hizmeti avuluk olarak gerekleti
rilir. Yedek subay olmak zere hizmet grenlerden devlet memur
luundan aynlp gelmi olanlar subay vekillii verilinceye kadar
memurluunda alm olduu maan te birini alrlar ve memuriyet
leriyle balan srekli kalr. Hazrlk ktasnda ve okulda baanl ola
mayanlarn bu maalan kesilir. Memur deilseler hazrlk ktasnda er
maa, okulda, Harbiye son snf renci maa ve subay vekilliinde
bunun maan alrlar.
Yedek subay olmayarak ksa hizmet yapacaklardan; Babas veya
dul annesi olup da iki kardei askerde lenler on iki ay; Babas veya dul
annesi olup da ve daha ok kardei askerde lenler alt ay; En yakn
piyade ktasnda ksa hizmet yaparlar.
Elinde binicilik belgesi olarak kendi mal at ve bir eyer tak
myla bavuranlar istedikleri svari ktasmda 12 ay ksa hizmet grr
245

Medeni Bilgiler
ler. Bunlar, be sene hayvann ve eyer takmn saklamaz ve kayp olur
da yerine almazsa muvazzaflk hizmetini tamamlamak zorundadrlar.
Pilot sertifikas olanlar havaclk snfnda 12 ay hizmet grrler.

Gnll Askerlik
Askerlik ana girmeden, 18 yan bitirenler isterlerse yalnz
jandarma ve denizci snflarna kdemli astsubay kabul edilir ve bu
snflarn hizmetlerini tam olarak yaparlar ve terhis olunca kendi yat
lar yedee geinceye kadar izinli erler" ismini tarlar.
izinli erler yedee geinceye kadar seferberlik olmadka
muvazzaf hizmet iin askere arlmazlar.
Yedek subay olmadan ksa hizmet yapanlar da izinli erler ismi
ni alr ve onlar gibi ileme tabi tutarlar.

Askerlik ann eitli Dnemleri ve

Yoklama Dnemleri
Yoklama, muvazzaf, yedek diye devreye aynlr. Yoklama
devri, 10 aydr. Her yl Ocak aynn birinden Hazirann sonuna kadar
olan 6 ayla ilkyoklam a dnemi" ve Temmuzun birinden Ekim aynn
sonuna kadar geen 4 aylk sre iinde bitmek zere son yoklama
zaman denir.
ilk yoklama, asker ktne yazlmak iin mahalle ve kylerde
yaplr. Son yoklama, asker olacaklan ayrmak iin ile merkezinde
yaplr.
lk yoklama zamannda u iler olur;
Askerlik ama girenlerin isimlerini gsteren cetvele her semt
(mahalle) ve kye aslr. Askerlik ube bakan ile nfus memuru bir
likte yoklamaya balar.
246

Mustafa Kemal ATATRK

Cetvelde ismini gren, yoklama memuruna gider nfus hviyet
czdann gsterir. Salaml, okuyup yazmas, reniminin derecesi
ve sanat hakknda verecei bilgi hviyet czdanna yazlr.
Askerlik anda olup da cetvelde ismini grmeyenler yoklama
memuruna kendisini gsterip anlatmaya; yoklama zamannda kyn
de ve mahallesinde bulunmayanlar da yaz ile veya baka biriyle yuka
rdaki bilgiyi nfus hviyet czdanyla birlikte yoklama memuruna
gndermek zorundadrlar.
Nfus hviyet czdan olmayanlara veya zerinde askerlik bil
gisi yazacak yeri bulunmayan eski nfus kd tayanlara, yeni nfus
czdan alncaya kadar askeri czdan veya belge verilir.
Temmuzun birine kadar ilk yoklamasn yaptrmayanlardan 10
lira ceza alnr.
Son yoklam a; le merkezlerinde askerlik meclislerinde yaplr.
Bu yoklamann hangi gn balayacan bildiren isimli davet
pusulalar her ky ve mahalle ihtiyar heyetlerine gnderilir. Heyetler,
pusulada ismi yazl olanlar mevcut ise kendilerine, deilseler ana,
baba, karde veya akrabalarna haber verirler ve pusulada yazl mev
cutlar beraberine alp ilenin askerlik meclisine gtrmeye ve geleme
yenleri neden beraber getirmediini meclise anlatmak zorundadrlar.
Meclise gelince, herkes hviyet czdanlann verir; meclis,
gelenlerin czdana uygun olup olmadn soruturur; varsa, yanllk
dzeltilir. Sonra meclisteki doktorlar muayeneye balar; askerlie elve
rili olup olmadna, ksa hizmet artlarna sahip olup olmadna
gre muayene olanlann askerliine karar verilir. Kararlar hviyet cz
danna yazlr.
Doktor muayenesinden geenler; salam, sakat, geici rk,
srekli rk diye drt ksma aynlr. Salamlarla sakatlar asker edilir.

247

Medeni Bilgiler
Salamlar ktalarda, sakatlar geri hizmetlerde grev alr.
Geici rklerle muayenede bedenleri askere yaranacak ekil
de bymemi olanlar ve hastal zamanla geecei anlalanlar veya
dier sebepleri olanlar bir sonraki yla braklr. Bunlarn durumu be
yl uzarsa srekli rk yazlrlar.
Srekli rkler askerlikten karlr.
Bu i bitince askere alnacaklara numara ektirilir. Askere git
mesi sras bu numara sralanna gre yaplr. Doktor muayenesine
inanmayanlar, gidip gelme masraf kendisine ait olmak zere yakn
askeri hastanede tekrar kendisini muayene ettirir.
Son yoklama yaplrken ilesi dnda bulunanlar bulunduu
ilenin askerlik meclisine, yabanc lkede iseler hkmetimizin
bykelilik ve konsolosluklanna hviyet czdanlan ve renim dere
cesini gsteren diplomalan ile bizzat giderek kendilerini yoklama ettir
meye ve gidemeyecek derecede hasta veya hapiste olur veya okulda
renimde bulunmalar halinde hastalar, onayl raporlarn; okullular
ve hapistekiler onayl belgelerini gndermek zorundadrlar. Son yokla
ma srasnda bu sylenenlen yapanlar veya durumu hakknda yerin
den sorulanlar da numara ekildikten sonra cevap gelenler ift birinci
numara ile asker edilirler. Yani, ilesinde birinci numaray ekenlerin
toptan srasna girip askere giderler. Hapiste bulunanlar ile raporlu
askerler ertesi yla braklr. Eer askere arlma zamanna kadar
hapisten kaca veya iyileecekleri anlalanlar bir sonraki yla bra
klmazlar. Dereceleri belirli okullarda okuyanlar 29 yana kadar ertesi
yla braklr. Bu yaa kadar renimini bitirmemi olanlar, iki yl st
ste snfta kalanlar, ortaokulu bitirip de dier bir ortaokula girenler
veya yksek bir okulu bitirip de dier yksek bir okula gidenler, ni
versitenin bir blmn bitirip dier bir blmne gidenler bir son
raki yla braklmazlar. Son yoklama ve numara ekilmesi bitinceye
kadar bu sylenilenleri yapmayanlara yoklam a kaa derler.
248

Mustafa Kemal ATATRK

Yakalanmalar iin isimleri hkmete verilir. Yoklama kaaklar, arka
dalar askere alnmadan nce gelir veya ele geirilirse 15 lira cezaya
arplr ve numarasz asker edilirler. Eger ilk yoklamaya da gelmemi
se bu ceza iki kat alnr.
Yatlan askere gittikten sonra ele geerlerse ne kadar gn
geciktiyse muvazzaf sresinden baka bu geen srenin iki kat ve aynca ceza olarak hizmet grr. Byle ceza ile hizmet greceklere ancak
yrenin idare heyetleri karar verir. Askerlik ubeleri bu karan almadan
cezal diye gnderemezler.
Yirmi yana girdii halde ilk yoklamasnn ve 20 yan bitirdii
halde son yoklamasnn yapldn ve kendi yalanndaki erler askere
anld halde muvazzaf hizmetini yaptn, izinli olduunu veya
ertesi yla brakldn ve askerlikten kanldm hviyet czdanlanna kaydettirmemi olanlann, kaydettirinceye kadar, bir yerden dier
bir yere gitmelerine, hkmet ilerine veya herhangi bir kuruma gir
melerine izin verilmez; girmi olanlar iten kanlarak askerlik ubele
rine teslim edilirler ve bunlan ie alm olanlar cezaya arptrlr.

Bedel Verecekler
Son yoklama grdkten sonra isteyenler askere gitmek iin
ube merkezinde toplanma gnne kadar (toplanma gn hari)
muvazzaf hizmeti iin bir veya iki taksitte bedeli nakit verebilir. Bedel
paras (250) liradr. zel darelere ait pay da (21) liradr. Bir taksitte
bedel vermek isteyenlerin toplanma gnne kadar ve iki taksitte bedel
vermek isteyenlerin yan miktann toplanma gnne kadar ve ikinci
taksiti de toplanma gnnden balayarak alt ay iinde vermeleri
zorunludur, ikinci taksiti zamannda vermeyenlerin aynldklan esas
snfta muvazzaf hizmetleri tamamlattnlr. Ve bedelleri geri verilmez.
Bedel, verenler kendi yrelerinde bulunan veya yol masraf kendileri
tarafndan verilmek kouluyla istedikleri yerde bulunan piyade alayla
249

Medeni Bilgiler
rnda alt ay talim yapmakla sorumludurlar.
Bedel verenlerden (hastalk, hapislik ve yollann kapanmas)
gibi kendi elinde olmayan bir sebep olmakszn talime gelmeyenlerin
talimleri (12) ay yaptrlr.
Birlikte evke tabi olduu esas snf arkadalarnn terhisine
kadar talime gelmeyenlerin muvazzaf hizmetleri esas snflan ktalannda grdrlr. Ve bedelleri geri verilmez. Yedek Subay yetitirilmek
artlanna sahip olanlardan bedel alnmad gibi cezal erlerden de
cezalarn grmedike nakit bedel alnmaz.

Gmenler ve tltica Edenler

Geldikleri yln Ocak aynda 22 yan bitirmi olanlar muvaz
zaf hizmet yaparlar. Bitirenler yedee geer. Muvazzaf hizmet yapacak
lar geldikleri tarihten iki yl sonra bu hizmeti yaparlar. 9 Austos 1929
tarihinden sonra gelenler ayn artlara tabi olup hkmetin gsterecei
yerde oturursa muvazzaf hizmetlerini 6 yl ve bu sre iinde nfuza
kaytlann isteyip de hkmetin gsterdii yerde oturmay arzu etme
yenler yalnz iki yl sonra yaparlar (seferberlikte askeri hizmetleri erte
lenmez). Geldikleri tarihten itibaren alt ay iinde nfus ktklerine
yazlmayanlar ibu haklanndan yararlanamazlar.

Askere arma
Hkmetten verilecek anlma emri gazetelerle veya dier
aralarla 15 gn nce duyurulur. Bir taraftan askerlik ubelerince aske
re geleceklerin ektikleri numara srasyla isimleri yazl cetveller ve
hangi gn ube merkezinde toplanlaca ky ve mahallelerin ihtiyar
meclislerine gnderilir. agnlanlar nerede bulunursa bulunsun bu
ekilde askere agnlm saylr. htiyar meclisleri cetveldekileri anr
ve istenilen gnde hazr olmalann syler. Hazr olmayanlann nerede
250

Mustafa Kemal A TATRK

bulunduklarn isimlerinin karsna yazar, istenilen gnde ihtiyar
heyetleri mevcutlan beraberine alarak polis memuruna veya jandarma
kumandanna teslim eder ve beraber askerlik ubelerine gtrrler.
Hi geerli sebebi olmad halde gelmeyenlere bakaya denir.
Yakalanmak iin isimleri hkmete verilir. Bakayalar yatlannn aske re alnmasndan ne kadar sonra ele gemise hem muvazzaflk hizme
tini hem de geciktii gnlerin iki kat ceza hizmeti yapar. Bunlardan
muayene neticesi srekli rk olduu anlalanlardan 25 liradan 100
liraya kadar ceza alnr. Hastalk, tutukluluk veya hapislik gibi bir
sebeple gelmedikleri doktor raporu ile veya aratrmayla anlalanlann
gnderilmesi en ge bir ay iin geciktirilir. Bu sre bitip de gelmeyen
lerin yeniden rapor veya belge alarak gndermeleri gerekir. Bir aydan
ok bu sebeple askere gitmesi gecikmi olanlann gnderilmesi gelecek
sevk gruba braklr. Bunlar askere gidince yadalannn terhisinden
sonra muvazzaflk srelerini bitirmek iin askerde kalmak zorundadr
lar. Toplanma zamannda kendisi ubesi dnda bulunanlar o yrenin
ubesine gitmek zorundadrlar. Baka bir emir verilmemise bunlar
askerliklerini asl ubelerinin gsterecei yerlerde yapmak zere yolla
nrlar. Ayn doumlu erlerin bir ksmnn silah altna anlmasma
gerek grlmezse bunlara artk asker denir ve bunlar gerektiinde
ancak alt ay hizmet yaparlar.

Terhis
Muvazzaflk sresini bitirip terhis edilecek erler nerede otura
caklarsa terhislerinden en son ay iinde orann ubesine gidip czdanlann gstermek zorundadrlar. Bu sre iinde bavuruda bulun
mayanlardan 5 lira ceza alnr. Bu ekilde ubeye gelenlerin isimleri
yedek defterine geirilir.

251

Medeni Bilgiler
Yedeklerin arlmas, Hareket ekli,
Gelmeyenlerin Cezas
Yedek, izinli ve geri kalan erler seferberlik, gvenlik, tatbikat
sebepleri ile arlr. Talim ve tatbikata gelenler en ok bir buuk ay
kalrlar. Bunlardan geri kalan erler, alt ay ve nceleri 6 aydan eksik
hizmet gren erler, 6 ay tamamlamak zere hizmet grrler. Davete,
gelmeyenler yadalannn iki kat hizmet yaptktan baka kendilerin
den 30 liradan 100 liraya kadar ceza alnr.
Seferberlik iin arlan yedek erler ve izinli erlerin arlmas
iin yaplacak duyuru saatinden balayarak, en ok 24 saat ierisinde
ube merkezinde, yabanc lke bykelilik ve konsolosluklarda bulun
mak zere yola kmak zorundadrlar. Bu saatten sonra gelenler bakaya
asker ilemine urar. Bakaya kalanlardan 7 gne kadar gelenler veya ele
geenler 4 aydan iki seneye kadar ve aya kadar gelenler veya ele
geenler iki seneden 10 seneye kadar hapis cezasyla cezalandrlr ve bu
hapis cezalann yatlan kadar askerlik yaptktan sonra ekerler. Yatlan
kadar hizmet etmek ve cezalann yerletirildiklerinden sonra grmek
zere gnderilenlerden seferberlik sresince misafirhanelerden, yollar
dan, yerletirildikleri kta ve kurumlardan kaanlann daha nce mah
km olduklan ceza iki katna kanlr. Seferberlikte anlp da geerli
sebebi olmakszn aydan fazla gelmeyenler lme mahkum olur.

Askere Gidenlerin Muhta Ailelerine Yardm

45 gnden fazla askere gidenlerin lkelerinde braktklan yal
nz kendi besleyecei ailesi, yardma muhta ise, askere gitmeyenler
tarafndan yardm yaplr.

Cezalarna tiraz Edecekler

eitli sebeplerle cezal olan erler bu cezalar yasaya uygunsuz

252

Mustafa Kemal A TATRK

grrse itiraz edebilir. Bu itirazlar Milli Savunma Bakanlgnca incele
nerek reddedilirse Devlet urasna bavurulur. Devlet urasnn karar
lar kesindir.
Askerlik anda bulunanlardan ubeleri ve lkeleri dna gide
cek olanlar, gidecekleri yerleri ky veya mahalle ihtiyar heyetlerine veya
ubelerine bildirmek, lke iinde bulunanlar 15 gnden fazla kalacak
larsa bulunduklan yerin askerlik ubesi ve yabanc lkelerde konsolos
lua bavurarak, kaytlarn yaptrmak ve yolculuunda sorulduu
zaman askeri ve nfus hviyet czdanlann gstermek zorundadrlar.

zinli ve Hava Deiimli Erler

Ylda bir ay gememek zere piyadede bir, jandarmada iki,
denizcilikte iki buuk, dier snflarda bir buuk ay izin alanlann ibu
izin sreleri ve muvazzaflk hizmetinde iken hava deiimine gidenle
rin hava deiimi srelerinden ay ve silah altna alnacak yedek erle
rin izin ve hava deiiminde geen sreleri, hizmetlerinden saylr.
Cezal erlerle, hizmeti alt aydan eksik olan erlere izin verilmez.

Yalarn Deitirenler
Askerlik ana girdikten sonra deien yalar, kabul edilmez.
Yalan byk olduu halde nfusa kk olarak yazdrdklar anla
lanlar mahkemelerde yalan dzelttirilerek dzelen yalanna gre
yatlar son numarasz asker yoklama grmemi olanlardan 15 lira
nakti cezay alndktan sonra numarasz asker edilir. Yatlar gnderi
lenler, muvazzaf hizmetinden baka, ceza hizmetine de tabi tutulur.

Sakllar
Askerlik anda olup da nfus ktklerine isimlerini, yalarn
yazdrmam bulunanlarn isimleri nfus ktklerine yazdrlr.
253

Medeni Bilgiler
Yatlar gnderilmemi olanlar numarasz asker edilir. Yatlar gnde
rilenler muvazzaf hizmetinden baka ayrca iki yl hizmet grr.
Hile ve Aldatma Yolunu Deneyenler
Askerlikten kurtulmak amacyla hile ve oyun yapanlar divan
harplere verilerek hizmetinden baka snfna ait hizmetin iki katn da
ceza olarak ayrca yapar. Bu konuda, kendilerine yardm edenler asker
ise divan harplere, asker deilse, mahkemeye verilerek cezalandrlr.

Firar Edenler (Askerden Kaanlar)

Birok kez askerden kap da ka 6 aydan fazla devam eden
lerin tarla ve evleri haciz edilir; ele getiklerinde aynca alt aydan
seneye kadar hapis cezas grrler ve yeniden askere alnrlar.
Medeni Bilgilerin birinci kitab burada bitmektedir.
Grld gibi bu kitap iki ana blmden olumaktadr.
Birincisi medeni bilgiler iin gerekli olan gr ksm, dieri ise o yl
larda (1930-1931) yrrlkte olan yasalann aklanmasdr. Bylece
Cumhuriyetimizin kurulu ve gelime dnemindeki devlet kurumlannn hangi esaslara gre yrtld grlmektedir. Bu dnem tarihi
miz iin gelecek yllarn deimeleriyle karlatrma olana doacak
tr.
Cumhuriyet dnemimizin idari sistemi her yn ile srekli
gelimeler kaydetmekte olmasn ise doal bir olay olarak kabul etmek
gerekmektedir.

Aklama
Medeni Bilgilerin ikinci kitap olarak yaynlanm konulann da
buraya ekliyorum. Balarken... Bal altnda Recep (Peker) Beyin
aklad gibi, bu bilgiler ilgili kurumlarn uzmanlar tarafndan hazr254

Mustafa Kemal ATATRK

lanm ve kitap haline getirilmesi iin kendisine verilmitir. Bu ikinci
kitap da tamamen Atatrk tarafndan okunmu ve dzeltmeler yapl
mtr. Esasen kendisinin Babakana resmen yazd 18. 09. 1931
tarihli mektup bunu onaylamaktadr.
Bu her iki kitap konular bakmndan bir btn oluturduu ve
Atatrkn almalarn ve o tarihte yrrlkte olan yasalar kapsad
iin, tarihi bir deeri vardr. Ben o tarihlerde ders verme grevimi yeri
ne getirirken, bu konulan renmi ve retmeye almmdr.
Recep (Peker) Bey tarafndan ele alnan bu II. kitabn, her
kurumdan mektupla isteyip aldm yazlann dkmanlann arasnda
olduu gibi korumaktaym. Bylece I. kitabn devam olan bu konula
r bir arada vermek faydal olacaktr sannm. Ancak bu her iki kitapta
da bugn konutuumuz ve yazdmz dil bakmndan eski kelimeler
kullanlm ve slup ar bir ekilde ifade edilmitir. Her ikisinde de
herhangi bir deiiklik yapmadm. Yalnz metinleri toplu vermeyi ter
cih ettim, n sznde de belirttiim gibi, bu konularda alanlan bil
dirmekle birlikte, ana dncenin ve baz konulann da el yazlannda
da grlecei gibi tamamen Atatrke ait olduunu gstermek istedim.

255

kinci Kitap

257

Balarken..

Bir lkede ayn yntemlere ve kanunlara uyarak ortak yaama

kurallar altnda ve birbirine benzer hak ve grevlerle mr geiren
insanlar, renim dzeyleri ne olursa olsun, baz eyleri ortak bir bilgi
ile renmi olmaldrlar. Vatandalar arasnda gr ve inan birlii
ancak bu sayede kurulur.
retmen Afet Hanm, yksek kiilerin ve makamlann bilgi ve
tecrbelerinden de yararlanarak Yurtbilgisi notlanm yaynlamt, son
zamanda bunlann hepsini (Vatandalar iin Medeni Bilgiler)in birinci
kitab olarak bir araya toplamak karann verdiler. Afet Hanm, ikinci
kitab vcuda getirmek iin yapt giriimler arasnda Bakanlklardan
ald notlan ve belgeleri bana verdi. Bunlann ierikleriyle bilgi ve
deneyimlerimi birbirine katarak bu kk kitab yazdm; kendisine
verdim. Okuduktan sora Afet Hanm bunun benim imzam altnda
yaynlanmasna taraftar oldu. Bu sebep ile ben de vatan ocuklannm
yararlanmalan iin kitap yazm olmak erefini kazanyorum. Bununla
iftihar ediyorum.
Kitab yazarken yaynlanma amacna iyi hizmet iin, szlerin
kolay anlalr olmasna dikkat ettim. Buna ramen kitabn erevesine
giren baz alanlarda konu gerei olarak hissedilecek arlklar vardr.
Bunlar retmenlerin aklamalaryla hafifletilebilir.
Bu kitap btn devlet rgtnn, Trkiye Byk Millet
Meclisinin,

hkmetin,

bakanlarn,

mahkemelerin, II

zel

259

Medeni Bilgiler
idarelerinin, belediyelerin, irketlerin, bankalann kurulmasn ve ile
mesini ve bu sebeple deyinilen kapitlasyonlar, siyasi partiler ve aile
gibi dier faydal konulan ieriyor. Bu nedenle okul hayatndan bala
mak zere uzaklam vatandalar iinde derli toplu bir gr ortam
yaratabilir.
Ankara: 15 Temmuz, 1931
Recep

A n ay asa (Tekilat Esasiye)

Tanm
Devletin eklini ve millet tarafndan hkmetin kurulmas
yolunu tespit eden, milletle hkmetin karlkl hak ve grevlerini
gsteren, yasama yetkisi ve icra kuvveti arasndaki i blmn ve ili
kileri dzenleyen ve belirleyen yasaya "Anayasa (Tekilat Esasiye
Yasas) denir.

Deiiklik
Bu yasa, bir anayasadr. Ya da isminden de anlalaca gibi dev
letin temel yasasdr. Bu bakmdan bu yasay tanmamak veya bozmak,
hkmet kuvvetini ykmak ve milletin haklarn, rahat ve gvenliini,
servetini, geleceini yok etmeye kalkmak demektir. Bozanlar veya
buna teebbs edenler her kim olursa olsun hemen en ar cezalara
arptrlrlar.
Millet adna mutlak egemenlie sahip olan Byk Millet Meclisi
bile Anayasaya (Tekilat Esasiyeye) uymayan bir yasa yapamaz. Bu yasa
nn hi bir maddesi hibir sebep ve gereke ile nemsemezlik gsterile
mez veya deitirilemez. Eer devlet ve milletin haynna olarak
Anayasann (Tekilat Esasiye Yasasnn) bir yerinin deimesi gerekirse
bunun balu yasalann deiimine benzemeyen daha baka, daha kuv
vetli bir yolu vardr. Bu yoldan gidilerek gerekli grlen maddeleri
Byk Millet Meclisi tarafndan deitirilir. Fakat bizim Anayasamzn

261

Medeni Bilgiler
(Tekilat Esasiye Yasamzn) birinci maddesi hkmn Byk Millet
Meclisinin de deitirmek yetkisi yoktur. O madde udur:
Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir.

Anayasann (Tekilat Esasiyenin) Tarihesi

Her millet, Anayasaya (tekilat esasiye yasasna) sayg gsterir.
nk bu yasadaki hkmleri koymak ve uygulamak iin milletler,
aa yukar farklarla, byk zntlere katlanmtr. Denebilir ki,
bugn mutlu saylan milletlerin hemen hepsi dardan gelen nfuz ve
istismar hareketlerine kar bamszlklarn savunmak iin, nasl pek
ok kan dkmlerse ve srekli bu zveriye hazr bulunuyorlarsa, ie
ride kendilerini Allah adna ynetmek isteyen acmasz (zorba)
hkmdarlara ve baskya kar da ayn yoldan gitmilerdir.* lkemiz
de ilk Anayasa (Tekilat Esasiye Yasas) 1877 senesinde kabul edilmi
tir. O zamanki yeni padiah Sultan Hamit, nceki iki padiahn ackl
sonlanndan rkerek kendisini sevdirmek iin mebusan ve ayan kurul
masn ve bu meclisler tarafndan btenin incelenmesini, yasa yapl
masn ve hkmetin kontroln baz kaytlar altnda tanyan Esas
Yasa dediimiz (Kanunu Esasiyi) kabul etmitir.
O tarihten nce milletin her trl hakk padiahn keyfi yne
timine tabi idi. lke iinde vatandalann can, mal ve onuru gven
altnda deildi. Vergiler yasa d, keyfi olarak tahsil edilirdi. Devlet
geliri lkenin ykselmesine ve yaamasna yarayacak ilere deil, padi
ahlarn ahsi arzusuna hizmet edecek ilere ve sarayn bitip tkenme
yen elencesine harcanrd. Kendilerini sultanlara beendiren bilgisiz
ve ortal kartran insanlara snrsz, saysz hediyeler verilir ve
balarda bulunulurdu. Bu israflara hzinenin gc yetimezdi. An
faiz ve komisyonlar ile srekli borlar yaplrd. Bugn hala omuzlar
mzda tadmz Dyunu Umumiye belas, padiah ynetimlerinin
* Vatanda iin Medeni Bilgiler, birinci kitap. Hrriyet konusu.

262

Mustafa Kemal ATATRK

bize miras brakt ar bir yktr. O zaman ticaret serbest deildi.
Tanm, devlet ileri arasnda ad bile bulunmayan bir mesele idi. Yol ve
okul ileriyle hi megul olmazlard. Millet ve halk kavram yoktu.
Adalet, medreselerde okumu bilgisiz ve rvet alan kadlardan kuru
lu eri (eriata dayal) mahkemeler tarafndan datlrd. Askerin
durumu ok ktyd. Ordu imdi olduu gibi, vatandalarn isteyerek
sanca altna kotuklan bir onur ve vatan kurumu deil, bir ikence
yuvas idi. Saray, baz halk snflarna, baz yreler halkn bu g yetirilemez hizmetten ayn tutulmak (muaf olmak) ayrcaln vermiti.
Askerlik hizmetinin sresi belli deildi. On seneden fazla silah altnda
kalan vatan yavrulan vard. Bunlann nemli bir ksm bask ynetimi
nin dzensiz, anlaysz siyaseti yznden srekli olarak isyan halinde
bulunan Yemende, Arabistan ve Afrika llerinde ve Arnavutlukta can
veriyorlard.
lkenin d siyaseti daha ackl bir trajik manzara arz ediyordu.
zellikle Osmanl mparatorluunun son alannda devletin bamsz
bir d siyaseti yok gibi idi. Son zamanlarda hkmet yabanc nfuzu
altnda bulunuyordu. Osmanl Hkmetini, zaman zaman, Moskova,
Viyana ve Londra saraylan kumanda ediyordu. Vezirler ve bakanlann
her birinin yabanc devletlerden her hangi birine taraftar olduunu
sylemek gsterili bir tannmlk ifadesi olurdu. Ayr bir blmde
aklanacak olan kapitlasyonlar yznden devletin yaps adli, mali,
ekonomik yaralarla ypranmt. Her konuda ayncalklar olan yaban
clar ve Trkler aleyhine bir ok serbestileri (muafiyetleri) ve ayncalklan bulunan uyruunun Trkten baka eleri refah iinde yayorlar,
kazanyorlard. Bu lm havas iinde uyuan milli yapdan tek tk
yetien vatanperver ve zverili eler vard. te bunlann hafif basks
Abdlhamiti kiisel gven kaygs ile 1877 Anayasasn (Kanunu
Esasisini) kabule gtrmt. Bu yasa, ba tarafta yaptmz Anayasa
(tekilat esasiye) tanmna uyacak ierikten ok uzakt. Ancak o srada
imparatorluun yenilgi ile sonulanan Rus savandan sonra lkenin
263

Medeni Bilgiler
dt kt durumdan faydalanan padiah tekrar babalarnn yolunu
tuttu. Anayasa (Kanunu Esasi) ortadan kaldrld ve bunun dzenlen
mesinde nc olan vatan ocuklanndan ac bir ekilde intikam alnd.
znt ve skntlara yol aan evrelerini biraz nce yukarda
anlattmz bask dnemi daha ar bir kbus halinde egemen olmaya
balad.
1908 ylnda Rumelide balayan milli ihtilal sonucunda 1877
Anayasas (Kanunu Esasisi) yeniden yrrle konuldu. Bir yl geme
den padiahn Anayasa (Kanunu Esasi) aleyhine gerekleen yeni bir
ihaneti ortadan kaldrld (31 Mart Olay).
Milletin ve hkmetin karlkl hak ve grevlerini olduka ve
daha iyi saylacak bir ekle sokan deiiklik ile yasa yeni batan dzen
lendi. Bir sre sonra baz maddeler zerinde tekrar deitirilen nokta
lar oldu; merutiyet dneminin bu Anayasas (Kanunu Esasisi)
Anadoluda yeni milli devletin kurulduu tarihe kadar yrrlkte kal
maya devam etti.
Dnya savandan sonra, imza edilen atekes (mtareke) sonu
cunda lkemizin byk bir ksm elden gittikten baka bugnk vata
nmzn nemli paralar da dman ordulan tarafndan igal edilmi
ti. Ordumuzun silahlar ve cephanesi yabanclar tarafndan toplanarak
lke dna gnderiliyor ve denize atlyordu. Galip devletlerin teklif
ettikleri yeni anlamaya gre (Sevr) 19uncu yzyl diplomasisinin
Dou Meselesi" adn verdii engel, artk kapanyor, kkleri en eski
insanlk tarihinin derinliklerinde bulunan Trk Milletinin son ve tek
bamsz devleti yklyordu...
Gerekten, yabanc igali altnda bulunan o zamanki devlet mer
kezi olan, stanbulda bulunan padiah Anadoluda balayan milli kar
koymay krmak iin dman kuvvetleriyle birleerek Mebusan
Meclisini bast ve mevcut Anayasaya (Kanunu Esasiyeye) en ar ve en
son darbeyi indirdi. Bu durum zerine Ankarada milli egemenlik teme
264

Muta fa Kema 1ATA TRK

li zerine yeni ve taze bir Trkiye Devletinin merkezi kuruldu. 23
Nisan 1920 tarihinde toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi ilk ileri
arasnda u esaslan kabul etti ve duyurdu:
Egemenlik kaytsz artsz milletindir. Byk Millet Meclisi milletin
gerek ve tek temsilcisidir. Yasama yetkisi ve yrtme kuvveti Byk Millet
M eclisi'hdegerekleir ve toplanr.

Yeni Anayasamz (Tekilat Esasiye Yasamz)

Bu esaslar zerine 20.01.192 l de yeni bir Anayasa (Tekilat
Esasiye Yasas) yapld. Bu srada lkenin nemli ksmlar henz d
man igali altnda idi. Bir taraftan dman ordularna, dier taraftan
stanbulda oturan padiah ve halifenin ihanetine kar vatan savun
mas devam ediyordu. 1921 Anayasasnn (Tekilat Esasiyesinin) ruhu
ve lkenin o zamanki gerek ynetimi tam Cumhuriyet esasna uyu
yordu. Ancak bu yasada Cumhuriyetten bahsedilmedii gibi padiahn
varl da tamamen sylenmemi ekilde braklmt. Yeni devletin
bamszln bizzat tamamlayan, byk milli zaferden sonra 02
Kasm 1922de saltanat kaldrld ve 29 Ekim 1923 tarihinde de ksa ve
seri bir Meclis karan ile Cumhuriyet ilan edildi. Bir taraftan da tam bir
Anayasa (Tekilat Esasiye) tasans meydana getirmek iin allmaya
baland. Yeni yasa 20 Nisan 1924 tarihinde yrrlk konumuna
geldi. Devletin resmi rgt dnda stanbulda braklm olan halife,
Cumhuriyet iin zarar verecek gsterilerde bulunuyordu. Bu sebeple 3
Mart 1924 tarihli yasa gereince btn saltanat hanedan ile birlikte
lkeden karld.
Yeni Anayasann (Tekilat Esasiye Yasasnn), yeni devletin laik
Cumhuriyet konumu ile uzlatnlamayan iki noktas 14 Nisan 1928
tarihinde meclis tarafndan derlenerek bugnk ekli meydana gelmi
oldu.
En son ekli ile Anayasamz (Tekilat Esasiye Yasamzn) ba
265

Medeni Bilgiler
taraftaki tanmda gsterilen konuma tamamen sahip olmakla birlikte
ada gelimelere de uyan ideal bir eserdir.

Trkiye Anayasasnn (Tekilat Esasiye) Ruhu

Trkiyede devlet rgtnn temeli millet eliyle kurulur.
"Egemenlik kaytsz artsz milletindir . Milletin gerek ve tek temsilcisi
olan Trkiye Byk Millet Meclisi millet tarafndan seilir.

Yasama Yetkisi
Gerekte yasama yetkisi ve yrtme kuvveti Byk Millet
Meclisinde gerekleir ve toplanr. Meclis bunlardan yasama yetkisini
kendisi kullanr ve yrtme yetkisini kendisi tarafndan seilecek
Cumhurbakanna ve yine Meclisin nerecei Bakanlar Kuruluna bra
kr. Bu sebeple yeni bir Meclis toplanr toplanmaz ilk grevi yeni
yrtme kuvvetini meydana getirmektir.

Yrtme (icra) Kuvveti)

Devletin btn ileri gerekte yrtme kuvveti tarafndan gr
leceinden, seilen bir meclisin ilk ii kendi bakanlk divanndan
sonra hemen Cumhurbakan semektir.

Cumhurbakan
Cumhurbakan, Meclis yeleri arasndan bir seim dnemi
iin seilir. Yenisi seilinceye kadar eski Cumhurbakan grevine
devam eder. Ayn kiinin bir biri arkasndan Cumhurbakanlna
seilmesi yasaldr. Bir seim dnemi bitmeden nce her hangi bir
sebeple Cumhurbakanl bo kalrsa Meclisin ilk ii hemen yeni bir
Cumhurbakan semektir. Bu durum Meclisin tatil zamanna rastlarsa
Meclis hemen Bakan tarafndan toplanmaya davet edilir ve
266

Mustafa Kemal ATATRK

Cumhurbakan seilir. Eer Cumhurbakanl grevi Byk Millet
Meclisinin seimi yenilemeye karar vermi olduu zaman da bo kalr
sa, o zaman yeni Cumhurbakann yeni gelecek meclis seer.
Cumhurbakanna Veklet
Cumhurbakan, lm, istifa gibi herhangi bir sebeple bo
kald veya Cumhurbakannn lke dna seyahat etmesi veya hasta
olmas yznden grevini yerine getiremedii zaman Byk Millet
Meclisinin bakan, vekil olarak bu grevi yerine getirir.

Cumhurbakanmm Hak ve Grevleri

Cumhurbakan seilir seilmez Meclisin huzurunda u esaslara ili
kin bakanlk krssnde yksek sesle yemin eder;
Cumhurbakan sfatyla, Cumhuriyetin yasalarna ve milli ege
menlik esaslarna uymak, sayg gstermek ve bunlar savunmak, Trk mil
letinin mutluluuna sadakatle ve btn gcmle alacama, Trk devle
tine ynelecek her tehlikeyi tm gcmle engelleyeceime, Trkiye'nin an
ve erefini koruyacama ve ycelteceime ve zerime aldm grevime
kendimi adamaktan ayrlmayacama sz vererek, ant ierim .
Cumhurbakan devletin badr. Milletvekilleri arasndan seil
mi olmasna ramen Meclis grmelerine katlamaz, oy da veremez.
Cumhurbakannn hak ve grevleri unlardr:
1. Meclis yeleri arasndan Bakanlar Kurulunu vcuda getir
mek ve bunun iin Babakan seerek onun tarafndan seilecek dier
vekillerin atamalarn onaylamak ve Meclise sunmak.
2. Gerek grdke Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek.
3. Devlet bakam sfatyla resmi trenlerde Meclise bakanlk

etmek.
267

Medeni Bilgiler
4. Her yl Meclis alnda hkmetin geen ylki almasna
ve o yl alnmas uygun grlen nlemlere ilikin bir nutuk sylemek
(bunu Babakana da okutturabilir).
5. Meclisin kabul ettii yasalan on gn ierisinde duyurmak ve
duyurulmasn uygun grmedii yeni yasalar bir daha grlmek
zere nedenleri ile birlikte on gn iinde Meclise geri gndermek (iade
etmek) (anayasa (Tekilat Esasiye ve Bte yasalar iade edilemez);
iadeden sora Meclisin kabulnde srar ettii yasalan bir daha yetkisi
olmakszn duyurmak.
6. Yabanc devletlere siyasi temsilciler gndermek ve yabanc
siyasi temsilcileri kabul etmek.
7. Babakan ile iin ait olduu dier bir bakann veya bakanla
rn imzas ile hazrlanan kararlan karmak.
8. Meclisin manevi ahsiyetinde bulunan Bakumandanl
temsil etmek. Seferde Bakanlar Kurulunun resmi yazs zerine baku
mandan atamak ve tayin etmek.
9. Hkmetin resmi yazs zerine srekli sakatlk veya ihtiyar
lk gibi kiisel sebeplerden dolay belirli kiilerin cezalann indirmek
veya hafifletmek (Byk Millet Meclisi tarafndan sulanarak hapis
cezasna arptrlan milletvekilleri hakknda bu yetki yoktur).

Yrtme (tcra) Kuvveti

Cumhurbakannn Sorumluluu
Cumhurbakan kmas iin onaylayaca kararlardan dolay
sorumlu olmaz. Bu sorumluluk, karar imzalayan Babakan ile
Bakanlara aittir. Cumhurbakan, vatana ihanet eyleminden dolay
Byk Millet Meclisine kar sorumlu olur. Dier kiisel ilerden dola
y milletvekillerinin tabi olduu kiisel koruma kuralna gre ilem
grr.
268

Mustafa Kemal ATATRK

Cumhurbakannn sorumluluu konusunda nazik bir nokta
vardr. Bu noktay gstermek iin yukarda hak ve grevler konusunda
aklanan ve Cumhurbakan tarafndan Meclis huzurunda yaplan
yemin metninin baz ksmlar zerinde durmak gerekir.
Trkiye Cumhurbakan seilir seilmez yasalar ve milli ege
menlik esaslanna uymakla birlikte onlan savunacana" ve Trk dev
letine ynelecek her tehlikeyi btn gc ile engelleyeceine de yemin edi
yor. Bylece devlet bakanmz, anayasann (Tekilat Esasiye
Yasasnn) baka taraflarnda ve ne de baka yasalarda kendisi iin
grev olarak aklanmayan iki nemli esasa yine Anayasann (Tekilat
Esasiyenin) tespit ettii yemin metni olarak millet huzurunda ant imi
olmakla ok nemli ve ok ar bir grev ve sorumluluk yk altna
giriyor.
Alaca kararlardan dolay maddeten sorumlu olmayan
Cumhurbakannn yemin kelimesi ile yklendii bu sorumluluun
manevi ve tarihi olduuna phe yoktur. Fakat dier taraftan bu keli
me bir yasa ifadesi olduuna gre Cumhuriyet yasalarnn hkmlerini
savunmak ve devlete ynelecek tehlikeleri engellemek Reisicumhur iin
bir grev olmaktadr. Cumhurbakan Meclis tarafndan ayn zamanda
yrtme kuvvetinin ba olarak seilmi olduuna gre, bu grevlerin
gerektirdii kararlan Bakanlar Kurulunun almas ve kendisinin onay
layarak karmas doaldr. Ancak hkmet, Meclisin gvenine sahip
olmakla birlikte yeminde sylenen engellemek ve savunmakgrevleri
ni herhangi bir gr ve dnce ile yapmakta kusur ederse, bunlan
yaptrmak iin Cumhurbakannn giriimi ele almas ve kuvvet kul
lanmas gerekir.
Yeminle ilgili olarak aklanan bu noktann Trkiye
Cumhurba-kamnn konumunu anlamak konusunda esasl yardm
meydandadr. Bu konuma gre Cumhurbakan, seildikten ve yemin
ettikten sonra hkmeti oluturmak, Meclisin yasalann ve hkmetin
269

Medeni Bilgiler
kararlarn onaylamak, devleti ve bakumandanl temsil, bykeli
leri gndermek ve kabul etmek ve sakatlan aftan ibaret olan bir takm
temsil ve sonulandrma grevleri yapmakla kalmyor. O, gerektiinde
Cumhuriyeti savunacak, koruyacak ve her nereden olursa olsun devle
timize gelecek tehlikeleri iddetle engelleyecektir.
Cumhurbakanl makam, milli sevgi ve sayg duygularmzn
younlama noktasdr. Devlet bakan olmas bakmndan milli bykl
ve kudreti temsil eden Cumhurbakanna sayg gstermek byk ve erefli
grevimizdir. Bu, ayrca bir yasa borcudur. lk Cumhurbakanmz Gazi
Mustafa Kemal Hazretlerini vatann byk kurtarcs ve Yeni Trkiyenin
kudretli kurucusu olarak ayrca sever ve sayarz.

Hkmet
Cumhurbakan tarafndan onaylanan Bakanlar Kurulu, hk
meti oluturur. Devletin btn ilerini grecek sorumlu kurul budur.

Hkmet Meclis Karsnda

iktidar makamna gelen her hkmet, Cumhurbakan tarafn
dan Meclise arz edildikten sonra en ok bir hafta ierisinde izleyecei
genel davran yolu ve siyasi gr asn, Byk Millet Meclisine bil
dirmekle ykmldr. Hkmetin, bu aklama zerine Meclisin
gvenini istemesi gerekir. Meclis ounlukla gvenoyu verirse hk
met grevine devam eder. Aksi durumda Cumhurbakan yukarda
yazlan ekilde yeniden Babakan seerek dier bir hkmeti Meclise
arz eder.
Byk Millet Meclisinin gvensizlik oyu ile karlad hi bir
hkmet iktidar makamnda kalamaz. Anayasamzn (Tekilat
Esasiyemizin) ruhu olan milli egemenliin en esasl grnme noktala
rndan biri de budur.
270

Mustafa Kemal ATATRK

Grev ve Sorumluluu*
Milletvekillerinin Grevi
Milletvekilleri grevlerini yasalar ve Meclisin gvenine esas olan
hkmetin programnda yazl genel siyaset esaslar erevesinde
grrler. Devlet ilerinin daha iyi grlmesi iin yeni yasalar yapmaya
veya eski yasalar deitirmeye veya bsbtn kaldrmaya gerek grr
lerse, bunu Bakanlar Kurulunun uygun bulmas ve milletvekillerinin
imzalaryla Meclise teklif etmek yolu her zaman aktr. Yrrlkteki
yasalann nasl uygulanacan ayrntl olarak gsteren tzkyapmak
da yrtme konumundaki milletvekillerinin hakkdr.
Tzkler, Ynetmelikler, Kararnameler
ve Yazl Emirler
Tzklerin yasann ruhuna muhalif yeni hkmleri iermeme
si ve Devlet urasna incelettirilmesi zorunludur. Eer tzklerde
bunun aksi olarak yasalara aykn hkmler bulunduu iddia edilirse
bu konuyu Meclis inceler.
Bakanlar Kurulu, baz yasalarda yaplmas gerekli gsterilen
ynetm elikleriyapar. Yine baz yasalarla kendisine verilmi olan grev
ve yetkiye dayanarak devlet ileri ve bykeli, vali gibi byk
memurlarn atamalar hakknda kararlar verir. Sorumluluu hkmet
zerinde bulunan btn ilerin tm devlet dairelerince ortaklaa nasl
grleceini tespit eden dier kararlan da alr.
Tzkler, ynetmelikler, kararnameler Cumhurbakannn onay
ile geerli olurlar. Milletvekilleri yasalarla bunlara uygun olmayan tzk
ve ynetmelikler esasna bal kalmak kouluyla kendi dairelerine ait
iler iin emirler ve ynergeler verirler. Ynerge, kararname ve yazl
emirlerin de yasalara aykn hkmleri iermemesi nemli bir kouldur.
* Bu blm deki aklama, kitabn ikinci ksmm oluturan Hkmet rgt
konusunun ba taraflarndaki aklamay tamamlar

271

Medeni Bilgiler
Bunun aksine hareket etmek, yasaya aykn i yapmak hatas
nedeniyle Bakanlar Kurulu iin ve milletvekilleri iin sorumluluk
gerektirir. Bundan baka bu yolda bir ynerge veya kararname veya
yazl emir uygulanm olmas, devlet ve vatandalar iin zarar gerek
tirecek ise bu noktadan aynca sorumluluk gerektirir.
Milletvekillerinin Sorumluluu
Babakann bakanl altnda milletvekillerinin oluturaca
Bakanlar Kuruluhkmetin genel siyasetinden birlikte sorumludur
lar. Milletvekillerinden her biri kendi yetkileri ierisindeki yaplan
almalardan ve emirleri altndakilerin hareketlerinden ve siyasetleri
nin tm gidilerinden bir bir sorumlu olurlar.
Bir vekilin emrindekinin yasaya aykn hareketinden veya yanl
ve zararl bir siyaset izlemesinden sorumlu olmas, bu yolsuz hareketi
bilmesi halinde sulu ve sorumlu hakknda meselenin ieriine gre
soruturma yapmaya zorunlu olmas demektir. Vekile ancak bilgisine
ramen, bu grevini yapmad zaman sorumluluk der.
Yoksa baz yanl anlayanlann grleri gibi lkenin iinde veya
dnda herhangi bir memurun yalan syledii bir hata veya sutan
doacak sorumluluun, memurun mensup olduu bakanln bakan
na yneltilmesi hi bir zaman doru olamaz.
Milletvekillerinin sorumluluu, kendilerine alma yetkisi ver
mi olan Byk Millet Meclisine kar ortaya kar.
Milletvekillerinin grev ve sorumluluklar ayn bir yasa ile belir
lenir.
Milletvekilleri hakknda kiisel hareketlerinden dolay yapla
cak soruturma ve ilemler, milletvekilleri hakkndaki kurallara tabidir.
Grevlerinden dolay milletvekilleri iin tr sorumluluk vardr.
Bunlann aadaki iki esas zerinde aklanmas uygundur:

272

Mustafa Kemal ATATRK

Siyasi Sorumluluk
Bu sorumluluk hkmetin ortak siyasetine veya bir milletveki
linin kendi grev ve yetkisi ierisindeki almaya ait olabilir. Her iki
deerlendirmeye gre ya tm hkmet veya iin ilgilisi olan milletve
kili, Meclis huzurunda sorguya ekilir. Bu ileme gensorudenir, gen
soru yntemi Meclisin i tznde yazldr. Bu kitabn Meclis konu
sunda da buna ilikin aklama verilecektir. Konuyla ilikisi olan mil
letvekilleri fikir ve eylemlerini savunduktan ve durum Meclis tarafn
dan grldkten sonra Byk Millet Meclisinin ounluu gven
sizlik oyu verirse meselenin ieriine gre ya btn Bakanlar Kurulu
veya tek milletvekili istifa etmek zorunda kalr. Siyasi sorumluluun
sonucu, Byk Millet Meclisinin en esasl haklanndan birisi olan ibu
milletvekillii drme cezasna uramaktr.
Milletvekillerinin Vekilliklerinin Drlmesi
Ne Demektir?
Burada nemle dikkat edilmesi gereken bir nokta vardr.
Grevinden bu ekilde drlm olmak, hibir hkmet veya mil
letvekili iin onursuzluu ve hibir manevi eksiklii gerektirici olamaz.
Bu olay o an iin devlet iinin idaresinde Meclisle hkmet arasnda
dnce uyumu olmadn tespit etmekten ve milli iradenin egemen
liini gstermekten olumaktadr. Bu yol ile grevinden drtlm
bir milletvekilinin az veya ok zaman sonra yeniden vekillik makam
na gelmesi, her zaman olmutur. Az veya ok deien durum ve koul,
ayn kiinin hatta yine ayn Meclisin gveni altnda baanl iler gr
mesini mmkn klacak ortam hazrlarlar.
Eer bir vekilin Yce Divana gnderilmesine Byk Millet
Meclisi karar verir veya bir vekil yasal olarak milletvekillii sfatn kay
bederse bu durum ayn zamanda veklet mevkiinden de drlmesi
ne sebep olur. Bu durumu siyasi sorumluluk sonucunda meydana
gelecek d ile kartrmamak gerekir. Yine de Meclis tarafndan su
273

Medeni Bilgiler
lanarak Yce Divana gnderilmesinden dolay vekillii den bir vekil
de mahkemede beraat ederse tekrar onurunu kazanr ve yalnz siyasi
sorumlulukla vekillikten ekilmi bir kii gibi yeniden her greve hazr
bulunur.
Mali ve Cezaya Dayal Sorumluluk
Cezaya dayal sorumluluk vekillerin grevlerini yaparken bir
su ilemelerinden dolay ortaya gelir. Mali sorumluluk yine grevleri
esnasnda yasalara uymamazlk yznden devlete bir zarar gelmesin
den doar. Bir vekilin temsil masraflarndan dolay mali sorumluluu
iin, Genel Muhasebe yasasnda kaytl olduu zere, muhasebe
memurunun yasalara uygun ve yazl grne kar olarak bilerek
emir vermesi gerekir.
Bakanlar kurulunun tmne veya tek bir vekile bu sorumlu
luklarn her ikisi veya bunlardan yalnz birisi yneltilebilir. Bunun iin
vekillerin aktan aa yasalara aykn hareket etmi olmalar gerekir.
Bu sorumluluklann ceza ksm iin esas, Trk Ceza Yasas ile dier
btn yasalardr.
Mali sorumluluk zellikle Bte, Genel Muhasebe, Ak
Artrma, Tartma ve Borlar Yasas zerinde grlr. Anayasann
(Tekilat Esasiye Yasasnn) aka Meclise verdii haklardan birinin
Bakanlar Kurulu veya bir vekil tarafndan kesin bir ekilde kullanm,
konumuna gre bu blmde yazl sorumluluklar gerektirir. Bu iki tr
sorumluluun kesin bir sonuca varmas iin vekillerin usul erevesin
de Byk Millet Meclisi tarafndan grmeler zerine sulanmasyla
Yce Divana gnderilmi olmalan ve bunun zerine ad geen divan
tarafndan Ceza Mahkemeleri Usul Yasasna uygun ekilde mahkeme
edilerek haklarnda karar verilmesi gerekir.
YAce Divan
Yce Divan on biri Temyiz Mahkemesi ve onu Devlet uras
tarafndan seilen yirmi bir yeden olumaktadr. Bunlar aralanndan
274

Mustafa Kemal ATATRK

bir bakan, bir de bakan yardmcs seerler. Bakanlardan baka on
dokuz ye arasndan alts kura ile yedee aynlr. Yedeklerin yans
Temyiz yars da Devlet urasmdandr.
Yce Divan vekilleri, Temyiz Mahkemesi ve Devlet uras ba
kan ve yelerini ve basavcy mahkeme etmek zere her gerek grl
dke Byk Millet Meclisi karan ile ayrca kurulur ve ii bitince
dalr. Bu yksek mahkemede savclk grevini basavc yapar.
Yce Divan yrrlkteki yasalara uygun mahkeme yapar ve
karar verir.
Bakanlarn Says
Bakanlann says ayr yasayla belirlenir. Gerekliliine gre bu
saynn azalp oalmas veya birindeki grevin dier bir bakana dev
redilmesi yasayla yaplr.
Sonu olarak bizde Mbadele, tmar-tskn, Tanm ve Denizcilik
Bakanlklan kurulmutur ve gerek grlmeyince de kaldnlmtr.
Her Bakanl bir kii stlenir, izinli veya hakl sebebi olan bir
bakann grevini vekleten dier bir bakan zerine alabilir. Bu ekilde
bir bakan, ancak bir bakana veklet edebilir.
Bizde bugnk yasaya gre Babakanlktan baka dokuz bakan
lk vardr: Adalet, Milli Savunma, Dileri, ileri, Maliye, Milli Eitim,
Bayndrlk, Ekonomi, Salk ve Sosyal Yardm ilerin gerekliliine gre
yasa yaplarak bu saynn artp eksilmesi her zaman mmkndr.

Trkiye Byk Millet Meclisi

Trkiye Byk Millet Meclisi zel yasasna gre yaplacak seim

sonucunda toplanan milletvekillerinden oluur.*

Meclisin Balca Grevleri

Meclis yasama yetkisini bizzat kullanr. Yalnz ve ancak Meclisin
yapt balca grevler unlardr:
1. Cumhurbakan semek.
2. Yasalan yapmak, deitirmek, yorumlamak ve kaldrmak.
3. Devletlerle szleme, antlama yapmak.
4. Sava ilan etmek, ban yapmak.
5. Bteyi kabul etmek ve devletin kesin hesaplann incelemek
ve onaylamak, para basmak.
6. Tekeli ve mali ykmll kapsayan szleme ve ayrcalk
lar onaylamak veya yrrlkten kaldrmak.
7. Genel ve zel af ilan etmek, cezalan hafifletmek veya deitir
mek.
8. Soruturma ve yasal cezalar ertelemek.
9. Mahkemelerden geerek kesinlemi olan idam hkmlerini
yerine getirmek (infaz etmek.)
*

276

Milletvekillerinin seimine, milletvekillii zelliklerine, seim tutanaklanna ilikin

ayrntl bilgi almak iin Medeni Bilgiler kitabnn birinci cildine bavurulmaldr.

Mustafa Kemal ATATRK

10. Hkmeti kontrol etmek (bunun yollan; soru, gensoru,
yasama soruturmasdr).
11. Muhasebe Divan ve Devlet uras bakan ve yelerini se
mek.
12. Hkmetin ilan edecei olaanst hali onaylamak ve ihti
ya halinde bu sreyi uzatp ksaltmak.

Meclisin Kuruluu
Yeni seilen bir Meclisin ilk toplanmas en yal yenin veya
seilecek geici bakann bakanlnda gerekleir. En gen drt ye
geici olarak ktiplik yaparlar. Bu toplanmada yeni milletvekilleri birer
birer krsden yemin ederler.

Milletvekillerinin Yemini
Vatan ve milletin mutluluk ve esenliine ve milletin kaytsz artsz
egemenliine aykr bir am a izlemeyeceime ve Cumhuriyet esaslarna
sadakatten ayrlmayacama namusum zerine sz veririm

Bakanlk Divan
Bunu takiben ilk i olarak Bakanlk Divan seilir. Bu divan bir
bakan, bakan vekili, drt ktip ve idare amirinden oluur.
Toplantlar bakan ynetir; herhangi bir sebep ve ekilde bakanla
gemezse onun iaret ettii bakan yardmclarndan biri toplanty
ynetir, her toplanmada en az iki ktip krsde bulunur, idare amirle
ri Meclisin i ilerini, hesaplann dzenlerler. hizmetlere, Meclis
binasna, Meclis btesine, yenin kiisel ilemlerine ve meclis
memurlanna ait iler Bakanlk Divannn grlmesi ile yaplr.
Bakanlk Divan gizli oy ve mutlak ounlukla seilir.
Bakanlk Divannn doal sresi bir yldr. Eer yeni Meclis doal top277

Medeni Bilgiler
lant dnemi olan Ekim ay banda toplanmam ve zamansz bir
seimle dier bir tarihte toplanm ise Bakanlk Divan izleyen Ekim
aynn son gnne kadar grevinde kalr. Ve Ekim aynnn birinci gn
divan, yeniden seilir.
Daha nce seilerek toplanm bir meclisin izleyen ylbalannda bakanlk Divan seimi yeni batan yinelenir. lk toplanmada eski
Bakanlk Divanna bakan yardmclarndan birisi bakanlk eder ve
eski ktipler de geici grev yaparlar. Yeni bakanlk divan seilince
yerlerini yenilerine brakrlar.
Meclisin Esas ( yz)
Trkiye Byk Millet Meclisi drt ylda bir seilir. Bu srenin
bitiminde yaplacak seimde ayn kiilerin tekrar seilmeleri yasaldr.
Trkiyede Meclissiz dnem yoktur. Meclisin sresi biter veya bitme
den yeni seim yaplmasna karar verilirse yeni Meclis toplanp greve
balayaca ana kadar eski Meclis grev banda kalr. Bu srada eski
Meclis toplantlarn tatil etmi olsa bile bizzat Meclise verilmi olan
grevlerin grlmesi gerektii zaman, usul erevesinde davet ile
yine eski Meclis toplanr.
Meclisin Toplanmas ve Tatili
Meclisin kendiliinden toplanma zaman her yl Ekim badr.
Bunun iin hibir yksek makam sahibi tarafndan davete ihtiya yok
tur. Milletin setii her milletvekilinin bu zamanda devlet merkezinde
bulunmas en byk millet ve devlet borcudur. Bu borcun yerine geti
rilmesi iin hibir yasal onay konmamtr ve buna gerek de yoktur.
nk bu grevin en byk onay kuvveti millete ve devlete hizmet
etmek duygusu ve seim yapan milletin bu noktaya yneltilmi dikka
ti ve eksiklikleri gren gzdr.
278

Mustafa Kemal ATATRK

Meclis bir ylda en ok alt ay tatil yapabilir. Bu tatilin aralksz
olmas sz konusu deildir. Tatil srasnda milletvekilleri hem dinlen
me frsat bulurlar, hem de zellikle Mecliste kendilerine den grev
leri iyi yapabilmek iin lkede dnem ve inceleme gezisi yaparlar.
Mecliste grlecek iler zorunlu klarsa hatta btn yl da toplanmalar
devam edebilir. Meclisin doal olarak drt yl olan dnemi aadaki
durumlarla ksalabilir.
a. Yeni seim yapmaya herhangi bir sebeple imkan olmazsa,
toplant dnemi bir yl uzatlabilir. Buna Meclis karar verir. Bylece bir
Meclis be yl devam etmi olur.
b. Zorunluluk oluursa dnem bitmeden nce seim yenilene
bilir. Buna ancak meclisin tm yelerinin yansndan bir fazlas ile
karar verilir. Bu ekilde giden Meclis drt yldan az alm olur. Yeni
gelen Meclis, ie balad gnden sonra gelecek ilk Ekim ay bandan
hesap edilerek drt yl- alr. Ekimden nceki toplantlar olaanst
saylr. Eer bu Meclis normal olan drt yllk toplant dnemini biti
rirse olaanst saylan zamanla birlikte drt yldan fazla kalm olur.
Tatil srasnda Meclisin belirli zamandan nce toplanmasna
gerek gsterecek sebep ve durum olursa hemen davet yaplr. Bu dave
ti Cumhurbakan yapar, Meclis bakan da gerek grrse yapabilir.
Eger yelerden bete biri tarafndan talep gelirse o zaman yine Meclis
Bakan ayn daveti yapar.

Milletvekilliinin Konumn
Her milletvekili yalnz kendini seen semen evresinin deil,
tm milletin vekilidir. Bununla birlikte bir vatandan herhangi bir
seim evresinden seilip milletvekili olmas ilemi tamamlandktan
sonra, yasann verdii yetkiyle yalnz kendi seim evresinin deil,
btn devlet ve millet ileri ile ilgili olarak almas gerekir.
279

Medeni Bilgiler
Milletvekilinin Sz Serbestlii
Milletvekilleri Meclisteki oy ve grmelerden, szlerinden ve
bu grmeleri Meclis dnda sz veya yaz ile aklamaktan sorumlu
olmazlar. Bunun sebebi milletvekillerinin gr ve dnlerine sadk
olarak ve hibir etki altnda bulunmayarak almalarn emin bulun
durmaktr.

Milletvekillerinin Tutuklanmas ve
Yarglanmalar ve Yasama Dokunulmazlklar
Bir milletvekilinin, seiminden nce veya sonra bir su iledii
iin sank olarak sorguya ekilmesi, yarglanmas veya tutuklanmas,
ancak Meclis Genel kurulunun kararyla yaplabilir.
Bunun iin de milletvekilinin, vatandalann milletvekili olma
larna engel olan veya milletvekilliinden dmelerine sebep olan su
lardan birisi ile sulanmas gerekir.
O sular unlardr:
Ar cezay gerektiren bir su veya hrszlk, dolandrclk,
emniyeti suiistimal, hileli iflas gibi onura dokunan sular...
O zaman milletvekilinin sank olarak sorgulanmas, tutuklan
mas ve yarglanmas yasaldr. Ancak bunun iin de nce milletvekili
nin yasama dokunulmazlnn kaldrlmas gerekir. Bu ilem yle
geliir:
Milletvekilleri aleyhindeki dava talepleri, mahkemelerden
Adalet Bakanlna ve Bakanlktan da sebepleri yazl bir tutanak ile ve
Babakanlk aracl ile Meclis Bakanlna bildirilir; Bakan bunu
Anayasa (Tekilat Esasiye) ve Adalet komisyonlarndan oluan karma
komisyona gnderir. Soruturma sonucunda konunun yukardaki
esaslara uygun olduu grlrse komisyon tarafndan dokunulmaz
ln kaldrlmas hakknda bir tutanak yaplarak genel kurula bildiri
280

Mustafa Kemal ATATRK

lir. Milletvekili isterse kendisini komisyonda ve mecliste savunur.
Karar genel kurul verir.
Eger su, yukarda yazl olanlardan baka sulara da dokunu
yorsa, aratrmann Meclis dnemi sonuna braklmas zorunludur.
Byle bir durumda bizzat milletvekili de kendi dokunulmazlnn kal
drlmasn istese yine kabul edilmeyebilir.
Milletvekilliinin Kalkmas
Bir milletvekilinin vatana ihanet veya milletvekillii sresinde
iledii sulardan birisi altnda bulunduuna ayn usul yolundan gidi
lerek Meclis genel kurulu tarafndan ounlukla karar verilirse yine
yasama dokunulmazl kalkar. Eger bu karar genel kurulun te iki
ounluuyla alnrsa milletvekillik sfat da kaybedilir.
Ar ceza veya hrszlk, sahtekrlk, dolandrclk, emniyeti
suiistimal ve hileli iflas sulanndan birini ilediinden dolay yasama
dokunulmazl kaldrlan milletvekili, mahkm olur ve hkm kesin
lik kazanrsa yine milletvekillii sfat kalkar.
stifadan baka kastl olmak, izinsiz ve zrsz iki ay meclise
devam etmemek ve memurluk grevi kabul etmek de milletvekilliinin
kalkmasn gerektirir.
Bu ekillerden biri ile veya lm halinde bo kalan yere yeni
milletvekili seilir. Cinayet suu gzle grlm olursa bu gidiin hi
birisi yaplmadan milletvekili tutuklanr, sank olarak sorgulanr ve
yarglanr. Bu durum ortaya kt zaman hkmet Meclise hemen
haber vermekle ykmldr. Milletvekillerinin her zaman bu gidi ve
karara gerek grlmeden, tanklna bavurulur.
Mecliste Grme ve Gvenlik
Meclis grmeleri aktr. Herkes dinleyebilir. Grmeler
281

Medeni Bilgiler
aynen kaydedilir. Kaytlar, meclisin kayt defteri ile harfi harfine yayn
lanr. Devletin resmi gazetesi ile de yaynlanr, ancak meclis gizli gr
meye karar verirse, o zaman kaytlarn yaynlanmas, meclisin karanna
baldr. Gizli grmelerde dinleyiciler bulunmaz. Meclis grmele
ri, meclisin sreli tznde uzun uzadya yazl olan yntemlere gre
yaplr. Grmeyi ynetmek konusunda bakanlk makamnda bulu
nan Meclis Bakannn veya Bakan vekilinin geni yetkileri vardr. Bu
yetkiye dayanlarak milletvekilleri hakknda dereceli gvenlik cezalar
uygulanr. Bir milletvekilinin veya baz milletvekillerinin Meclisin
grmelerindeki esenlii bozmalanna izin vermemek, Bakann en
nemli grevi ve yetkisidir. Byle bir giriim, zamannda ve kesin ola
rak engellenemezse her milletvekilinin serbeste fikirlerini sylemesi
sayesinde ortaya gelecek olan milli egemenlik kural bozulur. te
bunun iin bakana, uyarlardan, geici olarak meclisten karmaya
kadar gvenlik cezalan uygulama yetkisi verilmitir. Bakan, geici ola
rak "meclisten karm ak cezasn alan bir milletvekilinin salonu terk
etmemekte sran halinde o milletvekilini polis kuvveti ile kartabilir.

282

Meclisin lemesi

Mecliste faaliyet eleri unlardr:

1. Milletvekilleri;
2. Komisyonlar;
3. Genel Kurul.
Milletvekilleri
Milletvekillerinin balca grevi vardr: Yasama, kurul ve kontrol.
Milletvekillerinin Yasama Grevi
Bu grev Bakanlar Kurulunun uygulama ile yapmakla ykm
l olduklan devlet yasalann yapmaktr. Milletvekilleri yeni bir yasa
koymak, mevcut bir yasay deitirmek veya bsbtn kaldrmak
gereini duyarlarsa bir yasa teklifi yazarak Meclis Bakanlgna verirler.
Yrrlkteki bir yasann yorumuna ihtiya duyarlarsa bir nerge ile
bunu isterler, hkmetten gnderilmi veya baka bir milletvekili tara
fndan verilmi kanun taanlarnn ve tekliflerinin veya yorum taleple
rinin grlmesi srasnda komisyonlarda veya genel kurulda sz sy
lerler. Grlen konunun kendilerince uygun grdkleri ekilde
deitirilmesini teklif ederler. Milletvekillerinin bu amala hazrladklan deiiklik talepleri ilgili komisyonlara gnderilir. Milletvekilleri
seildikleri komisyonlarda altktan gibi, mensup olmadklan komis283

Medeni Bilgiler
yonlarn grmelerine de katlrlar. Yalnz orada oy veremezler. Bir
milletvekili mensup olduu komisyonda verilen karara kar oy kulla
nrsa veya mensup olmad komisyonda verilmi bir karan doru bul
mazsa genel kurulda dncelerini savunur. Uygun bulduu ekli
Meclise kabul ettirmeye alr.
Yalnz bte grmelerinde hkmet veya bte komisyonu
tarafndan kabul edilmedike elliden aa imzay tayan nergeler
oylamaya konmaz.
Gizli oturum yaplmas veya itzkte aksi yazl olduu halde
ak oy kullanlmas tekliflerinin de oya konmas iin on be imzal
olmas gereklidir.

Milletvekillerinin rgtlenme (Tekilat) Grevleri

ncelikle yrrlkteki yasalar uygulayacak hkmeti kur
maktr. Dier cihazlar kurmak hususundaki alma da bu anlamda
gerekleir.

Hkmet Kurmak
Hkmet kuracak Cumhurbakanm semek ve bu seime
katlmak

oy

vermek

rgtlenme

grevinin

banda

gelir.

Cumhurbakannn Meclise tantnlaca hkmete gvenoyu ver

mek de milletvekilinin en nemli grevidir. Bu nokta yanl anlalma
maldr. Her milletvekili her hkmete gvenoyu vermek zorunda
deildir. Kendine yakr ekilde gvenoyu veren milletvekili de gr
evini yapm demektir. Bizim Anayasamza (Tekilat Esasiyemize) gre
yeni bir hkmet, kuruluunu izleyen bir hafta iinde Meclis huzu
runda programn okur, gven ister. Ona gvenoyu vermeyen millet
vekili, hkmetsizligi deil, ancak devlet ileri iin daha ok baanl
olacak zellikte kiileri veya kendisince tutulan program amalam
284

Mustafa Kemal ATATRK

olmaldr. Bu ekilde meclis ounluunun kabul edecei bir hkmet
meydana gelir. Bizde ve her yerde siyasi partilerin, meclis gruplarnn
almalar bu grevin yaplmasn kolaylatrr.
Eer bir meclis herhangi bir sebeple kendi ounluunun gve
nine sahip bir hkmet kuramazsa bu durum devleti karmak, bozuk
bir duruma sokar. Otorite kalmaz, anari balar. Bunun zm zaman
geirmeksizin yeniden milletin oylarna gitmek, yeni bir meclis setirmektir. Baz devletlerde bu grev, devlet bakannn meclisi fes etmek
yetkisini kullanmas ile yerine getirilir. Bizim yntemimiz, seimin
yenilenmesi karann yine Meclisin vermesidir.

Milletvekillerinin Kontrol Grevi

M illetvekilleri kontrol ekilde yaparlar: Soru, nerge ve meclis
soruturmas.

Soru
Her milletvekili, Babakana veya Bakanlara hitaben hkmete
soru sorabilir. Bu sorular yazl bir nerge ile sorulur. Soran milletve
kili, bir soru cevabnn szle veya yaz ile verilmesini isteyebilir. Cevap
yaz ile istenmi ise, soru nergesi ile cevabn metni kayt defterinin
sonuna yazlr. Szle istenilen cevabn krsden verilmesi gerekir. Bu
cevap, bakann ait olan makama yazaca tutanan ulamasndan en
ge iki toplanma sonra verilmesi gerekir. Ancak halkn menfaat dn
cesine veya gerekli bilginin elde edilmesi sebebine dayanlarak cevab
bir sre geciktirmek yasaldr. Yine halkn menfaat dncesinden olu
mu cevaplann gizli oturumda verilmesi de kabul edilir.
Soru, ak ve belirli maddeler hakknda bilgi istemekten oluur.
Bu, kontroln en basitidir. Verilen cevap zerine yalnz soru soran mil
letvekili grn syler. Bte grmeleri srasnda her milletvekili bu

285

Medeni Bilgiler
yntemlere tabi olmadan grlmekte olan konuya ilikin Bakanlara her
soruyu sorabilir ve gerekli grd aklamay isteyebilir.

Gensoru
Bir maddenin Babakan veya Bakanlardan gensoru ile sorulmasn
milletvekillerinden biri veya birka nerge ile teklif edebilirler. Bu ner
gede madde aklamas gereklidir. nergenin sorudan fark bunun ama
cnda siyasi, mali, ceza sorumluluu bulunmasdr. Soru, belirli bir iin
nasl yapld veya nasl yaplmas, ne nlem alnmas dnld hak
knda bilgi almaktan oluur, gensoruda ise bir iin u ekilde yaplmas
yasal olarak veya devlet menfaati ve halk kucaklayan siyaset noktasndan
tercih edilir iken, baka bir trl yaplm olmasn eletirmek anlam var
dr. Bu eletiride meclis ounluu birleirse yaplan iin ierii ve ne
mine gre vekil hakknda ceza gerekli olur. Eer bu durum Babakan hak
knda sylenmi olursa sonu btn hkmeti kapsar.
Gensoru grmesine lehte veya aleyhte olarak dier milletve
killeri de katlrlar, tek sz nerge sahibine verilir. Eer imza sahipleri
birden fazla ise, ilk sz ilk imzann sahibi syler.
Ait olan vekil de dhil olduu halde btn sz isteyenler szleri
ni syledikten sonra hibir nerge verilmezse Bakan doruca gndeme
geer. Bu durum, aklamann inandrd anlamna gelir. Gensorunun
yeterlilii ile gndeme geilmesi nergeleri verilir ve kabul edilirse sonu
ayn olur.
Gndeme geilmesi nergesi kabul edilmezse dier nergeler ara
snda hkmetin tercih edecei nerge oya sunulur. Bu, hkmetin ak
lamasn inandrc ierikte bulan ve bu nedenle hkmete gvenilmesini isteyen bir nerge olacaktr. nerge kabul edilirse mesele zlm
demektir. Bu nerge kabul edilmezse veya verilen nergeler iinde hk
metin kabul edecei bir nerge olmad iin aleyhteki bir nerge oya
sunulur ve kabul edilirse bakan veya hkmet drlm olur. Bu
286

Mustafa Kemal ATATRK

durumu takiben hkmet istifa eder. Hkmet konusunda yazld gibi,
bu olay hkmet hakknda siyasi sorumluluun gereklemesidir.

Meclis Soruturmas
Bir gensoru srasnda veya bte grlrken veya bu iki
grmenin sonulannda bir vekilin veya Bakanlar Kurulunun cezas
n veya mali sorumluluunu gerektirecek bir durum meydana kabi
lir. Bundan baka byle bir grme sonucunda olmakszn dorudan
doruya hkmetin genel siyasetinden veya vekillerin yapmak zorun
da olduklan grevlerden dolay da ayn sorumluluklar gerektirecek bir
duruma dokunabilir, ite bu durumlarda milletvekilleri, (mali veya
cezai sorumluluu gerektiren) fiiller gerekletiinden bahis ile Meclis
Bakamna nerge verirler. Bu nerge zerine, nergeyi imzalayanlar ile
ilgili vekil genel kurulda dinlenir ve ilk karar olmak zere bu nerge
nin dikkate alnp alnmamas meclis oyu ile belirlenir. nerge dikka
te alnrsa, mesele Meclis komisyonlanndan ilgisi olanlara verilir. Bu
komisyon gerei meydana karmak iin hkmetin btn aralarn
dan yararlanmak ve istedii, yazlar, belgeler ve dosyalan kontrol altn
da bulundurmak hakkna sahiptir. Bu komisyon, vekilleri sorgulayabi
lecei gibi herkesi ahit ve bilirkii olarak dinlemek yetkisine sahiptir.
Tanklann anya gitmeleri zorunludur. Yani gelmeyenler dev
let kuvveti kullanlarak getirilir.
Sonu olarak komisyon ceza ve mali sorumluluu gerektiren bir
durum grrse konu meclisin karanyla Yce Divana yollanr.

Sorumluluu Olmayan ler Hakknda

Meclis Soruturmas
Meclis yukanda yazl ekillerde olmakszn ve bir vekilin cezai
ve mali sorumluluunu aramakszn da meclis soruturmas yapabilir.
287

Medeni Bilgiler
Bu hareket, sadece vekilin sz veya imzas altnda olmakszn her
hangi bir ilemin veya iin nasl grld hakknda resen bilgi edin
mek amacnn sonucudur. Bu Trkiye Byk Millet Meclisinin kuru
luunda temel olan "kuvvetlerin birlii esasnn verdii milli irade
birliinin gereidir. Bu nedenle bu grevi bir komisyona verir. Bu
komisyonun yetkileri de ayndr. Bu inceleme sonunda, sorumlulua
sebep oluturacak durum ortaya karsa ilem doal ileyiini izler.

Komisyonlar
Mecliste milletvekilleri, hkmet ve milletvekillerinin meydana
getirdii genel kurula teklif giriim ve karar esi (unsuru) olduklar
halde komisyonlar genel kurula yardmc ve genel kurul adna ileri
inceleyen ve hazrlayan konumundadrlar. Bizim meclis komisyonlar
mzn kendilerine gnderilen ilerin incelemesinden baka hibir yetki
leri yoktur. Yeni bir teklif komisyonun manevi kiiliinden gelmez.
Milletvekilleri komisyon grmelerinin esini altnda yeni bir teklif yap
makta fayda grrlerse bunu komisyon adna deil, milletvekili olarak
Meclis Bakanlina nergeyle yazarlar. Bu tanm komisyonlann nemi
ni azaltmamaldr.
Aksine, ilk fikri dnen, teklif eden hkmet veya milletvekil
leri olduu, son karan verecek de genel kurul olduu halde, meclis
kararlannn son ekillerinde en ok komisyonlann etkisi grlr.
Bunun sebebi komisyonlann ounluk ileri bilgi ve grg ile ve
uygun zaman iinde incelemeye frsat bulmalardr.

Komisyonlann Grevi
Mecliste grlecek iler, her maddenin ieriine gre, nce
likle ilgili komisyonlarda allp piirilir. Komisyonlar grmelerini
kanun tasarsn gnderen Bakanln vekil veya memur edecei yetki
li kiinin huzurunda yaparlar. Eer grme konusu bir milletvekili

288

Mustafa Kemal ATATRK

teklifi ise teklif sahibini grmeye arrlar. Bakann veya gndere
cei kiinin ve bilirkiinin veya teklifi yapan milletvekilinin tasan veya
teklif hakkndaki gr ve savunmalann dinlerler. Kabul ettikleri
maddeleri Meclis Genel Kuruluna gnderirler. Orada grlmesi
srasnda dncelerini savunurlar.
Birka komisyonla ilgili maddeler srasyla ilgili komisyonlara
gnderilir. Sonunda bu komisyonlann teklifleri genel kurulda birleir.
Bakanlarla komisyonlar arasnda veya birden fazla komisyonun
grd ilerde, komisyonlar arasnda anlamazlk karsa meclis
grmelerinde genel kurul son hkm ve karan verir.

Komisyonlara Aynlma
Trkiye Byk Millet Meclisinin bugnk rgtne gre on
be komisyonu vardr. Bunlardan dokuzu mevcut bakanlarn
karldr. Ve bakanlann ismiyle anlr:
1. Adalet Komisyonu
Btn adli kanunlan ve yorumlan ve dier kanunlann adliye ile
ilgisi olan ilerini inceler.
2. Milli Savunma Komisyonu
Btn askeri tasan, teklif ve yorumlan ve askerlik ile ilgili dier
ileri hazrlar.
3. ileri Komisyonu
Mlki ve i ynetime ait ilere bakar. Posta, telgraf, telefon ve
jandarma meseleleri de bu komisyonda incelenir.
4. Dileri Komisyonu
Dileri ile ilgili yasalarla, szleme ve anlamalarla ilgili tasanlan inceler. Baka bakanlklann grevlerinden bakanlara ilikin grev
lerden d siyaset ve anlamalarla ilgili olan maddeleri de inceler.

289

Medeni Bilgler
5. Maliye Komisyonu
Mali yasalar ve maliye zerinde etkisi olan btn maddeleri
inceler.
6. Ekonomi Komisyonu
Ticaret, tanm, ormanlar, madenler ve hayvanlara ait tasanlan
inceler. Hangi ie ait olursa olsun lkenin ekonomik durumuna etkisi
olacak maddelerin incelenmesi de esasen ait olduu komisyondan
baka bu komisyona da gnderilir.
7. Bayndrlk Komisyonu
Demiryollar, ose ve kpr, su ilerine ait yasalar ve ayrcalk
l irketlerin esas mali ykmll ieren szlemeleri bu komisyona
incelettirilir.
8. Milli Eitim Komisyonu
Meclisten kacak milli eitime ait ilerin inceleme makamdr.
9. Salk Komisyonu
Salk ve sosyal yardm tasar ve tekliflerini inceler ve hazrlar.
Bunlardan baka meclisin kendi grevlerine ait ilerin grlme
si iin aada yazl alt komisyon alr:
1. Anayasa (Tekilat Esasiye) Komisyonu: anayasa deiiklii,
tzk deiiklii ve dier kanunlarn anayasaya uygunluk noktasndan
baka, komisyonlann kararszlklarnn durum ve tespiti bu komisyo
na aittir.

Dileke ve Meclise ikyet

2. Dileke Komisyonu: Meclise bavuran vatandalann ikyetle
ri ve dilekeleri tamamen bu komisyona verilir. Bu bakmdan milli ege
menlik kavram noktasndan Dileke Komisyonunun nemi bulun
maktadr. Bu komisyon, haklann meclis nezdinde aramak yoluna
290

Mustafa Kemal ATATRK

giren vatandalann iddialann incelemekle ykmldr. Kiiliklerine
ve kamuyla ilgili olarak yasa ve tzklere kar grdkleri konulan
Meclise ikyet etmek Trklerin hakkdr. Bu ikyet yaz ile veya tel
grafla yaplabilir. Meclise ikyet edecek vatandalann dilekelerinin
altna imza atmalar, nvanlann ve adreslerini yazmalan gerekir. Eer
imza sahipleri birden fazla ise ilerinden hi olmazsa birisinin isim,
nvan ve adresi iyice kaydedilmelidir.
Dilekeler doruca Meclis Bakanlna verilebilecei gibi bir
milletvekili araclyla da verilebilir. Mahkmlar bizzat veya akrabalan araclyla af veya cezann hafifletilmesi iin meclise bavurabilirler.
Bu bavurular Adalet Bakamnn veya bakanlk makamndan bakann
gnderecei bir kiinin huzurunda grlr. Komisyonlar grme
den nce sz konusu iin ieriini, ait olduu bakandan yaz ile de
sorarlar. Vekiller bu sorulara en ge iki ayda cevap vermekle ykml
drler.
D ileke Komisyonunun bir zellii vardr; Dier komisyonlardan
hibirisinin verdii karar genel kuruldan gemedike kesinlik kazan
mad halde, dileke komisyonunun kararlarnda bu kesinlik vardr.
Dileke komisyonu verdii kararlan genel kurula gndermez. Bunlar
her hafta aynntl sebeplerle birer cetvele dker. Bu cetveller bakan ve
milletvekillerine datlr. Cetvelin datldndan balamak zere bir
ay ierisinde bir itiraz olmazsa komisyonun karar kesin ve meclisin
karan gibi geerlidir. Bu sre ierisinde bakan veya bir milletvekili
tarafndan itiraz gelirse, konu Meclis Genel Kurulu'nda grlr ve
sonulandmlr. Bu grmede de gerekirse iin ilgilendirdii bakan
veya gnderecei memur da dinlenir.
3.

M uhasebe Divan Komisyonu: Uygulanan btelerin hkmet

tarafndan kesin hesap yasa tasansn inceler. Bundan baka hkmet

dairelerinin sene iindeki harcamalar ve ykmllkleri hakknda her
ayda bir muhasebe divannn meclise gnderecei raporlan inceler.

291

Medeni Bilgiler
Bu inceleme sonucunda hazrlanan tutanaklar Meclis Genel
Kurulunda grlerek karara balanr.
4. Meclis Hesaplarm nceleme Komisyonu: Meclis btesinin ve
buna bal btelerin uygulanmasna gzetmenlik eder. Harcamay bu
komisyondan bir kontrolr (murakp) onaylar. Komisyon, gemi yln
meclis btesine ait kesin hesap tasansn yapar. Meclis veznesini ve
eyasn tefti eder. Bu komisyonun zellii bizzat meclis hesaplann,
meclis adna kontrol etmesidir. Bu komisyonun inceleme sonulan da
genel kurula bildirilir.
5. Meclis Ktphane Komisyonu: Meclis ktphanesini dzenler
ve ynetir. Ktphanenin yetkili mdr bu komisyonun ktipliini de
yapar, idare amirlerinden birisi Bakanlk Divan tarafndan bu komis
yona ye olarak aynlr.
6. Bte Komisyonu: Devletin yllk Bte yasasn ve bteyle
uzaktan veya yakndan ilgisi olan bir konu ieren, btn yasa tasanlanm, teklif ve yorumlann inceler. Devlet gelir ve masraflannn azaltl
masna veya arttrlmasna etkisi olacak her teklif ve tasar bu komis
yonun incelemesine sunulur. Bte konulan arasnda aktarma teklifle
rini de Bte Komisyonu inceler.

Karma ve Geici Komisyonlar

Bunlardan baka herhangi bir i iin birden fazla ilgili komisyo
nunu bir arada almas ekli de vardr. Buna karma komisyon derler
veya baz komisyonlardan gereken kadar ye alnarak belirli bir i
incelettirilir. Bu da geici komisyon ismini alr. Karma ve geici komis
yonlar Meclis Genel Kurulu uygun grr ve oluturur.
Komisyonlarn Kuruluu ve almas
Komisyonlar adet olduu zere on beer yeden oluur.
Bundan fazla ve eksik yeli komisyonlar da vardr.
292

Mustafa Kemal ATATRK

Bte ve iileri Komisyonlarnn 25er ve Adalet, Dileke ve
Milli Savunma Komisyonlarnn 20er, Meclis Hesaplarnn inceleme
Komisyonunun 10 ve Ktphane Komisyonunun da 5 yesi vardr.
Yine de tm komisyonlarn ye saylarm Genel Kurul gerek grrse
arttnr.
Her milletvekili, her komisyonun grmesine katlabilir.
Ancak yesi olduu komisyondan bakasna oy veremez. Komisyonlar
btn bakanlarla dorudan doruya iletiim kurabilirler.
Komisyonlarn Seimi
Komisyonlar her toplant yl banda bir yl iin Genel Kurul
tarafndan seilir. Bakanlk Divamna seilen milletvekilleri bir komis
yonda ye olamazlar. Bte Komisyonu yesi baka komisyona seile
mez, dier milletvekilleri en ok iki komisyona ye olabilirler.
Her komisyon seiminden sonra toplanp kendi aralannda bir
bakan, bir tutanak yazcs, bir de ktip seerler, ileri ok olan baz
komisyonlarda bir de bakan yardmcs ve birok tutanak yazcs ayr
lr.

293

Genel Kurul

erii
Bir karan, Trkiye Byk Millet Meclisine balamak iin genel
kurul tarafndan kabul edilmi olmas gerekir. Bu bakmdan Meclis
Genel Kurulu milli egemenliin olduu kadar milli kudret ve byk
ln de gstergesidir. Genel Kurul grmelerinden nce hkmetin
getirdii yasa taanlar, milletvekillerinin kanun teklifleri ve nergeleri
ve hatta komisyonlarn dzenledikleri tutanaklar hibir kesin hkm
iermezler.
Meclis Genel Kurulu anlald ekilde toplanarak i tzkteki
kurallara uygun kabul etmedii bir belge yasa ve meclis karan olamaz.
rnein bir milletvekili veya birka milletvekili herhangi bir konu
hakknda bir yasa tasla yaparak ounluk oluturaca sayda millet
vekillerine imza ettirseler, genel kurul halinde toplanan mecliste gr
me ve kabul edilmedike bu belge hibir deere sahip deildir. Genel
Kurulun grev yapmasna yetkin bir durumda toplanm olmas iin
bakann makamn almas, divan ktiplerinin yerlerinde bulunmas ve
milletvekillerinin de en az aynlm saynn yarsndan bir fazlas ile
toplant salonunda hazr bulunmalar ve meclis bakan tarafndan
alm olmas kouldur.
Genel kurul salonuna milletvekillerinden, meclis memur ve
hizmetlilerinden, hkmetten grev ile gnderilmi memur ve bilirki
ilerden baka kimse giremez.
294

Mustafa Kemal ATATRK

Genel kurul her zaman olduu gibi devlet merkezinde meclis
binasnda toplanr. Yalnz meclis genel kurulunun grme iin bulu
nulan yerde, devletin tam egemenliinin geerli olmas ve milletvekil
lerinin hibir tehdit altnda bulunmamalar ve meclis bakannn, mec
lisin gven ve serbestliini bozabilecek herhangi bir kuvvet veya giri
ime kar emrindeki kuvvetleri kullanmakta hr ve egemen bulun
mas esas koullardandr. Bizim tarihimizde ve yabanc devletler tarih
lerinde resmi devlet merkezlerinin bu zellikleri kaybettikleri zaman*
meclislerin baka yerlerde toplandklar bir gerektir. Bu artlar altnda
bu hareket yalnz yasal olmakla kalmaz. Belki byle bir durumda dev
let kudretinin ve milli egemenliin gsterilmesi, kendilerine millet
emaneti olan milletvekilleri iin byle bir hareketin yerine getirilmesi
zorunlu bir grev olur.
Byle bir halde meclis ounluunun yukarda yazl artlar
altnda toplanmas herhangi sebeple mmkn olamazsa milli egemen
liin ana kayna olan bizzat milletin zaman kaybetmeksizin seim
yaparak lke kaderini ynetme grevini yklenecek, Millet Meclisini
yaratmas gerekir.

Grme
Bakan saatinde Meclisi aar. Mecliste yeterli ounluk olduu
phe gtrmez ise grmelere balanr. Bakan ve ktipler bunda
kararszlk gsterirlerse veya be milletvekili bunu iddia ederse yokla
ma yaplr.
Meclis grmeleri demek, devlet ve millet hakknda byk
neme sahip hkm ve kararlan vermek iin milletvekillerinin kar
lkl dncelerini sylemeleri ve her milletvekilinin kendi gr
noktasndan en iyi, en doru ve devlet iin en krl ve hayrl olan ekli
ounlua kabul ettirmeye almas demektir.
* Burada retm en, tarihi rn ekler vermelidir.

295

Medeni Bilgiler
Bu tanma gre dnce, grg, tecrbe sahibi yzlerce insann
bir arada bu kadar nemli eyleri zaman kaybetmeden ve gereklerin
grlt arasnda kaybolmasna meydan vermeden konumas iin
esasl kurallara ve usullere uymak zorunluluu vardr. Konunun nemi
sebebiyle veya iinde bulunulan zaman ve koullann gerekleri ile mec
lis grmeleri bazen ok heyecanl sahneler arz eder. Bu sahneler
vatanperverliin en geni gsterimleridir.

Karar
Btn tartmalardan sonra meclisin ounluu karann verir
ve sknet gelir. Meclis ounluunun karan, meclisin karar demek
tir. Yalnz aksi dncede bulunan milletvekilleri deil, btn vatan
dalar bu karara tabi olmak zorundadrlar.
Kendi dnce ve grlerinin mecliste kabul edilmemi olma
s hibir milletvekili iin bir kusur ve bir ayp oluturmaz. Aksine
ounluun oyu kendi grnn aksine ortaya ktn gren bir
milletvekilinin, karar belli olduktan sonra sonucu kendi dncesiy
mi gibi kabul etmesi, milli birlik ve devletin kudreti adna yaplm en
yksek bir hareket tarz olur. Bir milletvekili karardan sonra da, buna
uymayan kendi dncesinin doruluuna sadk kalabilir. Bylece de
karan kabul etmek onun iin bir vatan borcudur. Yalnz lkede daha
hayrl olduu kanaatinde bulunduu dncesinin kabul ettirilmesi
iin kurallann kendisine frsat verdii zamanlarda usuln gsterdii
yollardan alabilir.
Bu aklama, milli terbiyenin her vatandatan istedii ok ince
bir olgunluk zelliini tespit eder, bu olgunlua yetimeyen insanlar ne
kadar vatanperver olurlarsa olsunlar, lkeleri ve hatta kendileri iin bir
gn zararl olabilirler.

296

Mustafa Kemal ATATRK

Dinleyiciler
Meclis grmeleri aslnda aktr. Herkes grmeleri dinleye
bilir. Dinleyiciler salonun kendilerine ayrlan yerinde ses karmadan
ve saygl bir ekilde otururlar. Erkekler apkasz bulunurlar.
Dinleyiciler bir milletvekilinin szn kabul etmek veya etmemek
yolunda sz syleyemezler. Bu yolda hareket de edemezler, alklayamazlar. Grmeyi bozan dinleyiciler meclis gvenlik gleri
araclyla salondan karlr ve yetkili makama teslim edilirler. Gizli
grmelere milletvekilleri ile yeminli ktiplerden baka kimse gire
mez.

Sz Almak ve Sylemek
Meclis grmeleri gndem srasyla gerekleir. Gndeme
genel kurul egemendir. Milletvekilleri sz iin bakana isimlerini kay
dettirirler ve kayt srasyla sylerler. Sz krsden ve genel kurula
hitaben sylenir. Ksa grmelerin, bakann izni ile ve bakana hita
ben yerinden sylenmesi yeterlidir. Meclis grmelerinde hkmet
adna sz sylemek yetkisi ile ya babakan ya da adna bir bakan veya
birinci snf bakanlk dairesinden birisi hazr bulunur. Bundan baka
herhangi bir bakana ait konunun grlmesinde de iin ait olduu
bakan veya adna ayn bakanlardan birisi hazr bulunur.
Bakan ve ktipler grmeye karmak isterlerse sz alarak ve
grevlerini dierlerine brakarak yerlerinden krsye geerler.

Grme Kayd
Grmelerde sz kesmek, kiilikle uramak, gsteri ve grl
t yapmak yasaktr. Bakann, bu hareketlerde bulunacak milletvekili
ni engelleyecek destek kuvveti ve yetkisi vardr.
Bakan, hibir ekilde tm grlty engelleyemezse, ayaa

297

Medeni Bilgiler
kalkarak grmeyi kapayacan syler ve yine dinletemezse kapar.
Bir saat sonra aar. Yine huzur salanmam olursa grmeyi baka
gne brakr. Grme usul erevesinde bittii zaman bakan, mec
lisin toplanaca gn ve saati syleyerek meclisi kapatr.
Meclis grmelerinin sonucu milletvekillerinin lehte veya
aleyhte verecekleri oylarla tespit edilir. Grme konusunun ieriine
gre oy toplamann eitli ekilleri vardr. El kaldrmak yoluyla verilen
iaret oylarnn sonucu Bakanlk Divaninin grerek onay ile belirle
nir. Gizli veya ak oylar oy ktlarnn ktipler veya kura ile ayrlacak
milletvekillerinin aynm eklinde tespit edilir. Her iki halde de oy
sonucu bakan tarafndan sz ile genel kurula bildirmesi zorunludur.

Y asa

Yasann Tanm ve Kapsam

Yasa, konusunu ilgilendiren btn vatandalarn istisnasz yap
mak veya yapmamak zorunda olduklan eyleri tanmlayan ve tespit
eden bir metindir. Sz halinde yasa olmaz. Yasalarn koyulmasnda
birinci esas tm halkn menfaatidir. Yalnz askerler, yalnz tccarlar
iin zel yasalar da vardr. Fakat zel iin grlmesi dzenlenirken de
vatann ve vatandalann genel menfaati gz nnde tutulur.
Yasalar kesin olarak Byk Millet Meclisi tarafndan grle
rek ve kabul edilerek ve usul erevesinde Cumhurbakan tarafndan
karlmal ve ilan edilmelidir. Bu yoldan baka usul ve ekillerle yasa
yaplamaz.
lgililerin usul erevesinde yaynlanan yasalar bilmemeleri
geerli sebep saylmaz.
Destek kuvvetlerinin esas, ceza greceklerin fark ve temyiz
zelliklerine sahip olmalardr.

Yorumlar
Bir yasann anlalmasnda ve ak bir ekilde phe ve karar sizlik meydana gelirse onu yorumlamak yine meclisin hakkdr. Bir
yorumun hkm, ilgili yasann yrrle girdii tarihe kadar uzanr.
Yorum yolu ile yorum tarihinden geerli olacak yeni bir hkm kona
maz. Yorum teklifleri srasnda byle bir gerek kendini gsterirse,
yayn tarihinden geerli olmak zere, yeni bir yasa yapmak zorunlu-

299

Medeni Bilgiler
dur. Yorumlar mecliste yalnz bir grmeye tabidir.
Yasa Teklifi
Yasa teklif etmek hakk yalnz milletvekillerinin ve Bakanlar
Kurulunundur. Bu amala ncelikle bir tasar yaplr. Bu tasanlar onu
teklif edenlerin kendi bilgi ve tecrbelerinin, dikkat ve yeteneklerinin
ykseklii ile uygun bir deerde olur. Tasanlar aynen yasalann hazr
lanmasndaki ekil ve tarzda yazlr. Yalnz amac ierir. Byle bir yasa
nn kanlmas zorunluluuna ait dnceler yasann metni dnda
sebep olarak hazrlanr, iyi dnlm ve hazrlanm taanlarn mec
lisin birok incelemesinden sonra aynen yasa haline geldii gerektir.
Yasa tasarlar nce meclis bakan tarafndan, o iin ilgilendirdii
komisyonlara gnderilir. Komisyonlar bunlan inceler ve grrler.
Gerekli grdkleri deiiklii yaparlar. Komisyonlar kendilerine gelen
bir tasannn, onu teklife gtren sebepleri geerli grmedikleri
durumlarda tmyle reddine karar verebilirler. Komisyonlar, aynen
kabul veya deitirilmeyi veya reddetmeyi tespit ettikleri tasarlan
meclis genel kuruluna gnderirler.
Yasalann Genel Kuralda Grlmesi
Genel Kurula gelen komisyon tutanaklan, baslarak ve gr
meden en az iki gn nce milletvekillerine datlr. Yasalann genel
kurulda grlmesi zel bir usule tabidir. nce bir yasann geneli
hakknda grme alr; sz alan milletvekilleri bir kere byle bir
yasaya ihtiya olup olmadn ve ihtiya olmas halinde genel dzen
leme ve hazrlnn uygun olup olmadn sz konusu yaparlar. Yasa
maddeleri grlmeden nce bu genel grme sonucunda maddele
re gemenin uygun olup olmad hakknda bakan oylama yapar. Her
madde hakknda milletvekillerine sz sylemek frsat verilir. Maddeler
zerinde sz syleyen milletvekilleri bir noktann deimesine veya o
maddenin ihtiya olmadna inanrlarsa bunu bakana bir nerge
vererek teklif ederler. Bu tekliflerden maddeye ihtiya olmadn ileri
300

Mustafa Kemal ATATRK

srenler ncelikle oya sunulur. ounluk maddeyi ihtiya olarak
kabul ederse bundan sonra deiiklik nergeleri zerinde oylama yap
lr. Bu nergeler, tasar zerinde alan komisyonunda kabul edecei
veya kurulca kolay anlalr basit bir noktay ieriyorsa meclisin kabul
oyuna sunulur. Maddenin hazrlanarak, dzenlenmesi iin almay
gerektiren deiiklik teklifleri hakknda yalnz dikkate alnp alnma
mak noktasndan oya sunulur. Karar olumlu olursa madde dzenlen
mek zere tekrar komisyona verilir.
Yasalar, aksine karar olmadka iki grmeye tabidirler.
Btn maddelerin grlmesi bittikten sonra bakan, kanu
nun ikinci grmesine geilip geilmemesi hakknda oylamaya ba
vurur. Sonucun kabul gerekleirse be gn sonra ikinci grme
yaplr. Eer meclis ounluu ikinci grmeye geilmesini kabul
etmezse yasa reddedilmi olur. Trkiye Byk Millet Meclisi grme
lerinde bunun rnekleri vardr.
kinci Grme
ikinci grmeler daha kolay bir grme usulne tabidir.
Bunlarda yasann genel kurul grmesi yoktur. Maddelerin grme
leri de, ilgili milletvekillerinin maddelerin deiiklii iin verdikleri
nergeler zerinde grlmesi eklinde yaplr.
Onaylar Meclisin yetkisi iinde bulunan anlama ve szleme
lerin onay hakkndaki tasanlar grlrken anlama ve szleme
maddeleri grlmez ve bunlar zerinde deiiklik teklif edilemez,
maddeler ayn ayn oya da sunulmaz.
Cumhurbakannn, ilann uygun grmeyerek on gn iinde
bir daha grlmek zere iade ettii yasalar yeni bir tasannn gr
lmesi hakkndaki usule uygun ve ancak yalnz bir kere grlr.
kinci defa kabul edilecek eklin kanlmas zorunlu olur.
Bir yasann grlmeye balanrken acele edilen teklif meclis
tarafndan kabul edilirse ikinci grmeye gerek kalmaz.
301

Medeni Bilgiler
Yasalara Uymak ve Sayg Gstermek
yi vatandalar kanuna yalnz uymakla kalmaz, ona ayn zaman
da sayg gsterirler. Ona uymak ise ister istemez zorunludur. Devletin,
vatandalan zorlama ile yasalara uymaya gtrecek yntemleri, rgt
ve aralan vardr. Ancak vatanperver ve yksek vatandalar bu grevi
bir zorlama altnda yapmamak yolunu tercih ederler. Aslnda byle
vatandalar yasalann uygulanmasn salamak iin var olan zorunluluk
aralarnn varlklarn bile hissetmezler.
Yasalar, milletin bunlan yapmak grevi ile setii meclisin eseri
olduu iin milletin arzusunun da sonucudur. lkede millet arzusu
nun egemen olmasn isteyen, huzur ve gven arayan vatandalar dev
letin yasalarna sayg gsterenlerdir. Byle vatandalar bizzat saygya
layktr.

302

Bte

Btenin Kapsam
Bteye en byk nemi vermek yeni ve medeni devletin ayrt
edici zelliidir. Meclisin bteyi incelemesi ve onaylamas milli ege
menlik ilkesi uygulamasnn en esasl gstergesidir. Devlet ilerinin
millet meclisleri tarafndan dzenlenmesi ve kontrol dncelerini
douran sebeplerin iinde ve bunlann bamda milletlerin gelirler ve
masraflar zerinde oy sahibi olma arzulan vardr.

Gelirler, Masraflar ve Btenin Denklii

Devlet btesinin gelir ve masraf tutarlannn birbirini tutmas
en nemli ve esasl bir itir. Bu sonucu elde etmek iin Hkmet ve
Meclis birbirini tamamlayan alma yrtrler.
Btenin gelir birimlerini vergiler doldurur.* Bundan baka
devlet mal ve emlakinin gelirleri, Devlete iletilen orman, maden,
demiryolu, fabrika... vs. gibi kurumlann karlan ve hzinenin eitli
sebeplerle ve eitli yerlerden alacaklan gelirler arasna kaydedilir.
Henz girmemi olan bir yln btn bu gelirinin ne kadar tutacan
geree uygun bir ekilde tahmin etmek ok nemlidir. Aksi halde bu
tahmine dayanarak yaplan masraflar fazla kar, devletin temeli olan
bte denklii bozulur. Devletin btn hayat bu bozukluktan etkile
nir.
* Medeni Bilgiler kitabnn birinci cildine bavurulmal.

303

Medeni Bilgiler
Btenin masraf ksm devletin btn bir yllk hizmetlerini,
ilerini kapsar. Bunun iindir ki bte grmeleri, btn devlet ile
rinin her yl toptan ve ana noktalar zerinde ayrntlar ile Millet Meclisi
tarafndan grlmesine ve kontrolne frsat verir.

Btenin Hazrlanmas
Bteyi ve buna dayal olarak Bte Kanununu Bakanlar Kurulu
hazrlar, Meclis inceler ve onaylar. Bu grevin yaplmas iin her yl ve
Anayasada (Tekilat Esasiye Kanununda) gsterilen tarihte bu tasar
nn meclise verilmesi hkmetin grevidir. Trkiyede mali yl,
Hazirann birinci gn balar. Bu sebeple bte tasansn alan meclis,
bte grmelerini en ge Mays sonuna kadar bitirmekle ve yasay
kabul etmekle ykmldr. Btn vergilerin, yrrlkteki yasalan
uyannca tahsil edilmesi ve masraflarn yaplabilmesi iin yeni mali yl
girmeden Bte Kanununun kabul ve ilan edilmi olmaldr.
Bte komisyonunun, bteyi inceleme grevini zamannda
bitirmesi iin aylar sren bir devamllkla ve dikkatli ekilde almas
gerekir.
Her bte, uygulanaca yl ierisinde devletin her idare ube
sinde ve ilerleme, gelime ilerinde izleyecei yollar gsteren bir reh
ber ve ayn zamanda Hkmeti ile Meclisi ile btn devlet rgtnn
idari ve siyasi kudret ve hnerlerini gsterir byk bir eserdir.
Bte Yasasnn hkm bir yla zgdr. Bu yasaya, hkm bir
yldan fazla srecek maddeler yazlamaz. Devlet malndan bte dn
da hibir harcama yaplamaz.
Bte Grmesi
Bte grmesi, masrafn artrlmas, gelirin kesilmesi nokta
sndan milletvekilleri iin daha belli usullere tabidir. Tek veya birka
milletvekilinin bu kapsaml teklifleri Hkmet veya Bte Komisyonu
304

Mustafa Kemal ATATRK

tarafndan kabul edilmedike geerli olmaz. Bu konuda yaplacak tek
liflerin dikkate alnarak komisyona gnderilebilmeleri iin elli imzay
tam olmas zorunludur.
Dier taraftan bte grmesi milletvekilleri iin hkmeti
kontrol noktasndan gayet geni bir konu oluturur. Bte grmele
rinde Maliye Bakan ile hizmetin ilgili olduu bakan veya gnderecek
leri yksek memurlar hazr bulunur. Bu nedenle her milletvekili bte
grmesi srasnda btnyle gzden geirilecek olan iler dolaysy
la hkmetten her eyi sorabilir. Bte konu konu oya sunulur ve
Bte Kanunu madde madde kabul edilerek yasa genel kurul iin oya
sunulur.
Meclis tarafndan kabul, ilemi bittikten sora, Bte Yasas
dier yasalar gibi, Cumhurbakan tarafndan karlr ve ilan edilir.
Yalnz Cumhurbakannn dier yasalan bir daha grlmek zere
meclise iade etmek hakk olmasna karlk bte iade edilemez.

Btenin Uygulanmas
Btenin uygulanmas da nemli bir konudur. Hkmet, gelir
btesinin uygulanmasn, vergileri tahsil ederek, gelirleri hzineye gn
dermekle yapar. Masraf btesinin uygulanmas ile de yl iinde yaplma
s meclisin onayndan geen ileri izlemi ve yerine getirmi olur. Masraf
uygulamasnda her ie, ona aynlan blmdeki paray harcamak nemli
dir.
Bir blme konmu olan denek, dier blmdeki ie harcanamaz. Buna ihtiya duyulursa meclisten kanun karmak gerekir.
Btenin deer ve kuvveti bu kurala uymakla sakl kalr.
Yalnz seferberlik ve sava halinde Milli Savunma btesi topla
m, durumun gerektirdii ekilde yeniden konulara aynp harcamaya
Hkmetin yetkisi vardr. Hatta bu durumda Milli Savunma btesinin
toplam meclisten karar alnmadan belirli bir oran zerinden artrlabi
lir.
305

Medeni Bilgiler
Muhasebe Divan
Bteyi yapmak, kesin hesap yasalann incelemek ve onayla
mak, para basmak, tekel ve mali ykmll kapsayan szleme ve
ayrcalklar onaylamak yoluyla devletin mali ilerinin temelini meclis
kurar.
Bunlarn uygulamasn yapacak hkmettir.
Devlet gelirinin toplanmasnn ve harcanmasnn millet adna
kontrol de Trkiye Byk Millet Meclisine aittir. Ancak meclisin bizzat
yapamayaca, her gne ait bu ayrntl ileri kendi adna yapmak zere
Muhasebe Divan kurulmutur.

Grevi
Divan, btenin blm ve maddelerinin korunmasna zen gs
terir. Hesap ilemlerini kontrol eder. Askeri ve mlki btn devlet dai
relerinde bulunan devlet maln almaya ve harcamaya memur ve sorum
lu bulunanlann hesaplarna bakar ve gerektiinde onlan yarglar.
rgtlenmesi
Muhasebe Divan, bir birinci bakan, drt ikinci bakan ve on bir
yeden kuruludur. Byk Millet Meclisi tarafndan seilen bu kurul
daire halinde alr. Divann mahkemeye ait yetkisini uygulamak iin
bir de savc bulunur.
Her ilemi ayn ayn kontrol etmek zere Divann emrinde yeter
li sayda kontrolrler (murakplar) ve bir baktibin emrinde brosu
vardr. Bizzat Divann btesine ait uygulama ve kesin hesaplar Meclis
tarafndan yaplmaktadr.

Devlet uras
Devlet uras ok faydal bir aratr. Bunun seilmesine oy ver
mek de bizim usullerimize gre milletvekillerinin grevidir. Baz lke
lerde ura yesi atama yoluyla belirlenir.
306

Mustafa Kemal ATATRK

Esas Grevleri
Devlet uras, hkmetin soraca herhangi bir konu hakknda
danlarak oy verir. Hkmetin incelettirmeye gerek grd yasa
tasarlarn ve btn tzkleri grerek bunlarn nasl yaplmalar
gerektii hakknda gr ve teklifini tespit eder. Bundan baka devlet
ile halk ve memurlar arasnda ortaya kacak davalara bakarak karar
verir.
Bu esas sayesinde millet bireyleri, haklarnda hkmetin uygu
layaca ilemleri haksz ve yasa d bulmalan halinde ii inceleyip
karara balayacak yksek bir yarg makam bulmu olurlar.

rgtlenme ekli
Devlet uras Babakanla baldr. Bir bakann ynetimi
altndadr. Her biri bir bakan drt yeden oluan be daire vardr.
Devlet uras bakan istedii zaman bu dairelerden her birine bakan
lk eder. urann bir de genel ktibi vardr. Genel ktip hem ye olarak
oy vermek hakkna sahiptir, hem de broyu ynetir. Bakan, daire bakanlar, genel ktip ve ye Byk Millet Meclisi tarafndan seilir.
urann ilerini inceleyen ve hazrlayan bir yardmc ve yesi de vardr.

Daireler ve Grevleri
1. Mlkiye Dairesi: Memur sulan iin mahkeme veya mahkeme
edilemez karan verir. Belediyelerin seim ilemleri ve bteleri hakkndaki itirazlan inceler. Valilerin tm meclis kararlanna kar itirazlanna bakar. Hkmetin dhili idare hakknda oyunu isteyecek konular
zerinde gr belirler.
2. Uygulama Dairesi: Tm yasa ve tzk tasanlann inceler,
grlerini yazar.
3. Maliye ve Bayndrlk Dairesi: Mali, ekonomik ve bayndrla
ait iler hakknda Hkmetin soraca konular zerine oylann belir
307

Medeni Bilgiler
ler. Devletin kamu hizmetini yerine getirmesi iin yapm olduu sz
lemelerde sonradan yaplacak deiiklikler hakknda gr bildirir.
4.

Dava Daireleri: (1 ve 2 numara ile iki dairedir). Devlet ile mil

let arasnda kamu hizmetinin yerine getirilmesinden dolay doabile

cek davalan grr ve karar verir.
Trkiye Byk Millet Meclisi, bizzat milletten doan ve millet, lke
iin hkmler koyan milli ve resmi en byk kuvvet kaynadr. Her duy.
gunun ve arzunun stnde onun kararlarna uymak ve ona sayg gstermek
btn vatandalarn kutsal borcudur.

Siyasi P artiler

Kapsam
Siyasi partiler, demekler yasasnda* yazl esaslara gre kurulur.
Siyasi partileri dier btn demeklerden ayran esas, bu partilerin lke
nin ynetimi ve siyaseti hakknda sahip olduklan grleri egemen kl
mak amacn izlemeleridir.

Parti Program ve Tzkleri

Her siyasi parti, lkenin her idare ubesinde hangi yolu izleye
cei ile lkenin daha zengin, daha mutlu, daha gvenli ve daha onurlu
olacan belirler. Bu esaslar partinin program olur. Bundan baka par
tinin lkede ve meclisteki rgtlenme eklini nasl yapacan, bu rg
tn nasl alacan belirlenir. Bu da partinin tzn oluturur.

Parti Arkadal
Bir siyasi partiye mensup olanlar, lkenin hayn ve mutluluu
iin belirli esaslar ierisinde, yasalarn gsterdii yollan izleyerek bir
likte almak zere millet ve vatandalar karsnda birbirlerine sz
vermi onurlu ve sorumluluk sahibi arkadalardr.

* Dernekler yasas ve dem ek kuruluu hakknda bilgi almak iin Vatanda in

Medeni Bilgiler" m birinci kitabna bavurulmaldr.

309

Medeni Bilgiler
Bir Siyasi Partiye Girmek tin
Bu sebeple bir siyasi partiye girecek olanlar, ncelikle partinin
lkeye hizmet noktasndan sahip olduu makam grmek, bunun iin
de partinin tarihesini gzden geirmek zorundadrlar. Bundan baka
partinin izledii veya izleyecei ynetim ve siyaset esaslarn gsteren
programn iyice inceleyerek, kendi renim, tecrbe ve kanaatleri ile
bu esaslar arasnda ciddi ve samimi bir yaknlk bulunduunu grme
lidirler. Btn bunlardan sonra da, partiyi yneten liderlerin, parti
ynetiminin ahsi zelliklerine, lkede uzun yllar tecrbe edilmi
olmas gereken hizmet yeteneine, alkanlklarna, vatanperverlik ve
samimiyetlerine dikkat edilmesi gerekir.

Partide Gven ve lk
Bir partiyi oluturan insanlarn baarl olmalar iin balca
koullar, btn parti arkadalarnn tutulan ve izlenen yolun
doruluuna samimi olarak inanm olmalar, sevgi ile kark bir
gven ile birbirlerine inanmalar ve tzkte yazl esaslar ierisinde
parti lksne zen gstermeleridir. Seim ile parti ynetimlerine geti
rilecek kiilerin ynlendirme ve ynetimine tabi olmay bilmek siyasi
terbiyenin nemli bir aamasdr.

Partilerin Amac
Siyasi partilerin amac seimlerde ounluk kazanarak iktidar
makamna gemek ve lkeye faydal olacana inanlan programdaki
esaslar yasalatrarak eyleme koyup uygulamaktr. ounluu kazan
mann doal yolu, program ve ilkelerde olduu gibi, bunlan uygulamak
iin gerekli olan erdem, kudret ve irade niteliinde de lke kamuoyu
nun beenisini ve katlmn kazanmaktr. Byk bir emek ve yksek bir
erdem ve iradenin rn olmas gereken bu sonucun kazanlmasn
kolay grenler her zaman aldanmlardr.
310

Mustafa Kemal ATATRK

Siyasi Partilerin Saknaca Noktalar
Trkiyede siyasi partilerin lke hizmetinde baanl olmalar
iin baz nemli koullar vardr. Ak program ve tzkte yazl hedef
lerden baka gizli yollar izlemek ok kt bir eydir. Bunu olabilir
grenler bir kere lkeye ktlk yapm olurlar. Bu sebeple bu hareket
yasa nnde cezaya sebep oluturur. Bundan baka, gizli ama gden
ve buna alanlar kendileri ile ayn partinin amalar zerinde sami
miyet ile yryen arkadalann ifal ve onlara ihanet etmi konumun
dadrlar. Bunun toplum ahlak noktasndan nemi meydandadr. Bir
partiye yapay olarak gerek erdem tesinde bir ynelmeyi salamak ve
hzla iktidar makamna yaklamas iin kamuoyunu oyalayacak halk
avlayacak baz beyanlarda bulunmas ve hayali szler vermesi, aklse
lim sahibi olanlann ve lkeye gerekten hizmet etmek hedefinde bulu
nanlarn dikkatle kanacaklar hareketlerdendir. Milli birlii, milli
dzen ve kudreti bozacak, zayflatacak uluslararas dnceleri alama
yolu, lkeye ihanete sebep olan particilerin ekinmeleri gerekli olan bir
eydir. Vatanperver bir siyasi parti ac ve tatl btn almalarn, tar
tma ve mcadelelerini vatann snrlan iinde vatandalar arasnda
yapmakla ykmldr. Herhangi bir sebep altnda ve ne ekilde olur
sa olsun yabanclardan ve vatan dnda vatan aleyhinde alanlardan
yardm ve kuvvet aramak bir siyasi partinin kendi alnna kara bir
damga vurmasndan baka bir ey deildir.

Mecliste Partiler
Siyasi partilerin meclislerde almalan iin baz yntemler var
dr. Partinin meclisteki gruplar nemli ileri kendi aralannda gre
rek ve tartarak ounlukla bir karara vanrlar. Bu karar partinin mil
letvekili olan btn yeleri iin geerli olur. Btn milletvekili yeler
mecliste, partilerinin kararlanna gre oy vermekle ykmldrler.

311

Medeni Bilgiler
Parti Kongreleri
Parti rgt en kk merkezlerden balayarak yerel kongrele
rini yaparlar, bu kongreler balca u esaslarla ilgilenirler:
1. Program ve tzk deitirilmesi teklif edilecek noktalar;
2. Parti hkmetinden istenilecek iler;
3. Partinin yerel hesaplannn incelenmesi;
4. Partinin yerel ynetim kurulunun seimi;
5. st kongreye gidecek delegelerin seimi;
1 ve 2 numaral maddelerin zeti partinin byk kongresinde
toplanr, grlr. Kararlara balanr. Bundan baka byk kongre
merkez rgtnn hesaplanna bakar ve merkez rgtn ynetecek
kiileri seer. Byk kongrenin kabul ettii program ve tzk ile
verdii kararlara btn parti mensuplarnn uymalar arttr.

Muhalif Partiler
Muhalefet etmek, eletirmek hedefleri bir parti oluumu iin
esas olamaz. Muhalif parti kavram bizde yanl anlalm ve yanl
uygulanmtr.
Bir parti kurmak, mevcut bir partiye veya partilere muhalif yol
lar izlemek gibi sabit bir dnceye esir olmak demek deildir. Byle
hareket edenler, ileri gidii tutan, yoldan alkoyan olumsuz insanlardr.
Bunlar, kendilerini beendirmek iin bakalarna kt demeyi tek ara
olarak kullanan insanlara benzerler.
Yeni partiler "u ileri u ekillerde ve u yollar izleyerek
greceim diyerek emek, gayret ve dikkat rn olan esaslar ve ilke
lerle meydana kmaldr. Bir parti ancak devaml ve dayankl bir al
ma ve yksek ahlak sayesinde kendi ilkelerine inananlarn saysn art
trabilir.
Yeni bir esasla ortaya atlan bir partinin bu yolu izlemesi iin ilk
312

Mustafa Kemal ATATRK

koul, var olan partileri en azndan kendisi kadar sayg ve itibara yara
r grmesi ve btn hareketlerinde kendisini bu dncenin etkisi
altnda bulundurmasdr.
Anayasamzn (Tekilat Esasiye Kanunumuzun) kamu haklan
blmnn kapsam ve skynetim konusu Vatanda iin Medeni
Bilgilerkitabnn birinci cildinde yaynlanmtr. Bu sebeple bu kitabn
Anayasaya (Tekilat Esasiyeye) ait aklamasn ieren birinci ksmn
da bu konular tekrar edilmedi.

Hkmet rgt
Devlet rgt arasnda, hkmet rgtnn konumu yapc,
koruyucu, dzenleyici ve ynetici olmaktr. Bu itibarla bir devletin
genel gidiinde, gelecee hazrlannda, olaylara kar koyuunda ve
glkleri ortadan kaldnnda gsterecei yetenek, hkmetin kudre
tine ve almasna baldr. Meclislerin koyaca esaslan, kanunlar
gerekte uygulayacak olan hkmettir. Hkmetlerin ilemesi ve al
mas, birinci ksmda yazlan ykmllklerle onay kuvveti altndadr.
Bu ksmda Trkiye Cumhuriyetinin hkmet rgt aklana
caktr. Bakanlklann nasl kurulduunu ve nasl ilediini aklamakla
birlikte her Bakanln rgtne ait bilgi verildikten sonra lkenin o
bakanlk ilerine deyinen resmi ve milli almalann tanmlamak iin
ayn ayr blmler yapacaz.

Babakanlk*
Babakan, devlet ynetiminde, maddi ve manevi ykmllk
lerin en byn omuzlan stnde tayan kiidir. Bu nedenle devle
te ait baarlardan doacak en byk eref de Babakana ait olur. Onun

* Bu blmdeki aklama kitabn ba taraflarndaki yrtme (Yrtme (icra

Kuvveti) blmnde yazl "Grev ve Sorumluluk konusunu tamamlar

313

Medeni Bilgiler
sorumluluunu bir dereceye kadar hafifleten durum hkmetin her
zaman meclisin kontrol altnda bulunmasdr. Her ylki toplant
dneminde hkmetin meclisle eitli yollarla ciddi iletiimleri olur.
Bu iletiimler dolaysyla mecliste grlecek gsterinin konumu olum
lu olduka Babakan sorumluluk yknn hafiflediini hisseder.
Babakan, Bakanlar Kurulunun bakamdir. Bu kurulun toplan
tlarna bakanlk eder; meclisin hkmetle iletiimine arac olur ve
Bakanlar Kurulundan her bir bakann kendi dairesine ait grevi yeri
ne getirirken hkmetin genel gidiine uygun bir yol izlemesini, btn
bakanlarn almalarnda ama birliini ve dayanmay salar.
Bakanlar Kurulunun yasalar ve tzkler meclis tarafndan
uygun bulunmu olan hkmet programndaki genel siyaset esaslar
na gre almalarn izler.
Bakanlar Kurulunun yapaca ynetmelik ve kararnameleri ve
yasa taanlarn dier bakanlar ile ve bir bakanla ait olup da kendi
yetkisi ierisinde olan kararnameleri yalnz iin ait olduu Bakan ile
birlikte imzalar. Bu ynetmelik ve kararnamelerin bakanlklarca uygu
lanmasna gzclk eder. Meclis huzurunda hkmet adna sz syle
mek hakk yalnz babakanndr. Dier bakanlar, babakan tarafndan
grevlendirilmedike, yalnz kendi bakanlklannn siyasetine ve al
masna ilikin aklamada bulunabilirler.
Babakan, hangi bakanla ait olursa olsun i, d, mali vs. genel
siyasete ait herhangi bir nemli konunun zmn stlenmeyi gerek
li grrse bunu bizzat yapar Bu srada iin ait olduu bakanln baka
n ile ayn dncede olmas doru bir davrantr.

Bakanlarn Deimesi
Babakan ilerin yolunda gitmediini grrse genel siyasetten
onaklaa sorumlu ve hkmetin ba olmas sebebiyle bakanlara emir
lerde bulunur. Bir ya da birka bakann hkmetin almasn ve i

314

Mustafa Kemal ATATRK

birliini bozmas kt alkanlklarn grd ve bunun doal iliki
yolu ile dzeltilmesini imknsz bulduu zaman o bakanlara istifa rica
snda bulunur. Bu yol amac gerekletirmezse hkmetin istifasn
sunmak yoluyla Cumhurbakanna yeni bir hkmet kurma frsatn
vermesi gerei ortaya kar. Bir babakann grevde en hassas noktas
bir taraftan hkmetin birliini ve dayanmasn korumak iin btn
akmlara kar yasal nlemleri almak ve meclis almalar ile her
zaman soukkanllkla kar koymaktr. Dier taraftan da bakanlar ara
snda alma ve ama birliinin bozulmas veya herhangi bir sebeple
devlet ilerinin grlememesi yznden onarlmas mmkn olmayan
veya devlete zarar verecek olan durumlardan nce davranmak ve istifa
zamann geirmemektir.
Babakann Cumhurbakan ile likileri
Babakann Cumhurbakan ile ilikisi nemli bir nokta olutu
rur. Babakan yrtmenin ba olan Cumhurbakan tarafndan seil
mi olduu iin onun gvenine sahip demektir. Devlet ilerinin yolun
da gitmesi iin bu gvenin devam zorunludur.
Demokrasi ile ynetilen lkelerde babakan ounlua sahip
partinin lideridir. Bu nedenle Cumhurbakan, erdem ve ahlak ve hatta
ahsi iliki noktasndan zelliklerini ve alkanlklarn derinden tan
mad kiiyi babakan atamak durumundadr.
ounlua sahip partiye lider seilecek deerde bulunan kii
nin, olgun ve devlet bakan ile karlkl gven hislerini devam ettir
meye kudretli bir insan olaca tabiidir. Babakan yasal olarak meclise
kar sorumlu olmakla birlikte kendisini iktidar makamna getiren ve
devletin ba olan kiiye kar da manevi olarak sorumlu durumdadr.
Bununla birlikte babakan azledilemez.

315

Medeni Bilgiler
Babakann stifas
Hkmet meclisin gvenine sahip bulunduka veya
kendiliinden ekilmedike grevinde kalr; meclisten gvensizlik oyu
alan babakan hkmetin istifasn vermek zorundadr.
Cumhurbakan yeniden seildii zaman da devletin yeni bakanna yeni bir hkmet kurmak frsatn vermek zere eski hkmet
istifa eder.
Kendiliinden istifa eden ve hatta meclisin gvensizlii sebe
biyle hkmetin istifasn vermek zorunda olan babakan, tekrar
hkmet kurulmas iin grevlendirilir. Bunun sebebi mecliste gr
len gvensizliin kesin olarak babakann kiiliine ynelmi olmama
sdr. Meclisin grd eksiklik kiileri beenilen bir yrtme kurulu
nun genel oluum bakmndan, iinde bulunulan gnn ve koullarn
gereklerine uygun bulunmamas olabilir. Veya meclis hkmetin izle
dii genel ynetim ve siyaset yolunu beenmemi bulunabilir. Bu
durumlarda, ekilen babakan Bakanlar Kurulunu oluturanlar
deitirmek veya gnn ihtiyalar noktasndan mecliste billurlaan
dncelere uyan yeni bir program ile i bana gelmek yollaryla yeni
den hkmet kurabilir.

Babakanlk rgt
Babakanln, bir mstean ve mstearn emrinde mdrlk
lerden kurulu bir brosu vardr. Babakann bir zel kalemi bulunur.
Babakan, Cumhurbakan, Meclis Bakan, Bakanlar ve Devlet uras
Bakanl ile dorudan doruya haberleir.
Yksek Ekonomi Meclisi, Diyanet leri Bakanl, Vakflar
Genel Mdrl ve statistik Genel Mdrl bugn Babakanln
emrindedir. Bu makamlar gerek ve ihtiyaca gre baka bakanlklara da
balanabilirler.
M6

Mustafa Kemal ATATRK

Genelkurmay Bakamn, Babakan seer ve Cumhurbakan
onaylar. Genelkurmay Bakam ban zamannda ordulara kumanda eder.
Devlet rgt Arasnda birlii
Bir bakanln daireleri ilgili ilerde birbirleriyle her zaman ile
tiim halinde bulunurlar. Bunun gibi hkmeti oluturan bakanlar ara
snda da srekli bir ibirlii, devletin baars iin nemli esaslardandr.
Btn bakanlklar bte ile kendilerine verilen denei harcar
ken, nemli szlemeleri hazrlarken ve yllk olarak bteye konan
paralarn yl iindeki deme zamanlarn tespit ederken Maliye
Bakanl ile zenli bir iletiimi korurlar. Her baarnn ba olan mali
dzenin elde edilmesi iin izlenilen bu yol, btelerine sahip olan
bakanlklar bo yere ve zararl bir mali sorumluluk altna sokacak
dereceyi bulmamaldr.
Dier taraftan Maliye Bakanl da hazine gcnn ve deme
olanaklarnn artmas amacna yrrken lkenin devaml servet kay
naklarnn gelimelerine ve devlet hizmetlerinin grlmesine zarar ver
meyecek snr iinde kalmaldr. Maliye, kendi grevi iinde alrken
ekonomik grlerin korunmu kalmasna zen iin Ekonomi
Bakanlgnn srekli dikkatli gzleri nnde bulunur. Ekonomi
Bakanlgnn bu noktadan gc ve etkisi byk olmak zorundadr.
gvenlik nlemi alnrken, bir d anlama yaplrken, Bayndrla ait
imar ileri, aktarm aralar, tarifeler, demiryolu, su kanallar inaat
dzenlenirken, okul programlan yaplr ve hatta vatan savunmas
gerei olarak bir limanda gvenlik aralan veya rnein, olas hava saldrlanna kar savunma aralan hazrlanrken vatan kapsayan bir
ekonomi dncesinin gereklerine uyulur ve her ilgili dairenin zerin
de Ekonomi Bakanlgnn uyaran gc hissedilir.
Snr yaknlarndaki i durumlar ve nlemlerin grlmesi sra
snda ileri, Dileri ve Genelkurmay Bakanl ile srekli dnce
317

Medeni Bilgiler
alveriinde bulunurlar ve srekli ortak hareket yolunu izlerler.
gvenlik ve emniyet ilerinde ileri ve Adalet Bakanlklar ve bunlann
yrtme ve uygulama aralan tek bir beden halinde hareket ederler.
Kltr ve eitim noktasnda Milli Eitim Bakanl btn dev
let zerinde varln duyurur. Harici ve hayati ilere dokunan her
almada btn bakanlklar Dileri Bakanlnn bildirilerine ve
dncelerine uyarlar. ileri, Adalet, Milli Savunma ilerinin, inaat
ileri, su inaat gibi noktalarda Bayndrln ve renci ksmlar bak
mndan Milli Eitimin, Salk Bakanl ile srekli iletiimi bulunur. Son
olarak btn daireler ve rgt, devletin byk gvenlik arac olan
ordunun ve askeri kurumlarn, vatan tehlikesi annda grecei yksek
ve onurlu grevi kolaylatrmak noktasn uzun ban dnemlerinin
devam srasnda da gz nnde bulundururlar.
Bu aklama devlet rgt arasnda ibirlii dncesini can
landracak basit rneklerdir. Devlet, hepsi kendi bana, kendisine
zg baz yasa ve tzk metinleriyle ayr ayn ynetilir, birbirinden ayr
aralar deildir. Devlet, her paras dierinin grevini hazrlayan veya
tamamlayan ve bir kk ivisindeki anza yznden btn bnyede
kt etkiler grlen bir makine gibidir. Devletin kuvvet ve baars,
ibirlii dncesine dayal, kurall, metotlu, zamanl ve programl bir
alma sistemine baldr.

Bir Bakanln Ynetim Tablosu

Mstear
Her bakanlkta bakann emrinde memur olarak bir veya birka
mstear vardr. Mstear, bakann her ite en yakn maviri ve yar
dmcs ve btn bakanlk brolannn gerekte en yksek efidir. Btn
bakanlk brolannn dzenli ve esasl hedeflere doru yryerek ile
mesi ve eitli genel mdrlklerin almalan arasnda bir iletiim ve
ortak almann dzenlenmesi msteann eliyle gerekleir.
318

Mustafa Kemal ATATRK

Bakanlk ilerinin nemli paralan genel mdrlk olarak msteann emrinde alrlar. Baz bakanlklarda dorudan bakana bal ve ayn
bte ile ynetilen bamsz genel mdrlkler de vardr. Her genel
mdrlk, iinin ekil ve konumuna gre eitli mdrlklere ve bunlar
da baz ubelere aynlrlar. Mdrlkler ve ubeler ilerine gre birer yet
kin kiinin veya ktibin ynetiminde masalara aynlrlar.
Bakanlklarda Birbirine Benzeyen rgt
Bakanlklann zellikleri gerei olan ayn dairelerden baka her
bakanlkta birbirine benzer ilerin grlmesi iin ayn isimde ve
hemen hemen ayn rgtte ve ayn grevleri yapmakla grevli daireler
de vardr. Bunlann balcalarn aaya yazyoruz, ileride kaydede c e g im iz bakanlklar rgt grlrken (yaklak bir farkla) hepsine
bunlann da eklenmi olduunun hatrlanmas gerekir:
Tefti (Denetleme)
Tefti kurullan mensup olduklan dairelere ait btn ilemleri
inceler ve denetlerler. Bu srada yasad ve yolsuz halkn haklann bozu
cu veya devlete zarar verici eyler grrlerse o zaman denetleme ilemi
ni soruturma aamasna geirirler ve o zaman Adalet Bakanlnn
soruturma memuru yetkisiyle grev yaparlar. Gereklerin meydana k
mas iin gerekli grrlerse ilgili memura iten el ektirirler.
Mfettiler blgelerinde bizzat denetim ve soruturma iini
yapacaklar gibi mensup olduklan bakanlklann verecekleri emir ze
rine de gsterilen iler hakknda ayn ilemleri yaparlar.
Bakanlklarn konumlanna gre tefti kurullannn grevlerinde
deiiklikler olur. rnein; Maliye Tefti Kurulu dier maliye memur
laryla kark durumda deildir. Bunlar para, eya, malzeme ve
dierleri gibi tm devlet mallan ve hesaplan zerinde ok ayrntl bir
319

Medeni Bilgiler
meslek bilgisiyle almak zorundadrlar. Bu sebeple maliye mfettile
ri ayr bir meslek halindedirler. Maliye mfettileri yalnz Maliye
Bakanl snrlan iinde deil, btn bakanlklar ve hzinenin hakk
na az ok ilgisi olan btn daire ve kurumlarda tefti yapmak yetkisi
ne sahiptirler. Btn bakanlklar, kendilerine ait ilerde devlet malna
dokunan kank ilere rastlarlarsa hemen maliye mfettilerinin olaya
el koymalarn isterler.
Adalet Tefti Kurulunun, grevlerinde bamsz olan hkimleri
ve mahkemeleri de teftie yetkileri vardr.
Milli savunma ilerinde mesleki tefti iin ayn bir rgt yoktur.
Kumanda heyetleri ayn zamanda tefti kurullardr. Yalnz ara ve
gereler (levazm,) malzeme ve hesap ileri ayrca tefti edilir.

Tefti Kurulunun Kapsam

Devlet ynetiminde tefti ok nemli bir itir. Meclisin koyduu
yasa esaslann uygulayacak olan Bakanlar Kurulu btn lke iinde bu
uygulamann doru drst yapldn, ancak mfettileri araclyla
inceler ve kontrol eder.
Meclisin kontrol ve gerektiinde ceza hakkn koruduu hk
metin uygulama ve yrtmeye memur rgt yannda yine yrtme
kuvvetinin bir organ olan tefti rgtnn de srekli bir faaliyetle
almas gereklidir.
Teftisiz bir yrtme rgt gittike kanunlardan ve devlet
merkezinin esas ilkelerinden uzaklamaya, istee bal hale gelmeye ve
sonunda rmeye mahkmdur.

Muhasebe
Muhasebe mdrlkleri; Her bakanlk ve bamsz bteli gerH
mdrlk nezdinde, Maliye Bakammn atad bir muhasebeci bulunur.
320

Mustafa Kemal ATATRK

Bu kii bte uygulamasnda, alm satm ilerinde ve hesaba, mali ilere
ait ilemlerde hem bakanln hem de mliyenin bir memuru gibi al
r. deme emirlerinin bteye ve yasalara uygun olmas bunlarn
nemli ve sorumluluk gerektiren grevleridir. Mesleinde bilgi sahibi
olan muhasebeci nezdinde alt bakanla ayn zamanda bir hesap
maviri olarak hizmet eder.

Hukuk Maviri
Yabanc devletlerle yaplan ve yaplacak anlamalara, uluslar
aras veya kiiler ile yaplm ve yaplacak szlemelere zellikle hukuk
ve cezaya, Medeni Yasa ve Borlar Yasalanna, Ticaret Yasasna, Bte ve
Hesap yasalanna deinen ilerde Hkmetin bilgi sahibi yardmclara
ihtiyac vardr. Bu grevleri yerine getirecek olan bakanlklar veya
bamsz genel mdrlkler nezdinde bir daimi Hukuk Mavirlii
brosu bulunur. Bundan baka geici olarak anlama ve szlemelerin
yaplmas iin delegeler kurulu ve davalann izlenmesi iin de avukat
lar kullanlr. Mliyenin izleyecei kesintisiz davalar bulunduu iin,
bu bakanlkta srekli olarak hazine avukatlan da kullanr.

zel Kalemler
Bakanlklarda bakann iletiim ve ilemlerini, halk ile i sahiple
riyle ve basn ile ilikisini gerektiinde ifrelerini dzenlemek zere bir
mdrn emrinde zel kalemler vardr.

Personel leri Mdrl

Her Bakanlkta personel ileri ilemleri nemlidir. Devletin
btn grevlerini grecek insanlar memurlardr. Hak ve grevleri ayr
yasalarla dzenlenen memurlann tavr ve davranlan ile sicil kaytlan
zenle tutulmas gereklidir. Memurlann ykselmeleri, cezalan, kdem
321

Medeni Bilgiler
leri, emeklilik ileri doru ve yasalara uygun bir ekilde dzenlenmeli
dir. Btn bu ileri bir mdrn emrinde personel ileri brolan
yapar.

Dokman (Evrak) Mdrl

Bakanlklarn iletiim kaytlarn, dosyalann, dokmann (evra
kn) yerlerine gnderilmelerini, teslimlerini izleyen brolardr.

Dier rgt
Bakanlklarn bina ve eyalann iyi bir durumda korumak ve
merkez dairelerine ihtiyac olan eyleri salamak iin baz
Bakanlklarda daire mdrlkleri ve bazlarnda bundan baka malze
me (levazm) mdrlkleri bulunur. htiyaca gre bakanlklarda yayn
ve zel istatistik ileri iin de ayn mdrlkler bulunur.
zel kalem mdrlklerinden baka btn bu rgt, Bakanlk
mstearnn emri altnda alr.
Bakanlklar emrinde memurlann cezalandrma ilerine bakan
dzen komisyonlan, atama ilemlerinde alan seim komisyonlan ve
bazlarnda karar kurullar, ayrma komisyonlar, anlama komisyonla
r, bayndrlk meclisi gibi kurullar da vardr.

Adalet

Bakanlklarn Durumlar, Grevleri ve rgtleri

Adliyenin grevi, Trk Devletinin ynetim eklini, cumhuriyeti
ve yasalarla belirlenerek Trkiyeyi medeni bir devlet dzeyine karan
inklp sonulann, Trkiye toplumunun huzur ve rahatm, gven ve
asayiini, ahlakn Anayasada (Tekilat Esasiye Kanununda) yazl kamu
haklan esaslan erevesinde vatanda yaayanlann serbestliklerini,
korunmalann, haklann ceza onaylanyla savunmaktr. Bu savunma,
yasalar dnda hareket yoluyla yasal olmayan amalara alanlara ve
gvenlii ve haklan bozmak isteyen sululara yneliktir. Bundan baka
kiiler veya kurum ve tzel kiiler arasndaki ticaret ve hukuk davalann izlemek ve haklan yerine getirmek adaletin nemli grevidir.
Bakanlk rgt
Adalet Bahm lnn bu grevlerle ilgilenen daireleri unlardr:
1. Ceza leri Mdrl: Bakanln ceza ilerine ait btn
ilemlerini ve ceza yasalan ile ceza kurumlan hakknda incelemeler
yapar. Adli zabta memurlan ilemleri, sulu adliye memurlannn yar
glanmalar, tm cezalann aflanna ait iler ve memur mahkemelerinin
adliyeye ait ksmlan ile urar.
2. Hukuk leri Mdrl: Adliyenin hukuk ve ticaret sorunlann ilgilendiren grevlerini grr. Avukatlar, dava vekilleri, barolar ve
noterlere ait ilemleri yapar.
323

3. Hapishaneler Genel Mdrl: Hapishanelere ait btn

ilemleri, mahpuslarn eitilmesine ait nlemleri alr.
4. Adli Tp Kurumu: Bir genel mdrlktr. Sululann salk ve
ruhsal durumlarnn tespiti, tecavze urayanlarn salklarnda mey
dana gelen zararn belirlenmesi, en son salk ve ilmi inceleme ile
hkim iin karanlk kalan noktalarn aydnlatlmasna hizmet edecek
delillerin hazrlanmas gibi grevleri yapar.
Adalet datmnda bu grevlerin nemi vardr. Bu kurum, Adli
Tp Meclisini, morg, gzlemhane, kimyahane ubelerini ve illerde adli
tabipleri kapsar.

Mahkemeler
Mahkemeler, yerine getirecekleri greve gre bir veya daha ok
hkimden meydana gelir.

Hkim
Hkim bilgi ve meslek eitimiyle yetimi, yaad evrede
ahlak ve erdemi ile sekinlemi bir vatandatr. Hkimin, bireylerin ve
demekler, irketler gibi tzel kiilerin haklan ile yaad toplumun
haklann, tm gvenlik ve mutluu ve lkenin bamszln, devletin
kudretini ve yceliini ayrt etmek konusunda hassas bir ruh ve karak
ter sahibi olmas gereklidir.
Toplumun huzuru, mutluluu ve geliimi kusursuz bir adalet
datm almasna baldr. Bu alma, hkimlerin ve onlardan mey
dana gelen mahkemelerin iidir.

Yeni Mahkemeler, Yeni Kananlar

Yeni Trk Devleti nin kurulduu ilk yllarda 1925de eriata
dayal (eri) mahkemeler kaldnld. Adaletin datm ii eski ve azdan
324

Mustafa Kemal ATATRK

aza yaylarak duyulan sylemlere dayal dncelerden, istee bal
deerlendirmelerden kurtarld. O zamandan beri Medeni Yasa, Borlar
Yasas, Ticaret Yasas, Hukuk ve Ceza Mahkemeleri Usul Yasalar, Trk
Ceza Yasas gibi yeni dnemin gereklerine uyan yeni yasalar yapld. Bu
yasalarn uygulama ii yetien ve yetitirilen hkimlerden meydana geti
rilen mahkemelere verildi.

Mahkemelerin Grevleri
Mahkemeler bireyler ve tzel kiiler arasnda ortaya kan
anlamazlklar ve davalan, iki taraftan birinin zor kullanarak kendi
lehine zmlemesine meydan vermeyecek ekilde sonuca balarlar.
Bylece kiisel kavgalara engel olunur. Dier taraftan mahkemeler, hal
kn rahatn, devletin gvenliini bozacak ve bu yoldan topluma zarar
verecek sululan izlerler ve onlara cezalar verirler. Bylece dier su
ileme yatknlnda olanlar iin uyanc sonu elde edilmi olur.
Mahkemeden nce, sululan tutmak ve gerein anlalmasna
yarayacak tanklarla delilleri toplamak ve btn bunlar gerekirse g
kullanarak mahkemenin huzuruna getirmek hkmetin, zabta kuv
vetlerinin grevidir. Mahkeme ve karardan sonra bu kararlarn
hkmlerini yerine getirmek yine hkmetin ve polisin grevlerin
dendir. Mahkemeden nce ve sonraya ait bu ilemler geri kalr veya
eksik yaplrsa adliye grevi tamamlanamaz.

Yarg Hakk ve Mahkemelerin Bamszl

Yarg hakk, kapsam ne olursa olsun herhangi bir davaya yasa
lar erevesinde bakarak yine yasann gereklerine uygun olacak bir
deerlendirme ve kanaatle hkm vermek hakkdr. Bu hak, ana ege
menlik hakkna sahip olan milletindir ve millet adna bamsz mah
kemeler tarafndan kullanlr.
325

Mahkemelerin rgtlenmesi, grevleri ve yetkileri yasayla belir

lenir. Hkimler davalara bakarken kim olursa olsun herkesin ve her
hangi bir kuvvetin karmasndan uzak kalrlar. Yalnz yasann ve gr
len davadaki durum ve koullarn gereklerine gre vicdanlarnn hk
mne uyarlar.

Hkmlerin Kesinlii
Trkiyede mahkemelerin kararlann bozacak hibir kuvvet
yoktur. Byk Millet Meclisi de bu kararlan bozamaz, deitiremez,
hkmlerin yaplmasn engelleyemez, hatta geciktiremez (anayasada)
Tekilat Esasiye Kanununda yazl durumlar haritir).
Hkimlerin zellikleri, haklan, grevleri, aylklan, atama ve
grevden uzaklatnlmalan ve ykselmeleri ayr bir yasayla belirlenir
(Hkimler yasas. Hkimler hakknda bu yasann uygulanmas da bir
kii veya makam tarafndan yaplmaz. Bu grevi en yksek mahkeme
olan Temyizin bakanlanndan ve yelerinden ve Adalet Bakanlnn
yksek memurlanndan toplanan bir kurul yapar. Mahkemeler ak
olarak yaplr. steyen vatandalar dinleyebilir. Bununla birlikte Usul
Kanununda yazl durumlarda mahkeme karanyla mahkeme gizli de
olabilir.

Mahkeme Deitirmek
Mahkemelerin bu bamszl ile birlikte sululann ilenen
suun yerine, trne gre gnderilecei mahkemeler de belirlenmitir.
Bir sulu mensup olduu mahkemeden baka bir mahkemeye davet
edilemez ve gnderilemez. Mahkemeler grevi ierisinde olan davala
ra bakmak zorundadrlar. Eer bir davay yetkileri dnda grrlerse
bunu karar altna almak yoluyla belirlerler.

326

Mustafa Kemal ATATRK

Mahkeme rgtleri
Trkiye Cumhuriyetinde esas olarak tr mahkeme vardr:
1. Sulh mahkemeleri, Sulh Hukuk ve Sulh Ceza olmak zere iki
eittir. Bu mahkemelerin bakmaya yetkili olduu davalar snrldr.
Sulh Hukuk mahkemeleri, miktar veya kymeti 300 liraya
kadar olan alacak, bina ve eya davalan ile sresi bitmi olan kiradaki
binalarn boaltlmasna ve yasada saylan bunun gibi kk davalara
bakar.
Sulh Ceza mahkemeleri, Ceza Kanununda, zel yasalarda yazl
olduka hafif cezal yani en ok bir yl hapis ve yz lira para cezas ile kar
lanan sulara ait davalara bakarlar.
2. Asliye mahkemeleri, bir bakan ile iki yeden oluur.
Bulunduklar ilelerin ismiyle anlrlar. Kalabalk bir ehirde birden
fazla Asliye Mahkemesi bulunursa bunlar yerin ismi ile birlikte sra
numaras da alrlar. Bu mahkemeler Sulh mahkemelerinin yetkilerinin
stnde kalan btn hukuk, ceza ve ticaret davalanna bakarlar. i
bakmndan ayrca Sulh ve Asliye mahkemeleri oluumuna ihtiya ola
cak kadar nemi bulunmayan ve uzaklnn okluu sebebiyle bu tr
rgt tam bir ileye balanmas mmkn bulunmayan yerlerde
Asliye ve Sulh mahkemelerine ait grevlerin hepsini yapmak zere bir
"ayr hkim lik bulundurulur. Bunlar da bulunduklan ilenin ismiyle
anlrlar.
Bundan baka baz ilelerde Asliye ve Sulh Hukuk, Asliye ve
Sulh Ceza ilerine ayr ayn bakmak zere hukuk ve ceza hkimlikleri
yani ift hkimlik rgt de vardr.
3. Ar Ceza mahkemeleri, lm, daimi srgn, ar hapis cezalanyla karlanan sulara ait davalara bu mahkemelerde baklr. Bu
mahkemelerin ile snrlar tespit edilir. Yine de her yerde bu mahke
melerin kurulmas mmkn olmadndan ve ar cezaya arptrlacak
olanlarn veya bu davayla ilgisi olan tanklarn pek uzaklara gnderil327

Medeni Bilgiler
mesi de mmkn bulunmadndan baz yerlerde ayn grev Asliye
mahkemelerinin cezaya bakan blmlerine verilmitir. Trkiyede
eitli trlerden toplam 513 mahkeme vardr.

Temyiz Mahkemesi
Temyiz mahkemesi, btn mahkemelerin stnde grev yapar.
Trkiye Temyiz Mahkemesi, 1928 tarihli en son kanuna gre 4
Hukuk, 4 Ceza ve 1 Ticaret dairesinden oluur. Her dairenin bir ba
kan ve drt yesi vardr. Bundan baka her dairenin birer yedek yesi
bulunur. Btn dairelerin banda bir birinci bakan bulunur. Temyiz
Mahkemesinin bir basavcs; bir basavc yardmcs ve yetecek kadar
savc yardmcs vardr.

Kararlarn Temyizi
Mahkemelerden kan kararlar yasada yazl ksa sreler (nor
malde bir hafta) ierisinde temyiz edilebilir. Temyiz talebini davac da,
mahkm da, savc da yapabilir. Eer bu talebi yapan savc ise ve savc
nn grev snn kendi bulunduu yerden uzak bir mahkemeyi de kap
syor ise o zaman bu temyiz talebi sresini yasa daha da oaltmtr.
Ar ceza davalannda byle bir temyiz talebine gerek yoktur. Bu dava
lara ait hkmlerin hepsi temyize tabidir. Dava belgesi Temyiz
Mahkemesine gnderilir. Talebe ihtiya gsteren davalann temyizi
zamannda yaplmazsa mahkeme hkm kesinlik kazanr. Zamannda
hkm veren mahkemeye veya Temyiz Mahkemesine verilecek temyiz
dilekeleri davann ieriine gre mensup olduu dairelerden birine
verilir. nemli davalarn temyizdeki incelenmesi belge dosyas zerin
den yaplmayarak davac ve mahkm anlr ve yz yze mahkeme
yaplr. Daire inceleme sonucunda karan onaylarsa hkm kesinlik
kazanr. Eer Temyiz, karan bozarsa dava belgesi hkm veren mah
kemeye iade edilir. Mahkeme kararnda srar ettii zaman meselenin
328

Mustafa Kemal ATATRK

Temyizce tekrar incelenmesi artk dairesinde yaplmaz. Bu ii Temyiz
Genel Kurulu grr. Genel Kurul da karan bozmakta srar ederse,
mahkeme buna uymak ve mahkemeyi yenilemek zorundadr.

Temyiz Genel Kurullar

Temyiz Mahkemesinin iki genel kurulu vardr: Ceza davalannn
temyizine, Temyiz Ceza Dairelerinin bir arada toplanmasndan olutu
rulacak Genel Ceza Kurulu bakar. Hukuk ve ticaret davalannn temyiz
ilemlerine de Temyizin bu ilerle uraan be dairesinin bir arada top
lanmasndan oluturulacak Genel Hukuk Kurulu bakar.
Aklanan temyiz yolu, usul erevesinde kesinlik kazanma
m olan hkmlerin yanllk veya yasaya uymamak noktasndan
yeniden incelenmesi iin almtr. Usulen kesinlik kazanm olan
hkmlerin de yenilenmesi iin yollar vardr.

Karar Dzeltmesi
Daha nce verilmi ve kesinlik kazanm bir karann ieriine
etki eden sebepler yznden dzeltilmesi istenebilir. Konunun hukuk
veya ceza davas olmasna gre karar dzeltmesi isteine esas olan
sebepler az ok deiir. Bu istek hkmn kesinlik kazand bildiril
dikten sonra on be gn iinde yaplmas zorunludur.

Mahkemenin ladesi
Bir karann kesinlik kazanmasndan sonra mahkemenin yeni
den yaplmas da istenebilir. Bu istek mahkm tarafndan ve kendi
lehine olmu olabilecei gibi, Adliye Vekili tarafndan mahkmun aley
hine de yaplabilir.
Mahkeme iadesi istei iin yasann gsterdii eitli sreler var
dr. Mahkemenin iadesi isteine esas olacak sebepler, mahkmun lehi329

Medeni Bilgiler
ne veya aleyhine olduuna ve dava konusunun hukuk veya ar ceza
meselesi olmasna gre deiir.
Eer yasal sebepler olabilecei grlrse mahkeme tekrar edilir
ve yeniden hkm verilir. Bir dava hakknda iki kere mahkemenin
iadesi istenemez. Ancak ikinci kez verilen hkm de temyiz edilebilir.

Hkimin Reddi
Bu, davaya bakacak olan mahkeme bakamnn veya yelerden
birisinin mahkemede bulunmamasn istemektir. Bu istek ancak, mah
kemede bulunmamas istenen hkimin eitli sebeplerle sz konusu
davada tarafszlna etki edecek bir durumda bulunmas nemi kabul
edilebilir.
Karar dzeltmesi, mahkemenin iadesi ve hkimin reddi iin
yasada yazl sebepler bir avukat iin inceleme dayana oluturur.

Davalarn Tr
Adliyenin halledecei davalar, hukuk, ceza ve ticaret olmak
zere trdr. Hukuk davalar mal, mlk, eya ve para trnden
maddeler zerinde alacak, verecek, mlkiyet, velilik, vasilik, miraslk, rt ispat, boanma ve nafaka meselelerini kapsar.
Ceza davalar bireylerin dierlerine ve topluma zarar verecek
eylemlerini izleme ve cezalandrmak iin olmu olur. lenilen suun
derecesine gre bu davalar ve zarar grenlerin mahkemelere bavuru
su veya dorudan doruya kamu haklarn koruma yolunda savclarn
kkrtmas zerine grlr.
Ticaret davalar, bir toplumun ekonomik varlnda nemi bulu
nan ticaret ilerinin gveni ve ayn ekilde srmesini salamak ve ticari
haklan savunma ilerine ayn bir konu olarak baklr. Ticaretin esas olan
birlemeler, irketler, kredi ve sermaye kurumlan bu gvene dayanarak
330

Mustafa Kemal ATATRK

hayat bulurlar ve yaarlar. Byk ticaret merkezi olan yerlerde bu dava
lara bakmak zere ayn Ticaret Mahkemeleri vardr.

Askeri Mahkemeler
Bunlardan baka olaanst hal zamannda bu ynetimin ilan edil
dii blgede grev yapmak ve normal zamanlarda ordu mensuplan ara
sndaki mesleki gereklere uyan Askeri Ceza ve Askeri Ceza Mahkemeleri
Usul Yasas gereince mahkeme yapmak zere Askeri Mahkemeler var
dr. Bu mahkemeler, bakan ve yesi askerlerden ve dier eleri adliye
mensuplanndan olmak zere karma bir ekilde kurulur.

Hukuk Davalarnn Grlmesi

Yetki
Davann bakaca mahkemeyi Hukuk Mahkemesi Usul Yasas
ile Medeni Yasa belirler. Ancak aslnda bu davalara, aleyhinde dava edi
len kiinin yasal ikametghnn bulunduu yerdeki mahkemede baklr.

Dava Amak
Davaya bir dileke ile balanr. Bu dilekede istek ve iddia edi
len ey aka yazlmal ve var olan deliller aklanmaldr. Deliller ara
snda baz belgeler, senetler de varsa bunlann asllan veya onayl kop
yalar veya fotoraflar dilekelere eklenmesi zorunludur. Dilekenin
ekli ve kapsam maddeler yasalannda belirtilmitir.

Soruturma Aamas
Dileke mahkeme kalemine verildikten sonra bakan mahkeme
yelerinden birini soruturma hkimi olarak atar. Bu kii dileke ile
bal belge, senet ve dier kopyalann ve dilekede aklanan delilleri
inceler ve iki taraf agnr, dinler. Kar tarafn da kar delillerini, bel331

Medeni Bilgiler
gelerini grr. Eer her iki taraf isterlerse birbirlerinin delillerini iptal
ve kendi iddialannn doru olduunu ispat iin birer yazl tutanak
verirler. Ancak bu tutanaklarn verilmesi iin soruturma hkimi sre
belirler. Gerek olursa bilgi sahibini de dinleyerek tutanaklan alr ve
gerektiinde tank da dinler, incelemesini bitirir ve incelemenin
bittiini iki tarafa da bildirir. Tm belgeleri bir dosyada birletirir ve bu
dosyay mahkeme bakanma verir.

Mahkeme ve Yz Yze (vicahi) Karar

inceleme evresi bittikten sonra yz yze mahkeme iin mahke
me tarafndan gn belirlenir ve iki taraf davet edilir. Mahkeme huzu
runda iki taraf iddialarn ve savunmalarn tekrar ederler. Mahkeme
gerekli grrse soruturma hkiminin dinledii tanklan ve bilirkiiyi
dinler. Sonu hakknda kanaat oluunca karar verilir. Her iki tarafn
hazr bulunduu mahkeme sonucunda verilen karara yz yze (vica
hi) karar denir.

Uzaktan (gyabi) Karar

Mahkemenin yaplabilmesi iin iki taraftan hi olmazsa birinin
mahkemede hazr bulunmas kouldur. Her iki taraf gelmemi ise,
mahkeme belirli olmayan bir zamana braklr. Bu davaya tekrar bakl
mas, iki taraftan birinin mahkemeye bavurarak mahkemenin srme
sini istemesine baldr.
iki taraftan yalnz biri mahkemede bulunur, dieri bulunmazsa
veya bulunursa da cevap vermekten kanrsa o zaman uzaktan (gya
bi) karar verilir. Bu karann geerli olmas iin karan alan tarafn be
gn ierisinde mahkeme kalemine bavurarak bunu dier tarafa bil
dirmesi zorunludur. Eer bu yaplmaz veya uzaktan (gyabnda) karar
verilen taraf sresi ierisinde mahkemeye bavurarak ve itiraz ederse
uzaktan (gyabi) karar bozulur. Uzaktan (gyabi) karan alan kii, zama332

Mustafa Kemal ATATRK

nnda mahkemeye bavurarak itiraz etmezse veya itiraz ettikten sonra
mahkemenin yeniden belirledii gn yine gelmezse yz yze (vicahi)
karar hkmn alr.
Kantlar
ddialarn ispat etmek davacya der. Bunun iin kantlara
bavurulur. En kuvvetli kant aleyhinde dava alan tarafn aka sy
lemesidir. Bu olmazsa tanklara, bilirkiilere, senet ve belgelere bavu
rulur. Bunlardan hi biri ile mahkemede kanaat olumazsa yemin tek
lif edilir.
Aka Sylemek
Aka sylemek, hakknda dava edilen tarafn davacnn ken
disinde olan hakkn kabul etmesi ve onaylamasdr. Aka syleme
nin geerli olmas iin hkimin huzurunda yaplmaldr. Baka yerler
de yaplm ak sylemler baka kantlar ile sabit olmadka geerli
olmaz. Ak sylemden geri dnlemez.

Senet
Senetler noter onayl ise aka sylemek kuvvetinde kant olur.
Onaysz senetlerde imza sahibi tarafndan kendisine ait olduu mah
keme huzurunda kabul edilirse yine aka sylem kuvvetindedir.
Noterden onayl olmayan senedi imza sahibi tanmazsa, bunun aynca
ispat zorunlu olur. Yasada baz davalarn hangi kantlar ile ispat edil
mesi gerektii aka yazlmtr. Bu cmleden olarak hukuk davala
rnda be bin kurutan fazla borlar yasal olarak kesinlikle senet ile
ispat edilmesi zorunludur. Byle bir alaca olduunu iddia eden kii
senet gstermez ve tank getirir ise mahkeme bu davay reddeder.
Bunun baz kk kural d olanlar vardr.
333

Medeni Bilgiler
Bilirkii
Mahkeme kanaat oluturmak iin, zel ve ilmi bilgi gerektiren
ilerde bilirkiinin oy ve grn almaya karar verebilir. Bilirkiinin
seimi, yemini, raporlarnn ekli hakknda yasada kaytlar vardr.

Tank
Bir davada gerein ne durumda olduunu bilip gren veya duyan
adam sfatyla syleyenlere tank denir. Tankln geerli olmas iin
yasal koullar vardr. Tanklar yemin ile dinlenir. Baz durumlarda
yeminsiz dinlenen tanklar da vardr. Tanklk toplumsal bir grevdir.
Bazen bir tann syledii gerek byk bir davann tm karanlk
noktalarm aydnlatr.
Yalanc tanklk byk bir ahlaki trajedi olduu gibi,

doruluu

ispatlanrsa ar cezas da vardr.

Yemin
Davasn dier kantlar ile ispat edemeyen tarafn veya gsterilen
kantlan yeterli bulmayan mahkemenin dier tarafa yemin teklif etmek
hakk vardr. Baka kantlar olmaz ve aleyhine yemin teklif edilen kii bu
teklifi kabul etmezse davacnn isteini kabul etmi saylr ve mahkm
olur.

Ceza Davalar
Kapsam
Ceza davalannn hukuk davalanndan esasl fark, hukuk iinin
gerek ve tzel kiiler arasnda gemesi, ceza iinin de sulu ile devlet
ve toplum arasnda bir mesele oluturmasdr. Cezaya arptrlmay
gerektirecek harekette bulunan kii genellikle devlete ve topluma kar
sorumlu bir su ilemi olur. Bir kiiyi ldren dier bir kii, herhangi
bir sebeple btn kiileri lmle tehdit ediyor demektir.
334

Mustafa Kemal ATATRK

Gvenlik, asayi, skn ve dzen devletin ve toplumun temeli
dir. rnein, devletin gizli bilgilerini satarak casusluk eden ve lkeye
zarar getiren bir kiinin ihaneti gibi toplumun tek bir bireyinin hayat
na tecavz eden kii de bu temeli ykmak yolunda bulunmu olur. Bu
sebeple devletin izleme, yola getirme kuvvet ve aralar hemen onlann
yakasna yapr.
Sradan dvmek, svmek, hakaret gibi kk sular trnden
hareketlerin cezalandrlmas iin bu ilem karsnda kalanlann ik
yet etmeleri zorunludur. Su oluturacak kapsamdaki tecavzlerde
ikyet olmu olmasa veya soruturmaya balandktan sonra ikyeti
davadan vazgese de kamu haklan adna sululann aleyhinde soru
turma srer.

Su
Birok devletin ceza yasalan gibi Trk Ceza Yasas da suu
tanmlamtr. Ancak ceza leminde su, bir kiinin yasa ile yapmak
zorunda olduu eyi yapmamas veya yapmamas gereken eyi yapma
sdr. Ancak Ceza Yasasnda yapmak veya yapmamak yolunda bir emir
ve bir yasaklama da yoktur. Yalnz herhangi bir ii yapana veya yap
mayana bir ceza gsterilmi olmas bu emir ve yasaklamann ifadesi
demek olur. Her durumda bir hareketin su saylmas iin suu ileye
nin yasada yazl bir ceza tehdidi karsnda bulunmas arttr.
Su ve Hata
Su ar cezalara sebep olan sulardr. Ar cezalar, lm, ar
hapis, hapis, srgn, ar para cezas, kamu hizmetlerinden yoksun
kalmaktr.
Hata, karl hafif ceza olan sulardr. Hafif cezalar, hafif hapis,
hafif para cezas, belirli bir meslek veya sanatn tatil edilmesidir. Bu
tanma gre:
335

Medeni Bilgiler
Su ileyenler alaka bir tutku ve iradenin zayfl olarak top
lumun bir bireyine olduu kadar bizzat toplum ve devlete de ihanet
edenlerdir. Bu nedenle devleti ve toplumu alaka davranlarndan
korumak iin bedenlerini bu ktl yapamayacak bir hale koymak
gerekir.
Sulular isteyerek ve ktlk amacyla topluma saldran kt
kiiler deildir. Geici bir irade zayflnn etkisi altnda hareket etmi
bir bo veren, nlemini zamannda almayan biridir.
Bunlar hakkndaki cezalar kendilerini uyanmaya ve hatalarn
dan zarar grenleri avunmaya ve rahatla kavuturmak iin konmu
tur.
Ar ve hafif cezalarn uygulanmasnda, adalet salanmas ve
toplumun savunulmas dncelerinin yannda su ve hata yetenei
olanlan uyarmak ve zor yolunu kapamak, herkesin hakkn yasa yolu
ile aramaya gtrmek amalan da vardr.
Ceza yasasnda yazl sulara genel su denir. Baz mesleki ve
zel yasalarda ceza tehdidi altnda bulunan hareketler zel sulardr:
Orman, gmrk, demiryolu tzklerinde ve askeri ve basm yasalarndaki
sular gibi.

Gzle Grlen Su
Yaplmakta olan veya henz yaplm su bu trdendir. Yapl
srasndaki grlt zerine veya suun yaplmasnn ardndan onu
yaptna veya yapanlardan olduuna kant olacak eya, belge veya
silah ile tutulan kiiler bu suu yapm konumundadrlar. Bu durum
da savc ve sorgu hkimi hemen olay yerine giderler. Hangisi evvel
gelirse aratrmaya balar. Dier sularda soruturma sorgu hkimine
ve izleme savcya ait iken bu durumda her ikisi de her iki ii grebilir.
Gerekirse soruturmann sonuna kadar kimse danya kanlmaz. Su
yerinde suluyu tantacak eya ve benzerlerinin korunmas salanr.
336

Mustafa Kemal ATATRK

Ar Cezalar
lm Cezas
Aslmak yoluyla mahkmun bedeninin yok edilmesidir.
Mahkmun mensup olduu dinin zel gnnde, bayramlarda yerine
getirilmez. Birka lm mahkmu varsa birbirlerinin karsnda asl
mazlar. Gebe kadnlarn lm cezas doumdan sonra uygulanr. Bu
cezann yerine getirilmesi (infaz) iin Byk Millet Meclisinin karan
gereklidir. Mahkm infazn gerekletirilecei yere getirilerek yzne
kar karar okunur ve ceza yerine getirilir.
Ana ve baba katilleri ba ak, yaln ayak ve siyah gmlekle as
lrlar, aslanlarn cenazesine tren yaplmaz. Cenaze miraslanna tes
lim edilerek defni salanr. Kimsesi yoksa veya olanlar almazlarsa cena
ze belediye tarafndan kaldmlr.
Ar Hapis Cezas
Ar hapis cezas, mr boyu veya geicidir. mr boyu, ln
ceye kadar srer. Geici sreli, bir yldan yirmi yla kadardr. Her iki
durumda da almak zorunluluu ile ve belirli kurallara uygun hare
keti nedeniyle bu cezaya zg kurumlarda ektirilir.
mr boyu ar hapsin ilk yl ve geici sreli cezann altda
birine eit ilk dnemi bir hcrede geceli gndzl yalnz braklmak
eklinde gerekletirilir. Bu ilk dnem sresi alt aydan eksik ve yl
dan fazla olamaz. Ondan sonraki sre geceleri bir hcrede yalnz bra
klmak ve gndzleri dier mahkmlarla konumakszn altmlmak
eklinde yerine getirilir. yldan aa sreyle ar hapse mahkm
olup da, iki buuk yldan eksik olmamak zere cezasnn yansn iyi
hal ile geiren kiinin, kalan sresini hapishanelere bal tarmsal ve
sanayi kurumlanndan birinde veya hkmetin ynetimi altnda kamu
menfaatine zg ilerde alarak geirmesine izin verilir. Eger mahk
mun iyi hali devam etmezse bu izin kaldrlr.
337

Medeni Bilgiler
Hapis Cezas
Hapis cezas, gnden yirmi yla kadardr. Buna zg olmak
zere kurumlarda geceleri bir hcrede yalnz braklmak ve gndzle
ri zorunlu altrlmak eklinde ektirilir.
Mahkm, hapis bulunduu kurumda grdrlmekte olan iler
den yeteneine ve eski ilgi alanlanna en uygun olan ii seebilir. Hatta
baka bir ite almasna da izin verilebilir. Ceza alt aydan fazla
deilse bir tutuk evinin buna ilikin blmnde de ektirilebilir.

Srgn Cezas
Srgn cezas, gerek su ilendii ve gerek sutan zarar gren
kii ile mahkmun ikamet ettii ilelerden en aa 60 kilometre uzak
ta bulunan ve mahkeme ilamnda belirlenen bir ehir veya kasabada,
mahkmun ikamete zorunlu tutulmasndan olumaktadr. Srgn
cezas mr boyu veya geici srelidir. mr boyu, mahkmun l
mne kadar srer. Geici sreli, alt aydan be yla kadardr.

Ar Para Cezas
Bu ceza bir liradan aa olmamak zere belirlenecek bir tuta
rn devlet hzinesine denmesinden oluur. Bu cezaya mahkm olan
kimse, kendisine bildirilecek bildirim tarihinden itibaren iki ay ieri
sinde mahkm olduu paray vermez ve verememesi tembelliinden
(aczinden) ileri gelmi bulunduu gerekleirse, bir gn hapis bir lira
ya ve bir lirann artanna bedel olmak zere denmemi olan ceza
hapse evrilir.
Cezaya bedel karar verilen hapis cezas bir yldan fazla olamaz.
Kendi istei zerine mahkm bir cezadan ileri gelen hapis yerine
hkmet ve belediye tarafndan yaptrlan inaatta i verilebilir. Bu
ekilde iki gnlk hizmet bir gnlk hapis yerine saylr.
338

Mustafa Kemal ATATRK

Kamu Hizmetlerinden Yasaklama Cezas
Bu ceza mr boyu veya geid srelidir. mr boyu ceza:
1. Seimlerde semen veya seilmi olmak, tm siyasi haklar
dan yoksun olmak.
2. Byk Millet Meclisi yeliinden ve seime tabi olan veya
Devlet, 11, belediye ve ky tarafndan veya bunlarn tefti ve kontrol
altnda bulunan kurumlardan memuriyet ve hizmet alamamak.
3. Devlete veya yetkili ilmi komisyonlardan maal veya fahri
unvan ve makam ile rtbe ve nvan ve nian ve madalya alamamak.
4. Kendi ocuklanndan bakasna veli ve vasi olmamak.
Geici sreli ceza, mahkm yukarda yazl haklardan 3 aydan
5 yla kadar yoksun kalr.

Hafif Cezalar
Hafif Hapis Cezas
Bir gnden iki yla kadardr. Mahkmun, hapis cezas bulunduu
kurumda grdrlmekte olan ilerden yeteneine ve eski ilgi alanlanna
en uygun olan ii seerek almas ve hatta baka bir ite almaya da
yetkin klnmas eklinde buna zg kurumlarda ektirilir.
Mahkmiyetleri bir aydan fazla ve kendileri de yinelenmi
olmayan kadn ve kklerin cezalannn oturduklan yerde ektirilmesine mahkeme karar verebilir. Yasann belirledii baz durumlarda,
hafif hapis cezas, baz retme tesislerinde veya bayndrlk ve belediye
ilerinde kullanlmak yoluyla da yerine getirttirilebilir. Eger mahkm
cezann yerine getirilmesi iin hazr bulunmaz veya hizmetten kanr
sa hafif hapis cezas, kurala uygun bir biimde makama zel yaptrlr.
Kadnlarn mahkm olduklar ar hapis, hapis ve hafif hapis
cezalan kendilerine zg kurumlarda ektirilir. Yasa, kadnlann kiisel
hrriyetini snrlayan cezalann bir Islahevi veya tutukevinde yerine
339

Medeni Bilgiler
Hapis Cezas
Hapis cezas, gnden yirmi yla kadardr. Buna zg olmak
zere kurumlarda geceleri bir hcrede yalnz braklmak ve gndzle
ri zorunlu altrlmak eklinde ektirilir.
Mahkm, hapis bulunduu kurumda grdrlmekte olan iler
den yeteneine ve eski ilgi alanlanna en uygun olan ii seebilir. Hatta
baka bir ite almasna da izin verilebilir. Ceza alt aydan fazla
deilse bir tutuk evinin buna ilikin blmnde de ektirilebilir.

Srgn Cezas
Srgn cezas, gerek su ilendii ve gerek sutan zarar gren
kii ile mahkmun ikamet ettii ilelerden en aa 60 kilometre uzak
ta bulunan ve mahkeme ilamnda belirlenen bir ehir veya kasabada
mahkmun ikamete zorunlu tutulmasndan olumaktadr. Srgn
cezas mr boyu veya geici srelidir. mr boyu, mahkmun l
mne kadar srer. Geici sreli, alt aydan be yla kadardr.

Ar Para Cezas
Bu ceza bir liradan aa olmamak zere belirlenecek bir tuta
rn devlet hzinesine denmesinden oluur. Bu cezaya mahkm olan
kimse, kendisine bildirilecek bildirim tarihinden itibaren iki ay ieri
sinde mahkm olduu paray vermez ve verememesi tembelliinden
(aczinden) ileri gelmi bulunduu gerekleirse, bir gn hapis bir lira
ya ve bir lirann artanna bedel olmak zere denmemi olan ceza
hapse evrilir.
Cezaya bedel karar verilen hapis cezas bir yldan fazla olamaz.
Kendi istei zerine mahkm bir cezadan ileri gelen hapis yerine
hkmet ve belediye tarafndan yaptrlan inaatta i verilebilir. Bu
ekilde iki gnlk hizmet bir gnlk hapis yerine saylr.
338

Mustafa Kemal ATATRK

Kamu Hizmetlerinden Yasaklama Cezas
Bu ceza mr boyu veya geici srelidir. mr boyu ceza :
1. Seimlerde semen veya seilmi olmak, tm siyasi haklar
dan yoksun olmak.
2. Byk Millet Meclisi yeliinden ve seime tabi olan veya
Devlet, 11, belediye ve ky tarafndan veya bunlarn tefti ve kontrol
altnda bulunan kurumlardan memuriyet ve hizmet alamamak.
3. Devlete veya yetkili ilmi komisyonlardan maal veya fahri
unvan ve makam ile rtbe ve nvan ve nian ve madalya alamamak.
4. Kendi ocuklanndan bakasna veli ve vasi olmamak.
Geici sreli ceza, mahkm yukarda yazl haklardan 3 aydan
5 yla kadar yoksun kalr.

Hafif Cezalar
Hafif Hapis Cezas
Bir gnden iki yla kadardr. Mahkmun, hapis cezas bulunduu
kurumda grdrlmekte olan ilerden yeteneine ve eski ilgi alanlarna
en uygun olan ii seerek almas ve hatta baka bir ite almaya da
yetkin klnmas eklinde buna zg kurumlarda ektirilir.
Mahkmiyetleri bir aydan fazla ve kendileri de yinelenmi
olmayan kadn ve kklerin cezalannn oturduklan yerde ektirilmesine mahkeme karar verebilir. Yasann belirledii baz durumlarda,
hafif hapis cezas, baz retme tesislerinde veya bayndrlk ve belediye
ilerinde kullanlmak yoluyla da yerine getirttirilebilir. Eer mahkm
cezann yerine getirilmesi iin hazr bulunmaz veya hizmetten kanr
sa hafif hapis cezas, kurala uygun bir biimde makama zel yaptrlr.
Kadnlarn mahkm olduklan ar hapis, hapis ve hafif hapis
cezalan kendilerine zg kurumlarda ektirilir. Yasa, kadnlann kiisel
hrriyetini snrlayan cezalann bir Islahevi veya tutukevinde yerine
339

Medeni Bilgiler
getirilmesini gerektiren durumlar belirler.

Hafif Para Cezas

Hafif cezay nakit, devlet hzinesine, yanm liradan iki yz lira
ya kadar belirlenecek tutarn denmesinden oluur. Hapis yerine hafif
hapis olmak kouluyla, yukarda ar para cezas hakknda aklanan
hkmler, hafif para cezas hakknda da aynen geerlidir.

Belirli Bir Meslek ve Sanatn Braktnlmas Cezas

Belirli bir meslek ve sanatn braktnlmas; gnden iki yla
kadar olup bu durumlan yasa aka belirtmitir.

Adli Azarlama (Paylama)

Yasada aka sylenmi cezann en st snr bir ay hapis veya
hafif hapis veya otuz lira ar ve hafif nakdi cezay gemedii zaman,
(ileride aklanaca zere) hafifletici sebep olur ve sulu daha nce bir
sutan veya bir aydan fazla hafif hapsi gerektiren bir sutan dolay
mahkm olmam bulunursa, mahkeme verdii cezann yerine mah
kma adli azarlama yaplmasna karar verebilir.
Adli azarlama; mahkmun zel durumuna ve suun ilenmesin
deki ekil, yol ve zellie gre yaplan bir azarlama olup, inenen yasa
maddesinin ahlaki taraf ktye kullanlan eylemin sonulan aklan
mak eklinde hkim tarafndan mahkeme huzurunda, mahkma aka
yneltilir.
Eer mahkm, yneltilme iin mahkemeye davet olunduu
halde gelmez veya azarlamay saygyla karlamazsa, iledii su iin
mahkemenin belirledii ceza tamamen uygulanr.

340

Mustafa Kemal ATATRK

kinci Dereceden (aynnt niteliinde olan) Ceza
Bir mahkemece verilen cezaya ikinci derece olarak tm gven
lik rgtnn kontrol altnda bulunmak meselesi de eklenebilir. Bu
durumu yasa belirler. Cezann asl bitince bu ikinci derece ceza da
biter. Yalnz mahkm cezadan sonra nerede oturacan hkmete bil
dirmek zorundadr. Bunun baz yerlerde oturmas yasaklanabilir.
Af
Af, suluyu adalet ve toplumsal menfaat adna cezalandran top
lumun ayn esaslara dayanarak, ksmen veya tamamen sulunun cezas
n kaldrmasdr. Genel ve zel af ilan Byk Millet Meclisinin hakkdr.
Cumhurbakan hkmetin resmi yazs zerine srekli sakat olmak
veya yallk gibi sebeplerden dolay bireylerin cezalarn affedebilir veya
bu cezalan hafifletir (Meclis tarafndan sulanarak mahkm olan bakan
lar ayndr). Af, genel olursa cezalann btn neticeleri ve ikinci derece
cezalar tamamen kalkar ve su ilenmemi saylr.

Cezaya Ya Tutmak ve Cezay Hafifleten

Sebepler
Kanun 11 yan bitirmeyen ocuklan ve 15ini bitirmeyen dil
siz ve sarlar izlemekten uzak tutmutur. Kk ya ve yallk ve
zrl olmak durumlannda verilecek cezalar iin yasa hafifletici
sebepler koymutur.
Hibir ya ve koul ile kayt altnda olmakszn hkimlere de
hafifletici sebepleri deerlendirmek hakk verilmitir. Cezalann artmlmas sebepleri de vardr.
Cezalann Ertelenmesi
Bu, bir cezann uygulanmayarak baka bir zamana braklmas
dr. Erteleme, namusuyla yaam, evresinde onurlu tannm ve adli341

Medeni Bilgiler
ye mahkemelerinde ya hi veya para cezasndan baka ceza grmemi
insanlar hakknda uygulanr.
Bu izin ar para cezas, geici sreli srgn ve alt ay veya daha
az hapis cezalar mahkmlarna yaplabilir. Mahkmun bir daha su
ilemekten ekinmesine sebep olaca dncesi, erteleme iin esastr.
Buna mahkeme karar verir. On sekizden kk ve yetmiten byk
yata olanlar hakkndaki erteleme, bir yl hapis cezasna kadar uygula
nr. Erteleme karar alan bir mahkm tekrar hapse veya ar cezaya
urayacak bir su ilerse hem eski cezasn hem yeni cezasn eker ve
hatta yeni cezas arlatrlr.

Dava-Kamu Hukuku Davas

hbar ve dava iin bavuru sz veya yaz ile cumhuriyet savcs
na, polis memurlarna, sulh hkimlerine yaplr. Bavurular vali, kay
makam ve bucak mdrlerine yaplabilir. Bylece bu makamlar ii sav
cya verirler. Bavuru sz ile olursa bir tutanak yapranda tespit edilir.
zlenmesi kiinin ikyetine bal olduu yukarda yazlan davalar yaz
ile olursa ayn makamlara ayn ekilde yaplabilir.
Ancak bu tr davalar szle yaplp tutanak tutulacaksa o zaman
yalnz mahkeme ile savcya bavurmak zorunludur.

Mahkemeden nceki Evreler

Dava ama hakk savcnndr. Bu nedenle bir bavuru yaplr
veya savc bir suun ilendiini hissederse kamu hukuku davasn aar.
Bunun iin Adalet Bakanda Cumhuriyet Savcsna emir verebilir.
Yalnz dava almadan buna gerek olup olmad tespit iin bir hazr
lk soruturmas yaplr. Sonuta gerek grlrse savc davann alma
sn bir istek bildiren belge veya iddianame ile sorgu hkimine bildirir.
Bu i Asliye Mahkemesi Bakamna veya Sulh Hkimine de grdrlebilir. lk soruturma sonucunda bir su iledii dncesi altnda bulu342

Mustafa Kemal ATATRK

nan kii hakknda (buna sank denir) ya mahkemenin izin vermemesi
ne veya son soruturmann almasna karar verilir. Bu kararda sann
suu, hangi ceza maddesine girdii ve mahkemenin hangi mahkeme
de yaplaca yazlr. Karar sana bildirilir. Baz durumlarda ilk soru
turmadan vazgeilerek dorudan son soruturmaya geilir.

Duruma
Duruma, hkme katlacaklarn hi ara vermeden hazr olmas
eklinde geliir. Bunun gn ve tarihini mahkeme tespit eder. Bu, ilgili
lere bildirilir. Durumada savc ve tutanak ktiplerinin bulunmas art
tr. Ar ceza davalannda sanklarn da durumada bulunmalar zorun
ludur. Dier durumlarda sank isterse, mahkeme kendisini hazr
bulundurmaktan vazgeebilir. Mahkeme isterse sank bulunmak
zorundadr. Yasal bir sebep altnda olmakszn gelmezse mahkeme ya
gelmesini veya tutuklanmasn emreder. Durumay mahkeme bakan
ynetir. ncelikle savc davasn aar. Bakan san sorguya eker,
tanklar dinler, kantlan toplar. On be yandan kk ocuklara ait
duruma gizli olur. Bunlar hakknda karar da gizli bildirilir.
Mahkeme ald sonucu yeterli grnce sz Cumhuriyet sav
csna ve en sonunda da sana veya avukatna verebilir. Savunmay
avukat yapsa da en son olarak eklenecek bir eyi olup olmad bizzat
sana sorulur.

Hkm ve Karar
Bundan sonra mahkeme, ya berat veya mahkmiyet karan verir.
Beratn, suun sabit olmamasndan m, yoksa iledii sabit olduu halde
karl bir cezann bulunmamasndan m olduu kararda yazlr.
Mahkmiyet kararlannda da, hkmn geerli sebebi gereince
sabit ve kesin grlen olaylar, Ceza Yasasnn maddesi, cezann mikta343

Medeni Bilgiler
n, cezay hafifletip artrma sebepleri olup olmad yazlr.
Hkm ve kararlar hkimler tarafndan imzalanr. Ak olarak
bildirilir.

Kiisel Davalar
Adi tehdit, dvme, svme, tedbirsizlik, dikkatsizlik, meslek ve
sanatta acemilik, gndzn meskene saldn, zel sr yaymas, ticarette
kanunsuz rekabet, gzel sanatlar mlkiyeti gibi sulardan dolay yap
lacak davalar zarar grenler tarafndan alr. Bu durumalarda savcnn
bulunmas koul deildir. Ancak bulunabilir ve kiisel davann kiiye
ait zaran karlamak konusundan baka kamu hukukunu ilgilendir
diini grrse bu davay da aabilir.

Bildirim (Tebli) ve cra

Genellikle mahkemelerden nce ve mahkeme srasnda bildi
rimvt karar ve hkmlerden sonra icra veyrtmKn nemi byk
tr. Birincisi olmazsa mahkeme yaplamaz; kincisi yaplmazsa karar ve
hkm uygulanm olmaz.

Bildirim
Bildirim iin mahkeme usul yasalannda kurallar vardr.
Genellikle bildirimler mahkeme baktibinin atayaca anclar
(mbairler) araclyla yaplr. Aranan kiinin hviyeti biliniyor ise
bildirim kendisine yaplr. kametghnda bulunmazsa ailesinden veya
hizmetilerinden yetimi birisine bildirimde bulunulabilir. Bunlar da
olmazsa bildirim ayn evdeki kiraclara, otel, han gibi yerlerde sahip
veya mdrlerine -ancak bunlarn kabul etmeleri kouluyla- verilir.
Avukatlann yazhanelerine ve kendileri bulunmazsa ktiplerine bildi
rim yaplr.
344

Mustafa Kemal ATATRK

icra
Ceza mahkemeleri kararlan hkmetin polis kuvvetleri tarafn
dan icra edilir ve yrtm gerekletirilir. Hukuk mahkemelerinde,
alacakl, mahkeme karanmn borluya bildirimde bulunmasn salar.
Bunun bildirim belgesi ile icra dairesine bavurur. Borlu, borcunu
yine vermezse bankalarda veya dier kurumlardaki paras, deerli
ktlar, alaca, bina ve arazisi ve gerek grlrse eyasndan borcun
denmesine yetecek kadanna el konulur.
El koyma (Haciz,) alacaklnn hakkn elde etmek iin borlu
nun para ve mallanm icra memurunun eli altna almasdr.
Bu yapldktan sonra borcunu demesi borluya tekrar bildiri
lir. Yine demezse mal ve eya satlr ve tutar parasndan borca yetecei
kadan alacaklya verilir.
El koyma ile bir adamn hayatn, dayanaca dereceden fazla
zorlamay kanun kabul etmez. Bu sebeple borlunun ve ailesinin yiye
cei, oturaca, yataca, giyecei ihtiyac olan eya satlmaz. ift ve
tanm aletleri ve ekipman, sanatknn sanatn yapmaya ilikin malze
mesi, aataki meyve ve tarladaki rn el konularak satlamaz.

lerisi Dnlerek Yaplan El Koyma

(htiyati haciz)
Alacakl, bir mahkemeden karar almadan borlunun satlabile
cek mal ve eyasn karmasn veya bakasna devretmesini beklenir
grrse, icra ilemi karardan sonra yaplmak zere, borlunun para,
mal ve eyasna geici bir ihtiyat haczi koydurabilir.
Alacakl, davay kazanmazsa el koyma kaldnlr. Kazanr ve
borlu borcunu vermezse doal yolu ile sat ilemi yaplr.

345

Medeni Bilgiler
Bor in Hapis
cra ileminde bor iin hapis kaldrlmtr. Bu sebeple herke
sin bor olarak para verir veya bor karl mal satarken alacan,
hapisten baka daha ok maddi teminat ile karlamas gerekir. Borlu
borcunu saklamazsa mahkemeye gitmeden icra dairesi bunu tahsil
eder. Borlunun verecek paras ve el koymaya uygun (hacze uyacak)
eyas ve mal bulunmazsa alacakl parasn tahsil edemez. Ancak bor
lu varlk bakmndan deme gcn kazand zaman icra dairesi tah
sile kalkar.

Tutuklama ve Serbest Brakma

Tutuklama Sebepleri
Su ilediine ilikin kuvvetli kant elek edilen sanklar u durumlar
da tutuklanr:
1. Ar cezal bir su sebebiyle soruturma yaplacaksa,
2. Hafif cezal sularda kamas phesi varsa, hviyetini ispat
edememi, ikametgh bilinmiyor ise, yabanc olup hkimin davetine
uymas veya hkmn yerine getirilmesi iin gelmesi pheli ise,
3. Suun izlerini kaldrmak, ortak sululan ve tanklan kandr
mas olasl var ise.
4. Su, devletin veya hkmetin gcn kracak, lkenin
huzurunu bozacak veya genel ahlak aleyhine bir eylem ise.

Tutuklama Yazs
Tutuklama yazsn yetkili hkim verir. Kefaletle serbest brak
maya da hkim karar verir. Tutuklama yazsnda sann kim olduu,
ekli, suu ve tutuklama sebebi yazlmaldr.

346

Mustafa Kemal A l A l UKK

Serbest Brakma
Sank sonunda tutuklamann ertesi gn hkim tarafndan sorguya
ekilir ve u durumlarda serbest braklr;
1. Tutuklamann yanll, hakszl anlalarak,
2. Tutuklu olarak mahkemeyi gerektirmeyen bir durum olduu
anlalarak,
3. Kefaletle.

Ticaret Davalar
Ticaret davalar esas olarak hukuk davasdr. Ancak hukuk ile
ri arasnda ticaret ilemlerinin nemi bu davalara ayr bir zellik ver
mitir. Ticaret, bir lke hayatnda byk neme sahiptir. Ticaret yapan
biri (Bir tccar,) iine ait ilemleri abuk bitirmelidir ki elindeki para
y yeniden sat yapaca mala yatrsn. Ticaret yapanlar mal ile paray
hzla dndrebilmek olana sayesinde ilemlerine ara vermeksizin
devam edebilirler.
Bundan baka, ticaret yapanlar iin mala yatrlm parann,
yine maln sat karlnda tahsilinden kesinlikle emin olunmaldr.
te bu sebeple ticari ilemlerin nasl ileyecei ve ticaret mesele
sinden doan anlamazlklarn nasl zmlenecei ayn hkmleri ie
ren ticari yasalannda gsterilmitir.

Ticaretin Tanm
Hangi ilere, genel hukuk kurallarna ve hangilerine ticari yasa
lara gre baklacan belirlemek iin ticaret kelimesinin anlam yasa ile
tespit edilmitir. Bir ilemin ticaret saylmas iin baz koullar gerekli
dir. Yasalarla yaplmas yasak olan ve genel ahlaka uygun olmayan ey
ler ticaret deildir. Bunlan yapmak aynca ceza grmeye sebep olur.
347

Medeni Bilgiler
Bir kiinin kendi ahs veya evi, bahesi, tarlas, ailesi ve hatta
fabrikas iin kullanlacak eyleri almas veya satmas ticaret saylmaz.
Bunlardan doacak anlamazlklar hukuk davas olarak grlr. Bir
ilemin ticaret saylabilmesi iin esas, menfaat ve kr amac ile yapl
masdr. Ancak bina, tarla ve maaza gibi tanmazlarn sat ucuz alp
pahal satmak gibi kr amac ile de yaplsa yine yasa nnde ticaret
saylmaz. nk bu durum pek ender olur ve tanmazn alm satm
srekli bir ticaret meslei olamaz. Bu tr anlamazlklar da hukuk
davas olarak ele alnr.

Ticaret Davalarnda zellik

Ticaret davalannn, bu ilerin grlmesinde ayn tecrbesi olan
mahkemelere verilmesi uygundur. Ancak lkenin ticaret ilerinin ok
olmad blgelerinde byle yaplmaz. Oralarda hukuk davalanna
bakan mahkemelerde ticaret davalann da grrler. Ancak stanbul ve
zmir gibi byk ticaret merkezlerinde aynca ticaret mahkemeleri
kurulmutur.
Sradan hukuk davalannda elli liradan fazla bor meselesinin
ispat iin senet gstermek kouldur. Ancak ticaretle uraan bir kii
pek ok alacak ve verecek meseleleri arasndadr. Bu sebeple kk,
byk ticaret davalannda kant olarak her tr belgeden yararlanlr.
Ancak ticari defterlerin bu anlamda nemi bulunmaktadr.

Bro
Bir ticarethanenin brosu kuruluun en nemli ksmdr. Baka
hibir kusuru olmad ve her ii yolunda gittii halde brosunun iyi ile
memesi yznden batm olan ticaret kurululan az deildir. Dnyann
ticaret ilerinde, brolann rgtsel yaps, almas ve hatta bro binas
nn ekil ve dzeni baan etkenleri arasnda saylmaktadr. Milyonlarca
ilem yapan byk bir ticari iletmenin brosunu kurmak ve iletmek,
348

Mustafa Kemal ATATRK

byk bir fabrikay iyi kurmann ve krl iletmenin gerektirdii kadar
teknie ihtiya duyar. Ticareti kendisine meslek yapm vatandalarn, bu
tanmda ve rnekte hibir abartma olmadna inanmalar gerekir.

Defterler ve Dosyalar
Kk, byk her ticari iletme, ilemlerini dikkatle kayt,
dzen ve korumaya almaldr. Aslnda i adamlan ticaret iine ait aldk
lar ve yazdklar btn mektup ve telgraflar ve her tr iletiim belge
lerini, para demesi veya alnmasna ait btn ktlar dzenli bir
ekilde saklamak zorundadrlar.
Bundan baka mevcutlann ve dengi olanlan, gnlk ilemi ve
yazdklar eylerin tamamen ayn olmas gereken kopyalar ayr birer
deftere kaydetmek zorundadrlar. Ticaret defterlerini herkes istedii
gibi tutamaz, istedii zaman silip bozamaz. Bunlann kullanlmas,
yazlmas yntemleri bulunmaktadr. Ticaret defterlerinin sayfalan
deitirilemeyecek bir cilt iinde bulunmas, sayfalann sabit olarak
numaralanmas gerekir. Bu defterlerin sayfa miktan, ka sayfa olduu
kullanlmadan nce notere tasdik ettirilir. Defterlerin kapsam, ekille
ri ve tutulma yntemleri hakknda yasal yntemler bulunmaktadr.
Btn defterlerin ve dosyalann dzenli tutulmas, yalnz bir
zorunluluk olmakla kalmaz, bunun ticari iletme iin byk faydalan
da bulunmaktadr. Eer bir ticari iletmenin bu defter ve dosyalan
bulunmazsa, mahkemeye dtkleri zaman davalann ispat etmek iin
gerekli olan belgelerden yoksun kalr. Hatta iflas zorunluluunda
kalrlarsa, bunun yalnz para ve mal ilgilendiren yoksunluk ve zn
tsne katlanmakla kalmazlar; kusurlu batm (m flis) durumuna
derler ve sonu olarak aynca ceza grrler.
Btn bu zorunluluklann ve yaptnmlann konmasnn sebebi bir
i adamnn kaytlann ve defterlerini tutmasndan doacak zarann yalnz
kendisine ait olmamasdr. adamlannn zarar ve menfaatleri bir bakma
349

Medeni Bilgiler
zincir halinde birbirine baldr. Her iletmenin menfaati yalnz kendi def
ter ve kaytlarnn dzeni ile salanamaz. Bu, ilem yapt btn ticaret
evlerinin kayt ve defterlerinin dzenli olmasna da baldr.

flas (Batmak)
Batmak (iflas,) bir ticari iletmenin lm demektir. Borlann,
bono ve senetlerinin karln zamannda deyemeyen bir i adam
aleyhinde batm (iflas) hkm verilir, iflas hkmn, ya yokluk (aciz)
durumuna den i adamnn bavurusu, ya alacaklnn davas ve istei
veya mahkemenin resmen haberdar olmas zerine mahkeme verir.
Bylece ticaretin esas olan itibar savunulmu olur.
Batmak (iflas,) i adamlanndan olup baka bir borlu hakknda
yaplacak bir ilem deildir. Yalnz ticarete zgdr. Bunun sebebi de
ticarette nemli olan gven ve srdrlebilir durumun savunulmas
dr. Batan (flas) eden kiinin parasna, alacaklanna ve mallan ile eya
sna kar tavr belirlenir. Borlu bulunduu kurululara alacaklan ora
nnda paylatnlr. Bunun uygulamas iin ince yntemler vardr, iflas
ilanndan sonra ticari iletmenin defterleri ve mallan mhr altna al
nr. Batan i adam kefil gsteremezse tutuklanr. Tayin edilen ju j komi
ser alacakllann vekilleri olan "sindiklerle alr. Bunlar batan i ada
mnn mal ve eyasn ynetirler. Btn alacaklar tespit edilir. Eer ala
cakllar bir ksm zaran kabul ederek batan i adamyla uyuurlarsa
aralannda konkordato imzalanr. flas, ticari iletmenin drst ve
yasal almasna ramen idaresizliklerden, hatalardan veya nceleri
etkisi deerlendirilemeyen bir piyasa krizinden doabilir. O zaman
batan kii sermayesini ve varln kaybeder. Dier taraftan iflas eden
kiinin btn piyasadaki ticari itiban da kaybolur. Baz i adamlannn
yasa d kr elde etmek ve mal karmak iin yapay olarak deme
imknszlna dm grndkleri olmutur. Eer bu ispatlanrsa,
hileli iflas hkm verilir. Bu hareket ar cezalan davet eder ve hileli
350

Mustafa Kemal ATATRK

iflasna karar verilenler siyasi, medeni haklardan da yoksun braklr
lar nk hileli olarak batan i adam (mflis) bulunduu evrenin
ekonomik gven ve istikrarna kendi kesesi Lehine suikast yapm
olmak konumuna der. Hileli iflasna karar verilenlerle anlama yap
lamaz. Bundan baka adi iflasta borlan demek yoluyla itibann iade
si yolu akken, hileli iflasta bu olanak yoktur.

Ticari Kuruluun Kapanmas (Tasfiye)

Bir ticari iletme, ilerinin iyi gitmediini grd zaman bunlann dzeltilmesi iin zamannda nlemler almak durumundadr.
Ancak bu ekilde kt sonun, iflasn nne geilebilir.
Kk ve gz nndeki ticaret ilerinde bu durum daha kolay
grlebilir. Ancak byk ticari iletmelerde, zellikle yukanda nemi
belirtilen iyi iler mkemmel bir bro bulunmazsa aksaklklar nceden
fark edilemez. Bu durumda bozulma iaretlerinin grld zaman
genellikle bunlan gidermek ve yok etmek oianaklan gemi bulunur
ve kurulu yklr.
Az ok bir phe kokusu alnr alnmaz ilk yaplacak i deerli
ve n sahibi hukuk ve ekonomi doktorlan ile tehis koymaktr (kon
sltasyon yapmaktr.) Bu grmeden genele ait fayda veren bir sonu
almann ilk koulu, oyu alnacak kiilere durumun btn i yzn
olduu gibi sylemektir. Bunun sonucunda grlecek manzaraya gre
iki hareketten biri seilir.
1. Ticari ilemi kstlamak, ok kr getirecei umuduyla da olsa,
yaplacak yeni siparileri brakmak, allan konunun olduka ii ok,
kar az insanlarla uramaktan vazgemek. Hatta zaranna da olsa, ks
men indirimli sat yaparak zorlaan demeli gnne yetitirmek ve en
nemli nokta olarak broyu iyiletirmek, kuvvetlendirmek.
2. Kapanm ak; Bir ticari iletme iin bu sonuta ok acdr. Ancak
iflastan kurtulmak iin ilemin kstlanmas zmnn de yetmeye
351

Medeni Bilgiler
cei anlalrsa, bunu tercih etmek zorunludur.
Kapanma, iflas gibi az ok zararla iin iinden kmak yoludur.
Bu bakmdan bir tr istee bal iflas demektir.
Kapanmaya karar veren tccar elindeki mallan ucuz pahal
satarak bir an nce paraya dntrr; demek zorunda olduu para
y zamannda kazanmak iin ticarete ayrmad sermayesini, mevcut
para ve aralann da kullanr. Bu yoldan ticari iletmesini kapatan kii,
btn varn, ikametghn, en ok ihtiyac olan eyasn da kaybede
bilir. Hatta aynca bor altna da girebilir. Ancak yasann ve ticari ahla
knn iflas hkm ile yapaca darbenin pek ar olan etkisinden kur
tulmu olur.
Ayn kurallar, kiinin mal olmayan ticaret irketleri hakknda
da geerlidir. O zaman zarar, irketin konumuna gre, hissedarlara
paylatnlm olur.

Avukat ve Baro
nsanln adli ilerine ait meseleleri incelmi ve oalmtr.
Mahkemelerde hak savunmas yalnz renim ve zek ile mmkn ola
maz. eriine ve ekline gre, baka baka yntemlere ve esaslara gre
izlenen mahkeme ilerinde genellikle bir vekil kullanmak zorunlu olur.
Bu grevi avukatlar yaparlar. Kendilerine nemli bir hakkn veya kendi
ne su yklenen bir sann onurunun savunulmas verilir.
Bu nedenle avukatlann mesleki bilgi ve onur sahibi olmalan
gerekir.
zel yasa erevesinde bu zellikleri tayan kiileri kendi kendi
lerini kontrol etmelerini salamak iin barolar oluturulmutur. Bir yerde
yedi avukat bulunursa baro yaparlar. Barolann avukatlara dzen cezalan
veren rgtleri vardr.
yi vatanda haklarn her zam an m ahkem e kaplarnda arar
Hakkn bizzat kendi kuvvetiyle yerine getirm eye kalkm ak vahiliktir.
352

ileri

Bakanln Grevi
Bakanln grevi lke ierisinde gven ve huzuru korumak ve
bozulursa yeniden salamak, btn seimler, her tr dernek, seferber
lik, nfus ve gmen ilerini dzenlemek ve ynetmektir. htiya sahi
bi kyllere arazi datm grevi de bu bakanlndr.
Bakanlk, i ynetimde var olan tzel kiilerden, zel ynetimi
bakmndan illerin ve belediye noktasndan ehir ve ilelerin almalann tespit ve btelerini kontrol eder ve ky ilerinin, ky yasasna
gre dzen ve ynetimini izler. ileri Bakanl zellikle hkmet
programnda meclisin uygun grm olduu i siyasetin izlenmesin
den sorumludur.

Bakanln Merkez rgl

Bakanln Merkez rgt; 11 ynetimleri, yerel ynetimler, nfus
ileri, genel mdrlklerinden oluur. Jandarma Genel Komutanl ile
Gvenlik ileri ve Posta, Telgraf ve Telefon Genel Mdrlkleri bteleri
ayn olmakla birlikte, ileri Bakanlnn emri altndadrlar.
ileri Bakanlnn genel mdrlklerinden her biri kendi ismi
nin anlamna giren grevleri yaparlar. Bakanln esas grevi olarak
yukarda anlatlan ilerden topluma ait grev ile tm polislerin grevleri
Emniyet Genel Mdrl tarafndan grlr. Seferberlie ve gmen
lere ait grevlerin grlmesi Nfus Genel Mdrlne verilmitir.
353

Medeni Bilgiler

Polis ve Jandarma
Polis ve jandarma devletin ban zamanndaki lke iinde
gvenliini korumakta olan kuvvet aralandr. Polis ehir ve kasaba
larda dzen ve emniyeti salar. Siyasi polis grevini yapar. Jandarma
daha ok kylerde ve yerleim yerleri dnda gvenlik aracdr. Aynca
bu kuvvet ehir ve kasabalarda da polise yardm iin gerek duyarsa
grev yapar; polis ve jandarma ayn zamanda devletin g ve onurunu
temsil eder. Polis ve jandarma devletin gvenlik kuvvetidir. Yasa ve
dzenin hkmleri, hkmetin emirleri, mali ve adli ilerin yerine
getirilmesi, gerektii zaman gvenlik kuvvetlerinin yardmyla yaplr.
Polis ve jandarma silahl kuvvettir. Bu kuvvet grevini yapmak
iin kesin zorunluluk durumunda zor ve hatta silah kullanr.
Blgelerinde bulunan polis ve jandarma kuvvetleri bozulan gvenlik
ve emniyeti korumaya yeterli gelmezse, yasada yazl yntemler ile ve
yrelerindeki (vali, kaymakam, gibi) en byk mlkiye memurunun
bavurusu zerine orduya mensup askeri ktalar yardm eder.
lkenin birka blgesinde ekyay (anaristi- terristi) izlemek
iin askeri ktalar gibi hareket eden gezici jandarma ktalan vardr.

Ynetim Blm
Trk vatan dereceli ynetim blmlerine ayrlmtr: iller,
leler ve Bucaklar. Bu blm yaplrken dalar, nehirler gibi corafya
durumu ve yollar, demiryollar, deniz yollan ve dier ekonomik balan
tlar gz nnde tutulur.
iller valiler tarafndan, ileler kaym akam lar tarafndan Bucaklar
Mdrler tarafndan ynetilir. Ky ynetiminin bakan muhtardr.
Her lde birden fazla ile ve her ilede birden fazla bucak vardr.
Bucaklar kasaba ve kylerden olumaktadr.
Birbirleriyle ekonomik ve siyasi ballklar bulunan ve grle
354

Mustafa Kemal ATATRK

cek ortak ileri olan yan yana birok 11 bir genel mfettiin ynetimin
de bulunurlar.
Devletin genel ynetiminden baka illerin, kendilerine ait ileri
grmek zere zel ynetimleri vardr, illerin kendi ileri yetki yayl
mas ve grev ayrl esas zerine ynetilir. Bylece iller tzel kiilie
sahiptir.
Bundan baka ehirler ve kasabalann kendilerine ait ileri gr
meleri iin tzel kiilie sahip belediye rgt bulunmaktadr.
Kyler de, Ky yasasndaki grevleri grmek zere tzel kiilie
sahiptir.

ller
Valiler, iileri Bakanlnn resmi yazs ve Bakanlar
Kurulunun karanyla Cumhurbakan tarafndan atanr. Hkmete
ihtiya duyulan byk ve ii ok illere bakanlka bir vali yardmcs
grevlendirilir.

Valinin Grevleri
Vali, ilde devleti temsil eder. Her Bakanln temsilcisidir.
Bakanlklarn idari ve siyasi yrtme aralar olup lin tm ynetimin
den sorumludur.
Valiler, lin, huzur ve asayiini salamak, kiisel korunma ve
tasarrufuna ait iinin korunmas ve sular yaplmadan nce engellemek
(polis engeli) ile ykmldr. Jandarma ve polis kuvvetleri dorudan
valinin emri altndadr. Hapishanelerin tefti ve denetimi ve hapsedil
mi kimselerin salk koullarnn korunmas valiye aittir. eitli
Bakanlklara ait grevler: Milli Eitimin ilerlemesi, geliiminin salan
mas, halkn dncesi, ahlaki ve toplumsal geliimin salanmasn;
Ticaret, tanm, sanayi ve tama gibi retim ve servet kaynakla355

Medeni Bilgiler
nnn ve aralarnn geliiminin salanmas;
Genel saln korunmas, sala zarar veren sebeplerin kald
rlmas;
Bulac hayvan hastalklarnn giderilmesi;
Bayndrlk ilerinde hkmete dzenlenecek programlara
gre bayndrln salanmas;
Asker ve vergi toplanmasnn salanmas;
Kaakln engellenmesi;
Orman yangnlarnn sndrlmesi, ekinlerin korunmas, sak
lanmas, zararl hayvanlarn ldrlmesi nlemlerinin alnmas;
Mahkeme kararlarnn yrtlmesine yardm; valiler tarafndan
izlenir.
Bu grevleri yerine getirmek iin llerin u rgtleri vardr:
lde rgt ve 11 Memurlar
11 bro grevinin efi olmak zere her ilde Bakanlktan atanan bir
mektupu bulunur. lde iileri Bakanl ilerini grmek zere polis,
nfus, iskn, posta, telgraf ve telefon mdrleri ve jandarma komutan
ile hukuk ileri mdr bulunur. Bu memurlar da Bakanlk atar.
ilin mali ilerinin banda bir defterdar, ose ve kpr ilerinin
banda bir bamhendis ve isimlerinin gsterdii grevlere bakmak
zere bir salk, bir milli eitim mdr, bir tapu mdr ve ekono
mi ilerinin banda da birer ticaret, tarm, sanayi, alma, orman,
maden, veteriner ve gmrk blgesi olan yerlerde vergi mdrleri
bulunur.
Bunlar idari ube bakanlandr. Kendi ilerine gre brolar var
dr.
llerde zorunlulua ve ihtiyaca gre adliye rgt de bulunur.

356

Mustafa Kemal ATATRK

Valiler le ait iler hakknda ait olduu Bakanlklarla iletim
kurarlar. Bakanlklar da idari ve siyasi bildirimi valiye yaparlar. Kendi
Bakanlklarna ait olan ileri de ona yazarlar. Valilerin Bakanlklardaki
mstear, genel mdr ve uzman gibi kiiler ile iletiimleri ve ilemleri
ancak ilmi usullere uygun ve hesap ilerine ait mali konulara zgdr.
idari ube bakanlarna, mensup olduklar bakanlklardan,
yasalarn, tzklerin ve bunlara ilikin ynerge ve emirlerin bildirimi
valiler araclyla yaplr. Bu bakanlar valilerden alacaklar emri, yasa
ve ynergelere uygun grmeseler de yapmak zorundadrlar. Ancak bu
takdirde itiraz edebilirler ve valilerden yaz ile emir isteyebilirler; bu
emri alnca yaparlar ve yaptktan sonra itirazlarn, grleriyle birlik
te mensup olduklan Bakanla yazarlar.
ldeki idari ube bakanlann bal olduklan Bakanlklar ve
ancak bunlann emirlerindeki memurlan valiler atar.
dari ube bakanlan, kendi ubelerinin iyi ilemesinden ve
emrinde alanlarn yasaya ve ynergelere uygun hareketlerinden
birinci derecede valiye kar sorumludurlar, idare ube bakanlarndan
her biri valinin gnderdii iler zerine gereken incelemeyi yaparak
sonucu grleriyle birlikte bildirmek zorundadrlar.
Vali, ordu ve adliye aylk olmak zere, tideki btn ileri tefti
eder. Tefti srasnda yasaya uygunsuz ve sorumluluu gerektiren bir
durum grrse hemen inceleme aarak sorumlular hakknda tutaca
belge zerine kendilerini mahkemeye gnderir. Tefti sonucunda iten
el ektirmek gerei duyarsa bunu Bakanlklardan tayin edilen idari
ube bakanlan hakknda Bakanlann emrini alarak ve dierleri hak
knda dorudan uygular.
Vali, lkenin gvenlik ve asayii ve bir ktln kmas ola
sl grld zaman, sorumluluu stlenerek her kim olursa olsun,
btn memurlan i bandan ekmeye yetkindir.
Elindeki kuvvetlerle baa kamayaca nemli olay ve kank357

Medeni Bilgiler
lklar olursa vali, ordunun en yakn ktalanndan yardmc asker ister.
Bu asker grev bitinceye kadar valinin emri altnda bulunur.
Vali, Bakanlarn atadklar ube bakanlan, mahkemeler rgt
ve kaymakamlardan baka emrindeki btn memurlar hakknda uyan
cezas uygular. Daha fazla cezaya gerek grrlerse bunu emniyet
komisyonlanndan ve atamay yapan Bakanlardan isterler.
Valinin, adliyeden, bitirilmesi geciken maddelerin ge kalmas
sebeplerini savclar araclyla sormak hakk vardr. Alaca cevab
yeterli bulmazsa Adalet Bakanlgna yazar.

leler
Kaymakamn Grevi
lede kaymakam hkmetin temsilcisi ve yrtme kuvvetinin
en byk memurudur. Kaymakam yasa ve dzen esaslan ierisinde
grevini yapar. Validen emir alr ve onunla iletiim kurar.
Kaymakamlan ileri Bakan atar.

le Memurlar
Kaymakamn brosunu, emrinde bulunan yaz ktibi ynetir.
Kazada gvenlik kuvveti olarak polis komiseri ve polisler, lin le
emrine verdii jandarmann bandaki jandarma komutan, nfus
memuru, salktan hkmet doktoru, mliyeden mal mdr ve tapu
ktibi bulunur. Bunlar kaymakamn ynetimi altnda alrlar.

Bucaklar
Mdrn Grevi
Bucak mdrleri Bucakta en byk hkmet memurudur.
Bucaklar tzel kiilie sahip olan kylerle bucak blgesindeki kasaba
lar halknn hkmetle iletiim noktasdr.
358

Mustafa Kemal ATATRK

Bucak mdrn vali atar. Mdr, bucan bal olduu ilenin
kaymakam ile iletiim kurar. Bucak brosunun efi bizzat mdrdr,
ti fazla olan byk Bucaklara bir de ktip verilir. Yine de mdr gr
evini, Bucak merkezinde oturmaktan ok kylerde ve halk arasnda
gezmekle yerine getirir. Bucakta bulunan jandarma takm veya karakol
komutan mdrn emrindedir. Tam donanml Bucaklara birer nfus,
vergi ve tapu ktibi ile hkmet doktoru veya kk salk memuru
da verilir.

llerin zel daresi

llerin, tm devlet ynetimindeki durumlarndan baka sahip
olduklan tzel kiilik ile ayn bir almalan bulunmaktadr. Vali zel
darenin de banda bulunur. Valinin, bu idareye ait brosu zel muha
sebe mdrnn emrinde bulunur. lelerde de zel muhasebe
memur, ktip ve vergi toplayan memurlar vardr.
Grevi
Bakanlann tm grevlerine oranlanarak ifade edilirse, bu zel
idare tipi yalnz maliye, ekonomi, bayndrlk, salk ve milli eitim ile
riyle ilgilenir. zel idarelerin i genel siyaset, d siyaset, askerlik ve adli
ye ilerinde hi bir grevi ve ilgisi yoktur. zel idare noktasndan llerin
grevi, yol yaptrmak, onanmn salamak, gl ve bataklklar kurut
mak, sresi krk yl gememek kouluyla tramvay, elektrik ve havagaz
ayncal vermek, 11 snrlan iinde otomobil, otobs iletilmesi ve baz
fabrikalarn almas iin izin vermek, rnek iftlik ve tarlalan, hayvan
depolann, rn ve hayvan yanmalan dzenlemek, sanayi okulu ve
sergileri, mzeleri amak, ticaret borsa sergileri ve panayrlar yapmak,
yetim ve yoksullara bannacak yerler yapmaktr.
lk tahsil geliri, masraflar ve okullan da zel idarelerin grevi
dir. Milli Eitim Bakanl yalnz retmen atamas ve programlarn
359

Medeni Bilgiler
hazrlanmas ve tefti noktalarndan ilkretim ile ilgilidir. zel idare
le gelir getirecek mlk ve kira getiren yerler de yapabilir.

Bte
Bu ileri yapm ak iin zel idarelerin bteleri vardr. Btenin gelir
blmn oluturan maddeler unlardr;
1. eitli dolayl vergilere il ve zel idare pay ve milli eitim
pay olarak yaplan zamlar;
2. Yol vergisi;
3. Kesim hayvanlan* vergisinin il pay;
4. Mlk ve kira getirici yerlerin, kpr ve iskele gibi kurulmas
gelirleri ve cretleri;
5. Verilen iletme izinlerinden alnacak gelirler;
6. Devlet btesinden yaplan yardm ve vasiyetler, balar,
yardmlar.
Bteyi vali hazrlar, genel meclis tartr ve inceler ve kabul
eder. Bundan sonra bte i leri Bakanlna gnderilir zel idare
ileri ile ilgili Bakanlklarn birer yksek memurundan oluan bir
komisyon bu bteleri Devlet merkezinde inceler. Bu inceleme sonu
cunda:
1. Yasa d vergiler ve yasa d masraflar karlr veya dzelti
lir;
2. Gerek grlmeyen gelirlerden hayali ksm indirilir;
3. Muhasebe usul ve ynergelerine uymayan bte ekilleri
dzeltilir.
Bundan sora bte yrtme kararyla Cumhurbakannn ona
yna sunulur. Onaydan sonra iileri Bakanl araclyla lle bildirilir.
* Kesilen hayvanlardan alnan vergi.

360

Mustafa Kemal ATATRK

zel idarelerin belirli iler iin olaanst bteleri de olabilir.

Genel Meclis

Seimi
Genel meclisler drt ylda bir defa seilir. Seimi, milletvekili
seimi iin seilmi olan ikinci semenlere belediye meclisi yesi
yaparlar. Seilmek iin milletvekili seilmekte gereken zellie sahip
olunmas gerekir. Grev bandaki ordu mensuplan, milletvekilleri,
hkimler, memurlar II ilerinde yklenici olanlar seilemezler.

Toplanmas
Genel meclisler ylda bir sefer ve krk gn sreyle toplanr,
ihtiya halinde vali tarafndan on be gn uzatlr. htiya olduu
zaman genel meclisler olaanst toplantya anlr. Bu daveti ya vali
ler yaparlar, ya da yenin te ikisinin istemesi ve iileri Bakanlnn
nerisi ile davet yaplr. Genel meclise valiler bakanlk eder.

Grevi
Genel meclisler, zel idareye ait ileri grrler. Bteyi ve
kesin hesab onaylarlar. nemli proje ve planlan onaylar ve kabul
eyler. Bayndrlk, Milli Eitim ve Salk leri iin borlanma karan
alrlar, bor szlemesini imzalarlar; zel idareye ait ilerden lle ilgili
olan baz eyler hakknda neri karan verirler. Meclis kararlan, valile
rin onay ile kesinleir. Vali, yirmi gn ierisinde bir karara itiraz eder
se konuyu D evlet uras zmler.

Alt Komisyon Kuruluu

Komisyon, genel meclis tarafndan seilmi iki veya dn ye
den oluur. Komisyonlann sreleri bir yldr. Komisyon yelerinin lin
361

Medeni Bilgiler
ayr ayn ilelerinden olmalar kouldur. Vali komisyonun da bakandr.

B a k a n lk

iin b a k a bir kiiyi vekil atayabilir.

Grevi
Alt komisyonun, grevleri unlardr:
1

M e c lise v e rile ce k

btenin v e kesin hesaplarn ilk incelemesi;

2. Onayl btenin uygulamasn denetleme;

3. Ak artrma, tartma, ihaleler;
4 Acil durumlarda ilk toplantda genel meclise sunulmak
zere, meclise ait iler hakknda karar verilmesi;
5 Aylk muhasebe cetvellerini inceleme;
6. Valinin soraca eylere danma anlamnda gr ve cevap;
7. Genel meclisin her toplantsnda yllk yrtme raporu vermek.

362

Belediyeler

Belediyelerin Kapsam
Nfusu iki binden yirmi bine kadar olan yerlere "ile"yirmi bin
den fazla olan yerlere "kent"denir. Bucak, ile ve il merkezlerinin nfu
su iki binden aa da olsa oras yine "ile" saylr.
Belediyeler, kent ve ilede oturanlann, yerel ve ortak, medeni
ihtiyalann dzenlemek iin meydana getirecekleri bir kurumdur.
Belediye meclisi bulunduu kenti temsil eder.
Belediyenin kapsamnda esasl bir siyasi ruh vardr. Bir lkenin
bir arada ok nfus yaayan yerleri kent ve ileleridir. Buralarda, siyasi
akmlar kuvvetlidir. Aslnda ie ve idareye ait grnen dnceler bura
larda siyasi ekiller alrlar.
Belediye kurullar seimle oluturulurlar. lkenin en nemli
siyasi olay olan milletvekili seimlerinde de belediye kurullarnn
nemli grevleri bulunmaktadr.

Belediye Hizmetleri
Bu hizmet ve grevler ok ayrntldr. Bunlar Belediye Yasasnda
byk bir blm oluturur. lede oturanlann saglklanna ait kurum
lar, kent hastaneleri, dispanserler, salk yardm aralan, halka ak
bahe, park gibi dinlenme aralan, darlaceze gibi sosyal yardm
kurumlan ile ilgilenmek, yollann ina ve dzenlenmesi, insanlann
363

Medeni Bilgiler
salkl yaamasnn salanmasnda salk ve zevk ve sanat noktasndan
gsterilecek ilgi, konut ve tama aralar, maaza, dkkn, hamam,
berber gibi yerlerin, tart ve l aralarnn ve ekmek, et, sebze ve
dierleri gibi yiyecek ve ieceklerin kontrol; fnn, hal ve kesimhane
ilerinin dzenlenmesi ve sokaklardan geme ve gezmenin usullere
balanmas gibi gvenlik ileri, kent suyu, kanallar, aydnlatma ve
dier bayndrlk giriimleri grevlerinin balcalardr.
Sresi krk yl gememek zere belediye snrlan iinde tram
vay, elektrik ve havagaz ayrcal vermek hakk son Belediye Yasas ile
belediyelere verilmitir.
Belediye hizmetleri, gelirin derecesine gre, zorunlu ve istee
bal olarak ikiye ayrlmtr.

Belediye Seimi
Oy Sahibi Olma Koullan
ye seiminde oy sahibi olabilm ek iin aada yazl koulara sahip
olmak zorunludur:
a. Trk olmak.
b. 18 yan bitirmi olmak.
c. Seim balamadan nce en aa alt aydan beri o beldede
oturmakta olduu dorulanmak (bu alt aylk oturum belge ile ispat
olunur).
d. Ar hapis cezas ile, hrszlk, dolandrclk, emniyeti suistimal, iflas gibi insan onurunu ihlal eden sulardan mahkum olmamak.
e. Kamu hizmetlerinden yasaklanm bulunmamak.
Silah altnda bulunan ordu mensuplar, jandarmalar, zabtalar
ve polisler, askeri memurlar, belediye seimine karmazlar.

364

Mustafa Kem al ATATRK

Belediye Meclisine ye Olabilme Koullan
Belediye meclisine ye seilebilmek iin oy hakkna sahip ola
caklara ait yukarda yazl koullarla birlikte:
a. Yirmi be yan bitirmi olmak.
b. Trke okur yazar olmak.
c. Belediyeye ait bir iin yklenicisi ve bu yklenicilerin orta
veya kefili olmamak ve bu bakmlardan borlu bulunmamak gerekir.
Devlet memurlar ve belediye memur ve hizmetlileri, memuri
yetleri erevesi iinde belediye meclisine ye seilemezler.

Seim Zaman
Belediye meclisi seimi her drt ylda bir Eyll banda balar,
Ekim aynn (10.ay) yirmisinde biter. Ancak meclis kapanr veya seim
iptal edilir veya istifa sz konusu olur da meclis zamanndan nce
dalrsa yeni meclisin seimi, seimin yaplmasnn bildiri tarihinden
itibaren bir ay iinde balar.
O zaman seime ait srelerde seimin balad gnden itibaren
belirlenir ve belediyeler tarafndan ilan edilir.

Seim Komisyonlan
Seim, yaplmas gereken yln Eyll ay girince seim ilerine
bakmak zere bir seim komisyonu oluturulur. Belde eitli ubelere
ayrlm ise her ube iin ayn komisyon kurulur. Seim komisyonlar
belediye iindeki semtlerin ihtiyar meclislerince seilecek ikier kii
arasndan kura ile ayrlacak en az be ve en ok on yeden oluur.
Komisyonu oluturmak iin seimin yaplaca eyll girince belediye
bakan ube var ise belediye ubesi mdrleri tarafndan her semtin
muhtarna birer tutanak yazlarak belediye yesi semek hakkna sahip
ve tercih olarak okur yazar kiilerden seim komisyonu iin ikier kii
3 65

Medeni Bilgiler
istenir. Muhtar, ihtiyar meclislerini bakanl altnda toplar. Gizli oy
ile mahalle halkndan iki kii seilir. Mahallelerden seilenler, ka kii
olursa olsun tm belediye daire veya belediye ubesine davet edilir.
Bunlardan en aa te biri hazr olduu halde tmnn ismi
ne kura ekilir, ilerinden kura srasyla en az be ve en ok on kii
ayrlr.
Bu aynlan kiiler, seim komisyonunu meydana getirirler.
Seim komisyonlarna belediye bakan veya ube mdrleri bakanlk
eder. Seim komisyonlan yelerin te ikisinin katlmyla grlr.
Kararlar, toplantya katlanlarn yarsndan bir fazlasyla verilir.
Seim komisyonlannda, sayfalar zincirleme numaral ve onay
l bir kayt defteri bulunur.
Kararlar bu deftere yazlr. Bakan ve yeler tarafndan imzala
nr.

Seim Defterleri
1. ye seiminde oy vermeye hakk olanlann,
2. ye seilmeye yetkisi bulunanlann,
isimlerini iermek zere iki defter yaplr. Hazrlanan bu defter
lerin kopyalan hkmet veya belediye dairelerinin kaplanna ve halkn
grebilecei bir yere aslr. Defterler tatil gnleri hari olmak zere alt
gn asl kalrlar.

Defterler Aslmadan n ce
a. Hangi gn aslp ka gn asl kalaca,
b. Defterlerde isimleri yazl olmayanlarn hangi gne kadar iti
raz edebilecekleri ve hangi gnden itibaren itirazn kabul edilmeye
cei,
366

Mustafa Kem al ATATRK

c. Seimin hangi gn balayaca ve ka gn devam edecei,
d. Her mahalle semenlerinin hangi gnlerde oy kullanmaya
gelecekleri,
e. Seim sandnn nereye konulaca,
Gazete ile ve gerektiinde dier aralarla halka ilan edilir,

tiraz
D efterler kaytlarna itiraz iin iki aam a vardr: Birind aam a:
Semenlerin isimleri, hviyetleri defterlere yanl veya birden ok
yazlm veya hi yazlmam olduuna ilikindir. Bu itirazlar seim
komisyonuna yaplr ve komisyon tarafndan dinlenir. Hakl, grlr
se komisyon karanyla gerekli dzeltmeler yaplr. Komisyon itiraz
doru grmezse reddi ieren kararn itiraz yapana bildirir. Defterler,
asldnn altnc gn akam saat on sekizde kaldrlr.
Ondan sonra bu yolda oluacak itirazlar komisyon tarafndan
dinlenmez, seim komisyonu olmu olan itirazlarn incelemesini Eyll
a y n n

son gn akamna kadar bitirmek zorundadr.

kinci aam a: Seim komisyonu kararlarna itiraz. Seim komis

yonu kararlarna raz olmayanlar, bu kararlarn kendilerine bildirim

tarihinden itibaren gn ierisinde yerel Asliye Mahkemesine seim
komisyonunun kararn ilitirerek bavuru ile sebeplerini syleyerek
itiraz edebilirler. Asliye mahkemesi bulunmayan yerlerde bu itirazlar
Sulh Mahkemelerine yaplr. Bu mahkemeler olmu olan itirazlan en
ok alt gnde kesin karara balar.

Oylarn Sanda Atlmas

Oylarn sanda atlmas ya bir gnde mmkndr, ya da mm
kn olmaz. Eer oylarn bir gnde sanda atlmas mmkn olmu
yorsa ka gn sre verilecei ve son gnde hangi saate kadar oylann
3 67

Medeni Bilgiler
kabul edilecei belediye meclisinin karan ve mahallinin en byk ml
kiye memurunun onay ile belirlenir.
Oylann sanda atlaca salonda oylann kabul devam ettii sre
ce oy hakkna sahip olanlann listesi duvarda asl kalr. Oy sandnn
baka baka anahtarlarla alr iki kilidi ve zerinde bir mektup sacak
kadar bir de aral vardr. Sanda oy pusulalan atlmaya balamadan
nce seim komisyonu bakan tarafndan yelere ve orada hazr bulunan
dier kiilere bo olduu gsterilir. Ondan sonra drt taraf iple balana
rak dm yerleri mhr mumu ile mhrlenir.
Seim devam ettii gnlerde akamlan sandn oy pusulalann
atmaya zg olan zerindeki aralk komisyon huzurunda bir ktla
kapatlarak drt taraf bakan ve ye tarafndan mhr mumu ile
mhrlenir. Sabahlan yine komisyon huzurunda alr. Seme hakk
na sahip her semen kendi oyunu getirip sanda atmakla ykml
dr. Hibir sebep ve ekilde bakasnn adna seim pusulas sanda
atlamaz. Her semen elinde nfus hviyet czdan olarak seim
komisyonu huzuruna gelir. nce seim defterindeki isminin yer ald
blm imzalar. Okuma yazma bilmiyorsa parman basar. Ondan
sonra oy pusulasn alarak seilecek ye ka adet ise onun iki kat kii
nin ismini orada Trke olarak yazar. Bu yazaca isimlerin ye seme
hakkna sahip defterde isimleri yazl kimselerden olmas zorunludur.
Eer yazma, bilmiyorsa gvendii bir kiiye oy pusulasn yine orada
yazdrr. Oy pusulalar semenin isim ve hviyeti ile imzasn kapsar.

Sandn Almas
Sandn almas iin semek hakkna sahip olanlardan en az
yarsndan fazlasnn oylann kullanm olmas gerekir. Sanda oylann
atlmas iin belirlenmi olan son gnn akamna kadar semenlerin
yarsndan fazlasnn katlmam olduu anlalrsa sandk almaz.
Seim komisyonu karanyla oy atlma sresi bir hafta uzatlr ve ilan
368

Mustafa Kemal ATATRK

olunur. Bu srenin bitiminde atlan oylann says ne miktarda olursa
olsun sandk alr.
Seim bitince seim yaplacak meclis yelerinin says on iki olan
yerlerde seim komisyonu yelerinden en az nn ve dier yerlerde en az
yedisinin huzurlannda sandk alr.
O ylann Saylmas
Oylarn saylm as aadaki ekilde gerekleir;
Oy pusulalar saylr. Onayl defterlerdeki imza ve iaretler se
menlerin isimleri says karlatrlr. Yazs okunmayan pusulalarla
seilen kimsenin kim olduu belli olmayan pusulalar bir tarafa aynlr.
yelik zelliine sahip olmayan isimlerin yazlp yazlmadna baklr
ve yazlm ise geerli saylmaz. Belirlenen saydan eksik isim yazlm
pusulalardaki isimler hesaba katlr. Dizilmi saydan fazla isim yazl
m ise ilkinden balayarak dizili miktardakiler alnr. Sonundakiler
silinir. Bu ekilde aynm yapldktan sonra oylar saylr. En ok oy alan
lar srasyla ve her adayn ne kadar oy alm olduu tespit edilir.
O ylan Eit Olanlar
Eit oy alanlardan: Evli olanlar, her ikisi de evli ise ya byk
olanlar ve bu da eit ise ocuu ok olan tercih edilir. ocuk says da
eit olursa kura ekilir. En ok oy alanlardan srasyla dizili adet mik
tar yelie aynlr ve bunun bir kat da yedek olur. Tutanaklan yaplr.
Bundan sonra seim pusulalan ile snflama tablolan ve dikkate aln
mayan pusulalar ayn ayn bir zarfa konulur, zarf mhrlenerek beledi
ye evrak kasalannda saklanr.

Belediye Bakannn Seimi

Belediye bakanlar belediye meclisleri tarafndan seilir.
Belediye bakan:
369

Medeni Bilgiler
a.Belediye meclisi yeleri iinden;
b.Belediye meclisi yeliine seilmek hakkna sahip dier ayn
yerden olanlarn iinden; veya ayn zellie sahip olan baka il halk
vatandalardan seilebilir. Seim gizli oy ile yaplr. Seim srasnda
meclise yelerden en yals bakanlk eder.
ilk seimde bu ekilde ounluk salanamazsa en ok oy alan
aday tekrar seime sunulur.
kinci seimde bunlardan en ok oy alan seilir. II merkezi
olmayan yerlerdeki bakan seimleri valinin, il merkezi olan yerler
belediye bakanlannn seimleri de iileri Bakanlnm resmi grev
yazs ve Cumhurbakannn onay ile kesinleir.
Bakann seimi valiler tarafndan on be gn ve iileri Bakan
tarafndan bir ay ierisinde onayland veya reddedildii bildirilmezse
seim onaylanm saylr.
Vali tarafndan reddolunduu zaman tekrar seim yaplr. Eski
seimde ayn kii tekrar ounluk kazanrsa seim sonucu iileri
Bakanlna sunulur.
Bakann verecei karar kesindir.
II

merkezine ait belediye bakan seimi ileri Bakanl tara

fndan reddedilirse, dier seim sonucunda yine ayn kii ounluu

kazanrsa ve iileri Bakan da reddetmekte srar ederse meclis baka
bir kiiyi semek zorundadr.
Belediye bakanlar, devlete gerekli grlen yerlerde atanarak
da belirlenebilir. Veya bu greve ek olarak vali ve kaymakamlar sorum
luluunda da verilebilir. Bunun iin yrtme kuvvetinin karar verme
si gerekir. stanbulda belediye meclisi ile II Genel Meclisi grevleri bir
tek meclis tarafndan grlr. Buras iin ayr bir yol izlenmitir.
stanbul valisi ayn zamanda stanbul belediye bakamdir.
Belediye bakan, ehir ve kasabay temsil eder. Belediye meclisi
370

Mustafa Kemal A l A l ukk

nin kararlan ve meclisin yapaca bte ve programlar erevesinde
belediye ilerini dzenler ve ynetir. Bakann bir brosu ve ihtiyaca
gre yardmcs bulunur.

Belediye Meclisleri
Belediye meclisleri ehir ve kasabada oturan ve seme hakkna
sahip olan vatandalar tarafndan drt ylda bir kez seilir. Belediye
meclisinin yeleri nfusa gre oalr. yelerin says on ikiden aa
olamaz. Belediye meclisleri ubat, Nisan ve Kasm (11. ay) aylan ban
da ylda kez toplanr. Bte toplanmasnda toplant sresi en ok
otuz ve dier toplanmalann sreleri on beer gndr.
Meclis ihtiya halinde olaanst olarak da toplanr. Her iki
halde toplanmann grme gndemini bakan bir hafta ncesinden
yelere bildirir.
Belediye meclislerine bakan bakanlk eder. Meclis grmele
ri aktr. Gerektiinde gizli grmeye de karar verilebilir. Belediye
meclisi yelerinden her birinin bakandan aklama istemeye hakk
vardr. Meclisin grecei ve karar verecei eyler hakknda Belediye
Yasasnda aklama bulunmaktadr. Bunlardan bir ksmnn esas yukanda belediye grevleri srasnda yazlmtr.

Bte
Belediye btelerinin gelir blm her zaman fazla paraya ihti
ya gsterir. Dnyann en zengin ve byk ehirlerinde bile var olan
gelirin yksek olmasna ramen her zaman eitli ve ok olan belediye
ilerinin istendii gibi grlemediinden ikyet edilir. Belediye gelir
kaynaklar Belediye Yasasndaki esaslar erevesinde belediye meclisi
tarafndan tahmin edilir. Belediye kurum ve binalannn gelirleri, yolla
rn dzenlenmesinde belediyeye kalacak arsalar sat, para cezalan,
oktruva vergisi ve Belediye Vergi ve Resimleri Yasasnnda yazl vergi371

Medeni Bilgiler
ler ve dier kaynak gelirleri meydana getirir. Bunlarn toplamna gre
en acele ve gerekli olan ilerden balanarak ve Belediye Yasasndaki
grevler gz nne alnarak yaplacak belediye hizmetleri iin masraf
blmleri dzenlenir.

Belediye Seimlerinin nemi

Bir vatandan belediye seimine katlmas en nemli siyasi bir
hakkn kullanlmas demektir. Belediye seiminde oyunu kullanmayan
vatanda yaad ehrin drt yllk hizmet ve almalarna katlmam
olur. Yeni dnem insanlarnn en ak medeni zellikleri vatanda
olduklar lkenin milletvekili seimlerine ve yaadklar ehir veya
kasabann belediye seimlerine, oturduklar ky veya mahallenin ihti
yar heyeti seimlerine katlmasdr. Bu grevi yapmamak bildiklerini,
sevdiklerini, ocuklarn da kaytszla yneltmek ve zendirmek olur.
Bu saygszln yaylmas ve genilemesi, bir lkenin medeni anlay,
lar dnda kk ve zayf bir duruma dmesi ile sonulanr. Hibir
lke seimlere katlm iin yasayla bir zorunluluk koymamtr. Bunun
sebebi her vatandan lkeye sahip olmak davasnda kendi kendine
hareket eder olduunun kabul edilmesidir. Dier taraftan hemeriler
ehir meclisinin koyaca usul, kural ve emirlere uymakla ykml
drler.
ehirlerde oturanlarn kendi haklarnda uygulanacak veya ken
dilerine uymalar salanacak hkmlerin konulmas bizzat kendisi
olmak dncesi, yeni dnem insanlnn belediye seimlerine katlm
grevini nemli klmaktadr

Ky

Tanm
Ky, vatan iinde kalabalk insanlann oturduu yerlerin en
kdr. Nfusu iki binden azdr. Bizde ky ve hatta kasabalann
byklklerini ifade iin nfus miktarnn deil, ev miktarnn sylen
mesi alkanlk olmutur. Bu nedenle sylenirse en byk ky aa
yukar drt yz evli olur.

Muhtar
Ky ynetiminde kasaba ve ehirlerde olmayan dikkate deer
bir zellik bulunmaktadr. Kasabalarda ve ehirlerde Devletin genel ve
zel idareleri ve belediyeler ayr ayn alr. Oysa kyde btn bu
grevler bir tek ynetim halinde grnr ve yle alr. Kylerimizin
ynetimi Cumhuriyet dneminde yaplan Ky Yasas ile dzenlenmi
tir.

Ky Ynetimi
Kyn by ve ba muhtardr. Muhtar kyde hem tm
Devlet ynetiminin en byk memuru, hem de kyn yerel ynetimi
nin bakamdir (Tanm uymasa da aklama iin, muhtar kyn ayn
zamanda belediye bakamdir denebilir). Bu sfatlarla btn kyde sz
sylemek ve emir vermek muhtarn hakkdr.
373

Medeni Bilgiler
Muhtara, ky grevlerini yerine getirdii zaman, tecavz eden,
kar gelenler tpk Devlet memurlanna yapm gibi ceza grrler.
Kyn mal ve mlkne dokunanlar Devlet maln suiistimal edenler
gibi ceza grrler.

Muhtarn Grevi
Muhtarlarn grevleri unlardr:
1.

Devlet ileri: Gnderilen yasa ve ynerge ve emirleri kylle

re ilan etmek, salgn hastalklar hkmete haber vermek ve buna kar

alnacak nlemlere gzetmenlik yapmak, sahte doktorlarn ve byc,
frklerin ila ve tedavilerini engellemek. Asker toplama ve ilem
lerinde, kylye ait yasalann uygulanmasnda, vergi toplanmasnda,
mahkeme ilamlarnn yerine getirilmesinde hkmete yardm etmek.
Ky ihtiyar meclisinin grecei davalan sylemek ve kararlann alp
uygulatmak, kyn asayiini korumak, phe ettii bir ey olursa kara
kola ve hkmete haber vermek.
2- Ky ileri: Ky Yasas gereince ortak ve zorunlu ky ileri
iin kylye t vermek, ihtiyar meclisine bakanlk ederek ky ile
rini dzenlemek, mahkemelerde ky temsil ederek bulunmak veya
vekil tutmak. Btn bu iler iin muhtann brosu vardr. Bu grevi,
varsa ky ktibi ve yoksa retmen veya imam yapar.

Muhtar ve htiyar Meclisi Seimi

18 yan bitiren kyller toplanarak hem muhtan, hem de ihti
yar meclisini seerler, ihtiyar meclisine nfusu bine kadar olan kyler
sekiz ve daha yukar olanlar da on iki ye seerler.

htiyar Meclisinin Grevleri

htiyar meclisi haftada bir tpplanr. Meclisin iki grevi vardr:
374

Mustafa Kemal ATATRK

1. dari grev: htiyar meclisi, kyn salna, rahatna, sular
na,

evlerde oda ve ahrlarn ayrlmasna, yollarna vs. gibi Ky

Yasasnda yazl hizmetlere ait olan ileri konuur. Bunlann nasl uygu
lanaca

konusunda bir program yapar. Bu programn uygulanmas

iin kylnn nasl alacan, ky ileri iin kimin ne kadar para

vereceini kararlatm. Muhtar bu kararlan izler ve izletir.
2. Adli grev: ihtiyar meclisi, ayn zamanda kyller iin kk
hukuk davalann grecek bir mahkemedir. Bu meclisin bakaca mese
leler, bin kurua kadar olan alacak verecek, alm, satm, kira ve dierle
ri

gibi basit davalardr. Bunun st hukuk davalan mahkemeye aittir.

Yine

de kyl isterse bin kurua kadar ki davalar iin de hukuk mah

kemesine bavurabilir. Davalar, bin kurutan fazla meselelere de ait

olursa

iki taraf ihtiyar meclisini hakem yaptklan zaman verilecek

hkm geerlidir. Tarlalara, hayvanlara, ift ara gerelerine zarar ver

mek gibi kyl davalanna da ihtiyar meclisi bakar ve zaran tazmin etti
rir.
Meclis, yasada yazl grevlerin yaplmamasmdan dolay kyl
ler hakknda bir lira para cezas hkmeder. Ky ilerine bakmayan
veya payna den paray vermeyen kyllerden de para cezas almaya
karar verir.

375

Memurlar*

Tanm
Devlete kendilerine hizmet verilen, resmi sicilde kayl
bulunan ve genel veya zel btelerden aylk alan vatanda
memur"ad verilir.

Hak ve Grevi
Memurlarn tayinleri, yer deitirmeleri, terfileri, cezalar
emeklilikleri, Memurlar Yasasnda yazl hkmlere gre yaplr. B
gre memurlann bu durumlar ve haklar karlnda yapmi
zorunlu bulunduklar hizmetler bir tr gizli szlemeye tabi demel

Adliye, Ordu ve Jandarma Personeli

Hkim snfnda bulunan adliye alanlar ile ordu ve janda
personelinin bu tr hak ve hizmetleri ayn yasalara tabidir.
retmenler hakknda da ayn yasa vardr.

Hizmetliler
Devlet sicilinde kaytlar yaplmadan belirli cret ile devlet 1
metinde kullanlanlar memur deildirler. Bunlara hizm etli de
* Bu yasada memurlara verilen baz haklar bte grmeleriyle ayn yasalarla
lenmtir.

376

Mustafa Kemal ATATRK

Hizmetlilerin hak ve grevleri ahslar ile kendilerini kullanan resmi
daire arasnda yaplacak zel szlemede belirlenir. Szlemesiz kulla
nlanlarn durumlar daireleri tarafndan tespit edilir.

Memur Olma Koullan

Memur olm ak iin koullar unlardr:!rk olmak, siyasi hak sahi
bi bulunmak, iyi hal sahibi ve hrszlk, dolandnclk ve dier gibi
namus ve onuru bozan sulardan mahkm olmamak, ar hapis veya
bu derecede cezaya sebep olan bir su ilememi olmak.
Bundan baka yabanc (ecnebi) kadnla evlenmi olanlar devlet
memurluuna alnmazlar. Tayin edilecek memuriyetin derecesine gre
renim grm olmak koulu da vardr. Memur olduktan sonra tica
ret ve sanayi ileri ile megul olmak yasaktr.
Arazi ve emlak sahibi memurlar bunlan iletebilirler. Ayn
koullara sahip Trk kadnlan da erkekler gibi memur tayin edilebilir
ler. Memuriyete yeni girecek olanlar altdan yirmi drt aya kadar aday
lk dnemi geirirler. Bu sre ierisinde amirlerinden iyi not alanlar
resmi atama yazs ile memur atanr. Hizmetli olarak devlet hizmetin
de kullanlmak zere de esas olarak bu koullara uyulur. Yalnz yaban
clar (ecnebiler) da uzman ve dier olarak ve hizmetli durumunda zel
szlemelerle devlet hizmetine alnabilirler.

Sicil, Gizli Dosya, Hviyet Czdan

Her memurun bir sicili vardr, ilk memurlua girdii gnden iti
baren geirdii btn aama terfileri, dlleri, cezalan, aylklan, gelir ve
servetleri, salklan ve kendisi iin onur verecek hizmetleri sicile kayde
dilir. Her memurun hizmet aamalannda gsterdii abas, ahlak, erde
mi zaaflan ve alkanlk derecesi hakknda kendisi hakknda gizli bir
dosya tutulur. Memurlann fotorafl birer hviyet czdan bulunur.
377

Medeni Bilgiler
Terfi
Memurlar bir hizmette sene altktan sonra yetenekleri
anlalrsa ve bir derece yukan grevde boluk bulunursa terfi edebi
lirler. Kdemleri eit olanlann terfisinde yetenekli olan tercih edilir.
Kdem tamam olduu halde terfi iin bo yer bulunmazsa her
ylda bir aylklarna belirli oranda zam yaplr.

d l ve Ceza
Memurlara, iyi hizmetlerine karlk olarak takdirnameler veri
lir. takdirname alan memurun kdemine bir sene eklenir. Bu zam
tabii olarak terfi sresinin ksalmasna sebep olur. Memurlar yasa
nnde su oluturmayacak ve grevlerinin yerine getirilmesine ilikin
kusurlanndan dolay idari cezalara arplrlar. Bu cezalar unlardr:
Dikkat ekme, uyarma, aylk kesmek, kdem indirmek, snf
indirmek, memurluktan karmak.

Dzen Salama Komisyonlar

Bunlardan yalnz uyan cezas amirler tarafndan, dierleri dze
ni salama komisyonlan tarafndan verilir.
Her Bakanlkta, her lde ve her lede birer dzeni salama
komisyonu bulunmaktadr. Dzeni salama komisyonlan kararlann
vermek iin meseleyi ilgilendiren btn evrak, ilemleri, dosyalan
grr ve gerek duyarsa mahkemeler gibi tank (ahit) anp dinler.

Memurlarn Yarglanmas
Grevlerinde yasa karsnda su oluturacak kusurlan bulu
nanlarn cezasn mahkemeler belirler. Yalnz bunlar hakkmdaki
kovuturmann mahkemeye lzum kararna kadar evresi adliye tara
378

Mustafa Kem al ATATRK

fndan deil memurlarn yarglanma usuln gsteren kanunda yazl
ekilde idare rgtleri ve Devlet uras tarafndan grlr. Mahkeme
zorunluluuna karar verildikten sonra memurun yarglanmas genel
mahkemelerde gerekleir. Yalnz rvet, suiistimal gibi sulann yarg
lanmadan nceki kovuturma evresi de ayn bir yasada yazl usuller
altnda adliyeye aittir.
Grevden Alma
Memurlar grevden alnamazlar. Yalnz mensup olduklan
Bakanlklarca grlecek zorunluluk zerine ve tayinlerindeki usul er
evesinde Bakanlklan emrine alnabilirler. Bulunduu yerde iki yl
hizmet ederek bu srada baanszl; yeteneksizlii grlenler baka
bir yerde baka amirin emri altnda bir yl daha hizmete gnderilirler.
Burada da ayn hizmetleri grlrse dzeni salama komisyonlan
karan ile zorunlu emeklilie aynlmalan salanr.

Yer Deitirme
Terfi sonucunda memurlann yerleri ve grevleri deitirilebilir.
Byle bir sebep olmadan veya kendi istekleri bulunmadan memurlar
bir yerden baka yere alnamazlar ve yer deitirilemezler. Yalnz
memurlann bir yerde iyi almadklar halk tarafndan ikyet edilirse
durum mfettiler araclyla tefti ettirilir. Sonu dzeni salama
komisyonu tarafndan incelenerek zorunlu yer deitirme yaplr.

ten El ektirme
Mfettiler soruturma srasnda memurlara iten el ektirebilirler. Valiler de tefti yaparken alanlan hakknda bunu uygularlar.
Yalnz valilerin emrindeki memurlardan Bakanlar tarafndan atanm
olanlara iten el ektirmek iin Bakann izninin alnmas zorunludur.
379

Medeni Bilgiler
Emniyet ve asayile ilgili olan meselelerde valiler sorumluluu
zerlerine alarak emirlerindeki btn memurlara iten el ektirirler.
iten el ektirilen memur ya soruturmann sonucunda anla
lacak duruma gre veya mahkemede beraat edince grevine geri dner.

tzin
Memurlara ylda bir ay izin verilir. 2 veya 3 yl izin almayanla
ra ylda bir ay hesabyla haklar olan iznin tamam birden verilir. Daha
fazla izin verilmez.
Memurlann askerlik hizmeti izinle geer. Hasta memurlara
ayln almak kouluyla hizmet ettikleri yllara gre az veya ok izin
verilir, izinli memurlar aylklarn alrlar. Bunlarn grevlerine arkada
lar aylksz olarak bakarlar.

Aylk
Memur aylklar her aybanda pein olarak verilir. Bir kii asil
olarak yalnz bir memuriyet alabilir. Konmu usulne gre vekil ayl
almak zere bo bulunan bir greve de vekleten bakabilir.

Aile Tedavisi
Memurlann hasta aileleri Devlet hastanelerinde parasz tedavi
edilirler. En az be yl hizmet etmi bir memurun bir ocuu yanm ve
birden fazla ocuklan te iki cretle Devlet okullannda renim
grrler. On yldan fazla hizmet edenlerin bir ocuu parasz ve birden
fazla ocuklar yar cretle renim grrler.

Emeklilik, kramiye, Dul Ve Yetim Ayl

Bir memur yirmi be yl hizmet etmeden emekli olmak talebin
380

Mustafa Kemal ATATRK

de bulunamaz. Altm be yan dolduran memurlar kendi arzularna
baklmadan emekli edilirler.Bunlardan Devletin hizmetlerinden yarar
bekleyenler Bakanlar Kurulu karanyla en fazla be yl daha memur
lukta kullanlabilirler.
Otuz yl fiilen hizmet eden memurlara o zamanki aylklarna
gre yasada yazl hesapla toptan bir para ikramiyesi verilir.
Emekliye aynlan memurlara hizmet srelerine ve derecelerine,
aylklarna gre yaplacak bir hesapla emekli ayl balanr. Bir memur
hizmette veya emeklilikte ld zaman dul karsna, ocuklarna ve
yasada belirtilen yaknlarna da aylk balanr. Bu ayln her nfusa
decek miktan memur sa iken ald veya alaca emekli ayl top
lamnn, memur ile birlikte kans ve ocuklan ve dierleri saysnca
blnmesinden kacak deer kadardr.

Memurlarn almas
Memurlar yasalarn, tzk, ynetmelik, kararname ve yazl
emirlerin esaslan erevesinde grevlerini yaparlar. Yasaya uymayan
emirleri yapmazlar.

Yasaya Uymayan Emirler

Bu emirleri her kim verirse versin emri alan memur amirine
meseleyi yazar ve kanuna uymad iin bu emri yapmadn bildirir.
Amir, buna kar emrin yaplmasn yaz ile bildirirse memur emri yap
mak zorundadr. Yalnz emir, yasal olarak ceza grlecek bir suun
ilenmesini kapsyorsa tekrar yaz ile verilecek emir de yaplmaz.
Hkmetin kuvveti senin onurundur. 0 kuvvete ve onu
temsil eden m em urlara, polise ve jandarm aya sayg gster!

381

Dileri

Her devletin dier devletlerle grme ve ilikilerini gerekletir

mek iin d ileri rgtleri bulunmaktadr. Dnyay birbirine balayan
kara, deniz ve hava yollan, ulam ve iletiim aralan mkemmelletigi
oranda milletlerin ilikileri de artmaktadr. nceleri yalnz byk siyaset
meselelerinde alan d ileri rgtleri, gittike ticaret ve ekonomik ili
kilerde de aktif olmulardr. Borlanmalar, lke dndan sermaye kul
lanmak ve servet kaynaklarn iletmek gibi sebeplerle devletler arasnda
parasal ilgi ve balar artm, salk konulannda ortak fayda dncesine
dayal anlamalar yaplm ve son zamanlarda insanlk iin felaket olan
tehlikelerden korunma nlemleri ve uluslararas kltrel ilikiler de d
ileri rgtnn grevleri arasnda yer almaya balamtr.
Dileri Bakanl
Bakanln Grevi
Bakanlk, ban zamannda devletimizin btn dnya devletleri
ile ilikilerini kurar, srdrr ve bu ilikilerin derinlemesine, ilerle
mesine alr. Sava zamannda vatan iin hayrl bir bara ulancaya
kadar sava dndaki devletlerin dost ve-hi olmazsa tarafsz kalmala
rn salamak iin siyasi almasn arttnr. Gereklemesinden ka
nlmas mmkn olmayan bir savan lke iin iyi koullar altnda ba
layp bitmesine aba harcar.
Btn devletlerin, devletimiz hakkndaki dncelerini, gizli
dncelerini ve Trkiye aleyhine birlemeler olup olmadn, yaban382

Mustafa Kem al ATATRK

c (ecnebi) devletlerin birbiriyle ilikilerinde, konumalarnda
Devletimiz hakknda aralarnda hangi dncelerin ortaya
koyulduunu ve zetle Trkiyenin d ilerini kesintisiz bir dikkatle
izlemek ve bu yolda ban zamannda gerektike, sava zamannda
srekli bir ekilde Bakumandanlk, Milli Savunma ve Genelkurmay
Bakanl ile irtibatta bulunur, birlikte alr.
Devletin dier devletlerle ekonomik ve dier dairelere ait iliki
ve ilerini bakanlklarndan ald esaslar altnda dzenler, izler ve
savunur.
Yurt dnda vatandalarmzn haklarnn korunmas ve snr
larda yabanc (ecnebi) devletlerle karlkl emniyet, Bakanln balca
grevidir.
Yabanc (Ecnebi) devletlerle yaplacak anlamalarn uygulanma snda devletimize ait haklarn korunmasn duyarl bir ekilde yerine
getirir.
Btn bu ilerin yaplmas iin bakanln dayanaca esaslar,
yaplm ve dorulanm olan ve hkmleri yrrle konulan anla
malarda ve szlemelerde uluslararas hukuk ve kurallar ve kural hali
ne gelmi usuller ve grlerdir. lke menfaati her grte en byk
esas olduundan usuller, kural haline gelen uygulama ve grler ze
rinde anlamazlk ortaya kabilir.

Bakanln rg t
D ileri rgtnn merkez rgt Mstearla bal siyasi
grevleri yerine getiren dairelerle, Basn Yayn Genel Mdrlgnden
ve Tercme Kaleminden meydana gelir. Dier bakanlklarda bulunma
yan rgt srasnda bulunmak zere bir Siyasi Mavirlik dairesi ile bir
de devletin btn tren ilerini dzenleme ve uygulamaya koymak
zere Protokol Mdrl vardr. Bizzat Bakann emri altnda alan
ve devletlerle srekli szlemeler yapmakla ilgili olan bir Ticaret ve
kam et Szlem eleri Komisyonu bulunmaktadr.
383

Medeni Bilgiler
lke Dndaki rgt: Elilikler
D ileri Bakanlnn grevi olarak saylan esaslar zerinde
almak zere Devletin yabanc (ecnebi) devletler nezdinde elileri
vardr. Eliler, devleti ve Devlet Bakann temsil ederler ve snflara
ayrlrlar. Amerika Birleik Hkmetleri, Japonya, Fransa, Almanya,
Rusya, ngiltere, talya, ran, Polonya, Afganistan gibi lkelerde byk
elilerimiz ve dier devletler nezdinde elilerimiz veya maslahatgzar
larmz bulunur. Eliler, Trkiye Cumhuriyetinin temsilcisi olarak
Bakanlar Kurulunun karan ile Cumhurbakan tarafndan atanr.
lkemiz iin nemli olan yerlerde ayrca konsoloslarmz var
dr. Konsoloslanmz devletler nezdinde temsilci deildirler. Bunlan
Dileri Bakanl belirler. Konsoloslanmz unvan itibariyle bakonso
los, konsolos, konsolos yardmcs olmak zere snftr. Bulunduu
lke halkndan ve uyruundan fahri konsolos belirlenmesi de uygun
dur. Bunlar konsolosluk grevine uyum hakkndaki Trk yasa ve esas
larna ve usullerine gre hareket etmeyi kabul kouluyla atanabilirler.
Bunlann tabi olacaklan dier usul ve koullar da vardr.
Konsoloslarn Grevleri
Konsoloslar Dileri Bakanlna bal ve memur olduklan
lkedeki Trkiye eliliinin emri altndadrlar. Konsolosluk Yasasnda
ve dier ilgili yasalarda ve dzenlemelerde gsterilmi olan idari, tica
ri ve adli ilemlerle deniz yolculuuna ve noterlie ait grevleri grr
ler. Grevlerini, lkemiz ile memur bulunduklar lke arasnda yapl
m anlama ve szlemeler ve Trkiye ile bulunduklan lkenin yasalan, adetleri ve uluslararas hukuk ve davranlann gerektirdii lde
yaparlar. Konsoloslann nemli bir zellikleri de mahallinde bulunacak
Trk vatandalar zerinde yarg hakkna sahip olmalardr.
Gerektiinde konsoloslar siyasi ykmllklerle grevlendirilecekleri
gibi, elilerimize de gerektiinde konsolosluk grevi de yklenebilir.

384

Mustafa Kemal ATATRK

lkemizde Yabanc Devlet Elileri ve Konsoloslar
Siyasi ilikilerin karlkl olmas esasna gre lkemizde de
yabanc (ecnebi) devletlerin elileri ve konsoloslan vardr. Bunlar da
aa yukan ayn grevleri yerine getirirler. Bir lkedeki elilerin tama
m, eleri ve elilik dairesinde alan memurlan ile birlikte Kor
Diplomatik C'Corps diplomatique)\ olutururlar. Atama tarihi itibariyle
en eski eli bu heyetin kdemlisi duayen (Doyen) olur, diplomatik
kurulun ortak ilgili olduu meselelerde kurul adna Dileri
Bakanlmz ile iletiim kurar.

Dier Dileri Memurlar

Her elilik nezdinde ihtiyaca gre mstear, baktip ve ktip
lerden kurulu bir bro bulunur. Baz elilikler nezdinde ticari ve aske
ri temsilciler de vardr.

385

Eski Kapitlasyonlar (lkemizde Milletin

Zararna Olmak zere Yabanclara
Verilen Ayrcalk Haklan)

D lerine ynelik ilerimizi yazarken, lkemiz ve milletimiz

zaranna yabanclara verilen ayrcalk haklanndan (kapitlasyonlar)
da bahsetmek faydaldr. Bu kelime millete geirdiimiz skntl gn
lerin ac veren bir ans olarak kalmtr. Cumhuriyetin kazand
byk zafer devletin alnndan bu karay silmi, milletin omuzlarndan
bu tanmaz yk skp atmtr.

Kapitlasyonlarn Tarihesi
Saltanat devrinde lkenin onuru ve milletin menfaati padiah
larn keyfine tabi idi. Milletin byk fedakrlklarna mal olan byk
zaferlerden sonra bu fedakrln millet lehine sonulan alnmazd, i
bununla da kalmazd.
Zaferle girilen lkelerde Trkten baka halklara ayncalklar ve
malup milletlere haklar verilirdi, bunlar padiahn ltf saylrd.
Kapitlasyonlar byle balad.

Kapitlasyonlarn Kapsam
Bunlarn zararlarn anlamak iin kapitlasyonlar iki esasta ele
almak gerekir:
386

Mustafa Kem al ATATRK

1. M ali ve ekon om ik kapitlasyonlar: Vergi almakta btn
bamsz devletlerin sahip olduu serbestlik hakkndan yoksunduk.
lkemizde vatandalardan aldmz vergileri ayn ticareti yapan
yabanclardan (ecnebilerden) alamazdk. Bunun sonucunda vergi
veren Trkler, vermeyen yabanclara (ecnebilere) oranla eit ticaret
durumunda bulunamazlar, bu sebeple rekabet edemezlerdi (yanamazlard); bu nedenle ekonomi kuvvetinin esas olan milli ticaretimi^
zin geliimine olanak bulunamazd. Gmrk tarifeleri zerinde devle
tin egemenlik hakkn kullanmak serbestlii yoktu. Bunun sonucu yal
nz bir haktan yoksun olmakla kalmyordu. Bu sebeple milli sanayinin,
milli retimin korunmas mmkn olamazd.
Ticaret anlamalarnda bugn yaplan ekillerde yabanclarla
(ecnebilerle) karlkl menfaat hesaplanna dayanan hkmler koymak
hakkmz deil idi. Kendi iskelelerimiz arasndaki deniz tamacln
kendi bayramz tayan gemilere yaptrmak hakkmz yoktu (kabo
taj). Her devletin esas haklarndan olan bu eriimden yoksun idik.
Btn bunlar milli ekonomiyi ykyor ve yok ediyordu. Bugn her
hangi bir devlet bu koullar altnda yaamak zorunda kalsa onun iin
ksa zamanda iflas etmesi gerei onun aln yazs olur. Ancak Trk
milletinin mevcudiyetindeki canllk yzlerce yl bu trajediyi yaadk
tan sonra yeni bir devlet kuracak yetenei sakl tutmamza sebep
olmutur.
2. A dli kapitlasyonlar: Trkiyede her yabanc (ecnebi) konso
losluunda bir mahkeme vard. Bunlar kendi ubelerine ait hukuk ve
hatta ceza davalann grrlerdi. Yabanc uyruundan (Ecnebi) birisi ile
bir Trk arasndaki meseleyi zmek iin Trk mahkemelerinin tank
veya sulu yabanclar (ecnebileri) dorudan armak ve hazr olma
larn istemek haklan yoktu. Hkmlerin uygulanmas ve yerine geti
rilmesi de hakkmz deildi. stanbuldaki bu tr davalar yabanc
(ecnebi) bir hkimin de bulunduu kank mahkemelerde grlrd.
Mahkm olan yabanclar (ecnebileri) Trk hapishanelerine koyamaz387

Medeni Bilgiler
dik. iflas eden yabanclarn (ecnebilerin) ilemleri konsolosluklarda
grlrd. Yarglama hakk her devlette milletin hkmranlk haklan
srasndadr. Bizim imdiki Anayasamza (Tekilat Esasiye Kanununa)
gre bu hak, millet adna bamsz Trk mahkemeleri tarafndan kul
lanlr. Bu durumda kapitlasyon dneminin durumlann karlatr
makta vatan ocuklan iin hem bir uyanma konusu, hem bir mutluluk
sonucu bulunmaktadr.

Sonu
Byk milli zafer sonunda imzaladmz Lozan Anlamas dev
letin bir ok byk meselesini mutlu sonlarla zerken Trkiyede
kapitlasyonlann her bakmdan tamamen ortadan kalktn da kay
dediyordu.
Cumhuriyetin ocuklan! lerinizle, baarlarnzla siz
sizesiniz... Arada engel yoktur. Banz yksek, omuzlarnz dik
ve serbesttir.
Vatannz ve birbirinizi seviniz, bamsz yurdunuzun
iinde hakknz olan mutlulua kavumak elinizdedir. stikbal
sizin, onur szindir.
alnz...

388

Milli Eitim

Bilgi btn hayatn ruhudur, insanlara mutluluk getiren btn

medeniyet, bilginin eseridir. Bilgisiz insanlarn hayvandan fark yoktur.
Hatta insanda yaradln eseri olan zek, bilgi ile alp ilenmezse ters
kesen ve zarar veren bir silah gibi kt ve zararl etkiler yapar.
Bilgi, tecrbelerle beraber yrynce yaratc bir zellik alr.
Yurt bilgileri bu itibarla renimin yksek kademelerini yapmaya frsat
bulamayanlar iin ok deerlidir. Normal renim grenler bunu, iler
ledike daha esasl olarak renirler.

Milli Eitim Bakanl

Grevi
Milli Eitim Bakanl uzun ve zenli programlarla esas snrla
r izilen tm eitim ve retim ilerinin resmi yetkili makamdr.
Bakanlk, renim derecelerine gre eitli basamaklarda bilgili ve
etkin vatandalar yetitirmekle ykmldr. Btn vatandalarn ana
dili ile okuryazar olmalar Milli Eitim Bakanlnn lksdr. Btn
Trkler, milliyetlerini, yurtlarn ve onun iindeki hak ve grevlerini
bilmelidirler. Btn vatandalarn Cumhuriyeti iyi tanyp sevmeleri,
din ve inan kaytlarm dnyadaki yaay snrnn dnda manevi bir
kavram olarak tanmalar, bilginin alayaca en nemli esaslardandr.
Milli Eitimin bu genel grevinden sonra ilk bilgileri alan
ocuklarn sanat, ticaret, tanm vs. gibi hayat besleyen ve kuvvetlen389

Medeni Bilgiler
diren ilerde baarl olacak ekilde hazrlanmalar gerekir... Sanat ve
meslek adamlar yetitirmek grevdir. Ancak yalnz ve kendimize
ynelik ve kendimiz iin gerekli olan eyleri bilmek yeterli deildir.
Milletin ocuu olarak kalmak iyi bir eydir. Ancak ocuklarmzn
nemli bir blm btn insanlk toplumunu tanmak zorundadr.
Yavrularmzdan yetitirebildiimiz kadarn yksek renime gnder
mek gereklidir. Liselerimizde yksek renime ve niversiteye adaylar
hazrlanr.
Trkiyede renimin esas birdir. Medrese renimi kalktktan
sonra meslek renimindeki yaknlklar balayncaya kadar vatanda
lar tek okul sistemi altnda yetitirmek kural konmutur. Hangi
meslee girecek olursa olsun, btn vatandalar renim dnemleri
nin ba tarafn bir ve ortak programlar zerinden yaparlar. Bu,
Cumhuriyetin byk eseridir.
Okul an geirmi vatandalar iin halk okullar, kurslan var
dr. Meslek kurslar ayrca faydal olur. Ktphaneler ve mzeler milli
kltr iin byk deerde kurumlardr. Milli Eitim bunlar zerinde
esasl grev sahibidir. Trk Milli Eitiminde, Trk tarihi bilgisi her
zaman daha da esasl yer almaldr. Milli Eitim bakanlmz bu girii
mi gerekletirmek yolunda durmakszn alr.
Bu konuda Milli Eitimimiz iin Byk Milli Reisimizin bir ifa
desini tekrarlamak faydal olacaktr:
Eitim ve retimde izlenecek yolu, bilgisi insan iin
fazla bir ss, bir hkmedi arac veya manevi bir zevkten daha
ok maddi hayatta baarl olmay salayan uygun ve retilebi
lir bir cihaz haline getirmektir.

Bakanlk rgt

Milli Eitim Bakanl nn m erkez rgiit udur:

390

Mustafa K em al ATATRK
1. lk retim G enel Mdrl: Bu daire ilkretim iini izler ve
dzenler. zel ve yabanc (ecnebi) okullarla bu daire ilgilenir. renim
yan geirmi olan vatandalann yetitirilmesi, yetim ve kimsesiz
ocuklar okutan yatl okullarnn ve ky yatl okullarnn ileri ile de
bu daire ilgilidir.
2. Orta retim G enel Mdrl: Orta retim okullarnn, lise
lerin ve ilkokullan retmen yetitiren okullann ileriyle ilgilenir.
3. Y ksek ve M esleki retim G enel Mdrl: niversite,
Yksek retmen Okulu, Mlkiye Okulu, Gzel Sanatlar Akademisi
ve Ortaretim retmen Okulu gibi yksek renim kurumlannn
ilerine bakar. Sanat ve ticaret okullar ve genellikle mesleki renim
ileri ile ilgilenir.
Avrupadaki rencimizin ilemlerini grr.
dari grevlere bakan bu genel mdrlklerden baka bakan
lkta ktphaneler, mze mdrlkleri vardr.

Eitim ve retim Dairesi

(Talim ve Terbiye Dairesi)
Btn Bakanln alma hedeflerini dzenlemek zere sekin
bir vatandan bakanlnda bir Talim ve Terbiye Dairesi vardr. Bu
daire Milli Eitimin ruhu olan esaslar dzenler.
Trkiyede her renim derecesinin ama olarak izleyecei
hedefler ve buna paralel olarak okul programlar, yeni kuan
Cumhuriyet, milliyet prensiplerine ve laik esaslara gre hazrlanmas,
renim yntemleri ve terbiyenin sistemi, yabanc (ecnebi) okul ve
lkelerde Trk rencisinin renim ekli ve esaslar, renciye zg,
profesr ve retmenlere zg uygulama kitaplar bu daire tarafndan
incelenir, dzenlenir ve belirlenir. Yabanc (Ecnebi) diliyle yazl kitap
lardan bizim milli eitimimize yarayacak olanlar tercme ettirir ve
391

Medeni Bilgiler
milli eitimimizin yasa ve tzklerle yaplacak ilerini ve yeniliklerini
hazrlar, teklif eder.
Bakanln ilmi dergilerini, kitaplarn yaynlar.
Her ilde, Milli Eitim Bakanl tarafndan atanan bir Milli
Eitim Mdr bulunur. Bunlar ilkretime ait grevleri yerine geti
rirler. Orta ve lise retimine gzetim, dorudan Milli Eitim
Bakanlna bal olan mfettilikler tarafndan yaplr.

renim Basamaklar
lkretim
Devlet okullarnda ilkretim zorunlu ve paraszdr.
ocuklarn ilkokula gndermemek veli iin cezaya sebep olur.
Yedi ile on alt ya arasndaki vatandalar ilkretim anda saylrlar,
ilkretim be yldr. Btn kylerde birer ilkokul yaplmas hedeftir.
ok paraya ihtiya gsteren bu i henz tamamen bitirilememitir.
Birka kyden oluan bir blgede yakn ky rencisini barndrmak
zere bir ky yatl okulu bulunur. Byk ehirlerde de kimsesiz
ocuklar iin ilk yatl okullan vardr. Drt ile yedi ya arasndaki
ocuklar iin baz yerlerde anaokullar bulunur. Bunlara devam zorun
lu deildir. Bu okullarda ocuklar el ileri ve konumalar arasnda
retime hazrlk olacak faydal bilgiler edinirler. Baz yerlerde
ilkretimi bitiren ocuklar iin tamamlama (ikmal) snflan vardr.
Buralarda sanat ve el ii retilir.
llkokullann maalan, masraflan ve okul binalannn yaplmas
iin giderler zel idare btelerinden karlanr. Bu masraf iin kalem
ler dolaysz vergilere eklenerek milli eitim pay tahsil edilir.

Orta retim
Orta retim zorunlu deildir. Ortaokul ilkretimden sonra

392

Mustafa Kemal ATATRK

ocuu yl daha okutur. Bu retimi yapan ilkretimi kuvvetlen
dirmi olur. Ancak yksek renime hazr olmak iin daha yllk lise
retimini bitirmek gereklidir.
yllk orta retimi kz ve erkek birlikte okurlar. Bu retim
Devlet okullarnda gndz iin paraszdr. Ama gece yats iin cret alnr.
Lise renimi ortaokuldan sonra yldr. u halde tam lise
renimi on bir yl srer. stanbul Galatasaray Lisesinin renim sre
si, baz dersleri Franszca okutmas dolays ile zel durumu gerei ola
rak on iki yldr.
Kz ve erkek rencinin lise renimleri ayn okullarda yaplr.
Liselerden niversiteye ve genellikle her meslek iin yksek
renime renci yetiir.

retm en Okullar
Kz ve erkek retmen okullanndan ilkretim kurumlanna
retmen yetitirilir. Bu okullara 13 ile 17 ya arasnda girilir. retim
sresi be yldr. u halde ilkokullara retmen olmak iin ilkretim
ile birlikte on yl okumak gerekmektedir. Bu retmen okullar para
szdr ve gece yatldr. Yalnz burada yetienler Hkmetin gsterecei
yerlerdeki okullarda okuduklar srenin bir buuk kat retmenlik
yapmak zorundadrlar.
Orta ziraat ve ticaret ve Ankara Mzik retmen Okullar da,
retmen okullan gibi meslek okullardr.

Sanayi Okullan
Baz illerde sanayi okullan vardr. Bu okullarda evre iin fay
dal olan sanatlar retilir. Bu okullara, yakn illerden de renci gelir.
Okul masraflan okulun bulunduu il ile renci gnderen iller tara
fndan bir usul ve giriim erevesinde ortaklaa salanr.
393

Medeni Bilgiler
Yksek renim
Bu renim bir lkenin ihtiya duyduu byk ilim ve idare
adamlarn yetitirir. Dnyann bugn grlen dzeni ve ilmin, mede
niyetin byk sonulan yksek renim grm insanlann eseridir.
Bugn btn dnyay yksek renim grm insanlar ynetmekte
dir. iyi bir yksek renim ve bundan sonra devam eden tecrbe ve
uygulama insanlan yalnz evlad olduu lkenin deil, btn insan
ln teekkrleriyle karlatracak baanlara kanr.
Yksek renimde her meslein en yksek bilgisi kazanlr. Bu bilgi
insan ilmi ve idari inceleme ve gzlemlere hazrlar.
lkemizde yksek renim kurumu niversite ile yksek mes
lek okullandr. Askeri Tp, Harbiye, Yksek Mhendis, Mlkiye okul
lar vs. gibi. Bu meslek okullan parasz ve gece yatldr.
niversite Edebiyat, Fen, Tp, ilahiyat ve Hukuk ubelerinden
olumaktadr. Ankarada yksek renim veren ve hem gndzlk,
hem gecelik bir Hukuk Okulu vardr. Yksek retmen Okulu da bu
sradadr. Bu okul orta retim (ortaokul ve lise) iin retmen hazr
lar. Bu okulun rencisi niversiteye devam edenler arasndan seilir.
Bunlar renimlerini devam ettikleri fakltede grrler. Meslek
okulunda da retmenlik iin zorunlu olan eitim ve terbiyeyi alrlar.
Gzel Sanatlar Akademisi yksek renim veren bir kurumdur.
Bu akademide ressam, heykeltra ve mimar yetiir.
Harp Akademisi, Harbiyeden ktktan sora ktalarda birka yl
subaylk yapanlar arasnda yanma snav ile alnan rencinin reni
mine zgdr. Bu renimde baarl olanlar kurmay subay olurlar.
Ordulann byk kumandanlan ounlukla bunlardan yetiir.
yi bildiklerini, tecrbelerinin sonularm dostlarna, evlatlanna
ve btn evrene onlan, bktrmadan, retmek iin frsat karma!
lnceye kadar oku ve ren!
retmenlere ve gerek limlere saygl ol!

394

Maliye

nemi
Bireylerin, irket ve demeklerin olduu gibi devletin de temeli
maliyedir. Mali gidii yolunda olmayan ve geliri masrafna uymayan
hibir kurum hatta bir aile devaml bir hayat sahibi olamaz. Hzinesi,
mali usulleri kuvvetli olmayan bir devlet bu yoksunluun cezasn,
varlnn en aziz kavramlann ve hatta bamszln elden karmak
la der. Bir devletin ileri arasnda mali kuvvet, mali emniyet ve mali
dzen dncesi nne geen hi bir gr olamaz.
Resmi kuvvet aralan mali sarsntdan doacak felaketi onar
maya genelde frsat bulamazlar. Dier taraftan mali grlere ballk
kaytlar lkenin tabii yaamas ve geliim giriimlerini baanszlkla
sonulandracak derecede sert ve bir tarafl ilerleyilere yol amamal
dr. Bu sk kurallar arasnda doru ve lkenin durumuna uygun emni
yetli ve fakat verimli yollan bulmak devlet sorumluluu tayan insanlann ve kurumlann byk grevleridir.

Grevleri
Maliye bakanl, devletin vergilerini* ve btn gelirini hzine
de toplamak ve bunlann bte esaslan erevesinde harcanmasn ve
datmn yapmakla ykmldr. Vergilerin srekli iyiletirilmesini
* Vergiler hakknda ayrntl bilgi Medeni Bilgiler kitabnn birinci cildinde yazldr

395

Medeni Bilgiler
izlemek Maliye Bakanl nn nemli grevlerindendir. Devletin gelirle
ri arasnda vergilerden baka, tekel gelirleri ve milli emlak gelirleri
nemli yer tutar.

Bakanln Merkez rgt

Bakanln bu grevlerini yerine getiren rgt unlardr:
1. Muhasebe Genel Mdrl: Devletin muhasebe dairesidir. Bu
daire bteyi hazrlar. Devletin szlemelere ait ileri, grevleri ve mali
yasa taanlar zerinde alr. Dier bakanlklann yapacaklan tasanlan mali gr asna gre inceler.
2. Gelirler Genel Mdrl: Vergilerin toplanmasn izler ve
kontrol eder. Gmrkler ve tekellerin Maliye ile iletiimlerini dzenler
ve bunlann gelirlerini inceler ve izler. Btn resim ve harlann tahsili
ileri de bu daireye aittir.
3. Milli Emlak Mdrl: Her tr devlet malnn ve emlakinin
idare ve korunmasn; satlann ve gelirlerini dzenlemek ve izlemek
le urar.
4. Nakit ileri Mdrl: Genellikle para ilerinin dzenlenme
si ve para hareketlerinin, deerlerinin kambiyo, borsa ilemlerinin
izlenmesi grevini yerine getirir.
5. Dzenli Borlar Mdrl: Devletin zamannda deyecei
emeklilik, dul, yetim, malul aylklannn ve dier dzenli borlann
hesaplann tutmakla ve szlemelerini grmekle ykmldr.

Devlet Tekelleri
Trkiyede ttn, sigara kd ve sigara, ispirtolu ikiler ve kib
rit devlet tekelindedir. eker ve petrol tekel rgt kaldnlmtr. Kibrit
Tekeli devlete bor para salayan bir anlama ile bu ilerde bilgi sahibi
olan ve birok byk devletlerin de kibrit tekellerini yneten isveli
396

Mustafa Kemal ATATRK

bir irkete devredilmitir.
Ttn ve ki tekelleri ayn tzel kiilik sahibi genel mdrlk
ler tarafndan ynetilmektedir.

Gmrkler
Gmrkler devletin byk gelir getiren bir kurumudur. Ayn bir
Genel Mdrlk tarafndan bamsz bir bte ile ynetilmektedir.
Limanlarda ve kara snrlarnn kaps saylan noktalannda gmrk
rgt ve memurlan bulunmaktadr.
Bunlar lkeye giren yabanc (ecnebi) mallanndan milli rnle
ri ve milli fabrikalarda yaplan eyleri ve Trkiyede kan ham mad
delerle milli sanayinin koruyucusu konumda bir tarife yasasna gre
vergi alrlar. Trkiyeden mal karmak hibir vergiye tabi deildir.
Bundan ama, Trk mallarnn yabanc (ecnebi) pazarlarda satlarn
zendirmek ve milli serveti arttrmaktr.

Kaaklk
Devlet gelirlerindeki maddeleri yasadaki usule uygun izin alma
dan yapmak ve lke ierisinde serbest satmak yasaktr. Bunun gibi
gmr verilmemi yabanc (ecnebi) eyasn da lkeye gizli sokmak
ve satmak yasaktr. Bunlar yapanlarn mallan zorla ellerinden alnr ve
ayrca da nemli cezalara arptnlrlar. Kaaklk yapmak millet hzi
nesinden para almak demektir.
Devletin zabtasnn ve baz muhafaza rgtlerinin kaaklan
yakalamak iin gerektiinde silah kullanmalanna yasa izin vermitir.

llerde Maliye rgt

llerde defterdarlar ve ilelerde mal mdrleri Maliye
Bakanlgnn grevim yerine getiren memurlandr. Bunlarn emrinde
397

Medeni Bilgiler
yeterli sayda memurlar, emirlerinde tahsildarlar vardr. Eksiksiz rgt
l bucaklarda vergi ktipleri bulunur.

Devlet vergiler ile yaar. Vergi borcunu vaktinde demek vatanse

verliin birinci iaretidir.
Vatandalarn vergi kusuru hzinenin kuvvetini zayflatr. Milli
hzinesi kuvvetsiz olan bir milletin lke iindeki mutluluu bozulur;
Uluslararas kudret ve ycelii sarslr.

Bayndrlk

Tanm
Bayndrlk ileri bir lkenin yol, demiryolu, kpr, kanal, sula
ra ait (arazinin sulanmas, nehirlerin ulama elverili duruma getiril
mesi, gl ve bataklklarn kurutulmas gibi) her tr byk inaat, dal
gakran, nhtm ve liman yapmak ve olanlann korumak ve yerine gre
iletmek yolundaki almas ile tanmlanr. Bu iler, byk sermayeye,
ok zamana, deerli mhendislere, i ve ilim adamlanna ihtiya gste
rir.
Bayndrlk ilerinin stesinden gelmek iin btn bu maddi
eylerden baka ne zaman hangi sonulara ulalmasn belirleyen
deimeyen bir program, srarl ve devaml bir alma ve hepsinin de
stnde yksek bir irade ve dayankllk zorunludur.
nemi
Bayndrlk ileri bir devletin en nemli emniyet, ekonomi ve
vatan savunmas aralardr. Vatann ii demiryollar ve yollar ag ile
rlmelidir. Bu sayede emniyet ve asayiin salanmas kolaylar. Uzak
bir blgede huzur iinde alan halkn, tembel ve tecavzle yaamak
isteyen insanlara kar savunulmas iin baz durumlarda yalnz i ile
ri rgtnde yazdmz gvenlik kuvvetleri yetmez. Bu grevi yerine
getirecek jandarma ve askerin gerektiinde ok abuk her yere tana
bilmesi mmkn olmaldr. Yalnz bu imknn elde edilmesi ktlk
399

Medeni Bilgiler
ve zarar sahiplerini tecavz dncesinden uzaklatrr. Herkesi kendi
almas

rn

ile

hayatn

kazanmak

yoluna

ynlendirir.

Demiryollarnn bu alanda nemi byktr. Bundan baka demiryol

lar ve yollar sayesinde lkenin bir blgesinde az bulunan veya hi
bulunmayan yiyecek, iecek, giyinilecek, kullanlacak maddeler ve
inaat malzemesi dier blgelere gnderilir. Mutlu hayat lkenin her
tarafnda bu sayede canlanr. Yine bu tama sayesinde lkenin yaps
srekli bir ekonomik hareketle kuvvetlenir. Her taraf kendi blgesinde
ileyerek oluturduu toprak, hayvan, fabrika ve el sanayi rnlerinin
fazlasn baka yerlere gnderir. Paraya dntrr. Yollar ve demiryollannn lke iindeki bu hizmetlerinden baka orman ve maden re
timleri de dhil olarak ham ve ilenmi btn vatan rnlerinin lke
ye gerektiinden fazlasnn yabanc (ecnebi) lke piyasalanna, pazarlanna gnderilmesi gereklidir. Bunun aksine olarak yabanc (ecnebi)
lkelerden gelecek maddelerin de lke iine gnderilmesi gerekir.
Girecek ve kacak bu maddelerin miktan pek byk tutarlara ular.
Btn bunlann vapurlann yanaaca iskele yerlerinde indirilip bindi
rilmesi nemli bir meseledir. Denizin rzgrlara kar ak, sahilin s
olmasna gre bu ilerin gl artar. Bu sebeple rhtm, ambar, silo,
vin gibi eylerle kuvvetlendirilmi, frtnalara kar dalgakranlarla
korunmu limanlara ok ihtiya vardr; her ey tamam olsa bile...

Bayndrlk Bakanl
Grevi
Trkiye'de Bayndrlk Bakanl 'nn grevleri unlardr:
1. Devlet mal olarak yaplm veya satn alnm olan demir
yollarnn iletilmesi.
2. Vatann geleceini koruyacak demiryollar programn ger
ekletirecek hatlarn inas.
3. Ayrcalkl irketlerin ilettii demiryollarnn szlemelerde -

400

Mustafa Kemal ATATRK

ki koullara gre denetimi.
4. Limanlann ve dalgakranlann inas ve yapldktan sonra
bunlann iletilmesi ve bir ayncalkl irket halindeki stanbul Liman
Kurumunun szlemesindeki esaslara gre denetimi.
5. Vatann ose ve kprlerinin inas ve korunmalan ve illerin
yol yapma ve onarm ilerinin dzenlenmesi, tefti ve denetimi.
6. Devletin, zel idarelerin ve belediyelerin verdikleri ayncalklarla vcut bulan tramvay, tnel, elektrik, hava tamacl ve ehir
sulan irketlerinin szlemelerinde yazl esaslara gre iletilmelerinin
denetimi ve bunun salanmas.
7. Sulama, kurutma, su basma sonucundaki bozulmalardan
korumaya ait su inaatnn yaptnlmas ve iletilmesi.

Bakanln Merkez rgt

Bayndrlk Bakanlnda mstearla bal genel mdrlkler
aada yazlmtr:
Yollar Genel Mdrl: ose ve kprlere ait grevleri yerine
getirir. Bizzat devletin yaptraca milli oselerle, byk kprlerin
keiflerini yapar ve yaptnr, inaat izler ve denetler. llerdeki ose ina
ve onanm ilerini dzenler ve tefti eder.
Sular Genel Mdrl: Bakanln su ilerini ilgilendiren grev
leriyle urar.
Demiryollar Genel Mdrl: Ayrcalkl irketlerin ilettigj
demiryollann denetler. Bunlarn yllk hesaplann ve tarifelerini ince
ler.
Devlet Demiryollar inaat Genel Mdrl: Yaplmakta olan
inaat dzenler ve ynetir.
Ayrcalkl irketler Genel Mdrl: Bakanln demiryollanndan baka ayncalkl irketlere ait grevlerini yerine getirir. Ayncalkl
401

Medeni Bilgiler
irketler nezdinde devletin denetim grevini yapmak zere bakanlk
tarafndan atanm komiserler bulunur.
Bunlardan baka Bayndrlk Bakanlna bal olmakla birlikte
ayn bir tzel kiilik oluturan ve ayn bte ile ynetilen Devlet
Demiryollar iletme Genel Mdrl vardr. Bu daire devletin mal
olan demiryollann ve limanlann iletir. Yeni hatlar yaplarak iletme
ye almakla hazr bir hale gelince bunlan bakanlk emrindeki
Demiryollan inaat Genel Mdrlnden teslim alr.

tilerdeki rgt
Bayndrlk Bakanlnn tara rgt balkta grev yapmaktadr.
1.

ose ve kprlere ait grevi yerine getirmek zere her ilde bir

bamhendisin emri altnda ihtiya kadar mhendis ve fen memurlan

bulunur. Bunlar ose ve Kprler Yasasnn llere verdii il snrlan
iindeki oselerin, kpr ve menfezlerin onanmlan ve kk lde il
oselerinin ve kk kprlerin yaplmasn salarlar.

ose ve Kprler Yasas

Yol Vergisi
Bu yasa gereince 18-60 yalar arasndaki hasta ve malul olma
yan erkek vatandalar ylda on gn yol ilerinde bizzat almaya veya
bunun yerine drt lira yol paras demek zorundadrlar. Bizzat al
mak isteyenler bulunduklan lin il genel meclisi tarafndan belirlene
cek elverili mevsimde bamhendisliin yapaca plan gereince i
bana giderler, grevlerini yaparlar.

Ykml i
Bu ekilde alanlara ykml ii denir. Ykml ii kendi
oturduu yerden 12 saatten fazla uzaa gnderilemez. Yol vergisini
402

Mustafa Kemal ATATRK

para ile demek isteyenler yine lin belirleyecei zamanlarda iki taksit
te drt liray verirler. Hizmete gidecekler ve para verecekler daha nce
arzulanna gre belirlenir, listeleri yaplr. Her iki ekilde grevlerini
yapmayanlar ceza grrler.
Eer ilin kendisine zg yaplacak yolu varsa bunun iin genel
meclis karanyla vergiye iki yevmiye ilave edilir. Her ilin ykml ii
si, kendi ili iinde alr. Fakat toplanacak yol parasnn yasada yazl
bir ksm Bayndrlk Bakanl emrine gnderilir. 11 bu paray, yalnz
bir ile deil, btn lkenin esas ihtiyacn dnerek yaptraca milli
oselerle byk kprlere harcar.

Yol Program
ilin yapaca milli oselerin program bayndrlk ve ekonomi
bakanlklan ile Genel Kurmay Bakanlnn delegeleri tarafndan
hazrlanr ve Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanr.
illerin yol programlann genel meclisler yaparlar. Bu program
lar yllktr. Bayndrlk Bakanlna gnderilir. Bakanlk inceler ve
gerektiinde dzelterek onaylar. Birer kopyasn illere gnderir. Yol
ileri bu programlara gre devam eder.

Bayndrlk lerinin Yaplmas

Bayndrlk ilerinin byk sermayeye ihtiya gsterdiini yaz
mtk. Bu sebeple bunlan kr midiyle kendi kiisel sermayesi ile
bireylerin yapmas mmkn olamaz. Neredeyse dnyann hibir
yerinde byk bir bayndrlk iini bir kiinin yapt grlmemitir.
Bu ii ya hkmet ya da irketler yapabilir. Bununla birlikte ose ve
kpr inaatnn yalnz masraf isteyen ve kr getirmeyen konumu bu
inaat kr mit eden sermaye sahiplerinin kendi hesaplanna yapmalanm olanaksz klmtr. Son zamanlarda baz Avrupa lkelerinde yalnz
403

Medeni Bilgiler
biek otomobillerinin cretle gemesine zel otomobil yollann ayr
calkl irketlerin yapt grlmektedir. Bu irketler bu yollan tekel
altnda uzun sre ileterek amorti ve faizleri ile kar elde etmektedirler.
Su ilerinden, zarardan korunma meselesini de hibir irket
kendi hesabna almaz. Nehirlerde gidi geli, balant kanallar, sular
dan elektrik alnmas, byk bir blgeyi sulamak iin tesis kurulmas,
demiryollan ve limanlar inaat gibi ilerin yerine ve kr getirmesi ihti
maline gre ayrcalkl irketler tarafndan yaptnlmas ve iletilerek
sermayenin, amorti edilmesi mmkndr. Ancak irketler, bunun iin,
yalnz yaplan kurumun iletilerek kr getirmesi noktasn da d
nrler. Bunu salamayacak inaata sermaye koymazlar. Oysa bayndr
lk inaatnda etkisi olan noktalar pek oktur. te bu sebeplerle bayn
drlk ilerinden bizim balca byk i olarak yapmakta olduumuz
demiryollann devlet paras ile azar azar meydana getirmek gibi yerin
de bir yol tutulmutur.

Ayrcalkl irket
irket ya inaat yapar veya yaplm ise onu satn alr ve ilet
mek iin ise esas olarak u noktalan dnr:
1. Sermayeyi kolayca ve yllk taksitlerle deyebilmek iin
uzunca bir mddet. 40-100 yl gibi...
2. Sermayenin denmesi iin yllk taksit ve yllk faiz ile ve
kurumun iletilmesi iin geni bir hesapla dnlm yllk masraf
ktktan sonra pay sahiplerine her yl olduka kabark bir kr getir
mesi.
3. irketin ayncalk sresi srasnda emniyeti ve bunun eksiklii
orannda yl hesaplarna yzde belirli tutar bir risk eklenmesi.
4. Szlemede ayrcalk kelimesinin manasn emin ve sakl
tutacak aklk.
404

Mustafa Kemal ATATRK

5.

Yllk kazanta esasl etki edecek tarife meselelerinde mm

kn olduu kadar serbestlik.

Devletin bu meseledeki amac tamamen bu esaslarn aksini
oluturmaktadr. zellikle her masraf ktktan sonra kalacak kra
yzde belirli oranda (mmkn olduu kadar fazla) katlmak ve tm
hizmetlerden olmak sebebiyle halkn ihtiyacn, ekonomik geliimini
zorlatrmaya elverili bulunan tarife meselesinde devletin irket aley
hine serbestlii nemli noktalardr.
deme imknn salayacak zaman bitmeden devlet bu kuru
mu satn almak hakkn sakl tutmak ister. Bunun iin szlemeye
koullar konur.
Gene;l hizmetler iin halk tabakalannn emrine hazr bulunacak
kurumlannn devlet eli ile yaplmasnda ve iletilmesindeki siyasi ve
ekonomik faydalan btn dnya tecrbe etmitir. Esas bu olmakla
beraber, zorunlu ve nemli bir ii baka yoldan yapmak mmkn
olmuyorsa yalnz bugne deil, gelecee de ait olaslklar gz nnde
bulundurmak kouluyla ayncalkl irketlere vermek de zorunluluk
yaratabilir.
Byk, kk im ar ve ina ilerinde alan Trk mhendislerinin,
Trk ilmini tayan memurlarnn alnnda Cumhuriyetin geleceini aydn
latan ldar parlar. Onlar ve lkenin yeni kuruluu iin i banda ter
dken Trk iisini byk beeni ile sevmeliyiz.

405

Ekonomi

Amac ve Konumu
Her lkenin yaaynda ve almasnda her zaman birinci
derecede nem verilmi olan ekonomi meseleleri byk savan yapt
karmakark durumdan sonra adeta hayatn stnde bir konum ald.
Bir lkede ekonomik almalann amac milli serveti arttrmaktr.
Uygulamas itibariyle ok aynntl bir i olan ekonomi mesele
leri balca u esaslarda toplanr:
1. Toprak, hayvan, maden, orman ve deniz retimini miktarca
arttrmak, cinslerini eitlendirmek ve zellikle yurt ii ihtiyata ok
kullanlan, d pazarlarda ok satlan maddeleri oaltmak, dierlerini
azaltmak, iyiletirmek ve snflara ayrma yollar ile bu rnlerin
deerlerini ykseltmek, rnn maliyet fiyatlann indirecek nlemler
almak, btn lke retiminin itibann azaltacak baka madde kanmn yasaklamak.
2. lkeyi dardan gelecek rnlerle fabrika retim ihtiyacn
dan mmkn olduu kadar kurtarmak; bunun iin lkede kullanlacak
ve danda satld zaman para edecek sanayiyi oaltmak, vatann
yetitirdii ham maddelerin lke iinde ilenmesini salamak, sanayi
mizi, zellikle yetitirdiimiz ham maddelerin yabanc (ecnebi) lkeler
de ilenip gelmesine meydan vermeyecek bir ynde gelitirmek.
3. Sanayimizi ve rnlerimizi koruyacak bir gmrk tarife siyaseti
ve bunun yannda ihracat zendirme siyaseti gerekletirmeye almak.
406

Mustafa Kemal ATATRK

4. Btn bu nlemlerle ithalat ve ihracat arasnda devlet lehine
olumlu bir durum yaratmak.
5. Kredi ilerini dzenlemek.
6. Kara, deniz ve hava tama aralan ve limanlar tarifelerini,
tama aralan ile liman hizmetlerini dzenlemek.
7. Sigorta ilerini dzenlemek.
8. Sermaye ile alma arasnda denge kurmak. ilerin durumlann dzenlemek.
9. ve d ticareti dzenlemek. Ticaretin geliimini salamak
ve deiim esaslarn kolaylatrmak.

Ekonomi Bakanl
Bakanln Grevleri
Ekonomi Bakanlnm grevleri, ekonomi kavram zerine
yukanda yazlan esaslann lkenin durumuna gre uygulanmas ve bu
amala kurulan irketlerin denetlenmesidir.
Bakanlk ticaret, tanm ve maden ilerinde yksek ve orta mes
leki retim, sanayi mlkiyeti ve damgasnn kayt ve denetim ilerini
de izlemektedir.
Yabanc (Ecnebi) hkmetlerle yaplacak ticaret szlemeleri,
milli kabotaj ilemleri Ekonomi Bakanlmzn balca ilerindendir.

Bakanln rgt
Ekonomi Bakanl, grecei ilerin okluu ve nemi bak
mndan btn devlet rgt arasnda dikkati eken bir durumdadr.
Bakanlk ileri esas olarak iki byk ksma aynlr ve iki mstearlk
tarafndan ynetilir.

407

Medeni Bilgiler
Tarm Mstearl
Bu Mstearn emrinde Ekonomi Bakanlgnn tanm, orman ve
veterinerlik ilerini yneten genel mdr bulunur.
1.

Tarm Genel Mdrl: Kurumlar, tanm aletleri, ekim ileri

ve hastalklarla mcadele ubelerine aynlr. Ziraat odalan ilemini bu

genel mdrlk yapar.
Birinci ubeye bal olan kurumlar, Ankara Yksek Ziraat Okulu
ve bunun bir ksm olan merkez ziraat enstitleri, on bir ilde orta zira
at okullan, Adanada makinist okulu, ipekilik okullar ve enstits ve
laboratuarlardan olumaktadr.
kinci ube; ekip bimek ve aa dikmek ilerinin iyiletirilmesi
ile urar. Her maddenin yetitii blgeye gre eitli yerlerde tahl
tohumlan, pamuk, zeytinya, kuru zm, patates, msr, meyve,
limon, portakal ve pirin iyiletirme istasyonlan ve enstitleri ve dut,
asma, meyve, fstk ve fndk fidanlklan vardr.
nc ube; lkenin eitli blgelerinin durumuna ve ihtiyalanna gre kullanlmas faydal olacak ziraat aletlerini inceler v belir
ler. iftilere nerilerde bulunur.
Drdnc ube; tanma zarar veren hastalklann tedavisi ve hae
relerin yok edilmesi nlemleri zerinde alr. Mcadele edilecek hastalklann trne gre eitli blgelerde gerekli aletler ve aralar bulun
durulur. Birok blgede mcadele mfettilikleri ve mdrlkleri ve
memurluklan vardr.
2- Orman Genel Mdrl: Trkiyenin byk servet kaynaklanndan birini oluturan ormanlara ait btn ileri dzenler ve ynetir.
Ormanlann ilmi yntemlere gre ilemelerini salamak iin yaplacak
dzenleme planlannn incelenmesi ve dzenleme ve aalama ilerinin
yaplmas ile orman ihaleleriyle urar.
3- Veterinerlik ve Evdi Hayvanlar retme ve Yetitirme Genel
408

Mustafa Kemal ATATRK

Mdrl: Bakteriyoloji ve serum hazrlama birimlerinin ynetimi,
hayvanlarn iyi yetitirilmesi ve oaltlmas, salgn hayvan hastalklar
ile mcadele ve bu hastalklarn bulamasna engel olacak nlemlerin
alnmas, veterinerlerin ve veterinerliin ilerlemesine almak Genel
Mdrln grevleridir.
Ankarada yksek ilmi deerde veteriner laboratuarlar ve
Pendikte, Erzincanda serum laboratuarlar ve Sivasta, Karsta muaye
ne ve tan istasyonlan vardr.
Karacabey haras at, kara sr ve koyun ubelerini ieren
mkemmel bir iyiletirme (slah) kurumudur. Dier haralardan baka
iftelerde ve Sivasta devletin aygr depolan vardr. Bundan baka otuz
iki ilde zel idarelere ait damzlk depolan bulunmaktadr. Veteriner
Genel Mdrl bunlara ilmi konularda danmanlk yapar.

Ticaret Mstearl
Bu Mstearlk emrinde Ekonomi Bakanlnn Ticaret,
Madenler ve Sanayi Genel Mdrlkleri ile Ticaret lemleri nceleme
Dairesi Bakanl bulunmaktadr.
1.

Ticaret Genel Mdrl: , d ticaret ile deniz ticareti ve ir

ketler, sigorta ilerini yapar.

Btn lke on ekonomi blgesine aynlmtr. Her birinde bir
blge ekonomi ve ticaret mdr vardr, stanbulda ve zmirde aynca deniz ticaret mdrlkleri bulunmaktadr. Yksek ticaret ve yksek
deniz ticaret okullan, liman bakanlklan, laboratuarlar bu genel
mdrln ynetimi altndadr.
D Ticaret Ofisi, Balklk Kurumu, ayn bte ile ynetilen Deniz
ve Can kurtarma Genel Mdrlkleri ve illerde, ilelerde iki yz yirmi alt
ticaret ve sanayi odas ile nemli lde retim yapan otuz be merkez
deki ticaret ve tahl borsalan, ierideki ticaret rgtmz tamamlar.

409

Medeni Bilgiler
Yabanc (Ecnebi) lkelerde be nemli yerde ticaret temsilcile
rimiz bulunmaktadr.
2. Sanayi Genel Mdrl: Sanayinin gelimesi iin alr;
sanayinin zendirilmesi ve sanayi mlkiyet ileriyle urar. Milli ve
uluslararas tretme izinlerini onaylayp kayda geirir.
Sanayi Genel Mdrnn emrinde llerde sanayi mdrleri
bulunur. Bunlar bulunduktan blgedeki btn sanayi hareketlerini ve
almalarn izlerler. Sanayinin korunmas iin gmrkten affedilerek
girecek ham maddelere ait hesap ve ilemleri yaparlar.
3. Madenler Genel Mdrl: Maden aranmasna, iletilmesine,
maden resimlerine ait grevleri yerine getirir. Maden ayncalklan, sz
lemeleri dzenler. Byk maden retim merkezimiz olan Karadeniz
Kmr Havzasna ait ilemlerle zellikle ilgilenmektedir. Maden ileri
nin olduu illerde bulunan maden mhendisleri bu Genel
Mdrln emrindedir.
Kmr Havzas Mdrl:Havzann retimini izler ve denetler.
Havzadaki demiryolu hatlannn tanmas ve vapurlara ykleme ile
riyle ilgilenmektedir. Ocaklann kurulmas ve retiminin ilmi noktala
ra uygun olmasn salamak ve ocaklann snr anlamazlklann sonulandnr.
i meseleleriyle esasl ekilde ilgilenir. iye yardm sandklannn ve ii birliinin ilemlerine gzetmenlik yapar. Kaza geiren ii
nin iveren konumundaki irketlerden haklarn almak iin
gerektiinde mahkemelerini izler. inin salk durumu ve dispanser
ler zerinde alr.

Komiserler
Ekonomi Bakanl denetleyecei irket ve kurumlarda birer
komiser bulundurur.
410

Mustafa Kemal ATATRK

irketler
Ticari irket
Bir kiinin tek bana yapamayaca byk ileri baarmak iin
iki veya daha ok insanlar emeklerini ve sermayelerini bir araya getire
rek birlikte almak iin szletikleri zaman, bir irket kurulmu
olur. Bylece birleen adamlara da ortak denir. Birlemekten ama,
baz ticari ilemler yaparak maddi olarak kr etmek ve kazanlan para
y da ortaklar arasnda paylamak ise o irkete ticari irket denir.
Ticari irketler, Ticaret Kanunu hkmlerine tabidir ve bu yasa
da yazl olan aync zelliklere sahip bulunmaldr.

Ticari irketlerin Trleri

Ticaret Yasasna gre be trl ticari irket vardr:
Kollektif, komandit, anonim, limited, kooperatif. Bunlardan
baka Ticaret Yasas zel irketad altnda dier bir tr irketten bah
sediyorsa da bunlar, nc kiilere kar "irketkonumunda deildir.
nk zel irket"den ama bir kiinin kendi adna yapaca baz tica
ri ilemlerden doan kr veya zaran aralannda ortaklaa paylamak
zere birka kiinin o kii ile bir szleme yapmasdr. O halde szle
meyi imzalayanlar arasnda bir irket vardr. Ancak yaplacak ticari
ilemler irket adna yaplmayp ortaklardan yalnz bir kii adna yap
lr. Bunun iindir ki, zel irket"szlemesi yalnz ortaklar arasnda bir
hkm ifade eder. Oysa dier ticari irketler, irket adna i grdkle
rinden, hem ortaklar arasnda hem de irket ile i gren nc kiiler
hakknda hkm vardr.
Bunun iindir ki aada ayn ayn tanmlayacamz be tr tica
ri irketin her birisi tzel kiiliesahip irketlerdendir. Tzel kiilik
tenam a, irkete dhil olan ortaklann gerek ve bireysel kiiliklerden
baka, yasal olarak irkete yaktrlan ayn bir kiiliktir.
Ticaret ilerinin ierii, adliye bahsinin ticaret davalan ksmnda
411

Medeni Bilgiler
da aklanmtr. nemli ticaret kurumlan olan irket ve bankalar hak
knda Yurtblgsinoktalanndan irketler ve Bankalar" kitabnda ayrn
tl aklama vardr.
irketi hukuken bu tzel kiilik ifade eder. irket adna yaplan
btn ilemlerin hukuki sonular yani haklan ve borlan hep bu kii
lie dayal olur.
Ticari irketlerin konumlann, gerek kurulabilmeleri iin ve
gerek kurulduktan sonra devam ettikleri srece tabi olacaklan hkm
leri ayn ayr inceleyelim.

a. Kollektif irketler
1. Konumu:
Bir unvan altnda ticaret yapmak amacyla ve ortaklardan her
birisi kiisel ve zincirleme olarak ve snrsz bir ekilde sorumlu olmak
kouluyla iki veya daha ok kimseler arasnda yazl bir szleme ile
kurulan irketlere kollektif irket derler.
Bu tanma gre kollektifirketlerin seid zellikleri unlardr:
a. Ortaklar kiisel olarak sorumludurlar. Yani irketin tzel kii ligi adna yaplan ilemlerden doan borlan, irket demekle ykm
l olduu gibi, irket deyemezse ortaklardan her birisi kiisel ve
gerektiinde irket dnda kalan mallan ile de o borlan demek
zorundadr.
b. Ortaklar arasnda zindrlem e sorumluluk vardr. Yani irket
adna yaplan ticari bir ilemden dolay irkete kar alacakl olan bir
kimse, alacan irketten tahsil edemezse ortaklardan herhangi birin
den, alacann tamamn isteyebilir ve o ortak, yalnz kendi pay ora
nnda bir borcu demekle kurtulamayp zindrlem e sorumlulukgerei
olarak nce irketin btn borcunu der; ondan sonra, kendi pay ora
nndan fazla dedii ksm iin dier ortaklara geri dnebilir.
412

Mustafa Kemal ATATRK

c.

Snrsz sorumluluk Ortaklar yukanda belirttiimiz zere kii

sel ve zincirleme olarak sorumlu olduklar zaman, bu sorumluluun

bir snn da yoktur. Her ortak btn mallanyla bu borcu demekle
sorumlu tutulur. Bu nedenle ortaklar yalnz irket pay olarak ortaya
koyduklan para veya dier mallan ile deil, bunun dnda kalan
btn mal varl ile de sorumlu olup irketin borlarn demek iin
bu mallann hepsi haczedilerek satlabilir.
2. K ollektifirketler nasl kurulur:
Bir kollektif irket kurmak iin nce ortaklar aralannda bir sz
leme yazp imza ederler. Bu szlemeye ortaklardan her birinin isim
ve hviyetleri ile irketin merkezi, nvan ve ne gibi ilemler ile uraa
ca, ortaklardan her birinin ne tutar ve ne tr sermaye ile katlaca ve
bunlarn ne oranda kar ve zarara katlacaklan ve son olarak irketin
balayp bitecei tarihler ile kollektif olduu belirtilir ve kaydedilir.
Bunlardan baka ortaklar istedikleri koullan szlemeye kaydedebilir
ler.
Byle bir szleme dzenlendikten ve imza edildikten sonra ir
ketin idare merkezinin bulunduu ehirdeki ticaret siciline kayt yap
lr ve ilan edilir.
Bu ekilde sicile kayt ve ilan edildikten sonra irket kurulmu
saylr.
3. K ollektifirketlerin ynetimi:
Kollektif irketlerde ortaklar snrsz ve zincirleme olan bir
sorumluluk karsnda bulunduklarndan irketin en tabii temsilcileri
ve mdrleridir. Byle olmakla birlikte bizzat ve ortaklaa irketin
ynetimiyle ilgilenmek zorunda olmayp aralanndan veya dandan bir
veya birka kiiyi mdr atayabilirler.
Mdrler bazen irket szlemesi ile atanabilirler, bazen sonra
dan ortaklar arasnda uzlamac olarak atanabilirler.
413

Medeni Bilgiler
irket szlemesi ile atanan mdrler hakl bir sebep gsteril
medike grevlerinden alnamazlar.
ister irket szlemesi ile atanm olsun, isterse sonradan ortak
lar tarafndan seilsin, mdrler, her zaman irketi temsil hakkna
sahiptirler. Ve bu sfatla yapm olduklar ticari ilemlerin hukuki
sonulan irkete aittir. Kendileri bu itibarla kiisel olarak sorumlu ola
mazlar. Ancak mdr, ayn zamanda ortak ise ortak sfatyla, yukanda
akladmz zere, sorumlulua ortak olur.
4.

Kollektif irketlerin kullanaca ticaret nvan ortaklardan bir

veya bir kann isim ve takma ad ile irketin yapsna iaret edecek bir
kelime veya cmleden birleik olarak meydana gelir.
rnein: Karaiek Zade Ahmet Bey ve Ortaklan K ollektifirketi.
Veya sadece: Karaiek Zade Ahmet Bey ve Ortaklarr.

b. Komandit irketler
1. Konumu:
Komandit irketlerde iki tr ortak vardr.
a.

Ortaklar, tpk kollektif irketteki ortaklar gibi kiisel ve zin

cirleme olarak ve snrsz bir ekilde sorumlu olurlar.

b.

Ortaklar, yalnz koyduklan sermaye orannda sorumlulua

katlrlar.
Bu blme gre birinci trden olan komandit ortaklara "snr
sz sorumlu ortaklarve ikinci tr komanditlere de "snrl sorumlu ortak
lardenilir.
O
halde komandit irketi demek, ksmen snrsz sorumlu
komandite, ksmen de snrl sorumlu komanditerortaklardan oluan
bir irkettir.

414

Mustfa Kemal ATATRK

2. Komandit irketler nasl kurulur:
Kollektif irketlerde olduu gibi ve ayn esasl maddeleri iermek
kouluyla bir szleme dzenlenir ve imzalanarak komandit irket
kurulur. Bu szlemeyi hem komandit ortaklar, hem de komanditern
ortaklar imza etmelidir.
Szlemeye, komanditer ortaklarn sz verdikleri sermaye tuta
r ile sorumluluklarnn snr, yani ne oranda kr ve zarara katlacak
lar yazlmaldr.
Szleme usule uygun olarak ticaret siciline kayt ve ilan edil
dikten sonra irket ilemlerine balar.
3. Komandit irketlerin ynetimi:
irketi idare etmek hakk komandit ortaklarndr. Komanditerler
mdr olamazlar; ancak bunlar, irket ilemlerini denetleme ve tefti
hakkna sahiptirler. Bu hkm kart komanditer bir ortak irket mdr
ln stlenirse artk snrsz sorumlu komandit ortaklar arasna girmi
olur.
4. Komandit irketlerin unvan:
Komandit irketlerden birisinin veya bir kann isim ve takma
ismi ile irketin yapsna ve komandit olduuna iaret edecek bir keli
me veya cmleden meydana gelir.
rnein: Karaiekzade Ahmet Bey Komandit irketi.
5. Komandit irketin trleri:
iki tr komandit irket vardr:
a. Adi komandit irketler.
Yukanda inceleyerek irdelediimiz irketler adi komandit ir ketlerdendir.
b. Hisseli komandit irketler.
Komandit irketlere ait hisseler hisselere blnm olursa bu
415

Medeni Bilgiler
tr komanditlere hisseli komandit irketi derler.
Hisseli ne demektir ve hisseli komandit irketlerin tabi olduu
zel hkmler nelerdir? Bunlar anonim irketleri blmnde akla
nacaktr.
6. Hisseli komandit irketler:
Bir taraftan komandit" irketlere, dier taraftan da anonim ir
ketlere benzerler. Komanditerlerin temsil ettikleri sermaye hisselere
blnm olduundan bunlar hakknda anonim irket hkm uygu
lanr.
Ancak ynetim yetkisi komanditerlere ait olduundan bu tr
irketlerde meclisi ynetim yoktur. Anonim irket ynetim kurulunun
yetkilerine sahip ynetim kurullan da yoktur. Ancak komanditerler
ynetim kurulu irketi denetlemek iin anonimlerde olduu gibi ve o
grev ile bir veya birok kez denetim eleman atarlar.

c. Anonim irketler
1 - Konumu:
Bir nvan altnda kurulup sermayesi belirli deer ve sayda mal
varlna blnen ve darya kar olan borlan yalnz sermayesi ile
teminat altna alnm olan ve ortaklarn sorumluluu yalnz irkete
koyduklar sermaye ile snrl bulunan irketlere anonim irket"derler.
Bu tr irketlerin ayn a zellikleri unlardr:
a.

irket sermayesi mal varlna blnmtr. Mal varl teri

mi karlnda ounlukla hissedar senedi" veya daha uluslararas bir

terim olarak hisse senedi kelimesi kullanlr. Hisse senedi, ortaklar
tarafndan anonim irkete konulan sermaye karlnda irket tarafn
dan dzenlenmi ve imza edilmi bir tr senettir. Bu senet, bir bor
senedi anlamnda olmayp sadece irkete belirli bir tutarda sermayenin
denmi olduunu ifade eder. Bu nedenle hisse senedi sahibi, bu
416

Mustafa Kemal ATATRK

senetle irkete kar bir alacak hakk iddia edemeyip, yalnz her yl ir
ketin tahakkuk edecek gelirlerine hak kazanm olur. Hisse senedi
sahibi irketin mallar zerinde de benzer bir hak iddia edemez. Bu
mallarn mlkiyeti irketin tzel kiiliine aittir. Hisse senetleri, her
zaman ayn ierie sahip olduktan gibi deerlerde de ne olursa olsun
bir dierine eit olmaldr. rnein (100,000) lira sermayeli bir ano
nim irketin sermayesi her biri (10) lira deerinde (10,000) adet hisse
senedine blnr. Ya da her biri (20) lira deerinde (5000) adet hisse
senedine blnr. Ortak olmak isteyenler bir veya birden ok hisse
senedi alarak bedelini irkete derler. te bu hisse senedi bedelleri
anonim irketinin sermayesini oluturur.
b. Anonim irketlerde ortaklara hissedar" vcya hisse senedi sahi
bi" veya hissedar" derler.
Hisse senedi sahipleri, yalnz aldklan hisse senedi bedellerini
demek zorundadrlar. Bunu irkete dedikten sonra hi bir zaman
fazla bir para istenmez ve dier mallanna bavurulmaz. Bunun iindir
ki hisse senedi sahipleri her zaman snrl sorumlu ortaklardandr.
c. Hisse senetleri ya ada yazl" olur, ya da hamiline"ait bulu
nur. Ada yazl hisse senetleri zerinde, hissedann ismi yazldr.
Hamiline" ait hisse senetleri zerinde, hi kimsenin ismi yazl
deildir. Bu tr hisse senetleri kimin elinde bulunuyorsa onun mal
saylr. Gerek ada yazl" ve gerek hamiline" ait hisse senetleri her
zaman paraya dntrlebilir. Yani alnabilir ve satlabilir. u kadar ki
satlacak senet ada yazl ise irkete haber verip kaydn dzelttirmek
gerekir. Ancak hamiline" ait hisse senetlerinde buna gerek olmayp,
sradan eya gibi, hi bir trene tabi olmadan satlabilir.
d. Anonim irket ile muamele yapanlar bilmelidirler ki, irket
yalnz sermayesi ve varlklanyla sorumludur. Bir anonim irketine
kar alacakl olanlar, hisse senedi sahiplerinin kiisel mallanna bavu
ru hakkna sahip deildir. Hisse senedi sahibi, ancak senet bedelini
417

Medeni Bilgiler
tamamen dememi ise bunu demekle zorunlu tutulur.
Bunun iin anonim irketlere serm aye irket"derler. Tam kar
l kollektif irketler de ortaklann tamam ve komanditlerde de ortak
larn tamam veya bir ksm kiisel ve snrsz ve birbirine bal bir
sorumluluk stlendiinden bunlara da ahs irketleri'derler.
2. Anonim irketler nasl kurulur:
Anonim irket kurmak iin iki yol vardr: Birincisi annda kur
mak, Ikincisi yava yava kurmak, yoludur.
1. Annda kurm ak
irket sermayesinin tamam kurucu denilen ve en az be kii
den olmas gereken ortaklar tarafndan bir kerede stlenilmi olursa
annda kurmak izlenir. Bu ekilde bir anonim irketi kurmak iin sra
syla yaplacak ilemler unlardr:
a. Kurucu ortaklar tarafndan bir esas szleme dzenlenir ve
imzalanr. Ekonomi Bakanl, anonim irketi ana szlemesine kayd
zorunlu olan maddeleri kapsayan bir form l baslmtr. Bu forml
doldurulacak olursa bir anonim irket ana szlem esi dzenlenmi
olur.
b. Kurucular ana szlemeyi imzalamakla birlikte, her kurucu
nun irket sermayesinden stlendii tutan aynntl bir ekilde gsteren
bir beyanname dzenlenir ve kurucular tarafndan imzalanr.
c. Ana szleme ve sermayeyi gsteren beyannameden beer
kopya dzenlenerek Ekonomi Bakanlna gnderilir.
d. Ekonomi Bakanl bunlan inceledikten sonra kabul ederse
Bakanlar Kuruluna sunarak, irketin kurulmas iin karar alr.
e. Bu ekilde kurulmasna izin verilen irketin ana szlemesi
ne, irket merkezi bulunulan ehirde ticaret davalann grmekle
ykml olan mahkemeye sunulur.
f. Mahkemede yasaya uyulup uyulmadn inceledikten sonra
418

Mustafa Kemal ATATRK

onaylar. Mahkeme onayndan sonra, ana szleme ticaret siciline kayt
ve ilan ettirilir. Bylece irket tamamen kurulmu olur.
2. Yava yava kurm ak
Sermaye tamamen kurucular tarafndan stlenilmemi ise ka
rlacak hisse senetlerini halka satmak gerekir; bu durumda yava yava
kurulu usulne uymak zorunludur. Yava yava kurulu iin nce
annda kurulu eklindeki usullere uymak zorunludur. Ancak irket
kuruluuna Bakanlar Kurulunca izin verildikten sonra, hisse senedi
satn almak zere ilanlar ve eitli aralarla halk davet edilir. Buna suskripsiyon ilemi denir. Hisse senetlerinin tamam satldktan sonra
hisse senedi sahipleri genel bir toplantya davet edilir. Bu toplantya
irket genel kurulu denir. Toplantda irket sermayesinin tamamnn
stlenilip stlenilmedii, yani hisse senetlerinin tamamnn satlp
satlmad incelenir. Tamam satlm ise ona gre bir kayt belgesi
dzenlenir. Bundan sonra, bu kayt belgesi ile irket ana szlemesi
yine mahkemeye teslim edilerek onaylanmasna ilikin bir karar aln
dktan sonra ticaret siciline kayt ve ilan ettirilmekle irket kurulmu
olur.
3. Anonim irketlerin ynetim i:
Anonim irketler idare meclisi ve ynetim kurulu araclyla
ynetilir. dare Meclisi, hisse senedi sahiplerinden oluan

ynetim

kurulu tarafndan en ok yl sreyle hisse senedi sahipleri arasn

dan seilir, idare meclisi, anonim irketi her ekilde temsil ve ynetme
yetkisine sahiptir. Dilerse ilerinden birisini belirli yetkilerle baz ile
re memur eder. Buna delege denir. Dilerse, hissedarlardan veya da
rdan irkete bir veya birka mdr atar. Ancak her durumda asl yetki
ve ynetim sorumluluu idare meclisinindir.
Ynetim kurullarna gelince, bunlar ylda bir kez idare meclisi
nin daveti zerine irket merkezinde toplanr. Ynetim kuruluna yal
nz hisse senedi sahipleri girer. Hatta ynetim kuruluna girebilmek ve
419

Medeni B ilgler
oy sahibi olmak iin ka hisse senedine sahip olmak gerekeceini ir
ketin ana szlemesi belirler.
Ynetim Kurulu, irketin yllk bilnosunu inceler ve onaylar
ve sresi biten idare meclisi yesi yerine gerekli olanlar seer.
Bazen yl ortasnda olaanst bir meselenin inceleme ve gr
lmesi iin de ynetim kurulu toplantya arabilir. O zaman yne
tim kurulu anonim irketlerde en ok yetki sahibi olan bir makamdr.
4. Anonim irketlerin denetimi:
Kollektif ve komandit irketlerde istee bal olan denetleme
anonim irketlerde yasal bir zorunluluk halindedir. Ynetim kurulu,
idare meclisini setii gibi be kiiye kadar deneti de atar. Bu deneti
ler, irketin btn ilemlerini tefti ve defterlerini incelemekle ykm
ldr. Sk sk ve habersiz olmak zere irket veznesini tefti eder, kasa
sn sayar ve defterlerin birbirine uyup uymadn inceler. Yl bitiminde
idare meclisi bilanoyu dzenledii zaman denetiler, bilanodaki
rakamlann defterlere uyup uymadklann da inceleyerek ynetim kuru
luna bu konuda bir rapor sunarlar.

d. Limited irketler
1 -Konumu:
Koyduklan sermaye tutanndan fazla sorumlu olmamak ve ser
mayeyi mal varlna bltrmemek kouluyla ikiden elliye kadar ortak
arasnda kurulan irketlere limitedya da snrl sorumlu" irket denir.
Limited irketlerde ortaklann sorumluluu snrl olduundan,
anonim irketler ile ok yakn bir benzerlik vardr. Ancak en esasl
fark, anonimlerde sermaye hisse senetleri denilen eit paylara bln
m olduu halde limited irketlerde sermayenin hisse senetleriyle
temsili uygun deildir. Limited irketindeki ortaklann durumu, adi
komandit irketindeki komanditer ortaklann hukuksal durumuna
420

Mustafa Kemal ATATRK

benzer. Yani sorumluluk, konulan sermaye oran ile snrldr; her
ortan sz verecei sermaye tutan da, arzularna gre deiken olup
aralarnda bir oran gzetmek zorunluluu yoktur. Ortaklar kr ve zara
ra bu sermaye orannda katlrlar.
2. Limited irket nasl kurulur:
a. Dier irketlerde olduu gibi nce bir szleme dzenlenir ve
ortaklar tarafndan imzalanr.
b. Szleme Ekonomi Bakanlna sunularak yalnz Bakanln
izni kullanlr. Bundan sonra irket szlemesi ticaret siciline kayt ve
ilan ettirilir. Bununla ilem bitmi olur.
3. Limited irketlerin ynetimi:
idare hususundaki hkmler, ortaklann says yirmiden aa
ve yukan olma durumuna gre deiir:
a. Ortaklann says yirmiden aa ise, hibir ileme tabi olmadan
ortaklar aralannda istedikleri gibi toplanr ve gereken kararlan alarak
irketi ynetirler. Kararlar sermayenin yansndan fazlasn temsil eden
lerin ounluu ile alnr.
b. Ortaklann says yirmiden fazla ise anonim irketlerde
olduu gibi ve ayn hkmlere tabi olarak, ynetim kurulu olutu
rulur. Kararlar, sermayenin en az yansndan fazlasn temsil edenlerin
ounluu ile alnmaldr.
c. Limited irketlerde, idare meclisi yoktur, idare ileri, ortaklar
arasndan veya dandan bir veya birok mdre havale edilir. Bu
mdrler, irketin ilgi alanna giren her tr ticari ilemleri irket adna
icra yetkisine sahiptir. irket adna yaplacak ilemlerde kullanlan
yazma ktlanna irketin nvanyla birlikte sermaye tutann da yaz
mak zorunludur.
4. Limited irketlerin denetlenmesi:
Denetleme ekli, ortaklann says yirmiden az veya ok olma
421

Medeni Bilgiler
durumuna gre deiir:
a. Ortaklann says yirmiden az ise her ortak diledii gibi irke
ti denetleme hakkna sahiptir. Yine de irket szlemesine bu konuda
gerekli baz kaytlar konulabilir.
b. Ortaklann says yirmiden fazla ise, anonim irketlerde
olduu gibi ve ayn grev ile ynetim kurulu tarafndan bir veya bir
den ok deneti atanr..

e. Kooperatif irketler
1 - Konumu:
imdiye kadar incelediimiz ticari irketler herhangi bir ticari
ilem yaparak kar elde etmek amacyla kurulurlar. Oysa kooperatif ir
ketler, meslek, sanat veya geinmeye ait ihtiya ve ilemleri karlkl
yardm ve kefalet sayesinde elde etmek ve yerine getirmek amacyla
kurulurlar. Bu nedenle kooperatif irketler

tketiciler arasnda ve

ortaklann tketmek zorunda bulunduklan mallan daha ucuza elde

etmek amacyla kurulurlar. te bu "tketim kooperatifiadn alr; bazen
da tketicilerarasnda ve ortaklann rettikleri mallan daha iyi koullar
ve fiyatlarla satmak amacyla kurulurlar. O zaman da sat kooperatifi
adn alr. Bu iki kooperatifin hedefi, alr veya satarken aradaki araclan
kaldrmak, bu kan ortaklara brakmaktr. Bundan baka sat koopera
tifleri mallan, temizlemek, sraya koymak ve ambalajlan dzenlemek
yoluyla deerlendirir. Ortaklann, tek bana elde edemeyecekleri itibar
aralann ortaklaa salamak iin meydana getirilirler. Bu tr koopera
tiflere de itibar kooperatifiya da kredi kooperatifidenir. Kredi ve sat
kooperatifleri arasnda ortak alma birlikleri de oluturulabilir. Bu
sayede ortaklann faydas daha fazla olur. *
* Bir de retim kooperatifleri" vardr. Bu tipte retime ortam hazrlayan arazide
ortaklar hep birlikte alrlar, retilecek maddelerin kann blrler. Bu sistem
kollektivizm denen ve imdi Rusyada uygulanan rejime iaret eder. Bu sebeple
konumuz ddr. Tanmlayacamz sat kooperatifini bununla kantrmamal.

422

Mustafa Kemal ATATRK

Kooperatifler hangi trden olursa olsun bazen snrl sorumlu
durlar; yani ortaklar ancak koyduklar sermaye orannda sorumlu
olurlar. Bazen de ortaklar sermayeleri stnde snrsz ve birbirine
bal veya birbirinden bamsz sorumluluk stlenirler.
Ortaklann sorumluluklar snnn ve irketin konum ve kapsa
mn, irket szlemesi belirler.
2. K ooperatifirketler nasl kurulur:
a. Kooperatif irketi kurmak iin en az yedi ortanbir araya
gelip bir szleme dzenlemeleri ve noter huzurunda imzalamalar
zorunludur.
Bu szlemeye, dier irket szlemelerindeki ana maddeler
kaydedilmekle birlikte, irket sermayesinin asgari tutarn da yazmak
zorunludur. Bu durum, kooperatiflere zg bir ekildir. nk dier
irketlerde sermaye tutan yazld halde kooperatiflerde sermayenin
asgari snr yazlr. Bunun sebebi udur: Kooperatiflerde sermaye
deiken olduu gibi ortaklann says da snrl deildir. Ortaklar girip
ktka sermaye tutan da deiir. Oysa irket ile ilem yapacak n
c kiinin hukukunu korumak gereklidir. Bunun iin kooperatifler
sermayelerinin en az ne tutara inebileceini szlemesine devretmek
zorundadr.
b. irket szlemesi Ekonomi Bakanlna sunulur ve irketin
kurulmas iin Bakanlar Kurulu karan kanlr.
Bundan sonra szleme ticaret siciline kayt ve ilan ettirilir.
3. Kooperatiflerin ynetimi:
Ynetim organlan, anonimlerde olduu gibi, idare meclisi,
ynetim kuruludur. dare Meclisini denetlemek iin, aynca denetiler
de bulunmaktadr. Bunlann seimleri, grev ve sorumluluklan ano
nimlerin ayndr. Ynetim kurullan hakkndaki hkmler de anonim
irketlerin ayn olup baz zel noktalar vardr:
423

Medeni Bilgiler
a. Anonim irketler genel kurulunda hisse senedi sahibine ka
oy gerekeceini szleme belirler. Kooperatiflerde ortaklann hissesi ne
olursa olsun, kiisel olarak herkes ancak bir oya sahiptir.
b. Kooperatif ynetim kurulunda bir ortak kendinden baka
vekaleten yalnz dier birini temsil edebilir.

Bankalar
Bankalar, para ve onu temsil eden btn deme aralar ticare
tiyle megul olan kurumlandr. Bunlar, ayn blmde tanmlanan irketlerden herhangi birisi eklinde kurulabilirler. Parann tarihi kadar
eski bir gemie sahip olan bu kurumlar, bugn dnya piyasasna ege
men olan en byk ticari kurumlardr.

Bankalarn Yapt lemler

Banka ilemleri pek oktur ve eitli cephelerden incelenebilir.
Her banka yapt ilemler ile bir taraftan ihtiyac olanlara kira ile para
verir (kredi), dier taraftan da bunu yapabilmek iin para edinmeye
alr. Bundan baka bankalar cret karlnda bakalan hesabna,
verilecek emirlere gre dier baz iler daha yapar. Banka ilemleri bu
adan incelenir:
a.

Bankalann ilettikleri paralar kaynaktan gelir. Birincisi:

Bankann kendi sermayesi. irketler konusunda grdmz zere her

banka kurulurken bir miktar sermaye koyar.
kincisi: Yedek (htiyat) sermayesi. Bu da bankann her yl knndan ayrd bir paradr.
ncs: Mevduat, yani parasn emin bir ekilde saklamak ve
karlnda uygun bir faiz alarak yararlanmak isteyen kimselerin yatr
dktan paralar

424

Mustafa Kemal ATATRK

Mevduat trldr:
1. Vadesiz mevduat;
stenildii zaman hemen alnabilmesi kouluyla verilen.
2. Vadeli mevduat:
Alt ay, bir sene, iki sene gibi belirli vadelerden nce geri alma
mak kouluyla verilmi paralardr. Bankalar bu tr mevduata daha ok
faiz verirler.
3. Belirli bir sreden nce haber vermek kouluyla istenildii
zaman geri alnmas mmkn olur.
b.

Bankalarn elinde bulundurduktan paralan iletmek iin

yaptklan ilemler gelince, bunlan da kredi ilem lerive mali ilem ler
diye iki ksma ayrabiliriz.

Kredi ilemleri
Faiz ve komisyon ad altnda belirli cretler karlnda, bankalann tccarlara yaptklan vadeli bor ilemleridir. Balca bor ilem
leri unlardr:
a. Senet iskontosu; Halk arasnda "senet krdrm ak denilen bu
ilem, bono, polie gibi ticari bir senedin vadesi gelmeden banka tara
fndan uygun bir fiyatla (yani deerinden eksiine) satn alnmasdr.
Banka bu ekilde satn ald senedi bazen, vadesine kadar
kendi hesabna saklar; bazen de droetmek yoluyla o senedi dier bir
banka veya kiiye devredebilir.
b. Avanslar; Bunlar sradan bor ilemleridir. Banka bakalanna
para bor verirken bazen karlnda bir teminat alr; bazen de temi
natsz olarak, yalnz borlunun mali itibanna bakarak para bor verir.
1. Teminatl avanslar:
Teminatl avanslan da ikiye ayrabiliriz:

425

Medeni Bilgiler
Birincisi: Maddi teminat karl avanslardr. Yani menkul veya
gayrimenkul bir mal bankaya rehin (ipotek) ederek karlnda ban
kadan bir miktar para almaktr. Bankalann rehin olarak kabul ettikleri
mallar ounlukla mal dedikleri tccar mallan veya anonim irketleri
nin hisse senetleri ve tahvillerdir. Kolaylkla paraya dnm mm
kn olan dier deerli eyalar da rehin olur. Gayrimenkul ipotek ile
mi zellikle "emlak bankalar tarafndan yaplr.
kincisi: Kiisel teminat, yani, kefalet karl avanslardr.
Banka, emin bulduu bir kimsenin kefaleti ile dier bir kiiye
para bor verebilir; eer asl borlu, vadesinde borcunu demez veya
deyemezse, banka kefile bavurarak alacan tahsil eder.
2. Teminatsz avanslar:
Hibir teminat veya kefalet istenilmeyip dorudan doruya tccann ahsna kar olan itimat sonucunda verilir.
Bir tccann, bankalardan bu ekilde teminatsz olarak para alabil
mesi iin ok drst ve borlarna sadakati tecrbe edilmi olmas gere
kir. Bu ileme ak kredi ilemi de denir. Borcunu vadesinde hemen
demeyen bir tccar bankalarda bir daha kendisine kredi bulamaz.

2. Mali ilemler
Bu, bankaya belli olmayan kazanlar getiren menkul deerler
ticaretidir. Banka bu ilemleri dorudan doruya kendi ad ve hesabna
yapar. Bu ilemlerin balcalan unlardr:
a. Ortaklklar (itirakler.); Kurulan anonim irketlerinin hisse
senetlerini (aksiyon) satn almak yoluyla, bankalar eitli irketlere
ortak olurlar. Ortak olmak yoluyla satn alnan hisse senetleri banka
nn kasasnda saklanr. Bunlarn yllk getirileri bankann kan olur.
b. Bankalar, tekrar satmak ve fiyat farkndan yararlanmak ama
cyla da anonim irket hisse senetlerinden satn alrlar ve satarlar. Bu
426

Mustafa Kemal ATATRK

tr hisse senetleri geici bir sre bankann elinde kalr ve bankann
portfyn oluturur.
c. Kambiyo ve arbitraj; anj, yada kambiyo, bir cins parann dier
bir cins para ile veya lke parasnn dier bir lke parasyla deitirme
dir. Arbitraj, iki piyasa arasndaki fiyat farkndan yararlanmak zere
yabanc (ecnebi) paralarnn alm satmdr. rnein; stanbuldaki
Bankasnn ihtiyac olan ngiliz lirasm stanbulda satn almayp daha
ucuza edinmek amacyla zmirde satm almasdr. Buna i arbitraj
denir. Bazen de Paris borsasnda ngiliz lirasn daha ucuz edinmek
mmkn grlerek stanbuldan Fransz frang satm alnr ve bununla
Paris borsasndan ngiliz liras satn alnr. Buna da d arbitraj denir.
d. Bankalarn cret karl mterileri hesabna yaptklar
ilemler unlardr:
1 - Ticari senetler tahsilt:
Tccarlar, ellerindeki vadesi yaklam ticari senetleri kendi
bankalanna verirler, banka da vadesinde borluya bavurarak kendi
mterisi hesabna senette yazl paray tahsil eder ve mterisine gn
derir. ayet borlu borcunu demezse, protesto gndermek gibi yasal
olarak yaplmas gereken ilemleri banka yerine getirir. Bu yolla senet
hamilinin yapaca, ileri banka, ufak bir cret karlnda, onun
hesabna yapar.
2- Para aktarm ilemleri:
Baka bir lkeye para gndermek isteyenler iin bankalar hava
le ilemi yaparlar; keza zerinde fazla para tamak istemeyen gezgin
ler, seyahat edenler paralann bir bankaya brakr ve karlnda bir
itibar mektubu alrlar. Bu mektubu bankann herhangi bir ubesine
veya muhabirine ibraz ettikleri zaman, mektup ierii orannda para
almak hakkna sahip olurlar.
Bu itibar mektubu"bazen belirli bir ube veya muhabire hitaben
yazlmtr. Buna adi itibar mektubu denir. Bazen de btn ube ve
427

Medeni Bilgiler
muhabirlere talimat eklinde yazlmtr; buna da sirkler itibar mek
tubu denir.
3. Borsa ileri; Bankalar, mterilerinin arzulan zerine ve onla
rn hesaplanna borsadan her trl hisse ve tahvil satn alr ve satarlar.
4. Yeni kurulan irketlerin tedavle karacaklan hisse senedi ve
tahvilin halka satlmasna ounlukla bankalar araclk eder. Bu senet
lere ait kupon bedellerinin halka datmna da yine bankalar arac
olur.
5. Ellerinde hisse senedi ve tahvil bulunduran kimseler bunlan
bankaya teslim edebilirler. Banka hem bu deerli senetleri elik kasalannda saklar, hem de vadeleri gelen kuponlarn zamannda tahsil
ederek mterisinin hesabna kaydeder.
6. Bankalar, gsterili binalannn altnda pek kuvvetli kasa daire
lerine sahiptirler. Bu kasalann bir ksm bankaya ait para ve kymetlerin
saklanmasna aynld gibi, zel bir ekilde yaplan ve kasa dairesi
denilen kk kasalan arzu eden mterilerine uygun bir kira ile kira
larlar. Bu yolla bir kasa kiralayan elmas ve deerli belgelerini bu kasa
larda olduka emin bir ekilde saklama imknn bulmu olur.
Bankalarn Trleri
Yaptklar ilemlerin esas konumlanna gre bankalar, balca
be ksma ayrlr:
1. Mevduat bankalar: Bunlar, halkn kendilerine teslim edecei
paralara, vadelerine gre eitli faizler derler ve bu paralan, en emin
aralarla iletirler; yani bakalanna bor vererek karlnda aldktan
faizlerle kendilerine bir kar edinirler. Mevduat bankalan, para sahiple
rinin her talebinde istedikleri paray verebilmek iin ounlukla ksa
vadeli borlanrlar. stanbuldaki "Emniyet Sand"gibi.
2. bankalan: Bunlar eitli ticaret ilerine giriirler, irketler
kurarlar veya irketlere, hisse senetlerini satn almak veya dier yollar
428

Mustafa Kemal ATATRK

la yardm ederler. bankalan mevduat da kabul ederler. Cumhuriyet
dneminde kurulan ilk ve en kuvvetli bir kurulu olan Trkiye
Bankas"mevduat ve i bankalan tiplerine en canl bir rnektir.
3. Emlak bankalar, ya da ipotek bankalar: Bunlar da uzun vade
lerle ve gayrimenkule konu mallann ipotekleri karlnda bor para
veren bankalardr. Bu tr bankalar pek byk sermayeye ihtiyac olan
bankalardr. Bunun iin ounlukla uzun vadeli tahvil ihra etmek
yoluyla kendilerine gereken paray edinirler.
4. hra bankalar: Kendi imza ve sorumluluklan altnda ve
nakit roln yerine getiren ve banknot ismini tayan bir tr para
ihrac hakkna sahip olan bankalardr.
Bu bankalar, kardklan banknotlann karln nakden de
meye her zaman zorunludurlar. Bunun iin, kard banknotlann
karln ksmen madeni para olarak, ksmen de itimada dayal ticari
senetler halinde kasalannda bulundururlar.
hra bankalan, mensup olduu hkmet ile olan ilikisine
gre bazen Devlet Bankas bazen de Merkez Bankas adn tar.
Devlet Bankas devlet sermayesi ile meydana getirilir ve her zaman
hkmete bal kalr. Merkez Bankalar st genellikle anonim irket
halinde kurulan bamsz ve ayncalkl kurulutur.
5- Belirli bir amaca hizmet eden bankalar da vardr: Ziraat
Bankas, Esnaf Bankalar, D Ticaret Bankalar gibi.

Trkiye'de Bankalar
a. Cumhuriyet Merkez Bankas
Bu bankann kuruluuna 11 Haziran 1930 tarihli bir yasa ile
karar verilmi ve banka 1931de kurulmutur. Milli parann deerini
belirleme ve lkenin ihtiyac olan ksa vadeli kredileri salamak, ban
kann balca amalann oluturmaktadr.
429

Medeni Bilgiler
Sermayesi: (15,000,000) Trk Liras olup her biri (100) lira
deerinde (150,000) adet hisse senedine blnmtr. Bu hisse senet
leri drt ksma ayrlm olup (A) serisi Hkmet kurumlanna, (B) seri
si milli bankalara, (C) serisi yabanc (ecnebi) bankalara ve yabanc
(ecnebi) ayrcalkl irketlere, (D) serisi de Trk uyruklu gerek ve
tzel kiilere ayrlmtr.
Yapaca ilemler: Banknot ihrac, ticaret senetlerinin ifte
iskontosu, mal varl ve tahvil zerine avans, altn ve yabanc (ecnebi)
para alm satm ilemleri ve Devletin hazine ilemlerini yapar.
Bu banka, devletin nceleri karm olduu ve halen tedavl
de olan (158,000,000) Trk Liras tutanndaki "nakit dokman zeri
ne alacaktr. Buna karlk Devlet, imdiden elindeki baz deerleri
bankaya teslim edecei gibi her yl btesinden bir miktar ayrarak
bankaya deyecektir.

b. Trkiye Bankas
Byk Gazi, Trkleri bamszla gtren kesin savan balad
26 Austos 1922 tarihinin ikinci yldnmnde Trkiye Bankas
ismini verdii bu milli kurumu kurdu.
Trkiye I Bankas bir milyon Trk Liras sermaye ile kurulmu
ve bu sermayenin de ancak drtte biri denmi ekilde ie balamtr.
Bugnk sermayesi (5) milyon Trk Lirasna kt gibi
(2,000,000) liralk yedek (ihtiyat) sermayesi vardr ve lkenin eitli
kelerinde (28) ubeye sahiptir.
Yapt ilemler: Tm banka ilemleri ile her tr ticari ve sana
yi giriimlerdir.

c. Ziraat Bankas
1863 tarihinde Tuna Valisi bulunan Mithat Paa, Tuna eyaletine
430

Mustafa Kemal ATATRK

zg olmak zere lke Yardm Sandklan ad altnda bir kurum mey
dana getirmi idi. Bu kurumun izledii ama, iftilerin ihtiyac olan
kk kredileri salamakt. Bu rgt daha sonra dier illere de yayld.
1889 tarihinde bu sandklann hkmetin denetimi altnda bir merkez
tarafndan ynetimini salamak amacyla (1304) tarihli bir tzk
hazrlanarak sandklar Ziraat Bankas"ad altnda bir merkezde birle
tirilmitir.
Ziraat Bankasnn ilk sermayesini, yardm sandklanndan dev
redilen paralar oluturmutur. Sermayenin yava yava artmas iin her
yl aar vergisinin on birde biri orannda "yardm pay ad altnda bir
vergi tahsil edilerek bankaya denmekte idi.
1340 tarihli bir yasa ile de banka anonim irketekline dn
trlm ve sermayesi (30,000,000) liraya kanlmtr.
Bankann balca amac lkenin ihtiyac olan tarmsal krediyi
salamaktr. Son zamanda tarm kredi kooperatiflerihin kuruluuna
yardm grevini de stlenmitir.

d. Emlak ve Yetimler Bankas

Emlak ve Yetimler Bankas Cumhuriyet daresinin yaratt mali
kurumlardandr. 22 Mays 1926 tarihli bir yasa ile kurulmutur.
Bankann sermayesi (20,000,000) Trk lirasdr. Bu sermayenin yans
(10,000,000) deerinde Devlet emlakini devretmek yoluyla Hkmet
tarafndan salanmtr. Halka aynlan dier (10) milyon liralk hisse
senetleri henz sata kanlmamtr.
Eskiden yetim sandklannda uygunsuz bir ekilde idare ve sak
lanmakta olan yetim paralan bu bankaya verilmekte ve karlnda
banka yetimler lehine faiz vermektedir.
Bankann yapt balca ilemler: Belediye snrlan ierisindeki
tm binalar ve arsalann banka lehine ipotek edilmesi karlnda uzun
431

Medeni Bilgiler
vadeli bor vermektedir. Banka yaplm binalar zerine (5) ve yapla
cak binalar zerine de (10) yla kadar vadeli, bor verebilir.
e. Sanayi ve Maden Bankas
Cumhuriyet idaresi tarafndan kurulan bankalardandr. 19
Nisan 1925 tarihli bir yasa ve sava ile ilgili retime zg olanlardan
baka devlet elindeki baz sanayi kurumlann ynetmek, dier sanayi
kurumlannn kurulmasna yardm etmek ve bunlara ait dier ticari ve
mali ileri yapmak amacyla kurulmutur.
sminden de anlalaca zere bu bankann izledii ama bir
taraftan kendisine devredilen kurumlan ynetmek ve bunlan yava
yava bamsz irketler haline getirmek, dier taraftan da tm sanayi
alanlarnn ve madencilerin ihtiyac olan krediyi kendilerine
salamaktr.
Sermayesini oluturan kaynaklar unlardr: Hkmetin devret
tii fabrikalar ve bunlann tedavldeki sermayeleri, bankann kurulu
undan nce Ticaret Bakanlgnn kurduu veya ortak olduu irketle
re ait hisse senetleri ve sanayi tevik deneidir.
Halen bankann bilanosunda (6.679.654) liralk nakit serma
ye grnmektedir.
Kazanmak gerekir... yi yaam ak iin kazanmak gerekir. Kendi
cinsinden olana faydal olmak iin kazanmak gerekir. Milletleri olduu gibi
kiileri de zayf olmaktan kurtaran servettir... Servetin yasal yolu bilgi ile
ve zveriyle almak ve faydal bir ekilde kullanmaktr.

432

Salk ve Sosyal Yardm

nemi
Salk ileri lkemizde bir bakanla konu oluturacak nemi,
Ankarada yeni devletin kuruluunda almtr. Bir toplumun sal,
btn kuvveti ve hayat meselesidir. Sosyal yardm kavramnn resmi
rgt arasnda yer buluu yalnz Trkiyede deil, ilim yolunda ok
ilerlemi btn lkelerde de ok eski deildir. Sosyal yardm, bir mil
letin ve bir toplumun aresiz ve dayanaksz kalm, gten dm,
kendi yaamasna, tedavisine gereken asgari aralar bizzat bularak ve
bunlan salama imknndan yoksun organlarnn imdadna komas
dr. Yeni anlamyla millet ve toplum kavramlar ancak bu hareketi
douran sosyal duyarllkla tamam olur. Yalnz burada bir incelik dik
kati ekmelidir. Bir toplum, yaamak ve hayata gerekli eyleri elde
etmek iin alma kuvvetine sahip olan insanlar korumaldr. Asalak
yaamann kaplarn kapamaldr. Aksi halde alanlarn kazanlarn
kendilerine ayrmann yolunu bulan birtakm tembeller ve dilenciler
snf trer. Bunlar insanln merhamete layk olmayan yz karalandr.

Bakanln Grevi
Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn sala ait grevi, hekimliin
insanla kar stlendii grev gibi iki ksmdr.
1. Koruma (sal koruma ve mcadele).
433

Medeni Bilgiler
2. Kurtarma (tedavi kurumlan).
Bakanlk birm a grevi yapmak iin lkenin salk koullann iyi
letirme, milletin salna zarar veren btn hastalklarla ve zararl
etkenlerle mcadele eder. Yeni neslin salkl yetimesine alr.
Doumu kolaylatrmak, doumdan nce ve sonra analara bakmak,
lkeye dardan salgn ve mikroplu hastalklann girmesinin nne ge
mek, lkenin iinde mikroplu salgn hastalklarla ok lme sebep
olan dier zararl etkenlerle savamak, doktorluk sanatnn yaplmas
n dikkatle gzetmek, gdalar, ilalarla, kokain, morfin, afyon gibi
zehirli ve uyuturucu maddelerin kullanlmas ile uramak, serum ve
alar yapmak, yaptrmak, uygulattrmak, ocuk, okul, genlik, iilik
gmenlerin salnn korunmas ile ilgilenmek, salkla ilgili yayn ve
uyanlar, neriler yapmak gibi iler bu amaca hizmet eder. Bakanlk
zel idare ve belediyelerin bu yolda almalann denetler.
kinci grev, hastalann tedavisidir. Bunun iin bir kere devlet
btesinden alan ve ynetilen hastaneler ve dispanserler vardr.
Ankara, Sivas, Erzurum ve Diyarbakrda birer numune hastanesi
stanbulda ocuk ve akl hastaneleri, verem sanatoryumu, stanbul ve
zmirde bulac hastalklar hastanesi, Zonguldakta bir hastane ve iki
yz ilede beer yatakl dispanserler bu balamdadr. Bunlardan baka
zel idare btelerinden byk il merkezlerinde ve byk ilelerde ve
belediye btelerinden yine byk il ve baz ilelerde hastaneler ve dis
panserler almtr. Birok ilede dispanserler, gezici doktor rgt,
acil salk yardm dzeni bulunur. Bu kurumlara bavuran hastalar
parasz tedavi edilir. Dispanserlerde ihtiyaca yetecek ilalar bulunur.
Bunlar da ihtiya sahiplerine parasz verilir.

Salk Mcadeleleri
Bu mcadele iki trl olur:
Birincisi, lkenin herhangi bir yerinde birdenbire dizanteri, kara
434

Mustafa Kemal ATATRK

humma, kzl, kupalaz, iek, arbon vs. gibi salgn ve bulac bir
hastalk kt zaman alnacak nlemlerdir. Bu durumda hemen yre
nin salk mdr, hkmet ve belediye doktorlar ile kk salk
memurlar btn aralaryla almaya balarlar. Dier taraftan
Bakanlk emrinde hazr bulunan bulac hastalk uzmanlan i bana
koarlar.
Alar, serumlar ve dier aralar hemen olay yerinde younlar.
Bununla birlikte iek as gibi alar koruma nlemi olarak da uygu
lanr. Bir ylda yalnz gney illerimizde bir milyondan fazla a yapl
mtr. kincisi yerleik ve srekli bulac hastalklarla mcadeledir. Bu
mcadele birinci trden geici deildir. Bir yangn gibi parlayp sn
mez. Bu birok sebeplerin etkisi altnda kuaklardan beri ileyen yara
nn srarl ve usul erevesinde bir sistem ile tedavisine almaktr.
Stma, frengi, trahom, verem savalar bu trdendir. Bu mcadeleyi,
aynlan blgelerde bir efin ynetiminde mcadele ekipleri yaparlar.
Mahallelindeki doktorlar da buna katlrlar.
Sosyal Yardm
Hastane ve salk ocaklan bir taraftan salk kurumlan olmak
la birlikte ihtiya sahiplerini parasz tedavi etmek noktasndan ayn
zamanda sosyal yardm kurumu saylrlar. Bunlardan baka, doum ve
ocuk bakm evleri, st ocuklan ve kimsesiz rencilerin bakm evle
ri, kr, dilsiz ve sarlar iin kurumlar, yatl renci yurtlan, ebe
renci yurdu, kimsesiz kadmlann zorunlu olduklan alma saatleri
esnasnda ocuklanna bakacak kreler, yatl hastabakc hemire
okulu, salk koruma okul ve kurumlan ve dknlerevleri bu srada
dr.
Bunlann saylan ihtiyaca oranla ok saylmaz. Ancak Devletin
mali kudreti arttka bu alma genileyecektir.

435

Bakanln Merkez rgt

Bakanln bu grevleri yapacak rgt udur;
1. Salk koruma (Hfzshha) leri Genel Mdrl.
2. Sosyal Yardm Genel Mdrl.
3. Snr ve Sahiller Salk Genel Mdrl (btesi ayndr).
4. Mcadele Bakanl ve Mfettilikleri.

llerdeki Salk rgt

Her il merkezinde bir salk ve sosyal yardm mdrl var
dr. Emirlerinde birka doktor, ebeler ve kk salk memurlan bulu
nur. lelerde hkmet doktorlan ve emirlerinde ebeler ve kk
salk memurlar vardr. Bundan baka il, ile ve bucak merkezlerinde
belediye doktorlan, ebeleri ve kk salk memurlan bulunmaktadr.
Bunlann hepsini Salk ve Sosyal Yardm Bakanl atar ve
grevlerini denetler.

Salk uras
Son zamanda lkenin, yksek doktorlanndan bir salk uras
kurulmutur. Grevi, bakanln ana salk ilerini grmek ve
dzenlemektir.

Aile
Tanm ve nemi
Aile, byk insanlk leminin ahlaki ve sosyal dzen altnda
doduu en kk kurumdur. Aile kk usul ve dzen farklar ile
btn medeni toplumlarda ayn basit kurallarla oluturulur. Ayn
koullar altnda domu ve bym kadn ve erkek toplumu temsil
eden bir halk kitlesi huzurunda birbirlerine sz verdikten ve basit bir

436

Mustafa Kemal ATATRK

szlemeyi imzaladktan sonra kan koca olurlar. Nianlanmann ve
evlenmenin usul ve kurallan yasada belirtilmitir. Her ilgili bunu
gerektiinde okuyarak veya yrenin evlenme memuruna sorarak
renebilir. Evlenme memuru ehir ve kasabalarda belediye bakanla n veya grevlendirmeye memur edecekleri kii, kylerde de muhtar
dr. Her evlenmede erkek veya kadn 18 yan bitirmi iki ahit bulu
nur. Evlenecekler bizzat bulunurlar. Vekil atayamazlar. Topluma, evlat
larna kar bu yolda bir sz ve sorumluluk altna girmi olurlar. Ailede
kan koca eit hakka sahiptir. Bir kere kurulmu olan ailenin lnceye
kadar devam ahlak ve yasann doruluunu onaylamas altndadr.
Devam imknsz olan veya bir onur meselesi halini alan durumlarda
nikhn bozulmas zorunludur. Buna mahkeme karar verir. Kan koca
ancak mahkeme karanyla aynlrlar.

Ailede Grev
Aile bir hayat arkadal olduu kadar bir onur ortakldr.
Ailenin en nemli grevi ocuklann terbiyesidir. Ksmen topluma ait
olan bu grevde ailenin byk pay vardr. ocuklann toplum ve mil
leti iin faydal olacak bir terbiye ile byten ve onlara onurlu bir isim
brakan aile mutlu ve huzurlu saylr. Ana ve babalannn karlkl sevgi
ve sayg ve samimi ballk duygulanna ahit olan ocuklar iin toplum
terbiyesinin temeli kurulmu demektir.

Baba, Ana ve ocuklar

Baba, ailenin bakamdir. Topluma kar grev esas olmakla bir
likte, bir aile babas bu sfatla btn mrnce kansnn ve ocuklanmn mutluluu ile yakndan ilgisini korur. Aile oca babann her skn
tsn dinlendirecek bir nee ve huzur kayna olmaldr. Byk, kk
ailenin btn yeleri babaya sayg ve minnettarlk duygulanyla
balanmaldr. Buna kar baba en skntl zamanlannda kansmdan
437

Medeni Bilgiler
sayg ve yardmn ve ocuklanndan efkatini esirgememek dayankl
ln gstermelidir. Ana, yuvann bakamdir. Aile yelerinden hepsi
mutluluunu onun ince ve zenli ilgisine borludurlar. Trkler ana
h akk'h byk sayarlar. Bu ok yerinde bir grtr. ocuklar analann scak bir saygyla kucaklamaldrlar.
Yasa, ocuklara kendilerine hayat sebebi olan, kendilerini bes
leyen, byten, okutup yetitiren baba ve anann mirasna sahip olmak
hakkn da vermitir. Bu haklar ocuklara, anaya ve babaya kar ok
derin bir grev de ykletir.
Baba, ana ocuklann hayata hazrlamay grev bilirler. Ancak
hayata hazrlanm ocuklar da ana, baba hakkn zveriyle alarak
demelidir. Yoksa bu adan sonra kendini, ailesine sknt veren bir
yk halinde brakmamaldr. Bir de ocuklarn hayatta baanlan yalnz
kendi ahslan iin deildir, ocuklar yetitikleri aile ocann mutlu
luk, varlk ve zellikle onurunu ykseltmeyi birinci ve yksek insanlk
borcu bilmelidir.

Birden Fazla Kadnla Evlenmek

Cumhuriyet bu ktl Trk toplumundan kaldrmtr.
Trkiyede bir erkek yalnz bir kadnla evlenebilir. Ailede kadnn onu
runu ineten ve bu sebeple aileyi bir sevgi ve sayg yuvas halinden
karan birden fazla kadnla evlenmek trajedisi yurdumuzda artk tari
he kanmtr.
Hastalara ve ihtiya sahiplerine yardm ve sevgi ile yaklam
insanln en byk lksdr. Bir hastaya gtrlen bir demet iek
onun maddi skntlann kalbinden tedavi eder.

438

Milli Savunma

nemi
nsanlk, milli savunma nlemlerini zorunlu klan grleri
sakinletirecek olgunluu henz bulamamtr. Bu sebeple insanlk
onur ve gururu ile yaamak isteyen bir millet przsz bir bamszlk
sahibi olmaya ve yalnz onurun deil, maddi rahat ve mutluluun da
birinci koulu olan bamszl emin bulundurmak iin milli savunma
nlemlerine her nlemin banda grmek zorundadr.
Milli savunma dncesi, milli asaletin en yksek gstergesidir.
Yeterli derecede kuvvetli aralarla savunulmasna hazrlanlmam bir
milli var olu efsaneden ibarettir.
Trkiye Cumhuriyeti douunda ve kuruluunda olduu gibi
yaaynda ve ileri gidiinde de bu imann kuvvetine dayanmtr ve
dayanmakta devam edecektir.

Ordu
Milli Savunmann kudretli ve erefli arac Ordudur.
Ordu, bir lemdir! ok eitli olan resmi ve zel sivil rgtleri
mizle, giriimlerimizle manevi deerini artrmaya altmz milli
varln, milli lknn ve milli duygunun kudreti ordunun varlnda
younlar; maddi eklini alr.
Ordu bir okuldur. Onun byk ve kk her mensubu her
ubede, her meslekte ykselmenin esas olan metotlu almann terbi
yesi altndadr. Ordu brolarnn almas, btn dnyann en dzen439

Medeni Bilgiler
li kar kurulular olan en byk sanayi ve ticaret irketlerinin brola
rna rnek olacak kapsamdadr.
Ordu gvenliin ve dzenin simgesidir. Askerler, modem fabri
kalarn otomatik makineleri gibi alrlar.
Ordu, hayatn gnlk dedikodulannn stndedir. Vefa ile kar
lkl sevgi ile byklere sayg ile donanm yce bir grev ve arka
dalk duygusunun buhan orduyu srekli str, onun btn unsurlar
n birbirine yaklatrr, balar... ite vatann zerinde dinlendii ve
ykseldii temel bu tek para granit parasdr. Vatandalann orduyu
sevmesi ona gven duymas ve sayg gstermesi gerekmektedir. zel
likle Trk ordusu buna layktr.

Ordu rgtmz
1.
Trkiyede kara, deniz ve hava kuvvetlerinin hepsi birden
orduyu meydana getirirler. Ban zamannda ordumuza Genelkurmay
Bakan kumanda eder.

Kara Ordusu
Kara ordumuz, piyade svari, topu, istihkm ve fen snflarn
dan ve ulatrma gibi yardmc snflardan olumaktadr. Bundan baka
kara ordusunun havaya ve denize kar savunma silahlan ve aralan da
vardr. Piyade snfnn hafif ve ar makineli tfekleri, kolay tanabi
lir kk apta toplan vardr. Piyade neferi tfek ve sngs ile silah
lanmtr. Yannda bombas, gaz maskesi, siper kazmak iin kazma,
krek ve baltas da bulunur.
Svarilerde de ayn silahlar bulunur. Yalnz svari ata biner,
sng yerine kl veya mzra vardr.
Topu snf, silahn arlna veya hafifliine gre isim ve grev
alr.
stihkm ve fen ktalar ve yardmc snflar btn kara ordusu
nun ihtiyacn grrler. Kara ordusunda balon ve uaklar da vardr.
440

Mustfa Kemal ATATRK

Kara ordumuz ordu mfettilii ile ynetilir. Ban zamannda
dokuz kolordumuz ve mstahkem mevkiimiz vardr. Kolordular
ikier alayldr.

Deniz Ordusu
Harp gemilerinden, savunma nlemleri alnm sava limanla
rndan, ulatrma gemilerinden meydana gelmektedir. Sava limanlar
nn savunulmas iin hava aralan da kullanlr. Deniz kuvvetlerinin
emrinde yerine gre deniz ve kara uaklan bulunur.

Hava Ordusu
Yerine getirecekleri greve gre hzlar ve silahlan baka baka
olan uaklar, balonlar, hava limanlan ve hava topusundan olumakta
dr. Savata vatan savunmasnn salanmas iin kara, deniz ve hava
ordulannn her birinin iindeki eitli snflar ortak hareket ederler.
almalann belirli hedefler zerinde birletirirler.
Bunun gibi byk askeri amalann gerektirdiine gre kara,
deniz ve hava kuvvetlerimiz arasnda da her zaman bir hareket birlii
bulunur. Zafer iin bu birlik esastr.
Yeni ordularda makine, kimya ve bakteriyoloji byk rol alm
tr. Ordulann arpma aralan ilmen her gn biraz daha ilerlemekte
dir.

Milli Savunma Bakanl Bakanln Grevi

1.
Ban zamannda: Milli Savunma Bakanlnn grevi vatan
datan askerlik grevine armak,* hizmette bulunan askerleri besle
mek, giydirmek, silahlandrmak ve sava zamannda toplanacak ordu
ya gerekli olacak silahlan, sava gereleri, cephaneyi, malzemeyi, elbi
se ve eyay hazrlamak, byk savalarda kullanlacak cephaneleri ve
* A skerlik hizm eti hakknda gereken bilgi ve ayrnt Medeni Bilgiler kitabnn b ir
inci cildinde yazldr.

* 441

Medeni Bilgiler
eksilecek silahlan tamamlamaya, bozulacak silah ve malzemeyi onar
maya yarar fabrika ve imalathaneleri yapmak, iletmek ve hazr tut
maktr.
Bar zamannda ordu sava grevini yerine getirmeye ve sava
yapmak iin seferber olmaya hazr bulunmaldr.
2. Seferberlikte: Sava tehlikesi grld zaman Genelkurmay
Bakammn teklifi zerine veya onun oyu ile Bakanlar Kurulu sefer
berlik ilanna karar verir. Bu karar Cumhurbakan onaylar.
Seferberlik btn milletin maddi ve manevi kuvvetlerini bir araya top
layarak zafer iin hazrlanmas demektir. Bu durumda resmi ve milli
btn rgte den grevler bulunmaktadr. Medeni bir millet genel
sefer ilan edildii anda btn i anlamazlklar bir tarafa brakr, '!zafe
re hazr olm ak hedefinin ykseklii yannda btn meseleler ikinci
dereceye kalr. Ordunun bir ksmnn seferber olmasna ksmi sefer
berlik" denir. Bunun etkileri daha hafiftir. Sefer ilannda bakanln gr
evi ban zamannda hazrlanm olan planlan gereince, orduyu btn
rgt, silahlar, malzemesi ve cephanesi ile tam zamannda savaa
hazrlamaktr.
3. Sava zamannda: Bakanlk savata Bakumandann gstere
cei ihtiya ve esaslara gre ordunun subaylann, neferlerini, silah,
cephane, malzemesini, eyasn, ulam ve sava aralann srekli yeti
tirmek, tamamlamak ve arttrmakla ykmldr.

Bakanlk rgt
Ban zamannda Milli Savunma Bakanlnn rgt, dier
bakanlklarda olduu gibi bteye esas olan deimeyen kadrolarla
belirlenmitir.
Bakanlkta Milli Savunma Msteannn emrinde kara, deniz ve
hava mstearlan vardr. Her mstearlk kendi snfna ait daireler
rgt ile grevini yapar. Bunlardan kara ordusu rgtn yazacaz.
Dierleri bununla karlatnlarak anlalr: zel kalem, muhasebe,
personel ileri, hukuk mavirlii gibi dier bakanlklarda bulunan
442

Mustafa Kemal ATATRK

rgt kademeleri ayn greve ve ayn kapsamla orduda da bulunduu
iin bunlardan tekrar bahsedilmeyecektir.
Bakanln Kara Mstearlna bal daireleri ve grevleri un
lardr:
1. Ordu Dairesi: Ordu kadrolar, rgt, silah altna asker almak,
brakmak grevlerini yerine getirir. 11 ve baz ile merkezlerindeki
askerlik ubelerini bu daire ynetir. Sefer zamannda hizmete alnacak
insanlardan baka hayvanlarn ulam aralarn;
2. Harbiye Dairesi: Ordunun silah, cephane, yok etme ve her tr
sava aralann, ara gereleri dzenler. Satn alr, yaptnr, sahibi olur.
Yedeklerin (htiyatlarn) depolann yapar. Bunlann iyi durumda
bulunmalann inceler ve tefti eder. Bozulanlarn onanlmasm salar.
Geliimi izler.
3. Levazm Dairesi: Ordunun yiyeceini, ieceini, giyeceini,
yerleme ve alma eyalann, adrlarn ve btn malzemesini edinir
ve tamamlar. Bunlann sava depolann yapar. Ordu mensuplanmn
aylklann, yol paralann dzenler. Sava zamannda sava teklifiola
rak alnacak malzeme ve eya meselelerini dzenler.
4. Salk ileri Dairesi: Orduda salk meselesi olaanst
neme sahiptir. zellikle seferberlikte ve sava zamanlannda mikrop
lu hastalklann yaylma tehlikesi byr. Askerin saln korumak
grevinden baka nceden ayarlanm ve gezici askeri hastaneleri,
sava alanlannda yarallan alacak tm salk (shhiye) blklerini
hazrlamak ve altrmak ileri vardr. Sava esnasnda ok nemli bir
i olan yarallan toplamak ve tedavi etmek, ban zamannda salkla
ilgili malzeme ve ilalann edinmek, sava zaman iin depolar yapmak
ve sava zamannda bunlan dzenli bir servis ile tamamlamak zorun
ludur.
5. Veteriner ileri Dairesi: Bir orduda hayvan sal ordunun
hareket yeteneine etkisi asndan olaanst neme sahiptir.
Hayvanlan sava zamannda iyi halde koruyamamak, zaferi tehlikeye
drecek bir tehlike oluturur. Daire, hayvan hizmetleri, hastaneleri,
443

Medeni Bilgiler
tedavileri, ilalan malzemesi ile ilgilenir.
6. Fen ve Sanat Genel Mdrl: Orduda kullanlan savaa ait
her snf silah, cephane, makine ve aletlerin fen ve sanat asndan
nasl yaplmas, nasl ilemesi ve nasl korunmas gerektiini belirler.
Satn alnacaklann ekillerini, zelliklerini ve koullann tespit eder ve
alnrken son kontrollerini yapar.
Bu dairenin onayndan gemeyen ve belirledii koullara uyma
yan malzeme alnmaz, orduda kullanlmaz.
7. Askeri Fabrikalar Genel Mdrl: Ayn bir bte ile ynetilir.
Orduya gerekli olan her tr silah, cephane ve sava malzemesini lke
iindeki fabrikalarda yapar ve onanr.
8. Harita Genel Mdrl: lkenin ve ordunun ihtiyacna yara
yacak harita, plan ve krokileri yapar, oaltr, datr; ayr btesi var
dr.
Bunlardan baka yeni ve eski askeri binalar ve klalarla ilgile
nen bir inaat ubesi, askeri yasalann hazrlanmas ve incelenmesi ze
rinde alan bir yasa ubesi, ordudan kacaklann ilemlerine bakan
emeklilik ubesi, ehit ve malullerin ilemleri ile ilgilenen bir kayplar
ubesi, bir tercme ubesi ve ordu subaylanna bor ve avans veren
bor verme komisyonu vardr.

Yksek Askeri ura

nemli ordu ileri hakknda ve Meclise yollanacak askeri yasa ve
taanlarla Milli Savunma btesi zerinde inceleme yapmak, byk
kumandanlann atamas iinde oy vermek grevini yerine getiren bir
Yksek Askeri ura vardr.
uraya, Genel Kurmay Bakan bakanlk yapar. yeleri Milli
Savunma Bakan, hizmetteki ordu mfettileri ve hizmetten ekilmi
ordu veya kolordu kumandanlarndan iki kiidir. Genelkurmay
Bakanlnn ikinci Bakan urann Genel Ktibidir. ura grmeleri
ne gerektiinde dier bakanlar da katlabilirler. Bu takdirde uraya Milli
444

Mustafa Kemal A TATRK

Savunma Bakan Bakanlk yapar. Grmelerde bulunursa Babakan ve
gerekli grd takdirde Cumhurbakan uraya Bakanlk yapar. ura
her k belirli sre iin toplanr. htiya doduunda olaanst olarak
toplanmaya davet edilir.
Trk ordusu, senin tarihini yksek tutan, bugnk varln koru
yan, gelecek yolunu aan ve aydnlatan kutsal bir kahramanlk kurumudur.
Askerleri sev!
Cadde ve sokaktan geen asker kt alarm ilgi ve sayg duruu ile sey
ret! Ordu senden hizmet istedii zaman maln, evladn ve kendini ver;
ondan hibir ey esirgeme! Byk milletlerin zel iareti budur.

Sonu

Medeni Bilgiler btn belgeleriyle bu kitapta grlm oldu.

Bylece Atatrkn el yazlaryla ispatlanm konular, Onun fikirleri
olarak tarihte yer alacaktr. ahidi olduum olaylar benim alma
paym da belirterek aklam bulunuyorum. Bylece tarihi bir sorum
luluu yerine getirmekle mutluyum. Bu nedenle unu da sylemek isti
yorum ki, meslek hayatmn balang ylnda Atatrk ve arkadalaryla
bu konulan alm olmak ve nihayet Onun nerisi ile benim adma
bunlann yaynlanmas bana, sonraki yllarda almalanma hz vermek
iin olumlu ve zendirici bir kuvvet nitelii salamtr. Bu bakmdan
gerek Atatrkn salnda yksek renimimi tamamlamak, gerekse
Onun lmnden sonra doktora yaparak (1939) niversite kariyerimi
btn dereceleri ile normal sreleri iinde tamamlamak suretiyle mes
leki vicdani huzura kavutum. Bu nedenle kaydetmek isterim ki,
Atatrkn lmnden sonra yayn hayatm konu zerinde topla
m oldum.
Birincisi; Kurtulu Sava, Cumhuriyet Dnemimiz
Inklplanmz iin Atatrk ile ilgili hatra ve tarihi incelemeler

ve

kincisi; Faklte retiminde ilediim tarihi konular.

ncs; ise Trk medeniyet tarihinden rnekler zerinde
tarihi incelemeler.
Bu yaynlarm Trke, Franszca ve ngilizce dillerinde olmu
tur.

446

Mustafa Kemal ATATRK

Bu kitabn Trk Tarih Kurumu yaynlan arasnda kmasnn
ise, benim iin ayn bir deeri vardr. nk bu medeni bilgiler konu
lan ilenirken tarihi meselelerde ayn zamanda Atatrkn ilgilendii
ve evresindekileri ayn ekilde altrd dneme rastlar.
Trk Tarih Kurumu da bu ilgi ve almalar srasnda kurul
mutur.
Bugn Trk Tarih Kurumu, 1937den beri ayda bir dzenli
kan Belleteni ve eitli serilere ayrlm pek ok sayda yaynlan ve
arkeolojik kazlan ile tarih alannda lke iinde ve d lkelerde yeri
olan ilmi bir kurumdur. Kurucusu ve yaatan Atatrk olan bu kuru
mun yaynlan arasnda, Ona ait elimde bulunan bu belgeleri yaynla
makla tarihi bir devi yerine getirmi olduuma inanyorum.
30. lm yldnmnde Atatrk, dnceleriyle aramzda
yaamaktadr. Yurdumuzu paralanmaktan kurtaran ve birlie gtren
milli hareketimizin, Kurtulu Savamzn Ellinci ylnda
Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn devlet hayat
ile ilgili fikir ve dncelerini, bir yldnm armaan olarak sunu
yorum.

447

MEDEN
BLGLER

Prof. Dr. Afet NAN'n ATATRK'n el yazlarndan yayna hazrlad

Medeni Bilgiler, Trk Milleti'nin el kitabdr. Gen Cumhuriyetin kklemesi
ve kalcl iin Mustafa Kemal ATATRK'n yaad deneyimden,
gemi kltrmzden ve dnya siyasi yaamndan yararlanarak kaleme
ald bu bilgiler iki kitap halinde hazrlanm ve Trk Milleti 'nin baucu
kitab haline getirilmitir.
Birinci kitapta, Millet, Devlet, Cumhuriyet, Vatanda-Devlet-Vatanda
ilikileri, Seim, Vergi, Ceza, Askerlik, Ordu zerine; ikinci kitapta ise
Anayasa, Trkiye Byk Millet Meclisi, Yasa, Bte, Siyasal Partiler,
ileri,Belediyeler, Kyler, Memurlar, Adalet gibi blmlerle vatandalara,
bir millet olarak bamsz ve insanca yaayabilmesi iin gerekli olan
bilgiler aktarlmtr.
Gnmzde Trkiye Cumhuriyeti'ne ve Mustafa Kemal ATATURK'e
niin bu kadar ok saldrldn kavrayabilmek iin Medeni Bilgiler ok
nemli bir kaynak. nk ada ve bilimsel saptamalar, ngrler,
bamszlk tutkusu ve insanlarn eitimi iin ayrlan bte oranlarnn
bykl, yaplmak isteneni ve sonuta ulalacak hedefi ok net
aklamaktadr. Bu da ada ve insanca yaanan tam bamsz bir
lkedir.
Medeni Bilgiler bize bu yol haritasn en ince detaylaryla anlatyor.
Mutlaka okunmal ve baucu kitab yaplmaldr.
ISBN 978-605-4425-00-6

[3

TOPLUMSAL
D N M
Y A Y IN LA R I

w w w .g o lk ita p .c o

w w w .toplum salhaber.com