Elektrik-Elektronik Mhendislii Blm Ders Notlar in;

www.eemdersnotlari.com
1

BLM I

DFERANSYEL DENKLEMLER VE ZMLER LE LGL

TEMEL KAVRAMLAR
1.1. Giri

Fizik, mhendislik, kimya, astronomi, biyoloji, tp, psikoloji, sosyal

bilimler ve ekonomi gibi dallardaki belli problemleri temsil etmek iin bir
matematiksel model gerekli olur. Bu matematiksel modeller, iinde
deikenleri ve trevleri bulunduran bir denklemi ve bu denklemi baz
koullarda salayan bir bilinmeyen fonksiyonu bulmak iin kaynak
oluturur. Buradaki btn durumlar birbirleri ile balantl olarak deiirler.
rnein den bir cismin hz mesafe ile, frlatlan bir roketin izleyecei yol
hz ve ateleme anndaki as ile deimektedir. Matematikte birbirine
bal olarak deien bu byklklere deikenler yani baml ve bamsz
deikenler; bir deikenin dier bir deikene gre deime oranna
(kabaca) trev; baml deiken, bamsz deiken ve trevleri arasndaki
bantya da diferansiyel denklem ad verilir.
Fizik ve mhendislikteki bir ok dalda karlalan problemlerin
diferansiyel denklemlerle ilgisi vardr. Bunlardan bazlar roket ve uydularn
hareketi, bir elektrik devresindeki akm veya elektrik yk, bir tel veya zarn
titreimi, iletken bir ubuktaki s akm, radyoaktif bir maddenin
paralanmas, kimyasal reaksiyonlarn belirlenmesi, belirli bir geometrik
zellikteki erilerin bulunmas gibi... Bir baka deyile, bu tr problemlerin

matematiksel modeli karmza diferansiyel denklemler olarak kar.

rnein, radiumun halihazrdaki miktarna gre belli bir oranda
paraland (deneylerden) varsaylmaktadr ve bu matematiksel olarak
ds
ks
dt

diferansiyel denklemi ile ifade edilmektedir. Bu denklemi, 100 mg bir para

iin zerek ve deneyden bulunan sonular kullanarak,

s 100e 0.041 t
denklemi bulunur. Bu bize, bundan 20 yzyl sonra
100e 0.041( 20 ) 44.0 mg
brakacan ve 20 yzyl nce braklan birikintinin
100e 0.82 227.0 mg
olduunu aklar. Genel olarak, belirtilen herhangi bir zamandaki
bantlarda tanmlanabilir.
Newton yerekimi kanununu tasarlayp dnyann, yrngesinin
birinde gne olan yaklak bir elips evresince gne etrafnda hareket
ettiini gstermek iin ilgili diferansiyel denklemler sistemini zd.
Uydular, uydularn yrngeleri ve ilgili yntemleri renmek iin halen
ayn teorileri kullanrz. 1865lerde Maxwell bir elektrik akm ve kar
gelen manyetik alan arasndaki bir banty tasarlayp banty bir ksmi
diferansiyel denklem sistemi olarak ifade etti. Bunlar zp sonularndan
radyo dalgalarn tahmin etti. Diferansiyel denklemler genellikle radyo,
radar, televizyon ve elektrik teorisinin geliiminde nemli bir rol oynad.
Benzer dnceler hemen hemen bilimin her dalna uygulanmaktadr.

1.2. Genel Kavramlar ve Tanmlar

Tanm 1. Bir veya daha ok baml deiken, bir veya daha ok
bamsz deiken ve baml deikenlerin bamsz deikenlere gre
trevlerini veya diferansiyellerini ieren bir bantya diferansiyel
denklem denir.
rnek 1.
dy
sin x , y sin x veya sin xdx dy 0
dx

(1)

ifadeleri, bir diferansiyel denklemin deiik formlardaki yazldr. Birinci

ve ikinci denklem y baml, x bamsz deikenli trev formundaki
diferansiyel

denklem;

nc

denklem

ise

diferansiyel

formdaki

diferansiyel denklemdir. (1) denklemi, x baml, y bamsz deikenli

olarak

dx
dx
cos ecx ,
sin x 1 , sin xdx dy 0
dy
dy
eklinde yazlabilir.
rnek 2.

d 2s
ds C
A s Bw cos wt
2
dt K
dt
diferansiyel denkleminde s baml, t bamsz deiken; A,B,C,K ve w
sabitleri de belli fiziksel sabitlerdir.
rnek 3.
d ax
d
e ae ax ,
u.v u dv v du
dx
dx
dx
dx

ifadeleri birer diferansiyel zdelikleri olup her biri diferansiyel denklem

deildir.

rnek 4.
5

d 2s
ds
2 x s 0
dx
dx
diferansiyel denkleminde s baml deiken, x bamsz deiken;
2s 2s
s
a 2 2 2
t
y
x

diferansiyel denkleminde ise s baml deiken, x,y ve t bamsz deiken

olup a ise belli bir sabittir.
Tanm 2. Bir veya daha ok baml deiken, bir tek bamsz
deiken ve baml deikenin (veya deikenlerin) bir tek bamsz
deikene gre trevlerini veya diferansiyellerini ieren bir diferansiyel
denkleme adi diferansiyel

denklem denir. Ksaca bir diferansiyel

denklemde bir tek bamsz deiken varsa denkleme adi diferansiyel

denklem denir.
Genel olarak y baml, x bamsz deikenli bir adi diferansiyel
denklem, (n 2) bilinmeyenli
F ( x, y , y , y , , y ( n ) ) 0

(2)

eklinde bir fonksiyon olarak tanmlanr.

Tanm 3. Bir veya daha ok baml deikenin birden ok bamsz
deikene gre ksmi trevleri ile beraber baml ve bamsz deikenleri
ieren diferansiyel denkleme ksmi diferansiyel denklem denir. Ksaca bir
diferansiyel denklemde birden ok bamsz deiken varsa denkleme ksmi
diferansiyel denklem denir.
Genel olarak u baml, x ve y bamsz deikenli bir ksmi
diferansiyel denklem,

F ( x, y, u , u x , u y , u xx , u xy , u yy , ) 0

(3)

eklinde bir fonksiyon olarak tanmlanr.

rnek 5.

d3y
d 2s
2 dy
3
3
2
y
y tan x , ( x y )dx 3xy dy 0 , 2 as nt
dx
dx 3
dt
denklemleri adi diferansiyel denklemler,

2 u 2 u u
f
f
2u 2u
nf

0 , x y
2 0 , 2
2
xy y
x
y
x
x
y
denklemleri ise ksmi diferansiyel denklemlerdir.
Tanm 4. Bir diferansiyel denklem iinde bulunan en yksek
mertebeli trevin mertebesine diferansiyel denklemin mertebesi; en
yksek mertebeli trevin derecesine de diferansiyel denklemin derecesi
denir. Diferansiyel denklemin derecesi hesaplanrken, denklem trevlerine
gre polinom olarak yazlmaldr.
rnek 6.
4

d2y
dy
3 x 3 y 0 ; 2. mertebe ve 1. dereceden
2
dx
dx
4

d2y
dy
2 3 5 xy x 1
dx
dx
2 u 2 u u

0 ;
x 2 xy y

2. mertebe ve 4. dereceden

2. mertebe ve 1. dereceden

y 3 y y 4 y sin x ; 3. mertebe ve 1. dereceden

y 3 y 5 4 y 4 x 1
3

y
2

; 2. mertebe ve 3. dereceden

1 y ; 3. mertebe ve 6. dereceden

1 y
2

ky ; 3. mertebe ve 2. dereceden

Trevlere gre cebrik bir adi diferansiyel denklemin derecesi, en

yksek mertebeli trevin cebrik derecesidir. Fakat bir diferansiyel denklem
bir dereceye sahip olmayabilir. rnein

dy dy
cos
3x 5
dx dx
diferansiyel denklemi hibir dereceye sahip deildir.
Tanm 5. y baml deiken ve x bamsz deiken olmak zere n.
mertebeden bir lineer adi diferansiyel denklem

a0 ( x )

dny
d n 1 y
dy

a
(
x
)
a n 1 ( x ) a n ( x ) y b( x )
1
n
n 1
dx
dx
dx

(4)

eklinde ifade edilebilen bir denklemdir. Dier bir deyile, bir diferansiyel
denklemde her baml deiken ve her mertebeden trevler 1. dereceden ise
ve ayn zamanda baml deikenler veya trevler arpm halinde yer
almyorlarsa bu ekildeki denklemlere lineer (dorusal); aksi halde lineer
olmayan (nonlinear) diferansiyel denklemler denir.

rnek 7.

dx
d 2s
ds C
sec x ,
A s Bw cos wt
2
dy
dt K
dt

d 2s
,
3s nt
dt 2

diferansiyel denklemleri lineer,

5

d 2s
d2y
ds
dy
2 x s 0 ,
3 x 3 y 0 ,
2
dx
dx
dx
dx

y
2

diferansiyel denklemleri ise lineer deildir.

Tanm 6. y baml, x bamsz deikenli n. mertebeden

1 y

a0 ( x )
diferansiyel

dny
d n 1 y
dy

a
(
x
)
a n 1 ( x ) a n ( x ) y b( x )
1
n
n 1
dx
dx
dx
denklemindeki

a0 ( x ), a1 ( x), , a n ( x)

baml

deiken

ve

trevlerinin

katsaylarnn hepsi reel sabitlerden oluuyorsa

denkleme sabit katsayl diferansiyel denklem; a0 ( x ), a1 ( x), , a n ( x)

katsaylarnn en az bir tanesi bamsz deiken olan xe bal ise denkleme
deiken katsayl diferansiyel denklem ad verilir.
rnek 8.

d2y
dy
d 2s
dy
sec x ,

5
y

4
x

1
,
3s nt
dx
dx
dx 2
dt 2
denklemleri sabit katsayl diferansiyel denklem,

d2y
dy
(3x 1) 3 y 0 ,
2
dx
dx

7x

d2y
dy
8x 3 y x 3
2
dx
dx

denklemleri ise deiken katsayl diferansiyel denklemlerdir.

1.3. Diferansiyel Denklemlerin Snflandrlmas

1. Bir diferansiyel denklem, iinde bulunan bamsz deikenlerin saysna

gre nce ikiye ayrlr.
a) Adi trevli diferansiyel denklemler (bamsz deiken says bir tek
ise)
b) Ksmi trevli diferansiyel denklemler (bamsz deiken says
birden fazla ise)
2. Diferansiyel denklemler, denklemde bulunan en yksek mertebeli trevin
mertebe ve derecesine gre snflandrlabilir.

3. Denklemde bulunan baml deiken ve trevlerinin lineerlik koullarn

salamasna gre
a) Lineer (dorusal) diferansiyel denklemler
b) Lineer olmayan (nonlinear) diferansiyel denklemler eklinde
snflandrlabilir.
4. Baml deikenler ve trevlerinin katsaylarnn cinsine gre
a) Sabit katsayl diferansiyel denklemler
b) Deiken katsayl diferansiyel denklemler olarak snflandrlabilir.
5. Diferansiyel denklemler, yapsna gre homojen ve homojen olmayan
olarak da snflandrlabilir.
rnek 9.

y 3 y 5 y 3 sin x

; 3. mertebe, 1. derece, homojen olmayan,

sabit katsayl, lineer adi diferansiyel denklem.

xy 3 x 2 ( y ) 3 5 y 4 x 1

2. mertebe, 1. derece, homojen

olmayan, deiken katsayl, lineer olmayan adi diferansiyel denklem.

3 xy y 5( x 1) y 0

3. mertebe, 1. derece, homojen, deiken

katsayl, lineer adi diferansiyel denklem.

1.4. Birinci Mertebeden Adi Diferansiyel Denklemler

Tanm 7. Bamsz deiken x, bilinmeyen

fonksiyon y(x) ve

bilinmeyen fonksiyonun bamsz deikene gre trevi olan y (x ) i

ieren,

F (x , y , y ) 0
ifadesine birinci mertebeden adi diferansiyel denklem denir.

(5)

F (x , y , y) fonksiyonu x ve y deikenlerinin birine veya her ikisine

birden bal olabilecei gibi (5) denkleminin diferansiyel denklem olmas
iin bu fonksiyonun y ye bal olaca aktr.

F (x , y , y) fonksiyonunun boyutlu uzayn herhangi bir G

blgesinde tanmlanan srekli fonksiyon olduunu kabul edelim.
Tanm 8. (a,b) aralnda srekli treve sahip y (x) fonksiyonu
her x(a,b) iin (x , (x), ' (x)) G

, F ( x, (x), ' (x)) 0 koullarn

salarsa y (x) fonksiyonuna (5) denkleminin zm denir.

(5) adi diferansiyel

denkleminin

zmnn

grafiine

diferansiyel denklemin integral erisi denir.

(5) denklemi y ye gre ak formda yazlrsa,

y f ( x, y)

(6)

diferansiyel denklemi bulunur. Bu denkleme birinci mertebeden ak

diferansiyel denklem denir.
Bu ksmda, (6) denklemi iin diferansiyel denklemler teorisinin
genel kavramlar verilip, daha sonra bu tip denklemlerin baz eitleri
incelenecektir.

f ( x, y ) fonksiyonu xy dzleminin herhangi bir D blgesinde

tanml bir fonksiyon olsun. Eer (a,b) aralnda diferansiyellenebilir
bir y (x) fonksiyonu,
a) (x , (x)) D

x (a , b)

b) (x) f(x , (x)) , x (a , b)

koullarn salarsa , y (x)
aralndaki zm denir.

fonksiyonuna (6) denkleminin (a,b)

10

rnek 10.

y 1 x2

fonksiyonu

x
denkleminin (-1,1)
y

aralndaki zmdr.
zm: y 1 x 2

1 x

dir. y ve y nin bu

ifadelerini denklemde yerine yazarsak,

x
1 x2

x
1 x2

elde ederiz. Bu ise, y 1 x 2

, x 1,1
fonksiyonunun y

x
denkleminin
y

1,1 aralnda zm olduunu gsterir.

(6) diferansiyel denkleminin [a,b] aralndaki zm benzer
ekilde tanmlanabilir.
Baz hallerde, diferansiyel denklemin zmn kapal fonksiyon
veya parametrik biimde bulmak daha faydal olur. Eer
(x,y) = 0

(7)

eitliinden kapal fonksiyon gibi tanmlanan y (x) fonksiyonu (6)

denkleminin

zm

ise, (7)

ifadesine (6) denkleminin kapal

formdaki zm denir.
(7) eitliinin ne zaman (6) denkleminin zm olduunu belirtmek
iin, x, y fonksiyonunda y yi x in fonksiyonu gibi dnp trevini
bulursak, bu trev x y . y olur. Burada

y nn yerine

f x, y

yazdmzda x y . f x, y 0 zdelik gibi salanrsa, (7) eitlii (6)

denkleminin kapal ekildeki zm olur.

11

rnek 11. x 2 y 2 1 fonksiyonu y

x
denkleminin
y

kapal

formdaki zmdr.
zm: Gerekten x, y x 2 y 2 1 dir. Bu fonksiyonun trevi

2x 2 yy dir. Burada y nn yerine

x
yazarsak,
y

x
2x 2 y. 2 x 2 x 0
y

x
y

diferansiyel denkleminin

x (t) , y (t) , t ( , )

(8)

olur. Bylece x 2 y 2 1 0 ifadesi y

kapal formdaki zmdr.

Parametrik formda,

fonksiyonu verilmi olsun ve her bir t ( , ) iin,

a) ( (t) , (t)) D
b) x (t) , y (t) , ( (t) 0) sonlu trevler mevcut
c)

(t)
f( (t) , (t))
(t)

olur.
Bu takdirde (8) fonksiyonuna (6) denkleminin ( , ) aralndaki
parametrik formdaki zm denir.
rnek 12. x cost , y sint

0,2 aralnda parametrik

fonksiyonu

formdaki zmdr.

x
denkleminin
y

12

rnek

13.

Bir

bardak

ayn

balangdaki

scakl

100 0 olsun. 30 0 scaklndak bir odada scakl 1 dakikada 90 0 ye

drrsek, ayn scaklnn 70 0 ye dmesi iin gereken zaman
bulunuz.
zm: Newtonun souma kanununa gre, souyan bir cismin
scaklndaki

deime

hz, cismin

ve

ortamn

scaklklar

arasndaki fark ile orantldr. Herhangi bir t annda cismin scakln

T(t)

ile

gsterelim. O

zaman

cismin

scakln

zamann

fonksiyonu olarak veren diferansiyel denklem,

d
k(T 30 0 )
dt

(9)

olur. Burada k pozitif bir katsaydr. (9) denklemi yeniden dzenlenirse,

d
kT k30 o
dt

elde edilir. Bu diferansiyel denklemin zm ise,

T (t) 30 o ce kt

(10)

dir. ayn t = 0 annda scakl 100o olduundan ((10) denkleminden )

c = 70o bulunur. c nin bu deeri (10) denkleminde yerine konulursa,
T (t) 30 o 70 o e kt
olur. Problemin artna gre t=1 iin T(1)=90o olduundan ,

90 0 30 0 70e k
veya

(11)

13

ek

6
7

olur .O halde;
6
T t 30 70
7
0

elde edilr. T 70 0 iin t arandna gre

6
70 30 70
7
0

dir. Buradan

t log 6
7

4
7

dakika bulunur.
rnek 14. Bir lkenin nfusu, lkede yaayan insan says ile
orantl olarak artmakta ve bu art 40 ylda 2 kat olmaktadr. Bu lkenin u
andaki nfusunun 4 kat olmas iin ka yl gemesi gerektiini bulunuz.
zm: t=0 anndak nfus N 0 ve t ylndak nfus N(t) olsun.
k,orant katsays olduuna gre lkedeki nfus art hz,
dN
kN
dt

(12)

olur. O halde , bu denklemin genel zm

N t ce kt
olarak elde edilir. t=0 iin , N (0) N 0 olduundan c N 0 bulunur. O halde,
N t N 0 e kt

elde edilir. Nfus 40 ylda 2 kat artyorsa ,yani t=40 iin, N 40 2 N 0

koulu kullanlrsa,

(13)

14

2 N 0 N 0 e 40 k

bulunur. Buradan;
k

e 2

1
40

elde edilir. Bunu (13) ifadesinde yerine yazarsak ,

N (t ) N 0 2

t
40

bulunur. imdi nfusun t1 yl sonra 4 kat olacan bulmak iin,

N t1 4N 0 koulu kullanlrsa,
t1

4N 0 N 0 2

40

elde edilir. Buradan ise, t1 80 yl bulunur.

1.5. Diferansiyel Denklemin Geometrik Anlam

Bu ksmda, (6) diferansiyel denkleminin geometrik anlamn

inceleyeceiz. f(x , y) D blgesinde, x ile y nin srekli bir fonksiyonu
ve

y (x)

fonksiyonu da (6)

denkleminin (a,b)

aralndaki bir

zm olsun. y (x) ile belirtilen eriye (6) denkleminin integral

erisi denir. ntegral erisi zerinde bir (x o , y o )
(x o , y o ) noktasnda bu erinin teetinin x

noktasn ele alalm.

ekseninin pozitif ynyle

yapm olduu ay ile gsterelim. Trevin geometrik anlamna

gre, (x o ) tg dr.

15

y x

ekil 1.1.

Dier

taraftan

y (x) fonksiyonu (6) denkleminin zm

olduundan

(x o ) f x o , (x o )
dr. Bylece
tg f(x o , y o ) , y 0 x 0
olur. Buna gre, integral erisi zerindeki her bir (x o , y o )

noktasnda

teetin eimi, f(x , y) fonksiyonunun ayn noktadaki deerine eittir. Bu

ise, (6) denkleminin D blgesinin her bir noktasnda bir yn tanmladn
gsterir. Bu ynler kmesine (6) denkleminin ynler alan (dorultu alan)
denir.
Bylece, (6) denklemini zmek demek, yle bir eri bulmak
demektir ki, bu eriye keyfi bir noktada izilen teetin yn, alann ayn
noktadaki yn ile aksn. Diferansiyel denklemi zmeden nce,
denklemin ynler alannn yardm ile integral erilerini yaklak olarak
kurmak mmkndr. Bunu elde etme yntemine izoklin yntemi denir.

16

imdi (6) denkleminde f(x , y) fonksiyonunun x ve yye

gre

birinci mertebeden srekli ksmi trevlerinin mevcut ve bu trevlerin

sonlu olduunu kabul edeceiz.

k bir sabit olmak zere ;

f(x , y) k
denklemi ile tanmlanan eri ailesini izelim. Ak olarak bu erilerden
her biri

y f(x , y)
denkleminin integral erilerinin eit eimli

noktalarnn geometrik

yeridir. k sabitine mmkn olan btn deerler verilirse eri ailesini

elde edebiliriz. Bu erilerin her birine izoklin

denir. k = 0 deerine

uygun olan izokline extremal denir.

Birinci mertebeden diferansiyel denklemin zmlerini

bulma

problemi, izoklinlerden her birini, o izokline kar gelen eimle kesen

eriler izmekten ibarettir. Belirli bir izoklinin farkl noktalarndan
hareket edilirse, sonsuz sayda integral erisinin elde edilebilecei aka
grlr. Birinci mertebeden diferansiyel denklemleri zmeye yarayan
bu ynteme izoklin yntemi ad verilir.
Bylece, verilen denklemin integral erilerini izoklin yntemi ile
yaklak olarak kurmak iin, birbirine yakn k1 , k 2 ,... saylarna uygun
f x, y k i , i 1,2,... izoklinlerini kururuz. Daha sonra

yle eriler

izebiliriz ki, onlarn her birinin f x, y k i izoklini ile kesime noktasnda

izilen teetin eim as k i olsun.
Yukardaki bilgilere ek olarak baz denklemlerin integral erilerini
daha kesin kurmak mmkn olur.

17

blgesinin

y f(x , y) > 0

koulunu

salayan

ksmnda

integral erileri artan, y f(x , y) < 0 olan ksmlarnda ise, azalan

fonksiyondur. f(x , y) fonksiyonunun y ye gre birinci mertebeden ksmi
trevlerinin var olduunu kabul edelim. Bu takdirde (6) denklemine
gre
y f x (x, y) f y (x, y)y f x (x, y) f y (x, y)f(x, y)

dir. Bylece D blgesinin

y f x (x, y) f y (x, y)f(x, y) 0

koulunu salayan ksmlarnda integral erileri, konveks

y f x (x, y) f y (x, y)f(x, y) 0

olan ksmlarnda ise konkav olur. Bundan baka integral erilerinin

eim noktalarnda
y f x (x, y) f y (x, y)f(x, y) 0

olur. Bu denklemin belirttii eriye denklemin eim hatt denir.

rnek 15. zoklin yntemini kullanarak

y y x
diferansiyel denkleminin integral erisini yaklak olarak kurunuz.
zm: Bu denklem iin, izoklinler ailesi

y x k
paralel dorular ailesidir. Burada k reel parametredir. k 0 a uygun olan
y x izoklini (extremal izoklin) X 0Y

koordinat sisteminde II.,IV.

blgelerin aortaylardr. y x dorusu dzlemi iki ksma ayrr. y x

olan ksmda y 0 , y x olan ksmda y 0 olduundan y x
dorusunun altnda integral erileri azalan, ayn dorudan yukarda ise,

18

artandr. Buradan elde edilir ki, integral erileri y x dorusunu keserek

azalma blgesinden artma blgesine geer. Bylece, y x dorusu
zerindeki noktalar integral erilerinin minimum noktalardr. k 1 e
uygun olan y x 1 izoklini zerinde integral erilerine izilen teetler

x ekseni ile 135 0 , k 1 e uygun olan y x 1 izoklini zerinde integral

erilerine izilen teetler ise, x ekseni ile 45 0 a oluturur. y x 1
izoklininin ayn zamanda integral erisi olduunu belirtmemiz gerekir.

f ( x, y ) y x fonksiyonu, zmn varl ve teklii hakknda teoremin

koullarn saladndan, dier inregral erileri bu izoklinle kesiemez.
kinci mertebeden trev alrsak y y 1 y x 1 bulunur. Bylece
integral erilerinin bkm noktalar

y y x 1 dorusu zerinde

olmaldr. Bu dorunun kendisi de bir izoklindir. ntegral erilerinin

minimum noktalarnn yerletii y x izoklini y x 1 izoklininden
yukarda yerletiinden, y x 1 izoklininden aada yerleen integral
erilerinin ekstremum noktalar yoktur. y x 1 izoklini X 0Y dzlemini
iki ksma ayrr. Bu izoklinden yukarda y 0 , aada ise, y 0 dr.
Bylece, y x 1 dorusunun yukardaki integral erileri konveks,
aadaki integral erileri ise, konkavdr. ntegral erileri bu doruyu
kesmediinden, onlarn bkm noktalar yoktur.

Bu bilgilere gre integral erilerinin yaklak olarak ekil 1.2.deki

gibi kurabiliriz.

19

ekil 1.2.

rnek 16. zoklin yntemini kullanarak

x
y

(14)

diferansiyel denklemin integral erisini yaklak olarak kurunuz.

zm: Kolayca gsterebiliriz ki,
x2 y2 c2

(15)

denkleminden kapal fonksiyon gibi tanmlanan fonksiyon keyfi c says iin

(14) denkleminin zmdr. Denklemin izoklinleri

x
k
y

denkleminden tanmlanr. Buradan

(16)

20

1
x
k

(17)

bulunur.
Bylece izoklinler koordinat merkezinden geen ve eim as

1
k

olan dorulardr. (14) denkleminin sa taraf koordinat merkezinde tanml

olmadndan, (17) de x 0, y 0 alnr. Yani alann yn

1
dr.
k

Yukardaki bilgilere gre (14) denkleminin herhangi integral erisine

x, y

y 2 0 noktasnda izilen teetin eim as k ya eittir, yani

teet izokline diktir. (Eim alar k1 , k 2 olan dorularn diklii kouluna

gre) (15) ailesi merkezi, koordinat merkezinde ve yarap c

olan

emberler ailesi olduundan embere izilen teet deme noktasnda izilen

yarapa diktir.
Bu bilgilere gre integral erilerini yaklak olarak ekil 1.3.deki
gibi kurabiliriz.

ekil 1.3.

21

rnek 17. Kapal formda verilen

3

y y x y

diferansiyel denkleminin integral erilerini yaklak olarak kurunuz.

zm: y k yazarsak izoklinler

3

y x k k

erileridir. Onlar y x 3 extremal izoklinini k 0 olduunda saa ve aa

veya k 0 olduunda sola ve yukar k kadar kaydrmakla elde edilir.
y x 3 izoklininden sol taraf iin k

olduundan elde edilir ki,,

bu izoklinden sol tarafta integral erileri azalan, sa taraf iin ise, k 0

olduundan sa tarafta artandr.
3

k 1 ele alndnda izoklin y x 1 1 dir ve bu izoklin

zerinde integral erileri OX

ekseninin pozitif yn ile 135 0 a

3

yapyor. k 1 alndnda y x 1 1 izoklini zerinde integral erileri

OX ekseninin pozitif yn ile 45 0 a oluturur.
k ya dier deerlerde vererek tan k dan y bularak , uygun

izoklinler zerinde ynleri tanmlayabiliriz. Daha sonra ise, onlarn esasnda

integral erilerini yaklak olarak ekildeki gibi kurabiliriz.

22

Bu bilgilere gre integral erilerini yaklak olarak ekil 1.4.deki

gibi kurabiliriz.

ekil 1.4.

1.6. Bir Eri Ailesinin Diferansiyel Denkleminin Kurulmas

Bundan nce birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin genel
integralinin bir keyfi sabiti kapsadn grdk.
1. xy dzleminde bir parametreli bir eri ailesi alalm. Bu ailenin
denklemi

(x , y, c) 0
olsun. (18) ifadesinin xe gre trevini alalm. Bylece
x ( x, y, c) y ( x, y, c) y 0

dr. Buradan

(18)

23

x ( x, y, c)
y (x , y, c)

(19)

bulunur.
(18) ifadesinden c (x , y) olarak zlm olsun. c nin bu deeri
(19) de yerine konulursa,

x ( x, y, c)
(x , y, ( x, y))
x
y ( x, y, c)
y ( x , y, (x , y))

elde edilir. Bu ifadeden aka y nn yalnz x ve y ye bal olduu grlr.

Bu durumda

bu ifade

y f(x , y)

veya

F ( x, y, y ) 0

eklinde

gsterilebilir. Bu da verilen eri ailesinin diferansiyel denklemidir. Buna

gre bir parametreye bal bir eri ailesinin diferansiyel denklemini bulmak
iin eri ailesinin denkleminde deikene gre trev alnr, elde edilen
denklemle eri ailesinin denklemi arasnda parametre yok edilerek eri
ailesinin diferansiyel denklemi elde edilir.
2. c1 ve c 2 keyfi sabitlerini ieren

( x, y, c1 , c 2 ) 0

(20)

eri ailesini alalm. (20) ifadesinin xe gre birinci ve ikinci trevleri alnp
bu fonksiyon ve trevleri arasnda c1 ve c 2 keyfi sabitleri yok edilirse

F ( x, y, y , y ) 0
formunda 2. mertebeden bir diferansiyel denklem elde edilir.
3. c1 , c 2 ve c3 gibi keyfi sabit ieren

( x, y , c1 , c 2 , c3 ) 0

(21)

24

eri ailesinin diferansiyel denklemini bulmak iin (21) ifadesinin xe gre

birinci, ikinci ve nc trevleri alnp bu fonksiyon ve trevleri arasnda

c1 , c 2 ve c3 keyfi sabitleri yok edilirse

F ( x, y , y , y , y ) 0
formunda 3. mertebeden bir diferansiyel denklem elde edilir.
4. Bu ilemleri genelletirirsek c1 , c 2 , , c n gibi n tane keyfi sabit
ieren

( x, y , c1 , c 2 , , c n ) 0

(22)

eri ailesinin diferansiyel denklemini bulmak iin (22) ifadesinin xe gre n.

mertebeye kadar trevleri alnp bu fonksiyon ve trevleri arasnda
c1 , c 2 , , c n keyfi sabitleri yok edilirse
F ( x, y , y , y , , y ( n ) ) 0
formunda n. mertebeden bir diferansiyel denklem elde edilir.

x 2 cy 2 2 y eri ailesinin diferansiyel denklemini

rnek 18.
kurunuz.

zm: Bu ifadenin xe gre trevini alalm. Bylece

2x 2cyy 2 y
elde edilir. Buradan

x
1 cy

bulunur, bu denklemde
c

2y x 2
y2

25

ifadesi yerine yazlrsa,

x 2 y xy yy
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu da verilen eri ailesinin diferansiyel
denklemidir.

rnek 19. Merkezi y 2 x dorusu zerinde ve yarap 1e eit

olan emberler ailesinin diferansiyel denklemini kurunuz.

a, b

zm: Merkezi

noktasnda ve yarap 1e eit olan

emberler ailesinin denklemi

x a 2 y b 2 1

(23)

dir. a, b noktas y 2 x dorusu zerinde olduundan, b 2a dr. bnin

bu deerini denklemde yerine yazarsak,

x a 2 y 2 a 2 1
bulunur. Bu ifadeden xe gre trev alrsak,

x a y 2a y 0
elde edilir. Buradan,

x yy
1 2 y

bulunur. b 2a olduundan,

b2

x yy
1 2 y

olur. a ve bnin bu deerlerini (23)de yerine yazarsak,

2

x yy
x yy
x
y 2
1
1 2 y
1 2 y

26

veya

2 x y 2 y 2 1 1 2 y 2
denklemi elde edilir. Bu istenen ailenin diferansiyel denklemidir.

rnek 20.

y c1e x c 2 e x eri ailesinin diferansiyel denklemini

kurunuz.
zm: Bu ifadenin xe gre birinci ve ikinci trevlerini alrsak,
y c1e x c 2 e x ve y c1e x c 2 e x
olur. Bu denklem arasnda c1 ve c 2 keyfi sabitleri yok edilirse

y y 0
ikinci mertebeden diferansiyel denklemi elde edilir. Bu da verilen eri
ailesinin diferansiyel denklemidir.

rnek 21

y c1 sin x c 2 cos x c 3 eri ailesinin diferansiyel

denklemini kurunuz.
zm: Bu ifadenin xe gre birinci, ikinci ve nc trevlerini
alrsak,

y c1 cos x c 2 sin x
y c1 sin x c 2 cos x
y c1 cos x c 2 sin x
olur. Bu drt denklem arasnda c1 , c 2 ve c3 keyfi sabitleri yok edilirse

y y 0
nc mertebeden diferansiyel denklemi elde edilir. Bu da verilen eri
ailesinin diferansiyel denklemidir.

27

Problemler
Aada verilen eri ailelerinin diferansiyel denklemlerini kurunuz.

1. y cx

(Cevap: y xy )

2. x 2 y 2 cx

(Cevap: x 2 y 2 2 xyy 0 )

3. y cx c 2

(Cevap: y xy y 2 )

4. x ce t , y t 2 ce t

(Cevap: xy x 2 y x )

5. y

cx
1 cx

6. y c 1 e 2 x

(Cevap: 1 x 2 y 1 y 2 0 )

7. e y c 1 x 2 1

(Cevap: 1 e 2 x y ye 2 x 0 )

(Cevap: e y 1 x 2 y 2 x e y 1 )

8. y ae bx
9. y 2 2cx c 2
10. y c1e x c 2 e 2 x c3 e x
11. y A cosx B sin x , ( sabit)
12. x 2 y 3 x 3 y 5 c
13. y Ax 3 Bx 2 Cx D
14. y Ax 2 Bx
15. y a. sin( x b)
16. y x sin( x c )
17. ax 2 bxy cy 2 1
18. Eksenleri x ve y olan elipsler ailesinin diferansiyel denklemini kurunuz.

28

19. Eksenleri x ve y olan hiperboller ailesinin diferansiyel denklemini

kurunuz.
20. (0,0) ve (2,0) noktalarndan geen emberler ailesinin diferansiyel
denklemini kurunuz.

1.7. Cauchy Problemi, Genel, zel ve Tekil zmler

Verilen (x o , y o ) D noktas iin

y f(x , y)

(6)

y(x o ) yo

(24)

denklemini ve

koulunu salayan y (x) zmnn bulunmas problemine Cauchy

problemi denir. (24) kouluna ise, Balang koulu ve x o , y o saylarna
da Balang deerleri denir. (6) denkleminin (24) balang
koulunu salayan zmnn bulunmas, geometrik olarak D blgesinin
(x o , y o )

f(x , y)

noktasndan geen

integral

fonksiyonu (x o , yo ) noktasnn

erisinin
herhangi

bulunmas demektir.
bir

komuluunda

srekli ise, (6) denkleminin (24) balang koulunu salayan en az

bir zm vardr.

y (x) fonksiyonu, x o h , x o h aralnda (6) denkleminin

(24) balang koulunu salayan bir zm olsun. Bu denklemin
(16) balang koulunu salayan her bir y ( x) zm iin yle
bir

0 ( h)

says

vardr

ki,

(x o , x o )

(x) (x) dir. Bu takdirde (6) denkleminin (24)

balang

aralnda
koulunu

29

salayan

zm tektir denir. Tersine olarak

(x o , y o ) noktasndan

geen integral erisi yoksa veya var ve birden fazla ise, (6) denkleminin
(24) balang koulunu salayan zmn teklii bozulur.
Daha sonra gstereceiz ki, f(x , y) fonksiyonu (x o , y o ) noktasnn
herhangi bir komuluunda srekli bir fonksiyon ve yye gre birinci
mertebeden srekli ksmi treve sahip ise, (6) denkleminin (24) balang
koulunu salayan tek zm vardr.
Cauchy probleminin bir tek zmnn var olduunu verdikten
sonra denklemin genel, zel ve tekil zmlerinin tanmlarn verelim.
Genel zm: D0 D ile (6) denkleminin bir tek zme sahip
olduu blgeyi gsterelim. Yani D0 blgesinin her bir noktasndan (6)
denkleminin bir tek integral erisi geer. Keyfi c sabitine bal

y x, c

(25)

eriler ailesi verilsin.

Tanm 9. a) Her bir

x, y D0

iin (25) denklemi cye gre

zlebilirse, yani

c x, y

(26)

eklinde ise,
b) x, y D iin c sabitinin (26) ile tanmlanan her bir deerinde
(25) ifadesi (6) denkleminin zm ise, bu takdirde (25) ailesine (6)
denkleminin genel zm denir.
Genel zm

x, y , c 0 veya x, y c

30

kapal ekilde verilebilir. zm x, y , c 0 eklinde verildiinde, ona

denklemin genel integrali , x, y c eklinde verildiinde ise, x, y ye
onun integrali denir.
zel zm:

y (x)

fonksiyonu (a,b)

aralnda

(6)

denkleminin zm olsun. Eer her bir x(a,b) iin (6) denkleminin

(x , (x))

noktasndan geen integral erisi tek ise, y (x) zmne

(6) denkleminin zel zm denir.

(25) ailesi (6) denkleminin genel zm olduunu kabul edelim.
Onun (24) balang koulunu salayan zmn genel zmden bulmak
iin aadaki ilemleri yapmak gerekir.
1. (25) ifadesinde x,y yerine x 0 , y 0 yazlr , yani
y 0 x0 , c

(27)

dir.
2. (27) ifadesi c ye gre zlebilir. Kabul edelim ki, c 0 c onun
kkdr.
3. c c 0 deerini (26)da yerine yazarz. Elde edilen

y x, x 0

fonksiyonu (6) denkleminin (24) balang koulunu salayan zm

olur.
Tekil zm: y (x) fonksiyonu
denkleminin

zm

olsun. Eer

(a,b) ak aralnda (6)

her bir x(a,b) iin (x , (x))

noktasndan (6) denkleminin y (x) e ait olacak ekilde en az iki

integral

erisi

zm denir.

geerse, y (x) zmne

(6)

denkleminin tekil

31

Bylece, Cauchy probleminin zmnn teklii, bozulan noktalarn

geometrik yerinden oluan integral erisine uygun zm tekil zm olur.
D 0 ile (6) denkleminin bir tek zme sahip olduu blgeyi
gsterelim. y (x ) ise, bu denklemin (a,b) aralnda tanmlanm tekil
zm olsun. y (x ) zmnn grafiinin hibir noktas D 0 blgesine
ait olamayaca aktr. Buna

gre de, tekil zm (eer varsa) genel

zmden c sabitine saysal deerler vermekle elde edilemez ve bu

zmn grafii D 0 blgesinin snrndadr.
rnek 22. y
denklem

y2 y
diferansiyel denklemini ele alalm. Bu
x

0,0 , 0,1

noktalar hari her yerde tanmldr. Kolayca

1
ailesi verilen diferansiyel denklemin genel
1 cx

gsterebiliriz ki,

zmdr ve y 0 dan farkl integral erilerinin hepsi 0,1 noktasndan

geer. y

2
fonksiyonu ,2 aralnda verilen denklemin y 1 2
2 x

koulunu salayan zmdr ve genel zmde c

edilir. Uygun integral erisi zerinde keyfi bir

1
koymakla elde
2

x1 , y1 ,

y1

2
2 x1

noktasn ele alp ve denklemin y x1 y1 koulunu salayan zmn

bulalm. x1 0 olduunda y

2
zm , x1 0 olduunda ise, y 1
2 x

zm elde edilir. Bylece

0,1

noktasndan hem y

2
integral
2 x

32

erisi, hem de y 1 integral erisi geer. Bylece, y

2
integral
2 x

erisinin 0,1 noktasndan farkl tm noktalarnda zmn teklii salanr.

0,1

noktasndan verilen denklemin sonsuz sayda integral erisinin

geeceini belirtmemiz gerekir. Bunun nedeni ise, ayn noktada denklemin

tanml olmamas, bundan dolay da bu integral erilerinin 0,1 noktasna
yaklamasdr. 0,0 noktas iin de benzer ilemler yaplabilir ve y 0
integral erisi bu noktaya yaklar.
Eer yye bamsz deiken, xe ise, aranan fonksiyon gibi bakp
denklemi

x
y y
2

eklinde yazarsak, elde ederiz ki, x 0 integral erisidir ve 0,0 noktasna

yaklar.
rnek

f x, y

23.

diferansiyel

denklemini

ele

alalm.

y fonksiyonu XOY dzleminde tanml ve sreklidir. Buna

gre, verilen denklemin x 0 , y 0 noktasndan geen integral erisi vardr.

y x 0 0 ise, verilen denklemin

x0 , y 0

noktasnda bir tek integral

erisinin getiini yani,

y , yx 0 y 0

Cauchy probleminin bir tek zmnn var olduunu gsterelim.

33

zm: y 0 0 olsun. Buna gre x 0 , y 0 noktasnn x ekseni ile

keimeyen
f y x, y

bir
1

2 y

komuluunda

f x , y y

sreklidir

ve

srekli

trevi vardr.

Bylece verilen denklemin, her bir x0 , y 0 , y 0 0 noktasndan

bir tek integral erisi geer. y 0 0 olduunda da bu sonucun doruluu
benzer ekilde elde edilebilir.
Keyfi bir x 0 iin

x0 ,0

noktasnda f y x 0 ,0 olduunda bu

noktada zmn teklii bozulur. Bu noktalarn geometrik yeri y 0

dorusunu verir ve bu doru verilen diferansiyel denkleminin integral
erisidir. Bundan baka , x 0 koulunu salayan keyfi , saylar
iin,
1
2
4 x , x ise

x
0
, x ise
1
x 2 , x ise
4
fonksiyonu da verilen diferansiyel denklemin

x0 ,0

noktasndan geen

integral erisi olduundan, y 0 fonksiyonu verilen diferansiyel denklemin

tekil zmdr.
Not: Genel olarak verilen diferansiyel denklemde x, y eit hakka
sahip olduundan
dy
f x, y
dx

denklemi ile beraber

(6)

34

dx
1

dy f x, y

(28)

denklemine de bakmak gerekir ve f x, y ,

1
fonksiyonlarnn her
f x, y

ikisinin tanm blgesinde bu denklemler birbirine denktir, nk y y x

fonksiyonu (6) denkleminin zm ise, x x y ters fonksiyonu da (28)
denkleminin zm olur, yani (6) ve (28) denklemlerinin integral erileri
eittir.
Eer herhangi bir

x1 , y1

noktasnda f x , y fonksiyonu tanml

deilse, byle bir noktada (6) denklemi yerine (28) denklemine bakmak
gerekir. Eer herhangi bir noktada

1
fonksiyonu tanml deilse, byle
f x , y

bir noktada (6) denklemine bakmak gerekir.

35

BLM II

BRNC MERTEBE VE BRNC DERECEDEN AD

DFERANSYEL DENKLEMLER VE ZM YNTEMLER

Diferansiyel denklemler teorisinde nemli problemlerden biri

diferansiyel denklemin btn mmkn zmlerini bulmak ve onun
zelliklerini renmekten ibarettir. Diferansiyel denklemin zmnn
bulunmasna onun integrallenmesi denir.
Verilen diferansiyel denklemi zmek demek, ilk olarak aranan
fonksiyonu

bamsz

deikene

bal

olarak

ak

ekilde

basit

fonksiyonlarn yardmyla ifade etmek demektir. Bu mmkn olmadnda

diferansiyel denklemin zmnn bulunmas basit fonksiyonlardan ve
denkleme ait olan fonksiyonlardan oluturulan ifadelerin integrallenmesine
dntrlr.
imdi baz birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zm
yntemleri hakknda bilgi vereceiz.

2.1. Deikenlerine Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler

Tanm 10.

M(x, y)dx N(x, y)dy 0

diferansiyel

denklemi

verilsin. Bu diferansiyel denklem,

f1 ( x ) g1 ( y )dx f 2 ( x) g 2 ( y )dy 0
eklinde yazlabiliyorsa, byle bir denkleme deikenlerine
diferansiyel denklem denir. Bu diferansiyel denklem,

ayrlabilir

36

f1 ( x )
g ( y)
dx 2
dy 0
f 2 ( x)
g1 ( y)
veya

f ( x)dx g ( y )dy 0

(29)

formunda yazlrsa deikenlerine ayrlm bir diferansiyel denklem adn

alr. Burada f(x), g(y) srasyla (a , b) ve

(c , d) aralklarnda srekli

fonksiyonlar ve
f 2 (x) g 2 (y) 0
dir. Bu denklemde, dxin katsays, yalnz xe , dy nin katsays ise,
yalnz yye bal birer fonksiyonlardr. Bu

ekilde

ifade

edilen

denklemlere deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemler ad verilir.

Her bir x o (a, b) , y o (c, d) iin ,
x

(x, y)

f ( )d g ( )d

xo

(30)

yo

eklinde bir fonksiyon alalm. Bu fonksiyon

D a x b ; c y d
blgesinde

srekli , diferansiyellenebilir

bir

fonksiyondur ve

(29)

denkleminin integral erileri boyunca,

y
x

d (x, y) d f ( )d g ( )d 0
x

yo
o

eitlii salanr. Bylece (29) denkleminin genel integrali

x

(x, y)

f ( )d g ( )d c

xo

yo

(31)

37

eklinde olur. Burada c keyfi bir sabittir. Eer genel integral de c = 0

konulursa,
y

xo

ifadesi, (32)

f ( )d g ( )d 0

(32)

yo

denkleminin

(x o , y o )

noktasndan

erisinin kapal ekilde denklemi olur. Gerekten (31)

geen

integral

forml

ile

tanmlanan (x,y) fonksiyonu iin (xo , yo) = 0 olur ve buradan

x2(xo , yo) + y2(xo , yo) = f2(xo) + g2(yo) > 0
olduundan dolay kapal fonksiyonun varl ve teklii hakkndaki
teoreme gre, (29) denklemi (xo , yo) noktasndan geen tek bir integral
erisini tanmlar. Bylece D blgesinin her bir (xo , yo) noktasndan
(29) denkleminin tek bir integral erisi geer.

f1 (x) g1 (y) dx f 2 (x) g 2 (y) dy 0

(33)

eklindeki diferansiyel denkleme deikenlerine ayrlabilir diferansiyel

denklem denir.
Burada f i (x) , g i (y) (i 1,2) srasyla (a,b) ve (c,d) aralklarnda
srekli fonksiyonlardr ve
f12 (x) g12 (y) f 22 (x) g 22 (y) 0
dr. Kabul edelim ki, (x o , y o ) D noktasnda f 2 (x o ) 0 ve g 1 (y o ) 0
koullar

salansn. Bu

takdirde

denklem,

g 1 (y) f 2 (x) arpm ile

blnp dorudan integral alnrsa , c integral sabiti olmak zere genel

zm ;
x

f1 ( )
g 2 ( )
x f 2 ( ) d y g1 ( ) d c
o
o

(34)

38

eklinde bulunur.

f 2 (x) 0 ve g1 (y1 ) 0 (c y1 d )

(a,b) aralnda

olduunu

kabul edelim. Denklemde y y1 yazarsak , dy1 0 olduundan y y1

fonksiyonu ayn denklemin (a,b) aralnda zmdr. Dier taraftan eer

f 2 (x 1 ) 0

(a x 1 b )

olursa,

y y1

fonksiyonu

aralklarnda, x x 1 fonksiyonu ise, (c, y1 ) , (y1 , d)

(a, x 1 ) , (x 1 , b)

aralklarnda (33)

denkleminin zmleridir. Bu zmler, (34) formlnden cye mmkn

saysal deerler verilerek elde edilirse, zel zm, elde edilemezse
tekil zm olur. (x 1 , y1 ) noktasnda denklemin tanmlanmad ak olarak
grlmektedir. Bylece, (33)

denkleminin

tekil

zmleri ancak,

g 1 (y) ve f 2 (x) fonksiyonlarnn sfrlar iindedir.

rnek 24.

2x 1 e y

1 x

2 2

dx

ey
dy 0 diferansiyel denkleminin
1 x2

genel zmn bulunuz.

zm: Bu denklem deikenlerine ayrlabilir bir diferansiyel
denklemdir. Bunun her iki tarafn

1
e y 1 arpan ile blelim. Bu
2
1 x

durumda

2x
ey
dx

dy 0
1 x2
ey 1
deikenlerine ayrlm diferansiyel denklem elde edilir. Bu denklemin
integralini alrsak,

ey 1 c 1 x2

eklinde genel zmn buluruz.

39

Burada y=0 olduunda e y 1 0 olduundan , y x 0 fonksiyonu

verilen denklemin zmdr ve bu zm tekil zm olabilir.
Bu zmn bir zel zm olduunu gsterelim. Bunun iin uygun
integral erisi zerinde keyfi x 0 ,0 noktasn ele alalm ve bu noktada
Cauchy probleminin zmnn tekliinin salandn gsterelim.
Gerekten de genel integralde x x 0 , y 0 0 yazarsak,

0 c 1 x0

elde edilir. Buradan c=0 dr. Bu takdirde genel integralden e y 1 0 yani

y=0 elde ederiz.
Bylece y x 0 zm, zel zmdr ve genel integralde c=0
yazmakla elde edilir.
rnek 25. 2 x 1 y 2 dx ydy 0
diferansiyel denklemin genel ve tekil zmn bulunuz.
zm: Denklemin her iki tarafn 1 y 2 ile blersek,
2 xdx

ydy
1 y2

deikenlerine ayrlan diferansiyel denklemini elde ederiz ve bu denklemin

genel integrali,

x2 1 y2 c
eklindedir. y x 1 alndnda 1 y 2 0 olduundan, y x 1, y x 1
fonksiyonlar verilen denklemin zmleridir. Bu zmlerin her ikisi, tekil
zmdr.

40

y x 1 zmnn tekil zm olduunu gsterlim. Bunun iin

integral erisi zerinde keyfi

x0 ,1

noktasn ele alp ve denklemin

y x 0 1 koulunu salayan zmn bulalm. Genel integralde

x x 0 , y 0 1 yazarsak c 0 x 02 elde ederiz. Bylece

y x 1 integral

erisi zerindeki keyfi noktadan bu integral erisi ile eit hem de

x 2 1 y 2 x 02 integral erileri de geer. Yani y x 1 integral erisi

zerindeki keyfi noktada Cauchy probleminin teklii bozulur.

Bu ise,

y x 1 zmnn tekil zm olduunu gsterir. Ayn yolla y x 1

zmnn de bir tekil zm olduunu gsterebiliriz.

Problemler
Aada verilen diferansiyel denklemlerin genel zmlerini
bulunuz.
1. ( x 4) y 4 dx x 3 ( y 2 3)dy 0
2. x sin ydx ( x 2 1) cos ydy 0 , y (1)
3. e cos x sin y dx

cos y
dy 0
sin x

4. 1 y 2 dx 1 x 2 dy 0
5. sin x cos 2 ydx cos 2 xdy 0
6. x( y 1) y y ( x 1) 0
7. y xy 2 x 0
8. (1 x 2 ) y xy x 0

41

9. ( x 2 2 x 1) y ( y 2 2 y 1) 0
10. sin y. y sin 2 x 0
11. (1 x 2 )dy (1 y 2 )dx 0
12. y (1 x 2 ) y x(1 y 2 ) 0
13. cosh ydx sinh xdy 0
14. xy 2 (1 x 2 ) y (1 y 3 ) 0
15. e x y y y 2 0
16. (1 x 3 )dy x 2 ydx 0 , y (1) 2
17. cos ydx (1 e x ) sin ydy 0 , y (0)
18. dx (1 x 2 ) cot ydy 0
2

19. xe y dx ye x dy 0
20. arcsin y. y arctan x 0

21. 2 x sin ydx 1 x 2 cos ydy 0

22. x cos 2 ydx 2 x 2 1 tan ydy 0

23. e x tan ydx e x 1 dy 0

25. 1 y e dx 1 y e 1 y dy 0
26. x y x dx y x y dy 0
24. y 2 y dx xdy 0
2

2x

2y

27. cot x. cos 2 ydx tan y sin 2 xdy 0

28. xy 2 x dx x 2 y y dy 0
29. xyy 1 x 2 , y 1 0

42

30. x 2 y 2 1 dx 2 x 2 dy 0

( xy z dnm uygulaynz)

31. a 2 y 2 dx 2 x ax x 2 dy 0
32. y ln ydx xdy 0, y 1 1

33. xy 2 xy ln 2 y ln y 2 x 2 ln y x y 0

(y e

dnm uygulaynz)

34. x 2 1 y 2 xy 2 0 , y 0 1
35. xy x 2 4 x

2.2. Homojen Diferansiyel Denklemler

Tanm 11. f(x, y) fonksiyonu x, y deikenlerinin herhangi bir D
blgesinde tanmlanm olsun. Belirli bir m

says,

(x, y) D

her bir

noktas ve (tx, ty) D koulunu salayan her bir t says iin

f(tx, ty) t mf(x, y)
olursa, f(x, y) fonksiyonuna

(35)

D blgesinde m. dereceden homojen

fonksiyon denir.

M(x, y)dx N(x, y)dy 0

(36)

denkleminde M(x,y), N(x,y) fonksiyonlar D blgesinde ayn dereceden

homojen

fonksiyonlar

ise, (36)

denklemine

homojen

diferansiyel

denklem denir. (36) denklemi homojen diferansiyel denklem ise,

M(x, y)
N(x, y)
ve
N(x, y)
M(x, y)

43

fonksiyonlar sfrnc dereceden homojen fonksiyonlar olduu tanmdan

aktr.
(35) eitliinde t

f 1,

1
konulursa
x

y 1
f x, y

x xm

bulunur. Buradan

y
f x, y x m f 1,
x
elde edilir. Bu ifadeyi kullanrsak, (36) homojen diferansiyel denklemini
x
dy

dx
y

eklinde yazabiliriz. Gerekten

y
y
x m M 1,
M 1,
dy
M x, y
y
x
x

dx
N x, y
y
y
x
x m N 1,
N 1,
x
x

dir.
(36) homojen diferansiyel denkleminin zmn bulmak iin, (36)
denkleminde y zx deiken deitirmesi yaplrsa (burada z yeni aranan
fonksiyondur) ve

dy zdx xdz
olduu dikkate alnrsa,

M x, zx dx N x, zx zdx xdz 0
bulunur.

44

y
y
M x, y x m M 1, , N x, y x m N 1,
x
x
olduundan,

M x, zx x m M 1, z , N x, y x m N 1,

dir. Bu takdirde bunlar yukardaki denklemde dikkate alrsak,

x m M 1, z dx x m N 1, z zdx xdz 0
veya

M 1, z N 1, z .z dx xN 1, z dz 0 x 0 ?
deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemi elde edilir. Bunu yeniden
dzenlersek,

dx
N 1, z dz

0, M 1, z N 1, z .z 0 ?
x M 1, z N 1, z .z
bulunur. Buradan

ln x

N 1, z dz
ln c1
M 1, z N 1, z .z

veya

x ce

N 1,z dz
M 1,z N 1,z .z

c c1
elde edilir.

W z
ile gstererek
integrali

N 1, z dz
M 1, z N 1, z .z

y
olduunu dikkate alrsak, verilen denklemin genel
x

45

x ce

y
w
x

bulunur.
rnek 26.

( x 2 y 2 )dx 2 xydy 0 diferansiyel denklemin genel

zmn bulunuz.
zm: Denklem homojen olduu iin, diferansiyel denklemde
y zx , dy zdx xdz dnm yaplrsa,

( x 2 z 2 x 2 )dx 2 zx 2 ( zdx xdz ) 0

x 2 (1 z 2 )dx 2 zx 3 dz 0 ,

nx n(1 z 2 ) nc veya

dx
2z

dz d (nc )
x
1 z2

x(1 z 2 ) c olup

diferansiyel denklemin genel zm

x(1

y2
) c veya x 2 y 2 cx
2
x

olarak bulunur.

Problemler
Aada verilen diferansiyel denklemlerin genel zmlerini
bulunuz.
1. ( x 2 3 y 2 )dx 2 xydy 0
x

x
2. (e y 1)dx ( 1)dy 0
y

3. ( y x 2 y 2 dx xdy 0 , y (1) 0
4. 2 xydx ( x 2 y 2 )dy 0

46

5. xy y x 2 y 2 0
y
y
6. x cos . y x y cos 0
x
x

7. ( x y ) y x y 0
8. x 2 ydx ( x 3 y 3 )dy 0
9. x 2 y xy y 2 0
10. ( x xy ) y y 0
11. x( xy y )dx x 2 dy 0
y

12. xy y xe x 0
13. ydx ( y x)dy 0
14. ( x 2 sin y 3)dx (2 x 4 sin y 3) cos ydy 0
( x 2 sin y z dnm yapnz)
15. ( x 4 y 4 )dx x 2 y 2 dy 0

2.3. Homojen Hale ndirgenebilen Diferansiyel Denklemler

a x b1y c1
dy

f 1
dx
a 2 x b2 y c2

diferansiyel

denklemi

(37)

verilsin. Buradaki a 1 , b1 , c1 , a 2 , b 2 , c 2 ler sabit

saylardr. Eer c1 c 2 0 ise, (37) denklemi homojen diferansiyel

denklem olur.
Burada

c1 ve c 2

saylarndan

en az birinin sfrdan farkl

olduu kabul edilip, genel halde denklemin homojen bir denkleme

dntrlmesini aratralm.

47

a1x b1y c1 0

a 2 x b 2 y c 2 0

(38)

Bunlar birer doru denklemdir.

a) a 1b 2 a 2 b1 0 ise, bu iki doru kesiirler. Kesiim noktasnn
koordinatlar , olsun. Bylece
a 1 b1 c1 0

a 2 b 2 c 2 0

denklemleri salanr. Bu durumda, (37) denkleminde

x
y
deiken deitirmesi yaplrsa , (37) denklemi
a b1
dy

f 1
dx
a 2 b 2

(39)

denklemine dnr. Bu ise, bir homojen diferansiyel denklemdir. Bu

denklem z dnm

yardmyla

deikenlerine

ayrlabilir

diferansiyel denkleme dntrlerek, zm kolayca bulunabilir. Bu

zmde x , y yerine

konulursa, (37)

denkleminin

zm elde edilir.
b) a 1b 2 a 2 b1 0

ise, (38) ifadesindeki

dorular

birbirlerine

paraleldirler. Bu ise, a 1 ka 2 , b 2 kb 2 olmasn gerektirir. Burada k

oran

katsaysdr. Bu deerler (37) denkleminde yerine konulursa,

k(a 2 x b 2 y) c1
f(a 2 x b 2 y)
y f
a 2x b2y c2

eklinde yazlr . Bu son denklem,

48

z a 2 x b2 y
alnarak, deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denkleme dntrlr ve
zm de integral alnarak kolayca bulunur.
rnek 27.

dy y 2x 1

dx 2y x 1
diferansiyel denkleminin genel zmn bulunuz.
zm : Burada a 1b 2 a 2 b1 (2) 2 (1)1 3 0 olur ve bu
ise, bu iki dorunun kesitiinin gsterir. imdi bu dorularn kesim
noktalarn bulalm.

y 2x 1 0
2y x 1 0
denklemlerinden bu dorularn kesim noktas,

( , ) (1,1)
elde edilir ve

x 1
y 1
deiken deitirmesi yaplrsa,

dx d dy d
olur ve denklem

d 2

d 2
denklemine dnr. Son ifadeye

u ve u u
dnm uygulanrsa denklem

49

d
2u
du

u 2 2u 2
olur. Bu ise, deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklem haline dnr.
Her iki tarafn integrali alnr, ve deerleri yerine konulursa

dy y 2x 1

dx 2y x 1
diferansiyel denkleminin genel zm ;
1
2

y x xy - y - x 3

eklinde elde edilir.

rnek 28.

dy
x y 1

dx
2x 2y 1
diferansiyel denkleminin genel zmn bulunuz.
zm : Burada a 1b 2 a 2 b1 (1) 2 2(1) 0 olur ve bu ise,
bu iki dorunun paralel olduunu gsterir. Buradan hareketle

z x y ve z y 1
dnm denklemde yerine konulursa,
z 1

z 1
2z 1

elde edilir. Bylece deikenlerine

ayrlabilir bir denklem

buluruz.

Dorudan integral alarak ve z deeri yerine yazlarak genel zm;

x 2y 3 ln x y 2 c

eklinde elde edilir.

50

Problemler
Aada verilen diferansiyel denklemlerin genel zmlerini
bulunuz.
1. 7 x 3 y 7 dx 3x 7 y 3dy 0
2. x 2 y 1dx 4 x 3 y 6dy 0
3. x y 1dx x y 1dy 0
4. x 2 y 4 dx 2 x 3 y 7 dy 0
5. x 5 y 1dx 2 x 10 y 7 dy 0
6. 7 x 3 y 7 dx 14 x 6 y 3dy 0
7. 2 x 3 y 4dx 3 x 2 y 1dy 0
8. x 2 y 4 dx 2 x y 2 dy 0
9. 3x y 1dx x y 3dy 0
10. x 2 y 3dx 2 x 4 y 1dy 0
2.4. Genelletirilmi Homojen Diferansiyel Denklemler

M(x, y)dx N(x, y)dy 0

denklemi verilsin.

F(x, y, dx, dy) M(x, y)dx N(x, y)dy

ile

gsterelim. Belli k, m

saylar,

her bir

(x,y)D

noktas

ve

(tx, t k y) D koulunu salayan her t says iin

F(tx, t k y, dx, t k 1dy) t m F(x, y, dx, dy)
oluyor ise, (36)
denklem denir.

denklemine

genelletirilmi

homojen

(40)
diferansiyel

51

zel

halde

k=1

alnd

takdirde genelletirilmi

homojen

diferansiyel denklem, homojen diferansiyel denkleme dnr.

Homojen

diferansiyel

denklemleri

aratrrken,

M(x,y) ,

N(x,y) fonksiyonlar

D a x , ax k y bx k

M 2 (x, y) N 2 (x, y) 0
koulunun salandn kabul edeceiz. (40) koulunun salanmas iin ,
M(tx, t k y) t m M(x, y) ve N(tx, t k y) t m k 1 N(x, y)
olduu tanmdan grlmektedir. Buradan t
M(x, y) x m M(1,

1
alnrsa,
x

y
y
) ve N(x, y) x m k 1N(1, k )
k
x
x

eitlikleri elde edilir. Bu ifadeler (36) denkleminde yerine konulursa,

x m M(1,

y
y
)dx x m k 1N(1, k )dy
k
x
x

(41)

denklemi elde edilir. k=0 alnd takdirde (41) denklemi deikenlerine

ayrlabilir diferansiyel denkleme dnr. (41) denkleminde,
y xkz
deiken deitirmesi yaplrsa (burada z aranan yeni fonksiyondur,
homojen diferansiyel denklem iin dnmde k=1 alnr) ve
dy kx k 1 zdz x k dz
olduu dikkate alnrsa (41) denklemi

M(1, z) kzN(1, z)dx xN(1, z)dz 0

eklinde

yazlr. M(1, z) kzN(1, z) ve N(1, z) fonksiyonlarnn

(42)
(a,b)

aralnda srekli olduu aktr. Elde edilen denklem deikenlerine

52

ayrlabilir

bir

diferansiyel

denklemdir

ve M(1, z) kzN(1, z) 0

olduunu kabul edersek , onun genel integrali ise, x ce w(z) olur. Burada
w(z) ise,

w(z)
dir. Buradan z

N(1, z)
dz
M(1, z) kzN(1, z)

y
olduu dikkate alnrsa,
xk
w(

x ce

y
xk

(43)

ailesi (36) denkleminin genel integrali olur.

M(1, z) kzN(1, z) 0
denkleminin her bir

z = zo

reel kk (var ise,) (42) denkleminin

zmdr. Bu takdirde (36) denkleminin z = zo a uygun zm,

y zoxk

eklinde olur. Bu zm tekil zm olabilir.

M(1, z) kzN(1, z) 0
olursa, (36) denklemi

kydx xdy c
eklinde deikenlerine ayrlabilir bir diferansiyel denkleme dnr.
rnek 29.

4xy 2 dx (3x 2 y 1)dy 0

diferansiyel denkleminin

genel zmn bulunuz.

zm : Bu denklemde x, y, dx , dy
tx , t k y , dx , t k 1dy

deikenlerini

srasyla

(x tx , y t k y , dx dx , dy t k 1dy )

ekline

getirerek toplamlarn t ye gre derecelerini eitlersek k says iin ;

1 2k 2 2k 1 k 1

53

denklem sistemi elde edilir. Burada k = -2 bulunur.

Verilen denklem genelletirilmi homojen diferansiyel denklem
olduundan dolay,
y z x 2
dnm yardm ile onu deikenlerine ayrlabilir,
2x 3 (z z 2 )dx x 2 (3z 1)dz 0
denklemine dntrrz. Bu denklemin genel integrali
z(z 1) 2 cx 2 0
eklindedir. Buradan z x 2 y yazarsak

verilen diferansiyel denklemin

genel integrali;
y(x 2 y 1) 2 c 0
olur.
rnek 30.

3x 2 dy xydx 0 diferansiyel denkleminin genel

zmn bulunuz.
zm: Bu denklemin terimlerinin derecelerini bulalm.
y 4 dy nin derecesi

4k k 1 ,

3 x 2 dy nin derecesi

2 k 1 ,

xydx in derecesi

1 k

dr. Bu dereceyi eit yapan k deeri

5k 1 k 1 k 1

veya
5k 1 k 1

den

54

1
2

bulunur. Verilen denklem genelletirilmi homojen diferansiyel denklem

olduundan ,

y zx

1
2

dnm yardmyla

2 z4 3
dx
dz
0
5
x
z z
deikenlerine ayrlabilir denkleme dnr. Bu denklemin genel zmn
bulup ve z

y
x

yazarsak , verilen denklemin genel zm

y 4 x 2 cy 6
olarak bulunur.

2.5. Lineer Diferansiyel Denklemler

Aranan fonksiyon ile onun trevine gre lineer olan,

A(x) y B(x) y C(x) 0

denklemine birinci mertebeden lineer diferansiyel denklem denir.
Ann belli bir aralnda tm x deerleri iin sfr olmad kabul
edilirse, denklem A ile blnebilir. Bylece denklem,

y P(x) y Q (x)

(44)

olur. Burada

P(x)

B(x)
,
A(x)

Q(x)

C(x)
A(x)

55

dir. P(x) ve Q(x) fonksiyonlar (a,b) aralnda srekli fonksiyonlar

olsun. (a,b) aralnn tm noktalarnda Q(x) 0 ise

y P(x) y 0

(45)

denklemine homojen lineer diferansiyel denklem denir.

(44) denkleminde

f(x, y) P(x) y Q(x)

fonksiyonu

D a x b , y
blgesinde srekli ve
f y (x, y) P (x)

srekli ksmi trevi vardr. Buna gre her bir ( x 0 , y0 ) noktasndan (44)
denkleminin tek bir

integral erisi geer. Bylece P(x)

ve Q(x)

fonksiyonlar srekli fonksiyonlar olduundan dolay, (44) denkleminin

tekil

zm

deikenlerine

yoktur. (45) homojen

ayrlabilir

lineer

diferansiyel

diferansiyel denkleminin

denklem

olduu

aka

grlmektedir ve (45) denkleminin genel zm ise,

x

y ce

P(s)ds
xo

x o (a, b)

(46)

olarak elde edilir.

1. Sabitlerin Deiimi Yntemi

Lineer homojen olmayan (44) denkleminin genel zmn
bulmak iin (46) ifadesinde, c sabiti yerine sonradan belirtilecek olan
c(x) fonksiyonu alnr. Bylece,

56

P(s)ds

y c (x) e

(47)

elde edilir. Bu ise, (44) denkleminin genel zmdr (Genel zmde

c(x) bulunmasna dikkat edilmelidir). Bu dnm, (44) denkleminde
yerine konulur ise, c(x) e gre
x

dc
Q (x) e
dx

P(s)ds
xo

denklemi bulunur. Her iki tarafn integrali alnr ise,

x

P(s)ds

xo

c(x) Q(s) e

ds c

xo

elde edilir. Bulduumuz son ifade (47) ifadesinde yerine yazlrsa,(44)

denkleminin genel zm ;
x

y ce

xo

P(s)ds

P(s)ds

xo

Q(s) e

P(s)ds
xo

ds

(48)

xo

olur. Burada c keyfi bir sabittir.

Lineer

homojen

olmayan

(44)

denkleminin

zmnn

bulunmasnda uygulanan bu ynteme sabitlerin deiimi yntemi

denir.
(48) ifadesinden aka grlecei zere ilk toplanan ifade lineer
homojen diferansiyel denkleminin genel zm, ikinci toplanan ifade
ise, lineer homojen olmayan (44) denkleminin bir zel zmdr.
rnek 31. y y sinx sinx cosx diferansiyel denkleminin genel
zmn bulunuz.

57

zm : lk olarak y y sinx 0 lineer homojen diferansiyel

denkleminin genel

zmn

bulalm, bu

denklem

deikenlerine

ayrlabilir bir diferansiyel denklem olduundan genel zm;

y c1e cosx
olarak elde edilir. c1 c1 (x) olduu kabul edilir,
y ve y c1 (x) e cosx c1e cosx sinx
deerleri homojen olmayan diferansiyel denklemde yerine yazlrsa,

c 1 sinx cosx e cosx dx c

veya
c 1 e cosx (1 cosx) c
olur. Son

ifade

homojen

denklemin

genel

zmnde

yerine

yazldnda aranan genel zm;

y c e cosx cosx 1
olarak elde edilir.

2. Lineer Diferansiyel Denklemin Dnm Yntemi ile zm

u =u(x) , v = v(x) olmak zere (44) denklemi iin y = uv
dnm uygulanrsa,

u v v u P u v Q
bulunur. Buradan ise,

v u P u u v Q
eklinde yazlr. imdi u fonksiyonunu yle bir ekilde seelim ki,,

u P u 0
olsun. Buradan

58

P(x)dx
ue

elde edilir (Burada c=1 alnmtr). unun bu deeri denklemde yerine

konulursa
P(x)dx
e
v Q

veya
P(x)dx
v Q e

bulunur. Buradan
Pdx
v Q e dx c

elde edilir. O halde

Pdx
Pdx
y u v e Q e dx c

dir, yani
Pdx
Pdx
y e Q e dx c

dr.
rnek 32.
y 2

y
2x 3 diferansiyel denkleminin genel zmn
x

bulunuz.
zm : y = uv dnm yaplrsa

y u v v u
bulunur. y ve y nn bu deerleri denklemde yerine konursa,
u v v u - 2

uv
2x 3
x

59

elde edilir. Buradan

v u 2 u v 2x 3
x

elde edilir. u fonksiyonunu yle bir ekilde seelim ki, ,

u 2

u
0
x

olsun. Buradan u x 2 bulunur. unun

bu deeri denklemde

yerine

konulursa
x 2 v 2x 3
veya
v 2x

elde edilir. Buradan ise,

v x2 c
bulunur. O halde son olarak
y 2

y
2x 3
x

denkleminin genel zm
y u v x 2 (x 2 c)
bulunur.
Not: Bazen serbest deiken x, aranan fonksiyon yx alndnda
denklem lineer diferansiyel denklem olmayabilir. Ama serbest deikeni y,
aranan fonksiyonu

x y aldmzda ve yx in yerine

denklem lineer diferansiyel denklem olur.

rnek 33.

1
aldmzda
x y

60

y
3x y 2

diferansiyel

denkleminin

genel

zmn bulunuz.
zm: Bu denklemde yye aranan fonksiyon gibi baktmzda,
denklem lineer diferansiyel denklem deildir. Ama xe aranan fonksiyon
yye serbest deiken gibi bakarsak, elde edilen

3x
y
y

(49)

denklemi lineer diferansiyel denklemdir. Bu denkleme uygun

3x
y

lineer homojen denklemin genel zm x cy 3 olarak bulunur. Buradan c

ye y den bal fonksiyon gibi bakalm. Ve c(y) yi yle seelim ki,
x x y y 3 ifadesi (49) denkleminin zm olsun. Bu ifadenin y ye gre
trevi,
x c y . y 3 3c y . y 2
dir. x ve x n (49) denkleminde yazarsak, c(y) ye gre

c y

1
y2

denklemini elde ederiz. Buradan

c y

1
c
y

dir ve bylece verilen denklemin genel zm

61

x cy 3 y 2
olarak bulunur.
Not: y x 0 zm c yerine c1

1
ele alp c1 0 yazdmzda
c

elde edilir.

3. Lineer Homojen Diferansiyel Denklemin zmnn zellikleri

a) Eer y1 (45) denkleminin bir zel zm ise, yani

y1 P x y1 0 a x b
ise, bu taktirde c keyfi bir sabit olmak zere cy1 de (45) denkleminin bir
zmdr. Gerekten, (45) denkleminde y cy , yazp ve y1 in (45)
denkleminin zel zm olduunu dikkate alrsak

cy1 Px cy1 cy1 Px y1 0

, a xb

olur. Yani cy1 (45) denkleminin bir zmdr.

b) Lineer homojen (45) denkleminin sfrdan farkl bir zel y1 zm
bilinirse , cy1 bu denklemin genel zmdr.
c) y1 x ve y 2 x fonksiyonlar (45) denkleminin sfrdan farkl iki zel
zm olsun. Bu taktirde sfrdan farkl bir sabit olmak zere

y 2 x y1 x

62

dir.
4. Lineer Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin zmnn
zellikleri
a)

Lineer homojen olmayan (44) denkleminin bir y1 zel zm

bilinirse, bu denklemin genel zm

y y1 z
forml ile bulunur. Burada
p x dx
z ce

fonksiyonu

z P x z 0
denkleminin genel zmdr.
b)

Birinci mertebeden lineer, homojen olmayan diferansiyel denklemin

iki zel zm bilinirse, genel zm zm metodlarn uygulamaya

gerek kalmadan bulunur.
Gerekten, y1 ve y 2 bilinen iki zel zm olduundan ,

y1 P x y1 Q x , y 2 P x y 2 Q x
dir. Bu iki denklem taraf tarafa karlr ve dzenleme yaplrsa ,

63

y1 y 2 Px y1 y 2 0
elde edilir. O halde , y1 y 2 fonksiyonu (45) denkleminin bir zel zm
olduundan , c y1 y 2 fonksiyonu, (45) denkleminin genel zm olur.
Bylece, (44)

lineer homojen olmayan diferansiyel denkleminin genel

zm

y y1 c y1 y 2
olur.

2.6. Bernoulli Diferansiyel Denklemi

imdi, uygun bir dnm yardm ile lineer diferansiyel
denklem haline indirgenebilen ve 1965de James Bernoulli
tarafndan bulunan diferansiyel denklemleri inceleyeceiz.
a)

P(x) ve Q(x) srekli fonksiyonlar ve n 0 ve n 1

olmak zere y baml x bamsz deikenli

y P(x)y Q(x)y n

(50)

denklemine Bernoulli diferansiyel denklemi denir. Bu denklemler aranan

fonksiyonun bir dnm ile lineer homojen olmayan bir denkleme
dntrlebilir.
n = 0 iin (50) denklemi lineer homojen olmayan diferansiyel
denklemine, n 1 iin ise, deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denkleme
dntnden, n 0 ve n 1 olmas kabul edilmitir.

64

(50) denkleminin her iki taraf y n ye blnrse,

y n

elde

edilir. lk

dy
P(x) y1 n Q(x)
dx

terim bir

sabit

arpan

farkyla

y n 1 in

trevi

olduundan
y n 1 z
dnm yaplrsa denklem,

z (1 n)P(x)z (1 n) Q(x)
z ye gre lineer diferansiyel denklemine dnr. Bu denklemin genel
zm ise,
x

(n -1) p(s)ds

ze

xo

(1 n) P( )d
x

xo
c (1 n) Q(s)e
ds
xo

forml ile verilir. Burada z yerine deeri konulur ise, (50) denkleminin
genel zm;
1
x

p(s)ds

ye

xo

1 n
(1 n) P( )d
x

xo
c (1 n) Q(s)e
ds
xo

(51)

eklinde olur.
n > 0 iin y = 0 fonksiyonu da Bernoulli denkleminin bir zm
olduu aktr. n > 1 olduunda y = 0 zm, (51) genel zmnde

konularak elde edilir. Yani n > 1 olduunda, y = 0 zm,

Bernoulli denkleminin bir zel zm olur. 0 < n < 1 olduunda ise,

y 0 zm, genel zmden c sabitine belli bir saysal deer

65

verilerek elde edilmez. Bylece 0<n<1 olduunda,

y0

zm

Bernoulli denkleminin bir tekil zm olur.

b) y baml, x bamsz deikenli

f ( y ) y P( x ) f ( y ) Q( x)

(52)

formundaki diferansiyel denklemleri de yine Bernoulli diferansiyel

denklemlerdir.
(52) denklemi v f ( y ) dnm yardm ile

f ( y)

dv df dy

ifadeleri yerine konulursa

dx dy dx

dv
P ( x )v Q ( x )
dx

eklindeki v baml, x bamsz deikenli bir lineer diferansiyel denkleme

dnr.

y 2xy 2x 3 y 2

rnek 34.

diferansiyel denkleminin

genel

zmn bulunuz.
zm : Burada n = 2 dir. Denklemin her iki taraf y 2 ile
blnrse,

y 2x

2x 3
y
y2
olur. imdi

1
, z y 2 y
y

deiken dnm yaplrsa,

z 2xz 2x 3

66

olur. fadeyi biraz dzenleyecek olursak (-1 ile arparsak),

z 2xz 2x 3
elde edilir. O halde, bu denklemin genel zm,
2

z c e x 1 x 2

eklinde olur. imdi z

1
yazlrsa,
y

y
ce

x2

1 x 2

ifadesi ilk denklemin genel zmdr. n = 2 (2>1) olduundan y = 0

zm verilen denklemin bir zel zmdr.

rnek 35. y

x
y x y diferansiyel
1 x2

denkleminin

genel

1
dir. Denklemin her iki taraf
2

y ile

zmn bulunuz.
zm : Burada

blnrse,
1
x
y
1 x2
y

yx

olur. imdi
z y

1
2 y

deiken dnm yaplrsa,

z

1 x
1
z x
2
2 1 x
2

elde edilir. Bu homojen olmayan lineer diferansiyel denklemin zm ;

67

1
z c 4 1 x 2 (1 x 2 )
3

dir. z y alnrsa,
1
y c 4 1 x 2 (1 x 2 )
3

ilk denklemin genel zmdr. 0 n

1
1 olduundan y = 0 verilen
2

denklemin bir tekil zmdr.

rnek

36.

siny

dy
- 2cosy cosx cosx sin 2 x 0
dx

diferansiyel

denkleminin genel zmn bulunuz.

zm: Bu denklem (52) tipinde bir Bernoulli diferansiyel
denklemidir.
cos y v

dnmn kullanrsak, sin y

dy dv

olduundan,
dx dx

verilen denklem
dv
2 cos x.v cos x sin 2 x
dx

lineer diferansiyel denklemine dnr. O halde genel zm

1
1
1
v e 2 sin x e 2 sin x sin 2 x sin x c
2
4
2

1
1
1
cos y sin 2 x sin x ce 2 sin x
2
4
2
olarak bulunur.

68

2.7. Darboux Diferansiyel Denklemi

M ( x, y )dx N x, y dy P x xdy ydx 0

(53)

denklemi verilsin. Eer M x, y , N x, y fonksiyonlar m. ve P x, y

fonksiyonu l. dereceden homojen fonksiyonlar ise, bu taktirde

(53)

diferansiyel denklemine Darboux diferansiyel denklemi denir. Eer

l m 1 ise, (53) denklemi homojen diferansiyel denklemdir.

Gsterelim ki, Darboux diferansiyel denklemi

y zx

dmm ile Bernoulli diferansiyel denklemine getirilebilir. Gerekten ,

y
dy zx xdz , xdy ydx x 2 d x 2 dz
x

(54)

dir.

M x, y x m M 1,

m
, N x, y x N 1,
x

y
l
ve P x, y x P1,
x

olduklarn dikkate alrsak (53) denklemi

x m M 1, yx dx x m N 1,

y
l
dy x P1,
x

x
xdy ydx 0
y

ekline dnr. Burada (54) dnm yazlrsa

x m M 1, z dx x m N 1, z zdx xdz x l 2 P1, z dz 0
veya

M 1, z N 1, z z dx N 1, z x P1, z x l 2m dz 0
denklemi elde edilir. Buradan

dx
N 1, z
P1, z

x
x l 2 m
x M 1, z N 1, z z
M 1, z N 1, z z

69

denklemi elde edilir. Bu ise x x z bilinmeyenine gre Bernoulli

diferansiyel denklemidir. Burada l m 2 ise , denklem lineer diferansiyel

N x, y 0 ise

denklemdir. Eer

y xz

dnm ile Darboux

diferansiyel denklemi deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denkleme

indirgenir.
xdx ydy x 2 xdy ydx 0 Darboux diferansiyel

rnek 37.

denkleminin genel zmn bulunuz.

zm: Verilen denklemde y zx dnm yaplrsa ,
xdx zx xdz zdx x 4 dz 0
veya

1 z dx zx x dz 0
2

elde edilir. Buradan

dx
z
1

x
x3
2
2
dz 1 z
1 z

Bernoulli diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklemin genel zm

1
c 1 z 2 1 z 2 arctan z z
2
x

olarak bulunur. Burada z

y
yazarsak, verilen denklemin genel zm
x

c x 2 y 2 x 2 y 2 arctan

olur.

y
xy 1 0
x

70

Problemler
Aada verilen diferansiyel denklemlerin genel zmlerini
bulunuz.
1. xy y x 3
2

2. y 2 xy 2 xe x , y 0 0
3. y

1 2x
y0
x2

4. y y cos x
5. y

y
2 y ln y y x

6. x cos y sin 2 y y 1 , y 0
7. y 2 xy x sin x.e X

8. xy 2 y e x x 2

9. sin 2 y x cot y y 1
10. xy 1 ln x 2 y
11. y 2 y y 2 e X
12. xy 2 y x 2 y 3
13. xy 4 y 2 x 2 y

15. x

14. x 2 y 2 1 y xy 0
3

y 1 y 3x 2

16. y 2 xy 2 x 3 y 3
17. y y 2 xy x

71

18. y y 2

1
4x 2

19. y y 2 2 xy 5 x 2
20. y y 2 2 ye x e 2 x e x
21. y y 2 2 x 2 y x 4 2 x 4
22. xy x 2 y 2 y

2
2
x2

23. xy 2 y x 3
24.

2
dx
2 xy 2 ye y
dy

25. y

dx
2 x 3 y 2 2 , y (1) 1
dy

26. x 2 dy ( x 4 2 xy 3)dx 0 , y (1) 2

27. y y cot x 5e cos x
28.

dx
x sin 2t , x(0) 0
dt

29.

2 , 0 x 1
dy
,
y f ( x) , f ( x)
x 1
dx
0 ,

30. ( x 2)

31.

2 x , 0 x 2
dy
,
y f ( x) , f ( x)
x2
dx
4 ,

dr
r tan x cos 2 ,
d

y (0) 0

32. dy 4 y 8 y 3 xdx 0

r( ) 1
4

y (0) 4

72

2.8. Riccati Diferansiyel Denklemi

P(x), Q(x) ve R(x) bir (a,b) aralnda srekli fonksiyonlar olmak
zere y baml x bamsz deikenli
y P(x)y Q(x)y 2 R(x)
eklinde tanmlanan

(55)

lineer olmayan diferansiyel denklemine Riccati

diferansiyel denklemi denir. Bu denklem Q(x) 0

ise, yye gre

lineer, R(x) 0 ise, Bernoulli ve P(x) Q(x) 0 ise, deikenlerine

ayrlabilir diferansiyel denklemdir.
P(x), Q(x), R(x) fonksiyonlar (a,b) aralnda srekli fonksiyonlar
olduundan dolay
f(x, y) P(x)y Q(x)y 2 R(x)
ve
f y (x, y) P (x) - 2Q(x)y

fonksiyonlar D a x b , y blgesinde sreklidir ve

bu blgenin her bir (x o , y o ) noktasndan (55) denkleminin tek bir
integral erisi geer. Buna karlk Riccati diferansiyel denkleminin
genel

zmn dier tipteki denklemler gibi hesaplamayla bulmak

mmkn deildir. Ancak en az bir zel

zm

belli ise denklemi

y y1 z deiken deitirmesi ile Bernoulli diferansiyel denklemine,

y y1

1
u

deiken deitirmesi ile

lineer diferansiyel denklemine

dntrlerek bir zm bulunabilir. Bununla ilgili yntemler aadaki

teoremlerle verilmitir.

73

Teorem 1. y1 ( x) Riccati diferansiyel denkleminin bir zel zm

ise y y1 ( x) z( x) dnm ile denklem z baml ve x bamsz
deikenli bir Bernoulli diferansiyel denklemine dnr.
spat: y y1 x z ( x ) ifadesi ve

dy dy1 dz

trevi (55)de
dx dx dx

yerine konulup dzenlenirse, denklem

dy
dz
2
P ( x) z 1 P ( x ) y1 Q ( x ) z 2 Q ( x) y1 Q ( x )2 zy1 R ( x )
dx
dx

(56)

haline gelir. y1 x bir zm olduundan

dy1
2
P(x)y1 Q(x)y1 R (x)
dx

(57)

eitlii salanr ve (56) denklemindeki kar gelen terimler yok olur.

Bylece (55) denklemi y y1 z dnm ile (56) ve (57)den
dz
(P(x) - 2Q(x)y1 ) z Q(x)z 2
dx

(58)

denklemine dnr ki bu bir Bernoulli denklemidir. (58)den z bulunarak

Riccati diferansiyel denkleminin y y1 z genel zm elde edilir.
rnek
denkleminin

38.

dy
e x 3 y ex y 2 0
dx

bir zel

Riccati

diferansiyel

zm y1 e x olduuna gre genel zm

bulunuz.
zm : y y1 z e x z ,

dy
dz
ex
dnmlerini verilen
dx
dx

denkleme uygulayp dzenlersek

ex

dz
e x 3e x 3 z e x (e x z ) 2 0 ,
dx

74

dz
z e x z 2
dx

Bernoulli denklemini elde ederiz. Bu denklemin zm

z 1 e x ( x c ) veya z

ex
xc

olarak bulunur.
Teorem 2. y1 ( x) Riccati diferansiyel denkleminin bir zel zm
ise y y1 ( x)

1
dnm ile denklem u baml ve x bamsz
u ( x)

deikenli bir lineer diferansiyel denklemine dnr.

spat: y y1 ( x)

1
dy dy1 1 du
ve

u ( x)
dx dx u 2 dx

ifadeleri (55)de

yerine konulup, y1 ( x) in de bir zm olduu dnlerek dzenlenirse,

2y
1 du
1 dy
1
2
P ( x)
P ( x) y1 Q ( x ) 1 Q ( x) 2 Q ( x ) y1 R ( x) ,
2
u dx
u
u dx
u

du
2Q( x) y1 P( x) u Q ( x)
dx

(59)

lineer diferansiyel denklemi elde edilir. (59) lineer denkleminin genel

zm bulunup y y1

1
da yerine konulursa (55) Riccati diferansiyel
u

denkleminin genel zm elde edilir.

rnek 39. y 2( x 1) y y 2 x 2 2 x 1 Riccati
denkleminin bir zel zm y1 ( x) x
zmn bulunuz.

diferansiyel

belli olduuna gre genel

75

zm : y y1

1
1
x
u
u

, y 1

u
dnmn denkleme
u2

uygularsak
(1

u
1
1
) (2 x 2)( x ) ( x ) 2 x 2 2 x 1 ,
2
u
u
u

u 2
1
2
2
u
u
u

, u 2u 1

1
lineer diferansiyel denklemi elde ederiz. Bunun zm u ce 2 x ,
2

verilen denklemin genel zm ise

y x

1
1
ce 2 x
yx
2

olur.
Temel Problem 1. y1 ( x) , y 2 ( x ) ve y 3 ( x ) gibi zel zm
bilinen Riccati diferansiyel denklemini kurunuz.
zm : Bu zm (55) Riccati

diferansiyel

denklemini

saladna gre
y P(x)y Q(x)y 2 R(x)
2

y1 P(x)y1 Q(x)y1 R (x)

2

y 2 P(x)y 2 Q(x)y 2 R (x)

2

y 3 P(x)y 3 Q(x)y 3 R (x)

denklemleri yazlabilir. Bu sistemden P, Q, Rlerin yok edilmesi ancak ve

ancak

76

olmas

ile

y
y
( x, y , y ) 1
y 2

y
y1

y2
2
y1

1
1

y2

y2

y 3

y3

y3

mmkn

(60)

( x, y, y ) 0

olduundan,

aranlan

Riccati

diferansiyel denklemidir.
rnek 40. y1 x , y 2 1 ve y 3

1
gibi zel zm verilen
x

Riccati diferansiyel denklemini kurunuz.

zm :

y
y
( x, y, y ) 1
y 2
y3

y
y1
y2

y2 1
2
y1 1

2
y2 1

y3

y3

y
1
0
1
2
x

y
x
1
1
x

y2
x2
1
1
x2

1
1
10
1

koulundan ( x 2 1) y y 2 1 Riccati diferansiyel denklemi elde edilir.

Bu ayn zamanda deikenlerine ayrlabilir diferansiyel denklemdir.
Temel Problem 2. y1 ( x) ve y 2 ( x ) gibi iki zel zm bilinen (55)
Riccati diferansiyel denkleminin genel zmnn
( y1 y 2 ) Q ( x ) dx
y y1
ce
y y2

bants ile verilebileceini gsteriniz.

zm : Bu iki zm (55) nolu
y P(x)y Q(x)y 2 R(x)
Riccati diferansiyel denklemini saladna gre
2

y1 P(x)y1 Q(x)y1 R (x)

(61)

77

y 2 P(x)y 2 Q(x)y 2 R (x)

yazlabilir. Buradan
2
y y1 Q ( x )( y 2 y1 ) P ( x)( y y1 )
2

y y 2 Q( x)( y 2 y 2 ) P ( x )( y y 2 )

eitlikleri elde edilir ve birincisi y y1 , ikincisi y y 2 ile blnp taraf

tarafa karlr ve dzenlenirse

d y y1
( y1 y 2 )Q( x)
n
dx y y 2
denklemi elde edilir. ntegrasyonla (61) bants bulunur.
rnek

41.

y2
x2

y0
2
3
x x
x x2

Riccati

diferansiyel

denkleminin iki zel zm y1 x , y 2 x 2 olduuna gre genel

zmn bulunuz.
zm : (61) bantsndan
x x2

2 3 dx
yx
c
x x

ce
ce nx
2
yx
x

veya

x 2 cx 2
y
genel zm elde edilir.
xc
Temel Problem 3. y1 ( x) , y 2 ( x ) ve y 3 ( x ) gibi zel zm
bilinen Riccati diferansiyel denkleminin genel zm

y y 2 y1 y 3
.
c
y y 3 y1 y 2
olarak integrasyonsuz bulunur.

(62)

78

zm : Temel Problem 2 yardm ile yaplabilir.

rnek 42. zel zmleri y1 0 , y 2 x , y 3 x 2 olan Riccati
diferansiyel denklemini kurunuz ve genel zmn bulunuz.
zm : (60) bantsndan Riccati denklemi:
( x 2 x 3 ) y y 2 ( x 2 2 x) y 0
olarak, (62) bantsndan genel zm:
y x x2
1 c 2
x
.
c , y
2
xc
yx x
olarak bulunur.
rnek 43. y1

a
eklinde bir zel zm verilmi olan
x
y

1 2
1
y 2
2
2x

Riccati diferansiyel denkleminin genel zmn bulunuz.

zm : Bu denklemin bir zel zm y1
takdirde y1

a
eklinde ise, bu
x

a
olur. Bu deerler denklemde yerine yazlrsa,
x2

a
1 a2
1

2
2
2
2 x
x
2x

veya

a 2 2a 1 0
denklemi bulunur. Buradan a = -1 elde edilir. Bylece y1
denklemin bir zel zm olur. imdi,

1
verilen
x

79

yz

1
1
ve y z 2
x
x

baml deiken deitirmesi yaplrsa

z

1
1
1
1
(z ) 2 2
2
2
x
x
2x

z 1 2
z
x 2

veya

eklindeki Bernoulli diferansiyel denklemi bulunur. Bu denklemin genel

zm
1 x
(c ln x )
z 2

dir. Denklemde z y

1
yerine yazlrsa,
x

1
2

x x(c ln x )

elde edilir. Bu ise, ilk denklemin genel zmdr.

Riccati diferansiyel denklemi;

1) Q(x) A , P(x) B , R(x) C
olduu

zaman

denklem

( A, B, C sabit saylardr)

deikenlerine

ayrlabilir

diferansiyel

denkleme dnr.
2) Q(x)

A
B
, P(x)
, R(x) C
2
x
x

homojen diferansiyel denkleme dnr.

olduu zaman denklem

80

3) Q(x) A , P(x)

B
C
, R(x) 2
x
x

olduunda

ise, denklem

genelletirilmi homojen diferansiyel denkleme dnr.

y y 2 c x

(c 0)

eklindeki diferansiyel denklemine zel Riccati diferansiyel denklemi

denir. Burada bir reel saydr.

ise, bu denklem deikenlerine ayrlabilir diferansiyel

denklem, 2

ise, genelletirilmi homojen diferansiyel denklem

olduu aka grlmektedir. nn yalnz ve yalnz

saysnn
2 4

tam olmasn salayan deerler iin zel Riccati diferansiyel denkleminin

verilen yntemlerle bulunabilecei Liouiville tarafndan ispatlanmtr.

rnek 44. Merkezleri y 2 4 x parabolne ait ve yarap

1
olan
2

emberler ailesini dik a altnda kesen eriyi bulunuz.

zm: Aranan eri zerinde keyfi bir M x, y noktasn ele alalm.
Merkezleri

y 2 4x

parabolne ait yarap

1
2

olan ve

M x, y

noktasndan geen emberi S ile, onun merkezinin koordinatlarn a, b ile

gsterelim. M x, y ve O1 a, b noktalarndan geen dorunun x ekseni ile
yapt ay ile gsterelim. Problemin artna gre

81

xa

1
cos
2

, yb

dy
tan
dx

olur.

O1 (a, b)

(63)

(64)
y 2 4x

noktas

parabol

zerinde

b 2 4a

dr.

parametresi

1
sin
2

dahil

olduundan

Burada
a

bt

1 2
t
4

olur.

Burada (63) de yerine yazp (63)

ifadelerini (64) de dikkate alrsak,

(t ) fonksiyonunu bulmak iin,

d
t sin 2 cos
dt

denklemini
z tan

elde

ederiz.

(65)
Burada

dnm yaparsak,
2
dz
z 2 tz 1
dt

ekil 2.1.
(66)

denklemi elde edilir. Bu, Riccati diferansiyel denklemidir ve z t onun

zel zmdr. (66) denkleminde z u t dnm yapalm. O halde, u
fonksiyonu iin
du
tu u 2
dt

Bernoulli denklemi elde edilir. Bu denklemin genel zmn bulup,

z u t dnmnde dikkate alrsak, (66) denkleminin genel zmn

82

z ce

t2
2

c e 2 dt t

eklinde bulmu oluruz. Bylelikle (64) denkleminin genel zm

t2
t2

2 arctan e
c e 2 dt t

dir. Bu zm (63) eitliklerinde yerine yazarsak, aranan eriler ailesinin

parametrik ekildeki denklemini elde ederiz.

Problemler
y 1

Riccati diferansiyel denkleminin bir zel zm

x x2

1.

y y 2

y1

1
olduuna gre genel zmn bulunuz.
x

2. y 1 ( y x 1) 2 denkleminin Riccati diferansiyel denklem olduunu

gsteriniz, y1 x 1 bir zel zm ise genel zmn bulunuz.
3. y 3 y e x y 2 e x Riccati diferansiyel denkleminin bir zel zm
y1 e x olduuna gre genel zmn bulunuz.
4.

dy
P ( x) y y 2 R ( x)
dx

zm

y1 x

ve

Riccati diferansiyel denkleminin iki zel

y 2 x 1 olduuna gre Riccati diferansiyel

denklemini kurunuz ve genel zmn bulunuz.

5. y1 x , y 2 1 ve y 3

1
zel zmleri verilen Riccati diferansiyel
x

denklemini kurunuz ve genel zmn bulunuz.

83

6. y1 0 , y 2 x ve y 3 x 2 fonksiyonlarnn, y

y2
x2

y0
2
3
x x
x x2

Riccati diferansiyel denkleminin zel zmleri olduklarn gsteriniz ve

genel zmn bulunuz.
7. zel zmleri y1

1
, y 2 2 x ve y 3 nx olan Riccati diferansiyel
x

denklemini kurunuz ve genel zmn bulunuz.

2.9. Tam Diferansiyel Denklemler

Tam

diferansiyel

denklemleri

incelemeden nce

bu tip

diferansiyel denklemlerin zmnde bize yardmc olacak olan baz

tanmlar verelim.
Tanm 12. u bir D blgesinde birinci mertebeden ksmi trevleri
srekli, iki reel deikenli bir fonksiyon olmak zere her (x, y) D iin,

du(x, y)

u
u
dx
dy
x
y

(67)

ifadesine u u ( x, y ) fonksiyonunun toplam diferansiyeli denir.

rnek 45. u x 3 4 x 2 y 5 y 4 fonksiyonunun toplam diferansiyeli
du (3x 2 8 x)dx (4 x 2 20 y 3 )dy dir.

Tanm 13. Eer ( x, y ) D iin

M ( x, y )dx N ( x, y )dy

(68)

84

ifadesi, du ( x, y ) toplam diferansiyeline eit olacak ekilde iki reel

deikenli bir u fonksiyonu varsa bu ifadeye D blgesinde bir tam
diferansiyel denir. Yani,

u
u
M ,
N
x
y
olacak ekilde bir u fonksiyonu varsa (68) ifadesi bir tam diferansiyeldir.
Eer M ( x, y )dx N ( x, y )dy bir tam diferansiyel ise

M ( x, y )dx N ( x, y )dy 0

(69)

denklemine tam diferansiyel denklem denir.

Bylece (69) denklemi tam diferensiyel denklem olduundan
ayn denklem

du(x, y) 0
eklinde yazlabilir. (69) denkleminin genel integrali,

u(x, y) c

(70)

dir.
rnek 46.

d ( x 3 4 x 2 y 5 y 4 ) (3 x 2 8 x )dx (4 x 2 20 y 3 )dy

ifadesinin sa yan bir tam diferansiyel ise,

(3 x 2 8 x )dx (4 x 2 20 y 3 )dy 0
diferansiyel denklemi bir tam diferansiyel denklemdir.
rnek 47. 3 ydx xdy 0 diferansiyel denklemi bir tam diferansiyel
denklem deildir. nk 3 ydx xdy ifadesi hibir fonksiyonun toplam
diferansiyeli deildir.
Verilen bir diferansiyel denklemin tam olup olmadn belirlemek
iin basit bir test yapmak yeterlidir. Bu aadaki teoremle verilmitir.

85

Teorem 3. D

blgesinde (69) denkleminin

tam

diferansiyel

denklem olmas iin gerek ve yeter koul

M(x, y) N(x, y)

y
x

(71)

olmasdr.
spat. ( ) (69) denklemi tam diferansiyel denklem olsun. Bu
takdirde (67) ve (69) ifadelerinden D blgesinde,

u
u
dx
dy M(x, y)dx N(x, y)dy
x
y
olduu

elde

edilir. Buradan ise,

dx

ve dy

diferansiyelleri

keyfi

olduklarndan dolay,

u
M(x, y)
x

u
N(x, y)
y

(72)

bulunur. Bu zdeliklerden birincisinin yye ikincisinin ise, xe gre

trevi alnrsa,
2u
M(x, y)

xy
y

2u
N(x, y)

yx
x

olur. Buna kark trevlerin eitlii hakknda Schwartz

teoremine

gre (71) koulu elde edilir.

( ) (71)
fonksiyonunun

koulunun
varolduunu

salanmas

halinde

gstermemiz

yle

bir

u(x,y)

gerekmektedir ki, bu

fonksiyonun tam diferansiyeli (69) denkleminin sol tarafna eit olsun.

Bunun iin D blgesinde herhangi bir (x o , y o ) noktasn ele
alalm. (72) eitliklerinden birincisinin x o dan x e integrali alnrsa,

86

u(x, y) M( , y)d (y)

(73)

xo

ifadesi elde edilir. Burada (y) henz bilinmeyen diferansiyellenebilen bir

fonksiyondur. Bu (y) fonksiyonunu yle seelim ki, (73) forml ile
tanmlanan u(x,y) fonksiyonu (72) eitliklerinden ikincisini de salasn
yani,

u
x
(y) N (x, y)

M(
,
y)d

y (y) xo

olsun. Buradan,
x

M( , y)
d (y) N(x, y)
y
xo

olur. (69) kouluna gre bu ifadeyi

x

N( , y)
d (y) N(x, y)

xo

eklinde yazlrsa, buradan (y) ye gre

(y) N(x o , y)
diferansiyel denklemi elde edilir ve bu diferansiyel denklemin zm:
y

(y) N(x o , )d c

(74)

yo

olur. Burada c keyfi bir sabittir. (74) ile belirtilen (y) fonksiyonu (73)
ifadesinde yerine yazlrsa elde edilen
x

u(x, y) M( , y)d N(x o , )d c

xo

yo

87

fonksiyonu iin (69) ifadesinin saland aka grlmektedir. Bu ise,

(71) koulunun salanmas, (69) denkleminin tam diferansiyel olmas
iin yeterlidir. Teoremin yeter koulunun ispatndan aka grld
zere, tam diferansiyel denklemin genel integrali ;
x

M( , y)d N(x

xo

forml

ile

, )d c

(75)

yo

verilir. (69) tam

diferansiyel denkleminin (x o , y o ) D

noktasndan geen integral erisi, yani y (x o ) y o balang koulunu

salayan zm
x

M( , y)d N(x

xo

, )d 0

yo

denkleminden, kapal fonksiyon gibi tanmlanr.

2.9.1. zm Yntemi (Standart Yntem)

Eer, bir

M ( x, y )dx N ( x, y )dy 0
diferansiyel denklemi,

M N

y
x
koulunu salyorsa tamdr ve

u
u
N (x, y)
M(x, y) ,
x
y
olacak ekilde bir u fonksiyonu vardr. O zaman verilen denklem

88

u
u
dx
dy 0
x
y
veya basite du ( x, y ) 0 yazlabilir. Buradan da u ( x, y ) c bantsnn da
bir zm olduu kar, burada c bir keyfi sabittir.
Tersine eer, u ( x, y ) c , M ( x, y )dx N ( x, y )dy 0 denklemleri
zde olmaldr. Dolays ile u zm fonksiyonu ve diferansiyel denklemin
katsaylar arasnda

u
u
N ( x, y )
M ( x, y ) ,
x
y

(76)

bantlar ortaya kar. Sonu olarak, problemimiz diferansiyel denklemden

M ve N belli olduuna gre, (76) ksmi diferansiyel denklemlerinin her
ikisini birden salayan u fonksiyonunu bulmaktr.
(76) denklemlerinin birincisinden integral alarak,
u
M ( x, y )
x

u ( x, y ) M ( x, y )x ( y )

(77)

elde edilir. Burada ( y ) keyfi bir fonksiyondur ve (76) denklemlerinin

ikincisi yardm ile bulunmaldr. O halde (76) ve (77)den

d( y )
N
M ( x, y )x
,

y
y
dy
d( y )

N M ( x, y )x
dy
y
bulunur. Bu xden bamsz olduundan

( y ) N M ( x, y )x dy
y

sonucu elde edilir. ( y ) , (77)de yerine konularak

89

u ( x, y ) M ( x, y )x N M ( x, y )x dy
y

fonksiyonu bulunur. O halde, M ( x, y )dx N ( x, y )dy 0 tam diferansiyel

denkleminin zm, u ( x, y ) c bantsndan,

M ( x, y)x N ( x, y) y M ( x, y)x dy c

(78)

olur. Burada c bir keyfi sabittir.

rnek

48.

(4x 14xy)dx (7x 2 9 y 2 )dy 0

diferansiyel

denkleminin tam olduunu gsteriniz ve znz.

zm :
M(x, y) 4x 14 xy
N(x, y) 7 x 2 9 y 2

M
14 x
y
N
14 x
x

M N

y
x

olduundan verilen diferansiyel denklem tamdr.

O halde, genel zm u ( x, y ) c formunda kabul ettiimize gre

u
u
N 7x2 9y 2
M 4 x 14 xy ,
x
y

(79)

bantlar gereklenmelidir. (79)1den

u
4 x 14 xy u ( x, y ) (4 x 14 xy )x ( y )
x

u ( x, y ) 2 x 2 7 x 2 y ( y )
(80)nin y ye gre ksmi trevini (79)2ye eitleyerek

u
d
7x2
7x2 9 y 2
y
dy

(80)

90

d
9 y 2 3 y 3 k
dy

(81)

elde edilir. (81)deki , (80)de yerine konulursa

u ( x, y ) 2 x 2 7 x 2 y 3 y 3 k c
genel zm bulunur. Burada k ve c keyfi sabitler olduu iin c-k yine bir
keyfi sabittir. Bu nedenle (81)de k sabiti alnmayabilir.
rnek

(3x 2 2x y)dx (2y x 3y 2 )dy 0

49.

diferansiyel

denkleminin zmn Teorem 3 kullanarak bulunuz.

zm :
M(x, y) 3x 2 2x y , N(x, y) 2y x 3y 2
olmak zere

M N

1
y
x
dir. Yani

verilen denklem tam diferansiyel denklemdir. O halde bu

denklemin genel integrali ;

y

(3

xo

- 2 - y)d (2 - x o 3 2 )d c
yo

eklindedir. Burada x o 0 , y o 0 alnrsa, denklemin genel integrali:

x 3 x 2 xy y 2 y 3 c
dir.
2.9.2. zm Yntemi (Gruplama Yntemi)

M ( x, y )dx N ( x, y )dy 0 diferansiyel denklemi tam ise, denklemin

terimleri belli tam diferansiyellerin toplam olacak ekilde gruplara ayrlp
integre edilerek genel zm bulunabilir.

91

rnek 50. 6 xy 2 12 x 2 dx 6 x 2 y 9 y 2 5 dy 0
diferansiyel denkleminin tam olduunu gsterip gruplama yntemi yardm
ile znz.
zm: Bu denklem iin
M x, y 6 xy 2 12 x 2 , N x, y 6 x 2 y 9 y 2 5

M
N
12 xy ,
12 xy
y
x
yani

M N

y
x
olup, denklem tam diferansiyel denklemdir. Bu diferansiyel denklemi,

12 x dx 6 xy dx 6 x
2

ydy 9 y 2 5 dy d c

olarak yazp her iki tarafn terim terim integralini alrsak

d 4 x 3 d 3 x 2 y 2 d 3 y 3 5 y d c
genel zm
4 x 3 3x 2 y 2 3 y 3 5 y c
olarak elde ederiz.

x3
rnek 51. 3 x 2 1 ln y dx 2 y dy 0 denkleminin
y

tam diferansiyel denklem olduunu gsterip znz.

zm: Bu denklem iin
M x, y 3x 2 1 ln y , N x, y 2 y
M 3 x 2
N 3 x 2

y
y
x
y

x3
,
y

92

yani

M N

y
x
olup, denklem tam diferansiyel denklemdir.
I. Yol: u x, y fonksiyonunu bulmak iin

u x, y M x, y dx y
eitliinden yararlanalm. Bu halde ,

u x, y 3 x 2 1 ln y dx y
veya
u x, y x 3 1 ln y y

(82)

bulunur. Buradan ,

u x 3 d
x3

2 y
y
y dy
y
yani

d
2 y
dy
kar ve
y y 2 c
elde edilir. y nin bu deeri (82)de yerine yazlrsa, verilen denklemin
genel zm
x 3 1 ln y y 2 c
fonksiyonu olur.

93

II. Yol: (Gruplama Yntemi)

x3
3 x 2 1 ln y dx 2 y dy 0
y

3x dx 3x
2

ln ydx

d x d x
3

x3
dy 2 ydy d (c )
y

ln y d y 2 d (c )

olup genel zm
x 3 x 3 ln y y 2 c veya x 3 1 ln y y 2 c
olarak bulunur.

Problemler
Aadaki denklemlerin tam diferansiyel olduklarn gsteriniz ve bu
diferansiyel denklemleri znz.

sin 2 x

sin 2
1.
x dx y
y2
y

x
dy 0

(Cevap:

sin 2 x x 2 y 2

c)
y
2

2. e y dx 1 xe y dy 0

(Cevap: y xe y c )

1 3y 2
2 ydy
3. 2 4 dx 3
x
x
x

(Cevap: x 2 y 2 cx 3 )

4. sin xy xy cos xy dx x 2 cos xydy 0

(Cevap: x sin xy c )

5. 2 y dx y x dy 0
x

(Cevap: xy 2 2 x 2 y 2 cx )

x2 y 2
6 2 x
x2 y

(Cevap: x 3 y x 2 y 2 cxy )

x2 y2
dx
dy 0
xy 2

7. 3x 2 6 xy 2 dx 6 x 2 y 4 y 3 dy 0

(Cevap: x 3 3x 2 y 2 y 4 c )

94

8. 3x 2 2 x y dx 2 y x 3 y 2 dy 0
(Cevap: x 3 y 3 x 2 xy y 2 c )

9. sin x y dy y cos x x 2 dx 0
(Cevap: y sin x

1 2 1 3
y x c)
2
3

10. 2 xydx ( x 2 cos y )dy 0

11. (1 x 2 y ) y xy 2 1
12. ( y x 2 )dx ( x y 2 )dy 0
13. (6 x 2 4 xy y 2 )dx (2 x 2 2 xy 3 y 2 )dy 0
14. (3 x 2 2 y sin 2 x)dx (2 sin 2 x 3 y 2 )dy 0
15. (3 x 2

2y
3
)dx (2n3 x )dy 0
x
y

16. (2 x cos y y 2 sin x )dx (2 y cos x x 2 sin y )dy 0

x
17. arcsin dx
y

y2 x2
y

dy 0

18. (2 x cos y 3 x 2 y )dx ( x 3 x 2 sin y y )dy 0

19. (2 x sin y y 3 e x )dx ( x 2 cos y 3 y 2 e x )dy 0
20. ( x y )dx ( x y )dy 0

95

2.10. Tam Hale Dntrlebilen Diferansiyel Denklemler;

ntegrasyon arpanlar
Kesim 2.9.da, M(x, y)dx N(x, y)dy 0 diferansiyel denkleminin

M N

olmas halinde tam olduunu ve bir parametreli zmler

y
x
ailesinin nasl bulunduu incelendi. Eer

M N

y
x

ise diferansiyel

denklem tam deildir ve nceki ksmda verilen yntemler kullanlamaz. Bu

ekildeki denklemleri zmek iin denklem nce tam hale getirilmelidir. Bu
kesimde tam olmayan diferansiyel denklemleri tam hale getirme yntemleri
incelenecektir.
Tanm 14.

M(x, y)dx N(x, y)dy 0 diferansiyel denklemi tam

deilse, fakat

(x, y)M(x, y)dx (x, y)N(x, y)dy 0

(83)

diferansiyel denklemi tam ise ( x, y ) fonksiyonuna verilen diferansiyel

denklemin integrasyon arpan denir.
rnek 52.

ydx 2 xdy 0

(84)

diferansiyel denkleminde

M ( x, y ) y , N ( x, y ) 2 x ,

M
N
1
2
y
x

olduundan tam deildir. (84) denkleminin her bir terimini ( x, y ) y ile

arparsak elde edilen
y 2 dx 2 xydy 0

(85)

96

diferansiyel denklemi tam hale gelir. O halde y (84) denkleminin bir

integrasyon arpandr; (85) denklemi (84)n edeeridir ve (85)in kesim
2.9.daki yntemlerle elde edilen zm de (84)n zmne edeerdir.

ntegrasyon arpanlarn Bulma Yntemleri

1. Yntem: Birok diferansiyel denklemin integrasyon arpanlar,

denklem bilinen ifadelerin diferansiyelleri olacak ekilde belirli gruplara
ayrlp bulunabilir.

y xdy ydx
a) d
x2
x

olduu iin

1
,
x2

xdy ydx f ( x)dx 0

diferansiyel denkleminin bir integrasyon arpandr. nk

xdy ydx
x2

f ( x)
x2

bir tam diferansiyel denklemdir ve zm

d x

f ( x)
y
dx d (c )
2
x
x

y
f ( x)
2 dx c
x
x

olarak bulunur.
Benzer ekilde,

1
y2

fonksiyonu

denkleminin bir integrasyon arpandr ve zm

x
f ( y)
2 dy c
y
y

xdy ydx f ( y )dy 0

97

olur.
b)

xdy ydx

ax

bxy cy 2

formu bir tam diferansiyeldir ve bu

xdy ydx

d y
x
x

2
2
2
ax bxy cy
y c y

b
x x
x2

yazlarak ispatlanabilir. Burada a, b, c sabitlerdir.

Not: F (u ) integrallenebilir bir fonksiyon ise,

F y x xdy ydx

bir tam diferansiyeldir; u y ise

2
x
x
F y x xdy ydx

F (u )du dF (u )
x2
dr.
O halde, xdy ydx ifadesinin x 2 , y 2 , xy , x 2 y 2 , x 2 y 2 ile veya
ax 2 bxy cy 2 formuna sahip baka bir ifade ile blnmesi ile bir tam
diferansiyelin elde edilebildii grlr.
rnek 53. xdy ydx x 2 y 3 dx diferansiyel denklemini zmek

1
istersek bu denklemin herbir terimini x 2 ile arparsak
y

y
x x
x xdy ydx
1 x 1
c
x 3 dx , d x 3 dx , x 4
2
y
y
2 y 4
4
y y
elde edilir.

98

c)

d x p y q x p1 y q 1 pydx qxdy

olduuna

x p 1 y q 1

gre,

fonksiyonu pydx qxdy iin bir integrasyon arpandr.

rnek 54. 3 ydx 5 xdy iin x 2 y 4 3 ydx 5 xdy d x 3 y 5

3 ydx 5xdy iin

x 2 y 6 3 ydx 5 xdy d x 3 y 5

5
1

1
12 23
2
2
1

2
3
ydx xdy iin x y ydx xdy d x y
3
3
2

olur.
d) d ye

e P ( x ) dx (dy P ( x) ydx) olduundan dy P( x) ydx iin

P ( x ) dx

integrasyon arpan

P ( x ) dx

dir.
rnek 55.

( x) e

dx
x

dy y
3x 2
dx x

e nx x

dy

y
1
dx (3 x 2)dx , P( x)
x
x

olur, bu integrasyon arpan ile diferansiyel

denklemin her iki taraf arplrsa

x dy dx x3 x 2 dx
x

olup genel zm
xy x 3 x 2 c
olarak bulunur.

d ( xy ) d x 3 x 2

99

e) Baz nemli Diferansiyeller:

1. d x y dx dy
2. d x. y ydx xdy
3. d x ydx xdy 2
y
y
4. d y xdy ydx 2
x
x

5. d x 2 y 2 2 xdx ydy
6. d

y 2 xdx ydy

y2

7. d arctg xdy ydx 2

x y2
x

x
8. d arcsin ydx xdy
y y2 x2
y

9. d n x y dx dy

x y

2. Yntem: M(x, y)dx N(x, y)dy 0 diferansiyel denkleminde

a)

b)
dir.

M N

x
y
f (x)
N
M N

x
y
g ( y)
M

( x) e

g ( y ) dy
( y) e

f ( x ) dx

(86)

(87)

100

spat: ( x, y ) integrasyon arpan ise

(x, y)M(x, y)dx (x, y)N(x, y)dy 0

denklemi tamdr ve

M N

koulu salanr. Buradan

y
x

M N

x
y
x
y

(88)

elde edilir. M ve N bilinen fonksiyonlar; ( x, y ) baml deiken; x ve y

bamlsz deikenlerdir. O halde bu bir ksmi diferansiyel denklemdir.
Ancak ve ancak bu denklemin bir zm ise verilen diferansiyel
denklemin integrasyon arpandr. Byle bir denklemin zm a) ve
b)deki zel hallere gre bulunabilir.
a) yalnz xe bal ise

0 dr. a) hipotezi ve (88)den

y

d ( x) ( x) M N

dx
N y
x

d ( x)
f ( x )dx
( x)

n ( x) f ( x)dx

d ( x )
( x) f ( x)
dx

( x) e f ( x ) dx

olarak bulunur.
b) yalnz yye bal ise

0 dr. b) hipotezi ve (88)den

x

d ( y )
d ( y ) ( y ) M N

( y) g ( y)

dy
dy
M y
x

101

d ( y )
g ( y )dy
( y)

n ( y ) g ( y )dy

( y ) e g ( y ) dy

olarak bulunur.
Sonu: M(x, y)dx N(x, y)dy 0 diferansiyel denkleminin her bir
terimi, (86) veya (87) formunda bulunan integrasyon arpan ile arplarak
denklem tam hale gelir; yani (x, y)M(x, y)dx (x, y)N(x, y)dy 0 tam
diferansiyel denklem olup zm kesim 2.9.daki yntemlerle bulunur.
rnek 56. (1 x 2 y)dx x 2 (y x)dy 0 diferansiyel denkleminin
integrasyon arpann bulup znz.
zm : Burada
M(x, y) 1 x 2 y , N(x, y) x 2 (y x)
dir ve

M
x 2 ,
y

N
2xy 3x 2
x

olduundan denklem tam diferansiyel deildir. O halde

M N

y x x 2 2xy 3x 2
2

2
N
x (y x)
x
olup

(x) e
verilen

denklem

iin

integrasyon arpan ile

x dx

bir

1
x2
integral

arpandr. Verilen denklem bu

arplrsa,

2 y dx (y x)dy 0
x

tam diferansiyel denklem elde edilir, bu denklem de

102

y2
1
1

dx

ydx

ydx

xdy

d
xy 0
2
x
x
2

eklinde yazlp, dorudan integral alma ve sadeletirme ile genel

zm;

y2
1
xy c
2
x
olarak bulunur.
rnek 57.

x 2 ydx x 3 2 y 3 dy 0

diferansiyel denkleminin

integrasyon arpann bulup znz.

zm: M(x, y) x 2 y , N(x, y) x 3 2y 3
dir ve

M
x2 ,
y

N
3x 2 6 y 2
x

olduundan denklem tam diferansiyel deildir. O halde

M N

2
y x 2x

M
xy
y

olup
2

(y) e
verilen

denklem

y dy

iin

y2
bir

integrasyon arpan ile

integral

arpandr. Verilen denklem bu

arplrsa,

x 2 y 3 dx x 3 y 2 2 y 5 dy 0
tam diferansiyel denklemi bulunur ve bu denklemin genel zm
x3 y3 y6 c
olarak bulunur.

103

3. Yntem: M(x, y)dx N(x, y)dy 0 diferansiyel denkleminin bir

integrasyon arpan ise,

dx
dy
d

N M
M N

x
y

(89)

eitlikleri mevcuttur. Bunun zmnden elde edilen fonksiyonlarnn

her biri integrasyon arpandr. Ayrca (89) denkleminin, (88) ksmi
diferansiyel denkleminin yardmc denklemi olduuna dikkat edilmelidir.
spat: Mdx Ndy 0 tam diferansiyel denklem olduundan

M N

y
x

M N N M

y
x x N y

(90)

Mdx Ndy 0

M
dy dx
dy

N
dx N M

(91)

yazlabilir.

sonucunu (90)da yerine yazp dzenlersek

M N N d

y
x M dx

dx

d
M N

x
y

elde ederiz. (91) ve (92)den (89) eitlikleri elde edilir.

Sonular: M(x, y)dx N(x, y)dy 0 diferansiyel denkleminde
1)

f ( x ) dx
M N

Nf (x) ise e
y
x

2)

g ( y ) dy
M N

Mg ( y ) ise e
y
x

3)

M N Nk

y
x
x

ise x k

(92)

104

4)

M N
Mk

y
x
y

ise y k .

Bunlarn ispat (89)dan kolayca yaplabilir; ayrca 2. Yntem kullanlarak

da ayn sonu bulunur.
rnek 58. x y dx x y dy 0 diferansiyel denkleminin genel
zmn bulunuz.

M N

2
y
x

M(x, y) x - y , N(x, y) x y ,

zm:

olduuna gre (89) denkleminden ve orant zelliklerinden

dx
dy
d
xdx ydy 1

2
d n x 2 y 2
x y x y 2
x y2
2

elde edilir. ntegral alarak 1

y2

bulunur. O halde verilen

diferansiyel denklem

x y
x y
dx 2
dy 0
2
2
x y
x y2
tam diferansiyel denklemine dnr. Bunun genel zm

n x 2 y 2

arctg

y
c
x

olur.
4.

M(x, y)dx N(x, y)dy 0

Yntem:

denklemi

bir

tam

diferansiyel denklem deil fakat M(x, y) ve N(x, y) fonksiyonlar ayn

dereceden homojen fonksiyonlar ve xM yN 0 ise

( x, y )

1
xM yN

bir integrasyon arpandr.

105

rnek 59. x 4 y 4 dx - xy 3 dy 0 diferansiyel denkleminin genel

zmn bulunuz.
zm: M(x, y) x 4 y 4 , N(x, y) xy 3 fonksiyonlar 4.
dereceden homojen fonksiyonlar olup verilen denklem 4. dereceden bir
homojen diferansiyel denklemdir.

xM yN x x 4 y 4 y xy 3 x 5 0 olduundan

( x, y )

1
x 5 bir integrasyon arpandr.
xM yN

Verilen diferansiyel denklem ( x, y ) x 5 ile arplrsa

x 5 x 4 y 4 dx - x 5 xy 3 dy 0 diferansiyel denklemi tam diferansiyel

denklem olmas gerekir.
1 y4
M N
y3
5 dx - 4 dy 0 diferansiyel denklemi iin

4 y 3 x 5
y
x
x
x x

olduundan, tam diferansiyel denklem olduu grlr. Diferansiyel

denklem,

1
y4
y3
1
1

dx 5 dx 4 dy 0 veya dx d x 4 y 4 d c
x
x
x
x
4

formunda olup, her iki tarafn integralini alrsak,

x dx d 4 x

olur ve buradan da zm,

nx

1 4 4
x y c
4

olarak bulunur.

y 4 d c

106

5.

M(x, y)dx N(x, y)dy 0

Yntem:

denklemi

bir

tam

diferansiyel denklem deil fakat, f (t ) g (t ) , (t xy ) olmak zere

M(x, y) yf (t ) yf (xy) ve
N(x, y) xg(t) xg(xy)
ise

( x, y )

1
1

xM yN xy f ( xy ) g ( xy )

bir integrasyon arpandr.

rnek

60.

y 2 xy 1dx x 1 2xy - x 3 y 3 dy 0

diferansiyel

denkleminin genel zmn bulunuz.

zm:

M(x, y) yf (t ) yf (xy) y2xy 1 ve

N(x, y) xg(t) xg(xy) x 1 2xy - x 3 y 3

formunda olup,

f xy g xy
olduundan

1
1
1

xM yN xy f ( xy ) g ( xy ) xy 2 xy 1 yx 1 2 xy x 3 y 3

( x, y )

( x, y ) x 4 y 4 bir integrasyon arpandr.

Verilen diferansiyel denklem ( x, y ) x 4 y 4 ile arplrsa

x 4 y 4 y 2 xy 1dx x 4 y 4 x 1 2xy - x 3 y 3 dy 0 diferansiyel denklemi

tam diferansiyel denklem olur. Bu diferansiyel denklem zlrse

1
1
3 3 ny c
2
x y
3x y
2

107

bulunur.
6. Yntem:

M(x, y)dx N(x, y)dy 0

diferansiyel

(93)

denkleminin bir integrasyon arpan w(x, y) fonksiyonu

eklinde olsun. Yani (x, y) dir. Bu durumda

x w x

ve

y w y

olduundan dolay (88) denklemi

w
w N
N

(w)
M

ekline dntrlr.Buradan
M N

1 d
y x

w
w
dw
N
M
x
y
denklemi elde edilir. Bu eitliin sol taraf yalnz w deikeninin
fonksiyonu olduundan dolay sa taraf da w deikeninin fonksiyonu
olmaldr. Ve bu koul salandnda (93) denkleminin;

(w) exp

M N

y x
dw

w
w
N
M

x
y

eklinde bir integral arpan vardr.

rnek 61.

y 2x dx dy 0

integrasyon arpann bulup znz.

diferansiyel denkleminin

108

zm:

M(x, y) x 2 y 2x , N(x, y) 1
dir, ve
M
1

y
2 x2 y

N
0
x

M N

y
x

olduundan denklem tam diferansiyel deildir.

M N

y x
1

N
2 x2 y

M N

y x
1

M
x 2 y 2x

olduundan bu diferansiyel denklemin ne x in ne de y nin fonksiyonu

olarak bir integral arpan yoktur. ntegral arpann;

(w(x, y))
eklinde ararsak (burada w x 2 y dir).
1
M N

2 x2 y
y x

w
w (1)2x x 2 y 2x (1)
N

x
y
1

2
2(x y)

olduundan bu diferansiyel denklemin

1

x2 y

eklinde bir integral arpan mevcuttur. Denklemin her iki taraf

1
2

x y

109

fonksiyonu ile arplrsa,

1
1 2x dx
dy 0
2
2

y
x

tam diferansiyel denklem elde edilir ve bu diferansiyel denklemin genel

zm

x 2 x2 y c
olarak bulunur.

1
x2 y 0

denkleminden bulunan
y x2
zm verilen denklemin tekil zmdr.
imdi ise, integrasyon arpannn varl hakkndaki aadaki
teoremleri verelim.
Teorem 4. (93) denkleminin diferansiyellenebilir u ( x, y) integrali
varsa, (93) denkleminin integrasyon arpan vardr.
spat: ntegral erisinin tanmna gre (93) denkleminin integral
erileri boyunca

u
u
dx dy 0
x
y
dr. Dier taraftan, integral erileri boyunca (93) denklemi salandndan
dx, dy ye gre
u
u
dy 0
dx
y
x
M ( x, y )dx N ( x, y )dy 0

110

denklem sistemi elde edilir. Ama (93) denkleminin integral erileri boyunca
dx, dy elemanlarndan biri sfrdan farkl olduundan
u
u
x
y 0
M ( x , y) N ( x , y)

elde edilir. Bylece,

u
u
M ,
N dir.
x
y

Bu ekilde tanmlanan ( x, y) fonksiyonu iin

Mdx Ndy

u
u
dx
dy du
x
y

olduundan, ( x, y) fonksiyonunun (93) denkleminin integrasyon

arpan olduu elde edilir.
ntegrasyon arpannn tanmndan grld gibi, ( x, y) bir
integrasyon arpan ise, keyfi bir c sabiti iin c( x , y) nin de bir
integrasyon arpan olduu aktr.
Teorem 5. 0 0 ( x, y) fonksiyonu (93) denkleminin integrasyon
arpan, u 0 ( x, y) ise ayn arpana uygun integrali olduunu kabul edelim.
Bu takdirde sfra eit olmayan srekli (z ) fonksiyonu iin
0 ( x, y) (u 0 )

(94)

fonksiyonu da (93) denkleminin integrasyon arpan olur.

spat:

0 ( x, y ) (u 0 ) ( Mdx Ndy ) (u 0 ) ( 0 Mdx 0 Ndy )

(u 0 )du 0

d (u 0 )du 0

111

ifadesinden grlecei gibi, 0 (x , y) (u 0 ) (Mdx Ndy) ifadesi

(u )du
0

fonksiyonunun tam diferansiyeline eittir. Baka bir deyile, 0 (x , y) (u 0 )

fonksiyonu (93) denkleminin integrasyon arpandr.
Teorem 6. 0 0 ( x, y) fonksiyonu (93) denkleminin integrasyon
arpan, u 0 ( x, y) ise bu arpana uygun diferansiyellenebilir integrali olsun.
Bu takdirde (93) denkleminin her bir integrasyon arpan iin yle bir

(z ) srekli fonksiyonu vardr ki,

( x, y) 0 ( x, y) (u 0 )
dr.
spat. D blgesinde

u 0
0 olduunu kabul edelim. Bu takdirde
y

kapal fonksiyonun varlk teoremine gre u 0 ( x, y) fonksiyonunun deer

kmesinden olan her bir c0 iin
u 0 ( x, y) c 0

(95)

eitlii bir tek y ( x, c0 ) fonksiyonu tanmlar. Dier yandan, y ( x, c0 )

fonksiyonu iki deikenli fonksiyon gibi diferansiyellenebilir olur.

( x, y) fonksiyonu (93) denkleminin herhangi bir integral

arpan, u ( x, y) fonksiyonu ise, buna uygun diferansiyellenebilir integrali
olsun. Bu takdirde y ( x, c0 ) integral erisi boyunca
u ( x, ( x, c0 )) c
eitlii salanr. Burada c ile c0 arasnda c (c0 ) ilikisi elde edilir.
Bylece
u ( x, ( x, c0 )) (c0 )

(96)

112

dr. u ( x, y) ve (x , c 0 ) diferansiyellenebilir fonksiyonlar olduundan

dolay yukardaki son ifadeden (z) fonksiyonunun diferansiyellenebilir
olduu elde edilir.
Bylece, (95) ve (96) ifadelerinden u 0 ( x, y) ve u ( x, y) fonksiyonlar
arasnda
u (u 0 )

(97)

fonksiyonel bants elde edilir.

Dier taraftan, 0 ( x, y) ve (x , y) fonksiyonlar (93) denkleminin
integral arpanlar ve u 0 ( x, y) ve u ( x, y) fonksiyonlar sras ile onlara
uygun integraller olduundan, 0 (Mdx Ndy) du 0 , (Mdx Ndy) du
eitliklerinden

du
du 0

elde edilir.
Bu ifade, (97) forml kullanlarak 0(u 0 ) eklinde yazlabilir.
Bylece, (z ) (z) alnrsa, teorem ispatlanm olur.
rnek 62.

dx
dy

0 diferansiyel denkleminde 0 ( x, y) 1
2
1 x 1 y2

integral arpan ve u 0 ( x, y) arctgx arctgy de ona uygun integralidir.

Dier taraftan verilen denklemi (x , y)

xy
fonksiyonu ile
1 xy

arparsak

xy
xy
dx
dy 0
2
(1 x )(1 xy )
(1 y 2 )(1 xy )

113

elde edilir ve bu denklem tam diferansiyel denklem olduundan dolay

(x , y)

xy
fonksiyonu yukardaki denklemin integrasyon arpan olur.
1 xy

Bu takdirde, yukardaki teoreme gre ( x, y) 0 ( x, y) (u 0 ) veya

xy
(arctgx arctgy)
1 xy
olmaldr.
Bu koulu salayan (z ) fonksiyonunu bulalm. Bunun iin

xy
(arctgx arctgy) eitliinde y=0 alnrsa x (arctgx) elde
1 xy
edilir. Bylece (z ) tgz bulunur. Buradan ise,

xy
tg(arctgx arctgy)
1 xy
formln elde ederiz.

rnek 63. y x 3 y dx - x x 3 y dy 0 diferansiyel denkleminde

( ve sabitler olmak zere) x y nn bir integrasyon arpan olmas
iin ve nn ne olmas gerektiini bulup verilen denklemi znz.
zm: x y

bir integrasyon arpan ise, bununla denklem

arpldnda tam diferansiyel denklem haline gelir. O halde,

x y y x 3 y dx - x x 3 y dy 0
denklemdir. Bylece,

M N

y
x
olmas gerekir.

bir

tam

diferansiyel

114

1 3

x y
x y
x 1 y x 3 y
y
x

3 1

x y x y 2
x 4 y x 1 y 1
y
x

1x 3 y 2x y 1 4x 3 y 1x y 1
olup

1 4
2 2
eitlikleri elde edilir. Bu eitliklerden 2 ve 3 bulunur.
O halde integrasyon arpan x 2 y 3 olarak bulunur.

x 2 y 3 ile verilen diferansiyel denklem arplrsa,

xy

x 2 y 1 dx - x 2 y 3 x 1 y 2 dy 0

olur. Bu denklem bir tam diferansiyel denklemdir.

xy

dx x 2 y 3 dy x 2 y 1 dx x 1 y 2 dy 0

denklemi
x2
1
d 2 d d c
xy
2y

halinde yazlp buradan diferansiyel denklemin zm,

x2
2
2y

1
c
xy

olarak bulunur.

115

Problemler
Aadaki diferansiyel denklemleri integrasyon arpanlarn bularak
znz.

2. 2 x y 2 y 5dx 2 x 2 x dy 0
3. x ln x 2 xy dx 3 x y dy 0
4. 2 xy 3 y dx 7 3xy dy 0
1. x y 2 dx 2 xydy 0
2

5.

(Cevap: x ln x y 2 cx )

(Cevap: 5 arctan x 2 xy c )

(Cevap: y 3 x 3 ln x 1cx 4 )

(Cevap: x 2 y 3 xy 2 7 cy )

y
dx y 3 ln x dy 0
x

(Cevap:

y 2 ln x

c)
2
y

7. x y 1dx 2 xydy 0
8. y x y dx x xdy ydx 0

(Cevap: 2 xy ln 2 x cxy )

9. xdx ydy x xdy ydx 0

(Cevap:

6. y xy 2 ln x dx xdy 0
2

(Cevap: 1 y 2 x 2 cx )
(Cevap: x 2 y 2 cy 2 e 2 x )

y 1

c)

x2 y2

10. x sin x sin y dx cos ydy 0

(Cevap: 2e y sin y 2e x x 1 e x sin x cos x c )

11. x 2 x 2 y 2 xy y 2 y 3 dx y 2 xy 2 2 xy x 2 x 3 dy 0
(Cevap:

x y xy
c )
x y x y 2

12. x 3 xy 2 y dx y 3 x 2 y x dy 0
(Cevap: x 2 y 2 2 arctan

x
c)
y

116

14. 3x y 2dx x y dy 0
15. 2 xy 3dx x 4 y dy 0
16. ye 2e y dx e 2 xy dy 0
17. 3 x xy 2dx x 2 y dy 0
18. 2 x xy 2 y 3dx x y 2 x dy 0
19. cos 2 y 3 x y dx cos 2 y 2 x sin 2 y 2 x y dy 0
13. 2 1 cos rdr 2 sin rd 0
2

20. 2 x y cos( xy )dx x cos( xy )dy 0

117