Hüsnihat Imamhatip

ANADOLU MAM HATP LSELER
HSN- HAT
YAZARLAR
Mehmet Arif VURAL
Aziz TEKNER
Murat KARPN
mmhan GNER
DEVLET KiTAPLARI
BRNC BASKI
2014
MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ............................................................................................

DERS KTAPLARI DZS ..................................................................................................................
Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.
EDTR
Do. Dr. Sleyman BERK
DL UZMANI
Ahmet POLAT
GRSEL TASARIM
zzettin Ylmaz BAKAR
LME-DEERLENDRME UZMANI
Mehmet Akif KARAKU
PROGRAM GELTRME UZMANI

Hasan TOPAL
REHBERLK UZMANI
Esra DEMR
NDEKLER
1. NTE: HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM........................................9
1. Hsn-i Hattn Tanm............................................................................................................10
2. slm Kltrnde Hsn-i Hat Sanatnn Yeri ve Amac..................................................10
2.1. Kuran- Kerimin Yazlmas.........................................................................................11
2.2. Cami, Medrese vb. Kitabelerinin Yazlmas..............................................................12
2.3. eitli Ayet, Hadis veya Gzel Szlerden Oluan Levhalarn Yazlmas.............13
3. slm Yazsnn Sanat Olarak ekillenmesi......................................................................16
4. Trklerin slm Yazsna Hizmetleri................................................................................17
5. Mehur Hattatlar.................................................................................................................19
6. Gnmzde Hat Sanatnn Durumu...............................................................................23
NTEMZ DEERLENDRELM....................................................................................26
2. NTE: HAT SANATINDA YAZI ETLER.............................................................28

1. Kf Hatt.............................................................................................................................29
2. Alt Yaz eidi....................................................................................................................31
2.1. Muhakkak......................................................................................................................31
2.2. Reyhn.......................................................................................................................... 31
2.3. Sls............................................................................................................................... 31
2.4. Nesih...............................................................................................................................33
2.4.1. Nesih Yazsnn Geliimi........................................................................................33
2.4.2. Nesihin Mushaf Yazmnda Kullanlmas...........................................................34
2.4.3. Bilgisayar Yazs ile Nesih Yazsnn Mukayese Edilmesi.................................35
2.5. Tevki................................................................................................................................36
2.6. Rikaa..............................................................................................................................36
3. Dier Yaz eitleri.............................................................................................................36
3.1. Talik............................................................................................................................... 36
3.2. Divn............................................................................................................................ 37
3.3. Rika............................................................................................................................... 38
3.3.1. Rika Yazsnn Ortaya k............................................................................... 38
3.3.2. Rika Yazsnn Kullanm Alanlar...................................................................... 39
3.3.3. Rikann Trke ile Balants..............................................................................39
3.3.4. Rika rneklerinin Okunmas...............................................................................40
4. Cel Yazlar..........................................................................................................................42
5. Msenn Yazlar.................................................................................................................43
3.NTE: HAT SANATI ESERLER....................................................................................46

1. slam Eserlerde Hat Sanat ...............................................................................................47
2. Mushaflar.............................................................................................................................48
3. Cami Yazlarnda Hat Sanat.............................................................................................50
4. Hat Levhalar.......................................................................................................................52
4.1. Levha Biimleri.............................................................................................................53
4.1.1. Kta...........................................................................................................................53
4.1.2. Hilye-i erfe............................................................................................................54
4.1.3. Dz Satrl ve stifli Levhalar.................................................................................59
4.NTE: YAZIYA HAZIRLIK: HSN- HAT MALZEMELER...................................66
1. Hat Sanatnda Malzemeler ve nemi..............................................................................68
1.1. Kam Kalem.................................................................................................................68
1.2. Kalemtra......................................................................................................................69
1.3. Makta..............................................................................................................................70
1.4. s Mrekkebi..................................................................................................................70
1.5. Hokka.............................................................................................................................71
1.6. Lika..................................................................................................................................72
1.7. Kt................................................................................................................................72
1.8. Mhre.............................................................................................................................74
1.9. Mistar..............................................................................................................................74
1.10. Yaz Altl....................................................................................................................75
1.11. Kubur (Kalemdan)......................................................................................................75
2. Uyulmas Gereken Kurallar..............................................................................................76
2.1. Mekin Tarifi ve Usl.................................................................................................77
2.2. Yazarken Uyulmas Gereken Kurallar.......................................................................79
5.NTE: HSN- HAT MEKLER...................................................................................82
1. Rika Mekleri......................................................................................................................83
1.1. Rika Hattnn Temel lleri ......................................................................................83
1.2. Hattat Mustafa Halim Efendinin Rika Mek Murakkann Yazlm ..................84
1.3. rnek Rika Metinleri ..................................................................................................91
2. Nesih Meki.........................................................................................................................93
2.1. Nesih Hattnn Noktasnn ve Temel lleri .....................................................93
2.2. Hattat Mehmet evki Efendinin Mek Murakkann Yazm ..............................93
2.2.1. Nesih Rabbi Yessir Meki...................................................................................93
2.2.2. 29 Harfin Mfredat ve Mrekkebat Mekinin Yazdrlmas............................94
SZLK ................................................................................................................................103
KAYNAKA ........................................................................................................................105
ETL YAZI TRLERNN RNEKLER ....................................................................106
1. NTE
HSN- HAT SANATININ TANIMI

VE
GELM
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Estetik, Sanat, Plastik Sanatlar, Geleneksel Trk slm Sanatlar,
Hsn-i Hat ve Hattat ne demektir? Anlamlarn szlkten bulunuz ve bunlar
hakknda bilgi toplaynz.
2. Gzel ve sanatl bir ekilde yazlm bir yaznn, onu okuyanlar zerinde
nasl bir tesiri olur? Arkadalarnzla tartnz.
3. HL meslek derslerinizde ayetlerin ve hadislerin Arapa metinlerini
yazarken, Arapa derslerinizde kelime ve cmleleri yazarken zorlandnz
oluyor mu? Arapa yaznz gzelletirmek iin imdiye kadar neler yaptnz?
4. Etrafnzda tandnz bir hattat var m? Bir hattat atlyesinde ziyaret
ederek hat eserlerini nasl yazdn gzlemleyiniz.
5. Gnmzde, okulunuzdan baka, hsn-i hat eitimi verilen yerler var m?
evrenizden ve internetten bu eitimin verildii yerleri aratrnz.
1. NTE
1. Hsn-i Hattn Tanm:
Hsn kelimesi Arapada gzellik ,hat ise izgi,yaz ve izgiye benzer eyler manasn tamaktadr.Hsn-i hat ise gzel yaz anlamna gelir.
Sanat terimi olarak anlam udur: Belirlenmi olan estetik kurallara bal kalarak
Kuran harfleriyle ll ve gzel yaz yazma sanatdr. Bu sanatn en nemli zelliklerinden bir tanesi harflerden olumasdr. Yeryznde Kuran harflerinden baka hi bir
alfabede sanat olma zellii bulunmamaktadr. Kurann elif bas da Arapa olduu
iin Arap harfleri slm yazs haline gelmitir. Bu sanat, adna kaligrafi denilen, Latin
harfleriyle gzel yaz yazma almalar ile kartrlmamaldr.
Hat Sanatn gerekletiren ustalar, eserlerinde ruhlarnn yansmasn resmederler. lerinden gelen gzellikleri, duygular, dnceleri kalem ile ktta bir araya getirirler.
Ruh gzelliinden meydana gelen eserler bir de ayet ve hadis olunca ortaya esiz bir
manevi mhendislik kyor ki bu mhendislere de hattat ismi veriliyor.
Hat sanatnn asl ve ilk ismi hsn-i hattr. Bat kltrnde hat sanatnn karl kaligrafi olarak adlandrlmaktadr. Bat kltr kaligrafiye slam toplumu kadar nem
vermemektedir. Hat sanat, slam toplumunda nfusun tamam tarafndan beeni ile takip edilir. Ve byk ilgi ile izlenir.
Hat sanat; Bat kltrnde gzel sanatlarlarn plasti (grsel) sanatlar dalnda, slm
kltrnde ise tezhib ve ebru gibi klasik sanatlar ierisinde yer alr.
2 . slm Kltrnde Hsn-i Hat Sanatnn Yeri ve Amac

Hz. Peygamber (sav), insan yaratlnda mevcut gzellik duygusunu slm terbiyesiyle
ekillendirerek yaznn sanat seviyesine ykselmesinde etkili olmutur. slm medeniyetinin
estetik deerlerinden biri Resl-i Ekremin Allah gzeldir, gzeli sever.1 ifadesidir . Bylece Hz. Peygamber, mslmanlarn her trl irkinlikten arnm bir ruh ve fikir gzelliine
sahip olmalarn, i temizliinin hayatn btn safhalarna estetik davranlar ve sanat hareketleri eklinde yansmasn hedeflemitir.
Hz. Peygamber sosyal gelime ve ykselme iin yaz konusunun gerekliliini nemle vurgulamtr. Cahiliye Devrindeki ekil, harf ve iml bakmndan eksiklikleri bulunan bu yazy
Hz. Peygamber (sav) vahyin yazlmas ve retilmesi iin kullanm, bir taraftan da harflerin
belli kurallara uyularak okunakl ve gzel yazlmas, estetii, noktalama ve harekeleme gibi
konularda birtakm tavsiyelerde bulunmutur. Btn ilerinde ince bir zevke ve estetik anlaya sahip olan Hz. Peygamber Allah beni bir retmen olarak grevlendirmitir.2, buyurmutur. Ktibine, Hokkaya lika koy, kalemi eri kes, besmelenin bsn dik yaz, sn harfinin
dilerini, mmin gzn ak, sm-i Celli gzel yazmaya gayret et, Rahmnda kalemin
mrekkebini yenile, nnun anan uzat, Rahmi de gzel yaz.3 buyurarak besmelenin
gze ho gelecek biimde yazlmasn tavsiye ederken estetik deerleri ortaya koymu, bylece yaznn sanat seviyesine ykselmesini hedef olarak gstermitir.
1 Mslim, mn, 147.
2 bn Mce, Muaddime, 229.
3 Kd yz, e-if, I, 506.
10
HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

Bilgiyi yazyla balayn!4, Gzel yaz geree aklk kazandrr.5 szleriyle de bilginin kaybolmamas iin gzel yazyla kaydedilmesini istemi, bunun insann akl ve his
dnyasn zenginletirip mutluluk vereceini belirtmitir.
Hat sanatnn gayesini ksaca ana balkta zetleyebiliriz:
2. 1. Kuran Kerimin Yazlmas:

Hat sanatnn ortaya k sebeplerinin en
nde geleni, Allahn kelam olan Kuran
en gzel ekilde yazma gayreti ve istei
olmutur.Yazlan Allahn kelam olunca
bunu sradan bir yaz gibi yazmak elbetteki doru olmaz. Manann yceliine uygun
bir gzellik olmas gerekir. Bu grevi de hat
sanat yerine getirmitir .Zaten Kurann ilk
nshalar ile sonrakiler kyas edildiinde
yazdaki gelime kendini gstermektedir.
Kuran Yazan bir hattat
KIYASLAYALIM
Hicri 7.asrAnadolu Seluklu

dneminde yazlm bir kuran
sayfas.
En yeni
Da
ha
Eski
Hicri 3.asrda yazlm

bir Kuran sayfas.
ye
ni
Kuran yazsnn
zamanla deiip,gelime
ve gzelleme sreci.
Hicri 13. yzylda yazlm

ve estetikte zirveye ulam bir
Kuran sayfas
4 Drim, Muaddime, 43.
5 M. Abdlhay el-Kettani, Hz. Peygamberin Ynetimi II, 314.
11
1. NTE
Her hattata nasib olmaz belki ama, her hattatn hayattaki en byk istei hat sanat
ile bir Kuran- Kerim yazmaktr. Tarihimize baktmzda yzden fazla Kuran yazan
hattatlarmz olduunu grrz. Hatta bazlar ramazanda mukabele okur gibi on sayfa
sahur sonras on sayfa iftar sonras olmak zere her gn bir cz yazmakla bir ay zarfnda
Kuran yazmtr. Tm bunlardan hareketle hat sanat Kuran yazmann etrafnda dnyor ve ona hizmet ediyor denilebilir.
2. 2. Cami, Medrese vb. Kitabelerinin Yazlmas
Bir caminin giri kapsnda namaz vakitlerinden bahseden ayet yazs
(Nisa 103)
slamiyetin ilk devirlerinden itibaren slm mimarisinin iinde hat sanat btn gzellii ile yer almtr. Hat sanat cami, medrese, eme, kpr, mezar ta gibi bir mimari
eserin ya iinde ya da dnda o yapnn belgesini ve kimliini ortaya koymak ve ayn
zamanda bu mimari eseri manasna uygun bir biimde sslemek maksad ile kullanlmtr.
KTABELER OKUMAYA ALIALIM
Bir asker okul kitabesi
Topkap Saraynn bahe kapsndaki kitabe (Saf suresi 13)
12
Hat sanat insanlarn hayatna o kadar

yerlemi ki kt zerinden karak her an
herkesin grp ibret alaca meknlara tam ve mesajlar verir hale gelmitir. Bunun
en gzel rnekleri eski mezar talardr.
Trk slm kltrnde Allah kelam nereye yazlrsa oras kutsallk kazanr. te
hat sanatnn bir dier gayesi, bu mimari
Mezar tana ilenmi bir hat yazs
eserlere manevi dereceler kazandrmak ve
insanlara her vakit ne yapmalar gerektiini hatrlatmaktr. Bunun iin hat sanatyla yazlm ayet, hadis ve gzel szler mimari
eserlerimizi sslemektedir. Hat sanatnn bu gayesinin yerine gelmesi iin bu yazlarn
sadece ss unsuru olmadn ve okunulmas gerektiini aklmzdan karmamamz gerekmektedir.
2.3.eitli Ayet, Hadis veya Gzel Szlerden Oluan Levhalarn

Yazlmas
Hat sanat estetik olarak zirveye ulat dnemlerde sadece d mimariyi deil i mimariyi de ssleyerek maneviyat dolu bir dekor olma zelliini stlenmitir. Bu gaye ile
dergh, tekke, ev ve iyeri gibi yerlerde duvarlara aslmak zere eitli ebatlarda levhalar
yazlmtr. Bu levhalarda ise besmele, Ayetelkrs, Fatiha- erife, nazar ayeti, Kelimei
tevhd, ayetler, hadisler, dualar, iirler, beyitler ve ibret dolu szler yer alr.
Kelimeitevhid yazan bir levha
13
1. NTE
rnein insanlarn devaml girip kt sohbet meclisleri, tekkeler gibi yerlerin giriine Edep y Hlevhas, evlerin giriine Y Mlikel Mlklevhas aslr. Evlerin, apartmanlarn kaplarna Y Hafz yazlarak Allahdan (c.c.) koruma niyaz edilir.
DEERLENDRELM
SGORTA
ngiliz bykelisi, eski Trk evlerinin d duvarlarna yazlan Y Hafz levhalarn grnce dayanamam ve Keecizde Fuad Paaya bu ibarenin ne manaya geldiini sormu.
Keecizde Fuad Paa, ngilizin tam anlayabilecei bir manada cevap vermi:
-O grdkleriniz Osmanl sigorta irketlerinin levhalardr.
Yukardaki metinde ana konu nedir? Deerlendiriniz.
Ayrca kaplarn stnebesmele yazlr. Bylece hep Allahn adyla girip kmak
gerektii hatrlanm olur. Hz. Peygamberin (sav) hilyeyierif levhalar duvarlar ssler.
Bu levhalar sanki Hz. Peygamberi (sav) gryormu gibi sevgiyle ona ball hatrlatr.
ANLAMLARINI DNELM
efik Bey - Men sabera zafera
mer Yldzn Edep ya

hu levhas
Mslmanlar Esmayhsna levhalaryla her an Allahn huzurunda olduunu bilir.

ifhnelere, Hastalandm zaman o bana if verir. ayeti ve Y f levhalar aslr.
yerlerine ticaret, rzk ve hell kazan ile ilgili levhalar aslarak bereket istenir. Sabr ve
kr hatrlatan, zaman iyi deerlendirmeyi ve almay reten, tevekkl unutturmayan levhalar duvarlara aslr. te hat sanatnn bir gayesi de bunun gibi birok ayet,
14
Besmele eklinin benin noktas gibi olduunu grdnz m?
Bir besmele istifi.
hadis ve gzel szn temas ettiimiz her yerde yer almasna vesile olarak bizi maneviyata, edebe ve ahlaka sevketmekle duvarlarmz gibi hayatmz da sslemesidir.
Oklu besmele
15
1. NTE
PAYLAALIM
ZNT VE SEVN
Hattat Necmeddin Okyay, gzel stanbulumuzu igal etmek zere gelen dman gemilerini Boazda grnce
derin bir znt ierisinde Bu da geer y H levhasn yazm, dmanlar stanbuldan kovulup gidince de sevincinden coarak Gel keyfim gel levhasn yazmtr.
slm medeniyetinin derinlii ierisinde insanlarmz sosyal olaylar, zntlerini ve

sevinlerini de sanatl ve gzel bir ekilde ifade etmilerdir.
3. slam Yazsnn Sanat Olarak ekillenmesi

Arap yazs, Fenike yazsnn Armler ve Nabatler yoluyla Hicaz blgesine gemesi sonucu domutur. lk balarda ok basit ekillerden ibarettir ve gzellikten uzaktr.
Kurann inmeye balad dnemde Mekkede yaznn iki farkl tarz vard: Birisi
mek ad verilen, gnlk ilerde kullanlan, yumuak, kavisli ve yuvarlak yaz; dieri
cezm ad verilen, kitabe, ta, maden, ahap ve paralar zerinde kullanlan, sert ve keli karakterli yaz. nen vahyi yazmak iin daha gelimi olmas bakmndan cezm yazs
tercih edilmitir. Bu keli yaz daha sonralar Mekk yaz ve Meden yaz adlarn alm,
zellikle de Hz. Alinin (r.a.) Kfede bu yazya baz kaideler koyarak gelitirmesiyle Kf
yaz adyla mehur olmutur.
Hz. Muhammedin slama davet

mektuplarndan biri
Son ve evrensel din slm ve Kuran Araplar

dnda kabul eden dier milletler hemen kendi
mill alfabelerini brakarak inandklar Kurann
alfabesini de alp kullanmaya balamlardr. Bylece Kuran yazs Arap yazs olmaktan km,
mmet yazs ve slm yazs haline gelmitir.
slm yazsnn sanat olarak ekillenmesini
salayan unsurlar da u ekilde aklayabiliriz:
Hat yazs kendine zg, ucu eimli olarak kesilmi kam kalemle yazlr. Kalemin ucundaki bu eim, harfin bnyesinin eitli ksmlarn kurallar belirlendii zere- (kaln, te iki, te bir, yarm, ince gibi) eitli inceliklerde yazmamz salar ki bu, harfin grntsne estetik deer ve zerfet katmaktadr.
Harflerin bata, ortada, sonda farkl yazlma imkn baka alfabelerde yoktur. Baz uzakdou alfabelerinde harfler tek balarna gzel ekiller olarak grnseler de, birbirleriyle
bititirilemedikleri iin onlarla tek bana ahenkli kelime ve cmle kompozisyonlar oluturmak mmkn deildir. slm yazsnda ise harflerin ounun birbirlerine uygun yerlerinden birletirilerek yazlabilmesi eitli dorultularda izgisel bolluu salamaktadr.
16

Harfleri ve yazy daha ssl hale getirmek iin tezynat
(ssleme) iaretleri kullanlr. Bunlar: Trnak, ters trnak ve
tirfil iaretleri olmak zere tanedir, msennlar ile birlikte 6 (alt) farkl ekil eder.
Yaz eitlerine gre, harflerin stlerine veya altlarna
konulan noktalarnn lleri ve geometrik ekilleri de birbirlerinden farkldr.
Yeryznde kullanlan yazlar arasnda slm yazs eHat levhalarnda kullanlan hareke
kil bolluu, form zenginlii, snrsz kompozisyona imkn
ve tezyin(ssleme) iaretleri
vermesi ile sanat yazs olarak gelimeye en msait, en zengin yazdr. Bir tane harfini yaklak 40 trl yazabilme imkn vermesi ile, yine 40a
yakn farkl iaret ekliyle hat sanatsna ok zengin bir sanat malzemesi vermektedir.
Bundan sonras artk hattatn kendisine kalmtr. Ruhunun enginliklerinden coup gelen estetik duygularn elinin hneriyle birletirerek snrsz sayda ve ekilde hat eserleri
ortaya koyacaktr.
Hattatn kulland harf ve ekiller tabiat taklit etmeyen, telkin eden, zihinde var olan
tek bana ekillerdir. Bu ynyle resimden farkldr ve resim sanatnn ulaamad daha
ileri boyutlara ulam bir sanattr. Gzel sanatlar arasnda hat sanatnn yerini tespit
ederken hatt, plastik (grsel) sanatlar kategorisinde bal bana bir Hat Sanat olarak
deerlendirmek en dorusu olacaktr.
4. Trklerin slam Yazsna Hizmetleri

Trk milleti Mslman olmasyla birlikte Gktrk ve Uygur alfabelerini brakarak
Kuran harflerini mill alfabe olarak almlardr. Ayn zamanda bu yazy sadece kullanmakla kalmamlar, eskiden de yazya ve gzel yazmaya nem vermelerinin olumlu
tesirleriyle slm yazsnn bugnk sanat seviyesine ykselmesine en byk hizmeti
yapmlar ve en byk hattatlar yetitirmilerdir.
lk Mslman Trk Devletleti Karahanllar ve Gazneliler bilhassa mimari yaplarda
kf hattn ok kullanmlar ve gelitirmilerdir. Msrda hkm sren Trk devletleri Tolunoullar ve Memlukller dneminde Kahirede byk hattatlar yetimitir.
Timurlular devletinin hattat veziri Gyaseddin Baysungur, Heratta valilik yapt dnemde, zel ktphanesine dnemin en sekin hattat ve sanatkarlarn toplayarak bir tr
sanat akademisi oluturmutur.
Seluklular da hat sanatna nem vermiler ve gelitirmilerdir. Byk Seluklu Sultan Alparslan, 1066 ylnda Badattaki slm Halifesine yollad eli ile birlikte, lkesinde
yazlm nefis bir Kuran- Kerimi de hediye olarak yollamtr. Irak Seluklular Sultan Turul (.1181) hat sanatn renmi ve otuz cz halinde gzel bir Mushaf yazmtr. Anadolu Seluklularnn sanatlara yksek rabeti hattatlarn ve dier sanatlarn
Anadoluya ynelmelerini salamtr. Bu sanatlar mimari yaplarda sls hattn ok
kullanmlar ve gelitirmilerdir. Fakat yaptklar gzel hat eserlerinin ou gnmze
kadar gelememitir.
17
1. NTE
Hattat eyh Hamdullah (.1436) ile birlikte hat sanatnda liderlik tamamen Trk milletine gemi ve artk Kuran- Kerim Hicazda indi, Msrda okundu, stanbulda yazld
sz sylenmeye balamtr. eyh Hamdullahdan sonra bugne kadar en byk ve ekol
sahibi hat statlarnn hep stanbulda yetitii grlmektedir.
Osmanl Trklerinin elinde hsn-i hat sanat srekli bir ykselme seyriyle dier Trk
slm sanatlar arasnda zirveye yerlemi, artk Osmanl hat sanat veya Trk hat sanat
diye adlandrlmaya balanmtr. 1914te resm olarak Medresetl-Hattatn (Hattatlar
Okulu) alm ve buraya devrin en byk hattatlar, hat hocas olarak tayin edilmitir.
1928 ylnda yaplan harf inklab ile Trkiye Cumhuriyeti Devletinin resm alfabesi
olarak Latin alfabesi kabul edilmi ve kullanlmaya balanmtr. Buna ramen hsn-i
hat sanat yasaklanmam ancak iltifat gremedii iin itibar kaybna uramtr. Uzun
sre hat sanat garip kalmtr. Kadirinas hattatlarmz slm yazsyla meydana getirdiimiz byk hat sanat mirasmz bugnlere tayarak byk fedakrlklar ile bu sanata
hizmete devam etmilerdir. Ecdadn bu kltr mirasn korumak ve yaatmak bizim en
nemli grevlerimizden birisidir.
Trkler, ranllarn icat ettikleri yaz ekli olan Talk hattn onlardan almlar, nce
onlar kadar gzel yazmlar, sonra da stanbulda Hattat Yesrzde Mustafa zzet Efendi
(.1849) ile birlikte Trk talik ekoln oluturmulardr.
Arap harfleri ile yaplan hat sanatndaki yaz eitlerine Divan, Cel Divan ve Rika
adlarndaki eit yeni yazy daha Trk milleti icat ederek kazandrmtr. Tarihi
Ouz hanlarnn tulu nianlarna kadar dayanan tura da Trk hattatlarnn elinde
domu ve bugnk muhteem gzelliine ulamtr.
Trk hattatlar dier slm lkelerinde hat sanatn retmek iin aranan statlar olmulardr. Hattat Aziz Efendi, 1922-1933 yllar arasnda Msra hat retmek zere davet edilmitir. Aziz Efendi hem Msrllara hem de din eitimi iin dnyann her yerinden
Msra gelen talebelere hat reterek slbunu dnyaya yaymtr.
Trk milleti arasnda hsn-i hat sanatnn bu derece yaylmasnda ve ilerlemesinde
bizzat devlet adamlarnn hat sanatna ve hattatlara yksek ilgi ve itibar gstermi olmalarnn etkisi ok byktr.
5. Mehur Hattatlar
YORUMLAYALIM
SANAT MI? SALTANAT MI?
eyh Hamdullahtan hat mek edip iczet alan Sultan II.Bayezid, ok byk ilerlemeler kaydederek hat sanatnn gelimesine katkda bulundu. II. Bayezid tahta knca, hocas eyh Hamdullah stanbula ailesiyle birlikte
getirtti. II. Bayezid de hocasnn yaknnda bulunmaktan son derece mutluydu. Hocasna hrmeti sonsuzdu. Hocas yaz yazarken hokkasn tutar, oturduu yerde arkasn yastkla besleyip, rahat etmesini salard. Biri hattn
sultan, dieri Osmanlnn sultanyd. Ama Osmanlda, ilim, sanat ve tasavvuf ehli olmak sultanlktan daha ar
basyor ve o koca sultan hocasnn srtn ku ty yastklarla besleyip, hokkasn tutuyor ve hrmet gsteriyordu.
18

Hz. Ali (r.a.) Harflerin ekillerini gzelletirme yolunda ilk estetik mdahaleyi yapmtr. Kelime ve cmlelerin dzenlenmesi ve biraraya getirilmesinde kaideler koymutur. Bunun iin o, hattatlar silsilesinin balangc, pri ve manev rehberi kabul edilmitir.
Sonraki dnemlerde ise nc olmu hattatlar unlardr:
bn-i Mukle (272/886328/940): Abbasilerin hendese (geometri) de bilen hattat veziri
Muhammed bn Mukle, o zamana kadar uzun tecrbe ve araylarla elde edilen harf
ekillerini belli llere balamtr. Yazya yeni bir ekil vermitir. Yazy dzene koyarken ilk defa, noktay harflerin boyu, elifi dik harflerin boyu, daireyi ise anak eklindeki
harflerin genilii iin l olarak koymutur
bn-i Bevvb (.413/1022): Kendinden nceki stat bn Muklenin yazlarn yllarca
taklit edip incelemi, iyi harflerini semi, onun aklm- sittede tespit ettii bu estetik
kaideleri daha ince geometrik nispetlere balayarak slbunu gzelletirmitir. 64 adet
Kuran- Kerim yazmtr.
Yakut el-Mustasm (.698/1298): Kk yata iken Amasyadan Badata esir olarak
getirilmi, Halifenin saraynda iyi bir eitim almtr. Asl geliimini bn Mukle ve bilhassa bn Bevvbn yazlar zerinde yapt uzun incelemeler sonucunda elde etmitir. O zamana kadar dz kesilen kam kalemin azn ilk defa eri olarak kesmi ve
eimini arttrm, bylece btn yaz eitlerine byk bir zerafet kazandrmtr. Yakut
el-Mustasmnin yetitirdii talebelerinin Anadoluya gelip hat sanatn retmeleriyle
Fatih Sultan Mehmet dneminde Amasyada geni bir hat muhiti ve mektebi domaya
balamtr. 180 sene yaad ve 1001 (bin bir) adet Kuran- Kerim yazd rivayet edilir.
Ahmed Karahisar Efendi (14681556): Afyonkarahisarldr. Hat evrelerinde ve hattatlar tarihindeki nvan emsl Hatdr. Yakut ekol hattatlarndan Esedullah-i Kirmnden
BU SM H UNUTMAYALIM !
eyh Hamdullah Efendi (840/1436926/1520): Amasyada domutur. Hattatlarn piri

en by anlamna gelen Seyhul-Hatttn adyla bilinir.. Hat sanatn Amasyada Hayreddin Marden mek ederek iczet almtr. Amasya valilii srasnda dostluunu kazand
II.Bayezid tahta knca onun daveti zerine ailesiyle birlikte stanbula gitmi, saraya hat
hocas olarak grevlendirilmitir.
eyh Hamdullaha, II.Bayezid saray hazinesinden 7 adet Yakut Mustasm yazs
vererek gzel bir slup oluturmasn tavsiye etmitir. Bunun zerine o, inzivaya ekilerek
ve Allahn yardmyla, Ykutun yazlarn gnlerce dikkatle incelemitir. En iyi harflerini semi, bunlardan hat sanatnda eyh slbu denilen yeni bir tarz ortaya koyarak yeni bir
devir balatmtr. Artk Ykutun slbu braklarak eyh Hamdullah slubu rnek alnmaya
balanmtr. eyh Hamdullah Osmanlda hat sanatnn ilk kayna olarak
kabul edilmitir.
eyh Hamdullah ile birlikte hat sanatnda liderlik Trk Milletine gemitir. 47 adet Kuran-
Kerm, saysz Enm- erf ve Kuran cz yazmtr. Kabri Karacaahmet Mezarlndadr.
eyhin defnedildii yer zamanla Hattatlar Sofas olmutur.
19
1. NTE
mek etmitir. Kendisi de Yakut ekolnden hi ayrlmam ve bu vadide eserler vermitir. 2
adet Kuran- Kerim yazm, Sleymaniye Camiinin kubbe yazsn, Mimar Sinann trbe
kitbesini yazmtr. Devam ettirdii Yakut ekol talebesi ve manev evlad Hasan elebi
(.1594) ile sona ermi, yerini eyh Hamdullah ekolne terk etmitir.
Hfz Osman Efendi (16421698): stanbulludur. Suyolcuzde Mustafa Eyybden 18
yanda iczet almtr. eyh Hamdullahn srlarna vkf olduktan sonra kendi slbunu gelitirmitir. hreti artm ve hattatlar artk eyh Hamdullah yolunu brakp Hfz Osmann
ekolne uymaya balamlardr. Sultan II.Mustafaya hat hocal yapmtr. Bugn bildiimiz mehur hilye kompozisyonunu ilk defa yazan Hfz Osmandr. 25 adet Mushaf- erif,
saysz eser brakmtr.
smail Zhd Efendi (.1806): Orduludur. stanbulda Ahmed Hfz Efendiden sls-nesih mek ederek iczet almtr. Sanatnda yle bir seviyeye gelmitir ki elinden bozuk bir
harf kmaz, tashhe gerek kalmaz olmutur. Zhd Efendi sls-nesih yazlarda eyh Hamdullah ve Hfz Osmann yazlar zerinde uzun sre alp incelemelerde bulunmutur.
Sonra beendii harf ve kelimeleri seerek onlara zarif bir grnm kazandrarak kendi slbunu ortaya koymutur. III.Mustafa dneminde hayatnn sonuna kadar Endern-
Hmyun hat hocal yapmtr. 40 adet Mushaf- erf yazmtr. Kardei Mustafa Rkm
yetitirdii en mehur hattatlardandr.
Mustafa Rkm Efendi (17581826): Aabeyi smail Zhd Efendiden sls ve nesih yazlarn mek ederek 12 yanda iczet almtr. Ayn zamanda ressamdr. Nesih, sls ve bilhassa sls celsine estetik lleri, nispetleri ve istifindeki ahengi salayarak yeni bir ekoln
sahibi olmutur. Padiah turalarn slah ederek son eklini vermitir. Cel sls ve tura,
Rkmn yapt byk inklb sebebiyle Rkm ncesiRkm sonras eklinde bir ayrma tbi tutulmutur. Rkm yeni ortaya koyduu bu cel slbunu, saygsndan dolay, ancak
aabeyi ve hocas smail Zhdnn vefatndan sonra ortaya karmtr. Sultan II.Mahmuda
ehzadeliinde hat hocal yapm, pek ok hat eseri yazm ve talebe yetitirmitir.
Mahmud Celleddin Efendi (.1829): Dastanldr. stanbulda hocasz olarak Hfz Osman gibi statlarn yazlarndan istifade ederek kendini yetitirmitir. Cel sls sahasnda
kendine mahsus tavr ile farkl bir ekol olmutur. Dier hattatlardan farkl olarak imzasn
yazlarnn eitli yerlerine atmtr. Mihriah Sultan Trbesinin yazlar ile Eyp Camii imaretinin kitabelerini yazmtr.
Kazasker Mustafa zzet Efendi (18011876): Kastamonuludur. stanbulda Endernda
ok iyi yetierek kazaskerlie kadar ykselmitir. Ayn zamanda musikiinasdr. Sls ve
nesihi Mustafa Vsf Efendiden, talik sanatn Yesrzdeden renerek mezun olmutur. Mustafa zzet Efendinin, Ayasofya Camiinde 7,5 m. apnda byk, dairev cel sls
ehr- yr levhalar, stanbul Hrka-i erf Camiinde, Bursa Ulu Camiinde ve pek ok yerde
yazlar vardr. Harf inklbndan nce matbaalarda kullanlan harfler onun eseridir. 11 adet
Mushaf- erf, 200den fazla hilyeyierife ve baka pek ok eser yazmtr. Sarayda ehzadelere hat hocal yapmtr. Kuran yazmakla mehur Hasan Rz ve Kayzde Hfz Osman
talebeleridir.
20

ASIRLAR BOYU RNEK OLDU
Mehmed evk Efendi (18291887): Kastamonuludur. Days Hulus
Efendiden sls ve nesih hattn mek ederek 12 yanda iczet almtr. Days
ve hocas Hulus Efendi ona, Olum artk yazda her ynyle beni getin. Sen biraz da zamanmzn byk hattatlarndan Kazasker Mustafa zzet Efendiye yazdklarn gstersen iyi olur. deyince Mehmed evk ona, Hocam, ben senden baka
hocaya gitmem! deyince hocas ok etkilenmi ve Mehmed evkye hayr dular
etmitir. Mehmed evk Efendi sls ve nesih yazsn kendi kendine ilerleterek ve
Hz. Peygamberimizin (sav) himmetiyle 1860l yllardan sonra kendi ekolnn sahibi olmutur. Zamannn mehur hattatlarnn takdirini kazanm, alamayan bir slb
olarak gnmze kadar da stat kabul edilmitir. Bugn bile hla onun sls ve
nesih mek murakka hat mekinde talebeler tarafndan rnek olarak
kullanlmaktadr. Mushaf- erf ve baka pek ok deerli eser brakmtr. Filibeli
Bakkal rif Efendi ve Fehmi Efendi en mehur talebeleridir.
Smi Efendi (18381912): stanbulludur. Birok yaz trnde iczet alarak zellikle
iri yazlarda ok baarl eserler ortaya koymutur. Eski ekol sahibi hattatlarn yazlarn gelitirerek gzelletirmi ve btn hattatlara rehber olmutur. Mrekkeple yazd
yaz fazla deildir, genellikle siyah zemin zerine altnla (zerendd) yazmtr. Bilhassa
Altunzde ve Cihangir Camii yazlar, Kapal ar kap yazlar, Yeni Camii eme Sebili Kitbesi en mehur yazlardr.
Kuran yazmakla mehur iki byk hattat:

1- Kayzde Hfz Osman Efendi (.1894): Burdurludur. Byk Hfz
Osman ile kartrlmamas iin Kayzde lakb ile tannmtr. Kayzde
Hfz Osman, Kuran yazma sanatnda ve nesih yazsnn gzellemesinde byk hner gstermitir. Bilhassa gnmze kadar ok defa baslarak
slm dnyasna yaylan, ayet berkenr tertbi ile yazd Mushaflar sebebiyle byk bir hrete ulamtr. Hayatn Mushaf yazmakla geirmi, 106
tane Mushaf yazm, 107nci Mushaf yazarken vefat etmitir.
2- Hasan Rz Efendi (18491920): skdarldr. hreti sls ve nesih sahasndadr. Bilhassa Mushaf kitbetinde r am, Yazd 19 adet
Mushaf- erf eserlerinin banda gelir. Baslmak zere yazd Mushaflarnn ak, okunakl, ayet berkenr olmas, yazsnn gzellii yannda okutma
iaretlerinin yerli yerinde konmu olmas Hasan Rz hattnn dier matb
Mushaflara tercihine sebep olmutur.
21
1. NTE
Hmid Ayta (18911982): Diyarbakrldr. Asl ad Musa Azmdir. 1909 ylnda
daha iyi bir sanat eitimi almak iin zlemini ektii stanbula gitmi, Sanyi-i Nefse
Mektebine kaydolmutur. Ayn zamanda Maarif Nezretinin mekteplerde ak bulunan hat hocal iin at imtihana girerek baarl olmu ve Glen-i Marif Orta
Mektebinde hat hocalna balamtr. Burada henz talebesi olan Mustafa Halim
zyazcya hocalk yapm, yaz mek ettirmi, onu gelecein hattat olarak hazrlamtr. Bir mddet sonra hocalk ve talebelik bir arada usle uygun grlmedii iin Sany-i
Nefse Mektebinden ayrlarak i hayatna atlmtr. Mekteb-i Harbiye Matbaas hattatlna, sonra da Erkn- Harbiye Matbaas hattatlna atanmtr. Caalolunda Hattat
Hmid Yaz Evini amtr.
Hmid Ayta, stanbulun mehur hattatlaryla grerek her trl yazda kendisini ilerletmi, daha ok cel sls alannda ne kmtr. Yaz inklbndan sonra eitli
madd manevi skntlar ekmesine ramen hat almalarn brakmam, Cumhuriyet
dneminde hat sanatnn yeni kuaklara gemesinde tarih bir rol stlenmitir.
Eyp Sultan Camii, ili Cmi, Stleme Cmi ve Ankara Kocatepe Camiinden
baka onlarca camide yazlar vardr. 2 adet Mushaf- erf, Cevenl-Kebr, Krk Hadis
ve saysz hat levhalar yazmtr. Yetitirdii talebeler arasnda M. Halim zyazc nde
gelir. Gnmzde Hasan elebi, Hseyin Gndz, Hseyin Kutlu, Hseyin ksz, Sava evik, Hsrev Suba, Fuat Baar, Turan Sevgili; yurtdnda Him Badd, Yusuf
Zennn Hmid Hocann iczet verdii talebeleridir. 18 Mays 1982de vefat etmi, vasiyeti zerine Karacaahmet Mezarlna, Hattatlar Sofas denilen yerde eyh Hamdullahn
yanna defnedilmitir.
BUNU BLYOR MUSUNUZ?
Hat sanat tarihine damgasn vurmu Sultan II.Bayezid, Sultan III.Ahmed Han, Sultan III.Selim, Sultan
II.Mustafa, Sultan II.Mahmud, Sultan I.Abdlmecd Han gibi padiah olan hattatlar vardr.
HANIMLAR DA TARH SAHNESNDE

Hat sanat genellikle erkekler tarafndan icr edilmitir ancak, tarihimizde hat sanatn icr eden erkekler kadar olmasa da kadn hattatlarn da var olduu bilinmektedir. Osmanl Devletinde bilinen hanm hattatlar unlardr: Gelibolulu mm Hatun (16.yy.) bir Muhammediyye kitab yazmtr. Ftma Sultan (d.1531) 13 yanda iken Mushaf-i erf yazmtr.
Mahmud Celleddinin talebesi ve ei olan Esm bret Hanm (d.1780), ok baarl bir hattat olup bir Mushaf ve ok gzel hat levhalar yazmtr. Ftma Mevhibe Hanm (.1856)
ve Zhide Selma Hanm (.1891), Kazasker Mustafa zzet Efendiden iczet aldktan sonra ok gzel hilyeyierfeler ve levhalar yazmlardr. Kastamonulu Ferde Hanm (.1903),
iczet aldktan sonra 8 adet Mushaf ve bir Muhammediyye kitab yazm bir hattattr.
Gnmzde de pek ok hanm hattat, kymetli eserler ortaya koymaktadr.
22

Her birisi mahretleriyle tannm Hasan elebi (.1594), Dervi Ali (.1673), Yedikuleli Seyyid Abdullah (.1731), Mehmet Rasim Efendi (.1756), Mehmed Esad Yesr Efendi (.1798), Yesrzde Mustafa zzet Efendi (17761849), efk Bey (.1880), Bakkal Arif
Efendi (.1909), Nazif Bey (.1913), mer Vasf Efendi (.1928), Aziz Efendi (18711934),
Kmil Akdik (18611941), Neyzen Emin Dede (.1945), smail Hakk Altunbezer (1873
1946), Mustafa Halim zyazc (18981964), Necmeddin Okyay (18831976) gibi bir ok
hattat da tarih sahnesinde yer almlardr.
PAYLAALIM
HAT ENGEL TANIMAZ
6.Gnmzde Hat Sanatnn Durumu

Hsn-i hat sanat, Islam sanatlar ierisinde, eyh Hamdullahtan bu yana Trkler
elinde srekli gelimi ve 19.yzylda zirveye kmtr. Cumhuriyet Dneminde harf
inklbyla sekteye urasa da ksa sre ierisinde hat statlar tarafndan klasik uslleriyle
tekrar eitimine balanmtr. Hattat Kmil Akdik, smail Hakk Altunbezer, Necmettin
Okyay, Nuri Korman, Mcit Ayral, Mustafa Halim zyazc ve Hamid Ayta hat sanatn
gnmze tayan stdlar olmulardr. Bilhassa Hattat Hmid Aytan hat sanatn
unutulmaktan kurtarmak iin yapt fedakarlklar kranla anmamz gerekir. Bugnk yaayan mehur hattatlar hep onun mek rahlesinden yetimi talebeleridir ve bunlar tarafndan hat sanat klasik mek uslne uygun olarak isteklilerine retilmektedir.
Bylece hat sanat gnmzde zirvedeki kalitesini, estetiini ve usllerini kaybetmeden
yaatlmaktadr.
Gnmzde slm dnyasnda Arap lkelerinde hat eitimi verilmeye allmakta,
bu sanat tantmaya ve yaygnlatrmaya ynelik baz etkinlikler yaplmaktadr. zellikle hat levhas tarzndaki eserlere nem verilmekte ve Trk hattatlarn eserleri beeni ile
kabul edilmektedir. randa talik yaz merkezli hat sanat almalar yaplmaktadr.
23
1. NTE
LGN BR HATIRA
HATTAT HALM SOKAI
Hattat Mustafa Halim Bey anlatyor:
-Yeni yaz kmadan evvel ben Medrese-i Hatttnde retmendim. Buras kapannca beni bir ilk mektebe
verdiler. Bu defa da bu ilkokulda yeni yaz retiyordum. Bir ara hocalarn tahsil durumlar soruldu, benim diplomam yoktu. Beni bu okuldan kardlar. A kalmamak iin Topkap dnda bir tarla kiraladm. Sebze yetitirmeye
baladm. Toprak belledim, odun yardm, her trl etin iler grdm.
Bir gn Cerrahpaada doduum evin nnden geerken baktm sokan bir kesinde Hattat Halim Soka
diye bir levha var. ardm. Adm yceltmiler u garip cilveye bakn, bir taraftan beni ilkokuldan karyorlar,
dier taraftan da nmm tebcl ediyorlar, mkfatlandryorlar. Durumu birka sanatsever zt, dnemin Milli Eitim
Bakanna bildiriyorlar. ok gemeden o zamanlar yeni alan Tezyn Sanatlar Yksek Okuluna tayin ediliyorum.
Tekrar hat hocal yapmaya balyorum...
stanbul, yaklak 500 seneden beri olduu gibi yine dnyada hat sanatnn en nemli merkezidir ve Kuran,
stanbulda yazld sz geerliliini korumaktadr. Yine Trk hattatlar Islam yazsn en gzel yazan sanatlardr.
Bugn dnyann her yerinden ileri derecede hsn-i hat eitimi almak isteyen talebeler yine stanbula ve Trk hat
stdlarna gelmektedirler.
Mslman sanatlarn ruhlarndaki ulv ve estetik gzelliklerin sanatl ekilde da

yansmas ile oluan zarif hat eserleri gnmz dnyasnn her yerinde -Mslman olsun olmasn- btn insanlar tarafndan zevkle ve hayranlkla seyredilmektedir.
BLG KUTUSU
nl spanyol ressam Paplo Picasso, usta bir Hattat tarafndan yaplm nefis bir istifi grd zaman te
Resim! diye barmadan kendini alamaz ve Benim resimde varmak istediim son noktay, slam yazs oktan
bulmu demitir.
LK DL
Gnmzde stanbulun dnyada tekrar hat sanatnn
merkezi olmas son derece sevindiricidir. Bunda, Hmid
Aytan talebelerinden, gnmzn en tecrbeli ve baarl hattatlarndan Hasan elebinin almalarnn ve
verdii uluslararas hat eitiminin byk katks olmutur.
Hattat Hasan elebinin 50. sanat ylnda, yurt iinden ve
yurt dndan iczet verdii talebelerinin says 93e ulamtr. O, dnyann her tarafndan stanbula, kendisinden
hat dersi almaya gelen talebelerine balangta ksa bir
sre bire bir mek ettirdikten sonra, yurt dna mektupHattat Hasan elebi T.C Cumhurbakanndan
Kltr Sanat byk dln alrken
la hat dersi verme metodunu balatmtr. Hat sanatna
yapt byk hizmetlerinden ve baarlarndan dolay,
-eskiden padiahlarn hattatlara iltifat ettii gibi- gnmzde de ilk defa Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan bir
hattata dl vermitir. Hattat Hasan elebiye, 26 Aralk 2011de, Geleneksel Sanatlar dalnda Cumhurbakanl
Kltr ve Sanat Byk dl verilmitir.
24

Gnmzde hat sanatnn uygulama alanlarnn da oald ve eitlendii grlmektedir. Elbiseler ve arabalar zerine zellikle turalar desen olarak baslmaktadr.
Camilerin restorasyonu esnasnda, profesyonel sanatlar tarafndan ve dikkatle yaplmad zaman orijinal ve deerli hatlarn sanat lleri deimekte ve bozulmaktadr.
Ayn ekilde hattatlarn kada ok gzel bir ekilde yazarak verdikleri hatlarn, camilerdeki yerlerine uygulanrken baz ehliyetsiz kiiler tarafndan estetik lleri tamamen
bozulmakta ve ortaya ok kt yazlar kmaktadr. Her iki meselenin de zm yollar
aranmaldr.
lkemizde resm olarak; gzel sanatlar fakltelerinde, ilahiyat fakltelerinde, imam
hatip liselerinde ve halk eitim merkezlerine bal kurslarda hat sanat eitimi verilmektedir. zel olarak da yaayan hat stadlarmz tarafndan baz sanat vakflarnda,
derneklerde ve kendi zel ders meknlarnda klasik mek uslne uygun olarak eitim verilmekte ve sonunda iczet verilmektedir. nsanlarmzn hat sanat renimine ve
eserlerine ilgisi her geen gn artarak devam etmektedir.
Hsn-i hat sanat alar boyunca kendi geleneklerine, klasik usl ve kaidelerine sk
skya bal kalmtr. Kendi disiplinleri erevesinde bnyesini yenileyebilmitir. Dier
sanatlarn aksine yabanc kltrlerden tesir alacak bir yn de bulunmamaktadr. Bunlar
sayesinde srekli ilerleyerek ve ykselerek gnmze kadar gelmitir. Bu seviyeyi koruyabilmek ve ayn ihtiamyla gelecee tayabilmek iin hat sanatnda yenilik araylarmz, geleneklerinden koparmadan, disiplinlerine, klasik usl ve llerine bal kalarak
yapmamz hem art hem de bu emanete riayet grevimizdir.
25
1. NTE
NTEMZ DEERLENDRELM
A Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz.
1. Hsn-i hattn kelime anlamn ve terim anlamn yaznz.
2. Hsn-i hat sanatnn amalarn syleyiniz.
3. slm yazsnn sanat yazs olmasn salayan zellikleri nelerdir? Anlatnz.
4. Gnmzde Trkiyede ve dnyada hsn-i hat mekine balayan renciler,
sls ve nesih yazlarn hangi byk hattatn meklerine bakarak yazmaktadrlar?
Niin? Aklaynz.
5. Kuran Hicazda nzil oldu, Msrda okundu, stanbulda yazld. sz niin
sylenmitir? Trklerin hat sanatna hizmetlerini saynz.
B Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.
1. slm kltrnde Gzel Yaz sanatnn tam ve doru yazl aadakilerden
hangisidir.
A) Hsn-hat
B) Hsn-i hat
C) Hsn- hat
D) Kaligrafi
E) El yazs
2. Hat sanatsna ne ad verilir?

A) Hat
B) Hattat
C) Hattat
D) Hathat
E) Kaligraf
3. Harf inklbndan nce matbaalarda kullanlan harf kalplarn yazan ve

Ayasofyann iindeki cel sls Drt Halife adlarn yazan mehur hattat kimdir?
A) Ahmed Karahisr
B) smail Zhd Efendi C) Mustafa Rkm Efendi
D) Mahmud Celleddin Efendi
E) Kazasker Mustafa zzet Efendi
4. Aadakilerden hangisi Kuran- Kerim yazan hattatlardan deildir?
A) Mehmed evk Efendi
D) Hasan Rz Efendi
B) Smi Efendi C) Kayzde Hfz Osman Efendi

E) Hmid Ayta
26

C Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle doldurunuz.

(Medresetl-Hatttn, stanbul, Yesrzde Mustafa zzet Efendi, Hasan Rz
Efendi, Kayzde Hfz Osman Efendi, Kastamonulu Ferde Hanm, Hmid Ayta)
1. 106 adet Mushaf- erf yazan ve Mushaflar ok baslan mehur hattat
... .. dir.

2. 19 tane Mushaf- erf yazan ve daha okunakl olduu iin Mushaflar ok
baslan mehur hattat dir.

3. 8 adet Mushaf- erf ve bir Muhammediyye Kitab yazan hattat
dr.

4. Hat eitimi vermek zere 1914 ylnda almtr.

5. Gnmzde dnyada hat sanatnn en ileri olduu merkez .. dur.
D Aadaki kii ve tanmlar eletiriniz.

Harflere ilk defa nokta ls getirdi.
lk harekelemeyi yapt.
lk hattat ve hattatlarn piridir.
lk Trk byk hattattr.
Cel sls yazda ilk byk inklb yapan Trk hattattr.
Kam kalemin ucunu ilk defa eimli olarak kesen hattattr.
27
Hz. Ali (r.a.)

eyh Hamdullah
Ebul-Esved ed-Del
Mustafa Rkm Efendi
bn Mukle
Yakut el-Mustasm
2. NTE
HAT SANATINDA
YAZI ETLER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Srekli okuduunuz Kuran- Kerimde sre balarnn farkl, yet metinlerinin ise farkl
yazldn gzlemleyelim.
2. Hat levhalar bularak yazlarn inceleyiniz ve bu levhalarda karakterleri birbirinden farkl
yazlarn kullanldn gzlemleyiniz. Sebepleri zerinde dnnz.
3. Evinizde bulunan Kuran- Kerimleri mealli-mealsiz ayrmadan hatlarn inceleyiniz. En
rahat okuduunuz bir Kuran sayfasnn fotokopisini ekerek retmeninizle paylanz.
4. . . kelimelerinin Arapa kitaplarnzda ve Kuran- Kermde nasl
yazldn karlatrnz. Farkl yazllarnn sebeplerini aratrnz.
5. Evinizdeki ve okulunuzdaki Mushaf- erflerin son sayfasnda mhrn yanndaki yazy
okuyarak bu Mushaflar yazan hattatlarnn adlarn reniniz.
HAT SANATINDA YAZI ETLER
1. Kf Hatt ( ):
Adn Kfe ehrinde geirdii
gelime merhalesinden sonra Kf
(Kfeli) diye alan; dzenli, keli, dik
ve yatay harfleriyle geometrik izgilere dayanan bir yaz eididir.1
Islam ncesi cezm diye bilinen bu
yaz Islamn douu ile birlikte bulunduklar ehirlere nisbetle Mekk
(Mekkeli), Meden (Medineli) daha
sonra Basr (Basral) adlarn alarak
Bir kufi yaz rnei
hicr ilk yarm asr iinde eitli yer ve
zamanlarda geliimini tamamlamtr. Hz. Ali (r.a) Kfede bu yaznn manev mimarlarndan kabul edilmitir ve maharetiyle kf yaznn hattatlarnn banda gelmektedir.
Kf yaz, yazld blgelere gre ksma ayrlr :
1-Marib Kfsi 2- Merik Kfisi 3- Kayravan Kfsi:
Kfi yaz yapsna gre: Basit kf, yaprakl kf, zemini ssl kf, rgl kf, geometrik kf olarak eitlenmitir. Bu eitlerden geometrik kfye makl ve satranc de
denilir. Tarz sade, btn harfleri geometrik ve kelidir. Bu kf eidi Trkistan, zbekistan, Seluklu yaplarnda ok grlr.
Kf yaz Islamn douunda Mushaf yazs olarak uygun grlmemi, daha ok
mimari eserlerde, geni yzeylerde kullanlmken zamanla geirdii olgunlama dnemlerinden sonra mimarinin yansra Kuran- Kerim iin de kullanlmaya balanmtr.
OKUYARAK HARFLER
BULMAYA ALIALIM
Mark kufisi Mushaf (tevbe 40-57)
1 Muhittin Serin, kf md., TDV slm Ansiklopedisi, c.26 s.342.
29
Karahisarinin makl besmele ve ihlas

suresi
2. NTE
30
2.Alt Yaz eidi
BLG KUTUSU
slm yazlar arasnda farkl tarz ve

sluplara sahip alt eit temel yaz ekli
olumu ve mehur olmutur. Buna Arapa olarak Aklm- Sitte, Farsa olarak
da e Kalem denilmektedir.
slm harfleriyle yazlarn karakterlerinde bu ekilde eitlilikler olutuu gibi Latin harfleri ile de times
new roman, arial, verdana, eklinde karakterler vardr.
Alt yaz eidi unlardr:

1- Muhakkak, 2- Reyhn, 3- Sls, 4- Nesih, 5- Tevk, 6- Rikaa. Bu yazlara, temel karakterlerini ve zelliklerini ifade edecek anlamlarda isimleri verilmitir
eyh Hamdullah tarafndan da bu alt yaznn btn eitlerine son ekli verilerek tamamlanmtr.
Bu yazlar birbirinden ayran bnye farkdr, yoksa harf ekillerinin esas birdir.
2.1. Muhakkak ( ) :
Szlkte doruluu anlalm, ispat olunmu gibi anlamlara gelir.
Muhakkak kaleminin aznn kalnl sls kalemle ayndr. Muhakkak yazda dik
harflerin boylar sls yazya oranla daha uzundur. Dier harfleri de slse kyasla
daha byk olup yaylma zellii gsterir.
2.2. Reyhn ( ) :
Harf ekillerinin hepsi deilse bile hemen
hemen tamam reyhan ieine benzetildiinden bu ad almtr.
Reyhn, muhakkak yaznn kurallarna
bal olup onun kk yazlan eklidir. Kalem kalnl nesih kalemi kadardr. Ancak
nesih yazya nisbetle baz harfleri geni ve
byktr. Reyhn yaz daha ok Mushaf yazmnda ve dier kitap nevilerinde kullanlmtr.
eyh Hamdullah muhakkak reyhani kta
2.3. Sls ( ) :
Kelime anlam te bir demektir. Adn balangtaki yuvarlak karakterli yazdan
gelien tomar yaznn te bir lsnden almtr. Umumiyetle kalem az kalnl 3
mm. olan sls yaz harflerinin boylar ve genilikleri muhakkak yazya nisbetle biraz
kktr. Sin, sad ve kaf gibi kse eklindeki harflerinin de daha derin ve ksa olduu
grlmektedir.1
1 Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, s.21.
31
2. NTE
VAV HARFNN SIRLARINI RENELM
Estetik duruu ile yzyllardr hat sanatlarnn da gzdesi olan vav, ayn zamanda Hat sanatnn yazlmas
en zor harflerden biridir. Vav harfi, ana rahmindeki ocuun duruuyla neredeyse ayndr. Vav, insann mrnn
balangcn ve hayatnn sonunu ifade eder. nsanolu hayatnn banda vav, ortasnda elif, sonunda yine vav
gibidir. Bunun yannda, ebcet hesabna gre alt anlamna gelir. nanl insann alt Aments, kainatn alt
yaratl hikayesi gibi ayrcalkl bir noktaya iaret eder. Bu nedenle vav, kainatn da simgesi saylr.
Vav harfi, Allahn Vahid ismini ve birliini simgeler. slam alimlerine gre tasavvufta 66 says, Allah kelimesinin karldr.
Yan yana iki vav harfi 99 rakamna benzer ve yce yaratcy 99 ismiyle temsil eder. Vavn birliin ve
dirliin simgesi olmas da buradan gelir.
BR HKAYE
Mehur bir hikyedir: Osmanl Devletinin en byk hat sanat
ustalarndan biri Hafz Osmandr. Hafz Osman, emekli olduktan sonra kafa
dinlemek iin o devrin en sakin semtlerinden biri olan skdara yerleir. Frtnal bir gnde kaykla
Beiktaa gemek ister. Sahilden bir kaya biner. Yol bitmek zereyken kayk cretleri ister. Fakat Hafz
Osman, yanna para almay unuttuunu fark eder. Tabii artk ok getir. Bir are gelir aklna...
Kaykya Efendi, yanmda param yok, ben sana bir vav yazaym; bunu sahaflara gtr, karln alrsn. der. Kayk, yzn ekitip sylenerek yazy alr. Bir zaman sonra kayknn yolu
sahaflara der. Bakar ki yazlar, levhalar iyi fiyatlara alnp satlyor; cebindeki yazy hatrlar
ve satcya gtrr. Satc yazy alr almaz, Hafz Osman Vav diyerek ak artrmaya
balar. Sonunda ok iyi bir fiyata satar. Kayk, bir haftalk kazancndan daha fazlasn
bu vav ile kazanmtr.
Gel gelelim, bir gn Hafz Osman karya gemek istediinde yine ayn kaykyla karlar. Yol bitmek zereyken cretler toplanr. Hafz Osman da
paray kaykya uzatr. Kayk, Efendi, para istemez; sen bir vav
yaz yeter. der. Hafz Osman, tebessm ederek cevap verir kaykya: Efendi, o vav her zaman yazlmaz.
Sen dua et baka bir gn para kesemi
yine evde unutaym...
Sls yaz; Islam corafyasnda en bilinen, en eski ve en ok ilenmi bir yaz eididir.
Kf yaz gibi sls yaz da mml hutt (yazlarn anas) kabul edilir. Hat mekine
rika yazs ile bir giri yapldktan sonra, asl sanat yazs olan sls hatt btn ayrntlaryla retilir. Sls yazy renen ve yazan bir hattat aklm- sittede ayn paralel
izgide gelien dier hat eitlerini de kolay yazabilmektedir.

Sls yaz, bir kitap yazs olmamtr. Ancak; Seluklular zamannda ve Osmanllarn ilk
asrlarnda Kuran- Kerm sahifelerinde baa, ortaya ve sona rastlayan satrlar kimi zaman sls
yaz ile yazlmtr. Genellikle levha yazlarnda ve mimar eserlerin kitbe ve sslenmesinde kullanlmtr.
Hamit Beyin sls bir levhas (Fecr suresi - Ayet 27,28,29,30 )
32

nl hattatlarmzn elinden kma ekin sls rnekleri; eitli mze, ktphane ve zel koleksiyonlarda yerini almaktadr. Ayrca stanbulun tarih eserlerini zenginletiren sls hat yazlar grenleri kendisine hayran brakr. eyh Hamdullahn Byezd Camiinin cmle kapsndaki
kitabesi ile, Karahisrnin Sleymniye, Mustafa Rkmn Nusretiye, Kazasker Mustafa zzetin
Ayasofya Camilerindeki yazlar slse rnek gsterilebilir.
Sls yaz, bir kitap yazs olmamtr. Ancak; Seluklular zamannda ve Osmanllarn
ilk asrlarnda Kuran- Kerm sahifelerinde baa, ortaya ve sona rastlayan satrlar kimi
zaman sls yaz ile yazlmtr. Genellikle levha yazlarnda ve mimar eserlerin kitbe
ve sslenmesinde kullanlmtr.
nl hattatlarmzn elinden kma sekin sls rnekleri; eitli mze, ktphane ve
zel koleksiyonlarda yerini almaktadr. Ayrca stanbulun tarih eserlerini zenginletiren sls hat yazlar grenleri kendisine hayran brakr. eyh Hamdullahn Byezd
Cmiinin cmle kapsndaki kitbesi ile, Karahisrnin Sleymniye, Mustafa Rkmn
Nusretiye, Kazasker Mustafa zzetin Ayasofya Camilerindeki yazlar slse rnek gsterilebilir. Gnmz sanatkrlarnca da nice gzde rnekleri yazlmaktadr.
2. 4. Nesih :)(
Kelime anlam ortadan kaldrmak, iptal etmek veya kitap oaltmak anlamna gelmektedir. Hat sanatnda; zellikle el yazma kitaplarda ve basma eserlerde yaygn biimde
kullanlan bir yaz eididir. Kalem az kalnl, 1mm yani sls kaleminin te biri kadardr. te sls yaznn baz zelliklerinin ortadan kalkmasyla oluan bir yaz olduu
ve kitap oaltmaya yarayan bir yaz tr
olduu iindir ki, nesih ismi verilmitir.
Nesih hatt sls yaz gibi istifli yani girift
kompozisyonlu olarak yazlmaz, daima
satr halindedir. Baz harflerin farkl ekillerde uzatlmas ve yazlmasyla yazlan
sayfalarn sanat deeri ykselmitir.
2. 4. 1. Nesih Yazsnn Geliimi
XI.yzyldan nce kullanlan ve ismine
nesh yaz denilen bir yaz eidi vard.Yaz
sanatnn gelimesiyle bu yaznn yuvarlak
zellikleri nesih yazsnn ortaya kmasna sebep olmutur. Nesih, muhakkak ve
reyhn yaz eitlerinden sonra kullanlmaya balam bir yaz eididir.
33
2. NTE
Matbaann Osmanl Devletine giriinden nce yazma kitap istinshnda (oaltlmasnda) en fazla kullanlan yaz nesih olmutur. Harekeli yazlabildii gibi Trke iin
harekesiz yazlmas da mmkn olduundan din ve ilm her konuda nesih tercih edilmitir.
Nesih yaznn kullanm sahas sadece kitap yazlmasyla snrl deildir. Yalnz olarak
veya bir sls satrnn altnda be satr nesih bulunmak zere ktalar ve bunlarn bir
araya getiriliiyle oluan murakkaa ve hilye-i nebev levhalarnda da genellikle nesih
hatt kullanlmtr.
mam hatip liselerinde ve din eitim veren dier kurumlarda rencilerin, defterlerine
Arapa harfleriyle yet-i kerme, hads-i erf ve dier metinleri yazarken kullanabilecekleri en uygun yaz eidi nesihtir. Bunun iin btn rencilerin ncelikle, temel seviyede
de olsa nesih hatt mek etmeleri bu yazlarn dzeltip gzelletirebilmeleri asndan ok
gereklidir.
2. 4. 2. Nesihin Mushaf Yazmnda Kullanlmas
Nesih yazs zaman ierisinde gelie gelie herkesin kolayca okuyabilecei ve hoa
giden bir estetik yapya brnmeye balamtr.
II.Beyazt dneminde eyh Hamdullah
mektebiyle birlikte hzl bir geliim srecine girmi ve Osmanlnn son dneminde estetiin zirvesine ulamtr. Zirveye
ulaan nesih hatt ok kolay okunan ve yazlan yaz haline gelmitir. Bylece Mushaf kitabetinde (yazmnda) nesih yaz dier hat eitlerine tercih edilmitir. eyh
Hamdullahtan balayarak Mushaf, Osmanllarda nesih hattyla yazlmtr.
eyh Hamdullahn gelitirmi olduu
bu yazya Hafz Osman canllk ve estetik kazandrm ve nesih yazsn Kurana
hizmetkr etmi, yazd Mushaflarn baslmasyla slm alemine tantmtr. Sonraki dnemlerde Hasan Rz ve Kayzde
Hafz Osman Efendilerin yazd, baslan
Mushaflarda okunakl ve ak olarak nesih hatt icr edilmitir. Mushaf yazmnda
nesih hattnn zirvesi Hattat evki Efendi
tarafndan tayin edilmitir. Gnmze
kadar da nesih hatt ile nadide ve estetik
Mushaflar yazlmaya devam etmitir.
evki Efendinin Nesih dua cmleleri.
34

Yukardaki aklamalardan anlaldna gre, nesih hatt Kuran yazmak iin en uygun hat eididir. Zaten insanlar yaratl gerei gzel ve estetik hayrandr. O insana
bir eyleri kabullendirmek ve retmek istiyorsanz bu ynne hitap etmek durumundasnz. ok kymetli bir hediyeyi uygunsuz bir biimde ve kt bir klfla takdim ederseniz o hediyenin deerini hafife alm olursunuz. Kuran Kerim gibi deeri nihayetsiz
olan hakikatleri insanlara tebli ve takdim etmeye yarayan yaznn da o bilginin deerini
korumas asndan en gzel ve estetik olmas gerekir.
2. 4. 3. Bilgisayar Yazs le Nesih Yazsnn Mukyese Edilmesi
Bildiimiz gibi teknoloji her yerde kullanld gibi, sanatta da kullanlmaktadr. zellikle hat sanatnda son yllarda Mushaf yazmnda kullanlmaya balamtr. Harekeleri
kartrmama ve yazdaki skklklar nleme gibi bahaneler ne srlm ve bilgisayar
yazsna ister istemez rabetler artmtr. Bu durum ise en az be yz yllk kkl bir gemie sahip, nesih hattna iltifat edilmemesi ve el yazma Mushaflarn yazlmasnn gerekli
olmad gibi bir durumu ortaya karmtr. Bu ise sanattan uzaklama sebebi olmutur.
KIYASLAYALIM
Canll ve estetii fark edilen sada el yazma Mushaf ile soldaki bilgisayar dizgili Mushafn
karlatrlmas.
Teknolojinin bu haliyle Kuran yazmaya hizmet etmesi elbette ki kanlmaz ok doal bir gelimedir. Tabii ki bilgisayarn kolaylndan ve frsatlarndan faydalanp onu
Kurana hizmet etmek iin kullanmamz gerekiyor. Ancak bu gelimelerin Kurann asl
kimliine uygun olan hattn asla unutturmamas gerekiyor. Bu kimlik ise hat sanatndaki estetik, zarfet ve gzelliktir ki biz bunu asl mekanik ortamda hazrlanan yazda
bulamyoruz. rnein harfleri farkl birleme ve uzatmalarla sayfa grnmn dzenleme imkann bilgisayarda bulamyorsunuz. Halbuki, bir hattat, hat kurallar dorultusunda sayfada istedii gibi dzenlemeler yapabilir. rnein seyrek sayfalar boluk
brakmak yerine uzayabilen hafleri uzatarak doldurabilir.
35
2. NTE
2. 5. Tevk( ):
Szlk anlam; bir eyi vki ettirmek, oldurmak ve tesr etmektir. Eskiden halife ve
vezirlerin mektuplarnn bu yaz ile yazlmasndan dolay bu ad almtr.
Tevknin kalem kalnl slse yakndr. En belirgin zellii; birlemeyen harflerin birlemesidir. Divan yaznn kullanmna kadar padiahlara ait belgelerde kullanlmtr.
2. 6. Rikaa ( ) : (cze) ( ) :
Rik, deri ve kat paralarna verilen ad olduu gibi onlarn zerine sratle yazlan yaznn
da addr.
Rik, tevknin kurallarna bal olup onun
kk yazlan eklidir. Hzl yazlmaya elverili
bir yazdr. Osmanllarda bazen vakf ilerinde,
mektup, hilye yazmnda, genellikle de Mushaflarn son dua sayfasnda ve rencilerin sls ve nesih icazetnmelerinde (diploma) hattat
hoca tarafndan yazlan tasdk makamndaki
yazlarda kullanlmtr.
eyh Hamdullahn Tevki ve rika hatt ile yazd kta
3. Dier Yaz eitleri

3. 1. Talik ( ):
Szlkte; aslmak, askya alnmak anlamna gelir. Bu yaz genelde
harflerinin geni kavisli ve aslm
gibi grn sebebiyle bu ismi almtr. Talik, harekesi olmayan bir
yazdr. Kalem az kalnl sls
kalemi kadardr.
Talk yaz ilk olarak randa icat edilmi, onun gelitirilmesiyle de nestalk
Kemal Batanayn Talik beyti.
yaz ortaya kmtr. Nestalk yaz
(Tevbe ya Rabbi hata rahna gittiklerime
Fatih dneminde Osmanllara geBilb ittiklerime bilmeyb ittiklerime.)
ince Trkler bu yazya nestalk deil talik adn vermilerdir. Harekesiz olmas sebebiyle Trkeye uygun bulunarak
Osmanlda Fetvhnenin resm yazs olmu, devlet tekilatlarnda ve iir divanlarnn
yazlmasnda kullanlmtr. Gnmzde randa en tutulan yaz olan talik, dier Islam
lkelerinde de sls ve nesihten sonra en ok kullanlan yaz eididir. Mimarde kolay
uygulanabilmektedir. Bata iir levhalar olmak zere gzde talik eserleri yazlmaktadr.
36

3. 2. Divan ( ):
Divana mahsus anlamna gelen bu yaz eidi sadece divanda (bugnk bakanlar
kurulu) yazld iin bu ad almtr. Divan yaz, talik yazsndan ilham alnarak Trk
hattatlar tarafndan cd edilmitir. Trklerde, Fatih devrinde grlmeye balam ve
Yavuz Selim zamannda geli mi ve btn Osmanl lkesinde kullanlmtr.
Dier yazlarn aksine divan yazda harfler ve kelimeler ayaa kalkm bir durumda
olup sola doru eik bulunurlar. Yatay ksmlar da ayn ekilde sadan sola doru eiktir. Ayrca harfler ne doru kvrlm vaziyettedir. Ha, sin, sad, kaf gibi harflerin anak
grnmndeki alt ksmlar soldan saa doru gerilemi kendinden sonraki harflerle
birlemeyen elif, dal, ra, vav gibi harfler kendinden sonra gelen harflerle birlemitir.
Divn yaz; sadece devlet yazmalarnda kullanld iin
gizlilii korumak ve tahrifat
nlemek amacyla harf ve kelimeler ok yakn yazlr. Bu
yaznn satr sonlar sivri bir
u eklinde yukarya doru
ykselir ve her satrn sonunda szn bittiini gsteren
bir iaret yukardan aaya
ekilir.1
Padiah fermanlar, menurlar, ahidnmeler, ikyet
zzet Efendinin ok gzel bir divani yazs.
ve ahkm defterleri dahil her
trl kayt divan yaz ile yazlmtr. Baz rivayetlerde divan ktiplerine bu hatt divan dnda yazmayacaklarna
dair yemin ettirildii belirtilmektedir. Resm evrakn altna imza atmak det olmad
iin bu yazlarn kimlere ait olduu bilinmemektedir.
Hamid Beyin celi divani yaz rnei. (Yusuf Suresi 101)

1 Ali Alparslan, divn md., TDV slm Ansiklopedisi, c.9, s.445.
37
2. NTE
Cel Divan; divannin celsi anlamna gelmekle birlikte ikisi arasnda farklar vardr.
Cel divn, geni azl kalemle, istifli olarak ve hareke ile tezyn iaretler oka kullanlarak yazlr. Osmanlda sadece padiah fermanlarnda kullanlmtr. Gnmzde ise
yet-i kerme ve hads-i erflerin yazlarak levha yaplmasnda kullanlmaktadr.
3. 3. Rika ( ):
Szlkte kat, deri paras anlamna gelmektedir. Hat sanatnda abuk, kolay yazma ve okuma ihtiyacndan domu bir yaz trnn addr.
Rika, divan yaz harflerinin sadeletirilip kltlmesiyle gelitirilmitir. Rikada
divanye nisbetle harflerin kavis ve meyilleri azaltlmtr. Fe, kaf, mim, vav harflerinin
gzleri kapanm, sin dileri kaybolmutur. Rika yazda nokta, kalemin kard noktann yarsdr. ki nokta bir izgi, nokta kvrk bir biim kazanmtr. Harfler ve kelimeler harekesiz olup, 20-30 derece ayla satra oturacak ekilde dizilmi, yalnz kpler ve
mimin elifi satrdan aaya sarkmtr.
Sratle yazlabilmesi iin harf bnyelerinde yaplan bu ksaltmalar rika yazsnn
dier yaz eitlerine kyasla estetik ifade gcn biraz azaltmtr.
3. 3. 1. Rika Yazsnn Ortaya k
Rika yazsnn ortaya k tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 15. asrn ikinci
yarsndan sonra Dulkadiroullar dneminde kullanld grlmektedir.
Gzel bir rika hatt rnei.
Osmanllarda cel divan padiah fermanlarnda, divn de Divan- Hmyunda kullanlmakla sk skya snrl tutulmutur. Ancak devlet ynetimi sadece padiah ve divndan
ibaret deildir ve byk Osmanl lkesinin en uzak yerlerine kadar ynetim birimleri
ve memurlar vardr. te bu devlet memurlarnn yaz ihtiyalarn karlamak zere de
divan yaz harflerinin sadeletirilip kltlmesiyle rika yazs ortaya kmtr. Rika, 18.
yzyln ikinci yarsndan sonra Dvn- Hmyunda belli kurallara balanm ve ana izgileriyle beliren bir karakter kazanmtr.
lk olarak Hattat Mmtaz Efendi (.1872) Bblide kullanlan eski rikay, divan yazdan ayr belirgin zellikler kazandrarak ve belli kurallara balayarak slplatrmtr.
Bundan sonra rika yazsna, Mmtaz Efendi Rikas denmi ve Bblde hkmet dairelerinde alan memurlar tarafndan ilek olarak kullanlmaya devam etmitir.
38
kinci olarak Hattat zzet Efendi (.1903), kendinden nceki en gzel rika yazlar zerinde yapt inceleme ve deerlendirmenin ardndan rika yazda yeni bir slp ortaya
koymutur. Bu slpta harf bnyeleri klasik, kesin oran ve llerini bulmutur. Kelimeler geometrik dzen iinde daha ak yazlarak en gzel henk salanm ve rika yazs
sanat seviyesine ykselmitir. Zamanla Mmtaz Efendi Rikas braklm ve hattatlar bu
zzet Efendi Rikasn beenerek yazmaya balamlardr.1 Rika yazs dier Islam lkelerinde de kabul edilmi ve yaylmtr.
3. 3. 2. Rika Yazsnn Kullanm Alanlar
Rika yazs kalemin tabii akna, sade, sratli ve kolay yazlmaya uygun olmas sebebiyle 19.yzylda gnlk hayatta yaygn bir ekilde kullanlmtr. Osmanl dneminde,
iptidai mekteplerde (ilkokulda) ocuklara yaz eitimine basit ve kolay olduu iin rika
ile balanmtr. Bbl hkmet dairelerinde devlet memurlar tarafndan ilek olarak
kullanlmtr. Osmanl edbleri ve airleri el yazmas kitaplarn rika ile yazmlardr ve
bugn baslan kitaplarnda kendi el yazlarndan rneklere de yer verilmektedir. Dergilerde, gazetelerde, mektuplarda, gnlk iler iin yazlan yazlarda hep rika tercih edilmitir. Harf inklbna kadar, rika hattnn cel ekli dkkan levhalarnda, ilanlarda, kimi
zaman da kitbelerde kullanlmtr.
BAYEZD KAZA MERKEZ
DRDNC BLK KUMANDANLII
Gnmzde ise slm lkelerinde gazete balklar ve dkkn levhalar genellikle

cel rika ile yazlmaktadr. Osmanl Trkesi ile kitaplarn basmnda ounlukla rika
hatt tercih edilmektedir. Eitimde kolaydan zora doru gitme prensibine uygun olarak,
hsn-i hat mekine genellikle rika ile balanmaktadr. Bu yaz ile hat levhalar da yazlmaktadr.
3. 3. 3. Rikann Trke le Balants
Trk milleti slmiyeti kabul etmesiyle birlikte nceki alfabelerini brakarak slm yazs haline geldii iin 10. yzylda Arap alfabesini kabul etmitir. Yaklak bin yldan
beri, 1928 ylna kadar Trk dili satrlara Arap harfleri ile dklmtr.
1 Muhittin Serin, rika md., TDV slam Ansiklopedisi, c.35, s.108.
39
2. NTE
Arap alfabesinde sesli harfler olmad iin Trkedeki sesli harfleri ifade etmeye ynelik gerekli almalar yaplm, ksa nller hareke ile, uzun nller uzatma harfleri ile
yazlmtr. Zamanla harekelerin yerini hareke yerine kullanlan harfler almtr.
Arap alfabesinde olmayan p, , j, o, gibi harfler iin de yeni harfler ve iaretler eklenerek Arap alfabesinin Trk Dilini en gzel ekilde yazya aksettirmesine allmtr.
Trkeyi yazmak iin, tarih sreci ierisinde gelien ve belli kurallara balanan yaz
eitlerinden biri kullanlmtr. lm kitaplarn yazlmasnda genellikle harekesiz nesih,
edeb eserlerde talik, st dzey devlet ynetiminde divan ve cel divan kullanlmtr.1
Bunlarn dnda devlet memurlar ve geni halk kitleleri tarafndan gnlk yaz ihtiyalar iin hep rika yazs kullanlmtr. Rika yazsn kullananlar dier yaz eitlerini
kullananlarla kyaslandnda ok byk bir orann kt grlmektedir.
Trkeyi yazmak iin rika yazsnn en ok tercih edilmesinin nedeni en bata bu yaznn byle pratik bir ihtiyac karlamak zere yine Trkler tarafndan gelitirilmi olmasdr. Yazdaki btn fazlalklar ve teferruatlar atlarak harflerin bnyesi en kk ve
en basit hale getirilmitir. Bu sayede ok kolay yazlabilmesi salanmtr. Yazlacak alandan tasarruf imkn vermektedir. Yine bu alfabede harflerin birbirleriyle bitimesinden
dolay ser yazlabilme ve zamandan tasarruf imkn vermektedir. Sesli harfler yerine
ilk balarda yazlan harekelerin yazdan kaldrlm olmas da yazmada byk kolaylk
getirmitir. Bu ynleriyle 1700l yllardan beri rika Osmanl Trkesinin el yazs
olmutur.
Osmanl dneminde yazarlar ve airler el yazs olarak kullandklar rika hattn ok
gzel yazmlardr. Mesel Nmk Kemal rika hattatlar arasnda saylmtr. Mehmed
kif Ersoyun ok gzel rika el yazlar grlmektedir. Arivlerden de en fazla rika ile
yazlm belgeler kmaktadr. Geni halk kitleleri gnlk her trl yazlarn rika ile
yazdklar iin rika el yazlar ilek hale gelmitir. Bylece dillerde konuulan gzel Trkemiz, satrlarda da en ok yine Trk icd olan gzel rika hatt ile yazlmtr.
3. 3. 4. Rika rneklerinin Okunmas
Bugn slm yazsn sadece sanat gayesi ile hsn-i hatta ve din eitim retiminde, Latin
harflerini de resm ve gnlk ilerimizde kullanmaktayz. Ancak rika yazsn yazamasak
bile okumay renmek son derece nemlidir. nk rika hatt yzyllarca ecddmzn
Trkeyi satrlara aktard yaz olmutur. Resm ve zel belgeler, kitaplar, mektuplar, dergiler, gazeteler rika el yazlar ile yazlmtr. Arivlerimiz bu belgelerle doludur. Eer bu
yazy okumay renmezsek atalarmzdan kalan kltr mirasnn kapsn ap onu devralamayz. Dedelerimizden kalan ariv belgelerini, bir yazy, bert, tapuyu, mektubu vb.
okuyamayz. Kltrel kklerimizden kopmu oluruz.
Rika metinlerinde yaz her ne kadar Arap alfabesiyle yazlm olsa da ieriinde yazan dili Trkedir. Dolaysyla okumay renmek ok kolaydr. Bu Hsn-i hat program
ve kitab Osmanl Trkesini okumay retmeye uygun deildir. Bu konuda ders veren
kurumlardan veya yaynlardan yardm alnabilir.
1 Mehmet Memi, Osmanl Trkesi, s. 4-15 , Sakarya niversitesi Yaynlar, Sakarya 2012.
40
Rika hatt ile yazlm istiklal Mar. Hat: Taner Kaygsz
41
2. NTE
4. Cel Yazlar
Szlkte; aikr, iri, byk anlamlarna gelen cel kelimesi, hat
sanatnda her cins yaznn kendi
kalem lsnden daha geni bir
kalemle yazlan iri ekline denir.
Bundan dolay cel kelimesi bir yaz
eidini deil karakterini ifade eder.
Hattatlar, kalem lsnn
misli geniliinde yazlan bir yazy
cel olarak kabul eder.1 Sls yaklak 3 mm kalnlnda kalemle yazldna gre, bundan daha kaln
yazlar cel snrlarna girmektedir.
Cel yazlarn uzaktan okunabilir
olmas sebebiyle cel kalemi kalnlnn da st snr yoktur. Mesel,
Ayasofyann kubbe yazlar 15 cm.
kalnlnda, Drt Halfe adlar da 35
cm. kalnlnda kalemler ile yazlzzet Efendinin celi sls Ehl-I BeytI anlatan bir gzel yazs.
mtr. Burada kalem kalnlndan
maksat, kam veya tahta kalemin ucunda kda temas eden ksmnn geniliidir. Genellikle anakl harflerin en kaln yeri, kalem kalnln verir.
Seluklular dneminde mimar eserlerde cel sls ve kf kullanlmakla birlikte cel sls
daha ok tercih edilmitir. Anadolu Seluklularnda ise kf, muhakkak ve cel sls yaz
kullanlmtr. Bu dnem eserlerinden dikkat ekenleri Divrii Ulu Camii (m.1129) portalinde zemini ssl cel sls kullanlmtr.
Osmanlda znik Nlfer Hatun
mreti, Bursa Yeil Camii gibi mimar
eserlerde, yeni bir slbun douunu
mjdeleyen cel yazlar grlr. Ali
Sfnin cel sls hatla yazd Fatih
Camii kitbesi, Kazasker Mustafa zzet
Efendinin Ayasofya Camiinde asl
cel sls hatla yazl levhalar, Mustafa Rkm Efendi tarafndan yazlan
Nusretiye Camii kuak yazs, Sami
Efendinin Yeni Camii sebli cel sls yazlar, Hasan elebi (.1594)nin
cel sls hatla yazd Sleymniye
Cmi kitbesi, cel yazlarn gzel rnekleri olarak grlr.
smail Hakk Altunbezerin celi sls bir yazs.
1 Ali Alparslan, cel md., TDV slam Ansiklopedisi, c.7, s.265.
42
2. NTE
5. Msenn Yazlar
Szlkte iki ksm veya iki paradan oluan ikili, iki
katl anlamna gelmektedir. Terim olarak ise ift karlkl yaz demektir.
Aynal yaz da denilen msenn, bir hat eidi deil, bir yaz biimi olup her eit hat ile yazlabilir. Ss
mhiyetinde kullanlmtr. Herhangi bir ibre yazldktan sonra effaf bir kada kenarlarndan dikkatle izilir.
Bu kt tersine evrilerek nceki ibre ile her ikisinin ular birbirine deecek veya geecek ekilde tekrar izilir.
Daha sonra kenarlar tesbit edilen bu ters blmdeki yazlarn ii mrekkeple yazlarak msenn yaz elde edilir.
Osmanl dneminde msenn yazda Trk hattatlarnn ok cazip eserler meydana getirdikleri ve deta
Msenna (aynal) Edeb ya hu
yaz ile resim ve grafik sanatn birletirdikleri grlr.
Hat: Ahmet Kutluhan
Byk hattatlar dnda halk arasnda yetimi hattatlar
da msenn yazya ilgi gstermiler kf hatla cmiler resmetmiler, sls hatla ifte
vavlar, Kelime-i Tevhidler, Allah (c.c.), Muhammed(sav), Ali (r.a.) kelimelerini yazmlar, bunun dnda yazyla kular, kandiller, ibrikler, talar, kavuklar yapmlardr.2
14.ve 15.yzyllarda Bursa ve Edirnede yaplan camilerde msenn yazlara oka rastlanr. Fatih devrinde Ali b.Yahya Sf tarafndan yazlan Topkap Saray Bb- Hmyun
zerindeki msenn cel sls kitabeti, Hmid Aytan ili Camii kaps zerindeki
msenn cel sls levhas en gzel rneklerden birkadr.
stanbul beldetn tayyibetncmlesinin msenna (aynal) yazlm hali. Hat: Mehmet Arif Vural
2 Ali Alparslan, msenn md., TDV slam Ansiklopedisi, c.32, s.87-88.
43
3. NTE
NTEMZ DEERLENDRELM
1. Kf hatt nasl bir yazdr? Kf hatt ile yazlm bir yazy hangi zelliklerinden
tanyabiliriz? Aklaynz?
2. Kuran yazmada niin nesih hattnn tercih edildiini aratrnz.
3. Bilgisayar yazs ile nesih hattnn zelliklerini ve grnn kyaslaynz.
4. Cel ne demektir? Cel yazlara nerelerde ihtiya duyulduuna rnekler veriniz.
5. Msenn ne demektir? Msenn yazlarn nasl yazldn syleyiniz.
6. Rika yazsnn ortaya kmasndaki asl unsurlarn neler olduunu aratrnz.
7. stikll Marmz, ilk yazld gibi rika hatt ile yazlm bir metninden okumaya alnz.
8. Gnmzde harflere, kuralsz ve lsz olarak iimizden geldii gibi gzel
ekiller vererek bir yaz yazsak, hat yazs yazm olur muyuz? Hat yazs eitlerinin
yzlerce yllk zaman srecinde olutuunu dnerek cevaplaynz.

1. Aadaki yazlardan hangisi Aklm- Sitte ierisinde yer almaz.
A) Sls
B) Nesih
C) Tevk
D) Rikaa E) Rika
2. Derslerinizde ayet ve hadis metinlerini, Arapa cmleleri defterinize yazarken
hangi yaz trn kullanyorsunuz?
A) Sls
B) Nesih
C) Cel Divan
D) Kfi
E) Muhakkak
3. lk olarak randa icat edilip sonra tm slm lemine yaylan yaz tr hangisidir?
A) Kf B) Makl C) Talik
D) Divan E) Rika
4. Hat sanatnda, hangi yaz tr ile Vav harfi yazmak mehur olmutur?
A) Muhakkak B) Sls
C) Tevki
D) Talik
E) Cel Divn
44
2. NTE
C Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri parantez iindeki uygun kelimelerle

doldurunuz.
(Kf, Sls, Talik, Divan, Kf, mimar, Ali)
1. slm ncesi cezm diye bilinen, dzenli, keli, dik ve yatay harfleriyle geometrik izgilere dayanan ve bulunduu ehre nisbetle isimlendirilen ... yaz Kfe
de ekillenmitir. Daha ok alanlarnda kullanlr. Hz. bu
yaznn manevi mimarlarndan kabul edilir.
2. Makl yaz, . yaznn kollarndan birisidir.
3. .: Adn te bir anlamndan alan, yaklak 3-4 mm kalemle yazlan,
slm corafyasnda en bilinen, en eski ve en ok ilenmi bir yaz eididir.
4. : Talik yazsndan ilham alnarak Trk hattatlar tarafndan icat edilen,
dier yazlarn aksine harfleri sola doru eik olan yazdr.
D Aadaki bilgilerden dorularn (D), yanllarn (Y) ile iaretleyiniz.
(...) Osmanl dneminde, ilkokulda ocuklara yaz eitimine, basit ve kolay olduu
iin rika ile balanmtr.
(...) Cami kubbelerinde, kuak yazlarnda ve mihrab yazlarnda rika yazs kullanlr.
(...) Camilerde kubbe, kuak ve mihrb yazlar cel olarak yazlmaz.
(...) Nesih yaz kitbe yazmnda kullanlan bir yaz eididir.
(...) Hzl ve kolay yazldndan dolay gnlk yazmalarda cel divan yaz kullanlr.
(...) Talik, sls ve nesihten sonra slm dnyasnda en ok kullanlan yaz eididir.
45
3. NTE
HAT SANATI
ESERLER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Evinizde bulunan Arapa basl eserlerin ba ve son ksmlarna dikkat ederek nelerin yer
aldn kyaslayalm.
2. Evinizde hat levhalar var m? Varsa bu levhalarn niin yazldn ve nerelere asldn
dnnz.
3. sminizi Kuran harfleriyle yazp levha yaparak alma masanzn bana asmay dndnz
m? Baka hangi hat levhalarn asmay dnrsnz ? Niin?
4. Mahallenizdeki caminin iindeki btn hat yazlarnn fotoraflarn ekerek snfa getiriniz.
Bu yazlarn hangi yaz tr ile yazldn tespit ediniz. Okuyup anlamlarn defterinize yaznz.
5. Kendimize ait bir Mushaf- erf alrken hattnn nasl olmasna dikkat etmeliyiz?
6. Okulunuzda aldnz bu bir yllk hsn-i hat dersinden sonra, hat sanatnda daha da ilerleyerek
hattat olabilmek iin baka nerelerde ve nasl eitim alabileceiniz konusunda retmeniniz ile
grnz.
HAT SANATI ESERLER
1. slam Eserlerde Hat Sanat

Hat: yllar boyu yaanan sosyal hayat, devlet ileri, arivleme ihtiyac, yaznn gze
ho gelen sanat yn ve daha pek ok sebepten dolay yaz hayatmzn her kademesine
girmitir. Ancak kendisini asl gsterdii yer din sanat eserleridir.
Hat sanatnn uyguland Islam eserleri u
balklar altnda toplayabiliriz:
1. Kitaplar: Hat sanatnn bylesine itibar bulmasnn asl kayna ve sebebi Kuran- Kerimdir.
Kurnn nceleri parmen, daha sonra kt stne deiik hat trleriyle yazlm saysz rnei dnyann eitli mze, ktphane ve koleksiyonlarnda
bulunmaktadr. Kuran- Kerim ve czleri, enm-
erifler, evrd- erfler, delill-hayrtlar, hat sanatnn kitap eklinde rastlanlan din mahiyetteki rneklerindendir. Hadis kitaplarnn da hsn-i hatla
yazlm sekin rnekleri vardr.
lm kitaplarn yazlmasnda genellikle harekesiz nesih, edeb eserlerde talik kullanlmtr.

2. Ktalar:
Orta boyda bir kitap ebadndaki

kdn tek yzne
bir veya birka nevi
hatla yatk veya dik
konumda yazlan,
ekseriya dikdrtgen
biimindeki hat eserleri iin kullanlan
bir tbirdir.
Kamil Akdikin Nesih hatt ile yazd

Mevlid-ieriften Allah Adn bahri.
3.Murakkalar: eitli ekillerde bezenmi ktalarn bir

araya getirilip ciltlenmesiyle hazrlanan albmlere denir.
4. Levhalar: XIX ve XX. yzyllarda bilhassa Osmanllarda cel yazlarla reva bulan levhaclk, hsn-i hattn erevelenerek eitli meknlardaki duvarlarda yer almasn
salam, bylece bir gzellii hem okuma hem de seyretme imkn vermitir.
5. Hilyeler: lk rnekleri Hfz Osman tarafndan tertip
edilen hilyeler, Hz. Peygamberin fizik ve ahlk vasflarn
anlatan levhalardr.
Bir murakka rnei.
6. Cami yazlar: Camilerde mermer, ahap ileme olarak veya mstakil olarak rastladmz levhalardr.
47
3. NTE
7. Kitabeler: Cami, tekke, mektep, medrese, han, eme, hamam, sebil, ktphane gibi
herhangi bir bidenin ekseriya d, bazan da i cephesinde yer alan veya nian ta, mezar
ta gibi bir dikilita zerindeki yazlar hakknda bu tbir kullanlmaktadr.
Bu balklardan bazlarn biraz daha detayl olarak ileyelim.
2. Mushaflar
Szlkte Mushaf kelimesi bir araya getirilip balanm yazl sayfalar anlamna gelir.
Kuran- Kerim, Peygamber Efendimizden gnmze kadar ciddi bir zenle yazlm, ezberlenmi, okunmu ve bu yollarla muhfaza edilmitir.
Zaman iinde limler, Kuran daha rahat ve doru okumay salayacak iml kurallarn ve gzel yazma kriterlerini gelitirirken hattatlar da Mushaf hatlarnn estetik deer
kazanmas iin sanat glerini, mahretlerini sergilemi, bu arada Mslmanlarn sanat
zevklerini de tatmin etmeye almtr.
Resl-i Ekrem (sav) zamannda ktipler yaz malzemesi olarak safran ve gl suyu ile boyanm ve inceltilmi deri ,tahtadan yaplm tabletler, develerin krek kemiklerini, hurma aac
yapraklarnn orta damarn, ince beyaz ta, krk seramik paralarn kullanyorlard.
Sert malzeme zerine maden kalemle oymak suretiyle, dier malzemeler zerine de kam kalem, hokka iinde siyah veya kahverengi mrekkeple yazyorlard. Resl-i Ekrem
Efendimiz(sav) dayankl ve kalc olmas sebebiyle vahiylerin parmen zerine yazlmasn
istiyordu.
Hz. Eb Bekir devrinde bir araya getirilen Mushaf ve Hz. Osmann hilfetinde Mushaf
derleme heyetince belirlenen iml kurallar esas alnarak oaltlan Mushaflar, parmen
zerine siyah mrekkeple ve Meden hatla irice yazld. Kuran metninin dnda hibir iaret
ilve edilmedi. zellikle Mushaf yazm iin seilmi olan Meden yaz dzenli, geometrik, ,
yatay ve dikey izgilerin hkim olduu noktasz, harekesiz, sade bir yaz tr idi.
GEZELM
RENELM
lk devir kf hatla yazlan Kuran- kerim rnekleri
grmek istiyorsanz ite size
adresler: stanbul Trk ve
Altnla bezenmi eski muhteem bir Mushaf- erif.

(Trk slam Eserleri Mzesi)
48
slm Eserleri Mzesi (am

Evrak, nr. 85, 86, 87, 88,
89) , Topkap Saray Mzesi
(Karatay, I, 1-23), stanbul niversitesi
Ktphanesi
HAT SANATI ESERLER
Hafz Osmann Mushafndan ok gzel bir serlevha rnei.
Ayn zamanda bu dnemde sreler Ftiha ile balayp Ns ile bitecek ekilde sraya
konmu, srelerin nzl srasna gre tertibinden farkl olan bu dzenlemeye mushaf
tertibi denilmitir.
Emevler zamannda Kuran okumada irab hatalarn, yanllklar gidermek, Mushaf
metninde her trl bozulmay nlemek, rahat ve doru okumay salamak amacyla yaplan harekeleme ve noktalama almalar yaplmtr.
u an elimizde bulunan, Mslmanlarn daha ok ilgi gsterdii ve beendii ayetberkenar Mushaf tertibinin Kayzde Hfz Osman Nri tarafndan yazlp gnmze
kadar pek ok basks yaplan Mushaflarla yaygnlat bilinmektedir.
Ayet berkenar: zellikle hafzlk ve ezber yaparken ska kullandmz nshalardaki
sayfalarn hepsi on be satr olmasna, sayfa sonlarnn btn nshalarda ayet sonu ile
bitmesine denir. Dier Islam lkelerinde baslan Mushaflarda buna pek rastlamayz.
49
3. NTE
HOCAYA HRMET
Osmanl Devletinin baehri henz Edirnede bulunduu srada, devlet ileri gelenlerinden bir zt, Hfz Osman Efendiye bir miktar ake gnderip bir Kuran- Kerim yazmasn ister. Hfz Osman Efendi Kuran yazmaya balar. Henz te biri yazlmken, Hfz Osman Efendinin Edirnede bulunan talebesi Kevkep Hfz, Kuran
sipariini veren zta giderek:
-Ben hem gzel yazarm, hem de abuk yazarm. Osman Efendi ihtiyardr, g yazar, diyerek Kuran- Kerimi
yazma iini kendi alr.
Adamlar Hfz Osman Efendiye verdikleri paray geri alrlar. Bu ii Kevkep Hfzn yaptn daha sonra bir
ekilde renen Hfz Osman Efendi, kzdn belli etmez, ama gnl krlmtr.
Kuran- Kerimin daha te biri bile tamamlanmadan, Kevkep Hfz bir gn kalemini aarken sa elinin yaz
yazd parmaklarn keser. Alan yara bir trl iyilemez. Balad Kuran bir trl bitiremedii gibi sanat
cmiasndaki parlayan yldz da sner.
3. Camilerde Hat Sanat

Camiler, Kbe-i Muazzamann ubeleri saylan kutsal meknlardr. Islamn 5 temel
esasndan biri olan namaz ibadetini f edebilmek iin toplanlan mabetlerdir. Camilerin
mimrsi apayr bir sanat olduu gibi, i tezynatlar da namaz ibadetine uygun olarak
yaplmaktadr. Camilerde i tezynat olarak en ok hsn-i hat sanat, kalem ii ve ini
sanatlar kullanlmaktadr. Camiler hat yazlarnn her vakit sergilendii yerlerdir.
Cami yazlar en ok sls yaz tr ile yazlmaktadr. Bu yazlara uzaktan baklaca iin
tabii ki cel olarak yazlmaktadr. Cel sls dnda nadiren kf ile de yazlmaktadr.
Camilerde hat yazlarnn yazld veya asld
balca yerler u ksmlardr:
1 Giri Kaps: Giri kapsnn zerine, namazn farziyyetini ve nemini bildiren, veya
alm cennet kaplarnn olduunu bildiren
ayetler yazlr. Camiye gelen Mslmanlar bu
ayetler karlar.
2- Mihrap: Mihrapn zerinde yer alan ayet
ounlukla mermere ilenmitir.Mihrb kble
ynnde olduu iin, kble olarak ynmz
Mescid-i Harm tarafna dnmemizi bildiren (elBakara 2/144; l-i mrn 3/37 veya 39) ayetler yazlr. Mihrpn kenarlarn donatacak ekilde Ayetelkrsi yazlmaktadr.
Camilerin mihrab zerindeki yazlar.
50
HAT SANATI ESERLER

3 Minber: Minber kapsnn
zerine genellikle besmele veya
Kelimeitevhit yazlmaktadr.
4 Kubbe: Kubbeye daire eklinde istifli olarak
Kurandan ayetler veya ksa
sureler yazlmaktadr.
5 Keler: Mihrapn sandan balayarak Allah (c.c.),
soluna doru Muhammed
(sav), Hz. Ebubekir (r.a.), Hz.
mer (r.a.), Hz. Osman (r.a.),
Camilerimizde
bulunan
hat
sanatmzn
olmazsa
olmazlarndan Lafza-i Celal ve sm- Nebi rnei.
Hz. Ali (r.a.), Hz. Hasan (r.a.),
Hz. Hseyin (r.a.) isimleri daire eklinde cel sls ile yazlmakta veya aslmaktadr.
6 Kuak: Caminin i kuana Ayetelkrsi, Mlk ve Nebe gibi
eitli ayet ve sreler yazlr.
7 Pencere zerleri: Mimaride zel olarak yazya yer braklmsa buralara zel istifler yaplp
yazlr. Yer braklmamsa da levha olarak pencerelerin zelerine
veye aralarna genellikle namaz
ile ilgili levhalar aslmaktadr.
Camilerdeki kuak yazsna rnek.
8 D Kuak: Camilerin d kuak

yazlarna rnek olarak Kudsdeki
Kubbets-Sahr Camiinin d kuak
yazlarn gsterebiliriz. efk Beyin
hattyla Ysin-i erf Sresi ini zerine yazlmtr.
Hat yazlar camilerin duvarlarna u
ekilde yazlr: Hattatlar gerekli yazlar
hat ktlar zerine, alma masalarnda yazabilecekleri kadar normal byklkte yazarlar. Yoksa ilk batan camide
yazlaca yer kadar byk yazmazlar.
Gnmz hattatlarndan Arif Ycelin yazd bir

kubbe yazs rnei.
51
3. NTE
emberli Tata Atik Ali Paa Camii avlusunda bulunan namaz vakitlerinin gsterildii yer
anlamna gelenmuvakkithanenin ok gzel bir kitabesi.
Hattat yazdktan sonra gnmzde fotokopi yoluyla istenildii yerin bykl kadar
bytlr. Nakkalar bunu alp duvarn zerine kopyalayp izerler. Sonra da izgilerin
iini titiz olarak boyarlar. Yazlar bu ekilde camilerin duvarlarna yazlr.
Camilerin de iinde bulunduu klliyelerin ve binalarn i ve d duvarlarnda mermer, ta, ahap, ini ve eitli levhalar gibi maddeler zerine oymak veya kabartmak
suretiyle ilenmi yazlara kitbe ismi verilir.
Kitbeler bize yalnzca tarih bilgi vermekle kalmaz, ayn zamanda medeniyet ve sanat tarihi aratrmalarnda yararl bilgiler de salar. Dil ve tarih almalar iin de nemli kaynak ve
belge nitelii tar.
AKLINIZDA BULUNSUN
Kitbelere camilerde, asker binalarda, emelerde , trbelerde, han, hamam ve byk yaplarn tamamnda
rastlayabilir, mezar talarn da kitbeler arasnda kabul edebiliriz.
4. Hat Levhalar
Hat levhalar, kdn bir yzne yaz yazlarak hazrlanan ve erevelenip aslan
eserlerdir. Bunlara resim sanatndaki gibi tablo deil, levha hat levhas denir.
Hsn-i hat sanatnn uyguland en nemli yerlerden birisi de zellikle XIX. yzyldan
beri levhalar olarak karmza kmaktadr.
Hat levhalar geometrik olarak, ilerindeki yazlara gre ekillenmitir. Ktalar ve dz satrl
levhalar yatay ve dikey dikdrtgen eklinde, hilyeyierifeler klasik olarak dikey dikdrtgen eklinde yazlmtr. stifli levhalar ise ilerindeki yazlarn istiflenmesi sonucu ortaya kan ekle gre
dikdrtgen, kare, okgen, daire, beyz (oval), su damlas, armud, yaprak, zlfikr (Hz.Alinin
klc) vb. ekillerinde olabilmektedir.
52
HAT SANATI ESERLER

Dikey dikdrtgen ebadn genel
tercih olmasnda tabiatta ve dnya sanatnda deta vazgeilmez
bir denge ifadesi olan altn oran
yakalama arzusunun rol oynam
olduu dnlebilir. Hat levhalar genellikle uzaktan grlebilecek ekilde byk boyutlarda ve
cel sls, cel talik ve cel divan
yazlarla yazlmtr. Ancak kk
mekanlara aslp yakndan baklacaksa kk boyutlarda yazld
da olmutur.
Hat levhalarn yazarken genellikle kam kalem kullanlr. Ancak kam kalemin kalnln aan
Hazreti Alinin Zlfikarnn sembolize edildii
yazlar yazmak iin byk tahta
muhteem bir levha.
kalemler kullanlr. Klasik olarak
siyah is mrekkebi ile yazlmakla birlikte renkli mrekkepler de kullanlr. Mrekkepten
baka sar zrnk ile zerendd denen altn mrekkebi ile de yazld olur. Levha yazlan
kat, klasik usllerle allagelen renklerle boyanm, aharlanm ve mhrelenmi hat
katlardr. Bunun dnda siyah katlara beyaz ve sar renklerle yazld da olur. Levhalarn kada yazldktan sonra duvar, kuma, tual, ahap vb. zerine uygun tekniklerle aktarlarak yaygn bir kullanm alan kazand grlmektedir.
4. 1. Levha Biimleri
Hat levhalarnn yzyllar boyunca oluup benimsenmi ve artk klasiklemi baz
formlar vardr. Levhada hangi yaz eitlerinin nasl bir sralama ile yer alaca, yazlarn
nasl tertip edilecei ve kat
boyutlarnn nasl olaca gibi
eitli alardan deerlendirilerek bu ekiller olumutur.
Levha biimlerini balkta
inceleyebiliriz:
4. 1. 1. Kta
Hat sanatnda belirli llerdeki dikdrtgen ktlara sls-nesih, muhakkak-reyhn,
talik, tevk, rik hatlaryla yazlm yazlara kta denir.
evki Efendinin ok gzel bir sls nesih ktas
53
3. NTE
Ebad belirli olduu iin ktalarda bu lye uygun den
sls, nesih, talik ve muhakkak, reyhn, tevki, rik hatlar
kullanlmaktadr. Buna gre ktalar ikiye ayrmak mmkndr:
1. Sls-Nesih Kta: Bunlar arasnda en yaygn slsnesih hatla yazlm olandr. Bunda, stte slsle yazlm
bir satr ve onun altnda nesihle yazlm birka satr bulunur. Nesih satrlarn uzunluu sls satra nisbetle daha
ksa tutulur. Nesih satrlarn sanda ve solunda tezhip iin
braklm boluklara koltuk ad verilir.
2. Talik Kta: Talik ile yazlan ktalara denir. Eer satrlar dz olarak yazlmsa byle ktaya dz talik kta, satrlar
sola yukar doru meyilli olana da mil talik kta ad verilir.
Talik ktalarda genellikle beyitler halinde iirlerin yazlmas tercih edilmektedir. Bazen iki beyitten fazla olan iirlerin yazld da grlmektedir
Farsa talik hattyla

yazlm bir mail kta rnei.
Kta gelenei Araplarda balam, ranl hattatlar tarafndan ekil ve l bakmndan

gelitirilmi, Trk hattatlar tarafndan da lleri en kaideli ve en uygun hale getirilmi
ve beenilerek kullanlmtr.1
4. 1. 2. Hilyeyierife
Hz. Peygamberimizin (sav) fizik ve ahlk vasflarn anlatan levhalardr. Islam inanc putlardan olduu kadar putlatrlabilecek kimselerin tasvirlerinden de iddetle kandndan hi kimse Resulullah Hz.Muhammedin (sav) resmini izmemitir. Bunun
yerine, grenlerin doru tariflerinden faydalanarak onu hilyeden tanyp anlatma yolu
tercih edilmitir.
Hilyeyierife, ilk defa Hattat Hfz Osman (.1698) tarafndan bugnk ekliyle tertip
edilmi ve levha olarak yazlmtr. Ondan sonra da kalplam ve klasik levha ekillerinden
birisi olmutur. Levha hilyeleri genelde dikey dikdrtgen alanda tasarlanmtr.
Hilye levhalarnn en yaygn ekline gre blmleri unlardr:2
1. Bamakam: Dikey dikdrtgen ebatl hilyelerde en stte ayrlan ksma bamakam

denir. Buraya besmele veya euz besmele, bazen de besmelenin iinde getii Neml
Sresi 30. ayet yazlr.
2. Gbek: Besmelenin hemen altna gelen dairev alandr. Bazen beyz (oval), drtgen ve
okgen de olabilmektedir. Hilye metninin byk bir blmnn yerletirildii bu ksm
gvde olarak da adlandrlr. Burada fizik ve ahlk vasflar ile Hz. Peygamberimizi
anlatan sahabe beyanlarndan oluan rivayetler genellikle Hz. Alinin yapt tavsf
metin olarak yer alr.
1 Ali Alparslan, kta md., TDV slam Ansiklopedisi, c.25, s.505-506.
2 Uur Derman, hilye md.,TDV slm Ansiklopedisi, c.18, s.47-51; Hsrev Suba, Hilye-i erfe ve Blmleri, s.39-47.
54
HAT SANATI ESERLER

3. Hill: Daire eklinde tertiplenen gbek ksmn, ular ba makama doru bakan ve
genilii ar olmayan bir hill evreler. Resul-i Ekrem bu lemi nuruyla aydnlatt iin
aya benzetildiinden hilyenin gbek ksmn epeevre saran blmnde, ayn en gzel
hli olan hill ekli oluturulmutur.
4. 5. 6. 7. Hulef-yi Raidn simleri: Gbein kelerinde yer alan bu yuvarlak
yahut beyz drt makama srasyla Hz. Ebu Bekir (r.a.), Hz. mer (r.a.), Hz. Osman
(r.a.), Hz. Ali (r.a.)den meydana gelen ilk drt halifenin isimleri yerletirilir. Ancak
baz kompozisyonlarda Resulullahn Ahmed, Mahmd, Hmid, Hamd eklindeki
drt isminin bunlarn yerine yazld grlr.
8. Ayet: Hilye plannda gbek ksmnn stnde yer alan bamakamn alt ksmdaki simetrisini oluturur. Buraya dorudan doruya Hz. Peygamberle ilgili bir ayet
yerletirilir. En ok grleni, Biz seni lemlere ancak rahmet olarak gnderdik.
melindeki Enbiy sresi 107. ayetidir. Bu ksma, Hi phesiz sen byk bir ahlk
zerindesin. (Kalem sresi 4.) ayeti gibi Hz. Peygamberimiz ile ilgili ayetler yazlr.
9. Etek: Ayet ksmnn altnda yer alan yatay dikdrtgen bir alan olup, gbekte
Hz. Peygamberimizi tavsf eden hilye metninin devam ve dua burada yer alr. Eer
BAMAKAM
BUNLARI BLYOR MUYDUNUZ?
MER
EBUBEKR
GBEK
AL
HLAL
OSMAN
ETEK
KOLTUK
KOLTUK
AYET
Hz. Peygamberimizin getirdii ilh retide ay

yl esasl takvim benimsenmitir. Hattatlar levhalarnn altna hicr olarak tarih atarlar. Hill slm
inancnn, kltr ve medeniyetinin ve dolaysyla
bu medeniyeti insanla sunan yce Peygamberin
sembol olmutur. Hill, ebced hesab ile 66 rakamna tekbl eder. Allah kelimesinin ebced
toplam da 66dr. Trk Bayra da dahil olmak
zere bir ok slm lkesinin bayrandaki hill,
Allah kelimesini, Hz. Peygamberimizi ve slm
sembolize etmektedir. Lle kelimesi de Allah
ve Hill kelimesindeki ayn harflerden oluur ve
ebced deeri 66dr. Dolaysyla iek kltrnde
lle, Allah kelimesini sembolize etmektedir. Gl de
Hz. Peygamberimizi sembolize eder.)
PERVAZ
Hilyenin blmlerini gsteren

bir ema.
55
3. NTE
metnin tamam gbee sdrlmsa levhada bu blm olmayabilir. Bu blmn en sonuna salatselam yazlr. Hilyeyi yazan hattat imzasn ve levhay yazd hicr tarihi
ilave eder, kendisine ve bu hilyeye bakanlara dua talep eden ifadelere de yer verebilir.
10. 11. Koltuk: Etein iinde yer alan nesih satrlarn i pervazdan 1,54 cm kadar ieriye ekilmesi neticesinde metnin iki yannda oluan iki dikey dikdrtgen bolua koltuk
denmektedir. Koltuklar tezyin motifler ile sslenir. Baz rneklerde hattatn knyesinin
buralara tat grlr.
Hsn-i hat retiminde mrekkebat mekinin sona ermesine yakn, Hz. Ali rivayetine dayanan hilye metninin sls-nesih meki iin kullanld grlmektedir. Mehmed
evk Efendinin yazd SlsNesih Mek Murakkann sonuna yine Mehmed evk
Efendinin sls ve nesih hatlarla yazd bir hilyeyierife metni mrekkebt mekine
rnek olmas iin eklenmitir.
Bata Topkap Saray, Trk-slam Eserleri ve stanbul Vakflar Hat Sanat Mzeleri
olmak zere muhtelif mzelerde, Suleymaniye, stanbul niversitesi gibi baz ktphanelerde, cami ve mescidlerle husus koleksiyonlarda ok gzel hilyeyierife rnekleri yer
almaktadr.
eit eit muhteem hilyelerin sergilendii bir hilyeyierife sergisi
56
HAT SANATI ESERLER
Hilyeyierifin daha gzel anlalmas iin karlkl konulmu metin ve meali.
57
3. NTE
Kazasker Mustafa zzet Efendinin bir hilyesi
58
HAT SANATI ESERLER
K KELMEDE BR DEFA KULLANILAN LAM

HARFN BULABLDNZ M ?(Kalem Suresi ayet 4)
4. 1. 3. Dz Satrl ve stifli
Levhalar
Satr, kat zerine yaz yazarken,
yaznn eri olmamas iin mistar ile izilen dz izgiye denir.
Hat sanatnda harflerin ba, gvde veya uzantlarndan neresinin satr

izgisine oturaca, ne kadarnn yukarda ve ne kadarnn aada olacann kurallar ve lleri tarih srete
belirlenmitir. Harfler ve kelimeler tek
balarna ne kadar gzel yazlm olsa
da belirlenen bu satr nizmna uymad zaman gze gzel grnmez. Mstar dzgn olan yaz iin yaz satra
oturmu, aksine bozuk olanlar iin de
harfler satrda hora tepiyor tbirleri kullanlmtr. Bu nedenle harflerin hangi ksmnn satr
izgisi hizasndan geecei kaide halinde hat eitimi esnasnda retilir.1
Bu sanatta harf ve kelimelerin satr nizamnda sralanmas esastr. Btn yaz eitleri normal
olarak dz satr nizamnda yazlr. nce kalemle yazlan nesih, rika, muhakkak, reyhn ve tevk
yazlar ise sadece dz satr olarak yazlp istif yaplamayan yaz trleridir.
Dz satr nizamndaki yazlar, harflerinin ve kelimelerinin birbirinin pei sra uyum iinde,
aa yukar kaydrmakszn dzgn bir satr zerine yazlan yazlardr. Burada harfler birbiri
stne istif dediimiz bindirmeler yapmaz.
stif: Hat sanatnda harf ve kelimelerin st ste getirilerek ahenkli ve gze ho gelecek bir ekilde yerletirilmesine denir.2
Sls ve cel sls yazlar, yaplar itibaryle istif yaplarak yazlmaya en msait yazlardr.
Hat yazlarnda istif yaplmasnn amalarn u ekilde sralayabiliriz:
-Yazlan metni harfleriyle ve kelimeleriyle henkli olarak tek para bir grnme getirebilmek.
-Metni en estetik ekle ve grntye brndrerek ieriindeki mesajn belki asrlar boyu ihtiamla ve zerfetle hem gnllere hem de gzlere hitap etmesini salayabilmek,
- zellikle mimaride snrlar belirli alana metni en estetik bir ekilde sdrabilmek ve yazlacak alandan tasarruf salayabilmek.
stifli bir kompozisyonu oluturarak yazmak uzun bir zaman ve geni bir tecrbe ister, zamanla kazanlr, hat eitiminin son merhalesidir. Baz hattatlar, byk kbiliyetlerine ramen yeni istifler gelitirmekte verimli olamayp eski istifleri tekrarlamlardr. Ressamlkla da uraan hattatlarn istif yapmada daha baarl olduklar grlmektedir. stif almalar esnasnda meslektalar
arasnda gr alverii de istifin gzellemesi yolunda ufuk aar.
1
2
Abdlkadir Ylmaz, Hat Sanatnda Satr Sistemi, s.30-32.

Uur Derman, istif md, TDV slam Ansiklopedisi, c.23, s.330-333.
59
3. NTE
r abbiy e s s i r i n
rrl Ali tarafndan
istif edilmi hali.
STFL YAZI NASIL HAZIRLANIR

Sls veya cel sls ile istif hazrlanrken, bina inaatnda
temelden yukarya doru katlarn ykselii gibi harf ve harf gruplarnn da adeta kat stne kat bindirilerek tertiplenmesine dikkat
edilir. kattan fazlas tercih edilmez. Harf ve harf gruplar sadan sola doru sralanr. Sahas dolunca bir kat daha stnden
yine ayn istikamette yazmaya devam edilir. stifli levhalar genellikle alt satrdan balayp st ste satrlar halinde istiflenir. Bazen
orta satrdan balanp alta veya ste doru gidilir. Yazlan ayetin
banda Allah kelimesi varsa istifi hrmeten yukardan balayarak
Allah kelimesi stte bulunacak ekilde tertip edilir. stifi skk,
harfleri birbirine ar derecede gemi ve bindirilmi olan istiflere
girift istif denilmitir.
NASIL OKUNUR
Yuvarlak bir istifin kat kat okunduunu

gstermek iin renklendirilmi hali.Burada okumaya
yukardan balanr.
60
stifli levhalardaki ibareleri, yazlmaya neresinden balanmsa oray

bularak okumaya balamak gerekir. bare yaznn st tarafndan da
balayabilir alt tarafndan da. inde
grdmz ve bildiimiz baz kelimelerinden yola karak bu ibarenin
nasl devam edeceini zerek kolayca okuyabiliriz. Eer istifli bir levha ilk
baktaki birka saniyede veya dakikada okunamyorsa o istif kt veya baarsz diye eletirilemez. nk istifli
levhalarda grnt gzellii ve hengi
okunurluktan nce gelir. Bu levhalar
okunmaktan daha te, gzelliiyle de
seyredilmek iin yazlmtr ve belki
gelecekteki yzlerce yllk zamana
hitb eder. Bu kadar uzun srede de
metninin okunup anlalamamas sz
konusu deildir.
HAT SANATI ESERLER
Hasan elebi hocann Kelimeiehadet istifi.
Tevfik Kalpin Bakara suresi 154. ehitler ile ilgili ayet istifi.
Kendine zg bir istif ekli ieren levhalardan birisi de turadr.

Tura: Ouz Trkesi bir kelime olup, nian ve almet demektir. lk olarak Ouz
Beyleri tarafndan tulu imzalar ve mhrleri eklinde kullanlmtr. Tura, farkl
ekillerde Byk Seluklular, Anadolu Seluklular, Memlklular, Anadolu Beylikleri
ve Osmanllarda hanednn nin ve almeti olarak kullanlmtr.1 Osmanlda padiah
tahta ktnda, kendisine gsterile n deiik tura rneklerinden birini beenir, bu da
saltanatn sonuna kadar padiahn almeti olurdu. Padiahn turasn nianc ad verilen grevli ekerdi.
Turalar genel olarak, berat, menur, ferman, sikkeler, defterhane defter ve ktlar
banda; bayrak, pul, nfus ktlar, antlamalar, vakfiyeler ve binalar zerinde kullanlmtr.
Osmanlda ilk tura, Sultan Orhana aittir ve bu turann ibaresi Orhan b. Osman
eklindedir.
1 Sleyman Berk, Devlet-i Aliyyeden Gnmze Hat Sanat, s.97-108.
61
3. NTE
Turann Ksmlar:
II. Mehmed (Fatih) turas ile
standart eklini alan tura formu u
ksmlardan meydana gelmektedir:
Sere (Krs): Tura metnini ihtiva eden, padiahn ve babasnn
ismi, ah, han, el-muzaffer ve bin
kelimelerinin yerletirildii ksmdr. nceleri dikdrtgen eklinde
olan sere, III.Muraddan itibaren
st daralarak gen halini almaya balamtr. IV.Mustafa turas
ile de kaidesi yuvarlaklamtr.
Beyze: ( ve d beyze): Bin ve
hn kelimelerinin nun harfinin
kvrlmasyla ve i ie yazlan iki
beyz ekle denir. el-muzaffer
kelimesi turaya girdikten sonra bu kelimenin r harfi, beyzelerden sola doru uzanarak beyzeleri ikiye ayrmtr.
Tu ve Zlfe: Tura metnindeki dik harfler yahut eliflerden meydana gelir. Tulardan
saa doru sarkan kavislere de zlf ismi verilmitir
Kol (Haner): Beyzelerin devam olan turann sana ve aa doru uzanan ksma
verilen isimdir.
Hattat Mustafa Rkm, turann hattnda, istifinde ve eklinde kkl ve byk deiim yapm, kendinden sonra gelenler onun koyduu estetik llere bal kalmlardr. Hattat Smi
Efendi de turada krsy esas alarak yirmi dokuz yerde l birliini
salam ve padiah turalarn estetiin zirvesine ulatrmtr.
Osmanl Devletinden sonra da
tura formu aynen korunmutur.
Ancak artk ilerine padiah isimleri deil, din ve tarikat byklerinin
adlar, besmele, Kelimeitevhit, ayet-i
kermeler ve hadis-i erfler yazlmaktadr.
Klasik usllerle yazlarak son ekli verilen hat levhas murakkaa gerilir. Murakkaa, , st ste katlarn niasta ile yaptrlmasyla elde edilen
Hamid Beyin tura besmelesi.
karton kalnlnda kattr.
62
HAT SANATI ESERLER

Hat yazlm kat, bu murakkaa zerine niasta ile yaptrlr. Hat yazsnn mrekkebini datmadan, kad buruturmadan, hava kabarcklar yaptrmadan, uslne uygun olarak yaptrlr ve kurumaya braklr.
Klasik Trk slm sanatlarnn merkezinde yer alan hsn-i hatlarn kenarlar da yine
klasik sanatlarmz ile sslenir. Hatlarn kenarna belirli bir uzaklktan izgi ekilerek d
taraf tezhip ile bezenir. Tezhip, altn yaldz ve boya ile yaplan bir ssleme sanatdr. Daha
pratik olmas iin bazen ebru yaptrlarak sslenir. Yaznn kenarndaki pervaz denilen
ereveli blgeye ebru yaptrlarak, onun d ksmna da tezhip yaplarak iki sanatla birlikte sslendii de olur. Kat sanatyla sslendii de grlmektedir. Kenar bezemesinin,
iindeki hat yazsn geri planda brakacak kadar etkin yaplmamasna dikkat edilir.
Hat eserinin kenar bezendikten sonra artk erevelenecek hle gelmitir. Yaznn trne, istifine, kt rengine ve kenar sslemesine gre onu en gzel ekilde gsterecek
bir ereveye konur. erevenin, bakldnda iindeki hat geri planda kalacak ekilde
atafatl ve byk olmamasna dikkat edilmelidir. Gnmzde hat erevelerinde,
yanstmayan mat camlar kullanlarak yazlarn her adan parlamadan grlmesi salanabilmektedir.
Uzun yllar sren bir sanat eitiminin sonucunda yine uzun ve zverili emekler ile
meydana getirilen hsn-i hat levhalar gzel bir ereveye konulduktan sonra artk sergi salonlarnda sergilenerek grcye karlr. nsanlar ihtiyalarna ve zevklerine gre
bu levhalar beenip alrlar. Evlerinin, iyerlerinin en gzel yerlerine asarlar. Mrekkebi, kad, tezhibi, ebrusu ve erevesiyle klasik sanat standartlarnda ve kalitesinde
olan orijinal hat levhalar yzyllarca salam kalrlar. eriklerindeki mesajlaryla gnllere engin bir din nee ve estetik d grnleriyle de gzlere esiz bir zevk vermeye
devam ederler.
smail Hakk Altunbezerin efaat ile ilgili hadis turas.
63
4. NTE
HAT SANATI ESERLER
NTEMZ DEERLENDRELM
1. lm ve edeb kitaplarda hangi yaz trlerinin kullanldn syleyiniz.
2. Hat levhalarnn yazl gayelerini syleyiniz.
3. Ktay tarif ediniz. Kta eklinde yazlm bir hat levhasn grdmzde nasl
tanyabiliriz?
4. Bir hilyeyierife levhasnn zerinde blmlerini gsteriniz ve o blmlerde
neler yazd hakknda bilgi veriniz.
5. stifli levhalarn nasl yazldn syleyiniz. Nasl okunduunu da bir rnek
zerinde gsteriniz.
6. Hsn-i hat kataloglarndan ve internetten bol miktarda hat levhas rnei bularak
yaz trleri, yazl teknikleri ve estetik ynleri asndan -retmeninizin rehberliindeinceleyiniz.
7. Evinizde eskiden kalan el yazmas Kuran- Kerim, berat, tapu, el yazmas kitaplar,
defterler, levhalar, ktlar vb. varsa, bunlarn kymetini, tarih eser olup iyi korunmas
gerektii hususunu ailenizle birlikte deerlendiriniz.

1. lk devir Kuranlar aadaki malzemelerin hangisine yazlmamtr?
A) Parmen (krtas) B) Yass ta C) Kemik D) Aharl kat E) Deri
2. lk dnem Mushaf denilince aklnza hangisi gelmez?
A) Dzenli ve geometrik formlar ieren yaz
B) Noktasz harekesiz sade bir yaz
C) Noktal ve harekeli bir yaz
D) Mekk veya Meden, iri harfli hatlar
E) Henz sanat olarak ekillenmemi bir yaz
3. Hilyeyierifelerin ierdii bilgilerin oluumunda hangi bilim dalndan faydalanr?
A) Akid B) Hadis
C) Fkh
D)Tefsir
E) slm Tarihi
4. Hat sanatnda, harf ve kelimelerin st ste getirilerek henkli ve gze ho gelecek
bir ekilde yerletirilmesine ne denir?
A) Kompozisyon
B) Bindirme
C) Girift
D) stif
E) Tasar
5. Aadaki ekillerden hangisi slm sanatlarnda kullanlmaz?
A) Hill
B) Yldz
C) Lle
64
D) Gl
E) Ha
HAT SANATI ESERLER

doldurunuz.
(mil, koltuk, tu, tezhip, ebru, berkenar)
1. Kuran-Kerim Dersinde retmeninizin Haydi ocuklar, sayfa 114 aalm
dediinde, hepinizin ayn sayfay atnda ayn ayetle karlamasna ..
denir?
2. Ktalarn alt ksmnda ve hilyelerin etek ksmnda yer alan nesih satrlarn i
pervazdan 1,54 cm. kadar ieriye ekilmesi neticesinde metnin iki yannda oluan iki
dikey dikdrtgen bolua . denir.
3. Tura metnindeki, tane eliften veya dik harften meydana gelen ksma ..
denir.
4. Satrlar aaya veya yukarya doru meyilli olarak yazlan ktalara
kta denir.
5. Hat levhalarnn kenarlar en ok . ve sanatlar ile sslenir.
D Aadaki bilgilerden doru olanlarn (D), yanl olanlarn (Y) ile
iaretleyiniz
(...) Mushaf kitbeti ktalar formunda yazlmtr.
(...) Ayet berkenar Kuran- Kerimde ilk kullanan Hattat Kayzde Hfz Osmandr.
(...) Mushaflarn ilk sayfalarndaki Ftiha ve Bakara srelerinin karlkl olduu
sayfaya mihrbiye denir.
(...) lk olarak Hilyeyierife klasik form kazandran Hattat Hfz Osmandr.
(...) Tura formu gnmzde artk kullanlmamaktadr.
(...) Hat levhalar, hibir n hazrlk ve planlama yapmadan dorudan harl
ktlar zerine yaplr.
65
4. NTE
YAZIYA HAZIRLIK:
HSN- HAT MALZEMELER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Aatan koparmamak kaydyla bir dal paras bularak u ksmn flt az gibi amay
deneyiniz.
2. Ucu dz olarak kesilmi bir kam kalemin yazs ile ucu eimli olarak kesilmi bir kam
kalemin yazlarn kyaslaynz. Hangisinin daha zarif ve estetik grndn syleyiniz.
3. Bir mukavvay silindir biiminde yuvarlak hale getirip yaptrnz, iki ularna kapak yapnz,
dn ebru kd ile kaplaynz. Kam kalemlerinizi muhafaza etmek iin kullannz.
4. Bulabileceiniz kk bir ieyi temizce ykayarak iine naylon masura iplii yerletiriniz ve
iine az miktarda siyah mrekkep koyarak retmeninize gsteriniz.
5. Bir A4 kdn demlenmi aydan elde ettiiniz dem ile, bir snger yardmyla boyaynz.
YAZIYA HAZIRLIK HSN- HAT MALZEMELER
1. Hat Sanatnda Malzemeler ve nemi

Her sanat eseri iin kendine zg birtakm alet ve malzemeler kullanlmaktadr. Kullanlan let ve malzemenin kalitesi, dorudan sanat eserinin kalitesine tesir etmektedir.
Bu konuda sylenmi bir atasz bunu teyid eder: Kem lt ile kemlt olmaz.1 Kaliteli, salam ve iyi malzeme ile kaliteli ve gzel iler karlaca muhakkaktr. Kaliteli
ve salam bir kalem, kaliteli ve iyi bir mrekkep, iyi terbiye edilmi aharl kdn kullanld bir yaz, ayn kaliteli nitelikleri tayacaktr. Kalem, kt ve mrekkebin iyi ve
uyumlu olmas, iyi bir yaz iin ok byk nem arz eder.2
Hat sanatnda gemite kullanlan malzemeler kk deiikliklerle bugn de kullanlmaya devam edilmektedir.
Hat sanatnda kullanlan malzemeleri yle sralayabiliriz: kam kalem, kalemtra,
makta, is mrekkebi, hokka, lika, kat, mhre, mistar, yaz altl, kubr (kalemdn).
Bunlar ierisinde kam kalem, is mrekkebi ve aharl kt ana malzemelerdir.
imdi bu malzemelerin hazrlann ve
kullanln aklayacaz. Ancak u hususu ok iyi bilmek gerekir ki, bu malzemelerin hazrlanmas ve kullanlmas, atlye
ortamnda bir ustann rana retmesi
gibi, hocann da talebesine gstererek retmesi ile renilebilir.
1. 1. Kam Kalem
Hat sanatnda kullanlan kalem ile gnmzde normal hayatta kullanlan kalem
arasnda hibir benzerlik yoktur. Hat yazs
kam kalem ile yazlr. Ancak kamlarn
farkl eitleri olduundan dolay hat kalemleri de eitlenmekte ve u adlar almaktadr:
Hat malzemelerinden bir ka rnekv.
a)Kam Kalem: Hat sanatnda kam kalem denildiinde daha ok Hazar Denizi kenar ile Dicle Nehri kenarnda bulunan Vst ehrinden temin edilen kam kalem anlalr. Kam kalemin ham hli nohdi renkte olup, renginin kararp sertlemesi iin gbre
iine yatrlr. Gbre ierisinde sertleen kamn rengi koyu kahverengi olur. Bu kurutma ilemi, scak lkelerde gnee kar serilerek de yaplmaktadr.
Kam kalemin atlak olup olmadn ve salamln tecrbe iin 8-10 cm. ykseklikten sert bir yere braklr. atlak ve zayf ise zrltl bir ses kararak dt yerde kalr,
salam ve iyi cins kam ise dolgun ve tannan bir ses vererek srar.
b) Menevili (Hind) Kalem: Hindistanda yetien ii dar, uzun boumlu ve d
benekli (menevili) kamlardan elde edilen kalemdir. Sert olduu iin gbreye yahut
gnee yatrma ilemi yaplmamaktadr.
1 Muhittin Serin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, s. 333346.
2 Sleyman Berk, Devlet-i Aliyyeden Gnmze Hat Sanat, s.8596.
67
4. NTE
c) Karg Kalemi: Ney yapmnda da kullanlan kamtan elde edilmektedir. Boumlarndan kesilerek kullanlmaktadr. Normal kam kaleme gre daha sert ve kalndr.
d) Bambu Kalemi: Sandalye yapmnda da kullanlan bambu isimli bitkiden elde edilmektedir. Normal kam kaleme gre daha sert ve kalndr.
DENEYELM
e) Cava Kalemi: Endonezyann

Cava Adasnda yetien bir cins aacn yaprak diplerinde bulunan sert, ince
ve uzun ksmdr. ok ince olduu iin,
baka bir kam kalemin iindeki bolua yerletirilerek veya dna bir ey sararak tutulur. Kuran- Kerim gibi uzun
metinlerin yazmnda, normal kam
kalemin ucu kolayca bozulup tekrar
almay gerektireceinden, kalemin
az kalnl, nceki az kalnl gibi
olamayacandan, daha sert olan ve az abuk bozulmayan cava kalemi tercih edilir.
Bunlarn dnda bir de tahta kalem vardr. Bambu ve karg kaleminin yetmedii kalnlktaki yazlar iin tahta kalem kullanlmtr. Dayankl ve salam yapl aalardan
imal edilen bu tip kalemlerin sap ksmlar elin kavramas iin ince yaplmtr. Hat yazlarnda kalem kalnl denilince, kam kalemin kda temas eden u ksmnn genilii kastedilir. Kam kalemle apraz kare eklinde bir nokta yaparak o kalemin ucunun
kalnl anlalr. ok fazla geni azlar iin kalem imal edilmemi, bu tip kaln yazlar
kareleme usl kullanlarak izme sretiyle meydana getirilmitir.
Kam Kalemin Almas:

Kam kalemin almasnda kesme ve yontma usl kullanlr. Kaba ksmlar alnrken kesim yaplr, kabas alnm
kaleme istenilen incelik ve kvam verilirken ise kesmeden
ziyade yontma ilemi uygulanr. Btn bunlar yaplrken
kalemtran gayet keskin olmasna dikkat edilmelidir.
Kam kalemin yukarda olan ince tarafndaki ucu alr ki bylece yazarken kaleme secde ettirildii dnlr.
Kamn daha ak renkli tarafndan, bouma yakn ksm
yatay olarak kesilir. Bu ana kesimden sonra, kalemde oluan ve dil tabir edilen ksm, istenilen incelik elde edilinceye kadar sa ve soldan tralanr. Kalemin kada dokunan yaz
yazacak ksm kalemtrala, makta zerinde, yaklak 2040 derecelik ayla eimli kat
edilerek elde edilir. Kat edilen dil ksmndan mrekkebin akn salamak iin, dil ksmn
ortadan ikiye ayrmak iin akk edilir. akkedilen kalem aznn yazandan tarafa kalan
yakasna ns, dierine de vah ad verilir. akkn dikkatli yaplmas, yarlan ksmn eit
iki paraya ayrlmas gerekmektedir. Esasen kalemin akk, yazlacak yaznn cinsine gre
deimektedir.
68
DNELM
VASYET
Hayatlar boyunca kam kalemi aarken kan yongalarn atmayp biriktiren ve lnce beni bu kalem yongalarn yakarak stacanz su ile ykaynz, ola ki bu vesileyle
rahmete ererim diye vasiyet eden hattatlar vardr.
Kalem akk, nesih ve talik yaz kaleminde, dilin vah tarafndaki sa

te birden akk edilmelidir ki nesih
ve talik yazdaki yarm hareketler ortaya kabilsin. Slste ns tarafndaki sol te birden, rika yazda tam ortadan akkedilir. Divan ve cel divan
yazda ns tarafndaki sol te birden
akk tavsiye edilmitir.
Kalemin ucunun ok iyi alm olmas gerekir ki o kalemle gzel yazlar yazlabilsin. Kam kalemin aln, tutuluunu ve kat zerine temasn anlatarak tarif etmek
imknszdr ancak hat hocasnn bizzat retmesiyle, birebir uygulamalar yapmakla ve
uzun tecrbelerle renilebilir.
Kuran- Kerimde kalem zerine yemin edilmi, Hz.
Peygamber (sav) de kaleme zel nem atfetmitir. Medeniyetlerin kalem ucundan satra dklenlerle olumas,
insan hfzasnn en byk yardmcs olmas gibi daha
birok ey, kalemin nemini gsterir. Kam kalemler de
Allahn yce kelmnn ve Raslullahn deerli szlerinin
yazlmasna vesile olmaktadr. Bu nedenle kaleme hrmet
etmek gerekir.
1. 2. Kalemtra
Hat sanatnda kalemtra

eitleri.
Burada bahsedilen kalemtran bugn kurun kalem

amada kullanlan kalemtrala herhangi bir alkas bulunmamaktadr. Hat sanatnda kam kalem amada kullanlan kalemtra, sap ksm kesici ksmdan en az iki kat
byk olan bir bak grnmndedir.
Kalemtra ana ksmdan meydana gelmektedir:

1-ki kat su verilmi elikten imal edilen ve t denen
kesici ksm,
2-eitli maddelerden imal edilen sap ksm,
3-Sap ile kesici ksm birbirine balayan parazvana ksm.
Eskiden hat kalemtra yapan usta zenatkrlar vard
ve bunlar kesici ksmn parazvanaya yakn yerine isimlerini veya damgalarn basarlard.
Harflerin gzel ve keskin yazlabilmesi iin kam kalemin iyi ve gzel alm olmas gerekmektedir. Bunu salamak iin kam kalemin ald kalemtran gayet kaliteli
ve keskin olmas lzmdr.
69
Hat Sanatnda makta eitleri.
4. NTE
Bu nedenle kalemtra ba, kam kalem amaktan baka hibir eyi kesmek iin
asla kullanlmamaldr.
Gnmzde klasik tipte kalemtra imal edilmekle birlikte daha pratik olmas bakmndan krtasiye tipi maket ba denen kesim baklar da kullanlmaktadr.
Hat sanatnda kalemtra bandan baka bir de, yazlar tashh iin kullanlan kk
tashh baklar vardr. Tashih iin daha pratik olmas sebebiyle neter de kullanlmaktadr.
1. 3. Makta
Makta; Arapada, kesim yaplan yer anlamna gelmektedir. Kam kalemin dil denilen ksm kat edilirken yahut akkedilirken ban aznn zarar grmemesi ve kalemin uygun zeminde bu ileme tbi tutulmas iin kullanlan alettir. Daha ok kemik,
fildii, abanoz gibi maddelerden imal edilmitir. Makta zerinde kalemin oynamadan
sabit kalabilmesi iin oturtulduu bir kalem yuvas vardr. Zamannda, maktann daha
pratik olmas iin cepte tananlar da imal edilmitir.
1. 4. s Mrekkebi
DNELM
S BLE SRAF DEL

Mimar Sinan, Sleymaniye Camiinde yanan mumlarn islerinin toplanmasn hesab ederek is odalar yapmtr. Grevliler bu is odalarnda toplanan isi kazyarak is mrekkebi imlinde kullanmlardr.
Eskiden hat mrekkebi hazrlanrken, mrekkebin malzemeleri, alkalanmas iin hacca giden
develerin boynuna aslr, iindeki is, arap zamk ve suyun iyice birbirine karmas salanrd.
Hat sanatnda kullanlan ana mrekkep, is ve zamktan elde edilen, siyah is mrekkebidir. Bezir ya, balmumu, neft ya, ra ve gazya gibi ok eitli maddelerden elde
edilen is, eritilip boza kvamna getirilen arap zamk ierisine katlr, iyice kartrlarak
dvlr. Bu karma gerekli miktarda saf su katlarak inceltilir ve mrekkep kullanlr.
s ve arap zamknn karmndaki oran, drt ksm zamka, bir ksm is konulmasdr.
Mrekkebin karmna zamk fazla konulduunda, yazda mrekkeb parlama yapar, kalemden zor akar, dolaysyla yaz zor yazlr. Ayrca yaz murakkaa gerildiinde kusma
yapaca gibi, mrekkep ileride atlama da yapabilir. s fazla konulduunda ise, yazya
el deince siyahlk yaylarak yaznn bozulmasna sebep olur.
Siyah is mrekkebi ile yazlan yazlarn kenarlarn dzeltmek iin ise yine is ile daha
farkl kvamda ve ak renkte hazrlanan tashh mrekkebi kullanlr.
70

Siyah is mrekkebinden
baka hat sanatnda kullanlan
mrekkepler unlardr:
BLG KUTUSU
Irak yresinde kullanlan bir tr hokkaya
hanfe denmektedir. mm- zam (r.a.)
yannda her zaman byle bir hokka bulundurduu
iin Eb Hanfe knyesi ile anlmtr. Bir Mslmann yannda her zaman kalem ve kat bulunmas gerekir.
1-Lal Mrekkebi (Krmz Mrekkep): Tabiatta bulunan krmz

renkteki pigmentlerin Arap zamk
ile kartrlmasyla krmz renkli
mrekkep elde edilir.
2-stbe Mrekkebi (Beyaz Mrekkep): Mushaflarda sre balklarnin yazlmasnda kullanlmtr.
3-Zrnk mrekkebi (Sar Mrekkep): Sodyum ve arsenik slfrn arap zamk ile kartrlp dvlmesiyle elde edilir. Yaz kalb karlmasnda da kullanlmtr.
4-Zer Mrekkebi (Altn Mrekkebi): Varak altn, Arap zamk yahut bal ile ezilip, jelatinli su ile sulandrlarak kam kalem veya fra ile kullanlr. Altnla yazlm byle yazlara zerendd ad verilir. Zerendud levhalardaki altn, daha sonra zermhre denilen
mhre ile parlatlr.
1. 5. Hokka
Szlkte kk kutu anlamna gelen ve iine mrekkep, boya, macun, ya gibi malzeme
konan kk yuvarlak kaba hokka denir. En yaygn kullanl kk ve yuvarlak mrekkep
hokkasdr.
Kaliteli mrekkebin kullanm kabnn da nemi bulunmaktadr. Srlanmam toprak saklama kaplar ile mermerden mmul hokkalar mrekkebin hassasiyetini kaybetmesine sebep
olmaktadr. Seramik ve cam hokkalar mrekkebin zelliini kaybetmemesi asndan daha
iyidir. Gemite gayet sanatl, seramik ve camdan, mrekkep hokkalar retilmitir.
Hokkann kapann, kullanlmad zaman ack tutulmamas gerekir. Aksi takdirde iine giren toz zerrecikleri mrekkebi kirletir ve yazm
srasnda kam kalemin azndan yazy tarp bozar.
Ayn zamanda, mrekkebin karmndaki su da bir
miktar buharlaarak uacandan mrekkebin kvam
bozulur, yeniden su ilave edilip ayarlanmas gerekir.
Mrekkebin dklmemesi iin de hokkann aznn
dikkatle kapatlmas gerekir.
Yaz renen talebenin mek srasnda bir sayg
ninesi olarak hokkay elinde tutmas ve hocasnn
kalemini mrekkebe rahata batrmasn salamas bir
gelenek olmutur. Padiahlarn bile buna uyduklarn
gsteren menkbeler anlatlr.
71
Bir hokka rnei
4. NTE
1. 6. Lika
Lika, mrekkep hokkasnn iine konan ham ipein
addr. Lika, kam kalemin ucunun hokka iinde sert
ksmlara arparak bozulmasn nler ve arzu edildii
kadar mrekkep alnmasn salar. Hokkaya pamuk
veya pamukla kark ipek konmaz, nk bunlar kalemin ucuna taklr. Ham ipek kalemin ucuna taklmad ve ge rd iin tercih edilmitir. Didikleyip
kabarttktan sonra hokkaya uygun miktarda konur ve
zerine mrekkep ilave edilerek kartrlr. Yazmaya
balamadan nce de her seferinde, alt tabakaya km olan is mrekkebi zerreleri her tarafa yaylsn
diye lika alt st edilerek kartrlmaldr.
pekten yaplm lika.
1. 7. Kt
Hat sanatnn nemli malzemelerinden biri kttr. Hat yazs, normal hayatta kullanlan bildiimiz ham ktlara yazlmaz. nk yzeyleri is mrekkebi ve kam kalem ile yaz yazmaya uygun deildir. Bunun iin, hat yazlacak kdn klasik uslne
gre boyama, aharlama ve mhreleme aamalarndan geirilerek terbiye edilmesi gerekir. Asitli ktlar zamanla yanp bozulduu iin nce asitsiz ktlar temin edilerek hat
kd hazrlamaya balanr:
1. lem: Kdn Boyanmas
Boyanmam ktlarn tabi renkleri idir, donuktur, gz yorar, gze ve gnle ho
gelmez. Dolaysyla hat sanat yazlar iin uygun bulunmam ve ktlar boyanmtr.
Ktlar boyamak iin; ay, soan kabuu, nohut, ceviz kabuu veya yapra, meneke yapra, badem yapra, kurt kula, hlamur, kna, safran gibi boya veren bitkilerden
elde edilen farkl renklerdeki doal boyalar kullanlr. En ok rabet gren renk ise, aydan elde edilen nohdi renk ve onun tonlardr.
Renk elde edilmek istenen bitki, geni bir kaba konularak ap ile birlikte kaynatlarak
boya elde edilir. Elde edilen boya geni ve yayvan bir kaba alnarak kt bunun iine
batrlmak suretiyle boyanr. Bu ekilde kt boyama uslne banyo usl ad verilmektedir. Eer kt bir snger yardmyla boyanrsa buna da srme usl boyama
ad verilmektedir.
Baz ktlarn orta ksm farkl, yan ksmlar farkl boyanrsa, byle boyanm ktlara
akkse kt ad verilir.
Boyanan ktlar, gnete veya ok scak yerde kurutulmaz. Glgede sermek veya ipe
asmak suretiyle kendi kendine kurumaya braklr. Ktlar kuruyunca harlanmaya hazrdr.
72

2. lem: Kadn Aharlanmas
Ahar, ktlarn przl yzeylerini dzgn ve kolay yazlabilir hale getirmek ve dokusunu kuvvetlendirmek maksadyla ktlarn zerine srlen koruyucu bir tabakadr.
Ham kt, yani aharlanmemi kt mrekkebi emer, etrafa yayarak datr, zerinde
kalemin kolay hareket etmesini engeller ve tashhe imkn vermez. Ahar, kalemin kt zerinde kolayca hareket etmesini salar, yaznn tashihine imkn verir ve kda yzlerce yl
dayankllk kazandrr.
Ahar iki eittir:

a) Niasta Ahar: Bildiimiz niastann suyla kartrlp atete kaynatlmasyla elde
edilmektedir. Niasta evvela souk su ile ezilir, hafif atete kartra kartra kaynatlr.
Elde edilen kvam souduktan sonra, snger yardmyla, kda yedirilerek srlr ve
kt kurumaya terk edilir. Niasta aharnn zerine duruma gre en az iki kat veya daha
fazla yumurta har srlr.
b) Yumurta Ahar:Yeterli miktarda yumurta ak bir kaba alnr. Yumurta byklnde bir ap avu iine alnarak yumurta ak kesilinceye kadar rplr. rpma ilemi
yumurta ak kesilinceye kadar devam etmelidir. Kesilip kpkl bir hal alan karm bir
mddet daha kartrlr. Bir mddet dinlendirildikten sonra tlbentten szlerek elde
edilen sv har maddesi bir snger yardmyla ok dikkatli bir ekilde kda srlr.
3. lem: Kadn Mhrelenmesi:
Gerek niasta har ve gerek her yumurta harndan sonra kt mhrelenir.
Aharlanan ve mhrelenen ktlar tavlanmas iin bir mddet bask altnda dinlenmeye braklr. Kaynaklarda bu dinlenme mddetinin en az alt ay olmas gerektii belirtilmektedir.
Hat ktlarnn kesilecei makaslar da zel olarak srf kt kesmek iin yaplr. Bu makaslar elikten, kd bir seferde kesebilmesi iin zarif ve uzun gvdeli, ii oluklu ve azlar birbirine tam uyumlu olmaldr.
Grld gibi klasik uslde hat
kadnn iml edilmesi zor ve meakkatlidir. Bu sebeple gnmzde
hat dersine balayan talebeler bol bol
karalama almalar yapabilmeleri
iin aharl kt deil de, yzeyinin
zellikleri ona ok yakn olan ve fabrikada retilen beyaz mat kue ktlar
kullanabilirler. Ancak, mek dneminin sonlarna doru mutlaka aharl
kda yazma tecrbesi kazanlmalBir taraf ayla boyanm ve ahar yaplm kat rnei.
dr. Klasik uslde bir hat eserinin ise,
aharl kattan baka bir kda yazlmas mmkn deildir.
73
4. NTE
1. 8. Mhre
Mhre, ktlarn przlerini dz
hale getirmek ve hara parlaklk vermek iin kullanlan lettir. Ktlarn
zerine yaplan harn przleri
mhre ile bir silindir gibi ezilerek
ok dzgn bir yzey elde edilir.
Mhre leti akmak ta, akik ta
veya camdan yaplr. Mhrenin en
Bir mhre rnei.
yaygn ekli, her iki tarafnda elle tutulabilecek kalnlkta birer kolu ve akmak ta denilen parlak ve sert tan boydan boya
iine yerletirilecei oyuu olan dzgn bir aatr. Tan boyu 10- 12 cm, eni 4-5 cm, kalnl 1-1,5 cm dir. akmak ta yahut camn, kada deen yani mhre yaplan ksmnn
gayet przsz ve temiz olmasna dikkat edilmelidir.
Mhreleme ileminin, mhre tahtas veya pesterk denilen damarsz ve eksiz hlamur
aac zerinde yaplmas tercih edilir. Daha pratik olarak karton ktlarn konulmasyla
yumuatlm zemin zerinde de yaplabilir. Mhre iki ucundan tutularak kdn zerine kuvvetle bastrlmak suretiyle ileri - geri hareketler eklinde yaplr. Srlen her ahar
katmanndan sonra mhre yaplr son kat ahar zerine mhre direkt yaplr. Dier zemin aharlar ise bir kt zerinden yaplr. Son kat ahar mhrelenirken, mhrenin kt
zerinde rahat kaymas ve mhrenin kad izmemesi iin kdn zerine cildin tabi
ya, fndk ya veya sabuna srlen bir bez srlmelidir. Yalnz, yaz yazmadan evvel,
bunlarn tesirini gidermek iin kt, pudra tozu ile silinmelidir. Zira yal zeminin mrekkebi tutmas mmkn deildir.
1. 9. Mstar
Mstar, kat veya defter zerine bir ey yazarken, yaznn eri olmamas iin kendisiyle dz izgi izmeye yarayan alettir. Bunun Trke karl cetveldir. Ancak mstar, cetvelden farkldr.
izgisiz olan aharl kt zerine yazy yazarken, satr izgisinden aa veya yukar kaydrmamak iin cetvel yardmyla kurun kalem ile bir izgi izmek mmkndr. Fakat yaz yazlp bittikten sonra bu izgiyi
silmek gerektiinde, izgi silinirken hat yazlar da silinir
veya dalr, kdn silinen ksmnn yzeyi de bozulur.
te bu sebeple yazarken satr izgisi cetvel ile izilmeyip
mstar denen ve zel olarak yaplan bir let ile belirlenir.
Mstar yle hazrlanr: Sayfa boyuna gre hazrlanm olan mukavva zerinde, satr izgilerinin ba ve
sonu ine ile delinerek ibriim bu deliklerden geirilir.
74
Bir mistar rnei.

Sayfa zerinde, ibriimin dmsz olmasna dikkat edilmelidir. Sayfann sa ve soluna
da dikine ibriim ekilir. Yaz yazlacak kt bu mukavvann zerine konularak parmak
ular ile ip izini kada karak satrn belirmesi salanr.
Mstarlar mek mstar, sahife mstar, kta mstar, hilye mstar, Kuran- Kerim mstar gibi kullanlacaklar formlara gre snflanr ve mstarlar her biri iin ayr hazrlanr.
1. 10. Yaz Altl

Kam kalemin kda iyice oturmas iin kdn tatl sert bir zemine oturmas gerekmektedir. Yaz altl, bir miktar kdn yaptrlmadan st ste konulup kenarlarndan
tutturulmasyla yaplr. Bu katlarn kenarlar meinle, n ve arkalar da ebru ile kaplanabilir. Bazen de uygun vasflar tayan yaklak 20X30 cm ebadndaki bir deri yaz
altl olarak kullanlr.
Eskiden hattatlar sol ayaklar zerine oturup sa dizlerini dikerek, yaz altln bu
sa dizleri zerine koyarak yazmlardr. Gnmzde ise yaz almalar masada yaplmaktadr. Ancak hat allacak masann zeri, yazann kendisine doru biraz eimli
olmaldr. Veya masann zerine koyaca yaklak 25X40 cm ebadndaki tahta vb. sert
bir malzemenin arka tarafn bir destek ile ykselterek kendine doru biraz eimli hale
getirmelidir. nk yazy yazarken de, okurken de gzn kada 90 derecelik bir ayla
bakmas en idealidir. Kuran- Kerim okuma rahleleri de bunun iin ne eimli yaplmaktadr.
1. 11. Kubur (Kalemdan)

Kam kalemlerin krlmadan ve ularnn da bozulmadan muhafaza edilmesi ok nemlidir.
Kalemleri iyi muhafaza edebilmek iin zel olarak sade veya sanatl kalem kutular yaplm ve
kullanlmtr.
Kubur; boyu 2540 cm, ap da 56 cm olan silindir biiminde kam kalem muhafaza
kutusudur. Bunun dibine veya kenarna sabit olarak bir hokka da yerletirilmitir.
Kalemdan ise; boyu yaklak 3040 cm, ykseklii 10 cm, genilii de 15 cm olan dikdrtgen prizma eklinde, ii iki katl, kapakl kam kalem muhafaza kutusudur. leri
kadife kapldr. Kalem ve dier yaz malzemelerinin zenle korunmasn salayan bu
kalemdanlarn dlar da fildii, sedef vb.
ile sslenmitir.
Gnmzde bunlarn temin edilemedii durumlarda da kam kalemler, ularna
kt vb. bir koruyucu sarlarak, krtasiyelerde mevcut olan ince silindir biimindeki sert plastik kutular ierisinde muhafaza
edilebilir.
Bir divit rnei.
75
4. NTE
2 . Uyulmas Gereken Kurallar

Burada Hz. Aliden (r.a.) bir rivyeti aktaralm, buyuruyorlar ki: Hat, hocann retmesinde gizlidir, mkemmellie kavumas ok yazmakla ve devam etmesi de slm dini
zere bulunmakla olur. Bu ifadelerden anlaldna gre her meslein ve sanatn bir
pri ve ustas olduu gibi bu sanatta da iin ehli olan usta ellerden grerek renmek bu
iin temel kuraln oluturuyor.
Bu sanat mkemmelletiren bir dier kural, hi phesiz ok yazmaktr. Bu sanat
devam ettirmenin bir baka kural ise slm dini zere olmaktr ki bu art ok anlamldr.
nk bu sanat tamamyla slm sanat olup gayrimslimlerin ok fazla ilgi sahasna
girmemitir.
Bu genel anlamda ele alnan artlarn yannda hat sanatndaki ve hattatta olmas gereken baz kurallar ylece sralayabiliriz:
1-Mek ve talim grmek.
2-Sevgi, azim, irade ve hrsla Allahn ltfunu ve yardmn isteyerek balamak ve devam
ettirmek.
3-Duygularyla hareket etmeden mantk ve akl yolunu kullanp kendisine retilenleri doru anlamak ve doru uygulamak.
4-Kibirden uzak olarak tevaz iinde olup her konumda gerek hoca ve gerekse talebe
olma durumunda edebi elden brakmamak.
5- Hat sanat ince ll ve ok hassas olduu iin kullanlan kalem, kt ve mrekkep
gibi malzemelerin mmknse en iyisini hem balarken hem de icr ederken kullanmak.
6-Hat sanatnn belli bir kvama gelmesi iin gelii gzel deil de teknik artlarna uygun bir biimde devaml ve ok yazmak.
7-Gerek harf, hareke ve satr bakmndan ve gerekse estetik ve istif bakmndan yazlm olan hat eserlerini sanat gzyle incelemek ve irdelemek.
8-czet almay hak edecek hale gelmek.
czet: Bir hat talebesinin mekini tamamlayp kendisine ait bir sanat eseri ortaya karp
altna imza atabilecek seviyeye geldiine dair hocasndan izin almas, yani diploma almas anlamna gelir. Bu seviyeye gelen talebe, hocasnn
setii eski statlarn yazd bir yazy taklit ederek
yazar. Daha sonra hocas bunu beendii takdirde
bu yaznn altna Arapa olarak izin verdiine dair
bir ibre yazar. Buna da icazetnme ad verilir. Bu
gelenek hat sanatnn iinde ok nemle uyulmas
gereken bir kuraldr ve her zaman geerli olmas
gereken bir uygulamadr. cazetini almayan bir renci yazsnn altna imza atmaktan kanr ve onu
Mustafa Rakm Efendinin Hocasndan alm olduu bir
icazet rnei.
edebe ters bir hareket olarak nitelendirir.
76

PAYLAALIM
BR HATIRA
SABIR
Hattat mer Vasf anlatyor:
-Bir gn Hocam Smi Efendiye yaz gstermeye gitmitim. Bir harf zerinde talm ve tarifler yapyordu. Sonra:
-Anladn m? Anlat bakalm, dedi. Anlamadm anlaynca tekrar yazd ve yazarken kalemi
nasl koyduunu, nasl ekip evirdiini ar ar, para para gstererek bunlara dikkatle
bakmam syledi. Sonra kalemi elime verip:
-Bir de sen yaz bakaym, dedi. Ben yazarken, hareketlerimi takip ediyor, en ufak bir hatam
derhal dzeltiyordu. Benim fazla skldm sezince:
-eyh Hamdullaha bu yazy nasl elde ettiini sormular, o da:
-Gzlerimi hocamn eline ve kalemine, kulam diline, gnlm yazya verdim. Bir harfi nasl yazmak icap ediyorsa, yle yazncaya kadar yazmaktan bkmadm, cevabn vermi.
PAYLAALIM
Kalemini madd ve manev hi bir eye let etmemek.

Hattatn yazd eyler bata yet ve hadisler olmak zere deeri yksek metinlerdir. Bunun iin
ortaya kard eserlerde madd ve manev kar beklentisi iine girmek bu iin ihls ve samimiyetini bozduundan dolay gemiteki bu sanatn statlar kendileri bir deer bimekten kanmtr.
Hatt, hat sanatn retirken talebelerden herhangi bir cret ve hediye almamlardr. Kuran harflerini retmenin karln yalnzca Allahtan beklemi ve hi bir eye let etmemilerdir. Fakat
byle gzel bir niyetle yola kan bir hattata Allah (c.c.) ltfundan bu dnyada da emeini boa
karmam, madd olarak da karln ou zaman vermitir.
2. 1. Mekin Tarifi ve Usl

Hocann talebeye yazy retmek amac ile yazm olduu rnek yazy talebenin tekrar tekrar yazarak almas iine hat teriminde mek etmekdenir. Sls nesih bata
olmak zere tm yaz eitlerinde bu usl geerlidir.
PAYLAALIM
HEVESN BU KADARI!
Aziz Efendi, Hattat Filibeli rif Efendiden hat mek etmeye balamtr. Kthane Kynden
Nruosmniyedeki Hat Mektebine haftada iki gn, uzun yllar yaya olarak devam etmitir. Hocas rif Efendi, Aziz Efendinin ocukluk yllarna dair gzel bir hatrasn yle anlatr:
ok iddetli bir k gn, hem yollarn karla kapl, hem de hasta olmam sebebiyle Mekhneye gitmekte tereddt ettim. Fakat hi kimse derse gelmese bile bu zor artlara ramen Aziz gelir dncesiyle
Mekhneye geldim. Baktm ki, Aziz derse gelmi, beni beklemekte... Ona dedim ki:
-Evladm, bugn ders gsteremeyecek kadar rahatszdm, fakat seni mahzun ve mahrum etmemek iin geldim.
Bu talebe Aziz Efendi daha sonra byk bir hattat olmu, Msra davet edilerek 11 yl Msrllara hat retmi, dnyann her yerinden de hat talebeleri olmutur.
77
4. NTE
mam hatipli renciler hocalarndan hsn-i hat dersi mek ederken.
Eski zamanlardan beri hat sanatnn renilmesi bire bir usta rak ilikisine dayanan
bir metotla sregelmitir. Bu o kadar nemlidir ki Osmanl sultanlarndan ve ehzadelerden hat renmek isteyenler bile hat hocalarnn nnde padiahl brakarak diz krp
mek etmitir.
Hat mekinin belli bal baz merhaleleri vardr. Bu merhaleler blmden oluur.
Ancak bu blmlere balamadan nce -eskiden Kuran renmeye balayan ocuklarn
elif b czne Rabbi yessirduasyla balad gibi- hat mekine de Rabbi yessiri yazarak balanr. Bunun sebebi ise; Allahtan kolaylatrmasn temenni etmek eklinde bir
du ile balamaktr. Henz harfleri bile renmemi olan talebenin bunu yazarak balamasnn dier sebebi ise hem elinin bu sanata uygun olup olmadn ortaya koymak ve
elin yatknlamasn salamak hem de zordan balayarak hocann tekrar tekrar yazdrmasyla talebenin sabrla ve hevesle devam edip etmediini grmektir.
1-Hurft: Harfler demektir. Yani harflerin btn inceliklerine, llerine ve sanat

zelliklerine uygun bir biimde teker taker ele alnarak mek edildii, retildii blm. Bu blmde benzer harfler bir defa yazlr. Hoca, talebesinin nnde harfleri yazar ve dersini verir. Dersi alan talebe bir hafta boyunca gerek hocasnn yazdklarndan
ve gerekse eski statlarn mek kitaplarndan
harfleri dikkat ve titizlikle taklit ederek onlarca
hatta yzlerce kere yazarak dersini hazrlar ve
hocasnn nne getirir. Hoca talebenin dersine bakar, beenmedii, kusurlu olan harfleri
mekinin altna tarif ederek tekrar yazar. Buna
kartmaismi verilir.Talebe bu ekilde mekini tekrar tekrar hoca beeninceye kadar yazar.
Evlad yanda olan hocasna dersini gsteren
Hoca beendii ve geirdii meklerin altna
75 yandaki hsan amcann adeta sanatn
bazan aferin yazar bu da talebeye evk ve
ya olmaz dedirten evk dolu ve ilgi dolu
sanat ak.
gayret verir.
78

2-Mfredat: Bu blmde ise her bir harfin dier harflerle teker teker birleme ekille-
rini renir. rnein benzer olan be, te, se, harflerinin elif ile, cim ile, dal ile, ra ile ve dier birleebilen tm harflerle birlemesi gibi. Birinci maddede anlatlan mek etme usulleri
ile bu birleme ekilleri de tamamlanm olur.
3-Mrekkebt: Terkipler yani harf ve kelimelerden oluan cmlelerin yazlma safha-
sdr. Bu blmde talebe satr nizmn, istif kaidelerini harf ve kelimelerin cmle iindeki
hassas uyumlarn renir. Bu merhale keyifli ve zevkli olmakla beraber en zor blmdr. Bu
blmde Sbhneke, Ftiha, Elif Kasidesi gibi metinler mek edilir. Bu metinler de yazldktan sonra talebe artk iczet almaya hak kazanm olur ki bunun sresi ahslara gre deise
de ortalama olarak drt yl civarndadr.
2. 2. Yazarken Uyulmas Gereken Kurallar.
Hattatlar, yazacaklar yaz ayet ise abdestsiz olarak kesinlikle yaznn bana oturmazlar. Yazlacak olan yaznn ncelikle anlamnn n planda olmasna dikkat edilir. Sonrasnda ise yazlacak olan metnin istif yapmaya uygun olup olmayacana baklr.
Eer istifli bir yaz yazlacaksa ncesinden kurun kalemle yaz boz yaparak denemeler
yaplr. Sonra yazlacak yaznn harflari teker teker mek eder gibi tekrar tekrar yazlr. Bu harflerin en gzeli ilerinden seilsin ve kalpta kullanlsn diye kopya kadna
yazlr. Seilen harfler gereken yerlere konulduktan sonra eitli yntemlerle yazlacak
olan harl kada geirilir. Bu yntem eskiden ineleme yntemi eklinde idi. Ancak
zamanmzda teknolojinin gelimesiyle yeni yntemler uygulanmaktadr. Ancak bu uygulanan yeni yntemler, sanatn asl klasik eklini ve orjinalliini bozmamaldr. Aharl
kda geirilip yazmaya hazr hale gelen yaz, byk bir titizlilikle mmkn ise elin
titrememesi iin nefesi tutarak, ok yava bir ekilde kt zerine yazlr.
Yazma ilemi bittikten sonra yaznn mkemmel bir ekle girmesi iin yaplan rtu ve
dzeltmelere sra gelir ki; buna tashhdenilir. Tashh ilemi hem uzun srer hem de zor
olan bir itir. Tm bu safhalar yaznn ebadna gre bazan ok uzun zaman isteyebilir.
Sanatta mkemmellik ayrntlarda gizli olduu iin bu blmn zel bir yeri vardr. Yaz
tamamyla bittikten sonra hattat, ince ulu bir kalemle kendi imzasn, yaznn iinde ayrd kk bir yere, o gnn hicri takvime gre tarihiyle birlikte atar. Bylece yaznn etraf
tezhip ve ebruyla sslenmeye hazr hle gelmi olur.
79
4. NTE
NTEMZ DEERLENDRELM
1. Kam kalemin nereden geldiini ve niin kymetli olduunu syleyiniz.
2. Hokkann nasl hazrlandn ve kullanldn syleyiniz.
3. s mrekkebinin nasl yapldn aratrnz.
4. Hat kdnn nasl hazrlandn anlatnz.
5. Meki tarif ediniz. Mek usln aklaynz.
6. Hat yazs yazarken uyulmas gereken kurallardan bazlarn sralaynz.
1. Aadakilerden hangisi olmasa da hsn-i hat yazs yazabiliriz?
A) Kam kalem
B) Mrekkep
C) Kat
D) Makta
E) Hokka
2. Aadakilerden hangisi hat sanatnda kullanlan kalem eitlerinden deildir?

A) Kam
B) Bambu
C) Divit
D) Karg
E) Cava
3. Hattatlar niin ahrl kt kullanmlardr?
A) Rengi gzel olduu iin
B) Rahat yaz yazld iin
C) Yanl yazld taktirde silmek iin D) Ucuz olduu iin
E) Daha dayankl olduu iin
4. czetnmeyi, gnmzde aadakilerden hangisine benzetebiliriz?
A) Sertifika B) Katlm Belgesi C) Baar Belgesi D) Diploma E) Karne
doldurunuz.
(yaz satra oturmu, kem let ile kemlt olmaz, kubr, kalemdan, zerendd, terft)
1. Hsn-i hat yazlacak malzemelerin kaliteli, salam ve iyi olmas gerektiini ifade
etmek iin eskiden beri ... sz
kullanlmaktadr.
2. Mstar dzgn olan yaz iin .. tbiri kullanlr.
3. Mrekkep ile deil de, altnla yazlm yazlara . ad verilir.
4. Yazda harflerin, yerli yerinde takdm ve tehr yaplmakszn kullanlmasna
.. denir.
5. . ve .kam kalemleri krmadan ve ucunu bozmadan muhafaza edebilmek iin yaplan ve kullanlan malzemelerdir.
80
4. NTE
D Aadaki bilgilerden doru olanlarn (D), yanl olanlarn (Y) ile iaretleyiniz.
(...) s mrekkebi yerine, krtasiyeden alacamz herhangi bir siyah mrekkebi de
kullanabiliriz, bu kimyasal mrekkepler kam kalemin ucuna bir zarar vermez.
(...) Yazmay bitirince hemen kam kalemin ucunun mrekkebini bir bez veya peete
ile silmeliyiz.
(...) Klasik hsn-i hat sanatmz mek ederken fon mzii olarak da din mskmizi
ya da ney, ud, kanun gibi alglarla icr edilen yine klasik sanat mskmizi dinlemek uygun olur.
(...) Mek ederken, bir harfi on defa gzel yazmaya altktan sonra da eer gzel
yazamyorsak, bizde hat kbiliyeti yok, diye dnmeliyiz.
(...) Hat; hocann retmesinde gizlidir, kvamn bulup gzellemesi ok mek
etmekledir, devam etmesi de slm dini zere olmaya baldr.
81
5. NTE
HSN- HAT MEKLER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Meki yazabilmek iin mrekkebi datmayan kue veya mat kue kat bulalm ve izgi
ekelim.
2. Kalemimizi kitaptaki kalem kalnlna gre aalm.
3. Mrekkebimizi lika(ipek) ile birlikte hokkamzn iine yan evrildiinde dklmeyecek kvamda
dolduralm.
4.Yazarken kat cildimizden dolay yalanmasn diye elimizin altna el altl veya peete gibi
malzemeler koyalm.
5. Harflerin yazln renirken hocann yazmasn ok dikkatli izleyelim.
HSN- HAT MEKLER
1. Rika Mekleri
1.1. Rika Hattnn Temel lleri
83
5. NTE
1.2. Hattat Mustafa Halim Efendinin Rika Mek Murakkann Yazm
84
HSN- HAT MEKLER
85
5. NTE
86
HSN- HAT MEKLER
87
5. NTE
88
HSN- HAT MEKLER
89
5. NTE
90
HSN- HAT MEKLER
1.3. rnek Rika Metinlerinin Gsterilmesi ve Okunmas

Okunacak 1. para
91
5. NTE
Okunacak 2. para
Okunacak 3. para
(Hattat Halim zyazcnn Bu Mekleri Do. Dr. Sleyman Berk Koleksiyonundan alnmtr.)
92
2.2.1. Nesih Rabbi Yessir Meki
2.1. Nesih Hattnn Noktasnn ve Temel lleri

2.2. Hattat Mehmet evki Efendinin Mek Murakkann Yazm
2. Nesih Meki
HSN- HAT MEKLER
93
2.2.2. 29 Harfin Mfredat ve Mrekkebat Mekinin Yazm
5. NTE
94
HSN- HAT MEKLER
95
5. NTE
96
HSN- HAT MEKLER
97
5. NTE
98
HSN- HAT MEKLER
99
5. NTE
100
HSN- HAT MEKLER
101
(Mehmed evki Efendinin bu Nesih Mekleri Do. Dr. Sleyman Berkin fotoraf arivinden alnm olup dzenleme ve tasarm Hattat Mehmet Arif Vurala aittir.)
5. NTE
102
SZLK
har : Kada parlaklk, dzgnlk ve dayankllk veren, kalemin kat zerinde rahat hareket etmesini salayan,
yaz hatlarnn kolayca silinip giderilmesine yardmc olan genellikle niasta ve yumurta ak ile yaplan, kada srlen
sv tabaka.
henk : Harflerin yaplarnn, estetik llerinin, hem mnferid hem de dier harflerle uyum ierisinde
olmasdr.
Aklm- Sitte : Trkesi, alt kalem, Farsas e kalem dir. Sls, nesih, muhakkak, reyhn, tevk
ve rk yazlarna verilen toplu isim.
Arap zamk: Akasya aacndan elde edilen bir zamk tr.
Beyze : Turann ksmlarndan olup, sadan sola ve yukar doru ekilen ift ekil.
Beyz : Yumurta biiminde olan, oval.
Cel Sls : Sls yaznn daha kaln yazlanna verilen addr. Sls yazya gre bu yazda hatlar daha belirgin bir hl alr.
Cell : Cel yaznn Abbasiler dnemindeki ad.
Ciharyr- gzn : Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali iin kullanlan bir tbir.
karma: Hocann, talebenin yazd mekin altna, yapamad harfleri tekrar yazmasna verilen isimdir.
Delail-i hayrt: Hayrlara rehber ve arac olan dua kitapklar.
Dendan : Sin dilerine verilen addr.
Ebr : Su yzeyine serpilen toz boyalara kt tatbik olunarak yaplan boyama.
Esma-i Hsn : Allahn en gzel ve erefli doksan dokuz ismine verilen addr.
Estampaj :Taa mahkuk olan yazlarn zerine kt konmak suretiyle kalbnn
alnmas.
Estetik : Gzelliininsan akl ve duygular zerindeki etkilerini konu olarak ele alan felsefe dal.
Ferman: Yazl padiah emri, bert, yarlk, buyrultu.
Gubri Yaz: Arapa toz anlamna gelen gubardan ismini alan yazdr. ok ince ve kk hatta gzle
zor grlebilecek yazlara verilen isimdir.
Hfz : Kuran- Kermi tamamen ezberleyen ve ezberinde tutan kimse.
Haner : Turada beyzelerin devam olarak saa uzanan if kola verilen ad.
Hasaneyn : Hz. Peygamberin torunlar Hz. Hasan ve Hz. Hseyin iin kullanlan tabirdir.
Hat: izgi, yaz. Hsn-i hat sanatyla yazlan yazlar iin bu isim kullanlr.
Hattat: Bir hat stdndan mek edip iczet alarak, hat eserleri yazmaya ve hat sanatn retmeye yetkili olan sanat.
Hokka: ine mrekkep konulan, genellikle anak eklinde kk kap. Devt da denir.
Hurf-u mhmele: Arap elifbasndaki noktasz harfler.
Hsn-i Hat: slm harfleriyle, estetik kurallarna bal kalarak ll ve gzel yaz yazma sanatdr.
bda : Bir sanat eseri meydana getirmek. bda olunmu bir eser demek hibir modeli olmayan ve kimseyi taklit etmeyerek vucuda getirilen asl eser demektir.
czet : Hat sanatnda mfredt ve mrekkebt meklerini bitirenlere hocalar tarafndan yazlarnn
altna ketebe koyma iznini veren diploma.
mza: Hat sanatnda, hattatn levhann uygun yerine, yahut yazd kitabn genelde son sahifesine ismini
yazmas. Levhalara genellikle ismin stilize ekli konmutur.
ptida : Basit, gelimemi, ilenmemi.
stif : Bir eyi birbiri zerine ve sra ile dizip ymak demek olan bu kelime slm yazsnda kelimeleri
satr nizam dnda birbirinin zerine karmak yerinde kullanlr bir tbirdir.
Ketebe : Bir hattatn yazd yazya ismini koymas yerinde kullanlr. mza demektir.
Kitbe : Camii, mescit, medrese, kale, trbe, kervansaray, han, hamam, gibi bir mimar
eserin kaps zerine veya uygun bir yerine yerletirilen, zeri kabartma yazl ta levha.
Kuak : Bir abidenin evresini tamamen, yahut ksmen kuatan ve uzaktan okunabilmesi iin cel ekliyle yazlm olan yazlar.
Mahkk : Maden, ta, tahta vesaire zerine demir kalemle ukur veya kabartma olarak yaznn oyulmas.
Makta: zerinde kam kalem aznn kesilip dzeltildii let.
Makl : Kfnin eitlerinden, hibir parasnda yuvarlaklk bulunmayan, dz, dik ve keli yaz biimidir.
103
Mektep (Ekol): Sanatta ayn esaslara tbi olan, ayn sanat prensiplerini mdafaa eden ve o tarzda
alan sanatkrlar gurubuna denir.
Muhakkak : Sls yazya gre harfleri daha dzms, anaklar genie ve derin olmayan yazdr.
Kuyruu olan harflerin kuyruklar daha uzuncadr.
Muharrir : Tahrir eden, yaz yazan, ktip, yazar, bir mevzuyu yaz ile anlatan .
Murakkaa : Hattatlarn, ayr ayr ktlara yazarak krk gibi bir ciltte topladklar yaz albm. Murakka albmleri eitli yaz trlerini iine alr.
Mcellid : Kitap ciltleyen, cilti.
Mderris : Medrese ve Cmiide talebeye ders okutan hoca yerinde kullanlan bir tbirdir.
Mfredt: Yaz sanatnda elifb harflerinin tek tek ve birbirleriyle yazlmasndan oluan ders.
Mhre: Ham ktlar dz hle getirip parlaklk vermek iin kullanlan let.
Mrekkebt: Mfredat dersinden sonra, yet, hadis ve kelm- kibrdan oluan yaz dersi.
Mselsel Hat : Zincirleme, ard ardna, aralar kesilmeden, zincirleme yazlan yaz.
Msenn Yaz : Ayn ibarenin harflerinin karlkl olarak yazlmasdr. Bu yazya aynal yaz da denmektedir.
Mstensih : stinsh eden, bir yaznn kopyasn, sretini karan.
Nesih : Slse tbi olup, onun te biri kadardr. Bu yaz teknik bakmndan slsn te ikisini neshetmi ve te biriyle de ona tabi olmutur. Daha ok kitap istinshnda kullanlmtr.
Portal: (takap) nemli binalarn cephelerinde yer alan ve yapnn mimari slubunu temsil eden antsal
giri kaps.
Reyhni : Muhakkaka tabi olup onun ince kalemle yazlanna verilen ad.
Rk : Tevki yazya tabi olup onun ince kalemiyle yazlan yazdr.
Sere : Turann ekillerinden olup, tura metninin yazld ksmdr. Bu ksmda Padiahn ve babasnn adlar yazlrd. Bu ksma krs de denilir.
Seren : Kef harfinin st izgisi.
Serlevh: Ana balk. Yazma eserlerde ilk yapran st bana yaplan son derece gsterili bezemelerle
sslenmi ksm.
Sls : Her harfinin altda drt paras dz, altda ikisi de yuvarlak olan yazdr. slm yazlar ierisinde
mml-hutt olarak isimlendirilmitir. Umumiyetle az 3-4 mm. geniliinde kalemle yazlr.
Tasdk: czetnmeye, talebenin hocasndan baka hocalarn koyduu kayt.
Tashh: Hat sanatnda harfin fazla veya przl ksmlarnn, yalama yahut tralama sretiyle giderilmesi, eksik ksmlarnn ise tashh mrekkebi ile doldurulmas suretiyle yaplan ilem.
Tensp : ll olma; hsn-i hatta aranan bir vasftr. Harflerin boylar, kalnlklar, harf aralklar,
kalem kalnlna gre olmasdr.
Terkp : stif anlamnda, hat sanatnda harf ve kelimelerin henkli bir surette tertp edilmesi.
Terifat: Yazda harflerin, yerli yerinde takdm ve tehr yaplmakszn kullanlmas.
Tevk : Slse tbi olup, onun ihmal edilmi eklidir. Ayrca bitimeyen harfler de birbirlerine bititirilerek yazlr.
Tezhip: Yazma kitaplarla murakkalarda, boya ve altn tozu ile yaplan her trl ssleme iine verilen ad.
Trnak : Cel sls istiflerinde ss unsuru olarak kullanlan iaret.
Tirfil : Cel sls istiflerinde ss unsuru olarak kullanlan iaret.
Tu : Turann ksmlarndan olup sereye dikine olarak yukar doru ekilen eit hatta denir. Bunun
yerine elif de denir.
Turake : Berat, ferman ve sair tura ekilen ktlara tura eken yerinde kullanlr bir tabirdir. Bu
vazifeyi gren memura Tur, Nianc, Tevki de denilirdi.
Tura ekmek: Berat, ferman ve sair vesikalara tura denilen almetin yazlmas yerinde kullanlr bir tabirdir.
slp : Tarz, yol, biim, usl.
slplatrma : Stilize etme, belli bir biime sokma.
Varak Altn : Kt halinde gayet ince hale getirilmi altn.
Yaz Silkelemek : Harf kenarlar inelenen bir yaznn, zemin rengine gre kmr yahut tebeir tozu ile
yaz zerinden gidilerek, yaznn esas yazlaca zemine tespt edilmesi.
Zerendd : Kadn zerine svama altn srlmesi anlamna kullanlan bir tbirdir.
Zlfe : Sls yazsndaki eliflerin ucunda engele verilen ad.1
1 Bu szlk Sleyman Berkin Devleti Aliyyeden Gnmze Hat Sanat isimli kitabndan alnarak bu kitaba uyarlanmtr.
104
KAYNAKA
Acar, M. inasi, Trk Hat Sanat, Antik A.. Yaynlar, stanbul 1999.
Alparslan, Ali, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 19882013.
cel md., c.7, s.265-267; divn md., c.9, s.445-446; kta md., c.25, s.505-506;msenn md., c.32, s.87-88.
Alparslan, Ali, Osmanl Hat Sanat Tarihi, Yap ve Kredi Yaynlar, stanbul 1999.
Bayat, Ali Haydar, Hsn-i Hat Bibliyografyas, IRCICA Yaynlar, stanbul 2002.
Bektaolu, Mustafa, Hat Sanat ve Tosyal Hattatlar, maj Yaynclk, stanbul 2005.
Berk, Sleyman, Devlet-i Aliyyeden Gnmze Hat Sanat, nklb Yaynlar, stanbul 2013.
etin, Nihad M., Aklm- Sitte md. slm Ansiklopedisi, c.2, s.276-280, TDV Yay., Ankara 1989
Dere, mer Faruk, Hattat Hafz Osman Efendi, Korps Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2009.
Dere, mer Faruk,Yeni Balayanlar in Hat Sanat, Nesih Yaz Metodu, nklb Yay, st. 2014.
Derman, M. Uur, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 19882013.
har md., c.1, s.485; hat md., c.16, s.427-437; hattat md., c.16, s.493-499; hokka md.,
c.18, s.216-218; hilye md., c.18, s.47-51; istif md., c.23, s.330-333; kalem md., c.24,
s.245-247; makta md., c.27, s.454; mhre md., c.31, s.527; mrekkep md., c.32, s.46-47;
nesih md., c.33, s.1-3; talk md., c.39, s.507-508.
Derman, M. Uur, Trk Hat Sanatnn aheserleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1982.
Derman, M.Uuretin, Nihad M., slm Kltr Mirasnda Hat Sanat, IRCICAYay., stanbul 1992
Efe, Ahmet, Gzeli Bulmak: Hattatlarn Hli, Esra Sanat Yaynlar, Konya 1994.
Ertem, Rekin,Arap Elifbs ve Trkemd, slm Ansiklopedisi, c.11,s.41-44, TDVYay,Ank.1995
Halm Efendinin Nesih, Divn, Cel Divn, Rika Mek Murakka, Haz: Muhittin Serin,
Kubbealt Neriyat, stanbul 2011.
nal, bnlemn Mahmud Kemal, Son Hattatlar, Maarif Basmevi, stanbul 1955.
Kaalin, Mustafa S., Trkenin Yazld Alfabeler md., slm Ansiklopedisi, c.11, s.47,
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1995.
Kd yz, e-if bi-Tarfi Hukkil-Mustaf, I-II, thk. Huseyn Abdulhamd Nl, Dersaadet, stanbul,
(Msr basksndan tpk basm).
Kazan, Hilal, Dnden Bugne Hanm Hattatlar, BB Kltr A..Yaynlar, stanbul 2010.
Kilisli, Muallim Rifat, Devhtl-Kttb, Gzel Sanatlar A
kademisi Neriyat, stanbul 1942.
Ko, Turan, sanat md., slm Ansiklopedisi, c.36, s.90-93, TDV Yaynlar, stanbul 2009.
Mstakmzde Sleyman Sadeddin, Tuhfe-i Hatttn, Devlet Matbaas, stanbul 1928.
M. Abdlhay el-Kettani, Hz. Peygamberin Ynetimi: etTeratfbul-idariyye (tre. Ahmet zel), stanbul
2003, I, 276-288; Il, 310-318;
Mehmed evk Efendinin SlsNesih Hat Mekleri, IRCICA Yaynlar, stanbul 2010.
Memi, Mehmet, Osmanl Trkesi, Sakarya niversitesi Yaynlar, Sakarya 2012.
Nefeszde brahim,Glzr- Savb, (Haz: Kilisli Muallim Rifat), Gzel Sanatlar Akademisi
Neriyat, stanbul 1939.
zender, Hasan, Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar Deyimleri, terimleri szl, Sebat ofset,
Konya 2003.
Rado, evket, Trk Hattatlar, Yayn Matbaaclk, stanbul 1987.
Serin, Muhittin, slm Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 19882013.
kf md., c.26, s.342-345; mek md., c.29, s.372-374; Mushaf md.c.31, s.248-254; rika
md. c.35,s.108-109; rik c.35, s.109-110; slsmd. c.38, s.128-130; tevk md. c.41, s.36-37.
Serin, Muhittin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, Kubbealt Neriyat, stanbul 2003.
Suba, Hsrev, Hilye-i erfe ve Blmleri, Suba, Hsrev, Yazya Giri, Dersaadet Kitabevi, stanbul 1997.
Takale, Faruk Gndz, Hseyin, Hat Sanatnda Hilye-i erfe, Antik A.. Yay., stanbul 2006.
Trkolu, Selim, Rh Hendese: Hsn-i Hat Sanat, Aktif Matbaas, stanbul 2006.
lker, Hikmet, Hattn elebisi Hasan elebi, Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul 2003.
Yazc, smail, Hattat Hmid Ayta Kitab, Kartalite Kltr Yaynlar, stanbul 2008.
Yazr, Mahmud Bedreddin, Medeniyet leminde Yaz ve slm Medeniyetinde Kalem Gzeli, IIII,
Ayyldz Matbaas A.. Ankara 1981.
Yetkin, Suut Kemal, slmTrk Sanat, mam Hatip Okullar iin Ders Kitab, Maarif Vekleti
Yaynlar, stanbul 1956.
Ylmaz, Abdulkadir,Hat Sanatnda Satr Sistemi,(Doktora Tezi), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Erzurum 1996.
105
EITLI YAZI TRLERINDEN RNEKLER
(Sleyman Berk Koleksiyonu)
106
107
108
109
110
111
112
113
114

Hüsnihat Imamhatip

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hüsnihat Imamhatip

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANADOLU MAM HATP LSELER

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ............................................................................................

PROGRAM GELTRME UZMANI

2. NTE: HAT SANATINDA YAZI ETLER.............................................................28

3.NTE: HAT SANATI ESERLER....................................................................................46

HSN- HAT SANATININ TANIMI

2 . slm Kltrnde Hsn-i Hat Sanatnn Yeri ve Amac

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

2. 1. Kuran Kerimin Yazlmas:

Kuran Yazan bir hattat

Hicri 7.asrAnadolu Seluklu

Hicri 3.asrda yazlm

Hicri 13. yzylda yazlm

2. 2. Cami, Medrese vb. Kitabelerinin Yazlmas

Bir caminin giri kapsnda namaz vakitlerinden bahseden ayet yazs

KTABELER OKUMAYA ALIALIM

Bir asker okul kitabesi

Topkap Saraynn bahe kapsndaki kitabe (Saf suresi 13)

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

Hat sanat insanlarn hayatna o kadar

2.3.eitli Ayet, Hadis veya Gzel Szlerden Oluan Levhalarn

Kelimeitevhid yazan bir levha

efik Bey - Men sabera zafera

mer Yldzn Edep ya

Mslmanlar Esmayhsna levhalaryla her an Allahn huzurunda olduunu bilir.

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

Besmele eklinin benin noktas gibi olduunu grdnz m?

Bir besmele istifi.

slm medeniyetinin derinlii ierisinde insanlarmz sosyal olaylar, zntlerini ve

3. slam Yazsnn Sanat Olarak ekillenmesi

Hz. Muhammedin slama davet

Son ve evrensel din slm ve Kuran Araplar

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

4. Trklerin slam Yazsna Hizmetleri

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

eyh Hamdullah Efendi (840/1436926/1520): Amasyada domutur. Hattatlarn piri

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

Bakkal rif Efendi ve Fehmi Efendi en mehur talebeleridir.

Kuran yazmakla mehur iki byk hattat:

BUNU BLYOR MUSUNUZ?

HANIMLAR DA TARH SAHNESNDE

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

6.Gnmzde Hat Sanatnn Durumu

Mslman sanatlarn ruhlarndaki ulv ve estetik gzelliklerin sanatl ekilde da

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

2. Hat sanatsna ne ad verilir?

3. Harf inklbndan nce matbaalarda kullanlan harf kalplarn yazan ve

B) Smi Efendi C) Kayzde Hfz Osman Efendi

HSN- HAT SANATININ TANIMI VE GELM

D Aadaki kii ve tanmlar eletiriniz.

Hz. Ali (r.a.)

HAT SANATINDA YAZI ETLER

Mark kufisi Mushaf (tevbe 40-57)

1 Muhittin Serin, kf md., TDV slm Ansiklopedisi, c.26 s.342.

Karahisarinin makl besmele ve ihlas

HAT SANATINDA YAZI ETLER

2.Alt Yaz eidi

slm yazlar arasnda farkl tarz ve

Alt yaz eidi unlardr:

eyh Hamdullah muhakkak reyhani kta

VAV HARFNN SIRLARINI RENELM

HAT SANATINDA YAZI ETLER

evki Efendinin Nesih dua cmleleri.