Sosyal Psikoloji

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1570

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 826
SOSYAL PSKOLOJ
Yazarlar
Do.Dr. idem Krel (nite 5-9-10-11-17)
Yard.Do.Dr. Aysel Kayaolu (nite 1-8-12-13-14)
Yard.Do.Dr. Rhan Gkda (nite 2-3-4-6-7-15-16)
Editr
Prof.Dr. Sezen nl
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2004 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. T. Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Televizyon Programlar Yneticisi
Prof.Dr. Naci Ghan
Dil ve Yazm Danmanlar
Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc
r.Gr. ennur Arslan
Okt. Gnl Yksel
lme Deerlendirme Sorumlular
Uzm. Blent Gezen
Kitap Koordinasyon Birimi
Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. T. Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Sosyal Psikoloji
ISBN
975-06-0292-7
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 75.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Eyll 2004
iii
indekiler
indekiler
Sunu ............................................................................................................
Kullanm Klavuzu .......................................................................................
xiii
xiv
Sosyal Psikoloji Nedir? ............................................................
GR ..............................................................................................................
SOSYAL PSKOLOJ NEDR? ........................................................................
SOSYAL PSKOLOJNN ALIMA KONULARI ..........................................
SOSYAL PSKOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LKS ................
SOSYAL PSKOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR ...................................
Gdsel Yaklam .........................................................................................
Davran Yaklam ......................................................................................
Bilisel Yaklam ...........................................................................................
SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER ...................................
Deneysel Olmayan Yntemler .....................................................................
Doal Gzlem .........................................................................................
Survey ......................................................................................................
Ariv Aratrmas .....................................................................................
Deneysel Yntemler .....................................................................................
Laboratuvar Deneyleri ............................................................................
Alan Deneyleri ........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
4
4
5
5
5
6
7
8
8
9
10
10
11
12
13
14
16
16
16
Sosyal Alg ................................................................................ 17

GR ..............................................................................................................
ZLENM OLUTURMA .................................................................................
zlenim Oluturma Fiziksel zelliklerden Etkilenir ....................................
Fiziksel pular ......................................................................................
Ayrc zellik .........................................................................................
zlenim Oluturma Kardakinin Ait Olduu Sosyal Kategoriden Etkilenir
zlenim Oluturma Balamdan Etkilenir .....................................................
zlenim Oluturma Bilisel Ykten (Meguliyet) Etkilenir .........................
zlenim Oluturma Szel Olmayan Davranlardan Etkilenir .....................
Yz fadeleri ...........................................................................................
Vcut Hareketleri ...................................................................................
ZLENMLER BTNLETRME ..................................................................
Kiilik zlenimleri, Kardakinin Temel zellikleri Yardmyla ekillenir...
Toplam Alma ve ya Ortalama Modeli ...................................................
Deerlendirmenin Merkezilii ...............................................................
Olumluluk Yanll ......................................................................................
Olumsuzluk Etkisi .........................................................................................
Tutarllk ........................................................................................................
ncelik-Sonralk Etkisi .................................................................................
Anlam Ykleme ............................................................................................
Atfetme Tutarll (Halo Etkisi) ...................................................................
emalar ....................................................................................................
19
19
19
19
19
20
20
20
21
21
21
22
22
22
22
23
23
23
24
24
24
25
NTE 1
NTE 2
iv
indekiler
Kiilik Deerlendirmeleri, Ama ve Duygulardan Etkilenir .......................

ATFETME - YKLEME ..................................................................................
Uygun karm Kuram .................................................................................
Ortak Deiim Modeli ..................................................................................
Atfetme Srecinde Yanllk ...........................................................................
Oyuncu-Gzlemci Etkisi ...............................................................................
Aldatc Yaygnlk ..........................................................................................
YARGILARIN DORULUU ........................................................................
zleyenin Gz ..............................................................................................
Kiilii Yarglamak ........................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
NTE 3
25
26
26
27
27
28
28
28
28
29
30
31
32
32
32
Sosyal Bili............................................................................................... 33
GR ..............................................................................................................
SOSYAL BL .............................................................................................
Sosyal Snflama ............................................................................................
SOSYAL BL VE EMALARIN KULLANIMI ...............................................
emalarn Dzeni .........................................................................................
emalarn Avantajlar ...................................................................................
emalar Bilgiyi Kullanmamza Yardmc Olurlar ..................................
emalar Anmsamamza Yardmc Olurlar ............................................
emalar Bilgi lemeyi Hzlandrrlar .....................................................
emalar Otomatik Yargda Bulunmaya Yardm Ederler ......................
emalar Bilgideki Boluklar Doldurur .................................................
emalar Yorumlamaya Yardmc Olurlar ..............................................
emalar Beklentiler Oluturur ...............................................................
emalar Duyular erir .........................................................................
KALIP YARGILAR ..........................................................................................
Kalpyarglar Harekete Geiren Faktrler ..................................................
Kalpyargsal Dnmenin levleri .............................................................
Cinsiyet Bilgisi Ska Kalpyarglar zerine Kuruludur ........................
Kalpyarglar Ska Yanltc likiler zerine Kuruludur .....................
Kalpyarglarla Dnme, Daha ok Glnn zelliidir ................
ZHNSEL KISA YOLLAR ..............................................................................
Temsililik Ksa Yolu .....................................................................................
Bilinirlik Ksa Yolu .......................................................................................
Simlasyon Ksa Yolu ..................................................................................
SOSYAL BLTE HANG EMA NE ZAMAN KULLANILIR? .......................
evre .............................................................................................................
Farkllk .........................................................................................................
Roller .............................................................................................................
ncelik ..........................................................................................................
pucu Verme .................................................................................................
nem .............................................................................................................
Bireysel Farkllklar .......................................................................................
Amalar .........................................................................................................
ATFETME ......................................................................................................
Atfetmede Yaanan Tarafgirlikler ................................................................
35
35
35
36
37
37
37
37
38
38
38
38
39
39
40
41
41
41
41
42
42
43
43
44
44
44
44
45
45
45
45
46
46
46
48
indekiler
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
49
50
51
51
51
Sosyal Etki ve Sosyal G ....................................................... 53

KLTR-KLTRLEME-KLTRLENME KLTRLEME ..........................
UYUM ............................................................................................................
Muzaffer erifinUyumAratrmalar ...............................................................
Akran Basksna Uyma .................................................................................
UYUM DAVRANIININ NEDENLER ............................................................
Bilgisel Etki; Doru Davranma Arzusu .......................................................
Normatif Etki; Beenilme Arzusu ................................................................
NSANLAR NE ZAMAN UYUM GSTERR ..................................................
Grubun Bykl .......................................................................................
Grup Btnl ............................................................................................
Grubun Vaadi ................................................................................................
Bireycilik Arzusu ...........................................................................................
Aznlk Etkisi: Gruplarda Yenilik .................................................................
BOYUN EME - TAAT ................................................................................
nsanlar Etkileme Yollar .............................................................................
dller ....................................................................................................
Bask ........................................................................................................
Uzmanlk .................................................................................................
Bilgi .........................................................................................................
Yasal Otorite ...........................................................................................
Acizliin Gc ........................................................................................
Boyun Edirme Teknikleri ...........................................................................
nce Kk, Sonra Byk Rica Teknii (Foot-in-the door Teknii)
Giderek Artan Ricalar Teknii (The low ball Teknii) ........................
Sadece O Deil Teknii (The thats not all) .........................................
Srad stek Teknii (The pique Teknii) ...........................................
D Baskya Direnme ....................................................................................
OTORTEYE BOYUN EME ........................................................................
Milgram Deneyleri .........................................................................................
zet ................................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Tutum ve Tutum Deiimi .................................................... 69

GR .............................................................................................................
TUTUM KAVRAMI VE NEM .....................................................................
TUTUM LE LGL KAVRAMLAR .................................................................
nanlar .........................................................................................................
Deerler .........................................................................................................
Normlar .........................................................................................................
TUTUM VE DAVRANI ................................................................................
TUTUMU OLUTURAN FAKTRLER ..........................................................
Tutumu Oluturan Zihinsel ve Bilgisel Faktrler .......................................
NTE 4
55
55
55
56
57
57
57
57
58
58
58
58
58
59
59
59
59
59
60
60
60
60
61
61
62
62
62
63
63
65
66
67
67
68
71
71
72
72
72
72
73
74
74
NTE 5
vi
indekiler
Tutumu Oluturan Duygusal-Hissi Faktrler ..............................................

Tutumu Oluturan Davransal Faktrler ....................................................
TUTUMLARIN DEME BM .................................................................
renme Kavramlar ....................................................................................
levsel Kuramlar ..........................................................................................
Bilisel Tutarllk Kuramlar ..........................................................................
Algsal Yaklamlar .......................................................................................
kna Edici letiim .........................................................................................
TUTUMLAR VE TATMN .........................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
NTE 6
74
74
75
75
75
76
76
76
77
79
80
81
81
81
Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler .................................. 83

GR .............................................................................................................. 85
NSANA LKN GRLER ....................................................................... 85
Yakn liki .................................................................................................... 85
ocuklukta Balanma ................................................................................... 86
Sosyal likilerin Yararlar ............................................................................. 87
Yalnzlk ......................................................................................................... 88
Yalnzlk Yaants .................................................................................. 88
Kimler Yalnz Kalma Riski Altndadr? ......................................................... 89
KLERARASI EKCLN TEMEL LKELER ............................................ 90
Yaknlk ......................................................................................................... 90
Yaknln Etkileri ......................................................................................... 90
Tanklk ....................................................................................................... 91
Benzerlik ....................................................................................................... 91
Benzerliin Etkisini Aklamak .............................................................. 92
Benzerlik lkesinin Snrlar .................................................................... 92
Kiisel zellikler ........................................................................................... 93
Scaklk .................................................................................................... 93
Yeterlilik .................................................................................................. 93
Fiziksel ekicilik ..................................................................................... 94
AK ................................................................................................................ 94
Romantik Ak Deneyimi ............................................................................... 94
Ak Dncesi .............................................................................................. 94
Ak Davranlar ............................................................................................ 95
Ak ve Sevgi .................................................................................................. 95
YETKNLERN ROMANTK BALANMASI ............................................... 96
zet ............................................................................................................... 97
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 98
Yaamn inden ........................................................................................... 99
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 99
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 100
NTE 7
zgeci Davran........................................................................ 101

GR ..............................................................................................................
YARDIMLAMAYI N PLANDA TUTMAK NE DEMEKTR? .......................
Gnll Yardm Etme Davranlar ve Bireylere Yararlar .........................
Cinsiyet ve Ya Farkllklarnda Yardm ......................................................
103
103
103
104
vii
indekiler
NEDEN YARDIM EDERZ? ............................................................................ 104

Evrimsel Teorilerle Tutarl Yardmlama ..................................................... 105
Akraba Seimi ............................................................................................... 105
Karlkl Yardmlama .................................................................................. 105
Bakalarna Yardm Etme Kurallarnn Akland Sosyal Normlar .......... 105
Kltrel Farkllklar ....................................................................................... 106
Kiisel Yardmlama ...................................................................................... 106
ocuklarda Gzlemle renme .................................................................. 106
Yetikinlerde Yardm Edici Model ............................................................... 106
Yardm Etme Davrannda dllendirilme ve Cezalandrlma ................. 107
NE ZAMAN YARDIM EDERZ? ..................................................................... 107
Mdahale Eden zleyicileri eren Bir Aratrma ........................................ 107
Pozitif ya da Negatif Ruh Hali Yardm Etme Davrann Etkileyebilir ..... 108
Ruh Halinin yi Olmas ve Cmertlik ...................................................... 108
Kt Ruh Hali ve Yardm Dileme ............................................................... 109
BAKALARINI DNME DAVRANIININ
(ALTURZM) VAROLDUU GEREKTEN DORU MU? ............................ 109
KME YARDIM EDLR? ................................................................................. 109
Bakalarna Yardm Etmek in Arada Benzerlik Aranmas ....................... 109
YARDIMI KABUL EDEN K N GZL BEDELLER VAR MIDIR? ........... 110
Yardmn Karln Verememi Olmak Stres Yaratabilir .......................... 110
Kabul Edilen Yardm Kendimize Olan Saygmz da Tehdit Edebilir ........ 110
zet ............................................................................................................... 112
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 113
Yaamn inden ........................................................................................... 114
Saldrganlk ............................................................................... 115

GR ..............................................................................................................
SALDIRGANLIK NEDR? ...............................................................................
SALDIRGANLIIN KKENLER ...................................................................
gdsel Yaklamlar ...................................................................................
Sosyal renme Yaklam ..........................................................................
SALDIRGANLIIN SOSYAL, DURUMSAL VE KSEL BELRLEYCLER .
Sosyal Belirleyiciler: Engellenme, Tahrik ve Medyada iddet ...................
Engellenme .............................................................................................
Tahrik ......................................................................................................
Medyada iddet ......................................................................................
Durumsal Belirleyiciler: Alkol ve Yksek Scaklk .....................................
Alkol ........................................................................................................
Yksek Scaklk ......................................................................................
Kiisel Belirleyiciler: Kiilik ve Cinsiyet Farkllklar ...................................
Kiilik ......................................................................................................
Cinsiyet Farkllklar ...............................................................................
SALDIRGANLII AZALTMA .........................................................................
Arnma (Katarsis) ..........................................................................................
Cezalandrma ................................................................................................
Saldrgan Olmayan Davranlarn Model Alnmas .....................................
Sosyal Beceri Eitimi ....................................................................................
zet ...............................................................................................................
117
117
119
119
121
121
121
121
123
123
125
125
125
126
126
126
127
127
128
128
128
130
132
NTE 8
viii
indekiler
Yaamn inden ........................................................................................... 133

NTE 9
atma...................................................................................... 135
GR ..............................................................................................................
ATIMA KAVRAMI .....................................................................................
ATIMA DNCESNDE GENEL YAKLAIMLAR ...................................
Geleneksel Yaklam......................................................................................
nsan likileri Yaklam ..............................................................................
Etkileimci Yaklam .....................................................................................
ATIMA TRLER .......................................................................................
Birey Dzeyli atmalar ..............................................................................
Engellenme ............................................................................................
Ama atmas .......................................................................................
Rol atmalar ve Rol Belirsizlii .........................................................
Sosyo-Psikolojikatmalar............................................................................
Birey-Grup Arasndaki atmalar .........................................................
Gruplar Aras atmalar .......................................................................
Grup-Sosyal Sistem atmas.................................................................
Birey- Sosyal Sistem atmas...............................................................
ATIMA NEDENLER ..................................................................................
G Mcadeleleri .........................................................................................
Stat Farkllklar ...........................................................................................
letiim Eksiklii ............................................................................................
Yapya likin Nedenler ...............................................................................
Kiiye likin Nedenler .................................................................................
ATIMA YNETM ....................................................................................
Rekabet .........................................................................................................
birlii ...........................................................................................................
Uyum ............................................................................................................
Uzlama .........................................................................................................
Kanma .........................................................................................................
ATIMAYI NLEME VE AZALTMA YOLLARINDAN
TUTUMSAL YAKLAIM .................................................................................
zet ................................................................................................................
Kendimizi Snayalm ......................................................................................
Yaamn inden ............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .............................................................
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar.................................................
NTE 10
137
137
138
138
138
138
138
139
140
140
140
141
141
141
142
142
142
142
142
142
143
143
144
145
145
145
145
145
145
147
148
149
149
149
Liderlik veKuramlar .............................................................. 151

GR................................................................................................................
LDERLK KAVRAMI ......................................................................................
LDERLKLE LGL YAKLAIMLAR ..............................................................
ZELLK YAKLAIMLARI...............................................................................
DAVRANISAL YAKLAIMLAR .....................................................................
Michigan State ve Ohio State niversitesi almalar ...............................
Blake ve Moutonun Ynetim Biim lei ...............................................
D. Mc Gregorun X ve Y Kuramlar ............................................................
DURUMSAL LDERLK MODELLER .............................................................
Fiedlerin Durumsallk Modeli ......................................................................
153
153
154
154
154
154
155
156
156
156
ix
indekiler
Yol-Ama Modeli ..........................................................................................

Vroom-Yetton-Jago Modeli ..........................................................................
Lider Katlm Modeli .....................................................................................
YEN YAKLAIMLARDAN DNMSEL LDERLK MODEL ..................
LDERLK FAKTRLERN ETKLEYEN DEKENLER ..............................
zet ................................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
158
158
159
160
161
162
163
164
164
164
rgtlerde Grup ve Grup Sreleri ...................................... 165

GR ..............................................................................................................
GRUP TANIMI ...............................................................................................
GRUP ETLER ..........................................................................................
Formel ve nformel Gruplar .........................................................................
Birincil ve kincil Gruplar .............................................................................
GRUP GELM SREC ................................................................................
Karlkl Kabul ..............................................................................................
letiim ve Karar Verme ................................................................................
Gd ve Verimlilik .......................................................................................
Kontrol ve Organizasyon ..............................................................................
GRUPLARA KATILMA NEDENLER ..............................................................
GRUBUN BAARISINI ETKLEYEN FAKTRLER .......................................
Grubun Kompozisyonu ................................................................................
Grubun Bykl .......................................................................................
Grup Normlar ...............................................................................................
Grup Ball ................................................................................................
RGT NDEK GRUPLARI YNETME ..................................................
zet ................................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
nyarg............................................................................. 179
GR ............................................................................................................
NYARGI .....................................................................................................
KALIPYARGI .................................................................................................
AYRIMCILIK ..................................................................................................
Baz Ayrmclk Biimleri ..............................................................................
Yardm Etme steksizlii ..............................................................................
Numunecilik ..................................................................................................
Tersine Ayrmclk .........................................................................................
NYARGININ KKENLER .........................................................................
Sosyal Bili ....................................................................................................
Sosyal Kategorizasyon: Biz ve Onlar ...............................................
Dgrup Homojenlii ...............................................................................
Hayali likisellik .....................................................................................
Kiilik ve Toplumsal Etmenler ......................................................................
Sosyal renme ....................................................................................
Engellenme-Saldrganlk Kuram ve Gnah Keisi Anlay .................
NTE 11
167
167
167
168
169
169
169
170
170
170
170
171
172
172
172
173
174
175
176
177
177
177
181
181
181
183
185
185
185
186
187
187
187
188
188
189
189
190
NTE 12
indekiler
Otoriteryen Kiilik Kuram ...........................................................................

Dogmatik Kiilik Kuram ..............................................................................
NYARGININ AZALTILMASI .......................................................................
zet ..............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar ..................................................
NTE 13
Gruplar Aras likiler ............................................................. 199

GR ..............................................................................................................
GRUPLAR ARASI DAVRANI .......................................................................
GEREK ATIMA KURAMI ....................................................................
Hrszlar Maaras: Gruplar Aras likiler zerine
Klasik Bir Deney ..........................................................................................
SOSYAL KMLK KURAMI ............................................................................
Asgari Grup Paradigmas ..............................................................................
Sosyal Kategorizasyon ..................................................................................
Sosyal Kimlik .................................................................................................
Sosyal Karlatrma ......................................................................................
Sosyal Kimlik ve Sosyal Deime ................................................................
GRUPLAR ARASI LKLERN GELTRLMES .........................................
Propaganda ve Eitim ..................................................................................
Gruplar Aras Temas ....................................................................................
Benzerlik .................................................................................................
Genelleme ...............................................................................................
okkltrl Balamda Temas Politikas ...............................................
st Dzey Hedefler ......................................................................................
letiim ...........................................................................................................
Pazarlk Yapma .......................................................................................
Arabulucudan Yararlanma ......................................................................
Hakem Yoluyla Anlama ........................................................................
Uzlama .........................................................................................................
zet ................................................................................................................
Kendimizi Snayalm ......................................................................................
Yaamn inden ............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .............................................................
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar.................................................
NTE 14
191
192
193
194
195
196
197
197
201
201
202
202
204
204
205
206
207
207
210
210
211
211
212
212
213
213
213
214
214
215
216
217
218
220
220
Kitle Davran ...................................................................221

GR ............................................................................................................
KTLE DAVRANII ........................................................................................
KTLE DAVRANIINA LK KURAMSAL YAKLAIMLAR .............................
KMLKSZLEME ..........................................................................................
BELREN NORM KURAMI ............................................................................
SOSYAL KMLK KURAMI ...........................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
223
223
224
226
227
229
232
233
234
235
235
xi
indekiler
Benlik......................................................................................... 237
GR ..............................................................................................................
BENLK NEDR? .............................................................................................
KSEL BLGLERMZ NEREDEN GELR? ..................................................
Toplumsallama .............................................................................................
Deer Yarglarnn Yansmas .......................................................................
nsanlardan Geribildirim ...............................................................................
Kiie Alg ......................................................................................................
Etiketli Uyarlma Durumlar ..........................................................................
evresel Belirsizlikler ....................................................................................
Dierleriyle Karlatrma ..............................................................................
Sosyal Kimlik .................................................................................................
KLTR VE BENLK .....................................................................................
ZBLGNN GRNM ..........................................................................
Kendi zemalarmz ....................................................................................
zfarkllklar ..................................................................................................
BENLK DZENLEME ...................................................................................
leyen Kiisel Alg ........................................................................................
Kiisel Karklk ............................................................................................
Benlik Verimlilii ve Kiisel Kontrol ............................................................
Kiisel Farkndalk .........................................................................................
MOTVASYON VE BENLK ..........................................................................
Doru Benlik htiyac ...................................................................................
Kiisel Gelime ..............................................................................................
Kiisel Dorulama .........................................................................................
Tesserin Kiisel Deerlerin Savunulmas Modeli .......................................
SOSYAL KIYASLAMA KURAMI ...................................................................
Doru Kiisel Deerler .................................................................................
Karlatrma Sreleri ...................................................................................
KENDN SUNMA ..........................................................................................
yi Bir zlenim Yaratmak ..............................................................................
Etkisiz Kendini Pazarlama .............................................................................
Kiisel Engel ..................................................................................................
zet ................................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
239
239
240
240
240
240
241
241
242
242
242
243
244
244
244
245
245
246
246
247
247
248
248
248
249
249
249
249
250
250
251
251
252
253
254
254
254
Cinsiyet ..................................................................................... 255

GR ..............................................................................................................
CNSYET KATEGORLER ...........................................................................
Gzlemcinin Gznde Cinsiyet ...................................................................
Cinsiyetin Medya Hayalleri ..........................................................................
Face-sm ........................................................................................................
Kltrel ve Kiisel Klieler ...........................................................................
Cinsiyetin Alt Kategorileri ............................................................................
CNSYET VE BENLK ..................................................................................
Cinsel Kimlik .................................................................................................
Fiziksel Erillik, Kadnlk ve Ecinsellik ........................................................
CNSYET ZERNE KURAMSAL PERSPEKTFLER .....................................
NTE 15
257
257
258
258
258
259
259
260
261
261
262
NTE 16
xii
indekiler
Biyoloji ..........................................................................................................
Sosyalletirme ................................................................................................
Toplumsal Roller ...........................................................................................
Erkek ve Kadnn Rol Deiimi ...................................................................
Cinsiyet Rollerinde Deien Tutumlar .........................................................
TOPLUMSAL CNSYET FARKLILIKLARI .....................................................
Toplumsal Cinsiyet ve Bilisel Beceriler .....................................................
Toplumsal Cinsiyet ve Duygu ......................................................................
TOPLUMSAL CNSYET VE SOSYAL DAVRANI ........................................
Saldrganlk ....................................................................................................
Yardm Etme Davran ................................................................................
Uyma Davran .............................................................................................
Liderlik ...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
NTE 17
262
262
263
264
264
264
265
265
266
266
266
267
267
268
269
270
270
270
Etik Davranlar ve Ynetimi ................................................. 271

GR..............................................................................................................
ETK KAVRAMI .............................................................................................
ET KAVRAMI ......................................................................................
BREYSEL ETK TEORLER .........................................................................
Ama Etii .....................................................................................................
lke Etii ........................................................................................................
Sonu Etii ....................................................................................................
BREYSEL ETK GELM ............................................................................
BREYSEL ETK DAVRANILAR ...................................................................
NORMLAR, DEERLER VE BREYSEL ETK DAVRANILAR .....................
RGTLERDE ETK DAVRANILARIN KONTROLU ..................................
rgtsel Standartlar ve Etik Kodlar .............................................................
Performans lm .....................................................................................
yiletirici Faaliyetler .....................................................................................
RGTLERDE ETK DAVRANILARIN YRTLMES .............................
rgt .............................................................................................................
Motivasyon ....................................................................................................
letiim ...........................................................................................................
ETK DAVRANILARIN YNETMNDE KLTRN NEM ...................
Varolan Etik Kltrn Anlalmas ...............................................................
Etik Kltrn Geliimi ..................................................................................
Etik Davranlarn Desteklenmesi ................................................................
RGTLERDE KSEL AHLAK GELMNN KONTROLU .....................
zet ...............................................................................................................
Yaamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ..............................................
Szlk ......................................................................................................
Dizin .........................................................................................................
273
273
273
274
274
274
274
274
275
276
277
277
278
278
279
279
279
279
280
280
280
280
281
282
283
284
284
285
286
290
Sunu
Sunu
Bu kitabn konusunu oluturan Sosyal Psikoloji, olduka gen bir bilim daldr.
Bilimsel aratrmalar bakmndan olduka zengindir. Sosyal psikolojide grup, liderlik ve tutum deiiklii gibi geleneksel konularn hala ok nemli olmakla birlikte, artk sosyal psikologlar ekicilik, sevgi, ak, kitle davran, nyarg gibi konular zerinde durmaya balamlardr. Doal olarak da kitap bu deiiklii yanstmaktadr. Bu kitapta karlaacanz kavramlar, edineceiniz bilgi, kendinizi ve
evrenizi daha farkl grmenize yardmc olacaktr.
hayat, salk, evrecilik, halkla ilikiler, aznln hareketleri, televizyon,
reklamclk, gazetecilik, propaganda, politika ve aile ilikileri gibi bir ok konular deiik alardan yorumlayabileceksiniz.
nitelerin balangcnda bir fotoraf ve onun altnda giri blm bulunmaktadr. Giri blm niteyle ilgili genel bilgileri vermek, amalarmz blm ise
niteyi kolay ve sistemli bir biimde okumanza yardmc olmaktr. rnek olaylar ise konuya ilginizi ekerek o nitenin daha iyi kavranmasn amalamaktadr. nite sonunda yaamn iinden blmlerini okuyup farkl rnekler gelitirebilirsiniz. Szlk anahtar kavramlar sizin toplu grmenize, dizin ise istediiniz konu ve kavramn getii sayfalar hzl ve kolay bir biimde bulabilmenize
yardmc olacaktr.
Bu kitabn bu hale gelimesinde eletiri ve nerileriyle byk katklar ve
yardmlar olan Sayn Yrd.Do.Dr. Mjgan YAZICI BOZKAYAya teekkr bir
bor bilirim.
Baarlarnzn salkl ve mutlulukla gemesi dileiyle.
Baarlar
Editr
Prof.Dr. Sezen NL
xiii
Kullanm Klavuzu
xiv
endi kendine renme

ilkelerine gre
hazrlanm olan bu kitabn
ilevlerini renmek iin
hazrlanan Kullanm
Klavuzu, konular
anlamanzda ve snavlara
hazrlanmanzda sizlere
fayda salayacaktr.
Giri: nitede ilenen konulara ilikin bilgi veren, konuya balamadan

nce sizi dnmeye iten, gerektiinde konular daha iyi kavrayabilmeniz iin yapmanz gerekenleri
belirten ksa aklamalardr.
ni Amalarmz:
teyi tamamladnzda kazanacanz bilgi ve
becerilerdir.
rnek Olay: nitede ilenen konularn gnlk yaama yansmalarn ieren, kuramsal aklamalarla evrenizde yaanan olaylar arasnda ba
kurmanza yardmc olmay hedefleyen rnek olaylar, anektodlar, alntlar ya da gazete haberleridir.
Yana kma: Metin iinde
yer alan nemli kavram ve
ifadelere ilikin tanm ya
da aklamalardr. nemsemeniz gereken noktalar gsterir. Metin iinde
yaplan aklamalarn bir
tr ok ksa zeti gibi dnlebilir.
Anahtar Kavramlar:
nitede amlanan
temel kavramlardr.
nitedeki
nemli
noktalara
ilikin
ipular verir.
indekiler: nite iinde hangi konularn ileneceini gsterir. Ana konularn balklarn ierir.
Sra Sizde: lenen konular kavrayp

kavramadnz kendi kendinize lmenize yardmc olmaya amalayan, dnmeye ve uygulamaya ynlendiren sorulardr.
xv
Kullanm Klavuzu
zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.
Kendimizi Snayalm: nitede ilenen konular

renip renmediinizi kendi kendinize lmenizi salayacak, bir tr snava hazrlk testidir.
Snavlarda kabilecek trde sorular ierir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar:

"Kendimizi Snayalm" blmndeki sorularn cevaplarn ve ilgili olduklar konular ierir. Yanl cevapladnz sorularla ilgili konular tekrar etmeniz snavdaki baarnz artrabilir.
Yaamn inden:
nitede aktarlan
kuramsal aklamalar ile
gnlk yaammzda karlatmz olaylar arasnda iliki kurmanz salamak iin verilmi haber ve
alntlardr.
Yararlanlan ve
Bavurulabilecek
Kaynaklar: lenen konulara ilikin daha geni bilgi edinmek isteseniz bu blmde yer
alan kaynaklar
inceleyebilirsiniz.
Sosyal Psikoloji Nedir?
Bu nitede sosyal psikolojinin tanm, dier bilim dallar arasndaki yeri, alandaki temel kuramsal ynelimler ve bu bilim dalnda kullanlan belli bal bilimsel
yntemler ele alnacaktr.
Aada amalar ksmnda verilen sorular dorultusunda niteyi okumanz,
metin iinde ve sonunda verilen sorular yantlamanz sosyal psikoloji disiplininin
ne olduu, nelerle urat ve hangi yntemleri kulland konusunda sizi aydnlatacaktr. Bu niteyi dikkatle okumanz bundan sonraki niteleri anlamanz
iin de ok nemlidir.
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra;
Sosyal psikolojiyi tanmlayabilecek,
Sosyal psikolojinin belli bal aratrma konularn tanmlayabilecek,
Sosyal psikolojinin kendisine yakn olan dier bilim dallar ile arasndaki
farkllklar saptayabilecek,
Sosyal psikoloji alannda hangi kuramsal yaklamlarn kullanldn
aklayabilecek,
Sosyal psikoloji alannda kullanlan aratrma yntemlerinin neler olduunu sralayabileceksiniz.

Sosyal Psikoloji
Bunlar Hepimiz Yayoruz

Aye Hanm durakta otobse biner, bir yer bulur ve oturur. Oturur oturmaz da karsndaki kadnn kendisini, kyafetini dikkatle incelediini fark
eder. Hi fark etmemi gibi yaparak kendine ekidzen verir, poz alarak baklarn baka tarafa evirir (Katba, 1999, s. 67).
Burcu aynann nnde oturmu, o sabah yapaca i grmesinde ne giymesi gerektiini dnyordu. Geen ay lks bir maazadan ald k fularn, kariyerine nem veren yetenekli bir kadn imaj vereceini dnerek,
bu fular takmaya karar verdi. (Uyarland kaynak: Brewer ve Crano,
1994, s. 2).
Oul: Baba, kamp yapmaya deniz kysna gidiyorum. nmzdeki iki ay
iin arabay dn alabilir miyim?.
Baba: Sen ldrdn m?
Oul: Tamam tamam. Hi olmazsa bu akam iin dn verebilir misin?
Kz arkadam sinemaya gtreceim de.
Baba: te imdi mantkl konumaya baladn. (Brewer ve Crano, 1994,
s.368).
1960larda, Kbadaki Castro ynetiminin eski Sovyetler Birlii ile ok yakn ilikisi sebebi ile ABDde byk bir kriz dnemi yaanyordu. O sralarda bakan olan John Kennedy dnyaca nl danmanlarn ve st dzey
brokratlarn toplayarak bir kriz masas oluturdu. Saatlerce sren toplantlar yapld, en sonunda Kbaya kartma yapma karar alnd. Yaplan
kartma tam bir kepazelikle sonuland. Tecrbeli, zeki ve ok iyi eitilmi
olan bu adamlar biraraya geldikleri bu toplantlar sonucunda nasl bu kadar aptalca ve yanl bir karar alabilmilerdi? (Akt. Arkona, 1998, s. 43).
Anahtar Kavramlar
Sosyal Psikoloji
Doal Gzlem
Gdsel Yaklam
Survey
Davran Yaklam
Laboratuvar Deneyi
Bilisel Yaklam
Alan Deneyi
Korelasyon
indekiler
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

SOSYAL PSKOLOJNN ALIMA KONULARI
SOSYAL PSKOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE LKS
SOSYAL PSKOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR
SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER
nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?
GR
Sosyal psikoloji hepimizin gnlk yaammzda yaad olaylar aklamaya almaktadr. Yukardaki ilk iki olay tanmadmz kiiler zerinde olumlu bir izlenim
oluturma abalarmz, nc olay bir ikna teknii olan nce byk, sonra kk rica tekniini ve sonuncusu tarihi bir olay anlatsa da sk sk yaanlan grupta karar verme srecine ilikin rneklerdir. rneklerden grlebilecei gibi sosyal
psikoloji, gnlk yaammzdaki olaylar bireysel, kiiler aras ve grup dzeyinde
incelemektedir.
SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

Sosyal psikolojinin, bilim insanlar tarafndan zerinde anlamaya varlan bir tanm bulunmamaktadr. Sosyal psikoloji nedir? sorusuna verilen eitli yantlar
mevcuttur. Kimileri (r.: Taylor, Peplau ve Sears, 2000, s. 3), sosyal psikolojiyi insanlarn dier insanlar hakknda nasl dndklerinin, onlar nasl etkilediklerinin
ve onlarla nasl iliki kurduklarnn bilimsel bir biimde allmas olarak, kimileri ise (Akt. Katba, 1999, s. 19) sosyal ve kltrel ortamdaki birey davrannn zelliklerinin ve nedenlerinin bilimsel bir biimde incelenmesi olarak tanmlamaktadr. Bu tanmlar ve daha pek oklar sosyal psikolojinin analiz birimi olarak bireye vurgu yaparken, baka baz aratrmaclar bireyler arasndaki etkileime
vurgu yapmaktadr. rnein, sosyal psikoloji insan etkileimlerini ve bu etkileimlerin psikolojik temellerini sistematik olarak inceleyen bir disiplindir (Bilgin,
2000, s. 2). Ama asl olarak nl sosyal psikolog Allportun yapt kapsaml tanm
yaygn kabul grmektedir: (akt. Hogg ve Vaughan, 1995; s.1). Bu kadar ok tanmdan hangisinin doru olduu sorusu akla gelebilir. Sosyal psikolojinin ne olduu ile ilgili olarak aklda tutulmas gereken en nemli nokta, tek bir doru tanmn olamayacadr. Tanmlarn eitlilii, bir zayfla deil tam tersine bu alanda farkl grlerin yan yana olduu bir zenginlie iaret etmektedir.
Sosyal psikoloji bireyin davranlarn almaktadr. Davran sadece yrmek, komak ya da atlamak gibi byk motor faaliyetleri deil, rnein kalar
kaldrmak ya da glmsemek gibi daha ince birtakm faaliyetleri de kapsar. Gene
de davrana yklenen anlamlar bir kuramsal grten dierine deiir. Sosyal
psikologlar sadece davranla deil, duygularla, dncelerle, inanlarla, tutumlarla, niyetlerle vb. ile de ilgilenirler. Bunlar dardan gzlenemeseler de davrantan karsanabilirler. Bu sreleri anlamak davran anlamak kadar nemli grlmektedir, zira davran ynlendirenin bu sreler olduu dnlmektedir
(Hogg ve Vaughan, 1995).
Psikolojinin bir alt dal olarak sosyal psikoloji, bireyin davranlarn incelemekle birlikte, temel olarak bireyin dier bir bireyle ya da grupla etkileiminde sergiledii davranlara odaklanmaktadr (Brewer ve Crano, 1994). Ancak hemen belirtmek gerekir ki bir davrann sosyal olmas demek, yani bir kiinin dier bir kiiyle, bir grupla etkileimde bulunmas demek, ikinci kiinin ya da grubun fiziksel
olarak varln zorunlu klmaz. Giri blmnde verilen bir rnekte, Burcu ayna
karsnda yalnz olmasna karn sosyal bir davran sergilemektedir. nk baka bir kiiyle olan etkileimini hayal etmektedir.
Sosyal Psikoloji: Bir bireyin,

davran, duygu ve
dncelerinin bakalarnn
gerek ya da hayal edilen
varlndan nasl
etkilendiinin bilimsel
yollarla aratrlmasdr.
Sosyal Psikoloji
SOSYAL PSKOLOJNN ALIMA KONULARI

nceki blmde Sosyal psikoloji nedir? sorusuna basit ve ksa bir cevap vermenin gl zerinde durduk. Bu gl amann bir yolu sosyal psikologlarn
hangi konular aratrdklarna bakmak olabilir. Dier bir deyile, sosyal psikoloji, sosyal psikologlarn urat eydir biiminde de tanmlanabilir (Hogg ve Vaughan, 1995, s. 5).
nceledii konular asndan kkleri ok eskilere giden sosyal psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya k grece yenidir. Tarihsel olarak ilk sosyal psikoloji deneyi 1897de gerekletirilmi, alandaki ilk iki ders kitab 1908de yaynlanmtr. Ancak, aratrma konu ve yntemleri itibaryla bugn bildiimiz haliyle
disiplin, 1930larda gelimeye balamtr (Brewer ve Crano, 1994).
Tarihsel olarak, dier sosyal bilimler gibi sosyal psikolojinin de yapsn ve ieriini belirleyen sosyal, kltrel ve ekonomik balamdr. Sosyal psikolojiyi oluturan konular, kendisinin de bir paras olduu toplumun ihtiyalarndan ortaya kmtr (Arkona, 1998). rnein bugnk tutum deitirme kuramlarnn temelini
oluturan etkileyici iletiim (propaganda) almalar, 2. Dnya Sava srasnda
propagandann neminin anlalmas sonucunda balam, ABDde psikologlar ordu ile ibirlii yaparak bu konuda bir dizi laboratuvar deneyi gerekletirmilerdir
(Katba, 1999).
Grece yeni bir disiplin olmasna karn modern sosyal psikoloji olduka hacimli bir literatre sahiptir. Bu literatrde yer alan ve artk birer klasik haline gelen
balca konular unlardr: gruba uyma davran, ikna, g, sosyal etki, itaat, nyarg, nyargnn azaltlmas, ayrmclk, kalpyarglar, sosyal bili ve sosyal alg, sosyal kategoriler, saldrganlk, zgeci davran, kiiler aras ekicilik, tutumlar ve tutum deiimi, iletiim, izlenim oluturma, kk gruplar, liderlik, kitle davran,
gruplar aras ilikiler.
SOSYAL PSKOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE

LKS
Yukarda sosyal psikolojinin ieriiyle tanmlanabilecei belirtilmiti. Ancak, byle tanmlannca, sosyal psikolojiyi ona yakn olan dier bilimsel disiplinlerden
ayrmak zorlamaktadr. rnein kk gruplar, gruplar aras ilikiler, kitle davran sadece sosyal psikolojinin deil sosyolojinin de inceledii konulardr (Brewer ve Crano, 1994).
Sosyoloji, ekonomi, siyaset bilimleri ve kltrel antropoloji de sosyal psikoloji
gibi sosyal davran altndan, bu disiplinler arasnda kesin snrlar bulunmamaktadr. Sosyal psikoloji, dierlerinden iki noktada farkldr: analiz birimi ve konuya yaklam. Birinci olarak, sosyal psikolojide analiz birimi davranta bulunan
bireydir. Bireyin dierleriyle ilikilerine odaklanlmaktadr. Oysa dierlerinin ilgi
noktas byk kurum veya gruplardr; parlamento, siyasal partiler, ekonomik sistem gibi (Bilgin, 2000). Bu disiplinlerde oy verme, cinayet oranlar, kentlerde iddet gibi daha genel bir rnt gsteren sosyal davranlar incelenir. kinci olarak,
sosyal psikoloji ve dier disiplinler yukarda deinildii zere ayn konuyu alsalar bile, sz konusu sosyal davran aklama temeli asndan farkllk gsterirler.
Dierlerinde sosyal davran ekonomik krizler, snf atmalar, hkmet politikalar, etnik gruplar arasndaki rekabet ya da teknolojik deiim gibi byk lekli
glerle aklanmaya allrken (Taylor, Peplau ve Sears, 2000), sosyal psikoloji,
aklama temeli olarak psikolojik yani birey ii srelere bavurmaktadr. Bunlar;
bililer, duygular, niyetler, tutumlar, hedefler vb.dir.
Son olarak, sosyal psikoloji ile psikolojinin geliim, kiilik ve renme gibi dier alanlar arasndaki snrn da ok net olmadn belirtmek gereklidir. Bu alanlar direkt olarak sosyal etkileimi almasalar da, sosyal psikolojide kullanlabilecek kavram ve kuramlar retmektedirler. rnein renme psikolojisinin kavramlar saldrganl aklamada, kiilik psikolojisinin kavramlar da nyarg ve g konusunu aklamada kullanlmaktadr (Bilgin, 2000).
SOSYAL PSKOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR

Kuram, birok olgudan sistematik biimde birka temel ilkenin karlmas demektir. Her kuram, ilgilenilen olgu hakknda birka denence (hipotez) ne srme imkan verir. Bir olgu hakknda, rnein insanlarn neden yardma ihtiyac
olanlara yardm ettikleri ya da etmedikleri hakknda birden fazla kuram gelitirilebilir. Bir kuram bu davran kiilik zellikleriyle aklarken, dieri birtakm ortamsal etmenler (r; o anda halihazrda yardm edebilecek kii says) temelinde aklayabilir. Her bir kuramdan karlan denencelerin snanmasyla elde edilen sonular, bilinen olgular aklama ve yeni olgular tahmin etmede hangi kuramn daha
iyi olduunu gsterecektir.
Sosyal psikologlar insann sosyal davrann anlamak iin kuramlar gelitirmekte ve bunlarn geerliliini snamaktadrlar. Modern sosyal psikolojide sosyal
davran aklamaya ynelik byk kuramsal yaklam bulunmaktadr: Gdsel yaklam, davran yaklam, bilisel yaklam.
Kuram: Bir konunun sistemli

bir ekilde aklamasdr.
Kuram bilinen olgular
dzenler, yeni olgular
yordamamza (tahmin
etmemize)yardmc olur ve
ilgilendiimiz olay zerinde
belirli bir lde kontrol
salar.
Denence: Bir kuramdan
karlan zel ve snanabilir
tahminlerdir.
Gdsel Yaklam
Sosyal psikolojideki genel yaklamlardan biri, bireyin ihtiyalar ya da gdlerine
odaklanmaktadr. Gnlk yaam deneyimlerimiz ve sosyal psikoloji aratrmalar
ihtiyalarn alglar, tutum ve davranlar etkilediini gstermektedir. rnein,
benlik-saygsn arttrmak ve kendisini iyi hissetme ihtiyacn doyurmak isteyen bir
kii yaamndaki baarlar sahiplenip, baarszlklarnda bakalarn sulayabilir
(Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Genel psikolojide davranlarn altnda yatan nedeni doutan gelen birka igdnn varlna balayan Freudu yaklam, sosyal psikolojide de etkisini gstermitir. Bunun en bilinen rnei, Adorno ve arkadalarnn nyargl tutumlar ve
ayrmcln psikodinamiini akladklar otoriteryen kiilik kuramdr.
Genel olarak sosyal psikologlar insann sosyal davrannn birka igdyle
aklanmasna kar kmakta ve davran zerinde ok sayda istek ve ihtiyacn etkili olduuna inanmaktadrlar. Davrann ortaya konduu duruma zg ihtiyalarn davran ortaya karmada nemli olduu dnlmektedir. rnein arkadalk ihtiyacn karlayamayan bir gen, doyumsuzluunu derslerine ok younlaarak ya da alkol ya da uyuturucu kullanarak gidermeye alabilir. Bu yaklamdaki temel dnce, kiinin iinde bulunduu durumun, o duruma zg ihtiyalar
yaratabilmesi ya da uyarabilmesi ve kiiyi ihtiyac gidermeye ynelik davrana yneltmesidir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Davran Yaklam
Davrann temel olarak evre tarafndan belirlendiini iddia eden davran
yaklamn temeli, Rus fizyolog Pavlovun kpekler zerinde yrtt klasik koullama deneyleriyle atlmtr. Bu yaklama gre, davrann renilmesinde
mekanizma vardr: Klasik koullama, edimsel koullama ve gzlem yoluyla
renme ya da model alma. Klasik koullama olarak adlandrlan koullama t-
Davranc Yaklam:
Yalnzca gzlenebilir ve
llebilir davrann
incelenmesi gerektiini ne
sren psikoloji okuludur.
Sosyal Psikoloji
Klasik Koullama: Bir

uyarc tarafndan doal
olarak uyarlan bir tepkinin,
farkl ve ntr olan bir dier
uyarc tarafndan da
uyandrlabilir hale geldii
renme trdr.
rnde, bir uyarcy otomatik olarak izleyen istemsiz, refleks davranlar, renme
ncesinde ntr olan dier uyarclar tarafndan uyandrlrlar (Morris, 2002). nsanlar gnlk yaamda pek ok davran kalbn, rnein baz duygu tepkilerini
bu yolla renmektedir. Edimsel koullama olarak adlandrlan ikinci koullama
trnde, belirli uyarclarn var olduu bir ortamda, istemli davranlar bir dl kazanmak ya da cezadan kanmak iin ortaya konur (Morris, 2002). Sosyal renme
kuram tarafndan nerilen nc renme tr baka insanlar izleyerek ya da
taklit ederek gerekletirilen gzlem yoluyla renmedir.
Davrann tamamen evrenin bir fonksiyonu olduunu ileri srenler radikal
davranlardr. Skinnern nclk ettii radikal davranla gre, tm davranlar evre tarafndan verilen dl ve ceza yoluyla renilir, korunur ve terk edilir. Dier taraftan radikal davranlktan ziyade ou sosyal psikoloun benimsedii neo-davranlkta, inanlar, duygular, dnceler ve gdler gibi gzlenemeyen psikolojik sreler de davran anlamak iin nemlidir. Bu yaklamda,
dl ve cezann psikolojik sreleri, bu srelerin de davran etkilediine inanlmaktadr (Hogg ve Vaughan, 1995; Bilgin, 2000).
Sosyal psikolojide davran yaklamn en nemli temsilcisi Floyd Allporttur.
Allport 1924te yaynlad Social Psychology (Sosyal Psikoloji) adl kitabnda, davrann ekillendirilmesinde evrenin gcne vurgu yapm, psikologlarn gelecekte davran ile evre arasndaki ilikinin yasalarn kefedeceklerini ifade etmitir (Bilgin, 2000). Davran yaklam, sosyal psikoloji alannda, sosyal davran aklamada evresel etmenlerin ve pekitirmenin rolne arlk veren kuramlar gelitirilmesine yol amtr. Bireylerin dier bireylerle ilikisini, o ilikinin
dl ve bedellere gre yrtldn ileri sren sosyal takas kuram bunlardan
biridir. Bir dier rnek, bakasnn pekitirilen davrannn taklit edildiini ve
davranlarmzn gzlem yoluyla ekillendirildiini ileri sren sosyal renme kuramdr (Hogg ve Vaughan, 1995).
Edimsel Koullama: Belirli

uyarclarn var olduu bir
ortamda, davranlarn dl
kazanmak ya da cezadan
kanmak iin ortaya
konulduu renme trdr.
Gzlem Yoluyla renme:
Dier insanlarn
davranlarnn gzlenmesi
yoluyla gerekleen
renmedir.
Bilisel Yaklam
Bilisel Psikoloji: Zihinsel

sreleri en geni anlamda
inceleyen psikoloji okuludur.
Gestalt Psikoloji: nsanlarn
nesneleri nasl bir btn
olarak algladklarn
inceleyen psikoloji okuludur.
Davranlar, insan dsal etkilere maruz kalan pasif alclar olarak grdkleri iin
eletirilmilerdir. Sosyal psikologlardan bazlar davran gr reddetmi, bunun yerine bilisel sreler ve bilisel temsiller yoluyla insann aktif olarak evresini yorumlama ve deitirme gcne odaklanan bilisel psikoloji yaklamn
benimsemilerdir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Bilisel yaklamn kkeni Gestalt psikolojisine dayanmaktadr. Almanca bir
terim olan Gestalt, btn ya da biim anlamna gelmektedir. zellikle alg psikolojisinde kullanlan bu terim, bir uyaran belirli bir rnt halinde grme, bir
uyaran yer ald zeminden ayrt etme ve sadece verili birka ipucundan hareketle bir resmi tamamlama eilimini ifade etmektedir. rnein, bir gen rnts
halinde konmu noktay, ayr ayr nokta olarak deil de bir gen olarak alglarz. Benzer ekilde bir masa drt tahta ya da metal ubuk ve bir yatay yzeyden olusa da, masaya baktmzda birbiriyle ilikisiz drt ubuk ve bir yatay yzey deil, bir btn olarak masa grrz (Morris, 2002).
Gestalt fikirleri sosyal psikolojiye uygulayan ilk psikolog, deneysel sosyal psikolojinin babas olarak kabul edilen Kurt Lewindir. Sosyal psikolojide 1970lerden
itibaren giderek glenen bir akm olan bilisel yaklam, 1980 ve 90larda da nemini korumu ve bugn sosyal psikolojide hakim anlay haline gelmitir.
Bilisel yaklam erevesinde, insanlarn neleri nasl dnd ve hissettiine, ne istediklerine ve ne tr insanlar olduklarna dair birtakm anlaml yorumlar
yapmaya alrz. Dier bir deyile, her birimiz bir sosyal dnr olarak sosyal
dnyay anlamlandrmaya alr ve bundan sonra harekete geeriz. evreden gelen bilginin ne tr zihinsel srelerden getiini, yani nasl ilendiini inceleyen
bilisel psikolojide son yllarda meydana gelen gelimeler, sosyal psikolojiye uygulanmtr. Sosyal bili ad verilen bu almalar, insanlar, sosyal ortamlar ve
gruplar hakknda karsama yapmamz iin gereken bilgiyi nasl topladmz ve
bir araya getirdiimizi aratrmaktadr (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Sosyal psikolojide nyarglar, tutumlarn deitirilmesi, gnlk hayatta insan davranlarnn
nedenlerine ilikin yaptmz atflar gibi birok konuyu aklamada bilisel yaklam kullanlmaktadr.
Sosyal psikolojide yukarda aklanan temel yaklamdan baka yaklamlardan da sz etmek mmkndr. Sosyal davran kiilik temelinde aklayan yaklam, evrimsel yaklam, roller-kurallar yaklam ve kltrler aras yaklam bunlardan birkadr.
Bunlardan kiilik temelli yaklam sosyal psikologlarn sosyal davran aklamada ska bavurduklar bir yaklamdr. Bu yaklam erevesinde rnein, iyi liderlerin karizmatik kiiliklerinden dolay iyi lider olduu, nyargl davrann nyargl kiilik zelliklerinden kaynakland, bireyin gruba uyma davrannn altnda uymac kiilik zelliklerinin yatt ileri srlmektedir. Ancak genel olarak sosyal psikologlar kiiliin sosyal davran sadece ksmen aklayabileceini ileri srmektedirler. Zira kiiliin de davran gsterilen balama gre deiebildii ve
onun da aklanmaya muhta olduu iddia edilmektedir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Dier yandan son yllarda sosyal psikolojide, kltrn davran aklamadaki
nemi artm, kltrler aras psikoloji ad ile yeni bir aratrma alan ortaya kmtr. Kltrler aras karlatrmal almalar; hangi psikolojik srelerin evrensel olduunu, hangilerinin kltrden kltre deitiini aratrmaktadr. Bylece, sosyal
psikolojide sosyal bili, tutum ve deerler gibi pek ok konunun evrensellik snrlar anlalmaya allmaktadr (Katba, 1999).
Modern sosyal psikologlar aratrdklar konunun tek bir kuramsal yaklam
asndan aklanmasn ounlukla yetersiz bulmaktadrlar. Farkl kuramsal bak
alarndan eitli dnceleri biraraya getirme ve btnletirmenin konunun daha
iyi aklanmasn salayacana inanlmaktadr.
Sosyal psikoloji yaklak yz yl gemii olan gen bir bilim daldr. Sosyal psikolojinin bize sunduklar olmadan da insanlar sosyal ilikilerine dair kendilerince kuramlar retmi, sorunlarn zm ve sosyal dnyalarn anlamlandrabilmilerdir. Sizce sokaktaki
insann saduyusal aklamalar ile sosyal psikolojinin bilimsel olarak sunduu aklamalar birbirinden farkl mdr?
Sosyal psikolojide nyarglar,

tutumlarn deitirilmesi,
gnlk hayatta insan
davranlarnn nedenlerine
ilikin yaptmz atflar gibi
birok konuyu aklamada
bilisel yaklam
kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER

Sosyal psikoloji bilimsel bir disiplindir. Bilimi dier bilgi trlerinden ayran, sorularn yantlamada kulland yntemdir. Sosyal psikologlar belirli bir olguyu betimlemek, iki olgu arasnda bir iliki olup olmadn ve olgular arasndaki nedensonu ilikisini aratrmak iin eitli yntemler kullanmaktadrlar. yi ya da kt
yntem yoktur, uygun yntem vardr. Uygun bir aratrma ynteminin seimi aratrma sorusunun nitelii, eldeki mevcut kaynaklar ve birtakm etik konular olmak
zere pek ok etmene baldr. Bu, tpk bir yerden bir yere giderken tren, otobs,
uak, gemi gibi mevcut ulam arac seeneklerinden birini semeye benzer. Bunlardan hangisiyle yolculuk yapacanz, para durumuna, hava durumuna, ne kadar
yi ya da kt yntem yoktur,
uygun yntem vardr. Uygun
bir aratrma ynteminin
seimi aratrma sorusunun
nitelii, eldeki mevcut
kaynaklar ve birtakm etik
konular olmak zere pek ok
etmene baldr.
Sosyal Psikoloji
vaktiniz olduuna, seyahat konforu anlaynza ya da bu aralara ilikin gvenilirlik algnza gre deiebilir (Arkona, 1998). Aada grlecei gibi, her bir aratrma ynteminin kendine zg gl yanlar ve snrllklar vardr.
Sosyal psikolojide kullanlan aratrma yntemlerini deneysel yntemler ve deneysel olmayan yntemler olmak zere iki geni kategoride toplamak mmkndr
Deneysel Olmayan Yntemler
Korelasyon: ki ya da daha
ok deiken arasndaki
ilikidir.
Korelasyon Yntemi: ki ya
da daha ok deiken
arasnda kendiliinden
oluan ilikileri aratrma
yntemidir.
Deney, olgular arasndaki neden-sonu ilikisini gstermenin tek yolu olduundan, daha ok tercih edilen bir yntemdir. Hatta bilimsel yntemin deneyle eit tutulduu bile sylenebilir (Hogg ve Vaughan, 1995). Deneyin mmkn ya da uygun olmad durumlarda sosyal psikologlar deneysel olmayan dier yntemleri
de kullanmaktadrlar. Bu yntemlerle gerekletirilen aratrmalardan nedensel bir
sonu karmak mmkn deildir. Bu tr aratrmalarn saysal veri elde edilebilenlerinde deikenler arasndaki korelasyon aratrlr. Bunlar korelasyon yntemi olarak adlandrlabilir. rnein bir sosyal psikolog nfus younluu (metrekareye den insan says) ile su oran arasndaki ilikiyi aratrd bir almada,
bu iki deiken arasnda olumlu bir korelasyon elde etmi olabilir. Yani, nfus younluu arttka su orannn da artt sonucunu elde edebilir. Bu sonuca dayanarak, nfus younluunun su oran artna neden olduu iddia edilemez. Belki
de bir nc deiken bu iki deiken arasndaki ilikinin ortaya kmasna yol
ayor olabilir. rnein nc bir deiken olarak yoksulluk, hem yksek nfus
younluundan hem de yksek su oranndan sorumlu olabilir.
Doal Gzlem
Doal Gzlem: Belirli bir
davran konusunda
dorudan ve betimsel bilgi
edinilen yntemdir.
Belirli bir davran konusunda dorudan ve betimsel bilgi edinmenin yolu doal
gzlemdir. Bu tr aratrmalarda davrana neden olan isel srelere, yani duygu, dnce, tutum veya niyetlere ilikin bir veri elde edilemez, ancak sz konusu davrann ortaya k sreci incelenebilir. Doal gzlem sz konusu sosyal
davran sistematik bir biimde gzlemeyi, kaydetmeyi (not tutmak ve/veya videoya ekmek) ve kodlamay iermektedir. Akla gelebilecek tm doal mekanlarda
doal gzlem yaplabilir; okul, ev, sokak, fabrika, hastane, alveri merkezi, otobs ya da uak terminali, tren istasyonu vb. (Bilgin, 2000). Bu yntemde, gzlenen
sosyal davrana hibir mdahalede bulunulmaz. Sosyal davran kendiliinden
gerekleir. Aratrmac gzlemini baz durumlarda grnmeden (rnein sokakta
bir aacn ya da duvarn arkasna gizlenerek) gerekletirebilir. Dier durumlarda
bu mmkn olmadndan aratrmac gzledii grup ya da topluma katlr ve hatta bir sre onlarla yaayabilir. Bu durumda katlmc gzlem gerekletirmi olur
Doal gzlem yoluyla pek ok sosyal davran hakknda veri toplanabilir. retmenimizin dersi nasl anlatt; kz ve erkek niversite rencilerinin kendi cinsiyetlerinden ve kar cinsiyetten kiilerle konuurken aralarnda ne kadar fiziksel
mesafe brakmay tercih ettii; dolmu ofrleri ya da zel ara sahiplerinin trafik
polisi yokken trafik kurallarna ne kadar uyduu; bir protesto kitlesi ve polis arasndaki gerilimin nasl balad, gelitii ve sonland; futbol taraftarlarnn stadyumda ne tr davranlar gsterdii, bunlardan sadece birkadr.
Doal gzlemin gl yanlar:

Bu yntem, doal ortamnda kendiliinden ortaya kan bir davran aratrmada mkemmel bir yoldur (Hogg ve Vaughan, 1995).
Bu yntemin kullanld aratrmalar sk sk gerek hayata uygulanabilen
denencelerin gelitirilmesini salar, nk gzlenen gerek hayattr (Katba, 1999).
Doal gzlemin snrllklar:
Bu yntemde ou kez saysal veriler elde edilemez. Bu da toplanan verileri standartlatrma sorunu yaratabilir (Katba, 1999).
Gzlenen davran belirli bir zamana, yere ve bir grup insana bal olduundan, yani yinelenmeyen ve sadece bir kez grlebilecek nitelikte olduundan, genel sonular karlmamaldr (Morris, 2002).
Doal gzlemin bir baka snrll gzlemci etkisi olarak adlandrlan durumdur. Gzlenilen kiiler, gzlendiklerini bildiklerinde doal olmayp,
tepkisel davranmaya balar. Bu tr durumlarda doal gzlem amacna
ulamam olur.
Sosyal evreye uyum salamak ve sosyal ilikilerimizi srdrebilmek iin srekli insanlar ve olaylar gzlemekteyiz. Sizce, bir sosyal psikoloun yapt gzlemle sradan bir insann yapt gzlem arasnda ne fark vardr, tartnz.
Survey
Sosyal psikolojide en sk bavurulan aratrma yntemlerinden biri surveydir. Survey yntemi ile bir davrann ya da bir tutumun bir toplumda ya da belli bir
grupta grlme derecesi ve bunlarn ya, cinsiyet, eitim dzeyi, sosyal ardalan
vb. etmenlerle nasl bir iliki iinde olduu aratrlmaktadr. rnein, lise genliinde uyuturucu kullanma yaygnl nedir, uyuturucu maddeye ynelik tutumlar nelerdir ve liselilerin uyuturucular hakkndaki bilgi dzeyi nedir sorularna bu
yntem ile yant aranabilir. Ayrca, uyuturucu kullanma ve bu konudaki tutum ve
bilgi ile cinsiyet, anne-baba eitimi, sosyal snf vb. deikenler arasndaki iliki
de incelenebilir. Survey yntemi kullanlarak aratrlan konular ok eitlidir. Siyasi parti tercihi, bir reklam rnnn tercihi, televizyon kanal tercihi konusunda yaplan kamuoyu yoklamalar gnlk yaammzda sk karlatmz rneklerdendir. Bunlarn yannda tm toplumun ya da belirli bir grubun madde kullanm (alkol, sigara ve uyuturucu), cinsellik, kanser, AIDS benzeri hastalklar,
okulda ve ailede iddet, ocuk says ve aile planlamas gibi, sosyal politikalar gelitirmek zere durum saptamas gerektiren sorunlarn aratrlmasnda da bu yntem kullanlmaktadr.
Survey ynteminde veri toplama teknii olarak anket ve grme kullanlr. Anket, ak ulu ya da oktan semeli olarak hazrlanm soru formudur. Anket, katlmclara yz yze uygulanabildii gibi posta ile de gnderilebilir. Ancak posta ile
gnderilen anketlerin geri gelme oran dktr. Dier taraftan grme teknii,
yaplandrlm, yar yaplandrlm ve yaplandrlmam olabilir. Yaplandrlm grmede aratrma iin sahaya kmadan nce katlmclara sorulacak tm
sorular belirlenmitir. Yar yaplandrlm grmede katlmclara sorulacak ana
sorular bellidir, ancak grme esnasnda katlmcnn verdii yantlara bal olarak da soru retilir. Yaplandrlmam grmede ise, katlmc ile grlecek konu belli olmasna karn nceden hazrlanm soru yoktur. Bunun yerine grmenin akna gre sorular sorulur.
SIRA SZDE
10
rneklem: Geni bir

evrenden katlmclarn
seimidir.
Sekisiz rneklem: Her
potansiyel katlmcnn
rnekleme seilme ansnn
eit olduu rneklemdir.
Temsil Edici rneklem:
rnekleme, evrenin
zelliklerine olduka yakn
zelliklere sahip
katlmclarn seilmesidir.
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
Survey yntemindeki en nemli nokta, ulalmas gereken insan says fazla olduundan, yaplacak rneklem seimidir. rnein uyuturucu konusunda anket
uygulamak iin bir ehirdeki btn liseli genlere ulamak zaman ve maliyet asndan makul olmadndan, bu gruptan rastgele kiilere anket uygulanabilir. Bylece
sekisiz rneklem oluturulmu olur. Ya da aratrlmak istenen grubun, yani evrenin (poplasyon) nemli zelliklerini (rneimizde bunlar cinsiyet, sosyal snf vb.
olabilir) oran olarak yanstan bir rneklem seilebilir. Bu temsil edici rneklemdir.
Surveyin gl yanlar:
Surveyle ok sayda kiiden ok miktarda bilgi toplama olana vardr.
rnekleme tekniiyle yapld iin, toplanlan bilgiden genelleme yaplr.
Bu yntem, dier yntemlere gre zaman ve maddi kaynaklarn kullanm
asndan daha tasarrufludur.
Surveyin snrllklar:
Survey ile ok miktarda bilgi toplanr, ancak bu bilgi yzeyseldir.
Byk rneklem alnmas gereken durumlarda ok zaman ve paraya ihtiya
vardr.
Kendisine genelleme yaplmak istenen evren ok geni ise, rneklem oluturma bir sorun yaratabilir.
Surveyde katlmclarn yantlarna bal kalma zorunluluu vardr. Katlmclar ise anket ve grmede ok eitli etmenlerin etkisi altnda kalarak yant verebilirler (Katba, 1999).
Trkiyedeki tm Emniyet tekilatnda, polislerin insan haklar konusunda bilgi, tutum ve
davranlarn aratrmak zere bir anket almas planladnz varsayn. Byle bir aratrmada nelere dikkat etmeniz gerekirdi? Yantnz rneklem seimi, anketin hazrlanmas ve sonularn yorumlanmas gibi konular etrafnda tartnz.
Ariv Aratrmas
Ariv aratrmasnda aratrmac, bakas tarafndan ve ou zaman baka nedenlerle
toplanm ve kaydedilmi veriyi kullanmaktadr. Sosyal psikolojide en az kullanlan
yntemlerden biri olan ariv aratrmas, gemiteki bir olgunun aratrlmas iin kullanlabilecei gibi, bir olguya ilikin tarihsel eilimi ortaya karmak iin de kullanlabilir. Ariv aratrmasndan genellikle istatistik verilerin kullanlmas akla geliyorsa
da, her trl yazl ve grsel materyal (r; halk hikayeleri, gazeteler, romanlar, anlar,
tv programlar ya da video bantlar vb.) aratrmac iin ariv olarak ilev grebilir.
Ariv aratrmasnn gl yanlar:
Bu yntemde cansz materyaller kullanld iin, insanlarn yer ald yntemlerde ortaya kan sorunlar (yantlarn kiilik, beklenti gibi etmenlerden
etkilenmesi gibi) bulunmamaktadr.
Bu yntemle, bir olgunun zaman iindeki deiimi ve geliimi izlenebilir.
Gemiteki bir olguyu aratrmak iin tek yoludur.
Ariv aratrmasnn snrllklar:
Aratrmac sadece var olan bilgiyle yetinmek zorundadr.
Materyal ok olduunda, materyalden rneklem seimi, daha sonra tm materyale bir genelleme yaplaca iin nem tamaktadr.
Bamsz Deiken: Bir
deneyde baml deiken
zerindeki etkisini
grebilmek iin deiime
uratlan deikendir.
Deneysel Yntemler
Deney, bir deikenin dier bir deiken zerinde etkisinin aratrlarak bir denencenin snand yntemdir. Deney ynteminde temel olarak, bir ya da daha fazla
bamsz deiken deiimlenmekte (maniple edilmekte) ve bu mdahalenin
bir ya da daha fazla baml deiken zerinde yaratt etki llmektedir. rnein, televizyon programndaki iddetin ocuklarn daha sonraki davranlar
zerinde bir etkiye neden olup olmadn snayan bir aratrmada, televizyon
programndaki iddet dzeyi bamsz deiken, ocuklarn saldrganlk ieren
davran dzeyi baml deikendir.
Btn aratrma yntemleri iinde deikenler arasnda neden-sonu ilikisinin
kurulabilecei tek yntem deneydir. Deney ynteminin bu ayrcal, aratrmacnn bamsz deikene mdahalesi ve deneysel koullar zerindeki kontrol sayesinde mmkn olabilmektedir. Deney ynteminde, bamsz deiken(ler) ile
baml deiken(ler) arasnda nedensel ilikinin baka etmenler sonucu deil de
aratrmacnn zellikle deiimledii bamsz deiken sonucu ortaya ktn
gsterebilmek nemlidir. Bunu gerekletirmede en kritik noktalardan biri, deney
grubu ve kontrol grubu olutururken yaplacak denek seimidir. Denekler, aratrmada nemli olabilecek ve sonucu etkileyebilecek zellikler (ya, cinsiyet, zeka,
eitim durumu vb.) asndan deney ve kontrol grubuna eit datlm olmaldr.
Bunu salamann bir yolu denekleri gruplara tesadfi olarak ayrmaktr. Dier
nemli bir nokta, deney grubuna yaplan mdahale dnda deney ve kontrol grubuna uygulanan ilemlerin standart olmasdr.
Yukarda sz edilen aratrma rnei erevesinde deney ynteminin mantn basit bir biimde gstermek mmkndr. iddet ierikli program seyretmenin
ocuklarn daha sonraki davranlar zerindeki etkisini aratran bir deneyde, ayn yataki kz ve erkek ocuklarn deney ve kontrol grubuna tesadfi olarak yerletirildii varsaylsn. Yani ocuklarn cinsiyeti, ya, iddet konusunda ana-baba
tarafndan yetitirilme biimi (bu aratrmada, bu zellik sonucu etkileyebilir) asndan her iki grubun da denk olduu farz edilsin. Deneysel ilem gerei, deney
grubundaki ocuklar iddet ierikli film seyrederlerken, kontrol grubundaki ocuklar heyecanl bir atletizm yarmas seyretmi olsunlar. Daha sonra her iki gruptaki ocuklara saldrgan davranma frsat verildiinde, bu frsat ne kadar kullandklarna baklsn. Gerekte byle bir deney 1972de Liebertt ve Baron tarafndan
yaplm ve deney sonucunda iddet ierikli film seyreden deneklerin kontrol grubundakilere gre saldrgan davranma frsatn daha fazla kullanma eiliminde olduklar grlmtr (Akt. Arkona, 1998). Byle bir deneyde saldrgan davran
(baml deiken) gzlenmeden nce, hangi davranlarn saldrgan davran olarak tanmlanmas gerektii de dikkat edilecek bir dier noktadr.
Sosyal psikoloji alannda gerekletirilen deneyler, genelde yukarda verilen rnekten ok daha karmaktr.
Son olarak, deneysel almalarnn ounu laboratuvarda gerekletiren sosyal
psikologlar, deney yapmak iin doal mekanlar (okul, ev, fabrika vb.) da kullanmaktadrlar. Temel mantk itibaryla ayn olsa bile, yapld yere gre birtakm
farkllklar ierdii iin deney yntemini, laboratuvar ve alan deneyi olarak iki balk halinde incelemek mmkndr.
Laboratuvar deneyleri ile alan deneyleri arasndaki farkllklar yaznz.
11
Baml Deiken: Bir
deneyde bamsz
deikende yaplan
deiimlerin, zerinde yol
aaca etkiyi grmek iin
llen deikendir.
Deney Grubu: Bir deneyde

bamsz deikende
yaplan deiimin
uyguland gruptur.
Kontrol Grubu: Bir deneyde
bamsz deikende
yaplan deiimin uygulanmad ve deney grubu ile
karlatrmak iin
kullanlan gruptur.
Denek: Bir deneyde tepkileri
ya da yantlar gzlenen ya
da llen bireylerdir.
SIRA SZDE
Laboratuvar Deneyleri
Genel olarak sosyal psikolojide aratrmaya etki edebilecek etmenleri daha iyi
kontrol edebilmek iin laboratuvar deneyleri tercih edilmektedir. Laboratuvar deneylerinin en dikkat ekici zellii, d dnyadan tamamen farkl yapay koullar
altnda gerekletiriliyor olmalardr.
Laboratuvar deneylerinin en
dikkat ekici zellii, d
dnyadan tamamen farkl
yapay koullar altnda
gerekletiriliyor olmalardr.
12
Sosyal Psikoloji
Laboratuvar deneylerinin gl yanlar:

Deikenler arasnda kesin bir nedensel iliki kurmak ve denence snamak
en fazla laboratuvar deneyinde mmkndr.
Alan deneyi de dahil olmak zere dier tm aratrma yntemleri iinde
kontroln en st dzeyde olduu yntemdir.
Btnyle yapay bir ortamda gerekletirildiinden, laboratuvarda elde edilen sonularn kesinlii de yksektir.
Laboratuvar deneylerinin snrllklar:
Laboratuvar deneyleri yapay bir ortamda gerekletirildiinden, burada elde
edilen sonular gerek yaama genellemek zordur.
Gerek yaamdaki tm deneyimler laboratuvarda aratrlmaya uygun deildir. rnein, youn korku, nefret ve saldrganlk gibi duygular laboratuvarda allamaz.
Sosyal psikolojide olduu gibi laboratuvarda denek olarak insan kullanlnca, kanlmaz olarak sonular insanlarn nyarglarndan, kiilik zelliklerinden ve beklentilerinden etkilenmektedir.
Laboratuvar deneylerinde deneklerin tepkisel davranmalarn nlemek amacyla, deneyin amacnn gizlenmesi ve insanlarn kandrlmalar nemli bir
etik sorundur.
Alan Deneyleri
Alan deneyi ile laboratuvar deneyi temel mantk asndan ayndr. Alan deneyinde de laboratuvar deneyinde olduu gibi bamsz deiken aratrmac tarafndan
deiimlenir ve baml deiken zerindeki etkisi gzlemlenir ya da llr. Ancak, alan deneyinde aratrmacnn bamsz deikene etki edebilecek potansiyel
etmenleri kontrol etme olana pek yoktur.
Alan deneyinin gl yanlar:
Doal ortamda yaplm olsa da temel olarak deney yntemi kullanlm olduundan, alan deneylerinde denence snamas kolaylkla yaplabilir.
Alan deneyi doal ortamda gerekletirildiinden, sonularn gerek yaama genellenme sorunu yoktur.
Alan deneyi laboratuvarda aratrlmas zor olan konular iin daha uygundur. Sosyal etki, propaganda gibi konular doal ortamda daha kolay allabilir. (Katba, 1999).
Alan deneyinin snrllklar:
Alan deneyi deikenler arasnda nedensel iliki kurulmasna izin verse de,
bu iliki laboratuvar deneyindeki kadar kesin deildir. nk bu yntemde
aratrmacnn kontrol daha dktr.
Bu yntemde de deneklerin tepkisel davranma olasl vardr. Dolaysyla deneklerin kandrlmas etik bir sorun olarak alan deneylerinde de
yaanmaktadr.
SIRA SZDE
Bir gn snfnzda baz arkadalarnzn dierlerinden daha fazla not tuttuunu fark ettiniz ve not tutmann dersten alnan notu etkileyip etkilemediini merak ettiniz. Bilimsel yntemi kullanarak not tutmak ile derslerden alnan notlar arasnda bir iliki olup
olmadn nasl saptarsnz? Ne tr aratrma yntemleri kullanmay dnrsnz?
Setiiniz bu aratrma yntemleri size bu konuda neler verecektir? Bu yntemlerin eksik yanlar nelerdir?
zet

AMA

AMA

AMA
Sosyal psikolojiyi tanmlamak

Sosyal psikolojinin eitli tanmlar mevcuttur. Bu
tanmlardan bazlar analiz birimi olarak bireye, bazlar da bireyler arasndaki sosyal etkileime vurgu
yapmaktadr. Yaygn biimde kabul greni, Allportun yapt tanmdr: Sosyal psikoloji bir bireyin, davran, duygu ve dncelerinin bakalarnn gerek ya da hayal edilen varlndan nasl etkilendiinin bilimsel yollarla aratrlmasdr.

AMA
Sosyal psikolojinin belli bal aratrma konularn

tanmlamak
Sosyal psikolojinin konu yelpazesi ok genitir. Bu
yelpaze kiisel, kiiler aras ve gruplar aras dzeyleri kapsamaktadr. Kiisel dzeyde kimlik, sosyal
kimlik, tutum oluumu ve deiimi gibi konular, kiiler aras dzeyde ak ve sevgi, saldrganlk, kiiler
arasnda sosyal alveri ve iletiim allmaktadr.
Grup ve gruplar aras dzeyde itaat, gruba uyma
davran, grup performans, nyarg ve ayrmclk
gibi konular yer almaktadr.
Sosyal psikolojinin kendine yakn olan dier bilim
dallar ile arasndaki farkllklar aklamak
Sosyal psikoloji ile ona yakn sosyal bilimler arasndaki farkllk iki ynden ele alnabilir: Analiz birimi
ve konuya yaklam. Birinci olarak, sosyal psikolojide analiz birimi davranta bulunan bireydir. Bireyin dierleriyle ilikilerine odaklanlmaktadr. Oysa
dier sosyal bilimlerin ilgi noktas byk kurum
veya gruplardr; parlamento, siyasal partiler, ekonomik sistem gibi. kinci olarak, sosyal psikoloji ve
dier disiplinler yukarda deinildii zere ayn konuyu alsalar bile, sz konusu sosyal davran
aklama temeli asndan farkllk gsterirler. Dierlerinde sosyal davran ekonomik krizler, snf
atmalar ve hkmet politikalar gibi byk lekli glerle aklanmaya allrken, sosyal psikoloji, aklama temeli olarak dnce, duygu ve
tutum gibi isel srelere bavurmaktadr.

AMA
13
Sosyal psikoloji alannda hangi kuramsal yaklamlarn kullanldn aklamak

Modern sosyal psikolojide temel olarak byk
kuramsal yaklam kullanlmaktadr: Gdsel yaklam, davran yaklam ve bilisel yaklam.
Gdsel yaklam iinde ele alnan kuramlardan
bazlar, insan davranlarn temel birka igdyle aklarken, dierleri davrann ortaya konduu
durumun ihtiyalar ve dolaysyla gdlenmeyi yarattn ne srmektedir.
Davran yaklam benimseyen baz kuramclar
davrann btnyle evreden verilen dl ve ceza tarafndan ekillendirildiini ileri srerken, pek
ok sosyal psikologun katld baka bir davran yaklamda davrana dnce, duygu, tutum ve
niyet gibi isel srelerin de etki ettii kabul edilir.
Modern sosyal psikolojide hakim olan gr, bilisel yaklamdr. evreden gelen bilginin ne tr zihinsel srelerden getiini, yani nasl ilendiini
inceleyen bilisel psikolojide son yllarda meydana
gelen gelimeler, sosyal psikolojiye uygulanmtr.
Sosyal bili ad verilen bu almalar, insanlar, sosyal ortamlar ve gruplar hakknda karsama yapmamz iin gereken bilgiyi nasl topladmz ve bir
araya getirdiimizi aratrmaktadr.
Sosyal psikolojide yukarda aklanan temel yaklamdan baka, evrimsel, roller-kurallar ve kltrler aras yaklamlar gibi dier kuramsal yaklamlardan sz edilebilir.
Sosyal psikoloji alannda kullanlan aratrma yntemlerinin neler olduunu sralamak
Sosyal psikolojide kullanlan aratrma yntemlerini deneysel olan ve olmayan yntemler olarak ayrmak mmkndr. Deneysel olanlar laboratuvar ve
alan deneyleridir. Balca deneysel olmayan yntemler doal gzlem, survey ve ariv aratrmasdr.
deneysel yntemlerde denence snanmakta ve deikenler arasnda neden-sonu ilikisi aratrlmaktadr. Deneysel olmayan yntemlerin saysal veri
elde edilenlerinde, deikenler arasnda bir iliki
(korelasyon) olup olmadna baklmaktadr. Ancak korelasyonel almalarda neden-sonu ilikisi
aratrlamaz. Her bir aratrma ynteminin kendine
zg gl yanlar ve snrllklar mevcuttur.
14
Sosyal Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sosyal psikolojinin tanm
olamaz?
a. Sosyal psikoloji insanlar arasndaki sosyal etkileimleri alan bir bilim daldr.
b. Sosyal psikoloji bireyin dier insanlar hakknda ne
dnd, ne hissettii ve onlar nasl etkilediini aratran bir bilim daldr.
c. Sosyal psikoloji canl varlklarn (insan ve hayvan)
davranlarn inceleyen bir bilim daldr.
d. Sosyal psikoloji sosyal ve kltrel ortamdaki bireyin davranlarn ve bunlarn nedenlerini inceleyen bir bilim daldr.
e. Sosyal psikoloji kiinin baka kiilere ilikin davranlarn inceleyen bir bilim daldr.
2. Aadakilerden hangisi sosyal psikolojinin alma konularndan biri olamaz?
a. Televizyondaki iddet ierikli programlarn ocuklarn saldrganlk dzeyine etkisi
b. Seim sonularnn X partisinin gelecek be yl iindeki politikasna etkisi
c. Genlerin uyuturucu maddeye ynelik tutumlar
d. nsanlarda saldrgan davrann nedenleri
e. Arkada gruplarnn genler zerindeki etkisi
3. Aadakilerden hangisi Sosyal Psikolojinin, sosyoloji
ve dier sosyal bilimlerden ayrld konulardan biridir?
a. Deneysel yntemlerden ok korelasyonel yntemlerinin tercih edilmesi
b. Sosyal davrann nedeni olarak teknolojik deiim, g, hkmet politikas gibi olgularn
grlmesi
c. Bireylerden ok parlemento, siyasi partiler ve ulus
gibi byk gruplarn allmas
d. Aklamalarda, dnce, duygu, tutum ve niyet
gibi isel (psikolojik) srelere daha ok yer
verilmesi
e. Daha byk lekli sosyal problemleri (r; g,
ekonomik kriz, yoksulluk vb.) alma eiliminde olmas
4. Sosyal psikolojide aadaki kuramsal yaklamlardan

hangisi, insan davrannn btnyle dl ve ceza yoluyla ekillendirildiini savunur?
a. Gestalt psikolojisi
b. Gdsel yaklam
c. Bilisel yaklam
d. Kltrler aras yaklam
e. Davran yaklam
5. Aadaki ifadelerden hangisi Bilisel Yaklama
uygundur?
a. Saldrganlk, itici koullarn insanda olumsuz dnce ve duygu yaratmas sonucu ortaya kmaktadr.
b. nsandaki saldrganln nedeni, doutan gelen
saldrganlk igdsdr.
c. ocuun saldrgan davranlar cezalandrlmazsa,
o ocuk saldrgan davranan bir yetikin olacaktr.
d. Baz kltrler saldrgan davran dierlerinden
daha fazla onaylad iin, saldrgan davran
grlmektedir.
e. Saldrganlk, insann bir hedefe ulamas engellendiinde ortaya kan bir davran biimidir.
6. Aadaki aratrma yntemlerinden hangisi, Trk vatandalarnn ya ile politik tercihleri arasndaki ilikiyi
aratrmada en etkili yoldur?
a. Laboratuvar deneyi
b. Doal gzlem
c. Survey
d. Katlmc gzlem
e. Ariv aratrmas
7. Bir deikende deiiklik yaplmasnn dier bir deikende deimeye yol ap amayacan belirlemek iin aadaki aratrma yntemlerinden hangisi
kullanlmaldr?
a. Deneysel yntem
b. Doal gzlem
c. Korelasyonel yntem
d. Ariv aratrmas
e. Katlmc gzlem
8. Aratrmacnn deiimledii (maniple ettii) deneysel deikene ne ad verilir?

a. Baml deiken
b. Kontrol deikeni
c. Bamsz deiken
d. Kartrc deiken
e. Deneysel deiken
9. Etnik kken, cinsiyet, ya ve sosyal stat gibi nemli
etmenlere ilikin sorularn gerek yaam ortamlarnda aratrld yntem aadakilerden hangisidir?
a. Laboratuvar deneyi
b. Korelasyonel yntem
c. Alan deneyi
d. Ariv aratrmas
e. Doal gzlem
15
10. Aratrmacnn, aratrmas zerinde en yksek kontrolnn olduu ve en kesin neden-sonu ilikisini veren
aratrma yntemi aadakilerden hangisidir?
a. Alan deneyi
b. Laboratuvar deneyi
c. Survey
d. Katlmc gzlem
e. Doal gzlem
16
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c
lk defa 1936da George Gallup tarafndan yaplan kamuoyu aratrmas Roosveltin ABD bakanlna seileceini
doru bir ekilde tahmin etmiti. O tarihten sonra zellikle politik parti tercihi ve seim kamuoyu aratrmalar gnmze kadar gelierek devam etmi ve Trkiye dahil
birok lkede uygulanmtr. (Katba, 1999).
Ancak kamuoyu yoklamalar zellikle seim gibi nemli
bir politik olayda kullanldnda, istismar edilme olasl
artmaktadr. Bu da ou kez yanl biimde survey ynteminin gvenilirliini tartmaya amaktadr. Aadaki gazete haberinde, yine byle bir gvensizlik nedeniyle bir
seim ncesinde kamuoyu yoklamalarnn yasaklanmas
eletirilmektedir.
OKUR TEMSLCS: Yavuz Baydar
Herkes dnce ve ifade zgrl hakkna sahiptir, bu hak
serbeste dnme, hangi yoldan ve nerede olursa olsun
bilgi ve gr alma, aratrma ve yayma zgrln ierir.
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi
Madde 19
Gln yasak
Seimler ncesinde basn ve medya asndan en tartmal
konulardan biri, kamuoyu yoklamalar yasayd. Takan olmad: Anketler inadna yapld, birok meslekta bunlar ahsi tahmin gibi yaymlad. Yasak, seimlerin tuhafl oldu.
Kamuoyu aratrmacs Tarhan Erdem, yasan kamuoyunun tercihlerini olumsuz ynde etkiledii kansnda.
Semen bilerek oy vermedi. Sezgiyle davrand. Negatif
etki budur.
Peki gazetecilerin tahminlerinde yasan etkisi oldu mu?
Gazeteci yanlm olabilir. Ama bu yanlma da seimin
bir paras. ahsi tahmin bir ey, aratrma baka. Aratrma semeni yanltmak iin yaplr, diyorlar. Bunu en
ok iki defa yaparsnz. Kamuoyu ve piyasa sizi zaten
tasfiye eder.
Erdem, kimi kurulular yanl sonu elde ediyor gerekesiyle tmne yasak koymann glnln anlatrken
lastik rneini veriyor: ki fabrika kalitesiz araba lastii
retiyor diye, Trkiyedeki lastik retimi toptan durdurulursa, sonular ciddi sorunlar yaratr. Ve ekliyor:
Yasan gerekesi, semenin etkilenmesini nlemek. Seimlerde propaganda serbesttir. Partiler, sivil toplum rgtleri, basn ve medya semenin tercihlerini etkilemekte
aba harcayabilirler. Bu yzden yasak ok yanlt. Bu yasak haber alma zgrln kstlamtr.
26 nisan-3 mays1999
Kaynak: http://milliyet.com.tr /ozel /okur / 990426 /okur
4.html
2. b
3. d
4. e
5. a
6. c
7. c
8. c
9. b
10. b
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikoloji konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikolojinin alma
konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikolojinin Dier
Sosyal Bilimlerle likisi konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikolojide Kuramsal
Yaklamlar konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Psikolojide Kuramsal
Yantnz yanl ise, Deneysel Olmayan
Yntemler konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Deneysel Yntemler
Yantnz yanl ise, Deneysel Yntemler
Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
Arkona, S. A. (1998). Sosyal Psikoloji. Alfa, stanbul.
Bilgin, N. (2000). Sosyal Psikolojiye Giri. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar: 48, zmir.
Brewer, M. B. & Crano, W. D. (1994). Social Psychology.
West Publishing Company, London.
Hogg, M. A. & Vaughan, G.M. (1995). Social Psychology:
An
Introduction.
Prentice
Hall/Harvester
Wheatsheaf, London.
Katba, . (1999). Yeni nsan ve nsanlar. 10.basm,
Evrim, Sosyal Psikoloji Dizisi: 1, stanbul.
Morris, C. G. (2002). Understanding Psychology. ev.
Ed. H. Belgin Ayvak ve Melike Sayl, Psikolojiyi
Anlamak (Psikolojiye Giri), Trk Psikologlar Dernei
Yaynlar No:23, Ankara.
Taylor, S.E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social
Psychology. Prentice Hall, New Jersey.
17
Sosyal Alg
Alg, baka insanlar ve olaylar tanma ve anlama biimimizdir. Dolaysyla alg

asndan; sizin kim olduunuz, ne olduunuz nemli deil, bakalarnn sizin kim
olduunuz, ne olduunuz hakkndaki dnceleri nemlidir.
Amalarmz
Bakalaryla ilgili izlenimlerimizin nasl oluturduumuzu aklayabilecek,
Bakalarna ilikin izlenimlerin nasl btnletirildiini aklayabilecek,
Bakalarna ilikin yarglarmz bozan algsal yanllklar tanmlayabilecek,
Atfetmenin ne olduunu ve ilevlerini aklayabilecek,
Atfetmede yaplan hatalarn nedenlerini sayabileceksiniz.

18
Sosyal Psikoloji
Bir Bakan Koltuundan Etme Tehdidi

1996 Kasmnda Bill Clinton ikinci bir dnem iin bakanla tekrar seilmiti. Poplaritesinin doruundayken Beyaz Saray sekreteri Monica Levinski ile olan sra d ilikisiyle gndeme geldi. lk balarda Clinton sulamalar iddetle reddediyordu.
Artan basklar karsnda Clinton, kamuoyuna kar gnlszce de olsa uygunsuz bir iliki yaadn itiraf etti. Bu dorulamann ardndan bakan; baz
kabine yelerine, iinde bulunduu ruhsal ve ahlaki kntden nasl kurtulacan danmt. Sizce bakan niin byle bir danmaya ihtiya duymutu? Bu,
pimanlk iin samimi bir teebbs myd? Yoksa kongere yelerini ve semenlerini yattrmak iin basite bir strateji miydi?
19 Aralk 1998de Cumhuriyeti Muhafazakar kongere yeleri, Bakan Clintonun -Amerikan halknn bu olayda hemfikir olmamasna ramen- mahkeme
nnde yarglanmas ynnde oy kulland. Mahkeme nndeki sulamada cumhuriyetiler; kendilerini, lkeyi eitli yasalar ineyerek cinsel eilimlerini gizlemeye alan bir bakandan koruduklar eklinde tantyorlard. Bunun onlarn
asl motivasyonu olduuna ne kadar inanyorsunuz? Clintonun pot krmasn
alayc bir tavrla ele almalar, onlarn gizli bir amaca hizmet ettiklerini gstermektedir. Bakann kamuoyu zerindeki olumlu imajn sarsmaya ynelik iletiler gelitirmeleri de bunun gstergesiydi. (Franzoi, 2000).
Anahtar Kavramlar
Oyuncu-Gzlemci Yanll
Bilisel Yk
Deerlendirmenin Merkezilii
Olumluluk Yanll
indekiler
ZLENM OLUTURMA
ZLENMLER BTNLETRME
ATFETME-YKLEME
YARGILARIN DORULUU
Ortalama lkesi
Atfetme
Sahte Yaygnlk
nite 2 - Sosyal Alg
19
GR
Yukarda verilen rnek olayn benzerlerine gnlk hayatmzda sklkla rastlyoruz.
Bu balamda sosyal alg, evremizdeki insanlar, olaylar ve ilikileri anlama ve
bilme abamz anlatr. Bir kiinin resmine ya da caddeden geen birisine yle bir
gz atmak bile; bize kiinin nasl biri olduuna ilikin bir fikir verebilmektedir.
Hatta bir ismi duymak bile, o isim sahibinin nasl bir kimse olduu konusunda bize bir eyler syler. Demek istediim iki kii karlatnda, bu anlk bir karlama bile olsa, birbirleri hakknda bir izlenim olutururlar. Sonraki ilikilerinin skl ve dzeyi, bu ilk izlenim tarafndan nemli lde etkilenecektir. Buna ncelik
etkisi denilmektedir.
Bu nitede toplumsal alg zerinde duracaz. Alglarmz ne tr bilgiler zerine kurduumuz, nerden etkilendii; doruluk ya da yanllk derecesi nedir gibi...
Sosyal Alg: Baka insanlar

ve olaylar tanma ve
anlama abasdr.
ZLENM OLUTURMA
ok snrl bilgi ve ipularna dayanarak birisi hakknda izlenim oluturmaya almak; biz insanlardaki, nemli evrensel bir eilimdir. nsanlar, yalnzca bir ka
dakika grdkleri bir kiinin (hata fotorafn) ok sayda zellii hakknda yarglarda bulunmak eilimindedirler. rnein bir tandnzn, yal bir insan kardan karya geirmesini grdnz an unuttuktan ok zaman getikten bile, o
arkadanz yardmsever ve nazik olarak hatrlarsnz. Demek istediim, bir izlenime dayal olarak yaptmz kiilik karmlar, bu durumda, hzla, neredeyse kendiliinden, bir insan hakknda minimal bilgi zerinde yaplr ve uzun zaman sonra da deimezler. Aada bu izlenimlerimizi nasl oluturduumuzu tartacaz.
zlenim Oluturma: Bir

kiinin baka birisi
hakknda genel bir yargya
varmak iin; deiik bilgi
kaynaklarn birletirme
srecidir.
zlenim Oluturma Fiziksel zelliklerden Etkilenir

Karlatnz bir kiinin grn, davran, hatta jestler gibi gzlenebilir zelliklerinden; hzla, onun nasl bir insan olduuna ilikin karmlarda bulunmaya yneliriz.
Fiziksel pular
nsanlarn zellikleriyle ilgili izlenimlerin ilk belirleyicisi, onlarn grnleri ve
davranlardr. Bu ipular, dikkate deer ekilde ayrntl izlenim edinmemizi salarlar. rnein bir kimsenin yzndeki sakaln biimine bakarak, onunla ilgili pek
ok yargya varlabilir.
lk karlatmz birisindeki fiziksel zelliklerin, sizde uyandrd izlenimleri anmsamaya aln.
Ayrc zellik
Ayrc zellikten kastmz, kiide ilk bakta gze arpan zelliktir. Bu ayrcldikkat ekicilii nedeniyle de, izlenim edinme zerinde son derece etkilidirler. rnein yeni baladnz i yerindeki oda arkadanz koltuk deneiyle yryorsa,
onunla ilgili ilk izlenimimiz ne giyimi, ne sa biimi, ne cinsiyeti olur. Sadece fiziksel engelidir.
nsanlardaki ayrc zellikle yukardaki rnekte olduu gibi fiziksel grntyle
ilgili olabilecei gibi, kiinin tutum ve davranyla ilgili de olabilir. rnein bir
toplantda en nde oturup, frsat geldike sorular soran birinin davran, toplant
zerinde egemenlik kurmak istemesi olarak alglanr. Ayrc zelliin izlenim edinmedeki belli bal etkileri unlardr: Birincisi, ayrc zellikler daha ok dikkat eker. kincisi, ayrc zellie sahip insanlarn, bulunulan toplumsal balamda daha
SIRA SZDE
20
Sosyal Psikoloji
etkili olmak istiyor gzkmeleri, nedensellik alglarmz etkilemektedir. Bir nc etkisi, bireydeki ayrc zellik bir sosyal grubun zellii ise, grubun teki btn zellikleri o kiiye atfedilir. Diyelim ki, kiideki ayrc zellik uyuturucu bamll ise, bamllarn teki btn zelliklerini tad izlenimi oluur.
zlenim Oluturma Kardakinin Ait Olduu

Sosyal Kategoriden Etkilenir
Cinsiyet, rk ve sosyal snf gibi sosyal kategoriler de alglamamz etkiler. Biz bakalarndaki ayrc bir zellie tepki verirken, ok kez onu, bir grup veya kategorinin paras olarak alglarz. rnein, parktaki trasz, kirli-pasakl, yrtk ayakkabl ve alveri torbas tayan bir adam, sadece farkl birisi olarak grmez, onu
hemen bir evsiz olarak kategorize ederiz. Bir basketbol mana gittiimizde, genellikle insanlar hemen u be sosyal gruptan biri olarak grrz; takm yeleri hakemler, amigolar ve gzlemciler, gazeteciler.
Kategorizasyon veya gruplama ilemi ok hzl ve otomatiktir; zaman veya dnce gerektirmez. Kategorilere ayrma, en kaba dzeyiyle, grnteki doal
benzerliklere gre yaplr. nsanlar genellikle kltrel olarak tanmlanm farklar
olan fiziksel karakteristiklerine (sa uzunluu, makyaj, giyim tarz) gre erkek
veya kadn olarak tanmlama eilimi gsteririz.
Kategorizasyonun sonular nelerdir? Bir bireyin belli bir kategorinin yesi olduuna karar verdiimizde, onunla ilgili yarglarmzda, kategoriye ait emalarmz kullanrz. emalar konusu sosyal bili nitesinde ayrntl olarak aklanmtr.
zlenim Oluturma Balamdan Etkilenir

Ztlk Etkisi: lk edinilen
izlenime bal olarak,
sonrasndaki izlenimin daha
olumlu ya da daha olumsuz
olmasdr.
Benzetirme: Birisi ok
ekici olan iki kii birlikte
grldnde; daha az
ekici olann, olduundan
daha ekici olarak
alglanmasdr.
zlenimlerimiz, karlalan balama bal olarak da deimektedir. rnein ok

ekici bir yzn fotoraf gsterildiinde; hemen sonra gsterilen daha az ekici
bir yz; olduundan daha az ekici grnr. Tersi de olabilir: ok irkin bir fotoraftan hemen sonrasnda gsterilen normal gzellikte bir resim, olduundan daha
gzel olarak alglanr. Buna ztlk etkisi denilmektedir. Buna karlk ok ekici
birinin fotorafyla, daha az ekici birinin fotoraf birlikte gsterilmesi; az ekici
olann, olduundan daha ekici olarak alglanmasn salayacaktr. Buna da benzetirme etkisi denilmektedir.
zlenim Oluturma Bilisel Ykten (Meguliyet) Etkilenir

Bir insann bakas hakknda oluturduu izlenim; o kiinin, o andaki meguliyetinden fazlaca etkilenir. Bakalar hakknda izlenim olutururken, aklmzn baka
eylerle megul olmamas; ve dikkatimizi o insann davran zerinde younlatrmamz gerekir. Ne var ki, ok kez kafamzda bin bir dnce vardr: imizle, ailemizle, geleceimizle geimimizle, eitli ilikilerimizle ilgili pek ok dnce ve
duyguyla megulzdr. Kafa meguliyeti; insanlar hakknda yzeysel, eksik, yanl izlenimlerdir.
Megul olduumuz zaman, bakalarnn bireysel niteliklerini ayn ve deimez
olduunu dnrz. rnein bir profesrn anlatt skc bir dersi dinlerken,
onun rolnn onu byle yaptn dnmek yerine; onun her zaman bo ve skc olduunu dnebiliriz.
SIRA SZDE
zlenim edinmede meguliyetin ne demek olduunu; kr filin hangi organn tutarsa; fili
o organ olarak tanmlar ifadesi, ile ilikilendirilebilir misiniz? Nasl?
nite 2 - Sosyal Alg
21
zlenim Oluturma Szel Olmayan Davranlardan

Etkilenir
Bizim bakalaryla ilgili ilk izlenimlerimizin kayna; ok kez, duygu ve niyetlerin
iletimindeki szsz davranlardr. Bir kimsenin bir bakas selam verdiinde glmseyip glmsememesi; yrrken zp zp zplamas ya da kararl oluu; el-kol
hareketlerinin abartl ya da snrl gzkmesi; bir gn iin birlikte olduumuz birisini deerlendirmede kullanacamz modeli oluturmamzda nemli bilgiler salar. En nemli szsz iletiim kanalmz yz ifadeleri ve vcut hareketleridir.
Yz fadeleri
nl Romal hatip iero, bundan iki bin ksur yl nce, yz, ruhun grntsdr
demi. Dilimizdeki yznde meymenet yok; ya da iinin ktl yzne vurmu deyimleri de, kt olarak dnlen insanlar iin kullanlr. ierodan yllar
sonra arls Darvin (1872. Aktaran: Franzoi, 2000), yz ifadelerinin sadece iletiimde nemli bir rol oynamadklarn; belli duygusal ifadelerin doutan olduunu ve
dnyann her yannda anlalabildiini sylemitir. Yaplan aratrmalar; insanlarn,
hangi toplumdan olurlarsa olsun; 6 temel duyguyu doru bir ekilde tanyabildiklerini gstermektedir: Mutluluk, aknlk, kzgnlk, znt, korku ve irenme.
Darvine gre yz ifadelerine bakarak insanlarn duygularn anlama yetimiz,
bizim trmzde genetik olarak vardr ve bizim iin yaamsal neme sahiptirler.
Bu yeti, trlerin yaamasna nasl yardmc olabilir? Olas yantlardan birisi, duygularn anlalmas, yalnzca insanlarn davransal niyetlerini (bana zarar m verecek?) kestirmede deil; ayn zamanda karmzdakinin evrede olup biteni nasl algladn anlamamza da yardmc olmaktadr (Niin korkuyorlar? Bu ortamda herkes tehlikede midir?).
Vcut Hareketleri
Yz anlatmlarnn yan sra, bir btn olarak vcut da zengin bilgi kaynadr.Gen
bir insann yry ile bir yalnnkini dnnz. Ya da bezgin ve neeli birinin
yryn... Sinirli insanlarn sk sk vcutlarnn bir yerlerine dokunduklarn,
kandklarn bilirsiniz. Dolaysyla yz ifadelerine ek olarak vcut hareketleri de,
izlenin edinme sreci zerinde etkili olabilecek ok eitli bilgiler iermektedir.
Her ne kadar paylalan birok vcut hareketinin ne anlama geldii konusunda
gr birlii varsa da; ayn fiziki davrana farkl kltrlerden gelen insanlarn farkl anlamlar ykleyebildii de gerektir.
Acaba insanlar, szel olmayan iaretleri kullanmada farkllk gstermekte midirler? nsanlar izlenim oluturmada szel olmayan davranlarn nemli olduunun
farknda olduklar iin, kendilerinin sunum stratejilerinde szel olmayan iaretleri
de kullanmaktadrlar. rnein, bitimiz kadar sevmediimiz insanlara glmsemek
zorunda kaldmz ok olmutur. Ya da bilerek baz kimselere souk, kzgn, uzak
davranrz. Grmezlikten geliriz kimilerini ... Bu szsz iletiim davranlarnn kadna ve erkee zg olanlar vardr; ve biz bunlar bebeklikten balayarak toplumsallama sreci ierisinde reniriz.
Aratrmalar, szsz iletiimi kodlarn anlamada, kadnlarn erkeklerden daha
usta olduklarn gstermektedir. Bu cinsiyet farkll, yz ifadelerinin anlalmasnda ok daha belirgindir. Bu farklln nedeni, kadn ve erkein toplumsal yaamda yklendikleri rollerin farkllndan kaynaklanmaktadr. Kadnlarn toplumsal
rolleri, onlarn daha ok eitici, arkadaa ve duyarl olmalarn gerektirirken; er-
Toplumsal Rol: nsanlarn

belli bir ortamda yerine
getirmeleri beklenen;
toplumsal olarak
tanmlanm beklentilerdir.
22
Sosyal Psikoloji
keklerin toplumsal rolleri, onlarn daha basknc, saldrgan ve duygularn belli etmemeye zorlamaktadr.
SIRA SZDE
Szel olmayan davranlar nedeniyle, tandnz insanlar var m? Bunlar nasl insanlar
olarak niteliyorsunuz?
ZLENMLER BTNLETRME
nsanlarn grnmleri ve davranlarnn gzlenmesinden edindiimiz bilgilerle
onlarn kiilik zelliklerine ilikin karmlar elde ederiz. Bu tek tek karmlar genel bir izlenim olarak nasl birletiririz? Aada bu sorularn yantlarn bulacaksnz.
Kiilik zlenimleri, Kardakinin Temel zellikleri

Yardmyla ekillenir
zlenim oluturmann erken aamasnda kolayca gzlenebilen fiziksel ve szel olmayan grntleri kullanrz. Ancak kiilere ilikin bilgilerimiz arttka; deerlendirmelerimiz daha soyut ve karmzdakinin gsterdii davranlarn niteliine daha az bal hale geliriz. Daha betimleyici olan bu niteliklerin bir ksm; zeki, kibar ve vicdansz gibi sabit kiilik zellikleridir. zellikleri izlenim edinmede
oka kullandmz iin, sosyal psikologlar, bunlarn insanlarn anlaml fotoraflarn oluturmak zere nasl birletirildiklerini anlamaya almlardr.
Toplam Alma Veya Ortalama Modeli

nsanlar bir kii hakknda birok bilgi parasna sahip olduklarnda; o kii hakknda nasl bir izlenim olutururlar. Buradaki temel sorun, bildiklerini toplama eiliminde mi yoksa ortalamasn alma eiliminde mi olduklardr. rnein itenlik
genellikle ok olumlu bir zellik olarak dnlr ve insanlar, buna bal olarak
itenlie en yksek olumlu deeri (+3) verirler. Kararlla ise orta derecede olumu (+1) bir deer verirler. imdi, iten ve kararl bir kii, ortalama modeline gre 3 + 1 = 4 : 2 = 2; yani orta derecede olumlu bir kii olarak deerlendirilecektir.
Bu ne demektir? Daha nce itenlii nedeniyle ok olumlu bildiimiz bir kii; daha sonra rendiimiz orta derecede olumlu bir zelii nedeniyle, genel deerlendirmemizi ok olumludan orta derecede olumluya drmektedir. Buna karlk
toplama modelinde iki bilgi parasna ilikin deerler toplanr ve sonu, her bir
toplanan deerden daha yksek olur. Yani 3 + 1 = 4. Bu konuda yaplm pek ok
aratrma, kesin bir yargya varmamz engellemektedir. Bir kiinin genel izlenimi,
toplam ve ortalama almann bir bileimince belirlenmektedir. Ancak ou durumu
da, ortalama almann aklad grlmektedir.
Deerlendirmenin Merkezilii
Kiilik deerlendirmeleri
sklkla yanl dnce
zerine kuruludur.
lk izlenimleri tutarl yarglar olarak zetleyen zihinsel sreler arasnda en nemlisi deerlendirmedir. Yaplan bir aratrma sonunda uzmanlar, insanlarn izlenimlerinin ana boyut (deerlendirme, g ve etkinlik) asndan betimlenebilecei
sonucuna varmlardr. Bu boyut arasnda deerlendirme; tekilere oranla ok
daha nemli ve gldr. Kiileri alglamann temelinde yatan en nemli boyut
deerlendirmedir. Bir kiiyi deerlendirme boyutu (iyi-kt) zerinde bir yere yerletirdiimizde, ona ilikin alglarmzn ou kendiliinden ortaya kar. Bir kiiye
ilikin alglamalarmzda; kimi zelliklerinin bakalarna gre daha fazla ey ifade
etmesi, deerlendirme boyutunun merkeziliinin ilgin bir dourgusudur. Merkezi zellik kavram; ok sayda baka zellii artran, ya da ok sayda baka
zellikle ilikili olan bir zellik anlamna gelmektedir.
nite 2 - Sosyal Alg
23
Olumluluk Yanll
nsann alglanmasndaki genel bir deerlendirme yanll, insanlar olumlu olarak
deerlendirmedir. Bir baka ekilde sylersek; baka insanlar hakknda olumsuz
deerlendirmelerden ok, olumlu deerlendirmeler yapma eilimimiz vardr. Bu
fenomene (olguya) olumluluk yanll denilir. rnein niversitelerde retim
yelerini deerlendiren renciler, onlara genellikle ortann ok zerinde notlar
verirler.
nsanlarn byle olumlu deerlendirilmelerinin sebebi hakknda birok hipotez
vardr. Bir tanesi Poliyannaclktr. Bunu savunanlar, insanlarn iyi eylerin olduu
ortamlarda kendilerini daha iyi hissettiklerini ne srerler. Bu ortamlarda ho yaantlar memnun edici deneyimler, iyi insanlar, gzel hava vardr. Sonu; ou
olay ortalama zeri olarak deerlendirilir; ou zaman ho olaylarn ho olmayanlardan daha yaygn olduu dnlr; iyi haberler ktlerden daha sk ve kolay iletilir ve ho szler ho olmayanlardan daha ok hatrlanp daha hzl tannrlar. Sonu olarak, pozitif szckler geni bir yelpazedeki kltrlerin ve balamlarn iinde negatif olanlardan daha yaygndr.
Siz ve arkadalarnzn bal olduunuz amirinize ilikin deerlendirmeleriniz nasldr?
Olumluluk Yanll: Tek tek

insanlar, grup ya da nesnelerden daha olumlu deerlendirme eilimidir.
SIRA SZDE
Olumsuzluk Etkisi
zlenim olutururken, olumsuz bilgiye zel olarak dikkat etmeye meyilliyizdir ve
bir insan hakknda genel bir izlenim oluturmaya kalktmzda, bu olumsuz bilgi
daha ar bir etki gsterir. Yani, olumsuz bir zellik; bir izlenimi, olumlu olandan
daha fazla etkiler. Buna olumsuzluk etkisi denilmektedir. Olumsuzluun izlenim
oluturmada daha etkili olmas yle aklanyor: Olumsuz zellikler, o kadar yaygn deillerdir. Bu yzden daha ayrcdrlar. Allmadk bir arpklk, parlak giysiler veya byk boyutlu bir nesne hemen fark edilir. nsanlar basite bu negatif niteliklere daha fazla dikkat eder ve bunlara daha byk bir arlk verirler.
Negatif bilginin etkisi, ksmen, bir insan hakknda ne tr bir yargnn verildiine baldr. Negatiflik eilimi, ahlaki zellikler iin ok gldr. Szgelimi, eer
bir insan sahtekarlk yaparsa; bu, o insann ahlaki altyaps hakknda olduka bilgi verici varsaylr. Pozitif davranlar ise zaten olmas gereken, doal davran ve
tutumlardr; dolaysyla dikkat bile ekmezler.
Tutarllk
nsanlar bakalarnda, biri birleriyle tutarl zellikler grmek eilimindedirler. Bu
bakmdan insanlarn alglanmas nesnelerin alglanmasndan farkldr. rnein bir
arabaya baktnzda arabayla ilgili olumlu ve olumsuz zelikleri birlikte grebilirsiniz. Dolaysyla nesneler zellikleri bakmndan tutarl olmak, tutarl olarak alglanmak zorunda deillerdir. Ama insanlar hep tutarl olarak grme eilimi vardr.
Bir kii ayn zamanda hem iyi, hem kt; ham namuslu, hem namussuz, hem cana yakn, hem souk olarak alglanmaz. yle ki, o kiiyle ilgili eliik bilgiler bile
olsa, kii genellikle tutarl bir biimde alglanacaktr. Tutarszlklar (varsa) en aza
indirgemek iin, bize gelen bilgileri arptr ya da yeniden dzenleriz. Elbette bizim baka insanlara ilikin bilgilerimizin ille de tutarl olmas koulu yoktur. Bazen
eliik bilgiler o kadar gldrler ki, bunlar tutarl bir ereveye yerletiremeyiz.
Burada demek istediimiz; insanlarda, bakalar hakknda tutarl bir izlenim oluturma konusunda gl bir eilim vardr.
Olumsuzluk Etkisi: zlenim

oluturmada, olumsuz
zelliklerin olumlu
zelliklerden daha ar
basmas eilimidir.
24
Sosyal Psikoloji
ncelik-Sonralk Etkisi
zlenim oluturmada kullanlan bir baka temel faktr, ncelik-sonralk etkisi olarak bilinmektedir. ncelik-sonralk etkisi bir kimsenin genel deerlendirilmesinde,
ilk edinilen bilginin, sonradan edilenlerden daha etkili olduudur. Bunun bir nedeni, ilk edinilen bilgilerin sonradan edinilenlerin deerlendirilmesinde kullanlabilecek bir bilisel ema ya da zihinsel bir ereve oluturmasdr. Eer sonradan
edinilen bilgi ilkiyle eliirse, zihin o bilgiyi yok saymaktadr.
Her ne kadar toplumsal algda ncelik etkisi dzenli olarak ortaya ksa da,
belli bir kii hakknda uyarldmzda, onunla ilgili kararmzn yanl olduu ve
dzeltilmesi gerektii sylendiinde bu ileme biimi tersine dnmektedir. Bu durumda son renilen bilgi ilkinden daha arlkl olarak deerlendirmemizde kullanlmaktadr.
Anlam Ykleme
Alglayclar, her yeni bilgi parasn, tek tek renmek yerine, insanlar hakknda
btn olarak, anlaml bir izlenime ulamaya alrlar. Herhangi bir yeni bilgi parasn nasl anlayacaklar ksmen o insan hakknda sahip olduklar dier bilgilere
baldr. Bir insann scak, efkatli bir terapist olduunu biliyorsak, bu balamda
zekinin anlam pozitiftir. Ama zekinin anlam souk, acmasz, bir ajan iin olduka negatif olabilir, o insann daha da tehlikeli grnmesine neden olur. Yeni
bilginin etkisini tahmin etmek iin balam bilmeliyiz. nk balam anlam etkiler yani, bakasnn kiisel nitelikleri konusunda kavraymz yeni bir balam ierisine koyulunca bir anlam kaymasna urar. Souk acmasz bir insandaki zeka
tehditkar, gizli dman, yok edici olabilir. Scak, efkatli bir insandaysa, zekann;
empatiye ve dier insanlara vericilie katkda bulunmas beklenebilir.
Atfetme Tutarll (Halo Etkisi)

nsanlar, sadece birka para bilgiye sahip olduklarnda bile, dierleriyle ilgili tutarl deerlendirmeler yapmaya eilimlidirler. Deerlendirme insan alglamasnda
en nemli boyut olduu iin, insanlar hem iyi, hem kt olarak deil, iyi ya da
kt olarak kategorize etme eilimindeyiz. Sonra dier zellikleri bu temel deerlendirmeye uygun olarak alglamaya devam edebiliriz. Bu deerlendirme eilimine halo etkisi denir. Eer bir insan beeniliyorsa; onun ayn zamanda ekici, zeki, cmert olduunu varsayarz. Eer ktyse, sinsi, irkin ve yeteneksiz olduu
dnrz.
Bazen dier insan hakknda sahip olduumuz bilgi kendiliinden tutarsz olabilir. rnein oda arkadanzn nazik ve cmert bir insan olduu izleniminde olabilirsiniz ve ortak bir tandk size, arkadanzn zppe ve kendini beenmi olduunu syleyebilir. Uyumayan bilgi genel izlenimlere nasl dahil edilebilir?
zlenimlerimizde uyumsuz olan bilgi, genellikle hatrlanr. Tandnzn, oda
arkadanz hakkndaki negatif izlenimini ksa zamanda unutmazsnz. Bu neden
olur? nk bu bilgiyi genel izleniminize entegre etmek iin ok uramanz gerekir. Uyumsuz bilginin neden olutuunu, tandn verdii bilginin gvenilir olup
olmadn, bu belirli olayda oda arkadanzn neden yle davrandn ve benzerlerini dnmelisiniz.
nite 2 - Sosyal Alg
25
emalar
Sosyal bili bal altnda geni olarak aklanan emalar, karmak bilgi gruplarn, basitletirip organize ederek, ilememize yardm edebilir. Detaylar hatrlama,
bilgi ileme srecini hzlandrma, bilgilerimizdeki noksanlar tamamlama, yeni bilgileri yorumlama ve deerlendirmemiz; sahip olduumuz emalar sayesinde; kolayca ve hzl bir ekilde yaplabilmektedir. nsan emalar, insanlar hakknda yaplardr. Belirli bir insan zerinde odaklanabilecei gibi; belli insan tipleriyle (iednk, heyecanl, korkak vb.) ilgili emalarmz da var.
nsanlarn, ayn zamanda rol emalar vardr. Bunlar belli bir roldeki insanlar
iin elimizde olan, organize edilmi kavramlardr. Milletvekili, profesr, sadk ak
gibi. Bazen bu emalar, gereki deildir. Eer sadk ak emamz, her zaman
anlayl, destekleyici, hibir zaman kzgn olmayan gibi unsurlar ieriyorsa sorun
yaayabiliriz.
Dier emalar gruplar zerinde odaklanr. En tandk olan grup kalp yarglardr ve belli bir insan grubuna belli zellikler atfeder. Dolaysyla bir insan hakknda izlenim olutururken, onun ait olduu gruba ilikin kalp yarglar kullanabiliriz. Yine insanlarla ilgili izlenimlerimiz iin prototipleri kullanrz. Prototip bir emann en tipik elemandr. Karlalan kiinin zellikleri prototipin zellikleriyle
kyaslanarak yargya varlr.
Grld gibi insanlar ve davranlarn snflandrmak ve tanmak iin olduka karmak yollar var. ok az bilgi sahibiysek, belirli kategorilerin prototiplerine dnebiliriz ve bunlar anlamamza yardm etmede kullanrz. oka bilgi sahibi olduumuz kategoriler iin, olaslkla daha iyi gelimi ve biimsel emalarmz kullanrz.
Kiilik Deerlendirmeleri, Ama ve Duygulardan Etkilenir

Buraya kadar, alglamay, dierleri hakknda bilgi edinme ve bunu belirli prensiplere gre snflandrmann grece rasyonel sreci olarak irdeledik. Dier insanlarla ilgili hislerimiz ve amalarmz da onlar hakknda topladmz bilgileri etkiler.
Dierleri hakknda bilgi toplamamz etkileyen bir faktr, onlarla etkileime girerken dndmz amalardr. Bir almada katlmclara, bir oyunda bir baka rencinin onlarn partneri veya rakibi olaca sylenmitir. rencinin partner olmasn bekleyenler, onu son derece yetenekli olduunu dnrken, rakip
olacan dnenler, onun dk yetenee sahip olduuna karar vermeye motive olmulardr.
nsanlar birisiyle gelecekte etkileime girileceini sezdiklerinde, o insanla ilgili
bilgiyi farkl organize etmekte ve daha fazla hatrlamaktadrlar. te yanda bir bakasyla etkileimde bulunurken belli bir amac bulunan insanlar, o kimseyle ilgili
amalarna uygun karmlar gelitirir.
Bazen bir insann sevgilimiz olup olmamas konusunda kesin bir izlenim oluturma; kimya dersi iin zel ders alp almama ya da matematik dersinde kalp kalmama kararn vermeye alyor olabiliriz. Kesin olma ihtiyac, bir insan veya olay
hakknda daha kapsaml ve tarafsz bilgi toplamay gerektirir.
Bazen isel durumumuzu dier insanlar yarglarken kullanrz, bu sistematik
hatalara yol aabilir. rnein kendileri hakknda uyar aldklarmz, uyar almadklarmza oranla daha zenli alglarz. Sk bir tenis man yeni bitirmiseniz du iin
soyunma odasna giderken size hafife arpan birini alglamanz, szgelimi kitap
okumaktan gelirken yaayacanz hafif arpmadan daha dikkatli olacaktr.
Rol emalar: Bunlar belli

bir roldeki insanlar iin
elimizde olan, organize edilmi kavramlardr.
26
Sosyal Psikoloji
Ruh hali, baka bir insan alglamada etkili olabilen baka bir faktrdr. Negatif bir ruh hali insanlar kategorik ilemeden ok para para ilemeye yatkn hale
getirir.
SIRA SZDE
nsanlar deerlendirmede kendi ama ve duygularmz niin nemlidir? Bu ama ve duygularn neler olduunu rnekleyiniz?
ATFETME - YKLEME
Atfetme: Olaylarn ya da
davranlarn nedenlerine
ilikin izlenim oluturmak
iin bilgileri kullanma
srecidir.
Dier insanlar hakknda yaptmz en nemli karmlardan biri, neden yle davrandklardr. Bir bireyin bir partide ekingen olmasnn ve bakasnn da dnk
olmasnn nedeni nedir? Atfetme ya da ykleme kuram, insanlarn niin? sorusunu; ne zaman ve nasl sorduklaryla ilgili psikoloji konusudur.
nsanlarn, neyin neye sebep olduunu nasl ve niin karsadklarn inceleme
Fritz Heider ile balad. O, her insann iki gl drtsnn olduunu kantlamaya alt. Dnya ile ilgili tutarl bir anlay gelitirme ihtiyac ve evreyi kontrol etme ihtiyac.
Dnyamz tahmin edebilir ve tutarl klmak iin, srekli neden sorular sormamz gerekmez. Bizim pek ok nedensel atflarmz sanal olarak otomatiktir. nk
bunlar grdmz kii ve durumlarla ilgili olarak sahip olduumuz izlenimlerimizde gizlidirler.
Uygun karm Kuram

Nedensel atfetmenin en nemli ilevlerinden biri insanlarn yaptklar bireyi neden yaptklardr. nsanlar eitli faaliyetlerde bulunurlar, ama bunlardan sadece
bir ksm onlarn kiisel niteliklerini aa karr. rnein, yeni oda arkadanz
annenize glmseyerek ve kibarca selamlyorsa, bu davran onunla ilgili ok ey
aklamaz. nk ou niversite rencisi, yapmas gereken- nazik bir yol olduunu bilir. Peki oda arkadanzn nasl biri olduunun gstergesi ne olabilir? Yani, karnzdakinin gerek mizacn nelere (zellikler, tavrlar ve dier isel durumlar vb) bakarak anlayabiliriz, ve ne zaman sadece duruma karlk verdiini varsayarz? Bu ok farkl atfetme trlerini tanmlamak iin kullanacamz terimler, mizala ilgili veya isel atfetmelere kar durumsal ya da dsal atfetmelerdir.
Jones ve Davis uygun karm teorisini gelitirmilerdir. (Taylor, Peplau, Sears,
2000) Bu teori bakasnn davrannn onun kiisel zelliklerinden mi yoksa anlk
durumdan m kaynaklandna dair karmda bulunmak iin izlediimiz sreci detaylandrr.
Bizim, bir bakasnn davrannn nedenini karmada kullandmz llerden birisi, o davrann istendik olup olmaddr. Yani toplumca arzu edilen, makul-olumlu bir davran olup olmaddr. Sosyal olarak arzu edilmeyen bir davran, kiinin mizacna ilikin karmda bulunmaya neden olurken; arzu edilen bir
davran, kardakinin kiilik zelliini tam olarak yanstmyor olabilir.
Tutumlardan o kii hakknda karmda bulunmak iin baka bir temel de bireyin davrannn zgrce mi seildii, yoksa yaanlan koullarn gerei mi olduudur. Bireyin kendi iradesiyle seilen davran; mizala ilgili zelliklerini belirlemede, seilmemi davrantan daha fazla bilgi verir.
nsanlar bir davrann gerisindeki nedenleri karmaya alrken; o davrann sonularnn beklenene uygun olup olunmadna bakarlar. Sonucun beklenene uygun olmas, o kiinin gerek gdlerini bilme konusunda fazlaca etkili de-
nite 2 - Sosyal Alg
27
ildir. Ama davran ayrc bir sonu verirse, gdler daha gvenilir bir ekilde
karlabilir.
Bir baka nokta, bir roln gerei olan bir davran, kiinin var olan inanlar
ya da davranlar konusunda bilgi vermeyebilir. rnein bir itfaiye eri yangn
sndrmenize yardm ediyorsa, bu onun yardmsever olduunu deil, iini yaptn gsterir. Ama bir yabanc bunu yapyorsa, onun yardmsever olduunu syleyebiliriz.
Bakalarnn davranlarn, onlarn tutumlarna ilikin beklentilerimiz erevesinde yorumlarz. rnein oda arkadanzn liberal gre sahip olduunu biliyorsak; onun bir akam yemeinde, babasnn muhafazakar dncelerini onaylamasn duyduumuzda; yine de onun liberal olduunu dnr ve ban sallamas iin dsal bir atfetmede bulunursunuz, yani babasyla ztlamak istemediini dnrsnz.
zet olarak, ou zaman bir insann bir faaliyeti neden gerekletirdiini bilmek isteriz. Atfetme amac, karnzdakinin faaliyetini aklayan dengeli bir isel
niteliini bulma abasdr. Tutumsal bir atfetmeye ulamak iin gemi bilgimizle
birlikte durumla ilgili ipularn da kullanrz.
Ortak Deiim Modeli

Ortak deiim modeline gre; bir eyin bir davrann sebebi olmas iin, davran
gerekleirken var olmas; davran gereklemezken yok olmas gerekir.
Bazen bir davran iin mmkn olan birok geici aklama olabilir; ve hangi
atfetmenin doru olduunu belirlemek iin yol gstericilere ihtiya duyabiliriz.
Birden fazla potansiyel, sebep mmknse, bir tanesine etki atfetmek iin pek istekli davranmayz. Szgelimi bir sigortac bize kahve smarlyorsa, onun dost canls olduuna dnmeyebiliriz; tersine bizimle i yapmak istediini dnrz.
Ama bir araba kazasndan sonra bir yabanc bize diyelim ki su verirse, onun kibar
olduunu dnrz; bize byle davranmak iin bir baka sebebi yoktur.
Atfetme Srecinde Yanllk

Dierlerinin davranlarn bulunduklar koullara deil, genel tavrlarna yeni kiilik zelliklerine tutumlarna atfetme eilimindeyizdir. Bu eilime temel atfetme hatas (Ross, 1977 aktaran: Taylor, Peplau, Sears, 2000) denir. Bir memurdan yardm
istediimizde, beklediimiz davran gremezsek, onun kaba ve souk biri olduunu dnr; o memurun her gnnn sorunlu insanlarla getii gereini gzard ederiz. Muhtemelen onu byle davranmaya iten, kiilii deil mesleidir.
Daha genel olarak, bir bakasnn davrann grdmzde harici durumlarn
ortaya kardn dnmek yerine, onun sre gelen tavrlar ve kiilik zellikleri
gibi dahili niteliklerin davrana neden olduunu varsayarz. Aratrmalar tutumsal
atfetmelerin kendiliinden, farknda olmadan hatta belki de otomatik olarak yaplabildiini sylyor.
Temel atfetme, ayn zamanda iinde bulunduu kltrle de ilikilidir. Birleik
devletlerde ve Bat Avrupada yaayan insanlar dier kltrlerin yelerinden daha
fazla kiilie dayal aklama yapma eilimi tarlar.
Sizin iin yaplan atfetmelerde ne gibi hatalarn yapldn anmsyorsunuz?
SIRA SZDE
28
Sosyal Psikoloji
Oyuncu-Gzlemci Etkisi
Temel atfetme hatasnn daha ilgi ekici yan, hatal atfetmelerin kendi davranmz deil, bakasnnkini aklarken uygulanmasdr. Bu olguya oyuncu-gzlemci etkisi denir. Baka birini gzlerken, hareketlerini mizacna atfederiz. Ama kendimizi incelerken, bunu durumun zorunluluu olarak aklarz.
Neden oyuncu ve gzlemciler ayn olay iin farkl aklamalar yaparlar? Bir sebep, yapanlarn ve gzlemcilerin farkl bilgiye ulaabildikleri iin farkl sonular karmalardr. Yapanlar, kendi davranlarnn gemii ile ilgili bilgisine, gzlemcilerden daha fazla sahiptirler. Davranlarnn durumlar arasnda deitiini bilirler
ve belirli bir duruma atfetmeye meyillidirler. Baka bir deyile kendilerini farkl durumlarda farkl davranyor olarak grrlerken, bir gzlemci sadece bu belirli durumu grr.
Baka bir aklama farkn bak alarndan kaynaklanddr. Belli koullar altnda oyuncu-gzleyen etkisi zayflar. rnein gzlemlediimiz bir insan iin empati yapabiliyorsak, davran anlamlandrrken onun bak asn kullanrz. Genellikle negatif sonular durumsal faktrlere, pozitifler yapsal olanlara atfedilir.
Aldatc Yaygnlk
Aldatc Yaygnlk: Kendi
davranmz ve
fikirlerimizin yaygnln
abartma eilimine aldatc
yaygnlk etkisi denir.
nsanlar, herkesin kendileri gibi tepki verdiini dnrler. Kendi davranmzn

tipik olduunu dnme eilimindeyizdir. Kendi davranmz ve fikirlerimizin
yaygnln abartma eilimine aldatc yaygnlk etkisi denir.
Neden aldatc yaygnlk etkisi meydana gelir? Bir olasla gre insanlar, kendilerine benzeyen ve onlar gibi davranan dierlerinin yandaln ararlar. Baka
bir olaslk, kendi kanlarmzn zellikle belirgin olduu ve bylece yaygnlkla ilgili inanlarmzn ykseldii nk kendi pozisyonumuzun dndmz tek
pozisyon olduudur. nc bir olaslksa belli bir durumda nasl dneceimizi
ve davranacamz tahmin etmeye alarak kafamzdaki mulak detaylar tercih
edilen bir hareket rotasn onaylayacak ekilde zmemizdir. Drdnc bir olaslkta insanlarn kendi davranlarn iyi, uygun, tipik grp; zgvenlerini korumak
iin, bunlar dier insanlara atfetmeleri olabilir.
SIRA SZDE
Hangi koullarda atfetmelerimizi otomatik, hangi koullarda daha dnerek yapyoruz?
YARGILARIN DORULUU
nsanlar, dierlerini ne kadar dorulukla alglar? Greceimiz gibi bu karmak bir
sorudur. Bir yanda toplumun doru ilemesi iin, dierleri hakkndaki yarglarmzn kesin olmas gerekiyor; te yanda aratrmalar, insan kavraynn birok koulda yanl olabileceini syler.
nsanlar d grsel zellikleri byk bir dorulukla kavrarlar. Mavi niformal
ve bir tarafnda silah tayan bir adam polis memurudur ve biz buna gre davranrz. Ama karakter zellikleri, duygular, hisler devreye girince insan kavrama
zorlaabilir.
zleyenin Gz
nsan algsnn en etkileyici zelliklerinden birisi, ayn kiiyi gzlemleyen farkl insanlarn, farkl sonulara varmasdr. Konukan, neeli ve da dnk bir gen kadn, scak ve ekici bulanlar da s ve ahmak olarak deerlendirenler de olabilir.
Bunun nedeni, biz dier insanlara ilikin farkl yanlar kendimize gre anlamland-
nite 2 - Sosyal Alg
29
rrz.Dolaysyla ska bir bakasnda grdklerimiz, o kimsenin gerek kiiliklerinden ok, bizim nasl ona baktmzdr.
Kiilii Yarglamak
nsanlarn bakalarn alglamas, bazen onlarn nesnel zelliklerinden ok, deerlendirenin belli kiilik zelliklerine ilikin kendi tercihlerinden etkilenir. Bunun bir
nedeni kiilik zelliklerini lmenin zorluudur. Dolaysyla lmeye esas olacak,
uygun bir kriter gelitirmek de zordur. Bir baka neden, insanlarn zellikle davranlarn tahmininde, hangi kiilik zelliklerinin ne derece tutarl olduudur.
Baz zellikler zellikle gzlenebilir ve gzlenebilir zelliklerde tutarllk
grlr. rnein insanlar, birinin dadnk olup olmad konusunda anlaabilir;
ama drst ya da vicdanl olup olmamasnda anlaamayabilirler.
Bir bakasnn zelliklerinin kavranndaki kesinlik, zelliin ortaya kt
durumla ilgili bilgimiz olduunda gelitirilebilinir. rnein insanlar bir bireyin
yapt davrannn bir nedeni olduunu bildiklerinde o davran deerlendirmek
olduka kolay olabilir.
Hangi koullarda bakalarn doru olarak alglayabiliriz?
SIRA SZDE
30
Sosyal Psikoloji
zet
Bakalaryla ilgili izlenimlerimizin nasl oluturduumuzu aklamak.

Bakalarna ilikin karmlarmzn nitelii; karmzdakinin fiziksel zellikleri, ayrc zellikleri, ait
olduu toplumsal kategori ile balam etkisi, bizim
meguliyetimiz ve kiinin szel olmayan davranlaryla belirlenmektedir.
nsanlara ilikin izlenimlerin nasl btnletirildiini aklamak.

Bakalarna ilikin izlenimlerimizi, onlarn temel
zellikleri yardmyla ekillendiririz. Bunu yaparken
toplam alma ya da ortalama ve deerlendirmenin
merkezilii eilimlerimiz devreye girmektedir.
AMA
AMA

AMA

AMA

AMA
Bakalarna ilikin yarglarmz bozan algsal yanllklar tanmlamak.

Bu yanllklar ok eitlidir. Bunlardan halo etki
holandmz bir insann btn zelliklerinin iyi
olacan dnme eilimi; olumluluk yanll (kimileri yle olmasa da, btn insanlardan holanma
eilimi); olumsuzluk yanll (olumludan ok,
olumsuz bilgiyi kullanma) olarak isimlendirilen dnme biimlerini kullanrz.
Ayrca btn bilgilerin dikkate alnd ama belli
bilgilere daha bir nemin verildii ortalama arlk ilkesi yaklamn kullanma eilimi iine gireriz. Bir kiinin belli bir toplumsal grubun yesi
olarak tandmzda, onunla ilgili kalp yarg ya
da emalarmz kullanarak, onlarla ilgili izlenimler karlanabilinir.
Atfetmenin ne olduunu ve ilevlerini aklamak.

Atfetme kuram, insanlarn toplumsal olaylarn nedenlerine ilikin karsamay nasl yaptklaryla ilgilidir. Her ne kadar nedensel atfetmeler pek ok
kimsece, yine pek ok olay iin yaplabilirse de,
ou kimse beklenmedik ho olmayan, ya da allmadk durumlarla karlatnda niin? sorusunu
sormaktadrlar. nsanlar nedensel atfetmelerle, olaylar kestirme ve denetimlerini kolaylatrmaktadrlar. Davrann nedenlerini gstermek iin insanlar,
farkl koullarda belli bir etki ile belli bir neden arasnda birliktelik arama anlamna gelen birlikte deime ilkesine bavurmaktadrlar.
Atfetmede yaplan hatalarn nedenlerini saymak.
Baka insanlara ilikin deerlendirmelerimiz, her
zaman doru deildir. Bunun bir nedeni, alglanan
bir durumun, herkesin bireysel yorumuna dayandrmasdr. Bir baka nemli neden, izlenen davran deil o davran yapan kiinin yarglanmasdr.
nite 2 - Sosyal Alg
Kendimizi Snayalm
1. Bir kiinin bakalar hakknda genel bir yargya varmak iin, deiik bilgi kaynaklarn birletirmesi aadakilerden hangisini aklar?
a. zlenim oluturma
b. Ayrc zellik
c. Ortalama
d. Benzetirme
e. Bilisel yk
2. lk edinilen izlenime bal olarak, sonrasndaki izlenimin daha olumlu ya da olumsuz olarak deerlendirilmesi
aadakilerden hangisini aklar?
a. Benzetirme
b. Ztlk etkisi
c. Meguliyet
d. Kategorizasyon
e. Ayrc zellik
3. Aadaki duygulardan hangisinin anlalmas evrensel
deildir?
a. Kzgnlk
b. renme
c. Mutluluk
d. Kskanlk
e. znt
31
6. Aadakilerden hangisi bir kimseyi iyi ya da kt olarak nitelendirdikten sonra, dier zelliklerinin bir temel
deerlendirmeye uygun olarak alglanmas olarak
tanmlanr?
a. Halo etkisi
b. Olumluluk yanll
c. Ayrc zellik
d. Kategorizasyon
e. Atfetme
7. nsanlarn niin? sorusunu; ne zaman ve nasl sorduklaryla ilgili psikoloji alan aadakilerden hangisidir?
a. Atfetme
b. Benzerlik
c. Yaknlk
d. Tutum
e. Bilisel tutarllk
8. Baarlarmz kendi abamza veya zelliklerimize, baarszlklarmz ise dsal etkenlere ykleme eilimimiz
aadakilerden hangisidir?
a. Bilisel tutarllk
b. Atfetmede yanllk
c. zlenim oluturma
d. Uyma
e. Kabul etme
4. Tek tek insanlar, grup ya da nesnelerden daha olumlu deerlendirme eilimine ne ad verilir?
a. Olumsuzluk etkisi
b. Deerlendirmenin merkezilii
c. Ztlk etkisi
d. Ayrc zellik
e. Olumluluk yanll
9. Alveri iin gittiiniz maazada, tanmadnz reyon

sorumlusunun size kahve smarlamas, aadakilerden
hangisiyle aklanabilir?
a. Dsal atfetme
b. Oyuncu-gzlemci etkisi
c. tutarllk
d. Ortak deiim modeli
f. Nedensellik
5. Bir kii hakknda izlenim olutururken o kii hakknda

edinilen ilk bilgilerin, sonraki bilgilerden daha fazla arlk tamas aadakilerden hangisiyle aklanr?
a. Olumsuzluk etkisi
b. Olgucu eilim
c. ncelik etkisi
d. Kalpyarg
e. Ykleme
10. Aadakilerden hangisi szck kullanmadan duygular ve niyetleri iletme olarak tanmlanr?
a. mgeleme
b. zlenim oluturma
c. Yz ifadeleri
d. Szsz iletiim
e. Etki oluumu
32
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden

1. a
Glmsemenin Kltrleraras Anlam Fark

Ehliyet ve ruhsat almyla ilgili birime gelen insanlarn, bu
belgeler iin fotoraf ektirmeleri gerekir. Fotoraflar ekilirken glmsemeleri istendiinde, itiraz etmeden hatta
keyif alarak bu istei yerine getirerek fotoraflarnn ekilmesine izin vermektedirler. Birgn, fotoraf ektirmek
iin kamerann karsna geen Japon glmsemeyi reddeder. Japon iin glmsemede yanl olan nedir? Sorunun yant, glmsemenin Japon iin tad farkl anlamda yatmaktadr.
Amerikada glmseyen bir insan kibar ve gvenilir olarak nitelendirilmektedir. zgrlkler lkesi Amerikada
insanlar birbirleri ile iletiim kurmakta zorlanmazlar. Birbirlerine glmseyen insanlar karlkl gven yaratrlar.
Bunun tam tersi, Asya lkelerinde glmsemek farkl anlamlara gelebilmektedir. Ehliyetine yaptrlacak fotoraf
iin glmsemeyi reddeden Japonun, itiraz nedeni, ehliyetini almay hak ettii iin ciddi olmas gerektiini dnmesidir. Onun iin glmsemek, bylesine ciddi bir
baary alaya almaktr. Japonya, Kore ve Hindistan gibi
pek ok lkede insanlar utandklarnda, zldklerinde,
zr dilemek istediklerinde ve nadiren mutlu olduklarnda glmserler. Baka birok lkede olduu gibi glck
arkadalk ya da mutluluk ve gveni artrmamaktadr.
Farkl kltrlerde davranlarn alglanndaki farkllklar
ou zaman problem yaratabilmektedir. rnein Koreli
pazarlamac ya da satclar, glmsemedikleri iin ocuka ve bazen de aptal olarak alglanabilirler. Glck glcktr; fakat bazen kiisel ve kltrel farkllklar da ortaya koyar (Taylor, Peplau ve Sears, 2000, s. 90).
2. b
3. c
4. e
5. d
6. c
7. a
8. b
9. d
10. d
Yantnz yanl ise, zlenim Oluturma konusunu

tekrarlayn
Yantnz yanl ise, Ztlk Etkisi konusunu tekrarlaynz.
Yantnz yanl ise, Duygular konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Olumluluk Yanll
konusunu okuyunuz
Yantnz yanl ise, ncelik Etkisi konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Halo Etkisi konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Atfetme konusunu tekrarlaynz.
Yantnz yanl ise, Atfetmede Yanllk konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Ortak Deiim Modeli
konusunu tekrarlaynz.
Yantnz yanl ise, Szsz letiim konusunu
tekrar okuyunuz.
Kaynaklar
Bilgin, N. (1991). Sosyal Psikolojiye Giri. 2. Basm,
Editr: Nuri Bilgin, Ege niversitesi, Ed.Fak.Yaynlar,
No: 48, zmir.
Franzoi, Stephen L. (2000). Social Psychology. Second
Edition, McGraw Hill, New York.
Freedman, J.L., D.O.Sears, J.M.Carlsmith (1993). Sosyal
Psikoloji. 2. Bask, ev.:Ali Dnmez, mge Kitabevi
Yaynlar: 76, Ankara.
Goldstein, J. H. (1980). Social Psychology. Academic Press,
Inc, Orlanda, FL.
Michener, H.Andrew, John D.Delamater, Shalom
H.Schwarts (1986). Social Psychology. Harcourt
Brace Jovanovich Publishers, Sandiego, CA.
Taylor, S. E., Peplau, L. A. & Sears D. O. (2000). Social
Psychology, Printice-Hall. New Jersey
33
Sosyal Bili
Yaam son derece karmaktr. Siz bu yaama ilikin bilgileri nasl yorumluyor,
analiz ediyor, anmsyor ve kullanyorsunuz?
Bu sorunun yant sosyal bilitir.
Hepimiz ska, ilk defa karlatmz bir insan hakknda u ya da bu ekilde
yarglara varrz. Bunu yapan bizdeki sosyal yarg stratejileridir. ok az bir bilgiyle, kendimize sonular karrz ve bunu yaammzn dngs iine bir yerlere
oturturuz.
Amalarmz
Sosyal snflamann niin nemli olduunu aklayabilecek,
emann tanmn yapabilecek,
emalarn, yargda bulunurken salad avantajlara rnekler verebilecek,
Kalp yargnn ne olduunu ve ilevlerini aklayabilecek,
Zihinsel ksa yollarn ne olduunu ve ilevlerini aklayabilecek,
Sosyal bilite kullanlacak emann seiminde etkili olan faktrleri tanmlayabileceksiniz.

34
Sosyal Psikoloji
Bir Toplantnn Ardndan

Bal olduunuz amiriniz-komutannz yeni atanmtr. Kendisinin nasl bir insan olduunu merak ediyor, nerede iki kii bir araya gelseniz onu konuuyorsunuz. Nihayet sizlerle tanmak iin bir toplant dzenler. Kendisini uzun uzun tantrken, einin baarl bir bankac olduunu, byk kznn yurtdnda zengin
bir yabancyla evli olduunu vs. de renirsiniz. Devamnda bulunduu konumun grev ve sorumluluunu nasl grdn, son olarak da sizlerden olan beklentilerini aklar.
Toplantnn bitiminde yine odalarda eitli deerlendirmeler yaplr bu ynetici iin: Kendini beenmi, saygsz, gaddar, babacan, mert, cin gibi, demokrat,
sinsi, korkak, cesur... Hi dndnz m? Bu yaktrmalar nasl ya da neye gre yapyorsunuz? Ayn kii iin siz szgelimi demokrat derken, bir bakas faist diyebiliyor; bu iki zt sfatn verilmesini nasl aklarsnz?
nsan Sarraf msnz?

Diyelim ki, aile olarak zel arabanza binip, ehirleraras bir yolculua ktnz.
Aksilik bu ya, arabanz bozuldu, yolda kaldnz. Gelip geenlerden yardm almak
istiyorsunuz; ama her yardm nerisini de kabul etmiyorsunuz. Yardmn kabul
ettiiniz kiiyi nasl semi olabilirsiniz, nesi, hangi zellikleri, onu kabul etmenizde etkili olabilir? Yardm isteyeceiniz insanlar szgelimi, teybi sonuna kadar ak
bir arabaya dolam barp aran genler; iyi giyimli, altnda son model arabas olan bir otomobil srcs; 15 tonluk ykl kamyonun ya da resmi bir aracn srcs arasnda kim olabilir? Niin?
Kaza m, Beceriksizlik mi?

Hi banza geldi mi? Yrrken, diyelim ki yere dtnz. Bunun nedenini, byk olaslkla ayanzn kaymasna ya da kaldrmn dzgn olmamas gibi sizin dnzdaki durumlara balarsnz. Ama bir bakasnn dtn grdnzde, yolda yrmesini bilmiyor, beceriksiz diye geirirsiniz iinizden. Neden?
Anahtar Kavramlar
Sosyal Snf
Prototip
Bilisel ema
Kalp Yarg
Zihinsel Ksa Yol
Atfetme
indekiler
SOSYAL BL
SOSYAL BL VE EMALARIN KULLANIMI
KALIPYARGILAR
ZHNSEL KISA YOLLAR
SOSYAL BLTE HANG EMA NE ZAMAN KULLANILIR?
ATFETME
35
nite 3 - Sosyal Bili
GR
Yukardaki rnek olaylar; insanlar hakknda ok az bilgi sahibi olunduunda bile,
rahata karar verebildiimizi gstermek iin yazldlar. Bu rnekler oaltlabilir.
Szgelimi doulu, Trabzonlu, Bursal, Urfal ...ya da kyl, kentli, ii, patron, bankac, avukat, siyaseti, asker, komnist, eriat... denildiinde onlarn ne olduu;
fiziksel ve toplumsal zellikleri; iyi mi ktm olduu... gibi hazr bilgiler gelir aklmza. Demek istediim, hemen hepimizin bu gruplarla ilgili syleyecek iyi-kt
sz vardr. simleri getiinde, aklmza onlarla ilgili belli-kalplam yarglar gelir ve onlar deerlendirirken bu yarglar, esas alrz. Hi dndnz m. Bu yarglarn kayna nedir? Bu kii, grup, grev vb iin nasl yargda bulunuyoruz? Bu
tr sorularn yant sosyal bilitir. leriki sayfalarda, sosyal bili kavramn ieriini daha yakndan greceiz.
SOSYAL BL
Sosyal Bili: Toplumsal

dnyaya ilikin bilgileri
yorumlama, analiz etme,
anmsama ve kullanma
biimimizdir.
Sosyal bili, bizim toplumsal dnyaya ilikin bilgileri yorumlama, analiz etme,
anmsama ve kullanma biimimizdir.
Hepimiz bir insan, bir olay hakknda karar verirken; yanla dmemek iin ya
da en az yanl yapmak iin, onlarla ilgili bilgilere ulaarak karar vermek isteriz.
Keke btn kararlarmz gerekli bilgilere ulatktan sonra verme lksmz olabilseydi. Ancak kabul edersiniz ki, bu ne pratiktir, ne de her zaman mmkn olabilmektedir. Sonu olarak bakalar hakknda karar verirken, ok kez hzl olmak ve
eldeki bilgilerle yetinmek zorundasnz. Ancak insanolu buna zm olabilecek
karar verme stratejileriyle donanmtr.
Aada nce kiiler ya da olaylar karsnda hzla karar vermemizi salayan srecin nasl ilediini greceiz, sonra da szn ettiimiz karar verme stratejilerini
rneklerle tantacaz.
Sosyal Snflama
evremizdeki olaylar, insanlar, teki canllar, eyalar, hatta fikirleri kolayca bilmek isteriz. Bilmek iin de, onlarn her birini, zihnimizde oluturduumuz belli
trlerin-snflarn iine yerletiririz. rnein karanfil, gl, idem... benzer zelliklere sahip olduklar iin; biz onlar ayn snfa dahil etmiiz, adna da iek demiiz. Nitekim iek denildiinde gzmzn nne gelen; bir bilisel yap, yani bir
zellikler btn vardr. Dolaysyla adn bilmediimiz, daha nce hi grmediimiz bir bitkiye Bu bir iektir diyorsak, o bitkide ieklerde olan ince bir sap,
ucunda renkli yapraklar, belki kokusu olduu iindir.
Biz benzer ekilde insanlar da trlere ayryoruz ve adna da sosyal snflama diyoruz. Bu trlere-snflara ayrma konusu iin uzmanlar, kalbin kan pompalamas, ya da akcierin kan temizlemesi yaam iin ne kadar nemliyse; nasl
insan bunlar olmadan yaayamazsa, sosyal snflama yapmadan da yaayamaz.
Peki biz bu snflamay nasl yapyoruz? Uzunca bir sre, bir trn yesi olmann belli zelliklere sahip olmay gerektirdii dnld. rnein bir hayvann vcudu blmden oluuyorsa, alt aya, bir d iskeleti ve hzl reme sistemi varsa; onun bir bcek olduunu syleriz. Eer bu saydmz zellikleden bir ya da
bir ka yoksa bcek olabileceini dnmeyiz.
Daha sonra yaplan aratrmalar, snflandrmann, bir trn btn elemanlarnn sahip olduu zelliklerden ok, o tr temsil eden tipik elemana gre yapldn gstermitir. Bir snfn zeliklerini en iyi temsil eden elemana, o trn mode-
Sosyal Snflama: nsanlar,

ortak zelliklerine gre
gruplara ayrmadr.
36
Sosyal Psikoloji
Prototip: Bir snfn

zelliklerini en iyi temsil
eden elemandr.
li (prototipi) diyoruz. Prototip, tr temsil eden ve bizim zihnimizde olan bir modeldir. Prototip bir snfn zihnimizdeki en iyi temsilcisi olarak grld iin, karlalan her yeni eleman, prototipe uygunluu orannda grubun eleman olarak
deerlendirilir.
Yukardaki aklamalardan unu kardnz sanrm; bir kimse zihninizdeki prototipe uymad iin onu yanl bir snf iine dahil ettiinizde; onunla ilgili kararlarnzda, dolaysyla yaptklarnzda hata ihtimali fazla olacaktr. Son yllarda erkek
hemirelerin says artt, hi onlar doktorlarla kartrdnz ya da onlara hemire
dediklerinde ardnz oldu mu? Bu doaldr; nk bizim kafamzdaki hemire
prototipi, beyaz nlkl, kepli ve bayandr. Dilimize yerleen Her kuun eti yenilmez, Herif etin ceviz kt zdeyileri, prototip konusundaki yanlglarmz
ifade etmektedir.
Bizim esas konumuz insanlar olduu iin, u bilinen geree bir kez daha dikkat ekmek istiyorum. Sosyal snflamada yani insanlar belli zelliklerine gre
gruplara ayrmada ilk yaptmz, onlar grlen fiziksel zelliliklerine gre snflamaktr. Evrensel olarak yaplan bir snflama rka, cinsiyete, yaa ve ekicilie gre yaplandr. nsanlar bu zelliklerine gre snflamay o kadar sk yapyoruz ki,
otomatiklemitir, hi zerinde dnmeyiz bile.
Bunu sadece insanlar iin mi yapyoruz? Deil tabi. Grdmz her eye bir
aklama getirmede zihnimiz sanki sonsuz bir kapasiteye sahip. rnein sokakta
grdnz bir kalabaln, kavga eden birileri nedeniyle mi, yoksa bir trafik kazas nedeniyle mi olutuunu, bir miting mi, bir snnet alay m ya da bir tren
geii mi olduunu, bir futbol mandan kanlar m, yoksa sinemadan kanlar
mi olduunu... hemen anlarz. Bildiiniz dkkan eitlerini, eya, yiyecek-iecek,
giysi trlerini dnn, bildiiniz ark-trk szlerini, akraba-arkada olarak tandklarnz ve onlarn her biri hakknda bildiklerinizi dnn. Sizce bu kadar
eyin kafamzda olmas ve ihtiya olduunda anmsanmas gerekten artc deil mi!... Bu nemli bir noktadr ve insanlarn karlatklar bir durumdan nasl sonu kardklar, nasl yargya vardklarnn esasdr. Demek istediim, evrede
karlatmz her bir durum iin; zaman alc ve ayrntl problem zme iine
kalkmadan, genellikle zihnimizdeki bilgi deposundan, o olay yorumlayacak bilgi kmesini (ki biz buna ema diyoruz) kullanarak gerekli aklamay yaparz.
Ve emalarla yaplan aklamalar ok hzl, etkili ve otomatik olarak, yani farknda olmadan yaplmaktadr.
SIRA SZDE
Nasrettin Hocann Ye krkm ye isimli fkras prototip konusuyla ilikilendirilebilir

mi? Nasl?
SOSYAL BL VE EMALARIN KULLANIMI

ema: Herhangi bir ey
hakknda, gemi
yaantlarmza bal olarak
oluturulan inan ve
beklentilerdir.
ema, kimi kavram ya da uyaranlara ilikin organize edilmi, biimlendirilmi bili

setleridir. Daha basit olarak sylersek; emalar, herhangi bir ey hakknda, gemi
yaantlarmza bal olarak oluturulan inan ve beklentilerdir. Bir emann, ilgili
snftaki her elemana uygulanabilecei varsaylr. rnein beyaz nlkl ve boynuna steteskop asm bir bayan, doktor snfna koyarz: Eitim dzeyi yksek, eitli hastalklar ve onlarn iyiletirilmesi konusunda bilgili, reete yazma yetkisinin
olduunu kabul ederiz (Morris, 2002). emalar, belli kiiler, toplumsal roller, kendimiz ve kimi objelere ilikin tutumlar olabilecei gibi, gruplara ilikin kalpyarglar ya da toplumsal olaylarn alglanmasna ilikin de olabilir.
emalarn Dzeni
emalarn nemli bir zellii, bir dzene sahip olmalardr. emalarn hem soyut
ve genel eleri, hem de daha somut ve biri biriyle balantl eleri vardr. rnein hepimizin kafasnda bir kokteyl parti emas vardr. Nedir bu ema? Kokteyller genellikle, mesai bitimine doru ya da akamlar birilerinin evinde ya da lobi
benzeri yerlerde dzenlenir. Kokteyllerde konuklar, ev sahibi ve servis elemanlar
bulunur; eitli yiyecekler ve bolca alkoll ve/veya alkolsz iecekler bulunur. Bu
iecekler ev sahibi ya da servis elemanlarnca ikram edilir. nsanlar ayakta bir eyler yiyip ierken birbirleriyle sohbet ederler. Kokteyllerde rnein dansz oynatlmaz ya da arkc kmaz. Szn z, hepimizin kafasnda ak-seik, belli bir dzeni olan bir dereceye kadar soyut bir kokteyl parti resmi vardr.
Ama diyelim ki, bir sanat galerisinin alnda, davetlilere peynir ve arabn ikram edildii bir kokteyl yaplabilir ya da falanca elilikte, diyelim ki lkesinin kurulu nedeniyle dzenlenen bir kokteyl parti; katlanlar, sunulan yiyecek ve iecekler
bakmndan ok daha zengin olabilir. Ancak bu kokteyller, ayrntda ne kadar farkl
olursa olsun, bizdeki soyut kokteyl emasna temel elemanlar ayn kalacaktr.
emalarn Avantajlar
emalarn yaantmzdaki nemi aada ana balklaryla aklanmtr (Taylor,
Peplau ve Sears, 2000).
emalar Bilgiyi Kullanmamza Yardmc Olurlar

emalar nemlidir; nk ok miktardaki bilgiyi hzl ve ekonomik bir ekilde deerlendirmemize yardmc olmaktadrlar.. Gerekten de, bilgilerin ilenmesini deiik ekillerde ve etkili olarak yapmamz salarlar. Eski bilgileri anmsamamz,
yeni bilgileri yorumlamamz, bunlara dayanarak bir yargya varmamz ve hem fikir olup olmadmz deerlendirmemizi salarlar. Neyin doru olabileceini kestirmemize yardmc olarak, mevcut bilgimizdeki boluklar doldururlar. Dahas gelecekte olabileceklere ilikin beklentilerimizi ekillendirerek hazrlkl olmamz
salamaktadrlar.
emalar Anmsamamza Yardmc Olurlar

Hafzamz, gemiteki olaylarn ya da kiilerin emalar varsa, aklmz daha iyi alr. nk sahip olunan ema, beraberinde pek ok ayrnty da getirmektedir. Bir
aratrmada (Cohen, 1981; anan: Taylor, Peplau ve Sears, 2000), aratrmaya katlanlara bir kar-kocay evlerinde grntleyen bir video izlettirilir. zleyenlerin yarsna, kadnn bir ktphaneci, dier yarsna ise garson olduu sylenmitir. nk kadnn kimi zellikleri (gzlk takmas, salata yemesi, arap imesi ve piyano
almas) ktphaneci emasna uyuyordu. teki zellikleri ise (odada bir bowling
topunun olmas, bir kitapln olmamas, ikolatal doum gn pastas yemesi) ise
garson emasna uyuyordu. Daha sonra aratrmaya katlanlardan, izledikleri videonun ayrntlarn anmsamalar istendi. Ktphaneci ve garson emalaryla tutarl
yukardaki ayrntlarn daha iyi anmsand grld.
emayla tutarl eyler, emayla ilgisi olmayan eylerden daha iyi anmsanmaktadr. Bunun nedeni, emayla ilikisi kurulamayan materyali renmenin zorluu
olabilir.
Ancak belirtmek gerekir ki, emayla tutarsz-uyumsuz olan eylere her zaman
daha az anmsanr diye birey yoktur. Kimi zaman emayla elien bir bilgi, emayla tutarl bir bilgiden daha iyi anmsanr.
37
38
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
Mesleinizin sizdeki emas ile uyumayan davran ya da tutumlar sergiledii iin unutamadnz bir arkadanz oldu mu? Onda unutmadnz o tutum ya da davran neydi?
emalar Bilgi lemeyi Hzlandrrlar

Belli insanlar ya da durumlarla ilgili bir emaya sahip olduumuzda ve o emalarn kullanlmas gerektiinde, biz daha ok eyi, daha salkl grebiliriz. ok sayda tekvando ma izleyen birisi, ma izlerken; rnein bu spor hakknda daha az
bilgi sahibi olanlardan daha ok ey grecektir.
Ancak emalar her zaman bilginin ileniini hzlandrmaz. Kimi durumlarda iyi
kurulmu bir emaya sahip olmak, ilenmesi gereken olduka karmak bir bilgi yn ile karlaldnda ileri yavalatr. Bunu gerekesi Bekara kar boamak kolay ya da Cahil cesur olur deyilerinden karlabilir.
emalar Otomatik Yargda Bulunmaya Yardm Ederler

ematik srecin nemli bir baka zelii, baz emaya dayal kararlarn, bizim bilinli herhangi bir abamz olmakszn ortaya kmasdr. Diyelim ki yeni tantnz bir kimse sizde dost insan izlenimi braktysa; size o kiiye dost insan emanzdaki kibar, efendi, yardmsever, scak, gvenilir gibi zellikleri de atfedersiniz
ve bunu yaptnzn farknda bile olmazsnz. Edinilen bilgi, belli bir emay kukuya yer brakmayacak ekilde iaret ettiinde ya da emann ierdii kii ya da
yaam alanna ilikin gl duygusal yaknlnz olduunda, bu otomatik yaktrmalar daha ok ortaya kar. rnein kendilerini ok iyi tanmadm halde yacinsiyeti ne olursa olsun, Azerbaycanllara ve onlarla ilgili her konuya kar zel bir
ilgi, sevgi, yaknlk duyarm. nk ailem oradan gelmedir ve orann insanlarna,
orann topraklarna ait yklerle bydm ben.
emalar Bilgideki Boluklar Doldurur

Bir konuda sahip olduumuz bilgide boluklar varsa, ema bu boluklar doldurmada bize yardmc olur. rnein dada ekya peinde koan jandarmalarla ilgili
bir sohbet srasnda, onlarn ne giydiini bilmiyorsak, onlar belli bir niforma iinde tahayyl ederiz. Hemirelerin efkatli ve yardmsever; krallarn, souk ve kibirli olacaklarn dnrz. emamzda olmayan bilgilere, emayla tutarl ayrntlar
eklenerek tamamlanr.
emalar Yorumlamaya Yardmc Olurlar

emalar, belli bir alandaki bilginin, bu alanla ilgili baka bilgilerle nasl ilgili olduunu syler ve belirsiz durumlar yorumlamada yardmc olurlar. rnein bir ocuk doktoru, bir ocuun kabakulak olduunu tehis ettiinde; bu tehis, onun kabakulakla ilgili her trl karar gvenle vermesini de salar; Bu hastala nasl yakalanm olabilir, hangi belirtiler ortaya kacak, hastaln seyri ne olacak, hangi
tedavi yaplacak vb. Ama kabakulakla ilgili emas olmayan birisinde yukarda saydklarmzn hibirisi olanakl deildir. Duymusunuzdur baz hastalklara tehis
konulamyor; nk doktorlarn o hastalkla ilgili belirtileri ilikilendirecei bir emas yoktur. yle de denilebilir: O hastaln belirtileri, doktorun kafasndaki hibir hastalk emasna uymamaktadr. Bir emann yorumlamaya yardmc olabilmesi iin gelikin-salam olmas gerekir.
39
emalar Beklentiler Oluturur

emalar, ne olacaktr beklentisini de ierir. Bu beklentiler, belli bir durumu ne kadar iyi ya da kt bulduumuz kararn da verdirtir. Yaant beklentilerle uyutuunda sonu mutluluk verici olabiliyorken, beklentilerin ihlali, ska mutsuzluk
verici olarak yaanr. Hepimiz mesleimizin eitimini alrken; doal olarak iyi bir
yaam srdrmenin beklentisi ierisinde oluruz. Ama i yaamnda o beklentileri
bulamadmzda hayal krkl yaarz. Pek ok insan iin durum bu deil mi!...
Tarih bilginizi yoklarsanz, beklentilere bal yoksunluklarn, toplumdaki kargaa
ve isyanlarn nemli nedenlerinden birisi olduunu greceksiniz. Yine dnecek
olursak; her baa geen hkmetten kendimizle, mesleimizle, lkemizle ilgili eitli beklentiler iine gireriz. Olmadnda sinirlenir, hatta ok sert tepkiler de gsteririz. yle ki, bazen beklentilerimizde hayal krklna uratt iin hkmetteki bir partiyi seimde sfra indirir, sfrdakini de hkmet yaparz oylarmzla.
emalar Duyular erir

Duyu, emann ieriine ilikin sahip olduumuz duygulardr. rnein hemen
hepimiz politikaclarla ilgili olduka iyi, ak-seik bir emaya sahibiz. Bu emada
politikacnn ne yapt, ne tr insanlarn politikac olduu, ya da politikac olmak
iin ne yapmak gerektiinin yan sra, politikac emamz bizim politikac kavramna ilikin kimi duygularmz da ierir. Yani, kimimiz politikaclara ilikin olumlu
duygular besler; onlar toplum yararna yasa yapclar olarak grrken; bazlarmz
sinsi, bencil, makam dknleri olarak duyumsarz.
Edindiimiz bilgiler, yaadklarmz, grp duyduklarmz belli bir emayla
uyumlu olduunda, o emaya ilikin duyuumuz pekimektedir. zc bir rnek
ama, Trk siyasileriyle ilgili olarak son ylarda olup da bilebildiklerimiz, onlarla ilgili olumsuz yarglarmz pekitirmitir. Birisi ortak bir tandnz hakknda; diyelim ki kt eyler anlattnda, sizin de o kiiyle ilgili olumsuz dnceleriniz varsa Onu bana anlatma, ben onun ne mal olduunu iyi bilirim dediimiz durumdur anlatmak istediimiz.
Arkada, meslekta ya da sevgili olduumuz ya da olabileceimiz insanlar; bizim iin ok deerli olduklar iin, yaammza girdikleri andan balayarak onlar
emalarmzn eleinde eleriz. Balangta genel emamz esas alarak hzlca bir izlenim sahibi oluruz. Zamanla bu yaknlarmza ilikin zihin dosyalarmza yeni bilgiler ekleriz. Aratrmalar, bir kii hakknda edinilen ilk izlenimlerin, sonradan eklenen bilgilerin deerlendirilmesinde de baz alndn gstermektedir. Sevdiiniz
bir kimsede greceiniz bir kusuru, hemen olur byle ey ya da o davran iin
sevdiinizi hakl karak gerekeler bulur ve kolayca balarsnz. Bunun tersi de
dorudur. Birisi iin olumsuz dnyorsanz, azyla ku tutsa bu dncenizi
deitiremez (Morris, 2002). Bu duruma ncelik etkisi denilmektedir. ncelik
etkisi, alg ile ilgili nitede daha ayrntl olarak aklanmtr.
ncelik etkisi iin insanlar dnen bilisel cimriler olarak nitelenmektedir.
Bunun anlam, bir kiiyle ilgili olarak rendiimiz yeni ayrntlar inceleyip deerlendirme yerine; zihinsel abalarmzda pintice davranr, onunla ilgili ilk izlenimimize nyarglarmzla edinilmi bir izlenim olsa bile- gvenir, yeni bilgiyi
gz ard ederiz.
Bir kiiye ya da bir duruma ilikin emamzn bizde uyandrd duygular, kimi koullarda deiebilir. nsanlar, ilk izlenimlerinin hatal olabilecei konusunda
uyarldklarnda, ncelik etkisi zayflamakta hatta etkisizleebilmektedir. Diyelim ki
ncelik Etkisi: Bir kii

hakknda edinilen ilk
izlenimlerin sonrakileri
belirlemede esas olmas ve
sonrakilerden daha etkili
olmasdr.
40
Sosyal Psikoloji
can-cier bir arkadanz, bir gn size yle bir davranta bulundu ki, ona ilikin
duygularnz alt st oldu; ne yapacanz nasl dneceinizi bilemez duruma
dtnz. Onu ok iyi tanyorsunuz, onunla ilikinizde kendinizi iyi biliyorsunuz;
ama o davranna bir aklama getirmekte zorlanyor, ne yapacanz bilemiyorsunuz. Bir kez daha vurgulamakta yarar var, ilk izlenim kalc olan izlenimdir ve
doru olmad zaman bile davranmz etkilemektedir.
ematik srecin yukarda aklanan avantajlarna karn, kimi dezavantajlar da
var. emalarn yaammza getirdii kolaylklardan sz ederken kimilerine deindiimiz dezavantajlarn pek ou kesin olarak kusur ve nyarglardr. emalarmzn ieriine uygun den bilgileri doru olarak kabul etmek; bilgilerimizdeki noksanlklar emamzda olmayan, ama emayla uyumlu gzken bilgilerle tamamlamak; ok uygun olmasa da emamzn karar ve davranlarmzda esas olmas, btnyle emalarn sorumluluklardr. Ar basitletirmeyle kolayca yanla debiliriz. ematik bilgi ilemin; hz, etkililik ve olaylar kavranabilir ve kestirilebilir klmas gibi stnlkleri vardr. Ancak insan yanl yoruma gtrmesi, doru olmayan beklentiye sokmas, tepkilerde esneklik tanmamas gibi dezavantajlar da var.
KALIP YARGILAR
Kalpyarg: Bir sosyal snfn

btn yeleri tarafndan
paylaldna inanlan
zellikler topluluudur.
SIRA SZDE
Bu nitenin balarnda, sosyal snflamadan sz ederken, sosyal snflamann, insanlar belli gruplara dahil etmemize olanak saladn sylemitik. Ancak bu sre orada kalmaz. Bu gruplara giren insanlarn kiilik zelliklerine, yeteneklerine
ilikin belli inanlar vardr. Bu inanlar toplumsaldr ve evreden renilmitir.
Sosyal snflarn zelliklerine ilikin inanlara kalpyarg (setereotypes) denilmektedir. Kalpyarg cinsiyet, rk, meslek, fiziksel grn, yerleim yeri, bir rgt ya
da gruba ye olma gibi ayrt edici bir zellie dayanan bir ema trdr. Toplumsal bilgileri ele al biimimizi etkilemeleri bakmndan nemli olduklar iin burada ayrca ele alnarak biraz daha ayrntl olarak incelenecektir. Yukarda verdiimiz milletvekili rneini ele alalm: Diyelim ki, bir milletvekili ile tantrldnz; hemen zihninizdeki milletvekili grubuna ait kalpyarg harekete geer ve o milletvekilini sizdeki kalpyargya sahip biri olarak grrsnz. Bu anlamda kalpyarg insanlar kategorilere koyma ve aralarnda hibir fark grmeksizin belli zelliklere
sahip olarak dnme biimidir.
Kabul edersiniz ki, bir snfn btn yelerinin, o snf iin varsaydmz btn
zellikleri gstereceini dnmek pek mantkl deil. Kald ki oumuz, kalpyarglarmz muhtemel yarglara dayanarak oluturmaktayz; yani belli gruplardaki insanlarn kabaca belli zellikler gsterdiini dnrz. rnein polislerin tarafsz,
drst, yardmsever olduklar kalpyargs nedeniyle sokakta bamz sktnda
gzmz ncelikle polis arar. Ama u da gerek ki, ok azmz btn polislerin
hizmette drst, yardmsever olduunu dnrz.
Kadnlara ynelik baat kalpyarglardan birisi, duygusal, kolay heyecana kaplabilen, nazik olduklar eklindedir. Bir kii hakknda gvenilir bilgilerden ok
basit kalpyarglara dayanarak karar verdiimiz iin, rnein kadnn yukardaki
zelliklere sahip olmasn bekleriz; yle olmadn anlaynca da hayal krklna
urarsnz.
Olmayasn beldenin birinden; Darendeden, Grnden, Divriiden deyiini kalpyargyla aklaynz.
41
Kalpyarglar Harekete Geiren Faktrler

Bir kiiyi belli bir toplumsal grup ierisine soktuktan sonra, onun fiziki grnmnn verdii ipular kalpyargnn harekete geirilmesi ya da etkisizletirilmesinde
nemli olmaktadr. Fiziki zellikleri belli bir sosyal snfn kltrel prototipine ok
uygun olan bir kimsenin, byk bir olaslkla o snfn kalpyargsna uygun tutum
ve davranlar gstermesi beklenir. rnein doulu, kaln byklarnn ular yukar kvrlm, boyu uzun, omuzlar geni, ilk 2-3 dmesi ak gmleinden gs
kllar taan, ceketini omuzlarna atm; evresine, Alak dalar ben yarattm gibi bakan gen adamla; ince yapl, dzgn giyimli, insanlarla gz gze gelmekten
kanan, bacaklarn birletirerek oturan, biriyle karlatnzda hangisini gl,
kavgac, kendine gvenen gruba sokarsnz? Benzer ekilde homoseksel birisi, diyelim ki avc, araba tamir edebiliyor, iyi iki iiyorsa; onu, homosekselliini bilenler dnda hi kimse, asla homoseksel grubuna sokmaz. O halde, kalpyarglar harekete geiren faktrlerden birisi, bireyin dahil edildii grup iin dnlen
zellikleri gstermesidir.
Kalpyargsal Dnmenin levleri

Kalpyargsal dnmenin aka grlebilecek en temel nitelii abukluudur.
Belli koullarda derhal harekete gemek iin temel oluturur. Gerekten de kalpyarglar, dnmenin ksa yollardrlar; ilk kez karlatmz insanlara ilgili olarak;
geerli ve zengin bilgiler salarlar (Franzoi, 2000)
Cinsiyet Bilgisi Ska Kalpyarglar zerine Kuruludur

Kadnn toplum iindeki yerinin zaman ierisindeki deimelerine karn, aratrmalar, cinsiyet kalpyargsnn deitiine ilikin ok az kant olduunu sylyor.
rnein 25 lkede yaplan bir aratrmann sonularna gre, insanlar arasnda erkekler kadnlardan daha baskn, bamsz ve servencidirler. Kadnlarn ise daha
duygusal, alakgnll ve batl inanl olduuna inanlmaktadr.
Erkein sahip olduu dnlen kiilik zelliklerine erkeklik-erillik; kadnn
sahip olduu dnlen kiilik zelliklerine ise kadnlk-diilik denilmektedir.
Eril psikolojik zellikler toplumsal yaamda baarl olmak iin kullanlan zellikler zerinde dururken, diil zellikler daha ok ev ve zel yaamndaki koruma,
yetitirme grevleriyle zdeletirilmitir. Bu cinsiyet steriotipleri sadece farkl
kltrlerde deil, farkl ya, medeni durum, eitim dzeyinde ki insanlarda da
bulunmutur.
Kalpyarglar Ska Yanltc likiler zerine Kuruludur

Kalpyarglardan sz ederken, belli gruplara belli zellikler yaktrdmz sylemek istiyoruz. rnein Kayserililere belli zellikler atfedilir. Akgzdrler, ticari
kafalar iyi alr, ilerini bilirler falan. Kayserililer iin byle dnen birine sorsak, Neden onlar hakknda byle dnyorsun? herhalde varsa kendi ya da
bakalarnn yaadklarn, hatta duyduklarn gereke gsterecektir. Dolaysyla
oumuzun kafasndaki Kayserili prototipi; yukarda saydmz ticari kafa, iini
bilme gibi zelliklerle (kalpyarglar) birlemitir. Ayn ilikiyi mesela Ankarallarla kurmayz. Bu rnekte, iki deiken (rnekte Kayserili olmakla ticari kafa) arasndaki ok kk ya da hi olmayan bir ilikinin olduu inanc; yanltc ilikilendirme olarak bilinmektedir ve olduka gl bir inantr.
Bu yanl ilikilendirme nedeniyle kim bilir ka kii iin hi de hak etmedikleri deerlendirmeleri yapyoruzdur. rnein dini vecibelerin yerine getirilmesi ko-
Yanltc liki: Gerekte,

aralarnda ok az ya da
hibir iliki yokken; iki
deikenden birinin dieriyle
ilikili olduu inancdr.
42
Sosyal Psikoloji
nusunda ok kat bir kimseyseniz; onlarn gereini yapmayanlar acaba nasl gryorsunuz? Ya da tersi. Sadece okuduklar gazeteye, ye olduklar dernee, arkada
olduklar insanlara, giyim-kuamlarna, memleketlerine, etnik kkenlerine, ocuklarn gnderdikleri okula, tatilde yaptklarna... bakarak, ok az ya da hi tanmadmz insanlar hakknda ne ok bilgi retebildiimizi hi dndnz m?
Kalpyarglarla Dnme, Daha ok Glnn zelliidir

Aratrmalar, kalpyarg terimleriyle dnmenin, bir kiinin toplumdaki g dzeyiyle ilgili olduunu gstermektedir. rnein sizin amiriniz ya da komutannz
hakknda bildikleriniz, komutann/amirin sizin hakknzda bildiklerinden daha fazladr. Hi dndnz m bunun sebebi nedir! nk bir toplumda g sahipleri,
daha gsz olanlar eitli ekillerde ynetmekte ve denetlemektedirler. Dolaysyla astlarn stlerine kar daha dikkatli olmalar gerekmektedir. Astlar zellikle
zihinlerindeki ynetici kalpyargsna pek uymayan stlerle karlatklarnda,
onunla ilgili daha ok bilgi edinmek istemektedirler. Bu doaldr. nk ast, stnn hangi durumda nasl davranacan kestirebilmek, dolaysyla stnden gelebilecek zararlar nlemek istemektedir.
Yukardakinin tersine stler, greli olarak astlarla ok daha az ilgilidirler. lgilenmeleri gerektiinde de, onlar kalpyargya gre deerlendirirler. Bunun iki nedeni olabilir: Birincisi, zaman snrll, uralacak ilerin okluu nedeniyle, stler kalpyarg dnceyle yetinmek zorunda kalmaktadrlar. kinci bir neden, astlarn stlerin yaamlar zerinde ok az ya da hibir etkileri yoktur. Dolaysyla onlar yakndan tanmak iin zaman ve emek harcamaya gerek de yoktur.
G sahibi olanlarn kendilerine bal olarak alanlar genellikle memur, polis, asker, sekreter vb kalpyarglarla deerlendiriyor olmalar, bunun ille de yle
olmas anlamna gelmez. Tam tersine iyi yneticiler, birlikte alt astlarn farkl zellikleri, stnlk ve zayflklar olan insanlar olarak tanmaya alrlar.
SIRA SZDE
Suyu getirenle testiyi kran bir olmaz atasznden hareketle, yneticilerin alanlarn
kalpyarglarla deerlendirmesi eilimini tartnz.
ZHNSEL KISA YOLLAR

Bilisel cimrilik stratejisini benimsediimizde; ska, yargda bulunurken bize yardmc olacak zaman kazandrc zihinsel ksa yolar peinde oluruz. Sorun zme
sreci ok fazla zaman ve dikkat gerektirdii iin, ska bu karmak sorun zmeyi basite indirgeyen ksa yollara bavururuz. Bu ksa yollar, evreden aldmz bilgileri ilememiz-deerlendirmemiz iin bizdeki emalarn harekete gemesini salar. leriki sayfalarda, zihinsel ksa yollar zerinde duracaz.
Zihinsel ksa yollar ok az dnce gerektirir; kii, sadece ksa yolu tutar ve kararn verir. Daha nce zerinde durduumuz kalpyarglar zihinsel ksa yolu kullanarak karara ulamann bir rneidir. Kalpyarglar ve teki zihinsel ksa yollarn
avantaj, karar verilmesi-yargya varlmas gereken bir konuda, ilgili olabilecek pek
ok bilgiyi gz ard ederek hzl davranmamz salamasdr. Tabi ki farkl bir adan baktmzda bu stnlk, ayn zamanda apak bir zayflktr. nk bu zihinsel ksa yollar, ska nyargl ve yanl sonular getirebilmektedir. Aada zihinsel ksa yollarn tanesi aklanmtr.
43
Temsililik Ksa Yolu

Eim anlatmt. Kirli sakal dediimiz sakalyla ve pek zenli olmayan kyafetiyle
bir arkadann kznn dnne gitmek durumunda kalm. Az saydaki tandklaryla otururken, kar apraznda oturan orta yan zerindeki iki bayann, kendisiyle ilgili konumalarn yle aktarmt: Bayanlardan birisi aktrmadan bayla
beni iaret ederek kim olduumu sordu. teki tanmyorum, herhalde Karsn
kylerindendir dedi. Sonrasnda bana ho geldin diyen bir retmen arkada onlarn yanna oturduunda ona sordular. Profesr olduumu rendiklerindeki aknlk dolu yz ifadeleri hi gzmden gitmiyor. Sizce o bayanlar niin o kadar
armlar? armlar nk eimin grnts onlarn kafasndaki profesr resmiyle badamamtr. O olsa olsa Karsn herhangi bir kynden dn iin gelmi tarm, ya da hayvanclkla uraan biri olabilirdi. Bu insanlarn ska kullandklar bir zihinsel ksa yol rneidir.
Temsili ksa yol, insanlarn bir toplumsal snf yesi olmasn, o snfn prototipine ne kadar uygun olduuna bakarak karar verme eilimidir. Eimi ksa sakal
ve sokak giysisi ile gren bayanlar, onun olsa olsa bu dn iin gelmi bir kyl
olabileceini dnmlerdir.
Dikkatinizi ekmitir temsili ksa yol; bizim, birilerini hangi snfa dahil etmemiz
gerektii konusunda hzla karar vermemize yardmc olmaktadr. Peki kalpyargyla temsili ksa yolu birlikte dndnzde aralarndaki fark grebildiniz mi? Kalpyargsal dncede, bireyi nce bir toplumsal gruba sokuyor, sonra o gruba atfedilen zellikleri anmsyoruz; ama temsili ksa yolda, yukardaki sreci tersine eviriyoruz. Yani bireyin sahip olduu zelliklere bakarak onu bir toplumsal grup
iine dahil ediyoruz.
Temsililik Ksa Yolu:

nsanlarn bir toplumsal
snf yesi olmasna, o
snfn prototipine ne kadar
uygun olduuna bakarak
karar verme eilimidir.
Bilinirlik Ksa Yolu

Polis otolar olay yerine giderken ne kadar sk kaza yapmaktadr? Asker adaylarnn ne kadar komando olmak istemektedir? nsanlarn bu tr sorulara yant verme
de kullandklar ortak yollardan birisi, akllarna gelen rnei kullanmaktr. Eer tandklarnz arasnda komando olmak isteyenlerin says ok ise, genler arasnda
komando olmak isteyenlerin ok fazla olduunu dnrsnz. Yine olay yerine
giderken kaza yapan ekip saysnn fazla olduu bilgisine sahipseniz, yantnz olduka sk olacaktr. Kolayca anmsanabilen rneklerin, ya da anmsadnz bilgilerin karar vermede esas alnmas, bilinirlik ksa yolu olarak isimlendirilmektedir.
Temsililik ksa yolunda olduu gibi, bilinirlik ksa yolu iin de ok az bir bilisel aba gerekmektedir. Eer olay yerine giderken kaza yaplan rnekleri
anmsarsanz, olay yerine giden ekiplerin sk kaza yapabildiklerini rahata syleyebilirsiniz; yok byle bir kaza bilmiyorsanz ok az ya da hi kaza yaplmadn sylersiniz.
Birok koulda, bilinirlik ksa yolu doru yantlar salamaktadr. Eer bir konuyla ilgili rnek ya da rnekleri kolayca anmsayabiliyorsak, bunun bir nedeni o
tr bir ok olay olduu iindir. Dolaysyla bilinirlik, olu sklnn iyi bir tahminidir denilebilir. Bununla beraber, nyarg, kimi olgularn toplam frekansn deitirmeden onlar artrp eksiltebilir. Demek istediimizi bir rnekle aklayalm: rnein, siz Mulu iseniz ve grev yaptnz yerdeki btn Mulu polisler arkadanz
ise, burada en ok polis Mutan var diyebilirsiniz. Buna karlk hi Mulu arkada olmayan da, ilgili bir soruya burada hi Mulu yok diyebilir. Bunlarn her ikisi
de yanltcdr elbet.
Bilinirlik Ksa Yolu: Kolayca

anmsanabilen rneklerin,
ya da anmsadnz
bilgilerin karar vermede
esas alnmasdr.
44
Sosyal Psikoloji
Simlasyon Ksa Yolu

Diyelim ki, babanzn arabasn dn alarak bir dne gittiniz ve orada bir kaza
yaptnz, araba hurdaha oldu. Babanz, arabasnn paralandn rendiinde
acaba ne dnecek? Sorusuna nasl yant verirdiniz? Babanz ve onun kriz anlarnda nasl tepkiler verdiini dnebilir; bulduunuz yantlar zihninizden geirerek babanzdan bekleyebileceiniz olas eitli davran biimleri gelir aklnza.
Kooperatifteki evin aylk taksitlerini demeyi kesecek. Cann sa olsun, sana ve
ocuklara birey olmad ya deyip geecek. Nasl paraladnsa yle de tamir ettireceksin; nereden para bulursan bul beni ilgilendirmez arabay aldn gibi isterim
diyecek. Bu olaslklardan kolayca aklnza gelenin, bu olayda babanzn taknaca tavr olacan dnrsnz. Bu karar verme teknii simlasyon ksa yolu olarak bilinir.
SIRA SZDE
Aklma gelen bama geldi deyiini kullanarak simlasyon ksa yolunu aklayabilir misiniz?
SOSYAL BLTE HANG EMA NE ZAMAN KULLANILIR?

Diyelim ki iki kiinin bir odada telala bir eyler aradna tank oldunuz. Onlarn
ne yaptna nasl karar veririsiniz? Bir baka deyile hangi emann bu durum iin
kullanlacana nasl karar verirsiniz? rnein eer bu iki kiinin oda arkada olduklarn, evlerinde fare beslediklerini biliyorsanz ve de farelerin yerde duran kafesi bo ise, kaybolan farelerini aradklarn dnebilirsiniz. Aksi halde evreden
saladnz bilgiler, hangi emann hemen harekete geirileceine olanak vermeyecektir. Acaba bu iki kii kaybettikleri bireyi mi aryor? Bunlar hrsz m? Yoksa
onlar, uyuturucu peindeki sivil polis memurlar mdr? leriki sayfalarda, insanlarn bilgiyi yorumlamak iin kullanlacak emann seiminde etkili olan faktrler
zerinde durulmaktadr.
evre
Hangi emann kullanlacann en ak ve gl belirleyicisi, bilginin kendi yapsdr.Yani, emalar bilginin doal ortamyla ilgilidir. Sylediklerimizi rnekleyelim:
Eer futbol ma izliyorsanz, sahada nelerin olup bittiini deerlendirmek iin futbol ile, futbolcuyla, amigoyla ilgili emanz kullanacaksnz, evredeki bilgi hangi
emalarn kullanlacan gsterecektir; dolaysyla futbol rneinde siz elik-omak ya da tenis ma emalarn deil futbol emanz kullanacaksnz.
Ancak biz sonu karrken, yani karar verirken evresel bilgilerin tmn kullanmayz, Daha ok anlaml, yaplanm bilgi kmelerini seeriz. rnein kaleye
gnderilen top ve kalecinin kurtar, bir oyuncunun almlarla top srp pas vermesi; sahada sergilenen ikili mcadele ve onun sonucunda yaplan kasti fauller
dikkatimizi eken bilgi kmeleri olabilir. Hangi bilgi kmelerine dikkat edeceimiz, bizim kendi deneyimlerimiz ve beklentilerimizce belirlenmektedir.
Farkllk
Bilginin yorumlanmas iin hangi emann kullanlacan etkileyen bir baka faktr evresel farkllktr. Baka insanlarn davranlarn yorumlamamz, onlarla ilgili hangi bilgilerin evre tarafndan farkl klndna baldr. rnein ilerinde Aye olmasa sadece erkeklerden oluacak bir grupta, onun cinsiyeti zellikle farkllk olacak ve dolaysyla kadn emasna gre yorumlanabilecektir. Halbuki birden
ok bayan ve erkekten oluan bir grupta Ayenin herhangi bir davran belki de
hi dikkat ekmeyecektir.
Roller
Birileri hakkndaki bilgileri dzenlemek iin ne yapmak gerektii aratrlrken, rol
emalar, kiisel zelliklerden nce dnlr. Da dnk olmann (komedyen olma, politik bir lider olma ya da kabaday olma gibi) birok yolu vardr, ancak somut bir rol (bir politikac olmak gibi) yerine getirmenin yollar greli olarak birka tanedir. Sonu olarak rol emas birok boyutla ilgili olarak salad kapsaml bilgilerle, bilgi verici, zengin ve anlalrdr. Roller kendilerine zg eitli armlara da neden olduklar iin, kiisel zeliklerden daha ayrt edicidirler. Dahas
rol emalar anmsamay kolaylatrmalar bakmndan da kiisel zelliklerden daha yararldrlar.
ncelik
Bir kii ya da ortamn analizi iin hangi emann kullanlaca, ska, o kii ya da
ortamla ilgili olarak edinilen ilk bilgiye bal olmaktadr. Diyelim ki birisi size Mustafay Falanca sendika bakanl seiminde bakan adaydr diye tantrrsa; siz
Mustafay ve yapaca davranlar, iyi bir sendika temsilcisi olup olamayaca asndan deerlendirme eilimine gireceksiniz. Dahas kimi tutum ve davranlarn;
ksmen de olsa, onun bakanla adayln koymu olmas asndan deerlendireceksiniz. ncelik ksa yolunun nemli olmasnn bir nedeni, insanlar dzenlenmi bir yapya en bandan sahip olduklarnda, o yapnn bilginin yorumlanmasn
ve iselletirilmesini etkilemesidir.
pucu Verme
Bir durumu deerlendirmek iin son zamanlarda kullandmz bir ema varsa,
muhtemelen benzer yeni bilgilerin yorumlanmasnda da o emann bilgileri kullanlacaktr. Diyelim ki, birim amiriniz yapt toplantda; sizleri hakl olarak, iinizde dalga getiiniz, kaytardnz iin azarlad; ve bu konuda titiz davranmanz iin
dikkatinizi ekti. Toplantdan ktktan sonra le yemeine giderken arkadanz
Veyselle karlatnz. Veysel neeli bir ekilde 5 gn rapor aldn syledi. Veyseldeki neeyi nasl deerlendirirsiniz? Byk olaslkla birim amirinizle yaptnz
toplantda, sizler iin sergiledii emaya uygun olarak, Veyselin rapor almasn
kaytarclk olarak grebilirsiniz. Halbuki amirinizle yaptnz toplantda, grip salgn olduu, herkesin salna zen gstermesi, hastalk belirtisi gsterenlerin tedavi konusunda titiz davranmalarnn istendiini dnn. Byle bir toplant sonrasnda Veyselin rapor almasn, muhtemelen olumlu olarak deerlendireceksiniz.
nem
evreden gelen bilgileri deerlendirmek iin hangi emalarn ve ka farkl emann kullanlacann bir belirleyicisi de bilginin nemidir. Karar vermeyi gerektiren
koullar greli olarak nemsiz olduunda, insanlar emaya dayal kararlarn greli olarak daha abuk ve ok az bir dnmeyle verebilirler. rnein harekete geirecekleri emay, edinilen bilgiler arasnda hangisinin nemli olduuna gre belirlerler. Buna karlk verilen kararn douraca sonucun nemli olaca durumlarda ya da karar verme de bir kii sorumlu olduunda, o kii karar iin durumu
daha titiz inceler, daha ok zihinsel aba harcar ve eitli emalar birlikte kullanabilir. rnein tandnz bir meslektanz iin nasl bir insan diye sorulduunda,
ona ilikin yargnzn belli bir nemi olmayacaksa, fazla dnmeden iyi bir insan
olduunu syler geersiniz. Ama diyelim ki o kiiyle ayn ite birlikte almay is-
45
46
Sosyal Psikoloji
temediiniz iin amirinizden bir istekte bulunacaksanz, o zaman ona ilikin deerlendirmelerinizde daha titiz davranp daha ayrntl gerekeler ortaya koymak iin
farkl emalar kullanmanz gerekecektir.
SIRA SZDE
nem ksa yolunu, El elin eeini slk alarak arar ataszn kullanarak, aklaynz.
Bireysel Farkllklar
Herkes ayn bilgiyi ayn ekilde yorumlamaz. Bunun bir nedeni hepimizin yorumlamada kulland emann farkl olmasdr. rnein birimiz ayn kiiyi (diyelim ki
bir arkadamz ya da amirimizi) iyi huylu ya da samimi olarak deerlendirirken,
bir bakamz iin bu zellikler nemsiz olabilir ve o zelliklerin yerine, iinde alkan olmas ve dindarlyla ilgilenebilir.
Hepimizin kendimize zg benlik-emalarmz-kendimiz hakknda dzenlenmi bilgi yaplarmz vardr. Bu benlik emalar yalnzca bizim kendimizi nasl algladmz dzenlemez, bakalarna ilikin alglarmz da etkiler. rnein erkeksiliine ok nem veren birisi, byk olaslkla bakalarnn davrann da erkeksi
ya da kadns terimlerle yorumlayacaktr. Yine insanlar kendi benlik emalarna
uyan insanlara ilikin bilgilere ok daha byk nem atfederler. rnein sizin iin
entelektel olmak nemli ise, zellikle evrenizde baka entelektel insan(lar)n
olup olmadna dikkat edersiniz ve daha sonralar, o kiiyi dndnzde bu
bilgiyi anmsarsnz.
Amalar
evreden gelen bir bilgiyi deerlendirmek iin hangi emann zihinde canlanacann bir belirleyicisi de o ortam iinde bizim iin dndmz amalara baldr.
Unutmamak gerekir; emalar evredeki bilgilerin zihindeki basit yansmalar deildirler. Bir ema oluturulurken, bilgilerin daha soyut, bilisel bir yap iinde aktif organizasyonu gerekir. Bu bilisel organizasyonu balatan faktrlerden birisi, bireyin
amalardr. Bir ortam iin sahip olduumuz bir amacmz olduunda, rnein birinin sylediklerini anmsama ya da birisi hakknda bir izlenim elde etmek istediimizde, o ortamdaki bilgileri, bu amacmza uygun decek ekilde dzenleriz.
SIRA SZDE
Yukarda aklanan faktrlerden siz hangilerini daha ok kullanyorsunuz?
ATFETME
Atfetmede biz, neyin neye

neden olduuyla ilgileniriz.
Yeni kiilerle karlatmzda bizde kimi izlenimler oluur. Bu izlenimlerin ou

szl, szsz davranlardan ve giyini biimlerinden kaynaklanr. Sergilenen
davran ve giyini ekline bakarak insanlara atflarda bulunuruz. nsanlarn kendisini ve evresini anlama istei, onu atfetme srelerini kullanmaya yneltir. Baka ekilde sylersek, atfetme srelerinin temelinde insanlarn davranlarnn altnda yatan nedenleri anlama isteinin olduu ileri srlmektedir (Ccelolu,
1991; Freedman, 1993).
Atfetmede biz, neyin neye neden olduuyla ilgileniriz. Btn insanlarda iki temel gd vardr. Birincisi bizi evreleyen dnyaya ilikin tutarl paralar yerli yerine koyarak bir gr sahibi olmak; ikincisi de buna bal olarak evremizi denetim altnda tutabilme gdleridir. Bu gdleri doyurabilmenin gereklerinden
birisi, insanlarn nasl davranacaklarn kestirebilme yeteneimizdir. Diyelim ki,
gnaydn ya da merhaba dediimiz bir insandan ayn karl m, yoksa kfr ya
da suratmza bir yumruk mu beklemeliyiz veya sakal tra iin koltuuna otur-
duumuz berberin, sakalmz m keseceini, samz sfra m vuracan ya da

kalarmz m keseceinin bilinmedii bir dnya da yaamak nasl olurdu, ya da
yaanr myd!
Bakalarnn davranlarn kestirebilme, evre zerinde denetim kurabilmenin
de bir aracdr. Yolda giderken bitiik eritteki srcnn aniden direksiyon krarak sizin eride gemeyeceine gvenebilmeniz gerekir. Ya da lokanta da spanak
smarladysanz, pilav-st dner gelmeyeceine gvenmek zorundasnz. Dolaysyla evreyi denetim altnda tutabilmenin yolu da evredekilerin nasl davranabileceini kestirebilmektir. nsanlarn nasl davranacaklarn kestirebilmek iin onlarn kiiliklerine, gdlerine, heyecanlarna ve tutumlarna ilikin bir yargya (yzeyselde olsa) sahip olmamz gerekir (Freedman, Sears ve Carlsmith, 1993).
Bir kiinin davran, ya o kiiye ait zelliklerden, ya da o kiinin iinde bulunduu koullardan kaynaklanr. Szgelimi sizden ald bor paray sz verdii zamanda demeyen arkadanz ya sznn eri, borcuna sadk olmayan (kiiye ait
zellik) bir olduu iin ya da diyelim ki, bir yaknn kaybettii iin memleketine
gittii iin (evresel neden) borcunu deyememitir.
Acaba biz bakalarnn davranlar hakknda karar verirken davrann hangi
ynlerine bakarz? Bir kiinin davranyla ilgili karar verirken;
lk baktmz ey, davrann olaan, allagelmi bir davran m, yoksa allmn dnda, tuhaf, ender grlen bir davran m olduudur? Ender yaplan bir davran, onu yapan kii tarafndan bilerek-bilinli olarak yaplyorsa, yapan kii hakknda daha ok bilgi verdii saptanmtr. Ancak kii bu
davran yapmaya zorlanmsa, ya da baka nedenlerle zorunlu olarak o
davranta bulunmusa, o zaman yapan kii hakknda daha az bilgi verir. Diyelim ki zge Hanm, yeni atanan ve bitiik odada oturan bir meslektana
ho-geldin demek iin ziyarete gider. Toka iin elini uzattnda, Okan Bey
zgenin uzanan elini skarken gz krpar.Okan ay ikram etmek istediini
ve oturmasn rica eder; zge odanz kalabalk, baka sefere diyerek ayrlrken, Okan beklerim derken bir kez daha gz krpar. Bu davranndan tr zge, Okan bayanlarla aras iyi, apkn birisi olarak yorumlar. Bu olayda Okan isteyerek gz krpmsa, zgenin yorumu dorudur. Ama Okan tiki nedeniyle gz krpmsa, bu davran Oyay, onun kiiliiyle ilgili karar
verirken yanltm olacaktr.
Bir davran hakknda karar verirken baktmz ikinci yn, o kiinin ne kadar tutarl davranddr. Tutarllk, bir davrann benzer durumlarda tekrar
edip etmediidir. rnein Abbas ay srekli ktlama ierken; Turan bazen
ktlama, bazen eker atp kartrarak ierse; burada Abbasn davran tutarl, Turannki ise tutarszdr.
Bir kimsenin davranyla ilgili karar verirken baktmz nc yn, davrann ayrt-edici olup olmaddr. Sadece belli durumlarda gsterilen davran ayrt-edicidir. Olur olmaz her durumda ortaya kan bir davrann ayrtedicilii yoktur. Amiriniz herkese iyi davranyor, hal hatr soruyor; ama sizi
grnce kalarn atlp arakasn dnyorsa, amirin bu tavr size zg olduu iin ayrt edicidir.
Acaba yukarda aklanan farkl davran yarglama biiminden nasl bir sonu karmak gerekir. Bir kimsenin davran olaan bir davran deilse, tutarlysa ve deiik durumlarda kendini gsteriyorsa, bu davrann temelinde kiiye zg bir zelliin var olduuna karar verilir. te yanda davran tutarsz ise ve duruma-zg olarak grlyorsa davrann temelinde durumsal koullarn olduu
dnlmelidir.
47
48
Sosyal Psikoloji
Diyelim ki ocuunuz her gn son derece k bir ekilde giyinerek okula gidiyorsa, onun gzel giyinmekten holanan biri olduunu dnebilirsiniz. Ama her
gn son derece sradan giyiniyorken sadece cuma gnleri k giyiniyorsa, bunun
altnda bir eyler aramak gerekir.
Atfetmede Yaanan Tarafgirlikler

Bizler insanlarn davranlar hakknda ska, yukarda akladmz davran boyutlarn bilmeden karar veririz. Bylesi durumlarda aada zetlenen belli karar
verme zellikleri gsteririz.
Bu karar verme zelliklerinden en nemlisi temel atfetme hatas olarak isimlendirilir. nitenin banda verdiimiz yolda yrrken dme rneini anmsayn:
Siz yere dtnzde yer kaygandr, ayanz taklmtr; ama arkadanz dtnde, bu onun beceriksizliidir. Bu tarafgirliin en tipik rneini, okul sralarnda hepimiz yapmzdr: yi notlar aldmzda biz almzdr, krk notlar olduunda onu retmen vermitir. Ya da ok yaam, ok tank olmusunuzdur: Mutfakta yetikinler bir tabak krdnda o kaza olur; ama ocuumuz krdnda beceriksizlik olur.
Bu farkl deerlendirmenin deiik iki kayna olabilir: Birincisi, kendimiz hakknda bakalarna oranla daha ok bilgiye sahibiz. kincisi bakalarnn davranlarn dtan gzleyebildiimiz halde, kendi davranlarmz iin bunu yapamyoruz.
Yukardaki birinci nedene, benlik bilincimizi destekleme ve koruma eiliminde
olduumuzu da eklememiz gerekir. rnein polis olarak insanlar koruma, onlara
yardm etme gibi beenilen davranlarn, bizde olan iyi zelliklerden kaynaklandn dnrz. Ama gstericilere kar cop kullanmay emir kulu olmakla, mecbur kalmayla aklarz.
SIRA SZDE
Alad iin ocuunu dven bir anne ile bunu asla yapmayan iki anne tipi dnn. Size
gre bu anneler alama davrann hangi atfetme biimiyle alamaktadrlar?
zet

AMA

AMA

AMA
Sosyal snflamann niin nemli olduunu

aklamak.
nsanlar kimi temel zelliklerine gre belli gruplarn iine sokma, sosyal snflama olarak isimlendirilmektedir. Snflama yapma zelliimiz bizim dnme ve karar vermemizi hzlandrmaktadr. Bir
sosyal snf temsil eden, onun btn zelliklerini
tayan elemana ise prototip denilmektedir.
emann tanmn yapabilmek.
Herhangi bir kii, durum, olay, nesne... ile ilgili gemi yaantlarmza bal olarak sahip olduumuz
inanlarmz bizim emalarmzdr. Karlatmz
her durumu, her insan; bu emalar kullanarak deerlendiririz. emalar kullanlarak yaplan deerlendirmeler; ok hzl, etkili ve zerinde dnmeden- kendiliinden olmaktadr.
Yargda bulunurken emalarn salad avantajlara rnekler verebilmek.
emalar, bulunduumuz bir ortamda bize ulaan
pek ok bilgiyi ekonomik olarak kullanmamz salad gibi, bir olayla ilgili emalara sahip olduumuzda, o olay ya da kiiyi daha rahat ve farkl zellikleriyle anmsayabiliyoruz. emalarn ayrca, bir
konudaki bilgi boluumuzu doldurmas, yorum
yapmamza olanak salamas, gelecee ilikin beklentiler yaratmas gibi etkileri vardr. Zihnimizdeki
kimi emalar baz duygularla birlikte bulunur ve o
ema kullanlmak durumunda kalndnda, yaplan deerlendirmelerde duygular da doal olarak
ie karmaktadr.
emalarn yukarda saylan stnlkleri, bazen onlarn dezavantajlar olmaktadr. nsan doru olmayan deerlendirmeye gtrmesi, hatal beklentiler
iine sokmas ve tepkilerimizde esneklik tanmamas gibi dezavantajlar vardr.

AMA

AMA

AMA
49
Kalp yargnn ne olduunu ve ilevlerini aklamak.

Sosyal snflar oluturan insanlarn kiilikleri, yetenekleri ve ilgileri konusunda paylalan inanlara
kalpyarg (setereotype) denilmektedir. Kalpyarglar da zel bir ema trdr. Bir kimse bir sosyal snfn prototipine tpa tp uyduunda, zihnimizdeki
o snfa ait kalpyarg harekete geer. rnein, cinsiyete ilikin bilgilerimizin nemli bir ksm, kalpyarglara dayanmaktadr. Kalpyarglarla dnmenin iki ilevi, hzl ve etkili olmasdr. Kalpyarglarla dnme eilimi, daha ok makam sahibi insanlara zg bir dnme biimidir.
Zihinsel ksa yollarn ne olduu ve ilevlerini
aklamak.
Karlatmz bir olayla ilgili deerlendirmemizi
yapp yargda bulunurken, karmak durumlar basite indirgeyen zihinsel ksa yollar kullanrz. Bu ksa yollar bizdeki ilgili emay harekete geirerek,
olay hakknda yargda bulunmamz salar.
Karlatmz bir olayn deerlendirilmesinde kullanlacak emann belirlenmesinde; bilgini ait olduu doal ortam, farkl olu, hangi bilginin nce edinildii, hangi bilginin nemli olduu, bireysel farklar, kiilerin amalar gibi faktrler etkili olmaktadr.
Sosyal bilite kullanlacak emann seiminde etkili olan faktrleri tanmlamak.
Atfetme kavram, normal insanlarn toplumsal olaylar nasl akladklar zerinde durur. Atfetme srecinin temelinde, insanlarn davranlarnn altndaki
nedenleri anlama istei vardr. Bir insann davran ya o kiiye ait zelliklerden ya da kiinin iinde
bulunduu koullardan kaynaklanr. Bir kiinin davranyla ilgili karar verirken, davrann olaan m
yoksa ender rastlanr m olduuna kiinin davran gstermede ne kadar tutarl olduuna ve yaplan
davrann ayrt edici olup olmadna bakarz. Bunlar arasnda tutarllk davrann deerlendirilmesinde tekilerden daha etkilidir. Biz kendi davranmzla ilgi deerlendirmelerde, davranmzn nedeni olarak genellikle durumsal zellikleri bakalarnn davran iinse kiisel zelikleri esas alrz.
50
Sosyal Psikoloji
1. Aadakilerden hangisi Karadenizli prototipinin bir

zellii deildir?
a. Kemerli iri burun
b. Sarn olma
c. Siyah gzl olma
d. Aksanl konuma
e. alkan olma
6. Kendisinden hi ummadnz bir arkadanzn, hakknzda olumsuz konutuunu rendiinizdeki zntnz,

emalarn aadaki hangi zellii ile aklanabilir?
a. Bilgideki boluklar doldurma
b. Duyular iermesi
c. Beklenti oluturmas
d. Bilgiyi kullanmaya yardmc olmas
e. Yorum yapmaya yardmc olmas
2. Bilisel emalar oluturan eler iin aadakilerden

hangisi yanltr?
a. Genel eleri vardr.
b. Soyut eleri vardr.
c. Biri biriyle balantl eleri vardr.
d. Somut eleri vardr.
e. eler, ilgili durumu bire bir temsil eder.
7. Aadaki ifadelerden hangisi kalpyarg zellii

tamaz?
a. Karadenizliler saf olur.
b. Karadeniz kadn alkandr.
c. Karadenizlilerden ok frnc-pastaneci kar.
d. Karadenizliler n yemek yer.
e. Karadeniz erkei abuk sinirlenir.
3. Aadakilerden hangisi emalarn bir avantaj deildir?

a. Anmsamamza yardmc olurlar.
b. Neyin doru olabileceini kestirmemize yardmc
olurlar.
c. Hatasz deerlendirme yapmamza yardmc olurlar.
d. Bilgileri yorumlamamza yardmc olurlar.
e. Yargya varmamza yardmc olurlar.
8. Aadakilerden hangisi zihinsel ksa yolarn bir zellii deildir?

a. Yargya varmamz kolaylatrr.
b. Zaman kazandrc bir dnme biimidir.
c. Sorun zmenin en salkl yoludur.
d. Zihinsel emalar harekete geiren mekanizmalardr.
e. Evreden alnan bilgilere dayaldrlar.
4. emalarn anmsamamza katks asndan aadakilerden hangisi dorudur?

a. emayla ilikisi olmayan bilgiler anmsanmaz.
b. emayla elien-uyumsuz bilgiler ok az ya da hi
anmsanmaz.
c. Her zaman emayla tutarl bilgiler daha rahat
anmsanr.
d. Kiideki ema ok iyi gelimise, emayla elien
bilgiler anmsanmaz.
e. Kiideki ema iyi gelimemise, emayla elien
bilgiler daha net anmsanr.
9. Aadakilerden hangisi bilgileri deerlendirmek iin

harekete geirilecek emay belirlemede etki olur?
a. evre
b. Farkllk
c. E zamanllk
d. ncelik
e. nem
Kendimizi Snayalm
5. emalarn zelliklerinden hangisi ilk tanlan bir kii

iin kendini beenmi, ukala, saygsz gibi olumsuz nitelemede bulunulmasna yardm eder?
a. Bilgi ilemeyi hzlandrmas
b. Otomatik yargda bulunmaya yardmc olmas
c. Bilgideki boluklar doldurmas
d. Yorumlamaya yardmc olmas
e. Duyular iermesi
10. Aadakilerden hangisi, atfetme davrannda etkili

faktrlerden biri deildir?
a. Konumak
b. Szsz davranlar
c. Giyim-kuam
d. Sahip olunan bilgi miktar
e. D grn
Yaamn inden

1. a
Bindokuzyzdoksansekiz ylnn bahar ve yaz aylarnda

Florida, Teksas, Endonezya, Avustralya, Brezilya; Meksiko
ve gney Kaliforniyada binlerce dnm orman alan yand. Her ne kadar kt hava koullarnn bu tahribatlarda
ksmen etkisi varsa da, orman yangnlar gezegenimizin
yaam dngsnn kanlmaz bir parasdr. Ancak bu,
onlarn ykclk etkisini azaltmaz.
Korkun orman yangnlaryla savamak youn bir eitim
ve deneyim gerektirir; dolaysyla dnyann her yannda
daha bilgili itfaiyecilere ihtiya vardr. Bir itfaiyeciyi uzman yapan nedir? Psikoloji bilimiyle uraanlar, karar
verme sreleri zerinde alarak, uzmanlarn nasl problem zdklerine ilikin olduka fazla bilgi saladlar.
rnein bir itfaiye efi, takmn nereye ynlendirecei
kararn nasl vermektedir? Arkalarndaki bir bilgede yangn kabileceine ya da uaklarn ne zaman alev stne
su pskrtmek zere arlacana nasl karar veriyorlar?
Yangnn nerede durulabileceini ve bunun iin nasl salanabilecei kararn nasl alyorlar? Ya da bir itfaiye efi,
yangnn hangi ynde ilerleyeceini ve neler yapacan
nasl biliyor?
Pek ok alandaki deneyimli karar vericiler gibi itfaiyeciler
de, yangnn ne yapacan anlamak iin zihinsel simlasyon srecini kullanmaktadrlar. Zihinsel simlasyon, olay
serilerinin zihinsel olarak tahayyl edilmesidir. Zihinsel simlasyonlar, durumlara ilikin i-grler oluturmada
nemlidirler; nk bize gelecekte olacaklar gsteren birer pencere amaktadrlar. Esasa olarak bu emalar, planlarmz ve kararlarmz vermek iin; olayn nasl bir seyir
izleyecei, konusunda en iyi tahmini yapabilmemize olanak verirler.
Bir itfaiyeci efi de, yangnla mcadelesinde kesin olarak
bu sreci kullanr. Onlar iin yangnlar ynn ve yaylm kestirilemeyen olaylardr. Ancak bir ef tank olduu
bir yangn zihninde simule ettiinde; yangnn nasl bydn, nereye kayacan, ve bir belli blgeye ulatnda neler olabileceini zihin gzyle grebilir. Zihninde
grd yangn iin nelerin yaplmas gerektii sonraki
admdr.
Zihinsel simlasyonlar, her dakika deien durumlarda
hzl ve etkili karar alp sorunu zmemizi salayan ok
deerli, nemli ve dinamik bir zihinsel sretir (Taylor,
Peplau ve Sears, 2000, s.61).
51
2. e
3. c
4. a
5. b
6. c
7. d
8. c
9. c
10. d
Yantnz yanl ise, Prototipin zellii konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, emalar konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, emalarn Avantajlar
okuyunuz.
okuyunuz.
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Kalpyarglar konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Zihinsel Ksa Yollar
Yantnz yanl ise, Hangi ema Ne Zaman
konusunu tekrar okuyunuz..
Yantnz yanl ise, Atfetme konusunu tekrar
okuyunuz.
Kaynaklar
Ayvak, B. Er, M. N., Erku, A., Klak, T. S. (2000),
Psikoloji Terimleri Szl. Trk Psikologlar
Dernei Yaynlar, Ankara.
Bilgin, N. (editr), (1991), Sosyal Psikolojiye Giri. Ege
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir.
Ccelolu, D. (1991), nsan ve Davran Psikolojinin
Temel Kavramlar-, Remzi Kitabevi, stanbul.
Franzoi, S. L. (2000), Social Psychology, Second edition,
McGrawHill, New York.
Freedman J.L.; Carlsmith, J. M.; & Sears, D. O. (1993).
Sosyal Psikoloji, eviren: Ali Dnmez, 2. bask, mge
Kitap Yaynlar, Ankara.
Morris, Charles G. (2002). Understanding Psycholgy,
Third edition, eviri editrleri: H. Belgin Ayvak ve
Melike Sayl. Trk Psikologlar Dernei Yayn, Ankara.
Taylor, S. E., Peplau, L. A. & Sears D. O. (2000). Social
Psychology, Printice-Hall, New Jersey.
53
Sosyal Etki ve
Sosyal G
Baz kii ya da gruplar sahip olduklar sosyal gc, bakalarnn davranlarn

veya dncelerini istedikleri ynde deitirmek iin kullanabilmektedirler. Bunu
yaparken kullandklar kaynak sosyal etkidir. Sosyal etkinin nemini bir ataszyle vurgulamak istiyorum: Glmsemeyi bilmiyorsan dkkan ama (Yahudi
atasz).
Amalarmz
Tutum ve davranlarn nasl edinildiini aklayabilecek,
Uyum gstermenin temelindeki sreleri tanmlayabilecek,
Uyumu etkileyen faktrleri aklayabilecek,
nsanlar etkilemenin yollarn sayabilecek,
Boyun edirme tekniklerini sralayabilecek,
Otoriteye itaati aklayabileceksiniz.

54
Sosyal Psikoloji
Galiba Ben Bunu Yapm Olmalym!...

Floridann Clearwater semtinde 1986 ylnda bir bayann vahi bir cinayete
kurban gitmesinin ardndan polis kurbann komularndan Thomas Sawyer
yardmc olmas iin sorguya ekti. Polisler nce Thomasa vc konumalar
yapp, cinayetin nasl olduunu, ncelikle onun kendi teorilerini oluturacak sorular sordular. Daha sonra onun cevaplaryla rtecek ynlendirici sorular
sordular. Polis Thomas sua ortak olmakla sulad zaman, o iddetle bu iddialara kar kt. Polis iddiasn desteklemek iin Thomasa yalan syleyip; onun
cinayeti ilediine dair ellerinde kantlar olduunu sylemeye balar. Bu sorgulama karsnda Thomas, aradan bir zaman getikten sonra kendi masumiyetinden phe etmeye balad. O; Ben drst olarak sylyorum ki bunu ben
yapmadm, Yaptm hatrlamyorum, Siz beni ikna etmeye alyorsunuz
ama... gibi szler sylemeye balamt. Yaklak 16 saat sren sorgulamann
sonunda, Sawyer suu ilediini itiraf eder ve Btn deliller burada; sanrm,
galiba ben bunu yapm olmalym der.
Sawyerin yaad bu kabus hali, beklenmedik etkilerin nasl i kabule neden olduunu gsteren kusursuz bir rnektir. kabul, polis sorgulamalarnda
kullanlan etkili bir teknik olup; susuz olan phelilerin, sadece suu itiraf etmesine deil, onlarn suluymu inancna sahip olmalarna da sebep olmaktadr
(Kaynak: Franzoi, 2000).
Ben Bir Kukla mym?

Adam bir sabah uykudan uyandnda, penceresinden uzatlm, ellerine ve ayaklarna bal bir ip ile karlar.
Adam: Ben bir kukla deilim der. Sesi soruyla ykselir ve Ben bir kukla mym?
Kafasn karken iplerden biri gever ve adam sarslarak yere yuvarlanr.
Adam: Hmm, sanrm ben bir kuklaymder.
Ve sonra ipleri kendisine doru ekerek yataktan atlayarak pencereye doru
ilerler; uykudayken bu numaray kimin yaptn renmek istemektedir.
Gkyzne doru giden ipleri gzleriyle izler ve bir bulutun iinden, iplerin
bal olduu srgy tutan, sopal dev bir el grr.
Adam: Hmm der; ok komik, daha nce byle bir srg grmemitim, sanrm
ben bir kuklaym... (Kaynak: Russel, 1976).
Anahtar Kavramlar
Otoriteye Boyun Eme

Normatif Etki
Uyum
Aznlk Etkisi
taat
Kltr, Kltrleme, Kltrlenme,
Kltrleme
indekiler
KLTR-KLTRLEME-KLTRLENME-KLTRLEME
UYUM
UYUM DAVRANIININ NEDENLER
NSANLAR NE ZAMAN UYUM GSTERR
BOYUN EME - TAAT
OTORTEYE BOYUN EME
nite 4 - Sosyal Etki ve Sosyal G
55
Sosyal psikologlar uzun zamandan beri, birey davranlarnn teki insanlar ve

grup tarafndan nasl etkilendii konusuyla ilgilenmektedirler. Sosyal etkinin bir
boyutu bir baka nitenin konusu olan tutum deitirmeyle ilgilidir. Bu nitede
tr toplumsal etki zerinde duracaz. Bunlar; uyum, itaat ve otoriteye boyun
emedir.
Ancak daha nce davranlarn nasl edinildiini ve bu srele ilgili kimi temel
kavramlar ksaca anmsamakta yarar vardr. Bu erevede kltr ve ilevlerini ele
alacaz.
taat: stemesek bile, bizden

yaplmas isteneni
yapmaktr.
GR
KLTR - KLTRLEME - KLTRLENME KLTRLEME

Doann ya da tanrnn yarattklarna karlk, insanolunun yaayarak yaratt,
rendii, rettii, aktard, gelitirdii maddi manevi anlamda her ey kltrdr (Gven, 2002, s.74). Kltrleme ise; bir toplumdaki kltr, o toplumun
bireylerine kazandrma srecidir. Kltrleme sreci sayesinde Arap-Araba, TrkTrke benzer. Yemekte bizim atal-kak, Japonun ubuk kullanmas ya da Arabn
elle yemesi de kltrlenmenin rndr. Ya da bizim gbeimizi atlatarak gldmz bir fkraya diyelim ki Amerikalnn ks-ks bakmas da kltrlerimiz arasndaki fark nedeniyledir.
Kltrlemeye toplumbilimciler sosyalizasyon (toplumsallatrma), eitimciler
ise eitim sreci diyorlar. Kltrleme sonucunda toplumda geerli olan bilgi, tutum ve davranlar kazanrz.
Deiik aile, eitim, meslek ve blgelerden gelen ve belli bir yer ve zamanda birbirini etkileyen akran gruplar arasndaki etkileime de kltrlenme denilmektedir.
Kltrleme srecinden ise, iki ya da daha ok kltrn etkileime girmesi anlalmaldr. Ltfen ileriki sayfalarda verilen bilgileri okurken, zellikle kltrleme
ve kltrlenme terimlerinin anlamn hep aklnzda bulundurunuz.
UYUM
Uyum bir kiinin inan ve davranlarn, grup standartlarna gre deitirme eilimidir. Grup normlarna uyma, bazen toplumsal uyumu gerekletirmek ve toplum iinde kabul grmek iin denen bir bedeldir. te yandan bazen bireycilii
yceltir ve insanlarn bask altna alnarak Herkes yle yapyor diye tam tersi iin
zorlanmasndan kayglanrz. Uyumluluk bir toplum iin ne zaman iyi, ne zaman
zararldr? Birleik Devletler Anayasa Mahkemesi 1992 karar rneinde, devlet
okullarnda tanrnn adn ieren ve tanrsal bir gr destekleyen konumalar yaplmayacakt. Okuldaki dini trenler ocuklarn dini inanlara uymaya zorlama gibi zel riskler ieriyor. Okul balam, inanszlara inanan ounluun kendi dini
uygulamalarn, Ortodokslua inanmaya zorlama gibi grnebilir.
Muzaffer erifin Uyum Aratrmalar

lk en iyi bilinen uyum aratrmalar, Trkiye doumlu Muzaffer erif tarafndan
1935de yaplan toplumsal normlarn geliimiyle ilgili almalardr (Franzoi, 2000).
Muzaffer erif liderliindeki alma olduka basit grnyordu; karartlm bir
odaya oturtulan kolej rencisi erkek deneklere, tek bir k noktas izlettirilir. Onlara, noktann hareket edeceini, bu hareketin hangi yne ve ne kadar olduunu
tahmin etmeleri sylenir. Ik noktas gerekten duraan olmasna ramen, denek-
Otoriteye boyun eme:

Uyum ya da itaat
gerektirdii davranlarn
edinimi iin kullanlabilecek
gtr.
Kltr: Doann ya da
tanrnn yarattklarna
karlk, insanolunun
yaayarak yaratt,
rendii, rettii,
aktard, gelitirdii maddi
manevi anlamda her eydir.
Kltrleme: Bir toplumdaki
kltr, o toplumun
bireylerine kazandrma
srecidir.
Uyum: Bir kiinin inan ve

davranlarn grup
standartlarna gre
deitirme eilimidir.
56
Sosyal Psikoloji
Sosyal norm: Bir grup

tarafndan belirlenen ve
zorunlu tutulan davran ve
inan ltdr.
ler karanlkta hareket ediyormu gibi grnyordu. Bazlar birka santimlik bir
hareket, bazlar ise birka metrelik bir hareket alglar.
erif bu almann devamnda, denekleri ikili-l gruplara ayrd ve ii tekrarlamalarn istedi. Ama bu sefer her denek, yapt tahmini sesli olarak syler. lk
denemede deneklerin tahminleri olduka farkldr; ama giderek tahminler biri birine yaklar.
Bu grupa yaplan denemeden sonra, denekleri tek tek bir kez daha ayn k
testinden geirdi. Ald cevaplar; nceki deneyde grupa benimsenen yanta ok
yaknd. Yani grup normlarnn srdn gzledi. Sosyal normlarn etkililiini,
zellikle genlerin gnlk yaamdaki grup standartlarna uygun giyinme, salarn
buna gre kestirme ve okulda buna gre davranmalar eklinde grebiliriz.
Akran Basksna Uyma
ekil 4.1
Aschin akran
basksna
uymayla ilgili
deneyinde
kulland
ekiller.
nsanlar kendilerince pheli olmayan bir durumla karlatklarnda, kendi alglamalarna gvenirler ve kendi bamsz kararlarn verebilirler. Ancak herhangi bir
grupta ve belli bir konuda, aznlkta kaldmz da ska karlalan bir durumdur.
Elbette eer ounluun fikrinin ya da yaptnn doru olduunu dnrsek, fikrimizi deitirip ounluun kansna uyabiliriz. Ama, kendi dncenizin yzde
yz doru, grubunkinin ise yanl olduuna emin olduunuz bir durumu dnn.
Bu durumda grubun basksna boyun eer miydiniz?
Bu soruya yant vermek iin Asch isimli aratrmac tarafndan 1955 ylnda bir
deney yapld. Asch bir masann evresindeki arkadalarnn arasna bir denek
oturtur ve ekildeki kartlar kullanarak
deneyini yapar. Masann evresindekilere nce A kartn, sonra da B kartn
A
B
gsterir ve; Bdeki hangi izginin Adaki ile eit olduunu saptamalarn ister.
Bdeki izgilerden birisi, kesin olarak
Adaki ile ayn uzunluktayd. Denekler
cevaplarn srasyla ve sesli biimde
verirler. nce birinci denek, sonra da
srasyla dierleri. Asl denek beinci
sradan oturuyordu. Hangi cevabn
doru olduu belliydi ve doru yant
vermede pek yanlan olmamt.
nc denemede, birinci denek izgilere yine dikkatlice bakt ve -nceden ald talimata uyarak- aka yanl cevab verdi. Sonraki denek de ayn yanl cevab verdi. nc ve drdnc denekler de aynsn yaptlar. Sra asl denee geldiinde biraz rahatsz olmutu. nk ona gre, dierlerinin verdii cevap aka
yanlt. Ama o da; kesinlikle yanl olduunu bile bile, dierlerine uyarak ayn cevab verdi.
Yukarda belirtildii gibi, ilk drt denek deneyi yapanlarn ibirlikisiydi ve nceden tasarlanan senaryo uyarnca cevaplar verdiler. Fakat 5. denek bunu bilmiyordu ve o da ilk drt denekten farkl cevap vermektense yanl cevap vermeyi
tercih etmiti. Bu tercih, akln nasl karar verdii sorusunun yant bakmndan son
derece anlamldr. Uyumlu denein, kesin bir karara varamad ve ounluk tarafndan etki altna alnd dnlebilir. Uyum eilimi toplumumuzda o kadar fazla ki, olduka iyi dnen insanlar bile, bazen siyaha beyaz diyebiliyorlar.
57
nsanlar bazen, yaptklar dnya grlerine ters dse bile aldrmazlar. ou durumda bireyler kendi yarglarna grup farkl dncede olsa bile inanmaya devam
ederler. Ama cevaplarnn ne olduu sorulduunda, onlar da dierlerinin yapt gibi yanl olana ynelirler. Bu bizim uyumdan kastmzn ne olduunu aklyor.
erif ve Aschin almalarnn benzer yanlarn, kyaslayarak aklaynz.
SIRA SZDE
UYUM DAVRANIININ NEDENLER

nsanlar iki ana sebepten dolay uyum gsterir; doru davranmak, ve beenilmek
iin (Cialdini&Trost, 1998). Bu, tutum deiiklii analizi ile tutarldr. Bilgili, ho ve
gvenilir bir kii tarafndan kurulan ikna edici bir iletiim ile insanlar etkilenebilir..
Benzer ekilde insanlar grup yelerinin doru olduunu dndklerinde ve grup
yeleri tarafndan benimsenmek istendiklerinde, grup davranlarna uymalar ok
daha mmkn hale geliyor.
Bilgisel Etki; Doru Davranma Arzusu

Uyumun bir nedeni, dier insanlarn davranlarnn yararl bilgiler iermesidir. Bu
bilgisel etki olarak bilinir. Bilgisel etkiye dayanan uyum eilimi iki temel srece
dayanr; birincisi grubun bilgisine ne kadar gvendiimiz, ikincisi de kendi kararmza ne kadar gvendiimizdir. Grubun bilgisine olan gvenimiz arttka onlara
uyum eilimimiz de o kadar artar.
Bazen de bunun tam tersi olabilir; yani gven, dorudan bireyin kendi grnden kaynaklanabilir. lk almalar gsterdi ki, grevin zorluu ve karmakl
arttka gruba olan uyum seviyesi de artar. Bu, kiinin kendi grne olan gvensizliinden kaynaklanmaktadr. Bir baka almadaki bulgulara gre, biz konu
hakknda kendimizi ne kadar yetersiz ya da bilgisiz hissedersek uyum seviyesi o
kadar artar.
Normatif Etki; Beenilme Arzusu

nsanlarn uyum gstermelerinin bir baka nedeni de takdir toplamak ya da ayplanmaktan ekinmeleridir. Biz genelde kabullenilmek, beenilmek ve iyi muamele grmek isteriz. Normatif etki, biz toplum iinde kabul grmek iin davranlarmz deitirdiimiz zaman oluur. rnein; bilinli beslenen arkadalarmzla birlikteyken, pek beenmesek de salata ve bal tercih edebiliriz. Fakat yalnz olduumuzda kendi zel tercihlerimize yneliriz. Bu rneklerde sz konusu olan
uyum, topluluk iinde da dnk bir davrantr; ancak kiisel tercihimizin deimesi gerekmez. Tabii ki toplum normlarna uymak iin davranlarmz deitirdiimizde kendi inanlarmzda da deime olabilir. Davranlarmz deitirmenin
nedeni bilisel uyumsuzluktur. Bilisel uyumsuzluk, tutarsz davrandmz fark
ettiimizde yaadmz rahatszlk duygusudur. nsanlar yaradl olarak, uyumsuzluklar dzeltme ya da ortadan kaldrma eilimindedirler.
Bilisel uyumsuzluk kuramnn, uyumla ilgili grn aklaynz.
NSANLAR NE ZAMAN UYUM GSTERR

Baz durumlara uyum gstermeye dierlerinden daha meyilliyizdir. Grubun ortak
bir dnceye sahip olmas ve bizim gruba olan vaadimiz uymamz etkiler. Buna
ek olarak bireycilik ya da tekcilik tutkusu gibi kiisel farkllklar da bizim gruba
uyup uymamamz etkiler.
Normatif etki: dller almak

ya da cezalandrmalar
nlemek isteine bal
uyum, itaattir.
SIRA SZDE
58
Sosyal Psikoloji
Grubun Bykl
Uyum gsterme genellikle grubun bykl ile artar. Bir odann iinde olduunuzu ve odann rahatsz edici derecede souk olduunu hayal edin. Odada bir
baka kii olduunda ve bu kii de scaktan ikayet ediyorsa, bu durumda onun
hata yaptn ya da atei olabileceini dnrsnz. Ama odada 4 kii varsa ve
hepsi de scaktan ikayet ediyorsa hatann sizde olduunu dnrsnz.
Asch (1955. Aktaran: Franzoi, 2000) bu konuyla ilgili baz almalarnda, grup
elemanlarnn saysn 2den 15e kadar deitirdi. Bulgularnda 2 kiinin 1 kiiye
gre, 3 kiinin 2 kiiye ve 4 kiinin 3 kiiye gre daha fazla uyma basks yaptn grd. Ancak artc biimde, 4 kiiden sonrasnda tatmin edici bir deime olmadn saptad.
Grup Btnl
Birey, ittifak halindeki bir grupla karlatnda, grubun uyum basks ok byk
olabilir. Buna karlk grupta gr birlii yoksa, uyum seviyesinde byk bir d olabilir. Grup kararlarn reddeden bir kii bile olsa, uyum seviyesi der. Bu
fenomenin en etkileyici yan, uyumsuz kiinin kim olduunun fark etmiyor gibi
grnmesidir. Ancak uyumsuz kiinin prestij, gvenilirlik ve bilgi dzeyi uyum seviyesini etkiler. rnein ounlua kar gelmeye eilimli bir jri yesi, dier jri
yelerinin de kararlarn etkileyebilir.Clz da olsa ayrlk bir ses, dierlerini de
buna tevik eder ve rejim tehlikeye girer.
Grubun Vaadi
Grup ve yeleri arasndaki ban gc de uyumu etkiler. Vaat, bireyi grup ya da
ilikilerin iinde tutmaya yarayan olumlu ya da olumsuz tm gleri kapsar. Bireyi etkileyen olumlu gler, dier grup yelerini beenme, grubun nemli amalara ulaabileceine inanma, grup yelerinin birlikte verimli alabileceine inanma
ve gruba dahil olarak kazan elde etmeyi ummadr. Bireyleri birlikte almaktan
holanan, bir takm kadar iyi ileyen, yksek moralli gruplarda uyum basks daha
gldr.
Olumsuz gler ise, bireyi gruptan ayrlmaya srkler ve vaadi azaltr. rnein,
baz insanlar gruplarnda, i arkadalarn sevdikleri ya da gvendikleri iin deil,
sadece paraya ihtiya duyduklar iin kalrlar.
Bireycilik Arzusu
nsanlar bazen, farkl grnmek iin kendi dncelerinde deiiklik yaparlar. Bazlar grupla birlikte hareket etmeye ve grup kararna uymaya daha uygundurlar,
bazlar da ne kmak isterler. Ayrca ar bireyci kiilii olanlar daha az itaatkar,
daha eletirel ve daha kabadrlar.
SIRA SZDE
nsanlar uyuma zorlayan etkenleri aklaynz.
Aznlk Etkisi: Gruplarda Yenilik

ounlua uyma etkisi toplumsal hayatn temel kalplarndan biridir. Fakat, ounluun gcne yaptmz vurgu aznln etkililiini grmemize engel olmamaldr. Bazen yeni bir fikir ve esiz bir gre sahip bir aznlk, ounluun pozisyonunu deitirebilir. Bir almada 6 kiilik alma gruplarna slaytlar gsterildi
ve slaytlardaki renk farklar soruldu. Aslnda slaytlarn hepsi maviydi, sadece tonlarnda farkllklar vard. Tecrbesiz kontrol grubundaki deneklerin neredeyse ta-
mam slaytlar mavi olarak tanmlad. Deneysel gruptaki 2 ibirliki srekli olarak
mavi slaytlar yeil olarak nitelendirdiler. Deneyin en banda, tm grup yelerinin
gz bozukluklarnn olmad aklanmt; dolaysyla yeil cevaplar renk krl
olarak yorumlanamazd. Deneklerin yaklak 1/3 en az bir tane yeil slayt grdn syledi ve verilen kararlarn % 8i slaytlarn yeil olduunu gsterdi. Akas aznlk grup, tecrbesiz ounluk zerinde fark edilebilir bir etki yaratmt.
Aznln davran biimi nemlidir. Etkili olabilmek iin gl ve tutarl olmaldr. Bu davran biimi ounluk tarafndan aznln kendi pozisyonuna olan gveninin iareti olarak yorumlanr. Aznlk kendi pozisyonunda fazla srarl olursa,
ounluk kendi grnn doruluunu sorgulamaya balar. Eninde sonunda, ounluk yelerinin bazlar, aznln ynlendirmesiyle kendi pozisyonunu deitirip dnebilir. Eer yeterince kii kendi grn deitirirse, aznlk yeni ounluk haline gelebilir.
BOYUN EME - TAAT

nsanlar etkilemenin temel yollarndan biri de onlardan istekte bulunmaktr.
Bazen isteklere hibir neden olmadan uyarz. Bir almada aratrmaclar, fotokopi makinesini kullanmak iin bekleyen insanlara gitmelerini, nk ok fotokopi ekeceklerini syleyerek yaklatlar; ve insanlar da bu istee hi dnmeden
uydular. Ellen Langer bu davran dikkatsizlik olarak tanmlyor. nk kiiler istee hi dnmeden uyuyorlar. Genelde, alkanlklarmz hari; biri bizden sradan bir ey istediinde ve buna bir neden gsterdiinde, uymak zorundayzdr. Bu
gibi durumlarda dnerek g harcama yerine, basite istee uyarz. Dnmeden yapma insan davranlarnn ounu aklayamasa da ; insan davranlarnn
ok ilgin bir yndr.
nsanlar Etkileme Yollar

nsanlar birbirlerini eitli yollarla etkileyebilir. Bu etkileme biimlerini ortaya koymak iin yaplan bir almada; etkilemek iin kullanlan aadaki alt ana gc
belirlenmitir.
dller
Bu yolardan birisi, ii yaptrmak iin insanlara yardmda bulunmak ya da dl vermektir. Baz dller olduka kiiseldir, rnein bir arkadatan gelen onaylama glmsemesi. Dierleri ise -rnein para- kiisel deildir. Bazen insanlar etkilemek
iin anlalr pazarlklar yaplr. Bir patron alanna, bir projeyi hafta sonuna yetitirmesi halinde ikramiye verebilir. Bazense herhangi somut bir anlama yoktur;
rnein kiinin ok almasnn nedeni, karlnda maana zam yaplabilecei
umudu olabilir.
Bask
Bask fiziksel g kullanmndan, ceza tehdidine veya onaylamama iaretlerine kadar geniletilebilir. rnein, ynetici alann eer ie ge kalmaya devam ederse onu disiplin cezasyla tehdit edebilir.
Uzmanlk
zel bilgi, uzmanlk ve deneyin g kaynaklardr. Uzmanlara gvenir ve tavsiyelerine uyarz. nk bilgilerinin kiisel hedeflere ulamada yardm olacan biliriz. rnein gvenilir bir doktor alerji iin her gn kk hap yutmamz tavsi-
59
60
Sosyal Psikoloji
ye ederse, haplarn ne ierdiini bilelim ya da bilmeyelim ilac byk olaslkla

kullanrz.
Bilgi
Ska insanlara bilgi vererek ve onlara doru hareket ynn gstererek onlar etkilemeye alrz. Mesela bir arkadanz size en sevdiiniz grubun alacan syleyerek sizi konsere gitmek konusunda etkilemeye alabilir. Bu olayda etkileyen
kii uzman olmak zorunda deildir.
Yasal Otorite
Baz durumlarda bir kii, bir dierinin nasl davranmas gerektiini syleme hakkna sahiptir. Yaramaz bir rencisine fazladan dev yapmasn syleyen bir retmen ya da askerlerine savamay emreden bir generalin kulland, yasal otoritedir. Veli, ocuk, polis, vatanda gibi sosyal roller; yasal haklara ve sorumluluklara
dair insan ilikilerini dikte ederler. ok kk ocuklar bile doktor ya da hemirelerin isteklerini emir kabul ederler.
Birinin bir olay ya da durumdaki otoritesini anlamann pek ok yolu vardr. Bir
hakimin siyah cbbesi, doktorlarn beyaz nl, polislerin mavi niformas otorite ve stat gstergeleridir.
Acizliin Gc
Ravena gre acizliin gc de insanlara bir eyleri yaptrmann etkili yollarndan
biridir. Bir iin stesinden gelmekte yetersiz kiilere yardm etmek bir sosyal sorumluluk olarak kabul edilir. Fakirlere yardm, kk bir ocuun botlarn karmas iin annesinden yardm istemesi buna rnek olarak gsterilebilir.
Tm retmenler rencilerini etkileme gcne sahiptir. Virginia Richmond ve
James McCroskeyin yapt aratrmaya gre retmenler, etkileme glerini iki
ynde kullanyorlar. Birinci tip retmen uzmanlk gcn kullanyor. rencilerse retmenin uzmanlna gvenip onu dinliyorlar. kinci tipte ise, retmen arkadaa yaklat iin rencileri onu memnun etmek iin isteklerine uyuyorlar.
Bunlara kyasla, zorlama ve yasal otoritenin rencilerde daha az etkili olduu
grld.
SIRA SZDE
Amirleriniz sizden i isterken hangi etki yollarn kullanmaktadr?
Boyun Edirme Teknikleri

Toplumsal etkilerle ilgili olarak yaplan bir grup aratrma, insanlara nasl boyun
edirileceiyle ilgilidir. Aada bu konuda yaplan aratrmalarla belirlenmi kimi
teknikler tantlmaktadr.
nce Kk, Sonra Byk Rica Teknii (Foot-in-the door Teknii)

Uyumu arttrmann bir yolu da, kiiye nce kk bir istek kabul ettirmektir. Kiilerin kk istei kabul ettikten sonra byk istei kabul etmeleri daha kolay olacaktr. Buna nce kk, sonra byk rica (foot-in-the-door) teknii denir. Bu birok reklam kampanyasnda aka ya da st kapal biimde kullanlr. Reklamclar, mterileri bir rn satn almaya ikna etmek bu teknii ska kullanrlar. Reklamclar grne gre rnle ilgili herhangi bir balantnn ilgiyi arttrarak mteriyi gelecekte alm yapacaklarn dnyorlar.
Freedman ve Frasern klasik almas bu etkiyi kantlamtr (1966). Bu almada, aratrmaclar kap kap dolaarak; kadnlara, gvenli sr komitesi adna altklarn syler ve bir kampanya iin kadnlarn desteini istediler. Kadnlardan istedikleri, eyalet senatrlerine gnderilmek zere hazrlanan dilekeyi imzalamalardr. Bu dilekede senatrlerin gvenli sr iin yasa karmalar istenmektedir. Kadnlarn tm dilekeyi imzalarlar. Birka hafta sonra baka bir aratrma grubu kadnlara gider ve n bahelerine Ltfen dikkatli srn yazan bir tabela asmalarn ister. nceki dilekeye destek veren kadnlarn %55i tabelay asmay kabul ederken; imza kampanyas iin istekte bulunmayan kadnlarda tabela
asmay kabul etme oran %17 de kalr. Kadnlara kk istei kabul ettirmek byk istein kabul edilme orann e katlamtr.
nce Byk, Sonra Kk Rica Teknii (The door in the face Teknii)
Bu teknik bazen yukarda aklanan ile zt, ama olduka etkilidir. Teknie gre nce ok byk bir istekte bulunmak, kabul edilmeyince daha kk bir istekte bulunmak kk istein kabuln arttrr. Buna nce byk, sonra kk rica (the
door in the face) teknii denir. nk ilk istek saldrgan biimde byktr ve hedefte kapy isteyenin yzne arpma istei uyandrr.
Bir almada (Cialdini ve arkadalar, 1975; Aktaran: Franzoi, 2000) deneklere,
toplumsal bir alma iin gnll olup olamayacaklar sorulur ve hemen arkasndan, bu alma iin uzun bir zaman dilimi ayrmalar gerektii belirtilir. Deneklerin neredeyse hepsi katlmay reddeder. Bunun zerine, daha kk bir zaman dilimin iin sorumluluk almalar nerilir ve aada da belirtilecei gibi, deneklerin
yars, bu ikinci neriyi kabul eder. Ayn aratrmada, bir baka denek grubundan
sadece kk isteklerde bulunulur; nc gruba ise iki seenek sunulur. Alnan
sonular olduka arpcdr: Yaplan kk istekleri kabul oran %17 olur. Seenekli koulda deneklerin %25i kabul eder; byk istein nce verildii koulda
ise kk istei kabul eden deneklerin oran %50 olur.
Bu teknie, ikinci el araba satlar ile ii ve iveren temsilcileri arasnda yaplan cret pazarlklarnda; hatta kurumlar yllk btelerini hazrlarken ska bavurulur. zlenen taktik; nce byk bir ey istemek, sonrasnda daha azna raz olmaktr. Bataki istek ne kadar byk olursa, elde edilecek olan da o kadar byk
olur. Bunun salayan dnce mekanizmas udur: Sen isteini klttnde,
karndaki senin uzlamak istediini dnecektir. Ayn teknik hayr iin para isteme gibi bir faaliyette de uygulanabilir. Mesela eer bata istenilen 50 milyon, sonradan 5 milyona drlmse, bu ok bir para deildir.
Yukardaki her iki teknik de istek toplum yararna ise daha etkili olmaktadr.
Giderek Artan Ricalar Teknii (The low ball Teknii)

Arka arkaya gelen u istekleri nasl kabul edeceinizi bir dnn: Aratrmaclar
nce, sizi arar ve sabahn erken saatlerinde balayacak olan bir almaya katlmak
isteyip istemeyeceinizi sorarlar. kinci durumda ise, bir deneye katlmay isteyip
istemeyeceinizi sorar. Siz kabul ettikten hemen sonra da deneyin saatini size syler. Robert Cialdini ve beraberindekiler (1978) bu iki prosedr karlatrdklarnda ikinci yaklamn ok daha etkili olduunu grdler. Mesela renci deneklere
deneyin sabahn erken saatlerinde olduu bata sylendiinde kabul edenlerin
oran %25 idi. Sonradan sylenenlerin oran ise %55 idi. Ve neredeyse hepsi sabah
erkenden randevuya geldiler.
61
62
Sosyal Psikoloji
Sadece O Deil Teknii (The thats not all)

Diyelim ki sat eleman potansiyel bir mteriye mikro dalga frnn zelliklerini
anlatr ve fiyat hakknda bilgi verir. Mteri tam frn alp almamak konusunda
dnrken sat eleman ekler; ancak hepsi bu kadar deil, eer frn bu gn
alrsanz hibir ek cret demeden beli mikro dalga tava setine de sahip olacaksnz. Aslnda tepsi seti daima frnla birlikte verilmektedir. Ancak sat eleman bu
gne ya da size zel eklinde sunarak mteriyi etkileyip satn almay gerekletirmesini umar. Tekniin esas, nce rn yksek fiyatta gsterme, mteri fiyat konusunda dnrken de fiyatta indirim yapma ya da ilave bir rn koyarak onun
kararn etkilemeye almaktadr.
Srad stek Teknii (The pique Teknii)

nerilen ilgin bir teknik de insanlarn bazen hi dnmeden istekleri reddetmesinden domutur. Bilirsiniz pek ok ehirde dilenciler yayalardan para isterler.
ou yaya srekli olarak tekrarlanan istekleri duymazlktan gelir, kafasn baka
yne evirip geer gider.
Bu durumda dilencinin baarl olmak iin bir ekilde yayann dikkatini ekmeyi baarmas gerekir. Bu konuda yaplan bir aratrma iin kolej rencisi bayanlarla ibirlii yapld. Kzlar bir dilenci gibi yayalara yaklatlar. Dilenciler yayalardan klasik isteklerde bulunduklarnda bi eyrekliin var m? gibi, yayalarn ilgisini ekmekte pek de baarl olamadlar. Daha sonra, 17 sent vermen mmkn
m? gibi allmadk bir ekilde para istediklerinde, sonular olduka farklyd. Bu
yntemle para istendiinde, para verenlerin says % 37 oldu. Klasik yntemde ise
%23. Grne gre, sra d istek, hedefin geri evirme refleksini durdurup amaca ulamay baard.
SIRA SZDE
Boyun edirme tekniklerinin hangilerinin sizin meslek alannzda kullanlabileceini

dnn.
D Baskya Direnme
Bazen ok fazla bask
kiinin, istenilenin tam
tersini yapmasna neden
olabilir. Buna tepki denir.
imdiye kadar grdk ki d bask genelde boyun emeyi arttryor. Ancak acaba
boyun emenin snr nedir?
Bazen ok fazla bask kiinin, istenilenin tam tersini yapmasna neden olabilir.
Buna tepki denir. Tepki teorisindeki temel dnce, kiiler kendi kiisel zgrlklerine sahiptirler; bu zgrlklerin tehdit edildiini hissettiklerinde, bu tehdide
kar ellerinden gelen ne varsa yaparlar.
Israrla yaplan iki kart bir mesajn kiisel zgrle kar bir tehdit olarak
alglanabilecei ve daha lml bir mesajdan daha etkisiz olabilecei denencesinin
testi iin yaplan bir almada, aratrmaclar iki mesajn etkilerini karlatrdlar.
Gl olan mesajda, imenin zararlar aklanyor ve her makul insann bunu kabul etmesi gerektii syleniyordu. Ilml mesajda ise imenin zararlar anlatlyor ve
salk asndan braklmas tavsiye ediliyordu. Bu mesajlar ok iki ien yksekokul rencilerine verildi ve renciler ilerleyen gnlerde ne kadar iki ieceklerini buna gre planladlar. Birinci mesajn verildii renciler gerekten de lml
mesajn verildii rencilerden daha fazla alkol tkettiler.
63
OTORTEYE BOYUN EME

Her sosyal grupta, rgtlenmede, insanlarn yasal otoriteden gelen emir ve kurallara uyum salamas nemlidir. Sava dnemlerinde generaller askerlerinden itaat
beklerken uymayanlar da cezalandrrlar. taat kavram yasal otoritenin bask uygulayabilecei inancna dayanr.
Bizim inan ve deerlerimizle otoriteninkiler atrsa ne olur? Kendi inancmz
dorultusunda giderek ceza riskini gze alr myz? Yoksa otoritenin kurallarna m
uyarz? Herbert Kelman ve Lee Hamilton (1989) (Aktaran: Taylor, Peplau, ve Sears,
2000), otoritenin etik ve yasal olmayan faaliyetlerini otorite sular olarak adlandrmlardr. rnein, terrist ya da askerler ikence yaplmas emri ile bunu uygularlarsa, otorite suu ilenmi olur.
Milgram Deneyleri
Stanley Milgram 1960larda, laboratuar ortamnda yapt deneylerle, otoriteye itaat konusunu incelemitir. Yaplan deney zet olarak yleydi: Aratrma iin gazete ilanyla seilen deneklerden, aadaki gibi bir retmen rol oynamalar istendi. Elektrikli sandalyeye balanm bir renciye kelime iftleri okuyacak; sonra renciden bu kelimeleri hatrlamasn isteyecekti. renci her hata yaptnda, denek (retmen roln oynayan) elektrik oku veren bir kola basarak onu
cezalandracakt.
renci elektrikli sandalyeye balanrken denek onu izledi; sonra da yan odada, zerinde 15 volttan balayp 450 volta kadar kan deerlerin yazl olduu bir
voltaj jeneratrnn nne oturtuldu. retmen cezay 15 ila 450 volt arasnda ok
veren bu makine ile gerekletirecekti. Jeneratrdeki voltaj deerlerinin zerinde
hafif oktan iddetli oka kadar etiketler yaptrlmt. Bir anahtara basldnda zil sesi duyuluyor, klar akyor ve voltmetrenin gstergesi saa dnyordu.
Aratrmaya balarken retmen roln oynayan denee, renci her hata yaptnda ok jeneratrnde bir st kademeden ok uygulamas talimat verilir.
Tahmin edeceiniz gibi, renciye hibir ok verilmiyordu. Her ey bir senaryoydu. renci roln oynayan kii durumu biliyordu; ve ok verilmeye balandnda neler yapmas gerektii kendisine sylenmiti: ok verileye balandnda
nce mrldand, itiraz ettii duyulmaya balanr. oklar ykseldike barmaya,
kfretmeye, 300 volt verildiinde duvarlar tekmelemeye balar. ok jeneratrnde 300 voltun zerinde ar iddetli ok yazl etiket vardr. Bir sonraki ok dmesine basldnda yan odadan hibir ses duyulmaz. retmen roln oynayan
denekler; bu zdrap verici uygulamann durdurulmas iin aratrmacya yalvarpyakarrlar. Ama aratrmac, Devam etmeniz gerekiyor, devam etmek zorundasnz, baka seeneiniz yok devam edeceksiniz ... gibi ifadelerle, denemenin srdrlmesinde srar eder.
Otoriteye itaat, retmen roln oynayan denein, devam etmeyi reddedinceye kadar verecei maksimum ok dzeyiyle llyordu. Aratrmac, deneklerin
(retmen roln oynayanlarn) yzde 65inin, ilem boyunca itaat etmeye devam
ettiini ve ok kademelerinin sonuncusu olan 450 volta kadar gittiini grd. Hi
bir denek, rencinin duvar tekmelemeye balad noktadan nce, yani 300 voltu vermeden nce durmad.
Aratrmay yapan Milgram; normal insanlarn, otoritenin gl basksna maruz
brakldklarnda, ykc davranlar sergileyebilecekleri eklinde yorumlamtr.
Hayat boyunca sorumluluk sahibi ve nazik bir adam bile otorite tuzana debi-
Boyun eme: stemesek de,

yapmamz istenen bir eyi
yapmak. Boyun eme, yasal
otoritenin bask
uygulayabilecei inancna
dayanr.
64
Sosyal Psikoloji
lir. Bir baka aratrmac bunu, normallik teziolarak isimlendirdi ve; ktln illa ki anormal insanlar tarafndan yaplmayaca, ortalama insanlarn da kendilerini
nemsiz ve deersiz hissettiklerinde ykc davranlar sergileyebileceini syledi.
Yasal otoritelere itaat edilmesi iin yaplan bask ok gl olmasna ramen
bireyler beklendii gibi itaat etmeyebilirler. rnein Hristiyanlarn, Musevileri Nazi zulmnden korumak iin kendi hayatlarn riske ettiklerini biliyoruz. Acaba o insanlarn Nazi politikalarna kar gelmelerinin sebebi neydi? Daha genel olarak ifade edersek; biz nasl oluyor da otoriteye kar gelecek kadar prensip sahibi oluyoruz? Birok faktrn etkili olduu sylenebilir. Bir kere kurbann ektii zdrap
ok fazla olduunda itaat ortadan kalkmaktadr. Bir baka neden, kurbann ektii zdrabn nedeni olarak kendimizi gryorsak otoriteye kar geliyoruz. ncs, insanlarn bir durum iin otoriteye kar kldn gsteren modeller varsa,
benzer davran gstermektedirler. Drdncs, bireylerin, otoritenin davrannn
altnda yatan nedenleri deerlendirmek iin yreklendirilmesi de otoriteye kar
kmay getirmektedir.
SIRA SZDE
Bireyin sosyal basklara kar durabilme gc konusunda ne dnyorsunuz?
zet

AMA

AMA

AMA

AMA
Tutum ve davranlarn nasl edinildiini aklamak

Bir toplumun sahip olduu maddi ve manevi deerler o toplumun kltrdr. Kltrel deerlerin
bir toplumdaki bireylere kazandrlmas ise kltrlemedir. Kltrleme sreci insanlara tutum ve davranlarn kazandrlmas srecidir.
Uyum gstermenin temelindeki sreleri tanmlamak
Uyum, bir kimsenin dnce ve davranlarn, grup
ltleriyle tutarl olacak ekilde deitirmesidir.
nsanlar beenilmek ve doru davranmak iin uyum
gsterirler.

AMA

AMA
Uyumu etkileyen faktrleri aklamak

nsanlar bir gruba katlm ise ve gruba gl duygular besliyorsa daha ok uyarlar. Ayrca grubun
boyutu, kltrel deerler, aznlk etkisi, bireycilik
etkisi, gruba vaat uyumu etkileyen faktrlerdir.
nsanlar etkilemenin yollarn saymak
nsanlar birbirlerini eitli yollarla etkileyebilir. Bu
aratrma insanlar etkilemenin alt gc olarak
dller, bask, uzmanlk, bilgi, gnderme yapma
gc, yasal otoriteyi gstermektedir. Yasal otoritenin zel bir durumu acizliin gcdr.
65
Boyun edirme tekniklerini sralamak

Aratrmalar insanlar etkileyebilecek ok eitli
boyun edirme stratejilerinin olabileceini gstermitir. rnein, kk bir istei kabul ettirmek,
tekilerinin kabuln kolaylatrmaktadr. Kabul
zor byk bir istek daha aznn kabuln kolaylatrr. Yine istekleri birleenlerine ayrp srayla sunmak bir baka itaat salama tekniidir. Bunlara
hepsi bu kadar deil..., srad istek teknikleri
de eklenebilir.
Otoriteye itaati aklamak
Otoriteye itaat boyun edirmenin zel bir biimidir. Toplumsal dzen asndan otoriteye uymak
nemlidir. Ancak inan ve deerlerin otoriteninkilerle atmas durumuyla karlalabilir.
66
Sosyal Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kltrleme srecinin
aklamasdr?
a. nsanolunun rettii manevi deerler
b. Kltrn kazandrlma sreci
c. Tutum ve davran kazanma sreci
d. Kltrlerin etkileimi
e. Akran gruplar arasndaki etkileim
2. erifin yapt aratrmalarn sonularna gre aadakilerden hangisi yanltr?
a. Denekler, duraan k noktasn hareketli olarak
alglad.
b. Deneklere gre klar farkl ynlere doru hareket
ediyordu.
c. Deneklere gre klar farkl hzlarda hareket
ediyordu.
d. Denek gruplar, tahminlerini karlkl paylamalarnn sonucunda, yantlar benzer hale geldi.
e. Gruplardaki deneklerin yantlar, grubun dalmasyla grup deerlerinden farkllat.
3. Aadakilerden hangisi bir grup normu olamaz?
a. Vcudun ayn blgelerine dvme yaptrma.
b. Benzer ekilde giyinme.
c. Salar ayn biimde kestirme.
d. Dncede zgrlk tanma.
e. Ortak eylemde bulunma.
4. Aadakilerden hangisi grubun uyumunu artran faktrlerden biridir?
a. Grevin zorluk derecesinin dkl
b. Konuya ilikin bilgi dzeyimizin ykseklii
c. Takdir grmeme
d. Grubun kk olmas
e. Grup yeleri her konuda iyi anlayorsa.
5. Aadaki koullardan hangisinde daha iyi uyum
salanr?
a. Grup byk ise
b. Grup demokratik ise
c. Birey muhafazakar ise
d. Grup yeliinden menfaat beklememe
e. Beenilmeyen kurallar eletirilerek
6. Aadaki durumlardan hangisi grup btnl iin

tehlike deildir?
a. Tek tk aykr seslerin kmas
b. Baz yelerin birbirini sevmemesi
c. Grubun kk olmas
d. Bireyin znel dncelerinin farkl olmas
e. stlenilen grevlerin zor olmas
7. Aadakilerden hangisi insan davrann etkilemede
kullanlan glerden biri deildir?
a. Bilgi
b. Kken
c. Bask
d. dl
e. Otorite
8. Bir iin stesinden gelemeyen insanlara yardm etmek,
g trlerinden hangisine bir rnektir?
a. dl
b. Acizliin gc
c. Gnderme yapma gc
d. Uzmanlk
e. Bask
9. Boyun edirme tekniklerinden hangisi nce kk bir
iin kabul edilmesini salayp, sonra daha byk iler isteme olarak tanmlanr?
a. nce byk, sonra kk teknii
b. Acizliin gc
c. Hepsi bu kadar deil
d. Sra d istek
e. nce kk, sonra byk rica teknii
10. Otoriteye itaat asndan aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. Bir boyun eme biimidir.
b. Bir uyum biimidir.
c. Toplumsal ileyi asndan nemlidir.
d. Otoritenin emirlerine uymak etik ve yasaldr.
e. Otoriteye kar gelmenin cezas vardr.
Yaamn inden
niversitede Ar ki Tketimi
Ar iki tketimi ehrin kysndaki niversitede srekli
bir problemdi. Lousiana State niversitesindeki renci
birlii yeleri, diplomalarn aldktan sonra kutlama gecesi elencelerine baladlar. Kampus dndaki partide baladklar elenceye Murphynin barnda devam ettiler. Grg tanklar gece yars gen adamlarn ok sarho olduklarn ve bardan alveri arabasyla karldklarn sylediler. Polis geldiinde drd bilinsiz neredeyse iki dzine kendinden gemi adam buldu. Sabaha kar Benjamin Weyne hayatn kaybetti.
statistiklere gre niversitedeki alkol tketimi alarm veriyordu. 1997 ylnda 116 yksekokul rencisi zerinde
yaplan bir aratrmaya gre, hemen hemen niversitedeki erkeklerin yars ar iki tketiyordu. Ar iki tketimi kaynak olarak erkek ve kz yurtlar grnyordu. Buradaki rencilerin % 80i ar iki tkettiini aktarmt.
Buna ek olarak potansiyel bir salk sorunu olan ar iki
tketimi ienlere sk sk problemler kartyordu. Buna ek
olarak rencilerin % 32sinin itikten sonra neler yaptklarn hatrlamadklar % 24nn arkadalaryla kavga ettii ve % 20den fazlasnn korunmasz cinsel aktivitede bulunduu ortaya kt.
Kaynak: Taylor, Peplau ve Sears, 2000.
67

1. e
2. e
3. d
4. e
5. c
6. d
7. b
8. b
9. e
10. d
Yantnz yanl ise Kltr - Kltrleme Kltrlenme - Kltrleme konusunu tekrar

okuyunuz.
Yantnz yanl ise erifin Uyum Aratrmalar
Yantnz yanl ise Uyum konusunu tekrar
okuyunuz.
okuyunuz.
okuyunuz.
okuyunuz.
Yantnz yanl ise Toplumsal Gcn Temeli
Yantnz yanl ise Toplumsal Gcn Temeli
Yantnz yanl ise Boyun Edirme Teknikleri
Yantnz yanl ise Otoriteye taat konusunu
tekrar okuyunuz.
68
Sosyal Psikoloji
Kaynaklar
Atkinson, R. C. Hilgard R. E. (1995). Psikolojiye Giri II,
evirenler: Kemal Atakay, Mustafa Atakay ve Aysun
Yavuz. Sosyal Yaynlar, stanbul.
Bilgin, N. (1991). Sosyal Psikolojiye Giri, 2. Basm, Editr: Nuri Bilgin, Ege niversitesi, Ed.Fak.Yaynlar, No:
48, zmir.
Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology, Second Edition,
McGraw Hill, New York.
Freedman, J.L., Carlsmith, J. M. (1993). Sosyal Psikoloji.
2. Bask, ev.: Ali Dnmez, mge Kitabevi Yaynlar:
76, Ankara.
Gven, B. (1997). Kltrn abcsi. Yap Kredi yaynlar, Cogito dizisi, stanbul.
Hogg, M. A., Dominic, A. (1988). Social Identifications,
Biddles Ltd, California.
Michener, H. A.; Delamater, J. D. Schwarts, S. H. (1986).
Social Psychology, Harcourt Brace Jovanovich Publishers, Sandiago, California.
Morris, G. Charles (2002). Psikolojiyi Anlamak (Psikolojiye Giri). ev.Editrleri: H.Belgin Ayvak, Melike
Sayl, Trk Psikologlar Dernei Yaynlar.
Sampson, Edward E. (1991). Social World, Personal Lives (An Introduction to Social Psychology). Harcourt Bratce Jovanovich, Publishers, San Diago, CL.
69
Tutum ve
Tutum Deiimi
Tutumlarmz yaam olaylar karsnda davran ve hareket biimlerimizdir.

Tutumlarmz bizi dier insanlardan ayran zelliklerimiz arasnda yer alrlar.
Bireysel tutumlarmz yaam boyu geirdiimiz tecrbeler, yetime tarzmz, cinsiyetimiz, yamz, eitimimiz oluturur. Ancak tutum konusu duraan deil
deikendir. Bu nedenle tutum deiimi konusu bugn pek ok alanda faydalanlan ve nemsenen bir konu olmaktadr. Bu nitede de tutum kavramnn
nemi, geliimi ve deiimi zerinde durulmaya allacaktr.
Amalarmz
Tutum kavramn tanmlayabilecek
Tutum ve davran arasndaki ilikiyi kurabilecek,
Tutum deiim kuramlarn ayrt edebilecek,
tatmini ve tutum ilikisini kurabileceksiniz.

70
Sosyal Psikoloji
Olumlu Tutumlar Gelitirmenin Srlar

hayatnda aklmzdan karmamamz gereken baz kurallar vardr. Olumlu
tutumlar alglamakta zorluk ekiyorsak, biz de bakalarna kar olumlu tepkiler
veremeyiz. Bunun temelinde insanlara kar barn, saygnn, sevginin olduu
yatar.
Olumlu tutumlar gelitirmenin temeli unlar kapsar:
- Her zaman ve mutlaka gereki, ulalabilir hedefler belirlemek.
- Kendinize iyi, drst ve gereki bir gzle bakmak ve kendinizdeki olumlu ve
olumsuz tutumlar belirlemek.
- Sizi zorlayan i koullar ile yzlemeyi renmek ve de bu koullarn mesleimizin bir paras olduunu benimsemek.
- Bakalarndan olumlu tepkiler almann nemini kavramak.
- Bakalarna kar olumlu tutumlar gelitirmenin nemini bilmek.
- Duygular kontrol etmeyi renmek.
- Eletiriye ak olmak.
- Etkili ve doru iletiim kurabilmek.
Sonu olarak, olumlu tutum gelitirmenin renilebilecek, gelitirilebilecek ve zerinde allabilecek bir konu olduu sylenebilir.
Anahtar Kavramlar
Tutum
Davran
indekiler
TUTUM KAVRAMI VE NEM

TUTUM LE LGL KAVRAMLAR
TUTUM VE DAVRANI
TUTUMU OLUTURAN FAKTRLER
TUTUMLARIN DEME BM
TUTUMLAR VE TATMN
Tatmini
Bili
nite 5 - Tutum ve Tutum Deiimi
71
GR
Gnlk hayatta ok sk kullandmz kaynaklardan biri de tutumlarmzdr. Tutumlarmz birka rnekle aklamak mmkndr. rnein Aye, matematik dersini severken, ablas resim dersini niye sever? Ali, hi kaza geirmemiken, niin
araba kullanmaktan korkar? Hep ayn ampuan kullanrken, grdmz reklamlarn etkisiyle neden yllardr var olan alkanlmz brakp, yeni bir mal satn almaya yneliriz?
Bu rneklerin hepsinde tutumlardan sz edilmekte; ounda tutum, davrana
dnmekte, bazlarnda da tutum deiimi grlmektedir.
Birey, iinde bulunduu ortamda srekli olarak baz kii, olay, kurum veya objelerle kar karya kalmaktadr. Karlat bu uyarclarla karlkl etkileim iine girmekte, bylece bir inan veya dnce sistemi oluturmaktadr.
Tutumlarmz da bizi dier insanlardan ayran zelliklerimiz arasnda yer alrlar.
Bireysel tutumlarmz, yaam boyu geirdiimiz tecrbeler ve yetime tarzmz sonucu oluurlar.Tpk kiilik konusunda olduu gibi anne ve babalar, arkadalar,
iinde bulunduumuz eitli gruplar, fikirlerine nem verdiimiz, sayg duyduumuz kimseler tutumlarmzn oluumunda etkindirler.
Bireyin evresi ve evresinde yer alan kiiler deitike, birey onlara kar da
belirli bir tutum gsterir. Bireyin tutumlarn veya deerlerini gzle grmemizin
imkan yoktur. Onlar ancak bakalarna kar gsterdikleri dzenli davranlaryla
gzlemleyebilir veya yorumlayabiliriz.
TUTUM KAVRAMI VE NEM

Tutum, en geni anlamda bir bireyin belirli bir objeye veya bir kimseye kar zihinsel adan hazr olu durumu veya belirli bir biimdeki vaziyet aldr. (Allport,
1935, s.798-844.) Dier bir deyimle, bireylerin belirli objelere kar, geirdii eitli deneyimler sonucu dzenli bir tavr allar, davran biimleridir. Birok nedenden dolay bir kimse bir sanaty, bir politikacy, bir arkcy, bir oteli veya bir
restorann yemeklerini beenmeyebilir. Bu kimsenin byle bir tutumunun devamllk gstermesi beklenir. rnein, o sanaty izlememek, arky dinlememek ya
da beenmedii politikacnn partisine oy vermemek gibi.
Farkl dnrler de tutumlar farkl ekillerde tanmlamlardr. Bunlar tek tek
tanmlamak yerine bir ok sosyal psikoloun kulland ortak bir tanm verilebilir:
Tutum, bir bireye atfedilen ve onun bir psikolojik obje ile ilgili dnce, duygu ve
davranlarn dzenli bir biimde oluturan bir eilimdir. (Katba, 1998, s.84.)
Tutum konusuna niin nem verilmektedir? Tutumlarn bireylerin evrelerine
uyumlarn kolaylatran bir sistem oluturmalarnn yannda, bireylerin davranlarn da ynlendirici gizli bir gce sahip olduklar dnlmektedir. Konuya bu
adan bakldnda tutumlarn incelenmesine neden nem verilmesi gerektii
aklk kazanmaktadr.
Tutumlar, davranlarn arkasndaki gizli ynlendirici gler olduu iin tutum
dinamiinin incelenmesi gerekecektir. Bylece, (Baysal, 1996, s.254.)
Bir yandan tutumlarn ileyi ekli ortaya karlabilecek ve davranlarn nceden tahmin olana doacaktr;
Dier yandan tutum deiimi sreleri renilerek, bireylerin davranlar,
tutumlarnn etkilenmesi yolu ile denetim altna alnabilecektir. Gnmzde
zellikle toplumlar ve toplumlarn belirli kesimlerini ynetme durumunda
olanlar iin konunun nemi aktr.
Tutum: En geni anlamda

bir bireyin belirli bir objeye
veya bir kimseye kar zihinsel adan hazr olu durumu veya belirli bir biimdeki
vaziyet aldr.
72
Sosyal Psikoloji
SIRA SZDE
Tutumun neden nemli olduunu tartnz.
TUTUM LE LGL KAVRAMLAR

Tutumun kendisi olmamakla beraber, tutum ile ok yakndan ilgili kavramlar;
inanlar, deerler ve normlardr.
nanlar
nanlar: Bireylerin kendi
duygularnn (i alemlerinin)
bir yn ile ilgili alglarn ve
tanmlarn meydana
getirdii srekli duygular
adr.
nsanlar, baz yaam olaylar karsnda tutumlarn baz inanlarna gre ekillendirirler. nanlar, bireylerin kendi duygularnn (i alemlerinin) bir yn ile ilgili
alglarn ve tanmlarn meydana getirdii srekli duygular adr.(Eren, 1998, s.119.)
nsanlarda ilk inanlar, doa olaylarnn iyi veya kt ekilde cereyan etmesinin alglanp, zihinlerde yer etmesinden domutur. nsanlar, srrna eremedikleri bask,
korku, dehet olaylarndan ya da aksine onlara iyi eyler salayan hareket ve olaylardan etkilenerek tutumlarna yn vermilerdir. Ancak, tutumlarn olumasnda
evresel olaylardan etkilenmeyi belirleyen, doutan kazanlan yeteneklerin de rol vardr.
nanlar, bilgi, kanaat ve iman kapsayan psikolojik bir olaydr. nanlar, ou
hallerde bireysel ilkelerin kayna haline gelirler. Bizler bilgi, kanaat ve inanlarmz aa vurmak istediimiz zaman, bunu davran ve tutumlarmzla belli etmeye alrz. O halde, tutumlar belirli deer yarglarnn ve inanlarn arkasnda gizlidirler.
nanlar ve tutumlar, insan iin birok nemli hizmetlerde bulunur. Bunlarn
belli ballar, insan kiiliine ve kararlarna devamllk kazandrma, gnlk eitli
olaylar ve faaliyetleri yorumlamak yoluyla anlama kavuturma ve kiisel amalara
ulamak iin mevcut alternatif yollar karlatrma ve bu yollarn seimine yardmc olma olarak belirlenebilir.
Deerler
Deerler: Bir sosyal grubun
veya toplumun kendi varlk,
birlik, ileyi ve devamn
salamak ve srdrmek iin
yelerinin ou tarafndan
doru ve gerekli olduklar
kabul edilen, onlarn ortak
duygu, dnce, ama ve
menfaatini yanstan,
genelletirilmi temel ahlaki
ilke ve inanlar olmaktadr.
Deerler ile tutumlar arasnda bir ayrm vardr. Genellikle tutum ve deerler arasnda ayrlmalarn zorlatran yakn bir iliki var ise de; deerler, davrann ardnda yatan tutumlar yanstmaktadr. Bir tanma gre deer, Bir sosyal grubun veya
toplumun kendi varlk, birlik, ileyi ve devamn salamak ve srdrmek iin yelerinin ou tarafndan doru ve gerekli olduklar kabul edilen, onlarn ortak duygu, dnce, ama ve menfaatini yanstan, genelletirilmi temel ahlaki ilke ve
inanlar olmaktadr. (imek, Akgemci, elik, 1998, s.155.)
Her bireyin herhangi bir konuya veya kiilere kar belirgin deerleri vardr.
Her bir birey, bir kuruma girerken nelerin olmas veya nelerin olmamas hakknda
belirgin dncelere sahiptir. Bu dncelerin temelinde deerler yatar. Deerler,
evremizde oluan insanlarla kurmu olduumuz ilikilerle renilir. Bunun dnda, iinde yaadmz toplumun kltrel yaps da bizim belirli deerlerle donatlmamz salar. Eitlik, demokrasi, adalet, baar, bar gibi deerler, kltr iersinde belirli pekitirmelerle sahip olduumuz deerler btndr. nsanlarn sahip
olduu deerler nispeten tekrarl ve tutarldrlar. Yani kolay kolay deimezler.
Normlar
Normlar: Bir toplumda
davranlarn uygun olup
olmadn gsteren
standartlar veya kurallar
sistemidir.
Normlar, bir toplumda davranlarn uygun olup olmadn gsteren standartlar

veya kurallar sistemidir. Dier bir deyimle, normlar belirli durumlarda beklenilen
davran ve davran kalplardr. Bireylerin sk sk bakalarnn davranlarna ilikin beklentileri vardr. Normlar, bu davranlarn istenilir veya istenmedik olduunu belirlerler.
Sahip olduunuz inanlarn tutumlarnz nasl etkilediini rneklerle tartnz.
TUTUM VE DAVRANI
Tutum kavramnda da belirtildii gibi, tutumun davrana yol atn ve davrann
gzlemi sonucu tutumun var olduu sylenebilir. Burada kafamzda u sorular
oluabilir: Tutum ve davran arasnda tutarllklar var mdr? Tutum, tek bana
davran meydana getirebilir mi? Ya da bir kimsenin bir konuda tutumu biliniyorsa o konudaki davran nceden tahmin edilebilir mi?
Bu sorularn hem kuramsal hem de uygulamal nemi byktr. nk, eer
cevabmz olumlu ise, o zaman tutum hakknda bilgi sahibi olmakla bireylerin davranlarn nceden tahmin etme olasl ortaya kyor demektir ki bu da sosyal
bilimlerin uygulama alanndaki nemini ok arttrr. Ayn zamanda tutumlarn llmesinin deeri ortaya km olur.
Bugne kadar yaplan tutum aratrmalarnda, tutumlarn davranla ilikili ve
tutarl olduu ispatlanmaya allmtr. Ancak, bunlardan elde edilen sonular elikilidir. Tutumlarla gerek davranlar arasndaki ilikiyi inceleyen klasik bir aratrma, La Piere tarafndan yaplmtr.(Baysal,Tekarslan, s.259.) La Piere, inli bir
iftle, 66 otel ve motele, 184 lokantaya gitmi ve nc snf bir motel dnda her
yerde kabul grmlerdir. Hatta 72 lokantada normalin zerinde iyi kabul grdkleri izlenimini edinmilerdir. Bu iki yllk deneyden sonra La Piere, gittikleri btn
bu kurululara posta ile bir soru formu yollayarak inli mteri kabul edip etmeyeceklerini sormutur. Soru formlarnn ancak yarsna cevap gelmi ve bunlarn %
92si inli mteri kabul etmeyeceklerini bildirmitir. Geri kalanlar ise kararsz yantlar vermilerdir. nceki olumlu davran ile mektupta belirtilen tutum aka
birbirine uymamaktadr.
Bu aratrmalarda elde edilen sonularn tutarszlk gstermesinin eitli nedenleri olabilir. Bu nedenlerden en nemlisi, tutum lme yntemlerinin yeterli olmayp, tutumlar doru lmemi olma olasldr. Tutumlarla davranlar arasndaki
ilikileri kstlayan etkenler yle sralanabilir: (Baysal, Tekarslan, s.260.)
evresel Etkenler: Ak bir tepki hem tutumun hem de evrenin etkisi altndadr. Eer evrenin etkisi gl ise, tutumun tepkiye katks azalr; dolaysyla tutum
ve davran arasndaki e ynl iliki de azalr.
Tutum D Etkenler: Tutum lme yntemleri tutumsal tepkiyi etkileyebilir.
lme yntemleri yle bir ortamda uygulanmaldr ki, bireyde Toplumca arzulanr tepkilere yol amasn; yalnz kiisel tutumunu yanstsn. Bilimsel aratrmalarda test ortamnn katksn btnyle ortadan kaldrmak g, hatta olanakszdr.
lm Hatas: Tutumla davran arasndaki ilikiyi azaltan bir etken de lmede teknik sorunlardr. (rnein, lme hatas ya da sorularn anlalma gl gibi) lme yntemlerinde gvenirliliin dk olmas (anlalmaz sorular, dikkatsiz
yantlayclar, yeterli bilgiye sahip olmayan bilgi ilem uygulayclar) tutum ve davran arasndaki ilikinin yanl saptanmasna neden olur.
Sonu olarak, tutumlarn davranlar zerinde dorudan etkili olduu, ancak
bunun nedenlerinin saptanmasnn olduka g olduu sylenebilir. nk tutumlarn davranlar etkilemesi srecinde normlar, deerler, alkanlklar, kiilik,
renme sreleri ve evresel faktrler rol oynamaktadrlar. Bu nedenlerle, aratrmalarda deiik lm tekniklerinin farkl aralklarla uygulanmas, insanlarn deiken varlklar olduklarnn unutulmamas gerektii sylenebilir.
73
SIRA SZDE
74
Sosyal Psikoloji
ekil 5.1
Tutum, Ortam,
Alkanlk,
Beklenti,
Davran likisi.
Tutum
Alkanlk
Davran
Ortam
Beklenti
ekil 5.1 de grld gibi davran, drt etkenin karmak etkileimi sonucu
ortaya kmaktadr. yleyse, bu drt etkenin hepsi de ayn dorultudaysa ya da
birbirleriyle tutarl bir halde ise davran tahminimiz geerli olacaktr. Buna karlk bu etkenler birbirleriyle tutarszlk gsteriyorsa, davran tahminimiz daha az
geerli olacaktr. (Katba, s.85.)
SIRA SZDE
Alkanlklarn tutumu nasl etkilediini rneklerle aklaynz.
TUTUMU OLUTURAN FAKTRLER

Tutumu bireylerin belirli objelere, olgulara, kiilere kar tavr allar ya da davran biimleri olarak deerlendirebiliriz. Bir tutumu oluturan faktrleri ana balk altnda toplayabiliriz. Bu faktrlerden birincisi zihinsel veya bilgisel faktrler,
ikincisi duygusal-hissi faktrler, ncs de davransal faktrler olarak belirlenebilir.(Erdoan, 1997,s.365-366.)
Tutumu Oluturan Zihinsel ve Bilgisel Faktrler

Bir tutumun zihinsel yn bireyin tutum konusu olan objeye olan inanlardr. Kii, baz kaynaklardan tutuma konu olan olgu konusunda bilgiler alr, bilgilerini
kendi zihinsel yaps dorultusunda dier bilgileri ile birletirir ve bir inan sistemine ular. Bu inan sistemi doru veya yanl olabilir, ancak kiiye zgdr. rnein, bir amir yannda altrd kiilere fazla mesai iin para denmemesi gerektii inancn tar. Fazla mesainin alanlarn gndz i yapmayarak, geceye i
brakmalara neden olduunu deneyimlerine gre dnmektedir. alanlar da bu
durumun tam tersini paylamaktadrlar. Amirin tutumu, doru veya yanl, kendisine aittir.
Tutumu Oluturan Duygusal-Hissi Faktrler

Tutumu oluturan duygusal-hissi faktrler ile kiinin tutuma konu olan heyecanlar anlatlmaktadr. Tutuma konu olan obje hoa gidebilir veya gitmeyebilir, sevilir
veya sevilmez; bu tr yarglar da tutumun his-duygu olan ynn ortaya koyar.
rnein, bir sanaty ok severseniz, onun filmlerini, televizyon programlarn hi
karmazsnz. Ya da belirli bir temizlik rnn marka olarak seversiniz, onun yeni kan yan rnlerini denemek gibi olumlu tutumlar iersine girersiniz.
Tutumu Oluturan Davransal Faktrler

Tutumun davran faktr, kiinin bir harekete eiliminin olmas halidir. Kiinin
inan ve bilgileri sonucunda ortaya kan yargs onu bir objeye kar olumlu veya olumsuz harekete eimli hale getirecektir. te bu son oluum, tutumun davran faktrdr. Eer bir birey, herhangi bir objeye kar olumlu bir tutuma sahip
ise, o objenin gerei dorultusunda davranmaya hazr olacaktr. rnein, holand bir hocann dersini seen bir renci, ertesi yl ayn hocann deiik bir dersini seecektir.
Reklamlarn bireyler zerindeki etkilerinin duygusal ynlerinin neler olabileceini

tartnz.
TUTUMLARIN DEME BM
Tutumlar, bireylerin yaam sreleri iersinde elde etmi olduklar tecrbelerin sreklilik zellii tayan birikimleridir. Bu zellikleri nedeni ile tutumlar, bireyin d
dnya ile ilikisini kurarlar, davranlarna sreklilik ve anlam verirler. nsanlar, bulunduklar sosyal ortamda yalnz deildirler. Kii, etrafndaki deiiklii izler, bu
deiimlerden yeni bilgi elde eder, elde ettii bilgi ve oluturduu inan ve deer
sistemi dorultusunda d dnyaya uyum salamaya alr. te bu uyum istei zamanla tutumlarn deimesine yol aar. (Erdoan,1997, s.366.)
nsanlar, tutum deitirmeyi salayabilecek birok uyarc ile kar karyadrlar.
rnein eitimciler, politikaclar, reklamclar hep bizim tutumlarmz oluturmak
iin aba harcarlar.
Bilim adamlar neden tutumlarmzn deitiini, nelerin etkili olduunu belirlemek iin deiik aratrmalar yapmlardr. Bu aratrma sonularn da deiik
kurallara balayarak tutum deiimini aklamaya almlardr. Burada her biri
ok geni kapsaml olan tutum deiim kuramlarna ksaca deinilmeye allacaktr. (Baysal, Tekarslan,1996, s.270-276.) Bu kuramlar be grupta toplayabiliriz:
renme kuramlar,
levsel kuramlar ,
Bilisel tutarszlk kuramlar,
Algsal yaklamlar,
kna edici iletiim.
renme Kuramlar
Bu kuramlar, tutumlarn koullandrma yolu ile deitirilebileceine iaret etmektedir. renme, bireyin tutum konusunu birtakm iyi veya kt deneyimlerle ilikilendirmesi sonucu oluur. Deneyim hoa gitmi ise, o tutum konusuna kar tutum olumludur ve daha sonraki karlamalarda bu olumlu tutum devam eder. rnein dller, ek prim, terfi, snavdan yksek not almak, vgler olumlu tutum kazanlmasna ilikin pekitiricilerdir.
levsel Kuramlar
Bu kuramlarda, tutumlarn bireyin bir takm amalarna hizmet ettikleri, dier bir
anlatmla bireyin gereksinimlerini karlamada arasal olduklar belirtilmektedir. Bu
kuramclar, tutum ilevlerini drt grupta incelemektedirler:
Arasal ilev,
Benlik koruyucu ilev,
Deer ifade edici ilev,
Bilgi ilevi.
Arasal ilev, bireyin en fazla dl ve en az cezay isteyecei varsaymna dayanr. Buna gre birey, dllendirici ya da dl vadeden konulara kar olumlu,
cezalandrc ya da cezaya gtrc konulara kar olumsuz tutum sahibi olur.
Benlik koruyucu ilev, bireyin bilmek istemedii z-alglamalarndan kendini
koruma istei ile ilgilidir; birey belirli konulara kar tutumlar gelitirerek, bu tr
tutumlar sayesinde z-saygsn zedeleyici duygulardan kurtulur. rnein, kendini
irkin bulan birinin, yaamn bir ideolojiye adayarak bu ekilde toplumda saygnlk kazanmaya almas gibi.
75
SIRA SZDE
76
Sosyal Psikoloji
Deer ifade edici ilev, bireyin merkezi deerleri ile tutarl tutumlar gsterme
isteine dayanr. Bu ilevi yerine getiren tutumlar, bireyin z kimliini koruma,
olumlu bir z-grnt yaratma isteinden kaynaklanr. Eski deerleri bireyin kimliine temel olacak z-grntsn yanstmad durumda , birey tutum deitirir.
Tutumlarn bilgi ilevi, insann bilgi edinme ve bu bilgiyi esasta kargaa halindeki evreye anlam verecek ekilde rgtleme gereksinimine dayanmaktadr.Basite indirgeme zellikleri ve son derece karmak bir toplumsal ortam karsnda, olduka benzer tepki gsterme kolayl salamalar asndan bu tutumlar bireye
bugnk ve gelecekteki deneyimlerinde becerili olaca duygusunu verir. Yeni
bilgiler edindike veya bilgi deitike bu tr tutumlarda da deime olur.
Bilisel Tutarllk Kuramlar

Bu kuramlar, genel olarak bireyin bilisel sisteminde tutarszlklar olduu ve bireyin bunu gidermek iin tutum deitirecei varsaymna dayanarak, bu tutarszlklarn nasl giderildiini incelemilerdir.
Gerekte insanlarn kiisel sistemlerinde eitli nedenlerle tutarszlklar olmaktadr ve bunlar srp gitmektedir. Bu tutarszlk nedenlerinden bazlarn
yle sralayabiliriz:
inde yaadmz toplumda farkl gerekleri olan elikili roller sz konusudur. (Evde anne, darda ynetici rol gibi)
Toplum yaam srekli deiim iindedir, bu da bireyin bililerini olaylarn
gerisinde brakmaktadr.
Bireyin kendi ideallerine ters den d basklar olabilmektedir. (Patronun
verdii emir etik d olsa bile yapmak zorunda kalmas gibi)
Kiileraras etkileim ya da tutum konusu ile dorudan iliki sonucu birey,
daha nce edindii bilgilere ters den bilgiler edinebilmektedir.
Algsal Yaklamlar
Bu yaklamlar, tutum deiimi srecini, inan ya da kanlarda bir deiim deil de
tutum konusunun alglanmasnda bir deiim olarak ele almaktadrlar. Algsal yaklamlar ok yeni ortaya atlm olup, henz tutum deiimi olgusuna aklk getirmi deildirler.
kna Edici letiim

Tutum deiimi konusunda nemli rol oynayan dier bir kuramsal yaklam ikna
edici iletiim modelidir. Bu modele gre bir iletiimin etkili olmas be bamsz
deikene baldr: Kaynak, mesaj, ara, alc, erek. Bu deikenler, bireyin dikkat,
kavrama, kabul, saklama ve szl ya da davransal eylem gibi zelliklerini deiik llerde etkilemektedirler.
kna edici iletiimle tutum deitirme konusunda yaplan aratrmalarn nemli
saylabilecek baz bulgularn yle sralayabiliriz:
Tutum deiiminde yz yze ilikiler bile iletiimden daha etkili olmaktadr.
nanrll yksek olan kaynaktan gelen bilgiler, daha ok tutum deiimi
yaratmaktadr.
Alcya katlma olana tanyan iletiim, tutum deiimine yol amaktadr.
Tutum deiiminde grup nemli bir etkendir.
Gereklere dayanan bilgi sonucu elde edilen tutum, bu bilginin deimesi
ile kolayca deimektedir.
Tutum deiimine yol aabilecek hangi iletiim kaynaklar vardr? rneklerle tartnz.
TUTUMLAR VE TATMN
rgtsel davranta tutumlar, bireyin ie ilikin duygu, dnce veya ii sevme ve
sevmeme derecelerini belirttiinde, bu konu i tatmini olarak incelenmektedir. Genel anlamla i tatmini, bireyin ie verdii deer ve i tecrbelerinin kardklar sonuca gre pozitif duygusal durumlar veya memnuniyetleri olarak adlandrlmaktadr.(Hellriegel, Slocum, Woodman, 1986, s.78.) , bireylerin deer veya ihtiyalarn karladnda pozitif duygular ve dnceler ortaya kar. Bu durum da bireyin ie ilikin olumlu tutumlar sergilemesine, yani i tatminine neden olur.
tatmini leklerinde kiinin, iinin belirli ynlerini belirleyen be tatmin unsuru yer almaktadr. Bunlar, cretler, dller, yneticiler, iin kendisi ve alma
arkadalardr. Bu unsurlar olumlu beklentiler dorultusunda gerekletiinde bireyler tatmin olacaklar; gereklemediinde de i tatminsizlii yaayacaklardr.
tatmini veya tatminsizlii kiiden kiiye deiebilir. nk, i hayatnda bireyin nem verdikleri konular ayrdr. tatmini, bireyin kendi alglamalarna gre
nemli olan bir takm faktrlerin birey tarafndan deerlendirilmesinin bir sonucudur. tatmininin nemli boyutu vardr: (zkalp, Krel, 2001, s.129.) Birincisi,
bireyin iine kar olan duygusal bir tutumudur. Bu nedenle, dorudan gzlemlenemez ancak iyerine yansyan davranlarndan anlalr. kincisi, i ile ilgili sonular tarafndan tayin edilir. Yani bireyin nem verdii eyler ne derece olumlu
veya olumsuz biimde karlanyorsa, i tatminini tayin eden ey bu sonulardan
kaynaklanmaktadr. Eer rgt iinde bir grup, dier bir gruptan daha fazla altn, ancak bunun karlnda daha az dllendirildiklerini dnyorlarsa, bu
gruptaki insanlarn ilerine veya yneticilerine ve arkadalarna olumsuz tutumlar
olacaktr. nk, bu kiiler tatminsizdirler. Eer bunun kart bir durum sz konusu ise, o zaman da tatmin duygular iinde, iyerlerine ve patronlarna olumlu
tutumlar sergileyeceklerdir. nc olarak da i tatmini birbirleriyle ilgili tutumlardan oluur.
tatmini ile ilgili alt nemli i unsurundan sz edilmektedir. Bunlar:
in kendisi,
cret,
Terfi sistemi,
Danmanlk,
arkadalar,
alma koullardr.
in Kendisi: in birey iin tad anlam, renme frsatlar ve sorumluluklardr. Bireyin kendi kendine karar verebilmesi, iin yaratclk yeteneini kullanabilmesine imkan vermesi, yaplan iin zevkli olmas motivasyonu arttrr.
cret: Bireyin yapt i karlnda elde ettii maddi dl anlamndadr. Bunun miktar ve dier alanlarla karlatrldnda eitlii nem kazanr. Yapt
iin karln aldna inanmak motivasyonu arttrr. nk, alanlar aldklar crete bakarak ynetimin kendileri hakknda ne dndn tahmin ederler. yi bir
cret, bireyin ie ilikin olumlu tutum gelitirmesine yardmc olur.
Terfi Sistemi: Bireyin ite ilerleme olanann olup olmamasdr. Terfi ya da
kariyer geliim frsatlarnn adaletli ve istenilen zamanda deerlendirilmesi i tatmini yaratr. Terfi sistemlerin rgtte ak, net bir ekilde belirlenmesi, baar, kdem
ve sreyle ilikili olarak yrtlmesi i tatminini arttrr.
77
SIRA SZDE
78
Sosyal Psikoloji
Danmanlk: Danmann bireye verecei teknik bilgi ve davransal destek

anlamndadr. alanlarn bandaki danmanlaryla olan ilikileri de orta dzeyde bir tatmin kaynadr. Tavsiyeler, problemlerin zm, bireyin dier kiilerle
olan ilikilerini dzenleme danmann grevleri arasndadr. Katlmc bir ortamn
yaratld bir danmanlk biimi etkili bir tatmin ortam yaratabilir.
Arkadalar: nsanlar sosyal bir varlk olduklarndan srekli bakalar ile
beraber olma ihtiyac duyarlar. zellikle i yerinde arkada gruplar, bireyleri ie
balama ve tatmin asndan ok nemlidir. ou zaman yaptnz ii sevmeseniz
bile, arkada grubunuzla olan iyi ilikileriniz, yardmlamanz sizi ie balayan,
memnuniyet duymanz salayan unsurlardr.
alma artlar: alma artlar veya i ortamnn koullar da i tatmini zerinde etkili olan faktrlerden biridir. zellikle ou birey iin ie gidi geli saatleri, yaplan iin tehlikeli olup olmamas, iyerinin temizlik, klandrma, nem ve grlt asndan salk koullarna uygun olmas, i tatminini etkileyen unsurlardr.(zkalp, Krel, s.130-132.)
Aadaki ekilde alanlarn i tatminlerini etkileyen kaynaklar ve etkileri bir
tablo yardm ile zetlenmeye allmaktadr.
Tablo 5.1
Tatminini
Etkileyen rgtsel
Faktrler
Kaynak: Landy F.J.
and Trumbo D.A.
Psychology of Work
Behavior,
Homewood, III
Dorsey, 1980, s.410.
SIRA SZDE
Kaynaklar
in Kendisi
in Kendisi (Fiziksel Talepler)
in Kendisi (Kiisel Talepler)
dllendirme Sistemleri
alma Koullar (Fiziksel)
alma Koullar (Kiisel amalara
ulama kolayl)
Etkileri
Yaratclk gerektiren iler kiisel baary
oluturduu iin tatmini arttrr.
Yorucu iler i tatminsizlii yaratr.
Bireyin kiilii ile uygun iler tatmin yaratr.
Doru ve adaletli bir performans deerlendirme
sistemi tatmin yaratr.
alma koullar ile fiziksel ihtiyalar arasndaki
tutarllk tatmin yaratr.
Amalara ulamada kolaylklar salayan alma
koullar tatmin salar.
yerinizde sizi en ok tatmin eden rgtsel faktrler nelerdir? Bunun kiilikle ilikisini
tartnz.
79
zet

AMA
Tutum kavramn tanmlamak

AMA
Tutum, bireylerin belirli objelere kar, geirdii eitli deneyimler sonucu dzenli bir tavr allar,
davran biimleridir. Tutumun kendisi olmamakla
beraber tutum ile ok yakndan ilgili kavramlar
inanlar, deerler ve normlardr. nsanlar, yaanan
baz olaylar karsnda tutumlarn baz inanlarna
gre ekillendirirler. Deerler ise davrann ardnda yatan tutumlar yanstmaktadrlar. Normlar da
belirli durumlardaki beklenilen davran ve davran kalplardr.

AMA
Tutum ve davran arasndaki ilikiyi kurmak
Tutumlarla davranlar arasndaki ilikileri kstlayan etkenler, evresel ve tutum d etkenler olarak
sralanabilir. Bir tutumu oluturan faktrler ise
ana balk altnda toplanabilir: Bunlar; zihinsel veya bilgisel faktrler, duygusal-hissi faktrler, davransal faktrlerdir.

AMA
Tutum ve deiim kuramlarn aklamak

Kii, etrafndaki deiiklii izler, bu deiimlerden
yeni bilgiler elde eder, elde ettii bilgi ve oluturduu inan ve deer sistemi dorultusunda d dnyaya uyum salamaya alr. te bu uyum istei
zamanla tutumlarn deimesine yol aar. Tutum
deiim kuramlar be grupta toplanmtr. Bunlar;
renme kuramlar,
levsel kuramlar,
Bilisel tutarszlk kuramlar,
Algsal yaklamlar,
kna edici iletiimdir.
tatmini ve tutum ilikisini kurmak
, bireylerin deer veya ihtiyalarn karladnda

pozitif duygular ve dnceler ortaya kar. Bu durumda bireyin ie ilikin olumlu tutumlar sergilemesine, yani i tatminine neden olur. tatmininin
nemli boyutu vardr: Bunlardan birincisi bireyin
iine kar olan duygusal tutumu, ikincisi i ile sonular tarafndan tayin edilmesi, ncs de i tatmininin birbirleriyle ilgili tutumlardan olumasdr.
tatmini ile ilgili be nemli i unsurundan sz
edilmektedir. Bunlar;
in kendisi,
Terfi sistemi,
Danmanlk,
arkadalar,
alma koullardr.
80
Sosyal Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Bireyin belirli bir objeye veya bir kimseye kar zihinsel adan hazr olu durumu veya belirli bir biimdeki vaziyet alna ne ad verilir?
a. Tutum
b. Deer
c. Davran
d. Norm
e. nan
2. Bireylerin kendi dnyalarnn bir yn ile ilgili alglarn ve tanmlarn meydana getirdii srekli duygular ana
ne ad verilir?
a. Stat
b. atma
c. Stres
d. nan
e. Deer
3. Aadakilerden hangisi deerlere bir rnek deildir?
a. Eitlik
b. Tutum
c. Adalet
d. Demokrasi
e. Baar
4. Bir sanatya hayranlk duyulup filmlerinin izlenilmesi,
tutumu oluturan faktrlerden hangisine bir rnektir?
a. Zihinsel faktrler
b. Bilgisel faktrler
c. Duygusal faktrler
d. Davransal faktrler
e. Algsal faktrler
5. Aadakilerden hangisi i tatminini etkileyen faktrlerden biri deildir?
a. in kendisi
b. cret
c. Terfi sistemi
d. analizi
e. Danmanlk
6. Aadakilerden hangisi davran etkileyen deikenlerden biri deildir?

a. Davran
b. Ynetim
c. Beklenti
d. Tutum
e. Ortam
7. kna edici iletiimin etkili olmas aadaki faktrlerden hangisi ile ilgili deildir?
a. Alg
b. Kaynak
c. Mesaj
d. Ara
e. Alc
8. Aadakilerden hangisi tutum deiiminden yararlanlan mesleklerden biri deildir?
a. Doktorlar
b. Politikaclar
c. Eitimciler
d. Reklamclar
e. Sat elemanlar
9. Bireyin merkezi deerleri ile tutarl tutumlar gsterme
isteine dayanan ilevsel kural aadakilerden hangisidir?
a. Arasal ilev
b. Benlik koruyucu ilev
c. Deer ifade edici ilev
d. Bilgi ilevi
e. renme ilevi
10. Aadakilerden hangisi terfi sistemlerinde etkili deildir?
a. Ortam
b. Baar
c. Kdem
d. Sre
e. Eitim
Yaamn inden

1. a
Mehmet, askeri uaklar iin hassas vida balantlar imal

eden irketinizde kalite kontrol grevlisidir. Balca grevi
balantlarn boyutlar asndan kalite kontrolu yapmak
olup, bunun iin bir dizi karmak lmler gerekletirmesi gerekmektedir. Esas olarak ya balantlarn boyutlarnda ya da imalat srecinde bir hata olup olmadn aratrmaktadr. ini ok ciddiye almakta ve hatal bir balantnn kesinlikle gznden kamayacana inanmaktadr.
Kalite kontroluna kar bu tr bir olumlu tutum tam da irketinizin bekledii bir davrantr; yabanc bir irket ile
yapm olduunuz szleme, rnnzn bu olaanst
yksek standard sayesinde gereklemitir. Dolayl olarak
da insanlarn hayat ve milyonlarca dolar tutarndaki yatrmlar, sizin vida balantlarnzn boyutlarna baldr.
Mehmetin i yerindeki sorununa gelince, hata arama iini
biraz abartm olup, yalnzca vida balantlarnda deil,
alma hayatnn neredeyse tm ynlerinde hata aramaya
balamtr. Konu ne olursa olsun, yemekhane dzeni, tuvaletler, ynetim, irket politikas, yeni alnan elemanlar,
emeklilii gelmi olanlar ve her ey, konusunda Mehmetin mutlaka bir hata bulabileceine gvenebilirsiniz.
Mutlaka bir hata bulacak ve acmaszca eletirecektir. Mehmet, dier personele karmakta ve onlarn moralini bozmaktadr; zellikle de insanlarn ou Mehmetin iinde
ok iyi olduunu kabul ettiklerinden syledikleri onlar
iin nem tamaktadr. Mehmet ne yapmakta olduunu
grememekte ve ynetici olarak sizin kendisiyle konuarak irketteki her eye kar niin bu kadar olumsuz bir tavr takndnn aratrmanz istenmitir.
Kaynak: Phil Clements, Yaamnda Olumlu Yaklam, Rota Yaynlar, Etkin Ynetim Dizisi, stanbul,1997.
81
2. d
3. b
4. c
5. d
6. b
7. a
8. a
9. c
10. a
Yantnz yanl ise, Tutum Kavram konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Tutum le lgili Kavramlar
Yantnz yanl ise, nanlar konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Tutumu Oluturan Faktrler
Yantnz yanl ise, Tutumlar ve Tatmini konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Tutum ve Davran konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, kna Edici letiim konusunu
tekrar okuyunuz
Yantnz yanl ise, Tutum Deiimi konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Deer fade Edici lev konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Tatminini Etkileyen Unsurlar konusunu tekrar okuyunuz.
Kaynaklar
Allport, W. G., Attitudes in C. Murchisoned, Handbook
of Social Psychology. (1935). Worcester, Mass; Clark
University Press, Worcester, Mass.
Baysal, A.C., Tekarslan E. (1996). letmeler in Davran Bilimleri. Avcol Basm Yaym stanbul.
Erdoan, ., letmelerde Davran. (1997). letme Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Eren, E., rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi.
(1998). Beta Basm Yaym Datm, stanbul.
Hellriegel, D.; Slocum, J. W.; & Woodman, R. W.
Organizational Behavior. (1986). West Publishing
Company, New York.
Katba, ., nsan ve nsanlar. (1998). Evrim Basm
Yaym Datm, stanbul.
Londy, F. J., Trumbs, D. A. Psychology of Work Behavior.
(1980). Homewood, III Dorsey, New York.
zkalp, E., Krel, . rgtsel Davran, A.. E.S.B.A.V.
Yaynlar, Eskiehir, 2001.
imek, ., Akgemci T. &, elik A., Davran Bilimlerine Giri ve rgtlerde Davran. (1998) .Nobel Yayn Datm, Konya.
83
Kiileraras ekicilik
ve Yakn likiler
Biz insanlar bir yanda kendi dnce ve davranlarn, bakalarnnkiyle

kyaslayarak deerlendirirken, te yanda faydas maliyetinden fazla olan
ilikiler kurmak ve srdrmek eilimindeyiz. Yakn ilikilerimizde nemli olan
ise gerek dostluk ve arkadalktr, yani ayn eylerden holanmak ya da holanmamak! uyum hayatn z Kurtlarla yaayacaksan, Kurt gibi ulumalsn
(Rus atasz).
Amalarmz
nsann sosyal bir varlk olarak sahip olduu temel zelliklere rnekler
verebilecek,
Kiileraras ekicilii etkileyen faktrleri sayabilecek,
Tutkulu ak ile arkadaa sevginin zelliklerini ayrt edebilecek,
Yetikin ve bebek balanmasnn farklarn sayabileceksiniz.

84
Sosyal Psikoloji
BR TOPLANTININ DNDRDKLER
Valiliin istei zerine, sokak ocuklar sorununun zm iin alnabilecek nlemlerin tartlaca bir toplantya katlyorsunuz. Toplantya, ildeki deiik
kurumlar temsil eden yaklak 10 kii olarak katlyorsunuz. Bir vali yardmcsnn bakanlndaki toplantda; katlmclarn soruna ilikin deerlendirmelerini
ve zm nerilerini dinlerken, doal olarak konuanlarn bilgi dzeylerine, kiilik zelliklerine ilikin deerlendirmeler yapyorsunuz. Fazla bilgilik taslayan,
mecburmu gibi her konuann szn kesen iman, gzlkl adamn bu tutumu hounuza gitmiyor. Toplantya hakim olma gibi bir tavr olduunu seziyorsunuz. Zaman ilerledike iyiden iyiye kzmaya balyorsunuz bu iman adama. Sadece ona deil, onun bu saygszlna seyirci kalan yneticiye de kzyorsunuz.
iman adam her azn atnda tam karnzda oturan bayanla gz gze geliyor, onun da sizinle ayn duygular yaadn hissediyorsunuz. Yaknlk duyuyorsunuz bu bayana. Sevecen, iyi kalpli, arkada canls gibi gzkyor. Onunla
ay arasnda tanp konumay, toplantya ilikin dncelerini paylamay geiriyorsunuz aklnzdan. Bu arada teki konumaclar iin de deerlendirmeler yapyor, onlarla ilgili ufak-tefek notlar dyorsunuz aklnza....
Anahtar Kavramlar
liki
Balanma
Bilisel Uyumsuzluk Kuram
Yalnzlk
Toplumsal Destek
indekiler
NSANA LKN GRLER

KLERARASI EKCLN TEMEL LKELER
AK
YETKNLERN ROMANTK BALANMASI
85
nite 6 - Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler
GR
Sosyal psikologlar yllardan beri, kimden niin holandmza karar veren temel
sreleri daha iyi anlayabilmek iin aratrmalar yapyor ve insanlar arasnda yaanan karlkl ekimin gizemlerini zmeye alyorlar.
Bu nitede, kiileraras ekicilik ve yakn ilikiler zerine yaplan aratrma
sonularn paylaacaz. Konuya, insandaki toplumsal iliki kurma eilimini inceleyerek balayacaz. Devamnda, toplumsal ilikilerimizin yetersiz olmas durumunda yaadmz ac verici yaant olan yalnzlk konusunu irdeleyeceiz. Ardndan, kiileraras ekiciliin genel ilkeleri; psikolojik ekicilik, tutum benzerlii ve
yaknlk faktrlerinin nemi zerinde duracaz. Bu niteyi, kiileraras ekiciliin
zel bir biimi olan romantik akn bir analizi ile bitireceiz.
NSANA LKN GRLER

nsanlar, zamanlarnn ounu dier insanlarla birlikte geiren sosyal varlklardr.
Kltrel antropologlar insan iin kltrel bir hayvandr diyorlar. Bir grup yetikin
ve gencin, bir hafta boyunca; sabahn erken saatlerinden gece ge vakte kadar neler yaptklarn, yalnz m yoksa bakalaryla beraber mi olduklarn saptamak amacyla yaplan bir almada, uyank kaldklar zamanlarn yaklak drtte n
baka insanlarla geirdikleri saptanmtr. Bu aratrmann verilerine gre; insanlar
genelde ev ilerini yaparken, mzik dinlediklerinde ya da evde altklarnda yalnz kalmaktadrlar (Sears, Peplau, Taylor; 2000). Acaba neden baka insanlarla birlikte olmaya bu kadar meraklyz? Yine bir baka aratrmann sonularna gre bu
sorunun yant; baka insanlara yakn olma istei, insana zg bir eilim olan, baka insanlarn arkadaln aramaktr.
Yakn liki
1950lerde insanlarn, dierleriyle birlikte olma isteini arttran faktrleri anlamak
iin nemli deneysel almalar yapld. Bu deneylere, insanlar korkularn azaltmak iin baka insanlarla yakn iliki kurmaktadr diye baland. Bu hipoteze
gre, yetikinler korktuklar zamanlarda; arkadalk iin duyacaklar istekte byk
bir art olmaldr. Bu dnceyi test etmek iin bayanlardan iki grup oluturuldu.
Laboratuar giysileri ierisindeki bir grevli, her grupla ayr olarak grt. Kendisini nroloji ve psikiyatri blmnden bir doktor olarak tantt ve yaplacak deneyin elektrik oklarnn etkileriyle ilgili olduunu syledi. Ancak bir gruba bu oklarn olduka actc, hatta dayanlmaz olacan; buna karlk kalc hibir hasar
yapmayaca bilgisini verdi. kinci gruba ise verilecek elektrik oklarn hissetmeyeceklerini, dolaysyla korkulacak hibir eyin olmadn sylendi. Dolaysyla bir
grup ac verici ve korkutucu bir deney beklerken, dier grup daha lml ve korkulacak bir eyin olmad bir deney bekledi.
Bayan deneklere neler hissettikleri sorulduunda, korkutulan grubun daha ok
korktuu ortaya kt. Bu tespitten sonra; doktor her iki gruba da, deneyin gerektirdii dzenlemenin yaplabilmesi iin 10 dakikalk bir gecikmenin olacan; isteyenlerin rahat koltuklarla ve okuyabilecekleri dergilerin bulunduu bekleme odalarnda dinlenebileceklerini syledi; ve aklma geldi, iinizden bazlar deney yaplrken yalnz olmak, bazlarnz tekilerle birlikte beklemek isteyebilirsiniz.
dedi. Sonra her denee, yalnz olmak m, tekilerle birlikte beklemek mi, yoksa
kendisi iin bunun fark edip etmeyecei soruldu. Verilen yantlarda, korkutulan
gruptakilerin yzde 63 dierleriyle beklemeyi tercih ederken, az korkutulan
grupta bu oran yzde 33e dmtr.
Kiileraras ekicilik: Bir

kiinin baka bir kiiye
yaklama isteidir.
86
Sosyal Karlatrma
Kuram: Bizim, dnce ve
davranlarmz,
bakalarnnkiyle
kyaslayarak
deerlendirdiimizi ileri
sren kuramdr.
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
Bir baka almada, evliliklerinin nasl yryecei konusunda kararsz ve mutsuz olan kadnlar, evliliklerinden mutlu ve emin olan kadnlarla kyasland. Tahmin edildii zere, kararsz kadnlar, evlilikleri hakknda, bakalaryla konumak
iin yaknlk kurmaya daha istekliydiler.
Korkan insanlarn arkada edinmek istediklerini, yalnz kalmak istemediklerini
kabul edersek, o zaman u olas iki hipotez akla gelir: Bunlarn bakalaryla birlikte olmaktan bekledikleri nedir? Olas iki zerine aratrma yapld; birincisi dikkat
datma hipotezi. Bu hipoteze gre; korkan insanlar, problemlerinden uzaklamak iin bakalaryla yaknlar. Bu durumda, kiminle yaknlk kurduklar pek
nemli deildir; hemen herkesle olabilir. kincisi ise, sosyal karlatrma kuramnca ileri srlen hipotezdir. Bu kuramn iddias, insanlarn kendi duygu ve tepkilerini, ayn durumda olan bakalaryla karlatrmak istemeleridir.
Bu iki hipotezi test etmek iin yaplan almalar, sosyal karlatrma
kuramn dorulayan sonular vermitir. nk Schachtern dedii gibi(1959.
Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000), mutsuzluk herhangi bir arkadal deil,
mutsuz bir arkadal sever.
zetlersek, insanlar tehlikeli bir durumla karlatklarnda, kendilerine yaadklarn yorumlayacak, doru dnebilmelerine yardmc olabilecek kiilerle birlikte olmak isterler. Elbette tercih edilen sosyal yaknlamann derecesi konusunda bireysel farkllklar vardr; bazlarmz, dierlerimizden daha insan canlsdr.
Dahas, yaknlama arzumuz, duruma gre de farkllk gsterir. En arkada canls
insann bile yalnz kalmak istedii anlar olabilecei gibi, hemen herkesle birlikte
olmak isteyecei anlar da olabilir.
Nasrettin Hocann nl fkrasn bilirsiniz: Hoca bir gn meyve toplamak iin kt aatan der. evreden yetienler doktora gtrmek isterler hocay, ama o doktor-moktor
istemez Siz bana aatan den birini bulun der. Bu fkrann yukarda aklanan konuyla ilikisini kurunuz.
ocuklukta Balanma
Yaknlk kurma eiliminden ok daha nemlisi, baz zel kiilerle srekli ilikiler
kurmak iin duyulan insani arzudur. Bize nem veren insanlar yaknmzda olsun
isteriz. Bu istein ilk belirtileri bebeklik dneminde grlr. Bebein bir ya da daha fazla yetikine balanmas, onun ilk ak olarak nitelenir.
Kk ocuklar, en sk sevgi etkileiminde bulunduklar kiilere balanrlar. Bu
balanma, ocuun dzenli iliki ierisine girdii her hangi bir kimseyle olabilir;
ancak genellikle balanlan kii anne-babadr. Balanmadan kastmz, kk ocuun baz zel kiilere olumlu tepkide bulunmas, onlar yanndayken kendini daha
iyi hissetmesi ve korktuunda da onlar aramasdr.
Balanmann ocuklar iin iki temel ilevi vardr. Birincisi, ocuklar bir insana
balanm olmaktan; kendilerinin gvende olduu hissini karrlar. Korktuklarnda ya da alk olmadklar bir durumla karlatklarnda, rahatlk ve gven iin nce bu kiiye ynelirler. rnein, yabanc birisi yaklatnda, kendilerini annelerinin kucandayken, annelerinden uzakta olduklarndan daha rahat hissederler.
Balanmann ikinci bir ilevi de, evre hakknda bilgi salamaktr. ocuklar,
yeni bir duruma nasl karlk vereceklerini bilemediklerinde; yol gstermesi iin
balandklar kiileri ararlar. Bir aratrmada, 12-18 aylk bebekler, anneleriyle
birlikte bir oyun odasna konmu ve ieriye srasyla uzaktan kumandayla ok iri
ve korkutucu oyuncaklar sokulmutur. ocuklar bu garip nesneleri her grdk-
87
lerinde, annelerine bakmlardr. Anne korku gsterdiinde, ocuk annesine

doru korkuyla komu, memnuniyetini gsterip glmsediinde ise, oyuncaa
ynelmitir.
Mary Ainsworth ve arkadalar(1978), kk ocuklar ve anne-babalar arasnda balca balanma tr tanmlamlardr (Aktaran: Sears, Peplau, Taylor;
2000).
Gvenli balanma: Ebeveyn genelde ocukla birlikteyken ve ocuun ihtiyalarn karlamada hevesliyse ortaya kar.
Kanan balanma: Ebeveyn genelde ocuun ihtyalarn karlamada hevesli-iten deilse, hatta reddediciyse ortaya kar. Bebekler balangta bu ilgi eksikliini protesto ederler, ama sonuta bu balanmalarn yitirirler.
Kaygl/kararsz balanma: Bakmdan sorumlu olan kii kaygl, ocuun ihtiyalarna karlk veremediinde ortaya kar. Bakc bazen vardr ve karlk veriyor olabilir, ama dier zamanlarda yoktur ya da ilgisiz olabilir.
ocuun balanma tipini u soruya verecei yant olarak dnebiliriz. htiyalarm karlama konusunda anne-babama gvenebilir miyim? Gvenli balanan ocuk, cevabn evet olduunu renmitir; kanan ocuk iin yant hayr
dr; kararsz ocuk iin ise, belki.
ocuun balanmas, hem doutan gelen biyolojik etkenler, hem de renmeyle aklanabilir. Biyolojik gr, balanmann ocuk iin hayatta kalma deeri zerinde durur. nsan yavrusu; baklmas, korunmas, beslenmesi ve scak
tutulmas gereken aresiz yaratklardr. Bu gerek nedeniyle; ocuk ve ebeveynin birbirine olan belli davranlar genetik olarak programland iin balanma olmaktadr.
renme ile ilgili grte ise balanmann renildii savunulur. ocuk, ebeveyne kendisini besledii ve rahat ettirdii iin balanrken; ebeveyn de ocuk
kendisini dllendirdii iin ocua balanr. rnein, ocuk alad zaman ebeveyn gelir; nk alama genelde, ocuun bir ihtiyac nedeniyledir. Ebeveyn, ocuun ihtiyacn (her ne ise) giderdiinde ocuk alamay keser. ocuk artk karn a ve kendisi rahatsz olmad iin, kendisini iyi hisseder, ebeveyn de ocuk
alamay kesmi olduu iin tatmin olur.
Hem biyolojik hem de renme yaklamlarnn doru taraflar fazladr. ocukla ebeveyn arasnda kurulan bu karlkl balanma, bebeklik alarnda ortaya kar ve tm hayat boyunca srer.
Bakcs ya da anne-babasyla arasndaki gvenli balanma, ocuun hangi ihtiyalarn
karlamaktadr?
Sosyal likilerin Yararlar

Bydke, sosyal ilikilerimiz daha karmaklap farkllarlar. Bakalaryla; elenmek, yardm almak, cinsel yaknlk kurmak, kendimizi gl hissetmek ya da
kabul grmek maksadyla ilikiler kurarz. Uzmanlar, insanlarn ilikilerinden elde
ettikleri balca yararlarn neler olabilecei zerinde almlardr. Robert Weiss,
aada aklanan alt kavram iin, sosyal ilikilerin bireylere salad dllerdir
diyor. (Aktaran: Sears, Peplau, Taylor 2000).
Balanma: En yakn ilikilerimizin bize salad gvenlik, rahatlk hissidir.
ocukken anne-babalarmza sk skya balyzdr. Yetikin olduumuz zaman
bu yaknlamay romantik partnerimiz, eimiz ya da yakn arkadalarmza kar
duyarz.
SIRA SZDE
88
Sosyal Psikoloji
Sosyal Btnleme: Ortak ilgi ve tutumlara sahip olma duygusudur. Genellikle dostlarmz, i ve ekip arkadalarmz, ayn dini duygular paylatmz insanlar,
komularmz vs. tarafndan salanr.
Deerin Teslimi: Bakalar, sahip olduumuz yetenekleri takdir edip bizi deerli bir insan olarak grd zaman salanr.
Destek Duygusu: htiya duyduumuzda bize yardm edecek insanlarn olduunu bilmektir. Acil durumlar ortaya ktnda yardm iin ailemize koarz.
Yol gsterme: Danmanlar, retmenler, doktorlar, dostlar ve yardm iin gittiimiz dier insanlar tarafndan salanr.
Bakm frsat: Biz baka birinin sorumluluunu stlendiimizde sz konusudur. Birisinin bakmn stlenmek, ihtiya duyulan ve nem verilen bir insan olduumuz hissini yaratr.
Sosyal ilikilerin insana kazandrdklar konusunda, daha baka snflandrmalar
da yaplmtr. Sosyal ilikilerin yararlar konusundaki aratrmalarn ortaya koyduu en dikkate deer bulgu, insanlarn ruhsal ve fiziksel salyla ilgili olanlardr.
Sosyal destek terimini, bir kiinin dierine yardm etmesini ve destek alanla veren arasndaki deiimi iaret etmek iin kullanrlar. Aratrmaclar, sosyal destein
birok nemli trn belirlemilerdir. rnein arasal destek; parasal yardm ya
da dier malzeme ve hizmet eitleri anlamna gelirken; bilgi destei; neri, rehberlik ya da yararl bilgi salama anlamna gelmektedir.
Yalnzlk
Bu eksiklik niceliksel olabilir: Hi arkadamz olmayabilir ya da istediimizden
daha az arkadamz olabilir. Eksiklik niteliksel de olabilir. likilerimizin, istediimizden daha yzeysel olduu, bizi tatmin etmedii duygusuna kaplabiliriz.Yalnz
olmakla, tek bana olmak ayn ey deildir.
Yalnz olmak, bir insann iinde cereyan eder ve dardan baklnca anlalmaz. Tam tersine tek bana olmak, dier insanlardan nesnel anlamda ayr olma
durumudur.
Yalnz olmakla tek bana olmak arasnda kanlmaz bir balant olduu sylenemez. Tek bamza mutlu ya da topluluk iinde yalnz olabiliriz. Fakat, insanlar tek balarna kaldklarnda, bakalaryla birlikte olduklarndan daha fazla yalnzlk duygusu yaarlar.
Yalnzlk Yaants
ABDde yaplan aratrmalara gre, kabaca her drt Amerikaldan biri, geen iki
hafta ierisinde kendisini ok yalnz ya da baka insanlardan uzak hissetmektedir
(Perlman ve Peplau, 1998. Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000). Dile getirilen yalnzlk; geici, ama rahatszlk verici zntlerden, ciddi ve kalc youn perianlk
hallerine kadar deiiklik gsterebilmektedir.
Bazen yalnzlk, bizi arkadalarmz ve yakn ilikilerimizden alp gtren, bir
yaam deiikliinden kaynaklanr. Youn olarak yalnzla neden olan durumlarn arasnda; yeni bir ehre tanma, okumak iin gurbete gitme, yeni bir ie balama, sevdiklerimizden ve arkadalarmzdan ayrlma ve nemli bir ilikiyi noktalamak saylabilir. Yalnzlk, toplumsal ilikilerimizi srdrmenin zora girdii; hastaneye mahkum olma, ciddi bir kaza sonucunda fiziksel yetilerin kayb nedeniyle,
de ortaya kabilir. Baz durumlarda daha zor olsa da ou insan, durumsal yalnzlklarndan kurtulup, yeniden doyurucu bir sosyal yaama balayabilmektedir.
89
Bazen de kendimizi, hayatmzdaki deiikliklerle ok az ya da hi ilgisi olmayan bir yalnzla yllarca mahkum ederiz. Bu kronik yalnzlktr. Kronik yalnzlar
kendilerini, hayatn belli bir dneminde deil; genelde yalnz olarak nitelerler. Ar
yalnzlk duygusu genlerde; bunalm, alkol ve ila kullanm, okulda dk notlar
alma, fiziksel hastalk; yallarda ise bakmevine dme ya da lm korkusu gibi
eitli nedenlerle balantldr.
Robet Weiss (1973. Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000), yalnzl iki gruba
ayrr: Duygusal yalnzlk, ocuklar iin anne-baba, yetikinler iinse bir e ya da
yakn arkada gibi bir balanlabilecek bir figr ya da imge yokluundan kaynaklanr. Sosyal yalnzlk ise, i ya da dier arkadalardan oluan bir gruba dahil olma
duygusunun eksikliinde ortaya kar.
Yalnzlk duygusu hangi nedenlerden kaynaklanabilmektedir?
Kimler Yalnz Kalma Riski Altndadr?

Toplumun hibir blm, yalnzla kar bak deildir; ama yine de baz insanlar, dierlerinden daha byk risk altndadrlar. Belli ocukluk yaantlar bireyleri
yalnzla itebilir. rnein, boanm insanlarn ocuklar, normal ailelerin ocuklarndan daha fazla yalnzlk riski altndadrlar. Yetikinler zerinde yaplan almalar, sayg eksiklii ve yalnzlk arasnda ak bir ba bulunduunu gstermitir.
Kendine gveni olmayan bir kimse, sosyal ilikiler kurma ve risk alma konusunda
isteksiz davranaca iin; giderek bakalarnn gznde deersiz olduu duygusuna kaplabilir. Bu da zayf sosyal ilikiler ve yalnzlk iin zemin hazrlar. Doal olarak, evli insanlarn kendilerini yalnz hissetme olasl dierlerinden azdr. Yine bu
olaslk, evli olanlar iin, evli olmadan birlikte yaayanlara kyasla daha fazladr.
Yalnzlk, varlkl insanlardan ziyade yoksullar arasnda, daha yaygndr. nsanlar,
kendilerine vakit ayrabildiklerinde ve paralar olduunda iyi ilikiler kurmalar ve
bu ilikilerini srdrmeleri daha kolay olmaktadr.
Yalnzlk yala da ilikilidir. Kalpyarglarmza gre insanolunun en yalnz dnemi yallk dnemidir. Ancak aratrmalar, yalnzln en fazla genler ve gen
yetikinler, en az da yal insanlar arasnda olduunu gstermektedir. Yaplan kapsaml bir aratrmada, 18 ya ve alt kiilerin yzde 79u bazen ya da sk sk kendilerini yalnz hissettiklerini sylerken, bu oran, 45-54 ya aralnda yzde 53; 55 ve
stndeki yalarda ise sadece yzde 37dir (Parlee, 1979. Aktaran: Sears, Peplau,
Taylor; 2000). Aratrmaclar bu bulgular nasl yorumlayacaklarn bilememektedirler. Ksmen de olsa bir nesil farkndan sz edebiliriz, gen insanlar, yalnzlklarndan, yetikinlere kyasla daha fazla sz etmeye ve yalnzlklarn dorulamaya
merakl olabilirler. Ayrca her biri iin yalnzla sebep olabilecek olan evden ayrlma, tek bana yaama, niversiteye gitme, ilk tam zamanl iinde alma gibi
eitli sosyal deiimle yzlemek gibi zorunluluklar da dnlebilir. te yanda
insanlar yalandka, belki de sosyal hayatlar daha duraan bir hal almaktadr ya
da genlerle kyaslandnda, savunmalar daha gldr.
Yalnzlk korkusu, bir zayflk iareti olmaktan ok paylama ve sosyal ilikiler iin duyulan insani ihtiyalarmz yanstr. Yalnzln tek tedavi ynteminin,
psikolojik ihtiyalarmz karlayan ilikiler kurmak olmasnn nedeni bylece
aklanabilir.
SIRA SZDE
90
Sosyal Psikoloji
KLER ARASI EKCLN TEMEL LKELER
Sosyal Dei-Toku Kuram:

Bizim, getirisi gtrsnden
fazla olan ilikiler arama ve
bu tr ilikileri srdrme
peinde olduumuzu ileri
sren kuramdr.
Neden belli kiilerden holanrz? Kimi arkadamz olarak seeceimizi belirleyen

nedir? Belki de en genel cevap, biz, birliktelii doyum salayan ve ihtiyalarmz
karlamada yardmc olan insanlardan holanrz. Bu doyumun nemli bir tr
olan sosyal onaydr. Bir alma, bizi olumlu olarak deerlendiren insanlardan holanmaya meyilli olduumuzu gstermitir. ekicilik genelde karlkldr. Bizden
holanan insanlardan holanrz ve bu etkinin gc, iliki uzun sreli olduunda
giderek artar. Bir dier genel ilke de sosyal dei-toku kuramyla aklanyor.
Bu kurama gre, karlkl etkileimin bize salayaca doyumun, maliyetinden
fazla olacana inandmz insanlardan holanrz.
Holanmay etkileyen 4 temel unsur; yaknlk, tanklk, benzerlik ve dier bireylerin kiisel zellikleridir.
Yaknlk
Muhtemelen iki insann arkada olup olmadnn en iyi, gstergesi, birbirlerine ne
kadar yakn oturduklardr. Birisi Brezilyada, teki inde yaayan iki kii iin; herhalde arkadatrlar diyemeyiz. Birisi Muta, dieri stanbul da yaayan ya da ayn
kentin iki ucunda yaayanlara da pek arkada diyemeyiz. Ama evleri arasnda bir
sokak varsa ya da kap komusu iseler; arkada olma ihtimalleri yksektir. Mekansal yaknlk, kiileraras ekicilikte ok etkili bir faktrdr.
Yaknln Etkileri
Bilisel Uyumsuzluk:
Bir kimsenin tutumlaryla
tutarsz davranta
bulunmadan kaynaklanan
rahatszlk duygusudur.
Fiziksel anlamda yakn insanlarla arkada olmak, uzak insanlarla arkada olmaktan daha kolaydr. Doal olarak, hibir zaman karlamadmz birisiyle arkada
olamayz. Arkadalarmz, tandmz insanlardan seeriz. Yaknmzdaki insanlarn hali hazrdaki varl, sosyal dei-toku kuramnca vurgulanan; etkileimin getiri ve gtr dengesini de etkiler. Bir komuyla sohbet etmek, ona, bir eyler sormak ya da ya da onun sorularn yantlamak fazla bir aba gerektirmez. Komumuzun arkadal bizi ok fazla mutlu etmese de ucuza geldii iin, bizim iin yine
de karl bir itir. Buna karlk uzak ilikiler zaman, plan ve para gerektirir. yi arkadalar birbirlerinden ayrldklarnda, dzenli olarak haberlemeye sz verirler.
Ama bu, zaman iinde sadece doum gn mesajlar ya da arada bir alan telefonlarla snrl kalr.
Yaknlk etkisinin dier bir aklamas da, bilisel uyumsuzluk kuramndan
hareketle yaplmaktadr. Buna gre insanlar, tutumlarndaki holanma ve honutsuzluklarn dzenli olarak dengede tutabilmek iin ura verirler. rnein holanmadmz birisiyle yan yana almak ya da yaamak zdrap vericidir, bu yzden
mecburen birlikte olduumuz kiilerden holanmamz iin zihinsel bir bask hissederiz. Diyelim ki odanza yeni gelen birisinden daha ilk grte holanmadnz.
Duyduunuz rahatszl azaltmak iin iki seeneiniz vardr: Ya ondan mmkn
mertebe uzak olmak iin baka bir odaya tanmaya alrsnz ya da onda kimi iyi
zellikler grmeye alabilirsiniz. Sorun, hangisini deitirmek kolaysa ona gelip
dayanr. Her zaman ilikileri bitirmek mmkn olmayabilir. En azndan belli bir sre odanzn deitirilemeyeceini rendiinizde, arkadanzn holanmadnz
yanlarn grmezlikten gelir, holanabileceiniz yanlarn grmeye alrsnz. Ancak belirtmek gerekir ki, bazen Nuh der peygamber demezsiniz. rnein mdrnzn kaba sekreterinin ho olduuna ya da yaramaz ocuunuzun bir melek
olduuna, kimse sizi inandramaz.
91
Yaknlk, en fazla, benzer tutum ve amalar olan insanlar arasnda ortaya kar.
Balangta insanlar arasnda kt tutum ve atmalar ortaya kmsa, artan yaknlk ve temas, karlkl olarak duyulan olumsuz hisleri daha da arttrr.
Ne amn ekeri, ne Arabn yz; Evlilikte keramet vardr deyilerinde yaknln hangi zellikleri vurgulanmaktadr.
SIRA SZDE
Tanklk
Yaknnda yaadmz ya da altmz insanlar, tandklarmzdr ve bu tanklk, kiileraras ekicilii glendirebilir. Gerekten insanlarn sk sk karlamas,
birbirleri iin duyduklar holanmay artrabilir.
Bir almada, niversite rencilerine, surat resimleri gsterilmitir. Baz resimler 25 kereye kadar gsterilirken, bazlar ise sadece 1-2 kere gsterilmitir. Daha
sonra, denekler, ne kadar sk bir surat grmseler, ondan o kadar ondan holandklarn sylemi; ayrca o suratn sahibinden de holanabileceklerini dnmlerdir. Buna tanklk etkisi denir.
Acaba tanklk holanmay niin etkiliyor? Bir kere ayn kiiyi (ister resmi olsun ister kendisi) ska grmek, onun bilinirliini artryor; bu da bir kimseden
holanmada yardmc bir durumdur. kincisi bir kimse tandk olduka, onun kabul edilirlii de artrmaktadr. Komumuzla ne kadar sk karlarsak, onun huyunu suyunu o kadar iyi reniriz ve onunla birlikteyken nasl davranabileceimiz
konusunda kendimizi rahat hissederiz.
Benzerlik
Tutum, davran, ilgi alanlar, deer yarglar, z gemi ve kiilik konusunda bize
benzer insanlara daha bir yaknlk duyarz. Bu benzerlik etkisi, arkadalk, flrt ve
evlenme iin de geerlidir.
Theodore Newcomb (1961. Aktaran: Goldstein, 1980). Michigan niversitesi
yaknlarnda geni bir ev kiralam ve erkek niversite rencilerine, kendi aratrmasnda yer almalar kaydyla bedava barnma teklif etmitir. rencilere davran
ve deer yarglaryla ilgili bir anket doldurtmu ve baz odalara, benzer tutum ve
davranlara sahip kiileri, baz odalara da farkl mizalara sahip kiilerin dmesini salamtr. Dnemin sonunda benzer mizalara sahip olan rencilerin birbirleriyle anlap arkada olduklar; ama farkl karakterdekilerin, birbirlerinden holanmayarak, arkada olduklar grlmtr.
Benzerliin nemi, tutum ve davranlarn tesine geer. Etnik kken, din, politika, sosyal snf, eitim ve ya benzerliklerinin tm ekicilii etkiler. rnein,
bir feministin, cinsiyet rolleri bakmndan geleneki birisiyle evlenmesi biraz garip
kaar.
Tabi ki, benzer insanlar birbirleriyle elemeye meyillidirler demek, her ekilde
birbirlerinin zdei demek deildir. Farkl rk, din ve sosyal gruplardan olan insanlarla etkileime girme, ortak deer yarglar ve ilgi alanlarn kefetme olana bulduklarnda; dostluk ve sevgi, gemiteki farkllklar nemsiz klar.
Aratrmalar, Amerikada ki rklar aras evliliklerin giderek arttn gstermektedir. Sizce bu durum nasl aklanabilir?
nsanlar arasndaki
ekiciliin dier bir etkeni
benzerliktir.
SIRA SZDE
92
Sosyal Psikoloji
Benzerliin Etkisini Aklamak
Birisinden hem holanp,

hem de temel konularda
uyuamama, psikolojik
olarak rahatszlk yaratr.
SIRA SZDE
nsanlar aras ilikilerde benzerlik niye bu kadar nemlidir? Her eyden nce benzerlik genelde dllendiricidir. Bize benzeyen insanlar, bizim fikirlerimize katlmaya ve grlerimizin doruluu konusundaki gvenimizi glendirmeye meyillidirler. Tam tersine dncelerimizle ters den, inanlarmz eletiren, zevk ve deer yarglarmz zorlayan insanlarla birlikte olmak hite ho deildir. Benzer deer
yarglar ve ilgi alanlar, ister nkleer santralleri protesto ederken, ister birlikte ibadet etmeye giderken olsun, baka biriyle paylama konusunda uygun bir zemin
salar. Tam tersine, deer yarglar ve ilgi alanlarndaki farkllk ise, holanmama
ve kanmaya yol aar.
Benzerlik-holanma balantsyla ilgili ikinci bir aklama, bilisel uyumsuzluk
kuramndan gelmektedir: Biz bilisel tutarll, grlerimizi benimseyenlerden
holanarak ve bizimle ayn fikirde olmayanlardan holanmayarak, azami seviyeye
karrz. Benzerlik etkisiyle ilgili nc bir aklama, insanlarn miza ve sosyal
arzulanabilirlik konularnda kendilerine benzer arkadalar bilerek edindiklerini
syler. Hepimiz, gzel, zengin ve nl bir kiiyle birlikte olmak isteyebiliriz; ama
oumuz kendimizi andran bireylere kaplr gideriz. Bu, karar vermeyle ilgili beklenti-deer kuramyla da tutarllk gsterir.
Gerek yaamda, sosyal olarak en ok arzulanan insanlar, ayn zamanda en
ok talep edilenlerdir; dolaysyla reddedilme riski bir hayli fazladr. Bu nedenle;
insanlar, sosyal alglanabilirlik bakmndan aa yukar kendilerine benzeyenleri
semeye meyillidirler. Gzel kadnlar yakkl erkeklerle karken; normal grnml erkekler, normal grnmle kadnlarla karlar.
Benzerlik konusundaki gerekler, birok deyim ve atasznde ifadesini bulmutur. te
benim aklma gelenler: Tencere yuvarlanm kapan bulmu, davul dengi dengine,
at atn yanna balarsan ya huyundan, ya tynden. Sizin aklnza gelen var m?
Benzerlik lkesinin Snrlar

Her ne kadar benzerlik holanmaya yol asa da, bu genel yapnn da istisnalar
vardr. Bazen benzerlik korkutucudur. Diyelim ki bize benzer birisi kalp krizi geirir ya da kimi ansszlklar yaarsa; ayn eylerin bize de olacan dnr ve kiiyle grmekten kanabiliriz. Aslnda miza benzerlii holanmay arttrmaktadr. Ancak miza olarak bize benzer, ama duygusal adan rahatsz bir insandan
kama eilimi, miza olarak uyumayan ama salkl birisinden daha yksektir.
Farkl ilgi alanlar ve yetenekleri olan bir arkada sahibi olmann bir avantaj da,
farkl bilgileri bir araya getirmenin salayaca zenginliktir. rnein, grupa gidilecek bir kamp iin; gruba, adr ve tehizattan anlayan, yemek hazrlamasn bilen ve evreyi tanyan insanlar almann yarar tartlmaz.
Szn z, aratrmalar benzerlik, tandklk ve yaknln kiiler aras ekicilikte etkili olduunu gstermitir. Evli iftlerle ilgili olarak tam 21 yl sren bir alma yaplm. Aratrma szel akclk, ikna etme gc, davran esneklii gibi
zihinsel yetiler ile; ya, eitim seviyesi gibi konularda benzer eler arasnda gerekletirilmitir. Zaman getike, eler kimi zihinsel yetiler bakmndan daha da
benzemiler. Bu demektir ki, benzerlik, iki insan bir araya getirebilir. Fakat, ilikileri devam edip ortak baz dnce ve deneyimler yaadka; aralarndaki benzerlikler artmaktadr.
93
Kiisel zellikler
Bizim bir insandan bakalarna kyasla daha ok holanmamz salayan nedir ? Bu
sorunun tek bir cevab olamaz. Bazlarmz krmz sa ve illeri olumlu anlamda
dayanlmaz bulurken; bakalar oldum olas nefret ederler. Kimimiz arkadamzdaki merhamete imrenirken, kimileri zekaya deer verir. Bu konuda kltrel farkllklar da var. Kimi toplumlarda kadnn zayf makbulken, bazlarnda tombul
olanlar daha ekici bulunur.
nsana zg hangi zelliklerin iyi, hangilerinin kt olduunu ortaya koyan
almalar gstermitir ki insana zg istendik zellikler konusunda fikir birlii
vardr. Bu olumlu zelliklerin banda itenlik, drstlk, vefa, doru szllk,
emanete hyanet etmeme anlamnda gven ile ilgili nitelikler yer almtr. En
olumsuz olanlarn banda ise katlk ve ikiyzllk yer almtr. Olduka
nem verilen iki zellik daha var: kiisel scaklk ve yetenektir. Scakln hissettiimiz kiilerle muhabbetimiz vardr. Yetenekli kabul ettiimiz kiilere de sayg
duyarz.
Bulunduunuz i yerindeki arkadalarnzdan; holandklar ve nefret ettikleri insan zelliklerini yazmalarn isteyerek; verilen cevaplar en ok tekrar edenden balayarak sralayn ve bakn nasl bir sonu kacak.
SIRA SZDE
Scaklk
Falanca bize souk ve mesafeli geliyorken, Filancay scak ve arkada canls klan
nedir? Bu soruya tam bir cevabmz olduu sylenemez ama; nemli olan pozitif
bir bak asyla hareket etmek deil midir? nsanlar, birtakm eylerden holandklar, onlar vdkleri ve onayladklar zaman scak gibi grrler; tersine souk
bulup holanmadklar zaman ise onlar ktler, ve genel olarak eletirel yaklarlar. Aratrmalar pozitif tutum ve davranlarn daha bir scaklk getirdii sonucuna
gstermitir. Pozitif eyler sylemeye ek olarak, insanlara glmseme, dikkatle izleme-dinleme ve duygular szel olmayan davranlarla aa vurma gibi tutumlar
da scakl iletebilirler.
eyh Sadi irazinin nsan eytan gzyle baktnda, melei eytan; melek gzyle baktnda, eytan melek grr szn, scaklk kavramyla nasl ilikilendirebilirsiniz?
Yeterlilik
Genel olarak yetenekli, zeki ve yeterli insanlardan holanrz. Hangi yeterliliin
nemli olduu, kardaki insanla kurmu olduumuz ilikinin doasna gre deiir. Ho-sohbet arkadalardan, iyi araba tamir eden ustalardan, iyi konuabilen bilgili profesrlerden holanrz. Becerikli insanlardan kapabileceimiz eyler, genellikle beceriksiz olanlardan ok daha fazladr.
Beceriklilik holanlmaya yol aar ilkesinin ilgin bir istisnas, insanda huzursuzluk yaratacak kadar kusursuz olmaktr. Ar mkemmellik, insanda huzursuzluk yapar. Tpk her eyin ll-biili, yerli yerinde olduu bir evin insan huzursuz etmesi gibi. Bir dnrmzn syledii gibi dostlarmz -siz buna stlerimiz de diyebilirsiniz- bizim biraz aptal olmamz isterler. Her eyi anlayan-gren
insanlar rahatszlk yaratabilir.
SIRA SZDE
94
Sosyal Psikoloji
Fiziksel ekicilik
Zarfa deil mazrufa bak zdeyiinin doruluunu kabul etmemize karn, d grne bakarak insanlar hakknda karar vermekten kendimizi pek de alkoyamayz.. Biz fiziksel olarak ekici insanlardan daha ok holanrz. Bunun bir sebebi fiziksel bakmdan ekici insanlarn baka iyi hallerinin de olacana ilikin kalpyargdr. Daha iyi grnml insanlar, genelde, daha az ekici insanlara kyasla, toplumsal olarak daha yetenekli, daha arkada canls olarak grlr. Gerekte, ekici insanlarn, daha az ekici insanlara kyasla sosyal ortamlarda daha rahat olduu
ve daha zarif sosyal yeteneklerinin olduuna dair kantlar vardr.
Aratrma bulgularna gre; retmenler, gzel ocuklar, her eyiyle ayn akademik karneye sahip ekici olmayan ocuklardan daha zeki olarak deerlendirmektedir. Baka bir almada: rencilerin, siyasi adaylar zerlerinde yaptklar deerlendirmelerde, adaylarn fiziksel ekiciliinden etkilendikleri grlmektedir. Mahkeme
salonunda bile, ekici davallarn daha insafl cezalar aldklar grlmtr.
Fiziksel ekicilik konusunda basmakalp inanlarn genel hedeflerinden biri de,
fiziksel zrl insanlardr. Bir almada, niversite rencileri kadn kategorisini yumuak, sevimli, evli, zeki gibi terimlerle eletirirken, zrl kadn irkin,
cansz ktrm ve yalnz birisi gibi terimlerle eletirmitir. Benzer ekilde, iman
insanlar da fazla kilolarndan sorumlu tutulduklar iin, olumsuz deerlendirilmilerdir. (Aktaran; Taylor, Replav, Sears 2000).
Strobe (1971. Aktaran: Freedman, sears ved Carlsmith, 1993), evlilikteki fiziksel
ekiciliin ise, flrt dnemindeki kmalardaki fiziksel ekicilikten daha az nemli olduunu ortaya koymutur.
AK
ok uzun yllardan beri sanat dnyasnn baat temalarndan olan ak, artk bilimsel aratrmalar iin de popler bir konudur.
Romantik Ak Deneyimi
Bir aratrmada (Averill ve Boothroyd, 1977; Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000)
niversite rencilerine, pazartesi balayan bir tren yolculuunda tanp, ilk grte birbirlerine ak olan ve cuma gn hayatlarn birletiren iki gencin yks
anlatlr. Devamnda kendilerinin yaad en youn akn bu hikayeye ne kadar
yakn olduu sorulur; sadece %40 gl bir benzerlik kurar; dier %40 ykdeki gibi bir ey yaamadklarn syler. Dierleri ise sadece ufak benzerlikler olduunu belirtirler.
Ak Dncesi
Ak insanlarn tipik davranlarn anlamak iin yaplan bir aratrmada (Rubin,
1970 ve 1973. Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000), aratrmac ak, bir baka insana olan tutum olarak kavramlatrr; yani ak, ak olunan insana ilikin farkl bir
dnceler demetidir. Aratrmada, insanlarn ak dncesinde yansmasn bulan
ana tema yakalamtr. Birincisi balanma olarak isimlendirilen, kardakine duyulan ihtiya. Bu temann rnek ifadesi Benim iin......sz yaamak zor olurdu.
kinci tema baka bir insan sevmeyi ierir. Tipik ifadesi ..... iin her eyi yaparm. nc tema ise, gven ve kendini ortaya koymadr.
95
Ak Davranlar
Birinin bizi sevip sevmediini deerlendirirken sadece szlere deil, hareketlere
de bakarz. Eer birisi sizi sevdiini sylyor, ama doum gnnz unutuyor,
baka insanlarla dar kyor, grnnz eletiriyor, beenmiyorsa; onun itenliinden phe ederiz. (Swenson, 1972; Aktaran: Sears, Peplau, Taylor; 2000),
deiik yatan insanlara; romantik bir sevgili ya da ein; ak en iyi ifade eden davranlarnn neler olabileceini sordu. Yedi kategoride toplad yantlar unlardr:
Seni seviyorum demek veya dier szel sevgi ifadeleri.
Sarlmak ve pmek gibi sevginin fiziksel ifadeleri.
Szel olarak kendini ortaya koyma.
Sevgilinin yanndayken mutluluk, rahatlama gibi duygularn szsz iletiimi.
Hediye verme, ya da sevgiliye yardm iin bir eyler yapma gibi akn materyal iaretleri.
Sevgiliye gsterilen toleransta isteklilik ve ilikiyi srdrmek iin fedakarlk
Uzmanlar, ilikilerin evlilie doru nasl ilerlediini gsteren spesifik gzlemler
de yapmlardr. likinin erken safhalarnda iftler; btn gn beraber geirerek
ve karlkl ho hitaplarda bulunmulardr. Sonraki evrede, birbirlerini erkek ve
kz arkada olarak benimserler; evresindekiler de onlar bir ift olarak arr. Zamanla birbirlerine seni seviyorum derler ve sadece birbirleriyle karlar. Sonraki
basamakta genellikle birlikte yaamay, evlenmeyi ya da birlikte tatil yapmay dnmektir. likilerdeki en byk ilerleme birlikte yaamaya balamak veya nianlanmaktr. Sreleri kiiden kiiye deise de, iftlerin ou bu evrelerden geerler.
679 niversite rencisi zerinde yaplan bir aratrmada, halen yaadklar ya
da en son yaadklar ak deneyimleriyle ilgili duygular sorulmutur.
En ok tekrarlanan yant, %79 ile, gl bir kendini iyi hissetme halidir. %37si
konsantrasyon zorluu yaadn belirtmitir. Aratrmalardaki bir dier bulgu, kadnlarn gl duygularn ifade etmeye daha yatkn olduklardr.
Ak ve Sevgi
Duygular akta byk rol oynar. nsanlar, btn tutkularn ve hayallerini sevdii
kiiye adar. rnein insanlarn aka ilikin deneyimlerini deerlendirmek iin gelitirilen bir lekte ak betimlemek iin yle ifadeler kullanlmtr: Bazen dncelerimi denetim altna alamyorum, dncelerim ona saplanm durumda,
Onun cazibesine kar koyamyorum... Akn younluu ve tanm evrenseldir.
Fakat, akn ifade biimini belirleyen toplumsal ve kltrel faktrlerdir.
Ak ateleyen psikolojik olgularn eitli kaynaklar vardr: Cinsel arzular, reddedilme korkusu, birisini tanmann heyecan, ve evreden olas mdahalelerin yaratt gerginlik, vb. Bunlarn tm aktaki gl duygularn etkenleri olabilmektedir.
Akn dier bir faktr de bir insana ok hzl bir ekilde kaplmaktr. Dnceler yeni ak zerine younlar, sevgiliye saplanp kalnr. Sevgiliyi yceltme eilimi iine girilir, pek ok adan kusursuz olarak grlr. Bu tr ak, youn bir
duygu olmasna ramen, krlgan ve ounlukla ksa mrldr.
Sevgi aka kyaslandnda, ayaklar yere basan bir ilgidir. Gven, zen, sevdiinin farkllklarna ve kusurlarna hogr vardr. Sevginin duygusal younluu
daha lml; itenlik ve efkat, ar duygulardan daha baskndr. Sevgi, iki insan
arasnda ve zamanla ikisini de mutlu eden bir ban olumasn salar.
nsanlar, ak ve sevgiden hangisinin daha doru ve iyi olduu konusunda ok
farkl inanlara sahiptir. Ancak, aratrmalar gstermektedir ki, sevgi uzun sreli
ilikiler iin gerekli olan uzlamay daha etkin bir biimde salar.
Ak, tutkunun, cinsel

duygularn, ac ve hazzn,
hrs ve gvenin, bakalarn
da dnme ve kskanln
ayn anda var olduu bir
duygusal ruh halidir. Sevgi
ise, bir insana sk skya
bal olma duygusu olarak
tanmlanr.
96
Sosyal Psikoloji
Romantik bir iliki balangta ok youn duygularla yaanrken, bu duygular

zamanla daha lml bir hal alr. nk zamanla, sevgilideki yenilik ve srprizler
uup gidecek; kusursuz olarak grlrken, insani kusurlaryla yzleilecektir. iftler birlikte yaamann yollarn gelitirecek; karlkl bamllk pekiecek, salkl
duygular artacaktr.
SIRA SZDE
Geleneksel Trk toplum yaamnda, ak ifadesinde kullanlan aralara rnek verebilir

misiniz?
YETKNLERN ROMANTK BALANMASI

Sosyal psikologlar, yetikinlerin romantik aklarnn, balanma kuramyla aklanabileceini belirtmektedirler. Bu nitenin balarnda; bebekle bakcs arasnda
karlkl balanma yaandn sylemitik. Balanma, bebek iin ok nemli olan
gvenlik duygusu verir. (Hazan ve Shaver, 1987; Aktaran: Sears, Peplau, Taylor;
2000), yetikin sevgi ilikilerinin birka ynden bebeklerdeki balanmaya benzediine inanmaktadr.
Yetikin sevenlerin ball da bebeklerde olduu gibi karlkldr: Ayrlta
sknt, yaknl srdrmek iin aba ve birlikte zaman geirme. Yine bebek balanmas gibi, yetikin romantik balanmasnn da biyolojik bir kkn olduuna
inanmaktadrlar.
Yetikin romantik balanmas, ocuklukta balanmann daha nce detayl
akladmz ekline benzemektedir: gvenli, ekinen ve endieli-kararsz
balanma.
Tabi ki bebek ve yetikin balanmas arasnda farkllklar da vardr. rnein
yetikin balanmalar karlkldr. Yetikin einden bakm alrken ayn zamanda
ona bakm verir. Sonra; yetikin balanmalar yatlar arasnda olur. Bir baka fark,
yetikin balanmalar ounlukla cinsel ekicilii ierir.
Bu konuda vurgulanmas gereken ilgin bir nokta da ocuun anne-babasyla
kurduu balanmann nitelii, yetikinlikte kuraca balanmann da niteliinin
belirleyicisi olmasdr.
SIRA SZDE
Bebek ve yetikin balanmasn kyaslaynz.
zet

AMA

AMA
nsann sosyal bir varlk olarak sahip olduu temel

zelliklere rnekler verebilmek.
nsanolu, yaamnn ounu bakalaryla birlikte
geiren toplumsal bir hayvandr. Deneysel almalar, insanlarn belli bir duruma ya da ortama ilikin korkular arttnda, arkada arama, birlikte olma eilimlerinin artn gstermektedir. Bebeklerin, kendilerine bakmakla sorumlu kiilerle arasndaki balanma ilikisinin tr vardr: gvenli,
kanan ve endieli/elikili balanma. Yetikinlerin sosyal ilikilerinin onlara kazandrdklarn,
Weiss balanma, toplumsal btnleme ve rehberlik olarak snflandrmtr.
Yalnzlk, toplumsal ilikilerimizin nitelik ve nicelik
olarak yetersiz olduuna ilikin duygularmzn bizde uyandrd rahatszlktr. Yalnzlk geici bir
durum olmakla, kronik olmaya kadar deiebilmektedir. nsanlardaki duygusal yalnzlk balanma ile;
sosyal yalnzlk ise sosyal btnlemedeki skntlardan kaynaklanmaktadr.
Kiileraras ekicilii etkileyen faktrleri sayabilmek.
Kilerars ekicilik, yaknlk, tanklk benzerlik ve
kiisel zelliklerden olumlu etkilenmektedir. Biz
tutumlar, deerleri, gemi yaantlar ve kiilikleri
bakmndan bize benzeyen insanlar daha ok sevme eilimindeyiz. ekicilii artran kiisel zellikler
scaklk, yeterlik ve fiziksel ekiciliktir.

AMA

AMA
97
Tutkulu ak ile arkadaa sevginin zelliklerini

ayrt edebilmek.
Pek ok insan evlilik iin ak nemli bir nkoul
olduunu dnr. Bu alanda alan uzmanlar,tutkulu akla (akn balang evresinde yaad heyecan ve duygu youn deneyim) arkada akn (derin
sevgi, gven ve uzun sreli olma duygusu tama)
birbirinden ayrmaktadrlar.
Yetikin ve bebek balanmasnn farklarn sayabilmek.
Aratrmalar, bebeklikteki balanma kuramn yetikinlerin romantik ilikilerine de uygulamaktadrlar.
Yetikinler, sahip olduklar gvenli, kanan ve endieli balanma trlerine gre snflandrlabilmektedir. Balanma biimi romantik ilikinin niteliini
etkilemektedir.
98
Sosyal Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi insanlarn bakalaryla birlikte
olma isteini artran bir faktrdr?
a. Cesaret
b. Zenginlik
c. Sorunlarndan kama
d. Yardm etme istei
e. Fakirlik
2. Aadakilerden hangisi kaygl/karasz balanmaya
neden olabilecek bir bakc zelliidir?
a. ocuun ihtiyalarn karlamada iten olmama
b. ocuun ihtiyalarn karlamay reddetme
c. ocuun varlndan mutlu olmama
d. ocuun ihtiyalarn karlamada bazen ilgisiz
kalma
e. lerini ocuktan nemli grme
3. Aadakilerden hangisi ocuktaki balanmann bir
zellii deildir?
a. Balanma ocua zg olup tek ynldr
b. Balanma ocukla bakc arasnda ift ynldr
c. Balanma evre hakknda ocua bilgi verir
d. Balanmann genetik kkleri vardr
e. Balanma renmeyle ilgilidir
4. Aadakilerden hangisi sosyal ilikilerin insana salad yararlardan biri deildir?
a. Deerin teslimi
b. Sosyal ayrma
c. Yol gsterme
d. Destek duygusu
e. Bakm frsat
5. Aadakilerden hangisi yalnzlk olarak nitelenemez?
a. Hi arkadan olmamas
b. Yeteri kadar arkadan olmamas
c. Arkada ilikilerinden doyum alamama
d. likilerin yzeysel olduunu dnme
e. Yalnz kalma istei
6. Aadakilerden hangisi iki kii arasndaki ekicilii

olumsuz olarak etkileyen faktrlerden biridir?
a. Benziyor olmak
b. Tank olmak
c. lgi alanlarnn farkll
d. Ayn etnik kkenden olmak
e. Deer yarglarnn benzerlii
7. Aadakilerden hangisi ekicilii etkiyen yeterlik
zellii ile ilgilidir?
a. yi yemek piiriyor olmak
b. yi giyinmek
c. Yakkl olmak
d. Gler yzl olmak
e. Yardmsever olmak
8. Fiziksel ekicilie sahip kiilerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Grup ierisinde daha rahattrlar
b. Aranan kiilerdirler
c. Konukandrlar
d. Tembeldirler
e. Arkada canlsdrlar
9. Ak duygusu iin aadaki ifadelerden hangisi
dorudur?
a. Her toplumun kendine gre ak tanm vardr
b. Akta kadnlar erkeklerden daha vericidir
c. Akta erkekle kadnlardan daha vericidir
d. Ak insana ac verir
e. Akn dile getirilii kltrden kltre deiir
10. Aadakilerden hangisi yetikindeki balanmann,
bebek balanmasndan farkl olan zelliidir?
a. Karlkldr
b. Ballk srdrlmek istenir
c. Ayrlk znt veriri
d. Biyolojik kkenleri vardr
e. Cinsel ekicilik ierir
Yaamn inden

1. d
Bugn Amerikada, 60 milyonun zerinde ailenin nternet

balants vardr.
Sleek, 1998). Giderek artan sayda insan, sadece ilerinde
deil, arkada ve akrabalaryla iletiimlerinde de nterneti
kullanyor. et-odalarnn poplerlii giderek artyor; bilgisayara dayal gruplar, lkenin drt bir yannda ayn
konulara ilgi duyan ya da ayn hastalklardan muzdarip
insanlar bir araya getiriyor. Acaba nternet modern sosyal
yaam nasl etkilemektedir?
Kimi insanlar nternetin, ortak ilgilere dayal sosyal ilikiler kurmada; corafi snrllklar ortadan kaldran yeni
frsatlar saladna inanyor. Buna karlk eletirmenler,
nternetin, birbirini hi tanmayan insanlar arsnda yapay
arkadalklar kurduunu sylyorlar. Onlara gre bilgisayar oyunu ve nternetin ekicilii, arkada ve tandklarla olan yz yze etkileim zamann silip sprmektedir.
nternet kullanmnn sosyal yaam nasl etkilediini ortaya koymak iin Carnegie Mellon niversitesinde bir grup
aratrmac, nternet kullanmnn sosyal katlm ve ruh
saln etkilediini saptamlardr. Youn nternet kullanm aile ile olan iletiimi azaltmakta; evredeki arkadalarla olan birliktelii azaltmakta, yalnzl artrmakta ve
daha ok depresyona neden olmaktadr.
nternet kullanm sosyal ilikileri nasl zayflatmaktadr ?
Bu sorunun olas bir yant, nternet sosyal temasn yerini
almaktadr; tpk elenmenin bir biimi olan TVnin, sosyal ekilmeye neden olmas gibi. Aratrmaclar bu iddiay
kabul etmiyorlar; nk diyorlar, insanlar nterneti mektuplamak, ilgi ve et gruplarna katlmak iin kullanyorlar. Buna karlk aratrmaclar da; nternetin insanlar,
gl yz yze iletiimin yerine basit toplumsal balantlar koymaya ynelttiini sylemektedirler. Onlar nternet zerinde kurulan pek ok arkadaln zayf olduunu
sylyorlar.
Bu konuda yaplan aratrma bulgular, kukusuz, nternet
tutkunlar arasndaki tartmalar alevlendirecektir. nternetin yaammza getirdii saysz kolaylklar kadar skntlara da neden olduu bir gerek. Kesin yarglara varmak
iin bulgular ortaya dkle dursun; nternet kullanclarnn, bu teknolojinin bireysel yaammz zerindeki etkilerini ciddiye almalar gerekmektedir. (Taylor,
Peplau ve Sears, 2000, s.259).
99
2. d
3. a
4. b
5. d
6. c
7. a
8. d
9. e
10. e
Yantnz yanl ise, nsann zellikleri konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, ocuklukta Balanma
Yantnz yanl ise, ocuklukta Balanma
Yantnz yanl ise, Sosyal likilerin Yararlar
konusunu tekrar okuyunuz
Yantnz yanl ise, Yalnzlk konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, ekicilik konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, ekicilii Etkileyen Faktrler
Yantnz yanl ise, ekilcilii Etkileyen Faktrler
Yantnz yanl ise, Ak konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Yetikinlerin Romantik
Balanmas. konusunu tekrar okuyunuz.
100
Sosyal Psikoloji
Kaynaklar
Ayvak B. Er, M. N.; Erku, A. Klak, T. S. (2000).
Psikoloji Terimleri Szl. Trk Psikologlar
Dernei Yaynlar No 22, Ankara.
Bilgin, N. (editr), (1991). Sosyal Psikolojiye Giri. 2.
Basm, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar
No 48., zmir.
Ccelolu, D. (1991). nsan ve Davran -Psikolojinin
Temel Kavramlar-. Remzi Kitabevi, stanbul.
Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology. Second edition,
McGrawHill, New York.
Freedman J.L.; Carlsmith, J. M.; & Sears, D. O. (1993).
Sosyal Psikoloji, eviren: Ali Dnmez, 2. Nbask,
mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.
Goldstein, F. H., (1980). Social Psychology. Academi
Press Inc, Orlando, FL.
Micher, H. Andrew; Jhon D. Delamater; Shalom H.
Schwarts, (1986). Social Psychology. Harcourt Brace
Publishers, Sandiago, CA.
Morris, C. G. (2002). Psikolojiyi Anlamak. Third edition,
eviri editrleri: H. Belgin Ayvak ve Melike Sayl,
Trk Psikologlar Dernei Yayn, Ankara.
101
zgeci Davran
Psikologlar bakalarna yardm konusunda kiilerin nasl davrandn incelemeye baladklar zaman tm yardm davranlarn kapsayan bir terim bulmakta
glk ekmiler ve daha ska kullanlan anti sosyal davrana zt prososyal
davran szcn kullanmaya balamlardr. Prososyal davran, dier bir kii ya da grubu yararlandrmak niyetiyle yaplan gnll davran olarak tanmlanr (Bilgin, 1998). Baz sosyal psikologlar zgeci davran veya yardm etme
davran terimini yelerler. Prososyal davrann gnll ve niyetli yan tanmn
en nemli bir parasdr.
Amalarmz
Alturizm ve prososyal davrann tanmn yapabilecek,
Bamzdan geen bir yardm etme davrann; karar verme modeline gre
analiz edebilecek,
zgeci Davran deiik teorik bak alarnn aklamalaryla baka birisine tanmlayabilecek,
Gzlemci etkisini rneklendirebilecek,
Yardmsever bir bireyin cinsiyeti, dnceleri ve duygularn tanmlayabilecek,
Kimlerden yardm kabul edip, kimlerden etmeyeceinize karar verebileceksiniz.

102
Sosyal Psikoloji
Buras New York, Amerika

Yllar nce bir gece, Kitty Genovese adnda gen bir kadn New Yorkun Kew Gardens ad verilen semtinde bir cadde boyunca yrrken, anszn glgeden kveren
bir adam ona saldrd. Saat 3-3.30 sralaryd. Kitty Genovese saldrganla boutu, yardm istedi, lklar att. Ksa bir boumadan sonra saldrgann elinden
kurtulup cadde boyunca komaya balad. Bu ara kt biimde yaralanmt ve
hl baryor, birilerinden yardm istiyor ya da hi deilse birilerinin polise telefon etmesini istiyordu. Birka dakika sonra adam onu yakalad, bouma yeniden
balad ve yarm saat daha srd. O srekli yardm istedi ve sonunda ldrld.
Yardm istekleri ve lklar evredeki binalarda yaayan en az 38 kii tarafndan
iitilmiti. Bu insanlarn ou, ne olduunu anlamak iin pencerelerine gelmi ve
boumaya tank olmulard. Ancak kimse Kitty Genovesein yardmna komad,
hatta polis bile armad.
Buras Toronto, Kanada
Benzeri bir olay da Kanadann Toronto kentinde yaand. Bir adam kmaz
bir sokakta gpegndz bir kadna saldrd ve rzna gemeye alt. Kadn yardm istedi, lklar att. Birok insan kadn duydu, hatta birok insan olay pencerelerinden seyrettiler. Fakat, uzunca bir sre kimse yardm etmedi. Saldrgan
neredeyse amacna ulamak zereydi ki, en sonunda arabalar ile oradan gemekte olan iki kii arabalarn durdurarak kmaz sokaa kotular ve kadn saldrgann elinden kurtararak saldrgan polise teslim ettiler.
Bir Cumartesi Gecesi
Gen bir adam, bir cumartesi gecesi ge saatlerde, bir dans salonunun yaknndan, programn bitip kalabaln kaldrmlara dkld sralarda arabasyla gemektedir. Birdenbire birok kiinin bir yere kotuunu grr. Gen grd
olay yle aktarr. Zppenin teki bir kz salarndan yakalam srklerken bir
fasulye uvaln yumruklar gibi yumrukluyordu. Yanna gidip adam yakaladm
ve yere ittim. Kz brak dedim ve ikimiz birbirimize giritik. Buradan defolup
gitmesini syledim. Kza baksana dedim, Az kan iinde, dileri dklm,
avu dolusu sa kopmu. Herkes sadece durmu bakyordu. Polis yetiip de saldrgan nezarete gtrnceye dek, iki gen yumruklamaya devam etmiler ve
darbelerden biri araya giren baka bir gencin enesini krmtr. Gen kz kurtaran gen adamda yaral olarak hastaneye kaldrlmtr.
Anahtar Kavramlar
Alturizm
Gzlemci Etkisi
Sorumluluun Yaylmas
Prososyal Davran
zgeci Davran
indekiler
YARDIMLAMAYI N PLANDA TUTMAK NE DEMEKTR?

NEDEN YARDIM EDERZ?
NE ZAMAN YARDIM EDERZ?
BAKALARINI DNME DAVRANIININ (ALTURZM) VAROLDUU
GEREKTEN DORU MU?
KME YARDIM EDLR?
YARDIMI KABUL EDEN K N GZL BEDELLER VAR MIDIR?
nite 7 - zgeci Davran
103
GR
Yukarda verilen rnek olaylara benzer saysz olaydan sz edilebilir. nsanlar bazlarnda kurbann yardmna komakta, bazlarnda ise hibir ey yapmamaktadrlar. Yardm edebilecek kiilerin gzleri nnde dvlen, ldrlen insanlardan
sz edildiini sk sk duyarz; ayrca, alacak derecede bir cesaret rnei gstererek kendi cann tehlikeye atarak, yanan binalardan ocuklar kurtaran, suya atlayp boulmak zere olanlarn yardmna koan, saldrya urayanlara destek olan
insanlar hakknda konuulduunu da duyarz. Ksaca, insanlar, acil durumdaki dier insanlara yardm da edebilecek, onlar grmezlikten de gelebilecek durumdadrlar. Niin, insanlar bylesi cesaret rnekleri ve zgeci davranlar gstermektedirler? Neden ihtiya iindekilere yardm etmektedirler ve neden bazen gerektiinde yardm etmemektedirler?
lkemizde ise kiilerin birbirlerine yardmda bulunduklar birok konu vardr.
Bazen bu yardmlar nemli bedeller denerek yaplmaktadr: kiilerin kaplarn
bakalarna amas, daha yal ve hasta kiilerin kardan karya gemelerine yardm etmek, sokakta kaybolan bir ocuu bulduumuzda onu sakinletirmeye ve
ailesini bulmasna yardm etmek, bir renci arkadana bir matematik devini anlamasna yardmc olmak gibi. Bundan daha baka daha byk yardmlarda vardr.
ocuk Esirgeme Kurumlarna, Darlacizeye, Uluslararas Yardm Kurulularna,
afet blgelerindeki insanlar iin alan sandklara, hastalklarla mcadele iin yaplan kampanyalara yardm etmek, onlara bizzat katlmak, toplumumuz iin ok insancl bir davrantr. Giderek ok sayda kii, bazen de kendilerini riske sokarak
ihtiyac olanlara kan ve organ ba yapmaktadr.
zgeci davranlar aklamaya almadan nce, zgeci davranla neyi kastettiimizi akla kavuturalm:
Eer size bir kar salayabilecei dncesi ile bata bulunursanz, ya da birilerine etkilemek, gsterite bulunmak iin para yardm yaparsanz, sz konusu
olan gerek anlamda, bir yardmsever davrantr ama zgeci davran deildir.
nitemizde yardmlamay n planda tutan davranlarla ilgili be basit soruyu
cevaplandrmaya alacaz. lki Neden yardm ederiz?, ikincisi Ne zaman yardm ederiz?, ncs En iyi yardmlama ne?, drdncs Kime yardm ederiz? ve son olarak Yardm ettiimiz kiiler iin gizlilik nemli midir?
YARDIMLAMAYI N PLANDA TUTMAK NE

DEMEKTR?
nce bu be yardm etme sorularyla ilgilenelim ve yardmsever davranlarn belki de iki basit formunun olduunu anlatan, yararl kavramsal tartmalar ieren
aklayc ana temalarmzla ie balayalm.
Gnll Yardm Etme Davranlar ve Bireylere Yararlar

Yardm edici davranlar, gnll olarak bir baka kiiye yarar salamak iin yaplan davranlardr (Batson; 1998: Aktaran: Franzoi, 2000). Bu aklama, bir bakasna yardm salamak amacyla ya da istekli olarak performans sergilemeyen zgeci davranlar iermez.
Hepimiz bakalarna yardm etme ve bakalarndan yardm dileme tecrbelerine sahibizdir. Bazen yardm etme davranmz nemli zamanlarn, paralarn kaybedilmesine ve hatta tehlikeye girmemize neden olabilir. Byle bir durumda hi
kendi yardm etme davrannzla bakalarnnkini karlatrdnzda incindiiniz
oldu mu?
Herhangi bir biimde,

dllendirilme beklentisi
(belki, iyi bir ey yapm
olmann verdii duygu
dnda) olmakszn bir
bakasna yardm etme
zgeci davran adn alr.
104
Sosyal Psikoloji
Tariheye bakacak olursak, 19. yzylda filozof Auguste Comte (1875) insanlarn yardm etme davranlarn bir ekilde kendisine geri dnmesini istemeye bal egoistik yardmlama olarak savunmutu; nk yardm edenin yardm etme isteini arttrc en nemli nedenin kendi mutluluunu arttrmak olduunu dnyor ve bunu egoizm olarak adlandryordu. Buna karlk Comte, insanlarn karlk beklemeden yapt zgecil yardm hareketlerinin de olduunu; nk baz
kiilerinde en nemli amacnn bir bakasnn mutluluunu arttrmak olduunu savunmutur. Bunu da altruistik olarak isimlendirmiti.
lerleyen blmlerde sosyologlarn katlmad egoizm ve altruistik yardmlamann arasnda oluabilen birka yararl ayrt edici zellii ve doadaki tm davranlarn egoistik olduunu savunan baz tartmalar dile getireceiz.
SIRA SZDE
Yardma muhta insanlara kar sizin tepkilerinizi en iyi aklayan hangisidir? Genelde
yardmsevermisiniz? Eer yleyseniz, yardmlarnzda sizi motive edenin egoizm mi yoksa
altruizm mi olduu hakknda ne dnyorsunuz?
Cinsiyet ve Ya Farkllklarnda Yardm

Egoizm ve altruizm tesinde, yardm etmekteki istekliliimize etki eden ey bizim
kadn ya da erkek oluumuzdan kaynaklanyor olabilir mi sizce? Alice Eagly ve
Maureen Crowleyin (1986) yardm edici davran cezbeden durumlarn kadn ve
erkekte farkl olduu hipotezinden hareketle, 172 yardm edici davran almasn gsteren meta-analitik grmesine gre, erkekler genellikle kadnlardan daha
ok yardmcdr ve bu yardmc olmalar sonucunda kadnlardan daha ok mutlu
olurlar. Bir izleyici varken, yardm gerektiren olay potansiyel bir tehlike ieriyorsa
ve muhta olan kimse bekarsa, yardm etmek iin harcanlan enerji erkeklerde daha fazladr (Aktaran: Franzoi, 2000). Yardmsever davrann dier formuna gelindiinde, rnein; bir arkadaa yardm etmek ya da ocuklara bakmak gibi konularda yaplan almalarda, kadnlar bakalarna sosyal ve duygusal destek saladklarnda erkeklere gre daha mutlu oluyorlar (Shumaker ve Hill, 1991; Aktaran:
Franzoi, 2000). Ayrca yallar ve ocuklar iin bir muhafz gibi hizmet etmek iin
daha istekli olmaktadrlar. Trudeau ve Devline gre (1996) ocuklar arasndaki
yardmlamada kz ocuklarnn erkek ocuklara nazaran yardmsever olmaya daha ok meyilli olduu belirtilmitir (Aktaran: Franzoi, 2000).
Bu temel tespitlerden sonra, iki sonu tespiti daha yapabiliriz. Birincisi, kadn
ve erkeklerin farkl yollardan yardmsever olduu grlyor. kincisi, bu farkllklar ocukluktan yetikinlie daha gl oluyor ve roller daha gze arpar cinsten
oluyor. rnein kahramanca yardm eden erkek rol ounlukla kltrle tutarl
deerlendiriliyor. Yardm ederken kendilerini tehlikeye atmada erkekler kadnlardan daha isteklidir. Buna karlk muhafzlk ve empati kurarak uzun dnem yardm salamakta kadnlar erkeklerden daha iyidirler.
NEDEN YARDIM EDERZ?

Baz sosyologlar, insanlarn kar karsnda bakalarna yardm ettiklerinde faydal olduklarna inanyorlar. Ayrca bunun insanlarn doutan getirdikleri karakteristik bir zellik olduuna ve bireyleri belki de yardm edici davranlara uygun bir
hale getirilebileceine inanyorlar.
105
Evrimsel Teorilerle Tutarl Yardmlama

Gnmzde artk kar ilikilerinin daha baskn olduu ortamlarda karlksz yardm pek de grlemiyor. Buna ramen zaman zaman kendini dnmeden yaplan yardmlar da neyin nesi oluyor?
Evrimsel psikoloji, kendi trlerinin yelerini dier trlerden korumak iin kendi hayatlarn riske atan saysz rnek dokmana sahiptir (Fouts, 1997; Wilson,
1996; Aktaran: Gibbons, 1997)
Akraba Seimi
Evrimsel teoriler, genel olarak hayatta kalmann nemli olduunu, ancak uygun
retkenlii ilerletenin hayatta kalan genler olduunu savunmulardr. Bylece ayn kandan olduunuz kiileri de yardmsever olmaya tevik etmeniz, genlerinizle
devam eden yardmveser davranlarnz daha da destekler. Akraba seimi prensibi, ayn kandan olanlara yardm ederek sonraki nesile gnderilmi olan genlerimizin esizliini vurgular (Burnstein et al., 1994; Aktaran: Franzoi, 2000).
Bu durumda birisinin, aile dndan olmasna ramen yardm etme davrann
ise evrimsel teorilerle nasl aklayabiliriz?
Karlkl Yardmlama
Robert Trivers (1971), yabanclara yardm etmenin, doal tercihlerin yannda, bir
prensibe bal olduunu aklamtr. Karlkl altruizm olarak adlandrd bu
prensip mterek yardm iermekteydi ve altruizm motive olmaya karlk geliyordu.
Bu prensibe bal olarak, karlkl yardmlama gelecekte zaman geldiinde
karlnn olacann umut edildii yardm davranysa, insanlar yabanclara yardm etmeye uygundurlar. Buna ek olarak, yardm edenlerin pozisyonlarnn gelecekte tersine dnme ihtimali olduu iin, karlksz yardm edenlerin frsat dkn insanlar ortaya karmada nemli bir yol olduunu savunmutur.
Trivers (1983) mevcut durumda en iyi yardm cinsinin en uygun durumda gelitirilmesine inanrd. Bu mevcut durumlar;
Sosyal grup yaants,
Karlkl ballk,
Dini basklarn ve sert hakimiyetin olmad ortamlardr.
Karlkl yardmlama insanlar arasnda yaygn ve frsat dknln gizleyici bir basit evrimsel mekanizmayla da tutarldr; nk insanlar yardmn karln deyemediinde sululuk ve utanma hissediyorlar (Aktaran Franzoi, 2000).
Bakalarna Yardm Etme Kurallarnn Akland Sosyal

Normlar
Yardm etme normlar bakasna yardm karlksz olarak, bencil olmadan yaplan davranlar olarak bekler. Yardmsever davranlar iin bir rehber gibi hizmet
eden sosyal norm vardr; adalet, sorumluluk bilinci ve karlkl durum (Simon,
1990; Aktaran: Franzoi, 2000).
Peki yardm hakketmi bir kii nasl olmal? Melvin Lenner (1980) sosyal adalet normuna bal olarak, eer talihsiz olaylarla karlaan kii iyi bir insansa, bizim
yardmmz hak ettiini ve bu sayede saygnlk kazanldn savunmutur (Aktaran: Franzoi, 2000).
Akraba seimi prensibi,

ayn kandan olduumuz
kiilere yardm etmekte
neden daha uygun ve istekli
olduumuzu aklar.
106
Sosyal Psikoloji
Kltrel Farkllklar
Davran aratrmalar, bireysel ve ortaklaa kltrlerin, yardmlama normlarnn
evrensel olabileceine iaret ediyor. ocuklarn yardm edici davranlar zerinde
alldnda ise kltrel farkllklar tespit edilmiti.
Joan Miller ve arkadalar (1990) Amerikallarn ve Hindistandaki Hindularn
moral almalarnda bu perspektif ile ilgili bulgular bulmulard. Hindular hangi
artta olursa olsun yardma ihtiyac olanlarn farkna vararak onlara yardm etmektedirler. Amerikallar ise sosyal normlardan etkilenmeksizin daha ok kiisel normlar kullanm ve bu kltrel farkllklar, sadece grup ierisinde yardmlamaya bavurmada grlmtr (Aktaran: Franzoi, 2000).
Kiisel Yardmlama
Miller sosyal normlara ramen, yaamsal tehlike durumlarnda yardmn karlkl
olmasnn belki de yararl olabileceini dnyordu. Buna ek olarak, yaamsal
tehlikede bile aciliyeti kavrand halde yardm etmeyen kiilerin davranlarn
sosyal normlarla aklayamayz; nk sosyal normlar her zaman insan davranlarn aklamaz.
Schwartza gre (1977) kiisel normlar, kiiselliin deerlere tutunuunun basitletirilmi haliydi. Eer deerlerle tutarl davranmaya alrsak kiisel mutlulua
sahip oluruz. Ancak deerlerle tutarsz davranlar yaparsak, kendini beenmilik
ve utanma duygularna sahip oluruz (Aktaran Franzoi, 2000).
Merhametle ilgili deerlerin gelimesi, ocuklarda ilkokul anda balar (Eisenberg ve Mussen, 1989). Bu yardm edici davranlar ocuklarn kiisel normlarnn gelimeye balad dnemlerde nemli rol oynar (Aktaran Franzoi, 2000).
Buna gzel bir rnek verelim: Kzm zgl 7 yandayd. Yardma ihtiyalar olduunda neden bakalarna yardm ettiini sorduumda, nk iyi bir insan olmak
istiyorum yantn verdi (Aktaran: Franzoi, 2000).
eitli yollarla, aileler ve retmenler ocuklarn daha ok ya da daha az yardmsever kiiler olmalarnda etkili olurlar.
ocuklarda Gzlemle renme

Sosyal renme kuramna bal olarak, rnein; Albert Bandura (1986) ve J.Philippe
Rushton (1980), gzlemle ya da modelleme ile renmenin ocuklar arasndaki yardmlamay gelitirmede iki yolu olduunu savunmutur. Birincisi, yardmsever davranta ocuklar cezbedici bir retme ekli olabilir. kincisi ise, yardmsever davranlarn ocuklar cezbettiinde, mutluluun neye benzedii ocuklara gsterilebilir.
renme ve modellemenin ocuklar zerinde daha ok etkisi olduu sylenen
almalara ramen, t verme usul, etkili yardm edici davranlar zerinde, gecikmi bir etkiye sahip olabiliyordu.
Bu ve buna benzer almalar gsterdi ki, ocuklar yetikinlerin tlerinden
ok, yaptklar eylerden etkilenmeye olduka msait olmalarna ramen, yalnzca
cmertlik tleri ocuklarn yardm etme eilimleri zerinde pozitif etkilere sahip
olabilmitir (Aktaran: Franzoi, 2000).
Yetikinlerde Yardm Edici Model

Yardm edici davran modeli yalnzca ocuklar kapsamaz. Doal bir ortamda srdrlen bir almada, arabasnn tekerlei patlam ve deitirmesi iin yardma
ihtiyac olan bir kadn iin, daha nce ayn mkl durumu yaam bir bayann ya
da pek ok erkein durduu gndelik yaantmzda ok grlmtr.
107
Yardm Etme Davrannda dllendirilme ve

Cezalandrlma
Sosyal dllendirme, rnein birisini ya da yapt ii vme, genelde; desteklemeden verilen somut dlden, rnein para dlnden daha tesirlidir (Grusec, 1991;
Aktaran: Franzoi, 2000).
Yardm edici davran zerinde dllendirme ve cezalandrmann etkisi byktr; dllendirme yardm edici davran glendirir, cezalandrmaysa yardm edici davran zayflatr.
Bu dllendirme ve cezalandrmann etkileri yetikinlerde de gzlenmitir. rnein; kendinizi evinizin nndeki caddede yalnz yrrken hayal edin. Bir bayan
herhangi bir adresi sormak iin size yaklayor. Ona yardmc olduktan sonra yolunuza devam ediyorsunuz. Tam bu srada antasn drdnden habersiz bir
kadnn yanndan geen ocua bakarken antay fark ediyorsunuz. Bu durumda
acaba antay kadna vermek adna yardm edici bir davranta bulunur muydunuz? Birinci bayan sizden yardm istemiti oysa bu bayan sizden yardm istemedi.
Bu durum sizin yardm etme davrannz nasl etkiler?
dllendirici duruma gre, birinci kadnn ona yardm etmenizden sonra size
teekkr etmesi ve iten bir tebessmde bulunmas sizin dlnzdr. Buna karlk cezalandrc durumda, kadnn size; Anlattklarnzdan bir ey anlamadm,
bir bakasna sorsam daha iyi olacak demesi sizin zlmenize, cannzn sklmasna neden olacandan bir nevi cezalandrmadr. Bu aratrmada, ilk kadna yardm ettii iin dllendirilenlerin % 90nn ikinci kadna da yardm ettii gzlenmitir. lk kadna yardm edenlerin cezalandrlmas durumunda ise sadece % 40
ikinci bayana yardm etmiti (Aktaran: Franzoi, 2000).
NE ZAMAN YARDIM EDERZ?

Bu konuya en iyi rnek, rnek olaylarda verilen New Yorklu, Kitty Genovesedir.
Gece yars 3.20 saatlerinde Kitty Genovese iten eve dnerken bir adamn bakl
saldrsna uramt. Genovese lk la etraftan yardm istedi. Gecenin iinde
Genovesein yardm isteyen yakarmalar duyulurken komularndan biri merakndan
cama kmt. Tam bu srada saldrgan arabasna binip olay yerinden uzaklat.
Kitty boylu boyunca yerde yatmasna ve apak yardma ihtiyac olmasna ramen komularndan hibiri yardma gelmemiti. Kimse polisi ya da ambulans aramamt, hatta bir ift pencerelerinin nnden ekilip, umursamazca sndrp yatmaya gitmilerdi. Aradan 15 dakika gemiti ve Bayan Genoves gvenli bir
yere geebilmek iin yerde srnrken saldrgan geri dnmt. O esnada olay
izleyen komularndan birisi polisi aramak iin telefona uzand, ancak kars Bouna arama, eminim btn komular u an polisi aryordur diyerek kocasna mani oldu. Fakat kimse polisi aramamt. Geri gelen saldrgan Genovese bakla tekrar tekrar saldrmaya balad ve daha sonra da tecavz etti. Genoves ldkten 20
dakika sonra sonunda birisi polisi aramt.
Bu olayda siz Kitty Genovese mi? yoksa izleyici mi olmay tercih edersiniz?
Mdahale Eden zleyicileri eren Bir Aratrma

Bayan Genovesin olaynda herkesin sorduu soru; Neden izleyiciler onun bu ac
dolu ann ylece izlemekle yetindiler?
Olayda tartan iki kiiden biri olan sosyal psikolog John Darley, yllar sonra bu
tartmalarn yeniden ortaya koymutu:
SIRA SZDE
108
Sosyal Psikoloji
Latane ve ben, olaydan birka gn sonra, olayn sosyal psikolojik ynn

aratrmak iin birka kiiyle konutuumuzda duyduklarmza inanamadk. Sosyal psikolog ilk olarak tm insanlarn neden ayn davran sergileyerek birisinin
farkl davranta bulunmadn ve neden bu canavar ruhlu insana mdahale edilmediini sordu. kinci olarak, grup ierisindeki bir kiinin yaknlk derecesi ne?
bunu sordu. Bunlarla yapmak istenilen kiinin durumunu aklayp, yorumlamak
zorunda olduu birka modeli tartmakt. Acil bir durumda, kii dier insanlarn
tepkilerini gzlemliyor ve bu gzlemlere dayanarak, acil durum gerektiren olayn
yalan m yoksa gerek mi olduuna karar veriyor. nc olarak; kii bir ounluk arasndaysa yardm etmek iin yalnzca kendini sorumlu tutmuyor, sorumluluu evredeki kiilere paylatryor. Bylece yardm etmek iin yalnzca kendini sorumlu grmyor ve birilerinin o sorumluluu gstermesini bekliyor (Evans, 1980,
pp.216-217; Aktaran: Franzoi, 2000).
zleyicilerin olaya mdahale etme modeline gre, acil bir durumda yardm etme davrannn bir deil tam be tane dnce yaps vardr.
lk dnlen, kiinin yardm etmesi iin durumun aciliyetliliinin inandrcl. Ortada bu inandrcl salayan bir iaret olmal. Maalesef, birok sosyal durumda, bize gnderilen pek ok iareti, sesleri fark edemiyoruz. Aslnda bunun nedenlerinden bir tanesi younluktur (Levine et al., 1994; Yousif ve Karte, 1995; Aktaran: Franzoi, 2000).
Bu durum, kalabalk nfuslu kentlerde yaayan insanlarn yardm etme eilimlerinin, kk yerleim yerlerinde yaayan kiilerin yardm etme eilimlerine gre
daha az ve olumsuz olmasnn nedenini de aklamaktadr. Baka bir neden ise,
bazen dikkatimizi eken anormal bir durumun bakalar iin normal bir durum
olabilecei dncesidir.
Anormal bir durumun farkna varldnda sahip olunan ikinci dnce yaps,
bir eylerin yanl gidip gitmediinden ve yardma ihtiya duyulup duyulmadndan emin olmadr.
Bir olayn aciliyetlilik ierdii kansna vardmzda, izleyicilerin mdahale etme modeline gre nc karar alma aamas sorumluluk duyarak yardm etmemize dair kesin bir karara varmamz gerektiini ortaya koyar.
Eer yardm etmek iin kendinizi sorumlu hissederseniz drdnc karar alma
aamas olan, yardmc olmay benimseme srecine geersiniz. Ancak bu aamada ne yapacanzdan emin misiniz? Yapacanz eyden emin olmamak yardm etme isteinizin etkisini azaltabilir, bylece kararszlk durumu yardm etme davrann engelleyebilir.
Son karar alma aamasnda, dikkatimizi eken anormal bir olay varsa ve iyi bir
ekilde yardm etmeye karar verdiyseniz, yardm edici davrannzn akn tamamlamaya ya da tamamlamamaya karar vermelisiniz. Mdahale ettiiniz iin daha sonra sizin de banzn belaya girebileceinden korkarak, pasif ve izleyici olabilirsiniz (Aktaran: Franzoi, 2000; Taylor, Peplau, Sears, 2000).
Pozitif ya da Negatif Ruh Hali Yardm Etme Davrann

Etkileyebilir
Ruh halinin iyi olmas ve cmertlik
zgl kendini dnyann bir numaral baarl insan hissetmektedir; nk dnem
sonu snavndan olduka yksek bir not almtr. Mutlu bir ekilde evine dnerken
bir bayann ynla katlar tadn gryor. Birden katlar bayann elinden ka-
109
yp etrafa uuup yaylmaya balamtr. zgl tereddt etmeden yardm etmeye

karar vererek dalan katlar toplamaya balar.
Eer zgl mutlu bir annda olmasayd, yardm etmek iin bu kadar istekli olur
muydu? Hayr! Ruh halinin iyi olmas durumunda yardm etme davran zerinde
yaplan almalar bunun byle olduunu gstermektedir (Franzoi, 2000).
yi bir ruh haline sahip olmann yaratt etkilere sebep nedir? Bu konuda bir
ka kabul edilebilir dnceler ne srlmtr. Birincisi, iyi bir ruh hali iinde olduumuzda dier insanlarn iyi, drst ve ahlakl olduunu dnmeye daha yetkin oluruz. kincisi, baka insanlara bu iyi ruh halimizi arttrmak ya da devamlln salamak iin yardm ederiz. nc neden, mutlu olduumuzda, belki bylece dierlerinin gereksinimlerine kar daha dikkatli ve duyarl oluruz (Aktaran:
Franzoi, 2000).
Kt Ruh Hali ve Yardm Dileme

Kt ruh hali ve yardm etme hakknda ne dnyorsunuz? zgl ve onun psikoloji snavn tekrar ele alalm. Bu blmde zgln btn karakteristik zelliklerini deitirelim ve snav sonucunu da Adan Fe evirelim. zgl snftan yorgun, kendinden bezmi bir halde yrsn. Bu durumdaykende etrafa yaylan katlar toplamak iin yerinden frlar m? Hayr! Ancak srpriz bir ekilde bu olabilir. Isen ve arkadalar (1973)te kendimizi kt hissettiimizde birilerine yardm etmenin belki de kendi ruhsal bunalmmzdan ka yolu olduunu ve kendimizi iyi
hissetmemizi saladn dile getirmitir. Sululuk duygusu ise yardm etme davrann arttrabilir (Aktaran: Franzoi, 2000).
spatlanm bu ve benzeri almalara ramen son derece mutsuz ve depresif
olduumuz zamanlarda, yalnzca kendi duygularmza ve sorunlarmza odaklanp
bakalarn umursamadmz gsteren almalar da vardr (Carlson ve Miller,
1987; Robert Cialdini ve Douglas Kenrick 1976; Aktaran: Franzoi, 2000).
Pek ok gergin negatif duygular; rnein dmanca kzgnlklar, kin duymalar
sonucunda yardm etme davran azalmtr.
BAKALARINI DNME DAVRANIININ

(ALTURZM) VAROLDUU GEREKTEN DORU MU?
Bakalarna yardm etmede olduka uygun olan insanlarn durumlarnn akland nceki konu (dl-bedel modeli, pozitif ruh halinin etkisi ve negatif durumlarda yardm etme modeli) sosyal yardm edici davranlarn altnda egoistik
drtlerle motive olmann yattn varsaymaktadr (Franzoi, 2000).
Acaba egoizm da dnk davranlarn altnda yatan nedenlere mi baldr? Kiisel saygnln arttrmak ve utan duygusundan kurtulmak sizce nedenler arasnda saylabilir mi?
KME YARDIM EDLR?

imdiye kadar kimin ne zaman, neden yardm ettii sorularna yant aradk. imdi
ise sorduumuz soru kime yardm ederiz? Sizce baz insanlar dierlerine gre yardm kabul etmeye daha m uygundurlar?
Bakalarna Yardm Etmek in Arada Benzerlik Aranmas

Bize benzer bir kiinin yardma ihtiyac olduunda ona yardm etme istekliliimiz
bu benzerlikten dolay art gsterir (Teormina ve Messick, 1983; Aktaran: Franzoi,
2000). Ne eit benzerlikler nemlidir? Bariz gze arpan karakteristik bir zellik,
yardma ihtiyac olan kiinin giydii kyafetlerdir.
SIRA SZDE
110
Sosyal Psikoloji
Irk incelemeleri yapan Faye Crosby ve arkadalar (1980) (Aktaran: Franzoi,

2000), ayn rktan bir yardma, rencilerin yardan aznn nyargl yaklatn saptamlardr. Bu aratrma ayrca gsteriyor ki, yardm etmede ayrt etme ya da rk
farkllna kar nyarg yoktur. nsanlarn gnmzde kendi rklarna kar nyargl olabilmesi muhtemel, ama bu nyargllkta sosyal kabul etmeyi gzleniyor.
Cins benzerlii ile ilgili yaplan bir almada bayan ve erkeklerle yardmn eitlii aratrlm ve erkeklerin kadnlara yardm etmede yksek bir eilim gsterdikleri grlmtr. Ancak, Erkein kadna yardm etmesinin altnda, doal egoistlik
yatmaktadr; nk onlar ekici olmayan bayanlardan daha ok, ekici bayanlara
yardm etmektedirler aklamas bir hayli yoruma aktr. (West ve Brown, 1975;
Aktaran: Franzoi, 2000).
YARDIMI KABUL EDEN K N GZL BEDELLER

VAR MIDIR?
Buraya kadarki blmde izleyicilerin dierlerine yardm salamasn nleyen faktrleri inceledik, ancak verilen yardm ne olacak? Yardm kabul eden kiinin tipik
tepkileri nasldr? Ve yardma muhta birisinin yardm istemesini ne nleyebilir?
Yardmn Karln Verememi Olmak Stres Yaratabilir

Btn dnya inanlar kabul edilen yardmn karlnda bir hayr duasnn olduunun farkndadr. Bunlar, yardm ve minnettarlk duygularyla yardm alacak
kimselerin bir eit yantlama eklidir. Ancak, bu minnettarlk onlar sk sk borlu
hissetmelerine ve kendilerini alt seviyede hissetmelerine neden olur (Nadler, 1991;
Aktaran: Franzoi, 2000). Bu elikili duygusu bazen yardm kabul eden kiinin neden ltufkar olmadnn aklamasna etkide bulunuyor. Ksknlk, dmanlk
yaratan bu yardm etme durumu, uygun bir Hint ataszyle badayor Neden
benden nefret ediyorsun, ben sana hi yardm etmedim ki? (Nadler ve Fisher,
1986, p.82; Aktaran: Franzoi, 2000).
nsanlar yardm kabul ettiklerinde, yaygn olarak adaletsizlik hissi duyuyorlar,
yani bu yardmn karln deme isteine kaplrlar. Bu durum sonucunda kesin
adaleti salamaya almaya motive olurlar. Ancak bu karlkl alveriin olmad durumlarda ne olur?
znde yardm edilenler gcendirilebilirler, eer adaletin salanmas iin karln bir ekilde denmesine izin verilmezse!
Kabul Edilen Yardm Kendimize Olan Saygmz da Tehdit

Edebilir
Adaletsiz kabul edilen yardm fikri ve bir ilikide duyulan rahatszlk duygusu, yardm kabul eden kimsenin kendine duyduu saygy tehdit etmektedir.
Jeffrey Fisher ve Arie Nadlerin kendine olan saygy tehdit etme modeli ne
gre, eer kabul edilen davran negatif bir mesaj kapsyorsa, bu tehdidi hisseder
ve olumsuz yant veririz. Yardm; (1) alan kimse tarafndan tanabilir ve (2) gerekten yarar salad durumda dayankl olacaktr (Dakof ve Taylor, 1990; Aktaran: Franzoi, 2000). (1) Yardm alan ve veren arasndaki iliki altta olana kar bir
stnlk ilikisi olursa ve (2) kiisel gven ve ballk deerleri gibi nemli kltrel deerlerle mcadele ediyorsa yardm tehditkar olacaktr (Dunkel-Schetter et al.,
1992; Aktaran: Franzoi, 2000)
Kendine olan saygy tehdit modelinin bir olumlu sonucu; byle bir durumda
tehdit edildiini hisseden kiinin gelecekte baarl olabilmesi iin kendini gelitirme abasna girmesi iin motive edilmesidir.
nceki tartmalarmzda szn ettiimiz yardm salamadaki cinsiyet farkllklarnda, erkeklerin yardm teklif etmede kadnlara nazaran daha meyilli olduklar konusundaki bulgular srpriz deildir (Barbee et al., 1993; Corney, 1990; Aktaran: Franzoi, 2000). Ayrca kantlar gsteriyor ki, erkekler ekici olan bir bayan
tercih etmeyi daha ok semektedirler. Kadnlarda ekici erkeklere yardm etmeye
daha ok meyillidirler (Nadler et al., 1982; Aktaran: Franzoi, 2000). Bu farkl yardm isteme modelleri geleneksel cinsiyet modelleriyle ve kendine olan saygnn
tehdit edilmesi modeliyle aklanabilir. Geleneksel heteroseksel bir erkek iin
yardm, ekici bir bayann gznde mao imajnn tehlikeye girme ihtimaline baldr; ancak geleneksel bir heteroseksel bayan iin yardm, ekici bir erkein onu
arzulama dncesinin artmasna baldr.
111
112
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA

AMA
Alturizm ve prososyal davrann tanmn yapabilmek

Alturizm, birisine herhangi bir dl ya da kiisel
kazan olmakszn yardm etmek. Prososyal davran ise yardm edenin gdleyici faktrlerine baklmakszn, gerekleen yardm veya yardma ynelik dzenlemi bir eylemdir.
Banzdan geen bir yardm etme davrann; karar verme modeline gre analiz edebilmek
Karar verme modeli kompleks bilisel sreler zerinde vurgu yaparak prososyal davran aklar.
Potansiyel yardm edici kii nce ortada yardma
gerekten ihtiya olup olmadna bakar, sonra kiisel sorumluluk alr, maliyet ve yarar lmleri yapar ve olaya nasl gireceine karar verir.
zgeci Davran deiik teorik bak alarnn
aklamalaryla baka birisine tanmlayabilmek
renme modeli yardm etme davrannn; dl
ve model alma eklinde renileceine vurgu yapar. Evrim teorisyenleri yardm etme eilimini bireyin genetik deerlendirmesine balarlar. Sosyal
normlar ise yardm; sorumluluun, adaletin ve yargnn bir paras olarak grrler.

AMA
Gzlemci etkisini rneklendirebilmek

zgeci Davranlar evresel faktrlerden etkilenirler.
nsanlar, dier insanlar evresindeyken yardm etmeye daha az eilimlidirler. Buna kalabalk (gzlemci)
etkisi denir. Bu durum sorumluluun yaylmas, dier insanlarn yardm eden bireyi nasl deerlendireceklerine ilikin duyarl olu ve durumun nemi ile
aklanr?. Hata yapma olasl krsal ya da kkenli
olu ve zaman basks dier faktrlerdendir.
Yardmsever bir bireyin cinsiyeti, dnceleri ve

duygularn tanmlayabilmek
Yardm edenin karakteristikleri ok nemlidir. nsanlar mutluyken, empati yaptnda daha fazla yardm ediyorlar. Olumsuzluk giderici modele gre,
bireyler kendi duygusal durumlarn dzeltmek ve
stres, gerginlik atmak iin yardm ederler. Yardmsever bir birey modeli gelitirme abalar yetersiz
kalmtr.
Kimlerden yardm kabul edip, kimlerden etmeyeceinize karar verebilmek.

Bireyler yardm almaya bazen reaksiyon gsterir ve
rahatsz olurlar. Yardm kabul; benlik algs ve zdeeri drebilir, kendimizi dier insanlardan aada hissedebilir ve bu durumu zgrlmz iin
bir tehdit olarak alglayabiliriz.
AMA
AMA
Kendimizi Snayalm
1. nsanlarn karlk beklemeden bir bakasnn mutluluunu artrmak amacyla yaptklar zgeci davranlara ne
ad verilir?
a. Egoistik yardm
b. Alturistik yardm
c. atmac yardm
d. levsel yardm
e. Normatif yardm
2. Aadakilerden hangisi Triversin, en uygun yardm
biiminin gelitirilebilmesi iin nerdii gerekli baz durumlardan biri deildir?
a. Sosyal grup yaants
b. Karlkl ballk
c. Sert hakimiyetin olmad ortamlar
d. Kiisel etkileim
e. Duygusal durumun uygun olduu ortamlar
3. Aadakilerden hangisi yardmsever davranlar iin
var olan sosyal normlardan biridir?
a. Arkadalk
b. Ayn rktan olma
c. Sorumluluk
d. Bencillik
e. Resmiyetlik
4. Merhametle ilgili deerlerin gelimesi ocukluk dneminde hangi alarda balar?
a. Lise alarnda
b. Bebeklik
c. 5-6 yalarnda
d. lkokul alarnda
e. 20li yalarda
5. Aadakilerden hangisinin yardmedici davran zerinde, etkide bulunup, yardmedici davran glendirdii
ya da zayflatt grlmtr?
a. dllendirme ve cezalandrma
b. Cezalandrma ve sulama
c. Dikkat etme ve umursama
d. Duygu smrs ve yalan
e. ekinme ve kanma
113
6. Aadakilerden hangisi yardm etme davrann etkileyen unsurlardan biri deildir?

a. Cinsiyet farkll
b. Ya farkll
c. Nfusun kalabalk ya da az oluu
d. D grn, ekicilik
e. Kiilerin kromozon saylar
7. Evansa gre kiinin yardm etme srecinde olaya girebilmesi iin ka aamadan gemesi gerekir?
a. 3
b. 4
c. 7
d. 8
e. 10
8. Yardm etme davranmz olumlu ynde etkileyen olgu aadakilerden hangisi deildir?
a. Bamzn derde girme korkusu
b. Benliimizi glendirmek
c. O anda umursamaz grnerek dikkat ekme arzusu
d. Sosyal stat
e. Kanba
9. Aadakilerden hangisi yardm etme davrann arttrabilen unsurlardan biridir?
a. ine kapanklk
b. Sululuk duygusu
c. Negatif ruh hali
d. Karmak ruh hali
e. Geni kiilie sahip olma
10. Aadakilerden hangisi Ne zaman yardm ederiz?
sorusunu aklayan bir yanttr?
a. Canmz istediinde
b. Olayn aciliyetine inandmzda
c. Kahraman olmak istediimizde
d. Neyin nemli olduuna karar veremediimizde
e. Arkada edinmek istediimizde
114
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden
Bir leden sonra, 12 yanda bir ocuk derme-atma evinin atsnda korkuyla izliyordu. ocuun evresindeki
her yerde birsr asker vard. Bir ocuun sng ile tekrar tekrar baklandna ve bir bakasnn da pencereden
atldna ahit olmutu. ocuk afak skene kadar atnn zerinde kald ve uyumaya alt. Askerler onlar gtrmeden hemen nce oullarna hayat iin komasn,
mcadele etmesini syleyen ailesinin sesiyle derin uykudan uyand.
Kasabann sakinleri kentin istenmeyen kiilerinden oluuyordu. Askerler bu istenmeyen insanlar yok ederek etkilerini silmeye alyordu. Bu istenilmeyen insanlarn bir
ksm evlerinde ldrlyor; ama daha ou bir dizi yk
vagonuna bindirilerek ormann yaknlarna gtrlyor
ve geni ukurlara, toplu mezarlara gmlyorlard. Hava
kararmaya yakn, askerler kasabay terkediyorlar ve kasaba yalnz, sessiz kalyordu. te bu anlardan birinde ocuk
gizlendii yerden aaya indi ve kendini kamufle edebilecek sava kyafetleri aramaya balad. Hazrlklarn tamamlad ve o geceyi kk bir dolapta uyuyarak geirdi.
Ertesi gn, erkenden kalkt ve babasnn arkada olan
Balwine Piecuchn yaad yere doru yola koyuldu.
ocuk bu kiiyi tanmyordu; ama onun iyi birisi olduunu biliyordu. Kadna gidiyordu; nk kadn beenilmeyenlerden deildi ve onun tek umuduydu. Kap alp kendini tanttnda, kadn; Tanr akna burada ne iin var?
Bu ok tehlikeli abuk ieri gir! diyerek aknln gizleyememiti. Balwina Piecuch ve Alise ocuu birka gn
evlerinde gizlemiler, onu beslemiler ve trajik hikayesini
dinlemilerdi. Bu esnada bir asker bu ailenin istenilmeyenlerden birini evlerinde sakladn renebilirler, Piecuch ailesi de bu ocukla birlikte mahvolabilirlerdi. Bunun olmasn nlemek iin aile, ocuu beenilenler arasna yani kentteki insanlar arasna nasl sokacan ve iftlie yakn bir yerde nasl ona gre bir i bulacaklarn dnyorlard. Balwina Piecuch ve ailesi ocuun hayatta
kalmasna yardm etme karlnda hibir kazan elde etmeyeceklerdi ve belki de her eylerini ocukla birlikte
kaybedeceklerdi. Buna ramen ocua yardm ettiler. Peki ama neden?
Bugn yani olaydan 60 yl sonra, bu hikayenin Sam Olier
adyla bilinen ocuk kahraman Californiadaki Humboldt
State niversitesinde bir sosyoloji profesrdr. Bu hikayenin orijinali Nazilerin igal ettii Polonyadaki Yahudilerin trajik hikayesidir.

1. b
2. d
3. c
4. d
5. a.
6. e
7. c
8. a
9. b
10. d
Yantnz yanl ise, Bakalarn Dnme

Gerekten Var m? konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Karlkl Yardmlama
Yantnz yanl ise, Yardm Etme Kurallarnn
Akland Sosyal Normlar konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Kiisel Yardmlama
konusunu tekrar okuyunuz..
Yantnz yanl ise, dllendirme ve
Cezalandrma konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Kime Yardm Edilir
Yantnz yanl ise, Ne Zaman Yardm Ederiz
Yantnz yanl ise, Pozitif ya da Negatif Ruh Hali
Yantnz yanl ise, Pozitif ya da Negatif Ruh Hali
Yantnz yanl ise, Ne Zaman Yardm Ederiz
Yararlanlan ve Bavurabilecek
Kaynaklar
Bilgin, N. (1991). Sosyal Psikolojiye Giri. 2. Basm, Editr: Nuri Bilgin, Ege niversitesi, Ed.Fak.Yaynlar, No:
48., zmir.
Ccelolu, D. (1991). Psikolojinin Temel Kavramlar,
2. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul.
Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology. Second Edition,
McGraw Hill, New York.
Freedman, J.L., Carlsmith, J.M. D.O.Sears, (1993). Sosyal
Psikoloji, 2. Bask, ev.:Ali Dnmez, mge Kitabevi
Yaynlar: 76., Ankara.
Goldstein, J. H. (1980). Social Psychology. Academic
Press, Inc, Orlando, FL.
Michener, H. A., Delamater, J. D. & Shalom H. Schwarts
(1986). Social Psychology. Harcourt Brace Jovanovich Publishers, Sandiago, C. A.
Morris, G.C. (2002). Psikolojiyi Anlamak. ev.Editrleri:
H.Belgin Ayvak, Melike Sayl, Trk Psikologlar Dernei Yaynlar No 23, Ankara.
Sampson, E. E. (1991). Social World, Personal Lives
(An Introduction to Social Psychology). Harcourt
Bratce Jovanovich, Publishers, Sandiago, C. A.
Schroeder, D. A., Dovido, J. F. Penner, A. L. & Piliavin, A.
(1995). The Psychology of Helping and Altruism.
MacGraw Hill, Inc, New York.
115
Saldrganlk
Bu nitede, insanln karanlk yzn tekil eden saldrganlk konusu incelenecektir. Saldrganln ne olduu, neden ortaya kt, hangi etmenler tarafndan
belirlendii ve nasl azaltlabilecei incelenecektir.
Bir yandan, saldrganl insanlk durumunun bir paras olarak gryoruz,
ama dier yandan her geen gn dnyann daha iddet dolu bir yer haline geldiini de duyumsuyoruz. Belki de her gn gazetelerin nc sayfalarndan ve televizyondaki haber bltenlerinden akp geen kan, gzya, dram ve cinneti tketir hale geldiimiz iin byle bir duyumsamay yayoruz. Saldrganln en u
noktas olan sava bir film gibi televizyondan izleyerek, bilgisayar oyunlarnda
vurmaktan, ldrmekten zevk alarak neredeyse iddeti arar ve ister hale geldik.
Amalarmz
Saldrganl tanmlayabilecek,
eitli saldrganlk tiplerini ayrt edebilecek,
Saldrganln kkenlerini aklayabilecek,
Saldrganln sosyal, durumsal ve kiisel belirleyicilerinin neler olduunu
saptayabilecek,
Saldrganl azaltma yollarn sayabileceksiniz.

116
Sosyal Psikoloji
Hangisi Saldrganlk
Bir asker, dman askerini sngleyerek korkun bir acya ve sonunda lmne neden oldu.
Bir restoranda boazna yiyecek taklan ve boularak neredeyse lmek zere olan kadna, mterilerin iinde doktor olan biri yardm etti. Doktor, kadnn boaznda bir delik aarak nefes almasn salad. Bu ilem kadna
ok ac verdi, ama hayat kurtuldu.
Bir polis memuru, bir kiiye, terrist planlar konusunda bilgi elde etmek
iin ikence yapt. Eer yapmasayd, bombayla yzlerce masum insan lebilirdi.
Bir anne, olunun yanana, kardeini bilerek itip drd iin bir aplak att.
Bir baba, fkesi bana vurduu bir anda, kzna, onun domasnn bir hata olduunu ve aslnda hi domam olmas gerektiini syledi.
(Feldman, 1998; s.296).
retmen, snfta biraz nce anlatt halde, bir problemi zemeyen bir
grup renciyi sraya dizerek, ellerine bir cetvelle vurdu.
Anahtar Kavramlar
Saldrganlk
Engellenme
iddet
Tahrik
Arasal Saldrganlk
Medyada iddet
Dmanca Saldrganlk
Duyarszlatrma
zgeci Saldrganlk
Model Alarak renme
Antisosyal Saldrganlk
A Tipi Kiilik
zin Verilmi Saldrganlk
Arnma (katarsis)
indekiler
SALDIRGANLIK NEDR?
SALDIRGANLIIN KKENLER
SALDIRGANLIIN SOSYAL, DURUMSAL VE KSEL BELRLEYCLER
SALDIRGANLIIN AZALTILMASI
nite 8 - Saldrganlk
117
GR
Hepimiz gnlk yaammzda tank ya da belki de kurban olduumuz belirli saldrganlk biimlerini kabul edilemez bulmaktayz. Yukardaki rneklerden de grld zere eitli saldrganlk biimleri mevcuttur. Bazlarn kabul edilemez
bulmaktayz; ama pek ok saldrganlk biimine de ses karmayz. Bazen bir anne ya da babann ya da bir retmenin ocuuna ya da rencisine uygulad cezay, ocuu disipline sokmann bir paras olarak grr ve hatta gerekli buluruz.
Bunlara ek olarak, saldrganlk fiziksel olduu gibi psikolojik de olabilir. Kimi zaman szler bizi bir bak kadar yaralayabilir.
SALDIRGANLIK NEDR?
Gerek bilimsel literatrde gerekse gndelik dilde sk ve yaygn kullanlmasna karlk, saldrganlk kavramnn, zerinde anlamaya varlan bir tanm bulunmamaktadr. Herhangi bir saldrganlk tanmnda herkesin kesin olarak kabul ettii
nokta, saldrganln dier bir kiiye zarar vermeyi ya da onu incitmeyi iermesidir. Ancak lt olarak sadece zarar verme ya da incitme davranna odaklanlmas, yukardaki rnek olaylarn hepsinin saldrganlk olarak grlmesine yol amaktadr. Oysa doktorun boulan bir kadna yardm etmesi, sonuta kadna ac vermi
olsa da saldrganlk olarak deerlendirilemez. Dolaysyla, zarar verme ya da incitme davran, saldrganl tarif etmede aka yetersiz kalmaktadr.
Aratrmaclarn ou bu problemi, saldrganlk tanmna niyet esini ekleyerek zmtr (Brewer ve Crano, 1994; . Yani, btn zarar verme ya da incitme
eylemleri deil, sadece zarar verme ya da incitme niyeti ile yaplanlar saldrganlk
olarak grlmektedir. Ancak, eylemin niyetli yaplmas da sorunu ok fazla zmemektedir. Bu kez de Kiinin niyetini nasl bilebiliriz? sorusu karmza kmaktadr. nk, niyeti, direkt olarak gzleyemeyiz, sadece tahmin edebiliriz.
Her ne kadar niyet kavram ile ilgili problem varsa da, bugn pek ok sosyal
psikolog saldrganl tanmlamada niyet kavramn vazgeilmez olarak grmektedir. Bu durumda, birbirine benzer olsa da birka saldrganlk tanm vermek yararl olabilir. Saldrganlk, dier bir kiiye niyetli olarak zarar vermek ya da onu incitmektir (Feldman, 1998; s. 297). Ya da saldrganlk, dierini incitme niyetiyle
yaplan eylemler ve sylenilen szlerdir (Brewer ve Crano, s. 305). nc bir tanm ise yledir: Saldrganlk, fiziksel ya da psikolojik acya yol amay amalayan
niyetli davrantr (Aronson, Wilson ve Akert, 1999; s. 457).
Yukardaki tanmlardan, zarar verme ya da incitme niyetiyle yaplmam eylemlerin, sonuta kardaki kiiye ac vermi bile olsa saldrganlk saylmamas gerektii aktr. rnein, di doktorunun bize ac yaatt dorudur; ancak bu, zarar
verme niyeti sonucu deil, tam tersine salmz koruma niyetiyle bize yaattrlan acdr ve bu yzden saldrgan bir eylem olarak grlemez. Ya da kalabalk bir
belediye otobsnde ayamza basan ve hemen arkasndan nazik bir biimde
zr dileyen kiinin davrann da saldrgan olarak yorumlamayz. Dier yandan,
zarar verme ya da incitme niyetiyle yaplm, ama bir ekilde bu niyetin gereklemedii, dier bir deyile hedefin skaland durumlar olabilir. rnein, karsna
kzan alkolik bir adam elindeki bira iesini ona frlatm ve isabet ettirememi olabilir. Kadnn bu olayda incinmemi olmasna ramen, adamn ie atmas hl saldrgan bir eylem olarak grlmelidir.
Yukarda verilen saldrganlk tanmlarnn ncsnde aka ortaya konduu
gibi, zarar verme ya da incitme fiziksel ya da psikolojik olabilir. Bu noktada saldrganlk ile iddeti birbirinden ayrmak gereklidir. iddet, kasti olarak yaplan cid-
Saldrganlk: Dier kiiye

fiziksel ve psikolojik olarak
zarar vermeyi ya da
incitmeyi amalayan
davrantr.
iddet: Dier kiiye fiziksel

olarak zarar vermeyi
amalayan davrantr.
118
Pasif Saldrganlk: Dier

kiiye zarar vermeyi ya da
onu incitmeyi amalayan
faaliyetsizlik halidir.
Arasal Saldrganlk: Kii

tarafndan deerli grlen
bir amaca ulamak iin
gsterilen saldrganlktr.
Dmanca Saldrganlk:
Amac dier kiiye zarar
verme ya da onu incitmek
olan saldrganlktr.
zgeci Saldrganlk:
Toplumsal normlara uygun
olarak grlen ve toplum
tarafndan onaylanan
saldrganlktr.
Sosyal Psikoloji
di fiziksel incitme eylemleridir (Feldman, 1998; 297). O halde iddet, psikolojik

deil, sadece fizikseldir. Saldrganlk ise aktif, fiziksel bir iddet olabilecei gibi pasif, szel ya da baka bir biimde de ortaya kabilir. rnein, sevmedii bir memurun terfi kararnamesini geciktiren bir ynetici ya da snf iindeki tartmalarda
herhangi bir renciyi srekli nemsememe tavr gsteren bir retmen saldrgan
davran gstermektedir. Bunlar pasif saldrganlk rnekleridir. Pasif saldrganlk, hibir faaliyet yaplmamasna ramen, kardakine zarar vermeyi amalayan faaliyetsizlik olarak tanmlanmaktadr (Bilgin, 2000; s. 276).
Saldrganl daha iyi anlamak iin baka bir ayrm daha yapmak gereklidir:
Arasal saldrganlk ve dmanca saldrganlk. Arasal saldrganlk, deerli bir
hedefe ulamay salamak zere gerekletirilen zarar verme ya da incitme eylemidir. Byk bir mirasa konmak iin kiinin akrabasn ldrmesi, profesyonel bir
boksrn rakibine vurmas, bir hrszn girdii evin sahibine vurmas ya da futbolda rakip oyuncunun gol atmasn engelleme arasal saldrganlk rnekleridir. Btn bu davranlarda kardakine zarar verme niyeti vardr, ama ana ama saldrganlk yoluyla hedefe ulamaktr. Temel olarak boksr kazanmak, hrsz yakalanmamak ve futbolcu gol engellemek iin saldrganlk gsterir. Bu durumda yukarda askerin, annenin, polisin ve retmenin davranna ilikin rnekleri, arasal
saldrganlk olarak nitelendirebiliriz.
Arasal saldrganln tam tersine, dmanca saldrganlkta, amacn kendisi kardakine zarar vermek ya da onu incitmektir. Bu saldrganlk biiminde hedef sevilmeyen ya da nefret edilen biridir. Bu yzden, dmanca saldrganlk fke ya da
kzgnlk duygusuyla birlikte ortaya kmaktadr. Adamn tartma esnasnda fkelenip eine barmas ya da vurmas ya da bir kahvehanede veya bir kumarhanede hileli kart ya da zardan dolay patlak veren bir kavga dmanca saldrganlk rnekleridir. Yukardaki rnek olaylardan sadece babann gsterdii szel saldrganlk, dmanca saldrganlk olarak nitelendirilebilir. Hem arasal saldrganlk hem
de dmanca saldrganlk niyetli yaplan eylemlerdir (Feldman, 1998).
Arasal saldrganlk ve dmanca saldrganlk ayrm, saldrgan bir davrann
arkasnda yatan nedeni anlamamz iin bir dereceye kadar yararn grdmz
bir ayrmdr. Ancak, ou zaman bu iki saldrganlk tr birbirine kartndan, ayrm zorlamaktadr. rnein baz spor dallarnda, zellikle futbol, basketbol gibi
oyuncular arasnda fiziksel temasn olduu spor dallarnda, saldrganlk balangta arasal bir ekilde ortaya kmakta, ancak bunun rakip oyuncuda kzgnlk ve
fke yaratmas sonucu dmanca saldrganla dnmektedir. Yine baz durumlarda saldrgan davranmzn altndaki dmanlk duygularn gizleyerek, davranmz bir takm arasal gdlerle aklamaya alrz; Cann actmak istemiyordum; ama emredilmiti, Ya ben ya o idi, baka seim ansm yoktu., Paraya ok
ihtiyacm vard, bu yzden onu vurmak zorundaydm (Bilgin, 2000).
Son olarak, baz sosyal psikologlarn (Baron ve Byrne, 2000; Taylor, Peplau ve
Sears, 2000), saldrgan davranlar toplumsal normlara uygunluu asndan belirli snflara ayrma abalarndan da sz edilmelidir. Saldrgan davranlarn bir ksm
toplumsal normlara uygun olarak grlr ve onaylanrken, dierleri normlara uygun olarak grlmezler ve toplum tarafndan onaylanmazlar. Aslnda saldrganln hep kt bir davran biimi olduunu biliriz; ama baz durumlarda onu onaylarz da. Polisin kamu gvenliini koruma grevinde, bir suluyu vurmas nedeniyle alklanmas en sk karlalan rnektir. Yukarda verilen polisin davran da
belki baka bir rnek olabilir. Bu saldrganlk biimine zgeci saldrganlk, yani
toplumca onaylanan saldrganlk ad verilmektedir. Dier yandan, suikast, dvme,
nite 8 - Saldrganlk
cinayet, saldr gibi davranlar aka toplumsal normlar ineyen davranlardr.

Bu tarz davranlar toplum tarafndan onaylanmad iin antisosyal saldrganlk
olarak adlandrlmaktadr. Aslnda toplumsal yaamda onaylanan pek ok saldrganlk biimi bulunmaktadr. Yasalar uygulamaya ve desteklemeye ynelik eylemler, uygun anababa disiplini, ya da sava srasnda komutann emirlerine uyma
uygun hatta gerekli grlmektedir. Bir de zgeci saldrganlk ile antisosyal saldrganlk arasnda bir yere yerletirilebilecek ve izin verilmi saldrganlk olarak
adlandrlan baka bir saldrganlk biimi daha tanmlanmaktadr. Bir kiinin kendini savunma amacyla karsndakinin saldrganlna karlk vermesi, bir kadnn
kendine tecavze yeltenen bir adama engel olmak iin saldrmas zgeci saldrganlk olarak deerlendirilmeyebilir ama toplum kurallarnn snrlar dahilindedir ve
ok da kt olarak grlmez (Baron ve Byrne, 2000; Taylor, Peplau ve Sears,
2000).
Bilindii zere, gvenlik glerinin, toplum gvenliini ve huzurunu salarken g kullanma yetkisi bulunmaktadr. Sizce yukarda verilen tanm ve kavramsal ayrmlar erevesinde, Trkiyede gvenlik glerinin kii ya da kitleler zerindeki eitli tarzlardaki
g kullanmnn saldrganlk ve/veya iddet saylabilecei durumlar var mdr? Varsa bunlar ounlukla arasal m yoksa dmanca mdr? Eer byle bir eyin olmadn dnyorsanz, o zaman ayn sorular polisin insan haklar ihlalleri kapsamnda tartnz.
SALDIRGANLIIN KKENLER
Bilim insanlar, filozoflar ve dier tm dnrler saldrganln doutan gelen
igdsel bir davran m, yoksa renilmi bir davran m olduu konusunda
tam bir grbirliine varamamlardr. Bu iki gr arasndaki atma yzyllardr sregelmektedir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999). Aada saldrganln doutan getirildiini ileri sren iki kuramsal yaklama ve bunun kart olarak, saldrganln renilmi bir davran olduunu ileri sren sosyal renme yaklamna yer verilmitir.
Aslnda bugn pek ok sosyal psikolog bu iki gr arasndaki atmann yanl olduunu ve saldrganln doutan m getirildii ya da sonradan m renildii sorusunun reddedilmesi gerektiini ileri srmektedirler. Saldrgan davranlarn
sadece doutan gelen igdlerden kaynakland ya da btn saldrgan davranlarn renildii grnn fazlasyla basitletirilmi olduu, gerein muhtemelen bu iki grn arasnda bir yerde olduu dnlmektedir. Doutan getirdiimiz genetik etmenler, belirli durumlarda saldrgan drtlerimizi ortaya karyor olabilir; ama gerekte bunu davrana dntrp dntrmememiz, bu eylemin o ortamda sosyal olarak ne kadar uygun grdmze baldr. Bir sosyal
ortamda hangi davrann uygun hangi davrann uygun olmad konusundaki
beceri ise doutan getirilmez, renilir (Feldman, 1998).
zetle, saldrgan eylemin gerekte gsterilip gsterilmeyecei, doutan gelen
yatknlklar, eitli renilmi ketleyici tepkiler ve sosyal ortamn zellikleri arasndaki karmak etkileime baldr ( Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
gdsel Yaklamlar
Saldrganlkla ilgili ilk kuramsal gelime, saldrgan davran, insan ve hayvan doasnn doutan gelen, genetik kkenli bir igdnn davurumu olarak gren
anlaytr. Freudun psikanaliz erevesinde gelitirdii bu kuram, insanlarda ikili
bir igd olduunu savunur. Buna gre, bireyin davran, iki temel g tarafn-
119
Antisosyal Saldrganlk:
Toplumsal normlar ineyen
ve toplumca onaylanmayan
saldrganlktr.
zin Verilmi Saldrganlk:

Toplum kurallarnn snrlar
iinde olan ve ak bir onay
verilmese de toplum
tarafndan meru olarak
alglanan saldrganlktr.
SIRA SZDE
120
Hem psikanalizciler hem de

etologlar, saldrganl,
insan doasnn kanlmaz
bir zellii olarak
grmlerdir. Ancak
etologlar saldrganl, uyum
salayc bir davran olarak
grrken, psikanalizciler
saldrganl ykc
drtlerin temsilcisi olarak
grmektedirler.
Sosyal Psikoloji
dan ynetilir: Yaam igds (eros) ve lm igds (thanatos). Eros, kiileri

haz aramaya ve isteklerini gerekletirmeye ynlendirirken, thanatos benlik-ykmna yneltir. Bu iki igd, kiinin iinde hi bitmeyen bir psikolojik atma yaratr. Bu atma, ykc gcn, kiinin kendinden dierlerine yneltilmesiyle zlr. Bylece, birey dier bir kiiye saldrgan davranarak, kendi psikolojik dengesini korumu olur. Bu kurama gre, saldrganlk insan doasnn kanlmaz bir parasdr ve bireyin kontrol dndadr (Mummendy, 1996).
Saldrgan davranlarn kkenini biyolojik bir igdnn varlna balayanlar
yalnz psikanalizciler deildir. Saldrganl hayvan davranlarn gzlemleyerek
inceleyen etologlar (hayvan davranlarn doal ortamlarnda gzleyen aratrmaclar), saldrganln evrim sreci iinde nemli bir ilevi olduunu ileri srmlerdir. Bu yaklama gre, saldrgan davran, trn en gl ve genetik olarak
en uygunlarnn hayatta kalmasn salayarak, trlerin evrimsel geliiminde uyumsal bir ilev grmektedir.
Bu yaklam, her ne kadar hayvan davranlarna odaklanmsa da, insan davranlarn aklamak iin de kullanlmakta ve bu yzden eletirilmektedir. Organizmann srekli saldrgan enerjiyi biriktirdiini varsayan bu grte, insann psikolojisi hidrolik bir modele benzetilmitir. Srekli kaynayan bir kazanda biriken
buhar, azar azar serbest braklmaldr. Eer buharn dar kmasn salayan emniyet sbab devre d braklrsa, basn ok artacak ve buhar kendiliinden ve
daha iddetli bir biimde darya kacaktr (Akt. Krah, 1996).
Hem psikanalizciler hem de etologlar, saldrganl, insan doasnn kanlmaz
bir zellii olarak grmlerdir. Ancak etologlar saldrganl, uyum salayc bir
davran olarak grrken, psikanalizciler saldrganl ykc drtlerin temsilcisi
olarak grmektedirler. Buna bal olarak da, saldrganln nasl azaltlaca ya da
bertaraf edilecei sorusuna verdikleri yantlar farkldr. Etolojik gre gre, saldrganlk gibi saldrganl ketleme de igdseldir. Evrim sreci boyunca kendi trlerini yok etmelerini nleyen birtakm ket vurmalar gelitirmi olan hayvanlar, saldrganl yararl bir ekilde kullanmlardr. Ama, insanlar ounlukla uzaktan kullanlan ve annda lme yol aabilecek ok gl silahlar gelitirmilerdir. Tm
dvler sadece elle ya da fiziksel olarak, en ufak bir ta paras ya da sopa kullanmakszn yaplsayd, belki insanlar da trlerinin yok olmasn nleyecek ketlemeler gelitirebilirdi. Etolojik gr asndan, eer saldrganlk doutan gelen ve
k arayan bir igdyse, o zaman, daha bar bir toplum iin, saldrgan enerjinin sosyal olarak kabul edilebilir yollarla boaltlmas, ykc saldrganlktan kanmak iin ok nem tamaktadr. Sosyal olarak kabul edilebilir bir saldrganlk biimi olarak spor, zellikle de yarmac sporlar bir emniyet sbab olarak nerilmitir. Etologlarn ketleme anlayndan farkl olarak, psikanalizde ketlemeler evreyle etkileim iinde gelitirilir; bunlar, bireyin ilk yalardaki aile ilikileri ve daha
sonra speregonun geliimi ve toplumsal olarak kltrleme srecinin sonucu olarak kazanlrlar. nsann saldrgan drtlerinden kurtulmas mmkn deildir; ama
bu enerji baka kanallara yneltilebilir (Krah, 1996).
Saldrganl igd temelinde aklayan yaklamlar, aratrmaclar tarafndan
bata igdlerin gzlenemeyecei, dolaysyla varlklarnn kantlanamayaca gerekesi olmak zere pek ok gereke yznden eletirilmitir.
nite 8 - Saldrganlk
121
Sosyal renme Yaklam

Saldrgan davran insan doasnn kanlmaz bir davurumu olarak kabul eden
grlerin tersine, sosyal renme kuramna gre, saldrgan davran ve dier
tm davranlar, renilmi davranlardr. Bir bisikleti kullanmay, bir arabay srmeyi nasl reniyorsak, saldrgan davran gstermeyi ve saldrgan davran ketlemeyi (gstermemeyi) de ayn ekilde reniyoruz (Brewer ve Crano, 1994). Bu
gre gre, saldrgan davran renmenin en temel yolu, bireyin bu tr davranlarnn direkt olarak pekitirilmesidir. Pekitirme, bireyin saldrgan davrannn dllendirilerek, tekrar yapma olasln arttrma anlamna gelmektedir. rnein okuldan eve gzyalar iinde gelen kk bir olan ocuunu dnn. Arkadann ona vurduunu alayarak anlatan ocua babas, neden onun da arkadana vurmadn, yani karlk vermediini sorar ve oluna kzar. Bir dahaki sefere okuldan eve burnu kanam ama zafer kazanm edasyla gelen ocuk, babasndan arkadana vurduu iin vg dolu szler iitir. Bu rnek, intikam temelinde gsterilen saldrganln ok yaygn grlen renilme biimidir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000). Anaokulundaki ocuklar, bir kez, arkadalarnn oyuncaklarla
birlikte oynama nerisine saldrgan bir ekilde tepki verince, en gzel oyuncaklarla tek balarna oynayabileceklerini renmilerse, artk oyuncaklarla tek balarna
oynamak iin ayn saldrgan tepkileri tekrar gstereceklerdir (Feldman, 1998).
Saldrgan davran, sadece direkt pekitirme (kiinin kendi yapt davrann
dllendirilmesi) yoluyla renilmez. Saldrganlk dolayl yollarla da pekitirilebilir. Bu yollardan biri, model alarak renme ya da taklittir. Baz sosyal psikologlara gre saldrgan davrann en nemli renilme yolu, saldrgan bir modelin
gzlemlenmesi ile gerekleir. Model, davrannn taklit edildii ve uygun davran iin rehber olarak alnan kiidir. Anaokulu ocuklar ile yaplan klasik bir deneyde, ocuklarn, gzledikleri saldrgan davran hibir dllendirme olmakszn
bile taklit ettikleri grlmtr (Akt. Brewer ve Crano, 1994; Feldman, 1998). Eer
gzlenen yetikin model; 1- Gsterdii saldrgan davran iin dllendirilmise, 2ocukla ayn cinsiyetten ise ve 3- ocuun daha nce yakn iliki iinde olduklar kimseler (anababa veya retmen ya da dier sevilen yaknlar) ise, ocuklarn
modeli daha ok taklit ettikleri grlmtr (Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Saldrganln doutan m getirildii yoksa sonradan m kazanld neden nemlidir,
tartnz.
SALDIRGANLIIN SOSYAL, DURUMSAL VE KSEL

BELRLEYCLER
Sosyal Belirleyiciler: Engellenme, Tahrik ve Medyada iddet
Engellenme
Sizi muhtemelen terfi ettirecek ok nemli bir i toplantnz var. Tam vaktinde, hatta toplantdan biraz nce iyerinde olmak istiyorsunuz. Sabah erkenden kalkp
tm hazrlnz yapp arabanza biniyorsunuz. Bir sre gittikten sonra dikkatsiz
bir src gelip arabanza arpyor ve polisin gelip zabt tutmas ve dier ilemler
iin beklemek zorunda kalyorsunuz. Artk byk olaslkla toplantya ge kalacaksnz. Kendinizi nasl hissedersiniz?
Sosyal renme Kuram:

Sosyal davranlarn direkt
pekitirme ve model alma
yoluyla renildiini ne
sren kuramsal yaklamdr.
Pekitirme: Davran
izleyen ve organizma
zerinde hoa gidici bir etki
yaratarak, davrann tekrar
olma olasln arttran
uyarclarn verilmesidir.
Model Alarak renme:

Deer verilen kiilerin
davranlarn gzlemleyerek
renmedir.
Model: Davrannn taklit
edildii ve uygun davran
iin rehber olarak alnan
kiidir.
SIRA SZDE
122
Engellenme: Engellenme,
kiinin amaca ynelik
davrannn dsal olarak
bloke edilmesidir.
Engellenme-Saldrganlk
Modeli: Engellenmenin,
saldrganln gl bir
belirleyicisi olduunu ne
sren kuramsal yaklamdr.
Sosyal Psikoloji
Yukarda verilen rnekte yaanlan engellenme ve fke duygusu bir hayli youndur. Ama bazen gnlk yaammzda ok daha kk olaylarda bile engellenme duygusunu yaarz. Bankamatik kuyruunda olduunuzu, para ekmek zorunda olduunuzu ve stne stlk ok da aceleniz olduunu farz edin. Byk bir sabrla srann size gelmesini bekliyorsunuz ve sra tam size geldiinde ekranda Hizmet ddr yazsn okuyorsunuz. Belki yukardaki gibi meslek kariyerinizi etkileyecek denli nemli bir toplanty karmyorsunuz; ama gene de hatr saylr bir
engellenme duygusu yaadnz muhakkak.
Hi kukusuz saldrganln en nemli nedeni engellenmedir (Engellenme, kiinin amaca ynelik davrannn dsal olarak bloke edilmesi demektir). Bu konudaki en nemli kuramlatrma 1930lu yllarda ortaya atlan engellenme-saldrganlk modelidir. Saldrganl igd kuramlarndan farkl bir biimde aklayan
engellenme-saldrganlk modelinde, saldrganlk bir drt olarak grlmtr. Bir
igdnn tersine, drt her zaman varolan, srekli artan bir enerji kayna deildir. Drt, organizmann yaamsal bir ihtiyac tatmin edilmediinde ortaya ktndan, yoksunluu sona erdirici bir g olarak hizmet eder. Yetersiz besinin alk, yetersiz suyun susuzluk drtsn ortaya kard gibi, engellenme de saldrganlk drtsn ortaya karr.
Engellenme-saldrganlk modelini ortaya atan aratrmaclar, lm igdsn
ya da saldrganla ilikin zgl, doutan gelen igd kavramn reddetmilerdir.
lk ortaya atlan orijinal modelde, saldrganln her zaman engellenmeden kaynakland, engellenmenin de her zaman saldrgan davrana yol at ileri srlmtr. Bu ilk model, daha sonralar pek ok aratrmac tarafndan eletirilmitir.
Zira ok ak bir biimde engellenmenin her zaman saldrganla yol amad, engellenen insann saldrganlktan baka tepkiler de gsterebilecei grlmtr. rnein isiz kald iin engellenme yaayan bir insan, saldrgan davranlar gstermek yerine umutsuzluk, znt tepkileri gsterebilir ya da depresyona girebilir.
Ya da tm bu tepkiler yerine, engellenme yaad problemi zmeye alr; gidip
kendine baka bir i aramaya balayabilir ya da bilgisayar veya yabanc dil kurslarna gidip yeterliliini arttrma karar verebilir. Benzer ekilde, her saldrgan davrann engellenme nedeniyle ortaya kmad da ok aktr. rnein, saldrgan bir
davran gsteren asker, bunu engellenme yaad iin deil, komutan emir verdii iin yapmaktadr. Ya da boksr, rakibine engellendii iin deil, dl kazanmak iin vurmaktadr.
Engellenme-saldrganlk modeli son zamanlarda yeniden yorumlanm ve engellenmenin kiide yaratt olumsuz duygular lsnde saldrganla yol aabilecei ileri srlmtr. Bu gre gre, saldrganla yol aan ey, engellenmenin
kendisi deil, engellenmenin yaratt olumsuz duygulardr. Engellenme yaants,
bireyde fke, dmanlk ya da rahatszlk duygular hissetmesine yol aacak ve bu
duygular da saldrganlkla ilgili daha nceki yaantlar ve saldrganla elik eden
fiziksel tepkileri harekete geirecektir. Bu bilisel srecin sonunda saldrgan davrann gsterilmesi evresel koullara baldr. Eer saldrganl destekleyen baz
unsurlar evrede varsa, rnein bir silah ya da saldrgan davranan baka biri, saldrgan davrann gsterilme olasl yksektir (Feldman, 1998).
Son olarak, engellenmenin, ancak belirli koullar altnda saldrganln ortaya
kmasnda byk bir rol oynadn eklemek gereklidir. Eer engellenme birey tarafndan bir niyetin sonucu olarak alglanrsa, haksz, keyfi ve gayrimeru bir uygulama sonucunda olduu dnlrse, saldrgan davrana yol ama olasl byktr. yerinde yksek performans olan ve iyi bir terfi bekleyen bir kadn al-
nite 8 - Saldrganlk
123
ann, beklediinden ok daha az bir terfi ile dllendirilmesi, kadnda yneticilere ya da irkete ya da kuruma kar dmanca dnceler, fke ve intikam hisleri
yaratabilir (Baron ve Byrne, 2000).
Tahrik
Saldrganln muhtemelen en meru grld durumlar, saldrgan davrann
tahrik sonucu gstermi olduu durumlardr.
Saldrganlk sklkla fiziksel ya da szel tahrik sonucu ortaya kmaktadr. Saldrgan davran sz konusu olduunda, bireyler arasnda karlkllk ilkesi geerlidir. Bir yanana vurana dier yanan dnmektense, insanlar die di, gze
gz intikam almay istemektedirler. Genellikle, karmzdakine bize verdii kadar
ac vermek hatta gerekten kt niyetli olduuna inanyorsak bize ektirdiinden
daha fazlasn ektirmek isteriz (Baron ve Byrne, 2000).
Kiiler tahrike her zaman saldrganlkla karlk vermezler. Saldrganln karln saldrganlkla vermek, tahrikin ne kadar niyetli bir davran olarak alglandna baldr; eer yaplan davrann kasti olmadna ikna olursak, o zaman saldrganlkla karlk vermeyiz, aslnda bu durumda muhtemelen olay, tahrik olarak
alglamaktan da vazgeeriz. (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
Saldrgan davrann en sk rastlanan nedenlerinden biri tahrik olsa da, yukarda da belirtildii zere, tahrik her zaman saldrganla yol amaz. Szel ya da fiziksel olarak tahrik edilen bir kii saldrganlk yerine farkl tepkiler verebilir. rnein, tahrik eden kendinden gl biriyse, kii, tahrikin gerekten var olduunu inkar edebilir. Ya da kafasnda tahriki yeniden tanmlayabilir; bunu kendini ne kadar kontrol edebilen bir kii olduunu veya dierlerine anlayla yaklaan biri olduunu gsterme frsat ya da belki bara ballnn snanmas olarak grebilir.
Burada nemli olan nokta, tahrike ne tr tepkilerin verildii deil, tahrike zorunlu
olarak saldrgan tepki verilmeyiini vurgulamaktr (Bilgin, 2000).
Saldrganln karln
saldrganlkla vermek,
tahrikin ne kadar niyetli bir
davran olarak
alglandna baldr.
Sizce polislerin herhangi bir olaya mdahale etme kararnda tahrikin rol nedir? Bir kamu grevlisi olarak polisin tahriklere kaplmasnn sonularn tartnz.
SIRA SZDE
Medyada iddet
Televizyon programlar ve sinema filmlerini ok sistematik olmayan bir inceleme
bile, bize, bu iletiim aralarnn bol miktarda, uzun sreli ve ok canl iddet sahneleri ierdiini gstermeye yetecektir. Grsel medyada tank olduumuz iddetin,
gerek hayatta karlatmzdan ok daha fazla olduu ifade edilmektedir (Baron
ve Byrne, 2000).
Kitle iletiim aralarnn zellikle de, grsel olanlarnn saldrgan davran zerindeki etkisi sosyal psikolojide en ok tartlan konularn banda gelmektedir.
Bu konuda yirmi yldan daha uzun bir sredir, deneysel ve korelasyonel olmak
zere yzlerce alma yaplm ve halen de yaplmaya devam edilmektedir. Bu
aratrmalarda temel olarak yant aranan soru udur: iddet ieren grsel materyalleri (filmler, diziler, izgi filmler, gerek hayattan kesitler, belgeseller vb.) izlemek ocuklar ve/veya yetikinlerdeki saldrganln artmasna neden olur mu?
Medyadaki iddetin etkisini gsteren kantlar, farkl yntemle yaplan aratrmalardan elde edilmitir; laboratuvar deneyleri, korelasyonel surveyler ve alan
deneyleri. Laboratuvar almalar, ok kesin olmasa da, medyada gzlenen iddetin saldrgan davran arttrma eiliminde olduunu gstermitir. Korelasyonel almalarn byk bir ounluu, ocuklarn iddet ieren televizyon programlarn-
Medyadaki iddeti izlemek,

baz insanlarn baz
saldrgan davranlar
sergilemesine etki eden
etmenlerden sadece biridir.
124
Duyarszlatrma Etkisi:
Uzun sre iddeti izleme
sonucunda, bireyin ac
eken insanlara kar
duyarszlamas ve eskiye
oranla daha az duygusal
tepkiler vermesidir.
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
dan holanmalar ile sergiledikleri saldrgan davranlar arasnda orta derecede

olumlu bir iliki elde etmilerdir. Yani, iddet ierikli televizyon programlarndan
holanan ocuklarn saldrgan davranma olaslklarnn daha yksek olduu belirtilmektedir. Dier yandan, gerek yaam ortamlarnda gerekletirilen alan deneyleri, genel olarak, medyadaki iddetin kiiler arasndaki saldrganlk zerinde sadece orta derecede bir etkisi olduunu gstermektedir (Taylor, Peplau ve Sears,
2000).
Bu alandaki almalar toplu bir biimde deerlendiren sosyal psikologlar, genelde, u yorumu yapmaktadrlar: Saldrgan davran ortaya karmak iin medya
iddeti yeterli bir etmen deildir. Yani, tek bana medyada iddeti izlemek saldrgan davran ortaya karmamaktadr. Dier yandan saldrgan davrann gsterilmesi iin medyadaki iddeti izlemek gerekli de deildir. Dier bir deyile, byle
bir iddete tank olmakszn da insanlar iddet sergileyebilmektedirler. Ancak, sonuta, btn bu belirsizlie ramen, medyadaki iddete maruz kalmak ve saldrgan davran gstermek arasndaki iliki yle ifade edilmektedir: Medyadaki iddete maruz kalmak, baz insanlarn baz saldrgan davranlar sergilemesine etki
eden etmenlerden sadece biridir (Baron ve Byrne, 2000; Taylor, Peplau ve Sears,
2000; Hogg ve Vaughan, 1995).
Medyadaki iddetin etkileri konusundaki aratrmalar, ok anlalabilir nedenlerle, ocuklar zerinde younlamtr. Aratrmaclar, iddet ierikli program izlemenin, saldrgan eilimli ocuklarda, saldrganlklarn dar vurmak iin bir zemin
oluturabileceini ifade etmektedirler. Bundan da nemlisi, iddet ierikli tek bir
film izlemenin deil ama uzun bir dnem boyunca pek ok iddet ierikli film izlemenin, saldrganla eilimi olmayan ocuklarda bile saldrganl arttrabilecei
bildirilmektedir. Ayrca, aratrmaclar, medyadaki iddetin sadece ocuklar deil
yetikinleri de etkilediini belirtmektedirler (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
Medyadaki iddetin, izleyicilerin saldrganl zerindeki etkileri eitli yollarla
gereklemektedir. Birincisi, iddet ierikli film ve programlar izleme yoluyla, izleyiciler yeni saldrganlk teknikleri renebilirler. rnein, yetikin izleyiciler, hrszlk, cinayet, uak karma vb. gibi iddet eylemlerine ilikin daha nce hi akllarna gelmeyen tuhaf ya da ustaca yntemleri renebilir ve belki de bunu uygulamaya kalkabilirler. Medyadaki iddeti izlemenin ikinci etkisi, duyarszlatrma etkisi olarak adlandrlmaktadr. ok gereki iddet sahneleri izledikten sonra, insanlar kurbann ektii acya duyarszlamaya balamakta ve daha nce gsterdikleri duygusal tepkiler azalmaya balamaktadr. iddete duyarszlamann, insanlarn kendilerinde saldrganla ilikin snrlamalar da gevetebilecei dnlmektedir. Son zamanlarda yaplan aratrmalar medyadaki iddetin nc bir etki biimini daha ortaya karmtr. Buna gre, medyada iddeti izlemek, iddet
sahnelerinin kiide dmanca duygularn daha ne kmasna ve bu duygulara bilinte kolayca ulalmasna yol amaktadr. Dmanca duygular bu kadar kolay
ulalabilir olduunda, en kk frsatta bilince gelmeleri ve kiinin davranlarn
etkilemesi zor deildir. Srekli iddet sahneleri izlemek, belki bu etkiyi daha da
glendiriyor olabilir (Baron ve Byrne, 2000).
Bilindii zere televizyon kanallarnda ok sayda polisiye dizi gsterilmektedir. Bu dizilerde polislik meslei yceltilmekte ama bir yandan da bol iddet ieren sahneler gsterilmektedir. Hatta bir polis ne kadar sertse, o kadar iyi bir polis olarak lanse edilmektedir.
Bu dizileri nasl eletirirsiniz?
nite 8 - Saldrganlk
125
Durumsal Belirleyiciler: Alkol ve Yksek Scaklk

Alkol
Bilindii zere, alkoll ikiler saldrganlk da dahil olmak zere toplum tarafndan
onaylanmayan davranlar zerindeki ketlemeleri gevetmektedir. Rastgele gzlemler bile alkol tketimi ile saldrganlk arasnda bir iliki olduunu dndrtmektedir. Bar, gece kulb veya gazino gibi alkoll ikilerin tketildii elence
yerlerinde kavgalarn bolca kmas bir tesadf deildir. Bu sradan gzlemlerle
edindiimiz izlenim, istatistiksel veriler tarafndan dorulanmaktadr. Cinayet, saldr ve dier sulardan dolay tutuklanan kiilerin % 75inin yakalandklarnda alkoll olduu bildirilmektedir. Dier yandan deneysel almalar da, alkol alan kiilerin almayanlara gre, tahriklere, iddet ieren davranlarla karlk verdikleri
grlmtr (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
Alkol alan kiilerde saldrganln otomatik olarak arttn sylemek pek mmkn deildir; ayn ekilde btn alkol alan kiiler kavga karmak iin frsat da kollamazlar. Daha ziyade almalar, alkoln ketlemeyi gevetici bir etkisi olduunu,
sosyal ketlemeleri azaltarak, davranlarmz konusundaki zeni de azaltmamza yol
atn gstermektedir. Sadece bu koullarda, birey iddete eilimli ise, daha saldrgan hale gelecek ya da duygusal bir kiiyse daha da duygusallaacaktr. Benzer
ekilde, alkollyken engellenme hisseden ya da tahrik edilen bir kiinin saldrgan
davranlar zerindeki ketlemeleri daha zayftr (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
Birey alkol aldnda,

iddete eilimli ise daha
saldrgan hale gelecek ya da
duygusal bir kiiyse daha da
duygusallaacaktr.
Yksek Scaklk
Genellikle scakln yksek olduu zamanlarda insanlarn, havann etkisiyle de
daha kolay fkeye kapldklar ve saldrgan davrandklar dnlmektedir. Bu
balamda, sosyal psikologlar, Yksek scaklk ve saldrganlk arasnda bir iliki
var m? sorusuna yant aramlardr. Baz laboratuvar almalar scak havann sadece belirli bir noktaya kadar saldrganl arttrdn, ancak o noktadan sonra saldrganl arttrmayp azalttn gstermitir (Baron ve Byrne, 2000; Feldman,
1998). Ancak scaklkla saldrganlk arasndaki bu ilikiye ilikin kantlar ok net
deildir. Dolaysyla, bu konuda kesin bir sonuca ulalamamtr. Yksek scaklkla saldrganlk arasnda nasl bir iliki olduunun bilinmesi nemlidir, zira kresel
lekte bir snmadan sz ediyorsak, belki de iddetin daha da art gsterecei yllara tank olabiliriz (Baron ve Byrne, 2000).
Fiziksel evrenin scakl kadar kalabalk ve hava kirlilii gibi dier durumsal
etmenler de saldrganln ortaya kn etkilemektedir. Hem insanlarda hem de
hayvanlarda kalabaln saldrgan davran arttrd bulunmutur. Genel olarak
hava kirliliinin de saldrganlkta arta yol at bildirilmektedir (Feldman, 1998).
Mesleinizde imdiye kadar edindiiniz deneyimlere dayanarak, yaz ve k aylarnda ilenen iddet ierikli sularn orannda bir farkllk olduunu syleyebilir misiniz? Ayrca alkol ve kalabalk gibi etmenlerin su oranlarn ne derece etkilediini mesleki deneyimlerinize dayanarak tartnz.
SIRA SZDE
126
Sosyal Psikoloji
Kiisel Belirleyiciler: Kiilik ve Cinsiyet Farkllklar

Kiilik
A Tipi Kiilik: Yksek

dzeyde rekabetilik,
zamanla yarma ve
dmanlk ieren bir kiilik
rntsdr.
SIRA SZDE
nsanlar, baz kiilerin dierlerinden daha saldrgan olduunu, bunun da saldrgan kiilikten kaynaklandn dnme eilimindedirler. Saldrganlkla ilikili olduu varsaylan kiilik zelliklerinden birisi sosyal onay ihtiyacdr. Dierlerinin
onayn isteyen bireylerin reddedilme (itilme) korkusu nedeniyle saldrgan davranlardan kanacaklar tahmin edilmektedir (Bilgin, 2000).
Kiiliin saldrganl etkilediine ilikin en arpc bulgu, aratrmaclarn yaptklar almalar sonunda A tipi kiilik ad verilen bir davran biiminin varln
ortaya koymu olmalardr. A tipi kiilii olanlarn, ar rekabeti, srekli acelesi
olan, zamana kar yaran ve ok aktif kiiler olduklar ve kalp hastalna yatkn
olduklar ifade edilmektedir. Bunlarn tam tersi zellikler ise B tipi kiilik ad verilen davran tarzn iaret etmektedir (Baron ve Byrne, 2000).
A tipi insanlarn stresliyken dierleriyle deil tek bana almay tercih ettikleri, zira hem yetersizliklerini gstermekten kandklar hem de durumu kontrol altna alma istekleri olduu belirtilmektedir. Bu kiilerin bu alma tarzlaryla belki
yaamda bir noktaya kadar baarl olabilecekleri, ama bu kiilik zelliklerinin hem
kendileri hem de yaknlarndaki kiiler iin ykc etkileri olabilecei ileri srlmektedir. Nitekim, A tipi kiilik zelliklerine sahip insanlarn ocuk istismarna daha yatkn olduu bildirilmektedir (Baron ve Bryne, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995).
A tipi kiilik zellikleri gz nne alndnda, bu zelliklere sahip olan kiilerin, B tipi kiilii olanlara gre daha saldrgan olduklar kolayca tahmin edilebilir.
Aratrmalar, yksek dzeyde testeron hormonu (bir cinsiyet hormonu) ile A tipi
kiilik zelliklerinin saldrgan davran ortaya karmada nemli bir rol oynadklarn gstermitir
Son olarak, A tipi kiilii olanlarn dmanlk hisleriyle dolu olduklar iin,
arasal saldrganlktan ok dmanca saldrganlk gsterdikleri belirtilmektedir
(Akt. Baron ve Byrne, 2000).
Eer saldrganlk, gerekten kiilik yapsndan kaynakl bir davran biimiyse, o zaman
saldrgan kiilikleri deitirmenin zor olmas gibi bir problemle kar karya kalnabilir.
Sizce byle bir kiilik zellii sizin mesleiniz iin ne derece uygundur? Ve bu balamda,
sizce meslee seilirken, adaylara kiilik testleri gibi birtakm testler uygulanmal mdr?
Cinsiyet Farkllklar
Saldrganlk sz konusu edildiinde, sorulacak en nemli sorulardan biri, saldrganlk asndan kadnla erkek arasnda farkllk olup olmaddr. Genel olarak erkeklerin kadnlardan daha saldrgan olduu ynnde kantlar mevcuttur (Baron ve
Byrne, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995).
Cinsiyetlerin farkl biimlerde sosyallemesi, saldrganlkta grlen cinsiyete
bal farkllklarn nemli bir kaynadr. Modern toplumlarn ounda, kk yalardan itibaren erkek ocuklarn saldrgan davran gstermesi, kz ocuklarnnkine gre daha fazla tevik edilmektedir. Kz ocuklar saldrgan davran gsterdiinde ise, aileler bunun nne gemek iin aba harcamaktadrlar (Hogg ve Vaughan, 1995).
Cinsiyet asndan saldrganlkta bir farkllk olup olmadna ilikin aratrma
sonular, ilk bakta erkeklerin kadnlardan daha saldrgan olduunu dorulamaktadr. Fakat biraz daha yakndan baknca, konunun daha karmak olduu
grlecektir.
nite 8 - Saldrganlk
127
Aratrma sonular zetle yledir (Baron ve Byrne, 2000):

Erkekler genel olarak kadnlardan hem daha fazla saldrgan davran gstermekte ama hem de daha fazla saldrganln hedefi olmaktadrlar. Ve cinsiyetler arasndaki bu farkllk mr boyu srmektedir.
Saldrganlk asndan iki cinsiyet arasndaki farkllk tahrik olmad durumda daha fazladr. Dier bir deyile, erkekler tahrik sz konusu olmadnda
kadnlardan daha fazla saldrgan davran gstermektedirler. Ancak tahrik
varsa ve bu tahrik younsa, kadnlar da erkekler kadar saldrgan davran
gstermektedirler.
Saldrganlk asndan iki cinsiyet arasndaki farkllk, saldrganln tipine
gre deimektedir. Aratrmalar sonucunda, erkeklerin direkt saldrganl
(fiziksel saldr, itme, hedefe bir eyler atma vb.) kadnlara gre daha fazla
gsterdikleri bulunmutur. Kadnlar ise, dolayl saldrganl erkeklerden daha fazla gstermektedirler. Dolayl saldrganlk, hedef kii hakknda evreye sylentiler yayma, hedefin arkasndan dedikodu yapma, hedef kiiyi zor
durumda brakacak hikayeler uydurma vb. eylemleri iermektedir. Son olarak cinsiyetler aras bu farklln erken yalarda ortaya kt ve farkl kltrlerde gzlendii de belirtilmektedir.
Polislik g kullanan ve ayn zamanda gce maruz kalnan bir meslek olduundan, kimi
kesimlerce kadnlar iin pek uygun grlmeyebilmektedir. Trkiyede kadn polislerin polis tekilat iindeki azlnn nedenlerini ve kadn polislerin meslekte yaadklar sorunlar saldrganlk ve g kullanm erevesinde tartnz.
SIRA SZDE
SALDIRGANLII AZALTMA
Arnma (Katarsis)
Saldrganln kkenlerine ilikin kuramlardan hatrlanaca zere, psikanalizciler
ve etologlara gre, saldrgan eylemin balamas igdseldir; engellenme-saldrganlk modeline gre ise, saldrganlk, bir kez uyarldnda dar vurulmas gereken bir drtdr. Saldrganla ilikin yaklamlar farkl da olsa, kuram da saldrgan bir eylemin, isel olarak retilen saldrganlk igds veya drtsn
azaltmaya hizmet ettiini ileri srmektedir. Bu, arnma (katarsis) ilkesidir.
Genellikle iimizde biriken ya da bir kez harekete geen fke duygusunu ya da
saldrganl, daha zararsz bir biimde boaltrsak, rahatlayacamz dnrz.
Popler kltrde de, insanlara, fkeye kaplnca, bunu iinde tutmamalar tavsiye
edilir, fkenin bir ekilde dar atlmasnn (barmak, lk atmak, duvara bir
eyler frlatmann vb.) kiiye iyi gelecei varsaylr.
Saldrganl grece zararsz yolla boaltmak, daha sonra gsterilmesi olas saldrganl gerekten de azaltr m? rnein, yaygn bir ekilde, futbol gibi birtakm
rekabeti sporlarla uramann saldrganl azaltmak iin iyi bir yol olduu dnlmektedir. Aratrma sonular, hem rekabeti sporlar yapmann hem de bu tr
sporlar izlemenin, saldrganl azaltmadn, aksine arttrdn gstermitir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
Peki, saldrgan eylemlerimizi, fkemizin kaynakland kiiye yneltirsek, daha
sonraki saldrgan davranlarmzda bir azalma olur mu? Laboratuvar deneyleri de
gerek yaamda yaplan gzlemler de bu tr durumlarda saldrganln azalma yerine arttn gstermitir. Sonu olarak arnma (katarsis) kavram, aratrmalar tarafndan desteklenmemitir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999; Feldman, 1998).
Arnma Uyarlm (harekete

gemi) psiik enerjinin
harcanmas ve sistemin
tekrar psikolojik denge
durumuna dnmesidir.
128
Sosyal Psikoloji
Cezalandrma
Ceza: Davran izleyen ve
organizma zerinde hoa
gitmeyen bir etki yaparak
davrann tekrar olma
olasln azaltan ya da
durduran uyarclardr.
SIRA SZDE
Saldrganl kontrol altna alma ya da azaltma yollarndan bir dieri, saldrgan

davran gstereni cezalandrmaktr. Ceza karmak bir olgudur; bir yandan saldrgan davrann skln azaltt sylenebilir. Ama te yandan, ar durumlarda cezann kendisi kolayca saldrgan bir biim alabileceinden, aslnda cezay veren kii, taklit edilecek bir saldrgan davran iin model oluturuyor olabilir. Bu nokta,
cezalandrlan zellikle ocuklar olduunda byk bir nem kazanmaktadr (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
Toplumlarn byk bir ounluu, toplum genelinde iddeti kontrol etmek
iin, saldr, gasp, cinayet, tecavz gibi iddet ieren sulara uzun dnemli hapis
cezalar veren bir adalet sistemi oluturmu, hatta bazlarnda baz sular (rnein
adam ldrme) iin lm cezas verilmesi, adalet sisteminin bir paras haline gelmitir. Gnlk yaam dzeyinde ise, modern toplumlarda bile daha son zamanlara kadar ocuklar disipline sokmak iin okullarda ve evde fiziksel ceza verilmesi
meru ve yasal grlmekteydi (Feldman, 1998). Hatta Trkiyede bu tr cezalarn
en azndan evlerde ana babalar tarafndan uygulanmasnn hl meru grld
sylenebilir.
Cezann veya misilleme tehdinin ksa bir sre iin saldrgan davrann ortaya
kn bastrd ve bylece saldrganl kontrol altna almada ie yarad dnlebilirse de, uzun vadede etkili bir yntem olduu ok tartmaldr. Saldrgan
olduklar iin sk sk cezalandrlan, ounlukla da fiziksel yntemlerle cezalandrlan ocuklarn, uzun vadede daha saldrgan hale geldikleri ileri srlmektedir. Bu
ocuklarn, yetikin olduklarnda zellikle elerine kt mumalede bulunma olaslklarnn yksek olduu belirtilmektedir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Bir polis olarak, mesleinizdeki deneyimlerinizden hareketle, saldrganl azaltmada cezann etkililiini tartnz.
Saldrgan Olmayan Davranlarn Model Alnmas

Saldrgan olmayan
davranlar model almak
saldrganl azaltmaktadr,
ancak ne yazk ki bu tr
modellerle gnlk hayatta
ok sk karlmamaktadr.
Sosyal renme kuram, daha nce belirtildii zere, saldrgan modelleri gzlemenin, saldrgan davrana yol aacan ileri srmektedir. Peki ayn renme ilkesi
gereince, saldrgan olmayan modelleri gzlemek, saldrganl azaltmaya hizmet
edebilir mi? Dier bir deyile, tahrik edilen biri, tahrike saldrganlk yerine daha
kontroll, mantkl ve ho bir tepki verdiinde, bunun, izleyiciler zerinde ne tr
bir etkisi olur? Bu sorulara, ocuklarla yaplan laboratuvar deneylerinde yant aranmtr. Aratrma sonular, saldrgan olmayan modelleri izleyen ocuklarn daha
sonraki saldrgan davranlarnda bir azalma olduunu gstermitir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999; Feldman 1998).
Bu aratrma sonular, saldrganl azaltabileceimize dair umutlarmz arttryorsa da, ne yazk ki, gerek yaamda saldrgan olmayan modellerden ziyade saldrgan modellerle daha sk karlamaktayz. stelik, saldrgan modellerin davranlar daha dikkat ekici olarak alglanmakta, saldrgan olmayan modellerin davranlar ise daha pasif ve snk kalmaktadr (Feldman, 1998).
Sosyal Beceri Eitimi

Pek ok insann saldrgan davran gstermesinin altnda yatan en nemli nedenlerden biri, temel sosyal becerilere sahip olmamasdr. oumuz tahrik karsnda
nasl bir tavr alacamz, insanlara ricada bulunurken nelere dikkat edeceimizi,
nite 8 - Saldrganlk
insanlar bize bir ricada bulununca, eer yapamayacamz bir eyse, onlar kzdrmadan nasl hayr diyeceimizi bilemiyoruz. Dolaysyla, insanlara, dier insanlarla nasl iletiimde bulunacaklar ve nasl iyi ilikiler kurabilecekleri konusunda
birtakm sosyal beceriler kazandrlrsa, kiiler aras ilikilerde saldrgan davranlarn azalmas beklenebilir (Baron ve Byrne, 2000).
Her eyden nce, yaam engellenme, kzgnlk, fke, hayal krkl vb. olumsuz duygular hissetmeden srdrmemizin olanaksz olduu kabul edilmelidir. Baz koullar altnda bu olumsuz duygular yaamann yanl olan hibir yan yoktur;
insan olmann bir parasdr bu duygular. Esas probleme yol aan ey, bu duygularn saldrgan bir tarzda ifade edilmesidir. Hibirimiz fkemizi ya da kzgnlmz saldrgan olmayan bir tarzda nasl ifade edeceimizi bilerek domuyoruz; ama
bu bilgiyi sonradan kazanabiliriz. Temel iletiim becerilerini ve problem zme
becerilerini reten programlar mevcuttur ve bu programlar hem ocuklara hem
de yetikinlere bu becerileri hzl bir biimde kazandrabilmektedir (Aronson, Wilson ve Akert, 1999; Baron ve Byrne, 2000).
Genel olarak bir toplumda iddeti kullanan modeller yaygnsa, o toplumda yetien gen
kuaklarn da bu modelleri taklit etmesi gelecek iin iyi bir tablo ortaya karmaz. Polisler iddet ieren sulular yakalamakla grevli olmalarna ramen, kimi zaman toplumda
grlen iddette pay sahibi de olabilmektedir. Toplumda genel dzeyde grlen iddetin
azaltlmasnda polislerin roln tartnz.
129
nsanlara, dier insanlarla

nasl iletiimde
bulunacaklar ve nasl iyi
ilikiler kurabilecekleri
konusunda birtakm sosyal
beceriler kazandrlrsa,
kiiler aras ilikilerde
saldrgan davranlarn
azalmas beklenebilir.
SIRA SZDE
130
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA
Saldrganl tanmlamak
Modern sosyal psikolojide yaplan saldrganlk tanmlarnda, saldrganln sonucu kadar niyete de
vurgu yaplmaktadr. Birbirlerine benzerlikleri olsa da, farkl saldrganlk tanm unlardr: Saldrganlk, dier bir kiiye niyetli olarak zarar vermek ya da onu incitmektir. Ya da saldrganlk,
dierini incitme niyetiyle yaplan eylemler ve sylenilen szlerdir. Son olarak saldrganlk, fiziksel
ya da psikolojik acya yol amay amalayan niyetli davrantr.
eitli saldrganlk tiplerini ayrt etmek
eitli saldrganlk tiplerini ayrt etmeden nce, gnlk yaamda ok sk ayn anlamda kullandmz
saldrganlk ve iddeti birbirinden ayrmak gereklidir. iddet, kasti olarak yaplan ciddi fiziksel incitme eylemleridir. O halde iddet, psikolojik deil,
sadece fizikseldir. Saldrganlk ise aktif, fiziksel bir
iddet olabilecei gibi pasif, szel ya da baka bir
biimde de ortaya kabilir.
Saldrganlkla ilgili ilk ayrm, arasal saldrganlk ve
dmanca saldrganlktr. Arasal saldrganlk, deerli bir hedefe ulamay salamak zere zarar verme ya da incitme eylemidir. Arasal saldrganln
tam tersine, dmanca saldrganlkta, amacn kendisi kardakine zarar verme ya da onu incitmedir.
Saldrganlkla ilgili dier nemli bir ayrm, saldrgan davranlar toplumsal normlara uygunluu asndan deerlendirmektir. Toplum tarafndan normlara uygun grlen ve onaylanan saldrganlk biimine zgeci saldrganlk ad verilmektedir. Dier
yandan, suikast, dvme, cinayet, saldr gibi davranlar aka toplumsal normlar ineyen davranlardr. Bu tarz davranlar toplum tarafndan onaylanmad iin antisosyal saldrganlk olarak adlandrlmaktadr. Son olarak, zgeci saldrganlk ile antisosyal saldrganlk arasna yerletirilen ve izin verilmi saldrganlk olarak adlandrlan baka bir saldrganlk biimi daha tanmlanmaktadr. Bir kiinin
kendini savunma amacyla karsndakinin saldrganlna karlk vermesi, bir kadnn kendine tecavze yeltenen bir adama engel olmak iin saldrmas zgeci saldrganlk olarak deerlendirilmeyebilir; ama toplum kurallarnn snrlar dahilindedir
ve ok da kt olarak grlmez.

AMA

AMA
Saldrganln kkenlerini aklamak

Saldrganln kkenlerinin doutan gelen igdler olduunu iddia eden ve buna karlk, saldrganln doutan getirilmediini, sonradan renildiini iddia eden yaklamlar mevcuttur.
Psikanalizciler ve etologlar, saldrganl, insan doasnn kanlmaz bir zellii olarak grmlerdir.
Ancak etologlar saldrganl, evrim srecinde uyum
salayc bir davran olarak grrken, psikanalizciler saldrganl ykc drtlerin temsilcisi olarak
grmektedirler.
Dier yandan sosyal renme yaklam, saldrganln dier tm sosyal davranlar gibi renildiini
savunmaktadr. Saldrganlk ok temel olarak iki
yolla renilmektedir: Direkt olarak pekitirme ve
model alma. Direkt olarak pekitirme, saldrgan
davran gsteren bireyin, bu davrannn pekitirilerek tekrar yapmasn salamay ifade etmektedir.
Model alma ise, bireyin saldrgan davran gsteren
ve bu davran iin pekitirilen kiiyi gzlemesi ve
bu davran taklit etmesini ifade etmektedir.
Saldrganln sosyal, durumsal ve kiisel belirleyicilerinin neler olduunu saptamak
Saldrganln pek ok sosyal belirleyicisi vardr,
ancak bunlar iinde en nemlileri engellenme, tahrik ve medyada iddettir. Engellenme hissettiimizde vereceimiz olas tepkilerden biri saldrganlktr.
Dier yandan kiiler aras ilikilerde karlkllk ilkesi gereince, bizi szel ya da fiziksel olarak tahrik eden birine ayn dzeyde ac vermeye alrz.
Toplumda iddetin yaygn olarak grlme nedenlerinden biri, grsel medyada iddet ieren sahneleri
ok sk izlememizdir.
Saldrganln ortaya kn belirleyen pek ok durumsal etmenden ikisi scaklk ve alkoldr. Yksek
scaklkta insanlarn daha fazla saldrganlk gsterme eiliminde olduklar bulunmutur. Ancak bir
noktadan sonra scaklk artsa da saldrganlk artmamaktadr. Dier yandan alkoln normal zamanlardaki davranlarmz zerindeki ketlemeleri geveterek saldrganla yol aabilecei dnlmektedir. Ancak her alkol alann deil, sadece saldrganlk eilimi olanlarn alkol aldnda saldrgan davrand grlmtr.
nite 8 - Saldrganlk
Kiilik yapsndaki farklllar ve cinsiyet farklklar

saldrganln ortaya kmasnda belirleyici bir role
sahiptirler. Rekabeti, zamanla yaran ve kalp hastalklarna yatkn olan A tipi kiilikten sz edilmektedir. Bu tr kiilie sahip olanlarn daha fazla saldrganlk gsterdikleri belirtilmektedir. Cinsiyet
farkllklar asndan bakldnda, beklendii zere erkekler kadnlardan daha fazla saldrganlk gstermektedir. Ancak, baz durumlarda, rnein tahrikin varlnda, kadnlar da erkekler kadar saldrgan davran gstermektedirler.

AMA
131
Saldrganl azaltma yollarn saymak

Saldrganl azaltt dnlen yollardan biri, saldrganlk enerjisinin sporla urama ya da spor izleme gibi zararsz bir takm faaliyetlerle boaltlmasdr. Buna arnma ad verilmektedir. Ancak aratrmalar arnma dncesine destek vermemektedir.
Saldrganl azaltmada dier bir yol cezalandrmadr. Ancak ceza ksa vadede saldrganl durdursa
da, uzun vadede etkili deildir. nc bir yol saldrgan olmayan davranlar model almadr. Bu yolun ie yarad, ancak bu tr modellerle gnlk
hayatta ok sk karlmad ifade edilmektedir. Saldrganl azaltmada son bir yol olarak da bireylere
iletiim kurma ve problem zme becerilerinin kazandrlmas saylabilir.
132
Sosyal Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi arasal saldrganla bir rnektir?
a. Kskan bir kadnn, kocasn baka bir kadnla uygun olmayan bir durumda yakalaynca ikisini de
tabancayla vurmas
b. Televizyonu amak istediinde, bozulduunu anlayan bir adamn, fkelenip televizyonu pencereden aa atmas
c. Bir adamn, yksek bir cret karlnda adam
ldrmesi
d. Bir futbolcu, oyun srasnda rakip bir futbolcuya sinirlenip elme takmas
e. Bir kiinin zerine kahve dken garsonu tokatlamas
2. Aadakilerden hangisi saldrganl azaltma etkisi en
az olan yoldur?
a. Saldrgan olmayan davran dllendirmek
b. iddet ierikli filmleri izlemekten kanmak
c. nsan ilikilerinde nazik olmak
d. Saldrgan davran cezalandrmak
e. Hmanist dnceyi benimsemek
3. Aadakilerden hangisi arnma (katarsis) dncesi ile
ilgili doru bir ifadedir?
a. Arnma, kiinin iindeki saldrganlk enerjisinin artmas anlamna gelir.
b. Aratrma sonular arnma fikrini desteklememektedir.
c. Arnma kavram sosyal renme yaklamn savunanlar tarafndan gelitirilmitir.
d. Rekabeti sporlar izlemek kiide arnmaya yol
aar.
e. Politik davranlardan kanmak arnma fikrini
destekler.
4. Aadakilerden hangisi medyadaki iddetin insanlar
etkileme yollarndan biri deildir?
a. Medyadaki iddet, izleyicileri iddete duyarszlatrr.
b. iddet ierikli programlar izlemek, insann bilincinde dmanlk duygularn n plana getirir.
c. Medyadaki iddet insanlarn acma duygularna seslenerek, bireyin dmanlk duygularn azaltr.
d. iddet ierikli filmler, insanlara deiik saldrganlk
teknikleri hakknda yeni ufuklar aar.
e. Bireyler kendilerini iddet ierikli filmlerdeki oyuncularla zdetirir.
5. Engellenme-saldrganlk modeli ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr?

a. Yeniden yorumlanan engellenme-saldrganlk modeline gre, engellenme her zaman saldrganla
yol amaz.
b. Birey yaad engellenme sonucu, bu engellenmenin ne kadar haksz ya da gayrimeru olduuna
bakmakszn saldrganlk gsterir.
c. Engellenme, bireyde fke, kzgnlk vb. olumsuz
duygulara yol amaktadr.
d. nsanlar engellenme yaamadan da saldrgan davran gsterebilirler.
e. Saldrganlk bir drtdr.
6. Sosyal renme yaklamna gre aadakilerden hangisi dorudur?
a. Arasal saldrganlk renilir, dmanca saldrganlk doutan gelir.
b. Saldrgan modelleri gzlemek, saldrgan davran
arttrr.
c. Saldrganlk, bireyin iinde bir buhar kazan gibi
srekli biriken bir enerjidir.
d. Saldrganln evrim srecinde trlerin ayakta kalmasnda nemli bir ilevi vardr.
e. htiyalar giderilince saldrganlk sona erer.
7. Saldrganlkla ilgili aadaki ifadelerden hangisi
dorudur?
a. Her zaman fiziksel acya neden olur.
b. Her zaman fke ve kzgnlk duygularyla birlikte
ortaya kar.
c. Her zaman birisine zarar verme niyetini ierir.
d. Her zaman engellenme sonucu ortaya kar.
e. Her zaman maddi hasara yol aar.
8. Psikanalizcilerden farkl olarak etologlarn saldrganla
yaklam biimi aadakilerden hangisidir?
a. Saldrganln renilmi bir davran olduunu
savunurlar.
b. Saldrganl bir igd olarak grrler.
c. Saldrganln ykc olmaktan ok uyumsal bir ilevi olduunu savunurlar.
d. Sadece insanda grlen saldrganlkla ilgilenirler.
e. Saldrganln genetik yolla gelecek nesillere
aktarldn savunurlar.
nite 8 - Saldrganlk
9. Saldrganlkta cinsiyet farkllklar ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr?

a. Kadnlar erkeklerden daha fazla saldrgan davranlara maruz kalrlar.
b. Genel olarak erkekler kadnlardan daha fazla saldrgan davran gsterirler.
c. Kadnlar tahrik edildiinde erkekler kadar saldrgan olurlar.
d. Erkekler direkt saldrganlk, kadnlar dolayl saldrganlk biimlerini gsterirler.
e. Aileler kz ocuklarn saldrgan tutumlarnn nne
gemeye alrlar.
10. ocuunu srekli ihmal ederek, onun sevgisiz bymesine neden olan bir anne aadaki saldrganlk trlerinden hangisini gsterir?
a. Arasal saldrganlk
b. zgeci saldrganlk
c. zin verilmi saldrganlk
d. Pasif saldrganlk
e. Dmanca saldrganlk
133
Yaamn inden
ALE DDET
Toplumumuzda tilmi-Kaklm tiplemesiyle medya ve
gsteri dnyasnda da yerini bulan kadnlarn dvlmesi
olgusu, aile ii iddetin ve dolaysyla saldrganln nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Bunun dier bir boyutu
da ocuklarn dvlmesidir.
Basn yayn organlarnda, hemen her gn kadn ve ocuklara dayak haberlerine rastlanmaktadr. Dayak pek
ok ailevi dram (boanma, intihar, ayrlma, evden kama
ve hatta ldrme olaylar gibi) beslemektedir. Konunun
ancak polisiye vaka haline gelen ksmnn bilinebilmesi
nedeniyle gerek boyutlarn kestirmek olduka g olmakla birlikte, uzmanlar aile ii iddetin rktc boyutlarda olduunu belirtmektedirler. stelik, bu iddet sadece olayn olup bittii anla snrl kalmayp daha sonraki
iddet olaylarna kaynaklk edebilmektedir. On yl kadar
nce gazetelerde, bir Bat lkesinde 14 niversite rencisi arkadan ldrdkten sonra intihar eden ve eylemini, feministlerden nefretiyle hakllatrmaya alan bir
gencin, ocukken babas tarafndan srekli dvld ve
ocuun annesinin de ayn muameleye maruz kald eklinde haberler kmt. Buna benzer olaylar, ne yazktr
ki, pek de nadir deildir.
Starus (1988), aile ii iddetin eitli ynlerini saptamay
amalayan ve atma Taktikleri lei (Conflicts Tactics Scales) denilen bir lek gelitirmitir. Bununla
6000den ok aile yesiyle gren aratrmaclara gre,
son bir yl boyunca aile yelerinin %16s iddet olarak nitelenen bir davrana maruz kaldklarn beyan etmilerdir; kadnlarn hedef olduu iddet oran yaklak % 12dir.
Ailelerin istisnasz hepsi, son yl boyunca en az bir kez
ocuklarna vurmu ve bunlarn % 11inin ar olduu sonucuna varlmtr.
Aile ii iddet, belirli kltrel gruplara, sosyal snflara veya ortamlara zg deildir. Aratrmaclar ailelerdeki iddetin hemen her tr ailede grldn kaydetmektedirler. Ancak baz deikenler, iddet olgularyla balantl
grnmektedir: Stres yaratc olaylar (iini kaybetme, istenmeyen gebelik), sosyal soyutlanmann elik ettii fakirlik, aile yelerinin ocukluk yaantlar, vb. Dayak, dvlen kiilerde aresizlik ve umutsuzluk, yalnzlk ve terkedilmilik duygularna, depresyona, z-sayg dzeyinin dmesine ve gereklik duygusunun yitirilmesine vb. yol aabilmektedir. iddete maruz kalanlar tek tip deil, ok eitli duygusal veya davransal tepkiler gstermektedir.
te yandan, aile ii iddetin, byklerden kklere, nesilden nesile getiini dndren somut bulgular bulun-
134
Sosyal Psikoloji
maktadr ve bu olgunun aklamasn yapmak zere eitli yaklamlar gelitirilmektedir: Bandurann sosyal renme teorisi; Bowlbynin ballk teorisi (gven ihtiyacyla
ocuun anababasna balanmas; iddete maruz kalan
ocuun kaygl bir ballk tarz gelitirmesi, atma ve
gcn hakim olduu bir dnya temsiline sahip olmas);
Pattersonn aile dinamii teorisi (Anababann tepkilerinde istikrar / dzen eksiklii, ocuun uygun olmayan davranlarna uygun olmayan yaptrmlar uygulamalar).
Kaynak: Bilgin, 2000; s. 298.

1. c
2. d
3. b
4. c
5. b
6. b
7. c
8. c
9. a
10. d
Yantnz yanl ise, Saldrganlk Nedir?

Yantnz yanl ise, Saldrganl Azaltma
Yantnz yanl ise, Saldrganl Azaltma
Yantnz yanl ise, Saldrganln Sosyal,
Durumsal ve Kiisel Belirleyicileri konusunu
tekrar okuyunuz.
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Saldrganln Kkenleri
Yantnz yanl ise, Saldrganln Kkenleri
tekrar okuyunuz.
Kaynaklar
Aronson, E., Wilson, T. D. & Akert, R. M. (1999). Social
Psychology. Longman, New York.
Baron, R. A. & Byrne, D. (2000). Social Psychology. Allyn
and Bacon, London.
Bilgin, N. (2000). Sosyal Psikolojiye Giri. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar: 48, zmir.
Brewer, M. B. & Crano, W. D. (1994). Social Psychology. West Publishing Company, New York.
Feldman, R. S. (1998). Social Psychology. Prentice Hall,
New Jersey.
Hogg, M. A. & Vaughan, G. M. (1995). Social Psychology: An Introduction. Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, London.
Krah, B. (1996). Aggression and Violence in Society. In
G. R. Semin & K. Fiedler, (Eds.), Applied Social
Psychology. Sage Publications, London.
Mummendey, A. (1996). Aggressive Behavior. In M. Hewstone, W. Stroebe &G. F. Stephenson (Eds.), Introduction to Social Psychology. Blackwell, Oxford.
Taylor,S. E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social
135
atma
atma iki veya daha ok insan arasnda uyumsuzluk sonucu ortaya kabilir.
zellikle bir rgtn baarl olmas her eyden nce alanlar arasndaki uyuma baldr. Bu nedenle atma konusu rgtsel adan byk bir nem tamaktadr. Bu nitede de atma sreci tantlacaktr. Daha sonra rgtte atma dncesinde ne srlen genel yaklamlar incelenecektir. rgtlerde atma nedenleri zerinde durularak, bunlarn rgt iindeki nemi belirtilmeye
allacaktr.
Amalarmz
atma kavramn tanmlayacak,
atma ile ilgili yaklamlar grecek,
atma trlerini ayrt edebilecek,
atma nedenlerini inceleyecek,
atma sreci ile ba etme becerilerine sahip olabileceksiniz.

136
Sosyal Psikoloji
Yaamnda Anlamazlklarn Yapc zm

Birbirleriyle iliki iinde olan insanlar, gruplar ve rgtler arasnda belli alanlarda anlamazlklar kanlmaz olarak ortaya kar. Byle zamanlarda u cmleleri duymak ok olaandr:
Anlamazlklarn en sevmediim taraf, sonu gelmeyen mnakaalar ve birisinin birikmi kzgnln ve ierlemesini dinlemek zorunda olmaktr. Bunlar olmadan da yaayabilirim.
Fikir ayrlklarmz srekli konuup durmaktan daha retken eyler yapabiliriz. Byle yapmak zaman kaybna neden oluyor; nk nasl olsa insanlar gerekten kafalarn deitirmezler.
Anlayl davranp, astm olarak alan birinin, benim talimatlarm neden
yerine getirmek istemediine kulak verebilirdim. Ancak buna katlanmamn karlnda elime geecek olan, bakalarnn sylediklerimi sorgulamaya balamalar
olacaktr. Elbette patronum da beni zayf bir ynetici olarak deerlendirecektir.
Bana sorarsanz, iyi adamlar son sz syleyenlerdir.
Grleri sizinkinden farkl olan biri ile her karlamanzda bir srtme, zaman kayb, duygularn incinmesi ve aptal gzkme gibi durumlarn olmas sz
konusu olur.
Kiiler arasndaki atmalar zmek hi de kolay deildir. Kt bir ynetimin
izlerini her yerde grebilirsiniz. Rekabet yznden birisinin arkasndan ekitirmek, kt bir ekilde ayrlmak (boanmalar), birbirleri ile atan i arkadalar
kt ynetimin gstergeleridir. Ayrlklarn kt bir ekilde gereklemesi duygusal
yaralar aar, enerjinin gerekli olduu yerden baka bir yere ynlendirilmesine neden olur ve kiilerin moralini bozar. nsanlarn neden atmalardan kand
ok aktr. Bununla birlikte, onca ac ekme ve rahatszlk duyma riskine ramen,
atmalar yapc bir ekilde zmenin dlleri olduka memnuniyet vericidir.
Kaynak: Herbert S. Kindler, Yaamnda Anlamazlklarn Yapc zm
(ev: Tlay Savaer), Rota Yaynlar, stanbul, 1997, s.11.
Anahtar Kavramlar
atma
levsel atma
levsel Olmayan atma
atma Ynetimi
Uzlama
birlii
Rekabet
Kanma
Uyum
indekiler
ATIMA KAVRAMI
ATIMA DNCESNDE GENEL YAKLAIMLAR
ATIMA TRLER
ATIMA NEDENLER
ATIMA YNETM
ATIMAYI NLEME VE AZALTMA YOLLARINDAN TUTUMSAL YAKLAIM
nite 9 - atma
137
GR
atma gnlk yaantmzn kanlmaz bir olgusudur. Genelde iki veya daha fazla insan arasnda uyumsuzluk sonucu ortaya kabilir. nk, insanlar bir toplumda yaarlar ve dier insanlarla iletiim kurarlar. letiim kurarken de bir ok atma yaarlar. Meslek yaammzda da her gn bizi zor durumda brakan pek ok
olayla karlarz.
atma zellikle emniyet gleri iin daha da nemlidir. rnein, trafik polisleri her gn kamuya ait yerlerden ve karayollarndan yararlanan insanlar arasnda
stnlk salamak ya da ncelik kazanmak amacyla atmaya den, hatta ii atmaya kadar vardran insanlar arasnda arabuluculuk yapmak zorunda kalan ve
atmalar zmek iin alan kiilerdir (Emniyet Genel Mdrl Trafik Hizmetleri Bakanl, atma ve Stres Ynetimi, 1999, s.72). Bu nedenle gvenlik
glerinin atma ve atma ynetimi konularnda bilgi ve becerilerinin gelitirilmesi byk bir nem tamaktadr.
ATIMA KAVRAMI
atma ile ilgili yaplm tanmlar snrszdr. atma kavram ok eitli anlamlara gelmesine ramen ortak bir tanm gelitirilmeye allmtr. Her eyden nce
atmann olup olmad taraflar tarafndan alglanmaya baldr. Genel anlamda
atma birey ya da gruplarn iinde ve aralarnda eitli nedenlerle ortaya kan
anlamazlk, ztlama, uyumsuzluk ve birbirine ters dme durumu olarak tanmlanabilir. Baka bir tanma gre de nsan yapsnda var olan ve kaltsal olduu ne
srlen saldrgan i gdlerin bireylerce tek tek ya da gruplar halinde ortaya konmasnn sonucudur. Daha dar bir erevede ise Bir sosyal ya da biimsel grupta
yer alan bireyler arasndaki anlamazlklar ya da dmanlk olarak veya bireyin anlamazlk alglamas ya da bu anlamda ortaya kan sorunlar zmlemedeki yeteneksizliinin bir sonucu olarak tanmlanmtr (Tekarslan, Kln, encan, Baysal, 2000, s.239).
atma genelde drt durumda meydana gelebilir (Allyn, Bacon, 1991, s.465).
Bunlardan birincisi; zel ama ve deerler karlatnda veya ilgili gruplar tarafndan atma olarak alglandnda ortaya kar. rnein bir trafik polisinin krmz kta geen bir srcy durdurup ceza kesmek istemesi, srcnn de ceza almak istemeyerek araya hatr saylr kiileri sokmaya almas. Bu durumda
iki taraf arasnda ama ve deer farkllamasndan kaynaklanan bir atma
yaanacaktr.
kinci olarak iletme iinde kart, baskc tepki oluturabilecek davranlar atma yaratr. En belirgin rneklerden biri amir ve alanlar arasndaki ilikilerin
yaratt atmalardr.
ncs, karlkl kar atmalar olduunda ortaya kan atmalardr.
alanlarn amirlerinin gzne girmeyi amalad durumlarda atmalar ortaya
kabilir.
Drdnc atma eklinde ise, karlkl olumlu olmayan ilikiler sz konusudur. Karar alma konusunda eitli zorluklarn yannda deiik kiilerin veya
gruplarn deiik grlere sahip olmalar nedeniyle atma konusu n plana
kar.
atma: Birey ya da
gruplarn iinde ve
aralarnda eitli nedenlerle
ortaya kan anlamazlk,
ztlama, uyumsuzluk ve
birbirine ters dme durumu
olarak tanmlanabilir.
138
Sosyal Psikoloji
ATIMA DNCESNDE GENEL YAKLAIMLAR

atma konusunda genel yaklam bulunmaktadr.
Geleneksel Yaklam
Bu gr, atmann olumsuz, amalara ulamay engelleyen ykc sonulara yol
atn ifade eder. Ayrca alanlarn kendilerini iyi hissetmemelerine ve olumsuz
duygulara kaplmalarna neden olur.
nsan likileri Yaklam

Bu gr, atmann kanlmaz olduunu, insann olduu her yerde doal bir
olgu olarak ortaya kacan savunur. Bu model, atmann varln ortadan
kaldrlamaz olduu; hatta rgtn performansn olumlu etkiledii eklinde
aklamaktadr.
Etkileimci Yaklam
Uyumlu, ibirliki bir grubun yenilie ve deiime kaytsz kalaca grne dayanarak atmay olumlu gsteren bir yaklamdr. Bu nedenle etkileimci yaklamn en byk katks atmann grubun kendini deerlendirebildii, iyi bir liderlik modeli iinde yaratcln kullanlabildii bir ortam dourabilecei dncesidir. Sorunlarn zlmesi zorunluluu, alanlar deiik ve yeni zmler aramaya ynlendirebilir. Bu durum da rgtn yararna sonulanabilir.
SIRA SZDE
nsan likileri yaklamn rneklerle deerlendiriniz.
ATIMA TRLER
atma olgusunun toplumdaki yaygnl gz nne alndnda pek ok atma
eklinden sz edilebilir. Polis-vatanda, amir-ast, kar-koca, anne-baba-ocuk, kadn-erkek, spor takmlar, siyasi atmalar gibi rnekler oaltlabilir. Burada en
ok bilinenler ve rgtleri ilgilendiren atma trleri zerinde ksaca durulmaya
allacaktr.
Birey Dzeyli atmalar
* Engellenme
* Ama atmalar
* Rol atmalar ve Rol Belirsizlii
Sosyo-Psikolojik atmalar
* Birey-Grup Arasndaki atmalar
* Gruplar Aras atmalar
* Grup-Sosyal Sistem atmas
* Birey-Sosyal Sistem atmas
139
nite 9 - atma
ekil 9.1
atma Trleri
1
KLERN KEND LERNDEK ATIMA
Kaynak:
Tamer Koel,
letme Yneticilii,
Beta Basm Yaym
Datm, stanbul,
1999, s.492.
KLERARASI ATIMA
KLER VE GRUPLARARASI ATIMALAR
GRUPLARIN KEND NDEK ATIMALARI

4
GRUPLARARASI ATIMALAR
5
ORGANZASYONLARARASI ATIMALAR

Birey dzeyli atmalar en genel anlamda bireyin kendi kararn vermede, eylem
tarzn semede ya da eylemi yerine getirmede glkle karlamas sonucu ortaya kan durumlar ifade eder (Baysal, Tekarslan, 1996, s.292-294).
htiyalarn drtlere, drtlerin gdlere, gdlerin ise davrana yol aaca
eklindeki motivasyon sreci gz nne getirildiinde, bireylerin gdlenme davranlarnda bulunurken kendilerine ynelik beklentileri her zaman tam olarak yerine getiremeyecekleri kolaylkla grlebilir. Gerek bireyin evresindekilerin beklentileriyle bireysel beklentilerin uyumsuzluu, gerekse bireyin kendi hedef, gd,
rol ve gereksinimleri konusundaki elikileri sosyalizasyon srecini karmak ve
g hale getirecek ve sonuta bireyin stres ve atma yaamasna neden olacaktr.
Birey dzeyli atmalar ve stresler balkta ele alnabilir:
Birey Dzeyli atmalar:

Bireyin kendi kararn
vermede, eylem tarzn
semede ya da eylemi yerine
getirmede glkle
karlamas sonucu ortaya
kan durumlar ifade eder.
140
Sosyal Psikoloji
Engellenme
Bireyin belirli bir amaca ulamasna mani olunmas veya hedefe ulamasna engel
kurulmas durumunda ortaya kar. Engeller ak olabilecei gibi gizli bir biimde
de ortaya kabilir.
Hedefe ulamas ak bir engelle nlenen birey, derhal psikolojik savunma mekanizmalarndan birisini harekete geirecektir. Engellenme durumunda kullanlan
temel savunma mekanizmalar Saldrganlk, ekilme, Direnme ve Uzlamadr.
Ama atmalar
Bireylerin olumlu ya da olumsuz karlkl iki durumla karlatklarnda hangi seenekleri kullanabilecekleri konusunda dtkleri atmalardr. Burada tip atma biiminden sz edilebilir (Hellrieqel, Slocum, Woodman, 1986, s.447):
Yaklama - Yaklama atmas: Bireyler iki olumlu seenek arasnda bir seim
yapmak istediinde ortaya kan bir atmadr. Bireyin iki iyi i teklifinden birini
semede zorland aamadr.
Kanma - Kanma atmas: Bireyin iki veya daha fazla olumsuz seenek
arasndan birini semek durumunda kalmas. Di ektirmekten korkan birinin, di
ars ekmesi gibi.
Yaklama - Kanma atmas: Bireyin verecei kararn hem olumlu hem de
olumsuz yanlarnn olmas sonucunda ortaya kan atmadr. Maddi adan daha
iyi bir konumda olaca bir yere tayini kan emniyet grevlisinin, ailesinden uzakta kalaca endiesi ile ikilemde kalmas rnek olarak verilebilir.
Rol atmalar ve Rol Belirsizlii
Rol atmalar: En genel

anlamyla bir role ve rol
ykmlsne ilikin
beklentilerin uyumsuzluu
eklinde tanmlanabilir. Bir
baka tanm ise rol
atmasn, kiinin yerine
getirmesi beklenen iki ya da
daha fazla roln, birbiriyle
eliki yaratacak ekilde st
ste gelmesinin bir sonucu
olarak ele almaktr.
ki veya daha fazla kii arasnda meydana gelen bir atma trdr. Ama, tutum,
deer ve davranlar arasnda farkllklar olduunda ortaya kan bir atmadr. Kiinin kendinden kaynaklanan atmalarn ve kiileraras atmalarn temel kaynaklarndan bazlar ise rol atmalar ve rol belirsizlikleridir (zkalp, Krel, 2001,
s.398).
Rol atmalar: En genel anlamyla bir role ve rol ykmlsne ilikin beklentilerin uyumsuzluu eklinde tanmlanabilir. Bir baka tanm ise rol atmasn, kiinin yerine getirmesi beklenen iki ya da daha fazla roln, birbiriyle eliki
yaratacak ekilde st ste gelmesinin bir sonucu olarak ele almaktr.
Rol atmas, beklentilerin ve alglarn deiik kombinasyonlarna gre farkl
biimlerde ortaya kabilmektedir (Tekarslan, Kln, encan, Baysal, 2000, s.239).
Rol Gndericinin Kendi inde atmas: Bu rol atmas ekli, belirli bir rol
ykmlsne, ayn rol gndericinin, ayn anda birbirleriyle elien farkl rol beklentilerini gndermesi durumunu ifade eder (rnein, bir amirin alkoll srcye
ceza yazmas konusunda bir trafik polisini uyarmas, ayn zamanda trafikte vatandaa esnek olalm dncesini de empoze etmesi gibi.)
Gndericiler Aras Rol atmas: Belirli bir rol ykmlsne, belirli bir rol gndericiden gelen bask ve beklentilerin, dier rol gndericinin (ya da rol gndericilerin) bask ve beklentileriyle uyumsuz olmas durumunda grlr. rgtsel yapda bireyin amirden gelen astlar kontrol et basks ile astlardan gelen idare et basks arasnda kalmas da gndericileraras rol atmas rneidir.
Rolleraras atma: Bireyin ayn anda birbiriyle elien birden fazla rol stlenmesi durumunda ortaya kan atmadr. Bir retmen babann, ocuunun
retmeni olmas, ynetici bir annenin, ev ile i arasnda yaad atma rnek
olarak verilebilir. Roller arasnda tercih yapamama durumu olduu gibi, kii belir-
nite 9 - atma
li bir zaman diliminde ok fazla ve farkl rolleri stlenmesi durumunda da atmalar yaayabilir.
Kii-Rol atmas: Bireyden istenen rol beklentilerinin kiinin tutum, deer ve
kabul edilebilir davranlaryla ters dmesi sonucu ortaya kan bir atmadr
(Hellriegel, Slocum, Woodman, 1986, s.447). Roln yetenee uyumsuzluu konusunda ilk akla gelen belli bal rnekler arasnda yaratclk yetenei olmayan reklamc, konuma zrl retmen, utanga bir tiyatro oyuncusu, ine vuramayan
bir hemire saylabilir.
Rol Belirsizlii: Birey dzeyli atmalardan birisidir. Rol belirsizlii en basit bir
ifade ile bireyin ne yapacan, kimlere ve nelere kar sorumluluklarnn olduunu bilememesidir. Bireyin grevde rolnn net olamamas, grevinin gereklerini
bilememesi, baar deerleme kriterlerinde aklk olmamas belirsizlie, strese,
engellenmeye ve i tatminsizliine neden olur.
nsan yaamnda birey dzeyli atmalarn yan sra; bireylerin birbirleriyle, gruplarla, iinde bulunduklar sosyal ya da rgtsel sistemlerle, gruplarn birbirleriyle
ve sistemle, sistemlerin birbirleriyle olan atmalar da olduka nemli bir yere ve
role sahiptir (Baysal, Tekarslan, 1996, s.300).
Birey-Grup Arasndaki atmalar

Bu tr atmalar daha ok, alma gruplarnn kendi norm ve standartlarn yelerine benimsetmek ve itirazsz kabul ettirmek iin onlar zerinde uyguladklar
basklardan kaynaklanan atmalardr. Grubun norm ve standartlarn, amalarn
ve bu amalara ulamak iin izlenen yntemleri benimsemeyen ya da bunlar kendi zgr iradesiyle eliir gren bireyler, grup ile atma iine gireceklerdir. Grupa belirlenen retkenlik hedefinin gerisinde kalan veya stne kan ve bundan
dolay cezalandrlan bir birey gruba kzp onunla atma iine girebilir (imek,
Akgemici, elik, 1998, s.176).
Gruplar Aras atmalar

Grup-i atmalar: Grup ii atmalar tm grup yeleri veya bazlar arasnda
meydana gelen uyumazlklar ifade eder. Bu tr atmalar, grubun baar ve etkinliini olumsuz etkiler. Aile-i ilikisinden kaynaklanan atmalar da bu gruba
girer. Bu tr atmalara zellikle ok sk rastlanr. rnein bir grev grubunda alan bireylerin grev dalm nedeniyle birbirleriyle atmas.
Gruplararas atmalar: ki veya daha fazla grup arasnda uyumazlk nedeniyle ortaya kan atmalardr. Gruplar aras atmalara sendika-ynetim ilikileri
rnek olarak verebilir. Bu tr atmalar gerginliklere, iten ayrlmalara, grup ile ilgili huzursuzluklara neden olabilir. rgtlerde gruplar aras atmalar da grupta toplanabilir:
Dikey atma: rgtn deiik yetki kademelerinde bulunanlar arasnda kan atmalardr. Bu tr atmalara genelde stlerin, astlar fazla bask altna almalar, zorlamalar ve azarlamalar sonucunda rastlanr. Yetersiz iletiim, ama ve
kar farkllklar, bilgi ve deerlerin alglanmasndaki eksiklik dikey atmalara
yol aabilir.
Yatay atma: Bir rgtte ayn kademede bulunanlar arasnda kan atmalardr. kar atmas, ama farkllklar, alglamadaki farkllklar bu tr atmalara yol aabilir.
141
Rol Belirsizlii: Bireysel

dzeyli atmalardan
birisidir. Rol belirsizlii en
basit bir ifade ile bireyin ne
yapacan, kimlere ve
nelere kar
sorumluluklarnn olduunu
bilememesidir.
142
Sosyal Psikoloji
Komuta-Kurmay atmalar: Emir-komuta gruplar ile kurmay personel arasnda genelde otorite ilikilerinden kaynaklanan atmalardr. rgtlerin ou komuta blmlerine, yardmc kurmay blmlerine sahiptir. Komuta yneticileri verilen hizmetlerin ve srelerin tmnden sorumludurlar. Kurmay yneticiler ise
kontrol ve srelerde baz tavsiyelerde bulunabilirler. Komuta yneticileri genellikle kurmay yneticilerin kendi otoritelerini sarsacan dnrler. Kurmay yneticiler de nemli bir grevi stlenmekle birlikte zaman zaman komuta yneticilerinin glgesinde kaldklarn dnrler. Bu durum da atmalara neden olur.
Grup-Sosyal Sistem atmas

Bu tr atmalarda da, temelde iki sistem arasnda, gruplar arasndakine benzer
nedenlerden tr bir uyumazlk veya ekime bulunmas ya da belirli bir sistem
iinde yer alan bir grubun, o sistemin ama, deer, kural,norm ve dl sistemleriyle ters dmesi sz konusudur (Baysal, Tekarslan, 1996, s.301).
Birey- Sosyal Sistem atmas

Bireyin, sosyal sistemin ama, deer, kural ve iklimiyle uyumsuzluunun yol at atmalardr. Batda domu yetimi birinin tayininin doudaki bir yerleim
blgesine kmas durumunda yaad kltrel atma rnek olarak verilebilir.
SIRA SZDE
evrenizde en ok hangi atma trlerini yayorsunuz? Nedenleri ile tartnz.
ATIMA NEDENLER
atma nedenleri saylamayacak kadar ok olabilir. Kiileraras ilikilerden balayp bireyin davran, tutum, kiilik yapsndan iinde bulunduu ortama kadar bir
ok neden saylabilir. Ancak atma, modern toplumsal yaamn bir gerei ve
vazgeilmez bir unsuru olarak yer alr. atmaya yol aan nedenleri, ok genel
anlamda aadaki balklar altnda inceleyebiliriz:
G Mcadeleleri
Bireyin gce sahip olma abalar ile gce sahip olanlarn da gc elden brakmama abalar atmalar yaratabilir. ounlukla rgtlerde ilgili avantaj veya dezavantajlarn dalmn etkileyen politik davranlar rgtlerdeki en belirgin atma
rnekleridir. G mcadeleleri zaman zaman bakalarn sulamak, bakalarna
saldrmak, gl kimselerle beraber olma istei olarak ortaya kar. Bu durum da
rgtlerde byk atmalara neden olabilir.
Stat Farkllklar
rgtteki baz kii ve gruplar kendi statlerini ve prestijlerini daha yksek alglayabilirler. Ya da belirli davran ve tutumlarda stat ve g farkll yaratmaya alrlar. Bu durum da alanlar arasnda atmalar yaratr.
letiim Eksiklii
letiim eksiklii iletmelerde en byk atma nedenlerinden birini oluturmaktadr. Hepimiz iletiim kurmakta harcadmz zaman dnnce bu tr yargnn
doru olduu ortaya kar. letiim eksiklii tm atmalarn nedeni deildir. Ancak iletiim, insanlar arasnda gerekli bir ara olduundan ou zaman atmaya
neden olur. letiim iki tarafl keskin bir klca benzer. letiim eksiklii atmaya
neden olabildii gibi ayn zamanda atmaya engel de olabilir (Tossi, Rizzo, Carroll, 1980, s.477).
nite 9 - atma
143
Aratrmalar; anlama glklerinin, yetersiz bilgi alveriinin, iletiim kanallarndaki bozukluun etkin bir iletiimin engeli olduunu gstermitir.
Yapya likin Nedenler

Yap kavramna bakldnda olduka geni bir ekilde kullanld grlmektedir.
Grup yelerine verilen grevlerde uzmanlama ve standartlama, yelerin birbirinden farkl olmas, liderlik biimleri, dl sistemleri, gruplar arasndaki balln
derecesi gibi kavramlar kapsayacak ekilde bu kavram kullanlmaktadr. atmaya yol aabilecek yapsal zellikler yle sralanabilir:
Yetki ve Sorumluluklarn Olmamas: rgtlerde bireylerin sorumluluklarnn
olmas ancak yetkisinin olmamas atma yaratabilir. Bazen de yetki ve sorumluluklarn tam olarak belirgin olmamas durumunda bireyler birbirlerinin alan olduunu dnerek grevden kaabilirler.
Kaynaklarn Ktl: Kaynaklarn paylatrlmas, rgtteki birey ve gruplarn
kaynaklardan eit pay almadklarn dnmeleri atmalara yol aabilir. Bu durumda zellikle konu para, fiziki alan, stat sembolleri, ara gere gibi konularsa,
birey ve gruplar gizli bir rekabet ierisine girebilirler.
Denetim Biimi: Denetim gerekli bir unsur olmakla birlikte, formal bir denetim
yolunun seilmesi, sk diyebilirmiyiz? bir denetim biimi bireyin kuruma ve ynetime kar dmanca, olumsuz ve pheci bir tavr ierisine girmesine neden olabilir. zellikle otoriter, zorlayc ve baskc, g kullanc bir denetim biimi atmalar daha da arttrabilir.
dl Sistemlerinin Farkll: Gerek sosyal gerekse biimsel yaplarda yer alan
iki ya da daha fazla birey veya grup iin farkl deerleme ve dllendirme sistemleri kullanldnda atma kanlmaz olacaktr (Baysal, Tekarslan 1996, s.212).
rnein iyerinde ok iyi performans gsteren personelden birini terfi ettirip, dierini gzard etmek atma ortam yaratacaktr.
Birbirine Bal Grevler: ki veya daha fazla saydaki birey ya da gruptan her
birisinin , kendi grev ve amalarn gerekletirebilmek iin, dier tarafn bilgisine, hizmetine ya da ktlarna baml olmalarn ifade eden kavram karlkl grev bamlldr. Bu tr bir bamllkta, taraflarn hedef ve ncelikleri de farkl
ise, atma ortaya kacak ve hedef ynelimindeki farklln dzeyine paralel olarak atma dzeyi artacak ya da azalacaktr (Baysal, Tekarslan, 1996, s.312).
zellikle baml olan bireylerden biri bamsz olarak davranacak olursa, atma kmas da kanlmaz olacaktr.
Kiiye likin Nedenler

Kiilik farkllklar her zaman grlebilen bir atma nedenidir diyebilirmiyiz?
nk bireylerin deiik evre, ortam ve kltrden gelmeleri balbana bir atma nedenidir. Kiiler, rgtlere girerken deiik arzu ve ihtiyalarn karlamaya
alrken; rgtn gereklerini ve isteklerini de yerine getirmeye alrlar. Kiilerin
amalar ve istekleri, rgtn amalar ve rgtte alan dier kiilerin ihtiyalar
ile ters debilir. Kiilerin deer yarglar, kiileraras ve rgt ii atmalara neden
olabilir. Baz kiiler rasyonel davran gsterirken, dierleri rasyonel olmayan davranlara girebilirler. Bazlar tarafsz olmaya alrlarken, dierleri duygusal davrana girebilirler.
Kiilik farkllklar dolaysyla atma yaratan dier bir durum ise kiilerin ile
ilgili dnceleri, ynetim ekli, dller ve mevkilerle ilgilidir (Agarval, 1982,
s.183). Stat atmalar genellikle gen ve kdemsiz personelin, ya ve kdemce
Kiilik farkllklar her zaman

grlebilen bir atma.
Kiilik farkllklar dolaysyla

atma yaratan dier bir
durum ise kiilerin ile ilgili
dnceleri, ynetim ekli,
dller ve mevkilerle
ilgilidir.
144
Sosyal Psikoloji
yksek personel zerinde stat ve g farkll yaratmaya almas ya da gerekten st dzeyde olmas durumunda yaanr.
zellikle emniyet mensuplar, vatandala kar karya kaldklarnda kiilik
farkllklarna ilikin atmalar daha sk yaarlar. rnein kavga karmaktan holanan bir vatandala karlaan trafik polisinin bu tr atmaya girimemesi, tahriklerden kanmas en doru yoldur. Genelde polisler gven verici bir yaklamda bulunarak vatandala olan atmalar azaltabilirler.
SIRA SZDE
Vatandala en ok yaadnz atmalar sralayarak nedenlerini aratrnz.
ATIMA YNETM
atma ile etkili bir mcadele veya ynetimi iin rgtn atmay orta dzeyde
tutmas ve bunu daha ileriye gtrmemesi gerekir. Genelde atmay ynetmede
iki yaklam kullanlr: Bunlar; Davransal ve Tutumsal Modellerdir. Yani yneticiler atmay ynetmede ya dorudan davranlara ynelir ya da uzun zaman alan
tutum deitirme yaklam kullanrlar (zkalp, Krel, 2001, s.401).
Tablo 9.1
atmay Ynetmede
Kullanlan ki
Yaklam
Davransal Yaklam
Ama, bireysel davranlar
deitirmektir.
Nispeten abuk.
Ksa dnem etkileri olan bir modeldir.
Kaynak: Afsaneh
Nahavandi, Ali R.
Malekzadeh,
rnek: atan gruplar ayrmak; gl
Organizational
politikalar ve prosedrler uygulamak.
Behavior, Prentice
Hall, N.J., 1999, s.464.
Tutumsal Yaklam
Ama, bireylerin atmaya ilikin
tutumlarn deitirmektir.
Zaman alcdr.
Sonular asndan uzun dnemde geerlidir.
rnek: Takmlar oluturmak, atan bireyleri

baka takmlara veya blmlere gndererek
rotasyonu salamak.
Davransal yaklama gre ilk yaplacak ey, rgtn profesyonel ynetim

plan ve prosedrlerine bavurmaktr. Bu tutum, yneticilere neler yapmalarn gerektiriyorsa bu kurallara bavurarak onlar uygulamay emreder. rnein; amir, rgtn kurallar ierisinde alanlarn birbirine sayg duymasn kural olarak koymu ise, bunu hemen uygulamaya koyarak alanlara yanstmas gerekir. Ancak
burada atmann kaynana inilmez ve alanlar atma nedenlerini zecek
belirli beceriler gelitirmeden zorunlu olarak bir sonuca ularlar. Fakat, sorun zlm deildir. Sadece geici olarak bask altndadr.
atma ynetiminde davransal yaklamlardan biri Kenneth Thomas tarafndan nerilmitir. Burada, be yaklam bulunmaktadr: Rekabet, ibirlii, kanma,
uyum ve uzlama (zkalp, Krel, 2001, s.404).
ekil 9.2
atma Yneteminin
Boyutlar
Kaynak: K. Thomas
Conflict and Coflict
Management, in M.D.
Dunnette (ed), Handbook
Of Industrial and
Organizational Psychology,
p.900, Copyright, 1976,
Rand McNally, Reprinted
by Permission of John
Wiley and Sons.Inc.
Rekabet
ddiac
birlii
Uzlama
ddiac Deil
Kanma
birliki Deil
Uyum
birlii Yapan
nite 9 - atma
145
Rekabet
atmay dikkate almadan her iki tarafn da kendi karlarn dnmesidir. Biimsel gruplarda genelde otorite sahibi olan, gc elinde bulunduran grup, dier
gruplar zerinde bask kurarak kendi amalarn gerekletirmeye alr. Rekabet
bireyler iin faydaldr. nk insanlar motive ederek hayat verir. Motivasyonu
arttrr. Rekabeti olmayan kiilere kar rekabeti kiilerin daha avantajl olduu
gzlenmitir.
Rekabet: atmay dikkate

almadan her iki tarafn da
kendi karlarn
dnmesidir.
birlii
Kanmann tam tersi bir davrantr. ddiac ve birliki bir davran ifade eder.
Her iki taraf da memnun edebilecek kararlar alnr. Bireyler karlkl bir zm
arama yoluna giderler. Her iki taraf da karlkl kar salayan yaratc bir takm
zmler getirebilir. Taraflar biraraya gelerek kendilerine avantaj salayan konularla ilgili katlmc bir yaklamla ortak zmler ararlar. Bulunan zmn tm
katlmclara avantaj salamas nemlidir.
birlii: ddiac ve birliki

bir davran ifade eder.
Uyum
Rekabetin tam tersi bir davrantr. ddiasz ve uzlac bir davran ifade eder. ou zaman bireyler herhangi bir atma olasln nlemek iin kendi karlarndan
ok, kar grubun karlarn stn tutabilirler. Yani bir taraf fedakarlkta bulunarak ilikileri olumlu tutmaya alabilir. Bu da gelecekte olas bir atma iin avantaj salar. Ancak sizin gr ve dncelerinizden, dier bireyleri yoksun brakmak gibi olumsuz bir yan da vardr.
Uyum: ddiasz ve uzlac

bir davran ifade eder.
Uzlama
Uzlama, iddiac ve ibirliki davranlarn arasnda bir yerdedir. Her iki grubun da
kendi karlarndan vazgeerek ortak karlar dorultusunda birlemesidir. Dolaysyla her iki tarafn da bireylerden vazgemesi gerekmektedir. Sendika ve iveren
arasnda yaplan anlamalar rnek verilebilir.
Uzlama: ddiac ve ibirliki

davranlarn arasnda bir
yerdedir.
Kanma
ddiasz ve ibirliksiz bir davran ifade eder. Burada bireyler ne kendi dncelerini ne de dierlerinin dncelerini desteklerler. Bir ekilme davran gsterirler. ou olaylara kar kaytsz davranrlar. Kanma davran bireyi nispeten
nemsiz bir duruma sokabilir. Dier bir anlamda nemli bir konuda alnacak kararn olumsuz sonularna katlanmak durumundan kurtulma ortaya kabilir. rnein, bir karar durumunda ok az bir gce sahipseniz ve deiim ok zor bir konudaysa en iyi seim kanmadr (Coffey, Cook, Hunsaker, 1994, s.250).
ATIMAYI NLEME VE AZALTMA YOLLARINDAN

TUTUMSAL YAKLAIM
Davransal yaklam ile karlatrldnda tutumsal yaklam, atmalar zmlemede sadece bireylerin davranlarn deitirmekle kalmaz, ayn zamanda
onlarn atma konusundaki dncelerini, duygularn da deitirmeye alr.
Tutumsal yaklam, atmaya neden olan yollar ve sebepleri bulma abasndadr
(Navahandi, Malekzadeh, 1998, s.464).
Tutumsal model ile atmalar azaltmada kullanlan yollardan biri ortak bir
dman bulmak veya baka bir grupla rekabete girmektir. Baka bir dmana veya gruba odaklanmak, alan bireyleri bir araya getirmeye yardmc olur. rnein,
Kanma: ddiasz ve
ibirliksiz bir davran ifade
eder.
146
Sosyal Psikoloji
birbiriyle atan iki blm sz konusu ise, bu iki grup yeni bir mal retmek iin
glerini bir araya getirip, baka bir irket daha nce o mal piyasaya srmeden ortaya karmak iin dayanma ierisine girebilirler. Bu da aralarnda var olan srtmeyi azaltabilir. nk bu sre iersinde atan bireyler birbirlerini daha iyi
tanma imkanlar bulur ve pimanlk duyabilirler. Bylece birbirlerine kar dnceleri, duygular deien insanlar farkl davranlar sergilemeye veya uyumaya
balarlar.
Darda mevcut bir dmann olmas her zaman atmann kaynan oraya
yneltmez. Ancak, rgt iersindeki etkileimi ve uyumu arttrarak mevcut tansiyonu azaltabilir.
atan taraflar kendi grup veya bireysel amalarnn tesinde daha stn bir
ama etrafnda toplayarak ibirliini ve fikirbirliini salayarak, kiisel ve zel amalarnn savunuculuundan vazgeirme abalarda atmay nleyebilir. (Eren,
2000,s.540) Bu da atma ynetiminde kullanlan tutumsal yaklamlardan birisidir.
rnein kurumlarla hkmet arasnda salanan ibirlii ve ortak amalar, alanlar tarafndan da benimsenirse atmalar ortadan kalkacak veya azalabilecektir.
Yneticiler, atmay rgt iin kaynaklar arttrmak yoluyla da zmleyebilirler. Burada artk bireyler ve blmler birbiriyle rekabet etmek durumunda kalmazlar. Benzer bir yaklam, rgtsel kaynaklar bir bireye ve departmana dorudan tahsis etmeyerek de yaplabilir. rnein, hkmetten gelen bir katky tek bir
blmde kullanmak yerine tm blmlere eit oranda datarak kullanmak gibi.
atmalar zmlemede bir dier yol ise takm oluturmaktr. Takmlar, yeleri arasnda mevcut gven, sayg ve destei arttrarak amalarn belirgin klar ve
bylece grup dayanmas ve ball arttrarak atmalar giderilebilir. Benzer bir
biimde bireylere ve gruplara sorun zme konusunda eitimler verilerek bu konudaki becerileri gelitirilirse bu da atmalar gidermede yardmc olabilir. rnein aklc kararlar modelleri olan, beyin frtnas, nominal grup teknii ve dier
yntemler sorun zmnde destekleyici olan yollardr.
atan gruplarn yelerini rotasyona tabi tutmak da benzer bir ama tar. Dier blmlere gnderilen atan bireyler, atma noktalarna farkl bir adan
bakmaya balayarak olaylar farkl bir biimde grebilirler. Bu yeni perspektif,
yeler arasndaki etkileimi arttrarak, atan blmlerin bir araya gelip, sorunlar tartmalarna ve farkllklarn gidermelerine yardmc olur. Ayn zamanda rotasyon, yelerin yeni beceriler kazanmalarna da yardmc olur. rgt iinde esneklii arttrr ve ihtiya duyulduunda bu insanlarn yeni becerilerini uygulama
imkan salar.
atmay nlemede dier bir zm yolu da rgt gelitirmedir. Burada ama,
rgt ierisinde baz gelimeler yaratarak hem birey, hem grup, hem de rgt baznda olumlu deimeleri salamaktr. Ancak bu yol nemli bir yatrm, zaman,
kaynak ve bilgi birikimini gerektirir.
SIRA SZDE
Sizce bir atma ynetiminde en etkili zm yolu hangisidir? Nedenlerini tartnz.
nite 9 - atma
zet

AMA

AMA

AMA
atma kavramn tanmlayabilmek

atma kavram genel anlamda insan yapsnda varolan ve kaltsal olduu ne srlen i gdlerin
bireylerce tek tek ya da gruplar halinde ortaya konmasnn bir sonucudur. atma genelde drt durumda meydana gelebilir: Birincisi, zel ama ve
deerler karlatnda, ikincisi iletme iinde kart, baskc tepkiler olduunda, ncs karlkl
kar atmalar olduunda, drdncs ise karlkl olumlu olmayan ilikiler sz konusu olduunda ortaya kabilir.
atma ile ilgili yaklamlar grebilmek
atma konusunda genel yaklam bulunmaktadr. Geleneksel yaklam, atmay olumsuz,
amalara ulamay engelleyen bir olgu olarak inceler. nsan ilikileri yaklam atmann doal bir
olgu olduunu, insann olduu her yerde olabileceini syler. Etkileimci yaklam ise, uyumlu, ibirliki bir grubun yenilie ve deiime kaytsz kalaca grne dayanarak atmay olumlu gsteren bir yaklamdr.
atma trlerini ayrtedebilmek
atma olgusunun toplumdaki yaygnl gz nne alndnda pek ok atma trleri vardr. En
ok kullanlanlar aadaki ekilde sralayabiliriz.
- Engellenme
- Ama atmalar
- Rol atmalar ve Rol Belirsizlii
- Birey-Grup Arasndaki atmalar
- Gruplararas atmalar
- Grup-Sosyal Sistem atmas
- Birey-Sosyal Sistem atmas

AMA

AMA
147
atma nedenlerini inceleyebilmek

atma nedenleri saylamayacak kadar ok olabilir. Kiiler aras ilikilerden balayp, bireyin davran, tutum, kiilik yapsnn da iinde bulunduu
ortama kadar uzayabilir. atmaya yol aan nedenleri ok genel anlamda aadaki balklar altnda inceleyebiliriz.
G mcadeleleri,
Stat farkllklar,
letiim eksiklii,
Yapya ilikin nedenler,
Kiiye ilikin nedenlerdir.
atma sreci ile baetme becerilerine sahip
olabilmek
atma ile etkili bir mcadele veya ynetimi iin
rgtn atmay orta dzeyde tutmas ve bunu
daha ileriye gtrmemesi gerekir. Genelde atmay ynetmede iki yaklam kullanlr. Bunlar Davransal ve Tutumsal Modellerdir.
148
Sosyal Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi atma yaratabilecek nedenlerden biri deildir?
a. alma koullar ar olduunda
b. zel ama ve deerler attnda
c. letme iinde kart, baskc tepkiler olduunda
d. kar atmalar olduunda
e. Karlkl olumlu ilikiler olmadnda
2. Aadakilerden hangisi birey dzeyli bir atma
deildir?
a. Engellenme
b. Ama atmalar
c. Rol atmalar
d. Rol Ykmll
e. Rol Belirsizlii
3. Bireyin istemedii iki tayin grevinden birini semek
zorunda kalmas hangi tr atmaya bir rnektir?
a. Yaklama-Yaklama
b. Yaklama-Kanma
c. Kanma-Kanma
d. Kanma-Yaklama
e. Yaklama- Saldrma
4. Bireyin belirli bir amaca ulamasna mani olunmasna
veya hedefe ulamasna engel konulmasna ne ad verilir?
a. Kama
b. Engellenme
c. atma
d. Stres
e. Endie
5. Bir retmenin ayn zamanda ocuunun da retmeni olmas aadakilerden hangisine bir rnektir?
a. Rol belirsizlii
b. Rol endiesi
c. Rol atmas
d. Rol engeli
e. Rol yklenmesi
6. Silahtan korkan bir polisin durumu aadakilerden

hangisine bir rnektir?
a. Kii-Rol atmas
b. Rol Yklenmesi
c. Gndericiler aras rol atmas
d. Rol atmas
e. Rol Belirsizlii
7. rgtn deiik yetki kademelerinde bulunanlar arasnda kan atmalara ne ad verilir?
a. Grup ii atma
b. Birey-sistem atmas
c. Dikey atma
d. Yatay atma
e. Komuta-kurmay atmas
8. Bakalarn sulamak, saldrmak, otorite kurmaya almak atma nedenlerinden hangisine bir rnektir?
a. Stat farkllklar
b. Kiilik farkllklar
c. Yapsal farkllklar
d. G mcadeleleri
e. letiime ilikin nedenler
9. Aadakilerden hangisi atmada yapya ilikin nedenlerden biri deildir?
a. Kiilik farkllklar
b. dl sistemlerinin farkl olmas
c. Kaynak ktl
d. Yetkilerde dengesizlik
e. Birbirine bamllk
10. ddiac ve ibirliki bir davran ifade eden, her iki taraf da memnun eden kararlarn alnd atma ynetim
boyutu aadakilerden hangisidir?
a. Rekabet
b. Kanma
c. Uyum
d. birlii
e. Uzlama
nite 9 - atma
Yaamn inden

1. a
likinin Tersine Dnmesi

yl nce Mr. Jonhnson, byk bir finans kurumunda
ofis yneticilii pozisyonuna terfi ettirilmiti. Ksa zamanda yeni amirinin iletiim sorunu olduunu anlad. Bu hanm olduka sert bir insand ve Mr. Johnsonun kariyeriyle hi ilgilenmiyordu. Yeni amirinin iletiim sorunlarndan
evde eine sz ettiinde ei, birlikte en iyi ekilde nasl alabilecekleri konusunda konumak zere amiriyle bir
araya gelmesini nerdi. Mr. Johnson, ilk frsatta amirine
yeni pozisyonunda irkete ne gibi katklar olabileceini
sordu. Ertesi gn Mr. Johnson, amirinin kendisinden beklentilerini zet haline getirdi ve bu beklentilere dayanarak
ie ynelik hedeflerin bir listesini kard. Amirinden de
bu liste hakknda yorum yapmasn istedi. Amirinin isteklerinden bazlarn yerine getirmeye baladka, yava yava iler kendisinin istedii gibi yrmeye balad.(Daha
ak bir iletiim gibi). Sonunda aralarnda sk bir i ilikisi geliti ve Mr. Johnson, terfi eden amirinin yerine atand.
2. d
3. c
4. b
5. c
6. a
7. c
8. d
9. a
10. d
Sorular
1. Sizce rnek olayda hangi atma nedenleri vardr?
2. atma ynetiminin hangi boyutu ile zm getirilir?
Kaynak: Elwood N. Chapman , likilerini Gelitirmek (ev. Gnhan Gnay), Rota Yaynlar, stanbul,
1997.
149
Yantnz yanl ise atma konusunu tekrar

okuyunuz.
Yantnz yanl ise atma Trleri konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise Ama atmalar konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise Birey Dzeyli atmalar
Yantnz yanl ise Rol atmalar konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise Rol atmalar konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise Gruplararas atmalar
Yantnz yanl ise atma Nedenleri konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise Yapya likin Nedenler
Yantnz yanl ise atma Ynetiminin
Boyutlar konusunu tekrar okuyunuz.
Kaynaklar
Tekarslan, E.; Kln, T.; encan, H.; Baysal A. C. (2000).

Davrann Sosyal Psikolojisi. .. letme Fakltesi, stanbul.
Allyn, B. (1991). A Diagnastic Approach to Organizational Behavior. New York.
Baysal, A.C.; Tekarslan, E. (1996). letmeciler in Davran Bilimleri. stanbul.
imek, U. .; Akgemici, T.; elik, A. (1998), Davran Bilimlerine Giri ve rgtlerde Davran. Nobel Yayn Datm, Konya.
Tossi, H.; Rizzo, R. J.; Carroll, S. S. (1980), Managing Organizational Behavior. Cambridge Massachussetts,
Ballinger Publishing Company, Massachussetts.
Agarual, R. D. (1982), Organization and Management.
Tata McGraw Hill Publishing Co, New Delphi.
Coffey, R. E., Cook, C. W., Hunsaker Philip L. (1994), Management and Organizational Behavior. Richard
D. Irwin Inc., New York.
Nahavandi, A.; Malekzadeh, A. R. (1998), Organizational
Behavior, Prentice Hall N. D., London.
Eren, Erol (2000), rgtsel Davran ve Ynetim
Psikolojisi. Beta Basm Yaym, stanbul.
151
Liderlik ve
Kuramlar
10
Gruplar halinde yaanan tm toplumlarda bir lidere ihtiya duyulmaktadr. Genel

anlamda liderlik, yneten ile ynetilen arasndaki bir ilikiyi ierir. Bu nedenle
liderlik konusu ok eski alardan beri zerinde durulan , hak knda kuramlar
retilen ve her geen gnde zerinde durulmaya devam edilecek kavramlardan
birisidir. Bu konuda alma yapanlar, kendi alma alanlar iinde ve
yaklamlar dorultusunda konuyu incelemiler ve farkl boyutlar getirmilerdir.
Bu nitede de liderlik kavram tanmlanarak, genel kuramlar zerinde durulmaya allacaktr.
Amalarmz
Liderlik kavramn tanmlayabilecek,
Liderlikle ilgili yaklamlar ayrt edebilecek,
Durumsal liderlik modellerini inceleyebileceksiniz.

152
Sosyal Psikoloji
r Ac Liderlik
Korgeneral William G. PAGONIS, Krfez Savann l Kalkan(tahkimat), l
Frtnas(kara sava) ve le Veda(yeniden konulandrma) biimindeki aamasnn sava sahas lojistiini yrten 40.000 erkek ve kadn ynetti. Bu, askeri
standartlara gre meydan okuyucu bir grevdi. Askeri olmayan karmak rgtlerin lleriyle ise grlmemi bir eydi.
ran Krfezinde, Pagonis, 550.000den fazla insan besleme, giydirme, barndrma ve silahlandrma gibi bir grevle yz yzeydi. stelik btn bunlar da,
kendilerini korumak iin oraya gnderilmi gavurlara hi gvenmeyen Mslman bir topluluun bulunduu dman bir llk blgede yapacakt. Pagonisin
krfez deneyiminden kan Liderlik dersleri askerliin tesine gemektedir. Bu
dersler zel, sivil sektrlerin genel ynetim ve lider yetitirme konular iin de aynen geerlidir.
Pagonis, Gneybat Asyadaki sava sahas kadar byk bir yzlmde, genel
rgtlenme konusunda fikir sahibi olabilmek iin, kendi gz ve kula olsunlar
diye Hayalet Ahbaplar adyla anlan bir grup askere kendisine vekalet etme yetkisi vermiti. Hedefi, merkezi kontrol ademi merkezi icra ile birletirerek, liderlii
destekleyen bir ortam yaratmakt. Pagonisin inancna gre, vizyonu tespit eden lider olmakla birlikte, rgtn arzulanan sonuca doru ilerlemesini salayacak hedefi tespit ii astlara dmektedir. Pagonisin iddiasna gre, liderliin kkleri ustalk empatidedir. Bir liderin ii sadece bu zellikleri uygulamak deil, ayn zamanda bunlar yeertmektir.(Hem kiisel hem de rgtsel dzeyde.) Gerek liderler, liderlii kendiliinden yeerten rgtler yaratrlar. Bu ise, ancak ok ve sistemli aba gerektiren bir rgtsel gelimeyle olur.
Kaynak:William G. Pagonis, Ate Hattnda Liderlik, r Ac Liderlik, Harvard Business Review, MESS Yaynlar, stanbul,2003.
Anahtar Kavramlar
Lider
Karizmatik Lider
e Ynelik Lider
likiye Ynelik Lider

Durumsallk Yaklam
zellikler Yaklam
Dnmsel Liderlik
indekiler
LDERLK KAVRAMI
LDERLKLE LGL LK YAKLAIMLAR
ZELLK YAKLAIMLARI
DAVRANISAL YAKLAIMLAR
DURUMSAL LDERLK MODELLER
YEN YAKLAIMLARDAN DNMSEL LDERLK MODEL
LDERLK FAKTRLERN ETKLEYEN DEKENLER
nite 10 - Liderlik ve Kuramlar
153
GR
nsanolu, uygarln en deerli yesidir. Liderlik olmadka, rgtlerin bir insan
ve makine ynndan pek fark kalmaz. Liderlik, insanlar belirli amalara ulamalar dorultusunda etkileme yeteneidir.
ok eski alardan beri insanlar, liderlik konusu zerinde durmular; bu konuda teoriler retmiler ve pek ok gr ne srmlerdir. rgtsel yaamn farkl
alanlarnda (ynetim, rgtsel davran, insan kaynaklar) ve de siyaset bilimi, sosyoloji ve sosyal psikolojinin alma alanlarnda liderlikle ilgili almalar yaplmaktadr. Bu nedenle liderlik zerinde alma yapanlar, konular, kendi alma
alanlar ve yaklamlar dorultusunda incelemektedirler.
LDERLK KAVRAMI
Literatre bakldnda liderlikle ilgili pek ok tanma rastlanlmaktadr. Her yazar,
liderlii farkl ekilde tanmlamaktadr. Bu tanmlardan biri liderlii bir etkileme
gc olarak belirtir.
Baka bir tanm ise, belirli durum ve koullar altnda amaca ulamak iin bakalarnn davran ve eylemlerini etkileme sanatdr: Bir dier ifade de lider; bir
eyi bakalarna benimsetmek suretiyle yaptrabilme gcne sahip olan kiiolarak
tanmlanmtr. Ayn zamanda lider ile izleyiciler arasnda belirli durumlarda ortaya kan ve etkileim eklinde ifade edilen karlkl ilikiler btn sz konusudur.
(imek, Akgemici, elik, 1998, s.138.)
Liderlii belirsizliklerin azaltlmas anlamnda kullanan dnrler de olmutur. Liderlik sreci, belirli bir durumda ortak amalarn gerekletirilmesi iin birbirine baml iki veya daha fazla birey arasndaki ilikileri ieren rgt ii bir
davrantr.
Liderliin genel olarak iki farkl adan tanm yaplmaktadr. Bunlardan biri liderlii sre asndan, dieri ise zellik asndan tanmlamaktadr. (zkalp, Krel, 2001, s.349.)
Lider, sre asndan yle tanmlanabilir: Lider, rgt yelerinin faaliyetlerini
rgt amalar dorultusunda ynlendirerek, dzenletiren kiidir. zellik asndan liderlik ise, liderin grup yelerini baarl bir ekilde etkileyebilecek karakteristik zelliklere sahip olmas eklinde tanmlanabilir. Liderin, grup ve bireyler zerinde gcn etkin bir ekilde kullanabilmesi nemlidir. Liderlik, zorlama veya
gle ortaya kmaz. alanlar etkileme gcne sahip olduuna inanan bir ynetici liderlik yapamaz. nk alanlarn onun liderlik zelliklerini inanarak kabul
etmeleri gerekmektedir.
Sonu olarak, belirli hedef ve amalara ynelmi insan gruplarnn oluturulmas ve harekete geirilmesi her insanda kolay kolay bulunmayan ayr bir beceri ve
ikna etme yeteneklerini gerektirmektedir. Liderlik konusunda ortaya atlan birok
tanm, incelendii ve bir sentez oluturulmaya alld taktirde, liderlii bir grup
insan belirli amalar etrafnda toplayabilmek ve bu amalar gerekletirmek iin
onlar harekete geirme yetenei ve bilgilerinin toplam olarak tanmlayabiliriz.
(Eren, 2001, s.342.)
Lider ve ynetici arasndaki farklar nelerdir?
SIRA SZDE
154
Sosyal Psikoloji
LDERLKLE LGL YAKLAIMLAR

Liderlik konusunun rgt ve grup davranlarn gerekten etkilediinin bilinmesine ramen, 20.yy.a kadar liderlikle ilgili bilimsel aratrmalara rastlanmamtr. Yaplan ilk almalara bakldnda, liderin kiisel zellikleri zerinde daha fazla durulduu grlmtr. Ancak aratrmalarn sadece bir alanda yaplmas tutarl bulgularn retilmediini ve anlamsz baz speklasyonlarla bozulduunu gstermitir. Bu yzden daha sonra liderin kiisel zelliklerinin yannda davransal zelliklerinin de incelenmesi ihtiyac ortaya kmtr.
ZELLK YAKLAIMLARI
Liderlikle ilgili yaplan ilk almalarda Napolyon, Gandhi, ve Lincoln gibi liderler
dnlm ve bu liderlerin kiisel zellikleri incelenmitir. Bu kiileri dierlerinden ayran benzersiz zelliklerin neler olduu saptanmaya allmtr. Bu zelliklerin nispeten sabit ve srekli olduu tahmin edilmektedir. Bu tr incelemelerin
amac liderlik zelliklerini belirlemek ve bu davranlar saptamak iin lm teknikleri gelitirerek lideri semede bu teknikleri kullanmaktr.
Genel olarak aratrma sonular, liderlik zelliklerinin zeki, kendine gvenli,
enerjik, aktif, bilgili, yneten olduunu gstermitir. phesiz bu liste daha da uzayabilir. Ayrca yaplan almalarn hepsi bu konuda olduka tutarszdr.
SIRA SZDE
Etrafnzda lider olarak grdnz kiilerin zelliklerini tartnz.
DAVRANISAL YAKLAIMLAR
Davransal yaklamlarn
amac etkili bir liderlikle,
davranlarn nasl
birletirilebileceini
tanmlamaktr.
Davransal yaklamlarn amac etkili bir liderlikle, davranlarn nasl birletirilebileceini tanmlamaktr. Aratrmalar, etkili bir liderin daha az etkin bir liderden
farkl olan davransal zelliklerinin neler olabileceini tahmin etmeye almlar
ve etkin bir lider davranlarnn tm durumlarda ayn olabileceini belirtmilerdir.
Michigan State ve Ohio State niversitesi almalar

Michigan niversitesi aratrmalarnda liderlik davran, ie ynelik ve alana ynelik olarak iki ekilde belirlenmitir. e ynelik lider davrannda lider, astlarn
almalaryla yakndan ilgilidir. Bu tip lider, i prosedrlerini aklar ve temelde
baar ile ilgilidir. Liderin esas amac grevin etkin bir ekilde yerine getirilmesidir.
alana ynelik liderlik davrann ise, daha ok i gruplar gelitirme ve igrenlerin ilerinden tatmin olmalar ile ilgilidir. Bu tip liderin esas amac alanlarn
kendilerini iyi hissetmelerini salamaktr. Bylece aratrmalar, liderin her iki davran biiminden birini setiini gstermektedir.
Ohio State niversitesinde yaplan liderlik almalarnn amac ise liderlik
davrann belirlemenin grup ve rgt amalarna ulamada ne derece nemli
olduunu gstermektir. Bu aratrmalarn sonucunda liderin iki tr davran biimi gsterdii ortaya kmtr. Bunlar ilikiye ynelik davran ve yapya ynelik davrantr.
likiye ynelik davran gsteren lider, astlaryla sk sk ikili iliki iersine girerek, onlarn duygular ve dnceleriyle yakndan ilgilenir. Bireylerin ihtiyalarnn
neler olduuna nem verir. Astlarna sk sk zaman ayrarak, arkadaa onlarn sorunlaryla ilgilenir.
Yapya ynelik lider ise, gruplar amalar baarmak dorultusunda ynelterek,
onlarn rol yaplarn belirlemekle ilgilenir. Lider, grup faaliyetlerini planlama, r-
155
gtleme, grevleri belirleme ve yn verme eklinde ynetir. Bireylerin rol yaplarn belirlemek ve dzenlemek, astlar, verilen grevleri baarmalar iin ynlendirmek bu tip liderin gsterdii davran biimidir.
Blake ve Moutonun Ynetim Biim lei

Bu modelde de iki boyut dikkate alnmaktadr. Boyutlardan biri insana ilgi, ikincisi ise retime ilgidir. Bu iki boyutun eitli kombinasyonlar kullanlarak be trde
liderlik davran biimi belirlenmitir. (Blake, Mouton, 1985, s.23.)
ekil 10.1
Yksek
Kiiler aras ilikilere ynelik olma
9
8
1.9
Klp
Ynetimi
9.9
Takm
Ynetimi
7
6
5
5.5
Orta Yol
4
3
2
1.1 Baarsz Ynetim
9.1
otorite-itaat
Dk
Dk
4
7
6
8
5
retime Ynelik Olma
Yksek
ekil 10.1de grld gibi, yatay eksende retime nem veren, dikey eksende
ise insanlara nem veren liderlik davran tarz bulunmaktadr.
1.1. liderlik tarznda baarsz bir ynetim sz konusudur. Lider, ne ie ne de
insana dnktr. nk ne iin gerektirdii unsurlar planlamay, rgtlemeyi, dzenletirmeyi yapmakta, ne de grubu oluturan insanlarn beklentilerini, arzularn
ve ihtiyalarn dikkate almaktadr.
9.1. ile ifade edilen liderlik tarznda otorite sz konusudur. Bu liderlik tarznda
i zamannda ve eksiksiz tamamlanmaldr. nsan faktr dikkate alnmamaktadr.
letiim, biimsel ve yukardan aa doru tek ynldr.
1.9. ile ifade edilen liderlik tarz da klp ynetimi olarak adlandrlmaktadr.
Grupta veya rgtte alanlarn kiisel ihtiyalarna nem verildii, arkadaa ilikilerin yer ald grlmektedir. Ancak, bu liderlik biiminde de i ihmal edilmektedir. Biimsel olmayan iletiim grlmektedir.
9.9. ile ifade edilen liderlik tarz takm ynetimidir. Burada hem yaplmas gereken i hem de bireyleraras ilikiler nemlidir. alanlar, rgt amalar dorultusunda btnletirilmeye allr. Sorunlar karlkl grlp, tartlr, i ile ilgili konularda ibirlii yaplr.
5.5. liderlik tarznda ise orta yolu bulan bir liderlik modeli tartlmaktadr. Burada iin gerekleri ile alanlarn beklenti, ihtiya ve istekleri akmaktadr. Ancak, sorun her iki tarafn da fedakarlk yapmas ile zmlenmeye allr. Hem biimsel, hem de biimsel olmayan iletiim tarz bulunur. Bu tarz bir liderlik biimi,
iin gereklerini yerine getirmektedir. Ancak yeniliklere, gelimelere ve deiikliklere ak bir tarz deildir.(Tevruz,Artan,Bozkurt,1999, s. 195)
Blake ve
Moutonun
Ynetim Biim
lei
156
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
Hangi liderlik tarznda insan faktr dikkate alnmamaktadr?
D. Mc Gregorun X ve Y Kuramlar
Bu kuramlara gre liderlerin davranlarn belirleyen en nemli faktrlerden biri,
bu kiilerin insan davran hakkndaki varsaymlardr. Bu varsaymlar birbirine zt
grleri ieren iki grupta toplanarak, x ve y kuramlar olarak adlandrlmtr.
X ve Y kuramlarna gre bireylerin davran zellikleri yle sralanmaktadr:
X Kuramna gre;
nsanlar, almay sevmezler ve ellerinden geldii kadar almaktan
kaarlar.
nsanlar almay sevmedikleri iin zorlanmal, cezalandrlmal, denetlenmeli ve korkutulmaldr.
nsanlarn ykselme hrslar yoktur. Genellikle sorumluluktan kaarlar, daha
ok gvenlikli yer ararlar.
alanlar iin nemli olan rgtsel amalar deil, kiisel kazanlardr.
Y
Kuramna gre;
almak doal bir olaydr ve insanlar genellikle almaktan zevk alrlar.
nsanlar amalar dorultusunda kendi kendilerini kontrol ederek alrlar.
Her insann belli bir potansiyeli vardr ve artlar uygun olduu taktirde kii
bunlar gelitirerek daha fazla sorumluluk almaya ynelir.
Herkesin yaratclk, yenilik bulma gibi zellikleri toplumda snrl sayda kiiye verilmi olmayp geni bir biimde yaylmtr.
SIRA SZDE
Gnmzde X ve Y kuramlarndan hangisinin geerli olduunu tartnz.
DURUMSAL LDERLK MODELLER

Durumsal liderlik modelleri ile ilgili yaplan aratrmalar, liderliin deiik durumlarda farkllaabilen davranlar olarak ele almlardr. Bu modele gre liderlik, ortama gre deiebilir davranlardan oluur. Durumsal liderlikle ilgili pek ok model vardr. Bu blmde durumsallk modellerinden bazlar zerinde durulacaktr.
Bunlar Fiedlerin Durumsallk Modeli, Houseun Yol-Ama Modeli ve Vroom-Yetton-Jago Modelidir.
Fiedlerin Durumsallk Modeli

Fiedlerin durumsal liderlik modeli, bireysel zellikleri n plana alan bir etkileim
modeli olarak tanmlanabilecektir. Bu model, gruplar, ynetim kurullar, farkl dzeylerdeki yneticiler ve askeri birliklerin yneticileri olmak zere bir ok rneklem zerinde allarak ortaya konmutur.
Fiedlere gre, liderin etkin olabilmesi ortamlara baldr. Baz liderler, ortam
veya rgtte etkin olabileceklerdir. Fiedler ve yardmclar, liderin bireysel zeliklerini ve liderin ortam iin uygun olup olmadn aratrmaya almlardr.
Fiedler, liderin temel kiilik zelliklerini tanmlarken, zel olarak ilikiye gdlenmi lider terimini kullanmtr. Fiedlerin lider iin kulland dier bir terim
ise ie gdlenmi liderdir.
157
e gdlenmi lider daha ok iin yaplmasna arlk verir. Bu tip liderler,

emir vericidirler, emri altnda alan kimselerin dncelerine nem vermezler.
Onlar iin iin bir an nce bitirilmesi nem tar. Oysa ilikiye ynelik lider, tam
tersi bir grnmdedir. Bu tip liderler iin bireyler arasndaki ilikiler nem tar. alanlar arasndaki uyum, arkadalk gibi destek verici konular zerinde
dururlar. e ynelik lider otoriter lidere, ilikiye ynelik lider ise demokratik lidere benzer.
Fiedlerin ortaya att iki farkl liderlik tarz, liderlerin birlikte almay en az
ve en ok tercih ettikleri kiileri, kiilikleri asndan benzer veya benzemez olarak alglamalarna gre saptanmtr. Birlikte almay en az ve en ok tercih ettikleri kiileri, kiilikleri asndan benzer olarak alglayanlar sosyal-duygusal lider; benzemez olarak alglayanlar ise i eilimli lider olarak tanmlamlardr.
(Katba, 1976, s.232.)
Daha sonra, ortaya koyduklar liderlik tarzlarnn hangi durumlarda etkin olduunu aratrmlardr. Bu almalarda liderin etkinliinde rol oynayan
nemli e ortaya kmtr. Bunlar; lider-ye ilikileri, grev yaps ve liderin
mevkii gcdr.
Lider-ye likileri: Lider ve astlar arasndaki karlkl ilikileri ifade eder. Lider
ve astlar arasnda karlkl sevgi, sayg, gven varsa bunlar iyi ilikilerin iaretidir.
Grev Yaps: Yaplacak iin iyi tanmlanm ve nasl yaplacann belirli olmasn ya da tam tersi belirsizliin hkm srd durumlar aklar. in yapsnn
belirliliinin yksek olduu durumlar, planl ve nceden bilinen i ortamlarn
aklarken, iin yapsnn belirliliinin dk olduu durumlar deiimi ve karkl aklar. (Artan, 1999, s.202.)
Liderin Mevkii Gc: Liderin sahip olduu liderlik gcnn tabiatnda var olduunu ifade eder. Dier bir anlamda, liderin yeler tarafndan lider olarak kabul
edilmesi gerekir. Eer lider, yeteri kadar astlar ynlendirebiliyorsa, gerektiinde
dllendirip, cezalandrabiliyorsa liderin mevkii gc yksek ve uygundur. Eer
btn bu zelliklere sahip deilse, liderin kontrol dnda pek ok karar alnyorsa liderin gc zayf demektir.
ekil 10.2
e Ynelik
Kiiye Ynelik
PERFORMANS
Fiedlerin
Liderlik Modeli
Kaynak: F. E. Fiedler,
M. M. Chemers and
L. Mahar, Improving
Leadership
Effectiveness: The
Match Concept,
NewYork, John
Wiley,1977.
KT
UYGUN
Kategori
Lider-ye
iyi
ilikileri
Grevin yksek
nitelii
Pozisyon kuvvetli
gc
ORTA
Fiedlerin almasnda birlikte almay en az ve en

ok tercih ettikleri kiileri,
kiilikleri asndan benzer
olarak alglayanlar
sosyal-duygusal lider;
benzemez olarak
alglayanlar ise i eilimli
lider olarak
tanmlamlardr.
UYGUN DEL
iyi
iyi
v
iyi
v
kt
v
kt
v
kt
v
kt
yksek
dk
dk
yksek
yksek
dk
dk
zayf
kuvvetli
zayf
kuvvetli
zayf
kuvvetli
zayf
158
Sosyal Psikoloji
Fiedlere gre lider ye ilikileri uyumluysa, iin yaps belirginse ve liderin

mevkiisi glyse lider iin uygun ortam var demektir. En uygun ve uygun olmayan durumlarda i eilimli lider etkin olmakta, orta derecede uygun durumlarda
ise ilikiye eilimli lider etkin olabilmektedir. Tm elerin olumlu olduu durumlarda, liderden gruba yol gstermesi beklenir; i eilimli liderlik davran, daha
ok kabul grr ve grup, yksek bir performans gsterebilir. elerin tamamen
olumsuz olduu, iin kark ve belirsiz, lider-ye ilikilerinin zayf olduu durumlarda i eilimli liderler etkindir. Aksi durumda grup dalabilir.
SIRA SZDE
En ok tercih edilen i arkadanzn zelliklerini tartnz
Yol-Ama Modeli
Yol-ama modeli, 1970li yllarda Martin Evans ve Robert House tarafndan gelitirilmi bir yaklamdr. Liderlikte yol-ama modeli liderin belirli zelliklerinden ok,
liderin davranlar ve durumlar zerinde durur.
Aratrmaclar, liderlerin rgtte iki nemli fonksiyona sahip bulunduklarn
ileri srmektedirler. Bunlardan birincisi, rgtsel amalar belirleme ve bylece
astlara hangi davranlarnn dllendirileceini bildirme durumudur. kincisi, arzulanan davranlar dorultusunda astlar destekleyerek, onlarn amalara ulamasn salamak ve sonucunda da dlleri arttrmaktr. Liderin davrannn astlarca kabul edilmesi, ancak bu davrann derhal tatmin edici olmasna ve onlarn
gelecekte eriebilecekleri bir tatmin iin ara olabilme kouluna baldr. Ayrca,
bir liderin davran baarl bir grev yapld, bir ihtiya tatmin edildii, baarl bir i iin gerekli olan faaliyetler desteklendii lde gdleyici olmaktadr.
(Eren,2001,s.364.)
Yol-ama modeli, liderin farkl durumlarda farkl davran grntleri gstereceini ileri srerek, drt liderlik davran belirler: Bunlar; ynlendirici, destekleyici, katlmc ve baarya ynelik lider tipleridir. (Organ, Bateman, 1986, s.335.)
Ynlendirici Lider; astlardan beklentilerinin neler olduunu aklar, grevleri
nasl baaracaklar konusunda rehberlik eder, i programlar ve astlara baar standartlarnn tanmn yapar.
Destekleyici Lider; astlara arkadaa davranarak onlarn statlerine ilgi gsterir.
Astlarn kendilerini iyi hissetmelerini salar.
Katlmc Lider; kararlar vermeden nce astlarn fikirlerine bavurur. Onlarn
istek ve dncelerini dikkate alr.
Baarya Ynelik Lider; amalara ulamada astlardan yksek performans bekleyen, bu performans gstermeleri iin de gereken destei salayan bir liderlik
tipidir.
SIRA SZDE
Yol-ama modelindeki liderlik davranlarn karlatrarak aklaynz.
Vroom-Yetton-Jago Modeli
Liderlikte 3. tip durumsallk modeli Vroom-Yetton-Jago modelidir. lk olarak, Victor Vroom ve Philip Yetton tarafndan ne srlm, son yllarda da Arthur G. Jago tarafndan yaygnlatrlmtr. Bu model de, yol-ama modeli gibi belirlenen bir
durumdaki liderlik modelini tanmlamaya alr.
Bu model, durumun zelliklerine bal olarak, ne kadar astn kararlarn paylalmasnda sz sahibi olmas gerektiini aklar; baka bir deyile sadece tek kii
tarafndan alnan kararlar her zaman her durumda en iyi nitelikte olmayabilir. Ve-
159
rilen kararlarn deerlendirilmesinde lider, alternatif kararlar da gz nne alarak

karlatrma yapmal ve kararlarn alnmasnda ast saysnn ok olmasna da zen
gstermelidir. Model, karar aac kullanmay gerekli grr; ynetici birok deiik
durumlarda kendi durumunu kendi belirler ve karar aac vastasyla yollar izleyerek, problem iin uygun seenei saptar.
Model, belirli durumlarda uygun olabilecek be davran olduunu varsayar:
AI (Otokratik): Problemi kendi zer ve kendi karar alr.
AII (Otokratik): Astlardan gerekli bilgiyi alr, ancak zm kendi yapar.
CI (Danan): Astlarn konu zerine dnceleri alnr ve ilgili astlarla problemler paylalr. Ancak yneticiler kararlar yalnz alrlar.
CII (Danan): Astlarn dnce ve nerilerini dinleyerek, bir grup olarak astlarla problemi tartrlar. Ancak kararlar yneticiler alr. Astlarn dncelerini kararlara yanstabilir veya yanstmayabilir.
GII (Grup Ynelimli): Ynetici ve astlar durumu bir grup olarak tartrlar ve
grup olarak karar alrlar.
ekil 10.3
C
Lider Katlm
Modeli
Kaynak: Viktor
H. Vroom and
Arthur G.Jago
YIR Al
YIR
HA
EVE
EV
ET
EVE
HA
YIR
HA
YIR
Al
T
HA
EVE
EVET
HAYIR
Gll
YIR Al VET
E HAYIR EVET
HA
EVET
YIR HA
YIR
HA
EVET
EVET
All
HAYIR
All
ET Cll
EV
T
EVE
T
H
E
AYI
EV
R
HAY
IR
HA
YIR
Cll
Gll
T
EVE
HA
YIR
Cll
Cl
Gll
Cll
Vroom-Yetton-Jago modeli, 7 durumsallk sorusuyla problemlerin analiz edilebileceini ne srer. Bu sorulara verilen evet veya hayr cevabyla lider, tercih edebilecei be karar davranndan birini seebilir. Karar verebilmesi iin modele gre
7 soruyu cevaplandrmaldr. Bu sorular Adan Gye sralanm ve ekil 10.3de gsterilmeye allmtr.
A. Kaliteye ihtiya var m?
B. Kaliteli bir karar almak iin yeterli bilgiye sahip miyim?
C. Problem yapsallatrlm m?
D. Kararlarn uygulanmas astlar tarafndan kabul edilecek mi?
E. Kararlar tek bana almamn mantksal nedenlerini astlarm kabul edecekler mi?
F. Bu problemi zmede belirlenecek rgtsel amalar astlar paylaacaklar m?
G. Alnan kararlar uygulamada astlar arasnda atma var m?
Lider, sonuca ulancaya kadar karar aacn takip eder. Dallarn sonunda
liderin ne yapaca belirlenir. irket yneticileri, daima etkinlii arttrmann eitli
yollarn ararlar. Bunun iin yeni makineler alnr, yeni i sistemleri kurulur; fakat
yine de beklenildii kadar retimde bir art gereklemez. retim dmekte, ka-
The New
Leadership,
Englewood
Cliffs,
N.J.Prentice
Hall, 1988.
160
Sosyal Psikoloji
lite bozulmakta ve alanlar arasnda iten ekilme oran ykselmektedir. retim

dklnn nedenleri arasnda en ok zayf moral, eitim eksiklii, finansal teviklerin yetersizlii saylabilir.
Vroom-Yetton-Jago modeli bu konuda ne yapabilir? Modelin ak emas lideri
sonuca ulatrabilir ve zm yollarn bulabilir. Bu ayn zamanda astlarla problemin paylaldn ve ortak bir zmde fikir birliine vardnz gsterir.
SIRA SZDE
Vroom-Yetton-Jago Modelinin ortaya k nedeni sizce ne olabilir? Tartnz.
YEN YAKLAIMLARDAN DNMSEL LDERLK

MODEL
Dnmsel liderlik,
toplumlarda ve rgtlerde
kkl deiikliklerin
gerekletirilmesinde baar
ile uygulanabilen bir liderlik
tarzdr.
Karizmatik lider; bireysel

ekicilii olan, bakalarn
etkilemede ve onlara
istediklerini yaptrmada
nemli rol oynayan ve sadk
astlarn oluumunu
salayan bir lider tipidir.
Liderlik literatrnde yaplan almalar, Karizmatik Liderlii yeni boyutlara tamtr. 1978 ylndan itibaren ynetim ve liderlik yazmnda klasik ve geleneksel liderlik davran biimlerinin yannda; James Mc Gregor, J.M. Burns ve B.M. Bass,
yaptklar aratrmalarda yeni bir ayrm yaplmasnn zorunluluuna iaret etmilerdir. Bu ayrm iinde dnmsel liderlik kavramn kullanmlardr. Bu kavram
yenilie, deiime ve reforma dnktr. Dnmsel liderlik modeli, lider ve izleyicilerin etik, arzu, beklenti ve insan ilikilerini bir st seviyeye kartmay hedefler.(Conger, Kanungo, 1994s.?.) Dnmsel liderlik, toplumlarda ve rgtlerde
kkl deiikliklerin gerekletirilmesinde baar ile uygulanabilen bir liderlik tarzdr. Dnmsel lider zgrlk, bar, eitlik ve insanclk gibi stn deerler yoluyla izleyicileri ynlendirir. Korku, bask, kskanlk ar rekabet gibi duygusal
faktrler devrede deildir.
Geleneksel liderlik biiminde davran sergileyen yneticiler, yetkilerini
alanlar dllendirme, daha ok aba gstermeleri iin para ve stat verme biiminde kullanrken; dnmsel liderler, astlarna bir grevin olduunu ilham ettirmeye ve bir de, vizyona yneltme ve ynlendirmeye aba sarf ederler. Bass,
dnmsel liderlii tamamlayc konudan sz etmektedir: Bunlar; Karizmatik
Liderlik Davran, Bireyselletirilmi Dnce ve Entellektel Uyarmdr. Bunun
mekanizmann birleimi ile baarlacana inanlr.
Karizmatik Liderlik Davran, liderin bireysel ekicilii, dierlerini etkilemede
ve onlara istediklerini yaptrmada nemli bir rol oynar ve sadk astlarn olumasn salar.(Artan, 1999,s.212.)
Karizmatik liderler, takipileriyle aralarnda duygusal balar kurarak, onlar
umulmadk hedeflere doru ynlendirebilirler. Dnmsel liderlikte olduu gibi,
burada da astlarn, rgtn amalar ve misyonuyla ilgileri, kendi amalarnn zerindedir. Karizmatik liderler, astlarn sadakatini kazanrlar ve onlara rnek tekil
ederler. Karizmatik liderlii, dntrc liderlikten ayran en nemli zellik, karizmatik liderliin her zaman yenilie ve deiime odaklanmamasdr.
Karizmatik liderler, rgtlerinin geleceini bugnden ok farkl grrler. Gelecei yakalayabilmek iin, astlar glendirerek ve gelitirerek sorumluluk almalarn salarlar. Astlarla aralarnda ok gl bir ba kurarlar ve gven ortam yaratrlar. Kendilerini ve fikirlerini tantmak iin tm iletiim kanallarn kullanrlar; astlar iin hem fikirleri, hem de davranlaryla model olutururlar.
Bireyselletirilmi Dnceler: Dnmsel liderler, tipik olarak her asta tek bireymi gibi davranmak, retici deneyimler yaratmak ve bu deneyimlere tevik etmek iin projeleri devretme eilimindedirler.
Entelektel Uyarm: Dnmsel liderler, astlarn eski davran kalplarn deitirebilecek dncelere ynlendirirler. Bylece, izleyicilerin problemlere farkl
161
adan bakmalarn ve bu problemleri deiik ve yeni yollarla zmelerini salarlar. nk entelektel uyarm yaratmak isterler; bylece liderler, pratie izin verme, yaratc dncelerin zerinde durma ve astlarn st dzey ihtiyalarn harekete geirme eilimindedirler.
Bu srelerden ortak bir tanma varlabilir. Dnmsel liderin hedefi, belirli
bir durumda amacn gerekletirilmesi ynnde birey ya da grubun faaliyetlerini
etkileme srecidir.
Dnmsel bir lider olarak vizyon nasl oluturulabilir?
LDERLK FAKTRLERN ETKLEYEN DEKENLER

Grup yelerinin moralini yksek tutacak ve onlardan yksek performans alnmasn salayacak tek bir en iyi liderlik stili yoktur. En uygun liderlik tarzn belirlerken, dikkate alnmas gereken temel unsur vardr: Lider, grup ve alma ortam. Ancak, alma ortamlarnda liderlik etkenlerini etkileyen bir ok deiken
mevcuttur. Bunlar;
Liderin karakteri, kiilii, tutumlar, becerileri, deer sistemi ve liderin bakalarnn gzndeki kiisel deeri.
Liderin etkileme gc ve liderlik ilikisinin temeli.
zleyicilerin karakterleri, ihtiyalar ve beklentileri, tutumlar, bilgi dzeyleri,
kendilerine gvenleri ve tecrbeleri, motivasyonlar ve ballklar.
Lider ve grup arasndaki iliki, ayn zamanda grup yeleri arasndaki iliki.
Organizasyonun tr ve yaps, organizasyonun gelimesindeki deiik
aamalar.
Yaplmas gereken iin tr, yaplanma derecesi veya tekdzelik, i organizasyonunun gelimesindeki deiik aamalar.
Organizasyonun yaps ve ynetim sistemleri
Problemin tr ve liderin kararlarnn nitelii
D evrenin etkileri ve nitelii
Ulusal kltrn etkileri
Ynetimde eitim ve gelitirme ihtiyalar sadece kiileraras ilikileri deil, ayn zamanda yaklam esnekliini, tehis kabiliyetini ve en etkin liderlik davrann
da vurgulamaktadr.
SIRA SZDE
162
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA
Liderlik kavramn tanmlayabilmek

Belirli durum ve koullar altnda amaca ulamak
iin bakalarnn davran ve eylemlerini etkileme
sanatna liderlik denilir. Liderliin genel olarak iki
farkl adan tanm yaplmaktadr. Bunlardan biri
liderlii sre asndan, dieri ise zellik asndan
tanmlamaktadr. Lider, sre asndan yle tanmlanabilir: Lider, rgt yelerinin faaliyetlerini
rgt amalar dorultusunda ynlendirerek, dzenletiren kiidir. zellik olarak liderlik ise, liderin grup yelerini baarl bir ekilde etkileyebilecek karakteristik zelliklere sahip olmas eklinde
tanmlanabilir.
Liderlikle ilgili yaklamlar bilmek
Liderlikle ilgili pek ok yaklam ne srlmektedir. Bunlardan en geneli zellik yaklamlar ve davransal yaklamlardr.

AMA
Durumsal liderlik modellerini inceleyebilmek

Durumsal liderlik modelleri ise liderlii, deiik durumlarda farkllaabilen davranlar olarak ele almlardr. En ok zerinde durulan durumsallk modelleri Fiedlerin Durumsallk Modeli, Houseun
Yol-Ama Modeli ve Vroom-Yetton Jago Modelidir.
Son yllarda zerinde durulan dier bir yaklam da
dnmsel liderlik modelidir. Bu model, lider ve
izleyicilerin etik, arzu, beklenti ve insan ilikilerini
daha bir st seviyeye kartmay hedeflemektedir.
Sonu olarak grup yelerinin moralini yksek tutacak ve onlardan yksek performans alnmasn salayacak tek bir en iyi liderlik stilinin olmad sylenebilir. En uygun liderlik tarzn belirlerken dikkate alnmas gereken temel unsur vardr. Bunlar; lider, grup ve alma ortamdr.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ie ynelik lider davranna
rnektir?
a. alanlarn i tatminlerini arttrmak
b. alanlarda alma mutluluu yaratmak
c. Bireylerin zel hayatlaryla ilgilenmek
d. alanlarn cretlerini arttrmak
e. rgtteki grev yapsn dzenlemek
163
6. Aadakilerden hangisi zellik yaklamna gre bir

liderde bulunmas gereken zelliklerden biri deildir?
a. Enerjik
b. Aktif
c. Uzun boylu
d. Kendine gvenli
e. Zeki
2. Aadakilerden hangisi iyi bir liderde bulunmas gereken zellikler arasnda yer almaz?
a. Kendine gvenli
b. Enerjik
c. Aktif
d. Bilgili
e. Uzun boylu
7. Blake ve Moutonun ynetim biim leine gre alanlarn kiisel ihtiyalarna nem veren ,arkadaa ilikilerin yer ald liderlik tarz aadakilerden hangisidir?
a. Baarsz bir ynetim
b. Otorite
c. Kulp ynetimi
d. Takm ynetimi
e. Orta yolu bulan liderlik
3. Aadakilerden hangisi X kuramnn zellikleri arasnda yer almaz?

a. nsanlar, almay sevmezler.
b. nsanlar, rgtsel amalar dorultusunda alrlar.
c. nsanlarn ykselme hrslar yoktur.
d. nsanlar alrken zorlanmal, denetlenmelidir.
e. alanlar iin nemli olan kiisel kazanlardr.
8. Dnmsel liderlik Modelinin kuramclar aadakilerden hangisidir?

a. Evans, House
b. Mc. Mouton
c. F. Fedler
d. Vroom, Yetton, Jago
e. Burns, Bass,Mc Gregor
4. Yol-Ama Modeli hangi kuramclar tarafndan ortaya

atlmtr?
a. Fiedler
b. Vroom, Yetton, Jago
c. Evans, House
d. Burns, Bass
e. Mc Gregor
9. Dnmsel liderler kendilerini izleyenleyenleri etkilemek iin aadaki davranlardan hangisini kullanmazlar?
a. Vizyon oluturma
b. Yeniden dzenleme
c. Ynetim gc
d. Karizma
e . Cezalandrma
5. Amalarna ulamada astlardan yksek performans

bekleyen, bu performans gstermeleri iin de gereken
destei salayan lider tipi aadakilerden hangisidir?
a. Ynlendirici lider
b. Destekleyici lider
c. Katlmc lider
d. Otoriter lider
e. Baarya ynelik lider
10. Aadakilerden hangisi Fiedlerin durumsallk modelinde tanmlanan kavramlardan biri deildir?
a. Lider ye ilikileri
b. e ynelik lider
c. Grev yaps
d. Vizyon oluturma
e. Liderin mevkii gc
164
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden

1. e
ift kanatl pervaneli uamz ok tehlikeli bir dik ayla

alalyordu ki, pilot son anda, uan burnunu dikletirip
piste inmemizi salad. Himalayalarn eiine varmtk.
2850 metre ykseklikteki Lukla kynde, karl zirvelerin
evreledii kk bir hava pistindeydik.
Liderliin ne olduunu renmek iin, dnyann en ba
dndrc ama en zorlu ak hava dershanelerinden birine, Himalayalara gelmitik. 20 yryden oluan ekibimiz, 11 gnde, 5.490 metreye ulaabilmek iin ok engebeli bir arazide, 130 km. yol yrd. Yol boyu yaadmz deneyim sayesinde, gerek liderliin ne olup olmad konusundaki dncelerimizi gelitirdik. Liderliin
temel ilkelerini anlayabilmek iin elbette dnyann yarsn dolamamz gerekmiyordu. Liderliin, stratejik dnme, kararl eylem, kiisel tutarllk ve dier deerli nitelikleri gerektiren bir ey olduunu hepimiz zaten biliyorduk.
Everest Dana gidiimizin nedeni, liderlik konusunda
baka herhangi bir yerde renemeyeceimiz eyleri ancak orada renecek oluumuz deil, oradaki derslerin
ok daha ncelik tayor olmasyd. Herhangi bir sorun
ortaya ktnda, durum hzla ktleebilir ya da zlebilir, her ey insanlarn bu teorik liderlik kavramlarn ne
kadar hzl eyleme geirdiklerine baldr. Everest Dann
zirvesine varmaya alm yzlerce dac iin etkin liderlik ou zaman kelimenin gerek anlamyla bir hayat meselesi olmutur.
Grubumuzdaki insanlarn ounun hibir daclk deneyimi yoktu; biroklarmz hayatlarnda bir kez olsun adrda
gecelememiti. O nedenle, yksek irtifada, engebeli bir
arazide, gnde 16 km. yrmek bu insanlar iin daha nce hi karlamadklar bir snav olacakt. stelik Everest
Dann eteklerinden daha yukar kmay planlamam
olmakla birlikte, ykseklik hastalnn ve dikkatsizliin
getirecei hatalarn yarataca tehlikelerin hepimiz farkndaydk, kt bir ayak kaymas, bilek burkulmas veya krlmasyla sonulanabilirdi ki; bu da byle uzak bir yerde
kk bir felaket deildir.
Duyularmzn bu trden risklere kar hassaslat byle
bir durumda, greceimiz liderlik derslerini alglamaya
daha ak olacaktk. Bu gezi srasnda karmza zellikle
drt temel ilke kt: Liderlere yn veren ey grubun ihtiyalar olmaldr; eylemsizlik bazen en zor ama en akll
eylemdir; eer syledikleriniz anlalmamsa, onlar syleyememisiniz demektir ve yukardakilere liderlik yapmak doru olduu halde yanlm gibi grnebilir
Kaynak: r Ac Liderlik, Harvard Business Review,
MESS Yaynlar, stanbul, 2003, s. 158-160.
2. e
3. b
4. c
5. e
6. c
7. c
8. e
9. e
10. d
Yantnz
yanl
ise,
Liderlikle
lgili
Yaklamlarkonusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, zellik Yaklam konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, X ve Y Kuramlar konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Yol-Ama Modeli konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Durumsal Liderlik Modeli
Yantnz yanl ise, zellikler Yaklam
konusunu okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Ynetim Biim lei
Yantnz yanl ise, Dnmsel Liderlik
Yantnz yanl ise, Dnmsel Liderlik
Yantnz yanl ise, Fiedlerin Durumsallk
Modeli konusunu tekrar okuyunuz.
Kaynaklar
Artan, . (1999). Liderlik, Davranlarndan Semeler:
rgtsel Yaklam. Beta Basm Yaym, stanbul.
Bloke, R. R. Mouton, J. S. (1985). The Managerial Grid
III: The Key to Leadership Excellence, Golf Pub.
Co. Houstan.
Erol, E. (2001). rgtsel Davran ve Ynetim
Psikolojisi. Beta Yaymclk, stanbul.
Katba, . (1976). nsan ve nsanlar. Sosyal Bilimler
Dernei Yaynlar, Ankara.
zkalp, E., Krel, . (2001). rgtsel Davran. A..
E.S.B.A.V. Yayn No: 149, Eskiehir.
Organ,W. D. Bateman, T. (1986). Organizational Behavior:
An Applied Psychological Approach, Business
Publications Inc., Texas.
William G. Pagonis, (2003). Ate Hattnda Liderlik, r
Ac Liderlik, Harvard Business Review, MESS
Yaynlar, stanbul.
165
rgtlerde
Grup ve
Grup Sreleri
11
Grup deyimini belirli bir amac gerekletirmek iin bir araya gelmi, birbirleriyle
ilikide bulunan iki veya daha ok kimse iin kullanyoruz. nsanlar belirli
amalara ulatran nemli olgulardan biri gruplardr. Yaammz boyunca u
veya bu ekilde gruplara ye olmu ve bu olguyu dier insanlarla paylamzdr.
Bu nitede de grup ve grup oluum sreci zerinde durarak, rgtlerde grubun
nemini tartmaya alacaz.
Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra ;
Grup kavramn tanmlayabilecek,
Grup eitlerini sralayabilecek,
Grup geliim srecini tanmlayabilecek,
Bireylerin gruplara katlm nedenlerini aklayabilecek,
Grubun baarsn etkileyen faktrlerin neler olduunu aklayabileceksiniz.

166
Sosyal Psikoloji
Ekip almasna nem Verin

Tmyle yalnz banza almanz gerektiren ok zel bir uzmanlk grevinde
bulunmuyorsanz ya bir ekipten sorumlu olmanz ya da bir ekip iinde almanz neredeyse kanlmazdr. Bu rnekte, etkili bir ekibin zelliklerini inceleyeceiz ve olumlu tavrlarn, bir ekibin etkili olmasn salayan hemen hemen tm niteliklerin znde nasl altn bir iplikle dokunmu olduunu greceksiniz. Unutmayn sizin tavrnz yalnzca sizi deil,ekibi de etkileyecek, ekip yeleri de birbirlerini etkileyeceklerdir.
Aadaki liste tm ayrntlar kapsamayp belirli bir sra izlemektedir. Ancak etkili, dzgn alan bir ekipte olmasn bekleyeceiniz balca zellikleri
gstermektedir.
Ekip yelerinin tm ekibin hedef ve amalar ile yakndan ilgilidir ve kendilerini srecin bir paras olarak grrler.
Ekibin amac ekip yeleri tarafndan onaylanmtr.
Ekip yeleri birbirlerini dinler.
Yaratc dnce desteklenir.
Anlamazlklarn zerine gidilir, st rtl olarak srp gitmesine izin verilmez. Sonra da ya zmlenir ya da isteyerek kabul edilir.
nemli stratejik ve taktik kararlarn ou ekip yelerinin oy birlii ile alnr,
gruptaki bir "otorite tarafndan dayatlmaz.
Kaynak: Phil Clements, Yaamnda Olumlu Yaklamlar (ev:Gnhan Gnay), Rota Yaynlar, stanbul, 1997,s.104.
Anahtar Kavramlar
Grup
Formal Grup
nformal Grup
Grup Kompozisyonu
Grup Bilinci
Grup Normu
indekiler
GRUP TANIMI
GRUP ETLER
GRUP GELM SREC
GRUPLARA KATILMA NEDENLER
GRUBUN BAARISINI ETKLEYEN FAKTRLER
RGT NDEK GRUPLARI YNETME
167
nite 11- rgtlerde Grup ve Grup Sreleri
GR
rgtsel yaam iersinde en ok karmza kan konulardan biri de gruplardr.
nk yaammz boyunca hepimiz gruplara ye olmu veya olmaktayz. Bireylerin davranlarn aklayabilmek iin, ncelikle gruplar ve grup davranlarn incelemek gerekmektedir. Gruplar, modern bir yaamn kanlmaz bir zelliidir.
Kiilerle ilgili tecrbeler, gruplarn iyi veya kt insanlar biraraya getirmeye abaladn gstermitir.
rgtlerde alanlar artk bamsz deil, davranlar bakalar tarafndan
etkilenen bir birey olarak alglanmaldr. Bu nedenlerle rgtler insan davranlarn renmek, davranlarn nedenlerini saptamak iin gruplar incelemek
durumundadrlar.
GRUP TANIMI
En basit bir ifade ile iki veya daha ok bireyin birbiriyle etkileimde bulunduu ve belirli amalar gerekletirmek iin bir araya geldii topluluklara grup
ad verilmektedir.
Grld gibi bir topluluun grup olabilmesi iin ncelikle etkileim ve ortak
amalar dorultusunda biraraya gelmeleri nem kazanmaktadr. Fiziksel adan
birlikte olan insanlar, her ne kadar gruba benzese de, eer birbirleriyle iletiimleri
yoksa grup deildirler.
Gruplarla ilgili alglamaya arlk veren bir tanma gre, grup, kiilerin kendilerini belirli bir gruba mensup olarak alglamalar ile oluur. Grup yapsna arlk
veren bir tanma gre ise, iki veya daha fazla kiinin belirli bir fonksiyon grmek
zere ve karlkl bal olarak bir araya gelmesi, bu karlkl ballk iinde kiilerin belirli roller oynamas, bu rollerin oynanmasn dzenleyen belirli normlarn
gelitirilmesi ile oluur. Motivasyona arlk veren baka bir tanma gre ise grup,
bir araya gelmekte eitli alardan motive olan kiilerin oluturduu bir topluluktur. (Koel, 1999, s.447 iinde Steers, 1981, s. 183)
Tr
zellii
Fonksiyonel
Gruplar
ya da
Proje
Gruplar
lgi ve
Arkadalk
Gruplar
1. yeler arasndaki ilikileri belirleyen iletme

rgtnn kendi yapsdr.
2. Grubun temel amac, yrrlkte olan ilerin
devamn salamaktr.
3. Grup genellikle resmi bir yapya sahiptir.
4. yeler arasnda ast-st ilikileri vardr.
1. yeler arasndaki ilikiler belli bir hedef ya da
hedeflerin gerekletirilmesi dorultusunda
belirlenir.
2. Grubun varlk nedeni hedefin gereklemesi ile
ortadan kalkar.
3. Grubun ast-st ilikileri erevesinde almas
grup iindeki deerlere gre esneklik gsterir.
4. yelerinin ynetim tarafndan atanmas
asndan resmi grup nitelii tar.
1. yeler arasndaki ilikiler, ortak zellik, ilgi ve
faaliyetlere dayanr.
2. Grubun kurulu amalar rgtn amalarna
paralel olabilecei gibi farkl da olabilir.
3. Kurulu artlarna gre resmi ya da resmi
olmayan bir nitelik tayabilir.
Tablo 11.1
Grup Trleri ve
zellikleri
168
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
Futbol ma izleyicileri bir grup mudur? Nedenlerini tartnz.
GRUP ETLER
Formel ve nformel Gruplar
Formal gruplar,
rgtn kendisi tarafndan
belirli ileri yerine getirmek
amacyla oluturulan ve
rgtte belirli yeri olan
gruplardr.
nformel gruplar ise rgtn

yeleri tarafndan
biimlendirilen gruplardr.
Gruplarn en yaygn ayrm formal ve informal gruplardr. Formal gruplar, rgtn

kendisi tarafndan belirli ileri yerine getirmek amacyla oluturulan ve rgtte
belirli yeri olan gruplardr. Formal gruplar iersinde emir gruplar veya fonksiyonel gruplar, grev gruplar, takmlar ve kendi kendini yneten gruplar yer alrlar.
Emir gruplar, sreklilik tarlar; grev gruplar ise nisbeten geici gruplardr. letmelerde birok igren emir gruplar altnda alrlar.
Grev veya proje gruplar ise, genellikle geici olarak kurulur veya bir araya gelirler. Amalar rgte ilikin belirli bir sorunu zmektir. Sorunu zdkleri zaman dalrlar. Bireyler byle bir grev grubunda yer alrken, asl ye olarak bulunduklar emir grubundaki yelikleri de devam eder ve normal rutin ilerini yerine getirirler. Eer grev grubunda yaplacak iler ok uzun srerse, bu sre iersinde bireyin emir grubundaki ilerine ara vermesi beklenebilir. Ancak grev bitince birey tekrar eski gruba dnebilir. Takmlar, nisbeten srekli i gruplar olup;
her dzeyde yelerine ortak bir ama, ballk salamak, rgtn iersinde fonksiyonel bir btn oluturmak amacyla oluturulan birlemelerdir. ( Coffey, Cook,
Hunsalker, 1994,s.350) Gruplar, belirli bir amac gerekletirmek amacyla olutuklarndan, gruplar baarl takmlara dnebilirler. Takm almalarnda koordineli abalarla pozitif bir sinerji yaratlarak, alanlarn bireysel girdilerinin stnde
bir aba gstermeleri salanr. Bu da onlarn genel performans dzeylerini arttrr.
Bu nedenle takm almalarnda bireylerin gsterdikleri performans, grup almalarndan daha stndr.
Kendi kendini yneten gruplar, kendilerinin lider olduu, grup baars iin
abalarn birletiren yneticilerin olmad formal i gruplardr. Kendi kendini
yneten gruplar takmlarn amalarna ulamalarn salamak, amalara ulamak
iin gruplar, grev tanmlarn belirlemek, gruplararas koordinasyonu salamakla grevlidirler.
nformel gruplar ise rgtn yeleri tarafndan biimlendirilen gruplardr.Arkadalk ve ilgi gruplar rnek olarak saylabilir. Arkadalk gruplar ile ilgi gruplar
arasndaki ayrm genelde ok belirgin deildir. ki grup sreklilik asndan ayrtedici bir zellik tarlar. rnein, ortak bir ilgi veya faaliyet zamanla arkadalk gruplarnda deiebilir; fakat yine de grup dalmaz. likiler srdrlr. Dolaysyla arkadalk gruplarnda balar daha kuvvetlidir.
lgi gruplar ise yelerin ortak ama ve beklentileri dorultusunda bir araya gelmeleri ile oluan gruplardr. Ancak ilgi gruplarnda, bireylerin bir konuya kar duyduklar ilgi ve merak deiirse, yeler gruptan kopabilir.nformal gruplar yelerine
baz avantajlar salarlar:
Birincisi grup yelerini bir arada tutan sosyal deerleri btnletirir ve pekitirirler. Bu deerler ileride grubun davranlarn oluturan, onlar yneten normlara
dnrler. Eer grup yeleri, karlkl destek deerini benimsiyorlarsa, bir takm
olarak hareket edebilme yeteneine sahip olabilirler.
kinci olarak informal gruplar, yelerine sosyal tatmin imkan salarlar. nformal gruplarn yeleri, genelde yakn arkadalk balar iinde olduklarndan grup
yelerine bir benlik, ayn zamanda da bir stat salar.
169
nc olarak informal gruplar, yelerine daha fazla bilgi aktararak onlar kolay ynlendirirler.Yani yeler sahip olduklar bilgileri bir araya getirerek, ie yaramaz bilgi ve gzlemleri izole ederek, daha ksa zamanda bilgi sahibi olup eyleme
geerler.ounlukla bilgiler, informal kanallarla formal kanallardan daha hzl ve
abuk yaylrlar.
Drdnc olarak informal gruplar yelerine rehberlik ederek, grup normlarn
retir,davranlarn standartlatrr ve dier insanlardan neler beklenebileceine
ilikin onlar aydnlatr. Bu da onlarn ilerini kolaylatrr ve bir esneklik salar.
(zkalp,Krel,2001,s.233-234)
Birincil ve kincil Gruplar

Dier bir grup ayrm da Charles H. Cooley tarafndan gelitirilmi birincil ve ikincil grup ayrmdr. Birincil grubu niteleyen en temel zellik, dolaysz ilikiler yeni
bir hiyerari araclyla salanan ilikilerin tersine, yzyze ilikilerden olumasdr.
Bu grubun birlii konusunda ok gl bir duygunun domasna, ok sk ve iten duyulan bir dayanmaya, candan bir sevgiye ve yelerin birbirleriyle zdelemesine yol aar. Aile, ocukluk ann oyun gruplar, genlik gruplar, askerlik
ve i arkadal gruplar, dostluklar bu birincil gruplarn balca rnekleridir.
kincil gruplarda ilikiler zihinsel, Ussal-rasyonel ve szlemeli olur. likiler formel
ve akca tanmlanm sorumluluklarla kiisel olmama eilimindedir. Bunlar, kendiliklerinden bir tatmin duygusu yaratan gruplar olmayp, bu duyguyu kendi yelerini amalarna ulatracak aralar vermekle salarlar. Bu gruplarda yelerin ilikileri snrldr. Birok igren, rencinin ve askerin bulunduu gruplar, yelerinden
ancak snrl bir takm hizmetlerde bulunmalarn ister.(Baysal, tekarslan,1996,s.134)
Terfi , iten karmalar ve dier baz eyler sonucunda grup grev ve amalar deiebilir ve grup yeleri etkileimle yeni tecrbeler kazanabilirler.
Yaamnzda en ok hangi gruplarla beraber olduunuz zaman mutluluk duyuyorsunuz,
nedenlerini tartnz?
GRUP GELM SREC

Grup statik bir olgu deildir. Gruplar drt aamal bir sre sonucunda oluurlar.
Bu sreler; (zkalp, Krel, 2001,s.238.)
Karlkl kabul
letiim ve karar verme
Gd ve retkenlik
Kontrol ve organizasyon aamalardr.(Bass,Ryterband, 1979).
Karlkl Kabul
Grup geliim srecinin birinci aamasdr. Bireylerin ilk defa biraraya geldikleri ve
grubun amacnn, yapsnn henz netlemedii aamadr. Bireyler, eitli konular
hakkndaki dncelerini snarlar. rnein; hava, spor, elence, mzik gibi ya da
iyerinde yakn zamanda yaanan bir olay hakknda konuurlar. Eer yeler, birbirlerini daha nceden tanyorlarsa, bu aama hibir sorun olmadan atlanabilir.
yeler birbirini yeterince tanynca, tartmalar daha hassas konulara ynelir.
rnein rgtn belirli bir konudaki farkl politikas, yaklam gibi. Bu yolla bireyler birbirlerinin tepkilerini, bilgilerini ve ne derece uzman olduklarn renirler. Bu tartmalar sonucunda yeler, kardakilerin eitli farkl konulardaki fikirlerini de renerek birbirlerine ne kadar yakn veya farkl olduklarn, hangi
llerde birbirlerine gveneceklerini tespit ederler. yeler, bu aamada grup
hakkndaki beklentilerini de dile getirerek, daha nce ye olduklar gruplarla
karlatrrlar.
Birincil grubu niteleyen en

temel zellik, dolaysz
ilikiler yani bir hiyerari
araclyla salanan
ilikilerin tersine, yzyze
ilikilerden olumasdr.
kincil gruplarda ilikiler

zihinsel, ussal-rasyonel ve
szlemeli olur. likiler
formal ve aka
tanmlanm
sorumluluklarla kiisel
olmama eilimindedir.
SIRA SZDE
170
Sosyal Psikoloji
letiim ve Karar Verme

Grup yeleri birbirlerini benimseyip kabul ettikten sonra grup, eitli konulardaki
duygu ve fikirlerini daha aklkla tartmaya balar. Bu aamada yeler birbirlerinin zt fikirlerine daha toleransl bir biimde bakar ve bu tartmalardan yeni ve
olumlu sonular kartma yoluna giderler. yelerin tartmalar sonucunda grup
amalar belirginleir. Daha sonra bu amalara uygun yeni rol ve grevler ortaya
konulur.
Gd ve Verimlilik
Bu aamada artk bireysel ilgiler ve grler bir kenara braklarak, gruba yarar
salayan dier noktalara gelinir. Burada grup yeleri, aktif bir biimde birbirlerine
yardmc olarak, amalar gerekletirme yoluna giderler. Motive olan yeler, daha
aktif ve yaratc bir biimde alrlar. Bu aamada grubun almas tamamlanm
ve grup son aamaya gelmi durumdadr.
Kontrol ve Organizasyon
Drdnc aamada grup, etkili bir biimde amalarn yerine getirmeye abalar.
Olgun bir grupta yelerin faaliyetleri esnektir ve yeler bunlar kendiliinden yerine getirirler. Herhangi bir yapsal zorlama sz konusu deildir. Olgun gruplar, faaliyetlerini deerlendirerek, baar ve baarszlklarn, eksikliklerini tartrlar.
Grubun esneklii kendiliinden grevleri stlenme ve kendi kendini dzeltme,
grubun uzun dnemdeki baars iin ok nemlidir.
Ancak her grup bu drt aamadan geerek olumayabilir. Baz gruplar daha
drdnc aamaya gelmeden dalabilirler. Bazlar da bu aamalar tam yerine getirmeden grup oluturmaya alrlar. rnein birbirlerini yeterince tanmadan, gven duymadan, liderin basks veya dtan bir bask sonucu hemen birinci aamay tamamlayabilirler. Bu ekilde birinci aama olgunlamadan ikinci aamaya gelinip, bireylere birtakm roller verilince, yeler etkin olarak almazlar. Bu nedenle, grup baarsz olabilir.
SIRA SZDE
Bir gruba kabul edildiinizi nasl anlarsnz?rneklerle tartnz.
GRUPLARA KATILMA NEDENLER

Bireyler, daima bir grubun yesi olmak isterler. nk toplumsallaabilmek, birtakm ihtiyalarn karlayabilmek(gvenlik,yaknlk,stat vb) iin gruplara girerler.
Formal rgtler iersinde ve rgtn kurallarna bal bir ekilde gelien gruplarn olumasndaki temel g, iletmenin ulamay hedefledii amalardr. Bir firma, herhangi bir projenin gereklemesi iin yeler arasndaki rol ve stat ayrmlarnn nceden belirlendii alma gruplar oluturabilir. Bu gruplardan herhangi
birinde ya da gruplar arasnda da zaman iersinde birtakm alt grup ya da kliklerin ortaya kmas muhtemeldir. Genel olarak informal gruplarn olumasnn baz
ihtiyalardan kaynaklanabilecei dnlr. (Umstat, 1988).
Gruplar ister formal ister informal olsun, yelerinin gvenlik, sosyal, saygnlk
ve kendini gerekletirme gereksinimlerini karlamaktadrlar.
Gvenlik; genelde alanlar birlikte altklar arkadalarnn da kendileriyle
ayn sorunlar, ilgileri ve aclar paylatklarn hissettiklerinde daha motive olurlar.
alanlar, tek bana kaldklarnda ise kendilerini gsz, dnceleri paylalmayan ve cezalandrlma korkusu iinde bulurlar. lgi ve sorunlarnn bakalar tara-
171
fndan da paylaldn hissettiklerinde, kendilerini pekitirilmi hissederek bunlarn zm iin bir eyler yaplmas yolunda harekete geerler.
Birlikten kuvvet doar dncesi her zaman bireylerin benimsedii bir grtr. Resmi dzeneklerin eitli ihtiyalarmz karlamak iin yeterli olmadna
inandmz durumlarda, ayn gr paylaan kiiler bir araya gelerek resmi olmayan dayanma ya da bask gruplar olutururuz. Bu gruplardan birine dahilsek,
rnein ge gelen arkadamzn imza kartlarnda ufak tefek deiiklikler yaparak,
ge geldii sabahlarn ynetimce anlalmasn nleyebiliriz. Bu tr resmi olmayan
dayanma gruplarkorunmaamal olup, ynetim iin bir tehdit halini almad
ve retimi drmedii srece grup balln glendirmesi asndan ilevsel kabul edilir. (Tevruz, Artan, Bozkurt, 1999)
Sosyal Gereksinimler; genelde dier insanlar gibi, arkadalarmzn byk bir
ounluu iyerinden tandmz kiilerdir. nsanlar toplumsal varlklardr. Bu nedenlerle gerek i, gerekse de zel yaamlarnda bakalarna ihtiya duyarlar. Bireylerin streslerini azaltma, ie olan ballklarn arttrmada zellikle arkadalk ilikilerinin nemi ok fazladr.
letmeye yeni giren biri, ynetimin eitli konularndaki beklentilerini (klk,
kyafet, i saatleri gibi) renebilmenin en emin ve kestirme yolunun ayn blmdeki bir sosyal gruba katlmakla mmkn olduunu dnebilir. Bylelikle yardm
alann bu ihtiyac karlanrken, yardm edenin de rgt iersindeki psikolojik
prestiji artm olur. Etkileimde bulunanlarn karlkl yarar saladklar bu tr
gruplamalar da ynetimle alanlar arasnda bir tampon mekanizmas olarak devam eder.(Tevruz, Artan, Bozkurt, 1999, s. 128.)
nsanlar toplumsal varlklardr, bu nedenle i yerlerinden memnun olasalar bile alma mutluluklarnn nedeni bazen birlikte alt insanlardan kaynaklanmaktadr.
Saygnlk; alma yaamn birbirlerine gven duyan insanlarla birlikte paylamann ve saygnl yksek olan gruplarn nemi i hayatnn ayrlmaz bir parasdr. Bireylerin birlikte alarak elde ettikleri bu gven ve saygnlk duygusu grup yelerince
paylalnca baary da beraberinde getirmektedir. Her baarl iin altnda ona g veren bir abann ve birlikteliin var olduunu gryoruz. gruplar, paylatklar bu
duygu ile yaamn glklerine ve skntlarna katlanabilmektedirler.
Kendini Gerekletirme; alma yaamlarnda ansl olarak kendini gerekletirme duygusuna sahip olanlar, yani yaamn her ynyle yeteneklerini son gcne kadar kullanarak tad alan ve baarl olan kiiler, bunda sadece kendilerinin paynn olmadn, her zaman kendilerine bakalarnn yardmc olduunu sylerler.
Buradan da en nemli baarlarn ardnda her zaman onunla birlikte bu baary
paylaan bir grubun olduunu syleyebiliriz. Bu nedenle i gruplar, bu tatminin
ortaya kmasnda kendilerini hissettirmektedirler.
gruplarna girme nedeniniz ne tr ihtiyalardan kaynaklanmaktadr?
GRUBUN BAARISINI ETKLEYEN FAKTRLER

Grubun baars ve etkinlii pek ok faktr tarafndan etkilenir. Grup baarsnda
bireylerin tek bana gsterdikleri aba yeterli deildir.
Biz bu blmde bir grup baars srecinde gz nnde bulundurulmas gereken deikenlerin genel bir sralamasn verdikten sonra, bu deikenler iersinde
grup etkinlii almalarnda en ok sz edilenlere deineceiz. (Tevruz, Artan,
Bozkurt, 1999, s. 134.)
SIRA SZDE
172
Grup kompozisyonu, grup

yelerinin homojen veya
heterojen oluu ile ilgili
olarak tanmlanr.
Grubun bykl grup

baarsnda nemli bir
faktrdr.
Sosyal Psikoloji
Grubun Kompozisyonu
Grubun kompozisyonu baarda nemli bir rol oynar. (Shaw, 1981,s.16.). Grup
kompozisyonu, grup yelerinin homojen veya heterojen oluu ile ilgili olarak
tanmlanr. Grubun homojen oluu, grup yelerinin benzer zelliklere sahip olduklarn gsterir. rnein ya, tecrbe, eitim, teknik beceri, kltrel yap gibi.
Heterojen gruplarda ise yeler birbirinden farkl zelliklere sahiptir. Homojen
gruplar, rgtlerde emir gruplarnda yer alan ve benzer teknik yeteneklere sahip
kimselerdir. Ancak, yine de bu gruptakilerin birbirinden farkl zellikleri olabilir,
ya ve tecrbe gibi. Homojen olmalarnn zellii benzer teknik yeteneklerde yatar. (zkalp, Krel, 2001, s.243.)
Homojen gruplar en ok grevin basit olduu, katlmn gerekli olduu, grup
grevlerinin devamllk gsterdii ve hemen mdahale gerektiren durumlarda baarldr. rnein, bir kaza sonrasnda veya bir saldr, rehin alma vb. gibi olaylarda, gvenlik glerinin oluturduu grup buna rnek olarak verilebilir. nk
ekip, koordineli ve abuk eyleme geerek, olumlu bir sonuca ulamay gerektirir.
Grubun Bykl
Grubun bykl grup baarsnda nemli bir faktrdr. Eer gruptaki ye says oksa, yani bykse her yenin kaynann ok olmas grubun daha byk sayda ve birbirinden bamsz olan grevleri tamamlayabilmesini kolaylatrr. Fikir
retmek iin oluturulan gruplarda, her ne kadar ok sayda fikir retilse de retilen fikir says grup bydke azalmaya balar. (zkalp, Krel, 2001,s.244.)
Etkileim ve iletiim kanallar byk gruplarda belirli kararlara ve dzene balanmaldr. Hatta byk gruplar, daha nceden aldklar kararlarla ve protokollerle bunu bir sraya koyabilir ve tartmalar kontrol edebilirler. Ayn zamanda grup
byk olduu zaman baz katlmclarn konumas kstlanabilir. Bu durum da devamszl arttrabilir. Kk gruplarda ise etkileim daha sk ve dzenlidir. Byk
gruplarda ise ye saysnn fazlal alt gruplarn olumasna neden olur. nk,
her bireyin bir dieriyle konuma ans yoktur. Anlaabilenler alt gruplar olutururlar. Alt gruplarn etkileri ise kt veya iyi olabilir. Bu durum da verilen greve
baldr. Eer verilen i ksmlara ayrlr ve her alt gruba bu iin bir ksm verilebilirse alt gruplar faydaldr. te yandan i, grubun bir btn olarak hareket etmesini gerektiriyorsa, alt gruplar farkl dnce ve tavrlaryla kararlarn bir btn olarak alnmasn engelleyebilirler.
Grup Normlar
Normlar, davranlar, toplumda hangi tr davranlarn istenilir, hangi tr davranlar, da istenmedik olduunu belirten kurallar sistemini ifade eder. Dier bir ifade ile normlarn belirli durumlardaki beklenilen davran veya davran kalplardr. Grup normlar, genelde grup geliiminin ikinci aamas olan iletiim ve karar
verme srecinde belirlenir ve olgunlama aamasna kadar devamllk gsterir. rnein bir iyerindeki norm, alanlarn elbise giymelerini istiyorsa, herhangi bir
ynetici i yerinde blue jean ve sweatshirt giyiyorsa, bu kii grup normlarn ihlal
ediyor demektir.
Normlar, grup iinde drt amaca hizmet eder:
Grubun devamlln ve hayatta kalmasn kolaylatrr.
Davranlar basitletirir.
Grup yelerinin kendilerini utandracak durumlardan kanmalarna yardmc olur.
Normlar, grubun temel deerlerini ifade etmelerine ve baka gruplardan ayrlan ynlerini bilmelerine yardmc olur.
A) FZKSEL EVRE
Fiziksel geler: Odann ekli, bykl, s, klandrma, mobilya, duvarlarn rengi vs.
Alan: Grubun ve grup yelerinin belli bir fiziksel alan srekli ya da periyodik olarak
kullanmalar sonucunda psikolojik olarak o kiilere ait olarak grlen mekanlar.
Bireysel Uzaklk: Bakalaryla etkileim halindeyken o kiilerle aramzda olan ve
psiko-kltrel anlamlar tayan fiziksel mesafe.
Uzaysal Dzenlemeler: Her bireyin tercih ettii oturma yeri, bireylerin etkileim srecinde
ki oturma dzenleri, liderin oturma dzeni iindeki konumu.
letiim Alar: Grup yelerinin oturduklar yerlerin konumu balamnda ortaya kan,
liderlikler, bireyin grup yeliinden tatmin olma dereceleri, problem zme etkinlii vs.
Grubun Bykl: Grup yeleri arasndaki yetenek, bilgi, davran alverileri, katlm,
liderlik, etkinlik, grup ball ve grup yeliinden tatmin olma dzeyinin ye
saysndaki art ve azalmalarla birlikte urad deimeler.
B) BREYSEL EVRE
Grup yelerinin Biyografik zellikleri: yelerin ya, etnik kkenleri ve fizyolojik zellikleri.
Grup yelerinin Yetenek ve lgileri: Zeka dzeyleri, grup hedeflerine ilikin nceki bilgi ve de
neyimleri, ilgi dzeyleri.
Grup yelerinin Kiilik zellikleri: Bireylerin etkinlik, katlm, liderlik ve benzeri davranlarn
etkileyen kiilik deikenleri.
C) SOSYAL EVRE
Grup Kompozisyonu: Grup ball, grup yelerinin ihtiyalar ve davranlar arasndaki
uygunluklar, nceki tanklklar, aralarndaki rekabet ve arkadalk, dmanlk ve
dayanma durumlar ve yelerin kiilik, sosyo-kltrel ve demografik zellikleri
asndan homojenlik dereceleri.
Grup Yaps: Grup yeleri arasndaki stat ve rol dalm, grup normlar, sosyal g, liderlik
ve karar verme mekanizmalar.
i ya da Hedef evresi: Yaplan iin veya ulalmak istenen hedeflerin belirginlii, karmakl,
allagelmilii, tr, bireysel ya da ibirliine dayanan yaklamlar asndan yrtme
alternatifleri.
Normlar, grup yelerinin duygularndan ok davranlarn dzenlerler; yeler

herhangi bir konuda bir dnceye inanabilir, ancak bu dnce grup tarafndan
onaylanmasa bile davranlarn grup normu dorultusunda gsterebilir; bu nedenle yelii srer. Tersi bir durumda dnceleri farkl iken, grup normu bu dncelere uymuyorsa ye, davranlarn grup normu dorultusunda deitirmez ise
yelii tehlikeye debilir.
Grup Ball
Grup ball, grup yelerinin bir arada kalmasnda etkili olan ekim gc olarak
tanmlanabilir. Grup ball, grup yelerininbenduygusundan uzaklaarak biz
duygusunun kararlarda etkili olduu bir sretir.(Champoux,1996) Grup balln oluturan btn gler grubu etkileyerek, ayrlmay zorlatrr ve yeleri gdleyerek grup yeliini srekli klar. zellikle gruplar kkse, homojenize normlar yerlemise ballk daha artar.
173
Tablo 11.2
Grup Etkileim
Srecini Belirleyen
Deikenler
Kaynak: M. Sheriff,
C. Sheriff
(1969),Social
Psychology, Harper
and Low: London;
M.E. Shaw(1979)
Group Dynamcs: The
Psychology of Small
Group Behavior, Mc
Graw Hill, New
Delhi.
174
Sosyal Psikoloji
Grup ballnn psikolojik gstergesi saylan bu biz anlaynn ortaya kmasnda etkili olan u faktrlerden bahsedilir; (Tevruz, Artan, Bozkurt, 1999,s.142.)
Zaman: Grup yelerinin bir arada geirdikleri zamann okluu, aralarndaki
etkileime, ortak tutum ilgi ve ihtiyalarn kefetmelerine olanak tanyacak bir boyut kazandrr. Fiziksel konumlar birbirine yakn olan insanlar, daha fazla birlikte
zaman harcama frsatna sahiptirler. Ayn broda almak, ayn yemekhanede yemek yemek ya da ayn servisle eve gitmek, grup yeleri arasndaki ball arttran fiziksel birliktelikteliklerdir.
Grup yeliine Kabul Edilme Srecinde Karlalan Glkler: Grup yeliine
kabul edilme srecinde eitli glkleri atktan sonra gruba girebilen kiiler, geirdikleri olumsuz deneyimleri gze alabilme nedenlerini o gruba kar duyduklar sevgi ve ballkla aklarlar.
Bireyler, gruba kabul edilme srecinde kendileri hakknda konuarak birbirlerini tanmaya alrlar. rnein tuttuklar takmdan, havadan, gnlk olaylardan,
televizyon programlarndan konuarak iletiimlerini arttrmaya alrlar. Bu aamada bireyler birbirlerini iyi tanmadklar iin retken ve faydal deildir. nk
birbirlerini iyi tanmadklar iin altklar kurumla ilgili grlerini yanl anlalma endiesiyle ifade etmekten kanrlar.
alanlar ancak birbirlerini iyi tanyp, gven olutuktan sonra rgtleri ile ilgili daha hassas konular, uygulanan politikalar deerlendirmeye giriebilirler.
Grubun Bykl: ye says az olan gruplarda dierlerine kyasla daha fazla etkileim olacandan yeler arasndaki ballk da artacaktr.
D Tehditler: D evreden gelen tehditler, grup balln arttrc bir rol oynarlar. Bunun rnekleri zaman zaman uluslararas ilikilerde de ortaya kar. lkeler arasndaki gerginliklerin artt durumlarda birlik,btnlk,dayanma konularnn iletiim aralarnda daha sk ilendii hatta muhalif partiler arasnda da lkeyi ilgilendiren konularda daha kolay uzlamaya varldn zaman zaman izleriz.
nceki Baarlar: Bir rgtn veya grubun nceki baarlar, grup yelerini bir
arada tutan ve yeni yeler kazanmay kolaylatran bir ekim gc yaratr. Bu da
grup yelerinin o firmann imaj ile zdeleme isteklerinin bir sonucudur. rnein
gvenlik glerinin grup olarak yapt bir operasyonun olumlu ekilde sonulanmas grup balln arttran bir olaydr. Dier gvenlik glerinin de meslekdalar ile gurur duymasna ve meslek ballnn da artmasna neden olabilecektir.
SIRA SZDE
inde bulunduunuz gruplarla oluturmu olduunuz resmi olmayan normlarn neler

olduunu tartnz.
RGT NDEK GRUPLARI YNETME

rgt iindeki gruplar ynetmek ok zordur. Her eyden nce yneticilerin rgt
iindeki gruplarn yaps hakknda bilgi sahibi olmas gerekir. Yani ne tr gruplar
vardr, grevleri ve amalar nedir gibi. Eer rgt iindeki emir grubu ok byk
ise genelde rgtte birka informal alt grubun varlndan sz edilebilir. nce bu
alt gruplar ynetmek gerekir. Amirler, bu informal alt gruplardan istifade ederek,
onlar resmiletirir ve eitli grevler vererek, onlar grev gruplar haline getirirler. Dier informal gruplar ise paralanarak emir veya grev gruplarna yardmc
olacak biime dntrlebilir. Grevler verilirken amirler, grup yelerinin gdlenmesi konusunda ok dikkatli olmaldrlar.
Gruplar ynetilirken amirler, hem rgt iinde eitli gruplarn amalarn hem
de genelde btn alanlarn ortak amalarn gz nne almak durumundadrlar.
Yeni dl sistemleriyle hem bireyin kendi amacn gerekletirmesine hem de grubun amacn yerine getirmesine katkda bulunarak genelde rgtn verimlilii arttrlabilir. (Moorhead, Griffin, 1989, s.282.)
zet

AMA
Grup kavramn tanmlayabilmek

AMA
ki ya da daha ok bireyin birbirleriyle etkileimde

bulunduu ve belirli amalar gerekletirmek iin
bir araya geldii topluluklara grup ad verilmektedir.

AMA
Grup eitlerini sralayabilmek
Gruplarn en yaygn ayrm formal ve informal gruplardr. Formal gruplar, rgtn kendisi tarafndan
belirli ileri yerine getirmek amacyla oluturulan
ve rgtte belirli yeri olan gruplardr. nformal gruplar ise, rgtn yeleri tarafndan biimlendirilen
gruplardr. Bunlar arasnda arkadalk ve ilgi gruplar rnek olarak verilebilir.

AMA
Grup geliim srecini tanmlayabilmek
Grup statik bir olgu deildir. Belirli bir geliim srecinde oluurlar. Bu sreler;
Karlkl kabul
letiim ve karar verme
Gd ve retkenlik
Kontrol ve organizasyondur.

AMA
175
Bireylerin gruplara katlm nedenleri aklayabilmek

Bireyler toplumsallaabilmek, bir takm ihtiyalar karlayabilmek amacyla gruplara girerler.
Gruplar ister formal, isterse informal olsun, yelerin gvenlik, sosyal, saygnlk ve kendini gerekletirmeye gereksinimlerini karlamak amacyla bir gruba girerler.
Grubun baarsn etkileyen faktrlerin neler olduunu aklayabilmek
Grup baarsnda bireylerin tek bana gsterdikleri aba yeterli deildir. Grup baars srecinde gz
nnde bulundurulmas gereken pek ok deiken
olmakla birlikte, en ok sz edilenler grubun kompozisyonu, grubun bykl, grup normlar ve
grup balldr.
176
Sosyal Psikoloji
1. Aadakilerden hangisi gruba bir rnektir?

a. Sinema izleyicileri
b. Futbol izleyicileri
c. niversite rencileri
d. Futbol takm
e. Otobsteki yolcular
6. Aadakilerden hangisi grup etkileim srecini belirleyen deikenlerden fiziksel gelere bir rnek deildir?
a. Odann ekli
b. Bireysel uzaklk
c. letiim alar
d. Iklandrma
e. Kiisel zellikler
2. Genellikle geici olarak kurulup, bir araya gelip, grev

bittikten sonra dalan gruplara ne ad verilir?
a. Emir gruplar
b. Formal gruplar
c. Proje gruplar
d. zenilen gruplar
e. nformal gruplar
7. Grup normlar grup geliiminin hangi aamasnda gerekleir?

a. Karlkl kabul
b. letiim ve karar verme
c. Gd ve retkenlik
d. Kontrol
e. Organizasyon
3. Kendilerinin lider olduu, takm baars iin abalarn birletiren yneticilerin olmad formal i gruplarna
ne ad verilir?
a. lgi gruplar
b. Emir gruplar
c. Grev gruplar
d. Kendi kendini yneten gruplar
e. Takmlar
8. Aadakilerden hangisi grup balln azaltan bir

etkidir?
a. Grubun kk olmas
b. Grubun heterojen olmas
c. Ortak zamann ok olmas
d. Normlarn yerlemi olmas
e. letiimin youn olmas
Kendimizi Snayalm
4. Aadakilerden hangisi grup geliim srecinde yer

almaz?
a. Karlkl kabul
b. letiim ve karar verme
c. Gd ve retkenlik
d. Uzmanlk ve yaratclk
e. Kontrol ve organizasyon
5. Bireylerin streslerini azaltma, ie olan ballklarn arttrmada zellikle arkadalk ilikilerinin nemi, gruba katlma nedenlerinden hangisini aklar?
a. Saygnlk
b. Gvenlik
c. Sosyal
d. Kendini gerekletirme
e. Stat
9. Aadakilerden hangisi normlarn amalarndan biri

deildir?
a. Grubun yapsn deitirir
b. Grubun hayatta kalmasn kolaylatrr.
c. Davranlar basitletirir
d. Deerlerin renilmesine yardmc olur
e. Grubun devamlln salar
10. Aadakilerden hangisi informal gruplarn salad
avantajlardan biri deildir?
a. Sosyal deerler btnleir
b. yelere sosyal tatmin imkan salar
c. yelere daha fazla bilgi aktarlr
d. yeler arasnda szlemeler imzalanr
e. Grup normlarn retir
Yaamn inden
Birlikten kuvvet doar dncesi her zaman hangi meslekten olursa olsun, bireylerin benimsedii bir grtr.
Bu nedenle Emniyet Mdrl Trkiyede ilk defa kentte uygulanacak Komularmza sahip kalm projesini
balatt. ngilterede uygulanan bu yntem sayesinde, vatandalar birbirini tanyarak, kendi aralarnda yardmlama zinciri oluturacaklar. ngilterede tanmad bir pheliyi komusunun bahesinde ya da evinin nnde gren vatandalar, polisle irtibata geip, bu srada evinde
bulunmayan komularnn mal emniyetleri iin polisten
yardm ister. Bu yntemde ama, komular arasndaki sevgi ve gven ban oluturmak; bireyler arasndaki dayanmay arttrmaktr.
Bir gazete kprnden alnan bu haber, toplumsal dayanmay, bireyler arasnda sevgi, dostluk, iletiim gibi unsurlar yaygnlatrma asndan konu ile ilgili bir haberdir.
nk bireyler, bazen toplumsal olaylar nedeni ile grup
oluturabilirler. Daha nce ayn ortamda yaayp, birbirinden habersiz olan kiiler, toplumsal sorunlarla ba edebilmek amacyla bir araya gelip g birlii oluturabilirler.
Kaynak: Eskiehir Sakarya Gazetesi, Eskiehir, 24 Ocak
2004.

1. d
2. c
3. d
4. d
5. c
6. e
7. b
8. b
9. a
10.d
Yantnz yanl ise, Grup Kavram konusunu

tekrar okuyunuz
Yantnz yanl ise, Grup eitleri konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Grup eitleri konusunu
tekrar inceleyiniz.
Yantnz yanl ise, Grup Geliim Aamalar
Yantnz yanl ise,Bireylerin Gruba Katlma
Nedenleri konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Grup Etkileim Srecini
Yantnz yanl ise, Grup Normlar konusunu
tekrar inceleyiniz.
Yantnz yanl ise, Grup Ball konusunu
tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Grup Normlar konusunu
tekrar inceleyiniz.
Yantnz yanl ise nformal Gruplar konusunu
tekrar okuyunuz.
177
Kaynaklar
Bass, B. M., Ryterbard, E. C. (1979). Organizational
Psychology, 2nd ed, Boston, Allyn and Bacon,
Publishing, Boston.
Baysal A.C.; Tekarslan, E. (1996). letmeciler iin
Davran Bilimleri, Avciol Basm Yay. stanbul.
Coffey, R. E., W. Cook, W. Hunsaker, P. L. (1994)
Management and Organizational Behavior. Austen
Press, Irwin.
George, J. M., Jones, G. R. (1996). Understanding and
Managing Organizational Behavior. Addison
Wesley Publishing Company, New York.
Koel, T., (1999) letme Yneticilii. Beta Basm Yayn,
stanbul.
Shaw M. E., (1981). Group Dynamics:The Psychology
of Small Group Behavior. McGrawHill 3rd.ed., New
York.
Sheriff M., C. Sheriff, (1979). Social Psychology. Harper
and Low, London.
Moorhead G., Griffin, W. R. (1989). Organizational
Behavior. Houghton and Mifflin Company,
Tevruz S., Artan, ., Bozkurt, T., (1999). Davranlarmzdan Semeler (rgtsel Yaklam). Beta Basm Yaym Datm, stanbul.
zkalp, E., Krel, . (2001). rgtsel Davran, E.S.B.A.V.
Yayn no.149, Eskiehir.
Umstat P.D., (1988). Understanding Organizational
Behavior, West Publishing Comp. New York.
179
nyarg
12
Bu nitede nyargnn, nyargnn bilisel temelini oluturan kalpyarglarn ve

nyargnn davransal sonucu olan ayrmcln ne olduu, nyargnn kkenleri ve nyargnn nasl azaltlabilecei incelenecektir.
Demokratik toplumlar, nyargy, insan davrannn en kabul edilemez yanlarndan biri olarak grmektedirler. Irk ayrmcl, cinsiyet ayrmcl yapmak ya
da banazlkla sulanmak ok ar bir saldr olarak alglanmaktadr. Ancak, nyargl tutum ve ayrmc davranlara bu kadar duyarl sosyal normlarn gelitii
toplumlarda bile, insanlar birbirlerinin davranlarn, yeteneklerini, tutumlarn
ve beklentilerini milliyet, din, cinsiyet, meslek vb. sosyal kategoriler temelinde deerlendirmeye devam etmektedirler. Asl ilgin olan, uygar dnyada bunca lanetlenen
nyargnn, gnlk yaamn tm alanlarna szacak kadar yaygn olmasdr.
Amalarmz
nyargnn ne olduunu tanmlayabilecek,
Kalpyargnn ne olduunu tanmlayabilecek,
Ayrmcln ne olduunu tanmlayabilecek,
Baz ayrmclk biimlerini aklayabilecek,
nyargnn kkenlerindeki sosyal bili temelini aklayabilecek,
nyargy kiilik ve sosyal etmenler temelinde deerlendiren kuramlar
aklayabilecek,
nyargnn nasl azaltlacan saptayabileceksiniz.

180
Sosyal Psikoloji
rnek Olay
Bunlara nanyor musunuz?
Trkn Trkten baka dostu yoktur.
................... (Araplar, Avrupallar, Kayserilileri, ocuklar vb.) ok severim.
Ama ........
Biz Trkler amma da ................................... milletiz!
Elin gavuru neler yapyor!
u Japonlar olmasa napardk bilmem!
Almanlara hayranm. Ne kadar disiplinli adamlar...
Biz de Amerikallar gibi olmaya baladk.
Adam tipik bir Fransz gibi davranyor.
Arap deil mi, ne bekliyordun?
(Kaynak: Harlak, 2000)
Yuvay dii ku yapar.
Kadnn sa uzun, akl ksadr.
Kadn dediin elinin hamuruyla erkek iine karmaz.
Kzn dvmeyen dizini dver.
Ekmek paras kazanmak erkeklerin iidir.
Kz ocuu dediin uslu uslu oturacak.
Kadn aklyla ie kalklr m?
Kadn ksm evinde oturur, yle darda erkeklerin arasnda almaz.
yi kadn kocay vezir, kts rezil yapar.
At, avrat, silah erkein namusudur.
Kadnn iyisi, erkein dizinin dibinde oturur.
Anahtar Kavramlar
nyarg
Kalpyarg
Ayrmclk
Numunecilik
Tersine ayrmclk
Sosyal bili
Sosyal kategorizasyon
indekiler
NYARGI
KALIPYARGI
AYRIMCILIK
NYARGININ KKENLER
NYARGININ AZALTILMASI
Dgrup homojenlii
Hayali ilikisellik
Otoriteryen kiilik
Arnma
Yer deitirmi saldrganlk
Dogmatik kiilik
nite 12 - nyarg
181
GR
Yukarda milliyet ve cinsiyet kategorilerine ait cmleler, gnlk yaammzda hi
dnmeden ok ska kullandmz ve ilk bakta oumuz tarafndan ok da
masum bulunan fikirlerdir. Ama insanln ektii aclarn temelinde, tam da bu
masum grnen fikirler bulunmaktadr. Gnlk yaamdaki kk krgnlk ve kzgnlklardan etnik temizlik ve soykrma uzanan korkun bir tablonun sorumlusudur nyarg. Bugne kadar insanln yakasn hi brakmam olmas, ister istemez
nyarg kanlmaz m sorusunu gndeme getirmektedir. Bu nedenle, sosyal psikologlarn nyargy tanmlama ve aklama abalar, salt bilimsel amal bir ura deil, topluma kar bir sorumluluun yerine getirilmesi olarak da anlalmaldr.
NYARGI
nyarg genellikle sosyal gruplara (din, cinsiyet, meslek, milliyet vb.) ynelik gelitirilen bir tutum olarak grlmektedir. Tutum nitesinden de grdmz zere, tutumlar bileenden olumaktadr: hem hissedilen duygunun niteliini (r:
kzgnlk, sevecenlik vb.) hem de tutumun arln (rnein; hafif rahatszlk, ak
dmanlk vb.) ifade eden duygusal bileen; tutumun ieriini oluturan inan ya
da dnceleri kapsayan bilisel bileen; ve kiinin eylemlerini ieren davransal
bileen. nsanlar dierleri hakknda sadece tutum gelitirmekle kalmazlar, genellikle tutumlar temelinde harekete de geerler (Aronson, Wilson ve Akert, 1999).
nyarg, bir sosyal grup yesi iin, sadece o grup yesi olmas nedeniyle gelitirilen (genellikle olumsuz) tutum olarak tanmlanmaktadr (Baron ve Byrne,
2000; s. 211). Dier bir tanm da udur: nyarg belirli bir dgrup hakknda olumsuz, dogmatik kanaatlerdir (Bilgin, 1994; s. 172). nyargl olmak, gruplar hakknda vaktinden nce ya da erken ifade edilmi, olgunlamam yarglara varma, her
trl kanttan nce peinen karar verme anlamna gelmektedir. nyarglar, bireylerden ziyade gruplara kar oluturulmaktadr. Buna bal olarak da, nyargl olduumuz grup yelerinin bireysel zellikleri ya da davranlarnn iyi ya da kt
olmasnn pek bir nemi kalmamaktadr.
nyarg ifadesi hem genel tutum yapsn hem de tutumun duygusal boyutunu
ifade etmektedir. Teknik olarak, nyarg, olumlu ya da olumsuz olabilir. rnein,
hi karlamadnz halde ngilizleri souk buluyor ve sevmiyor olabilirsiniz. Bu
olumsuz bir nyargdr. Dier yandan hi karlamadnz halde Araplar canayakn buluyor ve seviyor olabilirsiniz. Bu da olumlu olsa bile bir nyargdr. Ancak
sosyal psikologlar nyarg terimini dierlerine ynelik olumsuz tutumlar ifade etmede kullanmaktadrlar.
nyarg, bir dgrup yesine kar oluturulmaktadr. Ancak nyargnn geerli
olduu durumlar bununla snrl deildir. nyarg, ayn zamanda etnosentrizmi
de iermektedir. grup lehindeki bu ar tutumlar, igrup yelerini bireysel olarak tanmadan bile onlar hakknda olumlu deerlendirmeler yaplmasna yol aabilmektedir (Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Sizce gnmz Trk toplumunda nyarg duyulan balca sosyal gruplar hangileridir ? Sizce bu gruplara neden nyarg duyulmaktadr, tartnz.
KALIPYARGI
Birka saniyeliine gzlerinizi kapatn ve u insanlarn grnlerini ve zelliklerini hayal edin; bir taksi fr, bir irket yneticisi, bir manav ve bir doktor. B-
nyarg: Bir kiiye sadece

grup yeliinden dolay
gelitirilen olumsuz (bazen
olumlu) tutumdur.
Etnosentrizm: yesi olunan

grubun (igrubun) dier
btn gruplardan stn
olduuna ilikin inantr.
SIRA SZDE
182
Kalpyarg: Bir sosyal

grubun yeleri hakknda
yaygn bir biimde
paylalan genellemelerdir.
Sosyal Psikoloji
yk olaslkla bu insanlar tarif etmek sizin iin ok zor olmayacaktr. nk kafamzda bu insanlar ve daha pek oklarna ait imgelerle ya da daha teknik bir ifade kullanrsak, kalpyarglar ile dolayoruz. Kalpyarglar, bir sosyal grubun
yeleri hakknda yaygn bir biimde paylalan genellemelerdir (Hoggve Vaughan, 1995; s. 54). Benzer bir tanmlama da udur: nyargy muhafaza eden bilisel ereve kalpyargdr. Bir kalpyarg, bir grubun yeleri hakknda, sadece o
grubun yeleri olmalar nedeniyle sahip olunan bir dizi inan ve beklentilerdir
(Feldman, 1998; ss. 82-83).
Kalpyarglar, dgrubun ok basitletirilmi imgeleridir ve genellikle dgrubu
kmseyici bir yaklam ierirler. Her kalpyarg, bir sosyal kategoriye ait zellikleri ierir, ve tmyle gerei yanstmayabilir. Sosyal kategoriye ait zelliklerden,
kiilie ilikin deerlendirmeler, duygusal deerlendirmeler ya da davransal deerlendirmeler anlalabilir (Hortasu, 1998). Kadnlar sosyal zekalar yksek,
duygusal ve romantik, geveze ve ev ii yapan insanlar, ya da erkekler ciddi, soukkanl, mantkl ve rasyonel, duygularn belli etmeyen insanlar rneinde olduu gibi. Bir baka rnek de u olabilir; Aye, sevgi dolu, masum, konukan, abuk etkilenen bir ocuktur.
nsanlar belli kalpyarglar iine sokma, zorunlu olarak duygusal bir ilem deildir ve kastl bir ekilde kardakini istismar etmeye ynelik deildir (Aronson,
Wilson ve Akert, 1999). Baz bilim insanlar tarafndan kalpyarglar, ok karmak
olan dnyay basitletirmenin bir yolu olarak grlrler. Bir sosyal grup hakkndaki kalpyarglar, bize o grup hakknda kestirme yoldan bir fikir, bir bilgi verir. Bu,
ou zaman o grubun yesi ile karlatmzda onun davran hakkndaki beklentimizi ve ona kar davranmz nceden ayarlamamz salar (Katba,
1999). Bunlar sosyal kalpyarglara sahip olmann getirdii avantajlardr. Ne var ki
evremizi anlamamz ve ona hakim olmamz salayan ayn kalpyarglar, nyarglar beslemeye de hizmet etmektedirler. Sosyal kalpyarglar genellikle mantksz
ve haksz nitelemeler olarak grlmektedirler. nk, grubun her bir yesi iin
geerli olsun ya da olmasn, olumsuz zellikler, grubun tamamna ar bir ekilde
genellenmektedir.
Kalpyarglarla ilgili ilk aratrma 1933 ylnda A.B.D.de Princeton niversitesi
rencileri ile yaplmtr. Bu aratrmada rencilere 10 etnik grup ya da ulus ad
verilmi ve bunlarn ok eitli zelliklerden (drst, pis, dindar, zeki vb.) en ok
hangilerine sahip olduklarn belirtmeleri istenmitir. almann sonular, rnein
Almanlarn en ok bilimsel kafal, alkan, duygusuz, ...., ngilizlerin sportmen,
zeki, geleneksel, .... ve zencilerin batl inanl, tembel, kaygsz, .... olarak grldn gstermitir. Bu almada Trkler de yer alm ve en ok zalim, ok dindar, hain, zevke sefaya dkn, cahil, .... gibi olumsuz sfatlarla betimlenmilerdir.
Yaklak 20 yl arayla toplam kez ayn niversitede tekrarlanan almalarda, kalpyarglarn zaman iinde deiip deimedii incelenmi ve arada geen zamanda
yaanan toplumsal olaylara bal olarak baz uluslara kar tutumlarn yumuad,
bazlarnnkinin ise deimedii gzlenmitir. Bu arada, daha sonraki almalarda
da Trklere ynelik olumsuz tutumlar devam etmitir (Bkz. Harlak, 2000).
Kalpyarglar konusunda yaplan almalar sonunda u bilgiler elde edilmitir
(Hogg ve Vaughan, 1995):
nsanlar ok geni insan gruplarn birka kaba zellikle nitelemeye hazrdrlar.
Kalpyarglar ok yava deimektedir.
Kalpyarglarda meydana gelen deiiklikler, genellikle sosyal, politik ve
ekonomik deiikliklere bir tepki sonucu ortaya kmaktadr.
nite 12 - nyarg
183
Kalpyarglar ok kk yata edinilmekte ve sklkla ocuk, grup hakknda

hibir ey bilmeden nce, onun hakkndaki kalpyarglar renmektedir.
Gruplar arasnda sosyal gerilim ya da atmalar ortaya kt zaman, kalpyarglar daha fazla dile getirilmeye balanmakta ve daha dmanca bir
nitelik kazanmaktadr. Bundan sonra kalpyarglarn deitirmek daha zor
olmaktadr.
Kalpyarglar yanl ya da kesin olmayan (pheli) imgeler deildirler, onlar belirli bir balamdaki gruplar aras ilikileri anlamlandrmaya hizmet eden
aralar olarak grmek daha dorudur.
Kalpyarglar ve nyarglar arasnda bir iliki var mdr? Kalpyarglar ve nyarglar gerekte birbirinden farkl mdr? Daha nce de belirtildii zere, nyarg sz
konusu nyargl tutumun duygusal ynn, kalpyarg da bilisel ieriini ifade
etmektedir. Bu iki kavram birbirine ok yakn olsa da, ayrldklar yerler vardr.
Nefret ettiimiz gruplara ait kalpyarglarmzn ierii btnyle olumsuz deildir.
Baz durumlarda rk bir beyaz bile, siyahlarn atletik ve iyi mzisyen olduklarn kabul edebilir. Ancak olumlu grnen bu nitelemeler bile siyahlar spor ve
mzikten baka bir ey bilmezler gibi bir balamda kullanlnca olumsuzlamaktadr. Benzer bir biimde, gruplar nitelemek iin kullandmz sfatlar olumlu
iken, yaadmz olaylarla birlikte ayn sfatlar olumsuz anlamlar yklenebilmektedir. rnein, II. Dnya Savandan nce Almanlarn dzenli ve disiplinli olduklarna inanlyordu. Ne var ki savatan sonra bu ayn zellikler souk ve takntl kiilik zellikleri olarak grlm, yani olumsuz bir anlam kazanmlardr (Brewer
ve Crano, 1994).
Dier yandan, insanlar yaadklar kltrde baz gruplara ilikin kalpyarglar
biliyor olabilirler, ama bu, bu kalpyarglara inandklar anlamna gelmez. rnein,
toplumda Romanlar hakkndaki kalpyarg halindeki pek ok zellii (pis, gnlk yaayan, alkolik, elenceyi seven, sesleri gzel, gzel dans eden vb.)
biliyor olmamza ramen, kiisel olarak bunlara inanmyor olmamz mmkndr.
Ksacas, kalpyarg ve nyarglarn her zaman el ele gitmesi gerekmez. Ayrca, nyarg ve kalpyarglarn el ele gittii durumlarda bile, nyargl olduumuz tm
gruplara kar ayn kalpyarglara sahip deiliz. A.B.D. ve Avrupada siyahlara ve
Yahudilere ynelik olduka gl nyarglar olduu bilinmektedir. Ancak bu iki
grup hakkndaki kalpyarglar farkldr. Siyahlar tembel, fazla zeki olmayan ve atletizmde iyi insanlar olarak grlrken,Yahudiler ticari zekaya sahip, para dkn vb. grlmektedirler. zetle, sosyal gruplara nyargl bir tutum beslendiinde,
genellikle buna olumsuz kalpyarglarn da elik ettii bilinen bir gerektir (Taylor,
Peplau ve Sears, 2000).
Toplumumuzda polislik mesleine ilikin kalpyarglar nelerdir ? Sizce bu kalpyarglar
neden ortaya kt, tartnz.
SIRA SZDE
AYRIMCILIK
nyargl tutumlar ve zellikle nyargnn sonucu olan ayrmclk, sadece sosyal
psikologlarn ilgilendii bir alan deildir. Sosyal bir problem olarak grlen ayrmclk konusunda psikologlar kadar sosyologlar, siyaset bilimcileri ve sosyal felsefeciler de almalar yapmaktadrlar. Bu disiplinler aras alanda, sosyal psikoloji, daha ok sosyal kategorileri temsil eden kiiler arasnda sergilenen ayrmc davranlara odaklanmaktadr (Brewer ve Crano, 1994).
Ayrmclk: Bir kiiye sadece

grup yeliinden dolay
olumsuz (bazen olumlu)
davran gsterilmesidir.
184
Aznlk: yelerinin kendi

yaamlar zerinde, baskn
grubun yelerinden daha az
gc, kontrol ve etkisi olan
gruplara, aznlk grubu ad
verilir.
Sosyal Psikoloji
Tm dier tutumlar gibi, nyarglar da davranlar ynlendirir. Ayrmclk, nyargnn davrana dnm halidir. Daha kapsaml tanmlamak gerekirse, ayrmclk, belirli bir grubun yelerine, sadece o grubun yesi olduklar iin olumsuz
(bazen de olumlu) davranlar gsterilmesidir (Feldman, 1998, s. 83).
Allport, nyargdan en u ayrmc davrana doru trmanan be basamak ayrt
etmitir (bkz. Bilgin, 1994; Harlak, 2000) :
- Kar olmay ifade etme: Kiiler, nyarg konusunda kendisi gibi dnen
dierleriyle konuur, antipatisini, dmanca duygularn ifade eder. Bu nyarg dzeyidir, dierinin szel olarak dlanmasn ierir.
- Uzak durma: Eer nyarg daha youn ise, birey holanmad ya da nyargl olduu kii ve gruplarla bir arada olmaktan kanr.
- Ayrmclk: Kii, nyargl olduu gruplarn i, konut, eitim, salk gibi hizmetlerden yararlanmasna, politik haklarn kullanmasna kardr. Bu durum daha nce Gney Afrikada olduu gibi kurumsallaabilir.
- Fiziksel Saldr: nyargl olunan gruba ynelik iddet ya da iddet saylabilecek saldrlar olabilir. rnein aznlk durumunda olanlara saldrma. Beyazlarn oturduu semtte aznlk konumundaki siyahlara saldrlmas, herkesin
yerlisi olduu ehirde X ehrinden gelen ve aznlk olanlara saldrlmas vb.
Bu dzey hedef kiilerin hem ahsna hem de malna ynelik iddeti ierir.
- Yok etme: Bu, yok etme dzeyidir. Lin olaylarn, katliam ve toplu kym
(jenosid) ierir. Almanyada II. Dnya Savanda yaplan Yahudi soykrm,
Srp-Bonak savanda yaplan Srebrenitsa katliam gibi olaylar rnek olarak
verilebilir.
Ayrmclkla ilgili nemli noktalardan biri, ayrmc davranlara kimlerin hedef
olduudur. ou durumda aznlk konumundaki gruplara kar ayrmc davranlar sergilenmektedir. Aznlk, sadece sayca azlk anlamna gelmemektedir. Hatta
bazen sayca ounlukta olsalar bile, kimi gruplar hala aznlk statsnde olabilirler. Sosyal psikolojik bak asndan, yelerinin kendi yaamlar zerinde baskn
grubun yelerinden daha az gc, kontrol ve etkisi olan gruplara, aznlk grubu
ad verilmektedir (Feldman, 1998; s. 83). Bu tanm nda, erkek egemen toplumlarda, sayca toplumun yarsn bile olutursalar, kadnlar bir aznlk grubu olarak grmek mmkndr.
Gerekte, insanolu iin her sosyal grup ya da kategorinin, ayrmcln hedefi
olmas mmkndr. Ancak, insanlk tarihinde uzun dnemler boyunca srekli ayrmc davranlara maruz kalan belirli birtakm sosyal gruplar vardr: Bunlar, rk
(beyaz rk dnda kalanlar) ve cinsiyet (kadn) bata olmak zere, yallar, homosekseller, fiziksel ve zihinsel engellilerdir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Ayrmclkla ilgili dier nemli bir nokta, ayrmcln, nyargl tutumlarla olan
ilikisidir. Tutum nitesinden de hatrlanaca zere, tutumlar davran tahmin etmede ok nemli bir role sahiptirler. Bu nitede de yine tutum ve davran arasndaki ilikinin nitelii sorgulanmaktadr; nyarg (tutum) ve ayrmclk (davran)
arasndaki iliki nedir? Dier tutumlar gibi, nyarglar da her zaman ak bir biimde davrana dntrlmeyebilirler. nk, bazen nyarglar davrana dnecek denli gl olmayabilirler. Bazen de yeterince gl nyarg varlna ramen
ayrmc davranlarn gsterilecei grup fiziken var olmayabilir (Feldman, 1998).
Hayatnda hi ngiliz grmemi ama ngilizler hakknda gl nyarglar olan bir
Trk vatandann bunu davrana dntrme imkan bulmas ok zordur. ou
durumda ise, yasalar, sosyal bask, intikam korkusu gibi nedenlerden dolay insanlar eitli sosyal gruplara ilikin nyarglarn da vuramazlar. Zaten, bugn ayrm-
nite 12 - nyarg
cla kar yasalarn olduu ve bu konuda etkili sosyal normlar gelitiren toplumlarda dinsel, etnik ya da rksal temeldeki kaba ayrmclk biimlerinin ok azald
bildirilmektedir. Ancak, elbette ki, bu, ayrmcln tamamen ortadan kalkt anlamna gelmemektedir (Baron ve Byrne, 2000).
Yukarda nyargnn olduu durumlarda ayrmcln da grlp grlmedii
sz konusu edilmitir. Peki, bu durumun tersi de sz konusu olabilir mi? Yani her
ayrmc davran gzlediimizde, o gruba kar bir nyarg olduunu da iddia edebilir miyiz? Aslnda mantksal olarak, nyarg olmadan ayrmcln olabileceini
ileri srmek zordur. Ancak nadir de olsa, baz durumlarda insanlar nyargl olmadklar halde ayrmc davran sergileyebilirler. rnein, kendisi nyargl olmad halde mterilerinin nyargs olabileceini dnerek, bir maaza sahibi, maazasna, toplumun yaygn olarak nyargl olduu bir grup yesini (bu kii kltre gre deiebilir ; siyah, Uzak Doulu, fiziksel engelli ya da bir kadn olabilir)
mdr olarak ie almayabilir (Feldman, 1998). Sosyal normlar ya da kurallar belirli gruplara ilikin nyargy besliyor ve hatta tevik ediyorsa, byle bir ortamda bireyler nyargya sahip olmasalar da, normlara uymak ynnde sosyal bir bask hissedeceklerinden ayrmclk yapabilirler. Nitekim A.B.D.de bir maden kasabasnda
yaplan aratrma, sosyal bask yznden nyargsz ayrmcln da olabildiini
gstermitir. 1950lerin banda yaplan bu aratrmada, sz konusu kasabada yaayan beyazlarn hi azmsanmayacak bir blm (yzde altm) maden ocana
indiklerinde siyahlarla konuurken, alma saatleri dnda, yani kasabada iken siyahlarla etkileim kurmamaktaydlar. Kasabada siyahlara ynelik nyarg ve ayrmclk bir norm olduu iin, beyaz maden iileri salt bu norma kar kamadklar iin kasabada olduklar saatlerde ayrmc davranlar gstermekteydiler (Akt.
Katba, 1999).
Baz Ayrmclk Biimleri

Modern toplumlarn ounda bata rk, etnik kken ve cinsiyet olmak zere pek
ok sosyal grup ya da kategoriler temelinde gsterilen ayrmc davranlar hukuken yasaklanmtr. stelik, bu toplumlarda sosyal bir norm olarak da bu tr davranlar hibir ekilde onaylanmamaktadr. Btn bunlara ramen, hala ayrmcln bittiini syleyecek durumda deiliz. Yukarda da deinildii zere, ak bir biimde gsterilen ayrmcla kar duyarlln gelitii toplumlarda bu kez daha ince ya da gizlenmi (rtl) ama ak ayrmclk kadar kt etkileri olabilen ayrmclk biimleri gzlenmektedir (Baron ve Byrne, 2000). Bunlardan burada ele alnacak olanlar yardm etme isteksizlii, numunecilik ve tersine ayrmclktr.
Yardm Etme steksizlii

Toplumda baz gruplara, onlarn statlerini ykseltecek yardm yapmada duyulan
isteksizlik, aktif ya da pasif olarak onlarn abalarn desteklememek, onlarn dezavantajl konumlarn srdrmeleri anlamna gelmektedir. Byle bir strateji, rnein
ev sahiplerinin evlerini toplumdaki aznlklara vermemeleri, iverenlerin kadn alanlara doum ve sonrasnda yeterince esnek davranmamas ya da hkmetin
doumla ilikili olarak kadnlarn lehine yasal dzenleme yapmamas biiminde
karmza kabilir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Numunecilik
Gerekten ok istediiniz bir ie kabul edildiinizi ve dndnzden daha iyi
bir cretle almaya baladnz hayal edin. Belki bata, ansl olduunuzu d-
185
186
Numunecilik (tokenism):
Daha sonraki ayrmc
davranlar mazur
gstermek zere, sosyal bir
gruptan az sayda kiiye
nemsiz konularda olumlu
davran gstermektir.
Sosyal Psikoloji
np mutlu olabilirsiniz. Ama ya (bu arada siz bir engelli, bir kadn ya da sz konusu toplumda baka bir dezavantajl gruba ye olabilirsiniz) grnty kurtarmak, yasak savmak niyetiyle ie alndnz renirseniz ne olur? Burada sz
konusu olan, baka hibir nedenle deil sadece ve sadece bir gruba ya da sosyal
kategoriye ait olma nedeniyle olumlu bir davrann gerekletirilmi olmasdr. lk
bakta bu, bir sorun olarak alglanmayabilir. Ancak bu tr uygulamalar, genellikle daha sonra yaplacak ayrmc davranlar iin mazeret olarak kullanlmak zere
yaplmaktadr. rnein yasal olarak belirtilen en az saydaki fiziksel engelliyi alan
bir kurum, engelli kiilere iyilik yapm gibi grnse de, sonuta yasal olarak belirtilenden daha fazla engelli almad eletiri ya da sulamasn Ben onlara yeterince iyilik yaptm aklamasyla bertaraf etmeye alacaktr.
En genel biimiyle, numunecilik (tokenism), daha sonraki ayrmc davranlar hakllatrmak iin, nyargnn hedefi olan gruplara nemsiz ya da kk
iyilikler yapmay ifade etmektedir (Baron ve Byrne, 2000; s. 216).
Toplumdaki dezavantajl gruplardan numune olarak az saydaki kiiyi seerek, grece nemsiz ya da kk iyilik yapmak, nyargl kiilerin banazlklarn
gizlemek iin iyi bir yoldur. Dier taraftan, nyargnn hedefi durumundaki gruplarn temsilcisi olarak seilmi olan kiilerin, kendi kiisel zelliklerinden dolay
deil de, sadece o gruba aidiyetlerinden dolay seilmi olmalar nedeniyle, kendilerine olan gven ve sayglarnda problem yaadklar bildirilmektedir (Baron ve
Byrne, 2000; Hogg ve Vaughan, 1995).
Tersine Ayrmclk
Tersine Ayrmclk: Bir kiiye
sadece grup yeliinden
dolay, dier kiilere
davrandndan daha
olumlu davranmaktr.
Tersine ayrmclk da, ilk bakta olumlu gibi grnmesine ramen, dier baz
ayrmclk biimlerinde olduu gibi, kiinin isel deerlerinin atmasndan kaynaklanmaktadr. Kendilerinin nyargsz olduklarna inanmak isteyen insanlar, ayrmc davranlar konusunda duyarllatka, bu tr davranlardan kanmak iin
azami aba gstermekte ve bazen de abartl bir biimde olumlu davranlar gstermektedirler (Brewer ve Crano, 1994). Bir retmenin, srf dezavantajl bir grubun yesi (rnein; fakir ya da fiziksel engelli ) olduu iin rencisine yksek
not vermesi, buna rnek olarak gsterilebilir. Uzun vadede bu davran, rencinin kendi kapasitesini renememesi ve kendi hakkndaki beklentilerini yksek
tutmasna yol aabilir.
Genel olarak, tersine ayrmclk, bir gruba az da olsa nyargs olan birinin, o
grubun yesine, sadece o grubun yesi olduu iin dier insanlara gre daha iyi
davranmasn ifade etmektedir (Baron ve Byrne, 2000; s.217).
Tersine ayrmclkla ilgili srarla vurgulanmas gereken bir nokta udur: Tersine
ayrmclk ksa vadede kesinlikle yararl bir eylem biimidir. Tersine ayrmclktan
tr desteklenen gruplar dezavantajl konumlarn az da olsa iyiletirebilirler ve
kendilerine gven kazanabilirler. Ancak uzun vadede, bu tr uygulamalar nyargnn hedefi olan insanlarda, yukardaki rnekte olduu gibi, gereklemesi zor
beklentilere yol aarak, hayal krkl yaratabilir. Bu durum, ksmen yilikten maraz doar szn dorular gibidir.
SIRA SZDE
Bir taraftan bu toplumda yetien bir birey olarak belirli gruplara nyarg ile yaklayor
olabilirsiniz. Ancak mesleiniz gerei btn sosyal gruplara eit mesafede durmanz, ayrmclk yapmamanz da gereklidir. Sizce bu ikisini baarmak mmkn mdr? Tartnz.
nite 12 - nyarg
187
NYARGININ KKENLER
Sosyal Bili
Sosyal bili alanndaki almalar, nyargnn kkenleri hakknda btnyle bilisel olan aklamalar yapmaktadr. nyarg konusunda zellikle bilisel ve algsal
yanllklara (taraf tutmaya) odaklanan bu almalar, nyargl tutum ve ayrmc
davranlarn temelindeki dnce biimimizi irdelemektedir.
Aada nyargl tutumlar daha iyi anlamamza yardm edecek, dnce biimimizden kaynaklanan baz hatalar (bilisel ve algsal yanllklar) incelenecektir; bunlar sosyal kategorizasyon, arttrma ilkesi, dgrup homojenlii ve hayali
ilikiselliktir.
Sosyal Kategorizasyon: Biz ve Onlar

Sosyal dnyay alglamadaki temel sre, sosyal kategorizasyondur. nsanlar genellikle sosyal dnyay iki farkl kategoriye blerler: biz ve onlar. Dier bir deyile, sosyal kategorizasyon, dier insanlar ya igruba (kategorizasyonu yapann
ait olduu grup) ya da bir dgruba (kategorizasyonu yapann ait olmad grup)
ait olarak alglamaktr. Sosyal kategorizasyon pek ok boyutta gerekletirilebilir.
Bunlar arasnda en ok bilinenleri; cinsiyet, rk, milliyet, din, ya, meslek ve gelir
durumudur.
Sosyal kategorizasyon nyarglarn oluumundaki ilk basamaktr. Bu sre, nyarglarn bilisel temeli olan kalpyarglar oluturulmasn iermektedir. Sosyal kategorizasyon ve kalpyarglar arasnda bir ekilde bir iliki olduu bilinmesine ramen, kategorizasyonun kalpyarglara nasl yol at, ilk defa sosyal kimlik kuramclar tarafndan ortaya konmutur. Hem fiziksel hem de sosyal uyaranlar iin geerli olan bu sre, burada sadece sosyal uyaranlar (yani, dier insanlar) iin ele
alnmaktadr.
Sosyal evreyi kategorilere ayrmann nesnel bir sre olduu sylenemez. Bireyin kendisini merkeze koyarak gerekletirdii sosyal kategorizasyon sreci,
gruplar kanlmaz olarak belirli kalpyarglarn iine sokmaktadr. Sosyal kategorizasyonla iki grup aras mesafe bytlr; iki grubun yeleri birbirinden tamamen
farkl, ayn grubun yeleri ise benzer olarak alglanr. Sosyal psikolojinin terimleriyle ifade etmek gerekirse, bir yandan kategoriler aras farkllama, dier yandan
kategori ii benzeme abartlr. Bu algsal yanlla arttrma etkisi ad verilmektedir. Kukusuz, aslnda ne iki kategori arasnda kesin bir farkllk, ne de ayn kategoriden olanlar arasnda kesin benzerlik vardr (Bilgin, 1994; Hogg ve Vaughan,
1995). Buna rnek olarak, Almanyadaki gmen Trklerin (aslnda tm gmenlerin) durumu verilebilir. Almanyada yaayan bir Afyonlu kendini bir orumluya
Trkiyedekinden daha benzer alglar; biz Trkler denilen bir igrup yaratlarak,
grup iine konanlar birbiriyle neredeyse zdeletirilir. En kk bir benzerlik (rnein; sosis deil sucuk sevme, ay ayn biimde hazrlama, kasket giyme vb.) bile bir yaklama nedeni olur. Buna karlk, dierleri (Almanlar) bir dgrup olarak
nitelendirilir ve igrupla (Trkler) farkllklar bytlr ve benzerlikler silinir. Burada en kk bir farkllk (rnein; birinin sosis, dierinin sucuk yemesi) uzaklama nedeni olur (Bilgin, 1994).
Sosyal Kategorizasyon:
Bireyleri bir kriter (ya,
cinsiyet, meslek, milliyet,
din vb) temelinde
kategorilere ayrmak ve
biz ve onlar ayrm
yaratmaktr.
Arttrma Etkisi: Sosyal

kategorizasyon srecinde,
kategori ii benzerlikleri ve
kategoriler aras farkllklar
abartl alglama eilimidir.
188
Sosyal Psikoloji
Dgrup Homojenlii
Dgrup Homojenlik
Yanlgs: Dgrup yelerinin
birbirlerine, igrup
yelerinin benzediinden
daha fazla benzediine
ilikin bir algsal yanlgdr.
Kategorizasyonun kategori yeleri arasnda benzerlik algsna yol atna yukarda deinilmiti. Genel olarak, dgruplar igruplardan daha homojen, yani birbirlerine daha benzer olarak alglanmaktadr. Bir sosyal gruba kar gl nyargs
olan kiiler u trden bir cmleyi ok sk kullanrlar: Bunlarn hepsi ayndr. Kiinin kendi ait olduu gruplar dndaki gruplar daha homojen olarak alglama
eilimi, dgrup homojenlik yanlgs olarak bilinmektedir (Baron ve Byrne,
2000, s. 231). Burada sz konusu olan, belirli zellikleri tm grup yelerine paylatrmaktr. Dgruplar igruba kyasla daha az deiken ve daha az karmak alglanmaktadr. Bu algsal dzeyde dgrubun olumsuzlanmas demektir. Bunun aksi olan durumda ise, kii kendi grubunun yelerini dier gruplara gre daha farkllam yani daha heterojen olarak alglama eilimindedir. grup yeleri daha
karmak ve birbirinden farkl zelliklere sahip olduklar iin bir kalpyarg iine
sokulamaz.
Bu yanlgnn (yanlln) varl deiik balamlarda gzlenebilir. rnein, kiiler kendilerinden gen ya da yal olanlar, kendi ya grubundaki kiilere oranla
kiilik zellikleri asndan birbirlerine daha benzer bulmaktadrlar. Hatta bir niversitenin rencileri dier niversitenin rencilerini daha benzer olarak alglayabilmektedir. En rahatsz edici yanlln, yzlerin rklara gre tannp tannmamasnn snand durumlar olduu ifade edilmektedir. Bir rka mensup kiiler, kendi
gruplarndaki yabanc yzleri, baka rktan bir gruptaki yabanc yzlere kyasla daha kesin bir ekilde tanyabilmektedirler (Baron ve Byrne, 2000).
Hayali likisellik
Hayali likisellik: ki olay

arasnda gerekte olmayan
bir iliki alglamak ya da var
olan ok az dzeydeki ilikiyi
abartmaktr.
SIRA SZDE
nyargya giden yolun ilk adm olarak sosyal kategorizasyon, yukarda grld gibi insanlar gruplara blme, gruplar arasnda farkllk yaratma ve dgrup yelerini aynlatrma srecidir. Bu srecin bir baka sonucu, hayali ilikisellik ad
verilen olgudur. Hayali ilikisellik, gzlemcilerin, gerekte aralarnda iliki bulunmayan iki olay arasnda bir iliki alglamas veya iki olay arasndaki iliki dzeyini
abartmas olarak tanmlanmtr (Hortasu, 1998; s.241). Gruplar aras ilikiler sz
konusu olduunda, bir grup ile onun az grlen bir zellie sahip yesi arasnda
bir iliki, hayali bir ilikidir. rnein spor alannda siyah atletler grdmz iin,
siyahlardaki iyi atlet orannn yksek olduunu dnmeye eilimliyizdir. Ya da
sesi gzel olan, iyi ark syleyen birka Roman tanmamz nedeniyle Romanlarn
hemen hepsinin ayn zellii tadn dnmeye eilimliyizdir. Hele bir sosyal
kategorinin yesi olumsuz bir davran gstermise, o davran tm sosyal kategoriye genellemeye hazr gibiyizdir. Bir meslek grubunun yesi olumsuz bir davran sergilediinde, bu davran o meslek kategorisinin zelliiymi gibi alglamaktayz (Brewer ve Crano, 1994).
Katba (1999), hayali ilikisellik olgusuna Trklerin Avrupadaki alglan
biimini rnek olarak vermektedir. Bulunduklar lkede aznlk bir grup olarak yaamlarn srdren Trklerin arasndan su ileyen genlerin kmas, Trklerin
tm bir millet olarak saldrgan, uyumsuz ve birlikte yaanmas zor insanlar olarak
etiketlenmesine yol aabilmektedir. Dier bir deyile, bu zellikler ve Trk olmak
arasnda zayf olan bir iliki ya da hi olmayan bir iliki kurulmu olmaktadr.
Trkiyede polisin kitleye ilikin davranlarn, yukarda verilen dgrup homojenlii yanlgs balamnda tartnz.
nite 12 - nyarg
189
Kiilik ve Toplumsal Etmenler

Son yllarda, gruplar aras ilikileri anlamada nyargnn bilisel temelleri konusundaki aratrmalara ok arlk verildii bildirilmektedir. Ancak, nyarglar sosyal
grup ya da kategori yelerine ilikin duygular da ierdii iin salt bilisel aklama
yetersiz kalmaktadr. Ayrca, nyarglarn dile getirilmesinde grlen byk bireysel farkllklarn da, sadece bilisel etmenlerle aklanamayaca ileri srlmektedir
(Brewer ve Crano, 1994). Bu nedenle, nyarglarn kkenini bireysel dzeyde, kiilik ve sosyalleme ile aklayan dier kuramlar da incelemek yararl olacaktr.
Sosyal renme
Belli sosyal gruplara nyarg hissederek ve onlara ayrmc davranmak zere domuyoruz. Bunlar ailemizden, arkadalarmzdan, kitle iletiim aralarndan ve bizi
saran sosyal evreden reniyoruz. Sosyalleme, ocuklarn sosyal evrelerindeki yerleik sosyal normlar renme srecidir.
Sosyal renme yaklamn benimseyen kuramclar, nyarg ve kalpyarglar
dier tutum, inan ve deerlerle ayn yoldan rendiimizi belirtmektedirler. Yani, nyarg ve kalpyarglar da sosyal renme mekanizmalarndan biri araclyla
renilmektedir: Dierlerini taklit etme yoluyla, olumlu pekitirme (nyarg ya da
kalpyarglar da vurulduunda dllendirilmek) yoluyla ve dierlerini gzlemek
yoluyla. Ya da ok basit biimde evremizdeki belirli gruplar ile yoksulluk, sululuk, kirlilik gibi olumsuz zellikler arasnda ba kurmay reniyoruz (Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
eitli sosyal gruplara ilikin nyarg ve kalpyarglar, ok kk yalardan itibaren renilmektedir. rnein, A.B.D.de yaplan bir aratrmada, -drt yandaki ocuklarn Afrikal Amerikallar (siyahlar) ve beyaz Amerikallar ayrt edebildikleri ve hatta gruplar arasndan, dier gruplara kar kendi gruplarn tercih ettikleri gsterilmitir (akt. Feldman, 1998). Kk yalardaki deneyimlerin nemli olduu, nk daha sonra, rnein rksal nyargnn ergenlik anda iyice yerletii ve bunu deitirmenin ok daha zor olduu ifade edilmektedir. Ancak bu, daha sonraki yaantlarn nyarglar zerinde hi etkisi olmad anlamna gelmez.
Bir yandan, baz gruplara kar nyarglarn bireyin mr boyunca devam ettiine
ilikin kantlar mevcutken, dier yandan ocuklukta edinilen nyarglarn daha
sonra azaldn gsteren aratrma sonular da vardr. rnein yine A.B.Dde yaplan bir almada, gneyde doup byyen bireylerin daha sonra kuzeye yerleince, mr boyu gneyde yaayan insanlara gre siyahlara ynelik nyarglarnn
azald bulunmutur (Tarihsel olarak A.B.D.nin gneyinde siyahlara ynelik nyarg ve ayrmclk her zaman kuzeye gre daha gl olmutur). Yine de, iinde
yaanlan blge, anne ve babann eitim durumu ve din gibi sosyal evreye ait etmenlerin, yetikinlik yllarndaki meslek ve oturulan blge gibi kimi etmenlerden
daha etkili olduu bildirilmektedir (akt. Taylor, Peplau ve Sears, 2000).
Kukusuz, bir kltrde ocuklarn belirli tutum, deer, inan ve davranlar nasl rendikleri kadar ne rendikleri de nem tamaktadr. Normlar doal olarak,
bir kltrden dierine, hatta bir lke iinde bir blgeden dierine farkllklar gstermektedir. Eer birey, srekli nyargl tutum ve ayrmc davranlar meru gren ve hatta tevik eden bir kltrde yayorsa, baka bir sosyal ortama girmedike ve farkl normlarla karlamad srece nyargl tutumlarn ve buna bal
davranlarn da deitiremeyecektir. nyargnn ve ayrmcln bu denli meru
grld toplumlarda, baz ayrmclk biimleri o kadar kurumsallam olabilir
Sosyalleme: ocuklarn
sosyal evrelerindeki yerleik
sosyal normlar renme
srecidir.
190
Sosyal Psikoloji
ki, ocuklara bunlar aktif bir biimde retmek gerekmez, bunlar kendiliinden
iselletirilebilir. rnein, eer ocuk, saygn olarak alglanan meslekleri daha ok
erkeklerin yapt ve el emeine dayal ve daha deersiz ileri daha ok kadnlarn yapt bir toplumda yayorsa, ister istemez cinsiyeti nyarglar renecektir.
stelik, bunlar, ocuklara Kadnlar daha aa bir cinstir denilmeksizin, toplumda kadnlara kar herhangi bir yasa ya da kadnlarn istedii mesleklere girmesini
engelleyen gzle grlr bir engel olmakszn renilecektir (Aronson, Wilson ve
Akert, 1999). nyargl tutum ve ayrmc davranlarn norm haline geldii byle
toplumlarda, geleneklere bal olan kiilerin, olmayanlara gre daha gl nyarglara sahip olduu ifade edilmektedir (Brewer ve Crano, 1994).
eitli gruplara ynelik kltrel olarak paylalan kalpyarglar ve nyarglar aileler, arkada gruplar ve okullar dnda, kitle iletiim aralar araclyla da aktarlmaktadr. Sosyal psikologlar, zellikle etnik ve cinsiyet gruplarnn kitaplarda, gazetelerde, televizyon programlar ve filmlerde nasl ele alnd ile ilgilenmekte ve kitle iletiim aralarnn sosyal kalpyarglar nasl ekillendirdiini incelemektedirler.
rnein, A.B.D.de yaplan almalarda, televizyon programlarnda ve reklamlarda kadnn temsil edili biiminin, toplumda cinsiyete ilikin var olan kalpyarglar ve beklentileri destekledii gsterilmitir. Kitaplarda, gazete hikayelerinde ve
televizyon programlarnda erkekler ok eitli faaliyetlerde ve ortamlarda bulunurken, kadn sadece ailedeki grevleri ve evle ilgili ilerde gsterilmitir. Benzer biimde, televizyon reklamlarnda erkekler, ou zaman uzman ya da hikayeyi anlatan kii olurken, kadnlara her zaman rnn kullancs ya da tketici olarak rol
verilmitir (Brewer ve Crano, 1994).
Engellenme-Saldrganlk Kuram ve Gnah Keisi Anlay

Psikodinamik Kuramlar:
nyargy, bireyin
bilindndaki belirli
dinamiklerin bir sonucu
olarak gren ve analiz eden
kuramlardr.
Arnma: Uyarlm (harekete

gemi) psiik enerjinin
harcanmas ve sistemin
tekrar psikolojik denge
durumuna dnmesidir.
Yer Deitirmi
Saldrganlk: Engellenme
sonucu ortaya kan
saldrganlk drtsnn,
gerek hedefine
ynelemedii zaman
alternatif bir hedefe
ynelmesidir.
nyargy, bireyin bilindndaki belirli dinamiklerin bir sonucu olarak gren ve

analiz eden kuramlara psikodinamik kuramlar denir. Bu kuramlardan biri engellenme-saldrganlk kuram ve gnah keisi anlaydr.
Saldrganlk nitesinde grld zere, bir grup psikolog (Dollard, J., Doob,
L., Miller, N., Mowrer, O. ve Sears, R., 1970), tarafndan ortaya atlan engellenmesaldrganlk kuram, saldrgan davrann daima engellenme (engellenme, ortaya
kan bir ihtiyac doyurmak zere gerekletirilecek amaca ynelik davrann
dsal etmenler tarafndan bloke edilmesidir) sonucu ortaya ktn iddia etmektedir. Kurama gre, kiinin amaca ynelik faaliyet gstermesi, amaca ulamak iin
bir psiik enerji yaratr. Amaca ulaldnda ise bu enerji boalr ve birey arnma
duygusu, yani psikolojik bir rahatlama yaar. Ama eer kii bir ekilde amaca
ulamaktan alkonmusa, bu psiik enerji boaltlamadan kalr ve bireyi rahatsz
eder. Dier bir deyile, engellenme sonucu saldrganlk drts hareket geer. Kiinin rahatlamas iin, artk saldrganlk drtsne bal olan psiik enerjinin bir
biimde bir yere boaltlmas gereklidir. Bu durumda arnmay salayacak tek yol,
engellenme kaynana yneltilecek saldrganlktr. Kii ou zaman eitli nedenler yznden engellenmeyi yaratan hedefe saldrganln yneltemez, bunun yerine saldrganln gsterecek baka hedefler bulur. Sonuta farkl bir hedefe de
olsa saldrganlk drts boaltlm olur. Burada sz konusu olan saldrganln
yer deitirmesidir.
Bu kuramn nyargyla ilikili olarak ortaya kan saldrganl aklamada kullanlacak asl kavram da saldrganln yer deitirmesidir. Yer deitirme tepkisine gnlk yaamda sk sk rastlanmaktadr. Anne ya da babasna kzan bir gencin
onlara bir ey diyemedii iin kapy hzla arpmas, patronuyla kavga eden bir
nite 12 - nyarg
adamn eve gelip ocuklarna kzp barmas, ender yaanlan olaylar deildir. ou kez engellenmeyi yaratan kaynak saldrganln gsterilmesi iin uygun deildir. rnein Trkiyede birey, brokratik nedenlerden dolay bir engellenme yaadn dnrse, brokrasi gibi belirsiz bir hedefe saldrganln yneltemeyecektir. Benzer olarak, ekonomik kriz zamannda issiz kalan kii, yaad engellenmenin sorumlusu olarak ekonomik sistemi grrse, yine saldrganln yneltecek bir hedef olmayacaktr.. Ya da bazen yukardaki patron rneinde olduu gibi, engellenme kayna gl biri ya da anne-baba rneinde olduu gibi sevilen
biri olabilir. Bu durumlarda hedef belirgin olsa bile, bu kez de misilleme veya cezalandrlma korkusu ya da sululuk duygusu yznden saldrganlk gsterilemeyecektir. Yukarda da belirtildii gibi, saldrganlk, engellenmeyi yaratan kaynaa
yneltilemiyorsa, yaplacak tek ey, saldrganl baka bir hedefe yneltmektir.
Bu, kii ya da eya olabilir. Yeni hedef herhangi bir misilleme korkusu duyulmadan saldrlacak, yani grece gsz bir ve meru bir hedef olmaldr. Dier bir deyile saldrganln yneltilecei bir gnah keisi bulunmaldr.
Bu kuram, Almanyada 1920 ve 30larda giderek artan Yahudi aleyhtarlnn
nasl ortaya ktn aklamada kullanlmaktadr. Buna gre, Almanya Birinci
Dnya Savandan ar bir yenilgiyle km ve sava sonras ekonomik kriz yaamaya balamtr. Ekonomik krizin nedeni olarak ittifak devletleriyle yaplan anlama grlmse de, bu hedef ok gl olduundan gnah keisi olarak Yahudilere tepki gsterilmeye balanmtr. Benzer ekilde, bir ariv aratrmasnn sonularna gre, A.B.D.nin gneyinde pamuk fiyatlar dtnde siyahlara kar lin
giriimlerinde bir art olduu bildirilmektedir. Ekonomik glklerden bunalan
fakir beyazlarn, gnah keisi olarak siyahlar setii ve saldrd ifade edilmektedir (Hogg ve Vaughan, 1995).
nyargyla ilikili saldrganl makul bir biimde aklyor grnmesine ramen, bu kuram pek ok adan eletirilmektedir. ncelikle, kuramn ne srd
gibi engellenmenin her zaman saldrganla yol amad gsterilmitir. Dier yandan, yer deitirmi saldrganln her zaman engellenmeyi giderdii de pek ak
deildir. rnein, Gneyli fakir beyazlarn Siyahlar hor grerek kendi yaam standartlarn ykseltemeyecekleri aikardr. Byle dnlnce, saldrganln baarl bir ekilde boaltlmasndan sz edilemez. Ayrca neden bir grubun gnah keisi seilip baka bir grubun seilmedii de pek ak deildir (bkz. Harlak, 2000).
191
Gnah Keisi: Engellenmesaldrganlk kuram

balamnda, eitli
nedenlerle gerek hedefine
ynelemeyen saldrganln
gsterildii grece zayf bir
dgruptur.
Otoriteryen Kiilik Kuram

1945te Avrupa Nazilerden kurtulduktan sonra Yahudilere yaplanlarn ayrntlar
gn na km ve byle bir vaheti yalnzca kiilik bozukluu olan insanlarn
yapabilecei dnlmt. Byle bir ortamda bir grup psikolog, nyargy aklamak zere otoriteryen kiilik kuramn ortaya atmlardr.
Her ikisi de psikodinamik birer kuram olmasna ramen engellenme-saldrganlk kuram ve otoriteryen kiilik kuram birbirinden farkldr. Engellenme-saldrganlk kuramna gre, her insann engellenme sonucu saldrganlk drtsn hissetmesi ve bu drty bir gnah keisine yneltmesi mmkndr. Yani bu baz
kiilerde olan, baz kiilerde olmayan bir kiilik zellii deildir. Otoriteryen kiilik kuramna gre ise, sadece nyargl kiilii olanlar nyargl olabilirler ve bu
yzden saldrgan davran gsterebilirler.
Otoriteryen kiilik kuramnda, nyargl tutum ve ayrmc davranlar, kkleri
kiiliin derinlerinde olan bir eilim olarak grlmektedir. Bu gre gre, ilk ocukluk yllarnda zellikle babann otorite olduu aile ortamnda, ocuun zellik-
Otoriteryen Kiilik Kuram,

nyargl tutum ve ayrmc
davranlar, kkleri kiiliin
derinlerinde olan bir eilim
olarak grmektedir.
192
Sosyal Psikoloji
le kart fikirlerini sylemesine izin verilmemesi, sevilmeme ve hor grlme gibi

benlik deerini zedeleyen yaantlar, kiinin kendini deersiz grmesine yol aabilir. nsan, kendini deersiz grerek yaayamaca iin savunma mekanizmas
kullanarak bu duyguyu bastrr. Ayrca yanstma ad verilen mekanizma araclyla da kendine ilikin hor grme, nefret ve dmanlk duygularn bakalarna yneltir. Bu bakalar, genellikle toplumun hor grd ve saldrganlk gstermenin
meru sayld d gruplardr. Bylece bu kuramda, nyargl tutum ve ayrmc
davranlar, kiinin zedelenen benliini tamir etme ihtiyacn karlayan sreler
olarak ele alnmaktadr (akt. Katba, 1999).
Antidemokratik olarak grlen otoriteryen kiilii saptamak iin aratrmaclar,
nce bu kiilerdeki Yahudi kartlnn derecesini lmler, ve daha sonra dier
aznlk gruplarna ynelik nyarglarn ve kendi gruplarna ynelik etnosentrik tutumlarnn olup olmadn aratrmlardr. Otoriteryen kiilerin sadece bir aznlk
grubuna deil, tm aznlklara gl nyarglar olan, banaz kiiler olduu ortaya
kmtr (Hogg ve Vaughan, 1995). Aratrmaclar bundan sonra belirli gruplara
ynelik nyarglar hi sz konusu etmeksizin, kiilerdeki otoriteryen ve faist eilimleri belirlemek zere bir F (Faizm) lei gelitirmilerdir.
Otoriteryen kiilik kuram, bata otoriteryen kiiliin llmesi olmak zere
pek ok adan eletirilmitir. Kuramn nyargnn ortaya kt sosyo-kltrel ortam dikkate almad, nyargl tutumlarda zaman iinde grlen deiimleri aklayamad, kiilik gibi bireysel dzeyde aklama yaplabilen bir kavramla, byk
bir toplumsal grupta (rnein Almanlar) grlen nyargnn aklanmasnn zor
olduu gibi noktalar, bunlardan birkadr (Bkz. Harlak, 2000).
Dogmatik Kiilik Kuram
Kapal Zihinlilik: Deiime

direnli ve hogrsz bir
dnme biimini ifade
etmektedir.
Bilisel Tarz: Kiilerin

nesneler, kiiler ya da
gruplarla ilgili dnme
biimleridir.
Yukarda grld zere, otoriteryen kiilik kuram, zellikle F leiyle yaplan

aratrmalarda, sa ya da faist ideolojinin, kiilerde oluturduu kat dnce tarzna odaklanmtr. Kuramda, sa grl kiilerin daha kat, daha nyargl ve deiime daha kapal olduklar ileri srlmtr.
Daha sonra baka aratrmaclar bu tr kat dnme tarznn sadece sa ideolojik grl kiilere zg olmadn, ideolojik olarak solda yer alan kiilerde de
ayn kat dnme tarznn grlebileceini ne srmlerdir. Bu bak asna gre, sa ya da sol olsun ideolojiye deil, dnce biiminin katlna vurgu yaplmak gereklidir. Dier bir deyile, politik ideolojiden bamsz olarak baz kiilerde
genellemi bir hogrszln var olduunu iddia edilmekte ve buna kapal zihinlilik ya da dogmatik kiilik ad verilmektedir. Yeni bilgi nda inanlar deitirmeye diren gsterme ve inanlarn doruluunu kantlamak iin otoriteye
bavurmak dogmatik kiilik zellikleri olarak saylmaktadr. Kapal zihinliliin sadece ideolojik sada yer alanlarda deil, solda da yer alanlarda olabilecei gr
aratrlmtr. ngiliz Parlementosundan radikal (u) sosyalistler, lml sosyalistler,
lml muhafazakarlar ve u muhafazakarlar temsilen yaplan konumalar, ierdii
bilisel tarz asndan karlatrlmlar ve iki u gr (radikal sosyalistler ve utaki muhafazakarlar) arasnda bir farkllk saptanmamtr. Yani dogmatik kiilik
kuramnn iddia ettii gibi, hogrszlk anlamnda her iki utaki politik ideolojilere sahip kiiler birbirlerine benzemektedir (Akt. Harlak, 2000).
nyarglar aklamak iin gelitirilmi olan dogmatik kiilik kuram da, otoriteryen kiilik kuram gibi ok nemli olan bir noktadan eletirilmektedir; bu yaklam da temelde grup dzeyinde aklanmas gereken nyarg konusunu bireysel
kiilik eilimlerine indirgemi, nyarglarn ortaya kmasnda sosyo-kltrel evrenin ve grup normlarnn roln gz ard etmitir (Hogg ve Vaughan, 1995).
nite 12 - nyarg
193
nyargnn kkenlerine ilikin yukarda verilenlerin dnda da aklamalar

mevcuttur. nyarg ve ayrmclk, gruplar aras ilikilerin bir paras olduundan,
gruplar aras ilikilere ait kuramlar da nyarg ve ayrmcl anlamamza yardm
edecektir. Gruplar aras ilikiler konusu kendi bana nemli ve kapsaml bir konu
olduu iin bundan sonraki nitede ayrca ele alnmtr. nyarglar, gruplara ilikin tutumlar olduklar iin, bir gruplar aras olgudur. Dier yandan, kitle davran
da gruplar aras davrann bir biimi olarak anlalmaldr. Dolaysyla, nyarglar,
gruplar aras davran ve kitle davran niteleri birbirini tamamlayan niteler olarak grlmeli ve birbirinin devam olarak okunmaldr.
Sizce Trk toplumunda kadnn dezavantajl stats ve kadna kar yaplan ayrmclk, yukardaki kuramlardan hangisiyle en iyi aklanabilir, neden? Tartnz.
NYARGININ AZALTILMASI
nyargy aklamaya ilikin farkl yaklamlar, doal olarak, nyarglarn nasl azaltlacana ve yok edileceine ilikin de farkl zm yollar nermektedirler. Kiilik
kuramlar asndan sorun, nyargl kiilikler olduu iin, nyarglarn azaltlmas
nyargl kiiliklerin deimesine baldr. Yukarda grld gibi nyargl kiilikler, kiinin zedelenen benliini tamir etme ilevine sahipse, o zaman kiinin bu gereksinimini ortadan kaldracak psikoterapiye ihtiyac olacaktr. Bu gereksinimin ortadan kalkmasnn nyargy da yok edebilecei dnlebilir. Dier yandan nyargl kiiliin sosyal renme sonucu gelitii dnlyorsa, bireyin farkl normlar
olan bir evreye gemesi, farkl insanlar tanmas nyarglarn azaltmasna yardmc olabilir. Engellenme-saldrganlk kuram asndan bakldnda, insanlarn engellenmemelerine almak ya da engellendiklerinde yaayacaklar hayal krkln
azaltmak iin beklentilerini drmek, ya da engellediklerinde saldrganlk drtlerini zararsz bir biimde boaltmann yollarn bulmak yararl olabilir.
Yukarda saylanlar dnda baka zm yollar da mevcuttur. Mantksal olarak, nyarglar azaltmaya alan tm zm yollar gruplar arasndaki atmalar da azaltmaya hizmet edecektir. Bu nedenle, nyarglar azaltmak iin yaplmas
gerekenler ayrntl bir biimde gruplar aras davran nitesinin (13.nite) sonunda, gruplar aras ilikilerin iyiletirilmesi bal altnda ele alnmtr. Bunlar; propaganda ve eitim, gruplar aras temas, st dzey hedefler, iletiim ve uzlamadr.
SIRA SZDE
194
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA

AMA

AMA

AMA
nyargy tanmlamak
nyarg, milliyet, din, rk, etnik kken, cinsiyet vb.
temelinde oluturulmu eitli sosyal gruplara ynelik tutumlardr. Genellikle olumsuz olan nyarg,
herhangi bir sosyal grubun yesine, birtakm kiilik
zelliklerinden ya da davran biimlerinden dolay
deil sadece ve sadece grup yeliinden dolay gelitirilmi tutumlardr.
Kalpyargnn ne olduunu tanmlamak
Kalpyarg, bir gruba ilikin pek ok kii tarafndan
paylalan inan ve yarglardr. ou zaman gerei yanstmayan kalpyarglar, sadece sz konusu
gruba yelik nedeniyle edinilmi inan ya da dncelerdir. Kalpyarglar, grup yeliinden dolay
bireyleri basitletirilmi birtakm imgelere hapsetmeye yol amaktadr.
maktadr. Bu alana odaklanan sosyal bili almalarnda, nyargy anlamamza yardmc olacak algsal ve bilisel yanllklar nemli bir yer tutmaktadr.
Bunlar sosyal kategorizasyon sonucu, iki grup arasnda biz ve onlar ayrmnn ortaya kmas, kategori ii benzerliin ve kategoriler aras farkn abartlmas olarak karmza kan arttrma etkisi, dgrup yelerinin birbirlerine igrup yelerinden daha
benzer olduklarnn iddia edildii dgrup homojenlii yanlgs ve sosyal bir grupla az grlen bir
zellik arasnda olmayan ya da dk dzeyde var
olan ilikinin abartlmas olarak ifade edilen hayali
ilikiselliktir.

AMA
Ayrmcln ne olduunu tanmlamak

Ayrmclk, nyargl tutumlarn davrana dntrlmesidir. Herhangi bir sosyal grup yesine, sadece bu grup yeliinden dolay olumsuz bir davran gstermeyi ifade etmektedir. Ayrmclk, belirli
grup yelerini szel olarak dlama ile balayan ve
toplu katliam ya da etnik temizlie kadar giden geni bir davran yelpazesini iermektedir.
Ayrmclk biimlerinden bazlarn aklamak
Gnmzde pek ok toplumda ak ayrmclk biimlerine hogr gsterilmemektedir. Dolaysyla,
bu tr toplumlarda ak ayrmclk artk grlmemekte, ancak daha rtk ayrmclk biimleri grlmektedir. Bunlar yardm etme isteksizlii, numunecilik ve tersine ayrmclktr. Yardm etme isteksizlii, toplumda dezavantajl konumda bulunan gruplara, dezavantajlarn gidermeleri iin herhangi bir
ey yapmamay ve onlarn abalarn desteklememeyi iermektedir. Numunecilik, daha sonra gsterilecek ayrmc davranlar mazur gstermek iin,
dezavantajl grup yelerinden az sayda kiiye
nemsiz ya da kk iyilikler yapmaktr. Son olarak, tersine ayrmclk, bir sosyal grup yesine, ayrmclk yapma korkusuyla abartl bir biimde
olumlu davranmay ifade etmektedir.
nyargnn kkenlerindeki sosyal bili temelini
aklamak
nyargnn kkenlerinde sosyal evremizi nasl algladmz ve yorumladmz, ne tr bir dnce
tarzna sahip olduumuz ok nemli bir rol oyna-

AMA
nyargy kiilik ve sosyal etmenler temelinde deerlendiren kuramlar aklamak

nyarg bilisel etmenler dnda, sosyal renme
kuram ve kiilik dzeyinde gelitirilen kuramlarla
aklanmaya allmaktadr. Sosyal renme kuramna gre, nyargl tutumlar dier tm tutumlar
gibi ailemizden, arkadalarmzdan ve kitle iletiim
aralarndan taklit ve gzlem yoluyla ya da bu tr
tutumlara sahip olduumuzdan tr dllendirilme yoluyla reniriz. Engellenme ve saldrganlk
kuramna gre, engellenme hissini yaadmzda
ortaya kan saldrganlk drtsn asl kaynaa
yneltemediimizde, saldrganlk yer deitirir, yani yeni bir hedefe ynelir. Bu yeni hedef, saldrganlk gsterilmesinin meru olduu, zayf bir gnah
keisidir. Gnah keileri, genellikle nyargl yaklatmz dezavantajl gruplardr. Dier yandan otoriteryen kiilik kuram, nyarg ve ayrmcl bir kiilik bozukluu olarak grr ve bunu olumsuz ocukluk yaantlaryla aklar. Otoriteryen kiiliin
faizmde ortaya kt ileri srlr. Son olarak, dogmatik kiilik kuram, nyargdan, otoriteye boyun
een, yeniliklere ve deimeye kapal olan, hogrsz bir bilisel tarzn sorumlu olduunu ve bunun sadece sa deil sol ideolojilerde de grlebileceini iddia etmektedir.
nyargnn nasl azaltlacan saptamak.
nyargnn nasl ortaya ktn aklayan farkl kuramlar olduu iin, nyargnn azaltlmasna ilikin
de farkl yollar nerilmesi akla yakndr. Her bir kuramn nerecei zgl zm yollar dnda, hem
nyargy hem de gruplar aras atmalar azaltmak
iin ne srlen zm yollar unlardr: propaganda ve eitim, gruplar aras temas, st dzey hedefler, iletiim ve uzlama.
nite 12 - nyarg
Kendimizi Snayalm
1. nyarg ile ilikili olarak aadakilerden hangisi
dorudur?
a. nyarg bir davran biimidir.
b. nyarg bir inantr.
c. nyarg bir tutumdur.
d. nyarg bilisel bir yapdr.
e. nyarg igdseldir.
2. Kalpyarg ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi
dorudur?
a. Belirli bir grup hakknda hissettiimiz duygulardr.
b. Belirli bir grup hakkndaki dnce ve inanlarmzdr.
c. Belirli bir kii hakknda hissettiimiz duygulardr.
d. Belirli bir kii hakkndaki dnce ve inanlarmzdr.
e. Bir kii hakkndan edinilen bilgilerdir.
3. nyarg ve ayrmclkla ilgili olarak aadakilerden
hangisi dorudur?
a. nyarg daima ayrmc davranlara yol aar.
b. Ayrmc davran gzleniyorsa, mutlaka nyarg da
mevcuttur.
c. nyarg ve ayrmclk arasnda herhangi bir iliki
yoktur.
d. nyarg her zaman ayrmc davrana dnmeyebilir.
e. nyargnn kayna herzaman ayrmc davranlardr.
4. Aadakilerden hangisi ayrmc bir davran deildir?
a. Grme engelli birine, fiziksel bir engeli olmayanlardan daha iyi davranmak
b. Bir siyasi partinin seimler iin birka kadnn adayln kabul etmesi
c. Bir iverenin etnik kkeni nedeniyle bir kiiyi ie
almamas.
d. Bir kurumun yeni doum yapm bir kadna st izni vermemesi
e. Bir iyerinde iverenin kadn ve erkek alanlara
eit maa vermesi.
5. Aadakilerden hangisi hayali ilikisellie bir rnektir?
a. Dgrubun yelerinin birbirine ok benzer olarak
alglamak
b. Sadece bir dgrup yesinin sahip olduu bir zellikle dgrubun tm arasnda bir iliki olduunu
dnmek
c. grubun yelerinin birbirinden ok farkl olarak
alglamak
d. grupla dgrup arasndaki farkllklar abartl olarak alglamak
e. grubun yelerinin birbirine ok benzer olarak
alglamak
195
6. Kimya snav ok kt geen Filiz, kald renci yurduna dner ve oda arkadan dinledii mzik yznden
eletirir. Aadakilerden hangisi Filizin davrann en iyi
aklar?
a. Otoriteryen kiilik
b. Kapal zihinlilik
c. Yer deitirmi saldrganlk
d. Dogmatik kiilik
e. Ayrmc davran
7. Aadakilerden hangisini otoriteryen kiilii olan birinden beklenmez?
a. dam cezasna kar kmak
b. Kadnlarn yapt ileri kmsemek
c. Yksek bir sosyal statye erimeyi istemek
d. Polise saygl olmak
e. Askerlik mesleine zenmek
8. Dogmatik kiilii olan biri iin aadakilerden hangisi
yanltr?
a. Fikirlerinin doruluundan emin olmak iin otorite grd kiilere danma
b. Yeni fikirlere kapal olma
c. Fikirleri siyah ve beyaz gibi birbirinden tamamen
ayrma
d. Politik olarak sa fikirlere sahip olma
e. nanlarnn doruluunu kantlamak iin otoriteye bavurmak.
9. Aadakilerden hangisi sosyal renme kuram erevesinde, nyargy azaltmak iin nerilen bir yol olamaz?
a. Psikoterapi ile bireyin bilindndaki atmalarn
zlmesi
b. Anne ve babalarn nyarglar iermeyen bir ev ortam yaratmalar
c. retmenlerin okulda farkl grup yelerine saygy retmesi
d. ocuun yapt ayrmc davranlar dllendirmemek
e. nyargnn zararl etkilerini anlatan ocuk programlar yapmak
10. retmeninin Ayeye fakir (dezavantajl bir gruptan)
olduu iin zlp, fazladan not vermesine ne ad verilir?
a. Numunecilik
b. Hayali ilikisellik
c. Tersine ayrmclk
d. Sosyal kategorizasyon
e. nyarg
196
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden
Yakn zamanda yaanan bir olay, yine Trkiyede kadnn
toplumsal statsn ve maruz kald iddeti gzler nne sermektedir. Aada bu olayla ilgili gazete haberi ve 8
mart Dnya Kadnlar Gn nedeniyle yine bu olay eletiren baka bir gazete haberine yer verilmitir.
Byle Tre Olmaz Olsun
Kuzeninin kocasndan bebei olan 22 yandaki Gl
Dnya Treni yol ortasnda vuran 2 erkek kardei,
lmediini grnce kaldrld hastanede kurun
yadrdlar. Bebeini evlatlk veren Trenin beyin
lm meydana geldi.
Bitliste, yasak ak sonucu hamile kalnca stanbula kaan
22 yandaki Gl Dnya Tren, kardeleri tarafndan nce
yol ortasnda, lmeyince kaldrld Bakrky Devlet Hastanesinde ilk olaydan 13 saat sonra kurun yamuruna
tutuldu. Kardeleri firarda olduu halde, odasnda gvenlik nlemi alnmayan Gl Dnya Trende beyin lm
meydana geldi. Gl Dnya Trenin 2 ay nce dnyaya
getirdii Umut adndaki erkek bebeini, bir yaknlarna
evlatlk verdii bildirildi. Bitlisin Mutki ilesine bal Erler
Kynde yaayan Gl Dnya Tren, geen yl amcasnn
kznn kocas ile ilikiye girince hamile kald. Baba erif
Tren, durumu renince, Servet Tatan kzn kuma
olarak almasn istedi. Ta bu teklifi kabul etmeyerek stanbula kat. Ailesi, 4 ay nce Gl Dnya Treni stanbulda yaayan amcas Mehmet Trenin yanna gnderdi... Mehmet Tren ve kardei erif Tren, polisin bilgisi
dahilinde, Gl Dnya Treni, Erler Kynde daha nce
grev yapm olan 60 yandaki emekli imam Alaattin Ceylana emanet etti.
lm Karar
Bitliste toplanan aile meclisi, tre gerei Gl Dnya Trenin ldrlmesine karar verdi. Treni ldrme grevi
de 24 yandaki aabeyi rfan Tren ve 20 yandaki kardei ferit Trene verildi. nceki gn saat 14.00 sralarnda mam Alaattin Ceylann Kanaryadaki evine gelen rfan
Tren, kz kardeini Bursaya teyzesine gtrp, orada
evlendireceklerini syledi. Tartmadan sonra Gl Dnya
Tren, aabeyi ile gitmeyi kabul etti. Gl Dnya Tren,
antasn hazrlamaya balaynca, aabeyi rfan Trenin
anta almana gerek yok demesinden phelenen Ceylan, otogara kadar gelmek istedi. Emekli imam Ceylan ve
kz kardei Gl Dnya Tren ile yola kan rfan Tren,
bir ara, sigara alacan syleyerek bakkala girdi. Bu srada, pusuya yatm olan Ferit Tren, ablasnn karsna
kt. Ferit Tren saat 15.00 sralarnda, kamaya alan
Gl Dnya Trene bir el ate etti.....
Ziyareti Gibi
... rfan Tren ve ferit Tren, ziyareti olduklarn syleyerek girdikleri hastanede Gl Dnya Trene bir saldr daha dzenlediler. Tren bana isabet eden iki kurunla ar
yaraland. Saldrganlar yaya olarak kat. Beyin lm meydana gelen Gl Dnya Trenin yaamndan umut kesildi.
Hrriyet, 27 ubat 2004
Ortak Dilek: Tresiz Trkiye
Kadnlarn siyasal haklar ou Avrupa lkesinden nce
ald Trkiyede ayrmclk hala gl. Devlet Bakan Akit, ftihar edilecek noktada deiliz dedi.
8 Mart dnya Kadnlar Gn kutlanrken, kadn rgtleri,
sivil kurulular ve siyasiler ayn vurguyu yapt: Tre cinayetleri bitsin, ayrmclk sona erdirilsin.
Trk- Bakan Kl, Tacizsiz, tre cinayetinden kurtulmu bir Trkiye diliyorum dedi.
Kadna kar ayrm rklktan daha tehlikeli
8 Mart Dnya kadnlar Gn, etkinlikler, cinsiyet ayrmnn
sona erdirilmesi, barts ve tre cinayetleriyele ilgiliydi...
AKPnin dzenledii panele katlan Erdoan, kadna kar
ayrmcln rklktan daha tehlikeli ve ilkel olduunu syledi. Erdoan, Devlet ve kurumlar cinsiyet ayrmcl yaparsa, kadnlar ikinci snf grrse, kadn hukukunu ve
haklarn ilkel treler belirlemeye balar. Trkiyede bu maalesef byledir. Bu yzden en nemli mesele eitim dedi.
Antalyada bir grup kadn, tre cinayetlerine tepki gsterdi: Tre, namus diyerek, ceza indirimiyle tevik ldrlyoruz. Hibir yerde can gvenliimiz yok. Bu yzden
bu yl kutlayacak 8 Martmz yok.
Etkin bir kadn rgt olan Uan Sprgenin Trkiyede
Kadn rgtleri Aratrmasnn sonular, kadn rgt saysnn hzla arttn gsteriyor. te aratrmann sonular:
1973-1982 arasnda 10 olan rgt says, 1983-1992
arasnda 64e, 1993-2004 arasnda 197e ulat.
rgtler bir yandan saylarn arttrrken, bir yandan da
farkl illerde yaygnlat, faaliyetlerini eitlendirdi.
rgtlerin yzde 54.7si stanbul, Ankara ve zmirde,
yzde 13.5i Mersin, Antalya ve Adanada, yzde 11.6s
Diyarbakr, Urfa, Batman ve Mardinde.
rgtl kadnlarn yzde 46s niversite, yzde 18.3
lise, yzde 4 ise ilkokul mezunu. Kadn rgtlerinde
alanlar 36-49 ya arasnda.
Kaynak: Radikal, 9 Mart 2004
nite 12 - nyarg

1. c
2. b
3. d
4. e
5. b
6. c
7. a
8. d
9. a
10. c
Yantnz yanl ise, nyarg konusunu tekrar

okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Kalpyarg konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Ayrmclk konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Ayrmclk ve Baz Ayrmclk
Biimleri konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Bili konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Engellenme-saldrganlk
Kuram ve Gnah Keisi Anlay konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Otoriteryen Kiilik Kuram
Yantnz yanl ise, Dogmatik Kiilik Kuram
Yantnz yanl ise, nyargnn Azaltlmas
Yantnz yanl ise, Baz Ayrmclk Biimleri
197
Yararlanlan ve Bavuralabilecek
Kaynaklar
Aronson, E., Wilson, T. D. & Akert, R. M. (1999). Social
Psychology. Longman, New York.
Baron, R. A. & Byrne, D. (2000). Social Psychology. Allyn
and Bacon, London.
Bilgin, N. (1994). Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik
Sorunu. Ege Yaynclk, zmir.
West Publishing Company, NewYork.
Feldman, R. S. (1998). Social Psychology. Prentice hall,
New Jersey.
Harlak, H. (2000). nyarglar: Psikososyal Bir nceleme. Sistem Yaynclk, stanbul.
Hogg, M. A. & Vaughan, G. M. (1995). Social Psychology: An Introduction. Prentice
Hall/Harvester Wheatsheaf, London.
Hortasu, N. (1998). Grup i ve Gruplar Aras Sreler. mge Kitabevi, Ankara.
Katba, . (1999). Yeni nsan ve nsanlar. Evrim Yaynevi, stanbul.
Taylor, S. E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social
199
Gruplar Aras
likiler
13
Hepimiz belli gruplar iinde dnyaya gelir ve belli gruplar iinde yaammz srdrrz. Sosyal bir varlk olmamz mmkn klan olgudur grup. Bir grup, tanm
gerei baka gruplarn varln da gerektirir. Yani gruptan deil, aslnda her zaman gruplardan sz etmekteyiz. te bu nitede gruplar aras ilikiler nedir, gruplar birbirlerini nasl alglar, gruplar aras atmalarn kayna nedir ve nasl azaltlr vb. konular incelenecektir. nitede grlecei gibi, gruplar aras ilikileri iyi
anlayabilmek, dnyann daha yaanr bir yer olabilmesi iin ok nemlidir.
Amalarmz
Gruplar aras davran tanmlayabilecek,
Gereki atma kuram ile gruplar aras atmann nasl gerekletiini
aklayabilecek,
Sosyal kimlik kuram erevesinde sosyal kategorizasyonun ne olduunu tanmlayabilecek,
Sosyal kimlik kuram erevesinde sosyal karlatrmann tanmn yapabilecek,
Sosyal kimlik kavramn aklayabilecek,
Sosyal kimlik kuramna gre sosyal deime ve sosyal hareketlilii
tanmlayabilecek,
Gruplar aras ilikileri gelitirmenin yollarn aklayabileceksiniz.

200
Sosyal Psikoloji
Gruplar ve nsanlk Dramlar

Denktan Byk Dn
Trk taraf, New york grmelerinin ikinci gnndeki teklifiyle zmn
Annan Plan temelinde aranmasn kabul etmekle kalmad, Genel Sekreterin yntem ve takvimine de znde Evet dedi.
Trkiye buldu
Denkta, srpriz alm, Trkiyenin bulduu iyi ve gzel bir forml diye tanmlad. Bir diplomatik kaynak, her eyi Denktan uzlamazlna balayan Rumlar akn ve sknt iinde dedi.
13 ubat 2004 Radikal
Futbol Terr Korkuttu
stanbuldan 50ye yakn otobsle Trabzonspor mana gelen Fenerbaheli taraftarlarla, rakip taraftarlarn Beikdzndeki kavgas glkle nlendi. Beikdznde baz iyerleri tahrip edildi. kisi polis kii hafif yaraland.
6 Mays 1996 Milliyet
Srebrenitsa kurbanlar dava ayor
Avrupada kinci Dnya Savandan beri en byk katliam olarak tarihe
geen Srebrenitsa kymndan kurtulanlar, BM ve Hollanda aleyhinde dava amaya hazrlanyor.
Srp General Ratko Mladiin komutasndaki Srp glerinin 1995 Temmuz aynda Srebrenitsaya saldrmas sonucu, 7 binden fazla Bonak ldrlmt.
9-11-2003
http://www.hurriyetim.com.tr/haber/
Terr sraili de Filistini de vurdu
nceki gece Bat Kuds dn de Hayfada meydana gelen bombal saldrlarda 27
kii hayatn kaybederken, blgede tansiyon maksimum dzeye ykseldi. Hayfann Araplarn ve Yahudilerin bir arada yaad Halisa Mahallesinde meydana gelen bir patlamada, yan yana seyahat etmekte olan iki otobs havaya utu.
Otobslerden birinde olduu tahmin edilen intihar saldrgan, 15 kiiyi ldrrken en az krk kiiyi de yaralad.
3-12-2001
http://212.154.21.40/2001/12/03/dishaberler/dishaberlerdevam.htm
Anahtar Kavramlar
Gruplar Aras Davran

Sosyal Hareketlilik
Gereki atma
Sosyal Yaratclk
st Dzey Hedefler
Gruplar Aras Temas
Sosyal Kategorizasyon
Pazarlk Yapma
Sosyal Karlatrma
Sosyal Kimlik
Arabulucudan Yararlanma
Sosyal Deime
Hakem Yoluyla Anlama
Uzlama
indekiler
GRUPLAR ARASI DAVRANI

GEREK ATIMA KURAMI
SOSYAL KMLK KURAMI
GRUPLAR ARASI LKLER GELTRME YOLLARI
nite 13 -Gruplar Aras likiler
201
GR
II. Dnya savaindan beri, insanlk o apta byk bir kym bir kez daha yaamad. Ancak ne yazk ki arada geen zamanda, dnyann her yerinde barn hakim
olduunu sylemek de mmkn deil. Tam tersine dnyann pek ok kesinde
etnik, dini, ekonomik karlar iin ya da salt stn olma uruna, gruplar arasnda
srekli atmalar yaanmaktadr. Yukarda Srp-Bonak sava dndaki rneklerde verilen gerilimli ilikiler hala devam etmektedir. Srp-Bonak sava bitmi bile
olsa, insanlk zerinde at yara uzun sre kapanmayacaktr.
Ancak, nitede de grlecei zere, gruplar arasnda sadece dmanca ve atmac ilikiler deil, grece daha az tank olsak bile, dayanma ve ibirlii ieren
ilikiler de bulunmaktadr (Bkz. Yaamn inden).
GRUPLAR ARASI DAVRANI

Uluslar aras ve ulusal atmalar, devrimler, etnik ilikiler, iverenlerle sendikalar
arasndaki pazarlk ve uzlamalar, takm sporlar vb. gruplar aras ilikilere birer rnektir. Buradan hareketle, gruplar aras davran, iki veya daha fazla ayr sosyal
grubun bir ya da birden fazla temsilcisi arasndaki etkileim olarak tanmlanabilir.
Ancak byle bir tanmdan, gruplar arasndaki etkileimin zorunlu olarak yz yze
olmas gerektii anlalabileceinden, bu tanm fazla kapsayc bulunmayabilir. Daha kapsayc bir tanm yle olabilir: nsanlarn kendilerini ve dierlerini ayr sosyal gruplarn yeleri olarak grmelerini salayan herhangi bir alg, bili ya da davran gruplar aras davrantr (Hogg ve Vaughan, 1995). Byle bir tanm, cinsiyetler ya da etnik gruplar gibi sosyal gruplarn aralarndaki gerek ya da alglanan ilikileri de iermi olacaktr. Bu ilikilerin, szkonusu grup yelerinin davranlar
zerinde, yz yze etkileimler dndaki ortamlarda da etkisi olmas beklenir.
Yukardaki tanmdan ok farkl olmamakla birlikte Sherifin u tanm da gruplar aras davrann nerede baladn ok iyi gstermektedir: Bir gruba ait olan
bireylerin, bireysel ya da kollektif olarak, dier grup ya da onun yeleri ile, grup
zdelemeleri temelinde etkileimde bulunduklar her durumda, biz gruplar aras
davrann bir annda bulunuyoruz (Akt. Tajfel, 1982).
Gruplar aras davrann ne olduunu daha iyi anlayabilmek iin belki de en iyi
yol, onun kiiler aras davranla olan farkna bakmaktr. Tm sosyal ilikileri, bir
ar ucu saf olarak kiiler aras ve dier ar ucu yine saf olarak gruplar aras
davran olarak adlandrlabilecek hayali bir izgi olarak dnn. izginin kiiler
aras ucunda yer alan etkileimler, iki bireyin karlkl olarak kendi bireysel zellikleri temelinde srdrlen btn etkileimlerdir. Aslnda, gerek yaamda bu uta yer alan etkileimlerin bir rneine rastlamak zordur. Zira, iki kii arasndaki etkileimde asgari dzeyde de olsa, bireylerin ait olduklar sosyal kategorilerin zelliklerinin karlkl olarak birbirlerinin beklenti ve davranlarn etkilemeyeceini
dnmek imkanszdr. Dier yandan, gruplar aras uta yer alan etkileimler, bireylerin kiisel zellikleri deil, tamamen grup yelikleri temelinde gereklemektedir. Yine bu kadar saf bir gruplar aras davran gerek yaamda bulmak zordur.
Ama, rnein savaan askerlerin durumu buna ok uygundur (Tajfel, 1978).
Gruplar aras davrana ilikin tm bu tanmlarn, gruplarn birer btn olarak
karlkl etkileimleri kadar, iki farkl grubun yesi olan iki kii arasndaki etkileimleri de ierdii vurgulanmaldr. Brewer ve Miller (1996), gruplar aras ilikilerin, grup yelerinin fiziksel ya da sembolik olarak varolduu yerlerde grup dzeyinde ya da ikili etkileimleri ierdiini ifade etmektedirler. rnein, Ankaragc
Gruplar Aras Davran:

nsanlarn kendilerini ve
dierlerini ayr sosyal
gruplarn yeleri olarak
grmelerini salayan
herhangi bir alg, bili ya da
davrantr.
202
Sosyal Psikoloji
taraftar Alinin Bursasporlu Mehmet ile takmlar yznden az dalana girmesi,

iki kii arasnda gemesine ramen gruplar aras bir davrantr.
En genel anlamda, iki grubun bir btn olarak ya da iki yesi arasnda kurulabilecek potansiyel iki etkileim tarz bulunmaktadr: Dayanma ve ibirliini ieren olumlu etkileimler ve anti-sosyal davran ve iddeti ieren olumsuz etkileimler. Sosyal psikolojide, kiiler aras alanda hem olumlu hem de olumsuz etkileimler allrken, gruplar aras ilikilerde odaklanlan esas alan anti-sosyal davranlar ya da iddeti ieren olumsuz etkileimlerdir. Gerekte, gruplar aras ilikilere ait
almalar, gruplar aras atma ve gruplar aras iddete ait almalarla eanlaml
hale gelmitir. Bunu anlamak ok zor deildir. Zira, gerek dnyada gruplar aras
ilikilerde en sk karlatmz olaylar hep iddeti iermektedir. statistiksel olarak, kiiler aras iddetin daha sk grlmesine ramen, gruplar aras atma ve
iddet daha ykc bir potansiyele sahip, daha geni alanlara yaylabilen ve iddet
dozunun trmanma olasl daha yksek olan bir iddet biimi olarak alglanmaktadr (Brewer ve Miller, 1996).
12. nitede gruplar aras dmanln zeminini hazrlayan nyarg ve kalpyarg gibi psikolojik olgularn ne olduu ve nasl ortaya kt zerinde duruldu. Bu
nitede de gruplar aras ilikiyi, zellikle de gruplar aras atmay farkl biimlerde aklayan iki kuramsal yaklama yer verilecektir. Bunlar Sherifin gereki atma kuram ve Tajfel ve meslektalarnn gelitirdii sosyal kimlik kuramdr.
SIRA SZDE
Bir meslek grubu olarak polisler, hangi meslek gruplar ve/veya dier gruplarla atma ya
da ibirlii iindedirler? atma halinde olduklar gruplar varsa, sizce atmann nedenleri nelerdir?
GEREK ATIMA KURAMI

Hrszlar Maaras: Gruplar Aras likiler zerine
Klasik Bir Deney
1954 yaznda A.B.D.de 11 yanda 22 ocuk haftalk bir kamp yapmak zere
Hrszlar Maaras adndaki kamp yerine gelirler. Hepsi beyaz ve orta snf ailelere
mensup olan bu ocuklar, Muzaffer Sherif tarafndan gerekletirilen bir dizi alan
deneyinin bir paras olduklarnn farknda deildirler.
Birbirleriyle daha nceden hi tankl olmayan yirmi iki ocuk, kamp (aslnda deney) balamadan nce tesadfi bir biimde iki gruba ayrlr. Kamp yerine ayr otobslerle gelirler. Birbirlerini grp duyamayacaklar uzaklkta iki kamp kurulur ve her birine ykanma, kaykla dolama, ate yakma vb. konularda ayr ayr olanaklar salanr; tuvaletler ortaktr ama kullanma saatleri farkldr. Bylece ilk haftada kendi iinde dayanmac ve dier grubun bilincinde olan iki grup yaratlr.
Hatta bu gruplara isim verilir; birine Kartallar, dierine Akbabalar denir (Brewer ve
Crano, 1994).
kinci haftada, iki grubun birbiriyle temasa gemesi ile deneyin ikinci aamas
balar. Bu aamada iki grup arasnda rekabet yaratlmaya allr. Bata spor yarmalar olmak zere pek ok faaliyetle bu kolayca baarlr. kinci haftann sonunda iki grup arasnda dmanlk olumutur. Birbirlerine isim takarlar, kart grubu
kmseyici szler, kfrler ve davranlar balar. Bu arada kendi gruplarnn iinde birbirlerine daha sk kenetlenirler.
nc hafta, aratrmac tarafndan btnleme aamas olarak dzenlenir. ki
grup arasndaki atmay ve dmanl azaltmak iin, ilk nce her iki grubun bir
araya geldii rekabetin olmad ho olaylar yaanr. rnein ortak yemekler dzenlenir, filmler seyredilir. Ancak bu tr faaliyetler pek ie yaramaz. Gruplar her
frsatta karlkl olarak birbirlerine saldrmay srdrrler. Ortak yenen yemekler,
gruplar arasnda yiyeceklerin atld bir savaa dnr. Bylece iki grup arasnda yalnzca temasn gereklemesinin gruplar aras dmanl azaltmaya yetmedii ortaya kar. Aratrmac bu kez, gruplarn her birinin tek bana yapamayaca,
iki grubun ibirliini gerektiren st dzey hedefleri devreye sokar. Kampta delinen su deposunun tamiri iki grubun ortak abasn gerektirmitir. kinci ibirlii,
kampa getirilecek filmin kamp yneticileri tarafndan pahal bulunmas ve her iki
gruptan para toplanmas sayesinde yaanmtr. Kampa yiyecek getiren kamyonun
suya kaymas, nc kez ibirlii gerektiren bir durumu ortaya karmtr. Bu
aamada her bir ortak hareketin tek bana gruplar aras dmanl azaltmad
ama olayn st ste gelmesinin gruplar aras dmanl giderdii gzlenmitir.
yle ki, kamptan ayrlrlarken gruplar ayn otobslere binmeyi kabul etmiler ve
yeni arkadalklar kurulmaya balanmtr (Brewer ve Crano, 1994).
Gerekte Sherif, bundan baka benzer iki alan deneyi daha gerekletirmi ancak ikisi de burada anlatlan son aamaya gelemeden sona erdirilmitir. Bu deneylerden elde edilen bulgular aklamak iin Sherif gereki atma kuramn ileri srmtr. Bu kurama gre, temel olarak, bireyler ve gruplar arasnda ortaya konan hedeflerin nitelii, bireyler ve gruplar aras ilikilerin niteliini belirlemektedir.
Baarlmas iin ortak aba gerektiren hedefler sz konusu olduunda, bireylerin
ibirlii yapaca ve bir grup oluturaca ngrlmektedir. Dier taraftan, sadece
bir kiinin, dierinin aleyhine olacak ekilde ulaabilecei hedefler (rnein, bir
tarafn kazanp dier tarafn kaybetmek zorunda olduu satran oyunu) sz konusu olduunda, bu hedefe ulamak iin bireyler arasnda rekabet yaanacak ve bu
da grup oluumunu engelleyecek ya da varolan grubun krize girmesine yol aacaktr. Gruplar aras dzeyde ise, gruplarn birbirlerinin aleyhine ulaabilecekleri
hedefler, gereki grup atmas, kendi grubunu kayrma, kart grubu ktleme,
dmanlk vb.ne yol aacaktr. Eer iki grubun ortaklaa abasyla ulaabilecekleri hedefi olursa, gruplar aras ilikide atma azalacak ve uyum tevik edilmi olacaktr (Bkz. ekil 13.1). Karmak gibi grnen bu kuramsal ngrleri bir rnek
zerinde basitletirerek gstermek olasdr. Lig ampiyonluu mcadelesinde Beikta ve Galatasarayn mcadele ettiini dnn. Sadece bir takm, lig ampiyonu olabilecei iin, yani biri kazanrken dierinin kaybetmesi zorunlu olduundan,
iki takm ve taraftarlar arasnda kyasya bir rekabet ve byk olaslkla dmanlk
olacaktr. Ama bu iki takmdan baz oyuncularn milli takma alnarak Trkiyeyi
temsilen oynad bir mata, iki takm ve taraftarlar arasndaki rekabetin ve dmanca duygularn geici bir sre iin de olsa kalkmas beklenebilir. nk bu durum, ancak ortak aba gsterilerek baarl olunabilecek bir durumdur.
Sosyal psikolojide gruplar aras rekabet kavram etrafnda yaplan eitli aratrmalarn sonular, bu kuramn ngrleriyle tutarldr. rnein, baz aratrmaclara gre, refahn dme eilimi gsterdii 1880 ile 1930 yllar arasndaki dnem,
Amerikadaki zenci linlerinin en yksek olduu dnem olmutur; snrl kaynaklar iin rekabet arttka, etnik gruplar aras dmanln da artt gzlenmitir.
Fasta kabileler aras kanl kavgalarn nedenlerinin incelendii bir aratrmada, bu
kavgalar, kurak bir mevsimin ardndan su kullanma hakk ve mera olarak kullanlacak arazilerin belirlenmesi konusundaki tartmalara balanarak aklanmtr
(Bilgin, 1994).
203
st Dzey Hedefler: Gruplar

aras balamda her bir
grubun tek bana
ulaamayaca, sadece
gruplar aras ibirlii ile
ulalabilecek trden
hedeflerdir.
Gereki atma Kuram:

Gruplar arasndaki
atmann gerek kar
atmalarndan
kaynaklandn ileri sren
yaklamdr.
204
Sosyal Psikoloji
ekil 13.1
Hedef likileri
Sherifin Gereki
atma Kuram
Paylalan hedefler:
Elde edilmeleri karlkl
bamllk gerektirir
Kaynak: Akt. Hogg

ve Vaughan,
1995; s.321
Kiiler aras
ibirlii
Biribirini karlkl olarak

dlayan zt hedefler
Kiiler aras
rekabet
liki Tr
Kiiler Aras
Grup oluumu/
Dayanma
Kiiler aras atma

grup dayanmasnn
azalmas, grubun
kmesi
Gruplar aras
ilikiler
Gruplar aras
rekabet
Gruplar aras
uyum
Gruplar aras
atma
Gruplar Aras
SOSYAL KMLK KURAMI

Gereki atma kuramnn gruplar aras atma ve dmanl aklamada yararl olmasna karn, gruplar arasnda dmanlk, saldrganlk, kendi grubunu kayrma, kart grubu ktleme gibi olgularn, gruplar arasnda herhangi bir gereki
atma olmadan da ortaya kt, hatta bunun iin sadece iki grubun varlnn bile yeterli olduu ileri srlmektedir (Hogg ve Vaughan, 1995). Yani, gruplar arasnda kar atmas olmadnda, karlar iin rekabeti gerektirecek bir durum olmadnda ve hatta gruplar arasnda ibirlii olduu durumlarda da gruplar aras
rekabetin kendiliinden ortaya kt ileri srlmektedir.
Asgari Grup Paradigmas

Bu noktadan hareket eden bir grup sosyal psikolog, Bir araya gelen bireylerin ait
olduklar grubu kayrmalar ve dier grupla rekabet etmeleri iin psikolojik dzeyde gerekli ve yeterli koullar nelerdir sorusunu sormulardr. Sosyal psikolojide
asgari grup paradigmas ad verilen deneysel almalar, bu soruya yant verebilmek iin gerekletirilmitir. 1971de balayan bu deneyleri gerekletirenlerin temel dncesi, gruplar aras ayrmcln ortaya kmas iin gereken asgari koullar yaratmak ve bundan sonra bu koullar zerine ne gibi etmenler eklendiinde
kendi grubunu kayrma olgusunun ortaya kacan grmekti. Bu deneylerin ilkinde, denekler yapay ve olduka nemsiz bir konuda iki gruba ayrlrlar: ressamlardan Klee ve Kandinskiyi sevenler. Deneyde, gruplar arasnda ya da grup iinde herhangi bir etkileim, kar atmas, daha nceden gelen bir dmanlk ya da
ortak hareket etmeyi gerektirecek bir durum bulunmamaktadr. Denekler, kendi
gruplarndaki ve dier gruptaki deneklerin hibirini tanmamaktadr. Sadece kendilerinin hangi gruba ait olduklarn bilmekte ve birtakm deneysel amalar iin
gruplara ayrldklarna inanmaktadrlar (yani deneyin amac deneklerden gizlen-
205
mitir). Deneklere ortada bir para olduu sylenmi ve bu paray iki kii arasnda
datmas istenmitir. Deneyin bir koulunda bu iki kiiden biri denein kendi grubundan, dieri kar gruptandr. kinci koulda, her iki denek de denein kendi
grubundan ve nc koulda her iki denek teki gruptandr (bu ikililerin hepsi
hayalidir). Aratrmaclar, denein bu iki kii arasnda paray nasl dattna bakmlar ve ilgin sonular elde etmilerdir. Deneklerin ok byk bir ounluu,
kendi grup yelerine teki grubun yelerine verdiklerinden daha fazla miktarda
para vermilerdir. Dikkat ekici baka bir sonu da, deneklerin kendi grup yelerine mmkn olan en yksek miktarda paray vermeyi dnmek yerine, kar
grup yesine mmkn olan en az miktarda paray vermek zerine kafa yormalar,
yani rekabeti davranmalardr. Dier bir deyile, denekler mmkn olan en yksek miktar kendi gruplarna vererek deneyden karl ayrlmak yerine, kendileriyle
dier grup arasnda mutlaka bir farkllk yaratmak ve galip gelmek iin uramlardr (Tajfel, 1978).
Sosyal Kategorizasyon
Asgari grup paradigmas erevesinde yaplan bir dizi deneyden elde edilen sonu, deneklerin aratrmac tarafndan sadece ve sadece bir grup yesi olarak kategorize edilmelerinin kendi gruplarn kayrmak ve gruplar aras rekabeti yaratmak iin yeterli olduudur. Dier bir deyile, sosyal kategorizasyon, yani deneklerin kendilerini biz ve kart grubu onlar biiminde ayrmas, gruplar aras
davran yaratmaktadr.
Toplum, birbirleri arasnda stat ve g ilikileri olan sosyal kategorilerden
olumutur (Hogg ve Abrams, 1988). Sosyal kategorizasyon, sosyal evreyi, bireye
anlaml gelecek tarzda gruplara blerek dzenlemektir (Tajfel, 1982). Bilisel bir
sre olan sosyal kategorizasyon, bireyin ait olduu grubu igrup ve ait olmad
grubu dgrup olarak otomatik bir biimde snflandrmas demektir. Kendinizi
mesleiniz temelinde, diyelim ki polis olarak kategorize ettiinizde, aslnda kendinizi polis olmayan dier tm insanlardan ayrm oluyorsunuz. Hibirimiz sadece
bir tek gruba ait deiliz; stelik yesi olduumuz gruplar dnda, yesi olmadmz ama dardan kendimizi yakn bulduumuz ve onayladmz gruplar da var.
Yani, bir kii iin, pek ok igrup ve dgruptan sz etmek mmkndr. Ancak,
her an tm igruplarmz ve tabii dgruplar dnerek yaamyoruz. Belirli bir
anda, ortama bal olarak belirli bir grup yeliimiz ne kyor, yani igrup tanmlamas yapyoruz ve e zamanl olarak bir dgrup tanmlamas da yapyoruz. rnein, kendinizi bir memur olarak snflandrdnzda, igrubunuz retmen,
hemire vb. dier tm memurlar ierirken, dgrupta iiler, serbest alanlar vb.
yer alr. Ancak diyelim ki bir memur eyleminde grevli bir polis iseniz, kendinizi
polis, onlar ise gstericiler olarak snflandrrsnz. O anda her iki tarafn da memur olmasnn bir nemi kalmamaktadr.
Nesneleri belirli zelliklerine gre ayrdmz kategorizasyon ilemi, evreye
uyum gstermemiz ve yaammz srdrmemizin zorunlu bir kouludur. Ancak,
kategorizasyondan farkl olarak, sosyal kategorizasyon nesneleri deil insanlar snflandrma ilemidir ve bu yzden daha karmaktr. Bireyler, etraflarndaki insanlar nasl kategorilendirir ve ne tr kategoriler kullanrlar? Trk toplumunda tesadfi olarak seilmi bir rneklemde yer alan kiilere, kendilerine verilen 32 kategorilik bir listede hangi kategorileri daha nemli ve nemsiz grdkleri sorulmu
ve u sonular bulunmutur:
Sosyal Kategorizasyon:
Sosyal dnyann belirli
zellikler (cinsiyet, ya,
rk,din, milliyet vb.)
temelinde gruplara
blnmesidir.
206
Sosyal Psikoloji
En nemli bulunan kategoriler nem srasna gre yledir:

Drst olanlar-drst olmayanlar
Kltrller- kltrszler
Yalan syleyenler-yalan sylemeyenler
Yurtsever olanlar-yurtsever olmayanlar
Mantkllar-mantkszlar
yiler- ktler
Yardmseverler- benciller
En nemsiz bulunan kategoriler ise yledir:
imanlar-zayflar
Mslmanlar- mslman olmayanlar
Zenginler- fakirler
ansllar- ansszlar
Trkler- Trk olmayanlar
Evliler- bekarlar
Aratrmada kullanlan kategoriler drt faktr altnda toplanmtr: Deerlendirme faktr (drst , iyi, namuslu vb. olup olmama), betimleme faktr (kadn-erkek, iman-zayf, gen-yal vb.), normatif dzen faktr (sulu-susuz, sac-solcu, milliyeti-milliyeti olmama vb.) ve sosyo-demografik faktr (kentli-kyl, zengin-fakir, evli-bekar vb.). Aratrmada deerlendirme faktrnde yer alan zelliklerin yani drst, iyi, namuslu olup olmama gibi zelliklerin dier faktrlerden daha nemli grld bulunmutur (Bilgin, 1994).
Sosyal Kimlik
Sosyal Kimlik Kuram:
Sosyal deimeye araclk
eden psikolojik sreleri
sosyal kimlik kavram
erevesinde ie koan bir
gruplar aras ilikiler
kuramdr.
Sosyal Kimlik: Bireyin bir
gruba aidiyeti ile elde edilen
kimliktir, bireyin kim
olduunu ve o grup
yeliinin birey iin ne
anlam tadn ifade eder.
Asgari grup deneylerinden elde edilen sonularn, sosyal kategorizasyonun gruplar aras davranta nemli bir rol oynadn gstermesi, aratrmaclarn sosyal
kimlik kuramn gelitirmesine yol amtr. Sosyal kimlik, bireyin, ilgili grubun yeliine duygusal bir nem ve deer atfnn elik ettii, belirli sosyal gruplara ait olma bilgisi (Tajfel, 1978, s.63) olarak tanmlanmtr. Daha basit olarak sylersek, sosyal kimlik, kiinin kim olduunu tanmlamakta, bunun kii iin ne ifade
ettiini ve ne kadar deerli olduunu da anlatmaktadr. Sosyal kimliklerimiz sadece kim olduumuzu sylemekle kalmaz, ama belirli bir durumda nasl davranmamz gerektiini de sylemektedir.
Sosyal kategorizasyon insanlar ayrma ilemidir ve bu ilem sadece bilisel olarak tarif edilir, yani duyguya yer verilmez. Ancak sosyal kimlik hem bilisel bir sre olarak sosyal kategorizasyonu hem de kendimizi koyduumuz kategoriye (igrup) ve koymadmz kategoriye (dgrup) ait duygularmz kapsar. Bu nedenle,
yesi olunan kategorinin olumlu olarak alglanmas gerekir ki, birey kendi benlikdeerini ve benlik-saygsn kazanabilsin ya da koruyabilsin. Sosyal kimlik yaklamna gre, bireyler olumlu sosyal kimlikler edinmek ya da varolan koruyabilmek
ynnde gdlenmektedirler. rnein, eer bir toplumda zayf olmak deer verilen bir zellikse, iman olmaktan ve bakalar tarafndan yle grlmekten rahatsz oluruz ve zayflamaya alrz. Yani olumlu bir zellie sahip olmak iin aba gsteririz. Ancak olumlu olmak grecelidir ve baka gruplarla karlatrma
sonucu ortaya kmaktadr. rnein, birisine ya da kendimize gen ya da yal dememiz ancak bakalaryla karlatrma iinde bir anlam kazanr. Mesela, 35 yanda biri olarak, kendimi 15 yanda bir gencin yannda yal kategorisine koyup,
60 yanda birisinin yannda gen kategorisine koyabilirim. Doal olarak her iki
durumda yama ait hissettiim duygular ve yamdan duyduum memnuniyet ya
207
da memnuniyetsizlik farkl olacaktr. Benzer biimde, toplumumuzdan rastgele bir

rneklem seip, kendilerini bir Trk olarak tanmlamalarn istediinizi ve cevaplar kaydettiinizi dnn. Sonra benzer bir rneklem alarak, mesela ilk nce Yunanllar dnp sonra kendilerini bir Trk olarak tanmlamalarn istediinizi farzedin. Ayn eyi, baka bir rneklemde bu defa da mesela Araplarla denediinizi
farz edin. Her koulda aldnz Trk tanmlamalar belirgin farkllklar gsterecektir (Bilgin, 1994).
Sosyal Karlatrma
Gerekte, birey hibir zaman yalnz olmad gibi, bir grup da yalnz deildir. Bir
grubun eylemi ancak baka gruplarn varl sayesinde bir anlam kazanr. Fenerbahe olmadan Galatasarayn varlnn bir anlam olur muydu? Gruplar aras etkileimlerde uygun boyut ya da boyutlar zerinden yaplan sosyal karlatrma,
tek tarafl deil karlkl ileyen bir sretir. Yani, sz konusu srete her bir grup,
kendi grubunu, karlatrma boyutunun olumlu ucunda deerlendirmekte ve dier
grubu olumsuz uta grme eilimindedir. rnein, stanbulda gecekondulu ve ehirli gruplarn, gruplar aras davran ortamnda birbirleri ile ilgili alg ve deerlendirmelerinin incelendii bir aratrmada, gruplarn kendilerini stn grdkleri karlatrma boyutlarn n plana getirdikleri grlmtr (Akt. Bilgin, 1994). Yani
kendilerini hangi konuda dierlerinden stn gryorlarsa, karlatrmay o konuda yapmlardr. Genellikle, gruplar aras karlatrmada olumlu bir boyut kullanlyorsa, o zaman bireyler o boyutta kendi gruplarnn yerini dierlerine gre ykseltmektedirler; Biz onlardan daha drstz, biz onlardan daha alkanz gibi.
Karlatrmada olumsuz bir boyut kullanlrsa, o zaman, birey kendi grubununun
konumunu daha altta gstermeye alr; Biz onlara kyasla kendi karmz daha
az dnrz, biz onlara kyasla daha az tembeliz gibi.
Her bir grubun eylemi, sadece dier gruplarn eylemlerine gre olumlu ya da
olumsuz bir deer kazanabildii iin, olumlu bir kimlik iin gruplar arasnda rekabet olduu ileri srlmektedir. Gruplar aras rekabetin ok kolay ortaya kabilecei, gruplar arasnda zorunlu olarak maddi dle dayal kar atmasnn ya da
dmanln olmasnn gerekmedii belirtilmektedir (Turner, 1975).
zetle, sosyal kimlik kuram, gruplar aras davran sosyal kategorizasyon ve
sosyal karlatrmay ieren bilisel sreler ve bunlara elik eden duygusal srelerle aklamaya almaktadr. Bu kuram, verili herhangi bir gruplar aras etkileimde, gruplarn birbirlerine ne tr davran (ibirlii ya da atmac etkileim mi)
sergileyeceklerini ngrmez. Kurama gre, gruplarn ne tr davran gsterecekleri gruplarn normlar ve gruplarn iinde yer aldklar daha geni apl ideolojilerce
belirlenmektedir.
Bir meslek grubu olarak polisler, kendilerini hangi meslek gruplaryla ve hangi ynlerden
karlatrmaktadrlar?
Sosyal Karlatrma: Kii ya

da kiilerin kendi gruplarn
eitli deerlendirme boyutlar (doruluk ve drstlk,
alkanlk-tembellik,
zenginlik-yoksulluk,
vatanseverlik-vatansever
olmama vb.) zerinde dier
gruplarla kyaslamasdr.
SIRA SZDE
Sosyal Kimlik ve Sosyal Deime

Buraya kadar, sosyal kimliin tanm, gruplar aras bir olgu oluu ve ne tr sosyal
psikolojik srelerle akland zerinde durulmutur. Ancak, sosyal kimlik kuram asl olarak gruplar aras davran analiz ederek, sosyal deime srecinin sosyal psikolojik dzeyde anlalmasna katk yapmak zere gelitirilmitir. Kuramn
ok temel iki varsaym, daha nce belirtildii zere, insanlarn olumsuz bir benlik
kavramndansa olumsuz bir benlik kavramna ynelmeleri ve kendi gruplar lehi-
Sosyal Deime: Sosyal

kimlik kuram balamnda,
alt statdeki grubun kollektif biimde st statye
gemesini ifade eder.
208
Sosyal Hareketlilik: Sosyal

kimlik kuram balamnda
alt statdeki grup yelerinin
kolektif olarak deil kiisel
olarak st statl gruba
geilerini ifade eder.
Sosyal Psikoloji
ne olacak gruplar aras karlatrmalar yapmalar, yani kendi gruplarn kayrmalardr. Toplumlarn, birbiriyle eit statde gruplardan ya da sosyal kategorilerden
olumad gz nne alnrsa, alt statde bulunan gruplarn, pek ok deerlendirme boyutunda (r; zenginlik, baar vb.) aa olmalar dolaysyla, kendileri lehine olumlu farkllk yaratacak karlatrma yapmalar olduka zor grnmektedir.
Sonu olarak, alt statl gruplarda yer alan kiilerin, daha olumlu bir sosyal kimlie sahip olabilmek iin statlerini ykseltmeye gdlenecekleri beklenebilir (Tajfel, 1978). Yine futboldan rnek vererek, bu olguyu daha somut hale getirmek yararl olabilir. Trkiyede stanbul dnda yaayan ve kendi ehirlerinin futbol takmn destekleyen pek ok kiinin (ounlukla erkeklerin), taraftarlk anlamnda
ok olumlu bir sosyal kimlie sahip olmadklar dnlebilir. Zira, bilindii zere, Trkiye futbol tarihinde bugne kadar drt takm dnda lig ampiyonu olan
baka bir takm yoktur. Baka bir rnek, heterojen bir toplumda mesela A.B.D.de
yaayan siyahlarn daha nce yaadklar ve aslnda ksmen bugn de yaadklar
rk ayrmcl olabilir. Irk ayrmclna maruz kalan siyahlarn, beyazlarn gl
olduu ve kendilerine srekli aalayc bir ekilde davranld bir toplumda, rk
temelinde olumlu bir sosyal kimlik gelitirmeleri pek beklenemez. Nitekim, ok
kk yalardaki siyah ocuklar bile, rk tercihinde kendi rklarn deil beyaz rktan oyuncak bebekleri semilerdir. Toplumsal deerler temelinde aa grlen
pek ok sosyal kategori ya da grup yesi iin, sz konusu grup yeliklerinden dolay ayn ey geerli olabilir. Peki ama srekli olumsuz bir sosyal kimlikle yaamak
mmkn olamayacana gre, bu insanlar ne yapacaklardr?
Sosyal kimlik kuramna gre, bu durumda olan insanlarn, yani statlerini ykseltmek isteyen grup yeleri iin iki temel strateji vardr:
Birisi, dk-statl gruptan ayrlarak yksek statl gruba bireysel gei
olanann aranmas. Bu, aadan yukar bireysel hareketlilik ya da sosyal
hareketlilik stratejisidir.
Dk statl grubun greli statsn grup olarak ykseltmeye almasn
ieren grup hareketlilii ya da Tajfelin deyimiyle sosyal deime stratejisidir
(Tajfel, 1978)
Sosyal kimlik kuramna gre, dk statl bir grubun yukardaki iki stratejiden hangisini seecei, gruplar aras yapy nasl algladna baldr. Eer gruplar
arasndaki snr geirgense, baka bir deyile snrlar kapal deilse, byk olaslkla st statl bir gruba bireysel olarak gei yolu aranacaktr. Bir kiinin kendi yerel takmn brakp baarl takmlardan birini desteklemeye balamas, bu stratejiye bir rnek olabilir. nl pop yldz Michael Jacksonn operasyonlarla renginin
almas da belki bir sosyal hareketlilik stratejisi olarak grlebilir. Son olarak, yoksul birinin u ya da bu ekilde yoksul kategorisinden kp orta halli ya da zengin
kategorisi ierisine girmesi de dier bir rnektir. Bu stratejinin uygulanmas genellikle daha demokratik toplumlarda mmkn olabilir (Hogg ve Vaughan, 1995)
Eer gruplar arasndaki snr kapal ise, yani bireysel geie hibir ekilde izin
verilmiyorsa, devreye ilk nce sosyal deimeye ilikin inanlar girmektedir. rnein Hindistandaki kast sistemi, kastlar arasnda geie kesinlikle izin vermez. En alt
kast oluturan paryalar, parya olarak doarlar ve lrler. Bu durumda, grubun
olumlu bir sosyal kimlie ulamak iin seecei eylem biimi, yelerin kurulu dzenin bilisel olarak alternatifini dnp dnememelerine baldr. Eer statko (yani varolan stat ve g hiyerarisi) meru, istikrarl ve gvenli olarak algla-
nyorsa, sosyal deime iin bir yol yoktur; nk bu durum, sistemin bilisel dzeyde bir alternatifini oluturmaya izin vermez. Yukarda verilen futbol rnei zerinden gidilirse; bu, taraftarlarca, kendi ehir takmnn ligde daha yukarlara kamayacann kabul edilmesi ve bunun haksz bir durum olmadnn benimsenmesi anlamna gelir. Ya da yoksullar yoksulluu bir kader olarak gryorlarsa, buna
alternatif bir dzen dnemeyecekler ve bu durumu kabul edeceklerdir. Statkonun deitirilemedii byle durumlarda, grup yeleri sosyal yaratclk stratejilerini uygulayacaklardr. sosyal yaratclk stratejisinden sz edilebilir:
Dk statl grup, gruplar aras karlatrmada kendi lehine olacak yeni
karlatrma boyutu bulur. Dier bir deyile, kendinde olumlu bir zellik
kefeder. rnein, takm baarl deilse ve bu durum deimeyecekse,
taraftar kendi takmn dierleriyle sahadaki baars temelinde deil, mesela tribndeki baars temelinde kyaslayacaktr. Yani ne kadar iyi taraftar
olduklar zerine vurgu yapacaktr. Ya da yoksullar kendilerinin yoksul ama
daha drst olduklarn ileri srebilirler.
Daha nceden olumsuz olarak alglanan igrup zelliklerine bu kez olumlu
anlamlar ykleme giriimlerinde bulunma dier bir stratejidir. Buna en nl
rnek, siyahlarn kendilerini yceltmek iin gelitirdikleri siyah gzeldir
slogandr.
Son bir strateji grubun kendini daha alt statde gruplarla karlatrarak
olumlu sosyal kimlie ulamadr. Ligde daha alt sralarda bir takmla kyaslama yapmak, grece baarsz bir takmn taraftarlarn rahatlacaktr. Yoksul
birinin kendini zenginler yerine, kendinden daha yoksul olanlarla kyaslamas da baka bir rnektir.
Eer statko gayrimeru, istikrarsz ve gvenliksiz olarak alglanrsa ve kurulu
dzenin yerine bir baka dzen getirilebileceine ilikin bir inan varsa, direkt olarak stats yksek grup ya da gruplarla atmaya girilir, yani gruplar aras rekabet balar. Bu politik eylem, terrizm, devrim ya da sava biiminde olabilir (Bkz.
ekil 13.2). Sosyal rekabet sonucunda baarya ulalmas demek, bir btn olarak
grubun statsn ykseltmek, dier bir deyile olumlu bir sosyal kimlie ulama
anlamna gelmektedir. Baarszlk yznden taraftarn takm deitirmesindense
takmn lig sralamasnda st sralara kmasnn salanmas, siyahlarn beyazlarla
eit haklar elde etmesi ve yoksullarn yoksulluk durumundan km olmas, kollektif eylem biimleriyle gerekletirilmi sosyal deime rnekleridir.
Sizce bir meslek olarak polisliin Trk toplumundaki stats nasldr? Sizce bu staty
belirleyen kriterler nelerdir? Eer bu statnn yeterince yksek olmadn dnyorsanz, sizce ykseltmek iin neler yaplmaldr?
209
Sosyal Yaratclk: Sosyal

kimlik kuram balamnda
alt statdeki grup yelerinin
statkoyu deitiremedikleri
durumda, olumsuz olan
sosyal kimliklerini olumluya
evirmek iin bulduu yollar
ifade eder.
Gruplar Aras Rekabet:

Sosyal kimlik kuram
balamnda alt statdeki
gruplarn statkoyu
deitirmek zere st
statdeki grup ya da
gruplarla direkt olarak
atmaya girmesini ifade
eder.
SIRA SZDE
210
Sosyal Psikoloji
ekil 13.2
Sosyal Kimlik
Kuram: Sosyal
Kimlii Gelitirme
inan sitemleri ve
stratejiler
Sosyal hareketlilik
veya sosyal deime
Sosyal kimlii
gelitiren strateji tipi
Sosyal hareketlilik
Bireysel hareket
Kaynak: Hogg ve
Vaughan, 1995;
s.332
Bilisel
alternatifler
yok
k ve Giri taktii:
Yksek statl gruba
asimile olma
Gruplar aras
karlatrmada yeni
boyutlar
Sosyal
yaratclk
Eski karlatrma
boyutlarnn deerini
yeniden tanmlama
Farkl d grup ya da d
gruplarla karlatrma
Sosyal
deime
Bilisel
alternatifler
var
zgl taktikler
Sosyal
rekabet
Sivil halklarla ilgili

hareketler, politik lobi
faaliyetleri, terrizm,
devrim
GRUPLAR ARASI LKLERN GELTRLMES

Propaganda ve Eitim
nyargl davranmadaki
problem, dier insanlara,
hi dnmeden
davranmaktr.
nsanlarn nyargl olmamalar konusunda hazrlanan resmi uyarlar, birtakm

mutlak ahlak standartlarna uymaktadrlar. Bu tr propaganda mesajlarnn en
azndan bu ahlaki standartlara duyarl olanlar iin etkili olaca dnlmektedir.
Ayrca bu tr uyarlarn kamusal yerlere aslmas belki ar biimlerde ayrmclk
yaplmasn nlyor da olabilir; zira bunlar sosyal bir ortamda ayrmcln alenen
onaylanmayacann da ilandr.
nyarg bilgisizlikten kaynakland iin, eitimin zellikle de ocuklarn formel eitiminin banazl azaltabilecei dnlmektedir. Byle bir eitim ayrmcln ahlaki ynlerini ya da farkl gruplar hakkndaki gerekleri reterek gerekletirilebilir. Eer ocuklar okul dnda ok fazla nyargya maruz kalyorlarsa, rnein banaz anne-babalar varsa, bu tr bir eitimin ok az bir etkisi olaca ileri srlmektedir (Hogg ve Vaughan, 1995).
Eitimde izlenecek dier bir strateji, rencilerin bir nyargnn kurban olmalarna izin vermek olabilir. A.B.D.de bir retmenin yapt bir snf uygulamas bu
konuda bir hayli reticidir: retmen snftaki rencileri mavi gzl ve kahverengi gzller olmak zere ikiye ayrr. Bir gn mavi gzller, dier gn kahverengi gzller srasyla alt bir statde olur ve ona gre davranlr; alay edilirler, tembel olmakla sulanrlar vb. Byle bir deneyimin, bir daha bakalarna kar nyargl davranrken iki kere dnlmesini salayaca mit edilmektedir.
Bir aratrmada, ocuklar dier insanlar dnme konusunda eitilmiler ve
daha sonra bu ocuklarn engellilere ynelik tutumlarnda bir deime olup olmadna baklmtr. ocuklarn engellilere ynelik tutumlarnda belirgin bir iyileme
grlmtr (Akt. Hogg ve Vaughan, 1995).
211
Gruplar Aras Temas

Gruplar arasndaki nyarg ve atmann temel zellii, dgruba ynelik gelitirilmi tutumlar olmasdr. Dgruba ynelik bu olumsuz tutumlarn yanlln ortaya koyacak ya da belki onlar daha fazla gelitirecek bilgiye eriilmedii zaman,
bu tutumlar deimezler. Birok durumda, byle bir yaltma srecine gerek fiziksel yaltm da eklenir ve gruplar birbirlerine hibir ekilde ulaamazlar. Btn bunlar, srekli bir biimde gruplar aras temasn yokluu ve dgruptan gerek kiilerle karlama frsatnn ok az olmas anlamna gelmektedir. Gruplarn birbirlerinden eitim, i, kltrel ve dier farkllklar sayesinde ayr tutulmasnn yan sra,
birbirlerine ynelik duyduklar korku ve kaygdan dolay da uzak durduklar aratrmalarla gsterilmitir.
Temas konusunda eitli denenceler gelitirilmi olmakla birlikte, genel olarak
temas denencesi, dman gruplarn birbirleri hakknda gereki olmayan bir ekilde olumsuz beklentiler oluturmalar ve birbirleriyle temastan kanmalar fikrine
dayanmaktadr. Temas denencesi, 1954te Allport tarafndan ortaya atlmtr.
Allport, temasn sadece belirir koullar altnda etkili olacan iddia etmektedir
(Hogg ve Vaugkan, 1995)
Bu koullar unlardr:
Temas, rastgele ya da amasz etkileimden ok ibirlii ieren ve uzun sren bir etkileim olmaldr. Sherifin yaz kamp almalarnda, gruplar aras
atmay azaltmak iin uygulad temas bu trdendir.
Btnleme, resmi ve kurumsal destek erevesi iinde olmaldr. Eit haklara ynelik ya da ayrmcla kar yasalar tek bana gruplar aras atmay azaltmaz ama daha hogrl davranlar iin gerekli olan sosyal ortam
yaratr.
Temas, eit statl kii ya da gruplar arasnda olmaldr. Statlerin eit olmad bir temas, taraflarn birbirleri hakknda gelitirdii kalpyarglarn dorulanmasna ve nyarglarn pekimesine neden olur.
Uzun yllar boyunca yaplan pek ok aratrma, gerekten de bu koullar altnda gerekleen temasn gruplar aras ilikileri gelitirdiini gstermitir (Hogg ve
Vaughan, 1995).
Temasn gruplar aras ilikileri tam olarak nasl gelitirdii ile ilgili olarak yakndan baklmas gereken konu; benzerlik, genelleme ve okkltrl balamda temas politikasdr.
Benzerlik
Gruplarn birbirlerine ynelik nyarglarnn, bilgisizlikten ve gruplar arasndaki
farkllklarn uzlamaz farkllklar olarak alglanmasndan kaynaklandna inanlmaktadr. Dolaysyla temasla birlikte, gruplarn birbirlerini gerekte dndklerinden daha benzer grecekleri ve bylece birbirlerini sevmeye balayacaklar varsaylmaktadr. Ancak bu bak as ile ilgili problemler olduu ileri srlr.
Gruplar ounlukla gerekten de birbirlerinden ok farkldr, dolaysyla temas bu farkllklar daha ok gn na karacaktr ve aradaki holanmay
daha da azaltacak ve gruplar aras tutumlar ktletirecektir.
Gruplar gerekte son derece farkl olduklarndan, onlarn benzer olduuna
dair fikirler ileri srmek yanltr. Bu, yanl bir ekilde olumlu beklenti yaratacak ve daha sonra temas kurulduunda bu beklentiler yklacaktr.
Temas denencesi, dman

gruplarn birbirleri hakknda
gereki olmayan bir ekilde
olumsuz beklenti
oluturmalar ve birbirleriyle
temastan kanmalar
fikrine dayanmaktadr.
212
Sosyal Psikoloji
Aratrmalar gruplar aras tutumlarn sadece bilgisizlikten ya da gruplarn

birbirlerini tanmayndan kaynaklanmadn gstermektedir. Bu tutumlar
gruplar arasndaki gerek atmay yanstmaktadr. Bu yzden temas sonucu elde edilen yeni bilginin bu tutumlar deitirme olasl zayftr.
Genelleme
Gruplarn temsilcileri arasndaki temasn, sadece temsilcilerin birbirlerine ynelik
tutumlarn deil ama bir btn olarak temsil ettikleri gruba ilikin tutumlarn da
deitirecei varsaylmaktadr. Bunun nasl gerekleecei konusunda nerilen
model vardr:
Muhasebeci yaklam - dgrup hakknda olumlu bilgilerin birikmesi yava
yava onlar hakkndaki kalpyarglar iyiletirecektir.
Deime yaklam- dgruba ynelik kalpyargsal bilginin tam tersi olan
bilginin verilmesi tutumlarda ani deimeye yol aar.
Alt gruplara ayrma- kalpyarg ile tutarl olmayan bilgi dolaysyla bir alt tip
yaratlr. Bylece dgruba ilikin kalpyarg daha karmak hale gelir; ama
st kategori deimeden kalr.
Genel olarak, aratrmalar temasn, temasta bulunan katlmclarn birbirlerine
ynelik tutumlarn iyiletirdiini ama bunun katlmclarn temsil ettii btn bir
gruba genellenmediini gstermitir (Hogg ve Vaughan, 1995). Bunun bir aklamas, ou gruplar aras temasn gerekte gruplar aras olmayp kiiler arasnda
gerekleiyor olmasdr. Yani temasta bulunanlar, birbirleriyle grup yelikleri temelinde deil bireysel dzeyde bir etkileimde bulunmaktadrlar.
okkltrl Balamda Temas Politikas

lk bakta, etnik gruplar arasndaki ilikilere ayrm yapmadan ve nyarsz yaklamann en iyi yolunun, taraflarn farkllklarn tamamen gz ard etmek olduu dnlebilir. Bylece, tm taraflara eit bir stat verilmi olacaktr. Ancak byle bir
yaklamda karlalabilecek problem olduu belirtilmektedir:
Bu yaklam, ayrmcln belirli gruplarn dezavantajl bir durumda olmasna yol at gereini inkar eder. Bu durum dzeltilmezse, dezavantajl grubun maduriyeti devam edecektir. Kbrsa ABye girmeden nce ekonomik
yardm yaplarak durumu gneyle eit dzeye getirilmesi buna rnek olarak
gsterilebilir.
Bu yaklam etnik-kltrel farkllklar olduu gereini reddeder.
lk bakta btn gruplar ayn potada eritiyormu gibi grnen bu yaklamdaki eritme potas, gerekte bir eritme potas deildir. Zira olsa olsa byle bir potada aznlklarn baskn sosyal gruplar tarafndan eritilmesinin sz
konusu olabilecei ifade edilmektedir.
Buna alternatif yaklam oulculuk ya da okkltrllktr. Grup farkllklar
gereini olduu gibi kabul eden bu kavram, gruplara ynelik olumsuz tutumlar
iyiletirmek ve dezavantajl durumu ortadan kaldrmak iin gelitirilmitir. okkltrllk yaklam, bunu yaparken ayn zamanda grubun btnln, kendi etnik ve kltrel deerlerini korumasna ve byle bir ortamda gruplar aras ilikilerin uyumlu olmasna da nem vermektedir.
st Dzey Hedefler
Yaz kamp almalarnda Sherif, her bir grubun tek bana ulaamayaca ve sadece iki grubun ibirlii ile ulalabilecek st dzey hedefler sayesinde gruplar arasndaki ilikileri iyiletirmeyi baarmtr. Bu tr bir stratejinin ne kadar etkili olduu baka almalarla da gsterilmitir. st dzey hedeflerin en etkili olanlarndan
biri, iki kart grubun ortak bir dman tarafndan tehdit edilmesidir. Ortak dmana kar birlikte direnme, ksa sreli de olsa aradaki gerginlii kaldracaktr. nitenin sonunda, Yaamn inden blmnde verilen olay belki buna rnek olarak
gsterilebilir. Trkiye ve Yunanistann ortak dmanlar depremle mcadele etmeleri, iki lkeyi yaknlatrmtr.
Ancak st dzey hedefler baz durumlarda ie yaramayabilir. Eer gruplar ortak hedefe ulamada baarsz olmularsa, bu durumun, gruplar arasndaki ilikiyi
iyiletirmekten ok ktletirdii grlmtr. nk byle bir baarszlk durumunda, her bir grup baarszlktan dier grubu (dgrubu) sorumlu tutmaktadr.
Ama eer baarszlk ak bir biimde d etmenlerle aklanabiliyorsa, yine gruplar arasnda ilikide bir iyileme beklenebilir.
st dzey hedeflerin ie yaramad dier bir durum, gruplar arasnda kurulan
youn ve uzun sreli ibirlii ilikileridir. lk bakta gruplar aras atmay yok etmek iin ideal gibi grnse de, byle bir durum kolayca geri tepebilir. nk her
ne kadar gruplar ortak bir hedefe ulamay isteseler de grup olarak kendi kimliklerini korumak da isteyeceklerdir. Youn ve uzun sreli ibirlii gruplar arasndaki snrlar silebileceinden, bu her bir grup iin tehdit olarak alglanabilir ve gruplar arasnda yeni atmalara yol aabilir. Trkiyenin Avrupa birliine girii konusunda Trk halk tarafndan yaplan birtakm yorumlar bu erevede deerlendirilebilir. Trk toplumunda ABye girmek iin byk bir istek gzlenmesine ramen,
ABye girilmesi halinde bizi biz yapan deerlerden vazgeilecei, pek ok kltrel ve sosyal zelliimizden dn vermemiz gerekebileceine dair ekinceler de
mevcuttur. Aslnda bu ikilem u anda ABye ye olan dier lkeler iin de geerlidir. Yine ayn erevede, Kbrsta Trk ve Rum taraflar arasnda geen etin mzakerelerin nemli blm, her iki tarafn kendi kimliini koruyarak ortak bir devlet kurma giriimine ayrld bilinmektedir.
letiim
atma halindeki gruplarn, atmay ortadan kaldrmak ve ilikileri gelitirmek
iin bavuracaklar bir yol, aralarndaki sorun hakknda direkt olarak iletiim kurmaktr. Bu iletiim ekilde olabilir: Pazarlk yapma, arabulucudan yararlanma
ya da hakem yoluyla anlama.
Pazarlk Yapma
Gruplar aras mzakereler genellikle birbirine kart gruplarn temsilcileri arasnda
gerekleir; rnein, sendikalar ve iverenler, aralarndaki anlamazlklar, temsilcileri arasnda direkt olarak grerek zmeye alabilirler. Sosyal psikolojik
aratrmalar, mensup olduklar grup adna pazarlk yapan kiilerin, kiisel olarak
kendi adlarna pazarlk yaptklar duruma gre ok daha sert ve uzlamaz davrandklarn gstermitir (Hogg ve Vaughan, 1995). Bu etkinin, grmeciler, kendilerini seenler tarafndan direkt ya da medya yoluyla izlendikleri bildikleri zaman
artt bildirilmektedir.
213
214
Sosyal Psikoloji
Pazarlkta kiiler aras ve gruplar aras etmenlerin birbirini nasl etkiledii aratrlm ve pazarln genellikle belli bir aamalar dizisi izledii gsterilmitir. Birinci aama daha ok gruplar aras dzeyde cereyan etmekte, temsilciler grup yelikleri temelinde hareket ederek her bir konuda kar grubun gcn ve dayanklln deerlendirmektedir. kinci aamadaki ilikiler daha ok kiiler aras dzeyde
gereklemektedir. Problemleri daha kolay zebilmek iin, temsilciler kiisel dzeyde birbirleriyle daha uyumlu olmaya almaktadrlar. Son aamada gruplar aras dzey yine ne kmaktadr. Zira, grmeciler, son kararn kendi gruplarnn
tarihsel amalar ile tutarl olup olmadndan emin olmak isterler. Grmeler srasndaki yakn kiiler aras ilikiler bir anlamaya varmay kolaylatrabilir. Ancak,
grmelerde temsil edilen gruplar grme masasnda satldklarndan korkup,
daha sert bir gruplar aras etkileime dnlebilir.
Sosyal psikolojik aratrmalarda, pazarlk srecinde sadece taraflar arasndaki
dar bir probleme odaklanld, bunun daha byk lekli bir problemin paras
olduu gereinin gzard edildii ileri srlmektedir. Bu haliyle, gerekte pazarln statkoyu devam ettiren bir yol olduuna inanlmaktadr.
Arabulucudan Yararlanma
Kart gruplarn kendileri uzlamaya varamadklar durumlarda arabulucular yararl olabilmektedirler. Etkili olabilmeleri iin arabulucularn taraflar zerinde bir yaptrm gc olmaldr. Ancak yaptrm gc olan arabulucularn tarafsz da olmas
gerekir. Tarafsz bir arabulucu, her iki tarafn da sorunun kemiklemesinden dolay dnemedii zm yollarn dnp gsterebilir. Tarafl bir arabulucu ise etkisizdir; nk gvenilir deildir. Gl olmayan bir arabulucu da etkisizdir; nk uzlamaz gruplarn makul olmas iin zerlerinde bask kuramaz.
Arabulucular zm yolunu dayatma gcne sahip olmasalar da, taraflara eitli ekillerde yardmc olabilirler: Krdm haline gelmi sorun; sorunu yumuatabilir dolaysyla taraflar arasndaki tansiyonu drebilirler. Taraflarn birbirleri
hakkndaki yanl alglarn azaltmalarna yardmc olarak, gven ortam oluturabilirler. Her iki grubun da kazanl kabilecei yeni uzlama yollar nerebilirler.
Taraflarn ne srdkleri makul olmayan iddialar, kamuoyuna aklama tehdidiyle engelleyebilirler. Tm bunlar gruplar arasndaki atmann azalmasn salar.
Son olarak, arabulucudan yararlanmann her durumda taraflar arasnda anlama salanmasnda yararl bir yol olduu ileri srlemez. rnein, arabuluculuk
konusunda yaplan bir aratrma, taraflar arasndaki kar atmasnn ok olduu
durumlarda arabulucunun uzlamay olumlu ynde, kar atmas az olduunda
uzlamay olumsuz ynde etkilediini gstermitir (Akt. Hortasu, 1998).
Hakem Yoluyla Anlama

Birok gruplar aras atma o kadar kmaza girmi olabilir ya da taraflarn istekleri birbirinden o kadar farkl olabilir ki bu durumlarda arabulucunun da yapaca bir ey kalmayabilir. Son are hakeme bavurmaktr. Arabulucu ya da baka
nc bir taraf, her iki taraf da balayc bir zm taraflara dayatmak zere
davet edilir.
Uzlama
Direkt iletiimin gruplar aras ilikileri gelitirmesine karn, bazen taraflar arasndaki gerginlik ve phe o kadar st boyutlarda olabilir ki, artk direkt iletiim imkansz hale gelir. Bu durumda, gruplar ou kez birbirlerini tehdit eder, bask kurarlar ya da misilleme yaparlar. Bu davranlar karlkl gelitiinden, aradaki atma durmakszn trmanr. Bugn srail ve Filistin arasndaki atmada bu durum
tm plakl ile gzlenebilir. srail, Filistin topraklarna girip halk zerinde bask
kurduka karln intihar bombaclarnn eylemleriyle almaktadr. A.B.D.nin tarihinde Vietnam Sendromu olarak yerini alm Vietnam sava da yine bu erevede aklanabilir. A.B.D. Vietnam bombaladka Vietnam halknn direnii artmtr. Aslnda bugn A.B.D.nin Irakdaki durumu da benzerdir. Zamanla taraflar
arasndaki tehdit, bask ve misilleme ksr bir dngye dnr. Bu ksr dng nasl krlabilir? rnein, bir tarafn koulsuz bir biimde ibirlii neren bir adm atmas kar taraftan kabul grr m? Laboratuvar aratrmalar tek tarafl uzlama
araynn misilleme ya da smr ile karlk grdn, yani ie yaramadn
gstermitir (Akt. Hogg ve Vaughan, 1995).
Daha etkili bir strateji her iki tarafn da intikamc deil uzlamac davranmas ve
taraflarn, uzlama araylarnn smrlmesini engelleyecek kadar gl olmasdr. Bu yolla taraflar arasndaki gerilim azaltlabilir. Bunun en azndan iki aamada
olabilecei belirtilmektedir: 1- Bir taraf uzlamac niyetini ilan eder, ataca kk
adm aka ortaya koyar ve kar taraftan da aynsn yapmasn ister. 2- Sreci
balatan taraf ilan ettii adm eksiksiz ve herkesin grebilecei ekilde atar. Artk
o andan itibaren kar taraf zerinde, ayn davran gstermesi iin byk bir bask oluur.
215
216
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA

AMA

AMA

AMA
Gruplar aras davran tanmlamak

nsanlarn kendilerini ve dierlerini ayr sosyal gruplarn yeleri olarak grmelerini salayan herhangi
bir alg, bili ya da davran gruplar aras davrantr.
Kiiler aras etkileimler, bireylerin kendi kiisel zellikleri temelinde gerekleirken, gruplar aras etkileimler bireylerin ait olduklar grup ya da kategori
zellikleri temelinde gereklemektedir.
deil karlkl ileyen bir sretir. Yani, sz konusu srete her bir grup, kendi grubunu, karlatrma boyutunun olumlu ucunda deerlendirmekte
ve dier grubu olumsuz uta grme eilimindedir.
rnein, polisler, kendilerinin dier devlet memurlarndan daha fazla altklarn ve daha fazla
risk aldklarn iddia edip, daha ok cret talep etmek isteyebilirler.

AMA
Gereki atma kuram ile gruplar aras

atmann nasl gerekletiini aklamak
Bu kuram, gruplar arasndaki atmann gerek kar atmalarndan kaynaklandn ileri srmektedir. Bu kurama gre, gruplarn birbirlerinin aleyhine ulaabilecekleri hedefler (yani gruplarn birinin
kazanrken dierinin zorunlu olarak kaybettii durumlar), gereki grup atmas, kendi grubunu kayrma, kart grubu ktleme, dmanlk vb.ne yol
aacaktr. Ancak, iki grubun ortaklaa abasyla ulaabilecekleri bir hedefi olursa, gruplar aras ilikide
atma azalacak ve uyum tevik edilmi olacaktr.
Sosyal kimlik kuram erevesinde sosyal kategorizasyonun ne olduunu tanmlamak
Sosyal kategorizasyon bireylerin kendilerini biz
ve kart grubu onlar biiminde ayrmasdr. Bu
srele, birey, sosyal evreyi, kendisine anlaml gelecek tarzda gruplara blerek dzenlemektedir. Bilisel bir sre olan sosyal kategorizasyonla, bireyin ait olduu grup igrup ve ait olmad grup
dgrup olarak otomatik bir biimde snflandrlmaktadr. rnein, birey kendini ve evresindekileri meslek temelinde kategorilere ayrabilir; memurlar, renciler, serbest meslek sahipleri vb.
Sosyal kimlik kavramn aklamak
Sosyal kimlik, Tajfel tarafndan bireyin, ilgili grubun yeliine duygusal bir nem ve deer atfnn
elik ettii, belirli sosyal gruplara ait olma bilgisi
(1978, s.63) olarak tanmlanmtr. Bireyin verili bir
sosyal durumda grup yelii (sosyal kimlii) temelinde davranta bulunabilmesi iin ilk nce o grubun yesi olduunun farkna varmas gereklidir.
Dier bir deyile, sosyal kimlik grup yeliinin sosyal psikolojik bir tanmlamasdr.
Sosyal kimlik kuram erevesinde sosyal karlatrmay tanmlamak
Birey hibir zaman yalnz olmad gibi, bir grup da
yalnz deildir. Bir grubun eylemi ancak baka gruplarn varl sayesinde bir anlam kazanr. Gruplar
aras etkileimlerde uygun boyut ya da boyutlar
zerinden yaplan sosyal karlatrma, tek tarafl

AMA
Sosyal kimlik kuramna gre sosyal deime ve sosyal hareketlilii tanmlamak

Toplumlarn, birbiriyle eit statde gruplardan ya
da sosyal kategorilerden olumad gz nne alnrsa, alt statde bulunan gruplarn, pek ok deerlendirme boyutunda (r; zenginlik, baar vb.) aa olmalar dolaysyla, kendileri lehine olumlu farkllk yaratacak grup karlatrmalar yapmalar olduka zor grnmektedir. Sonu olarak, alt statl
gruplarda yer alan kiilerin, daha olumlu bir sosyal
kimlie sahip olabilmek iin statlerini ykseltmeye gdlenecekleri beklenebilir. Sosyal kimlik kuramna gre, bu durumda olan insanlarn, yani statlerini ykseltmek isteyen grup yeleri iin iki temel strateji vardr: 1-Birisi, dk-statl gruptan
ayrlarak yksek statl gruba bireysel gei olanann aranmas. Bu, aadan yukar bireysel hareketlilik ya da sosyal hareketlilik stratejisidir. 2- Dk statl grubun greli statsn grup olarak ykseltmeye almasn ieren grup hareketlilii ya da
Tajfelin deyimiyle sosyal deime stratejisidir.
Gruplar aras ilikileri gelitirmenin yollarn
aklamak
Gruplar aras ilikileri gelitirme yollar unlardr:
propaganda ve eitim, gruplar aras temas, st dzey hedefler, iletiim ve uzlama. Propaganda ve
eitim yoluyla gruplarn birbirlerine ynelik nyarglar azaltlmaya allr. Gruplarn birbirleri hakkndaki kalpyarg ve nyarglarnn birbirlerini tanmadklarndan kaynakland dnlerek, gruplar aras temasn olumlu bir sonu verecei varsaylmtr. Temasn ancak belirli koullar altnda etkili olduu ortaya konmutur. Gruplar aras ilikileri gelitirmenin dier bir yolu her grubun tek bana baaramayaca ve gruplarn ibirliini gerektiren hedeflerin konmasdr. Eer gruplar atma halinde iseler, sorunu direkt iletiim kurarak zebilirler. Bu iletiim, pazarlk yapma, arabulucudan
yararlanma ya da son are olarak hakem yoluyla
anlama biiminde olabilir. Son olarak, baz gruplar
aras atmalar o denli ilerlemi olur ki artk iletiim kurulmas imkansz hale gelir. Bu durumda aradaki atmann trmanmasn engellemek iin baz
uzlama stratejileri kullanmak gereklidir.
Kendimizi Snayalm
1. Sosyal kimlik kavram ile ilgili olarak aadakilerden
hangisi yanltr?
a. Sosyal kimlik sosyal ilikiler iinde kendimizi konumlandrmamz salar.
b. Sosyal kimlik kim olduumuz sorusuna verilen bir
yanttr.
c. Sosyal kimlik bizi herkesten farkl bir birey yapan
zelliklerimiz demektir.
d. Hepimiz birok gruba yeyiz ve bu yzden ok
sayda sosyal kimliimiz mevcuttur.
e. Sosyal kimlik hem bilisel hem de duygular ieren
bir kavramdr.
2. iler saatlik cretlerinin 15 milyon olmasn isterken,
iveren saatlik 12 milyon nermitir. Haftalar sren anlamazlktan sonra, iki taraf da bir nc tarafn creti belirlemesini kabul etti. nc taraf, iki taraf da dinledikten sonra saatlik creti 14 milyon olarak belirledi. Bu
durum atmann hangi yolla zlmesine bir rnektir.
a. Pazarlk yapma
b. Arabulucudan yararlanma
c. Uzlama
d. Hakeme bavurma
e. kna
3. Gruplar aras atmay azaltma yollarndan biri olarak
grlen temasla ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr?
a. Gruplar aras temasn her durumda atmay azaltmad gsterilmitir.
b. Temsilciler arasndaki temasla tutumlarda bir iyileme grld fakat bunun tm gruba genellenmedii gsterilmitir.
c. Temas sonucunda gruplar birbirlerine kesinlikle
dndklerinden daha fazla benzediklerini
greceklerdir.
d. Temas eit statl kii ya da gruplar arasnda gerekletirilmelidir.
e. Gruplar arasndaki temas rastgele ya da amasz
deil, ibirliini ieren trden olmaldr.
4. Kadnlarn toplumdaki statsn ykseltmek iin mcadele etmek, sosyal kimlik kuramna gre aadaki seeneklerden hangisi iinde deerlendirilmelidir?
a. Sosyal hareketlilik stratejisi
b. st dzey hedefler
c. Sosyal yaratclk stratejisi
d. Sosyal deime stratejisi
e. Uzlama stratejisi
217
5. Gruplar aras rekabet ile ilgili olarak aadakilerden

hangisi yanltr?
a. Gruplar arasnda kar atmas olmad durumda da gruplar aras rekabet grlr.
b. Gruplar arasnda ibirlii olduu durumda da gruplar aras rekabet grlebilir.
c. Gruplar arasnda rekabet grlmesi iin sadece iki
grubun varl bile yeterlidir.
d. Gruplar birbirleriyle olumlu sosyal kimlik edinebilmek iin rekabet edebilirler.
e. Gruplar arasndaki gerek bir kar atmas zorunlu olarak gruplar arasnda rekabete yol amaz.
6. Sosyal kategorizasyonla ilgili olarak aadakilerden
hangisi yanltr?
a. Sosyal kategorizasyon, sosyal dnyann biz ve
onlar olarak ayrlmas ilemidir.
b. Sosyal kategorizasyon bilisel bir ilemdir.
c. Sosyal kategorizasyon sayesinde dnyay anlamlandrrz.
d. Sosyal kategorizasyon sadece insanlarn deil tm
nesneleri de snflandrmaktr.
e. Sosyal kategorizasyon duygular ieren bir sre
deildir.
7. birliini gerektiren ve gruplar tarafndan paylalan
hedeflere ne ad verilir?
a. Karlkllk denir
b. st dzey hedefler denir.
c. Eitliki hedefler denir
d. Telafi edici hedefler denir.
e. Ortak hedefler denir.
8. Sosyal karlatrma ile ilgili olarak aadakilerden
hangisi yanltr?
a. Sosyal kimlik kuramna gre, baz gruplar aras ilikilerde sosyal karlatrma olmayabilir.
b. Sosyal karlatrma, gruplar arasnda karlkl ileyen bir sretir.
c. Bir grup daima baka gruplarla birlikte bir anlam
ifade ettii iin, sosyal karlatrma kanlmazdr.
d. Sosyal karlatrma sonunda sosyal kimliimizin
(grup yeliimizin) deerli olup olmadna karar
veririz.
e. Benlik-saygmz arttracak trden gruplarla kendi
grubumuzu karlatrrz.
218
Sosyal Psikoloji
9. Sherifin yaz kamp almalar hangi gruplar aras atmay azalttn gstermitir?
a. Dierkam normlarn zendirilmesinin
b. st dzey hedeflerin
c. letiimin
d. Pazarln
e. Uzlamann
10. Aadakilerden hangisi gruplar aras ilikileri gelitirme yollarndan biri deildir?
a. Uzlama
b. Gruplar aras karlatrma
c. Hakeme bavurma
d. Gruplar aras temas
e. st dzey hedefler
Yaamn inden
Ne Trkler ne de Yunanllar Irk
Son on ylda defalarca savan eiine geldiimiz komumuz Yunanistanla beklenmedik kadar hzl bir yaknlama sreci yayoruz. Birbiri ardna stanbul ve Atinay sarsan deprem, gemiteki ac anlarn bir kenara braklmasn ve dostluk ilikilerinin kurulmasn salad. Yunanistanda dmanlk politikalarn bayraktar PASOKun, Babakan Simitis ve Dileri Bakan Yorgo Papandreu nclnde balatt dostluk politikas hafta sonunda yaplan genel seimlerde Yunan halknn onayn ald. Dostluk
PASOKu yeniden iktidara tarken, rakibi YDPnin de seim srecinde Trk dmanlndan hi bahsetmemesi
dikkat ekti.
Yzyllarca birlikte yaayan Trk ve Yunan uluslar arasndaki dmanln oluumunu ve nedenlerini, Princeton
niversitesi profesrlerinden Norman Itzkowitzle hazrlad Neighbours in Conflict adl almasnda psiko analiz yntemiyle inceleyen Prof. Dr. Vamk Volkan deprem
sonrasnda oluan, seim sonularyla pekien dostluk atmosferinin hzla kurumsallatrlmas gerektiini sylyor.
Yoksa kalc olmayabilir. Trkiyeye bu konuda byk
sorumluluk dyor diyor.
Yazarlar, sinemaclar, mzikiler iki ulusun yaknlamas iin son 20 ylda birok etkinlik dzenledi. Bu kvlcmlar dostluk atei yakamazken stanbul ve Atinada birbiri ardna meydana gelen iki deprem tarihin
akn nasl deitirdi?
Psikolojik bir sre tamamland; nk Rumlar yzyllarca Trklerle birlikte yaad. 1800lerde Avrupada ortaya
kan bamszlk dncesi sonucu yeni bir kimlik oluturmalar gerekti. Ortodoks Hristiyan olduklar iin Helen
olamazlard. Helenizmi Bizansla birletirmeleri, lisanlarn deitirmeleri gerekiyordu. Bu ok zor bir i. Ortak kltr silinip yeni ulusal kimlik yaratlrken dlama sreci
harekete geti, tm olumsuzluklar Trklere yklendi. Osmanl bitip, Cumhuriyet kurulurken, biz de benzer bir yeniden yaplanma sreci yaadk. Trk kimlii oluturulurken Rumlardan farkl bir yol izlendi. Batyla savamtk.
Ama Atatrk, Batllamay savunuyordu. Biz kendi iimize baktk. Gndeme yobazlar ve adalar ayrm geldi.
Kimlik olutururken psikolojik jargonla sylemek gerekirse, Trkler de Yunanllar da yas tutmay beceremedi. Yani lm kabullenip yasn tutup, gerei kabullenme sreci yaanmad. Yunanistan, Bizans mirasna sahip kma
adna snrsz isteklerde bulundu. Biz de Osmanl mparatorluunu kaybetmenin acsn yaamadk. Atatrk ve
Cumhuriyeti acmz unutmak iin kullandk. Toplum psikolojisinde bu sre 30 ila 50 yl srer. Sonra geri dnp
bakarlar. Tam bu srada deprem oldu. lmler, kayplar
iin muazzam bir yas ortam olutu. Bu srete kar taraf-
ta grlen sululuk hissi, Yunanistanda da ortaya kt.

Tm bunlar iki lke arasnda gl bir duygusal ba kurulmasna neden oldu. Bu bilind gelimelere reel politik durum da eklenince yaknlama olutu.
Kltrler Ortak
Gemite, en gergin zamanda bile, bir Trkle Yunan
birey olarak karlatnda dmanlk yerine dostluk gndeme geldi. Bunu nasl aklyorsunuz?
Birey ve grup psikolojisini ayrmakta yarar var. Bireysel
psikolojide, yzyze karlamalarda, dlama sistemi harekete gemez. Tank olunan benzerlikler, kardakini insan varlndan arndrp, yok etmeye varan dmanlk
duygusunun olumasn engeller. Kendimden rnek vereyim; Amerikada birok yakn Yunanl arkadam var. Kbrsa gittiimde ruhen Yunanllardan uzaklatm hissediyorum. Trkler ve Yunanllar rk deil. Nazilerin Yahudileri dlamasna benzer bir durum yok. Ayrca yiyecekleriyle, mzikleriyle ortak bir kltr paylatklar iin
bireysel yaknlamalar ok kolay. Ancak ne yazk ki grup
psikolojisi bunun nne geebiliyor.
1989da PIAR ve ICAPn yapt aratrma Yunanllarn yzde 81inin, Trklerin yzde 73nn kar
tarafa gvenmediini ortaya karmt. Sizce bu
oranda ciddi bir dme szkonusu olabilir mi?
nmi olabilir. Ancak stteki geree bakp alttaki psikolojiyi unutmamak gerekir. Olumsuz bir gelimede derindeki hisler refleks olarak ortaya kabilir. Bilind gelimelerle olutuu iin riskli bir sre yaanyor. Bu ilikileri akordeona benzetebiliriz. Kkl bir gemie dayand
iin aldnda muazzam noktalara gelebiliyor, kapanrken de ar skabiliyor. ok akt, depremden sonra
ok yapt. Allahtan imdi doru yerinde. Kalc olabilmesi iin, bu duygu deimeden, iki tarafta da politik adan kurumsallatrlmas gerek.
Ne yaplmas gerekiyor?
ki lkenin hkmetleri aydnlarn, meslek gruplarnn,
medyann bir araya gelip kendi aralarnda iletiim kurmasn salamal. Taraflar tevik etmeli, imkan yaratmal.
Yunan Halk Dostluu Onaylad

Sizce dostluun olumasnda medyann pay oldu mu?
Deprem bireylerin gven duygusunu sarst. Dmanlklar
ikinci plana dt. Saduyu egemen oldu. Trk basnnn Yunanistandan gelen yardm yanstma biimi ilginti. Bir kadn
gnlly manet yaptlar. nsanlar kiiselletirilmi olarak
iyi niyet ve dayanma arzusunu grd. Trkiyenin kran
duygusunu, sonra yardma komasn da Yunanllar grd.
En byk seim kozu olan Trk dmanl bu kez
Yunanistanda seim kampanyasnda hi kullanlmad. Liderlerin dili bile srmedi. Hatta Papandreu,
son gn dostluk srecini srdreceklerini aklad.
219
Neden politikaclar bir anda 180 derece dnd?

PASOKun eski ynetimi dmanl kurumsallatrmt.
Depremden sonra atmosfer deiti. Reel politikay iyi deerlendiren politikaclar bu gelimeyi grp yeni bir rota
izdi.
Dostluun bayraktar Yorgo Papandreunun tutucularn kalesi Atinada en yksek oyu almas, PASOKun
yeniden iktidar ele geirmesi, dostluk politikalarnn Yunan halknca onaylandn gsteriyor. Bu kalc dostluun garantisi olabilir mi?
Olabilir. Konutuum yksek seviyedeki Yunanl brokratlar da durumu byle deerlendiriyor.
Trkiyedeki dostluk atmosferi ne kadar kalc sizce?
Milliyeti eilimi daha fazla bir hkmet izgiyi deitirebilir mi?
Bizim iimiz daha kolay. Trkiye duygusal bakmdan Yunanistandan ekinmiyor. Savata kazanacandan emin
nk. Trk askerler, diplomatlar kar tarafn srekli sorun kartmasndan ikayeti sadece. Yunanllarn dostluk
gstermesi halinde Trkiyeden fazlasyla karln alacana eminim. Koalisyon srecinde MHPnin tavr beni artacak kadar lml. Bu adan korkmuyorum. Ayrca iki
lkenin askerleri arasnda dostluk olutu. Hkmetler deise, gerginlik politikas uygulanmak istense bile ortak
tavr koyabilirler. Ancak, her halkarda dostluun gelimesi iin, gl olduunu hisseden ve kendine gvenen
Trkiyenin, komusuna yardm etmesi, PASOKun bar
giriimine destek olup dostluun kurumsallamasn salamas gerekiyor.
Vamk Volkan Kimdir?

Liderlerin kiisel dostu
Kbrs asll Amerikal psikiyatrist Prof. Dr. Vamk Volkan,
ulusal, etnik ve dinsel nedenli dmanlklar inceleyen ilk
uluslararas aratrma kurumunun kurucularndan. Virginia niversitesine bal Center for the Study of Mind and
Human Interactionda (Dnce ve nsan Etkileimi Merkezi) Beyaz Sarayda st dzey grev yapm diplomatlarn yansra tarihiler ve psikiyatristler alyor. Think tank
ilevi gren merkezin almalar, Beyaz Saray ve Amerikan Dileri Bakanlnca yakndan izleniyor. Merkez
yeleri zel seminer ve brifinglere arlyor. Carterdan
Gorbaova kadar birok liderin kiisel dostu olan Volkan,
bugne dek eski Yugoslavya, Arnavutluk, Estonya ve Grcistanda ortalama ikier yllk aratrma almalar yapt.
Yunanistanla dost olursak fkemiz hangi kanala ynelebilir sizce?
Grup psikolojinde fkenin hangi yne kanalize olaca
birok deikene bal. Trklerin eski aclarn aka ortaya koyup bunlar kabullenmesi gerekiyor. mparatorluun yokolmasnn yas tutulmal ve bu noktadan yeni bir
hayata balanmal. lkelerin komularla ilikileri bir ritel
220
Sosyal Psikoloji
zinciridir. lkeler uzaklar ve yaknlar. Komularla ilikiler de bu ritele uygun srecek.

Her geen gn farkl uluslardan saysz insan nternetin chat odalarnda buluuyor. Internetilerin nfusu hzla artyor. Sizce, bu gelime rk, din ya da etnik kkenli dmanlklarn bir gn tamamen ortadan kalmasn salayabilir mi?
Ben pek mitli deilim. Durkheim ve mridleri medeniyet
ve teknolojinin dini ortadan kaldracan sylyordu. Din
ortadan kalkmad. Internet anda birbirimizi daha iyi tanyacaz. Ama grup psikolojisi de devam edecek. Biz, siz
riteli gruplamann temeli. Bu yolla insanlar birbirini tanyor. Dostlara ve dmanlara ihtiyacmz var. Demokrasi
bile bu gereksinime panzehir olamyor. zm, grup psikolojisini doru anlayarak olumlu ve yapc politika yapmaktan geiyor.
nce Apo yakaland. ki lke, Yunanistan ve Trkiye, bir
kere daha birbirine girdi. Sonra ortal kartran Yunanistan Dileri Bakan Pangalos grevden alnd. Deprem srasnda iki lkenin yaknlamas zirveye ulat. Derken
Yunanistan, Helsinkide bizim AB adaylmza yeil k
yakt. Simitis-Papandreu ikilisi Trkiye ile dostluu resmi
devlet politikas haline getirirken, Yunanistanda erken seim oldu. Seim kampanyalarnda Trkiye aleyhinde tek
bir laf bile edilmemesi lkemizde sevinle karland. Simitis klpay yeniden kazand. Yeni kabinede Pangalosun
Kltr Bakan olmas Trkiyede tedirginlik yaratt, acaba
dostluk tekrar bozulabilir mi diye? Sonra Efes Pilsen-Panathinaikos basket takmlarnn final four manda seyirciler arasndaki dostluk gsterileri herkesi yeniden umutlandrd. smail Cem ve Papandreu, Maysn 2sinde, New
Yorkta, bara katklarndan tr, East-West Institute adl kuruluun verecei Yln Devlet Adamlar dln
alacaklar. ki lkenin iadamlar arasndaki yaknlama da
dikkat ekici. Ama bu arada, birtakm fanatik Yunanllar
da Trk bayran yakmaktan geri durmuyorlar...
imdi soru u: Son on yl iinde defalarca ve kolaylkla savan eiine geliveren iki lke arasndaki bar ve dostluk
havas kalc m, geici mi?
Prof. Vamk Volkan bu soruyu yantlyor:
Dostluk atmosferi hzla kurumsallatrlmal; yoksa kalc
olmayabilir.
24 Nisan 2000
Kaynak:http://arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/00/04/24
/dizi/01diz.htm

1. c
2. d
3. c
4. d
5. e
6. d
7. b
8. a
9. b
10. b
Yantnz yanl ise, Sosyal Kimlik konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, letiim konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Gruplar Aras Temas
Yantnz yanl ise, Sosyal Kimlik ve Sosyal
Deime konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Gruplar Aras Rekabet
Yantnz yanl ise, Sosyal Kategorizasyon
Yantnz yanl ise, st Dzey Hedefler
Yantnz yanl ise, Sosyal Karlatrma
Yantnz yanl ise, Gereki atma Kuram
Yantnz yanl ise, Gruplar Aras likileri
Gelitirme Yollar konusunu tekrar okuyunuz.
Kaynaklar
West Publishing Company, New York.
Brewer, M. B. & Miller, N. (1996). Intergroup Relations.
Open University Press, Buckingam.
Hogg, M. A. & Abrams, D. (1988). Social Identifications:
A Social Psychology of Intergroup Relations and
Group processes. Routledge, London.
Hogg, M. A. & Vaughan, G. M. (1995). Social Psychology: An Introduction. Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf, London.
Hortasu, N. (1998). Grup i ve Gruplar Aras Sreler. mge Kitabevi, Ankara.
Tajfel, H. (1978). Social Categorization, Social Identity and
Social Comparison. In H. Tajfel (Ed.), Differentiation
Between Groups: Studies in the Social Psychology
of Intergroup Relations. Academic Press, London.
Tajfel, H. (1982). Social Psychology of Intergroup
Relations. Annual Review of Psychology, 33, 1-39.
Turner, J C. (1975). Social Comparison and Social Identity:
Some Prospects for Intergroup Behavior, European
Journal of Social Psychology, 5, 5-34.
14
Kitle Davran
Bu nitede kitle davrannn ne olduu, nasl ortaya kt ve kitlesel srete ne

tr psikolojik mekanizmalarn iledii incelenecektir.
nsanlar ok eitli nedenlerle bir araya gelerek kitlesel olaylar yaratmaktadrlar. Bir araya geli nedenleri ne olursa olsun, kitleler her zaman btn toplumsal
kesimlerin ama en ok da siyasi iktidarlar ve gvenlik glerinin gndeminde yer
almtr. Bilimsel bir disiplin olarak sosyal psikoloji de, kitle davrannn psikolojik temellerini anlamaya ve aklamaya almaktadr.
Amalarmz
Kitle davran tanmlayabilecek,
Kitle konusundaki ilk kuramsal yaklamlarn kitle davrann nasl etkilediini
aklayabilecek ,
Kitleye ynelik ilk kurumlarn kitle davrann nasl grdklerini aklayabilecek,
Kitlede kimliksizlemenin ne demek olduunu aklayabilecek,
Beliren norm kuram ile kitle davrann aklayabilecek,
Sosyal kimlik kuram ile kitle davrannn nasl aklanmas gerektiini
saptayabileceksiniz.

221
222
Sosyal Psikoloji
Krelleme Kart Eylemlerden Bazlar

Bergamada afak Eylemi
zmirin Bergama ilesinde, siyanr yntemiyle altn madeni iletilmesine kar
yllardr birbirinden deiik eylemler yaparak mcadele eden kyller (yaklak
yz kii), Ovack Ky yaknlarnda deneme retimi yaplan madeni sabaha kar basmak istedi.
27 Mays2001http://arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/01/05/27/Turkiye/51.tur.html
Bakentteki esnaf yrynde arbede kt.

Bakentteki esnaf yry srasnda kan olaylarda 137si polis, toplam 202 kii yaraland. Atlan talar ve sopalarla yaralanan veya sklan gazlardan etkilenen ou polis, gsterici ve gazeteciden oluan 202 kii Ankaradaki eitli hastanelere kaldrld.
Nisan,2001 http://www.bigglook.com/haber/Haberlzlex.asp?hid=5813
Aralk 1999, Seattle : 50 bin kii DTnn (Dnya Ticaret rgt) konferans
yerine giden btn yollar kapatt. Beyz kii gzaltna alnd.
Eyll 2000, Prag :Yaklak 10 bin kii kreselleme kart, Dnya Bankas ve
IMFnin bir konferansna ulatran baz yollar kapatt.
http:/www.bianet.org/2003/09/12/23592.htm
Anahtar Kavramlar
Kitle Davran
Kimliksizleme
Grup Zihni
Beliren norm
Anonimlik
Sosyal Kimlik
Bulama
indekiler
KTLE DAVRANII
KTLE DAVRANIINA LK KURAMSAL YAKLAIMLAR
KMLKSZLEME
BELREN NORM KURAMI
SOSYAL KMLK KURAMI
nite 14- Kitle Davran
223
GR
Le Bon XX. yzyln banda, bu yzyln bir kitleler a olaca kehanetinde
bulunmutu. Ayn yzyln sonunda ise, yzyln banda kitlelerin zaferlerinden emindik, sonunda ise liderlerin tutsa olduk diyen nl Fransz sosyal
psikolog Moscovici, kitleleri olumsuzlasa da, bu kehaneti dorular gibidir. XXI.
yzyla girerken, henz kitlelerin bu yzyl iin bir anlam ifade edip etmeyeceini bilmiyoruz.
Ancak demokrasinin kurum ve kurallarn yeterince hayata geirememi toplumlarda, demokratik hak araylarn ve eitsizliklere tepkileri yanstan kitlesel hareketlerin hala nemli olduu sylenebilir. Yukarda sadece iki rneinin verilmesine ramen lkemizde her toplumsal kesim (memur, ii, renci, esnaf, kyl,
ve hatta polis) zaman zaman kitlesel hareketlerde yer almaktadr. Dier yandan,
belli bir demokratik anlaya ulam toplumlarda insanlar, demokratik hak araylarn bitirmi olsalar da, bu kez dnya leindeki eitsizlikler iin kitlesellemektedirler. Yukarda da rnekleri verildii zere, kreselleme kart hareket ok byk kitle gsterilerine sahne olmaktadr.
KTLE DAVRANII
Kitle davran ad altnda grlen davranlar ok eitli olabilecei iin kapsayc bir tanm vermek zordur. Grece kk gruplardaki etkileimlerden binlerce
insann ortak bir ama iin biraraya geldii eylemlere kadar pek ok davran, kitle davran olarak adlandrlabilir. Dnler, metro ya da dier toplu tama aralar, alveri merkezleri, parklar, plajlar, konser salonlarndaki davranlar kitle
davran grlebilecei gibi, ayaklanmalar, panik durumlar, protesto gsterileri,
sava ve spor olaylar da bu kategoriye sokulabilir (Young, 1991).
Kitle davrannn ne tr psikolojik sreler sonucunda ortaya ktn, yani
ok sayda insann ayn anda ayn davran gsterebilmesini aklama abalarnda,
kitlenin gruptan ne kadar ve nasl farkl olduu gibi sorular nemli bir yer tutmaktadr. Kimilerine gre ister kk grup isterse binlerce kiilik kitle olsun, psikolojik ileyi mekanizmalar asndan farkllk gstermez. Dier bir deyile, kitle byk bir gruptan baka birey deildir. Ancak, kitle davrannn ou kez nceden
planlanmad, nceden belirlenmi bir lideri, kurulu bir iletiim a vb. olmad,
yani bir grupta olduu gibi formel bir yapdan ve sreklilikten sz edilemeyecei
aktr. Kitle davran terimi genellikle ok sayda insann ayn yer ve zamanda
bir uyum iinde, youn duygusal, ve sosyal normlar ihlal eden davranlar iin
kullanlmaktadr (Hogg ve Vaughan, 1995, s.340).
Kitle davranndan ne anlald tartmal da olsa, gnlk yaamda ve ou
kez bilimsel alanda da kitle neredeyse sadece olumsuz yanyla anlan bir olgudur.
zellikle dardan izleyenler kitle davrann korkutucu, dizginlerinden boalm, ar, ykc vb. grmektedirler. Oysa katlmclar asndan kitle iinde olmak ou kez olumlu yaantlar iermektedir. Scak havada kalabaln iinde bulunan bireylerin yaad bunalma ve skklk duygusu ya da yangn veya baka
bir felaket annda bireylerin kitlesel olarak yaadklar panik durumu gibi hakikaten olumsuz yaantlardan sz etmek elbette mmkndr. Ama dier taraftan, bir
konserde hep birlikte elenmekten duyulan coku, bir futbol manda birlikte tezahrat ve gsteri yapmann cokusu, bir protesto gsterisinde hakl bir eylemde dier insanlarla birlikte yer almann verdii haz, bir karnavaln ya da yeni yln
kitlesel kutlanndan duyulan coku... Tm bunlar, insana, tek banayken yaka-
Kitle Davran: Bu terim

genellikle ok sayda insann
ayn yer ve zamanda bir
uyum iinde, youn
duygusal, ve sosyal normlar
ihlal eden davranlar iin
kullanlmaktadr.
224
Sosyal Psikoloji
lamayaca trden heyecanlar yaatr. Her ey bir yana, kitleler, olumlu ya da

olumsuz olsun, ama her zaman toplumsal deiimin ba aktrleri olduklar iin
nemlidirler. 68deki zgrlk hareketi, souk savan ardndan heykellerin bir bir
ykl, Berlin duvarnn ortadan kaldrlmas gibi nice tarihsel dnm noktasnda
sahnede hep kitleler olmutur.
Bylesine renkli ama bir o kadar da karmak bir olgu olan kitle, sosyal psikoloji disiplinin balangcndan bu yana en ok tartlan konularn banda gelmitir.
Kitle iindeki birey yalnz olduu durumdakinden farkl m davranr? Farkl davranrsa, neden? Kitle iindeki birey, davranlar zerindeki kontroln yitirir mi? Kitlenin bireyler st bir zihni var mdr? gibi sorular zerinde odaklanan sosyal psikologlar, kitle davrannn nasl ortaya ktn, kitlede ne tr psikolojik mekanizmalarn ilediini aklayan kuramlar gelitirmilerdir.
Aada ilk nce kitleye ilikin ilk kuramsal yaklamlar ve daha sonra modern
sosyal psikolojideki kuramlar ele alnmtr.
KTLE DAVRANIINA LK KURAMSAL YAKLAIMLAR

Kitle konusundaki ilk kuramsal aba, Fransz hekim Gustave Le Bona aittir. Yaad an Fransasnda tank olduu sendikal eylemlerden etkilenerek kitle hakkndaki grlerini oluturan Le Bon (1895/1999), kitleyi ilkel, barbar ve korkun
olarak grmektedir. Ona gre, kitleyi oluturan bireyler ne trden olursa olsun, yaaylar, ileri, karakterleri, zekalar birbirine ne kadar benzerse benzesin ya da
birbirinden ne kadar ayrlrsa ayrlsn, kitleleme sonucu, yalnzca ve yalnzca bu
nedenden tr, kollektif bir ruh kazanr; dolaysyla, her biri, tek banayken hissedecei, dnecei ve davranacandan baka trl hisseder, dnr ve davranr. Baka bir ifadeyle, rastgele bireyler topluluunun kitle haline gelebilmesi, bireylerin tek tek karakterlerinin deimesi, bilinli kiiliin silinmesi, kollektif ruhun
olumas ve topluluun tek bir varlk haline gelmesiyle mmkn olur. Bu srete
artk bireyden sz edilemez. Le Bon, kitleleme srecini psikolojik mekanizmayla aklamaktadr: Anonimlik, bulama ve telkine yatknlk (etkiye ak olmak).
Anonimlik: Kitlede kii says fazlallnn verdii rahatlk duygusu ile sorumluluk duygusunun ortadan kalkmasdr. Sorumluluk hissi ortadan kalkan bireyler,
tek banayken zaptettikleri igdlerini serbest brakrlar. Hemen eyleme gemek
isterler. Bireyler kendilerinde deildir, iradeleriyle hareket etmezler, bilindlarnn egemenliine girerler.
Bulama: Le Bon bulamay, aklamas zor olan bir mekanizma olarak grr.
Bununla, kitledeki bireylerin sanki hipnotize edilmi gibi, karlkl olarak birbirlerinin duygu ve davranlarn taklit ettiini ifade etmek ister. Lider konumundaki
kii ya da kiilerden kaynaklanan duygu ve davranlar, bir kartopu gibi giderek
byr ve tm kitleye yaylr. Bulama grnde, kitlenin davranlarnda bir snr
olamayaca, kitlenin kendisini kontrol edemeyecei fikri yatar.
Telkine yatknlk (etkiye ak olma): Bireyler, kitle iinde kiisel bilinlerini yitirdikleri iin, kitledeki baat ve etkileme gc yksek olan kiiler tarafndan kolayca ikna edilebilir hale gelirler. Zaten bulama sreci de, etkiye ak olma haliyle mmkn olabilmektedir (Bkz. ekil 14.1)
225
nite 14 - Kitle Davran
ekil 14.1
Sre
Grnen Olay
Anonimlik
Yenilmezlik,
(Tannmazlk)
Sorumsuzluk
Davran
LeBonun Kitle
Modeli
Kaynak: Hogg ve
Vaughan, 1995;
s.341
iddet ieren,
Bulama
Davranlarda hzl ve
antisosyal,
beklenmedik
ilkel, igdsel
deimelerin olmas
davran
Telkine
lkel, barbar
Yatknlk
igdlerin yzeye
kmas
Yukarda aklanan psikolojik mekanizmalarla hareket eden kitlelerde u tr

zellikler grlr:
...Duygular abartlm ve basittir. pheci ve kararsz deillerdir. Hogrsz, yetkeci ve muhafazakardrlar. Yerine gre hem ok ahlakl (yce bir dava uruna kendini feda etme), hem de ok ahlaksz (cani, cellat) olabilirler.
Hibir ey nceden dnlmez, engel tannmaz. Rasyonel dnce ve yarg gc kaybolur. Ahlaki yasaklar sprlp atlr, kollektif ruhun etkisinde
bir yenilmezlik duygusu belirir; kr ve zaptedilmez bir gce dnen kitle,
ipini koparm bir sosyal hayvan niteliindedir... (Bilgin, 1994, s.129).
Yukarda kitleye ilikin anahatlar verilen Le Boncu anlay, sosyal psikolojide

grup zihni ad verilen yaklamn iinde yer alr. Grup zihni yaklam, grup ya da
kitlenin, onu oluturan tek tek bireylerden ayr olarak ve onlarn zerinde ortak bir
zihni olduunu iddia eder. Bu bak asndan, grup ya da kitleyi anlamak iin tek
tek bireylerin zihni deil grup zihni incelenmelidir. Buna karlk modern sosyal
psikolojinin ncs olan Allport (1924) davran yaklamna uygun bir tarzda,
grup zihni kavramn reddetmitir. Allport, sadece grup zihni kavramn reddetmekle kalmam, grubun (ve kitlenin) gerekliini de reddetmitir. Ona gre, tek
psikolojik gereklik bireydir. Daha ak bir ifadeyle, grup (ve kitle) tek tek bireylerin toplamndan baka birey deildir. Dolaysyla grup (ve kitle) davrann
aklamak iin birey psikolojisine bakmaktan baka yol yoktur. Uyaran-tepki (davran) psikolojisini sosyal psikolojiye uygulayan Allport, bireyin grupta iken yalnz bana olduu durumdan farkl davranmasnn zel bir durum olmadn, bunun fiziksel uyaran yerine bu defa sosyal uyarana tepki vermekten ibaret olduunu ileri srmtr.
Grup Zihni: Baz kuramsal

yaklamlara gre, kitle
yeleri tarafndan paylalan
ve kitle davrann mmkn
klan ortak ruh halidir.
226
Sosyal Psikoloji
Bireyselci yaklam
asndan kitle davran,
belirli tarzlarda davranmaya
yatkn olan, birbirine benzer
insanlarn biraraya
gelmesiyle ortaya kar.
Allportun bireyselci yaklam olarak adlandrlan bu yaklamn, kitle davranna uyarlayan giriimlerden biri, sosyal psikolojide birleme kuramlar (convergency theories) olarak bilinmektedir (Hogg ve Abrams, 1988). k noktas birey olan bu kuramlarda kitlenin kompozisyonu nemli hale gelmektedir. Bu gre gre, kitleler, genellikle ortak deer ve karlar paylaan kiilerden oluur. Kitle davran, belirli tarzlarda davranmaya yatkn olan birbirine benzer insanlarn biraraya gelmesiyle ortaya kar. rnein, kimileri futbolda taraftar iddetini, birleme kuramlarnn mantna uygun bir ekilde, taraftar kitlesini oluturan bireylerin
zelliklerine dayanarak aklamaya alr. Olduka popler olan bu yaklama gre, futbolda sorun karan kitleler genellikle manyak, anormal, sulu, eitimsiz,
isiz vb. zellikleri tayan kiilerden olumaktadr. Yine bu gr asndan, bu kiiler, saldrgan ve antisosyal davranlara eilimli kiiliklere sahiptirler. Bu konuda
yaplan bu tr grleri desteklememekte,tam tersine eitimli, i sahibi ve pekok
olumlu zellii tayan bireylerin de fanatik taraftar olabildiini gstermitir. Bu
bak asn eletiren aratrmaclar, futbol taraftar kitlesi iinde anormal kiilie
sahip bireyler olabileceini kabul etmekte, fakat, futbolda grlen taraftar iddetinin sadece bununla aklanamayacan ileri srmektedirler (Smith, 1983).
SIRA SZDE
Trkiyedeki pop, rock ya da Mslm Grses konserlerindeki izleyici kitlesinin lgn

davranlar, sizce yukarda verilen kuramlardan hangisiyle daha iyi aklanr, neden?
Kimsizlikleme:
Kimliksizleme, bireyin
davranlar zerinde
normalde varolan
snrlamalarn gevemesinin
saldrgan, antisosyal ve
bencil davranlara yol
amasna araclk eden
psikolojik bir durumdur.
KMLKSZLEME
Modern sosyal psikolojide, Le Bonun etkisinin ak ve gl bir biimde hissedildii yaklam, hi tartmasz, anonimlik olgusunun kimliksizleme (deindividuation) olarak yeniden kavramsallatrld yaklamdr. Kimliksizleme, bireyin davranlar zerinde normalde varolan snrlamalarn gevemesinin saldrgan, antisosyal ve bencil davranlara yol amasna araclk eden psikolojik bir durumdur. Bata anonimlik (tannmazlk) olmak zere grup ya da kitle ortamndaki pek ok etmen, bireyin kendisini ayr bir birey olarak grmesini ve kendi davranlarna dikkat etmesini engeller. Dier bir deyile, kitle ortamndaki etmenler, bireyin benlikfarkndalln azaltr ve bu da psikolojik bir durum olan kimliksizlemeyi yaratr
(Bkz. ekil 14.2). Kimliksizleme durumunun saldrganlk da dahil olmak zere
pek ok sonucu vardr. Bunlar, drtsel davranlar (genellikle bencilce davranlar) zerindeki ketlemenin zayflamas, bireyin kendi davranlarna dikkat edemeyii ve davranlarna hakim olamamas, bakalar tarafndan nasl grndne aldrmama, mantkl bir plan yapma becerisinde azalma ve o andaki duygusal duruma gsterilen ar duyarllk (Hogg ve Vaughan, 1995). zetle, bu yaklamda kitleye giren birey, kiisel kimliini (onu biricik klan zelliklerini) kaybeder, kitlenin
isimsiz bir yesi haline gelir; bunun sonucu olarak da kitlelerde grmeye alk
olduumuz ar davranlar gsterir.
227
ekil 14.2
Drtsel davran zerindeki
basknn zayflamas
evresel Koullar
Anonimlik
Yksek dzeyde
uyarlma
Dardaki olaylara
odaklanma
Grup iinde
yaknlama
O anda ,orada bulunan ipularna

ya da o andakiduruma ilikin
duyarln artmas
Benlik farkndalnn
azalmas
Kimliksizleme
Kimsizlikleme
Kaynak:Akt. Hogg
ve Vaughan,
1995; s.345
Bireyin kendi davrann

takip edememesi ya da
kontrol edememesi
Bakalar tarafndan
deerlendirme kaygsnn azalmas
Mantkl plan yapma yeteneinin

azalmas
Sosyal psikolojide kimliksizleme konusundaki deneysel aratrmalar, kitle ortamndaki etmenler iinde en ok anonimliin (tannmaz oluun) etkileri zerinde
odaklanmlardr. Ancak, bu almalardan kesin ve tutarl bir sonuca ulalamamtr. Genel olarak ifade etmek gerekirse, bu almalar sonucunda, kimliksizlemenin otomatik olarak ve kanlmaz bir biimde saldrgan ve antisosyal davrana yol amad grlmtr. Hatta baz almalarda, kimliksizlemenin deneklerde yardmseverlik gibi olumlu sosyal davrana yol at grlmtr (Hogg ve
Vaughan, 1995).
Kimliksizleme yaklam pek ok sosyal psikolog tarafndan eletirilmitir. rnein Reicher (1982, 1987) bu yaklamn, tek bana bireyi mantkl ve akl banda grerek yceltmesinin, dier yandan kitledeki bireyi, kitlenin kurban olarak
grmesinin problemli bir durum olduunu ileri srmektedir. Byk olaslkla ne
tek bana birey o kadar mantkldr, ne de kitledeki birey o kadar zavalldr. Dier
yandan, Postmes ve Spears (1988) da otuz yllk kimliksizleme aratrmalarn deerlendirdiklerinde, grup ya da kitle iinde bireyin kimliksizletiine dair bir kant
bulamadklarn belirtmektedirler. Baka aratrmaclarn kimliksizleme dedikleri
durumlarda deneklerin aslnda grupla beraber hareket ettiklerini, grupla birlikte
hareket etmenin ise kimliksizleme saylamayacan ileri srmektedirler.
Metinden anlald zere, anonimlik, kimliksizlemeyi yaratan etmenlerden biridir.
Anonim olma ise kiinin bireysel kimliini gizleyecek bir kyafet giymesi ya da byk bir
grubun iinde yer almakla salanabilmektedir. Sizce polisin kitle karsnda bir grubun
iinde olmas ve niforma giyiyor olmas, poliste kimliksizleme durumu yaratr m? Yaratrsa, polisin kitleye ynelik davranlarn etkileyebilir mi, nasl?
BELREN NORM KURAMI

Beliren norm kuram (emergent norm theory), modern sosyal psikolojide kitleyi
anormal olarak grmekten uzaklaan ilk kuramdr (Turner ve Killian, 1987). Dier kitle kuramlarnn tersine, bu kuram, kitle davrann, kurallar olan normal bir sosyal sre olarak grmektedir. Kitle davran birtakm normlar ieriyorsa ve kitle de kendiliinden yani planlanmam ekilde davran gsteriyorsa, o zaman hemen o anda ve
o duruma zg norm oluturuluyor demektir. te bu yzden kurama, ortaya kan
(daha nceden var olmayan anlamnda), beliren norm kuram ad verilmitir.
SIRA SZDE
Beliren Norm Kuram : Kitle

davrannn normsuz ve
babo olan bir davran
biimi olmadn, kitlesel
srete oluturulan
normlarla ynlendirildiini
ne sren bir yaklamdr.
Norm: Bir grup yesi iin
uygun davrann ne
olduuna ilikin grup
yelerince paylalan
inanlardr.
228
Sosyal Psikoloji
ekil 14.3
Beliren Norm
Kavram
Daha nce birbirleriyle hibir ilikisi olmayan bireylerin bir

araya gelmesi ve bu yzden daha nceden var olan norm
Kaynak:Akt. Hogg
ve Vaughan,
1995 ; s. 347
olmamas
Srad davranlarn ya da srad bireylerin davranlarnn

rtk norm olarak alglanmas
Normatif etkinin devreye girmesi ve kitledeki uymama

eilimleri zerinde bask yaratmas
ounluun hibir faaliyet gstermemesinin, rtk normun

kabul edilmesi olarak yorumlanmas ; (norm)uymama
eilimleri zerindeki basknn gitgide artmas
Kollektif
davran
Bu kurama gre, aslnda kitle bir rnek davran gstermez, ama hem kitlenin iindekiler hem de dardan bakanlar tm kitle ayn davran gsteriyormu yanlsamasn yaar. nk kitledeki belirli bireyler dierlerinden farkl ve daha dikkat
ekici davran gsterirler. rnein bir protesto kitlesinin iindeki kk bir grup
yoldaki dkkanlarn camlarna ta atabilir. Bu eylem, kitledeki dierleri tarafndan
bir norm gibi grnebilir (yani o durumda yaplmas gereken davran olarak grnebilir) ve bunun sonucunda, normlara (yaplmas gerekenlere) uymayan niyetler ve duygular varsa bunlar bastrlr. Kitlenin bu ta atan grup dndaki yeleri
hibir ey yapmadklar iin, aka olmasa da, kk grubun yapt faaliyeti (ta
atmak) kabul ettiklerini ve desteklediklerini gsterir(Bkz.ekil14.3). Bir normun
belirmesi, kitlenin duygu ve davranlarnn da snrlar olduu, kitlenin babo ve
dizginlerinden boanm olmad anlamna gelir. Bu, Le Boncu bulama kuramnda iddia edildii gibi kitlede duygu ve davranlarn snrsz bir biimde bulamadn gsterir.
Gerek yaamda kitle olaylarna tank olan sradan gzlemciler bile, kitlenin
kendiliinden ayn tarzda davrandn, hissettiini ve kitle eyleminin sanki tek bir
merkezden ynetiliyormucasna uyumlu olduunu dile getireceklerdir. Kitlenin
229
bu byk uyumu, zerinde durup dndmz ve karara vardmz bir ey deil, daha ok gnein domas gibi doal ve normal bir ey. Bu basit gzlemler,
Gruba ilikin alglar gerek midir, geerli midir?, Gruplar, bireyleri dndmz tarzda gerek midir?, Bireyden ayr bir grup psikolojisi var mdr, gruplarn
kendilerine zg zihni var mdr? sorularn anlaml hale getirmektedir. Yukardaki sorular, modern sosyal psikolojideki bireyselci yaklamdan hareketle olumsuz yantlanrsa, o zaman grup ya da kitle diye bir eyden sz edemeyecek duruma geliriz. Yok eer, olumlu yantlanrsa o zaman da grup zihni diye soyut ve
gzlenemeyen bir olgunun varln kabul etmek zorunda kalabiliriz. Bu da en
azndan baz aratrmaclar tarafndan bilimsel olarak grlmez. Bu durum tam bir
paradokstur. zetle, grup ve kitlenin bireyden ayr bir psikolojisi olduunu bilimsel olarak kantlamak gerekmektedir.
te aada verilen sosyal kimlik yaklam bu paradoksu zd iddiasn
tamaktadr.
Sizce kitlenin normlara bal ve anlaml davran gsterdii fikri ya da kitlesel olayn
kontrolsz, ba bo ve ykc bir sre olduu fikri, polisin kitleye ynelik davranlarn
etkiler mi, nasl?
SIRA SZDE
SOSYAL KMLK KURAMI

13. nitede gruplar aras ilikilerin incelenmesinde grdmz sosyal kimlik kuram, kitle davrann aklamak iin de kullanlmaktadr. Sosyal kimlik yaklam
asndan en temel nokta, kitlenin gruplar aras bir olgu olmasdr. Pek ok kitle
davrannda, kitle tek bana deildir, her zaman kitlenin kar karya geldii bir
grup vardr. Yani kitle tek bana ortaya kan ve sonra da ylece kaybolan bir varlk deildir. ou kez, giri ksmndaki rneklerde olduu gibi, kitlenin karsnda
polis ya da jandarma olur. Baka baz olaylarda iki sivil grup kar karya gelebilir. ki rakip futbol takmnn taraftarlarnn atmas buna rnek olarak gsterilebilir. Ayrca, kitleyle ak ak kar karya gelen bir grup olmadnda bile hl
sembolik bir kar karya gelme sz konusudur: kitle ve devlet.
Kitle davrann gruplar aras bir olgu olarak aklamak iin, ilk nce ok basit
olarak kitle ve kitle karsndaki grubun iindeki (yani iki grupta da ayr ayr e zamanl gelien grup ii dinamikleri) psikolojik sreci incelemek uygun olacaktr.
Sosyal kimlik kuram, kitlesel sreci mmkn klan eyin bireyin kitlede erimesi ve
kaybolmas deil, tam tersine bir kimlikten baka bir kimlie gei olduunu ileri
srmektedir. Buna gre, kitle yeleri, kitlede bireysel kimliklerini bir kenara brakarak sosyal kimlik temelinde eylemde bulunurlar. Dier bir deyile, bireyler artk
tek bana Ali, Hasan, Aye veya Fatma olarak deil ama rnein Galatasarayl Ali,
renci Fatma, ii Aye ya da polis Hasan gibi grup yelikleri, yani paylalan ortak kimlik temelinde davran sergilerler. Kitlenin karsnda fiziken bir grup olsun
ya da olmasn, kitle yeleri biz ve onlar ayrmn yapar. Biz kategorisine igrup, onlar kategorisine dgrup denmektedir. Birey, kendini koyduu kategorinin
dier yeleriyle, dier bir deyile igrup yeleriyle zdeleir. rnein, renci
olan Fatma, polisin bir arkadana vurmasn kendisine yaplm gibi alglar ve buna tepki gsterir. Ya da bir gstericinin att tala yaralanan polis memurunun arkadalar, kendileri yaralanmadklar halde yaralanm gibi tepki gsterirler. Artk
her iki grup da kendilerini konumlandrdklar biz kategorisinin normlarna gre
davran gsterir. Yani, o grubun iinde bulunmak neyi gerektiriyorsa yle davran gsterilir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, byle bir aklamayla kitle ile
Sosyal kimlik kuram,

kitlesel sreci mmkn klan
eyin bireyin kitlede erimesi
ve kaybolmas deil, tam
tersine bir kimlikten baka
bir kimlie gei olduunu
ileri srmektedir.
230
Sosyal Psikoloji
grup arasndaki fark silinmi olur. Oysa kitle, gruptan farkl olarak nceden belirlenmi, ak seik normlara sahip deildir. Genel birtakm davran normlar olsa
bile, kitle iin o andaki durum hala belirsiz olabilir. rnein, kreselleme kart
eylemlerde yer alan anarist (felsefi anlamda anarist) gruplarn iddet konusunda
farkl normlar olduu bilinmektedir. Bir grup iddet kullanmay her ne olursa olsun reddedebilirken, dieri sadece saldr olduunda iddet kullanmay meru grebilir. Saldr karsnda iddet kullanmay meru gren gstericiler iin bile, bir
gsteri annda neyin saldr olarak grlmesi gerektiine ilikin karar verilmesi gereklidir. Dolaysyla kitlede o anda kar grubun davranna (rnein polisin yry engelleme giriimine) ne tepki verileceine kitle, anlk olarak karar vermek
ve uygulamaya gemek zorundadr. Kitle davrannn tam ortasnda, uygun eylemin ne olduunu tartmak ve demokratik bir tarzda karara ulalmasn dnmek
anlaml deildir. Hele nceden belirlenen bir liderin olmad durumlarda, kitleyi
oluturan bireyler, hep birlikte ve hemen tepki gstermeyi nasl baarmaktadr?
sorusu ok nemli hale gelmektedir. Sosyal kimlik yaklamna gre, bu tr durumlarda kitle yeleri, sosyal kimliklerine, yani ait olduklar sosyal kategorilerin zelliklerine uygun tarzda davranmak iin o anda o kategoriyi temsil edici tarzda davran gsteren kitle yesinin davranlarn rehber edinir. rnein, polisin yry engelleme giriimine polise ta atarak tepki veren herhangi bir kitle yesinin bu bana ya da koluna bant takm bir eylemci olabilir- bu davran, annda dier
yeler tarafndan, o anda yaplacak uygun bir hareket olarak alglanp benimsenebilir. Eer davran benimsenirse, bundan sonra polisin zerine tm kitleden ta
yamaya balar. Sosyal kimlik kuramna gre, bu davran, kr bir heyecandan galeyana gelerek tm kitleye bulaan bir davran olarak yorumlamak doru deildir.
Tam tersine tm kitle yelerinin o anda sz konusu davran sosyal kimliklerine
uygun bulduu ve benimsedii iddia edilmektedir (Reicher 1982, 1987).
Yukardaki rnekte, kitlenin polise ynelik saldrgan davran (ta atmay) sz
konusu edilmitir. Bu rnekten hareketle, sosyal kimlik kuramna gre, tm zamanlarda tm kitlelerin saldrgan bir davran benimseyecei dnlmemelidir.
Eer kitle yukardaki rnekte olduu zere saldrgan bir davran benimsemi olsa bile, sosyal kimlik kuramna gre, bunu meru grd iin benimsemi olmaldr. Yani, bireyler, kitle yesi olmaktan edindikleri sosyal kimlikleri erevesinde,
meru olarak algladklar hedeflere dnk, seici bir biimde saldrgan davranmaktadrlar. Bu konuda yaplm aratrmalar, kitle yelerinin setikleri davran
biimlerinin ve setikleri hedeflerin rastgele olmadn gstermektedir (Reicher,
1984). rnein bir futbol fanatii kart grupla kavga ederken, oradan geen ve
olayla ilgisi olmayan birine vurduunda kendi arkadalar tarafndan bu davran
ho grlmeyebilir ve uyarlabilir. Ksacas kitle davran kontrolsz deil, aksine
snrlar kitlenin kendisi tarafindan verili balam iinde izilen kontroll bir sretir (Reicher, 1984; Drury ve Reicher, 1999).
Yukarda hem kitle hem de kitlenin kar karya geldii grup (bu grup ou
zaman polis olmaktadr) iinde ileyen psikolojik sreler ana hatlaryla verilmitir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki kitle ya da grup iinde ileyen psikolojik sreler ezamanl olarak gruplar arasnda ileyen psikolojik srelerle karlkl etkileim halindedir. Gruplar arasndaki bu etkileimi, ngilterede gerekletirilmi bir
aratrma zerinden gstermek, konunun daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr. Bu aratrmada, niversite harlar konusunda yaplan yasal deiiklii protesto eden renci kitlesi incelenmitir (Reicher, 1996). Aratrmac, eylemin banda
renci kitlesini gzlemlemi ve kitlenin homojen olmadn, kendilerini eitli
231
ekillerde tanmlayan alt gruplardan olutuunu saptamtr. En belirgin altgruplar,

amalarnn yalnzca parlamentoya seslerini duyurmak olduunu syleyen sradan renciler ve haklarn elde etmek iin gerekirse otoriteyle atacaklarn
syleyen politik rencilerdir. Gsteri srasnda, politik rencilerin atmac
eylemleri karsnda, otorite yani polis, btn kitleyi kordona alm, rencilerin
parlamento binasna ilerleyiini engellemeye alm ve kordonu yarmaya alan
renciler geri pskrtlmtr. Btn bu srete kritik olan nokta, polisin eylemlerinin kitlenin herhangi bir alt grubunu deil, tmn hedeflemesidir. Yani, btn kitle yelerine, alt grup yesi ya da birey olarak davranlar ne olursa olsun,
atmay balatan kii muamelesi yaplm ve dmanca davranlmtr. Bunun sonucunda, balangta pasif olan ounluk, dgrubun -polisin- eylemini gayrimeru ve kendi haklarna bir saldr olarak alglam ve bunun zerine polis kordonunu yarmaya teebbs eden renciler kitleden daha byk bir destek almaya balamlardr. Aratrmac, bu sreci, rencilerin, bata paral bir yaps olan grubun, dgrupla etkileimleri sonucunda kendilerini bir ve daha byk bir kategorinin yesi olarak grmeleri eklinde betimlemektedir. Bu, renci kitlesinin kendisini, polis karsnda daha gl hissetmesine yol at gibi, polise kar kmak
iin gereken meru zemini de yaratmtr. renciler polis kordonunu, tansnlar
ya da tanmasnlar birbirlerine kenetlenerek yarmaya almlardr. Karlkl gerilimin trmandrlmas, polisin balangtaki kitlenin tmne ynelik korkusunu ve
bastrma eylemlerini pekitirmitir. Gsteri, yedek polisin olay yerine arlmas ve
baz rencilerin yaralanmasyla sona ermitir. Yukarda betimlenen btn bir kitlesel sre boyunca, her iki grubun davranlarnn birbirine nasl baml bir seyir
izledii grlebilir.
Gruplarn karlkl olarak birbirlerinin davranlarn nasl etkilediini gsteren
bu aratrma, kitlede yer alan bireylerin geirdii psikolojik deiim srecine de
k tutmaktadr. Gsteri sonrasnda, zellikle kendilerini sradan kabul eden,
atmac olarak grmeyen rencilerin, sadece polis ve genel olarak toplum
hakkndaki deil, ama kendileri hakkndaki grleri de deimitir. nceleri verili dzenin tarafsz koruyucular olarak alglanan polis, artk baskc bir devlet aygt olarak, nceleri uzlama temelli olarak grlen toplumsal ilikileri artk atma
temelli olarak grmeye balamlardr. Bu erevede, toplumsal ilikilerde kendi
kimliklerini konumlandrdklar yer de deimitir.
Sizce sadece sorun karan bireylere deil tm kitleye ayn ekilde davranmann, daha
popler bir deyile kitleye potansiyel sulu muamelesi yaplmasnn nedeni ve sonular
nelerdir ve bunun nne geilebilir mi?
SIRA SZDE
232
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA
Kitle davrann tanmlamak

ok eitli trde kitleler ve dolaysyla kitle davranlar olabilecei iin, kapsayc bir tanm vermek
zordur. Protesto kitleleri, dini kitleler, spor kitleleri,
konser kitleleri gibi pek ok farkl kitle, biraraya
gelme amalarna gre farkl davranlar gsterirler.
Ama tm kitlesel srete ortak olan olan ynler,
ksmen de olsa yle bir tanmla verilebilir: Kitle
davran, genellikle ok sayda insann ayn yer
ve zamanda bir uyum iinde youn duygusal ve
sosyal normlar ihlal eden davranlardr. (Hogg ve
Vaughan, 1995, s.340).
Kitleye ynelik ilk kuramlarn kitle davrann nasl grdklerini aklamak
Kitle davran konusunda ilk kuram Fransz hekim
Le Bon tarafndan ortaya atlmtr. Le Bon kitleleri
hep olumsuz bir ekilde ele almtr. Kitlesel sreci
anonimlik, bulama ve telkine yatknlk mekanizmalaryla aklayan Le Bon iin kitleler her zaman
ilkel, ykc ve anormaldir. Bireyin kitlede kaybolduunu, onun yerine grup zihninin getiini ileri
sren Le Boncu anlaya karlk, Allport grup zihni kavramn, gzlenememesi ve dolaysyla bilim
d olmas nedeniyle reddetmitir. Bu gre gre,
grup ya da kitle yoktur, sadece ve sadece birey vardr. Grup davrann anlamak iin de bireye bakmak gereklidir. Bu gr kitle davrann aklamak iin kullanan birleme kuramlar, kitlenin ne
tr bireylerden olutuunu saptamaya alrlar.

AMA
Kitlede kimliksizlemenin ne demek olduunu

aklamak
Modern sosyal psikolojide Le Bonun anonimlik
kavram kimliksizleme olarak yeniden ele alnmtr. Kimliksizleme, bireyin davranlar zerinde
normalde varolan snrlamalarn gevemesinin saldrgan, antisosyal ve bencil davranlara yol amasna araclk eden psikolojik bir durumdur.Kimsizlikleme sonucunda bireyde unlar grlr: bakalar tarafndan nasl grndne aldrmama, mantkl bir plan yapma becerisinde azalma ve o andaki duygusal duruma gsterilen ar duyarllk. zetle, bu yaklamda kitleye giren birey, kiisel kimliini (onu biricik klan zelliklerini) kaybeder, kitlenin isimsiz bir yesi haline gelir; bunun sonucu olarak da kitlelerde grmeye alk olduumuz ar davranlar gsterir.

AMA

AMA
Beliren norm kuram ile kitle davrann aklamak

Dier kitle kuramlarnn tersine, beliren norm kuram, kitle davrann, kurallar olan normal bir sosyal sre olarak grmektedir. Kitle davran birtakm normlar ieriyorsa ve kitle de kendiliinden
yani planlanmam ekilde davran gsteriyorsa, o
zaman hemen o anda ve o duruma zg norm oluturuluyor demektir. Bu kuram, kitlesel srete, ani
olarak normun ortaya kn, temelde kiiler aras
iletiim yoluyla aklamaktadr.
Sosyal kimlik kuram ile kitle davrannn nasl
aklandn saptamak
Sosyal kimlik kuram, kitlesel sreci mmkn klan
eyin bireyin kitlede erimesi ve kaybolmas deil,
tam tersine bir kimlikten baka bir kimlie gei olduunu ileri srmektedir. Buna gre, kitle yeleri,
kitlede bireysel kimliklerini bir kenara brakarak
sosyal kimlik temelinde eylemde bulunurlar.
Sosyal kimlik kuram, kitle davrannn gruplar aras bir davran olduuna vurgu yapar. Ve yukarda
sz edilen grup ii srecin gruplar aras etkileimlerle ezamanl gerekletiine dikkati eker.
nite 14-Kitle Davran
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kitle davrann grup davranndan ayran bir zellik deildir?
a. Kitle davranna rehberlik edecek nceden belir
lenmi normlar yoktur.
b. Kitlenin belirlenmi bir lideri olmayabilir.
c. Kitle yeleri arasnda kurulu bir iletiim a yoktur.
d. Kitle, iyi rgtlenmi bir topluluk deildir.
e. Kitle her zaman homojen bir yapdadr.
2. Kitle davrann aklamada grup zihni kavramn
kullanan yaklam aadakilerden hangisidir?
a. Beliren norm kuram
b. Birleme kuramlar
c. Le Boncu yaklam
d. Sosyal kimlik kuram
e. Gestalt psikolojisi
3. Aadakilerden hangisi kitle davrannda bireyselci
yaklam temsil eden bir zellik deildir?
a. Grup ya da kitle yoktur, birey vardr.
b. Kitle biraraya gelmi bireylerden ibarettir.
c. Kitlenin davran, onu oluturan bireylerin zel
likleriyle aklanabilir
d. Grup zihni yoktur.
e. Kitlenin normlar herzaman bireylerin davranlarna yn verir.
4. Kimliksizleme yaklamna ilikin olarak, aadakilerden hangisi yanltr?
a. Kimliksizleme yaklam, kitle davrannn normsuz bir sre olduunu ima eder.
b. Kimliksizleme yaklam, bireyin, kitlede bireysel
kimliini kaybedip sosyal kimlik kazandn ileri
srer.
c. Kimliksizleme kavram, Le Bonun anonimlik kavramndan ok farkl deildir.
d. Kimliksizleme sonucu birey, antisosyal davranlar gsterir.
e. Kimliksizleme, kitle davrann mantk d olarak
grr.
5. Kitle davrannn belirli birtakm normlarla ynlendirildiini ileri sren kuramsal yaklam aadakilerden
hangisidir?
a. Kimliksizleme
b. Sosyal kimlik kuram
c. Belirlenen norm kuram
d. Birleme kuramlar
e. Sosyal kimlik kuram ve birleme kuramlar
233
6. Sosyal kimlik yaklam erevesinde kitle davran ile

ilgili aadaki saptamalardan hangisi yanltr?
a. Kitle davran mantk d ve kontrolszdr.
b. Kitle davran normlar tarafndan ynlendirilir.
c. Kitle davran anlaml bir sosyal sretir.
d. Kitle davran, snrlar kitlenin kendisi tarafndan
izilen bir sretir.
e. Kitle davran gruplar aras bir davrantr.
7. Aada verilen seeneklerden hangisi, kitlenin anlaml bir sosyal sre olduu fikriyle ters der?
a. Kitleyi oluturan bireyler, kendilerini biz kategorisine koyarlar.
b. Kiiler bireysel zellikleri temelinde deil, grup
yelikleri temelinde davran gsterirler.
c. Kitle davran her zaman ykcdr.
d. Kitlesel sre sonunda, kitlede yer alan bireyler
psikolojik bir deiim yaarlar.
e. Kitle, sadece sosyal kimlik erevesinde meru grlen davranlar gsterir.
8. Kitlenin saldrgan davran gstermesi ile ilikili olarak
aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Sosyal kimlik kuramna gre, kitleler sadece meru grdklerinde saldrgan davranrlar.
b. Le Bonun kuramna gre, kitleler her zaman ve
her yerde saldrgan ve ykcdr.
c. Birleme kuramlarna gre, kitlenin saldrgan davranlar, kitle yelerinin saldrgan kiiliklere sahip
olmalarndan kaynaklanr.
d. Beliren norm kuramna gre kitleler hibir zaman
saldrgan davran gstermezler.
e. Kimsizlikleme kanlmaz bir biimde saldrgan
davrana yol amaz.
9. Aadaki saptamalardan hangisi beliren norm kuram
ile uyumaz?
a. Kitle davrann ynlendiren normlar, kitlesel eylem balamadan belirlenir.
b. Kitle gerekte bir rnek davran sergilemez, bu
bir yanlsamadr.
c. Kitlede norm oluumu, kiiler aras iletiimi gerektirir.
d. Kitle davran anlamsz ve patolojik deildir.
e. Kitle davran, norma gre ykc veya yapc
olabilir.
10. Kitle davrannda, birey-grup ikilemine ilikin olarak
aadaki saptamalardan hangisi dorudur?
a. Baz bilim insanlar gzlenememesi nedeniyle
grup zihni kavramn bilim d grmekte ve reddetmektedirler.
b. Sosyal kimlik kuram, bireyden ayr bir grup psikolojisinin var olduunu kabul etmez.
c. Birleme kuramlar, grup (kitle) davrannn sadece grup dzeyinde anlalabileceini iddia eder.
d. Allporta gre, tek psikolojik gereklik gruptur
(kitledir).
e. Beliren norm kuram, kitle davranna ilikin bireyselci bir yaklam temsil eder.
234
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden
Kimliksizleme ve Bir Deney
Aada, Zimbardo ve arkadalarnn 1973 ylnda gerekletirdikleri ve bugn artk sosyal psikolojide bir klasik
haline gelmi bir deney aktarlmtr. Bu almada, ilk bakta yaammzda hi karlamayacakmz gibi gelen
davran biimlerinin nasl ortaya ktn okuyacaksnz.
Ben olsam asla yapmam diyeceiniz trden davranlarn, byk ihtimalle deneyi okusalard ayn tepkiyi verecek, akl banda, eitimli, duyarl ve sorumluluk sahibi
yetikin insanlarn nasl olur da gsterebildiini grdkten sonra, belki hepimiz kendimize dnp bir kez daha
sormalyz: Biz olsaydk gerekten yapmaz mydk?
Bir cezaevi benzetiiminin kullanld deneyde bir grup
insana belirli bir cret karlnda gardiyan ve tutuklu
rolleri oynatlr. Bu amala Stanford niversitesi Psikoloji
Blmnn bulunduu binann bodrum kat Stanford Kasabas Hapishanesi ad verilen bir hapishaneye dntrlr. Uygun ekilde dntrlm hcreler, hapishane avlusu, koridorlar oluturulur; gizli bir video kamerayla gardiyan ve tutuklularn davran ve konumalar kaydedilir.
Tutuklu roln oynamay kabul eden denekler, geree
yakn bir sre izlenerek sokakta veya evlerinde tutuklanp hapishaneye getirilir. Parmak izleri alnr, elbiseleri
kartlr, stlerine bit ilac srlr ve kendilerine cezaevi
kurallar okunur. Buna gre tutuklular, istirahat srelerinde, yemeklerde, klar sndrldkten sonra vb. sessiz
olacaktr; binalara, eya ve mobilyalara zarar vermeyecektir; birbirlerine numaralaryla hitap edecektir, gardiyanlarn emirlerine uyacaklardr. Tutuklular, tuvalete gitmek
iin izin isteyeceklerdir; sigara imeyeceklerdir. Gardiyanlar hapishanede disiplin ve dzeni salamakla grevlendirilir; gzlerinin grnmesini engelleyen gne gzlkleri,
plastik sopalar, ddkler, kelepeler verilir. Tek tip gri
niforma giydirilerek kiiliksizletirilmeleri ve gardiyan
kiiliine brnmeleri kolaylatrlr. Zamanla hapishanede kokumu bir ortak ilikiler dzeni geliir; gardiyanlar
saldrganlatka tutuklular daha ok boyun eici olur ve
gardiyanlara baml hale gelirler. Tutuklularn baarsz
bir ayaklanma giriiminden sonra, gardiyanlar keyfi g
gsterisine balarlar. Tutuklular, uyduruk, anlamsz ve genellikle tutarsz kurallara uymaya zorlanrlar; elbise dolaplar arasnda kutular ileri geri tatmak, battaniyeleri nce
dikenli allar zerinde srtp sonra diken ayklatmak
gibi anlamsz iler yaptrrlar; tutuklular birbirlerini aalamaya, karlkl hakaret ve kfrlere zendirirler. Tutuklular da kaderlerini kabullenmi bir tutuma girer ve hatta
gardiyanlarn kendilerine layk grdkleri insanlk d ilemleri hakl gsterecek biimde davranrlar.
Zimbardo ve arkadalar balangta deneyi iki haftalna
planlamken, alt gn sonra iptal ederler. nk artk
olay bir deney olmaktan km, gerek bir hapishane yaantsna dnmtr.
Aratrma sonularnn eitli alardan yorumlanmas
mmkndr. Bu konuda anahtar kavram kimliksizlemedir. Deney dzenei, tutuklu ve gardiyanlarn rollerini
alan deneklerin, gerek yaamdaki kimliklerinden syrlmalarna ve baka bir kimlie brnebilmelerine ynelik
baz nlemler ierir. Bu nlemlerden en nemlisi, deneklerin zel elbiselerinden arndrlp gardiyan veya tutuklu
niformas giydirilmesi ve kendi isimleri yerine bir numara tamalardr. Bu sayede anonimlik salanarak ehresiz tutuklu ve gardiyanlar yaratlr. Gerek gnlk yaamlarndaki rol ve statleriyle, deer ve inan sistemleriyle
ban koparan denekler, z-denetimden uzaklaarak,
iinde bulunduklar balamn etkisine teslim olurlar. D
dnyann gerekliinden uzaklap yeni bir gereklik yaratrlar. Bu yeni gereklik onlarda yeni alglar ve yarglar
meydana getirir.
Kaynak: Bilgin, 1994, ss. 123-125
nite 14-Kitle Davran

1. e
2. c
3. e
4. b
5. e
6. a
7. c
8. d
9. a
10. a
Yantnz yaln ise Kitle Davran konusunu

tekrar okuyunuz
Yantnz yaln ise Kitle Davranna lk Kuramsal
Yaklamlar konusunu tekrar okuyunuz
Yantnz yaln ise Kitle Davranna lk Kuramsal
Yantnz yaln ise Kimliksizleme konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yaln ise Beliren Norm Kuram ve
Sosyal Kimlik Kuram konusun tekrar okuyunuz.
Yantnz yaln ise Sosyal Kimlik Kuram
Yantnz yaln ise, Beliren Norm Kuram ve
Sosyal Kimlik Kuram konusunu tekrar okuyunuz
Yantnz yaln ise, Beliren Norm Kuram
Yantnz yaln ise, Beliren Norm Kuram
Yantnz yaln ise, Kitle Davranna lk Kuramsal
Yaklamlar konusunu tekrar okuyunuz
Kaynaklar
Allport, F. (1924). Social Pyschology. Houghton Mifflin,
Boston.
Drury, J., & Reicher, S. (1999). The intergroup dynamics of
collective empowerment: Substantiating the social identity model of crowd behavior. Group Processes and
Intergroup Relations, 2, 1-22.
Hogg, M. A. & Abrams, D. (1988). Social Identifications:
A Social Psychology of Intergroup Relations and
Group processes. Routledge, London.
Hogg, M. A. & Vaughan, G. M. (1995). Social Psychology:
An Introduction. Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf,
London.
Le Bon, G. (1895/1999). Kitleler Psikolojisi. (ev.) Tolga
Salam. Tima Yaynlar, stanbul.
Postmes, T., & Spears, R. (1998). Deindividuation and antinormative behavior: A meta-analysis. Psychological
Bulletin, 123, 238-259.
Reicher, S. (1982). The determination of collective behavior. inde: H. Tajfel (Ed.), Social Identity and
Intergroup Relations. Cambridge University Press,
Cambridge.
Reicher, S. (1984). The St Pauls riot: An explanation of the
limits of crowd action in terms of a social identity model.
235
European Journal of Social Psychology, 14, 1-21.

Reicher, S. (1987). Crowd behavior as social action. inde:
J. C. Turner with M. A. Hogg, P. J. Oakes, S. D. Reicher
& M. S. Wetherell (Eds.), Rediscovering Social
Group: A Self-Categorization Theory. Blackwell,
Oxford.
Reicher, S. (1996). The Battle of Westminster: Developing
the social identity model of crowd behavior in order
to explain the initiation and development of collective
conflict. European Journal of Social Psychology,
26, 115-134.
Smith, M. D. (1983). Violence and Sport. Butterwort &
Co.Ltd., Toronto.
Turner, R. & Killian, L. (1987). Collective Behavior.
Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Young, K. (1991). Sport and Collective Violence. In J.O.
Holloszy, (Ed.), Exercise and Sports Reviews, 19,
American College of Sport Medicine Services.
237
Benlik
15
Siz kimsiniz? Bu iki szckl sorunun yant da ok uzun, o yant bulma sreci
de ............ Benlik sizde var olan bir zihinsel yap deildir. Toplumsal etkinliklere
katlmanz, bakalaryla olan iletiiminizin bir rndr. O sizsiniz! Sizin toplumsal varlnzdr. Anlatmak istediimiz olguyu bir ataszyle bitirelim Kii
kendini bilmek gibi irfan olmaz
Amalarmz
Benlik ve z sayg kavramlarn tanmlayabilmek,
Kendilik bilgisi ve kltrle olan ilikisini aklayabilmek,
Kendimizle ilgili bilgilerimizin edinildii kaynaklar sayabilmek,
Benlik dorulamasnn nasl gerekletiini aklayabilmek,
Kendimizi, benliimizi gerekletirecek biimde evremize nasl sunduumuzu aklayabileceksiniz.

238
Sosyal Psikoloji
Keke Doru Olmasa!

lk kez ne olduumu anladmda, 11 yandaydm. Net olmayan, bir bakma yorgun olarak, kantladm eyin yanl olduunu umarak, ama kesin olan bilerek!
imde derinlerde bu hissettiklerim ylann baklarn dondurmak iindi. Maaradaki Spermeni izliyordum. Babam misafirlerinden biriyle konuarak pencerenin nnden geiyordu. Diyordu ki: Bunlar daha nce ok duydum, bunlarn
%10u bile doru olamaz. Oradaki insanlarn ou homoseksel eiliminde olamazlar. Bu oradaki herkes iin bir leke Onlar getii srada ben yzm televizyona yneltmitim grnmyordum, ama atee yansyan yzm tannyordu. Kzardm, anladm! Nasl olduundan emin deilim ama biliyordum. Ben %10daym. (Reid, 1937, s.30-31, Aktaran Taylor, Peplau, Sears, 2000).
Anahtar Kavramlar
Benlik Kavram
z Yeterlilik
Benlik emalar
Kendilik
deal Benlik
Kendini Olumlama
Benlik Saygs
indekiler
BENLK NEDR?
KSEL BLGLERMZ NEREDEN GELR?
KLTR VE BENLK
ZBLGNN GRNM
BENLK DZENLEME
MOTVASYON VE BENLK
SOSYAL KIYASLAMA TEORS
KENDN SUNMA
Benlik Bilinci
Sosyal Kyaslama
Farkndalk
Benlik Karmaas
Kimlik
Benlik Algs
nite 15 - Benlik
239
GR
Bu blme balamak iin bir altrma yapalm. Birka dakikanz harcayn ve Ben
kimim sorusunu yantlayn. Bir sayfa aln sol tarafna 1 den-20ye kadar yazn.
Sonra her rakamn sandan balayarak ben diye balayarak yukarda sorulan
ben kimim sorusuna yirmi farkl yant veriniz. Bu yantlar verirken sorunun cevabn kendinize verir gibi davrann, bir bakasna veriyormu gibi deil!
Bu nite; kiinin doasn, kendi karakterimizi nasl anladmz, davranlarmz seerken bize rehberlik eden kendini kavrama zelliimizi nasl kullandmz, kiisel inanlarmzn nasl gelitiini ve dier insanlarla nasl ilikiler kurduumuzu ieriyor.
BENLK NEDR?
En nemli kiilik zelliimiz nedir? Neyi az yaparz? Ne tr durumlar tercih
eder, hangilerinden saknrz? Herkes kendini her ekilde dnebilir. rnein,
zenci bir kadn sosyoloji profesr olmay dnebilir. Baka biri de kendini bir
cerrah olarak dnebilir. Ancak bu gen, akademik eitime meyilli olmayabilir. nc bir kiininse gelecekteki amacnn bir blm, orta batnn en byk arazisine sahip olmaktr. Kendimiz hakknda yerleen bu tr inanlarmz,
kendi genel dncelerimiz olarak adlandrlr. Ancak bunlar ideallerdir, gerekle uyumayabilir
Bu sadece bizim nelerden holandmz deil, kendimizdeki zelliklere nasl
deer verdiimizdir.
nsanlar kendine bitii genel deerin bir parasdr. Yksek zsaygya sahip
bireylerin, kiisel zellikleri aktr. yi veya kt bir insan olmalar, yetenekli olup
olmadklar gibi. Kendileri iin iyi dnr, uygun amalar belirlerler, kiisel davranlarn artmak iin geri bildirimleri kullanrlar ve zor durumlarn stesinden baarl bir ekilde gelirler. Dk zsaygya sahip insanlar, te yandan kendilerini
kavramada kendi dncelerini aklamakta daha zayftrlar. Kendilerini daha az
dnrler, sklkla gerek d hedefler seerler veya ekindikleri iin amalarndan tamamen uzaklarlar, gelecekleri iin ktmser olurlar, eletirilere kar daha
ters, duygusal ve davransal tepkilerde bulunurlar veya o tr negatif geribildirimlerle ve dier insanlarla olan sosyal atmalarla daha fazla ilgilidirler.
Benlik, kendimiz hakknda

edindiimiz ilk ve en nemli
inanlarmzn toplamdr.
Genelde kendi kendinizin deerlendirmesini yaptnzda zsaygnz siz, hangi gruba sokuyorsunuz?
SIRA SZDE
Ek olarak, z saygmz ve yeteneklerimiz iin zel deerlendirmeler yaparz,

zellikle baz alanlarda; rnein Can, kendisi iin genellikle iyi eyler dnebilir;
ama ok diplomatik ve yetenekli bir sanat olmadn bilir. Funda kendisini kt
olarak dnebilir; ama iyi bir organizatr ve iyi bir piyanist olduunu bilir. Bizim
iin nemli olan ve balanmak istediimiz kendimize ait zel grntler i dnyamzdaki duygularmz etkileyebilir.
Aratrmaclar, ncelikle z sayglarn aka ifade eden insanlar zerinde almalar yaptlar. Fakat daha sonra yaplan aratrmalar zsaygsn gsteremeyen
insanlar zerinde daha fazla durulmasn neriyorlar. Kendine olan zsaygnn kapal olmas demek, kiiliinde tanmlanmam ynler olmas veya kendini deerlendirememesi anlamna gelir. Kendine olan zsaygs kapal olan insanlar zerinde yaplan aratrmalar, zsaygnn dk olduu kabulnn doru olmadn
zsayg ise kendimizi

deerlendirme eklimizdir.
240
Benlik duygusu, bebeklik

dneminin bal bana
zellii olan ayrmlardan
birini tanmakla balar.
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
aka vurguluyor. rnein, Asyadaki gl kltrel farkllklarda, zellikle Japonyada zsaygnn belirgin bir ekilde llmesine izin veren cevaplar vermenin
ok daha dk olaslk olduu grlmektedir. O kltrde renciler kendileri
zerinde ak bir almay kabul etmediler (Sears, Peplau, Taylor, 2000).
zsayg ile ilgili olan kendini gelitirme yetenei nedir? Kendini gelitirme
yetenei ile ilgili en etkili teorinin Eric Ericsonun (1963)te ortaya konduu
bilinmektedir.
Bu teorideki ergenlik ve erken ergenlik dnemindeki eletiriler ok nemlidir.
Bu zamanda ocukluk ve ergenlik arasndaki gei iaretleri birbirine benzer ve bu
benzerlikler beraber gelmeye balar. Gen yetikinler ise kariyer planlar iin yakn ilikiler kurmallar veya iyi bir iin temelleri iin salam, kararl bir kimlik edinmeliler; yallar ise kendilerini lme hazrlamallardr. Ericson, kiilik duygusunun
gelimesi iin asl zamann ergenlik ve erken ergenlik dnemi olduunu vurguluyor. Ama bu kiisel gereklik duygusunun sadece bu zaman diliminde srdn
iddia etmek yanl olabilir. Bu ayrmn ad; Ben ve Dierleri ayrmdr.
Yaantnzda ben ve dierleri ayrmnn yapamayan bireylerin kard problem ve
glkleri hi dndnz m?
Sonu olarak psikologlar, Ericsonun aslnda doru olan benliin olumasnda
ergenlik ve erken ergenlik dneminin nemine inanmay srdrmelerine ramen
benlik duygusunun geliiminin bebeklik dneminden balayan ve gerekten mr
boyu devam eden bir sre olduuna inanrlar (Morris, 2002).
KSEL BLGLERMZ NEREDEN GELR?

Kiisel bilgiler birok kaynaktan gelir. Bazlar kendiliinden geliiyormu grnebilir. Ak bir rnek olarak baz bilgilerin nereden geldiinden emin olmayabiliriz;
ama doruluklarndan emin olabiliriz.
Toplumsallama
Kiisel bilgilerimizin ou toplumsallama srecinde gerekleir. ocukluk dneminde belirli yollarla ailemiz, retmenlerimiz ve arkadalarmz gibi davranrz ve
dinsel etnik gruplara veya kltrel aktivitelere katlrz. Kiiliimizin anlaml ynlerinin olmas sonradan kazanlr. Ailesi tarafndan her hafta sonu sergi ve konsere
gtrlen bir ocuk, kendinin bir kltrel kimlie sahip olduunu dnebilir.
Toplumsallama biimi nceki tecrbelerimizin zdr. Bu deneyimlerimizin dzenli olmas sonunda kiisel kavramlarn anlam bulmas gerekleir.
Deer Yarglarnn Yansmas

Kendimiz hakknda rendiimiz eylerden biri de dier insanlarn bize olan tepkileridir. Cooleyin gelitirdii kendi bardana bakma ilkesi insanlarn kendilerini ve dier insanlar alglamalarn ve onlardan sorumlu olmay savunur. Dier insanlarn bize olan tepkilerini nasl algladmz, deer yarglarnn yansmas olarak adlandrlr (Sears, 2000).(taylor, Peplav,Sears,2000)
nsanlardan Geribildirim
Bazen insanlar kiisel bilgilerimiz hakknda geribildirim verirler. Bu sre toplumsallama srecinde balar. Ailemizin bize syledii, bu kadar ekingen olma, piyano alarken nasl daha iyi olabilirsin veya nasl daha iyi bir okuyucu olabilirsin gi-
nite 15 - Benlik
241
bi. Genellikle ailelerin ocuklar iin dndkleri, kendi yetenekleri ve ocuklarn kiisel dnce kavramlar arasnda boyutsal bir iliki vardr. ocukluk ve ergenlik dneminden sonra geribildirimleri dikkate almak daha nemli olabilir.
rnein Ko, takma aday seerken, kimin seildii poplaritemiz asndan ok
nemlidir. Takma alnmay popler olmann ls olarak grrz. renciler,
retmenlerine akademik notlar hakkndaki yorumlar ve yeteneklerini aka
gsterebilirler ve bunun sonunda geri bildirimler alrlar.
Aratrmaclar, insanlarn kiisel zellikleri hakknda objektif geribildirimler yaplmasn neriyorlar. Tarafsz geribildirimler, kiisel dncelerden daha drst
ve daha az nyargl olarak ele alnr. zellikle byk bir ounluun paylat fikirlerin doruluuna inanmaya balarz.
Yaamnzda size yaplan geri bildirimlere kar tepkileriniz nasldr? Tersine evirerek
siz, geri bildirimlerinizi hangi biimde veriyorsunuz?
Kiiel Alg
nsanlarn davranlarn gzlemleyerek kiisel zelliklerini anlamaya alrz. Yani, aslnda bu bir kendimizi izleme srecidir. Biz kendimiz iin, srekli olarak emin
hareketler, emin yiyecekler veya emin insanlar tercih ediyoruz.
Buna ramen, Dearly Bemsin (1967, 1972) kiisel alg teorisi, kiisel bilginin
kaynann, kii tarafndan ncelikli olarak yararl olduunu, ama belli bir merkezi olmadn ileri sryor (Aktaran: Taylor, Peplau, Sears, 2000). rnein anezden holanmyorsanz, pizzann zerindeki anezden nasl sakndnz
incelemeye gerek yoktur. Anneler gnnde anneniz iin iek siparii verirken,
annenizi nasl sevdiinizi incelemeye gerek yoktur. Kiisel algnn en nemli taraf, srekli inanlarmzn biimini davranlar ve etkili nceliklerimizi iten ve
ak bir ekilde dile getirmektir.
Etiketli Uyarlma Durumlar

Psikolojik uyarlmalarmz kiilik zelliklerimizi ve i durumumuzu belirler. Baz
eylerin tehdit edici olup olmadn, bir kpein tehlikesini ve aldatan ei; zihinsel, psikolojik ve duygusal ekilde anlamak ve tanmlamakla sorumluyuz. Ama birok duygusal tepkinin biyokimyas ayndr. zel olmayan duygusal durumlarn dnda genellikle ok ve az uyarlmay ayrt edebiliriz.
Stanley Schachtera (1964) gre (aktaran: Taylor, Peplau, Sears, 2000) duygusal
alglarmz, sahip olduumuz uyarlma dzeyine, bavurduumuz bilisel etikete
baldr. Bilisel etikete varmak iin, davranlarmz ve durumlarmz gzden geirmeliyiz. rnein eer izlediimiz komedi programndan sonra kahkahalarla glyorsak, bundan mutlu olduumuz sonucunu karabiliriz. Bu balamda alg teorisi; i durumumuzdaki anlam belirsizlii zerinde duruyor ve bunun yalnzca
dsal evrenin ve yaplan davranlarn alglanmasna bal olduunu sylyor.
Bazen bulanklklar olsa da genellikle uyarlma durumlarmz bu kadar belirsiz
olmaz. Genelde duygusal durumumuza neyin sebep olduunu biliriz. Schachtern
iki faktrl duygusal teorisi; (psikolojik uyarlma ve makul etiket) belirsiz duygularmzn kkenini inandrc bir ekilde anlamamz salar ve biz bundan evremizde neler olduu sonucunu karrz (Aktaran: Taylor, Peplau, Sears, 2000).
SIRA SZDE
242
Sosyal Psikoloji
evresel Belirsizlikler
evre, kiisel zelliklerimiz hakknda bize ipucu salar. zellikle kiisel kavramlarda bizi belirleyici yapan faktrlerden youn etkileniriz.
stelik bizi belirleyici yapan zel durumlarda da imalarda bulunuruz. Bize benzeyen insanlarn olduu bir grupta olduumuz zaman kiisel kimliimizi, bizi birok adan farkl yapan zelliklerimizi dnmeye balarz. Bu sonula, sporcu
kolej rencileri, oday dolduran dier rencilerden onlar ayran, zel yapan
zelliklerinin spor yetenekleri olduunu dnrler.
Dierleriyle Karlatrma
Sahip olduunuz dnceler,

duygular, inanlar ve
davranlarnz baka
insanlarla kyaslama sosyal
karlatrmadr.
Baz zamanlarda kendi boyutumuzu veya niteliklerimizi ve elde edemediimiz baz bilgileri deerlendirmek isteriz. rnein, ne kadar iyi bir dans olduumuzu
renmek istiyorsak, bunun cevabn bulmak iin olas bir uzman bulabiliriz; ama
belki de bulamayz. Dier insanlara ne kadar iyi bir dans olduunu sorabilirsin,
ama bunu yapmaktan ekinebilirsin. Sonuta; bazen kiisel zelliklerimizi bakalaryla karlatrarak leriz. Biliyorsunuz ki eer iyi bir dansysanz, dans pistinde etrafnz dolar ve dierlerinden daha iyi bir dans olduu grlr. Bu sre bir
sosyal karlatrmadr.
Sosyal Kimlik
Etnik kimlik kiisel bilginin

bir parasdr.
Sosyal kimlik; Kiisel dncenin bir paras, grup yelerinin deerlerinin duygusal anlam tayan hareketlerinin hep beraber elde edilmesidir. (Tajfel, 1981, p:
248; Aktaran Sears, Peplau, Taylor, 2000). Bu gruplar ailenizi ve dier akrabalarnz ierir. , din, politika, etnik ve toplumsal gruplar ve dier st gruplar veya
nemli kiisel ynlerinizi glendiren gruplardr. ocukluk dneminde sosyallemenin byk bir blm oluur. Biz zel bir ailede, etnik grupta dinsel grupta doarz. Bydke kiisel zelliklerimizi ve deerlerimizi glendirecek ve rahata
yanstabileceimiz sosyal gruplar seeriz. Kiisel dncemiz ve sosyal kimliimiz
ortak karar verirler ve birbirlerinin parasdrlar.
Sosyal kimlik zerinde yaplan aratrmalarn ou etnik kimlik zerine odaklanyor. Bu da iinde bulunduu etnik grubun yeleriyle ilgilidir. Aznlk grup
yeleri iin zel klar doabilir. Erken ergenlik ve ergenlik yllarnda, duygularmz ekillendii zaman, etnik gruplarn gemii ve ana kltr etkilidir. Bu srete bir deiim olduunda rnein, renciler okul deitirdiinde veya niversiteye girdiklerinde daha zor olmaya balayabilir. Sosyal kimliin negatif ynleri belirgin veya tehdit edici olduunda, insanlar zellikle pozitif ynlerini ne karrlar,
Etnik kimlikle ilgili olan bir aratrmada (Phinney, 1981; Aktaran: Sears, 2000)
gl bir etnik kimliin tipik olarak yksek z saygyla badat bulundu. Ana
kltrn etkisi olmadan, gl etnik kimliklerini koruyan kiiler arasnda, zsayg daha problemli olabilir. Benzer olarak dier aratrmalar gsteriyor ki bireyler
kltrel kimliklerini kaybetmeden, bir kltr dierine tercih etmeden, her iki
kltrde elde etme becerisine sahip olabilirler. ift kltr becerisinin bu gr birinin yeni bir kltr de z kltr kadar baarl olarak grevini yapmasyla badalatrlabilir.
nsanlar rksal veya etnik gruplarn kimliine srkleyen nedir? Amerikan Afrikal niversite rencileri arasnda yaplan bir aratrmaya gre; kimin ailesi siyahlarn bir rgtne yeyse, kim siyahlarn dersini aldysa, ve kim rk veya
rksal bir nyargyla ilgili bir deneyime sahipse, kendi gemiine daha bal, ya-
nite 15 - Benlik
ni onlarn kendi genel kavramlar daha gldr. nk birinin etniksel ve rksal gemii, etnik kimliin duygusunu besliyor.(Aktaran,sears.20005Ktaran Taylor, Peplau,sears,2000)
Aslnda baz aratrma sonular kantlyor ki bireysel alglar rksal ve etniksel
kimliklerinden dolay negatif geri bildirim oluyor. O bireyler nyarglarn kendi
iine almak iin dierine ok olumsuz nitelikler veriyorlar ve kendi karakter ve
davranlarna daha fazla deer bierek zsayglarn koruyorlar.(Taylor, Peplau,
sears,2000)
KLTR VE BENLK
Kar kltr aratrmalar, kiilik kavramlarnn bireyin iinde yaad kltre
bal olduunu gsteriyor. Bu noktadan kan Searsn aktard bir aratrmada
Markus ve Kitiyama 1991de Amerikan ve Japon kltr arasndaki belirgin ztlklar; kiisel kavramlardaki zl, dayankl farkllklar ieren rneklerle aklamlar. Bu fark Batnn bamsz kltrleri ve Dounun birleik kltrleri arasnda domu olabilir.
Amerikada bireysellie gl bir vurgu var ve birinin esiz yeteneinin kullanm ve kefiyle dierlerinden nasl en iyi ekilde ayrt edebildii nemlidir. Onlar
toplumsallamann esas grevini bamsz tanmlamalarda yaparlar. Batllar ocuklarna nasl bamsz olunacan retirler.
Japon kltrnn baml bireyi ise kendini kuatan akrabalarnn bir paras
olduu iin, davranlar kararldr, belirlidir ve dier akrabalarnn hareketlerini
duygularn ve dncelerini ne ekilde alglayacana bal olarak oluur. Birey
zerk ve bamsz hareketler dneceine, sosyal iliki balarnn iinde anlaml
olmaya balar. Baml kltrlerde esas olarak kaynamaya vurgu vardr.
Sonu olarak Searsn aktarmasyla Markus ve Kitiyama (1991, 1994) bu kiisel
kavramlar, baml ve bamsz kiilii karlatrmlar, bireysellik ve kltrel sisteminin nemli taraflar zerinde durmular. Bu insanlar, kendi karakterleri hakknda nasl dnr? nsanlar dier insanlarla nasl ilikiye girer? Farkl olaylarda
hangi duygular kazanr ve insan harekete geiren ne gibi gd ve sorulardan etkilenmilerdir? Bu olgular tartmlardr.
Markus ve Kitiyama farkl duygularn eitlilii znde bamsz, kardaki birine baml benlikler tecrbesini tartrlar. Benlik birbirine baldr ve karsndaki
birey tarafndan alglanr. Benlik artrmnn alglanmas ise benlii temsil eden bir
anlaytr. Bu da kltrel bir snrlamadr. Benlik sorununda kendine kar nyargl olmak ise baka bir tutumdur. nsanlar kendileri iin iyi olan, kt olmayan sonulara sahipler.Ancak, byle atflar benlik ykseliminin kalitesini dryor.
Benzer ekilde zsaygnn deimesi de muhtemeldir. Hislerinde bamsz olan
bir kltrn yeleri daha fazla onaylanr ve benimsenir. Bir baka aratrmada; 31
lkenin rencilerinde toplumcu merkeziyeti lkelerde, hayattan tat alma ve z
sayg arasndaki ilikinin dk olduunu buldular. Fakat zgr lkelerde z saygs olan bireyler hayattan ok fazla tat alanlar olarak raporlatrldlar. (Sears, Taylor, peplau,2000)
zetle kiisel bilgi birok kaynaktan gelir; erken toplumsallama, dierlerinin
kymetini yanstma, dierlerinden gelen bir geri besleme, kendi davranlarmzn
z algs, evresel ayrt edicilik, dier insanlarla bizim kiisel niteliklerimizin sosyal
karlatrlmas ve dier sosyal gruplarda yelik gibi...
243
244
Sosyal Psikoloji
ZBLGNN GRNM
zbilgimiz zamanla ne ekil alr? Bilisel olarak kendi kendimizi gsterdiimiz,
temsil ettiimiz tuttuumuz, kavradmz inanlar nasldr?
SIRA SZDE
zsayg ve zbilginiz asndan kendinizi bana nasl anlatrsnz?
Kendi zemalarmz
z emalar, kendi kendiniz

hakknda ne dn
dnzle ilgili llerdir.
z emalar, insanlarn
amalarn birletirmesine
ve gelecekte onlara
amalarna ulaabilmek iin
imkan verecek olan
davranlarn gelitirmelerine yardm eder.
Bir ema, organize edilmi, yaplanm bir uyarc ya da kavram hakkndaki bilgilerin bir blmdr. nsanlar baz olaylar ve dier insanlarn doalar hakknda emalar tutarlar. nsanlar ayrca, kendi kendileri hakknda da emalar tutarlar. zemalar, kendi kendiniz hakknda ne dndnzle ilgili llerdir. rnein, siz
bamszlnz srdrmek ve sergilemek hakknda ok ilgili olabilirsiniz. Siz ailenizden kolej iin para almay kabul etmeyebilirsiniz. Kendi amarnz kendiniz
ykayp, matematik konusunda arkadalarnzdan yardm istemezsiniz. Ya da kendi kendinizi ok baml dnebilirsiniz ve kendiniz iin sevdiiniz bakalarnn
sizi evrelemesi ile bir gvenlik temin etmeyi dnebilirsiniz. ki olayda da, bamllk ve bamszlk ltleri ile ilgili gl bir z emaya yani kendi emanza
sahipsinizdir. Dier taraftan, kendinizi bu llerle ok fazla iliki iinde olduunuzu dnmeyebilirsiniz. Bu olayda, kendinizi ematik olarak bu kavramlarn
iinde dnmyorsanz, siz bamszlk ve bamlln lleri zerinde kendinizi emas olmayan biri olarak tanmlayabilirsiniz. Ancak genelde insanlar, kendilerine gre nemli olan konular zerinde emaya sahiptirler.
Btn zemalar pozitif deildir. nsanlar, kendileri hakknda negatif zellikleri nemseyip, genelde kabul gren organize edilmi inanlar tutarlar. rnein,
kendisinin ok kilo aldn fark eden biri; ne yiyeceine, nasl kalori kaybedeceine dair planlar yapar. Bu kiide kilo emalar olmas, dier insanlarda da kilo ile
ilgili davranlara dikkat eker. Bylece, rnein, bu kii baka birinin diyette olduunu ya da baka birinin kilo ile ilgili bir problemi olmadn anlar, ve kendisine zmler getirir.
nsanlar dncelerinde zkavramlar tutarlar. Bu zkavramlar, sadece imdiki
niteliklerle alakal deil, ayrca gelecekte bir zaman olabilecek ztanmlayc niteliklerle de ilgilidir. Bunlara olabilir kendilik denir. Bunlarn bazlar amalar ve rolleri ierir. nsanlar yksek mevkiler isterler. rnein be yandakiler bir itfaiyeci
olmak isterler ya da renciler doktor olmak ister. Btn olas kendilikler pozitif
olmaya eilimlidir. nsanlar gelecekte kendilerini iyi yerlerde, iyi durumlarda grmek isterler. Ama, baz olas kendilikler gelecekte bir ey olur mu ile ilgili korkular da gsterir. rnein, birinin alkol tketimine olan hayranl baz durumlarda
alkolizme yol aabilir.
zemalar olas kendilikleri ierir. Kiisel niteliklerimiz hakknda bilgiye sahip
olma, olaylarn bizimle ilgili olup olmadn anlayabilmemize imkan verir. zemalar, bilgiyle ilgili emalar hatrlamamza yardm eder. zemalar, gemi davranlarmzdan sonular ikarmak, kararlar almak ve geleceimize rehberlik eden
yarglamalarn anlamlaryla ilgili karm yapmamza yardm eder (Sears, Taylor,
Peplau, 2000).
zfarkllklar
Gerekte nasl olduumuz ile ideal olarak nasl biri olmak istiyoruz? Bunlarla ilikili davran ile dncelerimiz zfarkllklardr. Psikologlar bu zayrlklarn g-
nite 15 - Benlik
245
l duygular reteceini sylyor. Kiisel tepkilerimiz ve ideal olarak nasl biri olabiliriz, arasnda olumsuz ynde bir fark algladmz zaman, hayal krklna urarz, memnun olmayz, zgn oluruz ve ayrca kendimize olan zsaygmz azalr.
Gerek benliimiz ve ideal benliimiz arasndaki ayrlklarda, bizler heyecanla ilgili olumsuz ykl duygular, rnein korku, endie vb. retiriz.
Gerek benlik ve ideal benlik arasndaki ayrlklar, hayal krc, zc ve memnuniyetsiz bir durum retiyor. Ayrca zsayg eksikliine neden oluyor. rnein okul gazetesinde editr olmay istemek fakat sonra baarsz olmak gibi. Birinin hareketli kiilii ile ailesi veya arkadalarnn idealleri arasndaki anlay farkllnda endie yaratabilir.
Bir baka rnek de, babasnn hayalindeki baarl iadam olamayacan anlamak bir gente kayg znt yaratr. Kii iin, ideal benliindeki objeyi syleyen
bireye kar kiisel beenisi ne kadar nemliyse, iliki nekadar yakn ise o oranda
daha fazla youn duygulanm gerekleir.
deal ve gerek kemliinizde siz ne kadar uygunluk gsteriyorsunuz?Olmak istediiniz
yerde misiniz?
BENLK DZENLEME
zdzenleme insann kendi hareketlerini kontrol etmesi ve ynetme eklidir. Grdmz gibi insanlar kendileri hakknda eitli miktarlarda bilgi depolarlar, kiisel zellikleri, arzu, amalar ve gelecekteki durumlar gibi. Ama bu, devam eden
duygu ve hareketler ile nasl ilikilendirir?
leyen Kiisel Alg

Dncelerimizi ve devam eden davranlarmz etkileyen benlik dzeyi, bir zel
durum dahilinde ortaya kan kiisel algmza dayanmaktadr. zel bir durumda
oluan kiisel alg durumu, ileyen kiisel alg durumu olarak adlandrlr. Bize cuma gn yaplacak bir parti hatrlatldnda sosyal benlik ortaya karken; bir snf ortamnda duygu ve dncelerimiz zerinde ise akademik benlik, baskn faktr olmaya meyillidir. leyen kiisel alg nemlidir; nk bizim genel kiisel algmza gndermede bulunur; ama zel olaylarda davran ynlendirir ve bunun karlnda olayn gidiatna gre deiiklik gsterir. Bir arkadanz ile tarttnz ve
ona vurduunuz bir an hatrlayn. Daha sonra muhtemelen kendinizi iyi hissetmediniz ve de o da muhtemelen sizin hakknzda fazla iyi dnmedi. Bu ana kadar
kendinizi muhtemelen anlalmas kolay, iyi bir insan olarak grme fikriniz vard.
Fakat bu olaydan sonra kendiniz hakknda saatlerce ya da gnlerce pek olumlu
dnmediniz. Zaman iinde bir ekilde kalc kiisel algnz galip geldi ve siz kendiniz hakknda kendinizden honut ve kolay geinilir bir insan olduunuz dncesini yeniden kazandnz.
leyen kiisel algdaki deiiklikler ancak zaman iinde sabitlik kazanrsa, kalc kiisel algda deiikliklere neden olur. rnein kolejdeyken kendinizin otoriter olabileceinizi dnmyordunuz. Fakat mezun olduktan sonra bir bankada
bulduunuz ite birok kiiyi yneteceksiniz, bunu gnlerce aylarca yllarca devam ettirirseniz kendiniz otorite ve sorumluluk sahibi olduunuz dncesini kazanabilirsiniz. Ve bu sizin kalc kiisel algnzn nemli bir ekline dnebilir. Bu
rnekte de ileyen kiisel alg kalc kiisel algnn bir paras olmutur.
SIRA SZDE
246
Sosyal Psikoloji
Kiisel Karklk
Kiisel dzenleme iin nemli olan benlik hallerinden biri de kiisel karktr. Bazlar kendileri hakknda bir ya da iki ekilde dncelerini yrtrken bazlar ise
birok farkl ekilde kendileri hakknda dnce yrtrler. Bir kolej rencisi
kendisinin ncelikle bir renci olduunu dnr. Dikkatini ve inancn derslerinde baarl olma ynnde odaklar bir dieri ise kendini ok daha karmak rollerde dnr. Bir renci olarak, bir evlat olarak, bir sevgili olarak, bir takmn
yesi olarak ve bir part-time alan olarak. Patricia Tinville (1985) ylnda basit
benlik sahibi insanlarla kark benlik sahibi insanlar karlatrd analizinde; basit benlikli kiilerin zkavraya sahip, insanlarn nem verdikleri alanlarda elde ettikleri baar ile ayakta kalabildiklerini, fakat baarszlk durumunda da incinmeye
gayet ak olduklarn belirtir. rnek olarak ncelikle alaca notlar nemseyen
renci kt bir not aldnda yklm ve kederli olabilir. Daha karmak olan insanlar ise elde ettikleri baar ile ayakta kalabilirler, ama bunun yannda kendilerini baarszlk ve aksilik durumunda destekleyecek baka ekillere de sahiptirler.
Karmak benlie sahip bir renci akademik bir sorunla karlatnda mtemadiyen dikkatini okul ile olan uradan uzaklatrr ve bir da gezintisi iin hazrlanabilir ve aresi sayesinde bir ekilde akademik sorunla daha baarl bir ekilde
baa kabilir. Bu ekilde pozitif kiisel karklk, stres dolu yaamsal faaliyetler
karsnda bir tampon vazifesi grr. Kiiliimizin ounu bir tek benlik haline younlatrmaktansa daha ok doyurucu ve baarl olan dier hallere younlarsak
yaammzda karlatmz bir sorun daha az yaralayc bir hal alr (Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000). Bu ilevi sadece pozitif (olumlu) kiisel karklk zellii baarabilir. Bunun karsnda negatif (olumsuz) kiisel karklklar depresyona
ynelik bir risk faktrdr ve knty tedavi edici zellii zayftr. Yani kendisi hakknda yetersizlik ya da zayflk dncesine sahip olma; baarszlklar ve engellere kar destekleyici bir neden oluturmaz.
SIRA SZDE
Siz basit mi? Yoksa karmak bir benlik kavramna sahipsiniz?tartnz.
Benlik Verimlilii ve Kiisel Kontrol

Kiisel dzenlemeyi etkileyen benlik grnmlerinden dieri de; belli grevleri
yapmamz salayan yeteneklerimize ynelik beklentilerimizi ieren, benlik verimlilii ve bu yndeki inanlarmzdr. Bir aktiviteye katlp katlamayacamz, bir ie
kalkp kalkmayacamz, ya da bir amaca ulap ulaamayacamz bu eylemlerimizi yerine getirirken baarl olup olmayacamz inancna baldr. Sigara ien
birisi brakabileceini dnmezse sigaray brakamaz. Zor bir snav kad ile karlaan ve kapasitesi ile iyi bir i karabileceini dnen renci, kapasitesi hakknda phesi olan bir renciden daha kolay bir ekilde snavna balar ve sonuca ular. Psikologlar baar ya da baarszlk ynnde daha nceden yaanm
tecrbelerin, insanlarn benlik verimlilikleri hakknda kalc alg ekilleri oluturmaya yneldiine inanrlar (Bandura, 1986; Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000).).
Benlik verimliliine dair inanlarla belli bir davran gerekletirebilmek iin,
zel olarak kontrol ile ilgili alglar gereklidir. Bunlar sradan kontrol duygular deildir. rnein birisinin tenis takm iin ne kadar sk alacan renmek istiyorsanz o kiinin ne kadar olumlu insan olduuna dair genel duygularna deil,
tenis takmna ynelik ve zellikle benlik verimlilii ve kiisel kontrol hakkndaki inanlarn renmeniz gerekmektedir.
nite 15 - Benlik
Kiisel Farkndalk
Kiisel dzenleme ayn zamanda ilgimizi nereye ynlendirdiimizden de etkilenir.
Daha zel bir ifade ile ilgimizin kendi benliimize ynelik ya da evreye ynelik
olup olmaddr. Genelde ilgimizi odaklarz. Ama bazen de kendimize odaklanrz. Ayna da kendimize bakmak, fotoraf ektirmek, bakalar tarafndan beenilmek, veya baka bir ekilde yalnz olmak gibi deneyimler esnasnda ilgimiz kendimize yneliktir. Kendimizi mevcut evre dahilinde grevini yerine getiren bir aktr olarak deil, kendimizin ve bakalarnn ilgisinin yneldii bir obje olarak grmeye balarz. Bu durum kiisel farkndalk olarak adlandrlr. Genel olarak kiisel farkndalk insanlarn bir standart karsnda davranlarn tartmaya, ve bu standard karlamaya ynelik hareketi dzenleyecek bir yntem oluturmaya ynlendirir. Dnn ki; rnein k bir restoranda gidip sevgilinizle karlkl oturuyorsunuz ve ayn zamanda terslik bu ya direkt olarak arkanzdaki aynaya bakyorsunuz. Aynaya her gz atmay deneyiinizde yznzn bir ksmn gryorsunuz.
Rzgarda dalm salarnz, kaba bir ekilde glnz ve hi de ekici olmayan giyiminizi fark ediyorsunuz. Kendinizi tamamen aptalca hissederek harekete
geiyorsunuz. Sanz taramak iin banyoya doru gidiyorsunuz ve bu srada geri
dndnzde hl kt grnyor olacaksnz (Aktaran Sears, Taylor, Peplau,
2000). Kiisel ilgi insanlarn fiziksel grn, entelektel performans, atletik yap
ya da manevi btnlk gibi konularda kyaslar yapmasna neden olur. Standarda
uymaya alrz, davranmza standart ynnde deer bieriz, bu davranmznbeklentileri karlayp ya da karlamadna karar veririz ve giriime devam ederken kyaslama yapmay da srdrrz. Bu sre geri besleme olarak adlandrlr ve
teori de kiisel dzenlemenin sibernetik teorisi olarak isimlendirilir.
nsanlar ayrca kendilerinin kiisel genel grnmlerine verdikleri nem derecesi ynnden birbirlerinden farkllk gsterirler. Bu fark umumi ya da kiisel benlik bilinci olarak adlandrlr. Yksek derecede genel benlik bilinci olan insanlar
zerklik ve kimlik sorunlarnn peine derler. nsanlar dierlerinin hakknda ne
dndkleriyle, nasl gzktkleriyle ve dierlerine nasl grndkleri ile ilgili
olarak kayg duyarlar. Yksek derecede kiisel benlik bilincine sahip insanlar kendilerini analiz etmeye, kendileri hakknda dnmeye ve isel duygularn renmeye abalarlar. Bu insanlarn benlik emalar, kendilerini daha iyi ifade etmeye
yatkndr ve iinde bulunduklar ayrlklarn ve elikilerin daha farkndadrlar. Genel benlik zellikle baskn ise; rnein; dierlerinin deerlerini ve tutumlarn
nemsemek gibi insanlar kiisel tutumlarna daha ok arlk vermeye meyillidirler; fakat ilgilerini da yneltirlerse sosyal normlara daha ok uygunluk gsterirler. Benlik bilincinin genel ve kiisel ekilleri birbirlerine zt deildir. nsanlar her
ikisinde de yksek, her ikisinde de dk ya da birinde yksek birinde dk olabilir. Benlik bilincinin genel ve kiisel ekilleri davran oluumunda belirleyicidirler. Siz hangisisiniz? (Sears, Taylor, Peplau, 2000).
MOTVASYON VE BENLK
imdiye kadar benlik gr, kendini geri planda tutma beklentileri ve insanlarn evreye gre nasl hareketlerini belirledikleri hakknda altk. Benlik dzenlemesini nasl kontrol altna alacamz bilmek de nemli. Genelde insanlar doru ve olumlu benlik oluturmann yollarn aryor ve bu konu zerinde
pek ok gr var.
247
248
Sosyal Psikoloji
Doru Benlik htiyac
zgven geleceimizdeki
performansmz nceden
belirlemeyi kuvvetlendirir.
Geleceimizin getirilerini kontrol altna almak, nceden belirleme yeteneklerimiz

dorultusunda gerekletirebileceimiz bir eydir. rnein bir kolej rencisisiniz
ve iyi bir dans olup olmadnz merak ediyorsunuz. Byle bir durumda birok
dans eitim kursuna gitmek taraftar deilsinizdir Ya da bir dans yarmasnda belki ilk kez denediniz, olaanst iyisinizdir ama 3. kez denediinizde ok baarszsnzdr. Kendi dans yeteneinizi en iyi ekilde tehis edeceiniz yer bir kolej
partisidir.
Yetenekleriniz hakknda kesin bir bilgiye sahip olmadnz zaman zgvenimizi sorgulamak zorundayz. Tutarl Benlik htiyac genelde bir zorunluluktur ve
kendimiz hakknda durumdan duruma srekli deiken bir yapya sahip olduumuzun dnlmesini istemeyiz. nsanlar ak durumlarda kendi benlikleri ya da
karsndakinin benlii hakknda yorum yaparak tahminde bulunurlar. Bu yntemin ad kiisel dorulamadr. rnein snf olarak bir seminerdesiniz, snf arkadalarnz da sizin konukan olmadnz, katlmsz olduunuzu syledi. Siz de
bunun stne, ertesi gnlerde daha aktif bir renci olarak arkadalarnzn vard tahmini yanltmaya altnz.
Bir kii hakknda alacanz ilk izlenimler onun d grnyle salanr. Aldmz iaret ve semboller, kyafet, d grn, kim olduunu bize syler.
Eer bir insann sizin hakknzda objektif dnmesini istiyorsanz ,daha sportif
giyinirsiniz. nsanlar zamanlarnn ounu duruma uygun bir ekilde davranp,
olumlu bir izlenim yaratmaya alarak geirmektedirler.
Kiisel Gelime
nsanlarn kendi benliklerini gelitirebilmelerine en iyi gd arzulamaktr. Birok
insan kendi performanslarn gelitirmek amacyla spor ve benzeri elence aktivitelerine bavurur. Eer alan biriyse ve iteki hnerlerimizi gelitirmek istiyorsak,
i organizasyon temelli bir almada kendi zamanmz deerlendiririz.
SIRA SZDE
Baarl insanlarn nasl

kendi alanlarnda baarl
olduklarn gzlemleyerek
kendi geliimimize katkda
bulunabiliriz.
zgeliimimizi ideal hale getirmek iin ne tr bilgiler ya da durumlar aramalyz?

Kendi arzuladmz aktiviteler dorultusunda biz geliimimizi tamamlayabiliriz
ve baarl olabiliriz.
zgeliim dier insanlarla iletiimimizi de etkiler. Bu ynteme artan benzerlik
denir. rnein bir futbolcu sevdii bir futbolcunun fotoraflarn saklyor ve onun
baarsna, onun gibi olmaya zen gsteriyor. nsanlar simgeledikleri, anlamlandrdklar insanlarn baarsna ulamak iin daha ok motive olurlar.
Kiisel Dorulama
nsanlar nemli bir alma hakknda bir hata yaptn grdnde karlatrma
yapmak yerine acemi olan zelliklerini nemser. rnek; ekici bir erkek renci
snavda baarl olamamasnn nedenlerini ararken bunun sorumluluunu snftaki
kz arkadana ykler. Kiisel dorulama teorisinde insanlarn kendi zdeerlerini
dorulayarak kiisel zelliklerini aka davrana dntrdklerini syler.
Aratrmalar sonunda ortaya kan en kapsaml hata; yksek zsaygya sahip
olanlarn, kendilerinin iyi ynlerini abarttklardr. Dk zsaygya sahip olanlar
ise tersini dorulamlardr . (Aktaran; Sears, Taylor, Peplau, 2000).
nite 15 - Benlik
Tesserin Kiisel Deerlerin Savunulmas Modeli

Sosyal evremizdeki insanlarn performanslar bizim zgelirlerimizi etkiliyor. zellikle de psikolojik bir bamz varsa, bu modele gre farknda olmadmz yaknlklar; akrabalk, arkadalk gibi ilikiler dorultusunda oluyor.
Ama bu yaknlk ayn zamanda ortak karakter zelliklerini paylamaktan,
ayn cinsiyette olmaktan, ayn dine inanmaktan, ya da fiziksel yaknlktan da
kaynaklanabilir.
Kiisel deerlerin savunulmas teorisi u ekilde zetlenebilir:
1. Karlatrma etkisi: liki iinde olduumuz insann performans kendi gelimemizi etkiler. Kskanlk gibi eylemlerde bulunuruz. Bunun iinde o kiiyle ayn konularda uramamz gerekir.
2. Yanstma etkisi: liki iinde olduumuz kii, kendi geliimimiz dnda bir
konu hakknda, bir baar gsterdiyse, Onun baarsndan dolay gurur duyarz (Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000).
SOSYAL KIYASLAMA KURAMI

Kyaslama yapmak, benliimiz hakknda bilgilenmemiz iin iyi bir kaynaktr. Objektif bir deerlendirmenin mmkn olmad ve z yeteneklerimizi bulmamz gerekiyorsa, karlatrma yaparz.
Kuram, 1954 ylnda Lean Festinger tarafndan gelitirmitir. Festinger, nsanlarn tam olarak yeteneklerinin, sfatlarnn farknda olduu zaman, motive olduklarn sylyor. Bunu anlamak iinde,birey dier insanlarla kendini mukayese eder.
Kuram aadaki gibi zetlenir,:
1. nsanlar kendi dnce ve yeteneklerini gelitirme srecine sahiptirler.
2. Fiziksel standartlarn yokluunda; insanlar kendilerini dier insanlarla karlatrarak gelitirirler.
3. Genelde insanlar kendi benzerleriyle karlamay tercih ederler.
nsanlar sadece yetenek ve dncelerini deil; duygularn, kiiliklerini,
kazanmlarn, statlerini, prestijlerini de karlatrmaktadr.
Sosyal kyaslama yntemi, sosyal yaam ok etkilemektedir. rnein sosyal
grnmnz ya da arkadalarnzn olduu etnik grubun ekonomik ya da sosyal adan dezavantajlarn karlatrdmzda bir anomi meydana gelir.
Sosyal kyaslamann amac; farkl yetenekleri ve motivasyonu arttrmaktr (Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000).
Doru Kiisel Deerler

nsanlar bazen kendileri hakknda gerek bilgiye sahip olmay isterler. rnein;
voleybol takmnda kt oyuncu olduunuzu renmeniz, sizi baka bir spor
dalna ynlendirilip, o spor dalnda efor harcamanz tevik eder.
Karlatrma Sreleri
Festinger, bir insann setii sosyal karlatrma durumlarna odaklanmtr. rnein deprem korkusu yaayan bir insan srekli olarak kendi tepkilerini karlatrmak amacyla; deneyimlerini paylamak iin komularyla ya da arkadalaryla
grr.
D zelliklere bakarak da bir kyaslama yaparz. Bir adam yamal bir kot ve bol
bir t-shirt giydiyse onun sala grnts, protestocu bir yaps olduu fikrini uyandrr. te yandan baka biri, daha temiz daha derli toplu giyinmise, onun hakkndaki izlenimimizde daha disiplinli biri olduuna dairdir.
249
250
Sosyal Psikoloji
Dk zsayg insan daha mutsuz yapar ve insann zgeliimi iin bir katkda
bulunmaz. zgveni yitik bireyler tarafndan yaplr. Yksek zsayg insan hem
gelime, hem mutlulua tevik eder.
SIRA SZDE
zsaygnz ne durumdadr?
KENDN SUNMA
Kendini sunma bize

dierlerine yapmay
istediimiz ekilde kendimizi
farkl ve ok deiik biimde
sunmaya ve tarif etmeye
yardm eder.
Konumuza, bir rnekle balayalm: Can, nemli bir i grmesi iin dikkatlice
hazrlanyor. deneyimi hakknda ne syleyeceini prova eder, salarn kestirir,
dzelttirir ve resmi grnmek iin hangi takm elbisesini ve yeleini giyeceini
dnr. Evraklarn tamak iin yeni bir anta alr ve randevusuna erken varabilmenin zerinde durur. Grme yapaca kiiyle tannca, Can, gl bir tokalama ve memnun bir glmseme vermeyi hatrlar. Grme boyunca Can dikkatli
olmaya, ve sorulara doruca cevap vermeye alr. Ksaca bu ii baarabilecek
yeterlilii ve enerjiyi sunmak iin btn gcn kullanr.
Kendini sunma neden kendini anlatma iin nemlidir? Birok sebep var. Biz
ska insanlardan pozitif ayn zamanda samimi, zeki ve yardmsever bir kiilik grmek isteriz, fakat baz zamanlar farkl imajlar belirtmeye abalarz. rnein okul
iinde kabadaylar, kendilerini sert ve kavga karan gibi gstermeyi isteyebilir.
Oysa dier zamanlarda hedefimiz kt bir etkiyi minimuma indirmektir. rnein
ge kald bir snav iin akla uygun bir mazeret uydurmak gibi.
Kendimize ait davranlar ve hareketler sayesinde kendimize uygun bilgi
kazanrz. Doru arab sunmak, klas bir araba kullanmak, yeni bir nian yz
takdim etmek; insanlarn zel bir etki iletmek iin kullandklar fiziksel deerlerdir.
Ayrca ortam kurmak iin de nemlidir. Bu ortam romantik bir balang gibi klar ksarak, yumuak bir mzik alarak veya doaya olan ilgimizi iletmek iin arkadamza krda bir yrye kartarak yaratabiliriz. Kendinizi sunmann dier
bir zellii de prova yapmaktr. Sosyal bir olaydan nce zihinsel olarak birok yaklam deneyerek ne yapacamz ve syleyeceimiz hakknda dnebiliriz.
Moday takip eden genler iin aldklar arasnda moda olan elbiseler ve sa kesimleri, yallar tarafndan tuhaf olarak nitelendirilebilir. Ancak sosyal etkileimin bir
aamas; kendini tanma, kendini sunma, ama ve ortama bal olarak davranlarmz durumdan duruma deitirebilmektir.
yi Bir zlenim Yaratmak

Kendini sunmann mmkn en bilinen motivasyonu iyi bir etki yaratmaktr. nsanlar bu olayn nasl stesinden gelir? Sosyal konumun normlarna uymak bir stratejidir. rnein bir akam partisinde bir kii ilgin hikayeler ve akalar syleyebilir.
Buna karn bir cenaze treninde znt ve aile iin dilekler ifade edilebilir. Dier
bir strateji; dier insanlarn davranlarn karlatrmaktr. Kendini terfi etme kendi hakknda pozitif bilgi retmeye karlk gelir. Bir olay kullanarak, ya da kendi
hakknda pozitif eyler sylemekle olur.
Pozitif etki ynteminin dier bir taktii alak gnlll kullanmaktr. rnein bayan basketbol yldz ampiyonay kaybedinceye dek olduka iyi bir performans ve takmna girmeye almann dnda, baka bir ey yapmadn ve
parlak oyunlar oynadn syledi. Onun baarlarnn anlalmasyla, o olduka
yeterli ve ho grnecektir. Byle bir durumda ustalk, tabii ki alak gnllln
etkili olduu zaman bilmektir.
nite 15 - Benlik
Kendini sunma szl ve szsz davranlar ierir. Genel olarak kendini sunma
durumlar sze ait veya sze ait olmayann, ayn mesajlar verdii zamanlarda inandrc olur. Bir kii depresif bir sesle ve ask bir suratla; ok mutluyum derse bu
inandrc olmaz. Buna kar bir kii glmser ve gz konta kurarsa daha inandrc olur.
Eer kii sinema oyuncularnn olduu bir ehir merkezinden geldiini ve bir
keresinde Barbara Streisand ile tantn veya lotodan 1 milyon $ kazandn
sylerse, zerimizde dolayl olarak zengin ve nllerle beraber olduu etkisini
yaratmaya alyordur. Ama ne derecede inanlrdr, tartlr.
Etkisiz Kendini Pazarlama

Kendini pazarlama her zaman etkili deildir. Baz zamanlar olaylar bizde olumlu
bir etki yaratmaz. rnein annemizin doum gnn unutabiliriz veya bir restorantta zerimize orba dkebiliriz. Bu sebeplerden dolay hatalarmz minimum
dzeyde tutmaya alrz.
Utanmak kendimizi sunarken bazen bir durumda allagelmi olmayan honutsuz bir duygu grmemizdir. Kendini pazarlama bazen daha ciddi baarszlklar
ierebilir. Profesyonel bir aktrn konumasn unutmas veya nl bir bilim
adamnn bulgularn gsterirken yanl yorumlarda bulunmas gibi. Baka bir rnekte; utanga biri genelde diyalogu keserek, yeniden balamak iin ura verir.
Kii zr dileyebilir veya bir mazeret gstererek brakt yerden toplamaya kalkabilir. nk utangalk durumu herkesi rahatsz eden bir durumdur.
Mazeretler, izlenimlerde nemli bir rol oynar. Performans elde tutmann bir
yolu da mazeret bulmaktr. nsanlar ou kez baarszlklarna kontrol edilemeyen ve d kaynakl sebepler yklerler.
nemli mazeretler baarmay snrlamtr. Bir toplantya gecikme, ynetimde
problem yaratabilir. Dier insanlarn sinirlerini ayaa kaldrmaktansa uzak durmak
daha iyi bir izlenim yaratr. Eer, arabann tekerinin patlamas mazeretinizse, saatin
alarmn kurmay unuttuunuzu sylemekten daha iyidir. Ancak her zaman en uygun yalan; geree en yakn olandr!
Kiisel Engel
Kiisel engel adl mazeret, nemli bir stratejidir. nsanlarn kanlmaz baarszlkla sonulanan deneyimleri olduunda, bunun yeteneksizlikle deil, baka
mazeretlerle savunulmasdr. rencinin dk not aln yorgunlua balamas
gibi. Alkolikler ilerini kaybedilerini, zayf performanslarna deil de imelerine
balarlar.
Kiisel engel stratejisinin iki eidi vardr. Davransal engeller, rnein alkol,
uyuturucu etkisi, bitkinlik, dakik olmama, uyuukluk, dikkatsizlik vs. Kendiliinden kaynaklanan engeller ise: hasta olan insanlar tarafndan getirilir. Endie, utangalk, travma vakalarnda ki gibi. Byle durumlar performans zayflattnda sylenirler.
Kendi benliinde dzenli olarak engelleri olan insanlar, zayf alma alkanlna sahiptirler, akademik olarak baarszdrlar ve psikolojik savunmalar zayftr.
Engeller ksa dnemde etkilidir; fakat uzun dnemde bireylerin kendilerini ynetmeleri iin kesinlikle baarl bir taktik deildir.
251
252
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA

AMA
Benlik ve zsayg kavramlarn tanmlayabilmek

Benlik, kendimiz hakknda topladmz inanlarn
btndr. Bu inanlarn ierii benlik kavram olarak adlandrlr. Bunlar hakknda yaptmz deerlendirmeler ise zsaygdr (Benlik Saygs).
Kendilik bilgisi ve kltrle olan ilikisini aklayabilmek
Kendilik bilgisi ilk olarak sosyallemeden gelir. Bakalarnn deerleri ile, dier insanlarn geribildirimleriyle, kendilik algsyla, evresel ve sosyal karlatrma yntemleri ile, sosyal kimlik ve kltrel
deerlerle oluur. Kltrel analizler; batllarn benliklerine zg olarak nitelendirdikleri teklik, nemlilik ve zgrlk kavramlarn paylamc kltrle
ilikilendirirlerken, otoriter ve merkeziyeti sosyal
yapnn, bireyin kendisiyle ilgili olgular olumsuz
ynde etkilediini de aklamaktadr.
Kendimizle ilgili bilgilerimizin edinildii kaynaklar sayabilmek
Kendimizle ilgili bilgilerimizi esas olarak toplumlama sreci iersinde ediniriz. nsanlarn bizim
yaptklarmza ya da yapmadklarmza gsterdikleri tepkiler; evremize ilikin alanlarmz,
kendimizi bakalaryla kyaslamamz ve toplumsal
kimliimiz; kim olduumuzla ilgili bilgilerimize
kaynaklk etmektedir.

AMA
Benlik dzenlemesi-z yeterlilik ve farkndaln

insan yaamndaki nemini faklayabilmek.
Benlik dzenlemesi, bizim hareketlerimizi nasl
kontrol edeceimizi ve yneteceimizi belirtir. z
yeterliliimiz ise, benlik karmaklnn derecesine
bal olarak, yeterli ya da yetersizlie doru deikenlik gsterirken; tm dikkatimizi benliimizin
farkndal iin harcarz. Benlii dzenleyen pek
ok motivasyon vardr. nsanlar doru, tutarl ve
pozitif benlik kavram oluturmak ve gelitirmek
iin srekli bilgi ve uyaran aray iine girerler.

AMA
Benlik dorulamasnn, nasl gerekletiini

aklayabilmek
Benlik dorulamas, benlik algmza gelen bir tehditten sonra, deiik alanlarda algmzn desteklenmesini salamak iin harcanan gayreti belirtir. Bu
balamda kendimi deerlendirme, dier bireylerin
bize yakn ya da uzak oluu ve i-d performanslar sonucunda; bu olgularn benlikle ilikilendirilip,
ilikilendirilmemesiyle oluur.
Sklkla bizler sahip olduumuz zelliklerimizi, dncelerimizi ve duygularmz baka insanlarla karlatrrz. Bu ilem sosyal kyaslamadr. Tipik olarak bizler sosyal kyaslama iin bizim yaptmza
benzer olaylar seeriz. Bazen bizden daha iyi ya
da daha kt insanlar iin aa ya da yukar kyaslamalar kullanrz. Bunlar benliimizi glendirme
ve kiilik geliimi iin yaplmaktadr.

AMA
Kendimizi benliinizi gerekletirecek biimde evremize nasl sunduumuzu aklayabilmek.

Kendini sunma evredeki izlenimlerin tutarl ve
olumlu olmas iin yaptmz gayretle ilgilidir. yleki bir tiyatro sahnesi gibi biz, durumlara uygun
olarak davranlarmz yaplandrr, dzenli olmasna abalar ve genellikle pozitif izlenimleri alarak;
bireyleri etkilemeye alrz. Salkl benlik gelitirme ve alak gnlllk, pozitif etkilere rehberlik
yapan iki temel stratejidir.
Bakalar zerindeki zayf ve olumsuz izlenimler ve
etkiler genellikle zrler ve benlik engellerini kullanarak, yani kiisel yetersizliklerimizi ne srerek
idare edilirler ve kontrol altna alnrlar. Kendini denetleme bizim benliimizi dzenlememiz ya da evreye sayg uyandracak tavr ve davranlar sergilememiz gereini de beraberinde getirir. Yksek
kendilik deneticileri evresel nedenlere ve deiikliklere son derecede duyarlyken, dk kendilik
deneticileri; isel tutum ve inanlardan daha fazla
etkilenirler.
nite 15 - Benlik
Kendimizi Snayalm
1. Ben psikologlarnn benlik geliim bozukluklar zerine dncelerinde ben yetersizliinin byk yeri vardr. Bu yetersizlie sebep olan neden aadakilerden
hangisidir?
a. Benin batan beri baarszla raz olmas
b. Benin kendisini kontrol etmede srekli baarsz
olmas
c. Benin geliimini tamamlamam olmas
d. Altbenin drtleri ile evresel basklar arasnda uzlamaz atmalarn yaratt gerilim ve doutan
varolan yapsal eksiklik ve kusurlar
e. Altbenin srekli dinamik olmas
2. Anneden gelen onaylayc tepkiler normal bir geliim
iin byk nem tar ve ocuun kendisine nem verebilmesini salar. Bu durumda anne onaylayc tepkiler
vermediinde ocuun tepkisi ne olur?
a. ocuk kararlarnda srekli bakalarndan bamsz
davranr.
b. ocuk btnlk duygusunu srdrr ve kendisine
olan saygsn kazanr.
c. ocuk kendisini toplumda deerli hisseder.
d. ocuk annesine srekli donuk bakar.
e. ocuk btnlk duygusunu srdrmede ve kendine olan saygsn korumada glk eker.
253
6. Aadakilerden hangisi benlii oluturan temel faktrlerden deildir?

a. Fizyolojik-biyolojik faktrler
b. Kltrel faktrler
c. Sosyal hareketlilik
d. Aile faktr
e. Sosyalleme sreci
7. Kimlikler balangta duruma zeldir. Zamanla hiyerarik olarak organize olurlar. Buna gre en merkezi, yaygn, etkili ve baskn kimlik aadakilerden hangisidir?
a. Cinsel
b. Kltrel
c. Sosyal
d. Rol
e. Yukardakilerin tm
8. Psiko-Sosyal Teoride Eric Ericson kiilik geliimini daha youn olarak hangi adan incelemitir?
a. Dnsel
b. Davransal
c. Duygusal
d. Sosyolojik
e. Dnem grevleri ve benlii gelitirme
3. Aadakilerden hangisi benliin oluumuna katk salar?

a. evre
b. Salk artlar
c. Sosyal faktrler
d. Biyolojik miras
e. Yukardaki klarn tm
9. Fransz dnrlerinden Lean Fistengerin, deiik

faktrden oluan Sosyal Kyaslama Teorisinde aadakilerden hangisi yer almaktadr?
a. Tutarllk durumu
b. Duraanlk durumu
c. Sosyal hareketlilik
d. Geliim durumu
e. Benzerlik durumu
4. Kimlik kelimesinin farkl anlamlarda kullanlmas, bireyin toplum iinde eitli ynleriyle ortaya kmasn ifade
etmektedir. Buna gre her tr sosyal zellik bir baka
kimlie iarettir. Burada vurgulanan kimlik aadakilerden hangisidir?
a. Siyasal kimlik
b. Psikolojik kimlik
c. Davransal kimlik
d. Sosyal kimlik
e. Duygusal kimlik
10. Birey bulunduu sosyal yap iinde baka bireylerle

ilikisini srdrrse ve bu bireylerle olan ilikileri toplumun belirledii kalplar iinde yrrse aadakilerden
hangisi salanm olur?.
a. Grupsal
b. Biyolojik
c. yi bir izlenim
d. Bireysel
e. Sosyal
5. nsanlarn ayrca kendilerinin kiisel grnmlerine

verdikleri neminin derecesi ynnden birbirlerinden
farkllk gsterilmesine ne ad verilir?
a. Kiisel Benlik Bilinci
b. Kiisel Dzenleme
c. Kiisel Gelime
d. Kiisel Farkndalk
e. Kiisel motivasyon
254
Sosyal Psikoloji
Benlik Kavram, Medya ve Barbie

1. d
Son yllarda, rahatsz edici ykselen bir deer haline gelen gen kzlarn zsayglarn fiziksel grnmleri ile kazanmalar, bir zamanlar zsaygnn z olan baar ve deerleri gz ard etmektedir. D grnt zerine oluan bu
vurgu Amerikada yaayan ergenlik andaki ok saydaki gen kzn yeme bozukluu olduu gereini gzler
nne sermektedir. Amerikada yaayan kadnlarn yaklak %2si yeme bozukluundan ikayet etmektedir. (Battle
ve Brownell, 1996). Bu bulgunun dnda yetikin bayanlarn ounluu da ya diyette olduklarn ya da diyet yapacaklarn belirten aklamalar yapmlardr.
Amerikada yaanan bu problemin kayna olarak medya sulanmaktadr. Diilik ve gzellik, medyada ince siluetleri ile yer alan mankenlerle zdeletirilmi ve yanl imajlar oluturulmutur. Bu gerek d gzellikler
Barbie bebeklerin ergenlik andaki kzlar zerindeki
etkisi ile daha sk tartlr duruma gelmilerdir. Gen
kzlar diyet yapmaya, ince grnmeye ve z sayglarn
bu grnmle kazanmaya ynlendirilmilerdir. Bu da
beraberinde yeme bozukluklarn getirmitir. Barbie bebeinin vcut lleri, gen ve salkl bir kadnn sahip
olmas gereken llermi gibi ilave edilmilerdir. Buna
gre boyun uzun, basenler dar ve bacaklar uzundur
(Brownell ve Napolitano, 1995). Bu standartlar, bayanlarn vcutlarndan beklentilerini deitirmi ve onlar
ya diyete ya da yeme bozukluuna itmitir. Tm bunlar
beraberinde dk z-saygy getirmektedir.
1998 ylnda, Mattel Barbie bebeklerin vcut llerinde
daha gereki olacak ekilde deiiklikler yapacaklarn
ve bylelikle bebeklerin grnmnn geree daha
yakn gzel gen bayanlara benzeyeceini belirtmitir.
Fakat Mattelin bu deiiklikleri nasl yapaca bilinmemektedir. Eski Barbie ve yeni Barbie bir arada m olacak? Yoksa sadece yeni bir Barbie bebek mi olacak? Eer
her iki Barbie iin retim sreci devam etmekte ise, gen
kzlar acaba hangisine benzemeye alacaklar?
Kaynak: Taylor, Peplau, Sears; 2000.
2. e
3. e
4. d
5. a
6. c
7. e
8. e
9. e
10. c
Yantnz yanl ise, Benlik konusunu tekrar

okuyunuz.
okuyunuz.
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Sosyal Kimlik konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Benlik Dzenleme konusunu
tekrar okuyunuz.
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Kltr ve Benlik konusunu
tekrar okuyunuz.
okuyunuz..
Yantnz yanl ise, Sosyal Kyaslama konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, yi Bir zlenim Yaratmak
Kaynaklar
Bilgin, N. (2001). nsan likileri ve Kimlik. Sistem Yaynclk, No: 96. stanbul.
Bock, P. K. (2001). nsan Davrannn Kltrel Temelleri
(Psikolojik Antropoloji). ev.: N.Serpil Altuntek, 1.Bask, mge Kitabevi, Ankara.
Ccelolu, D. (1991). Psikolojinin Temel Kavramlar. 2.
Basm, Remzi Kitabevi, stanbul.
Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology, Second Edition,
McGraw Hill, Boston.
Simpson, E. E. (1991). Social World, Personal Lives (An
Introduction to Social Psychology). Harcourt Bratce
Jovanovich, Publishers, Sandiago, CA.
255
Cinsiyet
16
Cinsiyet olgusu, ocuklar iin yaamlarnn birka ylnda yaknlk ve sevginin

dzeyinin; sonraki yllarda bakalaryla kuracaklar ilikilerin temeli olacaktr.
Yaamda bir tek mutluluk vardr. Sevmek ve Sevilmek (George Sand, Fransz
Romonc).
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Cinsiyet kategorisinin anlamn tanmlayabilecek,
Cinsiyet ve kltrel kalplar arasndaki ilikiyi aklayabilecek,
Cinsel kimlii her ynyle tanmlayabilecek,
Eril ve diil karakteristiklerini benlik kavramyla ilikilendirebilecek,
Cinsiyetle ilgili teorik yaklamlar, toplumsal ve kltrel yansmalarn
aklayabilecek,
Toplumsal cinsiyetin farkllklarn bilerek; sosyal davranlar yeniden
gzden geirebileceksiniz.

256
Sosyal Psikoloji
Srcnn Cinayeti
Trafik klarnda spor bir arabann srcsne tesadfen yle bir baktnz. Fark
ettiiniz gri sweet shirt ve dz bir eneyle grdnz kiinin erkek olduunu dnrsnz. Ama kiinin yzndeki bir ey, kiiye tekrar bakmanza neden olur.
Hzl bir ekilde kiinin fiziini incelersiniz. Przsz yanaklar, sakallar olmadna dair ipucu vermektedir. Omuzlar bir kadn iin biraz genitir; ama belki
de o bir yzcdr. Arabann kapsna uzanm kolu gsn saklamakta ama
zarif ve ho parmaklar belli olmaktadr. Ne yzkleri ne de kpeleri grnmemektedir. Sonra k yanar ve src cinsiyeti hakknda sizi merak iinde brakarak,
hareket eder.
Acaba Kz m? Olan m?
nl bir psikolog kk ocuklarn davranlar hakknda bir aratrmaya balar.
ocuun cinsiyeti hakkndaki bilgi, ocuun davranlarn inceleyen gzlemcilerin almasnda etkili olabileceinden, aratrmaclar, ailelerden ocuklarn cinsiyetini gizleyecek tarzda gmlek ve T-shirt giydirilerek almaya getirmeleri ister.
Aratrmaclar artan; ocuklarn yeni yrmeye balyor olmalarna ramen,
cinsiyetlerini saklama abalarnda baarl olmamalardr. Btn ocuklar pantolon ve gmlek, t-shirt giymelerine ramen, kz ocuklarnn bir ksm krma yakal ve fiyonklu gmlekler giymilerdir.
Anahtar Kavramlar
Sex
Cinsiyet
Androgyny
Erillik
Face-ism
Cinsel Rol
Cinsel Kimlik
Diilik
Toplumsal Cinsiyet
indekiler
CNSYET KATEGORLER
CNSYET VE BENLK
CNSYET ZERNE KURAMSAL PERSPEKTFLER
TOPLUMSAL CNSYET FARKLILIKLARI
TOPLUMSAL CNSYET VE SOSYAL DAVRANI
nite 16 - Cinsiyet
257
GR
leriki sayfalarda cinsiyetin nemini aklamaya alacaz. nce eril ve diil stereo tipleri ve cinsiyet kategorileri zerinde duracaz. Daha sonra cinsiyetin kiinin benlik kavramn nasl etkilediini greceiz. Devamnda cinsiyet ile ilgili kuramlar gzden geireceiz. Toplumsal cinsiyet farkllklarna girerek kadn ve erkein sosyal davranlar arasndaki farkn zerinde detayl duracaz. Kadn ve erkein deien rollerini de tartacaz. Terminolojide, kimi psikologlar sex ve cinsiyet terimini farkllatrrlar. Gnmzde aratrmaclar arasnda bu konuda gr
birlii yoktur. Genelde sex ve cinsiyet birbirinin yerine de kullanlmaktadr.
CNSYET KATEGORLER
rnek olaydaki rneklerden de grlebilecei gibi, cinsiyet sosyal yaamdaki temel kategorilerden biridir. Yeni insanlarla tantmzda, kanlmaz olarak onlarn kadn veya erkek olduklarn tanmlamaya alrz. Bu sre zerinde ok
dnmeksizin otomatik olarak gerekleir. ou zaman sa ya da gs ve giyim tarz gibi fiziksel zellikler cinsiyet hakknda kolaylkla elde edilen iaretlerdir. nsanlar genellikle kiisel tantmlarnn belirgin bir paras olarak cinsiyetlerini sergilerler.
Genellikle ebeveynler, ocuklarn cinsiyetini kolayca belirten kyafetler giydirirler. D mahallelerdeki alveri merkezlerinde yrtlen gzlemci bir aratrma
da kk ocuklarn %90nn cinsiyetlerine uygun renk ve biimlerde giydirildikleri grlmtr. rnein, kz ocuklarn %75i pembe giyip pembe eyler tasalar da erkek ocuklardan- hibiri bunu yapmamaktadr. Aksine erkek ocuklarn
%79u mavi giyip mavi eyler tarlar. Kiinin cinsiyetini tanmlayamadmz durumlar ok nadirdir. nsanlar snflandrma ilemine nem vermekte ve bizi kiinin
dii ya da erkek olduunu renmeye almaya gtrmektedir.
Dnyay dii ya da erkek kategorilerine ayrma eilimi kiilerle snrl deildir.
Birok nesne ve faaliyet diil ve erkeksi olarak tanmlanabilir. ocuklar erken yalarda bebekler ve mutfak takmlarnn kz ocuklar iin, oyuncak arabalarnn ve
silahlarn erkek ocuklar iin olduunu renirler. Drt ya ve grubu ocuklarn
ou doktor, polis, memur, inaat iisi ilerinin erkek ii; sekreter, retmen,
hemire ve ktphaneciliin kadn ii olduuna inanmaktadr. Cinsiyet snflandrma sreci yetikinlik dneminde de devam etmektedir. Evli iftler bazen imleri
bimek, p dar karmak ve barbek yapmak gibi ileri erkek ii, evi temizleme ve ocuk bakm gibi ileri kadn ii olarak ayrmaktadrlar. Psikolog, gazeteci ve komedyen gibi nadir mesleklerde cinsiyet ayrm gzkmese de birok
meslek cinsiyet ayrml olarak alglanmaktadr. Resepsiyonist, beyin cerrah, oto tamircisi, hemire, borsa alan gibi mesleklerin ou insanlar tarafndan hangi cinsiyete ait olduu konusunda rahatlkla sylenebilmektedir. Kadn ve erkek arasndaki fark sosyal yaamda evrensel dzenleyici ve temeldir. Kz ve erkek ocuklardan farkl beceriler renmeleri ve farkl kiilikler gelitirmeleri beklenir. Yetikin
olarak kadn ve erkekler, belirgin biimde kar ya da koca, anne ya da baba gibi
farkl cinsiyet ayrml rolleri zerlerine alrlar. Kltrler eril ya da diil tanmlanmasnda ve cinsiyet farkllklar ya da benzerlikleri zerinde ne derece durduklar konusunda tamamen deiiklik gsterirler ama sosyal yaamda cinsiyetin kullanm
temeldir (Sears, Taylor, Peplau, 2000).
Kiinin cinsiyeti bizim alglamamz ve kiiyi ve davranlarn deerlendirmemizi nasl
etkiler?
Kiileri ya da nesneleri dii

ya da erkek olarak ayrma
sreci cinsiyet
snflandrma olarak
adlandrlr.
SIRA SZDE
258
Sosyal Psikoloji
Gzlemcinin Gznde Cinsiyet

Kadn ve erkeklerin kiisel
zellikleri hakkndaki
inanlar cinsiyet
ablonlardr.
Kadn ve erkein nasl farkl olduklarn dnrsnz? Bir cinsin dierinden daha saldrgan ya da terbiyeli olmaya eilimli olduuna inanr msnz? Cinsiyetler belirgin biimlerde cesur, dzgn, mantkl, kibar, ok titiz, baskc ya da saf olmak
gibi niteliklerle nasl karlatrlr?
Cinsiyetin Medya Hayalleri

Televizyon filmleri, popler mzik ve popler kltr, medyann dier ounluu,
erkeklik ve diilik hakknda birok mesajlar iletirler. rnein televizyonda, ailesinin kyafetleri zerindeki lekelerin nne gemeyi umutsuzca deneyen endieli ev
kadnlar grebiliriz. Gen bayanlar zayflamay kafasna takm durumda grlr
ya da doru pantolonu giyerek ya da doru parfm ve kozmetik rnlerini kullanarak erkeklerin dikkatini ekmek iin yarrlar. Erkek uzmanlarn sesleri ciddi
bir ekilde kameradan uzakta haber vermektedir. Ekranlarda etkileyici grevlerdeki erkekler elektrikli tra makineleri tantabilmektedirler. Hafta sonu spor aktiviteleri boyunca, alkoll iecek reklamlar ak havada yaplan tehlikeli etkinliklerle ilgilenen erkekleri gstermektedir. Erkek karakterlerin %77si yetkili kii olarak gsterilir ve kadn karakterlerin %65i rnn kullancs olarak gsterilmektedir.
Son yllarda medya imajn deitirmek iin abalar vardr. rnein televizyonda kadnlar i dnyasnda, erkekleri mutfakta grmeye baladk. Ancak yine de
erkek medyada baskn roldedir.
Cinsiyetin bu medya portreleri insanlarn gnlk yaamlarn etkiler mi? eitli
aratrmalar daha ok televizyon seyreden ocuklarn; erkekler, kadnlar ve her
cinsiyete uyan meslek tipleri hakknda daha basmakalp bak alarna sahip olmaya eilimli olduklarn bulmutur. ocuklarn televizyon izleme miktar onlarn
ufak tefek ev ilerinin cinsiyet ayrm hakkndaki davranlar ile balantldr. Ayrca, daha ok televizyon izleyen ocuklar sadece kzlarn bulak ykamas ve yemee yardm etmesi gereine ve sadece erkeklerin imleri biesi ve p dar karmas gereine daha gl bir ekilde inanmaktadrlar.
Deneysel almalar medyann muhtemel etkisi hakknda daha gl kant salarlar. Deneyler televizyonun seyircilerinin cinsiyet hakkndaki inanlarn, rol ve
kavramlarn etkileyebildiini kantlar. Bir deneyde Kanada toplumunu televizyonun mevcut olmasndan nce ve sonra incelemitir. Televizyonun balangcndan
sonra, ocuklarn inanlar daha ok cinsiyet ayrml olmutur ve televizyonun artt dier toplumlardaki ocuklar ile benzer bir hale gelmitir (Sears, Taylor, Peplau, 2000).
Face-ism
Face-ism, medyada kadn

vcudu ve erkek yznn
kullanmdr.
Cinsiyet stereotiplerinin medyada kullanm sklkla aka grlebilirken gizli kullanmlar da bulunmaktadr. Dane Archer ve arkadalar (1983) (Aktaran: Franzoi,
2000) ABDde gazete ve dergilerde binlerce fotorafn varln ortaya koymulardr.
Bu aratrma sonucunda elde edilen bulgular, erkeklerin yzlerinin, kadnlarnsa daha ok vcutlarnn resmedildiini sergilemektedir. Erkek resimlerin 2/3,
kadn resimlerinin ise yardan aznn yzleri fotoraflarda kullanlmaktadr.
Archer ve arkadalar, ayn aratrmay, Hong-Kongdan Kenyaya kadar uzanan
bir derinlikte 11 farkl lkede gerekletirmiler ve tm bu almalarnn sonucunda face-ism terimini gelitirmilerdir.
Glamour, Ebony ve Esquire gibi dergilerin rnek alnd bir aratrmada da kadn vcudunun resmedilen blgelerinin sklkla karn blgesi, bacaklar gibi erotik
nite 16 - Cinsiyet
259
unsurlar ieren uzuvlar olduu gzlemlenmitir (Plovs ve Neptune, 1997; Aktaran: Franzoi, 2000). Bira reklamlarnda dahi, kamera ekimleri, sklkla kadn vcudu zelinde gerekletirilmektedir. Yine talk showlar zerinde yaplan bir almada da yakn plana alnan karelerin kadn vcudunun eitli erojen blgeleri olduunu ortaya koymutur. Face-ism sadece medya ile snrl kalmamtr. Cinsiyet
alannda Archer ve arkadalarnn niversite rencileri zerinde yaptklar aratrmada: gerek bir insan karakterini resmetmeleri istenmi ve izilen resimler yine
face-isme iaret etmilerdir. Bu da bu kavramn aslnda kltrel bir vurgu olduunu kantlamaktadr. Archer, yz ekiminin yakn ekimde gerekletii fotoraflarda yer alan bireylerin daha zeki olarak nitelendirildii dorultusunda bulgular elde etmitir. Bu bulgular bize fotoraflarda yer alan vurgularn ne kadar nemli olduunu kantlamaktadr. Sonu olarak bu fotoraflarda kullanlan erkek portreleri ve kadn vcutlar belli stereotiplere iaret etmektedir. Erkek entelektel, kadn
ise, seks objesidir.
Kltrel ve Kiisel Klieler

Kltrel ve kiisel klieler arasnda yararl bir ayrm yaplabilir. Cinsiyetler hakkndaki inanlar olan kltrel klieler medyann byk ounluu, dini retiler, sanat ve edebiyat tarafndan nakledilirler. Kiisel olarak kltrel klielere ainayzdr;
ama bunlarla ayn fikirde olabilir ya da olmayabiliriz.
Klielerin anlam her bir cinsiyeti nitelendiren yaygn kiilik zelliklerine gre
betimlenmektedir. oumuz erkekleri ve kadnlar farkl klan evrensel zellikler
hakknda inanlara sahibizdir.
Bir aratrma liderlik, tarafszlk ve bamszlk gibi yeteneklerle bal olan zelliklerde genellikle erkeklerin kadnlardan daha yksek oranda deerlendirildiini
bulmaktadr. Tam tersine, bakalarnn dncelerinin farkndal ve hassasiyeti
gibi itenlik ve etkileyicilik ile ilikili olan zelliklerde kadnlar erkeklerden daha
yksek oranda deerlendirilmektedir. Gemi 20 yl boyunca Birleik Devletlerde
kadnn rolnde, evin dnda alan kadn orannn nemli artn ieren birok
deiiklikler vardr. Yine de bu deiikliklere ramen, zaman iinde erkek ve kadnlarn kiisel zellikleri hakkndaki klieler fark edilir ekilde ayn kalmtr.
Gemi 20 yl iinde lkemizde; sizce erkek ve kadnlarn kiisel zellikleri ve rolleri ile
ilgili deien bir eyler oldu mu? Olduysa; bu olgu, gelime ya da gerileme ynnde midir?
Tartnz.
Kltrleraras aratrmalar cinsiyet klielerinin ou lkede olduka benzer olduklarn bulmutur. John Williams ve Deborah Best; Nijerya, spanya, Yeni Zelanda, Hindistan, Japonya, Kanada ve Brezilyayda ieren 25 lkede niversite rencileri arasnda cinsiyet klielerini incelemilerdir. Cevap veren kiiler her bir lkede gz pek, bamsz, baskc ve gl olmay eril nitelikleri olarak, duygusal,
aysal ve bo inanl olmay diil nitelikleri olarak tanmlamaktadr (Sears, Taylor, Peplau, 2000).
Ayn zamanda cinsiyet klielerinde, farkl rksal ve etnik gemiten olan insanlar hakknda da eitlilik vardr.
Cinsiyetin Alt Kategorileri

Cinsiyetler hakknda ayrt edici zelliklerine gre dnmeye ek olarak insanlarn
cinsiyet hakknda dndkleri ikinci bir yol vardr. Ska erkekler ve kadnlarn
Kiisel klieler kadnlar

ve erkekler gibi insan gruplarnn zellikleri
hakkndaki bize ait olan
inanlarmzdr.
SIRA SZDE
260
Sosyal Psikoloji
farkl alt kategorilerinin eklini kurarz. Kadnlar hakknda genel dnmek yerine,
kadnlarn anneler, i kadnlar, gzellik kralieleri, feministler, olans kzlar ya da
evlenmemi yal kzlar gibi daha zel kategorilerini dnebiliriz. Benzer olarak
erkekler hakknda tek ve benzer izlenime sahip olmak yerine, erkekler hakkndaki inanlarmz babalar, i adamlar, inaat iileri, hanm evlatlar, ar milliyetiler gibi kategorilere ayrabiliriz. Baka bir deyile ayrt edici niteliklerin zel kmelerini bir btn halinde toplayan erkek ve kadn kategorileri hakknda emalar
oluturabiliriz. Bu nedenle bir kii annelerin besleyici ve zverili olduuna, gzellik kralielerinin grkemli ama bo kafal olduuna ya da erkeksi kadnlarn gen,
atletik ve macerac olduuna inanabilir. nemli bir husus bu klielerin ska dier
cinsiyet ile belirgin bir ekilde ortak olan zelliklerinin birletirilmesidir. Bir i kadn ekici ve zarif grld kadar, yetenekli ve bamsz olarak da grlebilir.
imdi bu alt kategorilere bir gz atalm.
Tipik Erkek
Saldrgan
Duygusuz
Matematik ve Fen Bilimlerini Sever
ok bilmi
Hrsl
Baskc
Rekabet edebilen
Kendine gvenen
Mantkl
Lider gibi davranr
Bamsz
Tipik Kadn
Kibar
Kolay alar
Sanat ve Edebiyattan holanr
Kaba bir dil kullanmaz
Zarif
Dindar
Kendi grn ile ilgilenir
Bakalarnn duygularndan haberdardr
Gvenlie gl ihtiya duyar
Konukan
Dzen sever ve baml
Yaplan bir aratrmada, ocuun erkek olduunu dnen insanlar ocua daha aktif ve gl gzyle bakmlardr. ocuun kutusunun kapa alnca dar
frlayan yayl kukla oyuncana tepkisi ocuk kz olduunda korku olarak saylm, ocuk erkek olduunda daha ok kzgnlk olarak saylmtr. Bir baka almada; 5, 9 ve 15 yalarndaki ocuklar, niversite rencileri ve anneler erkek
ve dii olarak nitelendirilen bebeklerin video kasetlerini seyretmiler. Hem ocuklar hem de niversite rencileri, kz bebekleri erkek bebeklerden daha kk,
daha irin, daha tatl ve gzel olarak deerlendirmilerdir (Aktaran: Sears, Taylor,
Peplau, 2000).
Belirli bir kiinin belirgin zellikleri hakknda daha ok bilgiye sahip olduumuzda, cinsiyet ablonlarna daha az gveniriz. rnein erkeklerin ounun olduka deerli olduuna inanabilirsiniz ve bylece yeni bir erkekle tantnzda
onun da deerli olacan farz edersiniz. Yine de arkadanz Leventin utanga ve
mtevaz olduunu tecrbelerinizden renebilirsiniz. Cinsiyet klielerinin etkisi
zel bir kii hakknda ilgili bilgileri edindike azaltlabilir ya da yok edilebilir.
SIRA SZDE
lkemizdeki cinsiyet klielerinden rnekler verebilirmisiniz?
CNSYET VE BENLK
Cinsiyet benliimizin temel bir unsurudur. Ben bir kadnm veya Ben bir erkeimi bilmek kiisel kimliimizin nemli bir parasdr. Dahas ou insan kendilerini cinsiyeti olan ilgi ve kiiliklere sahip biri olarak alglarlar.
nite 16 - Cinsiyet
261
Cinsel Kimlik
Erkek veya dii olduumuz bilgisini, cinsel kimlii alglaymz, erken yalarda reniriz. 2-3 yalarnda ocuklar kendi cinsiyetlerinin farkndadrlar ve bize kendilerinin kz veya erkek olduklarn syleyebilirler. Ama ocuklarn cinsiyetten anladklar, yetikinlerinkinden farkldr.
Lawrance Kohlberg (1966) tarafndan yaplan aratrma ve geliim psikologlarn belgeledikleri srpriz; kk ocuklarn, isterlerse cinsiyetlerini deitirebileceklerini dnmeleriydi (Aktaran: Sears, Taylor, Peplau, 2000).
Kk ocuklar fiziksel doann duraan olduunu alglayamazlar. ocuklar
bydke tecrbenin ve olgunlamann bileimi onlar zihinsel geliimin daha
ileri bir konumuna ulatrr ki ocuklar bu srete cinsiyeti ve dier fiziksel zelliklerin d grnlerinin deimesine ramen ayn kaldn anlarlar.
ocuklarda geliimin nemli kilometre talarndan biri de ocuklar cinsiyetin
sabit ve deimez olduunu anladklarnda belirir. Erkek domusan daima erkeksin ve kz olarak domusam daima kzm bilgisi nemli olmutur.
Cinsel kimliimizi kazanmamz oumuz iin kolay ve rahat bir ilemdir. Doutan eril ya da dii olarak snflandrlrz. Ebeveynlerimiz bir erkek ya da dii gibi davranrlar bize ve yetiirken kolaylkla kendi cinsiyetimizi reniriz. Fakat baz insanlar iin cinsel kimlii gelitirme bir sorundur. Transsekseller bu gruba bir
rnektir.
En ok yaygn olan durum bir kimsenin d grn olarak bir erkek olmas
ama onun psikolojik gerekliinin eril bir bedene yakalanm bir dii olmasdr.
ou transsekseller biyolojik bir anormallik gstermezler. Genetik, hormonal
ve psikolojik olarak, kendi cinsiyetlerinin normalliindedirler ancak sorunlu olanlarda psikoterapiyle transseksellere yardm etme abalar olduka az bir baar ansna sahiptirler. Cinsiyet kimliinin kklemi duygusunu deitirmek kolay deildir.
Sonu olarak baz teorisyenler ve uzmanlar, zihinsel ve bedensel uyumsuzluunu gidermenin bir yolu olarak bedeni, kiinin zihinsel kimliine uygun bir ekilde
cinsiyet deitirme yntemini tavsiye ediyorlarsa da kart gr savunanlarn says da az deildir.
Fiziksel Erillik, Kadnlk ve Ecinsellik

Cinsel kimlik iki olgudan oluur. Bunlar da insanlarn kendilerini ya dii ya da erkek olduklarna inanmalarndan geer.
Kendi cinsel kavramlar erevesinde, ou erkek bireyler kendi sosyal statleri gerei bir ok eril zellik, ilgi, ayrcalk ve beceri sahibi olduklarna inanrlar.
Buna bal olarak kadn bireylerde birok ilgi, kadns beceri ve ayrclk sahibi olduklarna inanrlar.
Bu iki grupta farkl olarak kiiler ise kendilerini gl erillik veya kadnlk zellikleri ile birlikte tanmlayabilmektedirler.
Ecinsel aratrmalar, erillik ve kadnln psikolojik olarak mutluluu nasl etkileyebilecei konusunda nemli sorular aratrmlardr. Benlik ve cinsellik arasnda
uygun eletirme olduu zaman mutluluk ve uyum artmaktadr. Buna karn mutluluun daha yeni bir cinsiyet modeli ise hem erilsi hem dii zelliklerinin bir arada
bulunmasnn insanlar iin daha iyi olduunu tartr. Ecinsel bireylerin daha fazla
davransal esneklie, rahatla, daha yksek benlik saygsna sahip olma konusunda allm cinsiyet zelliine sahip bireylerden daha iyi olduklarn ileri srer.
Sonu olarak erilsi ve kadns zellikler konusundaki tartmalar, insanlarn kiiliine veya yaantlarna dokunmakta ve ideallerini etkilemektedir.
Cinsel kimlik: Erkek veya

dii bilgisinin
iselletirilmesidir.
Transeksel bireyler biyolojik

olarak bir cinsiyete sahiptirler fakat kendilerinin kar
bir cinsiyetten olduuna
inanrlar.
262
Sosyal Psikoloji
CNSYET ZERNE KURAMSAL PERSPEKTFLER

Cinsiyet farkllklar hakkndaki tartmalar sosyal psikolojinin varoluundan ok
daha nce iddetlendi. Yz yllar boyunca, kiisel deneyim ve sezgi bu tr tartmalar iin ana kavramlard. Bugn bilimsel teoriler ve aratrmalar cinsiyet farkllklar ve benzerliklerinin daha dengeli ve etrafl anlalmasn salyorlar.
nceki tartmalar, cinsiyet farkllklarna doann, biyolojinin mi yoksa beslenmenin mi sebep olduunu sordular. Ancak cinsiyet farkllklarnn tam bir aklamas cinsiyetlerin biyolojik kapasitelerini, dii ve erkeklerin iinde yaadklar sosyal evreyi ve biyoloji ve kltr arasndaki etkileimi gz nnde bulundurmaldr.
Cinsiyet biimlerinin kkleri zerine olan drt geni perspektif; biyolojinin, sosyalletirme srecinin, toplumsal rollerin ve deien sosyal durumlarn etkisini vurgular. (Taylor, Peplau, Sears, 2000).
Biyoloji
Cinsiyet farkllklar eitli biyolojik faktrler tarafndan etkilenirler. Boy ve kas geliimindeki, ocuk dourma ve emzirme yeteneindeki fiziksel farkllklar aktr.
Cinsiyet hormonlarnn hem domam genin hem de yetikinler zerindeki etkisi
nemli bir inceleme konusudur. Beyindeki cinsiyet farkllklarnda olduu gibi evrimsel psikologlar ve sosyobiyolojistler genetik evrimin, insan davranndaki cinsiyet farkllklarna katkda bulunduunu ileri srerler. Biyolojiye ynelmi aratrmaclar, erkeklerin fiziksel iddete ve sosyal hakimiyete olan ar eilimleri zerinde dururlar.
Sosyal psikologlar insan davranlarna olan biyolojik katklar inkar etmiyor.
Buna ramen, bir ok sosyal psikologun sosyal glerin ve grup olarak yaamann
temel biyolojik mizalar deitirebileceini vurguladklarn sylemek adil olur.
nsan saldrganl zerine yaplan aratrmalar buna bir rnek salyor.
reme gibi temel biyolojik fonksiyonlar bile, sosyal faktrler tarafndan olduka etkileniyor.
Gemite, kadnlar genellikle birok ocua sahipti. Hayatlarnn ounu anne
rolyle geirirlerdi. Gebelii nleyici metotlar ve ada sosyal tutumlardan dolay bugn tipik bir kadn yalnzca iki ya da ocua sahiptir. Ayrca, tbbi teknolojideki ilerlemelerden nce doum tehlikeliydi ve bir ok kadn gen yalarda
hayatn kaybediyordu. Sonuta, erkekler kadnlardan daha uzun yayorlard. Bugn kadnlarn biyolojik gleri ayndr ve doum daha gvenlidir. imdi kadnlar
daha uzun yaamaya ve hatta tipik olarak erkeklerden birka yl daha uzun yaamaktadrlar. Ksacas, biyolojik cinsiyet farkllklarnn etkisi, sosyal evreye bal
olarak nemli lde deiebilir.
Sosyalletirme
Bu bak as insanlarn cinsiyetleri renme ve ocuklukta balayan uygun cinsiyet davranlarn edinme yollarnn nemini vurgular. Toplumun kadnlarn ve erkeklerin davranlar iin standartlar ve farkl beklentileri olduu nemli bir olgudur. ocuklar bydke bu cinsiyet derslerini model alma ve taklit yoluyla renirler. Bir baba hayal edin ki; kk kz annesinin kpelerini, ipek elbisesini, yksek topuklu ayakkablarn giyerek oturma odasna gelir ve babasnn kucana
oturur. Bu baba muhtemelen kzna glmseyecek, ona smsk sarlacak ve ok
sevimli kk bir kz olduu konusunda iltifat edecektir. imdi de ayn eyleri yapan 4 yanda bir olan ocuu hayal edin. Modern bir baba olunu cezalandrma-
nite 16 - Cinsiyet
masna ramen, muhtemelen kadnlara mahsus kyafetlerin erkeklere uygun olmayaca konusunda onunla sabrla konuacaktr. Hem annelerin hem de babalarn
ocuklarn cinsiyetlerine uygun faaliyetlere tevik ettiklerine dair nemli kantlar
vardr.
ocuklar zerinde dier nemli etki de yatlar olan: arkadalar, snf arkadalar, kardeleridir. ocukluk dneminin en gze arpan zelliklerinden biri ocuklarn
kendilerini tamamen kz ve tamamen erkeklerden oluan gruplara ayrma ve genellikle dier cinsiyetteki insanlardan uzak durma eilimleridir. Hemcinslerle oyun modeli ilk kez okul ncesinde ortaya kar ve ilk yetikinlie kadar devam eder.
ocuklarn hemcinslerinden oluan grubu tercih etmelerinin bir nedeni de
oyunlarnda ve oyuncaklarnda cinsiyetlerine uygun ilgiler gelitirmeleridir. Birok
kz oyuncak bebeklerle ve makyaj takmlaryla oynamay sever ve birok erkek ocuk silahlarla, kamyonetlerle, video oyunlarn ve futbolu tercih eder. Dier sebep
de, kzlarn ve erkeklerin ayn cinsiyetten oyun arkadalarn daha elenceli hale
getiren, ayrt edici tarzda etkileimler gelitirme eilimleridir. Erkek ocuklar genellikle stnl, rekabeti ve fiziksel temas n plana karan, sert ve dme ihtimalleri olan oyunlardan holanrlar. Kzlar, tam aksine, daha az fiziksel temasla
megul olurlar, atmay en aza indirmeye alrlar ve bu nedenle erkek ocuklarnn oyun tarzlarn iren bulabilirler.
Bu balamda, balangta intizamsz ve kuralsz oyunlarda veya faaliyetlerdeki
kk cinsiyet farkllklar, ocuklarn kendilerini cinsiyete gre ayrmalarna yol
aar. Bu da etkileimle ilgili farkl oyun aktivite ve normlarla, bir hemcins kltrnn yaratlmasna yol aar.
Sosyallemede etkili olan kimseler, sadece aile ve arkadalar deildir. Daha ncede grdmz gibi televizyon ve dier popler medya aralar cinsiyetler hakknda birtakm basmakalp zellikler sunarlar. ocuklarn oyuncaklar bile bir lkeden dier bir lkeye gre deien kltrel mesajlar ierirler.
Sosyalleme gr asna gre, kzlarn ve erkeklerin bir ok farkl toplumsal
deneyimleri davranlarda, ilgi alanlarnda, becerilerde ve kiiliklerde, erikinlie
kadar devam eden ve sregelen cinsiyet farkllklarna sebep olmaktadr.
Toplumsal Roller
nc bir bakas, insanlarn davranlarnn toplumsal rollerden etkilendiini
vurgulamaktadr. Yetikinlerin yaamlar, aile bireyi, alan veya toplumsal gnll gibi eitli rollerle yaplandrlmtr. Temel fikir birok nemli toplumsal role
her iki cinsiyet iinde farkl olarak tanmlanmtr. Aile iinde insanlar, genellikle
anne ve babadan, kar ve kocadan, oul ve kzdan farkl beklentilerde bulunurlar.
dnyasnda mesleki roller ounlukla cinsiyete gredir. Hemirelik, sekreterlik
ve ilk kademe eitim hizmetleri geleneksel olarak kadnlara aittir. Tp, mhendislik ve st kademe yneticilii, askerlik, polislik de erkeklere aittir. dzenlemelerinde kadnlarn i rolleri g, prestij ve sosyal stat bakmndan erkeklerinkine
gre daha dktr. Erkek patron, kadn sekreterdir.
Geleneksel toplumsal roller kadnlar ve erkeklerin davranlarn birok ynden etkiler. Kadnlar ocuk bakc ve evi dzenleyen, erkekleri ise ekmek paras
kazanan olarak gsteren, cinsiyete gre i ayrmn devam ettirirler. Roller insanlarn ocuklukta ve daha sonra yetikinlikte gelitirdikleri ilgi ve yetenekleri etkiler.
Kk kzlar kendilerini anne ve e rollerine hazrladklar mutfak eyalar ve bebeklerle oynarlar. Yeni bir insanla tantmzda onun cinsiyetini ipucu olarak kullanabiliriz; bu adam gvenilir bir lider veya bu kadn gvenilmez bir sevgili gibi.
263
264
Sosyal Psikoloji
Toplumsal rol teorisine gre, kadn ve erkek davranlarndaki farkllklar, onlarn gnlk yaamda farkl toplumsal rolleri edindikleri iin ortaya kmaktadr.
nsanlar genelde zel rollerle birlemi normlar uygularlar ve toplumca uygun
olan ekilde davranrlar. Bu yzden ailesi iin iyi bir maddi kaynak olmak isteyen
bir koca, kariyer iin hrs ve istek gsterebilir. yi bir anne olmak isteyen kadn da
ocuk bakm hakknda okur ve zamannn byk bir ksmn ocuklarna adar.
SIRA SZDE
Biyolojik, cinsel kimlik ve toplumsal rol bir bireyin cinsel rol kavramnn gelimesinde etkili midir? Tartnz.
Erkek ve Kadnn Rol Deiimi

Gnmz gazeteleri erkek ve kadnn rol deiimi ile ilgili hikayelerle doludur. Bir
gazete bu deiikliklerin cinsiyet eitliine ynelik bir adm olduunu sylese ya
da geleneksel deerlerin bir k olduuna zlse bile bazlar kadn ve erkein yaamlarnn eskisi gibi olduunu kabul ediyorlar. Geleneksel cinsiyet rolleri
iki temel ilke etrafnda organize olurlar. Bunlardan biri, i yaamnn cinsiyete gre i ayrmn gerektiren ayrt edici aktiviteler sergilemeleridir. Dieri ise erkein
hem evde hem de genelde baskn cinsiyet olmasdr.
Cinsiyet Rollerinde Deien Tutumlar

Kadn ve erkei geleneksel rolleri olan gl inanlarn ykldna dair birok kant var. Cinsiyet rollerine kar toplumun tutumunu deerlendiren almalar bu
deiiklikleri belgeledi. ABDde yaplan bir aratrmada birinci snf niversite rencilerinin yaptklar ankette; Evli kadnlarn evlerine kapanmalar yaptklar en
iyi aktivitedir ifadesine katlan insanlarn oranlarnn dt sonucuna varlmtr.
(Sears, Taylor, Peplau, 2000)
Cinsiyet rolleri hakkndaki geleneksel grlerden uzak deiiklikler gnmzde de devam etmektedir.
TOPLUMSAL CNSYET FARKLILIKLARI

Toplumsal cinsiyet terimi biyolojik adan dii ya da erkek olmayla ilikilendirilen
psikolojik ve sosyal anlamlara iaret etmek iin kullanlmtr.
te yandan, erkeksi ve kadns terimleri farkl psikolojik ve sosyal anlamlara sahiptir. Erkeksi, terimi toplumumuzda tipik olarak erkek olmakla ilikili tercihleri,
yklemeleri ve ilgileri kapsar. Kadns, terimi ise kadn olmakla ilikili tercihler,
yklemeler ve ilgiler ierir.
Cinsiyetler arasndaki farklar dikkate alan pek ok yaygn inan, her cinsiyet
iin tipik olduu varsaylan zellikleri, toplumsal cinsiyet kalpyarglarn temel
alr.
Kadnlarn ve erkeklerin tipik olarak neye benzediklerine ilikin kalp yarglarmzn tesinde her cinsiyetten yerine getirmesini beklediimiz davranlar anlamna gelen toplumsal cinsiyet rolleri hakknda da genel inanlarmz vardr.
Cinsiyetlere ilikin deerlendirmemizde toplumsal cinsiyet kalpyarglaryla
toplumsal cinsiyet rolleri genellikle birlikte yer alr. rnein erkeklerin cesur ya da
gl olduu eklindeki kalpyarglarnz, bir adamdan koruyucu ya da ii stlenen kii roln yerine getirmesini beklemenize yol aabilir. Bu trden kalpyarglar ve rol beklentileri her zaman iin doru olmayabilir.
Genellemeler, yadsnamayacak kadar nemli bilisel ksaltmalardr; ancak,
kalpyarglarn ise abartlm genellemeler olduu dnlr. Bu bireyin kiilik
nite 16 - Cinsiyet
zelliklerine dikkat etmek yerine alkanlkla kalpyarglara dayanmak o kii hakknda yanl izlenimlere, hatal inanlara ve haksz sonulara varlmasna yol aabilir. Kadnlar ve erkekler hakkndaki kalpyarglarmz ylesine yerlemi ve potansiyel olarak ylesine hasar verici niteliktedir ki bilimsel olarak incelenmeleri gerekir (Morris, 2002).
Toplumsal Cinsiyet ve Bilisel Beceriler

Toplumsal cinsiyet ile bilisel yetenekler arasndaki iliki tartmaldr. Sokaktaki
insanlarn ou, kadnlarla erkekler arasnda zeka, szel beceriler, matematik performans ve dier bilisel yetenekler asndan temelde birbirine benzedii grndedir. Bu konu, giderek artan sayda kadnn i yaamna katlmas nedeniyle
her geen gn ok daha nemli olmaya balamtr.
Maccoby ve Jacklin adl psikologlar, 1974 ylnda inceledikleri almalarn ounda, kadnlarla erkekler arasnda hibir fark bulmamlardr. Ancak, bilisel yetenekler alannda birka farkllk gzlenmitir: Kzlar szel yetenee daha fazla sahip olma, erkekler ise mekansal ile matematiksel yeteneklerde daha iyi olma eilimi gstermilerdir (Aktaran, Morris, 2002).
Ancak, pek ok son almay da ieren aratrmalarn yakndan incelenmesi,
szel ve matematiksel yetenek asndan cinsiyetler arasnda bir farkn gerekte
yer almadn gstermitir.
Erkeklerin, mekansal yetenekler asndan kadnlara gre belirgin olarak bir stnl vardr (Halpern, 1992; Aktaran: Morris, 2002). Bu beceriler zellikle belirli mhendislik, mimari ve geometri problemlerini zmede yararldr.
Bu bulgulardan nasl bir sonuca varmalyz? lk olarak, kadnlar ile erkekler arasndaki farklar zgl bilisel becerilerle snrl grnmektedir. Stanford Binet ya da
WAIS gibi testlerden elde edilen puanlar, genel zeka asndan cinsiyet fark olmadn gsterir (Halpern, 1992; Aktaran: Morris, 2002). kinci olarak, zgl bilisel
yeteneklerde cinsiyet fark tipik olarak azdr ve aslnda belki de kaybolabilmektedir. Son olarak, varolan farkllklarn kaynann hl belirsiz olduunu syleyebiliriz. Esas olarak biyolojik etkenler mi iin iindedir? Yoksa yant, kz ve erkek ocuklarn toplumsallamasnda olduu gibi kltrel etkenlerde mi aranmaldr? Son
aratrmalar, matematik ve bilim alanlarnda meslee ynelme konusunda kadnlarn cesaretini kran birka etken belirlemitir. rnein, Chipman, Krantz ve Silver
(1992) (Aktaran: Morris, 2002) kadnlarn matematik kaygs nedeniyle bu alanlarda meslee ynelmekten kandklarn bulmutur.
Toplumsal Cinsiyet ve Duygu

Sezgisel, duygusal, igrl, duygularnn farknda, bu tr ifadeleri, ounlukla,
erkeklere kyasla kadnlar betimlemek iin kullanrz. Kadnlar ihanete uradklar ya da eletirildiklerinde zldklerini, incindiklerini veya hayal krklna uradklarn bildirirlerken; erkekler, daha ok, fkelendiklerini belirtmilerdir. Ayn
zamanda erkeklerin bir olay karsnda, kadnlara kyasla, duygularn ifade etme
olasl daha azdr (Morris, 2002).
Kadnlarn erkeklere kyasla kendilerini daha ifade edici biimde davrandklar
kalpyargs, onlarn duygusal bilginin daha iyi gndericileri olmalar gerektiine
iaret eder. Dahas, yaygn bir inan olan kadnlarn sezgisine gre kadnlar, dier insanlarn duygusal ifadelerini alglamada ya da kodlar zmekte erkeklerden daha iyidirler; rnein, anlk bir yz ifadesinden neyin iletildiini karabilir-
265
266
Sosyal Psikoloji
ler. Aratrmalar bu kalpyarglarda bir gerek pay olduunu gstermektedir. Bu

alandaki almalar kapsayan bir meta analiz sonucunda Judith Hall (1984) kadnlarn, yz ifadelerinin, bedensel ipularnn ve ses tonlarnn anlamlarn zmede
erkeklere kyasla daha iyi olduklar sonucuna varmtr.
Erkeklerin kadnlara kyasla g konumlarn elde etme olaslnn daha yksek olduu gerei duygusal yaanty baka alardan da etkileyebilir. Geleneksel
olarak kadnlarn alt i trlerinde alanlardan, sklkla duygusal ifadelerini
kontrol etmeleri, ynetmeleri ya da deitirmeleri istenir (Morris, 2002).
TOPLUMSAL CNSYET VE SOSYAL DAVRANI

Dnce ve duygulardaki toplumsal cinsiyet ve sosyal davran zerinde durabiliriz. Kadnlarla erkekler dier insanlarla etkileimde bulunurken benzer biimlerde
mi yoksa farkl biimlerde mi davranrlar? Eer sosyal davran asndan toplumsal cinsiyet farkllklar gzlenmekte ise, bu farkllklarn kkenleri konusunda ne
gibi sonulara varabiliriz?
Saldrganlk
Yaygn inana gre, erkekler kadnlardan daha saldrgandrlar. Gnlk yaamdaki
gzlemlerimiz bu kalpyargy destekleyecek birok kant salamaktadr. Tm kltrlerde ve her yata, erkeklerin kadnlara kyasla saldrgan davranma olasl daha fazladr. stelik, erkeklerin cinayet ileme, idam cezasndan yana olma, amalarna ulamak iin g kullanma, buz hokeyi, Amerikan futbolu ve boks gibi saldrgan sporlar tercih etme eilimleri kadnlara kyasla daha fazladr (Morris, 2002).
Yazl kaynaklardaki aratrmalar bu inanc desteklemektedir. Saldrganlk zerine yaplan 100den fazla aratrmay kapsayan iki meta analiz taramasnda da, erkeklerin kadnlardan hem szel (rn. Alay, aalama, tehdit) hem de (zellikle) fiziksel (rn., vurma, tekmeleme, dvme) adan daha saldrgan olduklar sonucuna varlmtr (Eagly ve Steffen, 1986; Hyde, 1986; Aktaran: Morris, 2002).
SIRA SZDE
Saldrganlktaki toplumsal cinsiyet farkllklar biyolojik mi yoksa sosyal kkenli midir?

Bu sorunun yant o kadar basit deildir. Bir yanda, belirli biyolojik etkenler saldrgan davrana katkda bulunmaktadr. Testosteron (yaygn olarak erkeklerde bulunan bir hormon)byle bir etkisi yok gibi grnmektedir. Ayn zamanda, toplumumuzda erkek ocuklarn, saldrgan davranmaya kz ocuklarna oranla daha fazla
zendirildikleri de aka grlmektedir. Erkek ocuklara kz ocuklara kyasla daha fazla oyuncak silahlar verilmekte ya da bu ocuklar, saldrgan davranmalarndan
dolay dllendirilmektedirler; kz ocuklar saldrgan davrandklarnda erkek ocuklara kyasla daha fazla sululuk duyarlar ya da ana babalar tarafndan ho karlanmayacaklar beklentisine girerler (Perry ve Weiss, 1989; Aktaran: Morris, 2002).
Yardm Etme Davran

Sosyal psikoloji ile ilgili blmde de grdmz gibi insanlarn yardm etme davran gsterme olasl, hem bireyin hem de ortamn zelliklerinden etkilenir.
Yardm etmeye istekli olma da toplumsal cinsiyete gre deime gsterir mi? Yardm etme davrannda toplumsal cinsiyet farkllklar zerinde yaplan aratrmalar tarayan bir meta analiz almasnda, erkeklerin yardm etme eiliminin kadnlara kyasla genellikle daha fazla olduu sonucuna varlmtr (Eagly ve Crowley,
1986; Aktaran: Morris, 2002). Sonraki almalar, ailede temel bakm veren kiile-
nite 16 - Cinsiyet
rin daha ok kadnlar olduunu ve bakalarna sosyal destek verme (t verme,

cesaretlendirme, beslenme ve bakmyla urama) konusunda erkeklere kyasla
daha yatkn olduklarn gstermitir (Shumaker ve Hill, 1991; Aktaran: Morris,
2002).
Uyma Davran
Sosyal psikolojiyle ilgili blmde sz ettiimiz gibi uyma, kiinin kendi tercihlerine ramen istemli olarak sosyal normlara gre hareket etmesi anlamna gelmektedir. Yaygn bir gre gre, belki de etkileimdeki dinamiklere daha duyarl ve
bylece kiiler arasnda uyum salamaya daha istekli olduklar iin, kadnlar erkeklere kyasla daha fazla uyma gsterirler. Dolaysyla uyma davran konusunda cinsiyet farkllklaryla ilgili herhangi bir sonu kukuyla karlanmaldr.
Liderlik
dnyasnda da kadnlar st ynetim konumunda grmek olduka enderdir.
Toplumdaki liderlik konumlarnda, neden erkekler saysal olarak kadnlara kyasla byk bir stnlk salamaktadr?
Bu sorunun bir yant u olabilir: Kadnlarn ve erkeklerin liderlik tarzlar farkldr. Baz insanlar geleneksel toplumsal cinsiyet kalpyarglarna bal kalarak, kadnlarn daha grup temelli, katlmc bir liderlik yaklam olduunu, erkeklerinse
daha arasal ve baskc bir liderlik uyguladklarn ne srmlerdir.
Veriler daha ok; hem kadnlarn hem de erkeklerin yetenekli, etkili, pelerinden gelenlerin vgsn toplayan ve eldeki ilerin gereklerini yerine getirebilen
liderler olabildiini gstermektedir (Morris, 2002).
267
268
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA

AMA

AMA
Cinsiyet kategorisinin anlamn tanmlamak.

Sosyal yaamda en nemli temel kategorilerden bir
tanesi cins kategorisidir. nsanlar cinsiyet snflarna ayrmann sembol eril ve diil diye adlandrlr.
Cinsiyetle ilgili teorik yaklamlar toplumsal ve kltrel yansmalarn aklayabilmek.

Cinsiyet farkllna yol aan 4 temel teorik bak
as vardr. Biyolojik yaklam; fiziksel farkllk, cinsiyet hormonlar ve geliimin etkisini vurgular. Sosyal yaklam; ocuklukta balayan destek ve ekilcilik iindeki ayrt edici cinsiyet kalplarn ve elde
ettiimiz cinsel klieleri vurgular. Sosyal rol bak
as; insanlarn cinsiyet beklentisine uymaya eilimli olduunu vurguluyor. Son yaklam ise insanlarn tavrlarnn durumdan duruma, kltrden kltre ve zamana gre eitlilik gsterdiini vurgular.
Bu deiiklikler ayrca grubun cinsiyet bileimine,
aktivitenin niteliine ve dierlerinin sosyal beklentilerine de baldr.
Birok aratrma kadn ve erkein sosyal davranlarn karlatrd. Meta-Analizi denilen bir teknik
birok farkl almadaki sonular birletirmek iin
nicel bir yntem salar. Aratrmalarda ortalama
olarak; erkekler baz durumlarda daha saldrgandr
ve sosyal etkileimlerde daha az zarar grmeleri
olasdr. Erkeklerin sorunlarda yabanclardan yardm almalar daha muhtemeldir, kadnlarn ise akraba ve arkadalarna ilgi ve sosyal destek salamalar daha yaygndr. Kadnlar szsz iletiime daha
eilimlidirler. Kadnlar ve erkekler kiisel hak ve
duyularnda ve alglarnda farkllk gsterirler.
Toplumsal cinsiyetin farkllklarn bilerek; sosyal

davranlar yeniden gzden geirebilmek.
Kadn ve erkek toplumsal cinsiyet rollerinin oluumunda sosyalleme, evre, aile, toplum, kltr, bireysel alg ve kiisel zellikler birlikte alrlar.
Toplumsal cinsiyet kadn ve erkee farkl sosyal
davranlar yklerler. Liderlik, yardmlama, saldrganlk, duygusal ve bilisel farkllklar kadn ve erkek asndan srekli aratrlmaktadr.
Kadn ve erkein cinsiyet rolleri hakkndaki tavrlar
sre iinde daha az geleneksel, yine de erkekler
geleneksel tavrlar kadnlardan daha fazla srdrmeye devam ediyorlar.
Gnlk yaamda kadn ve erkekler temel yetenek
ve gdlerini kullanrlar. Sosyal deiikliklere ramen, geleneksel kalplar tm dnyada her iki cinsiyet iinde hl devam ediyor. Ancak genelde insanlar cinsiyet rollerinden dolay, bugn gemie
gre daha az sorunludurlar.
AMA
Cinsiyet ve kltrel kalplar arasndaki ilikiyi

aklamak.
Cinsiyet kalplar kadn ve erkeklerin tipik kiisel
davranlardr. Kltrel kalplar medya, sanat ve
edebiyatta bulunan cinsiyetlerin sosyal dzeylerinin imajlardr. Medyada erkein yz ve kadnn
vcudu zerinde vurgu yapma eilimi ekilcilik (face-ism) olarak bilinmektedir.
Okulda ya da ite kadn ve erkein bireysel performanslarnn deerlendirilmesinde taraf tutabiliyor
olmalar kadn ve erkek cinsiyetlerinin dolaysyla,
toplumun bir sorunudur.
Cinsel kimlii her ynyle tanmlamak.
Cinsiyet kimlii, yani kadn ya da erkek olduumuza dair bilgi ocuklukta elde edilir. Geliimsel olarak nemli bir dnm noktas, ocuklarn cinsiyetin deimez ve srekli olduunu anlamaya balad geliimsel dnemde olur. Transsekseller ciddi bir cinsiyet benzeiklii atmasna sahiptirler.
Onlar kendilerinin gerek psikolojik cinsiyetlerinin
biyolojik cinsiyetlerinden farkl olduuna inanrlar.
Eril ve diil karakteristiklerini benlik kavramyla
ilikilendirmek.
Kadnlk (diillik) ve erkeklik (erillik) hakkndaki
inanlar, bizim kendi benlik kavrammzn nemli
elementleridir. Androgynous insanlarn oran hem
eril hem diilde yksektir. Son yllardaki aratrmalar; geleneksel olarak hem kadn hem erkek karakteristik zellikleri tayan durumun, psikolojik mutluluun zemini sayld yeniliki uyum model savnn bulgularn kabulleniyorlar.
AMA
nite 16 - Cinsiyet
Kendimizi Snayalm
1. Aada verilen kadn ve erkeklerin toplumsal cinsiyet
zellikleri hakkndaki inanlarn oluturan kavramlardan
hangisi doru deildir?
a. Cinsiyet klieleri
b. Yardm sever davranlar
c. Kltrel klieler
d. Kiisel klieler
e. Cinsel kimlik
2. Kiileri ya da nesneleri dii veya erkek olarak ayrma
srecine ne ad verilir?
a. Cinsiyet sapmalar
b. Cinsiyet snflandrma
c. Toplumsallama
d. Androgony
e. Face-ism
3. Yapt aratrmalarda gazete ve dergilerde erkek fotoraflarda genellikle yz hatlar sergilenirken, kadn fotoraflarnda ise vcutlarnn sergilendiini iddia eden
aratrmac aadakilerden hangisidir?
a. Kimbaoll
b. John Williams
c. Done Archer
d. Deborah Best
e. Lawrence Kohlberg
4. Erkeklerin yzlerinin kadnlarn ise vcutlarnn sergilenme biimine ne ad verilir?
a. Atf
b. Cinsel kimlik
c. Cinsiyet etiketleme
d. Face-ism
e. Klie
5. Kadnlar ve erkekler gibi cinsiyet gruplarnn zellikleri hakkndaki bize ait olan inanlara ne ad verilir?
a. Cinsiyet klieleri
b. Androgyny
c. Transseksel eilim
d. Cinsiyet ablonu
e. Kiisel klieler (Kltrel zelliklerle yaplanan)
269
6. Klieler her bir cinsiyeti aadakilerden hangisine gre betimler?

a. Cinsel hormonlara
b. Yaygn kltrel ve cinsel rol zelliklerine
c. Face-ism kavramna
d. Cinsiyet kromozomlarna
e. Kiilik teorilerine
7. Bireylerin erkeklik ve diilik karakterleri zelliklerinin
her ikisini birden de tayabilmelerine ne ad verilir?
a. Kltrel klie
b. Sosyal stat
c. Androgyny
d. Face-ism
e. Gender identity
8. Aadakilerden hangisi cinsiyet farkllklarnn veya
cinsiyet yapsnn biimlenmesinde etkili roller arasnda
yer almaz?
a. Sosyal roller
b. Sosyalizasyon
c. Biyoloji
d. Fizik
e. Sosyal durumlar
9. Aadakilerden hangisi insanlarn cinsiyetleri renme ve ocuklukta balayan uygun cinsiyet davranlarn
edinme yollarnn nemini vurgular?
a. Sosyal roller
b. Cinsel kimlik
c. Sosyal stat
d. Sosyalleme
e. Yukardakilerin tm
10. Kadn ve erkeklerin tipik cinsiyet davran inanlarna
ne ad verilir?
a. Cinsiyet ball
b. Cinsiyet kalplar
c. Kiisel kimlik
d. Sosyal roller
e. Sosyal durumlar
270
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden

1. b
Yksek Kariyerli lerde Cinsiyet Farkllklar

Amerika bilgisayar endstrisinde; yksek cretli ilerde
alan nitelikli ii ktlyla yzleiyor. Kanun yapclar
ABDde hkmetin; sahip olduklar bilgisayar bilgi ve yetenekleriyle i elde etmek isteyen yabanc iilerin lkeye
girileri iin vize denetimlerini gevetmesinin, ok ciddi
bir problem olduunu ileri sryorlar.
Bilgisayar bilimi iinde dier zm, daha fazla kadn
cezbetmek olacaktr, dorusu bilgisayar mesleinde kadnlarn saysnn azald grlyor (Piller, 1998).
Aslnda bilgisayar teknolojisinde iin kazancnn artmaya
devam etmesine ramen, bu alandaki kadnlarn yzdesi
dt. 1990da bilgisayar sisteminin analistleri ve programclarnn % 35i kadnd, gnmzde bu say % 29a
dt.
Ayrca bilgisayar biliminde alan ve eitim alan kadnlarn yzdesi de yksekokullarda ve fakltelerde dyor.
1995de bilgisayar biliminde fakltelerin % 18ini kadnlar
oluturuyordur. 1997ye kadar yzdelik oran % 16ya dmt ve bu dmenin srecei aktr. Ayrca lisede de bilgisayar biliminde ileri dzeye kaydolan kzlarn says dktr. Problem daha ge bir yata balyor. 10 yaa kadar
erkek ocuklarn bilgisayar oyunlarnn birounda iddet
bulunduundan kzlar tevik edilmiyorlar. Brenda Lavrelin 7 ile 12 ya aras ocuklarla yapt geni bir rportaja dayanan aratrmasna gre; kzlar bilgisayar oyunlarn skc buluyorlar. Brenda Lavrel kzlarn kendilerinin
bilgisayar oyunlar karakterlerinin gerek yaamla ilgili olmasn beklemediklerini syledi. Ek olarak, kzlar ayrca
bilgisayar programclarnn sosyal olarak uygunsuz nedenlerle tasvir ettikleri toplumsal klielerden tr olumsuz duygulara sahipler ve aknlar.
Kaynak: Taylor, Peplau, Sears, 2000.
2. b
3. c
4. d
5. e
6. b
7. c
8. d
9. e
10. b
Eer cevabnz yanl ise, Cinsiyet konusunu tekrar okuyunuz.

Eer cevabnz yanl ise, Cinsiyet konusunu tekrar okuyunuz.
Eer cevabnz yanl ise, Face-ism konusunu
tekrar okuyunuz.
Eer cevabnz yanl ise, Face-ism konusunu
tekrar okuyunuz.
Eer cevabnz yanl ise, Sosyal Rol ve Cinsel
Rol konusunu tekrar okuyunuz.
Eer cevabnz yanl ise, Sosyal Rol konusunu
tekrar okuyunuz.
Eer cevabnz yanl ise, Cinsel Kimlik
Eer cevabnz yanl ise, Toplumsal Cinsiyet
Eer cevabnz yanl ise, Toplumsal Cinsiyet
Eer cevabnz yanl ise, Cinsel Kimlik
Kaynaklar
Morris, G.C. (2002). Psikolojiyi Anlamak (Psikolojiye
Giri). ev.Editrleri: H.Belgin Ayvak, Melike Sayl,
Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, No: 23 Ankara.
Sampson, E. E. (1991). Social World, Personal Lives
(An Introduction to Social Psychology). Harcourt
Bratce Jovanovich, Publishers, Sandiego, CA.
Suur, S. (2002). Toplumsal Cinsiyet. Anadolu niversitesi, Akretim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir.
271
17
Etik Davranlar
ve Ynetimi
Etik, davran ve ahlak konusunu tartmak, gnmz karmak, rekabeti, global

ekonomik dzeninde ayakta kalabilmek iin gereklidir. Etik konusu gnmzde
kiilerin, toplumlarn ve rgtlerin mkemmellie ve kaliteye ulama abalarnn
doal bir uzants olmaldr. Bu nedenlerle etik, son yllarda zerinde tartlan,
nemsenen ancak yerlemesi sre alan bir konu olma zellii tamaktadr. Bu
nitede de etik kavram tanmlanacak, etik d davranlarn nedenleri ve etik
davranlarn oluturulmas zerinde durulucaktr.
Amalarmz
Etik kavramn tanmlayacak ve nemini aklayabilecek,
Bireysel etik geliimini inceleyebilecek,
Bireysel etik davranlarn nedenlerini sralayabilecek,
Etik davranlar ynetebileceksiniz.

272
Sosyal Psikoloji
Trafik ve Etik
Bir trafik polisi, acelesi olan bir yakn arkadann trafikte skm olduunu grr. Arkadann kendisinden yardm istemesiyle ona eskortluk ederek, gidecei
yere ulamasn salar. Fakat bu arada trafiin akn aksatr.
Bu olayda trafik polisinin yapt davran size gre etik bir davran mdr?
Dier bir rnekte ise,

Televizyonda ve basnda sk sk yer alan haberlerden biri yledir: Trafik kontrol
esnasnda trafik kurallarn ihlal eden vatandalardan birinin milletvekili yakn
olduu ortaya kmtr. Trafik polisi bu durumu rendikten sonra, bu suu grmemezlikten gelmitir. Ancak daha sonra ayn kural ihlal eden baka bir vatandaa ceza kesmitir. Sizce insanlar toplumsal statlerine gre mi deerlendirilmeli, yoksa her vatandaa eit mi davranlmaldr?
Bu rnek olaylar zmlemek iin etik davranlar ve etik d davranlar
incelemek, etik davranlarn ynetimini renmek gerekecektir.
Anahtar Kavramlar
Etik
Ahlak
Norm
Etii
Etik Kodlar
Deer
indekiler
ETK KAVRAMI
ET KAVRAMI
BREYSEL ETK KURAMLARI
BREYSEL ETK GELM
BREYSEL ETK DAVRANILAR
NORMLAR, DEERLER VE BREYSEL ETK DAVRANILAR
RGTLERDE ETK DAVRANILARIN KONTROLU
RGTLERDE ETK DAVRANILARIN YRTLMES
ETK DAVRANILARIN YNETMNDE KLTRN NEM
RGTLERDE KSEL AHLAK GELMNN KONTROLU
nite 17 - Etik Davranlar ve Ynetimi
273
GR
Toplumlarda yaamn kendi iinde devam edebilmesi iin birtakm kurallarn olumas gerekmektedir. Bu kurallarn bazlar dini, bazlar hukuki, bazlar da mesleki olmutur.
lkemizde de gei dnemi toplumlarnda olduu gibi, kurallar ve etik sistemler henz yerlememitir. Ancak zaman iinde her rgtn kendi geleneklerinden
oluturduu bir i etii sistemi ortaya kmaktadr. ortam ve ilikiler karmaklatka, alanlarn birbirlerine olan gvenleri de gittike nem kazanmaktadr. Gven unsurunun salanamamas halinde ise iktisadi, ticari ve sosyal ilikilerin aile, arkadalk ve hemehrilik gibi dar gruplar iinde kalmas kanlmaz olmaktadr.
ETK KAVRAMI
Etik kavram her eyden nce, istenebilecek bir yaamn aratrlmas ve anlalmasdr. Daha geni bir bakas ile btn etkinlik ve amalarn yerli yerine konulmas; neyin yaplaca ya da yaplmayacann; neyin isteneceinin ya da istenmeyeceinin; neye sahip olunaca ya da olunmayacann bilinmesidir (Sayn, 1998).
Etik, insanlar iin neyin doru ve iyi olduunun ortaya konmasn ve
aratrlmasn inceleyen bir felsefe disiplinidir. Ayrca etik, ahlaki grev ve sorumluluklar da ierir. Birok dnr, etik ve ahlak szcklerini birbirinin yerine kullanmakta saknca grmemektedir. Gerekte etik, doru ve yanl davran teorisidir; ahlak ise onun pratiidir. Etik ilkelerden, ahlaki bir davran tarzndan sz etmek daha dorudur.
Gnmzde etik deerlerin alma hayat ile birlikte gndeme alnmas gereklilii ortaya kmtr. Srekli olarak basnda ve televizyonda karmza kan iletme odakl rvet, yolsuzluk, dolandrclk, yetkilerin ktye kullanm, ahlak d
davranlar kamunun duyarl olduu balca konular arasndadr.
Etik, insanlar iin neyin

doru ve iyi olduunun
ortaya konmasn ve
aratrlmasn inceleyen bir
felsefe disiplinidir. Ayrca
etik, ahlaki grev ve
sorumluluklar da ierir.
ET KAVRAMI
etii, i dnyasndaki davranlar ynlendiren, onlara rehberlik eden etik prensipler ve standartlar toplamdr.
etii kavram erevesinde gelitirilen grlerin nemli bir blmnn hareket noktas iletmelerin gnmz toplumlarnda, zel bir ahlaki sorumluluunun
olduunun kabul edilmesidir. Buna bal olarak, rgtte alanlarn etik davranlar da nem kazanmtr.
etii, i dnyasnda hkm sren doru ve yanl davranlar ele almaktadr.
Dier bir anlatmla i etii drstlk, sznde durmak, doaya saygl olmak, haka davran, yaplan hakszlklara kar kmak gibi deerlerle ilgilenmektedir. Fakat drstlk, gven, sayg ve adalet gibi etik deerler genel kavramlardr. Bu nedenle kesin izgilerle belirlenmeleri ok zordur.
etii genel olarak etiin zel bir uygulama alandr. Etik adan doru ve yanl kavramlar i hayat erevesinde zelletirilerek incelenmektedir. etiinin
odak noktas da iletme politikalar, kurumlar ve davranlar iin etik standartlarn
nasl uygulanaca konusudur.
etii kavramnn neden gncel olduunu tartnz.
SIRA SZDE
274
Sosyal Psikoloji
BREYSEL ETK TEORLER

Etik daha nce de
bahsedildii gibi ahlak
biliminin felsefe yn ile
ilgilenir. Bireysel etik
kavram ahlak hkmlerinin
temel deerlerini, davran
prensiplerini, insan dnce
ve eylemlerinin niteliini
kapsar.
Etik daha nce de bahsedildii gibi, ahlak biliminin felsefe yn ile ilgilenir. Bireysel etik kavram ahlak hkmlerinin temel deerlerini, davran prensiplerini,
insan dnce ve eylemlerinin niteliini kapsar. bireysel etik teorisi mevcuttur.
Bunlar Ama Etii, lke Etii ve Sonu Etiidir (Roberts, 1971).
Ama Etii
Yunan filozofu Aristo, etiin dorular zerine kurulu olduunu, insann doasnda iyi kavramnn var olduunu aklamtr. Aristoya gre eylemin ne olduu
nemli deildir; ama, iyi bir sonu almaktr. Aristo, bireyin iyi son un ne olacan bilmesi konusundaki yeteneinin, o bireyin anlayna gre deitiini belirtmitir. Birey sona ulamak iin kt sonu, iyi bir son gibi dzenleyebilir. Gerekten iyi bir sonu gerekletirmek iin abalamak, her bireyin temel doasdr. Fakat
iyi bir sonuca ulamak iin, kt aralar kullanmak byk tutarszlk yaratmaktadr. Ama etiinin temeli, hem kullanlan aralarn, hem de baarlan sonularn iyi
olmasdr.
lke Etii
Alman filozof Kanta gre, insan faaliyetlerinin ilkesi sebep temeline dayanr. Her
insann tabiatnda iyilik veya ktlk vardr. Bireylerin iyi veya kt davranlar,
birbirimizle olan eylemlerimizde bize yol gsteren kural ve ilkelerle belirlenir.
Kant, Her insann deerleri olduuna inanrsan, nasl davranacan da anlayabilirsin diyerek insan davranlarnn sebeplerini aklamaya almtr.
Sonu Etii
ngiliz filozof John Stuart Millsin almalar, sonucun getirecei fayda zerinedir.
Mills, davrann ahlakl olup olmadn, davrann sonucunun belirlediini ifade
etmitir. Ama veya ilkeden ok sonu nemlidir. Eer bir hareket mutsuzluktan
daha ok mutluluk yaratyorsa, o davran dorudur. oulculuk ilkesine gre
davran, zarar verdiinden daha ok insan mutlu ediyorsa, dorudur. Millse gre, az da zarar verse bu durumdan kanlmaldr. Uzun dnemde ahlaki bir karar
alnaca zaman toplumda aznln haklar gznnde bulundurulmaldr. nk
aznlk zarar grrse, ounluun menfaati de tehdit altna girebilir (Carell, Jennings, Heavrin, 1997).
SIRA SZDE
Bireysel etik anlayna gre ilke ve amalarnzn neler olduunu dnnz.
BREYSEL ETK GELM

Bireylerin etik geliimleri farkl aamalarda meydana gelebilir. En alt aama, salt
dorular tarafndan ynetilir. Yasalar, belli davranlar engellemek iin kullanlr.
Bir eyleme ynelik yasa mevcut ise, o eylemi farkl bir ekilde uygulamak yanl
ve yasa d demektir. Belli bir eylem iin herhangi bir yasa sz konusu deilse, bireyin davranlar kendi dorularna gre ynlenir. Ancak birey yanl bir davranta bulunmaktan kanr. Her yanl eylemi ayrntl olarak anlatan etik kurallar, bu
aamada insanlar iin tek etkili aratr.
Orta aamada ise, yasa d eylemlerin dn da da, daha ok yanl eylemler
olduunun alglanmas sonucu ortaya kar. Burada bireyin yargs, bir bakasnn
neyin doru, neyin yanl olduu konusundaki yargs kadar geerlidir. Birey, bu
aamada etik aktr roln kabul etmek istemez.
275
Etik geliiminin son aamas, bireyin kendi inanlar ile tatmin olduu ve davranlarnda etiksel standartlar uygulama konusundaki sorumluluu kabul ettiinde ortaya kar.
Bireysel etik geliiminin son aamasnda en ok hangi davranlarn olabileceini tartnz.
BREYSEL ETK DAVRANILAR

Etik davranlar ve ahlak, ncelikle aileden renilir. Daha sonra ise davran ve
deerler sistemimizin bir paras olarak, bydke tekrar renilir. Deerlerimiz
ve dolaysyla davranlarmza ilikin doru ve yanl kavramlarmz ailemiz ve
evremizin deerlerinden etkilenir (Costley, Todd, 1991).
etiinde incelenecek en nemli konulardan biri de, bireysel etik davranlar
olmaktadr. Bireylerin etik davranlarnn incelenmesi, i etiini belirlemede nemli bir faktrdr.
rgtlerde etiin geliimine etki eden unsurlarn banda rgtsel yap gelir.
rgtteki ar merkeziyetilik, grev ve sorumluluklarn belirlenmemi olmas,
grev tanmlarnn yaplmam olmas, rgtn ar byyerek hantallamas, saydamln olmamas, gizliliin ne kartlmas gibi rgtsel zellikler, bireylerin
etik davranlarna olumsuz etki yapar.
Bireylerin etik davranlarn etkileyen dier bir faktr de alanlarn zellikleridir. alanlar, davran kalb iinde deerlendirilmektedir (Sayn, s.10):
karc
Grevci
Ahlak
karc davran kalb iinde deerlendirilecek zellikler gsteren alanlar,
ynetsel etiin oluumuna olumsuz etki yapacaklardr.
Grevci davran kalb iinde deerlendirilecek bir alann ise i etiinin oluumuna etkisi hem olumlu hem de olumsuz olacaktr.
rnein, alann yasa d ve haksz eylemde bulunmamas etik oluumuna
olumlu etki yapacak; te yandan stnn emirlerine emir yerinde olmasa bile, kar kmamas etik oluumuna olumsuz etki yapacaktr.
Ahlak davran kalb iinde yer alan alan ise, etik oluumuna katk salayacaktr. Ahlak alann temel davranlar yle sralanabilir:
Ahlak ve yasa d iler yapmaz, yaplmasna kar kar, yapanlar affetmez.
ini en iyi biimde yapar, yapanlar destekler.
karclarn fark edilmesi iin almay dllendirir.
Drstl savunur, brokratik oyunlar nlemeye alr.
Ak ve drst iletiim kurar.
stlerinin verdii yasa ve ahlak d emirlere direnir.
Kamu ynetiminin halka hizmet iin var olduu bilinciyle hareket eder.
mkanlarn, toplum yararn ve birey zgrln dikkate alarak, kurum
amalar dorultusunda kullanr.
Baz dnrler de etik d davranlarn nedenlerini yle sralamlardr (Steinberg, Austern, 1996):
yi niyetler
Yasalarn, kurallarn ve yntemlerin bilinmemesi
Agzllk
deoloji
Arkadalk
Kiisel ya da ailesel kazan
SIRA SZDE
276
SIRA SZDE
Sosyal Psikoloji
Etrafnzda en ok hangi etik d davranlara rastlyorsunuz? Neden?
NORMLAR, DEERLER VE BREYSEL ETK

DAVRANILAR
Ahlak, bir bireyi veya grubu

ynlendiren davran
prensipleridir.
Etik normlar ve ilkeleri belirlemek, snrlarn izmek kolay bir i deildir. ou

kii basit bir ekilde kendilerine doru gelenleri vicdanlarnn sesine gre hareket ederek belirlemektedir. Etik normlarn nemi ve deeri, btn kt davranlarn kkn kurutmak veya yok etmek deildir. Eer belirli bir insan grubu belirli bir zamanda daha ahlakl davranmaya balarsa, bu norm ve ilkeler amalarna ulam demektir. Etik norm ve ilkeleri belirlemeden nce bu kavramlarla yakndan ilgili baz tanmlamalarn yaplmasnda yarar grlmektedir (Hoffman,
Frederick, 1995, s.98).
rnein ahlak, manevi ahlak, kiisel ahlak, deerler, ahlaki deerler, ahlaki olmayan ilkeler bunlardan bir kadr.
Ahlak, bir bireyi veya grubu ynlendiren davran prensipleridir. Ahlak, kiinin bireysel yaam hakknda kullanldnda kiisel ahlak; profesyonel ve mesleki anlamda kullanldnda sorumluluk ahlak kavramlaryla grlmektedir (Velasquez, 1998, s.11).
Manevi ahlak, karakter ve davranta neyin iyi ve doru olduudur. Kiisel ahlak ise daha nce de belirtildii gibi, bir bireyin doru ya da iyinin ne olduu konusundaki kiisel deer ve inanlar hakknda var olan kurallara dayanmaktadr.
Ahlaki deerler de, asl olarak neyin iyi veya kt olduu ve nasl davranlmas gerektiiyle ilgili olan inanlardr (rnein, doruluk ve drstlk gibi). Ahlaki olmayan deerler de doal olarak var olan deerlerdir (Zenginlik, salk, konfor,
prestij gibi). Ahlaki deerlerle uyumsuzluk iinde olmamalar gerekmez; ancak sklkla aralarnda atma vardr. Ahlaki ilkeler ise ahlakl bir kiinin iinde bulunmas ve bulunmamas gereken davran tarzn tanmlayan standartlar ve kurallardr.
Politika ve dinde olduu gibi ahlak bir fikir ve kiisel inan durumudur. Seksel ve dini konularla ilikili tartmal inanlarn manevi bir kimlik altnda yer almasnn yannda kltr ve zamana yaylan ahlaki normlar da vardr. Temel ahlaki deerler, genel hatlaryla unlardr:
Drstlk: Dorucu, iten, akszl, candan olmak, kopya ekmemek, almamak, yalan sylememek, ktlk etmemek veya kt harekette bulunmamak.
Doruluk: lkeli, saygl, kurallara sadk olmak, iki yzl veya vicdansz olmamak, duruma gre deien ve ilkeleri yok sayan biri olmamak.
Sz Tutan: Gvenilir, verdii sz tutan, ballklarn yerine getiren, gerek szleme hkmlerine gerekse szl olarak verilen szlere bal kalmak.
Sadakat: Ailene, arkadalarna, alanlara ve lkene bal ve inanl olmak,
profesyonel bir yapda gereksiz etki veya kar atmalarndan etkilenmeden bamsz karar verebilme yeteneini korumak.
Adalet: Tarafsz ve ak fikirli olmak, hatalar kabul etmek, uygun durumlarda pozisyon ve inanlar deitirmek, yargya olan ball sergilemek, bireylere eit davranmak, bakalarnn hatalarndan veya eksiklerinden kendine kar salamamak.
Bakalarna Yardm Etmek: Dnceli, iten ve tutkulu olmak, paylamak, verici olmak, bakalarna yardm etmek ve zarar vermekten kanmak.
Bakalarna Sayg Gstermek: Kiilerin haklarna, zel yaamlarna ve kiisel
tercihlerine saygl olmak, nazik, anlayl, tevik edici olmak, insanlarn kendi hayatlaryla ilgili karar verebilmelerinde ihtiya duyduklar bilgiyi salamak, patronluk taslamamak, bakalarn kltc davranlar sergilememek.
277
Vatandalk Sorumluluuna Sahip Olmak: Kanunlara uymak (eer kanunlar adil

deilse, aka protesto etmek), katlmc, toplumsal, bilinli ve toplumsal hizmet
veren biri olarak tm demokratik hak ayrcalklar kullanmak (oy vermek, grn vurgulamak), gerekli olmadka gizlilikten ve bilgileri saklamaktan kanmak.
Mkemmeliyeti Aramak: Her konuda mkemmeliyeti aramak, gayretli, gvenilir,
retken ve bal olmak, yeteneiniz dahilinde tm grevlerde en iyisini denemek,
yksek mcadele istei yaratmak ve gelitirmek. Doru bilgilere sahip olmada ortalama olaym diye abalamamak ve ne pahasna olursa olsun yeneyim dememek.
Sorumluluk: Verilecek kararlarda sorumluluk alabilmek, yaplan davranlarla
rnek oluturmak, kendi davranlarndan sorumlu olmak, davranlarn sonularn nceden grmek, kendini bakalarnn yerine koymak, aileye, kuruma, hkmete kar gvenilir bir rnek oluturmak.
Bireylerin etiksel davranlarn dayandrdklar deerler, ailelerden, retmenlerden, kardelerden ve iinde yaanlan toplumdan renilir. Bu etkenlerin tm
bireyin kafasndaki doru ve yanl arasndaki fark yaratr. Doru davran dllendirilir; yanl davran cezalandrlr. ocuklara doru ve yanl kavramlar ok
basit ifadelerle retilir. Bu tamamen yanl veya Bu kesinlikle doru gibi. Bazen de bunlarn anlatmnda dl ve cezalandrmalardan yararlanlr. Fakat yllar
ilerledike doru ve yanllarn ayrlmas zorlar. Yetikinler, deer yarglarn kullandklar iin doru ve yanl arasndaki izgiyi bulmada glk ekerler.
Norm, deer ve etik kavramlarnn ortak noktalar nelerdir?
RGTLERDE ETK DAVRANILARIN KONTROLU

Kontrol, personelin etik davranlarn dzenlemek iin rgtler tarafndan kullanlan teknikleri ifade etmektedir. Etik ile ilgili rgt politikalar oluturmak ve bunlar uygulatmak gibi kontrol teknikleri, ahlaki karar alma srecinde hangi faaliyetlerin kabul edilebilir veya edilemez olduunu ortaya karr. rgtsel kontrol teknikleri, i ortamnda doabilecek atmalar zmeye yarar. Etik davranlar iin
dller getirmenin yannda, etik-d davranlar iin cezalarn uygulanmas sayesinde, alanlar kendilerinden ne beklendiini anlayabilirler (Krel, 2000, s.7).
Kontrol teknikleri, ilk olarak ie alma srecinde kullanlabilir. rgtlerin ou,
tutum ve kiilik testleri uygulayarak, potansiyel olarak etik standartlara uyma eilimi iinde olan ve olmayan bireyleri ortaya karrlar. e aldktan sonra da kontrol tekniklerinin uygulanmasna devam edilir.
Kontrol teknikleri, rgt ierisinde etik zerine irket politikalar oluturmak ve
uygulamak ynnde kullanlmaktadr. Kontrol; rgtsel standartlar ve etik kodlar,
performans lm, iyiletirici faaliyetler olmak zere aamada gereklemektedir.
rgtsel Standartlar ve Etik Kodlar

Etik davran kontrol, rgtsel standartlarn oluturulmas ile tevik edilebilir. Bu
standartlar etik kurallarn bir dzenlemesi eklinde karmza kar.
Farkl kltr ve gemie sahip olan bireylerin ahlak felsefeleri de farkl olabilir.
Ayn politika ve standartlar uygulanmad srece, alanlar irkette hangi davrann kabul grdn saptamakta zorluk ekerler. Etik kodlar, alanlara yol
gsteren kurallar belirleyerek, etik davranlarn yerlemesine yardmc olurlar.
Gnmzde kurumlarn ounun kendi etik kodlarn dzenleme abas iine
girdii gzlenmektedir. Bazen de kamu hizmetlerini dzenleyen ynetmeliklerde,
meslek mensuplarnn davranlarna ilikin ahlaki kurallar koyulduunu grmek-
SIRA SZDE
278
Sosyal Psikoloji
teyiz. rnein, baz denetim birimlerinin almalarn dzenleyen ynetmeliklerde, denetim elemanlarnn denetledikleri birimin alanlarndan ikram kabul etmelerinin, bor alp vermelerinin ya da denetimde bulunduklar yerde grevlilerle
alveri yapmalarnn yasaklandn grmekteyiz.
rnein, polislere retilen vatandalar arasnda hibir ekilde din, dil, rk,
cinsiyet, sosyal stat, ekonomik durum ayrm yapmakszn grevini yerine getirmesi vardr. Bu hem bir insan olarak, hem de kamu grevlisi olarak byk nem
tamaktadr.
Birok kamu grevlisine, eitli nedenlerle farkl niteliklerde hediye verilmesi
Trk toplumunun ve Trk brokratik kltrnn bir gerei ve kabul edilebilir bir
davran olarak alglanmaktadr. Ancak dnyann pek ok yerinde olduu gibi, lkemizde de hediye greceli bir kavramdr ve rvet ile arasndaki fark ayrmak
ok zordur. Bu adan bakldnda i ilikisi iinde olunan gruplardan hibir ekilde hediye kabul edilmemesi, kamu grevlisi olan polislerin de temel ilkelerinden biri olmak durumundadr. Bylece zellikle trafik polisleri, rvet sulamalarndan ve toplum gzndeki saygnln yitirilmesi riskinden de kurtulacaklardr.
Hediye kabul edilmeyeceinin kesin bir dille aklanmas, ilgili gruplar hem baz
ahlak d beklentilerden hem de madur olmaktan kurtaracaktr (atma ve Stres
Ynetimi Meslek Etii El Kitab, 1999).
Performans lm
Kontrolun dier bir grevi de, alanlarn performanslarn rgtn etik standartlarna gre kyaslama yapmasdr.Bireyin iini dzgn ve etik standartlara uygun
bir ekilde yapp yapmadn gzlemlemesi gerekir.alanlarn, yneticilerin rgtleri hakkndaki etiksel alglamalarn ve rgtn etik ve etik d davranlarn
aratran almalar ve anketler , etik performansn genel deerlendirmesini ortaya
koyarlar. Bylece etik d davranlarn yaygn grld rgtlerde, bu davranlarn nedenleri ortaya kabilir.
yiletirici Faaliyetler
yiletirici faaliyetler, rgt ilke ve standartlarna uyan alanlarn dllendirilmesi ve uymayanlarn cezalandrlmasn ierir. alanlar, rgt standartlarna uyduklarnda abalar fark edilir; ikramiye, terfi gibi amalarla dllendirilirler.Fakat alanlar, rgt standartlarndan saptklarnda knanabilir, baka yere tayin edilebilir, iten uzaklatrlabilir veya iine son verilebilir.
Etik kurallar, st ynetim ve alanlar denetleyen tm amirlerin desteini almaldr. Kurallar, kat bir ekilde uygulandnda ve kurum kltrnn bir paras
olduunda, rgt iinde etik davran gelitirme konusunda etkili olabilirler. rgtsel veya sosyal olarak etik d bulunan bir davrana kar iyiletirici faaliyetler
uygulamaya konmadnda, bu tr davranlarn devam etme olasl fazladr.
rgtlerde etik davranlar iyiletirmede alnacak nlemlerden birisi de rgtsel ball arttrmaktr. alanlarn rgte ballnn, rgte katlmla dorudan
ilgisi vardr. Kurum, ball deiik ekillerde etkileyebilir. Etik ve etik d davranlara ynelik beklentiler ak olmaldr. nk sonular, geri dn olmayan
bir sonla bitebilir. alanlar, ahlakl veya ahlakl olmayan davranlar konusunda
kendi iradelerine gre karar verirler ve sonutan sorumlu olmalar alann etik
amaca olan balln etkiler.Etik davranlarn ynlendirilmesinde kukusuz en
byk rol yneticinindir.
Eer alyorsanz, rgtnzdeki etik kodlarn neler olduunu tartnz.
279
SIRA SZDE
RGTLERDE ETK DAVRANILARIN YRTLMES

Etik davranlarn yrtlmesi, rgtsel etik ynetimi faaliyetlerine dier baz stratejileri ilave etme anlamnda kullanlmaktadr. Bu stratejiler, dier etik ynetim teknikleriyle birlikte kullanldnda rgtsel etii glendirerek, alanlarn ou tarafndan benimsenmesinde etkili olabilecektir.
rgt etiinin yrtlmesinde nemli strateji arac kullanlmaktadr. Bunlar;
rgt, motivasyon ve iletiimdir (Krel,2000, s.95-98).
rgt
rgtn etiksel standartlar planlama ve uygulamaya koyma yetenei, bir lde
rgtn koullarna baldr. rgt, etiksel anlamda, performansn tatmin edici
bulmuyorsa (etik d davranlar engellemiyorsa) ynetim, etik kararlarn alnd
yntemleri yeniden organize etmelidir. rnein, nemli kararlarn alnmasnda
merkezileme, alt dzey yneticilerin ve alanlarn etik-d kararlar almalarn
engelleyebilir. Bylece st ynetim, rgt kltrn gelitirmede ve rgte etik
deerlerin alanmasnda etkili olabilir. Bunu yaparken de olumlu davranlar iin
dller, olumsuz davranlar iin de yaptrmlar kullanabilir.
rgtn etiksel standartlar

planlama ve uygulamaya
koyma yetenei, bir lde
rgtn koullarna baldr.
Motivasyon
Motivasyon, kiilerin belirli bir amac gerekletirmek zere kendi arzu ve istekleri ile davranmalardr. Bir rgtte motivasyon, rgtsel amalara varmak iin alanlar cesaretlendiren davranlarda gerekleir.
Etiksel davranlar dllendirerek ve bireysel amalara ulamalarna yardmc
olunarak yneticiler, alanlar daha verimli etiksel olmaya ynlendirebilir.
cret ve maalar, alanlarn motivasyonunda nemli bir kaynak olsalar da,
tek bir kaynak deillerdir. Gnmzde alanlar, daha ok alma yaam kalitesi, bireysel geliim iin frsatlar, rgtlerin etik performanslar gibi konularla daha
ok ilgili olmaya balamlardr. alanlara daha fazla bireysel baar ve tannma
salayan, etiksel problemleri zmeleri iin frsatlar yaratan i zenginletirme programlar, ayn zamanda bireysel geliim ve byme de salamaktadr.
Rasyonel bir motivasyon sistemi, bireylerin davranlarn etkileyebilecek, davranlarna yn verebilecek sosyal alkanlk ve tutumlarn da olumlu etkileyerek,
etik davranlarn gelitirebilecektir.
Motivasyon, kiilerin belirli

bir amac gerekletirmek
zere kendi arzu ve istekleri
ile davranmalardr.
letiim
Yneticiler, zel bir iletiim sistemi olmadan alanlar motive edemez ve abalarnn organizasyonunu salayamaz. letiim, etiksel standartlara rehberlik yapar ve
iletmenin fonksiyonel blmleri arasnda birlemeyi salayc eylemleri beraberinde getirir.
Her bireyin salkl bir temele dayansn veya dayanmasn, eitli kii ve konular hakknda pein ve deimesi zor bir takm deer yarglar olabilir. Bu yarglar,
baz kiilerin etkisiyle oluabilecei gibi, kiinin ac deneyimlerinin bir sonucu
olarak da oluabilir. Bu tr yarglarn olumsuz etkileri en ok iletiim olgusunda
kendisini gsterir. Kiinin belirli kiilere kar nyargs varsa, karsndakilere gvenmiyorsa, byk bir olaslkla bu kiilerden gelecek mesajlar ya hi alglamayacak ya da vericinin kastettiinden farkl bir biimde alglayacaktr. nsanlarn
Yneticiler, zel bir iletiim

sistemi olmadan alanlar
motive edemez ve
abalarnn
organizasyonunu
salayamaz.
280
Sosyal Psikoloji
holarna gitmeyen eyler veya hesaplarna gelmeyen eyleri duymamazlktan

gelmeleri bu durumun somut rneidir (imek, Akgemci, elik, 1998, s.57). Bu
tr davranlar, etik d davranlara yol aabilecek gvenilirlik ve ball olumsuz etkileyecektir. Bu adan iletiim, rgtlerde etik davranlarn yerlemesinde
etkili olmaktadr.
ETK DAVRANILARIN YNETMNDE KLTRN

NEM
Etik kurallar, her etik problemi zemez; ama alanlara yol gsteren kurallar koyar. rgtlerde etik davranlar gelitirmenin bir yolu da etik kltrn alanlarca benimsenmesidir. Etik davranlarn ynetimi aamada gerekleir: Bunlardan ilki, yneticilerin rgtlerindeki mevcut etik kltr anlamalar; ikincisi, etik
kltr gelitirici faaliyetlerde bulunmalar; ncs de etik davranlarn kuvvetlendirilmesidir (Krel,2000, s.98-105).
Varolan Etik Kltrn Anlalmas

Btn bireylerde olduu gibi rgtler de birer kltre sahiptirler. Bu sahip olduklar etik deer ve normlar, karar ve davranlarnda bireylere ve rgtlere rehberlik ederler. rgtlerin mevcut etik kltrlerini anlamak, etik davranlarn ynetiminde nemli bir ilk admdr. Bu nedenlerle ncelikle rgtlerin mevcut kltrel
yaps incelenmeli, norm ve deerler ortaya konmaldr. rgtlerin mevcut etik deerlerinin saptanmas ve yerletirilmesi konusunda liderler de nemli rol oynarlar.
Etik Kltrn Geliimi

rgtlerde etik kltrn geliimi iin rgt iinde, insan ve kltrn etik deerlerinin birlikte deiimi gereklidir.
rgtte her bir alan yeteri kadar cesaretli ve dayankl ise, etik olmayan davranlarla mcadele edebilir veya etik davranlar dorultusunda yol gsterebilirler.
rnein gammazlk yapmak, sabotajda bulunmak, rvet almak, ihmalkarlk yapmak gibi etik olmayan davranlarla baa kabilirler.
rgtler ve yneticiler etik kltrler gelitirebilmek amacyla uygun birok
metotlar kullanmaktadrlar. Bu metotlar, etik kodlar gelitirmek, rehberlik edecek politikalar oluturmak, etik performans standartlar gelitirmek, etik eitimi
salamaktr.
Etik Davranlarn Desteklenmesi

Etik davranlarn gelitirilmesi ve desteklenmesi konusunda alan yneticiler,
alanda nemle durulmas konusunda birlemilerdir:
rgt kltrnn etik deerlerini yeni alanlara retmek,
Etik ynlendirmelerde davranlar etkileyen eitli yollar kullanmak,
rgt kltrndeki etik davranlar kurumsallatrmak.
rgt kltrnn deerlerini alanlara henz ie girmeden nce aklamak
ve benimsetmek gerekir. Bylece, neyin doru veya yanl olduunu anlayan yeni alanlar, ie girmeden nce deerlendirme ansna sahip olabileceklerdir.
Bylece, alanlar hangi davranlarnn glendirileceini ve cezalandrlacan renebilirler.
rnein polisler, yasalarla kendilerine verilen grevleri yerine getirmek ve yetkilerini snrlar iinde kullanmakla sorumludurlar. Nedeni ne olursa olsun, grevlerin savsaklanmas, grevin ihmal edilmesi anlamn tar. Grev ihmali, yasal
281
olarak cezalandrlmay gerektirir. Bu nedenle, bu tr cezalar vermemek iin ie

balamadan nce bu deerlerin alanlara benimsettirilmesi gerekir.
Etik davranlarn yerlemesinde kltrn nemini rneklerle tartnz.
SIRA SZDE
RGTLERDE KSEL AHLAK GELMNN

KONTROLU
rgtte etiksel iletme standartlarn kontrol etme srecinde, bireysel ahlak geliimi
nemli bir rol oynar. Baz dnrlere gre ahlaki geliim, rasyonel byme ve
bireysel geliimin bir paras olmaktan ok, toplumsallama srecinin bir parasdr. rgtler, etiksel ilkeleri uygulamaya alrken eitim programlarna bavururlar. Baarl olmak iin rgtn etik programlar konusunda alanlar
eiterek, kiisel ahlak geliimlerine yardmc olmaldrlar. rnein yneticilerin,
alanlar din, dil, etnik kken ve cinsiyete dayal bir ayrma tabi tutmamas etik
bir sorumluluktur. alanlar, amirlerinin bu kriterlerinden honutluk duyarak, onu
model alabilirler.
rnein trafik polisleri, her gn, farkl ya, cinsiyet, sosyo-ekonomik dzey ve
kiilikteki yzlerce insanla iliki iinde olmak durumundadrlar. Bu i ilikileri iinde retilen hizmetin kalitesi ve i yaamndan doyum salayabilmek iin insan ilikilerine byk bir nem vermek gerekecektir.
etiinde, bireyleri etik d davranlara iten en byk faktr amir korkusudur.
inden olma, tayin edilme, cezalandrlma korkusu bireyin etik d davranlarda
bulunmasna neden olabilir. zellikle bu durum kiisel gveni az kiilerde daha
da sklkla rastlanr. Bu tr korkularla baa kmada yneticiler, alanlara destek
olmal, korkular bastrmak yerine, onlarla ba edebilmelidir. Gereken gven salanmal, kiisel ahlaklarnn gelimesine yardmc olunmaldr.
Etrafnzdaki kamu grevlilerinde korkuya dayal etik davranlar neler olabilir?
SIRA SZDE
282
Sosyal Psikoloji
zet

AMA

AMA
Etik kavramn tanmlamak ve nemini aklayabilmek.

Etik, insanlar iin neyin doru ve iyi olduunun ortaya konmasn ve aratrlmasn inceleyen bir felsefe disiplinidir. Gnmzde etik deerlerin alma hayat ile birlikte gndeme alnmas gerei ortaya kmtr. Srekli olarak basnda ve televizyonda karmza kan iletme odakl rvet, yolsuzluk,
dolandrclk, yetkilerin ktye kullanm, ahlak d davranlar, kamunun duyarl olduu balca konular arasndadr.
Bireysel Etik Geliimini inceleyebilmek.
Bireysel etik kavram, ahlak hkmlerinin temel
deerlerini,davran prensiplerini, insan dnce
ve eylemlerinin niteliini kapsar. bireysel etik
teorisi mevcuttur. Bunlar; ama etii, ilke etii ve
sonu etiidir. Bireylerin etik gelimeleri farkl aamalarda meydana gelebilir. En alt aama salt dorular tarafndan ynetilir. Bir eyleme ynelik yasa
mevcut ise, o eylemi farkl bir ekilde uygulamak
yanl ve yasa d demektir. Orta aama ise yasa d eylemlerin dnda daha ok yanl eylemler olduunun alglanmas sonucu ortaya kar. Etik geliiminin son aamas bireyin kendi inanlar ile tatmin olduu ve davranlarnda etiksel standartlar
uygulama konusundaki sorumluluu kabul ettiinde ortaya kar.

AMA

AMA
Bireysel etik davranlarnn nedenlerini sralayabilmek.

Deerlerimiz ve dolaysyla davranlarmza ilikin
doru ve yanl kavramlarmz ailemizin ve evremizin deerlerinden etkilenir. etiinde incelenecek en nemli konulardan biri de bireysel etik davranlar olmaktadr. Bireylerin etik davranlarn etkileyen dier bir faktr alanlarn zellikleridir.
alanlar, davran kalb iinde deerlendirilmektedir. Bunlar;
karc
Grevci
Ahlak davranlardr.
Etik davranlar ynetebilmek.
rgtlerde, alanlarn etik davranlarn dzenlemek, etik d davranlar ise ortadan kaldrmak
amacyla birtakm teknikler kullanlmaktadr. Bunlardan biri kontrol teknikleridir. Kontrol teknikleri,
rgtsel standartlar ve etik kodlar, performans lm, iyiletirici faaliyetler olmak zere aamada gereklemektedir.
rgtlerde etik davranlar gelitirmenin bir yolu
da etik davranlarn yrtlmesidir. Bunun anlam,
rgtsel etik ynetimi faaliyetlerine, dier baz stratejileri ilave etmektir. rgt etiinin yrtlmesinde nemli strateji arac kullanlmaktadr. Bunlar:
rgt, motivasyon ve iletiimdir.
rgtlerde etik davranlar gelitirmenin bir yolu
da etik kltrn alanlarca benimsenmesidir. Etik
davranlarn ynetimi admda gerekleir. Bunlardan ilki, yneticilerin rgtlerindeki mevcut etik
kltr anlamalar, ikincisi etik kltr gelitirici
faaliyetlerde bulunmalar, ncs de etik davranlarn kuvvetlendirilmesidir.
Kendimizi Snayalm
1. nsanlar iin neyin doru ve iyi olduunun ortaya konmasn ve aratrlmasn inceleyen disipline ne ad verilir?
a. Felsefe
b. Psikoloji
c. Ahlak
d. Etik
e. Sosyoloji
2. Aadakilerden hangisinde alann i etiinin oluumuna etkisi hem olumlu hem de olumsuz olacaktr?
a. karc davran
b. Bencil davran
c. Eksik deerlendirme
d. Grevci davran
e. Ahlak davran
3. Aadakilerden hangisi ahlak bir davran iersinde
yer almaz?
a. Brokratik oyunlar dzenler
b. Ak ve drst iletiim kurar
c. mkanlar toplum yararna kullanr
d. ini en iyi biimde yapar
e. Yasa ve ahlak d emirlere direnir.
4. Bireyin doru ya da iyinin ne olduu konusundaki kiisel deer ve inanlar hakknda var olan kurallara dayanan kavram aadakilerden hangisi aklar?
a. Sorumluluk ahlak
b. Manevi ahlak
c. Kiisel ahlak
d. Maddi ahlak
e. Politik ahlak
5. Aadakilerden hangisi temel ahlaki deerlerden biri
deildir?
a. Drstlk
b. Doruluk
c. Adalet
d. effaflk
e. Sadakat
283
6. Davranlarnn sonularn nceden grmek, kendini

bakalarnn yerine koymak, aileye, kuruma, hkmete
kar gvenilir bir rnek oluturmak hangi ahlaki deere
bir rnektir?
a. Sorumluluk
b. Bakalarna yardm etmek
c. Bakalarna sayg gstermek
d. Adalet
e. Mkemmeliyeti aramak
7. Aadakilerden hangisi etik davranlar kontrol tekniklerinden biri deildir?
a. rgtsel standartlar oluturmak
b. Etik kodlar oluturmak
c. Yasa ve kurallar dzenlemek
d. Performans lm
e. yiletirici faaliyetler
8. Kiilerin belirli bir amac gerekletirmek zere kendi
arzu ve istekleri ile davranmalarna ne ad verilir?
a. Stat
b. Norm
c. letiim
d. Motivasyon
e. Etik
9. Aadakilerden hangisi varolan etik kltrn anlalmasnda kullanlan aamalardan biridir?
a. rgtsel yapy iyiletirmek
b. rgtsel iletiim an kurmak
c. rgtlerde motivasyonu iyiletirmek
d. rgt kltrn yaygnlatrmak
e. rgt kltrndeki etik davranlar kurumsallatrmak
10. Aadakilerden hangisi rgtlerde etik oluumuna
olumsuz etki yapan unsurlardan biri deildir?
a. Ar merkeziyetilik
b. Grev ve sorumluluklarn belirlenmemi olmas
c. rgtn ar bymesi
d. rgtlerde kariyer planlamasnn olmamas
e. Grev tanmlarnn yaplmam olmas
284
Sosyal Psikoloji
Yaamn inden
Ahlaki Deerler Bir Tehdit midir, Yoksa Frsat m?
nsanlar sr tutmay sevmezler, elde ettikleri bilgileri kendi karlar iin kullanabilir, rveti hkmetlerle i yaparlar ve kimse bunlar bilmiyor veya umursamyor gibi
grnebilirler. Yakalamak ya da yakalanmamamak
bir ynetii iin gerek bir kaygdr. Ancak skandal korkusu, bir yneticinin ahlaki deerlere uygun davranmasnda
temel drt olmamaldr.
ahlak, kalite ve mkemmellik; hepsi de i yaamnn
evrensel deerleridir. Ahlaki deerler de bunlarn ayrlmaz parasdr. Bu nedenle, nemli olan, ahlaki standartlarn gelitirilmesini, baarmz engelleyen ya da tehdit
eden bir konu olarak deil, alma yntemlerimizi iyiletirecek bir frsat olarak grmemizdir.
Ben patronumun basks ve sendika bakann dolayl tehdidi ile karlatmda, kendimi yapayalnz ve akn hissetmitim. yle dndgm hatrlyorum: Ben btn
bunlar hakettim mi? Drst olmaya altm, bama bunlar geldi. Sendikaya kar makul olmaya alyorum, fayda etmiyor. Standartlar korumaya alyorum; ama patron kurallar iniyor.
O zamanlar bir motivasyon grafiim karlsayd, izginin
hzla aa dt grlebilirdi. Bir sre almak bile
iimden gelmedi.
Yneticiler olarak hibirimiz benim bama geleni demotive olmay-yaamak istemeyiz. irketteki geleceim konusunda da endie duymaya balamtm. Ahlaki deerlerin, alt dzeydeki alanlar nasl etkileyecei konusunda
uzun vadeli almalar yaplmamaktadr. Ahlaki deerlere
nem veren bir irketin, daha ok kr edeceinin garantisi de yoktur. Ancak, deerlere nem verilen bir ortam yaratmak konusunda sylenecek ok sz var. Ahlaki sorunlar i yaamnn kanlmaz gerekleridir. Karmak, zor ve
rahatsz edicidirler; bu yzden kendi sorumluluk alanmza giren deerleri bazen grmezden geliriz.
Yine de, ahlaki deerleri dikkate almak, bize ok ey kazandrr. Daha nce grdmz gibi, hepimiz yaam boyu standartlarla yaar ve onlar tarafndan ynlendiriliriz.
Drstlk, gven ve sorumluluk kiiler iin olduu kadar
kurulularn baars asndan da nemlidir. Yneticiler,
bu kavramlar yerletirmek ve i ahlakna uygun davranlmasn salamak zorundadr.
Birbirimize gvenirsek ibirlii yapabilir, ak davranabiliriz. Gvensizlik, korkuya ve risk almaktan ekinmeye yol
aar. Birbirimize kar drst olursak ho olmayan bilgileri bile paylaabiliriz; aksi halde enerjimizi ve zamanmz,
bakalarnn neler diyeceini tahmin etmek iin harcamakla geiririz.
Birbirimize, irketimize ve topluma kar sorumluluk duyarsak saygnlmz artar, sonuta zorluklardan ve dier
gruplarla kar karya gelmekten kanm oluruz. Ahlaki
deerlere nem vermek bu kadar iyi ise, insanlar neden
ahlaki deerlere aykr davranrlar?
Kaynak: Elizabeth P. Tierney, Ahlak, (ev: Gnhan
Gnay) Rota Yaynlar, stanbul, 1997.

1. d
2. d
3. a
4. c
5. d
6. a
7. c
8. d
9. e
10. d
Yantnz yanl ise, Etik Kavram konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Bireysel Etik Davranlar
konusunu tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Ahlak alann Temel
Davranlar konusunu tekrarlaynz.
Yantnz yanl ise, Normlar, Deerler ve Bireysel
Etik Davranlar konusunu okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Temel Ahlaki Deerler
konusunu genel hatlaryla okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Ahlaki Deerler Konusunda
Sorumluluk konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Etik Davranlarn
Ynetiminde Kontrol Teknikleri konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanl ise, Etik Davranlarn
Yrtlmesi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanl ise, rgtlerde Etik Davranlarn
Ynetiminde Kltrn nemi konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanl ise, Etii konusunu tekrar
inceleyiniz.
Kaynaklar
Carell, M. J. Daniel, F., Heavrn C. (1997). Fundamentals
of Organizational Behavior. Prentice Hall, New Jersey.
Costley, D. L., Todd, R. (1991). Human Relations in
Organizations, West Publishing Company, New
Jersey.
Hofmann, W. M., Frederick, R. E., (1995). Business
Ethics, McGraw Hill Inc, New York.
Krel, ., (2000). rgtlerde Etik Davranlar, Ynetimi ve Bir Uygulama almas. A....B.F. Yaynlar, Eskiehir.
Roberts, S. H. (1971). Roberts Dictionary of Industrial
Relations, Washington D.C., Bureau of National
Affairs,
Sayn, D., (1998). Ynetsel Etik, Yerel Ynetim ve Denetim. ileri Bakanl Mahalli dareler Kontrolrleri
Der. Yayn, Cilt:2, Say:12, Ocak, Ankara.
Steinberg, S., Austern, D. T. (1996). Hkmet Ahlak ve
Yneticiler (ev: Turgay Ergn), TODAI Yaynlar,
Ankara.
imek, . Akgemci, T., elik, A., (1998). Davran Bilimlerine Giri ve rgtlerde Davran. Nobel Yayn
Datm, Ankara.
Velasquez, M., (1988). Business Ethics, Concept and
Cases. Prentice Hall, Englewood Cliffs, New York.
285
286
Szlk
Szlk
Bilisel Uyumsuzluk: Bir kimsenin tutumlaryla tutarsz davranta bulunmadan kaynaklanan rahatszlk duygusu.
Birey Dzeyli atmalar: Bireyin kendi kararn vermede, ey-
lem tarzn semede ya da eylemi yerine getirmede glkle
A Tipi Kiilik: Yksek dzeyde rekabetilik, zamanla yarma

ve dmanl ieren kiilik rnts.
karlamas sonucu ortaya kan durumlar ifade edilmesi.

Bireyselci: Yaklam asndan kitle davran, belirli tarzlarda
Atfetme: Olaylarn ya da davranlarn nedenlerine ilikin izle-
davranmaya yatkn olan, birbirine benzer insanlarn bir
nim oluturmak iin bilgileri kullanma sreci.

Ahlak: Bir bireyi veya grubu ynlendiren davran prensibi.
araya gelmesiyle ortaya kmas.

Bilinirlik Ksa Yolu: Kolayca anmsanabilen rneklerin, ya da
Akraba Seimi Prensibi: Ayn kandan olduumuz kiilere yardm etmekte neden daha uygun ve istekli olduumuzu
anmsadnz bilgilerin karar vermede esas alnmas.

Birincil Gruplar: Dolaysz ilikiler yani hiyerari araclyla
aklar.
Aldatc Yaygnlk: Kendi davranmz ve fikirlerimizin yaygn-
salanan ilikilerin tersine, yzyze ilikilerden olumas.

Boyun Eme: stemesek de, yapmamz istenen bir eyi yap-
ln abartma eilimine aldatc yaygnlk etkisi.
mak. Boyun eme, yasal otoritenin bask uygulayabilecei
Antisosyal Saldrganlk: Toplumsal normlar ineyen ve top-
inancna dayanmas.
lumca onaylanmayan saldrganlk biimi.

Arasal Saldrganlk: Saldrganln, kii tarafndan deerli grlen bir amaca ulamak iin gsterilmesi.
C-
Ceza: Davran izleyen ve organizma zerinde hoa gitmeyen
Arnma: Uyarlm (harekete gemi) psiik enerjinin harcan-
bir etki yaparak davrann tekrar olma olasln azaltan
mas ve sistemin tekrar psikolojik denge durumuna dnmesi.

Arttrma Etkisi: Sosyal kategorizasyon srecinde, kategori ii
ya da durduran uyarc.
Cinsel Kimlik: Erkek veya dii bilgisinin iselletirilmesi.
atma: Birey ya da gruplarn iinde ve aralarnda eitli ne-
benzerlikleri ve kategori aras farkllklar abartl alglama
denlerle ortaya kan anlamazlk, ztlama, uyumsuzluk
eilimi.
ve birbirine ters dme durumu olarak tanmlanr.
Ayrmclk: Bir kiiye, sadece grup yeliinden dolay olumsuz

(bazen olumlu) davran gsterilmesi.
Aznlk: yelerinin kendi yaamlar zerinde, baskn grubun
yelerinden daha az gc, kontrol ve etkili olan gruplara, aznlk grup ad verilmesi.
D
Davran Yaklam: Yalnzca gzlenebilir ve llebilir davrann incelenmesi gerektiini ne sren psikoloji okulu.
Deerler: Bir sosyal grubun veya toplumun kendi varlk, birlik,
ileyi ve devamn salamak ve srdrmek iin yelerinin
ou tarafndan doru ve gerekli olduklar kabul edilen,
Baml Deiken: Bir deneyde bamsz deikende yaplan

deiimlerin, zerinde yol aaca etkiyi grmek iin llen deiken.
Bamsz Deiken: Bir deneyde baml deiken zerindeki
etkisini grebilmek iin deiime uratlan deiken.
Beliren Norm Kuram: Kitle davrannn normsuz ve babo
olan bir davran biimi olmadn, kitlesel srete oluturulan normlarla ynlendirildiini ne sren yaklam.
Benlik: Kendimiz hakknda edindiimiz ilk ve en nemli inanlarmzn toplam.
Benlik Duygusu: Bebeklik dneminin bal bana zellii olan
ayrmlardan birini tanmas.
Benzetirme: Birisi ok ekici olan iki kii birlikte grldnde; daha az ekici olann, olduundan daha ekici olarak
alglanmas.
Bilisel Psikoloji: Zihinsel sreleri en geni anlamda inceleyen psikoloji okulu.
Bilisel Tarz: Kiilerin nesneler, kiiler ya da gruplarla ilgili dnme biimleri.
onlarn ortak duygu, dnce, ama ve menfaatini yanstan, genelletirilmi temel ahlaki ilke ve inanlar olmas.
Denek: Bir deneyde tepkileri ya da yantlar gzlenen ya da llen bireyler.
Denence (Hipotez): Bir kuramdan karlan zel ve snanabilir
tahminler.
Deney Grubu: Bir deneyde bamsz deikende yaplan deiimin uyguland grup.
Dgrup Homojenlii: Dgrup yelerinin birbirlerine, igrup
yelerinin benzediinden daha fazla benzediine ilikin algsal yanlg.
Doal Gzlem: Belirli bir davran konusunda dorudan ve betimsel bilgi edinilen yntemi.
Dnmsel Liderlik: Toplumlarda ve rgtlerde kkl deiikliklerin gerekletirilmesinde baar ile uygulanabilen
bir liderlik tarz.
Duyarszlatrma Etkisi: Uzun sre iddeti izleme sonucunda,
bireyin ac eken insanlara kar duyarszlamas ve eskiye
oranla daha az duygusal tepkiler vermesi.
Szlk
Dmanca Saldrganlk: Amac dier kiiye zarar verme ya da

onu incitmek olan saldrganlk.
287
kincil Gruplar: likilerin zihinsel-rasyonel ve szlemeli olduu, formal ve aka tanmlanm sorumluluklarla kiisel
olmama eilimi.
Edimsel (Arasal) Koullama: Belirli uyarclarn var olduu

bir ortamda, davranlarn dl kazanmak ya da cezadan
nan: Bireylerin kendi duygularnn bir yn ile ilgili alglarn

ve tanmlarn meydana getirdii srekli duygular a.
kanmak iin ortaya konulduu renme tr.

Engellenme: Kiinin amaca ynelik davrannn dsal olarak
nanlar: Bireylerin kendi duygularnn (i alemlerinin) bir yn ile ilgili alglarn ve tanmlarn meydana getirdii srek-
bloke edilmesi.
li duygular a.
Engellenme-Saldrganlk Modeli: Engellenmenin, saldrganln gl bir belirleyicisi olduunu ne sren kuramsal

yaklam.
Etik: nsanlar iin neyin doru ve iyi olduunun ortaya konma-
birlii: ddiac ve ibirliki bir davran ifade eder.

taat: stemesek bile, bizden yaplmas isteneni yapma.
zin Verilmi Saldrganlk: Toplum kurallarnn snrlar iinde
olan ve ak bir onay verilmese de toplum tarafndan me-
sn ve aratrlmasnn inceleyen bir felsefe disiplini.
ru olarak alglanan saldrganlk biimi.
Etnosentrizm: yesi olunan grubun (igurubun) dier btn

gruplardan stn olduuna ilikin inan.
zlenim Oluturma: Bir kiinin baka birisi hakknda genel bir

yargya varmak iin; deiik bilgi kaynaklarn birletirme
sreci.
Formal Gruplar: rgtn kendisi tarafndan belirli ileri yerine

getirmek amacyla oluturulan ve rgtle belirli yeri olan
gruplar.
Face-ism: Medyada kadn vcudu ve erkek yznn kullanm.
K
Kanma: ddiasz ve ibirliksiz bir davran ifade eder.
Kalpyarg: Bir sosyal grubun yeleri hakknda yaygn bir biimde paylalan genelleme.
Kapal Zihinlilik: Deiime direnli ve hogrsz dnme
Gereki atma Kuram: Gruplar arasndaki atmann

gerek kar atmalarndan kaynaklandn ileri sren
yaklam.
Gestalt Psikolojisi: nsanlarn nesneleri nasl bir btn olarak
algladklarn inceleyen psikoloji okulu.
Gzlem Yoluyla renme: Dier insanlarn davranlarnn
gzlenmesi yoluyla gerekleen renme.
Grup Ball: Grup yelerinin bir arada kalmasnda etkili olan
ekim gc olarak tanmlanr.
Grup Kompozisyonu: Grup yelerinin homojen veya hetorojen oluu ile ilgili olarak tanmlanr.
biimi.
Karizmatik Liderlik: Bireysel ekicilii olan, bakalarn etkilemek ve onlara istediklerini yaptrmada nemli rol oynayan
ve sadk astlarn oluumunu salayan bir lider tipi.
Kimliksizleme: Bireyin kitle iinde bireysel kimliini yitirerek,
kimliksiz hale gelmesi ve davranlarnn sorumluluunu
stlenmemesi.
Kiileraras ekicilik: Bir kiinin baka bir kiiye yaklama
istei.
Kiilik Deerlendirmeleri: Sklkla yanl dnme zerine
kurulmas.
Grup Zihni: Baz kuramsal yaklamlara gre, kitle yeleri tara-
Kitle Davran: ok sayda insann, nceden belirlenmi norm-
fndan paylalan ve kitle davrann mmkn klan ortak
lar olmad, bir liderin olmad yani yksek belirsizlik
ruh hali.
Gruplar Aras Davran: Bir ya da birden fazla kiinin grup
yelikleri temelinde etkileimde bulunmas.
Gruplar Aras Rekabet: Sosyal kimlik kuram balamnda alt
ieren durumlarda ayn anda ayn davran gstermeleri.

Klasik Koullama: Bir uyarc tarafndan doal olarak uyarlan
bir tepkinin, farkl ve ntr olan bir dier uyarc tarafndan
da uyandrlabilir hale geldii renme tr.
statdeki gruplarn statkoyu deitirmek zere st stat-
Kontrol Grubu: Bir deneyde bamsz deikende yaplan de-
deki grup ya da gruplarla direkt olarak atmaya girmesi.
iimin uygulanmad ve deney grubu ile karlatrmak
Gnah Keisi: Engellenme-saldrganlk kuram balamnda, sal-
iin kullanlan grup.
drganln gerek hedefine ynelemedii zaman bulunan
Korelasyon: ki ya da daha ok deiken arasndaki iliki.
grece zayf dgrup.
Korelasyon Yntemi: ki ya da daha ok deiken arasnda

kendiliinden oluan ilikileri aratrma yntemi.
Kuram: Bir konunun sistemli bir ekilde aklanmas.
Hayali likisellik: ki olay arasnda gerekte olmayan bir
Kltr: Doann ya da tanrnn yarattklarna karlk, insano-
iliki alglama ya da var olan ok az dzeydeki ilikiyi
lunun yaayarak yaratt, rendii, rettii, aktard,
abartma.
gelitirdii maddi manevi anlamda her ey.
288
Szlk
Kltrleme: Bir toplumdaki kltr, o toplumun bireylerine
Psikodinamik Kuramlar: nyargcy, bireyin bilindndaki

belirli dinamiklerin bir sonucu olarak gren ve analiz eden
kazandrma sreci.
kuramlar.
M
Model: Davrannn taklit edildii ve uygun davran iin rehber olarak alnan kii.
Model Alarak renme: Deer verilen kiilerin davranlarn
gzlemleyerek renme.
Motivasyon: Kiilerin belirli bir amac gerekletirmek zere
kendi arzu ve istekleri ile davranmalar.
R
Rekabet: atmay dikkate almadan her iki tarafnda da kendi
karlarn dnmesi.
Rol Belirsizlii: Birey dzeyli atmalardan birisidir. Rol belirsizlii en basit bir ifade ile bireyin ne yapacan, kimlere
ve nelere kar sorumluluklarnn olduunu bilememesi.
Rol atmalar: Bir role ve rol ykmlsne ilikin beklentile-
rin uyumsuzluu.
Norm: Bir grup yesi iin uygun davrann ne olduuna ilikin

grup yelerince paylalan inanlar.
Normatif Etki: dller almak ya da cezalandrmalar nlemek
isteine bal uyum, itaat.
Numunecilik: Daha sonraki ayrmc davranlar mazur gstermek zere, sosyal bir gruptan az sayda kiiye nemsiz konularda olumlu davran gsterme.
O-
Olumluluk Yanll: Tek tek insanlar, grup ya da nesnelerden daha olumlu deerlendirme eilimi.
Olumsuzluk Etkisi: zlenim oluturmada, olumsuz zelliklerin
olumlu zelliklerden daha ar basmas eilimi.
Otoriteryen Kiilik Kuram: nyargl tutum ve ayrmc davranlar, kkleri kiiliin derinlerinde olan bir eilim olarak grlmesi.
Otoriteye Boyun Eme: Uyum ya da itaat gerektirdii davranlarn edinimi iin kullanlabilecek g.
ncelik Etkisi: Bir kii hakknda edinilen ilk izlenimlerin sonrakileri belirlemede esas olmas ve sonrakilerden daha etkili olmas.
Rol emalar: Bunlar belli bir roldeki insanlar iin elimizde

olan, organize edilmi kavramlar.
S-
Saldrganlk: Dier kiiye fiziksel ve psikolojik olarak zarar
vermeyi ya da incitmeyi amalayan davran.
Sekisiz rneklem: Her potansiyel katlmcnn rnekleme seilme ansnn eit olduu rneklem.
Sosyal Alg: Baka insanlar ve olaylar tanma ve anlatma
abas.
Sosyal Bili: Toplumsal dnyaya ilikin bilgileri yorumlama,
analiz etme, anmsama ve kullanma biimi.
Sosyal Dei-Toku Kuram: Bizim, getirisi gtrsnden fazla olan ilikiler arama ve bu tr ilikileri srdrme peinde
olduumuzu ileri sren kuram.
Sosyal Deime: Sosyal kimlik kuram balamnda, alt statdeki grubun kollektif biimde st statye gemesi.
Sosyal Hareketlilik: Sosyal kimlik kuram balamnda alt statdeki grup yelerinin kolektif olarak deil, kiisel olarak st
statl gruba gemesi.
Sosyal Karlatrma Kuram: Kii ya da kiilerin kendi grup-
zgeci Davran: Herhangi bir biimde, dllendirilme beklen-
larn eitli deerlendirme boyutlar (doruluk ve drst-
tisi (belki, iyi bir ey yapm olmann verdii duygu dn-
lk, alkanlk-tembellik, zenginlik-yoksulluk, vatanse-
da) olmakszn bir bakasna yardm etmesi.
verlik-vatansever olmama vb.) zerinde dier gruplarla
zgeci Saldrganlk: Toplumsal normlara uygun olarak grlen ve toplum tarafndan onaylanan saldrganlk biimi.
rneklem: Geni bir evrenden, evrenin zelliklerini temsil eden
katlmclarn seilmesiyle oluturulan grup.
zsayg: se kendimizi deerlendirme ekli.
nyarg: Bir kiiye ynelik, sadece grup yeliinden dolay gelitirilen olumsuz (bazen olumlu) tutum.
kyaslamas.
Sosyal Kategorizasyon: Sosyal dnyann belirli zellikler
(cinsiyet, ya, rk, din, milliyet vb.) temelinde gruplara
blnmesi.
Sosyal Kimlik: Bireyin bir gruba aidiyeti ile elde edilen kimliktir; bireyin kim olduunu ve o grup yeliinin birey iin
ne anlam tadn ifade eden kavram.
Sosyal Kimlik Kuram: Sosyal deimeye araclk eden psiko-
lojik sreleri sosyal kimlik kavram erevesinde ie ko-
Pasif Saldrganlk: Dier kiiye zarar vermeyi ya da onu incitmeyi amalayan faaliyetsizlik hali.
Pekitirme: Davran izleyen ve organizma zerinde hoa gidici bir etki yaratarak, davrann tekrar olma olasln arttran uyarclarn verilmesi.
Prototip: Bir snfn zelliklerini en iyi temsil eden eleman.
an bir gruplar aras ilikiler kuram.

Sosyal Norm: Bir grup tarafndan belirlenen ve zorunlu tutulan
davran ve inan lt.
Sosyal renme Kuram: Sosyal davranlarn direkt pekitirme ve model alma yoluyla renildiini ne sren kuramsal yaklam.
Szlk
Sosyal Psikoloji: Bir bireyin, davran, duygu ve dncelerinin bakalarnn gerek yada hayal edilen varlndan nasl
etkilendiinin bilimsel yollarla aratrlmas.
Sosyal Snflama: nsanlar ortak zelliklerine gre gruplara
ayrma.
U-
Uyum: ddiasz ve uzlac bir davran ifade edilmesi.
Uzlama: ddiac ve ibirliki davranlarn arasnda bir yerdedir.
st Dzey Hedefler: Gruplar aras balamda her bir grubun
tek bana ulaamayaca, sadece gruplararas ibirlii ile
Sosyal Yaratclk: Sosyal kimlik kuram balamnda alt stat-
ulalabilecek trden hedefler.
deki grup yelerinin statkoyu deitiremedikleri durumda, olumsuz olan sosyal kimliklerini olumluya evirmek
iin bulduklar yollar.
Sosyalleme: ocuklarn sosyal evrelerindeki yerleik sosyal
Y
Yanltc liki: Gerekte, aralarnda ok az ya da hibir iliki
yokken; iki deikenden birinin dieriyle ilikili olduu
normlar renme sreci.

ema: Herhangi bir ey hakknda, gemi yaantlarmza bal
olarak oluturulan inan ve beklentiler.
289
inanc.
Yer Deitirmi Saldrganlk: Engellenme sonucu ortaya kan saldrganlk drtsnn, gerek hedefine ynelemedi-
iddet: Dier kiiye fiziksel olarak zarar vermeyi amalayan
i zaman alternatif bir hedefe ynelmesi.
davran.
T
Temsil Edici rneklem: Evrenin zelliklerine olduka yakn
zelliklere sahip katlmclarn seildii rneklem.
Temsillilik Ksa Yolu: nsanlarn bir toplumsal snf yesi olmasna, o snfn prototipine ne kadar uygun olduuna bakarak karar verme eilimi.
Tersine Ayrmclk: Bir kiiye sadece grup yeliinden dolay, dier kiilere davrandndan daha olumlu davranma biimi.
Toplumsal Rol: nsanlarn belli bir ortamda yerine getirmeleri
beklenen; toplumsal olarak tanmlanm beklentiler.
Tutum: Bireyin belirli bir objeye veya bir kimseye kar zihinsel
adan hazr olu durumu veya belirli bir biimdeki vaziyet
al.
Ztlk Etkisi: lk edinilen izlenime bal olarak, sonrasndaki izlenimin daha olumlu ya da daha olumsuz olmas.
290
Dizin
Dizin
Davran 3-6, 8, 9, 11, 13, 19, 21, 22, 25, 27-30, 38-40, 45-48, 49,
A Tipi Kiilik 116, 126, 131
53, 55, 57, 64-66, 71-74, 76-79, 83, 86, 87, 91, 94, 95, 103-107, 109, 112,
Alan Deneyi 2, 11, 12, 202, 203
117-128, 130, 137, 139, 140, 142, 144, 145, 147, 153-156, 158-162, 167,
Aldatc Yaygnlk 28
172, 173, 181, 182, 184-186, 188-194, 201, 202, 205-207, 215, 216, 223-232,
Ama atmas 140
239, 241, 243-248, 250-252, 257, 258, 261-264, 266, 268, 273-279, 281, 282
Davransal Yaklamlar 144, 154
Ama Etii 274, 282
Deer 7, 19, 21-25, 28, 30, 37, 39, 42, 45, 46, 48, 49, 63, 64, 65, 71-
Anlam Ykleme 24
Anomi 249
77, 79, 87-89, 91, 92, 94, 95, 98, 104, 106, 112, 117-119, 124, 130, 137, 138,
Anonimlik 222, 224-227, 232
140-142, 147, 153, 159-161, 164, 167, 168, 170, 172, 174, 181, 182, 189,
Antisosyal Saldrganlk 116, 119, 130
190, 192, 194, 206, 207, 208, 212-214, 216, 226, 227, 234, 239, 240, 242,
Arabuluculuk 137, 214
247-250, 252, 257, 259, 260, 264, 268, 273,-283
Arasal Saldrganlk 116, 118, 126, 130
Deerin Teslimi 88, 98
Arnma 116, 127, 131, 180, 190
Destek Duygusu 88, 98
Arkadalk 5, 83, 85, 91, 157, 167, 168, 171, 173, 175, 203, 249,
Dgrup Homojenlii 180, 187, 188, 194

Dogmatik Kiilik 192, 194
273, 275
Artan Benzerlik 248
Doal Gzlem 8, 9, 13
Arzulanabilirlik 92
Dnmsel Liderlik 160, 162
Ak Dncesi 94
Durumsal Liderlik Modelleri 156, 162
Ayrc zellik 19, 20, 30
Duyarszlatrma Etkisi 124
Ayrmclk 4, 13, 179, 180, 183-186, 189, 193, 194, 210
Dmanca Saldrganlk 118, 130, 133
B
Bamllk 96, 143, 204, 244
Egoizm 104, 109
Balanma Kuram 96, 97
Engelleme 22, 118, 230, 231, 274

Engellenme 121, 122, 125, 129, 130, 138, 140, 148, 190, 191, 193,
Bakm Frsat 88
Beliren Norm 221, 222, 227, 232
194
Ecinsellik 261
Benlik 5, 46, 48, 75, 112, 120, 192, 206, 207, 226, 237, 238, 240, 243,
Etik Kod 277, 279, 280, 282
245-248,252, 255, 257, 261, 268
Benlik Algs 112, 238
1 60, 153, 161, 224
Benlik Verimlilii 246
Etkileimci Yaklam 138, 147
Benzerlik 20, 90-92, 94, 97, 130, 187, 188, 211, 219, 240
Etnik Kimlik 242
Benzetirme 20
Evlilik 86, 91, 94, 97
Bilinirlik Ksa Yolu 43

Bilisel Etiket 241
Bilisel Uyumsuzluk 57, 84, 90, 92
Fiziksel ekicilik 94, 97
Bilisel Yaklam 2, 5, 6, 7, 13
Flrt 91, 94
Bilisel Yk 18, 20
Boyun Edirme Teknikleri 53, 60, 62, 65
Bulama 222, 224, 225, 228, 232
G
Geleneksel Yaklam 138, 147
Gereki atma 199, 202-204, 216
C-
Gereklik Duygusu 133, 240
Cezalandrma 107, 128, 131, 262, 277
Geri Bildirim 239, 241, 243
Cinsiyet Snflandrma 257
Grup Ball 171-175
Cinsiyet ablonlar 260
Grup Kompozisyonu 172, 173
atma Ynetimi 136, 137, 144, 146
Grup Normlar 55, 56, 169, 172, 175, 192

Grup Zihni 222, 225, 229, 232
Gruplar Aras Davran 193, 201, 205, 207, 216
Gruplar Aras Temas 200-212, 216
Dizin
G Mcadeleleri 142, 147

Gd 2, 5, 6, 13, 26, 46, 47, 74, 112, 118-120, 122, 127, 137, 139,
L
Laboratuvar Deneyi 2, 4, 12
147, 156, 158, 169, 170, 173, 175, 208, 216, 224, 225, 243, 248, 268
Lider ye likileri 158
Gdsel yaklam 5, 13, 119

Gnah Keisi 190, 191, 194
Gvenli Balanma 87
291
M-N
Medyada iddet 116, 121, 123
Milgram Deneyleri 63
Model Alarak renme 116, 121
Hakem Yoluyla Anlama 200, 213, 214, 216
Motivasyon 18, 77, 139, 145, 161, 167, 249, 250, 279
Halo Etkisi 24
Hayali likisellik 188
Holanma 30, 83, 90, 91, 92, 93, 124, 211
Norm 20, 54-57, 63, 64, 72, 73, 89, 92, 105, 106, 108, 118, 119, 141,
142, 166-169, 172-174, 179, 185, 189, 190, 192, 193, 206, 207, 221-223,
226-230, 247, 250, 261, 263, 264, 267, 272, 276, 277, 280
Numunecilik 180, 185, 186
letiim 137, 142, 147

likiye Ynelik Davran 154
O-
Olumsuzluk Etkisi 23
lke Etii 274
Ortak Deiim Modeli 27
nan 72
Otoriteryen Kiilik 5, 180, 191, 192
Etii 272, 273, 275, 282
Oyuncu-Gzlemci Etkisi 28
Tatmini 69, 70, 77, 78, 79

lev 41, 75, 79, 136
dl 6, 57, 59, 75, 77, 78, 87, 92, 103, 107, 109, 121-123, 136, 142,
143, 157, 158, 160, 174, 189, 207, 266, 275, 277-279
zin Verilmi Saldrganlk 116, 119

zlenim Oluturma 19, 20, 21, 22, 23, 24
renme 5, 6, 24, 37, 54, 70, 73, 75, 77, 87, 106, 119, 121, 128, 167,
183, 189, 193, 242, 246, 247, 249, 257, 262, 272
ncelik Etkisi 19, 24, 39
ncelik-Sonralk Etkisi 24
Kanan Balanma 87
Kalpyarg 4, 36, 40-42, 49, 89, 94, 179, 180-183, 187, 189, 190,
nyarg 4, 5, 7, 12, 39, 40, 42, 43, 110, 179, 180-193, 202, 210, 211,
241-243, 279
194, 202, 211, 212, 216, 264-267
Kapal Zihinlilik 192
rgt 40, 63, 76-78, 135, 136, 138, 140-144, 146, 152-156, 158, 159,
, 165-172, 174, 242
Karar Verme 3, 25, 35, 43-45, 48, 49, 92, 94, 101, 108, 112, 169-
zbilgi 244
173, 181, 230
zdeer 248
Karar Verme Modeli 101, 112
zdzenleme 245
Karlatrma 86, 199, 200, 207, 216, 242, 249, 252
zfarkllk 244
Karlkl ekim 85
zgeci Saldrganlk 116, 118, 119
Kendini Gelitirme 111, 240
zgven 28, 248, 250
Kendini Gerekletirme 170, 171, 176
zsayg 239, 240, 242-245, 248, 250
Kimsizlikleme 226, 227, 232
zema 244
Kiileraras ekicilik 85
Kiisel Alg Teorisi 241
Kiisel Dorulama 248
P
Partner 25, 87
Kiisel Engel 251
Pasif Saldrgan 118
Kiisel Karklk 246
Pazarlk Yapma 200, 213
Kitle Davran 4, 193, 221-227, 229, 232
Psikolojik ekicilik 85
Kontrol 5, 11, 12, 26, 58, 70, 120, 128, 140, 142, 152, 156, 157, 169,
170, 172, 176, 184, 224, 230, 245, 246, 248, 251, 252, 266, 272, 277, 278,
281, 282
R
Rol Belirsizlii 138, 140, 141
Korelasyon 2, 8, 13, 123
Rol atmalar 138, 140
Kltrel Kimlik 242
Rol emalar 25
Rolleraras atma 140
Romantik Ak 85, 94, 96
292
Dizin
S-
U-
Saldrganlk 4, 11-13, 115-127, 130, 140, 190-194, 204, 226, 266,
Uyarlma Dzeyi 241

Uzlama 61, 136, 140, 144, 145, 174, 193, 194, 200, 201, 214,-217,
268
Saygnlk 75, 105
231
Sevgi 13, 38, 70, 83, 86, 91, 95-97, 157, 169, 174, 182, 255
st Dzey Hedefler 193, 194, 200, 203, 213, 216
Scaklk 93, 97, 125, 130

Sonu Etii 274, 282
Sosyal Alg 4, 19, 92
Yakn liki 83, 85
Sosyal Bili 4, 7, 13, 33, 35, 49, 179, 180, 187, 194
Yanltc liki 41
Sosyal Btnleme 88, 97
Yanl Dnce 22
Sosyal Deime 199, 200, 207-209, 216, 217
Yapya Ynelik Lider 154
Sosyal Destek 88, 267, 268
Yer Deitirmi Saldrganlk 180
Sosyal Hareketlilik 200, 208, 216
Yeterlilik 93, 238
Sosyal Kategorizasyon 180, 187, 188, 194, 199, 200, 205, 206,
Ynetim Biim lei 155

Ykleme 18, 26, 209
216
Sosyal Kimlik 13, 187, 199, 200, 202, 206-209, 216, 221, 222, 229,
230, 232, 242, 252
Sosyal Norm 56, 105, 106, 112, 179, 185, 223, 232, 247, 267
Sosyal renme Kuram 6, 106, 121, 128, 194
Sosyal Psikoloji 1-8, 10-13, 108, 123, 130, 153, 183, 184, 187, 202204, 207, 221, 224-227, 229, 232, 262, 266, 267
Sosyal Yaratclk 200, 209

Stat Farkllklar 142, 147
Stereotip 258, 259
Survey 2, 9, 10, 13, 123
iddet 11, 116, 117, 121, 123, 124, 130, 225
T
Tahrik 116, 121, 123, 125, 127, 128, 130, 144
Tanklk Etkisi 91
Tersine Ayrmclk 180, 185, 186, 194
Testosteron 266
Toplam Alma 22, 30
Toplumsal Rol 21, 22, 36, 262, 263, 264
Toplumsal Rol Teorisi 264
Toplumsallama Sreci 21, 240, 281
Tutarl Benlik 248
Tutarllk 23, 29, 47, 49, 73, 76, 92
Tutum 3-5, 7-10, 13, 19, 23, 26, 27, 36, 38, 41, 45, 47, 53, 55, 57, 65,
69, 70-77, 79, 85, 90, 91, 93, 94, 97, 140-142, 144, 147, 161, 174, 179, 181,
183, 184, 187, 189, 190-192, 194, 210-212, 243, 252, 262, 264, 277, 279
Tutum Deiimi 4, 69, 71, 75, 76
Z
Ztlk Etkisi 20

Sosyal Psikoloji

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sosyal Psikoloji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1570

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Sosyal Psikoloji Nedir? ............................................................

Sosyal Alg ................................................................................ 17

Kiilik Deerlendirmeleri, Ama ve Duygulardan Etkilenir .......................

Sosyal Etki ve Sosyal G ....................................................... 53

Tutum ve Tutum Deiimi .................................................... 69

Tutumu Oluturan Duygusal-Hissi Faktrler ..............................................

Kiileraras ekicilik ve Yakn likiler .................................. 83

zgeci Davran........................................................................ 101

NEDEN YARDIM EDERZ? ............................................................................ 104

Saldrganlk ............................................................................... 115

Yaamn inden ........................................................................................... 133

Liderlik veKuramlar .............................................................. 151

Yol-Ama Modeli ..........................................................................................

rgtlerde Grup ve Grup Sreleri ...................................... 165

Otoriteryen Kiilik Kuram ...........................................................................

Gruplar Aras likiler ............................................................. 199

Kitle Davran ...................................................................221

Cinsiyet ..................................................................................... 255

Etik Davranlar ve Ynetimi ................................................. 271

endi kendine renme

Giri: nitede ilenen konulara ilikin bilgi veren, konuya balamadan

Sra Sizde: lenen konular kavrayp

zet: nitede ayrntl ilenen konularn nemli noktalar tekrar vurgulanr.

Kendimizi Snayalm: nitede ilenen konular

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar:

Sosyal Psikoloji Nedir?

Bunlar Hepimiz Yayoruz

SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

SOSYAL PSKOLOJ NEDR?

Sosyal Psikoloji: Bir bireyin,

SOSYAL PSKOLOJNN ALIMA KONULARI

SOSYAL PSKOLOJNN DER SOSYAL BLMLERLE

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

SOSYAL PSKOLOJDE KURAMSAL YAKLAIMLAR

Kuram: Bir konunun sistemli

Klasik Koullama: Bir

Edimsel Koullama: Belirli

Bilisel Psikoloji: Zihinsel

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

Sosyal psikolojide nyarglar,

SOSYAL PSKOLOJDE ARATIRMA YNTEMLER

Deneysel Olmayan Yntemler

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

Doal gzlemin gl yanlar:

rneklem: Geni bir

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

Deney Grubu: Bir deneyde

Laboratuvar deneylerinin gl yanlar:

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

Sosyal psikolojiyi tanmlamak

Sosyal psikolojinin belli bal aratrma konularn

Sosyal psikoloji alannda hangi kuramsal yaklamlarn kullanldn aklamak

4. Sosyal psikolojide aadaki kuramsal yaklamlardan

nite 1 - Sosyal Psikoloji Nedir?

8. Aratrmacnn deiimledii (maniple ettii) deneysel deikene ne ad verilir?

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yantnz yanl ise, Sosyal Psikoloji konusunu

Alg, baka insanlar ve olaylar tanma ve anlama biimimizdir. Dolaysyla alg

Bir Bakan Koltuundan Etme Tehdidi