PSKANALZ ve DN

Erich From m
zgn Ad: Psychoanalysis and Religion
Say Yaynlar, 1. Bask-2006, 115 Sayfa

ARK A K APAK

Erich Fromm, bu klasik eserde, igdsel ve maddi ihtiyalarn giderilmesini yaamn tek gayesi olarak
grdne inanlan psikanalizin felsefesi ile geleneksel din arasndaki gerilimi deerlendirmektedir. Fromm
psikanalizin, dinin ne dman olduunu ne de onu savunduunu, daha ziyade dini retilerin ardndaki insan
gereinin ve btn byk dini retilerin znde yer alan insani deerlerin farkna varlmasyla ilgilendiini
ne srmektedir.
Karmak dnyamza uygun ve kkrtc bir kitap bu. Dinin skalad hususlara iaret ediyor ve hem
psikoloji hem din retmenlerine deerli bir bilgi kayna sunuyor. Psikanalize kar olanlar iin de konuyu
kuatan pek ok korkuyu giderecektir. Bir de bu kitap insanlarn, psikanalizin onlarn bilinalt atmalarn
aa karabildiini anlamalarna yardm edecektir. New York Herald Tribune
Geleneksel dinle onun doast retilerini sorgulayanlara hitap eden bir kitap. Bu tr okura hararetle
nerilir, Bir bilin ve aklk rnei. The Atlantic Monthly
Erich Fromm
d . 1900. Frankfurt am Main . Mart 1980, Muratta / Ticino
Alman kkenli Amerikal antropolog, sosyal felsefeci, tarihi ve psikanalist.
Sinirli ve huysuz bir ba ba ile bunalma eilimli bir annenin tek ocuud ur. Hahamlar soyund an gelen Frommun
ocukluu sofu bir ortamd a gemise d e insancl eilimleri onu daha felsefi uralara yneltir. Birinci Dnya Sava
ond a d erin izler brakr. Zira bu sava, etkileri gnmze d ein uzayan hoyratlk zincirinin balangcdr (siyasete on iki
on yand an bu yana ilgi d uymasna ramen, Amerikan Sosyalist Partisine ye olmak ve Bar Akmnda etkin rol
almak dnd a hibir siyasal alma ya d a eylemd e bulunmaz).
Fromm, 1922d e, Heid elbergd e felsefe d oktorasn verip Berlin Psikanaliz Enstitsnd e almaya balar. 1925d e
herhangi bir tp eitimi grmedii hald e, bir yand an psikanaliz almalarn yrtr, te yand an Uluslararas Psikanaliz
Derneine ye olur. 1929-1932 arasnd a Frankfurt Psikanaliz Enstitsnd e retmenlik yaparken The Dogma of Christ
(sa Dogmasnn Gelimesi, 1930) ad l ilk d enemesini kaleme alr. 1930d a Frankfurt Okulu almalarna katlr.
Burad a zellikle H. Marcuse ve T. Adorno ile tanr. Markslkla Freud culuu bad atrma abalarna bu d nemd e
balar. Nevrozun aklanmasnd a sosyo-ekonomik etkenlerd en yararlanmay d ener.
1934te Hitlerin iktid ara gelmesi zerine, o d nemd e bulund uu Cenevred en ABDye g ed er. Amerikan vatand a
olmak iin bavurud a bulunur. Ksa sred e K. Horney ve H. S. Sullivan ile birlikte, kltralist psikanaliz eiliminin
temsilcisi saylr. 1934-1962 arasnd a birok Amerikan niversitesind e d ers verir. 1962d e New York niversitesi
psikiyatri profesrlne atanr.
Fromm, yaptlarnd a totaliterciliin ve toplumsal yabanclamann her trlsne kar kar. Ekonomik verim ve tketim
id eolojisine d air bir insancl planlama ahlakn ileri srer; sevginin insann varoluunu ilgilend iren sorunlarn
verebilecek tek salkl yant old uunu gstermeye alr.

I. SORUN
Baz insanlar iin yant dine dntr, bir inan eylemi olarak deil, ama dayanlmaz bir kukudan ka
olarak; bu karar almalarnn nedeni adanmlklar deil, gvenlik aray iinde olmalardr. Kiliseyle deil de
insan ruhuyla ilgilenen ada zamanlarn gzleyicisi bu adm sinirlerin zayflamasnn bir baka belirtisi
olarak grecektir.
Bu durum tarihsel olarak her zaman byle deildi. Msrllarn kltrnde rahipler ruh hekimleriydi, ama
Yunallarnki gibi kltrlerde bu grev en azndan ksmen de olsa filozoflar tarafndan stlenilmiti. Sokrates,
Platon, Aristoteles herhangi bir vahiy adna konutuklarn ileri srmyorlard, ama insann mutluluu ve
ruhunun aa vurulmas zerine duyduklar kaygnn ve akln stnlyle konuuyorlard. nsan kendi
iinde bir son ve en nemli aratrma konusu olarak ele alyorlard. Onlarn felsefe ve ahlak hakkndaki
kitaplar ayn zamanda psikoloji zerine yazlm incelemelerdi. Eski a uygarlklarnn bu gelenei,
Rnesansta da devam etti; Psychologia szcn ilk kez kullanan kitabn (te Bu nsann
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 1

Kusursuzluudur) adnda bir alt bal olmas ne kadar da tipik. Bu gelenek, Aydnlanma anda doruk
noktasna ulat. Ayn zamanda insan ruhunun gzlemcileri de olan Aydnlanma a filozoflar, insan aklna
olan inanlarndan dolay insann batl inanlarn ve bilgisizliin olduu kadar siyasetin de zincirlerinden
kurtulmas gerektiini ne srdler. Onlar, yanlsamalarn srekliliini talep eden, varolula ilgili bu durumu
terk etmeyi rettiler insana. Onlarn psikanalitik incelemelerinin kk, insann mutluluunun koullarn
kefetme abasna dayanr. Mutluluk, onlarn dediine gre, sadece isel zgrlk elde edildikten sonra elde
edilir; insan ancak ondan sonra zihinsel olarak salkl olabilir. Ama Aydnlanma ann aklcl, son
birka nesil boyunca iddetli bir deiime urad. Artk maddi refahn ve doay kontrol altna almann
baarsyla kendinden gemi olan insan iin hayatn ve kuramsal aratrmalarn birincil kaygs insan deil.
Gerei kefetmenin ve grnenin tesine geerek olaylarn zn kavramann bir arac olarak akl, yerini
nesneleri ve insanlar maniple etmenin bir arac olarak zekaya brakm durumda.
Asl mesele insann dine dnm ve Tanrya inanm olup olmad deil, sevgiyi yaayp yaamad ve
gerei dnp dnmediidir. nsan eer byle yayorsa kulland simgeler sistemi ikincil derecede
nemlidir. Ama eer byle yaamyorsa bunlarn hibir nemi yoktur.

II. FREUD LE JUN G

Freuda gre dinin kkeni kendi dnda doa gleriyle, kendi iindeyse doutan getirdii gdlerle ba
etmek zorunda olan insann acizliinde yatyor. Din, insann bu isel ve dsal glerle ba etmek iin henz
akln kullanamad ve kendini bu gleri bastrmak iin baka ruhsal glerden yardm almak zorunda
hissettii insan geliiminin erken bir evresinde ortaya kar. Bu nedenle insan, bu glerle akl sayesinde baa
kmak yerine mantkl bir ekilde ba etmekte aciz kald bu gleri zapt etmek ve yola getirmek ilevini
stlenen kart-hisler ya da baka duygusal gler araclyla baa kar.
nsan, kendi iindeki ve dndaki bu tehlikeli, ele avuca smaz ve anlalmaz glere gs gererken bir
ocuk olarak yaad deneyime geri gider ve sanki ayn eyi imdi de yayormu gibi stn bir akln ve
gcn sembol olarak grd, sevgisini ve korumasn kazanmak iin emirlerine uymas ve yasaklarna kar
gelmekten kanmas gerektii babas tarafndan korunduunu hissettii bir an hatrlar.
Bu nedenle din, Freuda gre, bir ocukluk deneyiminin yinelenmesidir. nsan, tehdit edici glerle, ocukken
babasna gvenerek, hayranlk duyarak, ama ondan korkarak ba etmeyi rendii gvensizliiyle nasl baa
kyorsa yle baa kar. Freud, dini ocuklarda grdmz saplantl nevrozla karlatrr. Ona gre din,
bir ocukluk nevrozuna yol aan benzer durumlardan kaynaklanan toplumsal bir nevrozdur.
Freud, dinin bir yanlsama olduunu kantlama abasnn tesine geer. O, dinin bir tehlike olduunu, nk
dinin tarih boyunca ibirlii iinde bulunduu rm insani kurumlar kutsama eiliminde olduunu syler;
daha da ileri giderek dinin insanlara bir yanlsamaya inanmay rettii ve eletirel dnceyi yasaklad iin
zekann gerilemesinden de sorumlu olduunu belirtir. Freud, zmleyici yaptnda eletirel dncenin
yasaklanmasnn bir noktada baka dnce alanlarnda da insann eletiri yeteneini krelttiini ve bylelikle
de akln gcn sekteye urattn gsterebildi. Freudun dine kar nc itiraz da, dinin, ahlak ok sarsak
zeminlere oturtmasdr. Ahlaksal normlarn geerlii Tanrnn emirlerine dayanyorsa gelecekte ahlak
Tanrya duyulan inanca bal olarak ayakta kalr ya da ker. Freud dinsel inancn zayflamakta olduunu
varsayd iin din ve ahlakbilim arasnda srp giden ilikinin ahlaksal deerlerimizin ykmna yol aacan
da varsaymak zorundadr.
Ama yalnzca Freudun din eletirisinden kardmz sonulara bel balamamza gerek yok; Freud ak seik
bir biimde inand normlarn ve ideallerin neler olduunu belirtmitir: Hayrseverlik, hakikat ve zgrlk.
Freuda gre akl ve zgrlk birbiri iin gereklidir. nsan babacan Tanr yanlsamasn brakp evrendeki
yalnzl ve nemsizliiyle yzleirse baba evini terk etmi bir ocuk gibi olur. Ne var ki insan geliiminin
balca gayesi bu ocuksu dknln stesinden gelmektir. nsan gerekle yzlemek iin kendini
eitmelidir. nsan kendi doal duyulan dnda gvenecei bir ey olmadn bilirse bu duyulan gerei gibi
kullanmay renir. Yalnzca kendini tehdit eden ve koruyan yetkeden kurtarp bamsz klm zgr
insan, yanlsamaya dmeksizin kendi iinde var olan yeteneklerini gelitirip kullanarak aklnn gcnden
yararlanabilir, bylelikle de dnyay ve dnyadaki roln nesnel bir biimde kavrayabilir. Yalnzca byyp
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 2

yetkeye baml olan ve yetkeden korkan ocuklar olmaya bir son verirsek kendimiz zerine dnmeye
cesaret edebiliriz; keza bunun tersi de dorudur. Yalnzca dnmeye cesaret edersek kendimizi yetkenin
egemenliinden kurtarabiliriz. Bu balamda Freudun gszlk duygusunun tam kartnn dinsel duygu
olduunu ifade ettiini sylemek anlaml olacaktr.
Doru bir gerektir, bir yarg deil. Szgelimi sann doumunun nedeninden sz ederken psikoloji, yalnzca
byle bir dnce oluuyla ilgilenir, ama byle bir dncenin herhangi bir adan doru ya da yanl
oluuyla ilgilenmez. Bu dnce var olduu srece psikanalitik adan dorudur. Bir dnce yalnzca bir
kiiye ait olduu srece psikanalitik varolu zneldir. Ama dnce bir toplum tarafndan ortaklaa bir
hukukla resmiletirildiinde psikanalizsel varolu artk nesneldir. Jung
Jung daha sonra bir dncenin var olduu srece psikanalitik adan doru olduunu belirtir. Ama bir
dnce bir kuruntudan ibaret olsa da, bir geree karlk gelse de vardr. Bir dncenin varl onu hibir
ekilde doru yapmaz.
Onun znel ve nesnel arasndaki farkllk lt, bir dncenin yalnzca bir bireyin aklna gelip gelmemesine
ya da tm toplumca oluturulup oluturulmamasna baldr. Peki, bizler yaadmz bu ada hi folie a
millionsa, bir grubun toptan deliliine tanklk etmedik mi? Milyonlarca insann akld tutkularnca yanl
ynlendirilip tek bir bireyin sahip olduundan daha az yanlsamal, daha az usd olmayan dncelere
inanabildiini grmedik mi? Peki yleyse onlarn nesnel olduunu sylemenin anlam ne? Buradaki znel
ve nesnel lt, daha nce sz ettiim grecelikle ayn ze sahiptir. Daha ak olmak gerekirse bir
dncenin toplumsal kabuln salayan ve onun geerlik, doruluk, nesnellik ltlerini belirleyen
toplumbilimsel greceliktir.
Jungun tanm birok tanrbilimcininkiyle ortaktr. Bu tanm ksaca u cmleyle zetlenebilir: Dinsel
deneyimin z, kendimizden daha stn glere boyun emektir.
Freud, insan geliiminin hedefinin u ideallerin baarlmas olduuna inanyor: Bilgi (akl, gerek, logos),
hayrseverlik, aclarn hafifletilmesi, bamszlk ve sorumluluk. Bunlar, Dou ve Bat kltrlerinin temelini
oluturan tm byk dinlerin; Konfys ve Lao-tsenin, Budann, Yahudi azizlerinin ve sann retilerinin
ahlaksal zn oluturur. Bu retiler arasnda belirgin vurgu farkllklar olsa da rn. Buda aclarn
hafifletilmesi zerinde durur, Yahudi azizleri bilgi ve adaleti vurgular, saysa hayrseverlii bu din
retmenlerinin insan geliiminin hedefi ve insana yol gstermesi gereken normlar zerinde ne dereceye kadar
temel bir fikir birliine vardklarn grmek kayda deerdir. Freud, dinin ahlaksal z adna konuur ve bu
ahlaksal hedeflerin tam olarak gereklemesinin nne getii iin de dinin tanrcla ait-doast ynlerini
eletirir. O, tanrcla ait-doast kavramlarn insan geliiminin daha erken bir evresinde gerekli ve yararl
olduunu, ama artk gerekli olmadn, hatta aslnda daha ileri bir geliimin nnde bir bariyer oluturduunu
anlatr. Bu nedenle Freudun hangi dini ya da dinin hangi ynlerini eletirdiini kesin bir biimde belirtmezsek
Freudun din kart olduu cmlesi yanltc olacaktr.
Junga gre dinsel deneyim zel bir tr duygusal deneyim olarak tanmlanr: daha stn bir gce teslim olma,
bu stn g ister Tanr olarak adlandrlsn isterse bilinalt.
Freud ve Jungun ayr ayr grlerini toparlarsak, Freudun ahlakbilim dinsel olarak adlandrlabilecek
bir tutum adna dine kar ktn syleyebiliriz. te yandan Jung, dini psikanalitik bir olguya indirger ve
bilinaltn da dinsel bir olgu olarak ele alarak yceltir.
John Dewey dini ve dinsel deneyimi birbirinden ayrr. Ona gre dinin doast dogmalar insann dinsel
tutumunu zayflatt ve kertti. Tpk Freud gibi Dewey de yle der: iinsanlar hibir zaman hayatta daha
iyiye ulamak iin sahip olduklar gleri tamamyla kullanmadlar, nk kendi sorumlu olduklar ilerin
yaplmas iin kendilerinin ve doann dnda baka bir gten medet umdular

www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 3

III. BAZI D NSEL DENEYM TRLERNN BR ZMLEMES

ncelikle dinden ne anladm akla kavuturmak istiyorum: Bir grup tarafndan paylalan ve kiiye
kendine bir yn bulmasn salayacak bir zemin ve bir tapnma nesnesi sunan bir dnceler ve eylemler
sistemi.
z-farkndalk, akl ve d gc hayvan varoluunu niteleyen uyumu bozdu. Bunlarn ortaya kyla insan
kurald kald ve evrenin hilkat garibesine dnd. nsan doann bir parasdr, onun fiziksel kurallarna
baldr ve bu kurallar deitiremez, ama doann geri kalannn stndedir. nsan doann bir paras
olmasna karn bir kenara atlmtr; evsizdir, ama tm yaratklarla paylat eve zincirlenmitir de.
Rastlantsal bir mekan ve zamanda dnyaya frlatlp atlan insan gene rastlantsal olarak bu dnyann dna
iteklenir. Kendinin farknda olduu iin gszln ve varoluunun snrlarn kavrar. Kendi sonunu
gzlerinin nne getirir: lm. Hibir zaman varlnn ikiye blnmlnden kendini kurtaramaz: stese
dahi zihninden vazgeemez; yaad srece bedeninden de vazgeemez bedeni onu hayatta kalmaya istekli
yapar.
Akl insann kutsanmas da onun lanetidir; akl insan yant bulmayan bir ikiye blnml zme
kavuturma grevini baarmas iin bitmez tkenmez bir biimde uramaya zorlar. nsan varl bu adan
dier tm organizmalardan farkldr; o srekli ve kanlmaz bir dengesizlik durumundadr. nsan can
sklabilen, tatmin olmayan ve kendini cennetten kovulmu gibi hissedebilen tek hayvandr.
Akln belirii insann iinde kendini yeni zmler iin bitmez tkenmez bir biimde abalamaya zorlayan bir
ikiye blnme yaratt. nsan kendine kendini ve varlnn anlamn aklamak zorundadr. Bir amaca,
bir dnceye ya da Tanr gibi insann stndeki bir gce ballk, yaarken duyduumuz tamamlanmlk
ihtiyacnn bir ifadesidir.
Dinsel gereksinimi olmayan kendine yn verecek temel ilkelere ve bir tapnma nesnesine ihtiya
duymayan hi kimse yoktur; ama bu cmle bize dinsel gereksinimin ortaya koyduu kendine has ereve
hakknda hibir ey sylemez. Mesele dinin olup olmamas deil, dinin ne tr olduudur; din insann
geliimine katkda bulunup kesin bir biimde onun gcn aa m karyor yoksa bu gc felce mi
uratyor.
Psikanalist, nevrozu incelerken dini incelediini kefeder. Nevroz ve din arasndaki balanty gren Freuddu;
Freud dini insanolunun ortak bir ocukluk nevrozu olarak yorumlar, onun bu ifadesini tersine evirmek de
mmkndr. Nevrozu bir tr kendine zg bir din ekli, daha zelde de dinsel dncenin resmi olarak kabul
grm modelleriyle elien dinin ilkel biimlerine bir geri dn olarak yorumlayabiliriz.
Olgunlua ve btnle eremeyen kimse u ve ya bu ekilde nevroza yakalanr. nsan enerjisini kendi st
benliinin hedefleri dorultusunda toplayamazsa daha dk hedeflere yneltir; eer kafasnda dnyann ve
kendisinin dnyadaki konumunun geree yaklaan bir resmi yoksa gz boyayc bir resim yaratr ve bu resme
dogmalarna inanan bir dindarn inatlyla skca sarlr.
Paraya, baarya ve piyasann iktidarna tapma modern putperestliin ortak ve etkili bir biimi olarak
karmza kar; ne var ki bu ortak dzenin yan sra karmza bir baka ey daha kar.
Faizm ya da Stalinizm gibi sistemlerin nasl olup da milyonlarca insan etki altna aldn ve onlar kendi
btnlklerini feda etmeye hazr klp bir ilkeye -benim lkem, hakl ya da haksz baladn anlamak
istiyorsak bu ynelmenin totemcilie zg, dinsel niteliini gz nnde bulundurmalyz.
Bir dinsel klt ve nevroz arasnda, elde edilen doyum gz nne alndnda klt nevrozdan byk lde
stn klan tek bir nemli fark vardr. Babaya kar nrotik bir saplant iinde olan bir hasta, ata tapmaclnn
genelde bir klt olarak uyguland bir kltrde yaasayd duygularn yoldalaryla paylaabilirdi ve kendini
yapayalnz hissetmezdi. Her nevrozun en acl halkas da bu yapayalnzlk, bu bakalarndan ayr tutulmuluk
duygusudur. En akld ynlenmeler bile hatr saylr sayda insanca paylaldnda kiiye nevrozlu insann
yoksun olduu dierleriyle bir olma, gvenirlik ve kararllk duygularn verir. Bir grupa paylalmak
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 4

kouluyla insana teselli olmayacak insanlk d, ktcl ve saduyudan yoksun hibir ey yoktur. Bunun iin
en ikna edici kant da, gemite tank olduumuz ve hala tank olmaya devam ettiimiz kitlesel delirme
olaylardr. Bir reti akld da olsa bir kez toplumda g kazand m milyonlarca insan, o retiye inanmay
toplum dna itilmek ve yapayalnz kalmak duygusuna yeler.
Yalnzca tanrc ve tanrc olmayan dinler arasndaki bana gre en nemli fark zerinde duracam: yetkeci ve
insanc dinler arasndaki fark.
Yetkeci dinin temel kural nedir? Szlkte yle yazar: Din insann alnyazsn belirleyen ve sayg
duyulmay, nnde boyun eilmeyi ve taplmay hak eden kendinden stn grnmez bir gc kabul
etmesidir.
Bir dini yetkeci yapan ey, bu gcn uygulad denetimden dolay sayg duyulmay, nnde boyun eilmeyi
ve taplmay hak etmi olduu dncesidir. Hak etmi szcn italik harflerle yazdm, nk bu szck
tapmann, sayg duymann ve boyun emenin nedeninin ilahln ahlaksal niteliinde yatmadn, sevgiden ya
da hakllktan kaynaklanmadn, ama Tanrnn kontrol elinde bulundurmas, yani insann zerinde bir gce
sahip olmas gereinde yattn gsteriyor. Bu szck, bunun yan sra, daha stn bir gcn kendine
tapmas iin insan zorlamaya hakk olduunu ve boyun ememenin ve sayg gstermemenin gnah
saylacan ortaya koyuyor.
Yetkeci dinin ve yetkeci dinsel deneyimin vazgeilmez bir unsuru, insann kendini aan bir gce teslim
olmasdr. Bu tr dinde asl erdem itaattir, balca gnah itaatsizliktir. Nasl ilah her eye gc yeten ve her
eyi bilen olarak tasarlanyorsa insan da gsz ve nemsiz olarak tasarlanr. nsan ancak tam bir teslimiyetle
ilahn ltfunu ve yardmn kazanrsa kendini gl hissedebilir. Gl bir yetkeye teslim olma, insann
yalnzlk ve eksiklik duygusundan kan salayan k yollarndan biridir. nsan teslim olma edimiyle
bamszln ve btnln yitirir, ama adeta bir paras haline geldii huu telkin eden bir g tarafndan
korunduunu duyumsar.
Yetkeci bir dinde Tanr, g ve basknn simgesidir, o en stndr, nk en stn gce sahiptir ve insan
onunla yan yana konulduunda tam anlamyla zayftr.
Yetkeci laik dinler de ayn ilkeyi izler. Bu kez nder ya da Halkn Sevgili Babas, Devlet, Irk ya da
Sosyalist Anavatan tapnma nesneleri haline gelir; bireyin yaam nemsiz bir hal alr ve insann deeri kendi
deerinin ve gcnn yadsnmasna dayanr. ounlukla yetkeci din, gerek insanlarn gerek hayatlaryla
neredeyse hi ilintili olmayan ok soyut ve ok uzak bir ideali gerek sayar. imdiki durumda ve zamanda
yaayan insanlarn hayatlar ve mutluluklar, lmden sonra hayat ya da insanln gelecei gibi idealler
uruna feda edilebilir; ileri srlen amalar her yolu hakl karr ve dindar ya da laik bir sekinler snfnn
elinde soydalarnn hayatlarn denetim altnda tutmaya yarayacak semboller haline gelir.
Buna karlk insanc din, insan ve insann gcn merkezine alr. nsan kendini, trdeleriyle ilikisini ve
evrendeki konumunu anlamak iin akl gcn gelitirmek zorundadr. Hem kendini hem de bakalarn sevme
yeteneini gelitirmeli ve yaayan tm canllarla dayanma deneyimini tatmaldr. Bu amac dorultusunda
kendine rehberlik edecek ilkelere ve normlara sahip olmaldr. Bu tr bir dinde dinsel deneyim, kiinin
dnce ve sevgiyle kavrad dnyayla bana dayanan herkesle bir olma deneyimidir. nsanc dinlerde
insann amac en byk gc elde etmektir, en byk gszl deil; erdem kendini gerekletirmektir,
boyun emek deil. nan, kiinin duygu ve dnceleriyle edindii deneyime dayanan yarglarnn
kesinliidir, nerene duyulan saygdan dolay nermeleri kabul etmek deildir. Hkm sren ruh hali
sevintir, yetkeci dinlerdeyse hkm sren ruh hali keder ve sululuktur.
nsanc dinler tanrl olduunda Tanr insann hayat boyunca kavramaya alt kendi doal yeteneklerinin
bir semboldr; gcn ve buyurganln sembol deildir, Tanrnn insann zerinde bir gc yoktur.
nsanc dinlerin en iyi rneklerinden biri de erken dnemlerde ortaya kan Budizmdir. Buda yce
retmendir, uyanm kiidir, insan varoluuyla ilgili gerei kavramtr. Doast bir g adna deil, akl
adna konuur. Herkesi akln kullanmaya ve gerei grmeye davet eder; kendi yalnzca geree ulaan ilk
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 5

kiidir. nsan bir kez gerei bulma yolunda ilk adm att m hayatn yle bir yola sokmal ki tm insanlk
iin dnme ve sevme yeteneklerini gelitirmek ynnde aba harcamaldr. Ancak bunu baard lde
kendini akld tutkularn kleliinden kurtarabilir.
nsanc dinsel sistemlere bir baka rnek de Spinozann dinsel dncelerinden gelir. Spinoza tanrbilime
zg modas gemi bir dil kullansa da onun Tanr anlaynda yetkeciliin hibir izine rastlanmaz. Tanr
dnyay olduundan daha farkl yaratamazd. O hibir eyi deitiremez; aslnda o, tm evrenle zdetir. nsan
kendi snrlarn bilmeli; kendi dnda kalan ve zerinde denetim salayamad glerin tmne baml
olduunu anlamal. nsann kendi gleri sevgi ve akldr. nsan bunlar gelitirerek optimum zgrle ve
isel gce kavuabilir.
lk Hristiyanln insanc olduu, yetkeci olmad sa retilerinin ruhundan ve ayetlerden anlalr. sann
davran kural Tanrnn krall sizin iinizdedir, yetkeci olmayan dnn sade ve ak bir ifadesidir.
Ne var ki yalnzca birka yzyl sonra Hristiyanlk yoksullarn, gsterisiz kyllerin, esnaflarn ve klelerin
dini olmaktan kp da Roma mparatorluunu ynetenlerin dini haline gelince Hristiyanlk iinde yetkeci
eilim egemen oldu. Gizemcilik gl bir biimde insann gcne dayanan deneyim, insann Tanrya
benzerlii ve insann Tanrya gereksinim duyduu kadar Tanrnn da insana gereksinim duyduu
dncesiyle doludur; gizemcilik, insan Tanrnn suretinde yaratlmtr cmlesinin Tanr ve insann derin
zdeliinden sz ettiini syler. Gizemcilie zg deneyimin zn korku ve boyun eme deil, sevgi ve
kiinin kendi yeteneklerini ne karmas oluturur. Tanr insann zerindeki bir gcn simgesi deildir,
insann kendi gcnn simgesidir.
nsanc dinlerde Tanr insann st benliinin suretidir, insann potansiyel olarak ne olduunun ya da ne olmas
gerektiinin bir simgesidir oysa yetkeci dinlerde Tanr aslnda insana ait olanlarn biricik sahibidir: Akln ve
sevginin. Tanr daha kusursuz bir hale geldike insan daha kusurlu bir hale gelir. nsan kendine ait en iyi
nitelikleri Tanrya yanstr, bylelikle de kendini yoksunlatrr. Madem tm sevgi, tm bilgelik, tm
doruluk Tanrya ait ve insan da bu niteliklerden yoksun yleyse insan nemsiz ve deersizdir. nsan ilk
nce nemsizlik hissine kaplr, ama sonra tmyle aciz ve gsz bir hale gelir; tm yetenekleri Tanrya
yanstlmtr. Bu yanstma mekanizmasnn tam olarak ayns mazoist, itaatkar bir kimsece kurulan
kiileraras ilikilerde de gzlemlenebilir. Bu tr ilikilerde kiilerden biri dierine kar korkuyla kark
hayranlk duygusu besler ve kendi yeteneklerini ve arzularn dierine atfeder. Bu, insanlarn, en insanlk d
dzenlerin nderlerini bile ar bilgelik ve iyilik nitelikleriyle allayp pullamasna neden olan mekanizmann
aynsdr.
nsann sahip olduu her ey artk Tanrnndr ve insanda kalan hibir ey yoktur. nsan kendine yalnzca
Tanr yoluyla ulaabilir. Tanrya taparak insan, yanstma yoluyla yitirdii, kendine ait parayla balant
kurmaya alr. Sahip olduu her eyi Tanrya verdikten sonra, ondan, aslnda kendine ait olan bu eylerin bir
ksmn geri vermesini ister. Ama sahip olduu her eyi tamamen yitirmi olduu iin insan Tanrnn insafna
kalmtr.
Ama insann kendi yetilerine yabanclamas; onun yalnzca Tanrya kar klece bir bamllk hissetmesine
neden olmaz, ayn zamanda onu ahlaksz biri haline de getirir. nsan sevme ve dnme yetilerini kullanmazsa
kendine ya da trdelerine inanc olmayan biri olur. Bunun sonucu olarak kutsal ve laik arasndaki ayrm
doar. nsan dnyevi etkinliklerinde sevgiden yoksun olarak hareket eder, hayatnn din iin ayrlm
dilimindeyse gnahkar olduunu duyumsar (gerekten de gnahkardr, nk sevgisiz yaamak gnah iinde
yaamaktr) ve yitirdii insanln bir ksmn, Tanryla iliki iinde, geri almaya urar. nsan zc bir
amazn iinde skp kalr. Tanry ycelttike kendini nemsizletirir. nemsizletike de kendini daha
gnahkar hisseder. Daha gnahkar hissettike Tanry daha da yceltir ve o lde kendini tekrar ele
geirmekten uzaklar.
nsanlarn duygu ve dnceleri kiiliklerine kk salmtr, kiilikleri de insann yaam pratiinin tam bir
dzenleniinin daha net bir biimde sylersek toplumun sosyoekonomik ve siyasal yapsnn bir kalba
dklmesiyle oluur. Kitleleri boyun edirerek denetim altna alan gl bir aznlka ynetilen toplumlarda
birey o derece korku duygusuyla alanr, o derece gl ve bamsz hissedemez bir hale gelir ki dinsel
deneyimi de yetkeci olur. Cezalandrc, korku verici bir Tanrya tapmakla benzer zelliklerle tasarlanan bir
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 6

ndere tapmak arasnda hemen hemen hi fark yoktur. te yandan bireyin kendini zgr ve kendi yazgsndan
sorumlu hissettii ya da aznlklar iinde zgrlk ve bamszlk mcadelesi verdii yerde insanc dinsel
deneyim geliir. Din tarihi, toplumsal yap ve dinsel deneyim trleri arasndaki karlkl bant zerine
yeterince kant sunar. lk Hristiyanlk yoksullarn ve ezilmilerin diniydi; yetkeci siyasal baskya kar
savam veren dinsel mezhepler tarihi de bu tutumun aynsn tekrar tekrar gzler nne serer. Yahudilik
iinde de gl bir yetke-kart gelenek yeerebilmi ve bylelikle de dinin insancl yn bir dereceye kadar
gelimiti, nk o zamana kadar dind yetke iin ynetme ve kendi bilgeliinden bir efsane yaratma frsat
tam olarak domamt. te yandan din, dind glerle ibirlii yaptnda kanlmaz bir biimde
yetkecilemitir. nsann kendine yabanclamas, yetkeye boyun emesi, her ne kadar Tanrya tapma maskesi
altnda olsa bile kendine dman kesilmesi insann gerek d olmutur.
Hi kukusuz insan bamldr; lmn, yalanmann, hastaln etkisi altndadr; doay denetim altna alp
tmyle kendi iine yarar bir hale getirse bile o ve onun dnyas evrende minicik lekelerdir. nsann kendi
bamllnn ve snrlanmlnn farkna varmas baka bir eydir; bu bamllktan, baml olduu glere
tapmaktan zevk almas baka bir eydir. Gcmzn nasl snrl olduunu gereki ve lml bir biimde
kavramak bilgeliin ve olgunluun temel bir esidir; tapmaksa mazoist ve kendini yok edicidir. Bunlardan
ilki alakgnlllktr, teki kendini aalamadr.
Hastala yakalanma, kaza geirme, aalayc durumlara dme eilimi olan, kendini kmseyerek
dirensizletiren insanlar gryoruz. Onlar, bu tr durumlara kendi istek ve gayelerinin dnda dtklerine
inanyorlar, ama bilinaltna ait gdlerin bir incelemesi gsteriyor ki onlar harekete geiren ey aslnda
insanda bulunan en akld eilimlerden biri, yani zayf ve aciz olmaya kar duyulan bilinalt arzu; bu
insanlar, zerinde bir denetim kuramadklarn hissettikleri gleri hayatlarnn merkezine yerletirme,
bylelikle de zgrlkten ve bireysel sorumluluktan kama eilimindeler. Bununla birlikte mazoist eilimin
ounlukla tam kartn, egemen olma ve hkmetme eilimini de beraberinde getirdiini gryoruz;
mazoistlik ve egemenlik eilimleri yetkeci kiilik zelliinin iki yzn oluturuyor. Bu tr mazoist
eilimler her zaman bilinaltyla ilgili deildir. Bunlar, cinsel mazoist sapklklarda da grlr; burada ac
ekme ve aalanma iin duyulan arzunun giderilmesi cinsel uyarlma ve doyum iin bir kouldur. Bu tr
eilimlere tm yetkeci laik dinlerde nder ve devletle kurulan ilikide de rastlarz. Buradaki belirgin amasa
insann kendi isteklerinden vazgemesi ve ndere ya da devlete itaat etme deneyimini yaayarak derin bir
doyuma ulamasdr.
Aslnda her akl banda insan bakalaryla iliki kurma gereksinimi duyar; bu yeterliini kaybetmi bir insan
tmyle akln karmtr. nsann kendi dnda kendini ilikilendirdii, sevdii ve kalbinde yaatt figrler
yaratmasnda alacak bir ey yok, nk bu figrler insann bocalamalarna ya da tutarszlklarna tabi deil.
Tanrnn insann sevme gereksiniminin bir simgesi olduu yeterince ak. Bu, belli ki birini sevmek iin
duyduumuz en gl arzu orannda sevdiimiz bir insan olduu sonucunu verir. Bu durumun salamasn
yapt ey, topu topu bizim gereksinimimiz ve belki yeterliimizdir.
Onur, yurt sevgisi, zgrlk gibi kayglarla gdlenmi erkeklerin savalar balatmas gerekirdi byle
dndkleri iin byle de yaptlar. Anne-babalarn grev bilinciyle ve ocuklar iin duyduklar kaygyla
ocuklarn cezalandrmas gerekirdi- byle dndkleri iin byle de yaptlar. Tanry honut etme
arzusuyla harekete geen insanlarn dinsiz kimseleri ldrmesi gerekirdi byle dndkleri iin byle de
yaptlar. nsan dncesi zerine Spinozann u cmlesinde de ifade edilen yeni bir tutum yava yava
kendini gsteriyor: P
Pauln Peter hakknda syledikleri, bize Peterden daha ok Paul hakknda bilgi verir.
Spinozann cmlesi, Freudun insan kuramnn temel bir noktasn ieriyor: Sorunun byk bir blm
insann gemiine dayanr, insann bilinli dnceleri baka bir davran verisinden daha fazla ayrcal
olmayan aslnda ounlukla daha az ayrcal olan bir veridir yalnzca.
Engizisyon mahkemesi kararlarn savunmak ya da aklamak iin yararlanlan dncelerle rka ya da
cinsiyete dair nyarglar aklamak iin yararlanlan dnceler de ayn usavurma kapasitesinin rnekleridir.
nsan doutan bir sr hayvandr. Hareketleri nderi izlemek ve etrafndaki dier hayvanlarla yakn iliki
kurmak iin doutan getirdii bir gdce belirlenir. Madem bizler koyunuz, varoluumuz iin sryle
ilikimizi yitirmekten ye soyutlanmaktan daha byk bir tehdit yoktur. Hakl ve haksz, doru ve yanl sr
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 7

tarafndan saptanr. Ne var ki bizler yalnzca koyun deiliz. Ayn zamanda insanz da; zfarkndalkla ve
doutan srden bamszlk anlamna gelen aklla donatlmz. Davranlarmz, doruluu bakalarnca
paylalsn ya da paylalmasn kendi dncelerimiz sonucu belirlenebilir.
Koyun doamz ve insan doamz arasndaki blnme iki tip ynelme iin temel oluturur: sryle yaknlk
kurmaya ynelme ve akla ynelme. Usavurma, koyun doamz ve insancl dnme yeterliimiz arasnda bir
uzlamadr. Bunlardan insan doamz bizi yaptmz her eyi akln yoklamasyla snamamz gerektiine
inandrr, bu nedenle de akld dncelerimizin ve kararlarmzn akla yatkn olduunu gstermeye
yneliriz. Ama koyun olduumuz iin de akl bizim asl rehberimiz deildir; bize tmyle farkl bir ilke,
srye ballk ilkesi rehberlik eder.
Dnmenin iki anlamll, akl ve usavurma gc arasndaki ikiye blnme insann iindeki temel bir ikiye
blnmenin, e sreli tutsaklk ve zgrlk gereksiniminin yansmasdr. Akln gelimesi ve tam olarak ortaya
kmas zgrln ve bamszln tmyle elde edilmesine baldr. Bu elde edilinceye kadar insan, kendi
topluluunun ounluunun doru olmasn istedii eyi doru olarak kabul etmeye ynelecek; insann
yarglar da sryle balant gereksinimi ve srden soyutlanma korkusu tarafndan belirlenecektir. Pek az
kii, ilikinin kopmas tehlikesine karn soyutlanmaya gs gererek gerei syleyebilir. Onlar insan
soyunun gerek kahramanlardr, ama onlara gre hala maaralarda yayor olmamz gerekirdi. Kahraman
olmayan byk ounluk iinse akln geliimi, her bireye tam anlamyla sayg duyulduu ve devlet ya da
baka bir topluluk tarafndan kuklalatrlmad; bireyin korkmadan eletirebildii ve gerein peinden
gitmenin insan kardelerinden soyutlamad, bunun yerine onu bakalaryla bir hissettirdii bir toplumsal
dzenin ortaya kna baldr. Bu gsteriyor ki ancak insan soyunun tm blnmelerinin stnde bir insan
topluluu oluturulduunda, ancak insan soyuna ve onun lklerine ballk var olan balca ballk olarak
grldnde insan yanszlk ve akl iin tam bir yeterlie eriir.
Bir dnce, insann ahlak yapsna dayanyorsa gldr.

IV. RUH HEKM OLAR AK PSK AN AL ST

Psikanaliste giden ou insan szcn geleneksel anlamyla hasta deildi, onlar ne yukarda sz edilen aleni
belirtilerden ikayetiydiler ne de ldrmlard. ounlukla akrabalar ve arkadalarnca hasta olarak kabul
edilmiyorlard ama Harry Stack Sullivann akl hastalklaryla ilgili zl ifadesini kullanrsak.- y
yaama
glkleri ekiyorlard. Yeni olan ey, ilk kez Freud ve okulunun kapsaml bir kiilik kuramn, kiilik
yaps iine kk salm yaama glklerinin elden geldiince bir aklamasn ve deiim iin bir umudu ne
srmesiydi. Bu nedenle psikanaliz; giderek dikkatini nrotik belirtilerin tedavisinden nrotik kiilik iine kk
salm yaama glklerinin tedavisine evirmiti.
Bir anlaya gre uyma zmleyici tedavinin amacdr. Uyma szcyle kastedilen insann kendi kltr
iindeki insanlarn ounluu gibi hareket etme yeteneidir. Bu gre gre toplumun ve kltrn onaylad
var olan davran modelleri akl sal ltlerini belirler.
kinci gre gre tedavinin asl amac uyum deil, insann gizilglerinin en uygun biimde gelimesi ve
bireyselliin gerekletirilmesidir. Burada psikanalist bir uyum danman deil, Platonun ifadesiyle bir
ruh hekimidir. Bu gr insann doasnda ve ilerliinde var olan ve tm kltrlerde geerli olan deimez
yasalar olduu nermesine dayanr. Kiilik ciddi bir zarar grmedike bu yasalar bozulamaz. nsan kendi
ahlaksal ve zihinsel btnln bozarsa tm kiiliini zayflatr, hatta felce uratr. Mutsuzlar ve ac eker.
Kiinin yaama biimi iinde bulunduu kltrce onaylanyorsa acsnn bilincine varmayabilir ya da acsn
gerek sorunundan tmyle bamsz eylerle ilikilendirebilir.
Benim burada kullandm anlamyla uyum salam insan, kendini bir eyaya dntrm ve iinde gze
girme ihtiyac ve rol deitirmeye hazr bulunu dnda deimez ve phe edilmez hibir ey bulunmayan
kiidir. abalarnda baarl olduu srece insan, belli bir miktar gvenliin tadn karr, ama kendi st
benliine ve insansal deerlere ihaneti ruhsal bir boluk ve baar iin savam srasnda herhangi bir ey kt
gittiinde aa kabilecek bir gvensizlik brakr. Hatta ou kez her ey yolunda giderken bile insan,
insanl beceremeyiinin bedelini lser, kalp rahatszl ya da baka bir bedensel hastalkla der. Ruhsal
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 8

salamlk ve btnlk kazanm insansa, ahlaksz komusu kadar baarl olamayabilir, ama kendini deien
talihinden ve bakalarnn grlerinden dolay ok daha az incinir klacak gvenlie, saduyuya, nesnellie
sahip olacak ve yeteneini pek ok alanda gelitirerek yapc iler iin kullanacaktr.
nsan gerei kavramak iin savam vermeli, ancak bu grevini baard lde tam bir insan olabilir. nsan
bamsz ve zgr olmal; insan bal bana bir amatr, baka insanlarn amalarnn bir arac deil. nsan
hemcinsleriyle sevgiyle iliki kurmal. nsan eer sevgisizse tm yeteneine, zenginliine ve zekasna karn
bile ii bo bir kabuktur. nsan iyi ve kt arasndaki fark bilmeli, vicdannn sesini dinlemeyi ve izlemeyi
renmeli.
Psikanaliz, znel kanlarn asla doruluun yeterli bir lt olmadn gstermitir. Bir insan adalet
duygusuyla hareket ettiine inanabilir, oysa onu harekete geiren ey insafszlk olabilir. Bir insan sevgiyle
hareket ettiine inanabilir, oysa onu mazoist bir bamlla duyduu zlem harekete geirmi olabilir. Bir
insan grevin kendi klavuzu olduuna inanabilir, oysa onun asl gds gsteritir. Aslnda tm usavurmalar
kullanclar tarafndan doru kabul edilir. nsan, bakalarnn yalnzca usavurmalarna deil, kendine de
inanmasn ister ve asl gdlenmesinin anlalmasn nlemeye altka usavurmalarna daha byk bir
istekle sarlr. Psikanalitik sre bal bana dnldnde gerein bir aratrmasdr.
Tibetli Gurularn Hkmlerinde insan yanlgya drebilecek on benzerliin sralandn gryoruz:
1. Arzu, inanla kartrlabilir.
2. Ballk, iyilikseverlik ve efkatle kartrlabilir.
8. Kiisel karlarla yaplan davranlar, yanlgya kaplarak zgecilik olarak kabul edilebilir.
9. Aldatc yntemler, yanlgya kaplarak sagrllk olarak kabul edilebilir.
10. arlatanlar, Bilgelerle kartrlabilir.
Hi phesiz insann kendi iinde hakiki olan yalandan ayrmasna yardmc olmak psikanalizin, Hakikat
seni zgrletirecektir cmlesinin deneysel bir uygulamas olan tedavi ynteminin balca amacdr.
nsann hakikati aratrma yeteneinin ayrlmaz bir biimde zgrln ve bamszln elde edilmesine bal
olduu hem insanc dinsel dnte hem de psikanalizde ne srlr.
Freud, Oidipus kompleksi her nevrozun zn oluturduunu syler. Freudun varsaym udur; ocuk, anne
babadan kar cinste olana baldr ve ocuk ocuklua zg bu dknln stesinden gelemezse akl
hastalklar ortaya kar. Yakn akrabayla kurulan cinsel ilikinin zn, ayn aile yelerine kar duyulan
iddetli cinsel arzu oluturmaz. Grld kadaryla bu iddetli arzu, ocuu koruyucu figrlerden birine ki
bunlardan anne ilk ve en etkili olandr baml klan ok daha derin ve kkl bir arzunun bir yansmasdr.
Cenin anneyle ve anne sayesinde yaar, doum edimi zgrlk ve bamszlk ynnde atlm tek bir admdr.
Doumdan sonra bebek hala pek ok adan annenin bir blnts ve parasdr, bamsz bir insan olarak
doumu, yllar aslnda bir mr boyu sren bir sretir. Bedensel deil de ruhsal anlamda gbek
kordonunu kesmek, insan geliimi asndan hem byk bir meydan okumadr hem de en zor devdir. nsan bu
birincil balarla annesiyle, babasyla ve ailesiyle iliki kurduu srece kendini korunmu ve emin ellerde
hisseder. O hala bir cenindir, ondan baka biri sorumludur. O, kendini kendi eylemlerinin sorumluluunu
alm, kendi kararlarn veren, hayatn kendi eline alan ayr bir varlk olarak grmenin huzur karc
deneyiminden kanr. Bir ocuk olarak kalan insan, yalnzca ayr bir varlk olarak kendinin tmyle farkna
varmayla ister istemez balantl olan kkl bir kaygdan kanmaz, ayn zamanda bir zamanlar bir ocuk
olarak tadn kard korunmann, scakln ve sorgusuz bir aidiyetin honutluunu da yaar; ama byk bir
bedel der. Tam bir insan olmay, dnme ve sevme yetilerini gelitirmeyi baaramaz; baml kalr ve her an
bu birincil balar tehdit edildiinde aa kabilecek bir gvensizlik duygusunu iinde barndrr. Tm
zihinsel ve duygusal eylemleri, bu birincil grubun yetkesine skca baldr; bundan dolay inanlar ve
sezgileri kendine ait deildir. Bu tr ynelme iinde tm duygular ve dnceler iyi ya da kt, doru ya da
yanl olarak deil, allm ya da allmam olarak deerlendirilir.
Anne babaya ballk bir hatta en temel aile ii cinsel iliki biimidir; gene de toplumsal evrim srecinde
baka ballklar ksmen bunun yerini alr. Klan, ulus, rk, devlet, toplumsal snf, siyasal partiler ve pek ok
baka kurum ve rgtlenme biimi ev ve aile haline gelir. te ulusuluun ve rkln kkleri buradadr ki
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 9

bunlar srasyla insann kendini ve bakalarn zgr birer insan olarak grmemesinin bir belirtisidir. nsanln
geliiminin aile ii cinsel ilikiden zgrle doru olduu sylenebilir.
Aile ii cinsel iliki tabusu olmasayd kk gruplarn daha byk gruplarla btnlemesi ve bunun biyolojik
sonular olanaksz olurdu. Toplumsal evrim asndan bu kadar zorunlu bir hedefin gl ve evrensel
tabularca korunmas hi artc deil. Aile ii cinsel ilikinin hakkndan gelmek iin ok yol kat etmi olsak
da onun fethetmi olduu topraklarda hibir baar elde etmedik. nsann kendini aile ii cinsel ilikiyi andran
bir biimde bal hissettii gruplanmalar daha da geniledi ve zgrlk alan daha da byd, ama klan ve
topran yerini alan bu daha geni birimlere kar hissedilen balar hala etkili ve gl. Ancak aile ii cinsel
iliki saplantsnn kknn tamamen kurutulmas, insanlarn kardeliinin gereklemesine olanak verecektir.
Ksaca zetlersek Freud, Oidipus kompleksi aile ii cinsel iliki saplantsnn nevrozun z olduunu ifade
eder. Aslnda Freudun insann anne ve babasn terk edip gerekle yzlemesi iin bymesi gerektii
gr onun The Future of an Illusionda da belirttii dine kar temel savn oluturur. Bu kitaptaki din
eletirisi, dinin insan tutsaklk ve bamllk altna ald ve bylelikle de insan varoluunun en nemli
devinin, zgrln ve bamszln elde edilmesinin nne kt ynndedir.
Bizim kltrmzde insanlarn byk ounluu bamszlk savamn nevrozlu insanlardan daha nce ve
daha kesin olarak brakt iin topluma uyum salamtr. Onlar ounluun dncelerini tmyle
kabullenmitir bylelikle de nevrozlu insanlarn katland atmann iddetli acsndan kurtulmutur. Uyum
salama penceresinden bakldnda salkldrlar, ama bir insan olarak hedeflerinin gerekletirilmesi
asndan baktmzda nevrozlu insanlardan daha hastadrlar.
Buda, insann kendini ve gerek gcn bulmas iin tm allm balarndan kurtulmas gibi u bir
istemde bulunur. Kan ve toprak balarndan kurtulma istemi Eski Ahitin tmn kapsar.
Kii, ancak aile ii cinsel ilikiye zg bu balardan vazgeerse kendi grubunu eletirel bir biimde
yarglayabilir; yoksa hibir biimde yarglayamaz. lkel kabileler olsun, uluslar ya da dinler olsun pek ok
gurup kendi varoluuyla ve liderinin gcnn onaylanmasyla ilgilidir; bu guruplar, insann doasnda var olan
ahlaksal sezileri smrerek gurubun atma iinde olduu yabanclara kar uyarr. Ama kiinin ahlaksal
sezilerini ve yarglarn zapt etmek iin de kiiyi kendi grubuna kar ahlaksal bir tutsakla hapseden aile ii
cinsel ilikiye zg balardan yararlanr, bylelikle kii ahlak ilkelerinin kendi gurubunca inenmesini
eletirmeyecek, ama bakalarnca inenmesi onu iddetli bir muhalefete srkleyecektir.
Dinler, dinsel bir brokrasiyle ynetilen kitlesel rgtlenmeler haline gelir gelmez zgrln mutlak
ilkelerini iner ve saptrr; tm byk dinlerin trajedisi budur. Dinsel bir rgtlenme ve onun temsilcileri bir
dereceye kadar ailenin, kabilenin ve devletin yerini alr. Bu tr bir rgtlenme insan zgrletirmek yerine
kleletirir. Artk taplan Tanr deil, onun adna konutuunu ileri sren gruptur. Tm dinlerde olan budur.
K
Kendini sevdiin gibi komunu da sev buyruu, ifadedeki ufak tefek deiikliklerle tm insana dinlerin
ortak ana ilkesini oluturur. nsanlar sevmenin kolay olduuna, sevilmeninse ok zor olduuna inanyor.
Pazarlama yneliminde insanlar sevilmediklerini, nk yeterince ekici olmadklarn dnyor;
ekicilikse grne, giyim kuama, zekaya, paraya, toplumsal konum ve saygnla dayal. nsanlar asl
sorunun sevilmenin zorluu deil de sevmenin zorluu olduunu; insann ancak sevebilirse, sevme yeterlii
baka bir insanda sevgi uyandrrsa sevileceini; sevme yeterliinin, ama sahte olmayan bir sevme yeterliinin
ok g elde edilen bir kazan olduunu bilmiyorlar.
Kendini sevdiin gibi komunu da sev dnn en nemli yaam kural olduunu ve bu dn
inenmesinin mutsuzluun ve akl hastalnn temel nedeni olduunu psikanalistten toplanan kantlardan
daha inandrc bir biimde gsterecek baka bir kant yoktur. Eer sevmekten kayg, sorumluluk, sayg, baka
bir insan anlama ve baka bir insann geliimi iin youn bir istek duyma deneyimini yaama yeterliini
anlyorsak nevrozlu hastann ikayetleri ne olursa olsun, gsterdii belirtiler ne olursa olsun bunlarn
kklerinin hastann sevme yetersizliine dayandn syleyebiliriz. zmsel tedavi aslnda hastann sevme
yeterliini kazanmasna ya da yeniden kazanmasna yardmc olma abasdr.

www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 10

Psikanaliz ayrca sevginin doas gerei tek bir insanla snrlanamayacan gsterir. Bir tek kiiyi seven ve
komusunu sevmeyen birinin tek kiilik sevgisi, teslimiyete ya da egemenlie bamllktr, ama sevgi
deildir. Bunun yannda komusunu seven, ama kendini sevmeyen birinin de komusuna kar duyduu sevgi
iten deildir. Sevgi, bir kabul ve sayg tutumuna dayanr, kii bu tutumu neticede sadece baka bir insan ve
baka bir komu olan kendine kar da gstermiyorsa onun sevgisi hi mi hi yoktur. nsanc dinlerde
insann Tanr sevgisi kavramnn ardnda yatan insani gereklik insann retken bir biimde sevme, agzl
olmadan sevme, boyun emeden ve baskn olmadan sevme, varlnn doymuluuyla sevme yeteneidir;
Tanr sevgisi de tpk byledir, gten kaynaklanr, gszlkten deil.
Gnahla ve gnah tanma ve alt etme yntemleriyle u ya da bu biimde ilgilenmeyen hibir din yoktur.
Elbette farkl dinlerdeki farkl gnah kavramlar birbirine benzemez. lkel dinlerde gnah esas olarak bir
tabunun inenmesi olarak dnlebilir ve hi ya da hemen hemen hi etik bir anlam iermeyebilir. Yetkeci
dinlerde gnah ncelikle yetkeye boyun ememedir, sadece ikincil olarak da etik kurallarn inenmesidir.
nsanc dinlerde vicdan yetkenin iselletirilmi sesi deil, insann kendi sesidir; vicdan kendimizi kaybetme
tehlikesi yaadmzda bize kendimizi hatrlatan btnlmzn muhafzdr. Gnah her eyden nce
Tanrya kar deil, kendimize kar ilenir.
nsann sululuk hissine verdii tepki ahlaksz ve aciz olmak, kendini tamamen yetkenin merhametine
brakmak ve bylelikle balanmay ummaktr. Kuku ve rknt, bu tr tvbecilii yanstan bir ruh
durumudur.
Bu tvbeciliin sonucu gnahkar, ahlakszlk duygusunun mptelas olur, ahlaksal olarak zayflar, kendine
kar nefret ve tiksinti duygusuyla dolar ve bu nedenle ar lde dvndkten sonra da yeniden gnah
ilemeye eilimli olur. Kii, sululuun acsnn dinmesinin bedelini gnahlar balama ayrcalna sahip
olanlara bamllyla der.
Eer bu hastalar kendilerini sulu hissettiklerini sylemek yerine korktuklarn cezalandrlmaktan
korktuklarn ya da itaatsizlik ettikleri yetke tarafndan artk sevilmemekten korktuklarn syleselerdi
duygularn daha doru bir biimde ifade etmi olurlard.
Psikanalistin grevi bir yetke olarak deil, ama ifade vermek zere mahkemeye arma hakk bulunan bir
yarg olarak hastann bu farkndal kazanmasna yardmc olmaktr. O, hastann sorunlaryla ilgilenmesi iin
ziyaret edilen biri olarak yalnzca hasta iin duyduu kaygnn ve vicdannn kendine verdii etkiyle konuur.
Psikanalistin ya da sorunla ilgili herhangi baka birinin, hastann yorucu sezme, hissetme ve ruhunun iinde
olup bitenleri yaama srecini yenisiyle deitirmek iin yapaca herhangi bir ey yoktur. Dorusu bu tr bir
ruh aratrmas zmleyici gerektirmez. Kendine birazck gven duyan ve ac ekmeye hazr olan herkes
bunu yapabilir. oumuz yatmadan nce belli bir saatte kalkmak iin kesinkes karar verirsek sabah o saatte
kalkmay baarrz. Karanlkta kalm eylere gzn aarak kendini uyandrmak daha zordur, ama ciddi
olarak istediimizde bu yaplabilir. Akla kavuturulmas gereken bir ey vardr. Doru yaamak ya da
mutlulua giden yol zerine birka kitapta rastlanabilecek reeteler bulamayz. nsann kendi vicdann
dinlemeyi ve vicdanna tepki vermeyi renmesi, onu kendinden honut ya da teskin edici bir gnl
rahatlna ya da i huzura kavuturmaz. Bu, insann kendi vicdan ile bark olmasn salar bizi edilgin
bir mutluluk ve honutluk durumuna deil, vicdanmza kar srekli bir duyarlk tadmz ve ona uymaya
gnll olduumuz bir duruma tar.
Psikanaliz hastann gerei grme, sevme, zgr ve sorumlu olma ve kendi vicdannn sesine duyarl olma
yetisini kazanmasn salamaya alr.
Dinsel deneyimin bir cephesi de merak etmek, amak ve hayatnn, kendi varlnn, insan aknla uratan
hayatla balant sorununun farkna varmaktr. Sokratesin merakn saf bilgeliin balangc olduu sz,
yalnzca bilgelik iin deil, dinsel deneyim iin de geerlidir.
Dinsel deneyimin baka bir nitelii de Paul Tillichin nihai kayg olarak tanmlad eydir. Hayatn
anlam, insann kendini gerekletirmesi ve hayatn bize verdii grevi yerine getirme zerine nihai bir
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 11

kaygdr. Sz konusu nihai kayg, ister istemez kutsal ve dnyasal arasndaki ayrm yok sayar, nk bu
kaygnn biimlendirdii dnyasal ikincil olarak nemlidir.
Merak ve kayg tutumunun dnda dinsel deneyimin gizemciler tarafndan ok ak bir biimde gsterilen ve
tanmlanan nc bir esi vardr. Bu, bir olma tutumudur; insann yalnzca kendi kendine deil, yalnzca
hemcinsleriyle deil, tm canllarla, bunun da tesinde tm evrenle bir olma tutumudur.
Psikanalizin hastann merak etme ve sorgulama sezisini uyandrd da en az bunun kadar dorudur. Bu sezi
bir kez uyandrld m hasta kendine ait yantlar bulacaktr. Bu sezi uyandrlmazsa psikanalistin verecei
hibir yant olamaz, hatta en iyi ve en doru yant bile bir ie yaramaz. Bu merak, analizde tedaviye zg en
nemli edir. Hasta kendi davranlarn, tutkularn ve kayglarn doal bulur, sorunlarnn nedeninin
bakalarnn davranlar, kt ans, yaradl vb. olduunu dnr. Eer psikanalist etkiliyse bunun nedeni
hastann kendi mutsuzluuyla ilgili yeni kuramlar onaylamas deil, itenlikle ama yeterlii kazanmasdr;
hasta, kendinin varlndan asla kuku duymad bir parasn kefettii iin akna dner.
Bu, kiinin rgtlenmi benliinin egonun snrlarn yarp geerek kendine ait hari braklm ve yok
saylm parayla, bilinaltyla temasa geme srecidir. Bu sre, bireyselliin para para edilerek herkesle
bir olma duygusunun yaand dinsel deneyimle yakndan ilikilidir.
Bilinaltmz yani kendimizi zdeletirdiimiz rgtlenmi egodan ayr tuttuumuz paramz en alak ve
en st, en kt ve en iyiyi bir arada barndrr.

V. PSK AN ALZ DNE K AR I BR TEHDT M?

Dinsel tutumu en ok tehlikeye atan ynelim, benim pazarlama ynelimi olarak tanmladm eydir.
Tm uralar, meslekler, statler kiilik pazarnda sergilenir. i, iveren ve serbest alan, bunlarn her biri,
materyalist baary kendi hizmetlerinden yararlanacak olan bakalarnca kiiliklerinin onaylanmasna balar.
Beceri ve btnlk tek bana ok seyrek olarak baarya gtrr. Baar formlleri kendini satmak,
kiiliini beendirmek, mkemmellik, neelilik, kavgaclk gibi terimlerle ifade ediliyor ve benzeri
etiketler dl kazanan kiilik paketinin zerine yaptrlyor. Bir dinin yesi olmak ve gereklerini yerine
getirmek de genellikle baarnn koullarndan biri olarak grlyor.
Kii kendini bakalarn etkilemek iin ok gzel ve ok pahal bir biimde tasarlanm bir meta olarak grr.
Biilen fiyat ne kadar yksek olursa kiinin deeri de o kadar onaylanr. Bir meta, olarak insan umutla kendi
markasn sergiler, tezgahtaki eitler iinde gze arpan olmak ve en pahal fiyat etiketine sahip olmak iin
abalar, ne var ki bakalar kaplrken kendi es geilirse bayaln ve deersizliini kabullenir. Hem insana
zg nitelikler hem de ie yararlk asndan kendine ne kadar yksek fiyat biilirse biilsin kii
talihsizliinden dolay modas gemi olma lanetine katlanmak zorunda da kalabilir.
Bu koullar altnda insann kendi deerini kavraynn iddetli bir acya neden olmas hemen hemen hi
artc deildir. zsayg koullar insann kendi denetimi dndadr. nsan, onaylanmak iin bakalarna
bamldr ve srekli onaylanma ihtiyac iindedir; acizlik ve gvensizlik kanlmaz sonulardr. Pazarlama
yneliminde insan kendi kimliini kaybeder; kendine yabanclar.
En yce deer baarysa ve sevgi, doruluk, adalet, yumuak ballk, merhamet insann bir iine yaramyorsa,
insan bu idealleri retir, ama onlar iin mcadele etmez. nsan sevgi tanrsna taptn dnebilir, ama
aslnda kkleri pazarlama yneliminde yatan sahici hedeflerinin bir lkletirilmesi olan bir puta tapar.
Yalnzca din ve kilise geleneinin hayatta kalmasyla ilgilenenler bu durumu kabullenebilir. nsan kilisenin
limanna snr, nk iindeki boluk onu bir tr snak bulmaya zorlar. Ne var ki dini retmek dindar
olmak anlamna gelmez.
Dinsel tutuma kar asl tehdidin psikanaliz ya da baka bir bilim deil, kkleri dnyevi kltrmzn tmne
yaylm olan insann kendine yabanclamas ve kaytszlamas olduunu anlayacaklardr.
www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 12

nsan doa zerine kuramlar gelitirir ve doayla ba etmek iin belli alkanlklar edinir, bu alkanlklar da
dininin bir paras haline gelir. Din bu ynyle doay baaryla idare etmek iin teknikler gelitirmek zere
doay anlama ilevini bilimle paylar, bu nedenle dinin bu ynn bilimsel-byl yn olarak
adlandryorum. nsan yldzlarn hareketini, aalarn bymesini, sellerin, gk grltlerinin, depremlerin
nasl ortaya ktn merak ettiinde bu olaylar kendi insana zg deneyimiyle karlatrarak aklayan
varsaymlar retebildi. nsan nasl kendi hayatndaki olaylar zerindeki keyfi kontrolleri ve insan ilikilerinin
etkilerini kabul ettiyse, bu tr doa olaylarnn arkasnda da tanrlar ve eytanlar olduunu varsayd. nsan
kendi bana gerektii gibi salayamad bu pratik ihtiyalar karlamak iin tanrlara bavurur; uruna dua
etmedii ihtiyalarysa zaten kendi karlayabilecek gtedir. Dou dinlerinin daima dinin insan ele alan
paras ve doaya aklama getirmek isteyen ynleri arasnda keskin bir ayrma gitme eilimi olmutur. Batda
iddetli fikir dalalarna ve ikencelere neden olan dnya sonlu mudur Sonsuz mudur ya da evren snrsz
mdr, deil midir gibi sorular, Hinduizm ve Budizm iinde ince alay ve mizahla ele alnmtr. Buda,
rencilerinin bu tr sorularyla karlatnda tekrar tekrar u yant verir: Bilmiyorum ve ilgilenmiyorum,
nk yant ne olursa olsun beni ilgilendiren tek soruna bir faydas yok: nsann aclar nasl hafifletilir?
Aydnlanma anda din kart savlarn birou dinsel dnceye kar deil, dinin bilimsel savlarn inanca
dayandrlmas iddiasna kar yneltilmiti.
Tm dinlerde ayinler en nemli elerdir. Psikanalistler ayinlere zel bir nem verir, nk hasta gzlemleri
ayinlerin dinsel biimlerinin doas zerine yeni kavraylar vaat eder gibidir.
Kendimize bir yn bulmak iin sadece varlmza biraz anlam katan ve hemcinslerimizle paylaabileceimiz
bir sisteme ihtiya duymayz; ayn zamanda bakalarnca da paylalan eylemler ile egemen deerlere
ballmz gsterme ihtiyac da duyarz. Bir tren, genellikle, ortak deerlere kk salm ortak savamlar
yanstan ortaklaa bir eylemdir.
Birini selamlamak, bir sanaty alklayarak onurlandrmak, lye sayg gstermek ve pek ok baka
alkanlklar gnmzn dnyevi ussal ayinlerinin basit rnekleridir.
Nasl ryalarn ve mitlerin simgesel dili, duyusal deneyimin imgeleri yoluyla duygularn ve dncelerin zel
bir anlatmysa, ayin de eylem yoluyla duygularn ve dncelerin simgesel bir anlatmdr.
Yetkeci siyasal dzenlerin liderlerince ortak ayinlere duyulan gereksinimin deeri fazlasyla bilinir. Onlar,
siyasal adan renkli trenlerin yeni biimlerini sunarak bu gereksinimi karlar ve bu sayede sradan yurtta
yeni siyasal inanca balar. Demokratik kltrlerde gnmz insan iin ok fazla anlaml ayin yoktur. Bu
nedenle ayine zg deneyimlerin ok farkl biimler almas artc deildir. Localardaki gsterili ayinler,
devletin yurtseverce yceltilmesiyle ilgili ayinler, nazik davranlarla ilgili ayinler ve daha pek oklar bu ortak
eyleme duyulan gereksinimin yansmalardr gene de bunlar yalnzca ibadete ilikin amacn gszlemesi ve
ahlak ve etik tarafndan resmen kabul edilmi ideallerden ayr dmeyi gsterir.
Ayine duyulan gereksinim yadsnamaz, ama ounlukla kmsenir. yle grnyor ki dindar olmak,
ayinlere zg anlamsz alkanlklara kendimizi kaptrmak ve bu gereksinimin verdii honutluu tatmadan
yaamak seenekleriyle ba baa kalm durumdayz. Ayinler kolayca tasarlanp bulunabilseydi yeni insancl
ayinler yaratlabilirdi.
Tanr simgesinin kabuln ya da inkarn merkezine alan dinle ilgili tartmalar, din sorununun insana zg bir
sorun olarak kavranmasnn nn keser ve insancl anlamda dinsel olarak adlandrlabilecek bir insan
tutumunun gelimesini engeller.
Asl atma Tanr inancyla tanrtanmazlk arasnda deil de insanc, dinsel bir tutumla gl bir inan
iinde nasl aa vurulursa vurulsun ya da gizlenirse gizlensin putperestlie edeer bir tutum
arasndadr.

www.altinicizdiklerim.com

Sayfa 13