GEORGE THOMSON

ASKHYLOS VE A T N A

P A Y E L Y A Y IN L A R I : 88
Bilim Kitaplar
: 32

SBN 975-388-015-4

dizi-bask: Teknografik Matbaas

kapak filmleri: Ebru'Grafik
kapak basm: etin O fs e t i
Cilt: Esra Mcellithanesi

George Thomson 1903 ylnda Londra'da

dodu. 1926da Cambridge niversitesini
bitiren yazar, rlandaya giderek orada bir
sre dil zerine incelemeler yapt. Daha
sonralar Galway, Cambridge ve Birming
ham niversitelerinde Yunan dili ve ede
biyat dersleri verdi. Bu arada, baz eski
Yunan klasiklerini ok baarl evirilerle
ngiliz dillerine kazandran Thomson, 1937
ylnda retim yesi olarak Birmingham
niversitesine girdi ve retim yeliin
den ayrld 1970 ylma kadar bu ni
versitede Eski Yunan dili ve edebiyat
alannda i'.giyle izlenen dersler verdi, Yu
nan dili zerine birok kitap hazrlad.
George Thomson 1987 ylnda Londrada l
d. (George Thomson hakknda daha faz
la bilgiyi yazarn, yaynlarmz arasnda
kan teki kitaplarnda bulabilirsiniz.)

BR B A K K H A

GEORGE THOMSON

A S K H Y L O S VE A T N A
D R A M A N IN T O P LU M S A L K K E N LE R ZE R N E
B R NCE LE M E

ngilizce aslndan eviren

M E H M ET H. D O A N

P A Y E L Y A Y IN E V
stanbul

Yaptn zgn ad: Aeschylus and Athens

O
Trke birinci basm: Mart 1990

Kapak resmi: Mehmet Tannsever

Efes Tiyatrosundan bir kabartma

George Thomsonm bu yapt, Lawrence and Wishart

Yaynevinin 1973 tarihli drdnc basmndan Trk
eye evrilmitir. Kitabn ngilteredeki ilk basm
1941de, ikinci basm 1946da, nc basm da
1966da gene ayn yaynevi tarafndan yaplmtr.

K.F.T.'ve

NDEKLER
B R N C B A S IM A NSZ .
K N C B A S IM A NSZ .
N C B A S IM A NSZ
D R D N C B A S IM A NSZ
........................
G R
Tragedya ve demokrasi fikirlerin grecelii ilkel Yu
nan toplumu zerine Morgann syledikleri karlatrmal
insanbilim evrimcilik ve yaylmaclk tarihsel dilbilim
klasik aratrmadan beklenenler.

15
16
16
17
19

B R N C B L M

KABLE
I.

t o p l u m u

T O T E M C L K
ada kabilelerin ekonomik snflandrlmas Avustral
ya totemcilii yiyecei artrma trenleri totemci ta

27

bu yanslama bys totemden geli ilkel sr

nn paralanmas edinme ve retim totemciliin
k iblm soyu belirleme biimleri bun
larn ekonomik anlam dtan evlenmeciliin kkeni
kabile ibirlii totemci ataya tapnma bakanlk
ve kutsallk doa tanrlar Yunanistanda totemci
lik klan belirtkeleri klan leni erginleme ve
evlenme kutsal evlilik tanr-kral treni.
........................................................
II. D I T A N E V LE N M E
lkel Hint-Avrupa kltr akrabal snflandrma sis
temi Morgann grup evlilii kuram Hint-Avrupa
snflandrma sistemi Yunan fratrisi tarihncesi Yu
nanistanda anasoylu geli Zeus ve Hera erkek kar
de karl Yunan terimleri ibirlii ve yarma

41

10

NDEKLER
hayvanda mlkiyet Yahudi kalt yasas dtan
evlenmenin k adam ldrme Erinysler.
...................................................................
III. M L K Y E T
Homeros iirlerinde topra kullanma hakk Eski Ahit
te topran bltrl tarihncesi Yunanistanda
topran bltrlmesi toprakta zel ayrmlar ga
nimetin ve yiyecein bltrlmesi ve zel ayrm as
keri hizmet karl zel ayrm Attika kalt yasas

57

ilkel komnizmin bir simgesi: Moira tanrlar ara

snda ilev blm Yunan zanaat klanlar Eiriciler olarak Moiralar giysilerin ve adlarn bys
kundak ba totemci desenleri damon doum, ev
lenme ve lm Yunan klan ad ata ruhlar olarak
Moiralar Norns Moira, Erinys, Dike Moira ve
Zeus Nomos.

K N C BLM

KABLEDEN

DEVLETE

.......................................................................
IV. M O N A R
Minos kltr Yunan leheleri Yunan dininde Hel-

81

lcnncesi eler Akhalarn toplumsal rgtlenmeleri

vasallk yneticiler ve halk Olymposa yansd
ekliyle Akha toplumu toplum ve din mit ve din
sel tren epikin evrimi lyada ve Odysseia mo
narinin k Hesiodos.
................................................................
V. A R S T O K R A S
Dor lann fethi serflik timenosun geliimi topra
n mlk edinilmesi aristokrat rahiplik adam l
drme konusunda aristokrat yasas Attikamn erken
tarihi Eupatridai ler Drakon yasalar oniann
erken tarihi Hesiodosta toprak sahibi ve kyl
Moira ve Metron koral lirik onia bilimi top
lum ve evren Anaksimandros.
VI. T R A N L IK
...............................................
Midas ve Gyges metal para tccar snfnn yk
selii aristokratlarn ticaret karsnda tavr Solon
orta snf ve ortalama Peisistratos Uranln ta
rihsel ilevi Theognis ve demokratik devrim.

92

109

NDEKLER

11

N C B LM

DRAMANIN

KKEN

VII. E R G N LE M E
Ya snflan doum ve liim zerine ilkellerin dn
celeri erginlemede doum ve lm arndrmalar ve
snamalar Erkekler Evi gizli cemiyetler t
rensel drama Spartada erginleme Giritte A ti
nada erginleme salarn kesilmesi erginlemede in
san kurban etme Zeusun douu Kouretalar Dionysosun doumu ve lm evlat edinme tanrla
ma boa-brten Pelops Olimpiyat Oyunla
rnn kkeni eski kraln lm prytaneion Eleusiste erginleme Eleusis Mysterialar ve Olimpiyat
Oyunlar Mysterialarn ilkel erginlemeyle ilikisi.
V III. DONYSOS
Dionysos ve Apollon erginlemenin ilk biimi es
ki inde erginleme Natureingang ada Avru
pann kyl festivalleri Frazerin kuram eiresione ve pharmakos Euripidesin Bakkhalar' Agrionia
mit ve Lykurgos suya batrma Dionysosun ev
lenmesi Proitosun kzlar o Hera ve inek
Dionizyak thiasos.

123

157

IX . O R F E C LK
Dionysos ve tiranlk Arion Orfeciliin Trakya k
keni madencilik endstrisi Orfecilik ve Hesiodosu
Tanndoum Dike Ak Orfeci teki dnya ruh
ve beden Ananke ember Diodoros maden
leri anlatyor Orfeci mitler Orfeci thiasoi Orfe
cilik ve demokratik hareket.

180

............................................................
X. D TH Y R A M B O S
Kent Dionysiann ilk gn pontpe, agon, komos bir
boa olarak Dionysos Arion ve dithyrambos Arkhilokhos Kouretalar ilahisi tanr, rahip ve air Eleuther kzlar pompe ve stasimon Dionizyak tutku
oyunu tragedyada dinsel tren kalntlar.

196

X I. T R A G E D Y A
....................................................................
nc oyuncunun evrimi kincinin evrimi Ulak
Ksanthos ve Melanthos Bakkhalar&a. komik eler

207

12

NDEKLER
hypokrites ve exarchon oyuncunun kkeni mis
tik trenin laiklemesi strofik biim nakarat kommos ve agon anagnorisis slichomythia bilmece
ler sahne ortaa kilise oyunlar Peisistratos ve
dithyrambos totemci klann dinsel trenlerinde dramann kkeni.

D R D N C BLM

ASKHYLOS
X II. D E M O K R A S
................................................................
Fratri ve yurttalk Attika, Gortyna ve Spartada kaltlk kurallar Spartada kadnlarn konumu ilkel
Attikada kadnlarn konumu Attika kabile sisteminin
yeniden rgtlenmesi takvim reformu Attika kabi
le sistemi zerine Aristotelesin dnceleri isonomia
Pythagoras erken Pythagorasln politik nemi
Orfecilikle ilikisi Pythagoras ortalama retisi
Alkmaion Hippokrates orta snfn zaferi.
X III. A T N A V E PERS E L ....................................................
Pers mparatorluunun ykselii Kleisthenes ve Pers
Eli Miltiades Marathon Themistokles Yunan
llarn dal Salamis Themistoklesin d
Sparta serlerinin bakaldrs Kimonun d A ti
na emperyalizmi.
X IV . D R TLE M E
....................................................................
Kent Dionysiada yarmalar leitourgiaan kkeni
satir oyunu Pickard-Cambridge, Aristotelesi anla
tyor trensel mstehcenlik komedinin kkeni
Peloponesos dramas Lenaia Attika komedisinin
trensel temeli leme.
X V. O R ESTEA

........................................................................

Aiskhylosun yaam yaayan oyunlar Atreusun Sa

ray Agamemnon Khoiphoroi mitsel simgecilik
Apollon ve Erinysler Orestesin arndrlmas
Eumenides Adalet nedir? Apollon ve exegeteler
Erinysler ve Semnai ler metoikoi Athenac t
ren alay.

NDEKLER
X V I. L K O Y U N L A R
Persler Aiskhylos ve tek tragedya Thebaiye Kar
Yedi Kii Klandan devlete o miti Danaos kzla
r Yakarclar Danaos kzlar evlenmeyi neden red
dediyor? Msrda iten evlenme Aiskhylos ve iten
evlenme kz kalt tartmalar zerine Aristotelesin
dnceleri Hypernmcstrann yarglanmas lhi ve

13
342

insani yasa.
X V II. PROM ETHEUS
Atein bulunuu Hesiodosta Prometheus mistik
antrmalar Prometheus tapmlar Herakles Pro
metheus hatal m? tirana ilikin popler gr bir
tiran olarak Zeus Prometheusun karakterletirilmesi

363

ac ekme yoluyla akl uygarln kkenleri Z in

cire Vurulmu Prometheusun Kurtulmu Prometheusun
Atei Tayan Prometheusun yaps Moskhion
Kritias Pythagoras n dinin toplumsal ilevi zeri
ne grleri Protagoras Philemon Diogenes
Shelley.
X V III. A S K H Y L O S T A N SO NRA
Tek tragedyann evrimi kle emei emperyalizm
Atina demokrasisinde elimeler sophrosyne para
nn ilevi Yunan dncesinde para koronun
k deus ex machina peripiteia Sophokles-

397

Aiskhylos ilikisi Elektra Oidipus Tyrannus Sophoklesin dncesi Euripides on Bakkhalar

aile yaamnn gzden d Medea Melosun
ykl Troyal Kadnlar idealizm ve maddecilik
Moira, Ananke, Tykhe

Yunan tragedyasnn sonu.

X IX . A C IM A ve K O R K U
Aristotelesin Poetika"s katharsis epilepsi Korybantlar treni ilkel sahip olma kuram Dionysos ta
panlarnda sahip olma ilkel halklar arasnda histeri
Orfeci ve Dionizyak tapanlarn ruhbilimsel kkeni Eleusiste dinsel histeri Platonun fon 'u air, cin arp
m kiidir oyuncu tragedya ve Mysterialar kat-

425

harsism toplumsal ilevi sanatlarn toplumsal ilevi.

Z A M A N D Z N S E L TA B LO

441

14

NDEKLER

EMALAR
A K R A B A L IK S IN IF L A N D IR M A SSTEM ...............................
E R G N L E M E N N T A R H ............................................................
O Y U N C U N U N E V R M .................
Y U N A N T R A G E D Y A S IN IN T R E N K A L IB I ..........................
Y U N A N R N N E V R M
........................................................

42
154
206
226
230

RESMLER
BR B A K K H A (Attika Vazosu) ....................
H A N E D A N A R M A S I LE M E L K A L K A N IY L A A SKER
(Attika Vazosu) ........................................................................
M LE K A M U R U N T O P R A I K A Z A N K LE LE R
(Korinthos tableti)
...........
DONYSOS V E S A T R L E R (Attika Vazosu) ................

79
121

A T H E N A B A Y K U U (Bir Attika metal paras) ..........................

231

25

BRNC BASIMA NSZ

Bu kitap, yllardr zerinde almakta olduum Aiskhylosun oyunlarn, Yunan toplumunun genel evrimi, zel
likle de kabile toplumundan devlete gei dneminin
altnda yeniden yorumlama abasdr. Kaplad zaman
yle geni ki, daha ok zaman harcamak gerekirdi zerin
de, ama aratrmann yakn gelecekte belki de g olaca
dncesiyle almay daha fazla geciktirmeden yaym
lamaya karar verdim.
Kendi zel alanmda ok ey borlu olduum kitap
lar, Jane Harrison ile Ridgewayin yaptlar, Comford'un
ilk yaptlar, daha genel anlamda Morganm Eski Toplum'u, Engelsin Ailenin Kkeni ve Caudwellin Yanlsama
ve Gerekliki oldu. tekilerini notlarda ve gndermelerde
andm.
West Kerryde Blasket Adas'ndaki kyl-balk dost
lanma olan zel bir gnl borcumdan da sz etmeliyim.onlar, kitaplardan renilemeyecek birok eyle birlikte
kapitalizm ncesi bir toplumda yaamann nasl bir ey
olduunu da rettiler bana. Szde kapitalist sistemin yrngesindeler, doru, nk kira demek zorundalar, ama
ou demiyor; genellikle gelenekleri, zellikle de iirle
riyse. toplumsal ilikilerin benim iinde yetitiim top
lumsal ilikilerden derinden farkl olduu bir zamandan
geliyor.
Bu durumda, bu almadaki yeniliklerden dolay ken
dimi borlu hissettiim kaynaklar beni, dier birok kim
seyle birlikte yaama kar tm tutumumu yeniden d-

16

NSZ

zene koymaya zorlayan son on yln politik olaylar d

nda bunlar.
Resimler iin Mrs. H. F. Stewarta, XV. ve XVII. B
lmlerdeki Oresteia ve Zincire Vurulmu Prometheus adl
yaptlarmn basklarndan yaptm alntlar iin izinle
rinden dolay Cambridge University Press yetkililerine te
ekkrlerimi sunmak isterim.
Eyll, 1940

GEORGE THOMSON

K NC BASIM A NSZ
Be yl sonra u almaya dnp baktmda onun sis
temli bir biimde yeniden amsanmas gereken ok ge
ni bir alann bir n tasla olduunu gryorum. ze
rinde alp deitirmek istediim birok ayrnt var, ama
genel olarak hem yntem hem de sonular, zaman ge
lince yaymlamay umduum daha ileri bir aratrma s
navndan baaryla geti. Bu arada, kitap hl aranyor,
bunun iin de yalnzca kk birka dzeltme v e ekle
yeniden yaymlanyor.
Eyll, 1945

GEORGE THOMSON

NC BASIM A NSZ
Bu kitap, Aiskhylos tarihsel olarak incelenirse yani
air, Shelleynin deyimiyle ann hem bir yaratcs hem
de bir yarats olarak alnrsa oyunlan canllklarna
yeniden kavuturulmu olur ve daha geni bir kitlenin
ilgisini eker inancyla yazld. Yedi dile evrildi bug
ne kadar, birok lkede oyuncularn yetitirilmesinde bir
el kitab olarak kullanlmakta. Bu nedenle, umuyorum ki
airi, profesyonel yorumcular arasnda yaygn olan sko-

17

NSZ

lastisizmden kurtarmak iin bireyler yaplm oluyor

bylece. Hem unutulmamaldr ki, Aiskhylos'gil drama
dersane iin deil tiyatro iin, ada Avrupa tiyatrosu
iin deil byk bir ulusal enliin bir paras olarak es
ki Atina tiyatrosu iin yazlmtr. Onu en iyi biimde ki
taplardan deil, Yunanistana gidip, bu amala yenile
tirilmi eski tiyatrolarda, ounluu uzak yerlerden da
lan ap gelmi kyllerden oluan be-yirmi be bin se
yirci nnde, ada Grek dilinde oynanan oyunlar sey
rederek tanyabiliriz.
Bu basm genel okuru amalamaktadr, bunun iin de
notlar ve ekler atlanmtr.
Birmingham. 1966

GEORGE THOMSON

DRDNC BASIMA NSZ

Suppliant'lar (Yakarclar) zerine son aratrmalara
dikkati ekebilmek iin XVI. Blmn son ksmn yeni
den yazdm ve XIX. Blmde Aristotelesin katharsis
retisiyle ilgili yorumuma aklk getirdim. Bu basmda
nemli deiiklikler yalnzca bunlar, fakat kitabn kapsa
mna giren alann, benim Eski Yunan Toplumu stne
ncelemeler adl yaptmn ilk iki cildinde, daha ileri ka
ntlar ve tm gndermelerle, yeniden gzden geirildii
unutulmamaldr.
Oresteia ve Zincire Vurulmu Prometheusun yeni bir
evirisini yaptm (Blm XV ve XVI), Laurel Classical
Drama dizisinde yaymland bunlar.
Birmingham. 1973

GEORGE THOMSON

G R

Yunan tragedyas Atina demokrasisinin belirleyici i

levlerinden biriydi. Biimi ve ierii, geliimi ve k
ynnden ait olduu toplumsal yapnn evrimiyle koul
luydu.
Saysz adaya ve vadiye blnm Ege yresinde si
yasal iktidarn merkeziletirilmesi gt, siyasal birimler
se zerk kalma eilimindeydi. Bylece, da doru geni
leme snrl olunca i gelimeleri buna uygun olarak yo
un oluyordu. Demokratik kent-devlette eski toplum, zo
runlu olarak kk lde, en yksek noktasna kt. Bu
devletler yle hzla ilerlemiti ki, gemiten birok gele
nei beraberlerinde tayorlar, zerklikleriyse, karlatr
ma ve zmleme iin bol bol gere salayan ayn olay
larn deiik biimlerinin bozulmadan srmesini kolayla
tryordu. Ayrca, evreleri ilkel halklar tarafndan sarl
m olduu iin, dikkatli yurttalar kendi atalarnn da
bir zamanlar imdi u barbarlarn yaad gibi yaam
olduunu kavrayamamazlk edemiyorlard. Bir de, demok
ratik hareketin baars, yorumlayclarm olaylarn k
kenlerine doru aratrmaya itiyordu; oysa bu ilerleme
yoluna kan iddetli muhalefet, ister insanla insan, is
terse insanla doa arasndaki atmaya olsun insani iler
lemenin itici gc olarak bakmay retiyordu. Sonuta,
ayn zamanda aklc ve dinamik bir evrim grne va
rlyordu.
Aiskhylos, yazd gibi dvmesini de bilen bir de-

20

AtSKHYLOS VE A TN A

mokratt. Demokrasinin, kendisine kar birlemi i ve

d dmanlar zerindeki zaferi onun sanatnn esin kay
na idi. Yunanistandaki en ileri topluluun nde gelen
yurttalarndan biriydi o; ayn zamanda, eski Attika soy
lularndan biri olarak kkleri ta ilkel kabile toplumunda
olan yerel geleneklerin kaltsyd. Yaam boyunca onu
uratran temel soru, bu gelenekler iinde saygyla sak
lanan kabile toplumunun nasl olup da kuruluuna ken
disinin de yardm ettii demokratik kent-devletine evrimletii sorusuydu. Onun sanatm anlamak istiyorsak,
bizi de ilgilendirmesi gereken bir sorudur bu; ayn za
manda, Avrupa uygarln anlama konusunda onun sa
natna deimez tarihsel bir nem verecek yaamsal bir
sorudur bu.
Yunanllarn yaam hakkndaki grleri, bazan gs
terildii gibi, Yunanllarn doasnda var olan birtakm
niteliklerin ifadesi deildi; ayrk bir halk olan Yunan
toplumunun, maddi ve tarihsel evrenin zel koullarn
ca belirlenen karmak ve devaml ilerlemesine verdii
zengin ve deiik bir yantt. nsanlarn bo zamanla
rndan yararlanma tarz, fiziksel dnya, yanl ve doru
hakkndaki dnceleri, sanatlar, felsefe ve dinleri, ken
dileri de maddi varlklarn koruma tarzlarnca belirlenen
toplumsal ilikilerindeki deiim ve geliimlere uygun ola
rak deiir ve- geliir. Bu, nesnel bir gerekliin var ol
duunu, ya da baz insanlarn bakalarndan daha ger
ek bir nesnel gereklik dncesi oluturmu olduunu
yadsmak demek deildir; tersine, her nesnel gereklik
dncesi, insann kendisinin kafasnda kurduu dnya
daki yerince belirlenen bilinli ya da bilinsiz varsaym
lardan balamasna bal olarak, grecedir.
Dolaysyla yalnzca Yunanllarn yaam gr de
il, bizim Yunanllarn gr hakkndaki grmz de
grecedir. Bizim grmz tmyle nesnel olamaz, baz
ada aratrmaclarn ileri srdkleri tarafszlk hayal
den te bir ey deildir; fakat bu, biz kendi nyarglar

GR

21

mz tandmz ve zmlediimiz oranda az ya da ok

nesnel olacaktr. nyarglarmz dzeltmek iin nce on
larn bilincine varmamz gerekir. Gemiin tarihini yazan
kii bugnk toplumda yaayan bir insandr. Birer yurt
ta olarak ada toplumsal deiikliklere kar ya da
kaytsz olanlar, eski Yunan uygarlnda sabit ve mutlak
olarak deerli bir ey arayacaklardr, bu kendi onayc ta
vrlarn hem yanstacak hem de glendirecektir. Onay
lamayan dierleriyse Yunan tarihini devaml bir deiim
sreci olarak inceleyecekler, bu da, temelde yatan yasa
lar ortaya karabilirse bugnk toplumda deiiklie yol
aan gleri anlamalarna ve ynlendirmelerine yardm
edecektir. Bu gibilere devrimci bir air olan Aiskhylosu
incelemek zellikle uygun gelecek ve ona yaklarken ta
dklar nyarglar, onunkine benzer olduu iin, olumlu
bir yarar salayacaktr.
teki uygar halklar gibi Yunanllarn da bir zaman
lar kabileler halinde rgtlendikleri bilinen bir ey. On
larn kabile kurumlannn kesin yapsnn nasl olduu,
kantlar da kendi bana zlemeyecek kadar paral
olan bir sorudur. Yine de, kent-devleti doru bir biim
de anlamak iin onun yalnzca ne olduunu ve neye d
ntn deil, ayn zamanda artk ne olmadn da
aratrmak gerekir. Bu nedenle, iindeki kantlarn, kabilesel kurumlar zerine genel olarak bildiklerimizin
nda incelenmesi gerekir. Bu ilke, ondokuzuncu yzyl
da Morgan, on sekizinci yzylda da Millar ve Ferguson
gibi baz noelleri tarafndan eski Yunan tarihine uygu
land; fakat o zamandan bugne birikmi olan btn bil
gilere karn, konu zellikle bu lkede yaayan ada
tarihiler tarafndan o denli ihmal edilmitir ki, bunlar
dan ounun daha nceden karlm sonulardan ha
berleri bile yoktur.
amzda halen yaayan kabileleri baat yiyecek
retme tarzlarna gre snflandrmak yoluyla, maddi kl
trle toplumsal kurumlar arasnda baz deerli balan
tlar kurulmaktadr, bu sonular baz ekincelerle kazbi-

22

ASKHYLOS VE A TN A

lim (arkeoloji) sorunlarna da uygulanabilir. Yunan kazbiliminin baz blmlerinde daha imdiden Harrison,
Ridgeway, Cook ve dierleri tarafndan bu izgilerden gi
dilerek nemli almalar yapld, fakat byk lde,
Morgan' ihmalleri yznden, insanbilimsel (antropolojik)
kantlan kullanlar yeteri kadar sistemli deildi. Bu, yn
temlerinin geerlilii konusundaki son kukular hakl
gstermese bile aklar. rnein, Pickard-Cambridge bu
kitapta aratrlacak sorulardan biri olan tragedyann k
kenleri konusunda unlan belirtiyor: Avustralyann ya
banl topraklanndan, Orta A frik adan ve teki uzak bl
gelerden kanlacak btn kantlar, Yunanistan'n ken
disinden kantlar olmadka hibir ey gstermez. Bu
blgeci anlay Yunan tragedyasnn kkeni sorununun
neden hl zlememi olarak durduunu aklamaya
kadar gider. Yunanistanda, bunu tanyacak biimde ei
tilmi gzlerin grebilecei ok bol kant var.
Her ikisi de, eit olmayan gelimeye yol aan iki
etmen, toplumsal evrimin karlatrmal incelemesini kar
mak duruma getirmektedir. nce, birok ilkel toplulu
un geliimi, bulunduklar yerdeki ekonomik glkler
nedeniyle gecikmitir. ada Avustralya'nn aa avc
kabileleri, yontmata ann kapanmasyla birlikte Avru
pada terk edilmi olan retim tarznn tesine geememi
lerdir; fakat ekonomik gelimelerinin durdurulmu olma
sna karn toplumsal kurumlan sabit kalmam, geli
mesini srdrmtr, ama ancak o retim tarznn belir
ledii ynlerde. Sonu olarak, ada Avustralya'nn top
lumsal rgtlenmesinden yontmata a Avrupasmnkine daha ileri bir zmleme yapmakszn tartmay sr
drmek zamansz olurdu; ama iki bilgi grubu arasmda
balant kurulabileceini yadsmak da ayn ekilde yan
l olurdu.
kincisi, daha geri halklar devaml olarak daha ileri
halklarn kltrel etkisine uramakta, sonuta gelime
leri hzlandnlm, yolundan saptnlm ya da engellen

GR

23

mi olmaktadr. Daha u olgularda, halklarn kendileri

ortadan kalkmaktadr. Zorlatrc bir etmen bu, zm
lenmesi gerekir; fakat unutulmamaldr ki, yabanc ya da
yerli btn toplumsal kurumlarm ilevi herhangi bir ge
reksinimi karlamak olduuna gre, u ya da bu gre
nein kkeni onun dardan alnm olduunu sylemekle
aklanamaz. Fergusonun da belirttii gibi, uluslar ken
dilerinin nerdeyse bulabilecek durumda olduklar eyi alr
lar dardan.
Eski Yunanllarn geirdii evrimin daha sonraki ev
releri yalnzca maddi kalntlarnda deil, ayn zamanda
dillerinde katmanlam durumdadr. Hint-Avrupa dille
rinin karlatrmal incelemesi, kaynak dili (Parent-speech)
konuan halkn kltryle ilgili baz genel sonular
karmann mmkn olduu bir noktaya ulamtr. Bu
alma, dier dil gruplan zerine yaplan almalarla
ilikilendirildiinde, tarihsel dilbilim yeni bir etkinlik d
zeyine ykseltilmi olacaktr. Bugn bile, Yunanistan gibi
ok snrl bir alanda tarihsel dilbilimle toplumsal insan
bilimin birlikte uygulanmas yeni ve nemli sonular
karabilir ortaya.
Bazan, zellikle de son yllarda, klasik almalarda
ileri aratrma olanaklarnn snrl olduu sylenmekte
dir. Ben, bu alandaki olanaklarn herhangi bir tarih ya
da fizik bilimi alanndaki kadar snrsz olduuna inan
yorum; ama bunlar kullanacaksak, zamanlarnda ie ya
ram fakat bugn ileri boalm olan geleneksel yn
temlerden kendimizi kurtarmak zorundayz. Aiskhylosun
sanat, btn sanatlar gibi, toplumsal evrimin bir rn
olarak incelenmeli; bu amala, klasik aratrma yntem
lerinin blmlemecilii ve klasik aratrma ile tarih bi
limlerinin dier dallan arasndaki engeller ortadan kal
drlmaldr. Eski usulde yetimi kimseler iin biraz zor
bir itir bu, ama giriilmelidir. Bugn, kltrel ve top
lumsal bir dalma dneminde yayoruz, fakat yeni bir
btnlenme umudu bavermektedir bundan. Aiskhylos ze

24

ASKHYLOS VE A T N A

rine almamz byle bir amaca ynlendirmekle, o nasl

baardysa, biz de kuram ve uygulama, iir" ve yaam ara
snda gerek bir uyuma ulamay umut edebiliriz.

GNDERM ELER
Pickard-Cambridge, A.W . Dithyramb, Tragedy and Comedy (Dithyrambos, Tragedya ve Komedya), Oxford, 1927.
Ferguson, A . Essay on the History o f C ivil Society (Sivil Toplumun
Tarihi zerine Bir Deneme), Basel, 1789.

B R N C B L M

KABLE

TOPLUMU

^fP

HANEDAN

ARM ASI

LE M E L

K A L K A N IY L A

ASKER

1
TOTEMCLK

M odem alarda yaamn srdren kabileler baat

yiyecek retim tarzlarna gre aadaki kategorilere ay
rlmaktadr: Aa Avclar (yiyecek toplama ve avlanma);
Yukan Avclar Cavlanma ve balk tutma); obanlk (iki
aama); Tarmclk ( aama). Yukan avclk aamas,
m zraa ek olarak yayn da kullanlmasyla aa olanT
dan ayrlmakta. kinci obanlk aamasnda hayvan ye
titirmeye ek olarak tarm da yaplmaktadr. tarm aa
masndan ilki bahe tanmyla. kincisi tarla tanm yla ni
telenmekte, ncsndeyse tarla tanm hayvan yeti
tirmeyle desteklenmektedir. Bu sonuncusu, kabilenin top
lumsal ve politik yapsnn zaten zlme dneminde ol
duu bir geliim aamasn belirliyor.
Kukusuz, byle bir snflandrma bir soyutlamadr.
Kategoriler karlkl olarak birbirini dlamyor. Yani, yi
yecek toplama yukan avclar grubunda da, avclk ise o
banlk ve tarmclk gruplarnn balangcndan sonuna ka
dar varln srdrmektedir, fakat her durumda nemi
ni yitirerek. Bunlar kesin bir zamandizinsel sra da olu
turmamaktadrlar. Hayvan yetitirme ve topran ilen
mesi dnemlerinden nce btn dnyada avclk vard,
ondan sonra da yiyecek biriktirme; ama hayvan yetitir
meyle topran ilenmesi arasmdaki iliki byk lde
corafik etmenlerce belirlendii iin deikendir. Dnya
nn baz blgeleri evcil hayvanlar, baz blgeleriyse ekile-

28

KABLE TOPLUMU

bilir bitkiler ynnden zengindir. Yine bazlarnda her iki

si de boldur; bunlarda, iki retim tarz da balangtan
beri kark tarm biiminde birlemi olabilmektedir.
Daha ilkel aamalarnda kabile toplumunun karak
teristik dini totemciliktir. Kabileyi oluturan klanlardan
her biri totem denilen bir doal nesneyle bantl du
rumdadr. Klan kiileri kendilerini kendi totem trleriyle
akraba, onun soyundan geliyor sayarlar. Onu yemeleri
yasaklanmtr ve totemin saysn artrmak iin gelenek
sel bir tren yaparlar. A yn totemin yeleri kendi ara
larnda evlenemezler.
Totemcilik bugn Avustralyann aa avc kabileleri
arasnda eksiksiz yaamaktadr; az ok bozulmu biim
lerde de ols Amerika, Melanezya, Afrika, Hindistan ve
Asyann teki yrelerindeki daha ileri kabileler arasnda
da rastlanmaktadr; Hint-Avrupa, Sami ve in halklar
arasnda, totemci bir kkene balanan birok gelenek ve
kurum vardr. Btn bu halklar kabileler halinde rgt
lenmi durumdadr, bu yzden bunlarn da daha nce
totemci olduklarna degin gr, totemciliin kabile sis
teminin doasnda var olan bir zellik olduu gsterile
bilirse, daha da glenmi olacaktr. Bu konunun ince
lenmesinde Avustralyadan elde edilen kantlar birincil
nemdedir, nk o dorudan bilgi sahibi olduumuz en
ilkel katman temsil etmektedir. Bununla birlikte, Avust
ralyada bile totemciliin bugnk biimi, ilerde grece
imiz gibi, totemciliin ilk biimi deildir. Avustralya to
temciliinin bugnk biiminden yapacamz bir zm
lemeden onun ilk biimini karsayabilir ve her ikisinin
uygun bir ekonomik ve toplumsal deiimle ilgisini bu
labilirsek, yalnzca Avustralya'da deil fakat dnyann
teki yrelerinde de totemciliin tarihine degin yaklak
bir sonuca varm sayabiliriz kendimizi.
Avustralya totemlerinin byk ounluu yenilebilir
bitki ve hayvan trleridir. Kalan ounlukla talar ve
yldzlar gibi doal nesneler ya da yamur ve rzgr gibi
doal olaylardr. Bu cansz totemler totemci sistemin ta

TOTEMCLK

29

mamen gelimesinden sonra benzetme yoluyla oluturul

mu olup ikincil nemdedir. Sistemin kkenini ararken
dikkatimizi bitkiler ve hayvanlar zerinde younlatr
mamz gerekir; bunlarn ounun yenilebilir eyler ol
mas. totemin kkeninin yiyecek salamakla ilikili oldu
u varsaymmz hakl gstermektedir.
Totem trlerinin artmas iin yaplan trenler, re
me mevsiminin banda, totem merkezi denilen daha
hceden belirlenmi bir yerde, totemin ait olduu klann
av blgesinde yaplr. Totem merkezi genellikle sz ko
nusu trlerin gerekten retildii bir yerdedir. Bu nokta
son gzlemciler tarafndan saptanm, fakat ne anlama
geldii henz anlalamamtr. Kanguru klannn atala
rn bugn kangurularn sayca artmas iin trenlerin
yapld yere getiren eyin ne olduunu sorarsak, yant,
oraya kanguru yemek iin geldiklerinden baka bir ey
olmayabilir.
Bugn klan yelerinin totem trlerini ldrmeleri de
ilse bile yemeleri yasaktr; fakat bu kuraln nemli is
tisnalar vardr. Orta Avustralya klanlarndan bazlar ara
snda, oaltma trenleri srasnda klan bakanmm totem
trnden biraz yemeye izinli olmas bir yana, buna zo
runludur da. Bakann aklamasna gre, bysn ya
pabilmek iin totemi bedenine almas gerekmektedir.
Tabunun totem srasnda bu bozuluunun ilk alardaki
genel uygulamadan geldii, klan atalarnn bir alkan
lk olarak ya da yalnzca kendi totem trleriyle besleniyormu gibi gsterildii kabile geleneklerince kantlan
maktadr. Bu gelenekler gsteriyor ki, nceleri, belli tr
ler yasaklanmak yle dursun balca yiyecek kayna
idiler. Son derece dk teknik dzeyin yiyecek bulmay
ciddi ekilde zorlatrd, bunun sonucu olarak da yiye
cek trlerinin son derece snrl olduu bir a gster
mektedir bunlar. Totemci klann kkeni, balca yiyecek
haline gelmi belli bir hayvan ve bitki trnn yeti
me yerine toplanm bir yiyecek toplayclar kalabaln-

30

KABLE TOPLUMU

dadr. Geriye, olayn nasl olup da tam tersine dnt

n grmek kalyor.
oaltma trenleri, totemin, eer bir bitkiyse by
me ve toplanmasn, eer bir hayvansa onun belirleyici
alkanlklarn, hareket ve barn, baz durumlarda
da yakalanp ldrlmesini oyun biiminde gsterecek gibi
hazrlanr. Bu tr gsterilerin ilk ilevi, alkanlklar, ya
kalanmadan nce incelenmesi gereken trlerin davran
larnn allarak renilmesi olabilir. Daha ileri bir aa
mada teknikteki ilerlemelere bal olarak bu ilevin ye
rini bysel bir deneme almas aidi: bu denemede klan
erkekleri baarl bir yiyecek arama eylemini nceden
yanslayarak gerek grev iin gereken kolektif ve top
luca uyumlu gc bedenlerinde uyandrm oluyorlard.
lkel by, gereklii kontrol altna aldnz yanlsama
sn yaratarak gerekten kontrol edebileceiniz anlay
na dayanyordu. Gerek tekniin yetersizliklerini tamam
layan bir yanlsama tekniidir bu. Dk retim dzeyi
nedeniyle kii, d dnyann nesnelliinin henz tam ola
rak bilincinde deildir; sonu olarak, hazrlk treninin
yapl gerek grevdeki baarnn nedeni gibi grnr;
fakat ayn zamanda eyleme bir yol gsterici olarak b
y, deerli bir gerei de ortaya kor: d dnya, insann
ona kar znel tutumuyla gerekten deitirilebilir. Yan
slama treniyle gleri uyarlm ve rgtlenmi olan
avclar gerekte de eskisinden daha iyi birer avc olurlar.
Klann her yesi kendi totem tryle gl bir ya
knlk hatta zdelik duygusuna sahiptir. Kanguruyla bes
lenen insanlar onlar geliince kendileri de gelierek, on
lar alk ekince kendileri de alk ekerek ve onlar kontrollan altna almak iin oyunlarla onlarn kiiliine b
rnerek, szcn tam anlamyla kanlan kanlan, etleri
etleri oluyordu onlann; bu belirleyici yaknl kendile
rinin kanguru olduklarn syleyerek dile getiriyorlard.
Sonu olarak, en yal yelerin kulland yetke, atalara
tapnma biiminde yansm oluyor, atalaraysa kanguru
biiminde tapnlm oluyordu.

TO TEM CLK

31

Dolaysyla totemciliin evriminde ilk aamann, ba

lca yiyecek kaynaklarna ulaabilmek iin blnen ilkel
srnn bu paralan olduu karsanabilir. Bu ekilde
oluan yeni gruplar birbiriyle balanty yitirdii srece
deiiklik yalnzca niceliksel oluyordu bir sr yerine
iki; fakat biyolojik soydeiimiyle karlatrlabilir bir
aamada bu deiiklik niteliksel bir durum ald. Yiyecek
lerini basit edinme yoluyla bamsz olarak elde etmeyi
srdrmek yerine, her biri dierleri iin reten birbirine
baml bir klanlar toplancas (kompleksi) olarak btn
letiler; kabile toplumunun tm yapsnn zerinde kurul
duu bu ibirlii ilkesi, totem trlerinin yenmesi zerine
konan bir tabuyla srdrld. H er birim, ilevi teki klan
lar iin kendi trnden bir besi kayna retmek olan
bir totemci klan haline geldi. Bu rn alveriinin na
sl gerekletirildiini daha sonra tartacaz.
retim teknii gelitike ve yeni yiyecek kaynaklan
ortaya ktka balangtaki bu kstlamalar ortadan
kalkt. Bu yolla, ekonomik tabann yitirdii iin de totem
cilik, toplumun kurulu yaps iin bir onaylama salayan
bysel-dinsel bir sisteme dnt. Kangurularn avlan
mas artk zel bir teknik olmaktan kt iin totem
trlerine ilikin olarak kangurucularm ilevi salt bysel
bir duruma geldi kangurulan dier klanlarn yararna
bytmek ve oaltmak zere geleneksel trenleri y
neten bycler oldular. Bu arada, trenler de bu du
ruma uyduruldu ve gelitirildi. Bylece totem trlerinin
eylemlerinin temsil edilmesi olmaktan kp klan atalar
nn yaamnda, hl totemci biimleriyle kavranan olay
lar anma trenleri haline geldiler ve bylece klann ge
leneksel tarihini genlere aktararak toplumsal yasay, t
reyi glendirme grevini yklendiler. Bir ekonomik bi
rim olarak klann daha da kyle birlikte bu ilev de
ortadan kalkt. Geriye kalan tek ey, ortak soy-sop olma
nn esinlendirdii bir akrabalk duygusu, belirleyici bir
ata tapm, dtan evlenme uygulamas ve belli bir hay
van ve bitki trnn yenmesine kar salt biimsel bir

32

KABLE TOPLUMU

tabu oldu. Kabile toplumunun daha ileri aamalarnda

klann karakteristik zellikleri bunlar; hepsi de eski Yu
nanistanla ilgili kaytlarda izlenebilir.
Klan yelii soyla belirleniyordu. lk insanbilimciler
soyun baba yoluyla gelmeden nce ana yoluyla geldiine
inanrlard. Bu gr, hepsi tarafndan olmasa da ou
ada yetke tarafndan reddedilmektedir. Ben bunun
doru olduunu sanyorum.
ada kabilelerde, anayanl soydan babayanl soya
geile ilgili birok rnek saptanmakta, ama tersi bir olu
umdan hibir rnek grlmemektedir. Tek bana bu, bi
rincinin daha eski olduu gibi bir varsaym yaratyor.
Anayanl soy, avcln eitli derecelerinde biraz ar ba
syor, ama daha ileri derecelerde, obanlk dneminde ok
hzl, tarm dnemindeyse yava olmak zere dyor. Bu
da soydan geli tarznn retim tarzyla ilikili olduunu
akla getiriyor.
Bu retim tarzlarnn her biri cinsler arasnda zel
bir iblmyle belirlenmitir. Avchk-ncesi aamada
retim diye bir ey yoktu, yalnzca tohumlarn, meyvalann ve kk hayvanlarn basite elde edilii sz ko
nusuydu, bu yzden de iblm diye bir ey olamazd.
Bununla birlikte mzran bulunuuyla birlikte kadnlar
yiyecek toplama iini srdrrken, avclk erkeklerin g
revi. haline geldi. Bu blnme avc kabileler arasnda ev
renseldir, bu da hi kukusuz ilknce analarn grece
hareketsizliinin kabul ettirdii bir eydi. Avclk, hay
vanlarn evcilletirilmesine yol at, buna gre de hay
van yetitirme normal olarak erkek ii oluyor. te yan
dan, kadnlarca srdrlen yiyecek toplama ii grd
mz gibi kabilenin yerleim blgesinin evresinde tohum
tanmma yol at; buna uygun olarak da bahe tarm
hemen hemen evrensel olarak kadnlarn ii oluyor. So
nunda, bahe tarm yerini tarla tarmna, apa da hay
van tarafndan ekilen sabana braknca tarm almas
erkeklere geti. Cinsler arasnda bu durmadan deien
gerilimler anayanl soydan babayanl soya yava yava

TOTEMCLK

33

geie uygun dmektedir. Sre avclkla balad iler

lemesi bu aamada durmu olan ada kabileler arasn
da olduka yksek babayanl soya rastlanmas buna ba
ldr; hayvan yetitirmenin balamasyla younlat, ama
tarmn ilk evresinde geici olarak kesintiye urad.
ki tr soyun hemen hemen eit olarak dengelendii
Avustralya avc kabileleri arasnda babayanl soy oran,
bu anakaraya zg gelien dtan evlenme sisteminin kar
maklna oranla artyor henz anmsanacak bir ge
mite baz blgelerde gelimi bir sistemdir bu; basit e
killer karmaklardan daha ilkel olduuna gre de, ana
tarafndan gelmenin baba tarafndan gelmeden daha il
kel olduu sonucu kyor ortaya. teki kantlar da ay
n eyi gsteriyor. Rastlantyla son derece eksiksiz bilgiler
edindiimiz birbirinden uzak iki kabilede, evli erkeklerin
avlarnn tmn ya da en iyi ksmlarn karlarnn anababalarma vermesini gerektiren gelimi kurallar bulu
yoruz. Benzeri kurallara Melanezyada da rastlanyor-, bun
lar, erkeklerin kanlarnn ait olduklan klanla birlikte ya
adklar bir toplum durumunu gsteriyor bu da kadn
larda merkezilemi bir anasoylu klandr.
\
Bir baka Avustralya klan olan" Yukumpil, bu anlam
da bir gelenee sahip: nceleri erkekler ava gittiklerinde
kanlarn ve ocuklann birlikte gtrrlerdi, fakat daha
sonra ocuklarn yal bir kadnn bakmna brakmaya
baladlar. Bu gelenek, avcln geliiminin ortaya kar
d cinsler aras iblm zerine sylediklerimize uygun
dyor. lk kamp kurulduunda kadnlann hareketsiz
lii ve erkeklerin uzun sre yokluklan kampn onlarn
sorumluluu altnda olmasn gerektiriyordu. Klan kadmlann evresinde toplanmt, ocuklar da iinde doduk
lar klana ait oluyordu.
Kabilenin ya da dtan evlenmeci klanlar grubunun,
doallkla iten evlenmeci olan ilkel insan kalabalndan
evrimlemesinin, basit yiyecek edinme evresinden ortak
laa retime ilerlemeyle belirlendiini ve yeni sistemde
klanlarn birbirine ekonomik bamllnn totem trleri

34

KABLE TOPLUMU

zerine konan tabuyla salama balandn, bu tabunun

her klan kendi av blgesinde elde ettii yiyecein bir b
lmn teki klanlara vermeye zorunlu tuttuunu gs
termitim. Geriye, klanlarn neden dtan evlenmeci ol
duklarn dnmek kalyor. Bu klanlar, neden atalar
olan ilkel sr gibi kendi ilerinde oalmay srdrme
diler? Bu soruyu yantlamak iin tartmamz zetleme
miz gerekiyor. Bizi, her klann balangta zel bir yiyecek
tryle yaadna; erkeklerin evlenmi olduklar klanla
birlikte yaadklarna ve rnlerini o klann yelerine
teslim etmek zorunda olduklarna inandracak nedenleri
grmtk. Bylece, teki klanlardan koca alma uygula
mas, her klana, kendisinin retmedii yiyeceklere ula
ma olana salayarak besi dzenini geniletmelerini mm
kn klyordu. Dtan evlenmenin balangtaki ilevi, yi
yecek dolamn salamakt.
Kabile, dk retim dzeyinin koullandrd bir i
blm temelinde ilkel srden evrimlemi ok hcreli
bir organizmayd; bu evrimleme dtan evlenme kural
ve totem tabusunca etkilenmi, yanslama bysyle des
teklenmi, ideolojik olarak da hayvan biiminde kavranan
atalara tapnma biiminde yansmt.
Bu sistemin temeli ibirliiydi. Btn topluluun bir
leik abas, topluluu ancak varln srdrebilecek d
zeyde tutmak iin gerekli olduu srece, birka kiinin,
almakszn, bakalarnn almasyla yaamas olanak
szd; tek toplumsal eitsizlikse, kiinin kendi deeriyle
kazand saygnlkt. lk dnemlerden beri, Yunan atasznn dedii gibi, eylemde zayf, tte gl en yal
yelerin ayrcalkl bir konumdan yararlandklar bir ger
ek, fakat bu tr ayrcalklar genel kabule dayanrd. Bu
ilkel topluluklar, Yunan toplumunun hibir zaman olma
d derecede demokratikti.
Aa avc kabileler arasnda totemcilik kurumu, ger
retim tekni'ne geildiinde kkeninden ok uzak
lam o^a da. hl kabilelerin kendi yaplar kadar ke

ek

TOTEM CLK

35

sin ve kalc uygulama ve inanlaryla uyumlu, tutarl

bir sistemdir. Kabileyle birlikte gelimitir, kabileyle bir
likte yklr. Kabilenin yaps, daha sonra inceleyeceimiz
ekonomik deiikliklere bal olarak dalnca, insanla
rn ve hayvanlarn birbiriyle akraba olduklar fikri de son
bulur ve yabanl lklar, kendinden geme hareketleri
ve esritici ritmiyle yanslama treni ok eitli, ikinci de
receden etkinliklere dnr; iir, mzik ve dans sanat
lar da bunlardan ortaya kar.
Kabile toplumunun erken evrelerinin zellii olan
ataya tapnma, imdi kabile yallarnn kulland yet
kenin bir ifadesi ve olumlamasdr. Dinsel olmaktan ok
byseldir. Toteme dua edilmez, ancak emirler verilir. Tapmanlar, tren eyleminin zorlayc gcyle isteklerini to
teme zorla kabul ettirirler; bu zorlama ilkesi, topluluun,
henz yelerinin her birine ve hepsine stn olduu bir
toplum durumuna uygun dmektedir. Daha ileri tapn
ma biimleri, bir ynetici smfm ortaya kma bir ya
nt olarak geliir: babadan oula bycler, rahipler, ba
kanlar ve krallar. Totem imdi duayla ve yattrmayla
gdlmektedir, insan eklini alm ve tannlamtr. Ge
nellikle bakan ya da kral uyruu iin neyse, tanr da
topluluk iin odur. Tanr fikri kralln gerekliinden
kar ortaya; fakat insan bilincinde blnme artk toplum
daki ayrlmayla oluur, iliki terse dnmtr. Kraln g
c Tanrdan geliyormu gibi grnr, yetkesiyse Tanr
nn istenci olarak kabul edilir. Bylece, gereklik, iin
den km olan fikir tarafndan glendirilmi olur. Biri
dierini etkiler.
Krallk klan hkmn genilettike, baml klanla
rn totem tanrlar onunkiyle birleir, onun tarafndan
emilir, bylece kabilenin ya da kabileler grubunun, so
nunda da devletin tanrs durumuna gelir. Fakat bu yeni
tanr hl kkeninden izler tamaktadr. Onun, kendi
hayvan ekline bedmdesmis ya da bedenleehilir o'duuna inanlr, ya da ^e1enekse! koruyucusu olarak bir hay-

36

KABLE TOPLUMU

van elik eder ona; ya da 1dan atasn, klan hayvannn

olu, ya da hayvan eklindeki klan tanrsyla yatm ka
dnn olu olarak betimleyen mitler uydurulur. Dinsel
simgecilik, Tanr fikrinin kkenindeki hayvan izleriyle
doludur henz.
iftiliin gelimesiyle birlikte, yamurun kayna
olarak gk ve tohumlarn yata olarak toprak, tm ka
bilelerin ortak kar alann kucaklayan yeni ve evren
sel bir nem kazanr; fakat bu koullardan ortaya kan
yeni gk tanrlar ve yeni toprak tanralar genellikle
antropomorfizm (insanbiimcilik) ncesi kkeninden baz
izleri gizleyemez. Yunan Zeusu Hint-Avrupa gk tanr
sndan gelmedir; ve belki de Yunanca konuan halklar
Yunanistan'a gelmeden nce de insan biimindeydi; ama
onun baz zellikleri, mee aac ile ok ilkel, belki de ilk
birlikteliini gstermektedir. A ynca glerin, federasyon
larn, istilalarn ve fetih savalarnn ortaya kard
kltr erimesi nedeniyle ou kez tanr, insan biimini
aldktan sonra bile balant kurulduu daha ilkel katman
lardan totemci elerle benzemitir. Bu yzden, Yunan
Zeusunun eitli kkenleri vardr. Akha fatihleri iin ata
erkil bir oban monarkm btn zelliklerini tayan bir
gk tanrsdr, fakat Arkadya'mn geri, dal kabileleri
iin hemen hemen kesinlikle Likyal Zeustur o; G iritte
ki Praisos halk iin domuz eti tabular vard bunlarn
onu dourmu olan bir domuzdu.
Bu yzden, Yunan dinindeki totem kalntlar soru
nunu incelerken birok aratrmac, ne yazk ki, dikkat
lerini tanrlarn hayvan armlaryla snrlandrmak
tadr. Yunan panteonunun tanrlar, kabilelerin eriyerek
halklara dnn, bir halkn bir dieri tarafndan bo
yunduruk altna almn, eitli yabanc kltrlerin ya
ylma ve birlemesini de iine alan uzun ve karmak bir
srecin rndr hep. Bu koullarda, birounun yapt
gibi u ya da bu tanrnn, kkeninde Hellenik mi yoksa
Hellen-ncesi mi, totemci mi yoksa deil mi olduunu

TOTEM CLK

37

sormann hibir anlam yoktur. Totemciliin en ak ka

nt farkl bir ynde yatmaktadr.
onun anas Kreousa, Erechthedai klamndand. ocu
unu terk ederken bir ift ylan ekli verilmi bir altn
gerdanlk takar ona; bunu yaparken de klannn gelenek
sel tresini izliyordur. lkel kabileler arasmda, ocuklar
n klan totemini temsil eden yara izleriyle, dvmelerle,
boya ya da sslemelerle iaretlemek yaygn bir uygula
madr. Bu durumda, grenek, Erechtheusun bykbaba
s olan Erichthoniosun ansma bir sayg olarak aklanrd. Erechtheusun ylandan kuyruu olan bir insan ol
duu sylenirdi; bykbabas ise, bir gelenee gre, do
uta b ir ift ylan tarafndan korunmutu, bir baka ge
lenee greyse kendisi bir ylan eklinde domutu. Bir
baka deyile, Erechtheus oullarnn belirtkesi bir y
land, klan atalarysa bir ylan adamd. Ylan, klann to
temiydi. Bir baka ylan klan Thebaili Spartoilerdi, Kadmos'un ldrd ejderden geliyorlard; EpameinondasTn
mezar zerinde, o klann yeliinin bir iareti olarak ej
derha figryle ssl bir kalkan vard. Eteoboutosoullar kz oban Boutoslardan geldiklerini ileri srerler
di; ve belli ki, bir totemci klann komn enliinden kal
ma, trensel olarak bir kzn kurban ediliiyle nl
Diipolia rahipliini ellerinde tutuyorlard. Dionysos Melpomenos rahipliini ellerinde tutan bir baka Attika kla
n Eueosoullan, soylarn Hypsipyle yoluyla arap tan
rs Dionysosa dayarlard; sylencelerin birinde, Hypsipyle
tam ldrlmek zereyken oullarnn beklenmedik bir
anda ortaya kyla lmden kurtulur; oullan, klann
belirtkesi olan altn asmay gstererek kimliklerini kant
larlar. Bir de Theseustan gelme Lykia'I ioxidailerin ku
konmaz yakmalar yasakt: Theseus tarafndan kovalanr
ken bir kukonmaz ocana snm olan kadn atalar
Perigoune'nin ansma kutsal sayarlard kukonmaz. Son
rnek belki de bunlarn en dikkate deeri. Totem tr
zerine konan tabu yaamakta ve bu tre totemci biim
de hl tapnlmaktadr.

38

KABLE TOPLUMU

oban toplumda sr, eti iin deil st iin besle

nir; bu yzden de evcil hayvanlarm eti, zellikle diile
rinin, ounlukla tabudur. Bylece totem tabusu yeni bir
ekonomik ilev edinmi oluyor. Bu arada, avclk dne
minin oaltma treni ortak bir yemee dnmtr: bu
yemekte, klan yeleri llerinin ruhlaryla birlikte efle
rinin bakanlnda zaman zaman toplanrlar ve kutsal
srlerinden gelen eti ayinle yerler. Burada Diipolianm,
ayn zamanda Homeros'un anlatt Akhallarn bayram
larnn tohumunu gryoruz. Nestor, halkna, kabilenin
tanrs Poseidona kurban ettii boalarn etiyle len ve
rir. Totem kurban yzyllarca sonra Orfeci kardelik ayi
ninde yeniden ortaya kar; bu trende, snf savamnn
boyun edirdii ve bask altna ald insanlar boa
Dionysosun etini yiyerek, kann ierek yitmi bir eit
liin yanlsamasyla karn doyururlar.
Totemci ayinin bir ilevinin de yetien kuaa klann
geleneklerinin iletilmesi olduunu grmtk. Ergenlik
ana erimi olanlar her yl zel trenlerle ergin yaa
ma sokulurlard; bu trenler onlara cinsel ve besinsel
tabularda dile getirildii ekliyle toplumsal treleri
retmek ve yallarca anlatlan kabile trelerinin inenmezlii duygusuyla etkilemek zere hazrlanrd. Ayn za
manda bedensel, tinsel ve toplumsal olan bu etin dei
imin anlam, bu tr trenlerin hepsinin altnda yatan,
ocuun erkek ya da kadn olmakla yeniden domu ol
duu fikrinde dile getirilirdi.
Erginlemeyi evlenme izlerdi. Kabile toplumunun en
erken dneminde, iki ayr cinsten kiilerin iftlemesin
de tek kstlamann dtan evlenme kuralnn dayatt
kstlamalar olmas olasdr; ayn zamanda, yiyecek top
lama aamasnda cinsel ilikinin yln retim mevsimle
riyle snrlandrlm olmas da olasdr. Bu, yllk evlen
melerin nemi, bir paras olduklar mevsimsel srecin
etkin nedenini kendilerinde gren iftin znel davran
yla daha da artmtr bu evlenmeler Doanm bere
ketini artrmak iin tasarlanan ayinin yanslama eylem

TOTEM CLK

39

leri olarak yaplrd; daha sonraki bir dnemdeyse, kart

cinslerin ilikileri tekeli duruma geldiinde, bu bysel
ilev seilmi bir iftin trensel birlemesinde ya da kut
sal evlilikte varln srdrd.
ayrlan olduu srece hayvanlar kendi kendilerine
beslenir ve rer; fakat topra srme, ekme ve bime
ii hayvan yetitirme iiyle karlatrldnda yava, e
tin ve belirsizdir. Sabr, ileriyi gr ve inan gerek
tirir. Bundan dolay da, bynn yaygn ekilde geli
mesi tarm toplumunun belirgin bir zelliidir. Klan ya
ps, kutsal kardelik cemiyetlerinin oluumu iin bir ka
lp olarak yaamaya devam eder; tohum ekme zamann
dan hasada kadar olan yllk sreci yanslama bysy
le yrtme gibi zel bir ilevi olan rgtl rahiplik ve
en sonunda bir tanr-kral bundan ortaya kmtr. G
revi yllk olarak balar, bir ta giyme treniyle kutsanr;
erginlik ayinlerine dayal bu tren onun yeniden ama bu
kez insan olarak deil tanr olarak doduunu anlatr.
Birtakm trensel oyunlarla bir rahibeyle iftleir, top
ra klanlar arasnda bltrr, kutsal apasyla top
raa ilk apay vurur, kutsal orayla msrn ilk psk
ln .keser ve sonunda yeni ylda yerini taptaze, canl
bir ardlna brakmak zere ldrlr. Bu, incelikle i
lenmi tarm bys, topran bereketinin ve halkn g
nencinin kraln fiziksel gcne bal olduu anlamnda
anlalmtr, fakat nesnel olarak rgtl tanmn onsuz
olanaksz olaca son derece youn bir kontroln b
yyle ortaya konmasyd. Bu onun olumlu yan, fakat bu
bynn bir de olumsuz yan var: gerek teknie bir yar
dm, bir katk olarak balamt, imdiyse bir engel ha
line gelmektedir.
Tanr-kral treni eski Msrda ve Babil'de, bir dere
ceye kadar da Yunanistanda aka grlebilir rne
in, Eleusiste kutsal evlilikte ve topra srme ayininde.
Bu yzden, Attika Kekropsununki gibi Akhalar-ncesi
monarilerden bazlar bu tarmsal ve hiyeratik tiptendi.
Bu sorular erken Yunanm kabilesel kurumlann ve

40

KABLE TOPLUMU

onlar ykma gtren nedenleri daha yakndan incele

dikten sonra yeniden ele alnacaktr.

GNDERMELER
Hobhouse, L.T., Wheeler, G.C. ve Ginsberg, T. Material Culture and
Social Institutions of the Simpler Peoples (Daha Basit Halklarn
Maddi Kltr ve Toplumsal Kurumlan), Londra, 1930.
Spencer, B. ve Gillen, F.H. The Arunta (Aruntalar), Londra, 1927.
Briffauit, R. The Mothers (Analar), Londra, 1927.
Frazer, J.G. The Golden Bough (Altn Dal), Londra, 1923-27.

u
DITAN

EVLENME

Hlnt-Avrupa dilleri, nc binylm sonlannda Baltk Deniziyle Hazer Denizi arasndaki Avrasya dzl
nn bir blmne yerlemi bir halkn konumasndan t
remitir. Ege yresinde Yunanca konuan kabilelerin ilk
grl, bir varsaym olarak .. 1800lere kadar gt
rlmektedir. nc binylm sonunda, ilk halk para
lanm, gneye, douya ve batya g etmitir; kaynak dil
(parent speech) trevsel dillere ayrlmtr, bugn hl
yaayan ya da yazl kaytlarda sakl durumda olan HintAvrupa dilleri bu trevsel dillerden gelmektedir.
Kazbilimsel kalntlar kantna dayanarak ilk halkn
kimliini tanma giriimleri bugn gvenilemeyecek ka
dar varsaymsaldr, ama dile ait bilgilerin karlatrmal
bir zmlemesinden bu halkn kltrne degin baz so
nular karabiliriz. Bu kantlar gstermektedir ki, dal
malar srasnda, ilkel Hint-Avrupallar tarmla ilgili baz
eyler bilen oban halkt ounlukla; klanlar eklinde, bel
ki de bir tr bakan ya da kraln emri altodaki ky
yerleim yerlerinde rgtlenmilerdi; soy, erkek izgisi
ne gre tutuluyor, kadnlarsa evlendikleri klanla birlikte
yayordu. Yani bir nceki blmde kabul edilen snflan
drma terimleriyle sylersek, onlar kinci obanlk Dne
mine sokabiliriz. Onlarn akrabalk ilikilerini incelersek,
toplumsal tarihlerini biraz daha aydnlatm oluruz.
Btn dnyadaki ilkel dillerde akrabalk terimleri

42

KABLE TOPLUMU

AK R AB ALIK SINIFLANDIRM A SSTEM

Byk-bykana-baba

Torunlar
G bykbaba, g bykanne, U amca ve kaymbaba, a hala ve kaynana,
F baba, m anne, C erkek kuzen, c kz kuzen, B erkek karde, s kz
karde, N karde olu, n karde kz, S Oul, d kz evlat. E G O bir
erkektir. EG O bir kadn olduunda, erkek karde ocuklar yeenler
dir, kz kardeinkilerse oul ve kz evlatlardr.

DITAN EVLENME

43

bugn bize ok yabanc gelen bir biimde kullanlr. Ba

bamdan sz ettiim zaman beni dnyaya getiren adam
kastederim; fakat bir ilkel klan erkei babasndan sz
ettiinde, babasnn erkek kardeini kastediyor olabilir.
Kulland terim ikisi arasnda bir ayrm yapmamakta
dr. Bizde baba terimi, ana-babalkla belirlenen fizyolo
jik bir yaknl gsterir; ilkel kabiledeyse bir kolektif
toplumsal yaknl gsterir. Dier terimlerde de ayn ey.
Snflandrma sistemi dediimiz de budur. Ayrntlar,
farkl halklar arasnda deiiklikler gsterir, ama her yer
de ayn ilkeye dayanr; bu ilke ksaca yle aklanabilir-,
Baba iin kullanlan terim yalnzca gerek babaya
deil, babann erkek kardelerine, babann babasnn er
kek kardelerinin oullarna, babann babasnn babas
nn erkek kardelerinin oullarnn oullarna... vb. da
uygulanr. An a iin kullanlan terim gerek anaya, ana
nn kz kardelerine, anann anasnn kz kardelerinin
kz ocuklarna... vb. uygulanr. Erkek karde ve kz
karde iin kullanlan terimler, babalar, analar denilenlerin ocuklarna da uygulanr.
te yandan, babamn erkek kardeleri benim babalarmken, annemin erkek kardeleri day-amca diye
evrilebilecek farkl bir terimle gsterilir. Ayn terim ba
bamn anasnn erkek kardelerinin ocuklarna... vb. da
uygulanr. Ayn ekilde, anamn kz kardeleri benim analanmken babamn kz kardeleri benim hala-teyzemdir,
ayn terim anamn babasnn kz kardelerinin kz o
cuklarna... vb. u ygu la n r!*).
Babamn erkek kardelerinin ve annemin kz karde
lerinin ocuklar benim erkek kardeim ve kz kar
deim dr. fakat babamn kz kardelerinin ve annemin
erkek kardelerinin ocuklar, sistemin en ilkel tiplerin
(* ) ngilizcede hem day hem amca, hem hala hem teyze
yaknlklar ayn szckle, srasyla tim d e ve taunt szckleriyle
karlanr. (ev.)

44

KABLE TOPLUMU

de, erkeksem kaynbirader ve kar, kadnsam ko

ca ve grm ce terimlerine edeer terimlerle gsteri
lir. Yanda verdiim iz emada bu terimler, erkek ve dii
kuzenler olarak evrilmitir. Ayn ekilde, erkeksem, be
nim erkek kardeimin ocuklar benim oullarm ve
kzlarmdr; buna karlk, kadnsam, benim erkek kar
delerimin ocuklar benim erkek ve kz yeenlerimdir,
oysa kz kardelerimin ocuklar benim oullanm ve
kzlanm dr. Son olarak, benim kaymbabam, annemin
erkek kardei iin kullanlan ayn terimle, kaynanamsa
babamn kz kardei iin kullanlan terimle gsterilir.
Bu terminoloji, dtan evlenmeci ve kendi aralarnda
evlenen iki gruba blnm olan bir toplulua zg ak
rabalklar ifade etmek iin dzenlenmitir. Babam, onun
erkek kardeleri, kz kardeleri A grubuna giriyor; anam
ve onun erkek ve kz kardeleriyse B grubuna giriyor.
Babamn erkek kardeleri anamn kz kardeleriyle, ba
bamn kz kardeleri anamn erkek kardeleriyle evlidir.
Babayanl soyda ben A grubuna, anayanl soyda B gru
buna girerim. Herhalde, benim kendi kuamda, benim
grubumun yeleri benim erkek ve kz kardelerimdir;
oysa teki gruptakiler benim erkek ve kz kuzen lerimdir. Benim altmdaki kuak, bir yandan oullarm ve
kzlarm, te yandan erkek ve kz yeenlerim arasn
da ayn ekilde ayrlr. Son olarak, benim kaymbabam,
annemin erkek kardeiyle ayn terimle gsterilir, nk
o annemin erkek kardeidir; kaynanamsa babamn kz kar
deiyle ayn terimlerle gsterilir, nk o babamn kz
kardeidir. Dnyann birok yerinde bu terimlerle ifade
edilen evlilik sistemi hl srmektedir. Srmedii yerler
deyse onun eskiden var olduu, onu ifade etmek iin d
zenlenen terminolojinin yaamasyla kantlanmaktadr.
Snflandrma ilkesinin aklanmas iin ayn uslam
lama yeterlidir. Bir erkek, karsna uygulad terimi ka
rsnn kz kardelerine; bir kadmsa kocasna uygulad
terimin aynn kocasnn erkek kardelerine uygular. Ka
rsnn kz kardeleri kars, kocasnn erkek kardeleri

DITAN EVLENME

45

de kocas deildir gerekte, ama yine de onlar erkekse

kar, kadnsa koca diye arr. Adlar dizini (nomen
clature) gereklie uymamaktadr. Buna gre, snflan
drma sistemini bulmu olan Morgan tarafndan, bu ad
lar dizininin ereklie uyduu daha nceki bir durum
dan bugne yaayarak gelmi olduu karsanmaktadr:
her kuakta, her grubun erkek kardelerinin teki gru
bun kz kardeleriyle kolektif olarak iftletii bir top
lumdu bu. Bu varsayma dayanarak, sistem kendini ak
lyor. Eer her erkek karde her kz kardein kocasysa,
bu kolektif birlemenin rnleri de hepsinin ocuklar ola
caktr: ocuklar karsnda her erkek baba, her kadnsa
ana ilikisi iinde olacaktr. Bu gibi durumlarda termi
nolojinin byle bir kan yaknln deil, fakat evlilikle
saptanan toplumsal yaknlklar ifade ettii grlecektir.
Morganm snflandrma sistemi kuram Howitt, Ri
vers, Spencer ve Gillen tarafndan ilke olarak kabul edi
liyordu, fakat bugn Bat Avrupa ve Amerika'da ou
yetkelerce reddediyor. Getirdii sonular srf burjuva s
nfnn ada toplum karsndaki tavryla uyumad
iin kuramn terk edildiini eri sren Sovyetler Birli inden insanbilimcilerceyse onaylanmaktadr. M organi
okuyanlar, tartmasnn onu dikkat ekici bir biimde
sosyalist devrimi nceden haber vermeye gtrdn
anmsayacaklardr.
Bu sorunda Morgana kar k, kendisinin baz yo
rumlarna karn, hi kukusuz kabul ettirilen, snflan
drma sisteminin Hint-Avrupa diller grubunda hibir izi
olmad varsaymyla glendirmektedir. Bu varsaymn
doru olmamas bir yana, imdiye kadar zlmemi, ok
iyi bilinen baz anormallikler de iinde Hint-Avrupa ter
minolojisi, onun, snflandrma sisteminden geldii hipo
tezine dayanlarak eksiksiz ve ak bir biimde aklanmaktadr. Bu sonu Hint-Avrupa dillerini konuan halk
larn kltrel tarihi ynnden ok nemlidir, nk on
larn kabile kurumlanln, insan rknn teki dallarmdakilerle ayn karakterde olduunu gsteriyor.

46

KABlLE TOPLUMU

nceki blmde kabilenin evrimindeki ilk aamann,

ilkel srnn dtan evlenmeci iki birime ayrlmas oldu
u tartlmt. Buysa, snflandrma sistemine yansm
olan aamadr. Daha sonraki aamalar dnyann baka
blgelerinde deimekteydi. Melanezya, Hindistan ve Ame
rika gibi blgelerde kabile ok sayda fratriden, her fratri ok sayda klandan oluuyor. Morganm gsterdii gi
bi, fratri en azndan Kuzey Am erikada bir tek kken
klann paralanmasmn ortaya kard birbiriyle iliki
li bir klanlar grubudur. Bugn dtan evlenmeci birim
klandr, ama bunun daha nce fratri olduuna inanmak
iin nedenler vardr.
Hin t-Avrupa kabile sistemi ayn tipe giriyordu. Yu
nanllar arasnda kabile, fratri ve klan phyle. phratria ve
gnos'la gsterilir: Romallar arasndaysa tribus, curia ve
gens'le. Dor Yunanllar kabileye, oniallar ise drt
kabileye ayrlmt. Dor kabilelerinin alt blmlenmeleri
henz kesinlikle saptanm deildir, fakat drt on ka
bilesinin her biri birok fratriden, her fratri de birok
klandan oluuyordu. Dahas, Kuzey Am erika Kzlderilile
ri arasnda olduu gibi Yunanllar arasnda da fratri ilk
balangta dtan evlenmeci idi. Bu sonucun kantlar,
erkek karde iin ilkel Hint-Avrupa dilindeki terimin z
gl Yunan kullanmnda yatmaktadr.
Hint-Avrupal bhrater"den gelme Yunan phrater sz
c baka dillerde brother terimini ortaya karm
tr bir erkek kardei deil fratri deki yolda yelii gs
teriyordu. Atinada birok erkek ocuk, ya gelince Apatouria enliinde kendi babasnn fratrisine resmen ka
bul edilirdi; bu enlik, ayn babalardan olan erkeklerin
enlii anlamna gelirdi. Phrterler hangi anlamda kar
de ya da ayn babalarn oullaryd? Erkek ocuk
larn agelai denilen cemiyetlerde rgtlendii Spartada,
ksis teriminin bir deikesi (varyant) olan ksios terimi,
ayn agla iindeki btn erkek kardeler ve erkek ku
zenler iin kullanlrd; ayn szcn br baka dei
kesi olan kses Spartada herkesm kendi kuandan

DITAN EVLENME

47

bir erkek iin kullanlrd. on phrteresi ile Dor ksioisi

balangta, her kuakta ayn babadan olan oullar, ba
bann erkek kardelerinin oullar, babann babasnn er
kek kardelerinin oullar... vb. idi. Snflandrma anla
mnda birbirinin kardeleriydiler. Bu sonuca byk l
de, snflandrma sistemine bavurmakszn yalnzca i
kantlar zerinde alan Kretsehmer tarafndan varl
mt.
Yunan fratrisi babayanl soya dayanyordu. Bu yz
den de, biraz nce de belirttiimiz gibi, dal srasnda
Hint-Avrupa kkenli halklarn toplumu idi. Dahas, Homerosun ideal Olympos toplumu daha sonra grece
imiz gibi gerek dnyay model olarak almtr son
derece ataerkildi. Fakat bu tablonun bir baka yan daha
var, imdi de onu incelemeyi srdrelim.
Tarihsel dnemde Lykia halk, hem kalt-almada (suc
cession) hem de soy-sopta hl anayanl idi; Lykia, toplumunun bu zellii Bellerophon sylencesinde yansmak
tadr: Bellerophon, Argostan Lykiaya g etmi, orada
kraln kzyla evlenmi, ayn zamanda krallkta bir kalt
pay kazanmt. Krallk ayrcalnn evlenme hakk ola
rak elde edildii bu tr bir kaltlk, Yunan soybilimlerinde dikkati ekecek kadar ortaktr. Bu nedenle de, an
latldna gre, istilac Dor liderlerinden biri olan Temenos, kralln, kz Hym ethoyla evlenen Deiphontese
brakma niyetini aklaynca kendi oullan tarafndan
ldrlr, fakat halk kralln Deiphontese verilmesinde
diretir. Bu sylence anayanl kaltlkla babayanl kaltlk arasndaki atmay aka dile getiriyor. Calydonia
av mili de ayn derecede anlamldr. M eleager yaban do
muzunu Atalantaya verince annesinin erkek kardele
ri onu Atalantadan geri alrlar, nk eer M eleager
domuzdan vazgeiyorsa, domuz, doum hakk olarak
kendilerine aittir. M eleager annesinin klanna aittir, klan
onun kazand ganimetin klanda kalmasnda diretmek
tedir. Aynca, bir Attika sylencesinde. Kral Kekropsun
saltanatndan nce kadnlarn erkeklerle eit haklara sa-

48

KABLE TOPLUMU

hip olduklar, evlilik diye bir ey olmad ve ocuklarn

analarna gre adlandnldklar ak bir ekilde anlat
lyor.
Lykia halk Giritin Dor-ncesi halklaryla yakn ge
leneksel balara sahipti. Minos G iriti ve Mykene kazibilimsel kalntlarndan aka grlmektedir ki, bu dnem
de kadnlar, tarih dnemi Yunanistanmdakinden ok s
tn bir toplumsal konuma sahiptiler. Aynca, Minos tannbilimi, Homerosu tanrbilimden derinden farklyd. Homerosun tanrlar btnyle insan biimindeydiler; M i
nos tanrlarysa byk lde hayvan biiminde. Home
rosu Olympos, Zeus ve Hera tarafndan ynetilir; tekeli
bir ifttirler bunlar, hakim olan taraf erkektir. Minos toplumunun balca tapm bir anatanraya tapnma idi, ona
baml bir erkek ei vard; bu, olu ya da kocas veya
her ikisi olurdu. Bu nedenlerle, Minos toplumu kurumlannn, henz kesinlikle belirlenmemi bir lde, anayanb
olduu bugn genellikle kabul edilmektedir.
Homerosu sylenceyle onun gerisinde yatan gerek
likler arasndaki bu ztlk ok arpcdr ve yalnzca bir
tane de deildir. Daha sonraki blmlerde verilecek olan
nedenlerden dolay, ilkel toplumun, Yunanistanda Homerostan hem nce hem sonra aka izlenebilen kabi
le, klan, erginleme gibi bu tr temel kurumlan Homerosun iirlerinde hemen hemen hi gemez. Bu yzden,
Homeros, Zeus ve Heray bize kan-koca olarak sunar
ken Herodotosun szlerini hakl olarak anmsayacaz;
Yunan tanrbilimini yapanlar Homeros ve Hesiodostu.
Cook'un da gsterdii gibi, Homerosu Zeus ve Hera g
r, bu iki tarafn birbiriyle tamamen ilikisiz olduu
daha eski iki sylencenin yeniden diriltiliiydi. Birinde
eler Hera ile Heraklesti, tanra baat taraft; tekinde
Zeus ve Dione'ydi, tann baat taraft. lk ift Minoandr,
kincisiyse Hint-Avrupal. Zeus ile Dione, her ikisi de adca
Yunanldr, onlara ortak tapnma Aristoteles'e gre Hellenlerin ilk yurtlar olan Dodonaya kadar gtrlebilir.
Hint-Avrupal glerinin sonucu olarak halklarn birbi

DITAN EVLENME

49

rine karmas, kaynamas gmen baba tanrnn yerli

ana tanrayla birlemesinde simgeleniyordu; ncelik bi
rinciye veriliyordu, bu da kadnlarn konumunda bir d
meyi gsteriyordu.
Kukusuz, mitolojik bilgilerin yorumlanmas ou kez
kesin deildir, fakat neyse ki bu son durum yalnzca mi
tolojiye dayanmamaktadr. zellikle kesin ve salam ka
ntlarla desteklenmektedir, bu da ana sonucu soru ko
nusu olmaktan karyor.
Hint-Avrupa bhrter erkek karde szc. Yunan
ve Hitit dnda btn trev dillerde bu anlamda yaa
maktadr; ayn ekilde suesor kz karde szc de Yu
nanca ve ada Arnavuta dmda btn dillerde yaa
maktadr. Bu dilin, Hint-Avrupa dilleri dndaki dil
lerden derinden etkilendii herkese bilinen bir ey: Hi
tite, Smerce ve Akatadan, Arnavuta Trkeden, Yu
nanca ise Ege yresinin Yunan-ncesi dilleri tarafndan.
Hint-Avrupa bhraterin ve suesor'un Yunanca trevleri
phrter ve eordur. Bunlardan ilki, grdmz gibi, fratrinin bir yolda yesini gstermekte kullanlyor; kincisi
yalnzca Hesykiosun bir yorumunda yaamakta. Erkek
kardein ve kz kardein Yunancas adelphos ve adelpM'
dir; yani phrater delphos ve eor adelphos: ayn babadan
bir erkek karde ve kz kardein, yani opatros'un (phrater-eor) tersine, ayn rahimden bir erkek ya da kz kar
de. Homeros Yunancasnda, bunlarn da kkende ana
yolundan gelen akrabal ima ettiini gsterecek bir bi
imde kullanlan kasignetos ve hasigrete szcklerini de
buluyoruz. Kretschmerin toplad bu kantlar kesindir.
Yunanca konuan halklar Egeye girilerinden sonra anayanl soyu kabul ettiler ve phrater ile eorun yeni anla
m, daha sonra onlarn yerini alan tanmlayc sfatlar
la gsterilmeye baland. Bununla birlikte, fratrinin babayanl rgtlenmesini srdryorlard, bundan dolay
da phrter terimi yaamn srdrd. Kadnlarn fratriye edeerde rgtleri yoktu, sonunda eor terimi orta
dan kayboldu. Dilbilimsel bilgiler bu hipoteze dayanarak

50

KABLE TOPLUMU

tamamen aklanabiliyor, bir baka hipoteze greyse an

lalmaz kalyor.
Baz kazbilimciler Egenin Hint-Avrupal olan ve ol
mayan halklar arasndaki bu ayrm tanrken, bunun
anlamnn ncelikle rksal olduunu varsayma eilimi
gstermektedir. Bir yanl anlamadr bu. lkel Hint-Avrupallarn babayanl kurumlan, baat olarak obanlk olan
retim tarzlaryla aklanyor. Biraz nce gsterdik ki,
oban toplum babayanl soya doru belirgin bir eilim
tama zelliindedir. Ayrca, aratrmamzn daha son
raki bir aamasnda, Hint-Avrupa toplumunun ok daha
erken bir dnemde anayanl olduuna inanmak iin ba
ka nedenler bulacaz. Ayn ekilde, Yunanistanda anahakknm daha sonraki d bir rk sorunu deildir,
btn nfusun ortak tarihine ait bir eydir.
Avc erkein avna sahip olamayp bltrlmek ze
re evine getirmesi avc kabilelerin zelliidir. A v teknii
bireysel retime izin vermeyecek kadar dk olduu s
rece retim kadar tketim de zorunlu olarak kolektifti.
Am a insanlar tek bana avlanmaya baladnda, artk
bireysel olan retim tarzyla, hl kolektif olan tketim
tarz arasnda bir eliki ortaya kt; zel mlkiyetin to
humu ite bu elikide yatyordu. Ayn ekilde, bir insan
kendi elleriyle, kendisi ve hemen yaknlar iin elde etti
i ey zerinde hak ileri srdnde, bu savda bireysel
ailenin tohumlan yatyordu. Fakat bu paralayc ei
limlerin toplumun d yapsn bozacak kadar glene
bilmesi iin uzun zaman gemesi gerekti. lk etkileri, klan
ibirliini younlatrmak oldu, ibirlii her ynde geli
erek tm toplumsal yaam alann sard. Klanlar, kar
mak bir karlkl hizmetler sistemiyle birbirine ba
lanm oldu; bundan da, herkesin saygnlk iin birbiriyle rekabet ettii bir yapc yarma ruhu dodu. Avdan
ya da yamadan bir artk-rn elde eden insan, bu ba
arsn bir baka klan kendi klan ile lene armak
yoluyla gsteriyordu. Byle bir an ayn zamanda bir
meydan okumayd, nk lene katlmay kabul eden

DITAN EVLENME

51

klana, buna mmknse fazlasyla karlk verme gibi mo

ral bir zorunluluk yklyordu. Bunu yerine getirememe,
saygnl yitirme anlamna geliyordu. Daha ileri bir aa
mada, bu zorunluluk, yerine getirilmezse, bir tr al
ma hizmetine dndrlebiliyordu. Klanlar eit deildi ar
tk. birlii yarmaya dnmt.
Kuzey Amerika'nn baz blgelerinde bu eilimler
potlatch Cpotla) diye bilinen bir sisteme dnm
t (* ). Bu eilim ler in geleneinde aklkla; Homeros
iirlerinin bir zellii olan hediye dei-tokuundaysa da
ha belli belirsiz izlenebilir. Glukos, Diodemesle altma
karlk tun bir kalkan deitiinde, Homeros bunu
Glaukosun aklnn banda olmadn syleyerek akla
yabilir ancak; fakat Glaukosun kendisine bir baba yadi
gar sunulduktan sonra Mentesin Telemakhosa vaat et
tiine benzer bir karlk bekliyor olmas daha olasdr.
Bu konuksever dei-tokulann bir takasa nasl dne
bildiim kolaylkla grebiliyoruz.
zel mai sahipliinin gelimesi, srlarn evcilleti
rilmesinden gl bir itici g kard. A v kokabilir, bo
zulabilir, topraksa hareketsizdir, ama sr biiminde ser
vet dayankldr, almas ya da dei-toku yaplmas ko
laydr. oban kabileler, zorunlu olarak gebe olduklar
iin sr apullan ve sava yoluyla servetlerini abucak
artnrlar; avclktan ortaya km olan sava, erkeklerle
yapld iin, oban toplumun kendisinde zaten var olan
servet biriktirme eilimini glendirmitir. Devaml ha
reket halinde olan bu kavgac kabileler yrelerindeki bl
geleri birbiri ardndan talan edip dururlar. Erkek esirler
ldrlr, kadnlarsa kle olarak alnp gtrlr, doku
ma iindeki ustalklan sr hesabyla llr. Fakat sa
va, nder birliini gerektirir, sonunda bT kabileler n
celeri bysel deil askeri olan bir tr krallk karrlar
(* ) Potlatch: Kuzeybat kysndaki Kzlderililerin bir tren sen
lii; bu enlikte leni veren, cmerte hediyeler datrd, ama te
yandan datlan bu hediyelerin karl beklenirdi. ( tv.)

52

KABLE TOPLUMU

ortaya. Krallar, baarl nderliklerinin bir dl olarak

soygunlardan aslan payn alrlar, bylece birikmi olan
servet, kabile toplumu nun en tepeden balayarak tm do
kusunu, yapsm sarsan toplumsal eitsizlikleri giderek
artrr. Bu srecin ayrntlarm gelecek blmde tarta
caz. u anda onun kaltlk kurallar zerindeki etkisi
ilgilendiriyor bizi.
En sonunda Kenan lkesine yerlemi olan Yahudi
kabileleri bu zellikte bir oban halkt. Robertson Smith
in de gsterdii gibi Yahudi kt balangta belki de
anayanl idi, fakat Yahudiler tarma baladklarnda ar
tk gl bir biimde ataerkildiler. Tanmaz ve kiisel
btn mlkiyet erkek izgisine geirilmiti. Toprak sat
lamazd; edinilen mallar erkek ocuklar arasnda dat
lrd. Fakat bir insann erkek evlad yoksa ne olurdu?
Saylar Kitab'nda (xxvii, 8) unlar okuyoruz: Eer bir
insan lrse ve olu yoksa, o zaman onun mirasn kz
na geirteceksin. Bu, kullanma hakknn doallkla bir
baka klandan olan evlendii adama gemesi demek olu
yordu. Dolaysyla yasada yle deniyordu Cxxxvi, 8): Ve
srailoullannm herhangi bir kabilesinde bir miras edin
mi olan her kz evlat, babasnn kabilesinden bir aileye
kan olacaktr, ki srailoullanndan her biri babalarnn
kaltndan yararlanabilsin. ngilizceye eviride Aile (fa
mily) ile karlanan szck aslnda bir klandr. Kadm
kalt kendi klan iinden biriyle evlenmeye zorlanyor
du. Mal mlk ancak bu ekilde erkek izgisinde kala
bilirdi. Kabile sisteminin yapsnn dayand dtan ev
lenme ilkesi ve onunla birlikte kadnn zgrl zel
mlkiyet karlarna feda ediliyordu.
Yunanistan'da bu olgu daha yava gelimitir, nk
grdmz gibi baba-hakkna doru eilim geici ola
rak tersine dnmt, ama dtan evlenmenin bozulma
snn Dor yaylmasndan nce ynetici aileler arasmda
balam olmas en azndan olas bir eydi. Dor-ncesi
soybilimin dikkate deer bir zellii olarak, bir erkein
kendi erkek kardeinin ya da babasnn erkek kardei

DITAN EVLENME

53

nin kzyla evlenmesi ok sk grlr; ama bu soybilimlerin tarihsel deeri sorgulamaya ak olduu iin en iyi
si onlara fazla gvenmemek. Minos Yunanistannn ya
masndan ortaya kan yeni servetin ykc etkilerine de
gin daha ak kantlar, ayn dnemde akraba arasmda
adam ldrmeyle ilgili gelenekler ve sylencelerden elde
edilmektedir.
Kabile toplumu, akraba ile zina ve byclk olmak
zere iki ana su tanr. Akrabayla zina dtan evlenme
kurallarn bozmaktr; byclk, toplulua hizmet iin
dnlm olan byy bireysel amala ktye kullan
maktr. Klanlar aras adam ldrme yaygndr, fakat bir
su deildir yani genellikle topluluka cezalandnlmamakta, fakat ilgili kiilerin ait olduu klanlarca zl
mektedir. Bu zl tarz nemli bir konudur.
Bir insan ldrldnde onun klan arkadalar c
n almak zorundadr. Zorunluluk, annda ve mutlak ola
rak yerine getirilir. Durumun koullarna hi baklmaks
zn yaplr. Kurbann ait olduu klan zararn denmesi
iin sulunun klanna bavurur. Eer uygun bir deme
kabul edilirse sorun zlm olur. Eer edilmezse, kur
bann klan arkadalar suluyu arayp bulur ve ldrr
ler; ya da ldremezlerse onun klanndan bir baka ye
yi ldrrler. Bu sonuncu durumda, teki klan ayn zo
runluluu yklenmi olur, bylece kuaklar boyu sre
bilecek bir kan davas balam olur.
Bu yasalar Kuzey Amerika'nn yukar avc ve ta
rmc kabileleri arasnda ayrntlaryla incelenebilir; ilkel
Germen kabileleri ve Yunanllar arasnda da izlenebilir.
Attika yasasnda dava ve savunma terimleri kovala
mak ve kamak demektir, tarihsel dnemde bile, adam
ldrmeden dolay kovalama, kurbann yaknlarnn gi
riimine braklrd. Homeros iirlerinde adam ldren,
zarar demek ya da lkeyi terk etmek seeneklerine sa
hiptir. Zarar, tanabilir mallarla denir, oysa mitolojik
kantlar ilk zamanlarda bunun emek hizmeti eklini al
dn da akla getirmektedir.

54

KABLE TOPLUMU

Fakat bir insan kendi klanndan bir insan ldrn

ce ne oluyordu? Klan kolektif mlkiyete dayand sre
ce zarar deme diye bir ey olanakszd, fakat ayn za
manda suun temel nedenlerinden biri yoktu, bu yzden
de klan ii adam ldrme son derece enderdi. Am a Yu
nanistan'da bizim ilgilendiimiz dnem boyunca, Roma
mparatorluunun son dneminde Germenler arasnda ol
duu gibi, adam ldrme yaygn hale geldi. Fetih sava
laryla zenginlemi ynetici aileler, yok edici saltanat
ve miras kavgalarnda birbirine girdi.
Klan, dayanmasn, retim teknii bireyin kendi ken
dine yeter olamayaca derecede dk olduu srece
bireyin ancak birlikte alan bir grubun yesi olarak
varolabildii gereine borluydu. Kabile toplumunun ta
rihi boyunca, klan akrabal btn teki balarn en
kutsaldr. Klan ii adam ldrmenin yaratt dehet, es
ki skandinavyalIlar zerine yazd yazlarda Grnbech
tarafndan ok gzel anlatlmaktadr. Klanlar aras adam
ldrmenin yaamn kendisine kar bir su olmadn,
hatta doad herhangi bir ey saylmadn akladk
tan sonra yle srdryor yazar:
te yandan, klana girdiim iz andan balayarak yaa
m n kutsall, klann kan dkmeyi kutsal eylere kar
saygszlk, sagrszlk, kendini ldrme olarak say
masyla mutlak b ir dokunulmazlk katma ykselir. Tep
ki, b ir ineyle b ir sinire dokunulduundaki kadar ani ve
yanlmaz b ir biimde ortaya kar.
Eski skandinavyalIlar arasmda klan arkadan l
dren bir kimse lanetlenir ve klandan atlrd. Yasad
biri olurdu. Bazan olduu gibi, bir baka klana kabul
edilmedike toplumun bir yesi olarak var olamazd ar
tk. Bir varlk olabildii tek yer olan klandan koparln
ca ldrr ve alktan lrd. Yunanistanda da yle. Bir
klan arkadan ldren kimse topluluun dna sr
lr, yaknlarnn 'netleri, ya da onlarn diliyle sylersek,

DITAN EVLENME

55

onu ldrtan ve bir yn kemikten baka bir ey kalmaymcaya kadar kanm emen kurbannn intikam ruh
lar Erinysler ya da A ra iler peini brakmazd.
Bu Erinysler ylanlar olarak dnlrd. Baka yer
lerde olduu gibi Yunanistanda da ylan, llerin ruh
larnn yaygn bir simgesi olmutu: bunun nedeni, ku
kusuz, ylann derisini atp bylece yaamm yenileme
sidir. Oidipus sylencesinde, Attikal airlerin anlatt
gibi, Erinys'ler, olunun ve torunlarnn Laiostan miras
ald laneti temsil etmektedirler. Pindaros'ta, Oidipusun
oullan, babalannn baba katilliinin cezas olarak Erinys
ler tarafndan yok edilirler. Herodotosun kaydettii ek
liyle Dor sylencesiydi bu. Fakat Odysseia'da Oidipusu
cezalandran Erinys anasnn alc ruhuydu; baka sy
lencelerdeyse, Erinyslerin ilevi, dii soyundan bir yak
n ldrmenin cn almaktr. Daysn ldren olu Meleagrosa kar, anas Althai tarafndan anlmlardi;
Erinys'ler, anas Eriphyleyi ldrd iin Alkmaionu,
Klyteimnestray ldrd iin Orestes'i cezalandrm
lard. Erinys'ler, soylar anadan gelen bir topluluun ata
sal ruhlarydlar; Mykene ann bu sylencelerindeki
nemleri, anayanl bir toplumun ynetici snf iinde ml
kiyetin hzla byynn hzlandrd saltanat kavgala
rn yanstr.
Erinys szc belki de Hint-Avrupa kkenli deil;
Ege kkenli olduunu gsteren baka belirtiler de var.
Homeros iirlerinde ve yine mistik Eleusis sylencesinde
Erinysler yalan yere yeminin cezalandrclar olarak da
grnrler. Yalan yere yemin suu, yeminle smanmay
ngrr, bu da Diamondun gsterdii gibi, hukukun ge
liiminde ileri bir aamay gsterir. Gelien mlkiyet ve
ticaret ilikileri, yazl bir yasa kitabnn yaymlanmas
n zorunlu klncaya kadar ortaya kmaz rnein, Hi
tit yasasnda olduu gibi; hatta orada bile ancak bal
bana kantlarn olmad durumlarda kullanlr. mdi,
Girit kenti Gortyna'nn Yasa Kitabnda yeminle snama
Diamond'un ergin yasa diye tanmlad eyin gelime

56

KABLE TOPLUMU

sinden nce baka herhangi bir yasa kitabmdakinden da

ha geni olarak anlatlr. Dahas, Yunan geleneinde bu
snama kurumu Giritli yasa yapc Rhadamanthysa da
yandrlr. Yunanllarn halk belleinde derin bir iz b
rakm olan Minos Giritinin yasa sisteminin bu noktaya
kadar ilerlemi olduunu dnmek zor deildir, fakat o
zamanlar byk bir ticaret kenti olmayan Gortybada
hukukun bu denli gelimi olmas aklanmas gereken
bir anormalliktir elbet. Aklama urada gibi grnyor:
Minos kltr G ir ifi fetheden Yunanca konuan fatih
ler tarafndan ksmen zmlenmiti.
Dolaysyla, Ege'ye g eden Hint-Avrupal gmen
lerin anayanl soyu kabul ettiklerinde Erinys'ler tapmm
da aldklar sonucuna varlabilir. Ayn zamanda, gelecek
blmde greceimiz gibi, kendilerine zg ata ruhla
rndan da yoksun deillerdi.

GNDERMELER
Morgan, L.H., Ancient Society (Eski Toplum), New York, 1877.
Kretschmer, P. Einleitung tu r Geschichte der griechischen Sprache
(Yunan Dilinin Tarihine Giri), Gttingen, 1896.
Grnbech, V. The Culture o f the Teutons (Ttonlann Kltr), Oxford,
1931.
Harrison, J.E. Prolegomena to the Study o f Greek Religion (Yunan
Dininin ncelenmesine Giri), 3. Bas. Cambridge, 1922.
------------------ Themis, Cambridge, 1912.
Diamond, A.S. Prim itive Law (lkel Hukuk), 2. Bas. Londra, 1935.

Ill
MLKYET

Homerosta bir kabile bakan mallarn sayarken ev

eyalarn, klelerini, hayvanlarn sralar, fakat hayvan
larnn yayld otlaklardan sz etmez; en azndan, hal
knn kendisine hediye olarak verdikleri dnda iledii
topraklara kendi mal olarak bakp bakmad karanlk.
ada birok aratrmac, zel mlkiyete artk apak
ve kar konulmaz bir hak olarak baklr olduu bir ev
renin etkisi altnda olduklar iin bu olguyu deerlendi
rememitir. Fakat ngilterede bile, Enclosure Yasalaryla (* ) kyllerin ortak tarlalarnn sonuncusundan da ko
vulmalarnn zerinden bir yzyldan az bir zaman ge
ti; O rta alardaysa, ilk itle evirmelerden nce bizim
anladmz anlamda zel toprak mlkiyeti yoktu.
Nilsson, Homerostaki benzetmelerin iirlerin evrim i
nin en son tabakasna ait olduunu ileri sryor. Bunlar
dan birinde, ellerinde lleri ortak bir arazi parasn
eit paralara blen iki adam anlatlr. ada yorumcu
lar bu pasaj kendi nyarglaryla uzlatrmakta glk
ekmekte, iki kardein babalarnn topram aralarnda
blmekte olduu eklinde yorumlamaktadr; ama adam
lar karde olarak tanmlanmamtr; toprak babalarnn
arazisi olsayd, ortak diye nitelenmemesi gerekirdi. Sz
(* ) Enclosure Acts: Ortak topraklardan bir blmnn ki$isel kul
lanm iin etraf itle evrilerek ayrlmasna izin veren yasalar. (ev.)

58

KABLE TOPLUMU

cklerin doal yorumlamas, topran mlkiyet iin deil

kullanm iin blnyor olduu- eklindedir, bu da A vru
pann dier blgelerinde ve baka yerlerde topran il
kel kullanm eklinin bilinen zelliine uygun der. Ridgeway'i zenle dta tutarsak, ada aratrmaclar bu
konuda Homeros iirlerindeki kantlarn ancak ilkel top
lumda genellikle topran kullanmnn karlatrmal bir
zmlemesi nda anlalabileceini grmemektedirler.
Kaz bilimcilerin dikkatlerini evirmeleri gereken ivedi g
revlerden biridir bu; doallkla bizim burada giriemeyeceimiz kadar karmak bir itir. Bununla birlikte bir
baka seenek de var. nsanlarn dnya hakkndaki fi
kirlerinin en sonunda ekonomik ilikileriyle koulland
doruysa, bu ilikilerin yansd fikirleri incelemekle bun
lar hakknda bir eyler bulmak mmkn olacaktr.
Kader Tanras Yunancada Molrai, Latincede
Parcae, Alm ancada Nornen Avrupa edebiyat gelenei
nin ortak gvdesinin bir parasdr hl. Bunlar oturup
insan kaderinin ipliini eiren, her insan iin daha do
uta yaamnn nemli olaylarn, zellikle de hepsinin
sonuncusu olan lm kararlatran tanralardr. Bu b
lm, bu kavramn zlmesine ayrlmtr.
M oira szcnn temel anlam, bir pay ya da b
lmdr. Diyakos John'm Hesiodosu yorumlarken syledi
i gibi, M ora'lar (Kader tanralar) datm lar ya da
blmlerdir. Kura ekme ilemiyle verilen ya da alnan
bir ksm anlamndaki lchos szc moira ile ilikili
dir. M oiralardan biri Pay tanras Lechesisin adn ta
rd. Bu anlamda lchos gnlk dilde bir toprak para
s ya da kiralk arazi iin kullanlan, balangtaysa ku
ra ekhede kullanlan bir odun paras anlamnda kleros
la eanlamldr.
Gephyraioilerin Attika klan, Boiotiada yerlemi,
paylarna Tanagra paras km Kadmos kolunun bir
dalndan geliyordu. Bu deyimin, szcn tam anla
mnda kullanlp kullanlmad bizim syleyebileceimi
zin tesinde bir ey; fakat baka bir yerde, gmen ka-

M LK YE T

59

hilelerin igal edilen topraklar iin kura ekme alkan

lnda olduklarn biliyoruz. srail kabilelerinin Vaat Edil
mi Topraklar nasl igal etmi olduklar anmsanacaktr:
srailoullanyla konu ve onlara de ki. rdn ze
rinden Kenan eline girdiinizde, orada oturanlarn tm
n srp karacaksnz... Ve oturanlarn topraklarn el
lerinden alacaksnz ve oraya yerleeceksiniz.- nk top
ra sahip olmanz iin verdim size. Ve topra aileleri
niz arasnda kalt olarak kurayla bleceksiniz; ve daha
kalabalk olana daha ok kalt vereceksiniz, ve sayca
daha az olana daha az kalt vereceksiniz; her insann ka
lt, kurasnn kt yerde olacaktr; babalarnzn kabi
lelerine gre kalt alacaksnz (Num. XXXIII, 51-4).
Ve Joshua srailoullanna dedi, babalarnzn Yce
Tanr'snn size vermi olduu topraa sahip olmak iin
daha ne kadar sallanacaksnz? Aranzdan, her kabileden
erkek seip adn veriniz: onlar gndereceim ve on
lar kalkp bir utan bir uca geecekler topra, ve on
larn glerine ve yeteneklerine gre datacam; ve tek
rar bana gelecekler... Sonunda topra yedi paraya b
leceksiniz, ve buraya bana getireceksiniz yaptnz b
lmlemeyi ki Yce Tanrm z nnde burada sizin iin
kura ekebileyim (Joshua xv, 3-6).
Toprak, kabileler arasnda kurayla bltrlecek ve her
kabilenin topra aileler ya da klanlar arasnda kuray
la yeniden blnecekti.
Pindaros, yedinci Olympianda Rodos adasnn Helios
un oullar tarafndan m oira'ya nasl blndn
anlatr. Bu m oira'nm gebe aileye karlk olduu
ayn sylencenin Homeros'u anlatlnda da aktr. Da
tmn kurayla yapld aka sylenmemekte, ama bu
Pindarosun ayn iirde adann kkeni hakknda anlatt
mitten karsanabilir. Olympos tanrlar yeni fethedilmi
dnya iin kura ekerken Helios orada deildi, bu yz
den de kUrossuz kald. Yaplan atama, Rodos adasm,

60

KABLE TOPLUMU

daha sonra da su yzne ktn uzaktan fark ettii de

nizin altn ona vererek dzeltildi; bu dzenlemeyse Lachesis'e bavurularak onayland.
Helios ve Rodosun ad gemeden de olsa, ayn mit
lyada'da da anlatlr. Kronosun oullan dnyay
moiroya blerler, bunun iin kura ekerler ve Poseidon,
Zeus'u kendi m,oirosnda kalmas konusunda uyarr. A y
n ekilde Hesiodos, Hekate'nin ilk blm ya da dasmos
srasnda kendisine verilmi olan pay devaml olarak
elinde tutarak Zeustan bir kara ve deniz moiras ald
n anlatr.
Mitolojideki kant tarihsel sylenceyle de destekleni
yor. Dor bakanlar Peloponnessosu fethettikten sonra ku
ra ekerek lkeyi blgeye ayrrlar. Bu yzden Tanagra
blgesinin Kadmosoullarna ayn ekilde verilmi olma
s olasdr.
Odysseia'da Kral Nausithoos, Phaiak'lan yeni yurt
larna gtrdnde ekilebilir topraklar bltrmtr. Herodotosa gre, Kyrene halk topran yeniden
bltrlmesine katlmak zere Yunanistandan yerleiciler armtr. Bir sre sonra Kyrene topraklan Arkadia'dan gelen bir hakem tarafndan bir kez daha b
ltrlmtr: hakem, topra moiraya, oturanlary
sa kabileye blmtr. Bu kabileler topran bln
mesi amacyla yaratlm yapay birimlerdi. Kabile siste
mi, akrabala dayanan temeli ykldktan sonra bile u
ya da bu biimdeki dzenli toplum iin gerekli bir te
mel gibi grnmekteydi. Bylece, Solon zamannda, mal
mlk elinden alnm Attika kylleri topran yeniden
bltrlmesini istediklerinde bu istekleri eski kabile uy
gulamasna bir bavuru demek oluyordu; ayn ekilde,
fethedilmi topraklarn klerouchia yasasna gre Atina'l
yerleiciler arasnda bltrlmesi, kabilesel yerleim d
ncesinin yeni koullarda srdn gsteriyordu.
Kral Nausithoos, topraklar bltrmenin yannda
tapmaklar da yaptrd. Kyreneli hakem, topra kabi
leler arasnda bltrmekten baka baz mlkleri toplu

M LK YE T

61

luun ba rahibi olarak krala ayrd; AtinalIlarsa Lesbos

daki yerleim yerlerinde, rahiplik iin benzeri topraklar
ayrdlar. Ayrlan bu topraklar ya da temene, rahiplerin,
bakanlarm ve krallarn kullanm iin ayrlm mlk
lerdi.
Homerosta aka gryoruz ki, g ya da ayrcalk
verme hakk krala aitken, toprak verme hakk halknd;
halk, askeri hizmetinin dl olarak nderlerine toprak
balard, bunlar kabileye ya da klana kurayla verilmi
topraklar deildi, bir kiiye verilen zel bir hediye idi.
Lykia Kral, Bellerophonu kraliyet rtbeleriyle dllen
dirmi, halk ise ekilebilir topraklarn en iyisinden bir
temnos balamt. Akhilleus dvmeye geldii Aeneas
uyarr: dv kazansa bile Priamostan kraliyet rtbe
leri beklememelidir, nk onun bakmak zorunda oldu
u kendi oullan vardr; ayrca halktan da bir temnos
beklememelidir. Ayn ekilde, Aitolia'nn yallar (belki
de klanlarn bakanlar) lkedeki en verimli topraklar
dan bir temnos sunarak M eleageri kendileri adma sa
vamak iin kandrmaya alrlar. Topran mlk edi
nilmesi, onun en verimli ksmnn ortak nzayla bir ki
iye balanabildii bir toplulukta fazla ileri gitmi ola
mazd. Homeros iirlerindeki temenos, kolektif bir kabile
sistemi iinde gelien toprakta zel mlkiyet tohumunu
temsil etmektedir.
Ganimet de ayn ekilde datlrd. Helios'a verilen
Rodos adasnn Pindaros tarafndan onun lchos'u ya da
geras' (kendi topra ya da ayrcal) olarak tanmla
n gibi ayn terimler moira ya da lchos, gras ya da
tim e de her savaya verilen yama pay iin kullan
lr. Datm ii eskiden olduu gibi bir dasmos diye ad
landrlr; kral nasl kendisi iin ayrlm bir temenos
alyorsa, ganimetin blt rlmesinde de genel .bltr
meden ayrlm seme bir hediye alrd. Burada da en
son yetke halka braklm gibi grnmektedir. Akhilleus,
Khryseis iin bir karlk isteyen Agamemnona Akha
lar sana nasl bir geras verirler? diye barr. A ld

62

KABLE TOPLUMU

mz ganimetler oktan datld, halkm onlar yeniden

bir araya toplamas doru olmaz. Yine de, yle grn
yor ki, kral baka paylar yasallarna verebilecek du
rumdadr-, bazan da payndan daha fazlasn kendisine
ayrmakla sulanr. Aslnda halkndan kendisine hediye
olarak verilen eyi bir hak olarak ileri srmeye bala
mtr. Kralln kendisi konusunda da ayn belirsizlik
ortaya kar. Bir zamanlar belli bir aileye verilirken, as
keri nderlik bir uzmanlk ura olduu iin kaltsal ol
ma eilimini gstermekteydi, ama yine de halkn ona
masna bakyordu. Telemakhos babasnn krallnn ken
disine kalacan umuyordu, ama hakk olarak ileri sr
d tek ey, onun kiisel mlkiyetinin kalts olduuy
du. Temenosoullar krall ailede tutmak iin babala
rm ldrnce, halk krall Deiphontese geri verdi.
.. 484 ylnda Atina halk gm madenlerinden
gelen bir artk-rnn btn yurttalar arasnda bl
trlmesini nerdi, fakat Themistokles onlar bu parann
bir donanma yapmna harcanmas konusunda ikna etti.
Kabile toplumuna zg bltrme sistemi devletin
karlaryla uyumaz duruma gelmiti. Aydnlatc bir olay
dr bu, nk sradan halkn ilkel mlkiyet anlayna na
sl inatla bal olduunu gstermektedir.
Toprak ve ganimet iin geerli olan ey yiyecek iin
de geerliydi. Eski zamanlarda, Plutarkhosun yazdna
gre, yemekler Moira ya da Lachesis tarafndan eitlik
ilkesine gre verilirken, her ey namusluca ve serbeste
dzenlenirdi; Plutarkhos, bu savma bir destek olarak, ye
mek anlamna gelen eski szcn aslnda bir blm de
mek olduuna iaret ediyor. Etimolojisi doru: dais, desmosla ayn kkten gelmektedir. Et m oiras eit olarak
blnr ve kura ile datlrd balangta; fakat en g
zel para olan srt ksm, yemee bakanlk eden kimse
iin bir gras olarak ayrlrd. Menelaos, Sparta'da konuk
larn masaya ardnda, hizmetilerin kendi nne
koyduu etin srt ksmn konuklanna uzatmt. Domuz
oban Eumaios klk deitirmi olan Odysseus'a ayn

M LK YE T

63

ikram gsterir, bir drama ustaldr bu. nk efendi

sine, onun kim olduunu bilmeksizin efendilere zg par
ay vermitir.
Plutarkhos, ortak yemek eitliinin zamanla lks mal
larn artyla (aslnda mlkiyetin bymesiyle demeliy
di) bozulduuna, fakat devlet kurbanlarnda etin halk ara
snda datlnda bu eitliin srdne iaret ediyor.
Atina demokrasisinde byk paralarn harcand bu dev
let kurban trenleri ekonomik bir gereksinmeyi karl
yordu, nk aa snflara tek kzartma et yeme fr
satn salyordu; dayandklar ilkeyse yurttalarn tan
rlaryla yiyecek blmek iin bir araya gelmeleri bu
trenlerin, ilkel klanlarn komn enliinden geldiini
gsteriyor.
Son olarak, kraln ya da bakann btn bu ayrca
lklardan yararlanma koullan lyada'nm nl bir pasa
jnda verilmektedir: Lykia halk en yce onurlan bize
neden vermitir yiyecekte ve iecekte en yce yeri, n
celii? Bize tanr diye bakmaktalar. zengin topraklardan
bir temenos vermilerdir. Bu yzden de kavgada en n
de olmalyz ki, halk, bizim yal srlerimizle beslenen
ve en gzel araplarmz kana kana ien bu bizim kral
larm z dvebiliyor diyebilsinler. Krallk onurlan as
keri hizmet karl halkn bir hediyesiydi.
Demokratik devrimden sonra kurann kullanm A ti
na devletinin ynetiminde btnleyici bir ge oldu; Yunan
yazarlan, ona demokratik bir yapnn ayrc zellii ola
rak bakmakta dnce birlii iindedir. Dolaysyla, ka
bile kkenine kadar geriye doru izlemi olduumuz es
ki demokrasideki teki elere eklenebilir. Gerek u ki,
eski demokrasi, temelde, sradan halkn yitirilen eitlii
yeniden ele geirme arayyd.
Gzden geirdiimiz btn anahtar szckler moira,
kleros, lachos, dasmos Yunan kalt yasalarndaki ter
minolojide yeniden ortaya kyor. Bir insann babasn
dan kalt olarak ald mlk onun kl&ros'udur, ya da i
irdeki adyla moira'sdr. Eski gnlerde, baba lmeden

64

KABLE TOPLUMU

nce maln mlkn oullar arasnda paylatrrdi;

Odysseadaki bir pasajdan rendiimize gre, bu dasmos
kurayla yaplrd. Attika yasasnda mlkiyet oullara ka
lrd-, oul yoksa, kzlara; ocuklar yoksa, erkek karde
lere; herhangi bir yakn akraba yoksa, klan arkadala
rna. Ayn ncelik kurallar Gortyna Yasasnda ve b
rani Hukukunda da grlyor; Morgan'm da gsterdii
gibi, bunlarn, kalt hakknn klan evresinden bireysel
aileye yava yava snrlandrlna denk dtn ve
bylece kolektif mlk sahipliinden zel mlkiyete geii
grmek iin sray tersine evirmemiz yeter. Demokrat
Atinada bile bu gei tamamlanm deildi. Yetkin yasa
nn zelliklerinden biri olan vasiyet dzenleme hakk, ya
sal fru (ocuklar, torunlar) olmad zaman taranyor
du ancak. Bylece, oulun babasnm mal mlk zerin
deki mlkiyet sav, btn mlkiyetin klanca kolektif ol
duu zamanm son iziydi. Geise yle alttan alta gerek
lemiti ki, zel mlkiyetin kullanmn dzenleyen ku
rallar hl kkeni ilkel ortaklamaclkta olan terimler
le ifade ediliyordu.
Dolaysyla, yiyecee, ganimete ve topraa uygulan
yla Moira fikrinin, kabile toplumunun evriminde bir
biri ardndan gelen aamada servetin kolektif datln yanstt sonucuna varlabilir. Bunlarn en eski
si yiyecein datlyd, avclk dnemine kadar uzanr.
Ondan sonraki, savata elde edilen klelerin ve teki can
sz tanabilir mallarn datlyd, bu da avcln bir
geliimiydi; sonuncusu, tarm amalaryla topran bln
mesi.
Kura kullanm, kukusuz, eitliin bir garantisiydi.
Mallar olabildiince eit olarak blnyor, sonra da ay
rlan paralar insann kendi kontrol dnda olduu iin
tarafsz olan bir ilemle datlyordu. Ayn nedenlerle
ona bir by, insann paym saptayan Moir*ya ya da
Kader ruhlarna bir bavuru olarak baklyordu. zel
mlkiyetin bymesiyle birlikte kurann kullanm gittik
e daha ok snrlanr oldu, halk arasmdaki Moira kav

M LK YE T

65

ram da buna gre deitirildi. M oira'lar her insann ya

amdaki payn saptayan tanralar haline geldi.
Bu servet blmlerinin yan sra Moira szc i
lev blmlerine de uygulanr. Burada da gerek dn
yadan kaybolup gitmi olan bir toplumsal dzenin izle
rini Olimposun ideal dnyasnda yansm buluruz.
Zeus, Titanlarla savaa girmeden nce, tanrlara,
eer yenerse yalnzca u anda ayrcalklar olanlarn bu
ayrcalklarna sayg duymakla kalmayp u anda ayrca
l olmayanlara yenilerini vereceine yemin etti. Sonuta,
sava sona erdiinde egemenlii yklenmeye arld.
Zeus askeri hizmetinin dl olarak kral oldu. Kral ol
duktan sonra tanrlara eitli ayrcalklar ya da ilevler
devretti. Hephaistosun geras' ateti; Atlas'a verilen moira,
gkleri yukarda tutmakt; nymphalarm moiras, lml
leri ilk genliklerinde korumakt; Apollona mzik ve dans
verildi, oysa Hadesin lchos'u alayt, feryatt. Moira's
ya da tim i'si ak-yapmak olan Aphrodite dokuma tezga
hnda akrken yakalannca Athena Zeusa itirazda bu
lunur: Aphrodite onun feZerosunu ald iin Moiralardan ald sanat yerine getiremeyecektir artk. Aiskhylos
ta Erinysler Apollonu, M oiralarn douta kendilerine
balad lchosu kendilerinden almakla sularlar;
Asklepios ayn nedenlerle cezalandrlr: lleri ayaa kal
drmaya alrken Hadesin m oirasma girmitir haksz
yere.
Kabile toplumunun ilk evresinde tek iblm cinsler
arasnda olmutu, fakat hayvan yetitirme, topra ile
me ve el sanatlarnn gelimesiyle birlikte uzmanlk u
ralar belli klanlarda kaltsal olma yolunu tuttu. Eski Yu
nanistanda bu trl birok ura klanna rastlarz: Homerosoullar (iir okuyanlar), Asklepiosoullan (hekim
ler), amidoullan, Brankhosoullan ve Krontidailer (ga
ipten haber verenler, biliciler), Euonesoullan (lir alc
lar), Kerykes ve Theokerykesler (haberciler). Spartada
habercilerin hepsi Talthybiadai klanna aitti: Herodotos
un belirttiine gre, habercilik klann gira syd. Ad bir

68

KABLE TOPLUMU

ura anlam tayan birok baka klan vardr: Poimenidai

(obanlar), Aigeirotomoi (kavak kesiciler), Bouzygai (kz
-koucular), Phreorychoi (kuyu kazclar), Daidalidai ve
Kropidai (heykel yontucular); Hephaistiadai, Aithalidai,
Eupyridai ve Pelekes (silah yapmclar ve demirciler).
ada bir tarihi, Attikann zanaat klanlarn tar
trken bunlarn esnaf loncalar olmas gerektiini sy
lyor ve bu tr esnaf loncalarnn ilkel Attikada buluna
bilmesinin olaslkd olduunu gz nne alarak bu
adlarn hayal rn seimler olduu sonucuna vanyor.
Bunlarn ou elbette loncayd yani yeni yelerin, eski
ye oylaryla girebildii meslek birlikleri; fakat Grnbech
in de gsterdii gibi lonca, klandan gelen bir eydir. Or
taa esnaf loncas zanaat klann ilerlemi bir biimin
den baka bir ey deildi. Aralarndaki tek yapsal fark,
lonca yeliinin, oulun baba uran srdrmeye layk
olmas dnda, doumla saptanyor olmamasyd; ilkel
klanda yabanclar bile genellikle yelerin oylaryla kabul
edilirdi. Zanaat klan, kabile toplumunun daha yksek
aamalarnn yaygn bir zellii olduuna gre onun ilkel
Attikada bulunduunu varsaymakta glk ekmeyiz; var
olmasayd bile, en azndan, iinden giderek zanaat klan
larn gelitii ilkel klanlar vard. Eer bu tarihi ilkel
toplumun tarihine biraz daha dikkatle bakm olsayd,
hayal rnlerine bavurmasna gerek kalmazd.
Asklepiosoullan, hekimler tanrs Asklepiostan gel
diklerini ileri sryorlard; amidler, biliciler tanrs Apollondan; Kerykesler, haberciler tanrs Hermesten; Talthybiadlar ve Theokerykesler, haberci Talthybios'tan; Daidalidler, yontucu Daidalos'tan; Bouztgailer, sabana ilk
hayvan koan ilk insan olduu sylenen Bouzygesten.
Btn bu durumlarda klann ura, klann, soyundan
geldiini ileri srd tanrnn geleneksel ileviyle uyu
maktadr.
Burada da. son zamanlardaki tarihiler ilkel klann
yapsn bilmediklerinden tr sonu gelmez karklklar
icat ediyorlar. Biraz nce ad geen klanlardan bazlar

M LK YE T

67

kesinlikle rnein Homerosoullar ve Asklepiosoullar tekilerse olaslkla, tarihsel dnemde esnaf loncala
ryd, Kkenleri sz konusu olduunda bu nokta, grd
mz gibi, kesin deildir; fakat ilk atalarnn mitsel ol
masyla da saptanmaz. Wade-Gery, Atina grenos'unu kur
maca bir ortak ata ile birbirine bal bir grup Atinal
olarak tanmlyor kurmaca, nk ileri srlen ata
her zaman mitseldir diyor. Bu bir non sequitur'dan (mantkd sonu) baka bir ey deildir. Klann ilk atasnn
mitsel olmas onun ortak ata savnn yanl olduunu gs
termez. Gsterseydi, btn dnyadaki totemci klanlarn
ortak soy zelliklerinin bir kurmaca olmas gerekirdi, n
k bu durumlarda ilk ata hi de bir insani yaratk deil
dir. Yunanistandaki ve baka yerlerdeki klann gerek
doas bundan doksan yl nce Morgan tarafndan ak
lanm olmasayd, bu gibi yanl anlamalarn balan
mas kolay olurdu.
Hekim Asklepios, insan hekimin mitsel bir izdm
dr. Bilici olarak Apollon ve haberci olarak Hermes ger
ek bilicilerin ve gerek habercilerin imgelerine gre bi
imlendirilmilerdi. Talthybios tarihsel bir kii idiyse, ki
kukuludur bu, sonradan adn ondan alan klana aitti.
Kahraman Bouzyges, Bouzygailerin geleneksel ilevinin
bir kiiletirilmesinden baka bir ey deildir. Herodotos'a
gre, tanrlara adlarn veren, ayrcalklarn ve hner
lerini birbirinden ayran ve onlarn biimlerini saptayan,
Homeros ve Hesiodos'tu. Bu nitelik ve nlerin bazlar Herodotosun kabul ettiinden daha eski olabilir, ama te
mel nokta dorudur: bunlar ilkel deil, trevseldi. Ya
ylmac kabileler btn Egeye yaylm, Kronosoullan
da bylece dnyay igal etmiti; yaylmac kabileler top
ra kura ile blrlerdi, Kronosoullan da dnyay bl
dler; bu kabilelerin krallan egemenliklerini askeri hiz
mete borluydular, Olympos krallan da yle. Bu koutluk
bundan sonraki blmde srdrlecektir. Ayn ekilde,
tanrlar arasndaki iblm, Homeros iirlerinde grl
d gibi, gerek dnyada ilkel klan uralan sistemi

68

KABLE TOPLUMU

nin ortaya karm olduu iblmnn yanssndan ba

ka bir ey deildir bir insann yaamdaki urann,
iinde doduu klan tarafndan saptand bir sistemdi
bu.
Bu bizi nemli bir soruya getiriyor: M oiralar nasl ol
du da iplik bkcler Klotho, Atropos ve Lachesis ol
dular?
plik bkmenin kiiletirilmii olan Klotho, M oira
mn en eskisidir, nk Homeros Moira'lardan sz eder
ken kolektif olarak Klotho'lar der ve teki ikisinin adn
hi geirmez. Atropos daha sonraki literatrde ince eirilmi yaam ikiye ayran iren makasn tanras
olarak ortaya kar aka, dokuma tezgahndan, doku
nan ksmn kesilii olayna dayanan bir imgedir bu. Y a
amm bir dokumac gibi sardm-, kesip tezghtan ay
racak beni. Fakat bu kavram erken Yunan literatrnde
yoktur, szcn Yunanca yorumuna da uymamaktadr
geriye dndrlemeyecek olandr, iplii yeniden z
lemeyecek olandr o. Aiskhylosa kadar izlenebilecek olan
bu yorum bile bkmek, eirmek ya da dokumak ilem
leriyle kolayca uzlatnlamaz. plik bkcnn eirdii
iplii geriye amas ya da dokumacnn dokuduu eyi
geriye skmesi zor bir i deildir. Penelope bunun tam
tersinin salam bir rneidir. Bu yzden de bu yorumun
yanl bir szck kkenine dayanmas olasdr. Szck,
dnme fikrine dayaldr (tre p o ): bundan kuku yok; fakat
olabilir ki, nek, olumsuz deil pekitirmelidir. Bu du
rumda Atropos, p ile fenn deimesiyle traktos'un bir
varyantdr sadece dndrlemez olan deil de Dn
drc: i in kiiletirilmesi.
Bltrme tanras Lachesis kalyor geriye. Klotho
ve Atroposun yanbamda onun yeri, ilk balarda onun
da eirme sanatyla bir yananlam yaknl tayor ol
mas gerektiini akla getiriyor ya henz ilenmemi
ynn eiriciler arasnda bltrlmesi ya da ii dol
durmak iin gerekli yn miktar, ki bu da ayn ey de
mektir.

M LK YE T

69

O zaman Klotho'lar ya da M oiralar nasl oldu da

kader eiriciler oldular? Bunun yant onlarn insan pro
totiplerinin ilevinde aranmaldr. Ayn zamanda, bir in
sann kaderinin M oiralar tarafndan, doduu srada b
klm, eirilmi olduunu da gzden karmamalyz
sylence, bu konuda srarldr. Klandaki kadmlar bir
ocuun doumunda ne rmekle urayorlard? Bu so
ruya yle grnyor ki yalnzca bir tek yant verilebilir.Onun giysilerini.
Giysilerin ilk ilevi, kukusuz, bedeni korumaktr, fa
kat ilkel halklar arasnda bu ilev genellikle bir insann
giysileriyle yaam arasnda sk bir iliki olduu d
ncesi zerine kurulu bysel uygulama ve inanlarla
rtldr. A yn fikir, bedeni, hacamatla, dvmeyle, boya
mayla ssleme tresinin ya da taklp karlabilir ssler
taknma tresinin de temelini oluturmaktadr.
Eski Yunanistan'da yeni doan ocuk kundak bala
ryla sarlr ve gerdanlk, kpe gibi tlsmlarla donatlrd.
Bu eyalar kolektif olarak gnorismata ya da anda ola
rak bilinirdi, nk ocuu tantacak kadar farklyd bir
birinden. stenmeyen bir ocuk bir yere brakldnda an
dalaryla birlikte braklrd. Anababas ocuun lmesi
gerektii konusunda kararl olduu zaman bile, onun
kurtulabileceini ummak bir yana, ayn ey yaplrd. r
nekse, bebek Cyrus dalarda vahi hayvanlara yem ola
rak braklaca sylenerek bir obana teslim edildiin
de, zeri ili keten giysilerle zengin bir biimde kuatl
m ve altndan ssler taklmt zerine; oban onu ken
disinin l domu ocuuyla deitirdiinde bu anda
lar birinden brne aktarmtr. Bu yzden, andala
rn ocukla birlikte braklma tresi, genellikle, daha son
ra iyileebilecei umuduyla yaplm olamazd, bununla
birlikte zel durumlarda bu ikincil bir neden olabilir; o
cuun ldrlmeyip lmeye braklmas ve giysilerinin
de birlikte terk edilmesiyse, bir zamanlar braklmann,
ksmen ocuun yaamnn onun kkeninin iaretlerini ta

70

KABLE TOPLUMU

yan giysileriyle ilikili olduu inancna dayal bir t

rensel eylem olduunu akla getiriyor.
Bu iaretler totemsel miydi? Soru dikkate deer, n
k ilkel kabileler arasnda ocuklarn dvmelerle ya da
baka yollardan ait olduklan klann totem iaretleriyle
iaretlenmesi yaygn bir olayd.
Arapa yvasm, develere vurulan bir markadr. Robert
son Smithe gre bu yalnzca develerin zerine deil ayn
zamanda sahipleri zerine de konan bir totem iaretiydi
balangta. Ayrca, belirtildii gibi, szcn kendisi
ad'n Arapas olan ism (isim) ile akrabadr. Ayn eitlik,
kesinlikle, Hint-Avrupa dillerinde de vardr. Latince nota
ve nomen. Yunanca onotzo ve onoma ayn kkten tre
medir. Baz aratrmaclar, anlam ilk bakta grnrde
olmad iin bu eitlii kabul etmekte ikircik gstermek
tedir. Fakat Sami dillerindeki mekseme onu apak ha
le getiriyor. aret ve ad ayn eydir, taycsndan bedenlemi olan klan totemini biri yazl biimde, tekiyse konuma biiminde temsil etmektedir. Bu bize, ilkel
toplumda adn evrensel olarak niin tabularla kuatlm
olduunu aklar.
Gnorismata'nn totemsel olduuna degin herhangi bir
kant var mdr? Thebaili Spartoilerin iki belirtkeleri var
d ylan ve mzrak. yks u: Bu klann her yesinin
bedeni doutan bir mzrakla iaretlenirdi; fakat doum
iaretleri kaltsal olmadna gra, akla daha yalan, mz
ran bir totem dvmesi olduu ileri srlmektedir. Bu
nunla birlikte, en yakn rnek, bebek onla birlikte terk
edilen ylan gerdanlktr. Birinci blmde sylediimiz gi
bi, ylan bu klann totemiydi.
Oresteia'da, Orestes kz kardeine kendini daha bir
ocukken onun kendisine dokuduu bir giysiyi gstere
rek tantn belki de yorumcunun gzlemledii gibi, ze
rinde hayvan desenleri olan kundak balarn. Bu hay
van desenleri, madeni sslerde ve bebeklerin baland
zeri nak ilemeli kundak balarnda geleneksel bir
m otif'ti. Menanderin komedilerinde birok rnei vardr

M LK YE T

71

bunun. Syriskos bulunmu bir bebein andalarn ince

liyor: te, zeri altnla kapl demir bir halka, mhrde
bir eyler kazl bir boa m, yoksa bir kei mi? Sr
drr: Doris, mcevher kutusuyla iindeki ssleri geti
rir misin, hani saklaman iin vermitim sana... Bir er
kek kei de mi bu, yoksa bir kz m, ya da buna
benzer bir hayvan?... Beni bir ocukken bu giysiler iin
de bulmular. Gnorismata zerindeki bu hayvan desen
leri, aka, ocuu, klann totemiyle iaretlemek gibi es
k i bir treden gelmekte.
Totem belirtkesinin iki anlam vardr. Onu tayan
ocuun, klan atasn bir kez daha canlandrdn ve
klann geleneksel grevlerini ve ayrcalklarn doutan
kalt olarak aldn gsteriyordu. Bu nedenle, zerine
klan totemi ilenmi kundak balarn dokuyan kadnla
rn mitsel izdmleri olarak M oiralar, kabilenin yaa
mnda kiiye verilen pay doumdan balayarak sapta
mak gibi bir ata tresinin yetkesini temsil ediyordu. Bu
na, Yunanistann bebek lm orannn yksek olduu baz
blgelerinde yeni domu bir ocuun yaamnn, ocuk
domadan hemen nce o evde toplanan ve bir gnde be
bee tam bir giysi dokuyan evlenmemi kzlar tarafn
dan korunaca inancnn hl srmekte olduu (ya da
geen yzylda hl var olduu) eklenebilir.
M oira ile klan totemi arasndaki ba, bir baka yol
dan kuruluyor. Orfecilerin ve Pythagoraslann daimon'u,
her insana doumda verilen ve yaamnn btn etin
olaylarn saptayan koruyucu ruhtu. Msrda feann, Mek
sikada nagualn, Kuzey Am erikadaysa mamtoonun i
levidir bu tek tek btn totemler klann kolektif to
teminden ortaya kmtr, birok durumda onunla bir
lemilerdir. Bu bireysel daimon yannda kaltsal bir da
im on' un izlerini de buluyoruz: Aiskhylosun daimon geri
ne s'i ya da klann daimonu. Dahas, daimon ve moira sz
ckleri, anlamlarnn temelde ayn olduunu gsterecek
bir biimde devaml birlikte grlrler. Yunanca biri
nin ansn denemesi, birinin m oira'sim aratrmak ya

72

KABLE TOPLUMU

da baka bir deyile birinin daimonm snavdan geir

mek tir. Empedokles, douta insann yaamn balatan
iki tr daimoes ya da noirai olduunu sylyor. phigenia
ayn solukta, hem kendisini rahimden karm olan kt
daim oria, hem de annesine byle kadersiz bir ocuk do
urtmu olan M oiralara kar haykrr. Daim on'un bu
anlamnn temel olduu, onun szck kkeniyle de ka
ntlanyor; nk daimon, bir yemek anlamna gelen dais'
le bir para anlamna gelen dasmos'la, akraba bir szck
tr: her insann moirasn saptayan, Bltrc ya da
ata ruhudur.
Moira'larm ilevi yalnzca doumla kalmyordu. On
lar ayn zamanda yeniden domakla, evlilikle ve lmle
de ilgiliydiler. Atinada bir insan, ld haberi yayl
dktan ve yaknlarnca usulnce alandktan sonra kp
yurda dnerse, temsili bir doum treniyle toplulua ye
niden kabul edilirdi; deuteropotmos yani ikinci potmos
alm biri denirdi bylesine: potmos, birinin payna d
en anlamnda moirayla eanlamldr. Mitolojide Zeus ile
Herann zifa f yatan bekleyenler M oiralard. Tapmda,
Yunan gelin, Artemise ve Moiralara sandan bir tu
tam sunard. Antiphon zifa f gecesinden konuurken, bu
gece yeni bir potmos, yeni bir daimon balyor der. Ve
nihayet, moira biotoio ve moira gamou (yaam blm,
evlilik blm) deyimlerini karlayan moira thanatou
deyimi (lm blm) insann yaamda olduu kadar
lmde de bir pay olduunu gsteriyor. lkel dncede
doum, evlatla kabul, erginleme, evlenme ve lmle il
gili fikirlerin birbiriyle olan ban inceleme frsatn bul
duumuzda btn bunlar daha ak bir hale gelecektir.
Moira'larm ilkel kabileye zg ekonomik ve toplum
sal ilevlerin bir simgesi olarak ortaya ktn ileri sr
dm-. yiyecein paylalmas, ganimetin paylalmas, top
ran paylalmas ve klanlar arasnda iblm. Bu i
levler kabile yallarnn ynetimi altnda, ata tresinin
kabul edilmi temsilleri olarak srdrlrd. Bu nedenle,
M oiralar ata tresinin yetkesini simgeliyor idiyse, bun-

M LKYET

73

larm niin dii biiminde kavranldm aratrmak uy

gun olur.
Robertson Smithin Sami halklarnn balangta anayanl olduu savn desteklemek iin ileri srd kant
lar arasnda Sami dillerinde kabile birimlerinin dii ola
rak kabul edilii de vardr. Eer der, cinslerin (gen
der) kullanl olumaya balad srada gerek kan ba
nn babadan geldii varsaylyor idiyse, kabile biriminin
soyun anas olarak kiiletirilebilmesi inanlmaz bir ey
dir. Ayn kant Yunanllar iin de geerliydi. Klann ad
nn normal tipi -id sonekinin bir baka sonek olan -a ile
uzatlmas olan -ida esine dayanr. Bu soneklerin ikisi
de diidir, kuzey-bat Yunanistan lehelerindeyse bu tip
ten dii klan adlar giderek ortadan kalkmt. Yani tarih
sel zamanlarda yalnzca erkeklere zg olan tipik Yunan
klan ad balangta kadnlarla snrlyd.
Ana-spyu ilkesinin tam olarak iledii bir kabile u
zellikleri tar: ocuklar anann klanna aittir. Bydk
lerinde, erkekler baka klanlardan kadnlarla evlenirler
ve evlendikleri klanla birlikte yaamaya giderler. Kadn
lar kendi klanlarnda kalr. Bu nedenle klann soyu ka
dnlardan izlenir ve klann ileri kadnlar tarafndan y
netilir. Bu nedenle, eer M oiraIar bir hak olarak klann
yallarna teslim edilmi olan kabile tresi yetkesini tem
sil ediyor idiyse ve eer yallar kadn idiyseler, o zaman
Moira'larn kkende klann ata ruhlarndan baka bir ey
olmadklarm syleyebiliriz.
Grdmz gibi Erinysler de byleydi. M oiralarla
Erinysler balangta zde miydiler? Bence deil. Do
ru, ortak ok eyleri vard. Her ikisi de diiydi, her iki
sine de yalmzca dii cinsiyet tapmyordu. Eer bizim
nerdiimiz gibi Erinysler Ege kkenli idiyseler, cinsellik
leri Hellen ncesi Yunanistan'n anayanl kurumlaryla
'aklanr. te yandan. M oiralarn ad Hint-Avrupaldr.
Fakat nceki blmde grdmz gibi, Yunanistana g
eden Hint-Avrupal gmenler babayanl idiler. Bu ak
eliki, M oiralarn kkeninin Hint-Avrupa halklarnn da-

74

KABLE TOPLUMU

lmalarmdan nceki ilkel kltrnde bulunduu varsa

ymna dayanarak zlebilir; bu varsaymsa baz ba
msz kantlarla desteklenmektedir.
ncelikle, Yunan M oiralaryla Germen N o m lan ara
snda arpc bir benzerlik vardr. Onlar da doum, ev
lenme ve lmle ilikiliydiler; onlar da kader iplii eiricileriydi. Germenler bu kavram dorudan Yunanllardan
tretmi olamazlar; Latinceden tretmi olmalar da ola
s deildir, nk Romallarn Parcae kavram Ciplik b
kcler) Yunancadan basit bir kelime alimiydi ve byle
olduu iin de eitilmi snflarla snrlyd. plik bk
cler olarak Parcaeler halk dncesinde bir etki yapm
larsa, onun izlerini, yaygn Gallik ve Germanik Matres
Deae tapmlarmda bulmay umabiliriz. Fakat bu konuda
bol kant olmasna karn, bu tanrlarn Parcaelerle zde
olduu bir tek rnek vardr, iplik bkcler olarak temsil
edildikleri hibir rnek yoktur. Norn'lar zerine u ana
kadar yaplandan daha yakn bir aratrma gerekir, fakat
bu ekinceyle onlarn M oiralarla yaknlklarnn ortak bir
Hint-Avrupa kkenine bal olmas gerektii ileri srle
bilir.
kinci olarak, M oiralarn yiyecein paylalmasyla il
gili anlam da gsteriyor ki, bu fikrin kkleri avclk d
nem indedir dalma srasnda, Hint-Avrupa toplumunun
ok gerilerde brakt bir aamadr bu; birinci blmde
de grdmz gibi bu aamann zelliklerinden biri
anayanl soyun nispeten yksek skldr. Bu nedenle
yle grnyor ki, Moira fikrinde biz Hint-Avrupa halk
larnn en eski geleneklerinden birini buluyoruz.
Erinyslerin tersine M oiralarm hayvansal armlar
yoktur. Bu da doallkla benim ileri srdm varsaym
dan kyor. Anayanl toplumun ata ruhlar olarak Erinys
ler dii atalarla balarn srdryorlard; fakat Hint-Av
rupa dilini konuan halk, dalmalarndan nce babayanl soyu kabul edince, Moiralar artk erkek olan atalan
temsil edemez oldular, bylece totem kkenlerinden kop
mu oldular.

M LK YE T

75

Fakat kkenleri birbirinden ayr olmasna karn i

levleri yakndan birbiriyle ilikilidir. Aiskhylos, balan
gta dnyann l M oiralar ve unutmayan Erinysler
ce ynetildiini sylyor. Thebaili kadnlar ktlk ge
tirici M oiraya ve Oidipusun glgesi kara Erinyslere
haykrrlar. Agamemnon, Akhilleusun geras'm ya da moirasm elinden ald iin pimanlk gsterdiinde, bu k
t davrann, Zeusun, M oirann ve Erinyslerin ktl
ne balar. Homeros sonras dnemde Moira ounluk
la bu anlamda Dike'yle ya da Adalet'le yer deitirir.
Agamemnon ve Menelaos, Aiasm cesedinin gmlmesini
ki llerin moira'sdr bu reddedince, lnn bir ya
kn lanet yadrr onlara, Zeus'u, Erinysleri ve Dikeyi
arr: burada Dikeye uygulanan Telesphoros sanl
Cepithet) ayn zamanda M oiranm geleneksel sanlyd.
Oresteiada ocuklar tarafndan dvlen anababalar Dikenin adna, Erinyslerin tahtlarna haykrrlar. Son ola
rak, Herakleitos, Gne mefrasn ya da llerini aacak
olsayd, Dikenin elileri Erinys'ler tarafndan saptanaca
n syler. Daha sonraki bir blmde bu llerin ger
ekte paralar, paylar olduunu, mtron fikrininse Moira'nn Homeros sonras bir gelimesi olduunu greceiz.
Bu pasajlar nce, Attika iirinde Dikeye yklenen i
levin daha nceleri M oiraya ait olduunu; ikinci olarak,
her ikisinin de ilevsel olarak Erinyslerle ilikili olduu
nu ortaya koyuyor. Aralarndaki yaknln asl yle gibi
grnyor: Moira ya da Dike insan davranlarna kon
mu yerleik paylarn ya da snrlarn almasna, bozul
masna kzdklar halde su ileyenin gerek cezaland
rlmas Erinysler araclyla yerine getiriliyor. M oiralar
ne yaplacana karar veriyor, Erinyslerse bu kararlarn
yerine getirilmesine bakyor. M oiralarla Erinysler arasn
daki bu geleneksel ibirlii Yunan uygarlnn altnda ya
tan kltrlerin birbiri iinde erimi olmasna uygun d
yor; M oiralarn elindeki stn yetke, bu uygarlktaki
Hint-Avrupa esinin egemenliini yanstyor.
Agamemnon, yanl davrann aklarken, Zeusun

76

KABLE TOPLUMU

adn Moira ve Erinysle birletirir. Zeusun M oira kar

sndaki yeri nedir? Aiskhylosa gre, Zeus ilk kez kral
olduunda M oiralarm yetkesini ineyecek gte deil
di. Homeros iirlerinde Zeusun M oiralar karsndaki
durumu, kraln halk karsndaki ikiyanl durumunun
ayndr. Sarpedon lmek zereyken Zeus onu kurtar
mak iin didinir; bu da, istese yapabileceini gsterir;
fakat Hera hiddetle onu uyarp eer Kaderin kararlarn
bozarsa teki tanrlarn da aynn yapacan syleyince
vazgeer. te yandan, moira theon ve epeklosanto theoi
gibi kalplam deyimler, Moiraarm yetkesinin tanr
larn gittike artan gc karsnda snmekte olduunu
gsteriyor; sonunda baml duruma dmeleri de daha
sonraki bir dnemin bir tapm ad olan moirageteste
ortaya kyor: moiragetes, M oiralarn nderi anlamna
geliyor, Zeus tarafndan Olympiada, Apollon tarafndan
da Delphoide dourulmutur. Yeni tanrlar stn gelmi
lerdir. Kabilenin yerine devlet gemitir.
Cinsiyetlerini akladktan sonra, M oiralarm ilevle
rinin neden i ile simgelendiini anlamada glk ek
meyiz. Eirmek kadnlarn greviydi. Tarla tarmnn ge
limesinden nce tarm da yle. Bu balamda M oiramn
nemini, onu. Yunan dncesinde kkeni erkeklerin a
lmasnda olan bir baka eyle karlatrdmzda ak
a ortaya kyor.
oban toplumda erkekler srlere bakar, kadnlar
erkeklerin eve getirdii yn iler. ayr kavram, toplum
sal nemi, sonunda M oiramnkini glgede brakm olan
bir szcn temelinde yatmaktadr: nomos szc. Bu
da balangta bir blm ya da pay gsteriyordu, fa
kat moira ncelikle ekilen topraa uyguland halde no
mos ayra zg idi. yleyse, zel mlkiyet doallkla
ekilmemi topraklarda ekilmi topraklardan ok daha ya
va gelimiti. Klann moira'snn aile topraklarna par
alanmasndan ok sonra ayrlar hl ortak durumdayd,
kullanmlar tresel haklarla dzenleniyordu. Bu yolla,
nomos szc, ortak kullanm ya da onaylanan tre an

77

M LK YE T

lamn kazand, daha sonraki bir dnemdeyse yasayla ku

rulan bir tre oldu. O halde, hem Moira hem de Nomos'un
kkleri kabile toplumunun ekonomik ilikilerindedir; fa
kat tarihsel dnemin balangcnda M oiramn ilkel anla
m daha o zamandan kaybolmak zereyken, Nomos fikri
demokratik kent-devletinde ok daha sonralara kadar ger
ek yerine oturmaz. M oirann d ve Nomosun yk
selii anayanl kabileden babayanl devlete geie denk
dyor.
Moira fikriyle henz iimiz bitmedi. O, toplumsal bn
yedeki ilk kkleri kuruduktan sonra taze kkler verir,
bunlar yoluyla kendini, zerinde beslendii devaml de
ien bnyenin harekete getirdii yeni dnce tarzla
rna uydurarak yeniden canllk kazanr; bylece, onun
birbiri ardndan biim deitirmelerinin altnda yatan s
reenlik, toplumun sreenliinden baka bir ey deildir.

GNDERM ELER
Borecky, B. Survivals o f Some Tribal Ideas in
Yunanda Kabile Kkenli Baz Fikirlerin
Chadwick, H.M. The Heroic Age (Kahramanlk
Nilsson, H.M. Homer and Mycenae (Homeros

Classical Greek (Klasik

zleri), Prague, 1965.
a), Cambridge, 1912.
ve Mykeneliler), Lond

ra, 1933.
Wade-Gery, H.T. Eupatridae, Archons and Areopagus, Classical Quar
terly, say 25.
Robertson Smith, W. Religion o f the Semites (Samilerin Dini), 3. Bas.
Londra, 1927.
------------------ Kinship and Marriage in Early Arabia (Eski Arabistan
da Akrabalk ve Evlenme), 2. Bas. Londra, 1903.

K NC BLM

KABLEDEN

d e v l e t e

M LE K A M U R U N T O P R A I K A Z A N K LE LE R

IV
MONAR

Girit'e ilk yerleenler belki de Kuzey Afrika kken

liydiler, Aa Msrn ilkel sakinleriyle ayn soydan ge
liyorlard. Bunlar erken bir dnemde Kbns ve Kk As
yadan gelen gmenlerle karmlard. Toplumsal ve kl
trel geliimleri, Msr'n ve Dounun ileri devletleriyle
ilikileriyle devaml olarak kamlanm, .. ikinci binyln ortalarna kadar da Knossos kenti evresinde top
lanm son derece rgtl, teokratik, ticari bir devlet kur
mulard. Minos G iritinin ticari balantlar btn Ak
denize yaylmt, Lykiayla, Kykladlarla ve Yunan ana
karasnn baz kesimleriyle ilikileri zellikle ok skyd.
Argos ve Attika sylenceleri bu blgelerin bir zamanlar
Knossos tarafndan ynetildiini, en azndan vergiye ba
landn akla getirmektedir. Btn bunlar, denize ege
menlii ve ileri bir devlet rgtn gerektirir; bunlar da
kesinlikle Minos anm. Yunan geleneini ok derinden
etkilemi olan zellikleridir. Minosun deniz gcnden,
Thukydides tarihsel bir olgu olarak sz eder; onun bir
yasa yapc olarak n, her cana sonsuz yaamda kendi
payn datan llerin yce yargc olarak mistik gele
nekte yaamm srdrmtr.
Bu stn toplumsal rgtlenme dzeyi, Girit'in d
nda bir daha grlmedi. Anakarann kentleri Orkhomenos, Thebai, Argos, Tiryns ve Mykene nispeten k
k ve etraf evrili asker kalelerdi; kaln duvarlar, ev-

82

KABLEDEN DEVLETE

resindeki ovalara atk kalaryla korkuturcasma bakar

d. ikinci binylm ortasndan hemen sonra Knossos kenti
ykld ve iktidar merkezi, ynetici hanedan komular
zerinde karanlk bir hegemonya srdrm olan Mykenee geti. Hanedanlarn gc temelde fetih ve yamaya
dayanyordu. Mykene ile Thebai arasmda bitmek bilme
yen bir sava vard. Yamac etelerin Msr snrna ka
dar uzanan deniz aknlarmda ve Troyanm kuatlmasn
da u noktasna erien youn bir karklk dnemiydi bu.
Bu yamaclar yamadan geiren ve Tesalyada, Peloponesosta ve Giritte yeni hanedanlar kuran Dor kabilele
rinin akmyla son buldu (.. 1000). Dor yaylmasndan
sonra daha oturmu koullar ortaya kt. Minos uygar
lnn varl tkenmiti.
Bu Dor-ncesi hanedanlarn kkenleri karanlktr, ama
onlardan ounun Yunanca konuuyor olmas olasdr.
Tarihsel dnemde Yunanistan'daki lehelerin dalm Yu
nan dilinin Ege yresine birbirini izleyen hareketle ta
nm olduunu akla getiriyor. Birincisi, Attika ve onia
ana lehesi Boiotiaya, Attikaya ve kuzey Peloponesosa
getirildi. G iritin politik etkisinin en yksek noktasnda,
olduu dnemdir b u erkek karde ve kral kar
l szckler de iinde, ok sayda ve nemli yabanc
enin Yunancaya giriiyle kendini gsteren bir olgudur
bu. kinci hareket, Knossosun dyle (.. 1450) bir
likte Aeolis ve Arkadia ana lehesini Tesalya, Peloponesos, Girit, Rodos ve Kbrsa getirmitir. Bunun, Homeros
iirlerinde anlatlan Akha prenslerinin dili olmas son de
nece olasdr. nc hareket, Dor yaylm idi, Arkadia
yaylalar dnda btn Peloponesosta Akha lehelerini
bastrm ve deniztesinde Girit, Rodos ve Lykia sahil
lerine kadar uzanmt. Bu arada, daha sonra bizim onia
ca diye bileceimiz lehenin iine karp kaybolmu Aeolis
lehesi ve eitli yerel leheler, Dor yaylmasndan kaan
lar tarafndan Egenin karsna, Kk Asyann kuzey
.ve orta sahillerine tanmtr.
Ayn olgu, doal olarak daha az kesinlikle, din ta

MONAR

83

rihine de yansmtr. Dodona ve Delphoideki Yeryz;

Eleusis, Argos ve Arkadiadaki Demeter; Boiotia, Attika
ve Spartadaki Athena; Argos, Arkadia ve Elisteki Hera
tapmlar hepsi Hele-ncesi dneme aittir. Dodonada
Yeryz erken bir tarihte Zeusla birlemitir; Delphoide,
oraya Girit'ten, Girite de Anadoludan getirilmi olan
Apollon onun yerine gemitir. Athena'nm Attikada, Heranm Argosta, Demeterinse Arkadiadaki stnln
Poseidon kabul etmez, Olympiadaysa Hera Zeus karsn
da geriler. Zeus ad kesinlikle Hint-Avrupal olduu iin ve
Akha hanedanlarnn ou ondan geldiklerini ileri srd
ne gre, bunlarn Zeus tapmm Peloponesos'a ve deniz
yoluyla Girit'e yaymada aralk etmi olmalar olasdr.
Bar szmayla balayan olay giderek iddetlendi,
Akha dnemiyse bir felaket getirdi. Karanlk kkenlerini
Zeusun grkemli ad altmda gizleyen bu kuzeyli yayl
maclar, Mykenein, Spartanm ve Minos Girit'inin zen
gin hzinelerini yamaladlar. Egeye girdiklerinde kabilesel rgtlenmeleri ilkel olmaktan ok uzak olmalyd,
fakat o zamana kadar rme tohumlar iten ie ya
vaa bymekteydi. Fetihlerin alkants iinde, toplu
mun eski yapsyla onun biim deitirmi ierii arasn
daki elikinin giderek artan younluu bir karkl
hzlandrd, bundan da, Dor yaylmasndan sonra yeni
ve farkl bir yap kt ortaya. Bundan sonra, topluluk
kendine karn, serveti yaratanlarla ondan yararlananlar
arasnda blnd. blmlerini oaltarak, barbarlktan
uygarla geii belirlemi olan byk teknik ve klt
rel ilerlemeleri mmkn klan da ite bu i ztlkt. Fa
kat bu ztlk duraan deildi toplumsal deimenin b
tn femposunu youn ve devaml bir ekilde hzlandran
bir savamd. Akha fetihleriyle ada Avrupa arasndaki
sre, ilkel srden bu fetihi kabilelerin ortaya kma
sndan bu yana gemi olan saysz alarn nemsiz bir
blmnden baka bir ey deildir.
Akhalann toplumsal rgtlenmeleri, Homeros iirle
rinin de yardmyla kazbilimsel kalntlardan yeniden bir

84

KABLEDEN DEVLETE

araya getirilmektedir. Kral, vasallarmm evleriyle evrili

yksek kayalk bir tepeye kurulu saraynda yaar. Kral
la vasal arasndaki iliki, 2000 yl sonra ilkel Germenler
arasnda benzeri koullarda bulduumuz ilikinin ayn
dr. Vasallar, askeri hizmetin dl olarak, fethedilmi
topraklarn bir blmnn ynetimini timar olarak elle
rinde tutar, buna karlk kraln ars zerine silahla
rn alp onun hizmetine koard. Bellerophon'un Lykia
kral, Phoiniksin Akhilleusun babas karsndaki duru
mu byleydi; Odysseus'un askerlik hizmetinden nasl bo
una kamaya altn anmsayalm. Vasal, politik ko
nularda kendisine danlma ve kraln sofrasnda yemek
yeme haklarna sahipti. lyada'da bu tr danma mec
lisi rnekleri boldur; Odysseiadaysa davaclarn suu, ta
nnan ayrcal ktye kullanmalarmdadr. Son olarak
her vasal kendi vasallar karsnda kraln durumunday
d. Odysseus Agamemnonun bir vasal, fakat thaka prens
lerinin kralyd.
Bu ilikinin devrimci zellii, kiisel olmas, akraba
lkla ilikisi olmamas, dolaysyla da kabile ilikilerine
kar olmasyd. Kiisel ve kabilesel ballklar arasnda,
sonuta ortaya kan, ynetici bakanlar arasndaki ztl
tartmtk; bu, ayn zamanda Homeros iirlerinin dik
kate deer bir zelliini de aklamaktadr. lyada'nm
bir tek dizesinden Akha ordusunun, birok yzyl sonra
Atina ve Sparta ordularnda olduu gibi, bir kabile te
melinde rgtlendiini reniyoruz; fakat bu olgudan bir
rastlantyla sz ediliyor, bir daha da ad gemiyor. Ka
bile kurumlan konusundaki bu suskunluk, onlarn artk
var olmadklarn deil, fakat bu iirlerin, kar ktk
lar ballklara igdsel olarak fazla nem vermeyen
bir ynetici snf geleneine ait olduunu gsteriyor. S
radan askerler fratrilere gre dzenleniyordu, ama her
vasal kendi lordunu izliyordu.
Esthloi zengin, iyi silahlanm, yiit ve iy i ile
nderlerini izlemekten baka bir ey yapmayan kakoi ara
sndaki ayrm, sonunda olaca kadar sert deildi; nk

MONAR

85

bakanlann gc topraa deil yamadan elde ettikleri

varla dayanr, bu tr varlk ise kazanld kadar ko
laylkla yitirilebilir de. Yine de grlebilir bir ayrmdr
bu. Thersites savaa kar sesini ykseltme cesaretini gs
terince Odysseus dver onu. Sonradan-grmeye, yararl
bir ders verilmitir. Akhilleus ller arasnda bir kral
olmaktansa yaayanlar arasnda bir serf olmay yeleye
ceini aklar; bu arada. Hesiodos'tan rendiimize g
re, serf bu dnyadaki hakszlklara kar kendini, bun
larn teki dnyada cezalandrlacaklar umuduyla ayak
ta tutard. Topluluk kendine kar blnmtr. D dn
yaya bak, birleik deildir artk.
Bu Akha prenslerinin zellikleri toplumsal rgt
lenmeleri, kiisel idealleri, sradan halka davranlar
airlerinin, tanrlar hakknda kendilerine anlatt yk
lerde yansmaktadr.
Zeusun oturduu yer, ba bulutlarla kapl Olympos
zirveleridir. Balangta, bulut toplayc ve grleyici ola
rak tek bana oturuyordu, teki tannlar baka yerde ka
lyorlard: Hera Argosta, Aphrodite Paphosta, Athena
Erektheusun saraynda; fakat imdi bir tek gksel kent
te bir araya toplanmlardr Zeus ortadaki sarayda,
tekilerse Hephaistosun kendileri iin yapt, evredeki
konaklarda oturmaktadrlar. Zeusun stnl, gnlk
yaamda ou kez kar klrsa da, yine de tannr.
Astlarn toplantya arr, bu toplantlarda insanolu
nun ileri tartlr; onlar et, arap ve mzikle arlar.
Bu tannlar bencildir, vicdanszdr, tutkuludur, duyulann
verdii btn hazlara iddetle baldrlar. Kendilerine ta
panlardan bir tek eyle ayrlrlar hibir zaman lmez
ler; bu ayncalk konusunda da son derece kskantrlar.
lmller kendi lml durumlarnn stnde bir eye
gz dikmemelidirler, yoksa yldrmla arplrlar. Sradan
halkn bakanlar karsnda durumlar neyse, bakanlann da tanrlan karsndaki durumlar odur. Bu Akha
lar, doal gleri kontrol etmedeki snrllk duygularm,
hu gleri bir doast yaratklar snf olarak kiile-

86

KABLEDEN DEVLETE

tirmekle dile getirirler kendileri nasl uyruklarn y

netiyorsa, bu gler de kendilerini ylece ynetmektedir.
Akhalann Olymposu toplumsal gerekliin mitsel aynar
sidir.
A vc kabilede yallarn yetkesinin ata tapnmas ola
rak dnld, daha sonra iktidar bir bakann ya da
kraln elinde toplandnda, kraln imgesinde bir tan
rya tapmld anmsanacaktr. nsan toplumunun daha
sonraki evrimi, toplumu ynettiine inanlan kutsal g
lerle ilikilerde gittike artan bir karmaa ortaya kar
d. Baz tanrlar dierlerine baml klnd; kabileler ve
halklar arasndaki savalara gklerde bahis tutuluyordu.
Firavunlarn krallk nianlarn oluturan totem belirtke
leri galaksisi, kralln birlemesine yol am olan, ba
langta bamsz kabilelerin birlemelerinin ve birbiri
ne baml duruma gelmelerinin billurlam bir simge
siydi; Dicle ve Fratn rakip kentleri arasndaki durma
dan deien ilikiler, karmak ve kararsz Babil tapna
nda yansr. Ayn ekilde. Zeus'un kavgac, amatac
Olymposlular zerindeki hkmranl, Atreusun saray
nn gevek egemenlii ynetimindeki Akhalar Yunanis
tan'nn rgtlenmesini dourur.
Mit, dinsel trenlerden yaratlmt. Bu tren terimi
geni anlamda alnmaldr, nk ilkel toplumda her ey
kutsaldr, hibir ey aalk deildir. Her eylemin ye
mek, imek, topra srmek, dvmek kendine zg
bir yolu yntemi vardr; ad konunca kutsallar. Yans
lama trenindeki ark ve dansta, dans yapan, arky
syleyen her kii, ritmin hipnotik etkisi altnda kendine
zg, bireysel olan gerekliin bilincinden herkese ortak,
kolektif olan bilind fantazya dnyasna ekilir, o i
dnyadan eylem iin taze gle donanm olarak geri d
nerdi. Yanslamal dinsel trenlerden gelimi olan iir
ve dans, byl bir younluk dzeyine ykseltilmi ko
numa ve harekettir. iir ve dans, ortak kkenleri ve i
levleri yznden uzun bir sre birbirinden ayrlmad. i
irin danstan, mitin dinsel trenden ayrlmas, kltr re

MONAR

87

tim iinden kopmu olan bir ynetici snfn ortaya k

yla balad ancak. lkel Germenlerde olduu gibi Yu
nanistanda da bu snf, fetih hakkyla yneten bir askeri
aristokrasiydi, bunun ilk rn de, her iki durumda, epik
iir sanatyd. Sava bitince yorgun fakat doygun sava
lar, ilerinden birinin ya da daha sonra bir halk airi
nin, zaferlerinin onurunu syledii bir iiri, bir arky
dinleyince btn yorgunluklarm unuturlard. Bu ark
ve iirlerin ilevi, koral iirde olduu gibi, eyleme hazr
lamak deil, eylemden sonra dinlendirmekti; dolaysyla
da daha az gergin, daha az youn, daha az dinseldi.
Dahas, temalar klan ya da kabilenin kolektif sylence
leri deil, bireylerin servenleriydi; bu yzden teknikleri
allandan daha zgr, yeniliklere daha akt.
Yunan epiinin gerisinde. Kuzey Amerika kabileleri-1
nin bazlar arasnda grdmz gibi ortak ark syle
me gelenei yatar. Epiin evrimindeki kesin aama, as
keri hanedanlarn ykseliiydi, bu da ark sanatna ye
ni temalar ve yeni bir teknik kazandrd. Yeni temalar,
fetih savalar, yeni teknikse kraln vasallarm arlad
enliklerde, eitim grm bir ozann syledii arkiy
di. Yazl belgelerde sanatn evrim i bu noktadan balar
yarak izlenebilir. Chadwickin konuyu ustaca iledii a
lmasnda gsterdii gibi, Yunan ve Toton epiinin ta
rihi, birtakm ortak zellikler gsterir, bunlarsa, her iki
sini de kendi toplumsal evreleriyle ilikilendirmemizi ola
nakl klar.
Toton ark ve iirlerinin temalar balangta ada
t. Ozan, dnn zaferinin bugnn syler. Eitimin yar
dmyla ark ya da iirin vezin biimi kendisi iin ikinci
bir dil olmutur; ozan, bu dilde gnlk dilde olduu ka
dar akcdr. Saray ozan kraln bir vasaldr, gcn, ba
arlarnn ansn srdrerek salamlatrr.
Homeros iirleri bu dneme ait deildir, ondan daha
ncesini gsterir. lyadada. ozanlar hakknda pek az ey
duyanz, nk onun temas, iinde bulunulan gerek sa
vatr; fakat bir kez Akhilleus, bo bir zamannda, in

88

KABLEDEN DEVLETE

sanlarn bykln savataki yiitlikleri olmal bu

arkyla syleyerek avutur kendini; birinci kitaptaki Olympos leni ise Apollon'dan ve Musalardan arklar ve dans
larla sona erer. Odysseia'da Phemios, Akhalarn yurda
dnlerini, Demodokos ise Troya atn anlatr iirlerin
de; ada temalarn ok popler olduu aklkla sy
leniyor bize. Mykenede de bir ozandan sz edildiini du
yarz: Agamemnon, Kraliesinin korunmasn emanet et
mitir ona aka, yksek dzeyde bir vasaldr bu.
Homeros iirleri ikinci aamaya aittir. Akha monar
ileri Dor yaylmaclarna yenilmilerdir, Tesalyann ve
Peloponesosun varlkl aileleri kltrel gelenekleriyle bir
likte Kk Asyaya kamlardr. Orada, ksmen yerli
nfustan, ksmen de imdi btn Egede kaynamakta olan
snmaclardan oluan yeni krallklar buldular. Bu yeni
yerleim yerleri, kraln en byk toprak sahibinden ba
ka bir ey olmad kk tarm devletleridir. Bu koul
larda ozanlar artk ada zaferleri sylememektedir, n
k arks sylenecek zafer yoktur artk, onlar da bu yz
den gemiin idealize edilmi geleneklerine dnerler.
Yunan epik iirinin olgunlamas, monarinin kmedneminde bu evrede olmutur. Bu gmenlerin beraber
lerinde getirdikleri iirlerin daha o zamanda yksek bir
artistik dzeyde olduu varsaylabilir. imdiyse yetkinletjrilmitir. lyada ve Odysseia'nn evrimindeki son aama
nn altnda yatan ana etmen, gerilerinde yzlerce yllk
bir gelenei tayan sanatlarn Minos uygarl etkisin
de olumu zengin ve ok iyi ilenmi birok tema ze
rinde younlatklar bu olaysz dnemdir; imdi bu te
malar, kaynaklandklar lkeden sklp ayrlm olduu
iin daha da cesaretle yeni kalplara dklyordu. Bu i
irlerin ustaca yaplar o denli etkileyicidir ki, tek yaza
rn elinden km olduunun kant olarak ileri srl
mektedir; fakat kuaklar boyunca szl gelenekle tan
mann da ayn etkiyi yaratmamas iin hibir neden yok
tur. Kylerde, sanat ynnden yetkin eski yklere ya da
halk masallarna rastlanabiliyor; bu, onlarn iinin bilin

MONAR

89

cinde bir sanatnn yaptlar olduunu deil, yzyllarn

ak iinde devaml olarak yeni biimler kazandn, bir
tr doal anmayla apaklarnn, fazlalklarnn dkle
rek cilalandm gsterir. Homerosoullannm kaltsal a
irleriyse, geleneksel gereci, iine kendi kiisel baklarn
da katarak yetkinletiren olgun ve incelmi, bilinli sanat'lard.
Ayn ekilde, lyoda yksnn imgelendii trajik yo
unluk, iirin iinde gelitii tarihsel koullardan ortaya
kmaktadr. lyada yazld sralarda Akha hanedanlar
ykseliyor ve dyorlard. zm irin ve Khiosun bu bilgi
li, ince ozanlar anlattklar yar barbar soyguncu ete
balarndan ok uzaktlar. Bunun sonucu, kendileriyle ge
releri arasnda dinamik bir gerilim olutu; gerelerini o
denli iyi zmlemilerdi ki, bu gerilim yknn kahra
manlarnn kendilerinde bulunan bir ey gibi grnmek
tedir. Sarpedon, vasalma yle sylyor: Eer bizler def
tanrlar gibi hep yaayacak, hi yalanp lmeyecek ol
saydk, seni savaa gndermezdim, ne de kendim gider
dim; ama, drt yanmz bin trl lm ve tehlike sarm
olduuna gre, gidelim o zaman ya an veririz ya da
an kazanrz. Bir soyguncu etesinin bann szleri de
il bunlar. Krala kl kaldran, adrnda somurtup du
ran. bir ocuk gibi hkran, kentlerin sunularn aya
nn ucuyla iten, zntden yerlerde kvranan, dman
nn cesedini arabasnn arkasna balayp srkleyen ve
ani bir fkeye kaplp ldrrm korkusuyla yal Priamosa ekip gitmesi iin yalvaran Akhilleus ite gerek
Akha bakam, kpr kpr hayvan hrsz, Knossoslu ya
mac. budur. Fakat Akhilleus gidicidir; Agamemnon da,
Aias da. Soygun ve yamayla oluturduklar devlet, al
da panik halinde koyunlarn kamalarn, ayrda tr
panlarn uzun uzun savruluunu ya da dokuma tezga
hnda kadn parmaklarnn gzelliini, inceliini anlatma
y seven onia'l sessiz, sakin, duyarl ozanlarn ezgili heksameter'lerinde anmsanmak zere silinip gitmektedir. Bu
nun iin de, onu grdklerinde, Akhilleus gelecei kar

90

KABLEDEN DEVLETE

snda endielidir. Yurduma, Pythia'ya dnecek miyim;

erin iinde mi geireceim mrm, yoksa savata gepgen lp sonsuza kadar ozanlarn dudaklarnda m ya
ayacam? Bir tek bayaptta, be yzyllk devrimci
deiimi kristalletiren lyadann ikilemi budur ite.
lyada'dan daha sonra olan Odysseia'da teknik ay
ndr, ancak gere daha az gelenekseldir thakadaki
sahneler byk lde kurgusal olmal; ses de yumuak
tr, daha az kahramancadr. Nilssonun ileri srd gi
bi, Fenikeliler zerine ykler, deniz ticaretinin yeniden
canlanmaya henz balad ge sekizinci yzyla aitse,
iirin ana temalarndan biri olan deniz korkusuna, de
nizin bysne, ok gemeden kent-devletin evrim ini ta
mamlayacak olan yeni bir bunalm hzlandracak ticari
hareketin yol at karsanabilir.
Epik sanat monariyle gelimiti, monariyle kt.
Savata kabilelere nderlik edecek bir krala gereksinme
vard; savalar doruuna ulatnda ise Yunan krallkla
r Mykenedeki bir yce monarinin ynetimi altnda bir
letiler; ne var ki, bu sistem de Dorlann tehdidiyle deil
kendini bir ban temeline uyduramad iin hzla k
t. Akha krallnn dayankszl Homeros iirlerinde
aka bellidir. Agamemnon, sava alannda bile en gl
vasalm kontrol etmekten acizdir, bu arada yurdundaki
saray bir zorba tarafndan ele geirilmitir. Troya Sava
ndan sonra gelen kuaklarda Akha federasyonu ok sa
yda kk prensliklere blnd; bunlardan her birinde,
askeri gereksinmelerin basks geveyince, kral, ayrcalk
larn vasallanyia blmeye zorland, sonunda adndan
baka bir ey kalmad geriye.
Krallk saraylar glerini yitirince, ozanlar gelenek
sel tekniklerini beraberlerinde gtrp, temalarn yeni
evrelerine uydurarak halk arasna daldlar. Zengin ve
isiz gsz bir aristokrasi iin yaratlan Homeros iirle
ri honut etmeyi amalyordu; fakat bu ozanlarn imdi
kendilerini adadklar kyller iin iir, a azlan doyuramadka hibir eye yaramyordu. Hesiodosun iirleri

MONAR

91

bireyler retmek iin yazlmt: kyller, ler ve GnZer'den iftilik, yldz okuma, hava koullan, by ve fal
lar hakknda, genellikle de kt kaderlerini nasl iyileti
rebilecekleri hakknda bilgi alrlard; Theogonyde, onla
ra dnyann balangc anlatlyordu, Olymposlulann, b
tn insanlar ekmeklerini alnterleri karl kazanmak
zorunda olmakszn mutlu bir ekilde yaarlarken Altn
an tannlann iddet ve hileyle nasl ele geirdikleri
anlatlyordu. Hesiodosun iirinde kyller almaya,
almaya, hep almaya kouluyorlard, ayn zamanda,
ilkel ortaklamacln halkta hl yaayan anlaryla bes
leniyorlard.

GNDERMELER
Chadwick, H.M. The Heroic Age (Kahramanlk a), Cambridge, 1912.

V
ARSTOKRAS

Agamemnon, Althilleusu yattrmak iin baka ey

lerle birlikte, byk ve kk ba hayvan srleri olan
zengin insanlarn oturduu Messeniada yedi ile verir
ona; dediine gre bu yedi ile onu bir tann gibi, hedi
yelerle onurlandracaktr. Bu ileler, belli ki, kendi ba
kentinden ynetilemeyecek kadar uzak olduklar iin kra
ln bir vasala hediye etmek istedii krallk arazileriydi.
Fethedilmi topraklan bu tr rgtleme yntemi Bat A v
rupa'daki feodal sistemin benzeridir; kraldan vasallar ve
vasallannm vasallan yoluyla serilere kadar uzanan ben
zer bir rtbe sralamasna dayanr. Tmenosta bir iler
lemeyi gsterir bu, nk topran gerekte ad'a deilse
bile, hkmdara ait olduunu anlatr. Bu sistem, daha
nce grm olduumuz gibi, bar zamannda yerel bakanlarm merkezden kama eilimleri ok gl olduu
iin srmedi ve Dor yaylmaclar tarafndan ortadan kal
drld.
Dorlar Pelop'onesosa girdiklerinde kabile rgtlenme
leri hl byk lde salamd. Erikin erkeklerden olu
an kabile meclisleri hl yetkesini srdrebiliyordu. Temenosun oullarnn davran ve Sparta apellasm m da
ha sonraki tarihi bunu gstermektedir. Ayn ekilde,
Spartada etkili ynetim kurulu uzun sre kabile yalla
r konseyi olan gerousia idi. Sparta krallnn ilevi te
melde askeri olarak kald ve tarihsel dnemde grev ka-

ARSTOKRAS

93

ltsal olsa da, Temenosun lmnden sonra meclisin oy

nad rol gsteriyor ki, ardllk hakk halkn onamasna
balyd.
Spartadaki Dor yerleimi, ayrc karakterini, toplam
nfusun kk bir aznln oluturan fatihlerle snrl
kabile sisteminin giderek ok az bir i deiiklikle kat
bir ekilde da kapal bir ynetici snfa dnm ol
masndan alyordu. Spartallar, saylar az olduu iin,
serfleri askeri rgtlerini devaml bir hazrlk durumun
da tutarak bask altnda tutabiliyordu, bu rgtlenmenin
temeliyse kabileseldi. Ayn nedenle, saflarn, zel mlki
yetin gelimesi sonucu ortaya kacak ykc, bozucu eit
sizliklere kar kapal tutmak zorundaydlar. Buna uygun
olarak, iktidarlarnda kabilenin ortak mlkiyet ilkesini
kendi aralarnda srdrmek iin her eyi yaptlar. Top
rak aile mlklerine blnmt, fakat bu mlkler sat
lamaz, el deitiremezdi; ilevleriyse, retimin yzde el
lisi karlnda onlar ileyen serfleri smrmek yoluyla
her Spartalmn kolektif yiyecek kaynana katklarn sa
lamakt, nk hl birlikte yemek yiyorlard. Ayn za
manda, ticaretin gelitirilmesine kar kyorlar ve onsuz
rgtl bir ticaretin olanaksz olduu bir yasalar kitab
yaymlamaya yanamyorlard. Bu yolla, eitlik temeline
dayal evrimlemi bir sistem, snf egemenliinin bir ara
cna dntrlmt. Yaps hl kabileseldi, ama ilevi
ynnden bir devlet olmutu.
Bu nlemlere karn eitsizlikler byyordu. El de
itirmeye kar yasann hile yolu bulunabiliyordu, byIece ortaya bir topraksz Spartallar smf kt. Bylece
kurulmu olan i bask ekinceli bir genileme politika
syla karlayordu. ekinceli olunmak zorundayd, n
k savata bir yenilgi, serflere durmadan bekledikleri fr
sat verebilirdi. Ayn nedenle, Sparta d politikasn, ba
ka devletlerdeki toprak sahibi snfn stnln olabil
diince uzun srdrme kararll ynlendiriyordu.
Tesalya ve Giritte baml nfusa Dor fatihleri de
ayn davran gsteriyordu, oysa serfliin gncel biimi

94

KABLEDEN DEVLETE

ok daha gevemi grnyor. G iritte benzeri bir ortak

yemekler ve aile mlkleri sistemi buluyoruz, fakat hi
kukusuz adann deniz ortasnda olmasnn yardmyla top
lumsal rgtlenme baz ynleriyle daha ileriydi, ya da
en azndan beinci yzyla kadar byle olmutu. O d
nemde, belki de daha nce, Gortyna Dorlar, Attikada So
lon yasalarndan daha ilkel de olsa bir yazl yasalar ki
tabna sahiptiler, bu da zel mlkiyette nemli bir geli
meyi gsteriyor. Daha nce de belirttiim gibi, Dorlar za
manndaki Giritin baz yasal kurumlan Minos kltr
ne baz eyler borlu olmu olabilir.
Dorlarn egemenlii yalnzca bu blgede tamd.
Sikyon ve Argoliste, Dor kabilesinden baka Dor-ncesi unsurlardan oluan bir drdncs vard, bu da Dorncesi nfusun fetih eylemiyle serflie drlmemi ol
duunu gsteriyor. Bu blgelerdeki Dor aristokrasileri da
ha zayft, bu yzden de ticaretin gelimesine direnmede
daha az baarlydlar.
Yunanistann baka blgelerinde Attika ve onia
da yaylma savalanndan sonra ortaya km olan ye
ni toplumsal sistem, Dorian kendi uyruklarndan ayrm
olana benzer bir rksal ve kltrel ayrla dayanmyor
du. .. yedinci yzyln sonuna kadar Attika toprak sa
hipleri kendi kyllerini serflikten daha kt bir duruma
drmeyi baarmlard, fakat kendileri ortak bir kl
tr ve ortak kabile balar yoluyla kylye bal olduk
lar iin bu sre uzun bir zaman ald, ve kyller ara
snda iddetli bir fke dourdu. Spartallar topra k
lla kazanmlard, Attika soylulanysa onu almak zorun
da kalmlard.
Toprak mlkiyetinin tohumu, grm olduumuz gi
bi, tmenostu. Bu tohum, eninde sonunda gelimek zo
rundayd, nk ekonomik olarak ileriydi. Kabile sistemi
ynetiminde, klana ait olan toprak ya kolektif olarak i
leniyordu ya da aileler arasnda blnmt, belli zaman
larda yeniden datlyordu. Bu iki yntem, tanmm geli
mesinde daha sonraki aamalar karlar. Balangta top

ARSTOKRAS

95

rak kolektif olarak ilenmiti, nk ilenebilecei tek yol

buydu; ayn ekilde, aile mlklerine bltrme, daha k
k birimin ykselen etkinliini yanstr. Doal olarak,
daha kk birim de nce ynetici snflar arasnda or
taya kmt. Tmenos genellikle en iyi topraklardan olu
uyordu; yeniden datlmaya uramad iin de etraf
evrilebiliyor ve daha iyi konulabiliyordu; ona sahip olan
bakansa onu, sava sonunda yurda getirilmi kle eme
iyle ileyebiliyordu. A yn ca topra evirmenin getirdii
ekonomik yararlar sradan halka braklmamt. Yoksul
biri bir temenos umudu tayamazd, ancak orak bir top
ra ap etrafn evirebilir ve kazanlm hakk olurdu
bu onun. Eschati'dir bu, Odysseia'da rnekleri vardr.
Onun kle emei kayna snrlyd, fakat Dor yaylmalanndan sonra klamndan koparlm ve moral knt
iindeki toplumd binlerce kiiden ucuz kiralk emek
salamak olanaklyd; bunlar hasatta ie koulurlar, son
ra da btn k boyu isizlie, serserilie terk edilirdi.
Bu koullarda, mlk edinmenin anlam, hem deeri ar
trmak hem de ekilen topraklarn alann geniletmekti.
Bununla birlikte, bu genileme srecinin snrna ula
mas yalnzca bir zaman sorunuydu; ondan sonra toprak
mlkiyeti merkezilemeye balad. Kt bir mevsimden
sonra tohumluk ve yiyecek tahl bor verme yoluyla b
yk toprak sahibi kklerinin alacakls oldu; kt mev
simlerin birbiri ardndan geliiyle de kk toprak sahi
bi, borcunu ya toprandan vazgeerek ya da bir tr yl
lk hara sistemiyle alacaklsna balanarak deyebilece
i bir noktaya geldi. Topram elinden kard ya da bir
serf oldu kt.
Temenos ncelikle askeri hizmetin karl bir dl
d, fakat bir tanrnn hizmetine de adanm olabilir. Ger
ekten de bakan genellikle bir rahip olduu iin iki
tipi birbirinden kesinlikle ayramayz. Temenenin rahip
ailelere ayrlmas, topran soylularn kontroluna girii
nin balca yollarndan biriydi. Tanr nasl hizmetinde
kullanaca bir bakana sahipse, bakan da iinde otu-

96

KABLEDEN DEVLETE

raca bir ev ve yaamn srdrebilecei buday tarla

lar istiyordu. ou durumda, kendi temenosunun r
nne ek olarak bir de ondalk (r) alyordu. Ondalk'm
kkeni, klann tanrsyla paylat ortak yemeklere yap
lan katkda yatmaktadr; ancak rahipler artk halkla tan
rlar arasmda herkesin kabul ettii araclar olmutu; bu
yzden de tanr, yiyeceini yalnzca onlarla paylayordu.
Rahiplik, daha Mykene dneminde iyi rgtlenmiti.
Miletostaki Branchidai, Eleusisteki Eumolpidai tapmlar gibi klan tapmlarmdan ve Delphoideki snrl sayda
soylu ailelerden hizmete arlan Apollon rahipliinden
aka bellidir bu. Fakat dinin toprak sahibi snfn eko
nomik egemenliini glendiren bir yol olarak bilinli bir
biimde rgtlenmesi ancak .. sekiz ve yedinci yzyl
larda oldu. Bu sre, gemile herhangi bir ak kopma
tamad iin kar konulmas daha da zorlayordu, n
k klan bakan hep dini bir lider olarak tannmt ge
mite. Klan tapm imdi yalnzca bakann ailesine zg
kaltsal bir hizmet olmutu; klan bakanlan da en b
yk toprak sahibi olarak, dini yetkilerini kendi maddi
karlarn gven altna almak iin kullanarak klanlarna
kar birleiyorlard. Bu yetke dolaysyla ata gelenekle- *
rinin ve tresel haklann onayl yorumlayclar ve yurt
talar arasndaki anlamazlklarn yarglar olmulard;
bir tanm ekonomisinde bu tr anlamazlklar hemen he
men btnyle toprakla ilgili olduu iin de toprak sa
hipleri olarak kendi karlar iyi bir biimde korunmu
oluyordu. Bylece, kabile sisteminde kendilerine tannan
ayrcalklar genileterek bu sistemi devlete dntrm
lerdi.
Kabileden devlete bu gei, aristokrasi ynetiminde
adam ldrme yasasnn geliiminde ok ak bir biim
de kendini gsterir. Daha nce akland gibi (s. 53)
kabile toplumunda klan iin adam ldrme aforozla ce
zalandrlyordu, oysa klanlar aras adam ldrme, kur
bann klanna sulunun klanndan dence (tazminat) al
ma ykmlln yklyordu. Her iki durumda da gi-

ARSTOKRAS

97

riim klandayd. Am a imdi, topran mlk edinilmesiy

le yaratlm yeni koullarda, klan kendine kar bln
m durumdadr. Buna gre de, alma zorunluluu, da
vada giriimin yine kurbann yaknlarna brakld hal
ler dnda, ortadan kaldrlm oluyordu; btn adam l
drme eylemleri, ne olursa olsun, aforozla cezalandrla
bilir sular gibi ilem grmektedir.
Kabile toplumunda, grdk ki, klan iinde adam l
drme nedeniyle aforoz edilmi olan kii, edinilme yo
luyla bir baka klana kabul edilebiliyordu. Germen ka
ntlarnda bu olduka aktr, Yunanistandaysa yakanclarm kabulne ilikin trelerde izlenebilir. Yakanc bir
hiketes idi, size bavuran biri bir yabanc; yakan ey
lemiyse, aslnda, edinilmek iin yaplm bir bavuruydu.
Odysseus da Phaiaklann krallk sarayna girdikten son
ra Kralienin dizlerine kapanr, sonra da ocan klleri
iine bada kurar, bunun zerine Kral onu elinden tu
tar ve masaya gtrr, en sevdii olunun kendisi iin
boaltt sandalyeye oturtur. Yakanc bundan daha ak
nasl syleyebilirdi: Sizin ocuunuz olaym, daha doru
su, sizin ocuunuzum ben. Evlat edinilmeyi rica eder,
ricas kabul edilince de bir akraba davran grr.
Toplumdmm evlatla bu kabul adam ldrme hakKmdaki aristokrat yasann bir baka ynn aklar bi
ze. Adam ldren toplumd edilirdi, ama anndktan
sonra yeniden toplulua kabul edilebilirdi. Bu da rahi
bin ynettii bir trenle olurdu; bylece rahipler iddet
sulannm ele alnmasnda tek seimi kendilerine ayrm
oluyorlard. Fakat erginleme trenini incelerken grecei
miz gibi, evlatla kabul ilemi gibi armma ilemi de
rejenerasyon ya da yeniden doma fikrine dayanr. Bu
nedenle, her iki durumda da aforoz ve arnma kabile
toplumundan gelmekteydi, her iki durumda da aristok
rasi ynetiminde meydana gelen deiiklik, giriimin klan
dan devlete geiiydi. Akrabalk fikri insanlarn kafasn
da bir kenara atlamayacak kadar derinde kk salmt,
bunun iin de soylular halka, Bizler hepimiz bir soyda

98

KABLEDEN DEVLETE

nz, yleyse her trl adam ldrme soya kar ilenmi,

onayl yetkililerin ele almas gereken bir sutur, derlerdi.
Kabilenin akrabalk kavram genilemitir, fakat snf ay
rm derinlemektedir.
Attikada ceza yasalarnda yedinci yzyln balarn
da ulalan bu gelime, Delphoi'deki Apollon rahiplii
nin politik etkisine ok ey borluydu; Spartayla yakn
ibirlii iinde alan bu rahiplik, aristokrasinin, toplum
sal ilevi konusunda Ortaa Papal kadar bilinli ve
onun kadar gl din kalesi haline gelmiti. Sradan hal
kn gznde, yalnzca, ammsanamayacak kadar eski ge
leneklerden bir kopu deil, ayn zamanda zel mlkiye
tin gelimesiyle birlikte kkrtc nedenlerin artt bir
suun yarglanmasnda yneticilere tam bir teslimiyet an
lamna geliyordu bu.
imdi, Spartadan farkl, oniadansa daha yava ge
limi olan erken Attika tarihine dnelim. Attika, ana
karann, yaylmalar dnemini fazla karkla urama
dan atlatan sayl blgelerinden biriydi, sonu olarak da
onun gelenekleri bizi ta Mykene ama gtrr. ok ey
hl karanlk olarak kalyorsa da, bu konu Wade-Gery
nin Thulcidides ve Aristotelesten gelen kantlan dikkatli
bir biimde zmlemesiyle byk lde aydnlanm du
rumdadr.
Kekrops ve ardllarnn ynetimi altnda Attika, her
biri kendi bakanlarma (rchontes) ve kendi prytaneion'
una ya da danma meclisine daha sonraki blmde ze
rinde ok ey syleyeceimiz bir kurumdur bu sahip da
nk kabile toplumlannm oluturduu gevek bir fede
rasyondu. Atinada da Atinal kraln bakanlnda bir
Kraliyet Danma Meclisi vard; bu bakanlar da onun
iindeydi; fakat ban zamannda kendi yerel zerklikle
rinden honut olduklar iin bu meclise katlmazlard. Bu
nu, Homeros iirlerinden kan, erken kralln temelinin
askeri olduu kantn da bylece dorulayan Thukididesten reniyoruz.
Bir sre sonra, daha nce verdiimiz

nedenlerden

ARSTOKRAS

gg

dolay, bu yerel bakanlar, izleyicilerinkinden farkl ortak

karlar gelitirdiler. Atinada oturmaya baladlar; ora
da, Kral Theseusun yaptrd yeni prytaneionda topla
nan meclise dzenli olarak katlyorlard, yerel meclisler
se ortadan kalkmt. Yerel zerkliin yerine merkezi kont
rol gemiti. Bakanlar ynetici bir smf oluturmak ze
re birlemilerdi. Bundan sonra devlet, hl rchontes de
nilen, yeniden oluturulan Meclisin ilk yelerinin erkek
izgisinden gelen ailelerden yine kendilerince seilen yet
kililerce ynetildi. Meclisin kendisi, grev sreleri ayn
ailelerden yelie arlan dierlerinin katlmasyla sona
ermi olan drchonteslardan olumutu. Eupatridai yne
tici kast bu ekilde ortaya kt.
Attika geleneinde bu deiikliklerin tm Theseusun
saltanatnda toplanmt, ama gerekte birok yzyla ya
ylm olmal. zellikle kralln k ok yavat. G
reve nceleri krallk klan iinde seimle geliniyordu, son
ra Eupatridainin geriye kalanna da ald, o zaman g
rev sresi on yla, en sonunda da bir yla indirildi. Bu
son aamaya ancak yedinci yzyln balangcnda ulal
d. Ondan sonra bile, artk kendine verdii adla rchon
basileus, krallk zamanndan kalma ilevlerini yerine ge
tirmeye ve Meclise bakanlk etmeye devam ediyordu.
Wade-Gery'nin de gsterdii gibi. Thukidides'in ve Aris
totelesin bu gelimeye degin anlattklar, birbirinden ba
msz da olsa, olduka tutarldr. Zamandizinsellik dn
da temelde doru olduklarndan pek kuku duyulamaz.
Burada, beinci yzyl Atina ulusularnn, demokrasileri
nin kurucusunun Theseus olduuna degin savlaryla ge
lenek saptrlmtr. Attika'nm merkeziletirilmesine, bu
ie gnlsz yerel bakanlara zorla kabul ettirilmi bir
demokratik reform olarak; monarinin kneyse, ver
dikleri yeni unvanlar Eupatridainin yzlerine frlattk
tan sonra ekilen Theseus ynnden onurlandrc bir z
veri eylemi olarak baklyordu.
Thukidides ve Aristotelesteki

znel eler kolayca

100

KABLEDEN DEVLETE

ayklanabilir, fakat ne yazk ki Wade-Gery, ada oldu

u iin daha da sinsice olan kendi nyarglarn sokmak
tadr araya. Yani, Meclis yeliinin neden Eupatridaiyle
snrl tutulduunu sorduunda ve buna ilevleri, aris
tokratik bir toplumda ancak kaltsal bir aristoi'ce uygun
bir biimde yerine getirilebilir ilevler olduu iin ya
ntn verdiinde, toplumu aristokratlatranlann, kendi z
karlar peindeki bu aristoiler olduunu unutuyor gibi
bir tehlike iine girmektedir. Ynetici snfn, gcn do
al bir ynetme yeteneine borlu olduu gibi eletirel
olmayan bir varsayma kar kmak gerekir.
Dor yaylmasn izleyen dnemde Attikanm, belki de
Peloponesostaki karkln da yardmyla, denizar ti
carette baz ilerlemeler gsterdiine degin belirtiler var;
fakat bu hareket yedinci yzylda Ege-tesi ticaret yolu
zerinde daha uygun bir durumda olan Aiginiann reka
betiyle durdurulmu gibi grnmektedir. .. yaklak 632
de, Megara tiran Theagenes'in kzlarndan biriyle evlen
mi olan Kylon adl Cklam belirsiz) bir asil, Atin ada bir
tiranlk kurma giriiminde bulundu. Theagenesin gc
ynl kuma ticaretine dayandna gre Kylonun da ti
cari ilikileri olmas mmkndr; fakat, eer yle ise. A ti
nadaki ticari karlar toprak sahiplerine baarl bir e
kilde meydan okuyacak kadar gl deildi, nk Kylon
un giriimi boa kmt. Athena Polias tapmana sn
dktan sonra zamann archon'u olan, Alkmaionidailerin
nderi Megaklesin kkrtmasyla ldrld. Kylonun er
kek kardei ve ailesi mr boyu srgne mahkm edildi,
fakat yandalan, snma hakkn inedikleri iin Alkmaionidailerin srgnnden kurtuldular. Birka yl sonra,
Eupatridai, Drakon tarafndan hazrlanan bir yasalar ki
tab yaymlad; kendi giriimleriyle byle bir adm atmalan olas olmadna gre, bunun da tccar snfndan ge
len bir basknn sonucu olmas mmkndr. Daha nce
tartm olduumuz, adam ldrmeyle ilgili maddeler d
nda Drakon'un Yasa Kitab hakknda btn bildii
miz ey, kk tarm rn hrszlklarnn lm cezasn

ARSTOKRAS

101

gerektiren bir su haline getirildii ve genellikle yasann

kanla yszlm olduunun sylendiidir.
Asya kysndaki kentlere dnersek, kendimizi yine ok
farkl bir durumda buluruz. Her eyden nce, bu toplu
luklarn hepsi yenidir, fethedilmi bir topra igal et
mek gibi eski bir gelenee uygun olarak anakaradan g
eden gmenler tarafndan kurulmulardr; fakat kendi
leri de kark bir tip olan yeni gelenlerin Grek olmayan
yerli halkla daha da karmalar ynnden Peloponesos
taki Dor yerleim blgelerinden farklydlar.
kinci olarak, bu devletler karadan ve denizden nem
li corafik balantlara sahiptiler. Asya tarafndaki i bl
geler Phrygia, Maionia ve daha sonra da Lydia gibi zen
gin ticari krallklarn ynetimi altndayd, bunlar da Babil ve Suriye ile ilikideydiler. Dou sanatmn etkisi Homeros iirlerinde bile izlenebilir. Dahas, Odysseia'dan
rendiimize gre, Fenike tccarlar daha o zamanlar Ege
de etkindiler; Asya Grekleri, abece de' iinde ticaret tek
niini onlardan almt.
Homeros iirlerinden renebildiimiz kadaryla seki
zinci yzyln sonuna kadar onia ekonomisi birincil ola
rak tarma dayalyd, fakat ondan sonraki dnemde de
niz ticareti ve kolonileme o denli hzla ve yaygn olarak
geliti ki Krm dan gney talyaya, Sicilyaya ve Kuzey
A frik aya kadar uzanan toprak iin savam nispeten
ksa srmt. Topraksz insanlar kaderlerini denizlertesinde aramaya yreklendiriliyordu. Topra ele geirme
nin meydana getirdii i basklar koloni genilemesinde
bir k noktas bulmu oldu, bu da ticaret olanaklarn
oaltarak toprak sahiplerinin durumunu zayflatt. Y e
dinci yzyln sonunda oniann bata gelen kentlerinde
politik kontrol, toprak sahibi aristokratlarn elinden, ta
rihsel ilevleri bundan sonraki blmde incelenecek olan
tiranlar ve ticaret prensleri tarafndan zorla ekilip aln
d. imdi zerinde dnmemiz gereken ey, aristokrasi
nin ykseliinin temelinde yatan ekonomik ve toplumsal

102

KABLEDEN DEVLETE

deiikliklerin, Yunan iiri ve dncesi zerindeki etki

sidir.
Sekizinci yzyl Boiotiasnda yaam olan Hesiodos'
un iiri zamannn bir belgesi olarak zellikle deerlidir,
nk Hesiodosun kendisi bir ynetici snf yesi deil
dir. Bir kk iftiydi o, Ege'nin teki yakasndan Kym ai
den gelen bir gmenin oluydu, epik gelenek konusunda
eitimini oradan ald kukusuz. Kyllere kar tutumu
ayn zamanda koruyucu ve nleyicidir. Rekabetin artan
iddetine ve ynetici toprak sahiplerinin zorbalnn ya
ratt aclara kar uyanktr; ama amac tutucu olduu
iin yerleik dzeni srdrmek her snf srasyla,
savlarn yumuatmaya arr. Soylular, glerini ktye
kullanmamalar her eyden nce, arpk, hileli yarg
lar vermemeleri konusunda uyarlr; kyllere, ok a
lmak ve verimi artrmak yoluyla topraklarn en iyi bi
imde ilemeleri ve yoksunu olduklar eye gz dikmektense ellerindekinden yararlanmann daha iyi olduunu
unutmamalar salk verilir. Bu tutum, bugn ilk kez or
taya kan baz ataszlerinde kristallemitir: Hibir e
yin fazlasna bakma; gereinden fazlas iin abalama;,
her eyde l en iyisidir; ac, hissetmeyi retir. Dn
yaya bak Chaucern Papaznm azndan dile getirilen
ortaa skolastiklerini anmsatr bize o: Bildim ki, her
eyin bir st vardr, akln akldan stn oluu gibi; ve
hner o ki, insanlar grevlerini gerektii gibi yapsn, fa
kat phesiz, zorbalklar ve sizden aadaki kimselere k
tlk etmek lanete layktr. Chaucern Papazmm ngil
teresi de, kyllerin buna benzer zorunluluklarla efen
dilerine bal olduu tarmsal bir ekonomik temele sa
hipti.
l ya da m etronla ilgili atasz olmu nl
reti Homeros iirlerinde grlmez. Buna en yakn ey, Poseidonun Zeusa kendi moira s iinde kalmas uyarsm
yapt pasajda bulunur; ama genellikle, bu konuyu tar
trken grm olduumuz gibi, moiranm anlatt ey,
toplumun her yesinin, emeinin rnndeki paydan ya-

ARSTOKRAS

103

rarlanma kesin hakkdr. M etron fikri yeni bir klk iin

deki m oira'dr, ama vurgu, anlaml bir biimde olumsuz
yne kaymtr: bu kadar ve fazlas yok. Homeros iirle
rinde szck yalnzca somut anlamda, bir l aleti ya da
belli miktarda msr, ya ya da arap anlamnda kullan
lr. Toprak sahibi aristokratlar ynetimi altnda serf, ret
tiinin belli bir miktarn efendisine vermek zorundayd;
efendi bu ykmllkten fazlasn isteyemez, serfse daha
fazlasn elinde tutamazd. Bir tarm ekonomisine zg
ekonomik ilikiler, ahlki bir ilke olarak yansr, bu da
apak bir yaptrm olarak bu ilikileri evrelerdi.
Ayn fikir, aristokratik iir yoluyla Alkmandan Pindaros'a kadar uzanr. Delphoideki Apollon tapmann
giriinde kazl Kendini Bil forml, Hibir eyin faz
lasna bakmamn bir deiik eklinden baka bir ey de
ildir: sen bir lml olarak snrlarn bil ve ok yk
see gz dikerek, tanr olma yollarn arayarak kutsal
cezay arma, demektir. Btn tutkulu arzularn tehli
keli ve cezaya lyk olduunu syleyen bu grn iin
de va r olan bir edir bu. Toplumsal temelinin byk l
de ortadan kalkt bir ada aristokratik ideallerine
bal kalm olan Pindarosta Olympos tanrlar ve tanr
alar, d grnleriyle Homerosunkilerle ayn olma
sna karn, sorumsuz neelerini yitirmilerdir grkemli,
heybetli grnleri vardr, ama acmaszdrlar.
Hesiodostan sonra epik sanat giderek yaratcln
yitirdi, fakat onun iinden epik hexametere ve epik leh
eye dayal eleji beyitleri ortaya kt. Elejik iir genel
likle laiktir, bu bakmdan da epik gelenei srdrr. Bu
nunla birlikte, koral lirik sanat, aristokrasi iin ok da
ha nemli ve daha ok ona zgdr.
Savataki nderlikleri dolaysyla halkn yamann
aslan payyla dllendirdii Akha bakanlar, kabile ve
klan zincirlerini koparp kendilerini zorla kabul ettirme
yoluna girdiler; buna uygun olarak da iirleri, yani epik,
laik, dinamik ve bireyciydi. Bu bakanlann yerini imdi
retim almasndan kopmu, yakn bir ibirlii iinde

104

KABLEDEN DEVLETE

halka kar birlemi yerleik toprak sahipleri almaktay

d. Onlar da kendileriyle uyruklar arasndaki klan ba
larm koparmlard, ama kendi saflan iinde her aile ka
ltsal ayrcalklarnn belirtkesi olarak geleneksel tapan
n sk bir biimde srdryordu. Bu yzden de aristok
rat r dincidir, statiktir, kolektiftir ve yap bakmndan
epikten daha ilkeldir. Onun en karakteristik biimi olan
koral od, aslmda dorudan totemci klann atasal tren
lerinden kalmadr.
Koral od bir lhidir, b ir tren arksdr, llere bir
attr, ya da Oyunlarda kazanlan bir utku iin sylenen
bir zafer arksdr. z hl trenseldir kurban treni,
adak treni ya da kahraman yurda dnnde karlama
treni. Pindarosun odunun merkezinde mit bulunur, a
l ve balangtaki zafer vgs arasnda yer alr; bu mi
tin ilevi, klannn ata anlarn kutlamaktr. Buna benzer
bir biimde, bu odlarn yaplan, bestelendikleri snfn du
ral birliiyle uyum iinde, titizlikle biimseldir, btny
le dramaddr. Syleyite de (diction) epikten ok uzak
trlar. Homerosun deyii sadedir, kendiliindendir, bilinli
yapaylktan iz yoktur onda; toplumsal aynlklann henz
talamad bir toplum ortamdr. Tarihsel misyonlannm
henz bilincine varmam olduklar bir zamanda Spartallar iin iir yazm olan Alkmanm koral odlarmda da
ayn akclktan baz izler bulunur. Olgun Sparta, Stesikhorosun paralannda grlr heybetli, cesur, tum
turakl; bu eilim ler Pindaros tarafndan yetkinlie ka
vuturulur-, dinsel trenin resmi, yksek tonu, onun elle
rinde, ilenmi, kendi bilincinde, zor beenir aristokrat
sanatn en yksek noktasna karlr.
Aristokrat iirin geliimi, beklenilecei gibi, Aiolis ve
onia kylar boyunca ok hzlyd. Kolektif uzun koral
odun bir zamanlar Kk Asya sahillerinde var olduu,
Sardisli Alkmanm ve Lesboslu Terpandrosun kaytla
rndan bellidir; fakat bu airler Spartaya gtler ve K
k Asyada koral od. Alkaiosun ve Sappho'nun kiisel li
rikleri olan monodinin kalplar iine skt. H er ikisi de

ARSTOKRAS

105

eski soylular snfmdand, fakat o gnlerin Lesbosunda

toprak sahiplerinin politik stnl zaten kmek ze
reydi, bunun sonucu onlarla halk arasndaki toplumsal en
geller yklmaktayd. Sapphonun odu kk fakat ay
dnlanm bir aristokrat evrenin ili bireyciliiyle incel
mi ve zenginlemi halk arksnn sadeliine ve yo
unluuna sahiptir.
Fakat Yunan aristokrasisinin en byk baars iirdekinden de byk onia bilimiydi. Bu hareket Asya
sahilleriyle snrlyd, nk ticaretin hzl geliimi nede
niyle, retim almasyla dorudan iliki, bilime ve iire
daha bir canllk getirmiti. onia bilimi bir ticaret aris
tokrasisinin eseriydi. Kurucusu Thales'in kendisi, ok gez
mi ve sylendiine gre bir ya tekeli kurmu bir tc
card. Gelitirdii iki bilim olan geometri ve astronomiden
birincisi, tanmn ve mimarinin gereksinmeleriyle, kinci
siyse deniztesi ticaretin gelimesinde yeterli bir seyrse
fer tekniine olan gereksinimle ortaya kmt. Her iki
sinde de, Msr ve Babille temaslarndan elde ettii bilgi
leri Yunanllara sunmaktan biraz daha fazla bir ey yap
mt; fakat yine de dorudan bir gereksinime hizmet edi
yordu; bu yolla, bu tekniklerden elde edilmi olan bilgileri
bir tek kuramda: evrenin kkeni ve gelimesi kuramnda
dzene koymay amalayan onia felsefe okulunun temel
lerini atmta. Bu son aamaya ancak onia ticareti k
me dnemindeyken ulalmas anlamldr. Anaksimandros
un yapt (.. 611-547) Miletosta tiranlm kn iz
lemi olan ykc isavalar srasnda meydana getirilmiti.
Bu felsefecilerin kendilerini adadklar temel soru, de
ime sorunuydu: dnya bugnk durumuna nasl geldi?
Bu soru temeldir, nk hibir zaman dural olmamasna
karn, ilkel srnn Asya kysnda kabile ve klan te
melinden Yunan yerleim biimine ilk paralanmasndan
beri kesiksiz bir devamllk srdrm olan insan toplumunun eski yaps, snf savam ile atrdamaktayd ar
tk. Moira zmlemesinde grdmz gibi, bu yap Yu
nan dncesinin biimlendirdii kalpt-, fakat bu kalp

106

KABLEDEN DEVLETE

paralanyordu artk, bu yapy dile getirmek iin biim

lenmi olan geleneksel dnce tarzlar, bu yapnn yerine
gemekte olan yeni toplumsal yapnn meydan okuyuuyla
kar karyayd. onia aristokrasisini, iinde yaadklar
dnyann kkenini ve evrimini soruturmaya iten de, ite,
kaltsal fikirlerle ada gereklik arasmda birdenbire
ortaya kan bu elikiydi. Geleneksel fikirler, ilk kez ol
mak zere, bilinli olarak uygulanan bilimsel bir yntem
halinde dzenleniyordu.
Dnya dzeni iin kullandklar szck kosmos idi.
Bu szcn birincil antrmas (yananlam) toplumsal
d; bu yananlamsa, Girit'in kosmoi'si, Lokroinin fcosmopoleis'i gibi birtakm politik terimlerde hl yaam
n srdryordu. lyadada hosmeo fiili yalnzca iki an
lamda kullanlr: birliklerin sava iin dzenlenmesi ve
igal edilmi topraklara kabilelerin yerletirilmesi anlam
larnda; birlikler, kabileler ve fratriler halinde dzenlen
dikleri iin bu iki anlam gerekte aynyd. Byleee, onia'l
filozoflar dnya dzenini kabile dzeni terimleriyle tanm
lyorlard. Dnyay bir dzene indirgemede, doallkla ve
kanlmaz bir biimde, geleneksel dnce tarzlarnda var
olan dzen kavramndan yola kyorlard.
Toplumun bu kabile yaps, farkllamam ilk ekir
dein organik blnmesiyle evrimlemiti. lkel sr klan
lara blnmt, klanlar klan gruplanna. Bu birimler iin
deki birimler, karmak bir ibirlii ve yarma, kar
lkl rekabet ve iki tarafl hizmetler a iinde bir arada
tutuluyordu. Klanlar retim iinde ibirlii yapyor, say
gnlk elde etmek iin yanyordu. Birbirinden evlenmeyle
birleiyor, kan davalanyla aynhyordu. Bu zt glerin et
kilemeleriyle ortaya kan gerginlik ibirlii ve yar
ma, bir araya gelme ve dmanlk, ekme ve itme ka
bile sisteminin dinamiiydi, zel mlkiyetin geliimi onun
i dengesini bozuncaya kadar da yaamn srdrd. Yu
nanistanda, ilk sarsntsn askeri nderlerden bir yne
tici snf daha sonra toprak sahibi bir aristokrasi olarak
glenecek bir snftr bu ortaya karan fetih savalar

ARSTOKRAS

107

srasnda geirmiti. Ve bu zlme hibir yerde onia

daki kadar hzl olmamt. Asya sahillerindeki onia yer
leenleri, Spartadaki Dor fatihleri gibi, bir kabile teme
linde rgtlenmilerdi, bu rgtlenmeyi denizar kolo
nilerinde de srdrdler; fakat Spartal fatihler saflarn
sklatrabildikleri halde onial Yunanllar sistemlerinin,
gzleri nnde, ticaret potasnda eridiini grdler.
Anaksimandros, fiziksel evrenin to perion (snrsz!
adn verdii, uzamsal olarak sonsuz, niteliksel olarak be
lirsiz bir eyden, hareket yoluyla meydana gelmi birta
km maddelerden olutuunu dnyordu. Bir baka de
yile, evren bir tek ilk ekirdekten farkllama yoluyla
evrimlemiti. Dnya dzeni nasl farkllama yoluyla
meydana geldiyse, ayn ekilde benzeme yoluyla yok olu
yordu. Trev maddeler hi durmadan birbirine saldryor,
sonuta iinden ktklar farkllamam birinci madde
iine emilmek yoluyla kimliklerini yitiriyorlar. Anaksimandrosun szleriyle sylersek, zaman srasna gre, bir
birinin adaletsizliklerini cezalandryorlar.
Btn bunlar onia dncesinin kkenleriyle ciddi
olarak uraan ada birka aratrmacdan biri olan
Com ford tarafndan aklanmaktadr. Biraz nce alnt
ladmz Anaksimandrosun cmlesi aka m etron fik
rine (kurulu dzenin devam iin belirlenen llerin
ya da snrlamalarn gereince gzlenmesi gerektii kav
ram) dayanr; grdmz gibi, bu kavram, ilkel moira
fikrinin aristokrasi tarafndan yeniden yorumlanmasn
dan baka bir ey deildir. Bu yzden Comford, Anak
simandrosun ikincil maddeleriyle Yunan kabile toplumunun m oira's arasnda iliki kurmakta ok hakldr. Var
d sonu, cezay deme iin kullanlan deyimin ay
rntl bir incelemesiyle dorulanmaktadr: Latince poenas
dare'ye karlk olan didonai diken kai tisin. mdi, Calhoun
un da gsterdii gibi, diken didonai deyimi (tisin didonai
bunun on dilindeki bir deikeninden baka bir ey de
ildir) yalnzca ilkel kendine-yardm'dan tremi olan zel
dava ile ilgili olarak kullanlyor; bundan baka, birincil

108

KABLEDEN DEVLETE

olarak adam ldrme iin dence ya da bedel vermek

anlammda kullanlyor. Yani, Anaksimandros bir madde
nin bir bakasma saldrn, rakip klanlar arasnda kan
gtme ya da kan davas terimleriyle tanmlamaktadr.
Bu nedenle de Anaksimandrosun fiziksel evren hakkmdaki kuramnn, temelde ilkel dncede var olan an
lamlarn bilinli bir gereklemesi olduu ak gibi g
rnyor. lkel maddeciliin ilkel toplumun silinip gittii
bir srada kristallemi ve formllemi karakteristik g
ryd bu.

GNDERMELER
Comford, F.M. From Religion to Philosophy (Dinden
Londra, 1913.
------------------ Principium Sapientiae, Cambridge, 1952.

Felsefeye),

VI
TRANLIK

.. Yedinci ve altnc yzyllardaki ekonomik ve po

litik deiiklikler ticaretin gelimesi, tccar snfnn
ortaya k, kentlerin inas bu deiikliklerin su y
zne kard uzak erimli bir teknik ilerlemeyle youn
lamt. Dokunduu her eyi altna eviren Phrygia kra
l Midasn yks bir halk masal olarak hl bellekler
de; zerinde sihirli mhr olan altm yznn yard
m yla kendisini grnmez yapan, kraln sarayma gizlice
girip onu ldren ve kendini kral iln eden Lydial
Gyges de ayn derecede nlyd eski alarda. Her iki
sylencenin de tarihsel bir temeli vardr. Madeni paray
bulanlar, Sipylosun ve Tomolosun altn ve gm ma
denlerini ileten Phrygia'l ve Lydial tccarlard. Midas
ve Gyges de parasal glerini krall ele geirmek iin
kullanm olan tccar prenslerdi. Bu, parayla kral olmu
kiiler gemiin krallarndan o denli farklydlar ki, yeni
adla anlyorlardi: tyrannoi, ya da tiranlar.
Gyges masah, madeni parann evriminde son aama
y gstermektedir: deerinin garantisi olarak zerine n,
l bir tccarn belirtkesi vurulmu metal kullanm. Demir
ubuklar, altm ve gm kaplar, alverii kolaylatrmak
iin uzun zamandan beri kullanlmaktayd, fakat byk
olmalan ve kabul edilmi bir standartlan olmay dola
mlarn snrlandryordu. Ticaret, genellikle takasa ba
m l olmutu, yani byk lde ani gereksinimle-

110

KABLEDEN DEVLETE

rin yerine getiriliiyle snrlyd. Yeni madeni paralar,

bu gelimemi aralarn tersine hafifti, standartlatrlmt ve devlet garantisi altndayd. Gygesin yz gibi
her yere girebiliyordu. Atein, dnyann yaplm oldu
u birincil madde olduunu syleyen Herakleitosun sz
leriyle sylersek, ate her eyle deitirilir, her ey de
atele; tpk altnn eyalarla, eyalarn da altnla dei
tirilii gibi.
Parann kullanm yaygnlatka tccarlar, birbiri
ardndan birok kentte, glerini doutan, varlklarn
ise topraktan alm olan eski soylularn politik ayrcalk
larna meydan okuyorlard Sappho ve Alkaios, Penthilidainin, soylu bir aileden bir kzla evlenen tiran Pittakos
tarafndan devrildiini grmlerdi; Ephesos Basilidaisi
aa yukar ayn srada dmt; yedinci yzyln so
nunda Thrasyboulos, Miletos'ta tirand. Bu srada ana
karada Korinthos Bakchiadaisi Kypselos tarafndan devirildi, bir sre sonra da Sikyonda Orthagoras, M egara
daysa Theagenes tarafndan tiranlklar kuruldu Bu ilk
tiranlardan birounun tccar snfndan olduu, hepsi
nin Ege-tesi ticaret yolu zerinde kurulmu kentlerden
olduu bilinmektedir.
Attikada tiranlm geliimi daha yavat, bu yzden
de izlenmesi daha kolaydr. AtinalIlar yedinci yzyldaki
koloni genilemesinde fazla bir rol oynamamt, dolay
syla ierdeki toprak mcadelesi daha iddetli oldu.
Ticaret zgrl, iktidarlarnn ekonomik temelinin
para tarafndan oyulduunu gren Eupatridai'lerin kontrolundan kurtulma demekti. Toprak sahipleri, bu nouveaux riches'lerin (sonradan grmeler, ev.) rekabetiyle kar
karya kalnca, kyl snfn daha da youn bir bi
imde smrerek kayplarm karlamaya altlar. Bu
nunla birlikte sonuta kylleri topran yeniden bl
trlmesi iin ayaa kaldrarak, tarmdaki bu huzursuz
luktan kendileri iin yeni ayrcalklar koparmakta yarar
lanan rakiplerinin oyunlarna gelmi oldular. Her iki ta
ra f da, topraa sahip olan aristokrasiye kar olduklar

T R A N L IK

111

iin tccarlarn ve kyllerin karlar ortakt; fakat ky

ller parann ortaya kndan ok zarar grdler, en
kt toprak sahipleriyse kyllerle ilikileri en azndan
geleneksel ve kiisel olan soylular deil, gelenekten hi
holanmayan ve topraklarn tamamen ticari bir temel
de ileten tccarlarn kendisiydi. Bu topraklar ya spe
klatr olarak, yoksul dm soylular'dan satm almak yo
luyla nk parann ilk etkilerinden biri topran al
np satlmasn kolaylatrmak olmutu ya da soylu aile
lerle evlenerek ve bu yolla onlarn politik ayrcalklarn
dan kendilerine bir pay alarak elde etmilerdi.
Aristokrasinin bu gelimeler karsndaki tutumu i
irlerinde ortaya kar. Toprak varl Tanrdan gelir, Tan
r gklerden yamur gnderir, bu yzden de ereflidir,
kalcdr bu zenginlik; ticaretle kazanlm varlksa, insan
yapsdr, tehlikeli ve kararszdr. Kt bir mevsimin ka
yplar, Tannnn yardmyla gelecek yl yerine konabi
lir, ama denizdeki bir frtna tccarm gemisini btn
sermayesiyle birlikte batrabilir. Mal peinde komak, teh
likelidir, nk gklerin kskanln davet eder. Tut
ku kendini amaya srkler insan. Daha fazlasn is
terken elindekini de yitirir insan. Kanatl umutlarn e
kiciliine kaplm insan, ku avlayan bir ocuk gibidir.
Tanrlar da kendilerinden stn kimselerle evlenenleri
kskanrlar. Pindarosun anlatt gibi ksionun gnah
da buydu. Tanrlarn kendisine verdii onur payndan ba
dnm olan ksion, Gklerin Kraliesine saldrmaya
kalkm, ama ancak bir bulutu kucaklayabilmi, daha
sonra da Tartarus'a frlatlmt.
Attikada ilk byk bunalm altnc yzyln bala
rnda oldu. Kyller bakaldrmann snrmdaydlar. En
aa snfa, retimlerinin ancak altda birini kendileri
ne ayrma izni verilmiti. Faiz oranlan yzde elliye k
m olan tefecilerin ana dm kyller topraklarn,
ocuklann, kendilerini satmaya zorlanyorlard. Birou,
denizar yerlere srklenmiti, birou dilenci ya da
kleydi, bir zamanlar kendilerinin olan topraklarda ev

112

KABLEDEN DEVLETE

siz yurtsuzdular. Eupatridai, bir kyl isyanm bastra

caklarsa, mlklerini yitirme tehdidi karsnda onlar ka
dar korkmu olan tccarlarn ibirliini kazanmak zo
runda olduklarn kabul ediyordu. Bunun iin, kendisi de
ticaretle uraan bir Eupatridai yesi olan Solon'a dik
tatrlk gleri verildi (.. 593).
Solon bir devrimci olsayd tiran yapard kendini, bylece kendi halknn ilerlemesini bir kuaktan daha fazla
hzlandrm olurdu; fakat kukusuz, niyeti bu olmu ol
sayd o greve de atanamazd. Eupatridai, adamlarn ta
nyordu.
nce, en az deiiklikle kyller zerindeki ekono
mik basky hafifletti. Birikmi borlar silerek ve bor
karl klelii yasaklayarak topran yeniden blt
rlmesi isteklerini savuturdu. Altda bir sistemini dei
tirmek ya da geerli faiz oranlarn snrlamak iin hi
bir ey yapmad. Kk toprak sahipleri, tefecilerin ya
masna kar hl savunmasz durumdayd, hl topra
ndan atlmak tehlikesi altndayd. Hi kukusuz, Solon
un niyetlerinin bir parasyd bu, nk kyller topra
a bal kald srece, sanayinin gelimesinin gerei olan
ucuz emek kayna olamazlard. Kle emeinin sanayi
de smrlmesi henz balamad bir zamanda tccar
snf iin ok nemli bir etmendi bu. Ayrca, Atm alla
rn Laurion gm yataklarn ilemeye balamalar da
bu dneme rastlad ve emein ana kayna byk ola
slkla topraklarndan atlan kyllerdi.,..
Bundan baka, Solon kabile sisteminin son bulmasn
dan beri alamaz durumda olan halk meclisini yeniden
canlandrarak alan snfa hkmette bir sz hakk ver
di. Kendi yelerinden olmasa da archontlan ve teki
devlet memurlarn seen bu organd. Adam ldrme d
nda davalara bakmak iin bir adalet mahkemesi olarak
da toplanyordu. Meclisin canlandrlmasnn, doal ola
rak Atinaya Meclis toplants iin gidemeyecek kadar yok
sul olan kyllere dorudan bir yarar olamazd, fakat
artk kendi yasal glklerini zebilen zanaatlarn du

TR A N L IK

113

rumunu nemli bir biimde dzeltti. te yandan, Mec

lisin hemen yannda bir baka organ daha kurdu Solon:
Drt Yzler Danma Meclisi; ii snf bu meclisin d
nda tutuldu, Meclis yalnzca Danma Meclisinin n
ne getirdii nergeleri onaylayabiliyordu. Solon'un bu or
gan kurma nedeni hem ii snf zerine hem de Areopa
gus Meclisi eski Eupatridai Meclisinin imdiki adyd
bu zerine bir kontrol getirmekti. Bu yenilikten ka
zanl kan snf, bu yzden, yeni orta snf oldu.
Solon, Eupatridaileri mallarndan mlklerinden ol
maktan kurtard iin bunun karl bir ey istemek
durumundayd artk. Doutan gelen archont'luk hakla
rndan vazgetiler. Ynetim grevleri ve bundan sonra
Areopagus Meclisine yelik iin gerekli nitelikler toprak
mlkiyetine baland.
Yani,
varlkl
tccarlar ser
mayelerini topraa yatrmak yoluyla archont olabilecek
lerdi artk, buysa aristokrasinin tekelinde nemli bir ge
dikti; fakat toprak sahibi olmu bir tccar, dnyaya ba
k ve karlaryla bir toprak sahibi olmaya doru git
tii iin tccar snfnn btn isteklerini karlamyor
du bu. Wade-Gerynin sorunu koyduu gibi:
Solon ynetiminde yeni zenginler ynetici snfa gir
mek iin toprak almaya hazrliklydlar; belki de kiisel
m lk gerek mlk haline evirerek malikne sahipleri
ne dntler... Fakat ksa sre sonra, byle yapm olan
lar kendilerini eski aristokrasiyle smsk birlemi top
rak aas gibi hissetmeye baladlar; yeni zenginler de
tccarn b ir tccar olarak, nce b ir malikne sahibi ol
makszn ynetici snfa girm e hakkn kazanmak isti
yorlard.
Areopagus Meclisinin yan banda Drt Yzler Mec
lisi kurumu, ticaretin gelimesi sonucunda, dinsel ve laik
karlar arasnda gittike artan farkllamay yanstyor
du. Yine de, bu sonuncusu artk yalnzca Eupatridaiden
olumamasna karn gericiliin kalesi olmay srdr

114

KABLEDEN DEVLETE

yordu. Adam ldrme davalarnda yarg hakknn yann

da, halk mahkemesinin reddettii davalarda yasal kovu
turmada bulunma hakkm elinde tutuyor ve yasalarn
uygulanmas zerinde, snrlar saptanm olmad iin
daha da etkili olan genel gzclk grevi gryordu.
Solon'un reformlarnn genel anlam, onun alan s
nfa kar tutumu zerine Adcockn yazdklarndan ok
ak bir ekilde ortaya kyor:
Meclis zerindeki snrlamalarnn gerek anlam, po
litikada ynetimi ve ilk giriim i varlkl ya da orta sn
fn ellerinde tutmakt. Aristokrat ynetimin halk yllar
ca politik ynden eitimsiz, hrsl nderlerin kolayca al
databildii kimseler olarak brakt b ir gerekti; Solon
un iirleri de onun, ynlendirilmemi umutlarn ne ka
dar tehlikeli olabileceini ok iyi bildiini gsteriyor. Fa
kat bunun deikeni: halk kitlelerini politik gten yok
sun brakmak da ondan daha byk b ir ktlk, daha
byk bir tehlikeydi; Solon, yeni ekonomik dzenin yok
sul A tinallar fesata karamayacak kadar megul ve ho
nut tutacan da umut etmi olabilir. Kendilerine yeten
bu ufack gc onlara vermekle halkn daha fazlasn
elde etmeye kandnlamayaca umulabilirdi. Ayrca hem
politika, hem de adalet, halk gerekten ynetimde deil
se, onlarn kt ynetime ve adaletsizlie kar korun
malarn gerektirirdi.
Solon halka ne ok fazla ne de ok az, ll bir g ver
mi olduunu ileri srerken, Yunan dncesine nemli
bir katkda bulunmu oluyordu. Eski aristokrasinin pa
rolas: hibir eyde arya kama; insann dnya nimet
lerinden yararlanmasna bir st snr getiriyor ama bir
alt' snr koymuyordu. Solon ortalamay bulduunu ileri
sryordu, bylece ykselen orta snfn karakteristik g
rn de ilk kez dile getirmi oluyordu.
Daha sonraki otuz yl iinde, zel mlkiyette zengin
lik artmaya devam ederken aristokrat cephe de atla

T R A N LIK

115

maya balad. Solonun kendisi sonradan ticarete dnm

bir toprak sahibi idi, imdi teki soylu aileler de onun
izinden gidiyordu hepsinden ok da Kk Asyamn
i blgeleri iin byk bir entrepot olan Sardis'le ticari
ilikiler srdren Alkmaionidai'ler ve Laurion madenleri
ne ilgi duyan Peisistratidailer. Bu iki soylu aileden her
biri kendi politik yandalarn rgtlyordu. Alkmaionun
olu Megakles, tccarlar, liman esnafm, Peisistratossa
madencileri rgtlyordu. Eteoboutadailerden Lykourgos,
byk toprak sahiplerinin banda, her ikisine de kar
yd bunlarn, ayn zamanda birbirleriyle de rekabettey
diler. Kart gler blnd srece, kurulu dzen ya
amasn srdryordu. Peisistratos iki kez iktidar ele
geirme giriiminde bulundu, her ikisinde de hasmlanmn bir araya gelmesiyle geriye pskrtld. kinci sr
gnn Trakyadaki Pangaion Dandaki gm maden
lerinde nemli parasal kazanlar elde etmekle geirdi;
bu arada, 546'da, Sardis, Perslerin eline gemiti. Rakibi
Megaklese byk bir darbe olmalyd bu. A lt yl sonra
nc giriimde bulundu, bu kez baarlyd.
teki tiranlklar gibi Peisistratosun ynetimi de is
ter istemez otokratikti, nk gl bir biimde merke
zilemi bir monari, bir kardevrimden tek korunma yo
luydu. Yeni orta smf savunuuyla olduu kadar, yne
timinin saltk (mutlak) zelliiyle de, ngiliz Tudorlaryla gzle grnr bir benzerlik gsterir Peisistratos.
Tarm sorununu zmek iin, srgne gnderilmi ko
damanlarn boaltt topraklan kulland. Kyller k
k mlk sahipleri olarak hkmetin de yardmyla zor
la alnm topraklara yerletirildi. stekleri yerine gelmi
ti. Salam bir baaryd bu. Bu arada, metal para siste
mini ve d ticareti gelitirmede gsterdii canl ticari
politikas tccarlarn devaml desteini salyordu ona;
eski kent duvanmn yklmas ve kent devriminin amaz
bir belirtisi olan bir kemerli su yolunun yapm da iinde
olmak zere, kapsaml kamu ileri program, alan sn
fa gemi yapm, mlekilik ve metalrji alanndaki

116

KABLEDEN DEVLETE

zel giriimin emek gereksinimine ek olarak alma ala

n salad. Bir yzyl sonra Sparta hl bir ky grn
mndeydi; Atina ise daha o zamandan bir kentti.
Bu toplumsal deiiklikler, zorunlu olarak, toplumun
din ve kltr yaamnda bir dnm de ieriyordu;
Peisistratos ynetiminde bu da bilinli olarak ynlendi
riliyordu. Athena Polias tapman bitirdi, Panathenaiay
byk bir ulusal festival olarak yeniden dzenledi. Aris
tokrasinin ok dar klan tapmm dengelemek zere, o g
ne kadar Olymposlu olarak pek tannmayan Dionysosa
tapnmay resmen tand ve ok gemeden bir kent ola
rak Panathenaiay bile glgede brakacak olan Dionysia
Kenti festivalini kurdu ya da yeniden canlandrd. Son
olarak da, Homeros iirlerinin onial ozanlarca halk
nnde okunuunu balatt, Homeros iirleri de ilk kez
olmak zere Attikada tannm oldu. Btn bu yenilik
lerin altnda yatan ama, bir ulusal bilin ruhunu zen
direrek yeni kent-devletinin ticari genilemesini glendirmekti.
Peisistratosun baars, ncelikle iinde bulunduu
durumun nesnel olanaklarn doru hesaplamasna daya
nyordu. Ynetiminin, kendisini onia ile ticari rekabet
ten kurtaran Perslerin Ege'ye doru ilerlemesiyle ayn
zamana rastlamas gerekten de bir anst onun iin, ama
bu ans kazanca evirmekte hzl davrand. D politi
kada yapt en nemli ilerden biri Hellespontta (a
nakkale Boaz) Sigeionu ele geirmesiydi. Bylece Dardanellesin kontrol Atm allar iin, kendilerine bol mik
tarda ucuz msr salayarak ve o gnk retim dzeyin
de kendi z kaynaklaryla yapabileceklerinden ok daha
kalabalk bir sanayi nfusunu desteklemelerini mmkn
klarak en yaamsal karlardan biri haline geldi. Bu po
litikann olumsuz bir yan da vard kukusuz. pazan
bastryor ve tarm tekniinin gelitirilmesini nlyordu;
fakat Atina, Hellespontu kontrol edebildii ve kentlere
akn emebildii srece hakl grlyordu bu.
Peisistratos 528'de ld, yerine iki olu geti; Hip-

T R A N L IK

117

parkhos ile Hippias. Hipparkhos dokuz yl sonra bir kan

davas sonucu ldrld. Ondan sonraki yzylda Atina
lIlar, Hipparkhosun katillerinin tiranln devrilmesinden
sorumlu olduuna inanyorlard, fakat gerekte Hippias
bir dokuz yl daha iktidarda kald. Saltanatnn son yl
larnda gittike artan kt n, hi kukusuz kiisel et
menlere olduu kadar, ncelikle politik gler dengesin
de meydana gelmekte olan deiikliklere balyd. Peisistratos orta snflan glendirirken iini yle eksiksiz yap
mt ki, bu snflar imdi korumac bir diktatrlkten
vazgeecek kadar gl hissediyorlard kendilerini. So
nu olarak, Hippias ancak daha ileri derecede zoralm
larla karlayabilecei parasal glklere batmken, dik
tatrln gerektirdii harcamalara gittike daha taham
mlsz oluyorlard. Bylece, ileri bir g olarak balan
m olan tiranlk, ilerlemeye bir engel olmutu. Son darbe
512de, Hippiasn, Perslerin Trakyay igaliyle ana gelir
kaynandan yoksun kalmasyla inmi oldu.
Bununla birlikte, onun devrilmesini gerekletiren ile
rici gler deil, kartlarnn bir araya gelmesiydi: ba
basnn dmannn olu Kleisthenes, kendi karna ha
reket eden Megakles ve tiranln zayflamasn bir kar
devrim frsat olarak gren teki srgn aristokratlar.
Alkmaionidailer yllardr yorulmaz bir biimde kendi ser
vetlerini artryorlard; zellikle, Delphoide yangnn yer
le bir ettii tapman onarlmas iin nemli bir kontrat
elde etmilerdi. Kleisthenes, Peisistratosun Sparta ile ge
litirdii bu dosta ilikileri koparmak iin Delphoideki
etkisini kulland ve 510da Sparta ordusunun banda
Sparta kralyla birlikte Attikaya girdi. Balaklaryla,
Hippias tiranln yktktan sonra aristokrasinin yeniden
ayaa kaldrlmas konusunda aka anlat, fakat Kle
isthenes onun yerine gz dikmiti. Amac ortaya knca
aristokratlarn nderlerinden Isagoras ikinci bir mdaha
lede bulunmas iin Sparta'ya bavurdu. Kleisthenes ise
halka bavurmakla yant verdi buna. Aristokratlarn a
zn birtakm demokratik reform larla kapatt ve orada

118

KABLEDEN DEVLETE

oturan yzlerce yabancy ve kleyi serbest brakt. Bu

nun sonucunda, Sparta Kral, yannda muhbir Isagoras
olmak zere ancien regim ei (eski rejim) yeniden ayaa
dikmek iin Attika'da grnnce, ordusuyla birlikte Akropolise kapatld ve ancak bir daha mdahale etmeye
cei konusunda anlamaya vanlm ca serbest brakld.
Halk iin byk bir zaferdi bu.
Yunan Uranlnn ilevi geiciydi. Tiranlk, aristok
rasi ynetiminde zorla bir gedik aarak orta snfa, de
mokratik devrimin son aamas iin glerini salamla
trma olanan verdi; bu aamaya Uranln kendisinin
devrilmesi de dahildi. Tiranlm Yunan geleneinde he
men hemen oy birliiyle sulanmasnn nedeni budur. n
ce aristokratlar tarafndan, ilerici olduu iin, daha son
ra da demokratlar tarafndan gericilie dnt iin
sulanmt. Onun lehinde syleyecek eyi olan yalnzca
iki air vard: Pindaros ile Simonides; onlar da para kar
l efendilerine hizmet ediyorlard. Kukusuz, Dionysia
kentindeki ilk airler Peisistratos hakkmdaki vglerinde
itendiler (saltanat, geleneksel olarak Kronosun efsane
vi saltanatna benzetiliyordu), fakat yazdklar yok oldu;
Aiskhylosun adalar iinse Uranlk, her eyden nce,
lkeden kovulduktan sonra yabanc bir gcn kuklas
olarak tekrar Uranl kurmak umuduyla glerini ulusal
dmanla birletiren Hippias demekti. Sonunda, her yer
de geici olduu iin ve birok devlette baarl bir kar
devrimle sona erdirildii iin tiranlk, halkn gznde,
eline byk varlk geirince lml olduunu unutup kut
sal fkenin tuzana derek kendi ykmna srklenen
bir insann gsterili bir iktidar trman olarak simge
leti. Bu gelenein gerisinde, gz ap kapayncaya ka
dar, dilenciyi krala, kralysa dilenciye dntren pa
rann gvenilmez kaypakl anlay yatmaktadr.
Demokratik hareketin karlati iddeUi diren, Theognis'in iirlerinde canl bir biimde anlatlmtr. Tipi
nin tam adam olan bu gerici bon vivant (iret adam),
uygarl kendi snfnn ayrcalklaryla bir tutuyordu:

T R A N LIK

119

Utan ortadan kalkt; guru r ve kstahlk adaleti ele

geirdi, dnyaya sahip oldu... Kent yine kent, ama halk
deiti: b ir zamanlar yasa nedir bilmiyorlard, srtlarna
kei derisi geirip geyikler gib i duvarlar ardnda otu ru r
lard; ama imdi soylu oldular, b ir zamanlarn soylula
rysa ayaklar altnda Ah, hangi yrek dayanr buna?
Ezin onlar, sktka skn boyunduruklarn onlara
efendilerini sevdirmenin tek yolu bu... Halk kitlesi bir tek
erdem tanr, servet, gerisi bo... Hi domam olmak
en iyisi, ne de gn n grmek; ya da domusan he
men lm n kaplarna doru komak ve bir yn top
ran altnda uzanmak.
Eski kast sistemi yklmtr artk; nk serfler, artk
eekler gibi zerlerine binilmesinden honut deildir; n
k kiisel ballk ve zgrlk hakkmdaki yazl olma
yan eski yasa geer aka olmutur yleyse uygarlk yok
olmutur. Am a uygarlk Theognisi bekleyemezdi. Doru,
eski kltr paralanyordu, ama yalnzca yeni emeller,
yeni deerler, yeni fikirler ptrak gibi amaya balad
iin.

GNDERMELER
Adcock, F.E. Cambridge Ancient Society (Cambridge Eski alar Ta
rihi), c. 4.
Ure, P.N. The Origin of Tyranny (Tiranln Kkeni), Cambridge, 1922.

 N C B L M

DRAMANIN

KKEN

DONYSOS VE S A T Y R LE R

VII
ERGNLEME

lkel avc kabilede, topluluun yeleri daha nceden

belirttiimiz cinsellie bal iblmnn yannda, yaa
gre, ocuklar, yetikinler ve yallar olarak derecelendi
rilirler. ocuklar yiyecek toplama iinde kadnlara yar
dm ederler; erkekler avlanr ve savarlar; yallarsa ka
bilenin danmanlardr. Bir aamadan tekine gei, er
ginleme trenleriyle gerekletirilir. Bunlardan en nem
lisi, ergenlik ama gelen erkek ocuklarn erginleme
sidir; ayn zamanda, tam kabile statsne giri ve evlen
meye hazrlktr bu. K z ocuklarn erginlemesi de buna
benzer, ama bu konuda daha az yaygm kantlar var; n
k ilkel kadnlar, doallkla, kendi erkeklerinden sakla
dklar gizleri erkek insanbilimcilere amakta isteksizdir
ler; bizim kendi toplumumuzda da kadnlarn stats y
ledir ki, ilerinden ok az insanbilimci olma frsatna sa
hiptir.
Erginlemenin ilevi ocuun yetikin statsne ka
bul ilkel dncede ocuun ld ve yeniden do
duu inancyla dile getirilir. Bu kavram anlayabilmek
iin bizim doumun ve lmn doas hakkmdaki ada
kavramlar bir kenara brakmamz gerekir. lkel toplum
da yeni doan ocua, yeniden yaama dnen atalardan
biri olarak baklr. Bunun iindir ki, Yunanistan da iin
de lmede zere dnyann birok yerinde, ocua byk
anababalanndan birinin adn vermek bir tre haline gel-

124

D R A M A N IN KKEN

initir. ocuk ergenlik ama eriince, bir ocuk olarak

lr ve bir erkek ya da bir kadn olarak yeniden doar.
Yetikin de ayn biimde bir yalya dnr; lmdeyse,
yal en yksek mertebeye yani totem atalar aamasma
girmi olur, oradan da zaman gelince bu evrimin t
mnden yeniden gemek zere yeniden doar. Doum
lmdr, lmse doum. Bunlar basz sonsuz deiim s
recinin birbirini btnleyen, birbirinden ayrlmaz yzle
ridir; bu sre bizim anladmz gibi yalnzca doumu
ve lm deil, ayn zamanda dlleme ve dourma g
cnn gelimesini ve kmesini de ierir. Afrika zenci
leri zerine almasnda Cureaunun da iaret ettii gibi,
yerliler, fiziksel yaamda her ciddi olayn, yeniden di
riliin izledii lme eit olduunu ileri srerler.
Bu dnce tarz ilkel erginlemenin evrensel bir zel
liiyle adayn yanslamak ya da simgesel lm ve ye
niden dirilii somut bir biimde dile getirilir. Tren
eitli biimler alr. Bazlar son derece gerekidir, ada
yn ldrlmesi ve bir kadndan yeniden douu eylemini
ierir; tekilerde, bir tann ya da ruh tarafndan yutulduu ve geriye kusulduu varsaylr. Bu ge ylesine te
meldir ki, kabile toplumunun daha ileri aamalarna z
g daha incelmi biimlerinde bile kolaylkla tannr. Si
hirli uyku ya da d, byledir: aday, bir ocuk gibi din
lenmesi iin yere yatrlr ve bir atanm ruhu tarafndan
ele geirildikten sonra bir erkek olarak uyanr. Birok
erginleme treninde ortak olan; yeni bir kimlik elde et
mek iin adayn nce eski kimliinden kurtulmas ge
rektii ilkesine dayanarak, olan ocuun kz, kznsa o
lan gibi giydirilmesi tresinin de byle bir ey olduu
varsaylabilir. Birok kabilede olan ocuklar erginlen
mek zere alnp gtrldklerinde analar ld diye ar
kalarndan alar, yas tutar, dndklerindeyse, konuma
yan, yryemeyen ya da arkadalarn tanyamayan be
beklermi gibi davranrlar onlara. Ayn zamanda, ilkel
dncede, yeni bir kimlik demek olan yeni bir ad alr
lar. Tpk yeni doan bir ocua atalarndan birinin ad

ERGNLEME

125

nn verilii, onun ilk zamanlarda nasl adn tad in

sann yeniden yaama gelii anlamna geliyor idiyse, er
ginlemede yeni bir adn alm da adayn yeniden dodu
u anlamna gelir.
lmn ve yeniden yaama dnn bu dramatik
temsillerinin yannda, aday genellikle bedeninin bir par
asnn kesilmesinden ibaret bir ameliyat ileminden ge
irilir: olansa snnet derisinin alnmas, kzsa klitori
sin kesilmesi; bir diin sklmesi; bir parman kesilme
si; san tmyle ya da bir tutamnn kesilmesi gibi. Bu
ameliyatlardan en ilkeli snnet ve di sklmesidir, her
ikisi de Avustralya'da grlyor, ama hibir zaman bir
likte deil. Bu da, bunlarn tmnn balangta ortak
bir amaca ulamann farkl yntemleri olduunu akla ge
tiriyor. Bu amacn ne olduu, bizim u anda ulamak is
tediimiz hedefin dnda kalmaktadr; fakat kesilen k
sm dikkatle saklandna gre, bu trenlerle, yeniden
doabilir diye bedenlerin tmyle ya da ksmen korun
duu l gmme trenleri arasnda bir koutluk olduu
gzlenebilir.
Geriye kalan erginleme trenleri, her zaman birbi
rinden aynlam ayaca iin birlikte alnabilecek iki s
nfa ayrlr: arnma ve snama trenleri. Adaylar su ya
da kan iinde ykanr, bir derede ya da denizde suya
sokulur, ya da bir ate nnde bir sre kavrulur; bazan
ac verici engelleri olan yarlara sokulur; ou kez l
drc sonular veren yapmack dvlere girerler; bi
linsiz dnceye kadar kamlanrlar; kulaklar ve burun
lar delinir, etleri bakla izilir ya da derilerine dvme
yaplr. Bu trenlerin ounda rastlanabilecek fiziksel ac,
btn dnyada bir g denemesi ya da bir dayanma s
nav olarak aklanmaktadr; bunlarda baarszlksa, elen
me ya da gzden dme anlamna gelir: bu snamalarn
sertliinin, aday korkutarak devaml br boyun eme
alkanl vermek zere yallarca bilerek uygulandn
dan kuku edilemez. Yine de onlann ilk ilevinin arn
ma ve ile olmas olasdr. Tpk kirliliin hastalk, has-

126

D R AM ANIN KKEN

talmsa lm oluu gibi, arnma da yaamn yenilenme

sidir.
En sonunda, adaya kabilenin treleri ve gelenekleri
hakknda bilgi verilir. Bu i, dinsel tlerle ya da so
rulu yantl sorgulamalarla, dramatik danslar yaptrla
rak, kutsal nesnelerin gsterilip anlamlarnn tmyle
aklanmasyla yaplr. Trenin tamam son derece giz
lidir. Kabilenin yerleim yerinden uzakta, genellikle zel
olarak tren iin hazrlanm bir yerde yaplr; yallarn
ve onlarn ergin yardmclarnn dnda btn topluluk
yelerinin uzak durmas, yoksa lme mahkm edilecek
leri uyarlr. Birok kabilede gerek erginlemeden nce
aylarca srebilen bir inziva dnemi geirilir; adaylar yer
leim yerine geri dndklerinde, yaptklar, grdkleri ya
da iittikleri hakknda erginlenmemi olanlara herhangi
bir ey aklamalar kesinlikle yasaklanr.
ou avc kabileler arasmda erginlemeyi hemen ev
lenme izler, dolaysyla evlenmenin tren olarak ergin
lemenin kendisinden herhangi bir ayrm yoktur. Birok
ilkel halklarn evlenme trenlerinin erginlemeye niin bu
kadar yakndan benzediinin aklamas budur. Bu, zel
likle trendeki kadn taraf iin gerektir, nk onun du
rumunda evliliin ergenlik andan sonraya braklmas
seyrektir. te yandan, erkekler kabile toplumunun daha
yukar aamalarnda, evlenmeden nce bir baka dene
me dnemi daha geirmek zorundadr. Bu sre Erkekler
Evinde geirilir; Hutton Webster buray yle anlatyor:
Erkekler Evi, genellikle b ir kabile yerleim yerindeki
en byk binadr. Kyn ortak maldr-, bir danma odas
ya da ky odas, yabanclar iin b ir konuk evi ve erkek
ler iin uyuma yeri olarak kullanlr... Evlenmenin ve
b ir kadnn zel mlke alnmasnn hemen kabileye ka
bul izlemedii zamanlarda, Erkekler Evi evlenmemi
genlerin cinsel eilim lerine engel olacak etkili b ir hapisane olur. O zaman, bekarlar iin bir kulp olarak kulla
n lr... Kuruluuna yol aan ilk fik irler unutulup gidince,

ERGNLEME

127

ok salam bir biimde kurulmu ve ok yaygnlam

olan b ir kurum un baka kullanmlara ayrlmas yoluyla
yaamaya devam etmesi beklenebilir. Askerlik grevinde,
genlerin kapatld ve sava sanatna altrd gar
nizonlar olarak bu evler ou kez yararl birer savunma
arac olarak kullanlr. Topluluun dini tapnmalar ge
nellikle burada yaplr. Sklkla drama temsilleri iin ti
yatro grevi grr... Bu durumda, ilkel b ir toplulukta han
g i biimde olursa olsun Erkekler EvVnin varl, bugn
ya da gemite, g iz li erginleme trenlerinin va r olduunu
kuvvetle gstermektedir.
Genellikle, bir btn olarak erginleme kabileyle ili
kilidir, fakat Avustralya ve Yeni Ginedeki aa avc ka
bilelerinden elde edilen kantlar, onun totemci klanda mer
kezilemi olduu bir nceki aamay aklkla gstermek
tedir. Bu dinsel trenlerin klandan kabilelere geii, kabile
sisteminin salamlatnn kantdr; tersine, bu sistem da
lm aya baladnda, erginleme ve zayflamaya uraya
rak kabilesel zelliini yitirir bu durumda trenler dik
katsiz. batan savma v e bamtsz hale gelir, genellikle yi
ne yaplyordur ama evcil bir karakter kazanmtr ve o
u kez erikinlikten nce yaplr ya da balangtaki
birletirici zelliini korur, eski klann yeni ve deiik
bir ekli olan bysel bir kardelik cemiyetinin ya da
gizli bir cemiyetin temellerini oluturur. Ayrca, Webster
in de gsterdii gibi, bu cemiyetlerin ortaya k ve kla
nn k, toplumsal eitsizliklerin gelimesiyle ilikilidir:
ncelemekte olduumuz ekliyle erginleme trenleri de
m okratik ve kabilesel yanlarn ancak btn toplumsal
kontroln kabile yallarnn elinde olduu ilkel aamadan
ortaya kmam olan toplamlarda korumaktadr. Btn
Avustralya ve Y eni Ginede bu zellikteki trenlerin var
l, bu adalarda kesin ve kalc bakanlklarn olmay
yla ilikili olm aldr... Melanezya ve A frika da politik
merkezileme byk lde, geni b ir alanda egemen ve

128

D RA M A N IN KKEN

ounlukla kaltsal yapda bakanlklarn kurulmasyla so

nulanmtr, fakat bu sre, toplumun ilk aamalarnda
yalnzca yallara braklan toplumsal kontrol ilevlerinin
kabile bakanlarna teslim edilmesine kadar srmemi
tir... Gelien politik merkezilemeyle birlikte bu ilevler
modas gemi b ir hale gelir, cemiyetlerin dinsel ve dra
matik ynleri en nemli yeri kazanr. Bu son aamaya
hem Polinezyada hem de Kuzey Am erikada ulalmtr.
Gizli cemiyette klann yaps devam eder, fakat e
kil deitirmitir. Cemiyetin ayr bir totemi, ayr bir ge
lenei ve ayr dinsel trenleri vardr; birliini, yelerini
canl tutan gl dayanma duygusundan alr; birok
durumda, yerine getirmesi gereken bysel-ekonomik i
levleri vardr: yiyecek olarak kullanlan hayvanlarn re
tilmesi, yamurun yadrlmas, hasadn oluturulmas gi
bi. te yandan yelik kan birliine deil yelie kabul
treniyle (erginleme) balayan dinsel uygulaym birlii
ne dayanr. Baka bir deyile, toplulua kabul iin gerekli
yeterlik doum deil, yeniden doumdur. Buna gre, to
tem artk kaltsal deildir, kabulle elde edilir.
Genellikle fakat her zaman deil bir delikanl olan
aday tek bana ormana gider; orada tam bir yalnzlk
iinde, a kalarak, uyuyarak ve ilgili hayvan dleyerek
gnler, haftalar ve aylar geirir: giderek o hayvan kendi
bireysel totemi ya da koruyucu ruhu, kiinin kaderini
biimlendiren ve yaamnn btn etin olaylarn sap
tayan g olur. Eve dndnde bir ergindir, bylece ye
ni bir ad alr. Kwakiutl Kzlderilileri arasnda adaylar
hem geirdikeri fiziksel yoksunluklar hem de koruyucu ru
hun artk vcutlarna girdii ve onlar ele geirdii inan
cnn verdii gle geici bir delilik iinde dnerler eve.
Daha sonra bu ruh, yeni erginlenmi yenin ld ve
yeniden doduunu anlatacak ekilde hazrlanm ark
larn ve danslarn toplu olarak sylenmesi ve yaplmasyla
bedenden kovulur. Kuzey Am erikada bu cemiyetlerin ba
lca ilevleri haline gelmi olan hastalarn iyiletirilme

ERGNLEME

129

siyle ilgili trenin altnda da ayn fikir yatmaktadr.

Ojibwa kardelik cemiyetlerinde ruhu cinlerden kurtar
lan hasta bylece erginlenmi olur; Cape Flattery K zl
derililerinin Tsiahk kardelik cemiyetinde hasta tedavi
edilmeden nce erginlenmi olmak zorundadr. Yeniden
doma yoluyla salna kavuur.
Bu kardelik cemiyetleri glerini, hi kukusuz, n
celikle baz by ekillerini tekellerinde bulundurmaktan
alr; fakat insan toplumunun bu aamasnda by, retim
tekniinin bir btnleyicisi olmaktan ok daha te bir
ey haline gelmitir. Erginlenenlerin yararland ayrca
lklar ekonomik temelini yitirmitir ve az ya da ok bi
linli olarak toplumsal smr amacyla kullanlmaktadr.
lkel Am erikann en ileri blgelerinden olan Meksika ve
Peruda tarmn gelimesinde deimez bir eilim olan b
ynn bu an nem kazanmas, halk, kana susam bir
teokrasiye mutlak kulluk durumuna drd; bunlarn
giderek incelikle yrttkleri bu insan zverisi, kendi kl
trlerinin, spanyol fetihlerinin yaratt daha byk kor
ku iinde ortadan kalkmasyla son buldu.
Son olarak, bu kardelik cemiyetlerinin yalnzca Am e
rikada deil A frika ve Polinezyadaki evrensel bir zel
lii, bir tr dinsel tren dramasnm belli zamanlarda tem
sil edilmesidir: bu trenlerde aktrler kabile atalarn o
u kez totem biiminde canlandrrlar. Diyelim, Hopi K
zlderililerinin Katcina kardelik cemiyetleri, topluluun
hl etkin yeleri olarak baklan ve kendilerine dans yo
luyla, yamur gnderme ve rn bytme grevleri
ykletilen atalarna ait bir maskeli dans yaparlar. Byle
bir dinsel tren, bir dinleyici topluluu nnde yaplmas
ve bir eylemi temsil etmesi ynnden gelimi dramaya
benzer, oysa onun ata ruhlaryla ilikisi ve ekonomik i
levi, ilkel avc klann yanslama treniyle olan ban da
ak bir biimde ortaya kor.
Daha nceki bir blmde, gerek retim tekniinin
bir paras olarak doan ve totem trlerinin eylemlerini
temsil eden totemci klann yanslama dansnn, hayvan

130

DRAMAN1N KKEN

olarak kavranan klan atalarnn etkinliklerinin bir tr

oyunlatnlmasma nasl dntn grmtk (s. 31).
Dinsel tren bu yolla btn zelliklerini ykleme bii
minde yeniden reten bir m it ortaya kard. Bu durum
larda mitin, dinsel trenin aklamas olduu sylenir o
u kez; fakat daha ok, hi olmazsa ilk aamalarmda,
trensel eylemin szl biimidir trene katlanlarm za
man zaman paylat unutulmaz bir deneyin kolektif ifa
desidir. Daha sonralar, klan sistemi k halindeyken,
mit, trenden kendini ayrabilir ve kendine zg bam
sz zellikler gelitirebilir. Yine de, bunlar bile byk l
de dinsel trenin esinlendirdii eylerdir, nk ilkel
toplumda hemen hemen her yaant herhangi bir tren
sel eylem biimini alr. Y a da hem mit hem de dinsel t
ren bataki yaknlklarn srdrerek, daha nce grm
olduumuz gibi klann yapsm hi bozulmadan saklayan
bysel kardeliin dramasmda yaamaya devam eder.
Bu koullar altnda, kardelik cemiyeti gizli olduuna g
re, mit, erginlenmemi olanlara yalnzca dtan grnr
biimiyle aklanan, i anlam anlayanlara saklanan bir
giz olur. Son olarak, kardelik cemiyetinin kendisi k
e getiinde, onun dramatik ilevi genellikle en daya
nkl, en kalc yandr. Mistikler toplumu, oyunlar gizli
i anlamn yitirmi, fakat hl naslsa yaam yenileyen
bir giz zelliini bir dereceye kadar koruyan bir aktrler
loncas haline gelir.
Bundan sonraki iimiz, bu sonularn altnda es
ki Yunanistanda benzeri kurumlarla ilgili kantlan in
celemektir. Bunlar, balca, genlikte ya da erkekliin
balangcnda yaplan trenlerde, Zeus'un ve Dionysosun
doumuyla ilgili mitlerde, baz enliklerin trensel kken
lerinde, mistik dinin tapmlarnda ve son olarak dramann
kkenlerinde bulunmaktadr.
iddetin, sertliin bir simgesi haline gelmi olan Spar
ta genliinin geleneksel eitimi Plutarkhos tarafndan
uzun uzun anlatlmaktadr.
Yeni doan ocuk kabilenin yallarna gtrlr, on

ERGNLEME

131

lar da yetitirilecek mi yoksa braklacak m olduuna ka

rar verirlerdi. Olan ocuklar yedi yama kadar anababalarmm bakmnda kalrd; yedi yama gelince, kendi
lerinden birinin nderlik ettii agelai'lerden ya da grup
lar dan birine verilirlerdi. Aglai yeleri, sk bir disiplin
altnda ve yallarn devaml kontrolunda bir komn ya
am srerlerdi. Balarn tra ederler, kaba giysiler gi
yerler, yalnayak dolarlard. Gn, sahte dvler de ie
ren atletizm almalaryla geirirlerdi. Yaz boyunca Eurotastan topladklar sazlar zerinde uyurlar, bu sazlan b
ak kullanmakszm elleriyle yolarlard. Kn bu sazlarm
yerini kaplanboanotu denilen bitkinin yapraklan alr
d. On iki yandan sonra hem yazm hem de kn giye
cekleri bir tek giysiye izin verilir, nadir ve zel durumlar
dnda yalanmalan ya da ykanmalar yasaklanrd.
Aralarnda umut verici olanlar teker teker dost (k)
diye adlandrlan bir adama verilir, ocuk onunla yaam
boyu srecek yakn bir ilikiye girerdi. On yedi yanda,
bir eirenin, yani erikin statsnn ikinci ylnda olan bir
adamn nderlii altnda, agela"dan boua'ya, ya da kz
ler srsne ykseltilirlerdi. Eiren, onlarn oyunlarn,
dvlerini, yakalanmadan yiyecek ve yakacak alarak ha
zrlamak zorunda olduklar yiyeceklerini yaplarn de
netlerdi. Akam yemeinden sonra onlarla birlikte kalr,
onlara arklar retir, kamu ileri hakknda sorular so
rard. Yanl yant veren ocuun parma eiren tarafn
dan srlrd. rendikleri arklar arasnda, korolu
bir enlikte kendilerinin okuyaca blm de olurdu: ko
rolardan biri kendilerinin, kincisi erkeklerin, ncs
de yallarn korosuydu. Yallar, bir zamanlar gen, ce
sur ve eviktik diye balard; erkekler yant verirdi, Biz
de yleyiz imdi, istersen gel ve dene; erkek ocuklar so
nunu getirirdi, Am a biz en glnz olacaz yaknda.
On sekiz yamda, bir melleiren olurdu erkek ocuk, on
dan sonraki iki yl iinde bir gn btn denemelerin en
iddetlisi uygulanrd kendisine: Artemis Orthia altannda,
btn teki melleirenlerce halk nnde krbalanrlar-

132

DRAMAN1N KKEN

d. Plutarkhos, kendisinin, bu barbarca snav sresince hi

ses karmadan len birok ocuk grdn sylyor.
Melleiren yirmi yama gelince bir eiren olurdu ve
pheidition ya da p h ilitio ria girerdi: erkeklerin, kleroilarndan ve av rnnden katklarla gerekletirilen ortak
yemeklere katldklar kulp binasyd bu. ocuklarn bu
gibi olaylara ancak oradaki yal adamn kapy gste
rerek buradan dan tek szck kamaz uyarsndan
sonra katlmalarna izin verilirdi. Erkeklie eriildikten
hemen sonra evlenmeye izin verilmezdi, oysa belli bir s
renin tesinde evlenmemi kalanlar bunun sresi be
lirtilmiyor eitli cezalara ve yetkisizliklere urarlard.
Erkekler evlendikten sonra bile kulp binasnda yemeye
ve yatmaya devam ederlerdi.
Kzlarn eitimiyle ilgili daha az ey biliyoruz, ama
onlar da halk enliklerinde dans etme ve koma al
malar iin agelai'de rgtlenirlerdi, erkekler onlan bu
ralarda grr ve evlenme nerileri iin frsat olarak bili
nirdi bu enlikler. Gelin, kocas tarafndan bir g gs
terisiyle alnp gtrlrd. Yal bir kadn elik ederdi
geline, kadn kzn salarn keser, erkek giysileri giydirir
sonra da karanlkta brakrd onu. Kocas gecenin ge bir
saatinde grmeye gelirdi onu, onunla yatar ve gecenin ka
lan blmn geirmek zere kulp binasna dnerdi.
Plutarkhos, kadnlarn ergenlik andan sonra bir sre
daha evlenmediklerini sylyor; bu, onlarn da eitiminin
devlet tarafndan sk bir biimde kontrol edildii kan
tyla uyuuyor.
Aristoteles'e gre, Dor Giriti kurumlan Spartanmkilerden daha eskiydi; bu savma destek olarak da, Girit
lilerin, erkeklerin birlikte yemek yedikleri anclreionun ya
da erkekler evinin, Spartallann pheidition'un eski ad
olduuna iaret ediyor. G iritte de erkek ocuklar kaba
giysiler giyinmi olarak yemeklere katlrlard, fakat Spartal ocuklann boua'ya girme ya olan on yedi yama ka
dar agelaya girmezlerdi. Agla'da fiziksel glklere altnlr, avclk, kou, bir agla'nn tekine kar karld

ERGNLEME

133

sahte dv, geleneksel olarak Kuretalara yaktrlan lir

ve flt eliinde mzikle savaa gidii temsil eden ulusal
sava dans eitimi grrlerdi. Agelai yelerini yaa k
klerden ayrt etmek iin kullanlan dromeis ve apodromoi: koucular ve koucu olmayanlar terimleri bu ko
ularn ne kadar nemli olduunu gsteriyor.
Giritli olan ocuunun da aada anlatacamz e
kilde edindii dostu vard. Dost, gnlk niyet bildiri
sini verdikten sonra yakn yoldalaryla birlikte ocuun
evine gider ve onlarn yardmyla ocuu yaknlarndan
alr gtrrd, yoldalar onlara Erkekler Evine kadar
elik ederdi. Bundan sonra ocuu lkenin istedii bir
yerine gtrmekte zgrd. ocuk iki ay sreyle yalnz
ca yeni arkadalaryla yaar, zamannn ounu avda ge
irirdi. nziva dnemi bittikten sonra dostundan bir sa
va giysisi, bir kz ve bir iki kab gibi hediyeler alr,
evine dnerdi; kz Zeus'a kurban eder ve Erkekler
Evindeki arkadalarna bir len verirdi.
Strabondan rendiimize gre, ageladan bir st
dereceye geenlerin hepsi ayn zamanda evlenmek zorun
daydlar. Yani evlenme, ayn ya grubuna girenlerin
hepsini kapsayan, devlet kontrolnde ve kamusal bir
trendi. Giritli kzlarn eitiminde uygulanan eyler hak
knda nemli bir kayda rastlanmyor, yalnzca Giritli kz
lar ergenlik anda evlenirler ve ev sahibi olacak yaa
gelinceye kadar anababalaryla birlikte yaamay srd
rrlerdi.
Bu kantlardaki baz ayrntlar, aratrmamzn daha
sonraki aamalarnda nem kazanacak, fakat iki sistemin
genel zellii daha imdiden ak. Her iki lkede de o
cukluktan erkeklie geite etin dnem on yedi yanda
balyor. Gei olay, Spartada krbalanma denemesiyle,
G iritteyse iki aylk inzivayla gerekletiriliyor. nsan bu
aylar sresince neler olduunu biraz daha ayrntl bil
mek istiyor, ama uras ak ki, ocuun bu dnemin
sonunda ald hediyeler onun artk bir erkek olduunu
ve erkeklerle yemek yemeye hak kazandn gsteriyor.

134

D RAM ANIN KKEN

Sparta ve G iritteki Dor disiplininin Yunan dnyasal

da byk lde tek olduu, teki Yunanllar arasnda
yaratt tkenmez ilgiden aka grlr. Bu trl g
reneklerin Yunan rknn Ege blgesine gelen son kolunca ve zellikle daha nceki b ir blmde verdiimiz ne
denlerden dolay, Yunanistandaki en tutucu aristokrasi
olan Spartallarca daha iyi bir biimde korunmu olmas
doaldr. Bununla birlikte, agelai'nin oniallar arasnda
da var olduu, Miletos ve zm irden elde edilen kaytlar
dan anlalmaktadr; Atinada olan ocuklarn eitimi,
Spartallarnkinden daha az sert de olsa, ayn izgiyi iz
liyordu.
Yllk Apatouria enliinde, yl iinde domu z ve
vey ocuklarn adlan, baba tarafndan kendi fratrisinin
ktne yazdrlr, enliin nc gnndeyse daha
nceki yllarda kabul edilmi ocuklar adna trenler ya
plrd: salarndan bir tutam kesilip Artemise adanr,
kzlar iinse gamelia denilen (dn kurban) bir kurban
kesilirdi; bu kurbann amac onlara koca bulmakt. Bu
enlikte olan ocuklarn, fratrinin yetikin yeleri kar
snda iir okuma yarmalarna girmeleri de grenek
tendi.
Atina eitim sistemi .. drdnc yzyln son bl
mnde yeniden rgtlendi, buna degin kantlar oun
lukla ge tarihlerdedir. Bununla birlikte, temel zellikle
rinin daha nceki bir dneme kadar uzanyor olmas ola
sdr; bugne kadar gelen kantlardan biri olan adayla
rn ettii ballk yeminlerinde eskiye ait olmas gereken
eler vardr. ocuklar, kabile kkeni daha sonraki bir
blmde grlecek bir yetkili olan gymnasiarchos'un de
netiminde beden eitimi grrlerdi. On sekiz yanda,
Spartallann melleirenes'inin karl olan pheboi olur
lar ve iki yllna snrda askeri hizmete gnderilirlerdi.
Bu dnem sresince, nceleri siyah ya da kl rengi, daha
sonraysa beyaz zel bir giysi giyerlerdi. Askerlik hizme
tinin sonunda bir snavdan (dokimasia) geirilirler ve tam
yurtta statsne kabul edilirlerdi. zerk bir birim olarak

ERGNLEME

135

kent-devletin knden sonra bunlarn askerlik grevle

ri giderek kaldrld, bunun yerini atletizm ve felsefe ei
timi ald, bu da Roma mparatorluunun her yanndan
varlkl delikanllar Atinaya ekiyordu: Atina disiplini
nin bu geliiminde, kabile erginlemesi ya gruplarnn a
da niversitedeki akademik derecelerle olan ilikisinin
izlerini fark ediyoruz.
Spartal ve Giritli olan ocuklarn kaba giysileri, hi
kukusuz, ar yaam koullarna uygun olmalaryla ak
lanyordu; fakat Atina giysisinin zel renkleri, her nn
da dinsel tren kkenli olduunu akla getiriyor. Siyah ve
kl rengi, Argos dnda btn Yunanistanda geleneksel
matem rengiydi, Argosta ise beyazd bu. Bu yzden, bi
zim burada ocuun erginlemede ldne degin ilkel
bir inancn izini grmemiz mmkn.
Sa kesme greneinin altnda da ayn inan yat
yor gibi grnyor. Spartada ocuun sa, agla'ya gi
riinden bir eiren oluncaya kadar dipten krplrdi; kzn
saysa dn gecesi gveyin geliinden hemen nce ke
silirdi. Atinada sa, Apatourianm nc gn kesilirdi,
buna, belki de bu treni bir antrma olarak kouretis
hemera denirdi. Bu grenee G iritte rastlanmyor; ama
bunun ters bir rastlant olduu kukusuz, nk dnya
nn dier birok blgesinde olduu gibi eski Yunanistan'
da san belli iki olayda kesildiine degin hem yaznsal
hem de yaztsal bol kant var: bir olan ocuun ergen
lie erimesi ya da bir kzn evlenmesi, bir de bir yak
nn lm. Ayn trenin bazan baka durumlarda da,
zellikle bir hastalktan kurtulmada ya da tehlikeyi at
latmada yerine getirildii dorudur; fakat biraz nce gr
dk ki, ilkel toplumda yaamdaki her bunalma ergin
leme altnda baklabilirdi. Laconiadaki Gytheionda
ilkellii apak yerel bir sylence vard: Orestes, anas
nn ldrlmesinden sonra parmaklarndan birini srp
kopararak saln yeniden kazanr, ayn zamanda Erinys
lere kran sunusu olarak san kestirir. Burada san
kesilmesi ayn yapda daha da ilkel bir trenle ilikilidir.

136

D R A M A N IN KKEN

Daha sonraki bir blmde greceimiz gibi, dzelmi olan

Orestesin bir anlamda yeniden domu olduu fikri Aiskhylosun Oresteio'smda da izlenebilir (s. 323). Bunalm,
ergenlik, ya dnm, tehlike, hastalk ya da lm ola
bilir, ama her durumda yaamn yenilenmesini gerektiren
bir olaydr.
Zeusun ve Dionysos'un doumlarna ilikin mitleri
incelemeden nce ilkel erginleme ykmze bir ayrnt
daha eklememiz gerekiyor. Grdk ki, trenin b ir bii
minde aday ldrlyor ve bir ruh tarafndan yeniyor gi
bi yaplyor, daha sonra da ruh onu bir insan olarak ye
niden kusuyordu. Baz kabilelerde bunun bir gsteriden
daha fazla bir ey olduu ve olmakta devam ettii g
rlyor. Adaylardan biri gerekten ldrlyor ve eti di
erleri tarafndan yeniyor. Gnmzde, erginlemede bu
yamyamlk pratii ok enderdir, belki de hep byle ol
mutur, nk yalandan lm fikri erginlemenin kendi
sinde olduuna gre, bir yamyamlk gsterisinin mutla
ka gereklikten gelmi olduunu varsayma hakkm ken
dimizde gremeyiz; fakat baka kantlarn altnda
dnlmesi gereken olasl kabul etmek zorundayz.
Rhea, G iritteki da damda Zeusu dourunca, onu,
ocuklarn yutma alkanl olan babas Kronostan giz
ler ve onun yerine kundaa sarl bir ta koyar, Kronos da
bu ta yutar. Poseidonu dourduunda da ayn hileyi
yapar, bu kez ocuk yerine koyduu ey bir taydr. At,
Poseidon'u hayvan ekillerinden biridir, Zeusun yerine
konulan tasa besbelli bir gkta, bir yldrm tadr. Bu
bize sylencenin kklerinin, dinin en aa tabakasnda
olduunu gsteriyor.
Bebe Zeus Rhea tarafndan Kuretalara emanet edilir,
onlar da bebein alay Kronosun kulaklarna gitme
sin diye davullarn vurarak, mzraklarn kalkanlarna
arparak evresinde dans ederler. Rendel Harrisin de gs
terdii gibi Kuretalann bu sava dansnn ilk balang
ta bir ar dans olduuna inanmak iin neden vardr. Kureta'lar arclk sanatn bulmakla nl idiler, bebe Zeus

ERGNLEME

137

da onlarn korumas altndayken an-adam Melisseus'un

kz kardeleri tarafndan beslenmiti; fakat mitteki bu ge,
Zeus tapmnn kkeni bakmndan byk nem tasa da,
u anda bizi ilgilendirmiyor. yky bitirecek olursak,
Zeus bydnde, babasn, ta ve ayn zamanda teki
ocuklar kusmaya zorlar, onlarn da yardmyla babasn
tahtndan indirir ve Tartarus a srer.
Bu sylence, Girit'te Palaikastrodaki gerek bir ta
pmla ilikiliydi, orada tanrnn doumunun gizi Kuretalar adl gizli bir cemiyet tarafndan temsil edilir; din
sel trenler, tanrnn en byk koros olarak yrmeye
ve dansa katlmaya ve gelecek yl iin ark sylemeye
arld bir lhiyi ierirdi. Koros szc bir olan
ocuk ya da delikanl anlamna gelir, Homeros iirlerinde
kouros'la eanlaml bir topluluk ad olarak kullanlan Kuretalar ad bundan tremedir.
Jane Harrison, bu kantlardan u sonuca varyordu:
Kuretalar, kendileri erginlenmi, bakalarn erginleyecek
ve onlar kabile grevlerinde, kabile danslarnda yetiti
recek, analarndan alacak, bir tr sahte lmle yok edip
sonunda yeniden domu, erikin delikanl ve tam kabile
yesi olarak geri getirecek delikanllard. Jane Harrison
bu sonuca varrken eski G iritte olan ocuklarn erginlen
mi erkeklerce evlerinden alnp vahi doada soyutlan
masnn gerek bir grenek olduunun ve Kuretalann bu
olay iin hazrlanrlarken olan ocuklarn yapt sava
dansnn geleneksel bulucular olduunun farknda deildi.
Zeus. Kureta'larm bakmna brakldnda ergenlik
ana yaklaan bir ocuk deil bir bebek olduu gere
ine dayanarak bu yoruma kar klabilir; fakat bu e
liki, sanyorum aklanabilir. nce, daha nce de belirt
tiimiz gibi, erginleme pratii son bulurken, trenler da
ha erken yata yaplmaya doru gidiyor. Bunun hemen el
altndaki bir rnei, Yahudilerin snnet trenleridir; ba
langta evlilie hazrlk srasmda yaplrd, imdiyse do
umdan birka gn sonra. Bylesi yer deitirmeler tre
nin kendisinde oluyorsa, trensel kkenleriyle balarn

138

D R A M A N IN KKEN

yitirmi olan mitlerde daha da kolaylkla olabilirdi. A y

rca, yle grnyor ki, teki kutsal ocuklar gibi r
nein Homeros lhisindeki Hermes bebek Zeus da ola
anst bir hzla bymtr. Kallimachos, Kuretalara
emanet edildikten sonra ocuun hemen bir delikanl ol
duunu, enesinde hemen tylerin bittiini ve henz bir
ocukken her eyi kusursuz anlayabildiini sylyor; Aratos ise daha da ileri giderek bebein bir yllk bir sre
iinde bym olduunu sylyor.
Kuretalar teki benzeri rgtlerle yakndan ilikiliy
di, aslnda onlarla kantrlmaktalar: Bat Kk Asyann
ana tanrasnn rahipleri olan Korybantlarla ve demiri
bulan bycler olduklarna inanlan dal Daktyllerle,
Zeus'un doumuyla ilgili baz deiik yklerde Kureta
larn yerini Korybantlar alr, bunlar da demircilikle ili
kilidirler. Bugne kadar Yunanistan'da bilinen en eski de
mir paras, G iritte ikinci Orta Minos dneminden ka
lan dier eyler arasnda bulunmutu; Kk Asyada ise
demir en azndan .. on nc yzyl, belki de ok da
ha ncesinde Hititlerce ok iyi biliniyordu. Btn yeni
teknikler gibi demirin ilenmesi de ilk anda bir giz, bir
bysel kardeliin ilevi olarak biliniyor olmal; dolay
syla Kuretalar, Korybantlar ve Daktyllerle ilgili mit
lerin tarihncesi Girit ve Kk Asyadaki ilk ilkel toplumlarn halk-belleini ifade ettiine degin dier kantla
ra uyuyor bu.
Dionysosun doumuyla ilgili, bazlar Phrygiamn Sabaziosundan, dierleriyse M sr Osirisinden treme bir
ok deiik yk vardr. imdilik kendimi Yunan gelene
inin iki merkeziyle Thebai ve Girit snrl tutacam.
Zeus, Kadmos'un kz Semeleye k olur ve istedi
i her eyi vaat eder ona. Heraca akl elinen Semele, Hera'ya kur yapt gibi kendisine de kur yapmasn ister on
dan; bunun zerine Zeus ateten bir arabada grnerek
imeklerini akar, Semele de korkudan lr. Zeus, onun
domam ocuunu alevler iinden kaparak baldrna giz
ler, zaman gelince de oradan Dionysos doar. Thebai miti

ERGNLEME

139

byle. Zeusun ocua balad onurlara ok kzan He

ra, Titanlar ayartr ve onlar ocuu ortadan kaldrma
ya kandrr. Buna dayanarak, yanlarna ekici oyuncak
lar bir knos ya da bir topa, bir rhombos, Hesperid
lerin altn elmalar alan Titanlar, ocuu bakclar Kuretalarm elinden alrlar, para para ederler, kol ve ba
caklarn bir kazana atarlar, kaynatp yerler. Mitin bu
blm G iritte Zagreus treninde ve Orfeci mysterylerde canlandrlr. Zeus olan biteni renince, imekleriyle
Titanlar yakar ve lm ocuk her naslsa yeniden ya
ama kavuur sylence bu noktada deiiklik gsteriyor.
Dionysos'un Zeusun baldrndan douu yeni bir ka
rklk karyor ortaya. M itin bu blm, Kronosun o
cuklarn saal tmasna ve Zeus tarafndan yutulup onun
olu olarak yeniden doan Orfeci Phanes mitine uygun
dyor. Phanesin yeniden douu, besbelli bir evlt edin
me simgesi. Hi kukusuz, dinsel trenlerde yakn bir te
meli olmayan hieratik bir alglama, ama byle bir mitografi geleneksel bir kalb gerektirir, bu durumda bunu bi
raz nce bir erginleme simgesi olarak aklam olduu
muz Kronos miti salamaktadr. O zaman, erginlemeyle
evlt edinme arasnda ortak olan ey neydi? Yant, bun
larn ilkel toplumda gerekte birbirinin ayn oluudur.
Yabanclar yeniden doma eylem iyle kabul edilirdi klana.
Ayn ekilde, Yahudilerin, yasal ocuk zerinde doum
dan hemen sonra uygulanan snnet treni, hangi yata
olursa olsun yabanclar zerinde bir kabul treni olarak
da uygulanrd. Eski zlanda masallarnda, klana kabul
edilen yabanc, aka yeniden domu olarak tanmlanr
ve erginlemede olduu gibi yeni ad alr. Herakles Olymposa ktnda Hera bir sedirde oturuyordur, onu ba
rna basar ve bir ocuk doumunu yanslayarak giysile
rinin iinden geirerek yere indirir. Bu miti kaydeden Diodoros, yabanclarn barbarlarca kabul edilmesi iin ben
zer trenlerin hl yapldn, yalnzca ilkel kabileler
den deil fakat ortaa ve modern alar Avrupa'smdan
birok koutluklarn verilebileceini ekliyor.

140

D RAM ANIN KKEN

Byle bile olsa, Dionysosun Zeus tarafndan saaltlmasna basit bir evlt edinme ii olarak baklamaz, n
k Zeus tannan, herkese kabul edilen babayd. Bir ev
lt edinme deil, bir tanrlatrmayd bu. Deiik bir an
latmda, imein amacnn hem anneyi hem de ocuu
lmszletirmek olduu aka syleniyor. Cookm gs
terdii gibi, Zeusun imei, balangta, lmszle ka
vuturmak iin ldrmek olarak kavranyordu. Buna ben
zer ekilde, Demeter, Demophonu lmszletirmek iste
yince bir ate iine gm er onu ocuun anas doal
olarak onu ldrmeye altn sanarak raz gelmez bu
na. ocuk sonsuza kadar yaayabilmek iin lmek zorun
dadr. Tanrlatrma, evltla kabuln bir eklidir, evlt
la kabulse erginlemenin bir ekli.
Yemek iin Dionysosu karan Titanlarn, ilk bakta,
yenilmekten kurtarmak iin Zeusu karan Kuretalarla
ortak bir yan yok gibi grnyor, ama bu tr ar zt
lklarn altta yatan bir yaknl gizlemeye uygun oluu,
mitolojide ok bilinen bir eydir, nmzdeki durumda
bizim kukularmz da bir Epaphos doum miti tarafn
dan dorulanmaktadr: Herann ocuu karmaya kan
drd kt kiiler Kuretalardr. Ztlk, yalnzca trenin
kendisinin ift yanllnn mitsel bir ifadesidir.
ocuu kandrmak iin kullanlan oyuncaklarn ince
lenmesinden de ayn sonuca ulalr, Hesperidlerin Altn
Elmalar bir halk masal motifidir, fakat konos ve rhom
bos dinsel trenden tremedir. Konos belki de bildiimiz
tipten bir topat, rhombos da bir sicimin ucuna ba
lanm bir tahta parasyd, havaya atlnca dnerdi; her
ikisi de mistik trenlerde gk grltsn taklit etmek
iin kullanlrd. Aslnda rhombos, Andrew Langn ok n
ceden gsterdii gibi, ada yabanllarn yamur yadr
mak ve erginlemede adaylar korkutmak iin kulland
boa brten denen bir aletin ayndr. Bunun iin,
Avustralyann W iradthuri kabilesinde yalnzca erginlen
mi olanlar gerekten grebilir bu aleti, erginlenmemi
olanlarsa bunun bir ruhun sesi olduuna inanrlar. Er

ERGNLEME

141

ginlemenin doruk noktasnda, karanlkta olur bu, yal

erkekler ellerindeki boa sesi karan aleti dndrerek
adaylarn evresindeki halkay daraltrlar. O nokta a
lnca aletler adaylara gsterilir ve nasl kullanld ak
lanr. Anakalypsis'tir bu, kutsal nesnelerin ortaya karl
mas; silik bir ans, Titanlarn Dionysosa gsterdii oyun
caklara taklp kalm trendir bu. Ayrca, boa sesi
karan aletin erginlemede neden byle nemli bir rol oy
nadn soracak olursak, bunun yantn bir W iradthuri
bakannm u szlerinde buluruz.- aletin kard ses, ya
muru yamaya, her eyi yeniden bymeye aran ru
hun sesidir.
Sonunda, Dionysos haland ve yendi. Bu durumda
olan tek kii de deildi o. Medeia, Peliasm kzlarna, yal
babalarn kaynatmak yoluyla yeniden genletireceklerini
syler. Onlar kandramaymca yal bir ko alr, keser,
paralar ve paralar kaynayan bir kazana atar, bir sre
sonra kazandan bir kuzu kanr. Semelenin kz kardei
ve Dionysosun vey anas no, olu Melikertesi bir kay
nar su kazanma atar, sonra da iinde olunun ls bu
lunan kazan kapar ve denize atlar. Bu yolla her ikisi
de lmsz olur, anaya Leukothea, ocua ise Palaimon
ad verilir. Thetis, Akhilleusun doumunda, kandrlan
baba araya girinceye kadar btn ocuklarn dzenli
olarak kaynar suda kaynatrm. Bu yky Hesiodos an
latyor, onu kaydeden yorumcuya greyse Thetis ocuun
lml olup olmadn grmek istermi, fakat biz yle
sanyoruz ki, onun gerek nedeni, daha ok, ocuunu
lmsz yapmakt. Bununla birlikte, bunlarn en nls
Pelops'un kaynatlmasdr, bu da bizi Olimpiyat Oyun
larnn kkenine getirir. Tartmann bu aamasnda Weniger ve Com fordun izini izleyeceiz.
Pelops daha bir ocukken babas Tantalos, tanrlar,
katlanlarm getirecei -eylerle kurulacak bir lene a
rr. Tantalosun kendisi de olunun etiyle katkda bulu
nur lene; olunu kesmi, bir kazanda kaynatm ve hi

142

D RA M A N IN KKEN

bir eyden kukulanmayan konuklarna et diye sunmu

tur. Zeus nlerine konan yemein ne olduunu anlayn
ca, ocuun yeniden kazana konup yaama kavuturul
masn emreder. Bu yaplr, ocuk daha nce doum tan
ras olarak tanm olduumuz Klotho tarafndan ka
zandan karlr. Burada bir yeniden-doum tanrasdr
o. Tantalos yldrm la yaklr.
Pelopsa gelince, yanaklarnda erkeklik iekleri aar
amaz, Elis Kral Oinomaos'un kz Hippodameia ile ev
lenmeyi akima kor. Hippodameiay o gne kadar on
erkek istemitir; hepsi de, babasnn, kzyla evlenme kar
l her adayn karsna diktii snavda yok olmutur.
Snav, bir araba yardr. Aday, evlenecei kz yanna
alarak bir arabaya biner, babas da bir baka arabada
onu izler, yetiir ve ldrr nu. Fakat Pelops, kraln ara
bacsn rvetle kandrarak arabasnn tekerleklerinden
birinin dingil ivisini karttrr. Sonuta kraln arabas
paralanr, Kraln kendisiyse Pelopsun mzrayla lr.
Bylece Pelops, Hippodameia ile evlenir ve kaymbabasnn yerine kral olur.
Tarihsel dnemde Olimpiyat Oyunlar, krk dokuz ve
elli aylk deiken aralarla her drt ylda bir kutlanrd.
Bir kutlama Apollonios ayma rastladnda, ondan son
raki, drt yl sonra onu izleyen Parthenios aynda yap
lrd. Bu dzenleme, besbelli, sekiz yllk evrimin ble
nine dayanmaktadr, bu da 354 gnlk Yunan ayylnm
365 1/4 gnlk gne ylm a denk drld en ksa
dnemdir. Sekiz ylda ikisi arasndaki fark tamam tama
mna dokuz gn oluyordu, bu da araya her biri otuzar
gnlk ay sokarak yaplyordu, Gne ve ay hesapla
malarnn bu uzlatnlmalar mite evrilirse Gnein ve
Ay'n birlemesi olarak grnyordu, Frazer'in de gster
dii gibi kutsal evliliin ok yaygn bir eklidir bu. Bu
durumda gksel ift Pelops ve Hippodameia ile kiiletirilmi oluyordu.
Pelopsunki bir araba yaryd, fakat Olympia yerel
geleneklerinden biliyoruz ki, en erken dnemde tek ya

ERGNLEME

143

rma kouydu. Ayrca, Olympos takviminin altnda yatan

sekizli evrim, bir hayli astronomi bilgisi gerektirmektedir.
Sekizli hesaplamada ihmal edilen, mevsimlerin yllk s
rasna denk den daha erken bir evrimin yerini alm
olmaldr bu. Bu nedenlerle, festivalin balangta yllk
olmas olasdr.
Yerel gelenee dnecek olursak, anmsanacaktr, Weniger'in ve Cornford'un iaret ettii gibi, Olympianm iki
rahip klan amidai ile Klytiadai ok eski tarihlerden
beri festivali ynetmilerdi bunlar bu gelenei kaydet
mi olan Pausanias .S. ikinci yzylda Olympiay ziyaret
ettii srada hl ynetimdeydi. Bu nedenle, bizdeki ek
linin ge olmas nedeniyle gelenein doruluundan ku
kulanmaya yer yoktur. Bu gelenee gre, Ehea Zeusu do
urunca ocuu danm Daktyl'lerine, bir baka adyla
Kuretalara emanet eder; bunlar G iritten Olympiaya gi
derler ve orada yar yaparak elenirler, kazanana yaban
zeytini dalndan ta giydirilir, yaban zeytini o kadar bol
dur ki, yrede yeil yapraklarn, gece zerinde uyumak
iin kullanrlar.
Gzlediimize gre, yapraklar hl yeil olmalydlar.
Bir baka deyile, bu pratiin trensel bir anlam vard,
okuyucu Spartal ocuklarn yaptklarn anmsayacaktn
onlar da gnlk yarlarndan sonra gece Eurotastan ge
len sazlar zerinde yatarlard. Bunun da trensel bir an
lam vard, nk bak kullanmak yasakt. Burada Olim
piyat galibinin prytaneiona ya da belediye konana g
trldkten sonra yaprak yamuruna tutulduu da ekle
nebilir. Bu, genellikle bir bereket treni olarak yorumla
nr, bir anlamda yleydi de, fakat sorunun zn ak
lamyor yine de. Spartada, anlatldna gre, lnn me
zarna hibir sunu konmamas, yalnzca mor renkte bir
asker giysisi giydirilen bedenin zeytin yapraklan zerine
yatmlmas gibi bir grenek vard. Bu yapraklann bysel
gc, hem yaayanlar hem de ller iin yaamn yeni
liiydi.
Olympiada, bir de kadnlar festivali kutlanrd: He-

144

D R A M A N IN KKEN

raia. Bu da her drt ylda bir yaplrd, bunun da balan

gta yllk olmas olasl var. Festival, On A lt Kadn
adl bir kardelik cemiyeti gzetiminde yaplrd; bunlar
Hera iin yeni bir kaftan rerler, biri Hippodameia iin
tekiyse Dionysos'un yerel bir gelini olan Physkoa iin
iki koro hazrlarlard nceden. Bu, festivalin ne Heranm
ne de Hippodameianm, yalnzca bitkileri byten kz
Physkoanm olduu bir zamana kadar geriye gittiini ak
la getiriyor. Festivalde balca olay, kzlar iin ko
udan ibaretti. Kazananlar zeytin dalndan ta giyer ve
Heraya kurban edilen inekten bir pay alrd.
zetlersek, Olimpiyatm ekirdei olan erkekler kou
su, yln feorosunun kim olacam belirlemek iin yap
lan yllk bir deneme ya da agon'du. Heraiadaki kadn
lar yar kesinlikle ayn anlamda bir denemeydi, kaza
nan yln feoure'si olurdu. Her ikisi de erginleme deneme
leriydi, fakat kazananlar iin bundan daha byk bir an
lam vard erginleme ve ayn zamanda tanrlama. Bu
na gre, iki festival bir arada dzenlenince, kazanan ift
kutsal evlilikte, bir ift oluturuyordu yln Hippodameias ve Pelopsu.
Bir soru daha kalyor geriye. Kazandklar ylm so
nunda bu ift ne oluyordu? Bu durumlarda sklkla ne ol
duunu, Frazer'in, Golden Bough (Altn Dal) da, kutsal ev
lenme zerine ansiklopedik almasnda toplad kant
lardan biliyoruz. Onun da gsterdii gibi, kral balang
ta kutsald: tann gzyle baklrd ona, daha iyisi yle
syleyelim, gerekten tanryd o; tanrlk fikri ta giydir
me treniyle kendisine verilen by glerinin bir yan
smasyd yalnzca. Bu trenin, daha sonra giderek tan
rlama diye baklan eyden ayrlamay Hocartm konu
zerindeki almasnda daha da aa kmtr; buradan,
ta giydirmenin zellemi bir erginleme treni olduu
da anlalyor. Erkekliin eiinde olan olan ocuu gi
bi, kutsal onurlara aday olan kii de lecek ve yeniden
doacaktr. Dahas, yerine getirecei ilev olan rnlerin
bysel kontrol son derece g ve nemli bir grevdir.

ERGNLEME

145

topluluun yaam buna baldr; bunun emanet edildii

kiinin kendisinin de yaamn en din ve en gzel dne
minde olmas gerekir; bu durum geici olduu iin onun
grev sresi de bir tek evrimle snrldr: tohum atma
zamanndan hasada kadar. Yln sonunda ldrlr ya
da ldrlmez de, yeryzndeki grevini yerine getirdik
ten sonra tann arkadalarna katlmaya gnderilir. Son
olarak, bu bysel gler fizik glere dayand iin,
onun yerine geen genellikle bir dv denemesiyle se
ilir: bu denemede kral daha gen ve daha gl bir er
kein karsna kar ve yenilir. Bu zellik Plutarkhos'un
kaydettii Olympia'da bir gelenekte grlr. Eski zaman
larda diyor Plutarkhos, bir tek dvlk bir deneme ya
plrd orada, yenilenin ldrlmesiyle biterdi.
Bu yzden Pelops miti, ilkel erginlemenin tarihncesi
Olympia'da alm olduu zgl biimin bir simgesi ola
rak yorumlanabilir. ki blmden oluur: erkeklie ergin
leme, kralla erginleme. Birincisi, adaylarn ocuk olarak
tanrlar tarafndan yutulup erkek olarak yeniden dnya
ya getirildiine inanlan bir trenle yerine getirilirdi. kin
cisi bir yarma snavyla (balangta kou, daha sonra
da araba yar) gerekletirilirdi; kazanan, yln tann-kral iln edilirdi. Son olarak, yln bitiminde tann-kral, ye
rine geen tarafndan ldrlrd.
Tarihsel zamanlarda bile Olimpiyat galibine ok b
yk sayg duyulur, krallk ya da kutsallk denilebilecek
onurlar verilirdi. Olympiada zeytin dalndan ta giyer,
prytaneion'da len verilirdi kendisine. Doduu kente d
nnde mor giysiler giydirilir, bir zafer alaynda beyaz
atlarn ektii bir arabada, duvarlar arasnda alm bir
gedikten geirilirdi. Sparta'da, besbelli ona yakn olmann,
krallar zafere gtrecei inancyla, krallarla yan yana
savaa giderdi. Atina'da, yaamnn geri kalan sresince
prytaneionda hkmet hesabna yemek yeme hakkndan
yararlanrd, ldkten sonra da bir kahraman olarak say
g duyulurdu ona, kutsaldan daha az lml. Btn bun
lar aklda tutmadka, Pindarosun birok iirde, oyun

146

D R A M A N IN KKEN

larda galip geleni srarla uyarm deerlendirenleyiz; ok

fazlasn arama, ok uzak gelecee gzlerini dikme, bir
tanr olmay isteme! Delphoiden sonra Yunan aristok
rasisinin kendilerini en rahat hissettikleri Olympiadaki Altiste bile bu garip elikiyle karlarlard, bu eliki de,
srf sklp atlamaz olduu iin ve eski gnlerdeki ra
hipliin ssleriyle sofuca gizlenebildii iin kabul edilirdi.
Tartmamzn gidii bizi ilkel kabilenin erginleme
trenlerinden ok uzaklara srkledi, fakat ayn iz ta
sona kadar byle gidiyor. Yunan kent-devletindeki prytaneion, sekin yurttalarn ve yabanclarn arland, ye
mek yenen bir yer deildi yalnzca, topluluun kutsal oca
yd, Atinada, epheboi meale yarlarnda kazananlar
tarafndan ylda bir canlandrlrd. Hutton W ebsterin
iaret ettii gibi, Erkekler Evi gibi o kadar salam bir
biimde kurulmu, ok yaygn bir kurumun, kuruluuna
yol am daha eski fikirler ortadan kaybolduka baka
kullanmlara aynlmak yoluyla yaamn srdrmesi bek
lenebilir.
Dolaysyla Comford'un, Ridgewayin Olimpiyat Oyun
larnn kkeninde bir ller festivali olduu grn red
detmekte hakl olduu gvenle sylenebilir. Sekin kiile
rin lm trenlerinde atletizm yarmalar yaplmas t
resinin Homeros iirleriyle ve tarihsel zamanlardaki ger
ek pratikle doruland dorudur; fakat C om fordun g
r bugn yle aydnlanm ve yaygnlamtr ki, er
genlik ve lm ayn yapda olaylar olarak grlmektedir,
her ikisi de yaam yeniletirmek iin yaplan trene uy
gun frsatlardr.
Eleusis Mysterialanna degin bilgilerimiz byk l
de Hellenistik dnemden ya da daha sonrasmdan gel
mektedir, fakat yaamsal nemde birok noktada gelenek
Platon, Aristophanes ve Aiskhylos yoluyla Homerosun Demeter lhisine, hatta daha geriye, kazbilimsel kantlarla
Mykene dnemine kadar gtrlebilir.
te yandan, .. beinci yzyla kadar tapmn ilkel
karakterinin daha sonraki eklemeler ve yeniden dzen

ERGNLEME

147

lemelerle kkten deimi olduu da ak bir gerektir.

Balangta, yle grnyor ki, bir tek klann, Eumolpidainin mlkiyetindeydi. Demeterin insanoluna byk
hizmeti Mysterialann bunu kutladna inanrlard
tarmn bulunuuydu. Ayn hizmet Atina'da, Eleusis Mysterialaryla ortak ok eyi olan, ayrca kadnlara ayrlm
olan Thesmophoria festivalinde kutlanrd. Dolaysyla Ele
usis tapmmm kkende ayn trden olmas olasl var
dr. Gerekten de, tarm sanatn kendisi ortaya karm
fakat sabann kullanln vey olu Triptolemos arac
lyla retmi olan Eleusis Demeter'i miti, daha nceki
bir blmde grdmz gibi Cs. 32) bahe tarmndan
tarla tarmna geile ilikili olan anayanl soydan babayanh soya geii yanstr gibi grnmektedir. Hi kuku
suz, ok eski olan Eumolpidainin bir ilevi, Rharian ova
snn trenle srlmesiydi; bu da klanm bir zamanlar bir
kral klan olduunu ve Hooke ve bakalarnn erken Babil
ve M srda incelediklerine benzer ilevlerle ykl olduu
nu akla getiriyor. Tarihncesi dnem boyunca tapm yerel
di, yabanclar ancak edinim yoluyla kabul edilirdi, fakat
altmc yzylda, belki de Erginleme Evini yeniden kuran
Peisistratos ynetiminde, byyen Attika devletince dev
ralnm ve kleler dahil Yunanca konuan tm kiilere
almt. Tirann Eleusise olan ilgisinin, Orfeci hareketi
korumas altna alyla ayn nedenlerle uyand konu
su kuku gtrmez. Aristoteles, eski aristokratik tapmlan n saylarnn azaltlmasnn ve temellerinin geniletil
mesinin demokrasinin bir zellii olduunu sylyor. Bu
yzden Mysteria'lann evrim i Attika devletinin evriminin
bir blmyd. Kk ve ilkel bir kabile toplumunda ye
rel bir tapm olarak balad iin srasyla, tarmsal b
yye dayanan erken krall, aristokrasinin din tekelini
ve en sonunda demokratik devrimin zorlamasyla devlet
kontrolnn kabuln yanstyordu.
Byk Eleusis Mysterialan ylda bir, yaklak olarak
bizim Eyll ayma denk den ve gelecek yln ekininin
ekildii aydan hemen nce gelen Boedromion aynda kut

148

D RAM ANIN KKENt

lanrd. Plutarkhos, ilkel Attika'da ekim iinin tarihsel zamanlardakinden daha erken yapldn sylyor, bu yz
den Mysterialarm kkende tarm ylnn balangcyla ay
n zamana denk decek biimde tasarlandn karsayabiliriz.
Byk Mysteria'lara kabul edilmeyi isteyen erkek ya
da kadn, her eyden nce, Herakles adna Demeterce ku
rulmu olduu sylenen A g ra nn Kk Mysterialarmda
erginlenmi olmak zorundayd. Herakles Hadese inmeye
hazrlanrken Eleusis'e gider ve erginlenmesini rica eder,
fakat bir yabanc olduu iin bu istei reddedilir. Bunun
zerine A g ra da Demeter tarafndan toplulua kabul edi
lir, ondan sonra da istei yerine getirilir. Kk Mysteria
lar geen yazm arabnn iilir kvama geldii ubatn
sonuyla Martn bana denk den Anthesterion aynda
kutlanrd. Aday, bu Mysterialara katldktan sonra onu
izleyen sonbaharda Eleusis'te erginlenmezdi, en azndan
gelecek yla kadar beklemek zorundayd. Bu ara, besbelli
bir snama, deneme dnemiydi, tpk Sparta'da melleireneste, Atina'daysa pheboi'de geirilen iki yl gibi. Yine
anlatldna gre, adayn erginleme srasnda giysisi de
itirilmez, para para dklnceye kadar giyilmesi ge
rekirdi.
Boedromion'un on drdnc gn, epheboi Eleusise
yrrd, ertesi gn kutsal eyalar, olaslkla Demeterin
ve Persephonenin tasvirlerini buradan Atinaya gtrr
d. Ertesi gn, adaylar Eumolpidai ve Kerykesin yksek
rahipleri hierophantes ve daidochoslarn huzurunda A ti
nada toplanrlard; rahipler, deersiz kimselerin oradan
ayrlmasn resmi bir dille bildirirdi. Barbarlar ve arn
mam katiller kesinlikle safd tutulurdu.
Bunu arndrma izlerdi. Adaylar deniz kenarna iner
ler, ykanrlard. Bir baka trende bir domuz kesilir ve
kam alak bir yerde oturan, ba rtl adayn zerine
aktlrd. lkel erginlemeye benzerliinden, domuzun ka
nnn adayn kendi kannn yerine getiini kestirebiliriz;
baa rtlen rtnn anlam da, evlenmede her iki ta

ERGNLEME

149

rafa da giyilmesinden, lmdeyse hem cesedin bana

rtlmesinden hem de bir yas simgesi olarak yaknlar
tarafndan giyilmesinden akla kavuuyor. Bu durum
da, belki de Homeros lhisinde kz iin yas tutarken ba
rtl, yere oturmu olarak betimlenen Demeter mitiyle
ilikiliydi.
Olaylarn bundan sonraki aamas karanlk. Besbelli,
Epidaurostaki Asklepios tapmmdan gelen bir eyle bir
kurbandan oluuyordu. Adaylar ayn zamanda evde otu
ruyor olarak betimlenmekte. Daha sonra, on dokuzuncu
gn, byk alay tarlalarn iinden ark syleyerek, dans
ederek Eleusis'e doru yola kard. nlerinde akkhos tas
virlerini tarlard, bu sonuncusu Dionysos tapmmdan ka
rma bir baka ge gibi grnyor. Yolda, Kephissos kp
rs zerinde lanetler okunur, ayp hareketler de dahil
eitli trenler yaplrd. Btn dnyada yaygn ilkel bir
bereket trenidir bu, fakat erginlemeyle zellikle bantl
olmad iin imdilik zerinde fazla durmayacaz. yle
grnyor ki, alaya, deneme dnemleri artk bitmi olan
lar kadar bir nceki baharda A g ra da henz erginlenme
mi olanlar da katlrd; sonuta, Eleusise varldnda, y
rye katlanlar iki dereceye ayrlrd: daha fazla iler
lemeden bir yl daha beklemek zorunda olan m-ystai'ler
ve Eleusis gizlerinin kendilerine gsterildii Erginleme
Evine ( telestrion) kabul edilmi olan epoptai'ler.
Bu vesileyle grlen ve iitilen eyin kesinlikle ne
olduu bir tahmin sorunu. Bununla birlikte uras ak
ki, yksek rahip ve rahibelerin oynad kutsal bir evlen
me temsiliyle, ruhun yarg sandalyesine yolculuunu sim
geleyen trensel bir drama vard. Aiskhylosa kadar geriye
izlenebilen trenin en gze arpan zelliklerinden biri, ka
ranl aydnlatan ve seyircilerin kederini sevince dn
tren meale nn aniden parlay idi. Ayn zamanda,
kurtulularnn bir simgesi olarak onlara bir msr baa
nn gsterildii de belirtiliyor. Homeros lhisinin sim
gelerinden karlacak dier zellikler gvenilemeyecek
kadar belirsizdir.

150

D RAM ANIN KKEN

Erginlenenler, duyduklar ya da grdkleri hakknda

hibir ey sylemeyeceklerine dair yemin ederlerdi; bylece zorlandklar sessizlik, Pythagoraslann dil zerin
de kzne, Orfecilerin dil zerinde kapsma denk
den dil zerinde altn anahtar gizemli simgesiyle ifa
de edilirdi.
Eleusis Mysterlerinin gerek ierii hakkmdaki ka
ntlarmzn bu kadar zayf olmasnn ana nedeni, belki
de gizlerin ok iyi saklanmas deil de, bu kadar iyi bi
linmesidir. Aiskhylos ve Platon gibi yazarlarn bu konu
lan anlatlarndaki allm sradan ainalk, kendilerini
dinleyenlerin bu konularda genel ve derin bir bilgi sahibi
olmalarn gerektiriyor; ayrca gizemsel formllerin biro
unun Attika'nn gnlk dilinde bir genel geerlilik ka
zanm olduunu gsteriyor. Yunan literatrnde ok bu
lunan bu yar rtl antrmalar yoluyla, trenin ken
disi deilse bile en azndan mistiklerin hemen hemen ay
n derecede anlaml olan znel davran aklanabilir.
Eleusis'te erginlenenler, teki insanlardan, gelecek iin
daha parlak umutlar tamas ynnden farklyd: bun
dan sonraki yaamda daha iy i bir kader umudu; lm
lln ktlklerinden kurtulunca zafer tacn giyeoei ve tanrlarla kutlu bir birliktelik iinde yaayaca
umudu. Mistik trenlerde grdklerinden akimda yer et
mi olanlar Plutarkhos canl bir biimde yle anlatyor:
nce dolamalar ve teye beriye yorucu kouturma
lar, b ir karanln iinde yar grnr bitmeyen gidi ge
liler; sonra, bititen nce btn o korkun eyler, rper
meler, titremeler, ter ve aknlk; bunlardan sonra ola
anst b ir kla karlayorlar, arkyla, dansla ve kut
sal seslerin dokunulmazlnda, kutsal eylerin grnme
siyle birlikte arnm blgelere ve imenlere almyorlar;
sonunda, burada temiz, zgr ve gnahlardan arnm olu
yorlar; erginlenen, temiz ve kirlenmemilerin arasnda, ba
nda b ir elenk, dua ediyor, aada b irb irin i ineyen ve
kaln amur ve sis iinde hayvanlar gib i gdlen b ir s
r arnmam ve erginlenmemi canly seyrediyor.

ERGNLEME

151

Platon'un, insan ruhunu bir araba srcsne ben-f

zettii nl alegoriyi esinlendiren bir deneyimdi bu. A ra
bann kanatlar vardr; biri iyi, teki kt, biri yukar
gklerin derinliklerine, teki aaya yerin derinliklerine
eken iki atm arkasndadr araba. Ruh, savaarak, terle
yerek srmeye devam eder arabay. Yarlar ayaklar al
tnda inenir, yand kalrlarken, arabalar arpr,
paralanr, atlar sakatlanr, kanatlar kopar. Fakat yar
kazanlnca ruh gizlerin gizine kabul edilir, yetkindir, kur
tulmutur, kutludur, parlak bir kta gksel bir hayalete
bakmaktadr. Daha sonraki literatrde bu imge ok bili
nen bir ey olmu ve Hristiyanla gemitir. Plutarkhos,
Ruh, btn yaam boyunca bir atletizm yar iindedir
diyor, yar sona erince dlne kavuur. Porphyry,
G el der, soyunalm ve ruhun Olympia's iin kou mey
danna girelim ! Bilmiyor musunuz diye sorar A ziz Paul
Korinthoslulara, ki bir yarta herkes koar ama yalnz
ca bir kii alr dl? Byle bile olsa ko k i ulaasn...
imdi bunu geici bir elenk iin yapyorlar; ama biz,
lmsz bir ta iin. Plutarkhos ve Porphyry, kukusuz
bilinli olarak Platona yaklayorlard; fakat imgenin Pla
ton tarafndan bulunmadn, Aiskhylos ve Sophokleste
de bulunduunu bilmek nemlidir. Nitekim, hi de yazn
sal bir bulu deildi, mistik trenlere sk skya balyd.
Orfecilerin teki dnyada okumay umduklar kutsal for
mllerden biri, H zl ayaklarla ulatm zlenen elenge
deil miydi? Ayn dnce, imdi gzden geirmemiz ge
reken Eleusis terminolojisinin temelinde de vard.
Eleusis Mysterlerinde erginlemenin birbirini izleyen
evrelerini zm ir'li Theon yle anlatyor:
Erginlem enin blm leri betir. lk i arnmadr. Gizler,
onlar paylamak isteyen herkese ak deildir; bazlar
na uzak kalmalar uyarlr, elleri k irli olanlar ya da ko
numas anlalmaz olanlar gibi; engellenmeyenler bilenr
ce arnmaya girm ek zorundadrlar. Arnmadan sonra t
renin yapl gelir. ncs epopteia denen eydir. A yn

152

D RA M A N IN KKEN

zamanda epopteianm da sonu olan drdncs, elengin

baa taklmas ve kutsanmas blmdr; erginlenene, bir
hierophantes ya da daidochos yo da b ir resmi yetkili ol
duktan sonra bakalarnn trenlerini ynetme yetkisi ve
rir. Beinci ve son blmse, tanrlarn sevgisinden yarar
lanma ve tanrlarla birlikte yemek yemeden gelen kutsanmlktr.
Yazarn istedii, be aama olduunu gstermektir,
nk yargs iin gereklidir bu say; fakat kendisinin de
kabul ettii gibi nc ve drdnc aama aslnda bir
dir, teki yazarlardaysa ilk arnma bi de erginlemenin
bir aamas olarak alnmamakta, bir n aama olarak ba
klmaktadr ona, Theonun be aamas bu yzden e
indirilebilir; myesis ya da erginleme, epopteia ve eudatmonia ya da ruhsal mutluluk.
Daha noe grdmz gibi epoptes rtbesine, A g ra
nm Kk Myster'lerinde erginlemeden sonraki ikinci yl
da ulalr. Epoptes szc hem seyirci* hem de gzet
men anlamna gelir. Bir seyirci olarak epoptesin Ergin
leme Evindeki gizli trenleri grmesine izin verilir. Bir
gzetmen olarak (bakalarna yaplrken) bu trenleri
ynetir. Dolaysyla, Sparta'hlann, erkekliin ikinci yln
da Artemis altarmdaki snamadan hemen nceki dnem
de erkek ocuklarn sorumluluunu alan eiren'ine e de
erdir.
Bugn ayn terim Olimpiyat Oyunlarnda ynetici ya
da gzetmen iin kullanlmaktadr. Bu terimin Eleusis
kullanmnn Olympiadan geldiini varsaymaya gerek
yoktur, Olympia kullanm da Eleusisten geliyor olabilir,
nk bugn her ikisi de birbirinden bamsz olarak il
kel erginleme trenlerindeki ortak kkenlerine kadar iz
lenmektedir. Her iki yerde de, epoptes'ler Girit mitinin
Kuretalan gibiydi, ya da yle olmutu: yani, kendileri
erginlenmi olduklar iin bakalarnn erginlemesine g
zetmenlik yapan erkekler. Olympiada erginleme snav bir
yanti; Eleusiste, deime bunalmnn, ruhun lm yo

ERGNLEME

153

luyla kurtulua gidiinde korkun bir drama olarak yan

stld bir ac ekme oyunu haline gelmiti.
Yunanllarn epoptes teriminin bu iki uygulamas al
tnda yatan anlamn bilincinde olduklar, Plutarkhos'un
bir baka pasajnda aka grlmektedir; Plutarkhos bu
rada da mistik kuram atletizm yarmalar terimleriyle
aklyor:
Hesiodos'a gre, doum derdinden kurtulmu ve bun
dan byle bedenle ilikisi kalmam olan ruhlar, zgr ve
gnahlar balanm olduu iin insanolunun koruyu
cu ruhlardr (daimones epimeleis). Yalan nedeniyle id
man brakm olan atletler, bedensel yarmalarda duy
duktan eski zevklerden btnyle yoksun kalmazlar, id
man yaparken bakalann seyretmekten, koanlann yanlannda koarak onlar cesaretlendirmekten holanrlar yi
ne. Yaam yarn brakm ve ruhlannm iyiliiyle daimo
nes olmu olanlar da ayn ekilde dnyadaki yaamda ge
en olaylara, tartmalara, almalara olan gilerini yi
tirmezler; ayn ama iin kendilerini hazrlamaya alan
bakalarna kar iyi niyetlerini ve scak sevgilerini sr
drrler, onlann, umduklan amaca yaklatklarn ve so
nunda ona dokunduklarn grnce onlara katlr ve cesa retlendirirler.
Yeni Ahit de unlar anmsatyor bize:
Etrafm zn yle kaln b ir kantlar bulutuyla evrildi
in i grerek her trl arl, ve bizi o kadar kolaylkla
kuatan gnahlar b ir kenara brakalm ve yzmz,
im anmzn yapcs ve btnleyicisi saya: nne konan
m utluluk ve sevin iin utanc hor grerek haa katlan
m ve Tanr'nn tahtnn sa yannda yer alm olan a
evirerek karmza karlan yar sabrla koalm.
Kantlar bulutu epopteslerdir. Onlarsa imdi bisikletlerle
donatlm olan Old Blues'lardr: nk daha ileri bir

154

DR A M A N IN KKEN

ERGNLEMENN TAR H

ERGNLEME

155

aratrma gsterecektir ki, modem niversitenin rgtlen

mesi, hem alma hem de oyun ynnden, sonuta ayn
kaynaa dayanmaktadr, pek kuku yok bundan.
nc derece eudaimonia idi; hem Yunanllar bu sz
c dnyasal refah iin kullanmay kfr sayd iin,
hem de szck tanrlarla arkadala kabul edilmeyi a
rtrd iin bu dereceye ancak lmle eriildii aka
bellidir. Olimpiyat galibine verilen lhi onurlan anmsa
yalm. o zaman bu rneksemenin bilinli olarak yapld
n anlanz. Dorulann dlnn, oyunlarda alman bir
galibiyeti izleyen o nl cmble bir ortakl olduu fik
rine kar kan, bu kez Platondun
Musais ve olunun, tanrlara, dorulara balatt
kutsamalar daha da gsterilidir. O nlar Hadese gtrdk
lerini. orada sedirlere oturttuklarn ve bir azizler leni
hazrladklarn ve orada sanki erdemin en hakl dl
sonsuza kadar sarholukmu g ib i balarnda talar btn
gn itiklerini ileri sryorlar.
Erginleme trenine telete denirdi, bunun n hazrlklan ise proteleia idi. Ayn terimler evlenme treni iin de
kullanlrd. Evlenmeye hep b ir giz olarak baklrd, evle
nen iftlerse erginlenenler olarak kabul edilirdi. Erginlenenler teleios yani eksiksiz ve yetkin olarak tanmlanr
d; ayn terim evlilik konumuna gelmi olanlar, bir de
evliliin patronlar olan Zeus ile Hera iin de kullanlrd.
Her iki yananlam da tremedir. Tleiosun birincil anlam
tam-gelimi ya da olgundur. Dolaysyla erginlemenin
ve evlenmenin ergenlikte yapld zamandan gelmektedir
ikisi de.
Evlenme treninde sylenen tmcelerden biri yleydi:
Daha ktden katm, daha iyiyi buldum. Ayn tmce,
.. drdnc yzylda Kk Asyadan Atinaya ulam
olan Attis Mysterlerinde de kullanlrd. Eleusiste kul
lanlp kullanlmadn bilmiyoruz, fakat ktlkten kur
tulu yo da ka fikrine dayand aktr. Evlenme t

156

D R A M A N IN KKEN

renindeki anlam aka, daha nceki bir blmde gn

derme yaptmz (s. 72) evlenmenin yeni bir moira ya da
daimon'un balamas olduu kavramyla bantldr; ayn
blmde deuteropotmosla ilgili Attika tresine gnderme
yapmtk: ld sanlarak arkasndan yas tutulan erkek,
temsili bir doumla toplulua yeniden kabul edilirdi, bu
da ona ikinci b ir m oira salard. imdi, Myster'lerin di
linde teleios terimi ou kez, kesinlikle ayn gizemli anla
ma sahip fakat szck olarak kendisine btn bir para
balanan kimse anlamna gelen holokleros szcyle
birletirdirdi; kleros, moiram n anlamdadr. Dolaysyla
diyebiliriz ki, hem evlenme hem de Myster'lere erginle
me treninin ilevi, balangta ocua erginlikte yeni bir
m oira vermekti. ocuk yeniden doard.
Bu kantlar bir araya getirince, mistik'in erginlemey
le yetkinletirilmi olmasnn, onun lmden sonraki ya
am iin yeni bir moiro'yla donatlmas anlamna geldii
sonucuna varabiliriz. Daha nce grm olduumuz gibi,
mistikin umudu, teki dnyada daha iyi b ir kader, daha
iyi bir pay ya da m oira idi. A yn dnce, ruh lmllk
ten kurtulduktan sonra iyi b ir danona sahip olma so
nucu elde edilen mutluluk haline uygulanan eudaimonia
szcnde de vardr. Yani, mistik reti, her noktada,
kabile erginleme kalbn yeniden retir. Ayn zamanda,
eski kalba yepyeni bir anlam yklenmektedir. Mysterlerde, yaama bir hazrlk olarak tasarlanm bir tren, l
me hazrlanmaya dnmektedir. Btn mistik dinlerin z
buradadr. nsann d dnyaya bakndaki bu derin de
iiklik nasl ortaya kt? Dionysos mysterlerini anlama
giriimimizden sonra kendimize soracamz soru budur.
GNDERMELER
Webster, H. Primitive Secret Societies (lkel Gizli Cemiyetler), 2. bas.
New York, 1932.
Comford, F.M., Harrison, J.E. Themis, Chapter VII.
Hocart, A.M . Kingship (Krallk), Oxford, 1927.

V III

DONYSOS

Yunan mitleri, naslsa balandklar zel kutsalla

pek bakmakszn birbirine yaklaan, birbiriyle buluan
sonsuz bir dizi oluturur. Onlan birbirine balayan ba,
tanrlardan daha eski olan dinsel trendir.
Yunan pantheonunun tanrlarndan her biri, yerel ta
pmalarn sonsuz bir karmaasnn rndr; bunlar, kabile
toplumunun atomik yapsnn ekonomik snflarn geni
tabakalarna karmasndan sonra birleik bir kavram
oluturur. Bu kavram o zaman bile snftan snfa, blge
den blgeye deiirdi. Homeros Artemisi incelikli bir er
den (bakire) avcdr; yine de, zm irden ancak birka mil
tede, Homeros geleneinin ana merkezlerinden biri olan
Efes'te ayn tanraya henz btnyle insan biimini
almam ok memeli bir ana olarak tapndrd. Homerosu pantheon son eklini aldnda bile, dar bir ynetici
snf dmda pek geerlilii olmayan bir soyutlamayd.
Ticari ilikiler, drt yz yl sonra (Homerosu modele
dayal fakat ondan farkl) yeni bir pantheon'un temelini
kurduunda Apollon ve Dionysos zt kutuplarda duruyor
du-. biri, aristokratik duraan yetkinlik ideali Nietzsche
nin deyiiyle Mass. tekiyse halka zg coku karl,
Uebermass. Farkllama yalnzca evrimlerinin son aamasmdayd, daha nceki aamalarsa dinsel trenlerde hl ya
yordu. Delphoide, Thyiades orgiastik tapm Dionysosa
olduu kadar Apollona da adanmt; Apollon gibi Diony-

158

D R A M A N IN KKEN

sos da bir mzisyen ve bir bilici idi; Thebaideki Lampadaphoria ve Spartadaki Staphylodromia gibi Apollon
festivalleri, adlar dnda her eyiyle Dionizyak idi. Dionysosun akrabal yalnzca Apollonla da snrl deildi.
Girit'te Zeusla bir tutuluyordu-, Trakyada Ares gibi bir
sava tanrsydi; eski uygarlk uzmanlar Argos'un Proitos
kzlar mitinde, kadnlar lgnla srkleyenin Dionysos
mu, yoksa Hera m olduu konusunda anlaamamaktadrlar. Kantlarn, zmlememizi bir adm daha geriye it
memize izin verdii durumlarda, bu tanrlarn Apollon,
Dionysos, Hera hepsinin ortadan kaybolduu, bizi totemci klann dinsel yanslama trenleriyle bir bamza b
rakt grlr, im Anfang war die Tat (Balangta Ey
lem Vard).
Bu yzden, bu blmde, Yunan dininin tapmlarn,
onlar tanrlara gre snflandrarak incelemi olan Farnellin kabul ettii yntemi tersine evirip, Dionysos'un
kiiliini, tartmann gerektirdii kadar inceleyeceiz. l
kel erginleme ykmz srdrp, onu dnyann yalnz
ca kabile dzenini yitirmi kyllerin mevsimlik festival
lerinde yaamaya devam ettii blgelerine kadar gtr
dkten sonra, onun zellikle deil ama temelde Dionizyak
olduu eski Yunan gizli cemiyetinin dinsel trenlerine ka
dar izleyeceiz.
Olympiada zaferin dl, yaban zeytininden yaplma
bir tat. Tarihncesi gemite, oyunlar henz erginleme
snamalar iken, zeytin, yaamn yenileniini bildirmek gi
bi bysel bir nitelik tayordu: o olmadan, ocuk, bir
erkek ya da bir kadn olarak yeniden doamazd. nsan
topluluu, Doann bereketine basit bir dokunma yoluyla
kendi g ve verim ini artryordu. te yanda, doann
gelimesi ve oalmas iin insan topluluunun remesi
oalmas gerekliydi. Bu iki inan birbirinin btnleyi
cisi. sonuta da edeeri idi: her ikisi de, insan toplumu
ile onun maddi evresinin birbirine bamlln youn
bir biimde kavramann esinlendirdii eylerdi.
Avustralyadaki erginleme trenleri, bugn hl ya

DONYSOS

159

ayanlarn en ilkelidir; fakat onlardaki geliim de, uzun

bir evrim srecinin sonular olduklarm gsteriyor. Giri
blmnde de sylediimiz gibi, bu kabilelerin ekonomik
gelimeleri bir yerde durdurulmutu, fakat toplumsal ku
rum lan hl ilevsel bir deer tadklar ynlerde geli
melerini srdrmektedir. Dolaysyla, bu Avustralya t
renlerinin gerisinde ok daha ilkel bir erginleme biimi
ne ulamann mmkn olup olmad sorusu kyor or
taya.
Daha ileri kabilelerde erginleme ile evlenme arasna
girmi olan snama dneminin bir ilk ge olmadm, ev
lenme treninin ieriinin onun bir zamanlar erginleme
nin edeeri olduunu gsterdiini grmtk. Bundan,
kart cinslerin kabile toplumunun en erken aamasnda,
bugn hl Avustralyada olduu gibi, ergenlikte ift
letikleri karsanabilir. O aamada erginleme yalnzca
cinsel yaama erginlemeydi yani fiziksel birlemenin ilk
trensel eylemi. Akrabal snflandrma sisteminin, her
kuakta farkl dtan evlenmeci gruplara ait erkek ve ka
dnlar arasnda snrlamasz cinsel ilikiyi gsteren bir il
keye dayandn da grmtk. Bu dncelere Robertson
Smithin dikkat ektii bir ncsn de ekleyebiliriz
imdi. Bugn dorudan bilgi sahibi olduumuz en yabanl
topluluklar yle dk bir ekonomik dzeyde yayor ki,
cinsel iliki, yln, yiyecein en bol olduu blmyle s
nrlanma eilimini gsteriyor; eer bu snrlama bugn
de iliyorsa, kabilenin henz ilkel srden karak evrim
leme srecinde olduu ta ilk aamada haydi haydi ile
mesi gerekirdi. Bu demektir ki, erginleme, balangta er
ginlie henz erimi her iki cinsten kiilerin oluturduu
aka belirlenen ve kapsaml bir ya grubu iin ylda bir
kez yaplan bir yaz kutlamasyd. nsann lmesi ve ye
niden domas treni, bylece geriye, bitkisel yaamn
l ve yeniden douundan ayrt edilemez olduu bir
biime kadar gtrlebilir. nsani yaam Doayla birlik
halinde hareket ediyordu. Her ikisinde de ayn nabz at
yordu.

160

DRAMAN1N KKEN

Erginlemenin bu yn Avustralya trenlerinde pek

gze arpmaz; belki de bizim onlarla ilgili bilgimiz byk
lde gncel dinsel trenlerin nesnel betimlemeleriyle s
nrl da ondan; fakat yeryznn baka yerlerindeki ky
l greneklerinin yorumlanmasnda ok nemli olan eski
in kyllerinin bahar enliklerinde ok ak olarak or
taya kar. Aadaki aklama Granet'ten alnmtr. zel
likle, katlanlann, geleneksel arklarndan karlan znel
davranlarn gstermesi bakmndan deerlidir.
Yzyllar boyu, erginlem eler krsal topluluklarda yeni
mevsimi amak iin yaplan evlenmelerle ayn zamanda
kutlanrd. Bilinen dinsel trenler hl kzlarn ve o
lanlarn b ir kalabalk iinde elendikleri bahar enlik
lerinden sz ediyor. Aklama unlar da ekliyor: ( o za
man) erkek ocuklara erginlik balanr; (o zaman) e
ler alnr. Yaam ancak iki cinsin birlemi gleriyle
uyanabilir. Bahar, ancak b ir genlik enlii uyandrabilir.
Erginlemeler ve evlenmeler btn topluluun kontro
l altnda gerekletirilirdi. Ev ilerinin, dnya ilerinin
grld yerlerden ayr, baka yerlerde yaparlard otu
rumlarn. Geni, engelsiz bir krda, greneksel kstla
malardan kurtulmu olanlar ve kzlar doayla temasa
gelmeyi renirlerdi. Buzlarn erimesiyle zgrleen de
relerden sular akard; kn dondurduu kaynaklar bir kez
daha yaama kavuan pnarlardan alard; zlen top
rak, otlarn ba vermesi iin alrd; sndklar yerler
den frlayan hayvanlar doldururdu yeryzn. e kapan
ma dnemi biter, evrenin birbirine geme dnemi ba
lard. Yeryz ve gkyz birleebilirdi, gkkua ise on
larn birlemesinin bir simgesiydi. Kapal gruplar imdi
balakla girebilir, cinsel gruplar buluabilirdi. Gen
insanlar, ok ok eskiden atalarnn toplumsal ve cinsel
yaama erginlenmi olduklar, bir zamanlar kutsanm ve
yeni olan bir toprak zerinde buluurdu...
Bahar enliklerinin en nemli oyunlarndan biri, ne
hirleri amakt: buysa yar plak durumda, tarlalardaki

DONYSOS

161

bulumadan nce yaplrd. Canl sularla temasa gelmek

ten titreyen kadnlar, yzen ruhlar ilerine girmi hisse
derdi. Nicedir kurumu kutsal pnarlar, sanki baharn
gelii, sularn kn zincirledii yeralt hapishanesinden
salvermi gibi yeniden uyanrd... Nehirlerin geilmesi ey
lemiyle onlarn kurtuluu kutlanm olurdu: bereketli ya
murlar gklerden yerlere, bereket kayna da insann ze
rine ekilirdi. inliler, ailelerini geniletecek doumlar,
tohumlan yeryzne karacak yamur iin trenler ya
par, boyuna dua ederlerdi. Yam urlar ve yeniden dou
lar nce cinsel oyunlarla salanrd. Fakat sonunda, su
yun dii bir doaya sahip olduuna, yamur salama er
deminin yalnzca kadmlann ellerinde olduuna inanlr
oldu. Ayn ekilde, erdenlerin (bakirelerin) kutsal nehir
lerle temas edince ana olabileceklerini hayal ederlerdi.
Gerekten de, doumlarn yalnzca karlarn yararna ka
zanld, bedenlemelerin yalnzca ana atalarn bedenlemesi olduu bir zamand bu...
Bu enlikler, komnyonlar, cmbler ve oyunlardan
oluurdu... Bir araya gelmeler, toplantlar, avlar, dansta
ve arkda yarma iin frsatlar yaratrd. Bu, gnmz
de Gney inin geri kalm topluluklar arasnda hl
grlebilir. Bunlarn en byk enlikleri, komu kyler
den olan ve kzlarn bir sra halinde yan yana gelip
doatan arklar syleyerek ereltiotu kestikleri en
liklerdir. Yln zenginlii, insanlarn mutluluu at stnde
yaplan mzrak dvlerine balyd. Ayn ekilde, eski
in enliklerinde oyunlar iin bir araya gelen gen in
sanlar Doann bir emrini yerine getirdiklerine, onunla
birlikte altklarna inanrlard. Danslar ve arklar,
bir e arayan kularn tlerini, birbirini izleyerek uan
bceklerin uularn karlard. ayrdaki ekirge, kk
tepedeki ekirge zplyor. Tanrm grnceye kadar be
nim pr pr eden yreim, ah, nasl arpyor ama onu
grr grmez onunla bir olur olmaz o zaman erince
ulaacak yreim.
Bu eski in kyl iirinin asl nemi, trensel kke

162

D R A M A N IN KKEN

ninin adamakll ak olmas bir yana, onun ortaa A v

rupasnn Natureingang iirine (Goliardlarm ve Bagantelerin, yoksul papazlarn ve babo dolaan rencile
rin, Alman Minnesinger'lerinin ve Provansl ozanlarn
ak arklar) olan yaknlnn o derece ak olmasndadr.
lm babaa syletir trkmz uzakta,
Bahar tatllk getirir, genlik sevinir,
Yeni bir kvanmadr oluan; byle genleir dnya
Phebus sevindirilir,
zleyerek zaman, yeniden biimlenir iek
Flora yenilenir.

Bu arklarn kkeninin de tarm trenlerinde olduu

artk herkese kabul ediliyor; nitekim trenin kendisi de
gerekte ada Avrupann Mays festivallerinin, hasat
festivallerinin bozulmu biimlerinde hl yaamaktadr.
Bu tren u andaki amacmz iin nemli, nk sanyo
rum,- Dionysosa tapnmann baz elerine k tutuyor.
Mannhardt ve Frazer bu tapnmay elbette inceden inceye
incelemilerdir; benim konuyu buraya getirmemin tek ne
deni onun temel zelliklerinden birinin lm ve yeniden
dirilme fikri yeteri kadar yorumlanmam olmasdr.
Baharda ya da yazn balangcnda kutlanan, lm
Dar Srme ve Y az Getirme diye adlandrlan iki
festival zerinde duracam. Avrupann birok yerinde
bunlardan yalnzca biri temsil edilmekte, fakat baka yer
lerde bir arada bulunmaktadrlar; bunlarn, bir tek kut
lamann btnleyici paralar olduundan hi kuku yok.
Her birindeki temel elerin ksa bir zetinden sonra,
belli rneklerden alnm ve onlarn genel anlamlarn gs
teren baz ayrntlara dikkati ekeceim.
lm ad verilen bir kukla, bir grup delikanl ya da
kz tarafndan kyn dna tanrken seyirciler onu
verler ya da lanetlerler veya talarlar. Sonra kukla bir
aaca aslr ya da yaklr veya bir dereye atlr, ya da
tarlalarda para para edilir; grup, kukladan kalanlar ka
pmak i'n birbirine girer. Kukla hep bir insani yarat
temsil edecek biimde yaplr, ou kez kadn giysileri giy

DONYSOS

163

dirilir zerine. Bazan lm rol kyllerden biri tarafn

dan oynanr, sonra onu ldrme taklidi yaplr. ki t
renin birletirildii yerlerde grup btn geceyi ormanda
geirir, o zaman genellikle cinsel ilikiye izin vardr. Da
ha sonra yazn arlmas gelir. Ormanlardan aa dal
lar kesilir ya da bir aa btnyle devrilir; grup bun
larla birlikte kye dner, evden eve yiyecek ya da para
toplamaya balar, verenler kutsanr, vermeyenler lnetlenir. Bu toplama iini bazan bir len izler. Sonunda dal
lar kaplarn zerine aslr ya da ahrlarda veya tarla
larda yere dikilir, bu dallarn buralarda kadnlara, sr
lara ve rne bereket getirdiine inanlr. Aaca genel
likle bir olan ya da kz ocuunu temsil eden bir kukla
ya da yapraklardan bir giysi giydirilmi gerek bir olan
ya da kz ocuu elik eder. Aa, kyde bir Mays direi
olarak dikilir, evresinde dans edilir, trl eitli yarlar
ve oyunlar oynanr, kazananlar yln kral ya da kraliesi
ilan edilir. Baz yerlerde bir nceki ylm kral bir sna
madan geirilir ya da ldrlm gibi yaplr. Festivale
katlanlar genellikle kyn genleridir olanlar ya da
kzlar veya her ikisi; fakat ou durumda kutlamalarm
kadnlara brakld grlmektedir.
Transilvanyann baz blgelerinde bir st aac ke
silir, sslenir ve kyde bir yere dikilir. Yal ve hasta
kimseler aaca tkrr ve biraz sonra leceksin, brak
da biz yaayalm derler. Ertesi sabah, yapraklardan bir
giysi giymi olan Yeil George denilen bir delikanl sanki
suda boulmak iin bir dere kenarna getirilir, fakat son
anda onun yerine dallardan yaplm bir kukla atlr de
reye. Yukar Lusatiada kukla, kyde son gelinin takt
duvaa sarlr, son lmn olduu evden alman bir gm
lek giydirilir. Bohemia'da ocuklar yakar kuklay, o yanar
ken ocuklar u trky syler:
imdi lm kyden dar.
Yeni Y a z kye tayoruz.
Ho geldin sevgili Yaz, kk yeil tahl!

164

D RA M A N IN KKEN

Silesiada Spachendorf'ta kukla bir tarlaya gtrlr,

soyulur ve kalabalk tarafndan para para edilir; insan
lar, kuklann yapld samandan bir kymkk kapa
bilmek iin rpnr. Toplanan samanlar eve getirilir, ahr
lardaki yemliklere konur, bunlarn srlar glendirece
ine, gelitireceine inanlr.
Franszlarn ve Almanlarn Harvest M ay tresi, genel
likle daha az gelimi de olsa temelde bu bahar festival
lerine benzer. Msr psklleriyle sslenmi bir dal ya da'
aa, hasat yaplan tarladan gelen son araba zerinde
eve tamr ve iftlik evinin atsna tutturulur, btn yl
orada kalr.
Frazer bu festivalleri yle yorumluyor. lm ve Yaz
gerekte birbirinin ayndr, her yl len ve yeniden do
an bitkinin ruhunun farkl ynlerini temsil eder. Balan
gta bitkilerin ruhu bir aa biiminde cisimletirilirdi,
fakat giderek antropomorfik oldu (insan biimini ald)
nce bir kukla sslenirdi yapraklarla, sonra bir in
san ayn ekilde sslenir oldu, yanma da bir aa verildi.
nsann bazan yalandan ldrlmesi, eski kraln yenisi
tarafndan gerekten ldrld eski insan kurban et
me tresinden kalmadr.
ki figrn temelde aynl konusunda bir sorun yok.
Bu durumlarda sylenen arklarn birou bunu kantl
yor, festivalin Rusyadaki baz ekillerinden de aka or
taya kyor bu. Kk Rusyada, Kostrubonko ad verilen
bir kz sanki lm gibi yere uzanr. Atlar evresin
de ark syleyerek dolanrlar:
ld. Kostrubonkomuz ld!
ld, sevgilimiz ld!

Kz birden ayaa frlar, atlar sevinir:

Dirildi, Kostrubonkomuz dirildi!
Sevgilimiz dirildi!

DIONYSOS

165

Dolaysyla buraya kadar Frazer doru, fakat yorumun

gerisi ciddi itirazlara ak.
Her eyden nce, ok fazla basitletiriidii belli. Aa
hi kukusuz ilkel bir ge, ta uzak gemie kadar gidi
yor; fakat genel nedenlerden dolay antropomorfizm-ncesi b ir tapmn ada Avrupa kyl snfnca hemen he
men hi bozulmam olarak saklanm olmas pek mm
kn deil; antropomorfizme geile birlikte ok deiik
tabakalar iermesi gerekir. Aacn yerini bir aa-adamm
ald deiik ekillerinin tekilerden daha eski olduunu
varsaymak iin bamsz bir neden de yok. Ayrca, temel
deki baz yaknlklara karn iki fig r baz bakmlardan
ok farkl birbirinden. Yaz daima bir aa ya da aaadamdr, birincisinin bir erkeklik organ simgesi olduu
ileri srlyor mantkl olarak. Bu durumda iki ge bir
birinden ayrdr ve birini tekinden karmak iin bir
neden yoktur, aa-adam kamn (Phallus) taycsdr.
te yandan lm, hemen hemen deimez bir biimde
bir kukladr, ou kez zellikle aalarla bir ilikisi yok
tur, oysa baz durumlarda aka bir insamn yerini tu
tan bir eydir. Kuklann antropomorfizm-ncesi olduu
na inanmak iin gerekten de hibir neden yoktur.
Son olarak, son blmde sylenenler karsnda, bir
yalandan lm tresinin, lmn gerek olduu daha n
ceki bir aamay gerektirdiini varsaymak fazla aceleci
lik olur. Bamsz kantlar olmad iin, yalandan lm,
ister mitte ister dinsel trenlerde olsun, daha nce gr
m olduumuz gibi bir yalandan lmn gerek bir
lm deil temel ge olduu erginleme trenlerinden
geldii varsaymna dayanarak yeterince aklanyor. Y a
ni, eski kraln yalandan ldrlmesinin, unutulmu bir
erginleme snavnn silik bir kalntsndan te bir ey ol
mas gerekmez. Kostrubonko rneini biraz nce verdik.
Saksonya'da kral, ldrldkten sonra bir hekim tara
fndan diriltilir. Frazerin varsaymna gre bu zellik
gerek bir kurban etmenin yerini alm yalandan bir kur
ban etme olarak aklanmaldr; fakat byc hekim, iz-

166

D R A M A N IN KKEN

lerL Yunan komedyasna ve yine ortaa Avrupa's dramasna kadar izlenebilecek ok yaygn bir gelenee aittir;
onun, erginleme treninde var olan yalandan lm ve
dirilme olaymdan halk belleinde kalm bir eyden ba
kas olmadn varsaymak ok daha basit bir ey gibi
grnyor.
Bu yzden bu festivallerle ilgili olarak, daha basit
ve ak olmasna karn belki de bu nedenle geree en
yakn olmas gereken bir yorum ileri sreceim ben. Ba
harn balangcnda, topluluktan kzlar ve olanlar alay
lar halinde oraana ve krlara giderler. Gidileri bir yas
nedenidir, nk olan ocuklar erkek olarak dnecek,
kzlarsa bir daha gen kz olamayacaklardr. Ormanda
aalardan yolduklar dallan tarlar ellerinde, balarna
yapraklardan elenkler takarlar. Bu yolla, tarlada ve or
manda henz canlanmakta olan dourucu glere benze
tirler kendilerini; gece sresince ilk kez cinsel birleme
eylemini gerekletirirler. Ertesi sabah, yeni konumlannn
belirtkelerini beraberlerinde tayarak eve dnerler. Oyun
lar, g yarmalan ve denemeleri yaplr, kazanan ifte
yln kutsal evliliinde gelin ve gvey olarak sayg gs
terilir. Festival bir ortak yemekle biter.
Bu yzden, bir gr asndan ama, yetien kua
baharn ilk iekleriyle temas yoluyla dllemektir-, fakat
ayn zamanda insan topluluu, Doanm bereketini ye
nilemek zere kendini de alamak zorundadr; giderek,
toplumun yaps deitike bu yn daha baat duruma
gelir. Tren hl genler tarafndan yaplyordu* baha
r uyandrmak iin bir genlik festivali hl gereklidir,
ama onlarn bu trendeki rollerinin zel anlam, hele hele
trensel lm ve dirilmeleri artk anlalr olmaktan k
mtr. Onlardan biri yalandan lr ve dirilir, ya da onun
yerine bir kukla ldrlr; kukla, gemi olan kn alk
ve hastalnn bir simgesi olur. Ayn ekilde, aa dal
laryla temas yoluyla zmledikleri zellikler de dallarn
kendileriyle snrldr ve sonunda kyn ortasna dikilen
Mays direinde toplanr. Bylece festival geleneksel bir

DONYSOS

167

elenceye, oktan unutulmu bir dinsel trenin anlamsz

debris' ine (enkaz) bozulur.
Yaz Getirme ve Harvest M ay grenekleri, hemen he
men ayn derecede bozulmu biimde eski ya da yeni
Yunan kylleri arashda da izlenebilir elbet. Samosta
(Sisam) Apollon festivalinde ocuklar bugn orta Avru
pada hl sylenene ok benzer bir ark syleyerek ka
p kap dolap dilenirlerdi, ellerinde eiresione ynle
sslenmi bir dal tarlard. Sylendiine gre, btn Yu
nanistanda iftiler tarlalarnda bir aa dal dikerek Dionysosa sayg gsterisinde bulunurlarm. te yandan,
eiresione, devlete resmen tannan ve Phytalidai klanmca
ynetilen Oskhophoriada Athena festivalinde de tanr
d. Balca olaylar pheboi yanlan, kadm giysileri giyin
mi iki delikanlnn ban ektii bir alay ve toplu
lendi. Aynca, talya ve baka yerlerde olduu gibi Yu
nanistan'da da lmn Dar Srlne karlk olan
ilkel trendeki olumsuz ge, halk nnde yaplan bir ke
faret treni olarak taze bir can kazanmtr. Asya Yu
nanistan'nda, bir salgn ya da ktlk dneminde, bir k
le ya da sulu (pharmakos) kentin dma gtrlr, pey
nir, incir ve arpa ekmeinden oluan bir yemek verildik
ten sonra reme organlarna yabani aa dallaryla vu
rulur, yabani aalardan koparlm dallardan bir yn
zerinde yaklr, klleri rzgra savrulurdu. Buradaki i
le esi bamsz boyutlarda gelitirilmitir, fakat yeniden
yaam bulma fikri onun krbalanma biiminde aka
yatmaktadr. Frazer, onun reme glerini, btn etkin
liiyle ardllarna geebilsin diye uyarmann doad bir
ey olm adm sylyor; fakat deminki rnekte ardllk
diye bir durum yoktur. Onun reme gleri, sal ve
bolluu eski durumuna getirmek in uyarlyordu.
Son blmde, erginlemenin btn gizli by cemi
yetlerinin oluumunda temel bir zellik olduunu gr
mtk, imdi de onun kkenlerinin tarmn kkenlerin
den ayrlamaz olduunu gryoruz. Bundan sonraki gre
vimiz, byk lde gizli cemiyetlerin elinde olan ve da

168

D R A M A N IN KKEN

ha ok tarmsal byyle ilgili olan Dionysos tapnmasn

aratrmaktr. Euripides'in Bakkhalar'mda verildii biim
de Pentheusun lm mitiyle balayacam.
Anmsanacaktr, Pentheus, Dionysosa tapmanlara yap
t ikencenin cezas olarak tanrnn kendisi tarafndan,
lmne doru tuzaa ekilir. Gizli trenlerinde Bakkhala n grme arzusuna kapld iin, tannnm da ynlendir
mesiyle, kadn giysileri iinde gizler kendini, bylece mas
kara kyafetinde Thebai kentinin sokaklarndan geirilir.
Bakkhalann, kutlamalarndan nce dinlendikleri am or
manna geldiklerinde, Pentheus olanlar gzetleyebilmek
iin iyi bir yer arar kendine. Tanr aalardan birini eliy
le tutup aa eker, Pentheusu tepesine oturtur ve aac
geri brakr. Sonra ortadan kaybolur tanr ve Bakkhalar
gizliliklerini bozan gnahkar cezalandrmaya aran bir
ses duyulur. Aacn tepesinde Pentheus'u grnce sopa
larla drtmeye, talamaya balarlar; sonra kendi z ana
snn nerisi zerine anas Agaue, kz kardeleri no ve
Autone'yle birlikte kutlayanlar arasndadr aac kkn
den skerler ve onu aa indirirler. Pentheus yaamn
balamas iin anasna yalvarr, fakat kadn onu tan
maz bile. ldrme iini balatan rahibedir o. nsans
t gcyle kollarndan birini burarak omuzundan eker
koparr. teki kadnlar epeevre sararlar etrafn. no
bir kolunu yakalar, Autone ise ayaklarn. Sonunda Agaue
kafasn koparr, thyrsosuna ya da ucuna sarmaklar
sarl sopasna takar ve zafer lklar iinde kente koar,
kafay sarayn atma diker. Saraya, tepelerden tapta
ze koparlm bir dal getirdik, kutlu bir av. Agaue ga
liptir, nk ilk darbeyi vuran o olmutur. Tapnma ar
kadalarnn kendisini kutsanm Agaue ilan ettiklerini
bildirir ve babasn. Tanrnn kutsad kznn sevincine
katlmaya arr, yaknlarn bir lene arr.
Pentheusun lm, yllarca nce Mannhardt ve Frazerin toplad gere zerinde alrken Bather tarafn
dan yorumlanmt. Onun gsterdiine gre, mit dinsel bir
tren zerine kuruludur, bu tren de lm Dar Srme

DONYSOS

169

ve Yaz Getirme grenekleriyle ayn trdendir; tek ayrm,

burada kuklann ve direin yerini bir tek kurban insan
almtr. Batherin ayrntlaryla incelenmesi gereken us
taca yorumuna, bu Bakkhalan, geen blmde gizli cemi
yetler ve mistik dinle ilgili sylenen eylerle yakn iliki
haline getiren birka noktay eklemek isterim.
Oyunun balangcnda, douya yaptklar geziden d
nte Thebai'ye varan Bakkhalar korosu yle balar ar
ksna:
K im va r orada? Gelen kim? ekilsin gitsin buradan,
bizi terk etsin, dudaklar kmldamasn, sussun! Dionysos'a
dua edeceiz imdi, ne zamandr yapld gibi.
Sonra bir lhiye balarlar:
Ne m utlu tertemiz yaam srenlere. Tanrnn ltfuyla
onun gizlerine erenlere, arnanlara, temizlenenlere, ne m ut
lu Bakkhos'un soluuyla dolu, evik ayaklarla tepelerde
dolaan kutsal gruba katlanlara... Ne mutlu, thyrsos'lar
havada, balar sarmak elehkleriyle ssl, Dionysos'a
tapanlara!
Kimi srtlarn am aalarnn gvdesine dayayp, kimi
balarn mee yapraklarndan bir yasta koyup geceyi
ormanda geirirler. Pentheusun lm, hem kendi bak
asndan hem de Bakkhalann bak asndan bir agon
ya da g bir snama olarak tanmlanyor. Tanrnn ko
rumas ya da pomp'si altnda kenti terk eder. Agaue
bir zafer alayyla ya da femosla dner evine, zaferinin
dln tar elinde, bu dl sayesinde makar ya da
eudaimon ilan edilmitir, zaferi bir lenle kutlanr.
Bir nceki blmn altnda, bu ayrntlar ken
diliinden aklanm oluyor. Kutlamalarn balangcnda,
erginlenmemilere uzak durmalar sylenir; erginlemenin
dl eudaimonia'dir; erginlenenler erginlenme uykusunu
hayat verici yapraklarla koyun koyuna uyurlar; gerisi.

170

D R A M A N IN KKEN

Eleusis Mysterlerinde ve Olimpiyat Oyunlarnda daha n

ce grm olduumuz tren kalbn izler.
Elbette, Pentheus mitinin gerisinde gerek bir lmn
yattndan kuku duyulamaz. lkel klann totemci ayini
basit bir by komnyonu eyleminden bir gizli cemiye
tin kanl bir kurban eylemine dnmtr. Pentheus, T i
tanlarn parampara ettii Dionysosun bedenlemesi
olarak Bakkhalar tarafndan para para edilir; ya da
yle syleyelim, Dionysos'un lm, Pentheus mitinde
yansyan gerek lmn mitsel bir izdmdr. Dionysos
mitinde, lm bir yeniden dirili izler; fakat trenin ken
disinde, bir insan kurbann konulmasndan sonra bu ge
zorunlu olarak karlmtr, yalnzca kurbann lm,
onun etiyle ve kanyla temas eden herkese taze hayat ve
riyordun Bu da kendi bana, insan kurban etmenin bu
tipten trenlerin doasmda var olan bir ge olmadnn
bir gstergesidir. Dionysosun bedenlemesi Yunanistan'n
eitli yerlerinde deiik ekiller almtr. Makedonyada
para para edilen bir yland, Girit'te bir boa, baka yer
lerdeyse bir geyik yavrusu,- Thebai'den yalnzca birka
mil tedeki Boiotiamn Orkhomenosunda, Bakkhos lgn
lna yakalanm olan kadnlarn sarmakla dtkle
ri, onlar yolup yolup yedikleri anlatlyor. Bunu bir Boiotial olan Plutarkhostan reniyoruz. Bu nedenlerle,
byle bir trenin genellikle insan kurban etme zerine
kurulduu varsaymndan kendimizi alkoyup, bu enin
zellikle Boiotia gibi teokratik topluluklarda yer yer or
taya kan bir yan ge olarak Mykene dnemine, Orkhomenosun rahip krallarnn Yunanistandaki en gl ol
duklar bir zamana rastladn dneceiz.
Batherin bu miti zmleyiinin bu kadar az dikkate
alnmas gariptir. Nilsson sz ediyor ondan, belli ki etki
sinde kalm, nk rastlantyla bir dipnotunda tart
yor onu ve yle b ir sonuca varyor: Bir mitin, zellik
le iirde aklanm bir mitin her ayrntsnda bir tapn
ma uygulamas aramak bir cesaret rnei gibi grnyor
bana. Bu yorum pek yardmc olmuyor bize, nk Nils

DONYSOS

171

son Batherin genel ynteminin geerliliini tandna g

re ki bu yntemi Yunan mitolojisinin teki sorunlarn
da dikkate deer bir baaryla uygulamtr kendisi bu
yntemin uygulanmasn snrlandrmada tek ltn ka
ntlarn gc olmas gerekir. Batherin iaret ettii gibi,
ayn yk Euripidesin oyunlarn hi kukusuz bilen bir
kii olan Nonnos tarafndan ayrntl bir biimde anla
tlyor, fakat temel eler her ikisinde de ayn olmasna
karn iki deiik biim birbirinin ayn deildir ve her
ikisinin de ortak bir sylenceden ortaya km olduu
varsaylabilir. Kukusuz, Euripides ve Nonnosun air ol
duklar dorudur, ama dolayl ya da dolaysz Yunan mit
leri hakknda hemen hemen btn bildiklerimizi borlu ol
duumuz Homeros da, Hesiodos da, Pherekydes de, Stesikhoros da, dier yazarlar da airdiler,- ayrca insan Yunan
iirini ne kadar incelerse, onun popler gelenee ok sa
lam balarla bal olmas ynnden bat Avrupann a
da iirinden nasl derinden farkl olduunu o kadar iyi
grr.
imdi, para para ve kark olmasna ramen, bizim
nermi olduumuz Dionysos thiasoi'siyle ilgili teki ka
ntlarn incelenmesine geeceiz.
Orkhomenos'ta sarman yolunmas Agrionia festi
valinde olurdu; Plutarkhos da ayn festivalin baka ay
rntlarn kaydediyor. Bizim lkemizde diyor, Agrionia
enliinde kadnlar, sanki kam gibi, Dionysosu arar;
sonra aramaktan vazgeerler ve Musa'lara kam oldu
unu, onlarla birlikte gizlendiini sylerler; biraz sonra,
yemek sona erdiinde, birbirlerine bilmeceler ve szck
oyunlar sorarlar. Ve yine; Her yl, Agrioniada Oleiai
denilen kadnlar, bir Dionysos rahibi tarafndan klla ko
valanr, en arkada kalan yakalanrsa onu ldrmesine izin
verilir; anmsayanlar olacak, rahip Zoilos bir keresinde
yapmt bunu. Bunlar, amzn balangcnda birinci
yzylda yazlmtr. A yn parada Plutarkhos, Orkhomenos kral Minyasn kzlar mitine gndermede bulunur.
nsan etine kar ldrtc bir arzuya kaplm olan kz

172

D R A M A N IN KKEN

lar kura ekerler ve kura hangi kz kardee kmsa o,

paralanmas iin olunu teki kza verir. Dolaysyla,
Orkhomenos'ta insan kurban etme detinin yalnzca ta
rihncesi zamanlarda var olmayp tarih dnemi boyun
ca da ara sra yeniden canland aka grlyor.
Dolaysyla, Orkhomenos'ta tanr kaar, kadnlar da
onu aramaya giderdi. Onun, sonunda bulunup tekrar eve
getirildiini gsterir bu. Kadnlar sarma yolar ve yer
di, bu da onlann yeniden canlandrdklar eyin tanr ol
duunu gsterir. Trensel bir kovalama da vard, bun
da, kadnlardan biri ldrlrd. Bu zelliin nemi so
na doru daha ak hale gelecek, fakat Spartada Dionysosulann kotuu kou, Arkadia, A leadaki uygulama gi
bi bir erginleme snavyd besbelli: burada, Dionysos fes
tivalinin balangcnda kadnlar, Sparta epheboi'leri gi
bi kamlanrd.
Herkesin dinsel trenlere dayandn kabul ettii bir
ok yerel mit, bu ayrntlar daha da aydnla kavuturu
yor, yeni ayrntlar karyor ortaya. Bu mitlerde Dionysos
olduu kadar Hera da vardr, fakat birbiriyle o kadar
yakndan ilikilidirler ki, ayrntlar zmeden nce bun
lar tam olarak vermek en iyisi olacak.
lki Boiotiadaki Tanagradan: yerel Dionysos tapmnn aklanmasyla ilgili olarak anlatlmtr. Kutlamalar
balamadan nce kadnlar arnmak iin denize inerler,
yzerlerken deniz tanrs Tritonun saldrsna urarlar.
Dionysosu yardma arrlar, o da gelir Triton'larla d
vr ve onlar yener.
kincisi Naksostan. Dionysosun stnineleri Tesalya
da Drios Danda Trakyal Boutelann (kz-adam) sal
drsna urarlar. Denize kaarlar, fakat onlardan biri olan
Koronis yakalanr ve karlr Boutelarca; Naksos'a gt
rlr ve onlardan biriyle kar-koca hayat yaamaya zor
lanr, sonunda Dionysos erkein akim kartr, o da bir
kuyuya atar kendini, boulur. Son ayrnt Attikada yeni
den ortaya kar.- Dionysos, karios tarafndan karlanr,
daha sonra karios ldrlr ve cesedi bir aacn altna

DONYSOS

173

gmlr ya da bir kuyuya atlr-, Argostaysa kral Perseus

Dionysosu Lerna bataklklarna atar. Trakyal Bakkhalarn Orpheusu paralayp ban denize attklarn da anm
sayalm.
ncs Trakyadan, lyada'da. rastlyoruz. Lykurgos
Edonoili bir krald, Dryasm (mee-adam) oluydu. Dionysosun stninelerinin peine der, stnineler ellerin
deki denekleri atar ve kaarlar, gz kanl Lykurgos bouplexiyle vurup ldrr onlar. Onun haykrlarndan
korkuya den Dionysos denize snr, Thetis barna ba
sar onu. Lykurgos tanrlar tarafndan kr edilir, daha son
ra da lr. Ayn yky Sophokles, Lykurgosun barla
rnn trensel lanetler olduunu gsterir bir biimde an
latyor. Lykurgos'un bouplexinin bir kz vendiresi mi,
yoksa uzun sapl bir balta m olduu belirsiz, fakat o
kanl katil ya da adam ldren bir kii olarak ta
nmlandna gre byk olaslkla sonuncusuydu. yk
nn bir baka biiminde, Dionysosu denizin iine kadar
kovaladktan sonra' Bakkhalar hapseder (Euripideste
Pentheusun yapt gibi), fakat onlar bir tanskla kurtu
lurlar. Lykurgos ldrr ve baltasnn bir vuruuyla bir
asma sand olunu ldrr. Olunun bedenini parala
dktan sonra kendine gelir, fakat bir sre sonra Pangaion
Danda kendisi de para para edilir.
Kadnlarn Boutelerden ve Lykurgostan ka bes
belli Orkhomenosta Agrionia bayramlarndaki trensel
ka karlyor, fakat her iki durumda da denize bir ka
tr bu. Tanagra sylencesinde, kadnlar denizde yka
narak arnrlar, oysa Orpheus ve karios sylenceleri, Boutelerin Tesalyada, Dionysosunsa Argostaki kaderi, kur
bann bamn ya da bir kuklann denize atldn gs
teriyor. Bu mitlerde asl vurgu, trenin anndrc zellii
zerinde tanrnn dan gtrlmesi; fakat Perseus mi
ti, tanrnn boru sesleriyle dipsiz bir bataklktan dar
arld Argosta yaplageldii bilinen gerek bir t
renle ilikilendirilecektir belki de
Suya dalma bir arnmadr, fakat ayn zamanda bir

174

D R A M A N IN KKEN

yeniden doma, filizlenmedir. Ayn ekilde, pharmahos'uo

krbalanmas yalnzca hastal ve lm kovmak iin
deil, ayn zamanda salk ve yaam vermek iindi. Bu
yzden Dionysos'a tapan bu kadnlarn suya dalmalarnn
ayn trden daha genel bir uygulama olmas da mm
kndr. Yunan gelinleri evlenmeden nce ya nehirde ya
da nehirden getirilmi bir suda ykanrlard. Bu da bir
arnmayd, fakat bunun gelinin dourganln artrd
na da inanlrd. Evlenme banyosunun sulan zellikle ha
yat verici olarak tanmlanr; ayn fikir Troya'l kadn
larn Scamander nehrinde (Eski Menderes) ykanrlarken
okuduklan formln temelinde yatmaktadr-. Scamander,
erdenliimi al! Bu, bir zamanlar in'de olduu gibi Yu
nanistanda da kzn gerekte canl sularla temas yoluyla
gebe brakldna inanldm gsteriyor. Cinsel birleme
kolektif olduu ve ergenlikte balad srece, babaln
fizyolojik temeli ne nemli, ne de belirgindi. Elbette ki,
nehirde banyo yaptktan sonra gelin olan kzlar, Yunan
mitolojisi ve halkbilimindeki nympha'lann tarihncesi in
san kkenleridir: nehir tanrlaryla evlenen ve cesur, kah
raman oullar douran gelinler.
Bylece, Dionysos tapmmda kadnlarn ykanmas, ya
bir erginleme ya da bir evlenme treni olabilir. Belki de
her ikisi. Thiasosun erginlenenleri Dionysos gelinleriydi.
Koronisin Tesalyada Drios Da'nda yakalanmas,
Orkhomenosta en geride kalann yakalanmasna e d
mekte, fakat bu durumda yakalanan ldrlmemekte, ken
disini yakalayan tarafndan karlmaktadr. Koronis bir
Naksos yerlisiydi, orada tanrnn doumuna ait yerel ef
sanede tanrnn stninelerinden biri olarak grnr; ay
rca, yine Naksosta. bu kez bir baka Drios Danda Di
onysos, Theseusun elinden ald Ariadneyle birlikte or
tadan kaybolmutur. Bu da akla getiriyor ki, en azndan
baz durumlarda trensel kovalamacann bir amac, tan
rya bir gelin semekti. Dionysosun Olympiada bir, A ti
na'da bir gelini olduunu biliyoruz; Atinada Boukolion
ya da sr ahr denilen bir binada ylda bir kez, eski

DONYSOS

175

Atina krallarnn rahip ardl olan arkhon basileusun ka

rsyla kutsal bir evlilikte birleirdi.
Orkhomenosta olduu gibi Argosta da Agrionia de
nen bir festival vard; Proitosun kzlarndan birine adan
mt bu festival. Bather'in gzlemledii gibi, Proitosun
kz, Minyasm kzyla dikkate deer bir benzerlik
gsteriyor. Dionysos Argosa geldiinde kadnlar erginle
meye kar karlar, bunun zerine ldrrlar ve bebe
lerini gslerinde ldrrler, etlerini yerler. Proitosun
kzlar, pelerinde Orkhomenosun yerlisi ve Minyasn bir
yakn olan rahip Melampous, deli gibi btn Peloponesosu
dolarlar; bu kovalanma srasnda kz kardelerden biri
lr. tekiler Melampous tarafndan Anigros Nehrine at
larak arndrlr, o zaman akllan balanna gelir.
Ayn mitin bir baka deiik eklinde, Proitosun kz
larnn gcendirdii tann Dionysos deil Heradr; Hera
onlar inek ekline dntrr. Nilsson'un da gsterdii
gibi, bunlarn o ile ortak bireyleri olduu grlyor. o,
Herann Argos'taki bir rahibesiydi. Zeus ona k olur,
bunun zerine rahibe bir inee dntrlr ve Argos ad
l bir sr obanmm gzetimi altnda Lem a ayrlna
otlamaya braklr. Sonunda, uzun bir aramadan sonra
Zeus elinin bir dokunuuyla bedenini ve akln eski du
rumuna getirir, ayn dokunula bir ocua gebe kal
m olur. Aiskhylosa gre Zeusla birlemesi Msrda ol
mutur, fakat mitin bu deiik ekli, M srn sis ile
Osiris mitinin etkisini ortaya koyuyor; yerel geleneklere
gre ocuk, gzel kzler adas Euboiadan pek uzak
olmayan bir krda domutur.
o miti besbelli bir kutsal evlilik zerine kuruludur:
gelin, Heranm rahibesi, gveyse bir boa klna girmi
Zeusun bir rahibidir; nk Cookm da gsterdii gibi, s
r oban Argos. panoptes'tir, her eyi gren; Zeusun
ve gnein geleneksel bir belgei (epithet) dir bu, Apollodoros onu bir boa postu giymi olarak tanmlar. Da
has, Argos'un keskin gzleriyle onun yarm ay eklin
deki boynuzlan, evlilie ayn zamanda gnein ve ayn

176

D R A M A N IN KKEN

bir birlemesi olarak baklmakta olduunu gsteriyor,

Olympia'da daha nce de rastlamtk buna. Son olarak,
karanlk fakat eski olduu belli bir Argos gelenei yle
geiyor: Haliakmon adl bir oban, srsn Kokkygion
Da'nda otlatrken rastlantyla Zeus'u Heray kucaklar
ken grr. Bu grnt onu ldrtr ve kendini Karmanor
nehrine atar, bundan sonra nehir Haliakmon adn al
mtr. Daha sonra Zeus onun rzna getikten sonra k
zn babas nakhos tarafndan kovalanr, nakhos arkadan
vurur ona, lanetler. Bu saygszlndan dolay nakhos l
drr ve kendini Haliakmona atar, bundan sonra da ne
hir nakhos adn alr. Dolaysyla yle grnyor ki, Zeus
un Herayla ya da oyla evlenmesi u ya da bu biimde
trensel bir kovalamaca ve nehirde ykanmayla ilikilidir.
Eer o m i t i n i n altnda yatan kutsal evlilie gnein
ve ayn birlemesi gzyle baklyor idiyse, bunun zgn
bir ey olmadndan, tersine, astronomi bilgisinin geli
mesiyle rahipliin ortaya att takvim reformlarnn bir
yanss olduundan emin olabiliriz. Gnein ve ayn bu
evlenmesinin ardmda boann ve inein evlenmesi yat
yor. Peki, kesin olarak ne anlama geliyor bu? nce, Cookn
da aklad gibi, tren uygun bir biimde klk deitir
mi rahip ve rahibenin, srlarn iftlemesini yanslad
bir danstan ibaretti. Fakat niin byle davranyorlard?
Bu soruya verilen allm yant: byle yapyorlard, n
k Zeus ve Hera boa ve inekle artnlrd. Bu, hibir
eyi aklam olmuyor ve mit ile trenin gerek ilikisini
tersine eviriyor. Zeus ile Hera, boa ve inekle antrlrd, nk onlarn insan biimindeki tasvirleri bu bi
imde davranma alkanlmdayd. Eer bu danstaki e
ler kendilerini boa ve inekmi gibi gsteriyor idiyseler,
bunun nedeni onlarn ok daha erken bir dnemde ger
ekten bir boa ve inek olmalardr herhalde. Sylemesi
g bunu, ama bir yorum olabilir.
Argosta Heraya tapnmann gerisinde bir kutsal inek
tapm yatyor. Haliakmon'un Zeusun kucanda grd
H eranm o srada gtmekte olduu srden bir inek

DONYSOS

177

olmas boarm iftlemekte olduu kutsal ineklerden bi

ri olasdr. Ne olursa olsun, bu tr bir tapm en sonun
da totemci bir klan treninden km olmak. Herann bu
rahibeleri bir inek klannn kadnlarndan: kutsal hayvan
la yaknlklarn, kendilerinin de inek olduklar inancy
la dile getiren kadnlardan geliyordu. Byle olunca, sr
lerinin dourganln bir yanslama bysyle artrdk
lar geleneksel bir dans yapyorlard.
Yazl edebiyatn balangcnda Heraya rastladmz
da o hl inekyzldr (bopis) ve kutsal hayvanla ba
ka izsel (vestigal) yaknlklar vardr; fakat insan biimini
alal epey olmutur, sonu olarak da yeni ve bamsz
birok zellikler kazanmtr. Onun klan kkeni doallk
la aka bilinmiyor; fakat kabile toplumu dalrken, klan
tapmlannm nasl kabile tapmlan iine kartn daha
nce grmtk; ayrca Plutarkhos bize, eski zamanlar
da Argosun kuzeyindeki Megara blgesinin henz ky
topluluklarnn lkesi olduunu, bunlardan bir blm
nn Herann halk anlamna Heraeis diye adlandrld
n sylyor. Dolaysyla diyebiliriz ki, bizim varsaym
mz, mit ve trenin asli kantlarn aklamak iin gerekli
olmakla kalmayp, ilkel din zerine almamzn bizi g
trd sonularla da uygunluk iindedir.
A yn dncel8r imdi de Dionysosun kkenlerine uy
gulanabilir. ncelemekte olduumuz thiasoi, asma kt,
sarmak, incir, boa, kei, ylan ve geyik yavrusuyla de
iik biimlerde ilikiliydi; vazo resimlerinden de biliyo
ruz ki, bunlardan en azndan ikisi, sarmak ve geyik yav
rusu, totem belirtkeleri olarak kullanlrd, thiasos yele
rinin kollarna dvmeleri yaplrd. Ayrca, szlk dzen
leyici Photiusun bildirdiine gre nebrizo fiili, geyik de
risi giymek ya da Dionysos tutkusu yansamrken geyii
paralamak ve yemek anlamlarna da geliyordu. Geyik
yavrusunu paralayan ve gvdeye indiren bu bakkhalar,
geyik derisi giyer ve geyik iaretiyle iaretlenirdi. Bir ba
ka deyile, geyikti onlar, geyik klanndand elbette, ka
bilenin bir birimi olarak en ilkel tipten bir klan deil,

178

D RA M A N IN KKEN

gizli bir cemiyetti bu: btn ilkel halklarn gizli cemi

yetleri gibi klandan evrimlemiti ve onun totemci, bysel-ekonomik ve erginleme ilevlerinden ounu iinde
saklyordu.
Bu thiososlarm dikkate deer bir zellii, balarnda
ki rahip dnda, yelerinin kadnlarla snrl olmasdr.
Bir erkek thiasostan sz ediliyor: Arkadiada Meliastai,
bir de Rodosta Dionysiastai; fakat haklarnda nemli bir
ey bilinmiyor; Peloponesosun kuzey kysnda Patraide
tanr tapm, dokuz kadn ve dokuz erkekten oluan kut
sal bir grubun sorumluluundayd. Mitte, Dionysosun ya
nnda ou kez bakkhalar ve Mainad'lar kadar satirler de
bulunur, fakat gerek tapmda satirlerin grnm tiyat
ro festivalleriyle snrldr; onlarn Dionysosla ilikisiyse
nispeten getir. Dolaysyla, yle grnyor ki, en erken
dnemde bu Dionizyak tapmlar byk ksmyla kadnla
ra ayrlmt. Birok durumda da byle kaldlar. Orkhomenosun Oleias'lar kadnd, Delphoinin Thyiades'leri de
yle, Spartann Dionysiadesleri, Taygetos Da Dysmainai
leri de Thiasos'un bozulduu ve tapmmn halk festiva
line kart yerlerde bile kutlamalarn genellikle kadn
lar tarafndan ynetildii grlmektedir. Bu festivaller,
.. birinci yzylda Diodoros tarafndan yle anlatlyor:
Birok Yunan kentinde her iki ylda bir kadnlarn
Bakkhosun eliinde toplanmalar bir grenektir; kzlar,
ellerinde sarmak sanl sopalan, vahi, lgn hayknlarla tanrya tapnrlar, bu srada evli kadnlar gruplar
halinde kurban sunarlar, kendilerini Bakkhos cmbne
kaptrrlar ve genellikle Dionysos'a, onun eski ministerleri
Mainadlan taklit ederek lhiler sylerler.
Hi kukusuz, birok Yunan kentinde erkeklerin hi
de dta tutulmad Dionysos halk tapmlan vard; fa
kat besbelli, bunlardan en azndan biri, en yaygn olan
eski zamanlarda kadnlara ayrlmt. Attikada Lenaia
bayram, daha nceleri Lenaion bayramdan sonra di
ye adlandrlan Gamelion ayma rastlard; yaztlardan
rendiimize gre zmir, Efes, Lampsakos, Samos, Delos,

DONYSOS

179

Kyzikos gibi birok ion devletinin takvimlerinde Lenaion

diye bir ay vard. Bundan, Lenaiann eski bir on festivali
olduu ve adnn Mainad'lar, Thyiades, Dysmainai ile e
anlaml hepsi de Dionizyak thiasos'un karakteristik adla
n dr lgn kadnlar anlamna gelen Lenaia ile aka
ilikili olduu karlabilir. Festivalin kendisi bizce ancak
beinci yzyl Attikasnda kazand biimiyle bilinmekte;
o zamanlar festivalde erkeklerin rol en azndan kadnla
rnki kadar bykt. Dolaysyla Attikada Dionysosa ta
pnma, kart cinslerin ilikilerindeki deiikliin sonucu
olarak deimiti. Bu deiikliklerin yaps, demokratik
devrim konusunu yeniden ele aldmzda incelenecek, fa
kat Dionysos konusundan ayrlmadan nce gizemsel din
zerinde aratrmalarmz tamamlamalyz

GNDERMELER
Granet, M. La civilisation chinoise (in Uygarl), Paris, 1929.
Bather, A.G. The Problem o f the Bacchae (Bakkhalar Sorunu), Journal
of Hellenic Studies, c. 14.

IX
EC LK

Peisistratosun yapt dinsel reformlar, biri dnda,

onun genel politikasnn btnleyici bir paras olarak n
ceki blmde akland. Eski soyluluun politik ayrcalk
larn ykmak iin, onlarn egemenliinin bir arac olarak
kullanm olduklar din zerindeki kontrollarm zayflat
mak zorunda kald; bu sonuca da, karlarn temsil ettii
halk kesimlerinin tapmlarna zellikle Dionysosa tapn
maya resmen cesaret ve destek vererek ulat. Elbette bu,
Dionysos tapmlarnm aristokratik olmayp halka ait ol
duu anlamna geliyor; bugn bu tapmlarn ieriklerinin
gzden geirilmesiyle dorulanan bir varsaymdr bu. ok
eskiydiler hatta, adna balanm olduklar tanrdan da
eski ve tarm bysnn ilkel bir biiminden oluuyor
lard. Bu trl tapmlarn, toplumun retken emeiyle
ilikileri kalmam aristokrasiden ok topra ekip bime
ye devam eden kyl smf arasnda yaamalar doal bir
eydi.
Peisistratos bu tr bir politika izleyen ilk tiran de
ildi. Ondan yetmi ya da seksen yl nce, Korinthoslu
Periandros, saraynda Arion adl bir airi barndryordu;
Lesbos Methymnal bu air, onun koruyuculuu altnda
Dionysosa adanm bir koral od biimi olan dithyrambosu
bulmutu; bir kuak sonra da Sikyon tiran Kleisthenes,
daha nce Argos'lu kahraman Adrastosa ait olan tap
mn esas blmn Dionysosa aktarmt. Sikyonda,
Dor kabilesinden baka, Dor fetihleri zamannda ele ge
irilmi Dor-ncesi elerden oluan bir drdncs da-

ORFECLK

181

ha varch; ite tiranm asl desteini ald yer bu kabileydi.

Dolaysyla, Dor aristokrasisinin Argos'lu kahraman ye
rine Dionysosu koyarken Peisistratos'la ayn nedenlere da
yanyordu Kleisthenes.
Tiranlk ynetimi altnda Dionysosa tapnma kente ge
tirildi ve sonuta onun tanmsal karakteri de deimi ol
du. Kent Dionysianm yeni Athena festivali, kent devriminin bir rnyd, bu nedenle de onu Attika krsal ke simindeki son kkenlerinden keskin bir biimde ayran
birtakm zellikler kazand. Bu yeni zellikler dikkatle incelenmelidir, fakat her eyden nce kent devriminin din
sel ynn daha yakmdan aratrmak gerekir.
.. altnc yzyl boyunca rahata Orfecilik diye ta
nmlanabilecek yeni bir Dionysos tapm, yalnzca anaka
ra ve adalarnda deil fakat ayn zamanda misyonerle
rin abasyla Adriatik tesindeki kolonilerde de yaylmt.
Onun ne olduunu ve niin o kadar uzaklara yayldn
sormadan nce nereden geldiini ve nasl bir yol izledi
ini dnelim.
Arion yksn Herodotos anlatyor. Arion, Korinthosta Periandrosun saraynda uzun bir sre kaldktan
sonra batya g eder ve orada bir hayli zengin olur.
Korinthosa geri dnmek isteyince bir Korinthos gemisi
kiralar ve gney talyadaki Tarastan denize alr. Yol
culuk srasnda denizciler onu ldrmek ve parasna kon
mak iin bir tuzak hazrlarlar. Arion plan renir ve
yaamn balamalar iin onlara yaivanr, fakat deniz
ciler onu orackta hemen ldrmekle bu durumda onu
sahilde bir yere gmeceklerdir kendisinin denize atla
mas arasnda bir seim yapmasn sylerler. Sonunda,
byle nl bir arkcy dinlemeyi ok isteyen denizciler
onun son kez bir ark sylemesine izin verirler. Arion t
ren giysilerini giymi olarak lirini eline alr ve arksn
syler, sonra da denize atlar, bir yunus balnn srtn
da Tainaron Burnuna sa salim ular.
Tarih deil bu, bir mit. Dionysosun kendisi de, dne
min vazo sslemelerinde, yunus balklarnn nclnde

182

D R A M A N IN KKEN

bir gemiyle denizleri dolarken temsil edilmektedir. Orp

heus da, mzii yabanl hayvanlar byleyen nl bir
arkcyd. Dionysos, son blmde grdmz gibi, ken
disini denize atmakta; Orpheus, Bakkhalar tarafndan par
alandktan sonra ba denize atlmaktadr. Arionun, l
d haberi etrafa yayldktan sonra ortaya kt Tainaron Burnu, Hadese giri kaplarndan biriydi, Orpheus
da yeraltna oradan girmiti.
Yine de, mitsel zelliine karn yknn erevesi
nin tarihsel bir anlam var. Bildiimiz gibi, Korinthos, ana
karada bir tiranim kurulaca ilk kentti, ayrca Ege ve
bat arasndaki ticaret iin bir entrepotydu; bir de dithyrambosun burada, tiran Pittakosun belki de Periandrosla ada olduu Lesbosiu bir air tarafndan ilk kez
ortaya atldndan kuku duymak iin bir neden yok.
Dahas, anlatldna gre, Orpheusun bann deniz ta
rafndan dar atld ve ban kutsal bir emanet olarak
sakland yer de Lesbos idi; baz balklarn, alarnda
Dionysosun ban temsil eden zeytin dalndan bir mas
keyi ektikleri yer de Arion'un doduu kasaba olan Lesbosun Methymnasyd. Bu kantlarn bizi gtrd so
nu, Dionizyak yeniden dirilmenin Trakya'da balad,
oradan ticaret yoluyla Ege denizinden Korinthos'a ve bylece talyaya ve Sicilya'ya tanddr.
Onun Trakya kkeni konusunda pek kuku yok. Trak
ya her zaman Dionysos tapmmn bir merkezi olmutur.
Dionysos ad Kretschmer tarafndan Dios korosun Trakya-Phrygia karl olarak yorumlanmaktadr; Orpheus
mitiyse, hi kuku yok, Trakyada Pangaion Da evre
sindeki krsal alanda bulunuyor. Orpheusun ve Edonoi
nin mitsel kral Lykurgosun lmle bulutuklar yer de
Pangaion Dayd. Bu dam, daha dnyasal baka ar
mlar da vard. Ayn zamanda altn ve gm madenle
riyle de nlyd, bunlarsa o dnemde Yunanllar iin en
geerli eylerdi.
Orfeciler, Peisistratros zamannda Atinaya yerlemi
durumdaydlar; Erginlemeler adl bir kitabn yazan olan

O R F E C L K

183

nderleri Onomakrixos, Peisistratosun korumas altnday

d. Dithyirambos, ayn dnemde, Argosta halk Dor-ncesi kkenli olan Hermion kasabasndan Lasos tarafndan
ilk kez kullanlmt. Daha nce grdmz gibi, dithyrambos, Korinthosta uzun zamandan beri bilinmektey
di; erken Attika dramas Peloponesos etkisinden belirtiler
tadna gre, Orfeciliin Atina'ya ayn yerden gelmi
olmas olasdr; fakat buna ak, daha dorudan bir yol
daha vard.
Peisistratosoullannn madencilik endstrisiyle iliki
leri Ure tarafndan tiranlk zerine yapt bir inceleme
de anlatlmtr. Peisistratos, Megakles ve Lykurgos ile sa
vam sresince Laurion madencileri olan Hillmen'leri
(Dallar! rgtlemiti; madenler bu dnemde genellikle
zgr emekle ileniyordu, kendisi de onlarn desteiyle
tiran olmutu. Daha nce grdmz gibi, durumunu sa
lamla tirana kadar kartlar tarafndan iki kez srgn
edilmiti; ikinci srgnln de Trakyada Pangaion Da
nda sermaye toplayarak geirmiti. kinci kez eski ye
rine geliinden sonra, Herodotosun deyiiyle, ok say
da paral askerle ve ksmen kendi lkesinden, ksmen de
maden blgesinin iinden geerek Pangaion Dann al
tndan akan Strymon Nehrinden toplad parann geli
riyle tiranln salamlatrmaya devam etti.
Dnyann her yerinde, maden blgelerinde insanlar
kanm durumdadr, nk yerel emek, ok fazla ii
gerektiren bir endstrinin isteklerini karlayamayacak
kadar yetersizdir. Lauriondaki nfusun beinci yzylda
kark olduunu biliyoruz, altnc yzylda da yle oldu
unu varsayabiliriz. Yine biliyoruz ki, Hipparkhos zama
nnda Strymonun madenci nfusu iinde, hi kukusuz
Lauriondan gelen Attikal madenciler de dahil byk bir
Yunan unsuru vard. Peisistratosoullan her iki merkezle
de o kadar yakndan ilikili olduklarna gre, her iki yn
den de ii g olmas gerekirdi. Son olarak, Pangaion
Da ve evresi Orfeciliin beii olmakla kalmyordu,
Lauriondan pek uzak olmayan Attika maden blgesinin

1.84

D RA M A N IN KKEN

ortasnda Semachidai ky de vard; orada Semacheion

adl bir Dionysos tapna ve tanrnn geliiyle ilgili bir
sylence vard. O zamanlar, burada Trakya'dan doruca
Atinalya giden bir cadde vard; bunun, Orfeci hareketin
Attikaya girdii yollardan en azndan biri olduunu karsayabiliriz.
Bu yzden Orfecilik, Korinthos'a ve batya olduu
gibi Attikaya da endstri ve ticaretin peinde tanm
olacak. Kent devriminin bir sonucuydu bu. Eer byle ise,
onda, bu toplumsal koullarn doal olarak yarataca din
tipini grebileceiz demektir; fakat Orfeciliin ieriini
incelemeden nce, altnc yzyl Attikasmda alan sn
fn oluumuyla ilgili daha baka eyler sylenip sylene
meyeceini grmemiz gerekiyor.
Bu dneme kadar kle nfusunun az olduu konu
sunda gr birlii var. Bir tarm ekonomisinde emek ge
reksinimi, hasat gibi yln belli birka kritik dnemi d
nda. snrlyd; o zaman da bu gereksinim gezgin zgr
emekle karlanrd. Fakat ticaretin gelimesiyle birlikte
emek gereksinimi, zellikle tamaclk, taocaklar ve ma
denler iin devaml ve hemen hemen snrsz duruma gel
di. Beinci yzylda kle bol ve ucuzdu-, fakat altnc yz
ylda, Pers savalar dou yolunu amadan nce, emek
gcnn ana kayna, hi olmazsa Attika'da, kyl sn
fyd. Bu dnemde, Laurion madencileri, toprandan ko
vulmu erkekler olduu kadar kadnlar ve ocuklard da.
Bu nedenlerden dolay Orfeci hareketin, malndan ml
knden edilmi kyl snfnn dnyaya bakn yanst
yor olmas olasdr. Bugn, Hesiodos'un iirlerinden, ky
llerin dnyaya baklar hakknda bireyler reniyoruz;
bu nedenle Orfeci retiyi anlatmaya, onun dnyann k
kenini aklama tarzlarn, Hesiodosun Theoponysinde ge
litirilen grle karlatrarak balayabiliriz.
Hesiodosa gre balangta Boluk vard. Sonra Dn
ya olutu, sonra da Ak. Boluun iinden Erebos ve Gece
frlad dar,- Gece Esiri ve Gn dourdu. Dnya Gk
leri dourdu, o da ona Okyanusu, Eheay, Kronosu ve

ORFECLK

185

Titanlar dourdu. Kronos, babas Gk tahttan indirdi,

kendisi de kendi olu Zeus tarafndan tahttan indirildi.
Orfecilere gre, balangta Zaman vard. Sonra Esir ve
Boluk olutu; Zaman onlardan bir gm yumurta mey
dana getirdi, gm yumurtadan da Phanes ya da Ak
kt ortaya. Zeus'un soyu Hesiodostakinin ayn, ama ik
tidara gelince Phanesi yutar ve bylece onunla zdele
tirir kendini. Persephone yoluyla Dionysosun babas olur;
Dionysosun Titanlarn eliyle lm daha nceki bir b
lmde anlatlmt (s. 139). Titanlar yldrmla kavrulduk
larnda zerlerinde hl Dionysosun kan kokuyordu, bu
kandan ve klden insan soyu kt ortaya. nsan doa
snn ksmen iyi, ksmen de kt olmasnn nedeni budur. Kendine kar blnmtr insan doas.
Zaman, yumurta, Phanesin yutulmas, Dionysosun
acs v insanolunun kkeni btn bunlar Orfeci ye
niliklerdir; bu sonuncusunun, Atinada Peisistratosun proteges (korumas altndaki kimse) Onomakritos tarafn
dan bulunduu syleniyor. Fakat, bu nemli yeniliklere
karn Orfecilerin geleneklerini Hesiodosu gelenek ze
rine kurduu aktr. Homerosa hemen hemen hibir ey
borlu deillerdi Orfeciler, ama Hesiodosa borlan ok
bykt. Hareketin kkenlerinin hangi ynde aranacan
gstermesi bakmndan bu kadan yeter.
Homerosu iirlerde dike szc bir yol, bir grenek,
uygun bir ey, bir iki pasajda da bir yarg anlammadr.
Hesiodosta Zeusun sa yannda oturan ve yanl, arpk
yarglar veren soylularn ktlklerinden onu haberdar
eden bir tanna biiminde kiiletirilen soyut bir adalet
fikrini belirtmek iin kullanlr. Szcn Hesiodosu
kullan, Homerosu kullannn bir uzantsdr, fakat
kyllerce yaplm bir uzants-, bask altndaki kyller,
gereksinimleri olduu iin gelitirmilerdi byle bir soyut
lamay. Orfeci yazlarda Dike, Zeusun tahtnn yan ba
nda yeniden ortaya kar. Dike ayn zamanda, kylle
re kar reformcu tutumundan dolay dncesinin geli

186

D RAM ANIN KKEN

iminde ayn tabakayla temasa gelmi olan Solon'un iir

lerinde de grlyor.
Son olarak, Hesiodostan gelme olduunu grdmz
Orfeci Ak kavram, aristokratik dnceye dorudan bir
meydan okumay ieren bir ilkeyi temsil eder. Soylular
iin Ak tehlikeli bir eydi; nk arzu, tutku ve yetinmezlik ifade ediyordu. Anaksimandrosu anlatrken gr
dmz gibi, aristokrat dncenin eilimi blmek, ey
leri birbirinden ayr tutmak ynndeydi. Orfeciler iinse
Ak, sayg duyulacak bir eydi, nk ayrlm olan e
yin yeniden birletirilmesini, yitirilmi olan eyin yerine
konmasn ifade ediyordu. Batl bir Orfeci olan Empedoklesin felsefesinde, dnyay bir araya getiren Ak, onu zor
la ayransa atmadr; dnya, Ak atmaya stn
geldiinde en iyi durumdadr. Halk dncesinin eilimi
birletirmekti.
Orfeciliin z, bir ksmn Dionysos tanm bysn
den ald gizemli retisinde yatmaktadr. Gizemli dinin
tarmsal kkenleri Eleusis Myster'leriyle ilgili olarak daha
nce tartlmt. imdi zerinde durmamz gereken ey,
Orfeci gizemciliin zgl karakteridir. Zor bir soru bu,
nk Orfeci hareket Atin ada kurulur kurulmaz Eleusis
le sk bir ilikiye girdi; temelde yaknlklar nedeniyle
de iki tapm birbirini o derece etkiledi ki, onlan birbirin
den ayrmak her zaman mmkn olmamaktadr.
Eleusis tapm devletin resmi koruyuculuundan ya
rarlanyordu. Yerleik dzene smsk baland iin, s
nfl toplumun engellenmi emellerinin, davalarn bilinli
olarak gerekletirebilecekleri yollardan uzaklatran ka
nallar yoluyla ifade edebilecei bir ortam grevi gryor
du. te yandan Orfeciler, Dionizyak thiasos'a. dayanan k\k ve' dank birimler halinde rgtlenmilerdi; bu bi
rimler birbirlerine kiisel balarla balydlar, dolaysyla
gizemcilikleri de daha bireyseldi. Devlete kontrol edil
medikleri iin de mistik dinin temel ilevini dala nce
grdmz gibi, lm iin hazrlk olabilme dnda ya

ORFECLK

187

amla ilikiyi kesmek daha tam olarak ve daha kararl

biimde gelitiriyorlard.
Yaam, insann, Titanlarn gnahnn kefaretini de
dii bir cezadr. nsann lmsz yan, lml yan iine
kapatlmtr; ruh, beden iine hapsedilmitir. Beden ru
hun mezardr. Bizler, tanrlarn, ne zaman isterlerse o
zaman yaam hapishanesinden kurtaracaklar kleleriyiz.
Tm yaam, lme bir hazrlanmadr, nk ruh ancak
lm yoluyla mahpusundan kamay ve bedenin ktlk
lerinden kurtulmay umabilir. Yaam lmdr, lmse
yaam. lmden sonra ruh yarglanr. Eer ruh, bedenle
temas yoluyla kendini gnahn gemi bir are olaca
kadar derinden rtmse, Tartarusun hapishanesinde
sonsuz ezaya terk edilir. Eer gnah tedavi edilebilir gi
biyse, ii temizlenir, artlr, sonra da cezasn yeniden
ekmek zere dnyaya geri gnderilir. Bedence lekelen
meden kez yaadktan sonra sonsuza kadar serbest b
raklr ve kutsanmlarn gklerdeki birlikteliine katl
maya gider.
Orfeci ruh retisinin Platonda bulduumuz ekli bu.
Bylesi kesin bir formlasyonun bulunmas zaman alm
olmal-, altnc yzylda hi kukusuz daha tasar halin
deydi; fakat buradan ak bir iz getii grlyor kle,
sahibi iin ne ise, insan tanr iin, beden de ruh iin odur
fikri. Platonun da dedii gibi, ruh, hakk ile ynetici ve
sahiptir, bedense onun uyruu ve klesi. Parmenides ve
Platon yoluyla idealist felsefenin temelini oluturmu olan,
insan doasna degin bu ikiye blnme, Yunan dn
cesinde yeni bir eydi. Akha bakanlarma ve ilkel yaba
nla olduu kadar Miletoslu bilimcilere gre de ruh, soluk
almamz, hareket etmemizi ve yaamamz salayan bir
eydi yalnzca; hareket yasalar tam olarak anlalma
m olduu iin, organik ve inorganik madde arasnda
kesin bir ayrm yaplamamasna karn bu dncenin
temeli aslnda maddecidir. Miletos evrenbiliminin dnya
lar, hareket ettikleri iin tann olarak tanmlanr, fakat
yine de maddedirler. Ne Miletos felsefesinde, ne de Ho-

188

DRAMAN1N KKEN

merosun iirlerinde hibir yerde Orfeci ruh dncesi

ne, genel olarak bedenden ayr bir ruh kavramna e d
en bir ey yoktur: biri temiz teki rm, biri lhi
teki dnyevi. nsan bilincinde bu denli temel bir devrim
ancak insan toplumunun yapsnda buna denk den b
yk bir deiiklikle ilikili olduu zaman anlaml hale gelir-, bu deiikliin ne olduuysa, retinin iinde gelitii
simgecilikle aka ortaya konmaktadr.
Daha nceki bir blmde Moira fikri, toplumun b
tn yelerinin, kolektif emeklerinin rnnden eit bir
pay almaya hak sahibi olduklar ilkesine kadar geriye iz
lenmiti. imdi ulatmz, kabile toplumunun son izle
rinin de hzla ortadan yok olduu dnemde Moira'nn ya
n banda Orfeci Ananke, ya da Zorunluluk figr orta
ya kyor. Literatrde, Ananke ilk kez Herakleitos ve
Parmenidesin yazlarnda gsteriyor kendini; her ikisi de
Orfeciliin etkisindedir. Herakleitos iki figr gerekte
birmi gibi birletirir; Parmenides ayn nitelikleri Moiraya, Dike ve Anankeye verir. Bir yzyl sonra Platon'un
Cumhuriyetinde, Ananke M oirann yerini zorla ele gei
rir, hatta onun iini bile alr. Ananke'nin anlam nedir?
Homerostan beri btn Yunan edebiyatnda ananke
zorunluluk ve douleia klelik fikirleri yakndan ili
kilidir birbiriyle; birincisi daima, hem olduu gibi kle
lii, hem de klelerin urad zor almalar ve iken
celeri belirtmek iin kullanlr. Bir ey tamak ya da
tarlay srmek iin krba altnda birbirine balanm k
lelerin bu grnm bir kz srs imgesini akla geti
riyor.- buna uygun olarak zygon'un yani boyundurukun
Hem douleia, hem de ananke ile geleneksel olarak ilikili
bir eretileme olduunu gryoruz; Orfeci yeralt dnya
snn bir resimlemesinde Sisyphosu, kayasn tepe yuka
r yuvarlarken gryoruz, onun zerindeyse elinde krba
cyla kle altrc Ananke duruyor. Ananke, toplumun
alan yelerinin, almalarnn rnnden onlan al
r durumda tutabilecek kadarnn dnda pay almala-

ORFECLK

189

n n yadsyan ilkeyi temsil eder. Moira, Ananke olunca

kendi tersine dnmtr.
Orfecilerin ruh bedeni terk ettikten sonra okumak
zere rendikleri formllerden biri uydu: Keder ve
yoksulluk emberinden utum getim. Doum emberi,
Kader emberi ve Zorunluluk emberi olarak eitli bi
imlerde tannan bu ember, besbelli totemci doum ve
lm evriminden gelmektedir; fakat ilkel kavrama, a
da bir simgeyle dile getirilen yeni b ir anlam verilmitir.
ember, klelerin cezalandrlmas iin kullanlan herkese
bilinen bir ikence aracyd. Kurbann elleri ve ayaklar
embere balanr, sonra ember dndrlrd. Dolaysy
la, doum emberinden atlam olmak, kurtulmak, serbest
kalmak, ka yolu bulmak, lmlln skntlarndan
soluk alacak bir yer bulmakt. Daha noe Eleusiste rast
ladmz, almaktan ve ktlkten kurtulma retisine
imdi acmasz bir antrma yklenmi oluyordu.
Orfeci simgecilii bylece saptadktan sonra, hareke
tin toplumsal yaps konusunda acele bir karar vermeye
kar uyank durmalyz. Uzun tarihi sresince Orfecilik,
Euripides gibi demokratlan, Platon gibi aristokratlan ve
Plutarkhos gibi saygdeer burjuvalar etkileyerek toplu
mun btn snflanna girmiti. Yunan kent-devleti, ge
limesinin doruk noktasn atlad zaman ve mistik din
idealizmin, pesimizmin ve toplumsal umutsuzluun yayl
ndan taze bir canllk karrken, btn snflardan in
sanlar ayrlma, paralanma duygulann toplumda gittik
e derinleen blnme, paralanmayla dile getiriyordu.
Sonu olarak, en erken dneminde bile Orfeci hareketin
bir kle hareketi olduunu varsaymak iin hibir neden
yoktur. A yn zamanda, Orfeci simgeciliin ayrc karak
teri. bizim yneldiimiz sonucu-, hareketin ilk esinini, kent
devrimi yle toprandan atlm ve kleletirilmi ya da en
dstriye srlm kyl snfnn aclarndan kard
dncesini doruluyor. Bu konuda en belirgin yol gste
rici, Hristiyanln erken tarihidir.
T a mparator Konstantinin din deitirmesinden beri

190

D RA M A N IN KKEN

Hristiyanlk, resmi ekliyle, devrimci sapmalarn dnda,

bir ynetici snf dini olmutur; fakat o da Orfecilik gibi
emekiler arasnda balam, bugne kadar da o alak
gnll kkeninin izlerini tamtr. Toplumsal anlamda
ne demeye geldiini unutmu, Magnificatd hl u du
ay ediyoruz: Alar iyi eylerle doyurdu o, zenginleriyse
elleri bo dndrd. Hl ilk balangta zgrln sa
tn alrken bir klenin eylemini dile getiren kurtulu, ke
faret retisine bal kalyoruz. Hl Orfeci ember gibi,
bir zamanlar ada bir gerekliin simgesi olan Han
nnde diz kyoruz.
Bu koula bal olarak, bir bakalm, Trakya ve Laurion madenlerinde yaamn nasl olduuna degin bir
fikir oluturmak mmkn mdr. Dolaysz kantlar yok.
Baarsz bir bakaldrmann olduu .. ikinci yzyln
sonunda, Attika madenlerinde altrlan kle says, sy
lendiine gre, on binleri buluyordu. .. 413'te, Peloponesos Sava srasnda 20.000 Attikal kle Spartallara ka
mt, bunlardan byk bir blm olaslkla madenciler
di. Bir yzyl nce Tiranlk ynetiminde madenlerde a
ltrlanlarn says kukusuz ok daha azd. Bunlarn iin
de altklar koullar hakknda btn bilinen, Diodoros
un .. birinci yzylda M srda ve Ispanyadaki altn ve
gm madenlerindeki alma koullan zerine yazdkla
rndan karabildiklerimizdir. Bu kantlar dolayl bile ol
sa, ilk anda grnd kadar uzak deildir, nk bu M
sr ve spanya madenlerinde, bizi ilgilendiren srecin bir
blm olan, kayalardan ham madenin kanlmas ii,
tamamen beceri istemeyen bir iti, bu yzden de dei
mi olma olasl zayftr.
M sr'n kylarnda ve Arabistan ile Etiyopya'nn kom
u blgelerinde byk emek ve para harcanarak youn
b ir biimde iletilen birok geni altn madeni vardr. Ka
yalar simsiyah ve yark, m erm erin damarlar yle gz ka
matran b ir beyazlkta ki, aydnl yeri g tutuyor.
Maden gzetleyicilerinin, birok iiyle birlikte altn ha

ORFECLK

191

zrladklar yer, ite buras. M sr krallar, hkm giymi

sulular, sava esirlerini, b ir de yanl sulamalarn kur
ban olmu ya da kralln houna gitm edii iin hap
sedilmi kiileri, kim i zaman btn hsm akrabasyla b ir
likte bu madenlere gnderir; bylece bunlar hem sular
nn cezasn eker hem de onlarn emeklerinden kar sa
lanm olur. Bunlar, orada zincirlere balanm olarak ge
ce gndz aralksz altrlrlar. Dinlenme diye bir ey
yoktur, kama yolu yoktur; nk, eitli diller konu
tuklarndan, muhafzlar dosta konumalar ya da kim i
sevecenlik gsterileriyle aldatamazlar. inde altn olan
kayann ok sert olduu yerlerde, kaya nce atele yak
lr, zorlamalara dayanamayacak kadar yumuaynca da
bu talihsiz zavalllarn binlerce ve binlercesi, kayay in
celeyen ve nereden balayacaklarn syleyen ustalarn
ynetiminde, demirden yaplm ta keskileriyle kayann
zerinde almaya sokulur. Bu talihsiz almaya sokul
mu insanlarn en glleri, iinde altn paralar bulu
nan m erm eri yontar. Ustalk falan yoktur bu ite, yal
nzca g ister. Oyuklar dz b ir izgi zerinde gitmez,
parlayan tan damarlarn izler. Taacann dnemeleri,
kvrm lar gn n kapatt yerlerde, alm lanna ba
lanm lambalar tarlar, ve orada vcutlarn kayann
evresine gre eip bkerek, koparlan paralan yere
atarlar, acmasz gzetleyidlerin krbac altnda hi ara
sz abalar da abalarlar. Ufack ocuklar kuyulara, top
ran karnna inerler, sklp yere atlm talan bin b ir
zahmetle toplayp kuyunun bana, ak havaya tarlar,orada otuz yan zerindeki adamlar bunlan a lr ve de
m ir tokmaklarla, tatan havanlarda bakla iriliinde par
alara ayrrlar. Sonra bu paralar kadnlara ve daha
yal erkeklere teslim edilir, onlar sra sra dizilmi bileyi
talan zerine sererler bu paralan-, ve ikili, l grup
lar halinde dizilerek en has buday unu inceliinde toz
haline getirene kadar dverler. Bu zavalllann bakmsz
ln. sefaletini kimse durup seyredemez: klann rte
cek b ir paavra bile yoktur zerlerinde, bu kt durum-

192

D R A M A N IN KKEN

lanna acmaz kimse zaten. Hastadrlar ya da sakatlanmlardr, yaldrlar ya da zayf kadnlardr, ama ho
gr yoktur, dinlenme yoktur. Hepsi birden krba altn
da altrlrlar durmakszn, ta ki zorluklara yenilip i
kence altnda (en tais anankais) lnceye kadar. Yoksul
luklar yle byktr ki. imdikinden ok daha kt ey
lerin olacandan korkarlar; cezalar o kadar iddetlidir
ki, lm, yaamdan daha arzu edilir b ir ey olarak se
vinle karlanr.
Parmam uzatp Romallar sulamak, madenlerde ve fab
rikalarda hl ocuklar altran bir imparatorluun
yurttalarnn ii deildir; fakat Yunan sanatnn ham
maddeleri zerine aktlm kan ve teri anmsamadan ede
meyiz.
spanya'daki madenlerin yks de ayn derecede ay
dnlatcdr.
Bu madenlerdeki iiler, sahipleri iin akl almaz ka
zanlar salarlar, fakat kendi yaamlar yeraltnda ma
den ocaklarnda gece gndz bedenlerini ypratarak, t
keterek geer. Birou lr, ektikleri o denli byktr.
lerinden biraz olsun ayrlma, dinlenme diye b ir ey yok
tur. Gzetleyicinin krbacnn onlar boyun emeye zor
lad skntlar o derece iddetlidir ki, beden gleri ve
ruh ycelikleri kendilerine uzun sre dayanma gc ve
ren birka dnda hayat terk ederler, lm daha ye g
rnr onlara nk.
Burada Diodoros hi farkna varmadan geleneksel Orfeci
tmce zelliklerine (phraseology) kaymaktadr.
Kukusuz, bunlar, bu yaama ve tekine degin bir
ok Orfeci mesel ve sylence altnda yatan imgeyi ilk kez
esinlendirmi olan gerekliklerdir insanlarn daha ocuk
lukta, elleri ve ayaklan zincire vurulmu, gn gr
meksizin bekletikleri Platonun Maaras; yeralt su, a
mur, ate ve kkrt selleriyle Tartarus topografyas; ya

ORFECLK

193

da dorularn ruhlarnn masmavi bir gk altnda hu

zur iinde yaad stteki blgeler.
Esiz temizlikte yaamlar yaamaya yarglanm olan
lar b ir hapishaneden kar gibi yeralt blgelerinden sa
lverilir, zgr braklrlar, ve dnya yznde oturmak
zere yukar karlrlar; akllarnn izinde kendilerini ye
terince antm olanlar bedenlerinden bile kurtulmu, dn
yalarn en gzelinde sonsuz yaam srerler, zamanmz
olsayd bile anlatamazdk onun gzelliini, Bylece, Simmias, bu nedenlerle dorulua ve akla daha yaarken ula
mak iin elimizden geleni yapmalyz. Gzel bir dl bu,
ve umudumuz byk.
Platon bir madenci deildi nerden olsun fakat Orfeci
gelenee yaklayordu. nsanlar, yaam bir hapis, bedeni
tinin bir mezar olarak ilk kez madenlerde dnm ol
mallar.
Orfeciler, trenlerde Dionysos thiasos'u geleneklerini
srdryor grnmektedir. Pek kesin olmamakla birlikte,
kovulmu, srgn edilmi ruhu ilk kutsal ekliyle yeniden
birletirmenin bir yolu olarak yorumlanm olan, hay
vanlar kutsamann deiik bir biimde srm olmas
mmkndr. Topluma giri hl daha nce tanmlanan
tipten erginlemeyle oluyordu, fakat Orfeci hiyerari belki
de Eleusisinkinden daha az ilenmiti. te yandan, Or
feci thiasos'lar yalnzca kadnlarla snrl deildi. Erkek
ler serbeste kabul edilmekle kalmyor, en azndan Attikada, Euripidesin Hippolytosundan hkm verilebilirse,
evlenmemi kalmaya tevik ediliyorlard ayn zamanda.
Orfecilerin bu konuda, eitli devletlerde byk deiik
likler gsteren yerel koullardan etkilenmi olmalar da
olasdr; bir grup silahl erkei erginlemesi ile Bakkhalann dmanln ektii sylenen Orfeusun kendi miti,
erkeklerin kabulnn ilk ve unutulmaz bir yenilik oldu
unu akla getiriyor.
Bize kalrsa. Orfecilik hibir zaman, hatta ilk gn

194

D RA M A N IN KKEN

lerinde bile devrimci bir hareket deildi. Dnyay dei

tirmeye deil ondan kamaya urayordu. Bu bakmdan,
on altnc yzyl Almanya'smdaki Lutherci hareket gibi,
kklerinden sklm bir kyl snfnn etkin bir biim
de rgtlenemeyiini yanstyordu. Derin bir protestoyu
dile getiriyordu, fakat hibir istekte bulunmuyordu, bylece de maddi gereksinimlerin basksn tednya vaatle
riyle saptryordu.
Orfeci tanndoumun kabaln deerlendirmek iin
onu ayn dnemde Miletoslu filozoflarn ortaya koyduk
lar bilimsel kuramla karlatrmamz yeter. Yine de,
Orfeci hareketin Yunan dncesinin evriminde geriye bir
adm olduu sonucuna varmak yanl olur.
nce, Orfecilerin ilkel karakteri btnyle onun s
nf kkenine balyd. onia ynetici snf ok yksek bir
dzeye kmt, fakat bunun tek nedeni ynetici snf ol
masyd. Kendileri, kazanla yayorlard, karln ise
bakalar dyordu. Dahas, bilim adamlarnn ve filozof
larn, bu snfn bir kesiminden baka bir ey olmad
da unutulmamaldr. Miletosta, onia aydnlanmasnn e
kirdei olan Apollon tapmlan ve Delphoideki teki Apollonunkine ikincil bir politik etkiye sahip Branchidai ra
hip klan, gcn, bilicileri ustaca kullanmasna bor
luydu. Miletoslu bu soylular zel yaamlarnda batl inan
lar geride brakmlard, ama kamu ynetiminin bir ara
c olarak onu terk etmek diye bir sorunlar yoktu. Branchidaide kehnetler, sv gazlan solumaktan komaya girmi
bir rahibe tarafndan bildirilirdi.
kinci olarak, daha nce de gzlemlediimiz gibi, Orfeciler, ok eski zamanlardan gelen aristokrat ahlk ya
sasna bir meydan okumay balattlar. Umut tehlikelidir,
sevgi tehlikelidir, ok fazla ey iin abalamak tehlike
lidir, tanrlara zenmek tehlikeli; her eyde ll ol, elindekiyle yetin. Orfeciler insanlar bu korkak ve sindirici
balardan kurtarmlardr. Ellerindekiyle yetinemezlerdi,
nk ellerinde hibir ey yoktu; umutlarysa arzulan ka
dar sonsuzdu. Tm yaam aba ve savamd; ve insan,

ORFECLK

195

yar yeter ki cesaretle kosun, bunda acizlik ya da hay

siyetsizlik diye bir ey yoktur, tersine zaferin dln ka
zanabilir ve bir tann olabilirdi. Btn bunlarda Orfeciler
tersine evrilmi, gizemli bir biimde demokratik ha
reketin nesnel gizilglerini ortaya koyuyorlard; geriye,
derin uykusundan uyanm olan halkn, bu gizemcilii
eyleme dntrmesi kalyordu.

X
DTH YRAMBOS

imdi, Peisistratosun kurduu ya da canlandrd

Kent Dionysia trenini inceleyelim. Bildiimiz biimiyle
tarihi ancak beinci yzyldan balamaktadr; altnc yz
yln sonunda yeniden dzenlenmitir. Belli elerin eskillii bu yzden belirsizdir, fakat bizim amacmz y
nnden bir glk yaratmyor bu, nk trende yenilik
ler bile daha nce var olan kalba uyma eilimi gste
riyor.
Festival mart sonunda, kn frtnalarndan sonra de
nizin durulduu, Yunanistann baka yerlerinden tccar
larn ve ziyaretilerin sokaklarda grlmeye baland,
ilkbaharn balangc olan Elaphebolion aynda kutlanrd.
En az be, belki de alt gn srerdi. Bu blmde biz daha
ok ilk gnle ilgileneceiz.
Birinci gn, Dionysos Eleuthereusun tasviri btn yl
boyunca kald tapnaktan alnr, Attika ile Boiotia ara
snda snrda bir ky olan Eleutheraiye giden yolda Aka
demi yaknndaki bir trbeye gtrlrd. ykye gre,
tasvir balangta Eleutheraiye aitti, oradan Atinaya g
trld; festivalin bu blm de bu olayn anlmasyd.
Tasvir, silahl epheboi'lerin korumasnda gtrlr, par
lak bir alay bunu izlerdi: alayda, kurban edilecek hay
vanlar, balarnda kurbanda kullanlacak letlerin bulun
duu sepetler tayan evlenmemi kzlar, hepsi de parlak
giysiler giyinmi kadn-erkek, yerli-yabanc halk bulunur
du, zenginler arabalarnda, ou talar taknm, maskeler
taknm. Pazar yerinde bir duru yaplrd, o srada bir

DTHYRAMBOS

197

koro On ki Tanr heykellerinin nnde arklar sylerdi.

Daha sonra alay Akademiye kadar yoluna devam ederdi.
Tasvir alak bir altar zerine braklr, tanrlar ven l
hiler okunur, hayvanlar kurban edilirdi. Bunlarn ban
da devlet adma sunulan ve resmi bir yaztta tanrya ya
rar olarak betimlenen bir boa olurdu. Ayrntlar yok,
fakat eer normal seyir izleniyor idiyse, hayvanlar kesilir,
kzartlr ve moiro'lara blnrd, bunlar daha sonra dev
letin resmi temsilcileri arasnda datlrd. Boadan ba
ka, kimi yine devlet tarafndan, dierleriyse yurtta ku
rulular adma ya da tek tek yurttalar adma sunulan
daha birok kurban olurdu. Kutlamaya katlanlara arap
da verilirdi; enlik sona erdikten sonra yol kenarnda sar
mak yapraklarndan yataklara yan gelinir, iilir, ele
ndirdi. Hava kararnca alay mealelerle kente dnerdi,
fakat Dionysos tasviri tapmaa eski yerine konulaca
yerde pheboilerin korumasnda tiyatroya gtrlr ve
orkestrann ortasnda bir altara yerletirilirdi, festivalin
sonuna kadar da orada kalrd.
Bu tasvirin Atinaya Eleutherai'den getirildiine ili
kin sylenceden kukulanmak iin neden yok. Tersine, ye
ri gelince incelenecek olan bamsz kantlar da bunu
doruluyor. Ayn zamanda, alaym bu olayn bir anlmas
olup baka b ir ey olmadndan kukulanlsa yeri var.
nk birlikte alndnda ilk gnk program kendili
inden ak bir tren sras oluturuyor.
Kabile erginlemesini incelerken, trenin blmden
olutuunu grmtk. Olan ocuk yerleme yerinden
uzaklatrlyor, bir snamadan geiriliyor, saha sonra da
bir erkek olarak toplulua getiriliyordu. Yunan'da bu
aama, pomp, ya da gnderme, agon ya da snama
veya yar ve femos ya da utkulu dn olarak gr
nyor. Olimpiyat Oyunlar anlatlrken (s. 143-48) agon'un
atletizm yarmalaryla simgelendiini, galip gelenlerin
elenklerle talandrldktan sonra zafer alayyla ya da
kmos'la Olympia prytaneion'una gtrldn, orada
arlandklarm grmtk. Bu ykye imdi, yanmala-

198

DRAM ANIN KKEN

rn yapld Altise giri kaplarndan birinin pompike

hodos, bir pompe ya da alayn kulland giri olan Alay
Yolu diye adlandrldn ekleyebiliriz. Bu alayn nelerden
olutuunu bilmiyoruz, fakat atletizm yarmalarnda yer
almaya hazrlanan yarlar ierdiini varsayabiliriz.
yleyse, Olimpiyat festivali, bir pompe, bir agon ve bir
de hmos'tan oluuyordu. Son olarak, Euripidesin Bakkhalar'n anlatrken, Dionysosun Pentheusun yol gstericisi
ya da pompos'u olarak tanmlandn grmtk; Penthe
usun kurban edilmesi bir agon, Bakkhalarm kente utku
lu dn de bir kmos olarak tanmlanmt (s. 189).
Kent Dionysiada, kentten kan alay bir Atina yasa
snda ak olarak bir pompe, dnse bir hmos olarak ta
nmlanyor. Tek kukulu nokta, yasada ad gemeyen agon
konusunda; fakat sanyorum ki, bu durumda agonu, pompenin sonulanmasndan sonra yaplan kurban ilevi tem
sil ediyor. Bakkhalarn agonu ayn zamanda bir kurban
ilemiydi; kurban Pentheus, kan dkme iini balatan
rahibeyse Agaue idi. Koutluk bundan da fazla, nk
Kent Dionysia boasnn Bakkhalarm insan kurbanyla
ayn ilevi grdne inanmak iin nedenler var.
Boa, Dionysosun en yaygn biimlerinden biriydi.
Plutarkhosun anlattna gre, Dionysosun boa eklin
deki tasvirleri Yunanistann birok yerinde bulunmaktay
d-, Girit Kuretalan boay paralayp gvdeye indirdikle
rinde, tanrlarm yediklerine inandklarn grmtk. Bir
Dionysos festivalinde Elisli kadnlar, Plutarkhos tarafn
dan ksmen kaydedilmi bir lhi sylerlerdi: Gel, kah
raman Dionysos, Elis halknn kutsal tapmana, yilik
Melekleriyle, fkeli boann ayaklaryla gel tapmaa, de
erli Boann, deerli Boann! Bu lhide boa aka
tanryla zdeletirilmekte; belki de amlmakta olan hay
van kurban edilmek zere olan boadr. Bu varsaym, bir
Dionizyak Pompeyi ya da alay gsteren dikkate deer bir
vazo sslemesiyle dorulanyor. Alay, asma dallan ta
yan muhafzlarn korumasnda bir boann nclnde
ilerliyor, alaym peinden bir arabaya oturmu Dionysos

DTHYRAMBOS

199

un kendisi geliyor. Hatta bu resmin konusunun Kent Dionysia'daki gerek bir tren alay olduu ileri srlmek
tedir; fakat kendimizi bu kadar fazla baiamakszn (as
ma dallan buna engeldir) diyebiliriz ki, neden ne olursa
olsun, Dionysos burada hem kendi kiiliiyle hem de bo
a olarak vardr, tpk Bakkhalarda hem kendisi hem de,
Pentheus olarak var olduu gibi. Son olarak, Elisten al
nan lhinin szleri: deerli boa, Kent Dionysia'da ke
silen kurbann tannya yarar bir boa olduunu be
lirten, biraz nce szn ettiimiz Atina yaztn akla ge
tiriyor. Besbelli bir tren tmcesiydi bu. Bu nedenlerle,
Bahhhalar'da Pentheus gibi, Kent Dionysiada boann
kurban edilii bir kurban treniydi, boaysa tanrnn hay
van biiminde bedenlemesi.
Festivalin kalan gnleri tiyatrodaki yarmalarla ge
erdi. Bunlar da, kkenlerini bulduumuzda anlamlan da
ha bir belirginleecek olan bir agon olarak tanmlanrd.
Bunlar iki trd: drama yarmalar ve dithyramboslar.
ki dithyrambos yanmas vard: biri olan ocuklardan
oluan be koro, tekiyse erkeklerden oluan be koro ara
snda yaplrd. Erkeklerin korolar tiranlm yklndan
sonraya kadar yarmalarda yoktu.
Dithyrambos, Atinadaki demokrasi ynetiminde alm
olduu biimiyle Dionysosun onuruna bir lhi idi. fakat
mutlaka onu anlatmazd, bir flt eliinde, orkestrann
ortasndaki altarm evresinde bir halka halinde toplan
m elli olan ocuu veya erkekten oluan koro tarafn
dan okunurdu. Bunun dithyrambosun ilk biimi olmad
kesin. Peki ilk biimi neydi? Bu soruyu aarken, unutma
malyz ki, bilgimiz elverdiince, beinci yzylda beste
lenmi dithyramboslann ou Atinada okunmak zere
yazlmt,- yine de dithyrambosun ok uzun bir gemii
vard, ok da yaygnd.
Pindaros, dithyrambos'un kkenini, iirlerinden birin
de Korinthosa, dierlerindeyse Thebaiye ve Naksos'a ba
lyordu. Hizmet edecek ok sayda efendisi olduu iin ay-

200

D RAM ANIN KKEN

m soruya farkl yantlar vermekte bir saknca grm

yordu. Thebainin ve Naksosun, Dionysosun doum yeri
olduu ileri srlr. Korinthosun dithyrambos konusun
daki sav, geen blmde anlatlan Arion yksne daya
nyordu. Herodotos yle diyordu: Arion, Korinthosta bir
dithyrambos yazan, ona bu ad veren ve onu okuyan ilk
insand bildiimize gre. Suidasn biraz farkl bir biim
de yineledii bu tmce Pickard-Cambridge tarafndan y
le anlalmakta: Arion, ilk kez bir koro oluturmu ve
onu cmbte amasz dolaan insanlar gibi ba bo gez
dirmek yerine belli bir noktada (altarn evresinde bir
halkada! sabitletirmi ilk kiiydi; koronun arksn, ad
n ald belli bir konusu olan dzenli bir iir haline ge
tirmitir. Kabul edilen yorum bu, ve kesin denilebilecek
kadar doru.
Arion, yedinci yzyln son blmnde yaamtr. Da
ha erken bir dnemde, Dionysos'a tapnmann tiran Kleisthenes ynetimi altnda desteklendii Sikyon Bakkhiadas
larmm (s. 180) ve araptan bam dnm, Dionysosun
gzel namesi dithyrambosu nasl aacam biliyorum
ben diyen Paroslu Arkhilokhosun besteledii dithyramboslardan da haberimiz var. Arkhilokhos'un exarchon ya
da nc olarak doalamadan bir dizi stanza syledii,
her stanzadan sonra ona elik edenlerin bir nakarat sy
ledii varsaylabilir; fakat hi kukusuz bu, doalama
dan sylenen elence arksnn sanat dzeyinin dk ol
duu anlamna gelmez. lkel iir, bir kendinden geme ya
da sevin annda kendiliinden kan byl bir szdr,
bu duruma da genellikle ikiyle girilir. Esin, doalama
ve sarholuk arasndaki balar, ou kez bizim ada
Avrupa iirinden ok daha yksek bir teknik incelik d
zeyine ulaan kyl iirinde hl bir inceleme konusu ola
bilir. araptan ba dnm szlerini yorumlarken, Arkhilokhos elence arksm bu durumda am olabilir,- onun
arky byle bestelemi olduu, hatta aslnda bestele
mi olup olmad' bile kukuludur diyen Pickard-Camb
ridge bu konuda bizi yanl ynlendirmi olmasn. Yunan

DTHYRAMBOS

201

iirini, Yunan dzyaz dzenleyimi (composition) ilkele

riyle yarglamann sonucunda bu kyor ortaya.
Bu Arkhilokhos kant, dithyrambosun en azndan A ti
na'da uzun bir sredir bir cmb arks olmaktan k
t bir zamanda yaam olan Aiskhylos tarafndan da
dorulanyor. Dithyrambos'un kark notalarnn, femos'unda Dionysos'a elik etmesi uygun dyor diyor
Aiskhylos. Bu, bir ipucu daha veriyor bize. Kmos u fazla
zorlamakszm, dithyrambos'un Dionizyak thiasos'ta, ve
Kent Dionysianm al enliklerinde izlemi olduumuz
dinsel tren srasnda grupa sylenen bir lhi olarak
baladn kesin olarak karabiliriz. Bir kurban, alay ha
linde belli bir noktaya gtrlyor, orada kesiliyor ve alay
geri dnyor.
Kent Dionysiada boa, yalnzca asl kurban olmakla
kalmayp, ayn zamanda dithyrambos yarmasnda bir ut
ku dlyd. Dahas, yle grnyor ki, yarmay kaza
nan air bir arabaya bindiriliyor ve sanrm bir dl ola
rak biraz nce kazand boa da iinde bir utku ala
yyla gtrlyordu. Bu tr elli utku kazanm olan Si
monides kendinden sz ederken yle yazyor: Gzel bir
erkekler korosunu ynettiin iin, elli kez, sen o grkemli
Utku arabasna bindin. Yine boann air tarafndan
kurban edildiini, sonra da arkadalarna bir len ver
diini dnebiliriz.
Pindaros, dithyrambosu boa-srme dithyrambosu
olarak tanmlyor. Dithyrambos hangi anlamda sryor
du boay? Bu soruya verilen yantlar ounlukla yeter
siz olarak kabul ediliyor. Pindaros, utku kazanan airin
dithyrambos yarmasn kazand iin boay kendi evi
ne gtrme hakkn da kazandn kastetmi olabilir. Bu
durumda, Atinadaki ada bir festivalden sz ediyordur.
Fakat belgein (epithet) geleneksel olmas olasl daha
byk grnyor. Eer dithyrambos balangta szn
ettiimiz olayda sylenen bir ilahi idiyse, boa kurban et
meye giderken sylenen bir arkyd o zaman.
Elisli kadnlarn lhisiyle anlatlmak istenen durum

202

D R A M A N IN KKEN

biraz farkl. Orada kadnlar tapmakta alayn gelmesini

bekliyor durumda grlyor. Girit Kuretalannn, tanrla
rnn geliini selamladklar bir baka lhiyi anmsatyor
bize-, Selam, feoroslarn en by, Kronios, her eyin
sahibi... daimones'lerin banda geldin sonunda. Yl bo
yunca Dikteye gel de, senin iin rdmz ve altarn
evresinde yerimizi alrken boru ve arp eliinde syledi
imiz arkya katl! Bu lhinin, aralarnda devaml yi
nelenen bir nakaratla devam eden bir seri stanzadan olu
mu olmas dikkate deer. Eksik olan yazl metin bir
kurban ediliten sz etmiyor, kendisine dua edilen tanry
sa Dionysos deil, Zeus; Girit Zeusu zaten ok yakn ona.
Kukusuz, bu lhilerden birinin dithyrambos olduunu ile
ri sremeyiz. Btn syleyebileceimiz, dier kantlarn
nda, bunlarn ilkel dithyrambosun tahmin edilen ekli
ne yakndan benzediidir.
Dithyrambosun boayla ilikisi bize Boutes: kz-adam
mitlerini ve bir kz vendiresi ya da kzleri kesmek
iin balta kullanan Lykurgos mitini anmsatyor. Bir ba
kma, bu figrlerin her biri aka thiasosun bandaki
rahibin yerini tutuyor; fakat bir baka bakmdan, her iki
si de tanrlarna yaplan eye uradklarna gre, Dionysosu kiilendiriyormu gibi grnyor. Besbelli, tapmn
yapsnda var olan bir zellik olan bu belirsizlii, Euri
pides Bahkhalar'da yeniden gsteriyor: orada Dionysos
hem thiasosun nderi, hem de onun tanrsdr.
Gelimi dithyrambos'ta airin korosuyla ilikisi ne
dir, Kent Dionysiada, gsteri giderleri devlete karla
nrd, ama airin kendisinin bulmak zorunda olduu flt
alcnn giderleri bunun dndayd. Bu kural da gsteri
yor ki, eski zamanlarda flt alcnn ilevi airin kendisi
tarafndan grlrd. air bir zamanlar, Parosta Arkhilokhos gibi, koronun nderiydi, stanzalan doatan sy
ler ve nakaratlara elik ederdi. Bu da, balangta tan
ry canlandran, ayinleri yneten rahipti demeye geliyor.
Tartmamzn gsterdii gibi, eer dithyrambos Dionizyak thiasosun lhisine bir mzik elii olarak bala

DTHYRAMBOS

203

dysa, o zaman arkclarn aslnda kadn olduu ortaya

kar. Elisli kadnlarn ilahisi bu balamda kant olarak
kullanlamaz, nk lhi aka bir dithyrambos olarak
tanmlanmyor; fakat biraz nce, Kent Dionysiada olan
ocuklar korosunun erkekler korosundan daha eski oldu
una ve bunun belki de bizi gemie bir adm daha yak
latran ufack bir kant olduuna dikkati ekmitik. Da
ha nce tannmayan bir airin, Attikal kabile Akamantis
ten salad bir koroyla birlikte kazand bir utkuyu kut
layan bir yazt var, yle balyor: Gemite ou kez
Akamantis kabilesinin korolarnda, Hora'lar, Dionysiallar, sarmak tama-dithyramboslarnda Alleluia diye ba
rrlar ve usta airlerin balarn alm gllerden ta
larla glgelerlerdi. Bu Hora'Iar, zellikle Dionysia'llar
diye tanmladna gre Spartada gerek bir thiasosun
adyd bu Dionysosun kadn mritlerinin, rnein Musalarm ve yilik Meleklerinin teki mitsel izdmleriyle
ilikilendirmek doaldr; dithyramboslan syleyenler bir
zamanlar kadnlar deil idiyse, bunlarn neden gemiteki
dithyrambos gsterileriyle bu ekilde birletirildiklerini
anlamak zordur.
Atmallarn Dionysos Eleuthereus tasvirinin kendileri
ne ait olduunu syledii Eleutherai kyllerinin, ellerin
den kaptrdklarnn bir kopyas olan bir baka tanr tas
virleri vard. Her ikisini de grm olan Pausanias kay
dediyor bunu. Bir kei klna girmi olan tanmn y
zn grp ona nem vermeyen, onu kmseyen sonra
da ldran Eleuther kz kardeler miti de ayn kyden
kmadr. Babalan, bir bilicinin nerisi zerine Dionysos
Melanaigis, Kara Kei derili Dionysos tapmm kurunca
kzlan iyileir. Bu sylence, keinin nasl olup da Kent
Dionysia ile ilikilendirildiini aklamaya yardm eder;
nk dithyrambos yarmalarndan ayn olarak tragedya
yarmalarnda dl bir boa deil, bir keiydi. A yn ca bu,
Dionysos Eleuthereus tapmmn bir zamanlar normal tip
ten bir kadn thiasosuna ait olduunu da gsterir. Ger
ekten de, pekl bu thiasos adn bu kye vermi ola

204

DRA M A N IN KKEN

bilir; nk hai eleutherai, hai aphetai'ye, yani tann ta

rafndan lgna dndrldkten sonra krlarda ba bo
dolamaya braklan Proitos kzlar ya da o gibi, sal
verilmi ya da balar zlm kadnlara karlktr.
Bu yzden yle grnyor ki, dithyrambos balang
ta kadnlarn Dionizyak thiasosuna aitti. Bu sonu, air
Arkhilokhosla ilgili garip bir halk masalyla desteklen
mekte. Anlatldna gre, airin babas genliinde onu
pazara gtrlmek zere bir kz bulmas iin kra gn
derir. afak skmeden ay nda kenti terk eder, geriye
dnerken, sylediine gre, bir grup kyl kadna rastlar,
kadnlar kzn satn almay nerirler ve airin ayakla
rnn dibine bir lir brakarak kzle birlikte ortadan kay
bolurlar. Kadmlar aslnda Musalardr. Anladm kada
ryla bu mitin anlam, airin sanatnn, bir erkek rahibin
ynettii bir kadn thiasos'un srdrd bir kz tapmndan geldiidir.
Dithyrambosun bir sanat biimi olarak evrimindeki
ilk aama, kadnlarn toplumsal konumlarnn knn
ardndan thiasosun kyd. kinci aamayaysa, bir
alay lhisi olarak sylenecei yerde, bir altarda sabitletirildii ve bylece stasimon ya da ayakta sylenen ark
aslnda bir durak haline geldiinde ulald. Kent Dionysia alaynn, pazar yerinde On ki Tanr altarmda ve
yine pompe sonunda tasvirin brakld altarda byle bir
duru yaptn grmtk. Bu stasimon'un temasnn ne
olduu sorulursa, hi kukusuz ilk olarak, balamak ze
re olan ayine e den bir mit Dionysosun acs ol
mas gerekirdi. Son olarak, koronun yneticisinin tanny
kiiletirdiini dnmek iin neden olduuna gre, bu
rada tren dramasnn tohumunu buluruz aka. Dit
hyrambosun yneticisi, korosuyla uygun biimde konu
maya balaymca, dithyrambos bir ac ekme oyunu (pas
sion play) oluyor. Aristotelesin de syledii gibi, traged
ya sanat dithyrambos nderlerinden evrimlemitir.
Evriminin bu nemli noktasnda, ilkel dithyrambos b
lnd ve ortaya kan iki biimi farkllama yoluyla ge

DTHYRAMBOS

205

liti. Birlikte bulunduklar iin her biri tekinin geliimi

ni snrlandrd. Ancak zt ynlerde geliebilirlerdi. Bi
rinde mzik seslere egemen oldu ve bakan alet alan
kimseye dnt, yanslama esi bastrld. tekinde sz
ler kendilerini mzikal kabuundan syracak kadar ege
men duruma geldi, bakan bir oyuncu oldu, sonra oyun
cu ikileti, en sonunda da leti. Fakat kanatlandktan
ok sonra bile, bir zamanlar iinde gizlendii krizalitin
paralan tragedya sanatna bal kald. Kantlann gz
den geirilmesinden anlalyor ki, n oyunun (prolog)
eklenmesinden nce (erken bir yenilikti bu) tragedya gs
terimleri, orkestraya giri ya da knda koronun syle
dii bir parayla balar ve biterdi. Bu iki ede, pompe
ve homos' un son kalntlarn fark edebiliriz; ayn mantk
la, bu biimde balayan ve biten gsterimin, kkeninde ve
znde bir agon bir smama ya da yarma, yaam ye
nileyen bir temizlenme ve arnma olduu sonucuna ula
rz.

206

D R A M A N IN K K E N

O YU N C U N U N EVRM

XI
TRAGEDYA

Bundan sonraki grevimiz, geen blmn sonunda

tragedya sanatn braktmz kritik an ile Aiskhylos'un
yaptlar arasndaki en azndan yarm yzyllk aray bir
letirmektir. Buraya kadar karlatmz en g sorun
bu, nk kantlar yalnzca para para olmakla kalma
yp ayn zamanda byk ksmyla kukulu niteliktedir.
Uygun bir zme ulaabilmek iin bugne kadar hi de
nenmemi bir yaklamla ilkel drama, dou dramas ve
Avrupa dramasn karlatrmal bir biimde inceleyerek
konunun btn zerine yeni bir k tutuluncaya kadar
beklemeliyiz. Bu arada, bugn elimizde olan kaynaklan
en iyi biimde kullanmamz gerekiyor.
imdiye kadar geliim dzeni iinde tragedyann sey
rini izledik. Bu yol terk edilmemeli. Bu dnemde Yunan
tragedyas hakknda bildiimiz tek ey, Aristotelesin
Poetifeasnn da desteiyle, hl yaayan oyunlardan karabildiklerimizdir. Bu destein ne kadar deerli oldu
u uradan belli ki, Aiskhylos'un, Sophoklesin ve Euripides'in yazd bilinen 250 tek oyundan yalnzca otuz
bugn elimizde; oysa Aristoteles, baka yazarlann bugn
tamamen kaybolmu kimbilir ka oyunu bir yana, bu 250
oyunun hepsini tanyordu. Byle olunca, bu konuda bi
zimle kyas kabul etmez biimde fazla bilgisi olmas d
nda, bilimsel bir yntemin usta bir temsilcisi de olan
Aristotelesten saladmz kantlarla uygunluu, traged
yann ilk tarihini yeniden kurmak gibi etin bir snav
olarak, gzden karmamaya alacaz. Oyuncuyu ince-

208

D R A M A N IN KKEN

lemekle balayp koronun incelemesine gireceiz, oradan

da Aristotelesin tragedyann doruk noktasyla ilgili
zmlemesine gnderme yaptktan sonra sahne zerine ba
z dncelerle bitireceiz. Btn bunlar yaparken dik
katimiz, Aiskhylostan nceki tragedyann tarihi zerinde
toplanm olacaktr. Blmn sonunda, aklanmas gere
ken daha ok ey kalm olacak, ama bunun iin Atina
tarihi zerindeki almamzn sonunu beklememiz gerekeoek.
Aristoteles, oyuna ikinci oyuncunun Aiskhylos, ncnnse Sophokles tarafndan sokulduunu sylyor. Bu
say hibir zaman almam tr. nc oyuncu, Aiskhylos
un bugn yaayan yedi oyunundan ancak son drdnde
Oresteia lemesinde ve belki de en son oyunu olan
Zincire Vurulmu Prometheus ta kullanlyor. nc
oyuncunun oyuna sokuluu, yaayan oyunlarn kaplad
dnemin iinde kaldna gre, onun ilevinin gelime yo
lunu izlememiz mmkn olacaktr; bundan elde ettiimiz
bilgi de ikinci oyuncunun geliimini aydnlatacaktr.
nc oyuncunun tam olarak kullanlmas, ka
rakterin de sahnede olduu ve her birinin dier ikisiyle
serbeste konutuu diyaloglarda grlyor. Sophokleste
ve Euripideste bylesi ok, fakat Aiskhylosta bu konu
ma hibir zaman tam olarak karlkl deil. Bylece,
Khoiphoroi'de (Sunu Tayanlar) Pylades, Orestes Klyteimnestraya kendini tantt srada oradadr, fakat rol
Orestesin kendisine sorduu bir soruyu yantlamakla s
nrldr; Eumenideste (Hayrl Tanralar) yarglama sah
nesinde Athena Apollon'la konuur, Orestes Apollon'a ses
lenir, fakat yarglama bitinceye kadar Orestesle Athena
arasnda hibir ey gemez, o zamana kadar Apollonun
rol bitmitir. Agam em non'da,, Agamemnon ile Klyteimnestra arasndaki diyalog sresince Kassandra sahnede
dir, fakat hibir ey sylemez; ayn ekilde Zincire Vu
rulmu Prometheus\n prologunda kahraman, G ile Hephaistos gidinceye kadar sessiz kalr. Bu iki durumda ses
siz karakter, oyunun devam iin sokulmutur sahneye.

TRAG ED YA

209

Bu tipten dier tek diyalog, Sophoklesin hl yaayan

oyunlarnn ilki olan A ntigone'de vardr: Antigone, Kreon
ile M uhafz arasndaki diyalog srasnda sessiz kalr, an
cak Muhafz gittikten sonra Kreon'la konumaya girer.
Btn bu durumda da sessizlik, hi kukusuz, drama
tik ynden etkilidir; zellikle Aiskhylos, dramatik sessiz
likleriyle nldr, fakat daha sonraki oyunlarda byle
etkilerin olmay onlarn olgunlamam olmalarnn bir
belirtisidir.
imdi ayn dnceleri ikinci oyuncunun geliimine
uygulayalm. Bunun iin de yaayan oyunlarn, hepsi de
Aiskhylosun, ilk ne dnelim: Persler (.. 472), Thebai
ye Kar Yedi Kii (.. 467) ve Yakarclar (olaslkla Ye
diler' den birka yl sonra yazlmtr).
Perslerde Haberci, Salamisten yenilgi haberleriyle gel
diinde Kralie sahnededir, fakat o haberini Koroya ve
rir, koro da lirik ktalarla yantlar onu. Sonunda Kralie,
zntden dilinin tutulduunu akladktan sonra Haber
ciyi sorgular ve aralarnda bir diyalog srer. Koro bun
da hi rol almaz. Oyunda daha sonra Dariusun hayaleti
belirdiinde Kralie yine sahnededir, fakat hayalet Ko
roya seslenir. Koro da nceki gibi lirik ktalarla yantlar
onu. Bu durumda, Kralienin sessizlii nedensizdir. Bunu,
hayaletin nce Kralieyle bu srada Koro sessizdir,
arkasndan Koroyla bu srada Kralie sessizdir diya
loglar izler. Besbelli, oyun yazar iinde iki oyuncunun ve
koronun birlikte konutuklar bir diyalog dzenlemeyi he
nz bilmemektedir. te yandan, Y edilerle karlatrla
cak olursa bu oyun, oyuncular arasndaki diyalogu y
netmede daha byk bir zgrlk gsterir.
Yediler, Kraldan halkna bir sylevle alr, halk se
yirciler temsil etmektedir. Bir haberci girer, haberini ve
rir, ekilir. Kral zafer iin dua eder ve sahne sona erer.
Buna bir diyalog demek mmkn deil. Daha sonra oyun
da Haberci bir sra konuma yapar; bunlarda srasyla,
her biri yedi kapdan birine saldrmak zere olan yedi
dman savas anlatlr; Kral bunlarn her birine, sa

210

D R A M A N IN KKEN

vunucu savalar betimledii konumalarla yant, verir;

Habercinin ve Kraln konumalarn Koronun lirik kta
lar izler. Belki buna bir diyalog denilebilir, ama bt
nyle set konumalardan olutuu iin ok resmi karak
terdedir. te yandan, hem Kral hem de Haberci sahnede
yalnz olduklarnda Koroyla zgrce konuurlar.
Yakarclar'da. oyunculardan biriyle Koro arasnda
birok diyalog olmasma karn oyuncular arasnda yal
nzca bir diyalog geer: Kraln Haberciyle atmas; Ha
bercinin olaslkla orkestradan konumas anlamldr. Da
ha nce oyunda, Danaos, Kraln Koroyla uzun grmesi
srasnda sahnededir ama sonuna kadar, Krala ksack bir
ey syleyinceye kadar konumaya katlmaz, o zaman bi
le Kraln kendisine nc kii olarak seslendii bir ya
ntla karlar. Sahnede Danaosun uzam ve nedensiz
sessizlii son derece acemicedir. Gerekten de, btn oyun
boyunca ilevi, bir ulan ilevidir aslnda; bir ulak ola
rak bile Kral tarafndan bakasna iletilemeyecek kadar
az ey syler. Danaosun, aslnda lemenin gze batan
bir rol alm olmas gereken ikinci ve nc oyununun
hatrna sahneye sokulmu olduundan kuku duysak ye
ri var. Birinci oyuna baklrsa, bir tek oyuncu iin ya
zlm olsayd bile fazla bir ey yitirilmi olmazd.
Perslerde, Ulak haber getirdiinde ve yine hayalet
belirdiinde iambik trimeterlerle ya da trokaik tetrameterlerle konuan oyuncu ile lirik strophla yant veren
Koro arasnda bir diyalogun srdn grmtk. Y
karclarda bu trden diyalog vardr Koronun K rala
ve yine Danaos'a yalvard yerle Habercinin onlara sal
drd yerde. Thebaiye Kar Yedi Kii"de iki tane vardr,
oysa iki oyuncunun katld kahramanlarn tanmlanma
lar, ayn ilkenin .olgunlatrlm bir biimidir. Dolay
syla daha nceki bir dnemde aktrn rolnn bu ka
rakterde olmas olasdr. Belki de, daha ileri bile gidebi
liriz. Koronun Habercinin saldrsna urad Yakarclar'da Haberci lirikle balar, tpk Koronun kendisi gibi
ancak daha sonra iambike der. Kranzn ileri sr

TRAG ED YA

211

d gibi bu teknik, konuma parasnn hi olmad,

koro ve oyuncu arasnda yalnzca lirik bir sylemenin
olduu bir zamandan geliyor olabilir.
Aiskhylosun ikinci oyuncuyu oyuna sokmakla yk
lendii sorun, oyuncular korodan ayn birbirine nasl y
neltecei sorunuydu. Bunu zerek sahnenin orkestrayla
olan ilikisini devrimletirdi, nk ancak o zaman olay
dizisini koro araya girmeksizin yalnzca oyuncular yoluy
la gelitirebildi. mdi, Aristoteles'ten oyuncunun rolnn
balangta air tarafndan oynandn reniyoruz; Aiskhylos rol kendisi aldysa, onu gelitirme sorunuyla u
ramak iin zellikle gl bir durumda olduunu ko
layca grebiliriz: kuramla pratiin birliine ok gzel bir
rnektir bu. Dahas, eer oyuncu, koro ile lirik bir sy
lemeye katlan airin kendisi idiyse, daha nce grd
mz gibi, tamamen bu ilikiye dayanan ilkel dithyrambos'tan pek uzakta deiliz demektir. Aristoteles'in de sy
ledii gibi, tragedya sanat, dithyrambosTarn nclerin
den gelmeydi.
Yunan tragedyasnn karakterleri, ounluuyla, her
biri allm bir giysiyle birbirinden ayrlan snrl say
da geleneksel tipten alnmtr: kral, kralie, bilici, haber
ci, ulak... vb. En nemlisi kraldr, hakknda ilerde daha
ok ey syleyeceiz; fakat bir bakma en dikkate dee
ri ulaktr. Bu tip, biri dnda (Sophoklesin Korintboslu
ula) hibir zaman bireyselletirilmemi olmasyla te
kilerden ayrlr. Ulan ilevi, kukusuz, bazan Yakanciar'daki Danaos ve Oresteia'daki Phrygia'h gibi bir ba
ka karakter tarafndan yerine getirilir; fakat ulak bu e
kilde grndnde kiilikten yoksundur. En gze ar
pan rnek Thebaiye Kar Yediler'dir, bunda (zgn ol
mayan final dnda) Kral ve Ulak'tan baka oyuncu yok
tur. Kral ve Koro, her ikisi de iyi kiiletirilmitir, fakat
uzun bir rol olan ve oyun boyunca girip kan Ulak yal
nzca konuan bir ses olarak kalr. Bunun aklamas, srf
sahnenin dnda neler olup bittiini bildirme gibi teknik
bir amala tasarland iin ilkel durumunda kalm olan

212

DRA M ANIN KKEN

eski ve batan savma bir ge olmasdr, belki de. Bir tek

oyuncu olduunda ve kahraman oyunun gidii iinde l
drldnde, lm dramatik olmayan bir anlatyla bil
dirilirdi.
Bu dncelerin nda Aiskhylos-ncesi tragedya
nn ana izgilerini gz nne getirmek g deil. Bir prologtan sonra koro bir ark ya da resitatifle sahneye gi
rer, altar evresinde yerini aldktan sonra bir stasimon
sylerdi. Daha sonra kahraman grnr ve koro ile bir
diyalog iinde durumu aard. Sonra kaybolurdu, koronun
syledii ikinci bir stasimon'dan sonra kahramann l
mn bildirmek zere bir ulak girerdi sahneye. Bunu bir
at, bir alay izler, ulak ekilir, koro da girdii gibi
orkestray terk ederdi.
Bu noktada bir glk kyor karmza. Eer tra
gedya Dionysos tapnmasndan ortaya ktysa, onun olay
dizilerinin de Dionysos mitlerinden alnm olmas gere
kirdi balangta. Bizim tartmamzdan ortaya kan ey
bu; ayrca bu noktada olduka ak olan Yunan gelene
i de bunu doruluyor. Oysa Aristoteles tragedyann olay
dizilerinin, uzun bir sre, basit, syleyi biimininse
(diction) gln olduunu sylyor bize. Bu iki gelenek
nasl uzlatrlacak? Bu glk, tragedyann geleneksel
kurucusu olan ve Pentheus miti zerine bir oyun yazm
olduu sylenen Thespis hakkmdaki dncelerinde Pickard-Cambridge tarafndan dile getirilmektedir: Thespis
in dili, yle ya da byle kaba ve glnt belki de; ama
Pentheus'un yks... herhalde her zaman trajikti. So
ruya ak bir varsaymdr bu.
Eleutherai mitlerinden biri Ksanthos (Sarn Adam)
ile Melanthos (Esmer Adam ) arasndaki bir delloyla il
gili; delloda birinci kii, Dionysos Melanaigisin yard
myla rakibi tarafndan kltan geirilir. Usenerin ak
ladna gre bu mit, Y a zn K tarafndan ldrln
anlatan ok nl bir trensel drama tipi zerine kuru
ludur; Famell bu Eleutherai dramasmda Atina tragedya
snn ilk tipini bulduumuzu ileri srmektedir hatta. Far-

TRAG ED YA

213

nell'in bu gr iki nedenle reddedilmelidir. nce, I..

altnc yzyln dnm noktasnda onun bu ekilde, hatta
herhangi bir ekilde oynandn gsterecek hibir kant
yoktur. Dorudan geliim izgisinin dna der. te yan
dan. Dionizyak bir konudur tragedyann olutuu ge
retendir; ayrca, besbelli, kaba bir oynana uygun den
bir konudur. St. George ile Captain Slasher arasndaki
dello gibi, ayn kkenden ortaya km bizim maskeli
-elencelik oyunlarmz (mumming plays) dnmemiz
yeter.
Fakat Pentheus yks bu ekilde oynanm olabilir
miydi? Bu konuda olumlu kantlar var. Euripidesin Bakkhalar'nda, Pentehusun, lmnden hemen nce, ssl ka
dn giysileri iinde, kemeri gevetilmi ve salarndan bir
bukle dar km durumda tanr Dionysos glerek d
zeltir bunu grnd sahnenin bilerek yaplm bir
glnlk olduundan kuku duyulamaz; Batherin de ia
ret ettii gibi, mitteki bu sahnenin komik oynan t
rende buna e den sahneyle aklanyor. Bu konuda
Pickard-Cambridgein tutumu, ilkel dinin doasnn yan
l anlalmdan kaynaklanmaktadr. Glme, saldrganlk
ve irenlik gibi eylerin kutsal tapnmada yeri olmad
na degin fikir, bizim protestan geleneinin dar ev
resinin dnda pek geerlilie sahip deildir.
Bundan baka, tragedyann dili aslnda gln idiyse,
bu nitelii onun kouk biimine uygundu. Aslnda kul
lanlan l trochaic tetrameterdi Aiskhylos ve Euripi
desin ara sra diyaloga canllk vermek iin bir sre kul
land hafif ve seken bir ritimdi; fakat genellikle bunun
yerini, gnlk konuma ritmine daha yakn olan iambic
trimeter almtr. Bu llerin her ikisi de halk kkenli
dir; iambic olan, elbetteki gln olan yergiyle yakn
dan ilikiliydi.
Dolaysyla, aratrmamzn daha ileri bir aamasnda,
sonraki dnemde komik enin neden brakld soru
suyla karlaacak olsak da, bizim bu noktadaki kantla
rmzda gerek bir eliki yoktur.

214

D RAM AN IN KKEN

imdi tragedya oyuncusunu farkl bir gr asn

dan inceleyelim. Oyuncu karl Yunanca szck, hypokrinom ai eylemine karlk hypokrites"ti, oynama anlamn
da kullanlmas dmda daima ya yant verm e ya da
yorumlama anlamna gelir. Yunan oyuncusu yant ve
ren miydi yoksa yorumlayan m? Kime yant veriyordu,
ya da neyi yorumluyordu? Bu sorun, onu yalnzca iki se
enek arasnda bir seme konusu olarak kabul eden a
da aratrclar tarafndan yanl olarak ele alnmakta
dr. Bunu yapmadan nce, iki anlamn neden bir tek sz
ckle karlandn aklamamz gerekiyor.
lyada'da, Troyallar bir belirti grrler aznda y
lan tayan bir kartal. Polydames bu belirtiden ne anla
dn aklarken szlerini yle bitirir: Bir bilici de bu
nu byle yorumlard. Odysseio'da Penelope bir d gr
mtr, Odysseus'a yle der: Dm yorum la; Odysseussa yant verir: Dn yorumlamak mmkn deil.
Bu paralarda eylemin anlam konusunda soru yok.
Odysseiam n bir baka yerinde, aznda bir kaz tayan
bir kartal grlr. Peisistratos Menelaosa dner ve so
rar: Bu belirti size mi, bize m i? Menelaos dnr, ta
nr, bunu doru olarak nasl yorumlayacan (ya da
yantlayacam) * bilemez. Szcn her iki ekilde de ev
rilebilecei bu son parada iki anlamn aslnda bir oldu
u ortaya kyor: hypokrinomai b ir d ya da belir
tiyi yorumlamak ya da bunun deikeni olarak bir d
ya da belirti hakknda bir soruyu yamtlamak anlamna
gelir. Rahipliin bir ilevini tanmlayan bir dinsel tren
terimiydi o.
Hypokrinomai eylemi yantlama genel anlamnda
lyadada yalnzca bir kez, Odysseia'da da bir kez geer;
oysa yant karl normal szck ameibomai olup yz
lerce kez geer. Bundan, hypokrinomai'nin genellemi
kullanmnn Homeros Yunancasmda henz balang aa
masnda olduu sonucu kar. loncada baat kullanm
oldu, fakat Attika dilinde hypokrinomai yalnzca oyna
m a anlamnda kullanlr, hypokrits adnn karl ey

TRAG ED YA

215

lemdir; yant fikriyse ayn kkten bir baka yapyla ifa

de edilir: apokrinomai. Attika dilinde hypokrinomai'nin,
ona e den ad, oyuncu anlamn kazandnda kken
anlamn yitirdii karsanabilir bundan.
Sorun imdi una indirgenmi oldu.- Hypokrites sz
c ilk kez oyuncu karl kullanldnda, ilkel yo
rumlama anlamnda hypohrinomaiyi mi, yoksa trevsel
anlam yantlamay m ifade ediyordu? mdi, Attika di
linde hypokrinomaim n yantlama anlamna geldiine
ya da hypokrites'in yantlayan anlamna geldiine ili
kin hibir kant yok. Eylem, yalnzca ad'a e den an
lamda kullanlmakta, ad ise her zaman, Platon'un bir
pasaj dnda, bir oyuncu ya da ezberden bir ey okuyan,
sylev eken anlamnda kullanlmaktadr. retici bir pa
saj bu. Platon prophetes szcnn tam anlamn tar
tmaktadr. Bazlarnn prophdtai'den sanki manteis'in (bi
liciler) aynym gibi sz ettiini syler, oysa bu kullanm
yanltr; prophetai, biliciler deil fakat bilinmez, zl
mez szleri ve grnmleri yorumlayanlardr (hypokritai).
mdi, Platon burada prophtes szcnn tam anlamn
gstermek istediine gre, kendisinin de hypokritesi kul
lannda ayn derecede titiz olduunu varsayabiliriz,
yani, ikinci szcn, krites gibi, balangta gaipten
haberlerin, dlerin ve belirtilerin yorumlaycs iin kul
lanldndan haberi vard.
Bu anlamda yorumlayc karl geerli Attika sz
c hermeneus tur, bu szcn kkeni bilinmemekte
dir. loncas exegetestir, ayn zamanda Eleusis'teki bir ra
hipliin unvandr bu. Eleusis exegetes'leri, legomena'mn:
M ysterylerde sylenen eylerin yorumlaycsdr; dromenay, simgesel trende yaplan eyleri ^de bu yolla
yorumlarlard. yleyse, exegetes szc ncelikle nder
anlamna geliyor. Dolaysyla, Arkhilokhos ve Aristoteles
in dithyrambosun ncs, acs anlamnda kulland
exarchonla eanlamldr. Bu dnceler de gsteriyor ki,
hypokrites ve exarchon balangta aynydlar.
Exarchon, dithyrambos korosunun dans ve arksnn

216

D R A M A N IN KKEN

air-nderiydi, Dionizyak thiasos'un tanr rahibinden ge

liyordu. Bir yorumcu haline nasl geldi? Thiasos gizli bir
cemiyetti, dolaysyla treni de, ancak gize erginlenmi
olanlarn anlayabilecei bir gizdi. Buna gre, bu tren,
szcn tam anlamyla, bir drama olunca, yani erginlen
mi olanlarn erginlenmemiler karsnda oynad bir
yanslama treni haline gelince, bir yorumcuya gereksin
me ortaya kt. Eleutherai loncasnn bir seyirci kalaba
l nnde koral bir dans yaptn varsayalm. Dans,
Eleutherin kzlarnn Dionysos tarafndan lgna dnd
rldkten sonra babo dolamalarn simgeleyecek bi
imde tasarlanmtr. Dans yapanlar bunu anlar, fakat
seyirciler anlamaz. Bunun iin de balangta nder ne
kar ve ak b ir dille Ben Dionysosum, bunlar da Eleutherin kzlar, lgna evirdim onlan der. Bunu yapar
ken nc zaten bir yorumcudur ve bir oyuncu olma yo
lundadr. Tragedya, dithyrambosun nclerinden, ac
larndan tremitir.
Tragedya sanat bugn, Kuzey Am erika Kzlderilile
rinin en ileri trensel dramalanyla bann kurulabildii
bir noktaya kadar geriye izlenebilmektedir; nk, anm
sanaca gibi, bu dramalar bazan halk nnde gsteril
se de onlarn asl anlamlar yalnzca gsteriyi yapan er
ginlenmi gizli cemiyet yeleri tarafndan anlalrd. Bu
konuda Hutton Webster unlar yazyor:
Ksmen gizli, ksmen de halk nnde yaplan bu t
renler, m itlerin ve sylencelerin kaba fakat ounlukla
ok etkili b ir oyunlatrlmas demektir. Genellikle, yal
nzca trenleri yapan belli b ir cemiyetin yeleri anlar on
larn anlamn. Maskeli ya da giysili oyuncular, gemi
leri mitlerde anlatlan hayvanlan ya da kutsal va rlkla n
temsil ederler.
Kuzey Amerika Kzlderilileri arasnda dramanm ge
liimi bu kritik noktada kesilmitir; nedeni, gizli cemi
yetlerin statsnn laikletirilmeye direnecek kadar sa

TRAG ED YA

217

lam olmasyd. Dionysos thiasos'unun k halinde ol

duu Attikadaysa. ancak bir oyuncular loncasna dn
erek yaamn srdrmtr.
Yunan tragedyasnn koral odlar antistrofik biim di
ye bilinen ritmik kalp zerine kurulmutur. Bir ritmik
dzen (strophe) ya da stanza sunulur ve yinelenir; son
ra ikinci bir dzen sunulur ve ayn ekilde yinelenir ve
bylece srer gider. Dolaysyla, od, bir sra ifte bl
nr (A A BB CC). Bazan her ifti bir ephymnion ya da
nakarat izler (A A x BBx CCx).
Gelimi dithyrambosun yaps farkldr. Triadik (
l) form diye bilinen bir kalba dayanr. Bir dzen su
nulur, yinelenir ve epoidos ya da arkdan-sonra deni
len ikinci bir dzen izler bunu; sonra birinci dzen ye
niden sunulur, bir daha yinelenir ve bunu yine epoidosun
yinelenmesi izler, bylece srer. Dolaysyla, dithyrambos,
boyuna yinelenen tek bir l (triad) zerine kurulmu
tur (A A B A AB A AB ). Epoidos tragedyada ender olarak
kullanlr, ancak odun sonunda bir coda olarak. Triadm
Stesikhoros tarafndan bulunduu sylenmektedir; yalnz
ca dithyrambos'un deil, ayn zamanda daha sonraki aris
tokrat koral liriinin de baat biimidir. Pindaros ve Bakhylidesin yarmalarda zafer iin yazd hemen hemen
btn odlar triadiktir.
' Son olarak, tek bir dzenin devaml olarak yinelen
mesinden oluan ve monostrofik diye bilinen biim vard
(A A A ). Bu, ara sra Pindaros ve Bakhylides tarafndan
zafer odlannda, Bakhylides tarafndan dithyrambos'larmn birkanda kullanlmtr. Triadm bulunuundan n
ce aristokratik kullanmn baat biimi olmutu. Alkman
m, Sapphonun ve Alkaios'un yaayan btn odlan bu
tiptendir.
Bu kalplarn kkenini ve geliimini bulmaya al
malyz. Her eyden nce, gryoruz ki, bu biimden
antistrofik olan en esneidir, nk her ift sonuncudan
farkl olduuna gre, odun ritmi deitirilebilir ve ge
litirilebilir. Bu nedenle de en dramatik olandr. kinci

218

D RA M A N IN KKEN

olarak, hem antistrofik hem de triadik biimde dzenle

rin iftler halinde gruplandrlmasnn nedeni, kouun
(odun) antifonal olmas ya da bir zamanlar yle olma
syd. nc olarak, dithyrambos, ya triadik ya da monostrofik olarak, aristokratik kullanma aittir. Bu iki bi
imden hangisi daha ilkeldir? Yant, yle grnyor ki.
hibirinin ilkel olmad, her ikisinin de ortak bir k
keni olduudur.
lyada'da Troyal kadnlar Hektorun cesedi zerinde
bir at yakarlar. Andromakhe, Hekabe ve Helena ba
eker. Her biri srayla ly verek balar, her soloyu
ortak bir feryat izler. A t balatanlarn ilevlerini ta
nmlamak iin kullanlan szck), Aristotelesin ve ArkhiIokhosun dithyrambos aclar iin kullandklar szck
tr ( exarchontes) . Bu temsilin trensel temeli, aclarn
her durumda koronun bir nakaratyla izlenen bir seri do
atan sololardr aka; sololarn ortak bir ritmik ka
lba uyduu varsaylabilir. Homerosun dnd gibi,
sololar asl edir, nakaratlarsa yalnzca sradan eyler.
Nakaratn soloya, oun aza bu bamll-, halkla soy
lular ya da sradan halkla rahipler arasmdaki ayrma e
dmektedir. Bundan baka, ortaklaa gerekletirilen e
yi bir kenara brakrsak, yinelenen bir mzikal kalp ze
rinde doalamadan sylenen bir seri soloyla babaa
kalrz. Aristokratik skolion ya da iki-arksdr bu. Ma
sann evresinde oturmu lenciler, yinelenen bir mzik
eliinde doalamadan szckler bularak bir stanza sy
lerler birbiri ardndan. Bu kahb birey olarak bir airin
bilinli sanatna uygularsak, Sapphonun. Alkaiosun ve
Alkmann monostrofik odlarm elde ederiz.
Daha sonra, epoidos aristokratik gelenekte yeniden or
taya kar fakat bir halk nakarat olarak deil, sanatsal
bir gelime olarak. Od imdi iki yanm koro tarafndan
sylenmektedir birincisi strophe u, kincisi antistropheu,
epoidos'u ise ikisi birlikte. Antiphony uygulamas terk
edildikten sonra triad, ritmik yapnn temeli olarak var
ln srdrr ve aristokratik oddan olgun dithyram-

TRAG ED YA

219

bosa geer. Son olarak, tragedyada triadn yerine antistrofk ift geer. te yandan, tragedya yazarlar, epo
idosdaki anlam ve nem deiikliine bal olarak artk
ephymnion olarak bilmen nakarat ara sra kullanmaya
devam ederler. Bunlarn bu gey ilkel dithyrambostan
aldklar sylenebilir.
Bu yeniden kurma, epoidosun daha eski aristokratik
gelenekte bulunmasa da ilkel olduu ve ilknceleri bir
nakarattan olutuu varsaymm ieriyor. Bizim incele
mekte olduumuz kalbn artistik b ir kalp olduunu akl
dan karmamalyz. Tanrlara gnlk dualarda kullanlan
geleneksel lhiler, daha basit ve daha ilkeldi her halde.
Geen blmde gndermede bulunduumuz Kuretalar l
hisi, her strophea balanm bir nakarat olan monostrofik bir od'dur; ElisIi kadnlarca Dionysosa okunan lhi
deki nakarat ise deerli Boa, deerli Boa Plutarkhos
tarafndan, ona bir epoidos olarak baktm gsteren sz
lerle tanmlanmakta.
Epoidos szcnn iki anlam var. Teknik bir an
lamda, triadn nc esine denirdi, bununla bir ark-sonras anlam tad anlalrd. Fakat ayn zaman
da, ekicilik, by ya da afsun gibi teknik olmayan bir
anlamda da kullanlrd. Bu anlamda epoid'yle eanlam
lyd. Afsun fikri ilkel byye gtrr ve epoidosun ilk
anlamnn bir ark-sonras deil, Troyal kadnlarn
Hektorun cesedi zerinde yaktklar at ya da hasta in
san iyiletirmek veya gnahkr lnetlemek iin okunan
by gibi, birisi zerine sylenen ark olduunu gste
rir. Gerekten de, daha ileri giderek ilkel nakaratn bir af
sun olduunu syleyebiliriz. Aiskhylosun Oresteiasmda
Erinysler anakatilinin lmn ve lanetlenmesini gerek
letiren bir nesneyle byl bir dans yaparlar. Dans, nor
mal tipten bir stsimondur, yalnz her antistrofik iftin
ilk blmn, kincisinin sonunda yinelenen bir ephymnion
izler ve Erinysler kurbanlarnn evresinde tepinirken sy
lenen bu nakarat yoluyla by iler. Nakarat, Aiskhylos
tarafndan Yakancilar'va. ilk stdsimonunda ayn ekilde

220

D RAM ANIN KKEN

kullanlr, kaanlar peindekilere lnet yadrr, limana

ulamadan nce zerlerine bir frtnay arrlar. Bu na
karat, yanslama bysnn szlerinden baka bir ey
deildir. Bunlar Yunan korosunun daha nce gsterdii
miz aamalarla evrimlemi olduu ilkel ekirdektir.
Yunan tragedyasnn koral odlar trdr koro
orkestraya girerken sylenen prodos; yerlerini aldktan
sonra sylenen stsimon; ve komms. Normal antistrofik
yapya uyan ilk ikisi hakknda daha fazla ey syleme
ye gerek yok, fakat ncs olduka farkl. Aiskhylosun
Yakarclar'mda. Haberciyle Koro arasndaki bir lirik sy
lemede bir komms rneine rastlamtk; o paray tar
trken Kranz'm ileri srd, bu lirik sylemelerde tra
gedya diyalogunun ekirdeini bulduumuz grne gn
derme yapmtk. Komms, koronun ve oyunculardan bir
ya da ikisinin katld bir attr, normal yeriyse tra
gedyann dm noktasndan hemen nce ya da sonra
dr. zl znce bir bar dvm edir yani bir threros
ya da at; szcn, Attika dzyazsnda tragedyann bu
blmn tanmlayan bir teknik terim olma dnda hi
bir zaman kullanlmay dikkate deer. Dolaysyla eski
bir szckt, bu da Kranzn grne uymaktadr: tra
gedya kalbnn ilkel bir zelliini gstermektedir. Ayn
ynde baka belirtiler de var.
Komms'm en basit tipinde oyuncu bir kta syler,
bunu korodan bir baka kta izler, sonra oyuncu kendi
antistropheunu syler, koro kendininkini (ABAB CDCD).
Daha nce grdmze gre tragedyann kendisinden
daha eski olmayan antistrofik eyi ortadan karrsak,
bu yap, (A b A b A b ) nakaratl bir monostrofik soloya in
dirgenir; bu da tartmamza gre, ilkel dithyrambosun
eklidir. Dahas, bu. hem dzenlendii ritimden (normal
olarak paeonic) ve baz hallerde de komms'un dans devi
nimlerini coturmak, kztrmak iin elik halinde sy
lenen szcklerden aka bellidir. Mzik makamlarnn
Yunan tragedyasmda nasl kullanlm olduuna ilikin
hemen hemen hibir ey bilmiyoruz, fakat komms'un,

TRAG ED YA

221

entheos ya da cin tutmu diye tanmlanan cokulu Phry

gia makamnn kullanlyla daha da belirmi olmas
mmkn grnyor; bununsa dithyrambos'ta kullanlan
makam olduunu biliyoruz.
Bylece, en nemli an demek olan tragedyann doruk
noktas, agon, Dionysosun tutkusunda, genellikle ilkel dithyrambos'un kalntlarn iinde toplayan ayr bir biim
de, ac ile thiasosu arasnda mzikli bir diyalog olarak
verilirdi.
Tragedyadaki olay dizilerini zmlerken, Aristoteles
karmak olay dizisini basit olanndan ayrr: karmak
olanda kaderin deiimi bir peripeteia ya da bir anagnorisis'le ya da her ikisiyle rastlat bir kurgudur. Birinci
terimle neyi kastettii, bu aamada yantlamaya ala
mayacamz temel bir sorudur. Aristoteles, Anagnorisis
ya da tannmay, iyi ya da kt kader iin belirlenmi
karakterler ynnden dostluk ya da nefretle sonulanan,
bilisizlikten bilgiye bir deiim olarak tanmlyor. Bu ta
nnmalar, gerekletirildikleri yollara gre drt katego
riye ayryor simgelerle, bilerek kendini aa vurma
larla, yanl bir lk ya da eylemle ve karsamayla.
Bu konudaki dnceleri, tannmann kalbn yalnz
ca sabit ve asli bir zellii olmadn fakat onun en yay
gn biimlerinden birinin en kabas olarak bakyor bu
na kaltsal simgeler yoluyla tannma olduunu ak ha
le getiriyor. Bu tipin iki rneini bugne kalm oyun
lardan biliyoruz Orestes'in ilemeli kundak balaryla
tann, onunsa bir bebek olarak birlikte terk edildii
gnorismata yla tann. Bu iki durumun tad nem da
ha nce aklanmt; Aristoteles ayn trden bakalarm
sayyor Spartoilerin mzra (s. 70) ve Pelopidainin yl
dz: bir baka geleneksel doum iareti. Anagnorisisin
kkeni neydi?
Erken tragedyann temalarnn Dionysos mitlerinden
alnd konusunda birleiliyor; ben de ilk temann tan
rnn lm olduunu savunuyorum. Yine biliniyor ki,
beinci yzylda Dionizyak evrim, tragedyada dier mit

222

D R A M A N IN KKJENt

sel evrimlerden daha belirgin deildi. imdi bir adm da

ha ileri gidebiliriz. lk tragedya yazarlarnn teki ev
rimlere yaklamaya balamalarndan nce Dionizyak ev
rimi tam olarak kullanm olmalar gerektii akla ya
kn bir ey. Yalnzca Dionysosun lmn deil ayn za
manda doumunu ve diriliini de oyunlatrm olmal
lar. Sylediim gibi, bu akla pek yatkn bir ey, ayrca
ortaa yalva oyunlaryla da destekleniyor. Bunlarn e
kirdei Paskalya komnyonunda M eryemlerin Quem
Quaeritis'iydi. Bu ekirdek Paskalya mitindeki teki e
lerin oyunlatrlmasyla gelitirilmiti Meryemlerin me
lekle, havarilerle ve sa'nn kendisiyle bulumas. kinci
aamaya, ayn ilem Doua uygulandnda ulald,
ncsndeyse temalar Yaratltan ve Ademin Cennet
ten kovuluundan Daniele ve Nebukhadnezzara kadar
uzanr.
Bu nedenlerle tannma temasnn, tanrnn yeniden
douundan ya da diriliinden sonra kendini gsterme
sinden tredii varsaylabilir. Onun grnmesini, koro ta
rafndan yaplan bir sorgulamann izlediini varsayabi
liriz, bunun sonunda da tanr, tapmyla ilgili kutsal ey
leri ya da gizemli simgeleri gstererek kimliini kant
lar. Bu varsaym, ilerde incelenecek olan uygulamann bir
baka zelliinden baka destekler de alr.
Yunan tragedyasnn hibir zellii, Yunancada stichomythia denilen dize-dize soru ve yant paralarndan
daha yakn deildir konuya. Btn tarihi boyunca bu zel
lik kat resmi karakterini saklamtr, yalnzca Sophokles
ile Euripides, bazan iirin ortasnda konumacnn dei
mesine izin verecek derecede yumuatmtr bu kat ku
ral. rnein Agam emnonun doruk noktasnda kula
mza aykr, hatta sama bile gelir bu; eer Atm allar
kabul ettiyse bunu, diyebiliriz ki, kalbn temel, bu yz
den de ilkel bir zellii vard.
Bu resmi diyaloglar ierikleri ynnden de ayn de
rece dikkate deer. Bunlar soru ve yantlarn bakml
dzenlenmesiyle ilerlemekle kalmaz, fakat ou kez, zel

TRAG ED YA

223

likle Aiskhylos'ta konumaclar bunlann anlamm ak

lamaktan ok gizlemek istermi gibi grnrler. Szle
rin bir bilm ece ak konu. Bu tr dizeler tipiktir.
Bazan szler gerek bir bilmece eklini alr. rnekse,
Rhoiphoroi'e Klyteimnestra, Aigisthos'un ldrlmesin
den sonra, kleye, duyduu ln ne olduunu sor
duunda, kle kapal bir biimde aklar; Size derim ki,
ller yaayanlar ldryor; Klyteimnestra yant verir,
A m a bir bilmece bu, yine de anlamn okuyorum. Y a
ntnn tm etkisi eviride kaybolur, nk kulland sz
ckler xyndka, Anlyorum genellikle erginlenenlere
uygulanan terimi anmsatr hoi xynetoi, anlayanlar, gi
zemli eyleri grmelerine izin verilenler. Burada da bir
bilmece var, zmeye almamz gerekiyor.
Bilmece, bugnn ilkel halklar arasnda nasl yay
gnsa, Hint-Avrupa folklorunda o derece derine gml
dr. Schulzn toplad, daha yakn bir zmlemeye de
ecek bilgiler, bilmecenin ilk balangta bir erginleme
snavnn ya da snamann konuma blm olduunu
dndryor.. Fakat imdilik kendimi eski Yunanistan
dan elde edilmi, sz konusu noktay geici olarak sap
tamaya yeter kantlarla snrl tutmalym.
Bilmece, Soloi'li Klearkhos tarafndan zlmesi ze
knn kullanlmasn gerektiren ve ceza ya da dl kar
l ne srlm esprili bir problem olarak tanmla
nyor. Normal Yunan tipi, Sphinksin bilmecesiyle meklendirilebilir. Oidipus bunu zerek Thebai Kral olmutu:
Bir ey var, sesi bir,
Ayaklar drt, iki ve ;
yle deiik bir ey ki grlmemi.
Karada, denizde ve gkte yrr;
ok ayaklan zerinde yrdnde,
Gc cn azdr, admlan en yava.

Temel zellik, tannmas istenen eyin simgesel ve zt

terimlerle anlatldr.
Sphinks, Phikion Danda oturan dii bir canavard;

224

D RAM ANfN KKEN

Phiks onun adnn Aeolik ekliydi. Onun Tkebai krallk

sarayyla ilikileri zerine sylence, Pausanias tarafndan
kaydedilmitir. Bilmeceyi Laiostan, o da olaslkla baba
sndan renmitir, nk anlatldna gre, ilk olarak
Delphoi Bilicisi tarafndan byk-byk babas, haneda
nn kurucusu Kadmos'a verilmiti. Laiosun, kraliesinden
baka kadnlardan da oullan vard, onlardan herhangi
biri ardllk hakkn ileri srerse daa gnderilirdi, da
da Sphinks bu bilmeceyi sorard ona, bilemezse ldrlr
d. Bu sylence, bir krallk klannn gizlerine bir tr er
ginlemeyi anlatmakta.
Anmsanaca gibi, Spartada olan ocuklar akam
yemeinden sonra kamu ileri hakknda eiren tarafn
dan sorguya ekilirdi, eer yanl yant verirlerse baparmaklann srrd onlarn (s. 131). Bu sorulann da ba
langta erginleme gizleriyle ilgili olmas mmkn gr
nyor, nk ilkel erginleme trenlerinden birinin izle
ri Orestes sylencesinde de izlenebilecek bir parman
kesilmesi olduunu grmtk (s. 135). Athenaios, eski za
manlarda bilmecelerin ikili elencelerde genleri eitmek
amacyla sorulduunu kaydediyor ve Adonis festivalinde
bir ikili elencede, de birbirine sorular soran Samoslu kzn anlatld Diphilos'un b ir parasna gn
derme yapyor. Son olarak, Plutarkhos, Thebai'nin Agrionia festivalinde kadnlarn kayp Dionysos'u aramaktan
dndklerinde akam yemeinden sonra birbirlerine so
rular sormalarnn bir grenek olduunu sylyor.
Bu kant, dnyann baka yerlerinde olduu gibi Yu
nanistan'da da, bilmeceler sorma alkanlnn, erginle
me gizemlerindeki, amac adaym gizemli simgeler hakkndaki bilgisini snamak olan sorulu yantl konuma
lardan (kateizm) trediini akla getiriyor. Bu nedenle,
Yunan tragedyasnda o kadar gerilere gittiine gre, stichomythia nm bu tr soru yant konumasnn b ir kaln
ts olmas mmkndr; tanrnn kimliinin tannmasnn,
dinsel dramanm seyrinde bu simgelerin aklanmas ama
cyla nasl kullanldn kolayca grebiliyoruz.

TRAG ED YA

225

Son olarak, oyuncularn oyunlarm oynadklar sah

neyle ilgili bildiklerimizden dikkate deer bir ey ka
rp karamayacamz aratrmamz gerekiyor. Ne yazk
ki, pek fazla bir ey olmayacak bu. Aiskhylosun zama
nndaki sahneden hibir iz kalmam, belki de aatan
yaplm olduu iin. Puchsteine gre beinci yzyln so
nundan ya da Drpfelde gre drdnc yzyln orta
sndan kalma ilk ta binalarn kalntlarndan anlal
d kadaryla eski tahta yap, orkestraya doru knt
yapan her iki ucunda kanatlan olan uzun bir bina, sahneyse bu binann nnde bir kanattan tekine uzanan
dar bir platformdu, olaslkla. Binann cephesi, dolaysy
la, sahneye bir arka plan grevi gryordu; burada sah
neden oyunculann soyunma odalanna alan kaplar var
d. Sahnenin derinlii bilinmiyor, fakat ok fazla olma
yabilir, nk bildiimize gre oyuncular koroyla ser
beste konuabiliyordu ve sahneden orkestraya kolayca
geilebiliyordu.
Sahne ve sahne binalar sken diye bilinirdi. Bu sz
ck, birincil olarak adr anlamna gelir, aym zaman
da tente ya da st rtl bir arabann sayvan iin de
kullanlr. Buras nemli, nk Horace'tan duyduumuza
gre Thespis ve oyuncular Attika kylklerinde bir ara
bayla turneye karlarm. Bir de, arabalarn Dionizyak
femosun deimez bir zellii olduunu biliyoruz. B
tn bunlar bir arada almnca, bize Kent Dionysia'da res
mi yarmalarn kuruluundan nceki Attika dramas hak
knda bilmeye deer eyler sylyor. Thespisin yaklak
.. 534te tragedya dln (bir kei) kazand syle
niyor; bu, festivalin Peisistratos tarafndan dzenlendii
bir tarihtir.
Eer Horacetan bugne kalan sylence gerekse
bundan kukulanmak iin bir neden yok yeniden kur
maya altmz zincirde nemli bir halka salyor bi
ze. Dionizyak drama, bir gizli cemiyetin treni olmaktan
ktktan sonra ve Atinada kendine salam bir yer bul
madan nce kyleri dolaan bir oyuncular loncasnn ya da

226

D RA M A N IN KKEN
Y U N A N T R A G E D Y A S IN IN T R E N K A L IB I

l k e l

e r g in l e m e

ocuk olarak k

YUNAN
E R G N LEM ES

TRAG ED YA

pompe

prodos

agn

peripeteia

sparagmos

komms

Kutsal eyalarn
gsterilmesi

anaklypsis

anagnrisis

Kateizm

ainigmata
dokimasia

srichomythia

Yetikin olarak dn

kmos

exodos

lm ve dirili

loncalarnn elindeydi. Hi kukusuz, bu loncalar hl, thiasos rgtlenmesinden gelme dinsel bir temelde rgtlen
miti, gsterileri hl dinsel bir anlamla yklyd ve
rnlerin durumuyla ilgiliydi; ama uras da olduka ak
ki, eer bu evre iinde kalm olsalard, bugn ada
Avrupada hl rastladmz kyl taklit oyunlarna
(mummery) bozulmu olacaklard. yleyse bu dnem,
Aristotelesin erken tragedya bieminin zellii dedii sert
lik ve kabalk niteliklerinin gelitii dnemdi.
Chambers, ortaa ngiliz sahnesi zerindeki alma
snda, on ve on drdnc yzyllarda burjuva snfnn
ykseliiyle birlikte, ortaa Kilisesinin trenlerinden ge
limi olan kilise oyunlarnn (tapnma oyunlar) din adam
larndan burjuva loncalarna, katedralden pazar yerine
getiini, ayn zamanda temalarnn da laikletiini gster
mitir. ngiliz dramas Yunan dramasyla ortak temel e
ler tayordu; nk bu tapnma oyunlar, maskeli-giysili
oyunlar, halk danslar ve Germen kabilelerinin tanm t
renlerinden gelme baka gsterimlerden de etkilenmiti;
drama laikletikten sonra, Tudor monarisinin koruyucu
luuyla daha da gelimiti. Fakat her ikisinin de tarihi

TRAG ED YA

227

ynnden, ok nemli bir temel ayrm var. ngiltere'de

Kilise feodal soylular demekti, onun oyunlarysa, ynetici
smfn dinsel treni olarak uzun sreden beri deimeye
direnli kat bir biimde kalplamt. Bu nedenle, ilk an
da igdsel olarak, kilise oyununu yararl bir baka e
ye yanslama bysne dndrme yollarn arayan
kyl snfndan gelmi olan oyunlatrmaya doru itici
g, kilise yetkililerinden gelen etkin bir muhalefet kar
snda ayakta tutulmutu; yine ayn nedenle, bu oyunlar,
feodal soylularn rakibi burjuva snf tarafndan benim
senip, daha sonra da burjuva snfnn nderleri olarak
Tudorlann korumaclna geince, drama dinsel trenle
bilinli bir ztlk iinde geliti ve hzla bamsz duruma
geldi. te yandan Attika'da, dramanm evrimletii Di
onysos tapnmas oldum olas poplerdi; bu yzden de es
ki soyluluun klan tapmlarma kart olarak tiranlar ta
rafndan canlandrld ve yeniden rgtlendi. Sonu ola
rak, drama Atinaya getirildiinde, Dionizyak gizemlerin
kyl snf arasnda dalmasyla birlikte balam olan
laikleme eilimi tersine dnm oldu. Dinsel trenden
uzaklamay srdrecei yerde, geriye, ona doru itilmi
oldu; bundan sonra da btn tarihi boyunca, ilk ve en
nde gelen bir kutsal hizmet olarak kald, bu kutsal hiz
met bir kez yeni trensel kalb iinde yerleince yorum
layclar zerinde ciddi bir artistik disiplini zorla uygu
lad. Atina tragedyasnn teknik olarak Elizabeth dne
mi tragedyasndan daha yetkin olmasnn bir nedeni de
budur.
Peisistratosun din politikasnda bilinli bir ekilde
gerekletirdii bir ama izlediini grmtk. Onun dra
ma karsndaki tutumu da ayn. Tragedya yarmalarn
kurduunda amac, yalnzca Atinal tccar ve zanaat
larn beeni ve ilgilerini ekmek deil, ayn zamanda hal
kn yaratm olduu bir sanat biimini, onlarn kltr d
zeylerini ykseltmek ve onlar bir ulus kalb iine dk
mek iin kullanmakt. Yeni sanat biimi, nasl, zaten ger
eklemi bir ilerlemenin ifadesi idiyse, onun ynetimi

228

D R A M A N IN KKEN

altnda, ilerlemeyi daha da hzlandrmak iin bir uyan

oldu. Atina tragedyas balangtan beri Atina halknn
maddi ve toplumsal ilerlemesine sk skya balyd.
O, ayn zamanda, eer Atm allar apayr bir ulusal
kltr gelitireceklerse, teki Yunan devletlerinin, zel
likle o srada kendilerinden daha ileri durumda olanla
rm kltrn de zmlemek zorunda olduunu gryordu.
Bu amala, ton epiinin halk nnde okunmas gelene
ini kurdu, bylece Atinal drama yazarlarna, ok zen
gin ve incelmi geleneksel gerele dolu bir hzinenin ka
plarn ardna kadar am oldu. Fakat onun ileri gr
llnn en belirgin tan, gelimi dithyrambos'un ta
rihidir.
Tiranlar ynetiminde Atina, hzla Yunanistanda dithyrambos gsterilerinin balca merkezi haline geldi, fa
kat tandmz dithyrambos airlerinin hemen hepsi ya
bancyd Hermioneli Lasos, Chalkis'li Hypodikes, Thebaili Pindaros, Keoslu Simonides ve Bakhylides; btn
bunlar aslnda Kent Dionysia iin yazmlard. Atina ti
ranlan, tragedya ile uraan kendi airlerinin pek eilim
gstermedii bir sanat biimini zendirmek iin niin bu
kadar ok almt? Bunun nedeni, tragedyann geli
mesi ynnden onun ne kadar deerli olduunu anlam
olmalandr mutlaka. Peloponesosta, Korinthosta ve Sikyonda halk hareket, onunla birlikte Dionizyak canlan
ma, A tina'dakinden ok daha nce balamt; ayrca onun
karakteristik sanat biimi olan dithyrambos dardan, Attikada hibir zaman kk salmam olan Dor aristokra
sisinin koral geleneiyle yakn temas yoluyla destek gr
mt. Tiranlar, Kent Dionysia'da dithyrambosu yerle
tirmekle, bu gelenein Atinal drama yazarlarna ak
hale gelmesini saladlar, onlar da bylece bunu kendi
tragedya korosu uygulamalarna katma olanan buldular.
Yani, g halktan geldii halde, onlar dithyrambos
un bilincine vardran ve kullanmalarn salayan, nder
leri olmutur. Kitlenin hareketlendirici gcyle bireysel
nderliin bu birlemesi olmakszn tragedya sanat bu

TRAG ED YA

229

kadar hzla ilerleyemezdi; ayrca ksa sre sonra da de

mokratik devrimden alaca o byk uyardan tam an
lamyla yararlanacak duruma gelemezdi.
Bu noktaya kadar tartmamz yle zetlenebilir^ Dionizyak thiasos, kabile toplumunun ge evrelerinde iin
den gelitii totemci klann yap ve ilevini deimi bir
biimde srdren bir gizli by cemiyetiydi. Bir erkek
rahibin nderliinde kadnlardan oluuyordu. Onun er
ginlemeden gelen treni ge ieriyordu cmbler
de ak krsal alanlara k, bir kurbann paralanp yen
dii bir kurban kesme ve utkulu bir geriye dn. Bu
dinsel tren, Dionysosun acsnn miti olarak yanstl
yordu. levi, topran bereketini artrmak olduu iin,
yalnzca kyller arasnda srp gitti, bylece daha ile
ri bir aamada toprak sahibi soylulua kar halk hare
ketiyle yakndan zde duruma geldi. Yunanistann baz
blgelerinde erkek ve kadn cinslerin toplumsal ilikile
rindeki deimelere bal olarak tren, erkeklerin kontroluna geti ve daha ileri bir deiiklie urad. Gizli ol
maktan kp dalmaya balad. Cmb alaynda syle
nen ark, bir lhi oldu, bu da Peloponesos'ta hzla ge
liti; kurban treni bir ac ekme-oyunu oldu, daha ok
da, ge balamasna karm halk hareketinin daha ileri
gittii Attikada geliti. lkinden dithyrambos ortaya k
t, ikincisindense tragedya. Her ikisi de tiranlar tarafndan kentliletirildi ve bilerek ynlendirildi, ilki aristok
ratik liriin etkisi altnda olgunlat. Bylece, tartma
mza geriye doru bakarken, kesinlikle diyebiliriz ki, tra
gedya sanat, uzaktan fakat dolaysz olarak ilkel totemci
klann dinsel yanslama treninden gelmitir; evrimindeki
her aama, toplumun kendisinin evrimiyle koullanmtr.

GNDERMELER
Pauly-Wissowa, s.v. Rtsel.

.230

D R A M A N IN K K E N

Y U N A N RNN EVRM

GNDERM ELER
Pickard-Cambridge, A.W . The Theatre of Dionysus in Athens (Atina
da Dionysos Tiyatrosu), Oxford, 1946.
...................... The Dramatic Festivals of Athens (Atina Drama Festi
valleri), Oxford 1953.
Chambers, E.K. The Mediaeval Stage (Ortaa Sahnesi), Oxford, 1903.

D RD N C B L M

ASKHYLOS

ATH E N A BAYKUU

XII
DEMOKRAS

Yrtme grevlerini kendi adaylaryla doldurarak y

netimin kontroln ellerinde tutmu olan tiranlar dne
minde Atina anayasasnda pek fazla d deiiklik olma
mt. Hippiasm kovulmasndan ve sagorasm kalkt
kar-devrimin bastrlmasndan sonra halkn kazand
haklar salam bir temele oturtmak amacyla yeni bir
anayasa hazrland.
Atina basit bir tarm ekonomisinden para ekonomi
sine gemiti artk. Toprak sahibi snfn kaltsal ayr
calklar kaldrlmt; doutan gelen .ayrcalk haklan
mlkiyet haklarna balanmt. Bu deiiklikler daha o
zamandan, kalt yasalarnda ve kart cinslerin toplum
sal ilikilerinde derin deiikliklere yol amt; artk es
ki kabile sisteminin akrabala dayal, yeni ekonomik ve
toplumsal ilikilere ayakba olmu olan son kalm tlan
temizlenmiti. te yandan, bu biimde gerekletirilen
devrim, byk lde sradan halkn kabile sisteminde
yararland eitlii yeniden ele geirmesinde yatt iin,
halk meclisi, ortak festivaller ve kurann kullanl gibi
kabile sisteminin akrabla dayal, yeni ekonomik ve top
lumsal ilikilere ayakba olmu olan son kalntlar te
mizlenmiti. te yandan, bu biimde gerekletirilen dev
rim, byk lde sradan halkm kabile sisteminde ya
rarland eitlii yeniden ele geirmesinde yatt iin,
halk meclisi, ortak festivaller ve kurann kullanl gi-

234

ASKHYLOS

bi kabile toplumun un karakteristik kurumlarmdan baz

larnn yeni ve ok farkl koullarda canlandrlmasyla
birlikte yrmt. Son olarak, devrimin srkleyici g
c tccarlardan ve zanaatlardan oluan yeni orta smf
olduu iin bu snfn iktidara ykselii, topluma ve dn
yaya yeni ve farkl bir bak beraberinde getirmiti.
lkel Attika klanlarnn nde gelen ailelerinin kendi
lerini bir ynetici kast olarak nasl kabul ettirdikleri da
ha nce anlatlmt; fakat kabile sisteminin yaps, kla
nn dayanmasn ykm olan bu gelimeyle bozulmu
olsa da, imdi ulam olduumuz dneme kadar varl
n srdrmt: Eupatridai'den seilmi olan drt ka
bile bakanmm (phylobasileis) ynetimi altod a k i ordu
nun rgtlenmesi kabileseldi; daha da nemlisi, yurtta
haklarndan yararlanma, fratrilerden birinin yeliine
balyd. Fratriler klan gruplan olduuna gre, yurtta
lar topluluunun hl ilkel Attika klanlarna bal kii
lerden oluan bir kabile topluluu olmas demekti bu.
te bu noktada, kabile yapsna kar bask en gl
durumdayd ve yeni orta snftan geliyordu.
Attikann endstriyel geliimi ilk aamalarnda i
gc eksiklii nedeniyle engellenmiti. Grdmz gibi,
Solon bu yzden kyllerin mallarndan mlklerinden
edilmelerini nlemek iin hibir ey yapmamt; ayn ne
denle isizlie kar yasalar karm, yabanc zanaat
larn gn zendirmiti. Bununla birlikte, bu gmen
ler yurttalk haklarn ancak fratrilere kabul edilmekle
kazanyorlard, sonu olarak da toprak sahibi aristokra
sinin politikas fratrileri kapal tutmakt. Bu dnemden,
fratri yeliinin klan yeleriyle snrl tutulmamas ko
ulunu getiren bir yasa sakl tutuluyordu. Bunun, A tti
ka fratrisinin sadece u kadar klandan olutuunu sy
lerken Aristotelesin yanldnn kant olduu ileri s
rlmektedir; fakat te yandan, Aristotelesin hakl oldu
unu da kantlar bu, nk klandan olmayanlar ilk s
ralar kland tutulmu olmasalard, onlann klana ka
buln zorlayan bir yasaya gerek olmayaca akla uygun

DEMOKRAS

235

gelmektedir, fakat bu yasann byk lde ilemedii

de ak. Aristotelesten rendiimize gre, Peisistratos'un
en gl destekileri arasnda, katksz nesepten gelme
dikleri iin yurttal yitirmekten korkanlar yani, fratrilere kabul edilmi fakat tanmc parti tarafndan kovul
ma tehlikesinde olan gmen zanaatlarn kuandan
olanlar vard. Bu snfn tiranla neler borlu olduu
u olaylardan aka anlalabilir: tiranlk dtnde,
sagorasm ilk eylemlerinden biri, katksz Atinal ol
duklarm kamtlayamayan ok sayda yurttan haklar
nn ellerinden alnmas olmu, ksa sre sonra da, Spar
ta Kral Attika'ya girdiinde, Kleisthenesi desteklemi olan
700den ok aile lkeden karlmt. Bu yzden uras
ak ki, hzla byyen tccarlar ve zanaatlar snfnn
yurttalk haklan, tiranln Kleisthenes nderlii altn
da ilctidan ele geirdii zamana kadar, fratrilerdeki top
rak sahiplerinin etkisi yznden gven altnda deildi;
iba bu yzden, yeni anayasada fratrilerin politik ilev
leri kesinlikle kaldrld.
Kleisthenesin reform larma gemeden nce, mlkiye
tin byynn klamn i yaps zerine etkilerini in
celemek iin bir sre durmalyz. Altnc yzyln balan
gcna kadar mlkiyet hakk, hem gerek hem de kiisel
olarak en azndan szde klandayd. Kii ancak ya
rarlanma (intifa) hakkna sahipti. Bir erkek ldnde,
varl klan arkadalarna geiyor, hi kukusuz, lene
yaknlk derecelerine gre belirlenen oranlarda onlar ara
snda bltrlyordu. Erkeklerin kadnlardan daha ok
pay alyor olmalar olas; hi kukusuz, bu dneme ka
dar klan yelii erkek izgisinde devam ediyordu.
Attika kaltm yasas, demokrasi ynetiminden kabul
edildii haliyle, Solona balanyordu; bu gelenein do
ruluunu sorgulamak iin neden yok, ama yeni sistemin
tm etkilerinin belirgin hale gelebilmesi iin zorunlu ola
rak belli bir srenin gemesi gerekecei de aklda tu
tulmaldr. Bu yzden diyebiliriz ki, kaltmla ilgili de
mokratik uygulama altnc yzylda yava yava geli

236

ASKHYLOS

mitir. Bunu anlayabilmek iin onu Yunanistan'n teki

blgelerinde mlkiyet kaltm yasas olarak bilinen eyle
karlatrmalyz. Beinci yzyldan kalma Gortyna Ya
sas yrrlkteydi; Aristoteles zamanndaki Sparta uy
gulamas hakknda da baz eyler biliyoruz. Bu kant,
zayf da olsa, Attika Yasasm evrimci perspektifine yer
letirmeye yeter, nk Gortyna beinci yzylda eko
nomik ynden, Atinann altnc yzylda olduundan da
ha geriydi, Sparta ise drdnc yzylda bile ok daha
geriydi.
Attika yasasnda vasiyet hakk yalnzca kaltlarn
olmad durumlarda tannrd, bu da evlt edinme yo
luyla uygulanrd. Eer bir adamn kaltlar yoksa, bir
oul evlt edinebilirdi, bu oul onun kalts olurdu. l
kel evlt edinme grenei bylece yeni bir kullanma gir
mi oluyordu. Eer erkek, yasal ya da edinilmi ocuk
brakmakszn lrse, mal mlk aadaki ncelik sra
sna gre yalanlarna geerdi: babas, erkek kardeleri
ve onlarn ocuklar, kz kardeleri ve onlarn ocuk
lar, baba tarafndan kuzenleri ve onlarn ocuklar, ana
tarafndan kuzenleri ve onlarn ocuklar. Anann ve on
larla birlikte onun erkek ve kz kardelerinin dta tu
tulmas, klann karakteristii olan tek tarafl akrabalk
kavramnn, ailenin karakteristii olan daha dar fakat
ift tarafl kavrama henz yenilmediini gsteriyor. Eer
erkein her iki cinsten ocuklar varsa, mal mlk, kz
kardelerine evleninceye kadar bakmalar ve onlara mik
tar snrl bir drahoma vermeleri kouluyla, oullan ta
rafndan bllyordu. Eer yalnzca kzlar varsa, mal
mlk onlara kalyordu fakat kocasnn en yakn akraba
syla ilk durumda lenin erkek kardeleri oluyordu
bunlar evlenmek zorundaydlar; kaltsa, belli bir yaa
gelince onlann oullarna geiyordu. Bylece dtan ev
lenme kural inenmi oluyordu. Ayrca, kalt kz za
ten evliyse, en yakn akrabayla evlenmek zere kendi
kocasndan boanmak, en yakm akrabaysa onunla evlen
mek zere kendi karsndan boanmak zorunda kalabili

DEMOKRAS

237

yordu. Kadnlarn zgrlnde mlkiyet yararna bu k

stlamalar, zina sulan konusundaki Attika yasasna e
dyor; Attika'da zinaya o denli ciddi bir su olarak
baklyordu ki, bir erkek zina halinde sust yakalad
kiiyi, adam ldrme suuyla sulanmakszn ldrebilirdi.
Gortynada kadn drahoma olarak getirdii mallar
zerindeki haklann elinde bulunduruyordu, kocas tara
fndan boanrsa ek olarak be statreslik para alyordu.
Bir erkek ldnde mal yle datlyordu: kentteki
evi ve iindekiler, hayvanlan oullar arasnda blt
rlyordu; geriye kalanlar krsal yerlerdeki mal ml
k, ona bal serfler, onlann evleri ve hayvanlan da iin
de oullar ve kzlar arasnda bltrlyor, her kz,
bir oulun aldnn yansn alyordu. Eer hi olu yok
sa malm mlkn tamam kza kalyordu; kz, malm ml
kn yansn en yakn akrabaya brakarak onun zararm
karlamak yoluyla, onunla evlenmeyi reddedebilirdi.
Spartada yasalar bir kitapta toplanmamt, bu yz
den de kaltla ilg ili kurallann saptanmas pek kolay de
il. Bununla birlikte, bunlar Aristotelesin Attika ve Gortyna yasasnn nda konu zerinde yazdklarndan ka
rlabilir. Sparta ekonomisi G iritin aile mlk sistemine
dayanyordu; fakat Sparta'da para olmad, sanayi ve ti
caret de yasak olduu iin toprak, ona bal serfler ve
rn dnda mlk yoktu.
Aristoteles, kadnlarn zgrln ve etkisini, Spar
ta toplumunun zelliklerinden biri olarak belirtiyor. Bu
konu zerinde syledikleri baka yazarlarca da doru
lanyor, Kadnlar toplumda zgrce dolaabilirdi; zina ce
zalandrlmyordu, hatta utanlacak bir ey bile deildi;
bir kadnn birden ok kocas olabilirdi. Btn bunlar
ciddi biimde eletiriyor Aristoteles, fakat onun, kadnla
rn kulluuna ve kapatlmasna, doann bir yazgs ola
rak bakan bir Atina burjuvasnn bak asndan konu
tuunu unutmamamz gerekir. Daha sonra Spartadaki ka
lt kurallarn yorumlamasn srdrr:

238

ASKHYLOS

Bazlar ok fazla toprak kazanmay becermitir, ba

zlarysa ok az, bylece toprak ok kk bir aznln
eline dmtr. Yasalar da pek iyi dzenlememi bunu;
nk yasa yapc ok hakl olarak topran alnp satl
masn onursuz b ir ey sayyorsa da, onun hediye ya da
vasiyet yoluyla el deitirmesini kstlamamakta, byle
ce zorunlu olarak ayn sonu ortaya kmaktadr. Kadn
kaltlarn saysna ve drahomalarn byklne bal
olarak topran bete ikisine yakn ksm kadnlarn elin
dedir. Drahomay kaldrmak ya da ok aza indirmek da
ha iyi olurdu. Aslnda bir erkek, kz kaltsn istedii
kimseye verebilir, eer onu birine vermeden lrse, er
kek kalts ayn eyi yapabilir.
lk bakta bu para Spartallarn zgrce vasiyet dzen
leme hakkn tandn ifade eder gibi grnyor, genel
olarak da byle anlalmakta; fakat biraz dnnce bu
nun yanl bir yorumlama olduu grlebilir. Gortyna
Yasa Kitabnda ya da Attika Yasa Kitabnda, hatta ge
limi yasalarn ortaya kmasndan nceki herhangi bir
eski yasa kitabnda kabul edilmemi bir hakkn, yasalar
sralama aamasna hi de ulamam olan gerici Sparta
aristokrasisi tarafndan kabul edilmi olduunu varsay
mak olanakszdr. O zaman teki seenek nedir? Aristo
teles, Sparta uygulamasn bir Atinalnm bak asndan
yarglyor; hediye ya da vasiyet yoluyla el deitirme de
yince, ya da bir erkein kz kaltsn istedii kiiye ve
rebileceini sylerken kastettii ey yalnzca u-. Atina,
Gortyna ve teki Yunan devletlerindekinin tersine, Spartada kadn kaltnn en yakn akrabayla evlenmesi ge
rekmiyordu, sonu olarak da aile malnn erkek izgisin
den gelen ocuklara geiini salama alacak bir yol yoktu.
Spartadaki toplumsal yaam daha nce anlatlmt
(s. 130-31). Olan ocuk yedi yama gelince anababasndan
alnr ve agla'ya kaydedilirdi; on dokuz yamda erginlik
ama eriir ve Erkekler Evinde oturmaya balar, teki
erkeklerle birlikte yer, birlikte uyurdu, gnn askerlik

DEMOKRAS

239

almalaryla geirirdi. Evlendiinde karsyla birlikte ya

amazd, yalnz zaman zaman onu gizlice ziyaret ederdi.
Gelinin, G iritte olduu gibi kendi anababasyla birlikte
yaad varsaylabilir. Plutarkhos, erkeklerin uzun bir
sre belki de askerlik hizmetinden bak tutuluncaya kadar bu ekilde yaamaya devam ettiini sylyor.
Kzlar da agelai'de rgtlenirdi, fakat erkek ocuk
lar gibi aileden aynldklarm a ilikin bir kant yok. Bu
durumda, Sparta evinin, Erkekler Evinde oturmama ba
kln kazanacak kadar yal olan baba, ana, evlen
memi kz ocuklar ile her iki cinsten yedi yan altn
daki ocuklardan olumas gerekiyor. Yetimi oullarn
olmamas durumunda kz ocuklar, kalttan hak ileri s
rebilirlerdi. nemli miktarda drahoma elde etmekle kal
myorlar, fakat kocalarnn devaml evde olmamas y*
znden maln mlkn ynetimini ellerinde tutuyorlard.
Kukusuz, politik yaamdan dlanmlard, fakat ekono
mik konumlar sayesinde etkileri o denli bykt ki, Aris
toteles Spartadan kadnlarca ynetilen lke olarak sz
ediyor. Sonu olarak, bu sistemin nasl ortaya kt so
rulacak olursa, bunun yant zel fetih koullarnda bu
lunabilir. Yabanc lkelere yerletirilen Spartallarn fet
hedilen lke halkyla evlilik ilikileri kurduunu biliyo
ruz; hepsi de erikin erkek yurttalardan oluan kalc
bir orduyu ayakta tutmak zorunda olduklarna gre, ye
ni devlet, cinsler arasnda iblm temelinde ortaya
kyordu. Erkekler dvyor, kadnlarsa mal mlk y
netiyordu.
Bu sistemi karlatrrsak Sparta, Gortyna ve
Atina bunlann, mlkiyetin geliiminde ve kadnlarn
kulluunda birbiri ardndan gelen aamay temsil et
tii aka anlalr. Ayrca, Attika'da kadnlarn kullu
u mlkiyetin geliiminin bir sonucu idiyse, bundan, da
ha eski zamanlarda kadnlarn daha geni bir zgrlk
ten yararlandklar sonucu kar; Attika geleneiyle ke
sin bir biimde dorulanyor bu. Kekrops egemenliine
kadar geriye gidersek, kadnlarn halk meclisinde erkek

240

ASKHYLOS

lerle birlikte oy kullandklarn, resmi evlilik diye bir e

yin olmadn, her kadnn eitli erkeklerden ocuklar
olduunu, ocuklarnsa anann adm aldn grrz. Ya
ni, A ttika'da kadnlarn stats bir zamanlar tarihsel d
nemde Spartada olduundan daha yksekti, ayrca Attika
geleneinde hl anmsanan bir eydi bu. ada Attika
ile ada Sparta ve ada Attika ile Attika gelenei
arasndaki bu ikili ztlk, Attika yazarlarnn Aiskhylos,
Sophokles, Euripides, Aristophanes, Platon, Aristoteles
kart cinslerin toplumsal ilikileri ile niin bu kadar de
rinden ilgilendiklerini aklar bize.
Bylece, altnc yzyl sresince, mal mlk sahibi er
kekler, klann ilkel yapsndan ve ilevlerinden geriye ne
kaldysa azar azar yontarak Eupatridainin iini tamam
lamt. Kleisthenes, soylularn kendi klan tapmlan yo
luyla kullandklar etkiye kar kmak iin, peisistratos
un popler devlet festivallerini gelitirme politikasn sr
drd, fakat onun elinde bu politika, soylu ailelerin var
lk ve saygnlklarndan gelen gc tamamen ortadan
kaldracak kadar etkili olmad, hatta belki niyet de bu
deildi. Bunu bundan sonraki blmde greceiz. Asl
mcadele, daha nce de grdmz gibi, soylularn h
l orta snfn gvenliini tehdit edecek kadar gl ol
duu fratrilerde toplanyordu. Eer bu tehdit kaldrla
cak idiyse Kleisthenesin destekleyicileri bunda karar
lydlar fratrinin politik olarak glendirilmesi gerekir
di; bu da kabile sisteminde en nemli nokta olduuna
gre bu sistemin yeniden kurulmas gerekiyordu.
Bunu gerekletirme yolu bambakayd. Kabilenin ye
niden yaplandrlmas yeni bir ey deildi. Daha nceki
bir blmde iaret ettiimiz gibi Kyrenede yaplmt bu,
asker yeniden rgtlenmenin bir blm olarak Sparta
da da yaplmt. Fakat insan toplumunun ilkel srden
olutuu gnlerden beri atalarnn devaml olarak iinde
yaam olduklar toplumsal yapnn insanlarn kafasn
da brakt iz o kadar derindi ki daha nce grm
olduumuz gibi, onlann maddi evrenin yaps hakkndaki

DEMOKRAS

241

dncelerini bile bu belirliyordu bunu, hangi biimde

olursa olsun bir toplumsal dzenin doal ve zorunlu te
meli olarak kabul ediyorlard hl. Dolaysyla, baka yer
lerde olduu gibi Attikada da ilkel kabile sistemi ald
nda, eski dzenin d zellikleri aslna uygun biimde
yenisinde de yaratlmt; ada bir tarihinin, kabile
lerden ve Kleisthenesin irittydslerinden daha yapay bir
dzenin tasarlanmas insan zeksnn tesindedir gibi
dnceleri yle yantlanabilir: biz hakknda ne d
nrsek dnelim, o dnemin Yunanllar iin dnyadaki
en doal eydi bu.
Yeni sistemdeki yaama birimi demos ya da bucak
idi. Bir toprak birimi olarak demos tarihncesi zaman
lardan beri vard. Birok durumda, bir klann adn ta
rd: Eupyridai, Aithalidai, Semachidai gibi. Ayrca, sz
cn kendisi z anlamyla bir blgeyi ifade eder; top
rak zilyetliiyle ilgili anlam daha nce incelenmi olan
dasmos szcyle ayn kkten gelmektedir. Bu konu ze
rinde kardmz sonulardan, demos'un, ilk biiminde
belli bir klana ayrlm toprak m oras olduu anlalyor.
Dolaysyla, altnc yzyln sonuna kadar, toprak zilyet
lii klan sisteminin dalmasna bal olarak kkende
ki ba byk lde silinmi de olsa, klanla geleneksel
bir birliktelii vard.
Kleisthenes her demosta oturan insanlar, seimle ge
len bir bakan (demarchos) ve ergenlik yama gelir gel
mez her erkein adnn yazld bir nfus ktnn
tutulmas da dahil nemli korporatif ilevleri olan bir
korporasyon olarak rgtledi. Bu nfus ktne yazl
ma yurttalk haklarn da birlikte getiriyordu. Demosun
ilk yeleri, Kleisthenesin reform lar yasalat srada s
nrlar iinde oturan ergin erkeklerdi akrabalk ilkesi
bu derece gevetilmiti; fakat daha sonraki kuaklarda
yelik, soy sopla saptanr oldu. Oul, nerede oturursa
otursun, daima babasyla ayn demos' a bal oluyordu.
Bunun iin de, iki kuak sonra bu birim, kendi bakan,
kendi ortak yaam ve kendi duygusal balantlar olan

242

ASKHYLOS

gerek akrabalardan oluan bir toplulua dnt. Kleisthenes, ilkel klann ortadan kalkmasyla insanlarn ka
falarnda oluan boluu doldurmann bundan daha iyi
bir yolunu bulamazd.
Demoslarn bu dnemdeki says bilinmiyor. Olas
lkla 150 ile 200 arasndayd. Trittyes ya da kaza denilen
gruba ayrlyorlard. Trittyes'in bir demoslar grubu
olarak fratriyle ilikisi, demosla klan arasndaki iliki
nin aynyd. Hi de korporatif bir varl yoktu; btny
le corafik bir birimdi, fakat reformculara yeni sistemin
gerekten devrimci zelliini skntszca altnda gizleye
bilecekleri bir rt salyordu. Bu otuz trittyesden onu,
kentte ya da kente yakn yerlemi demoslardan, onu
denize yakn blgelerde yerlemi demoslardan, onu da
i blgelerde yerlemi demos'lardan oluuyordu. Bu d
zenlemenin amac, trittyesin kabileler halinde nasl grup
lam olduunu grdmzde daha iyi anlalacaktr.
O zamana kadar drt Attika kabilesi vard. Bu sa
y imdi ona ykseliyordu. Bu on kabileden her birinde,
biri kent alanndan, biri deniz blgelerinden, biri de i
blgelerden trittyes vard. Bu demekti ki, kent nfu
su her kabile iinde gvenli bir biimde yerletirilmiti;
btn politik toplantlar kentte yapldna gre, kendi
saylaryla oransz bir oy gcn bir araya toplayacak
bir durumdayd. Bylece tccarlar, imalatlar ve zana
atlar orta snf, toprak sahipleri, iftiler ve kyller
zerinde devaml bir stnlk ele geiriyorlard, ayn za
manda lkenin karlar kentin karlarna bal bir du
ruma gelmi oluyordu.
Kleisthenesin eskinin kalb zerine kurmu olduu
yeni toplum dzeni byleydi. Eski klanlara ve fratrilere
dokunulmamt, fakat etkin bir biimde yerlerine ba
ka eyler konmutu, bylece de son bulmulard. Yeni sis
temin sonucu ve kurulma amac, elbette mlkiyetin ge
liimine kar son engellerin de, topluluun en ileri ke
simi olan orta snf tarafndan ortadan kaldrlmasyd.
Genel olarak tannan biimleri bu, fakat bu temel de

DEMOKRAS

243

iikliklerin neden bu denli tutucu bir biimde oluturul

duunu aklamyor. Klann yerine demos'un geirilii
nin, aslnda akrabalk ilkesinden yerellik ya da bir yer
de oturma ilkesine geii ifade ettii sylenmekte. Do
ru, fakat demos yeliinin neden kaltsal olduunu ak
lamyor bu. Olan ey, aristokratik klanlarn kontroln
deki eski akrabalk sisteminin yerine, klanlarn gz ard
edildii fakat akrabalk ilkesinin olabildiince sakland
yeni bir sistemin konulmasyd. Baka bir deyile, de
mokratlarn yapt ey, aristokrasi tarafmdan snf bas
ksnn bir arac haline sokulmu olan eski kabile sis
temini ortadan kaldrmak ve bylece onun yerine eskiyi
model ald fakat ayn zamanda demokrat olduu iin
halk tarafndan kolayca eski kabile haklarnn yeniden
ele geirilii olarak gemiten bir kopma deil, gemi
in yeniden canlandrlmas kabul edilen yeni bir kabi
le sistemi kurmakt.
Kabilelerin says neden ona ykseltilmiti? Bu ye
nilik, ayn zamanda yrrle girmi bir takvim refor
muyla ilintiliydi. O zamana kadar Attika, rahiplerin kont
rol altnda ve ay ylyla gne yln uzlatrmak iin
tasarlanm, arada zamanl eklemeleri olan on iki aya da
yal ilkel ay takvimini srdrmt. Demokrasi yneti
minde, aya bal hesaplama dinsel amala yerinde bra
klyordu, tpk ada Avrupada kilise bayramlarnda
yapld gibi; ama Kleisthenes, laik amalarla, otuz alt
ya da otuz yedi gnlk on dneme dayal bir gne tak
vimi kard. A yn zamanda, Solonun kurmu olduu
Drt Yzler Danma Meclisi 500e ykseltildi: on kabi
lenin her birinden ellier ye; elli yelik bu on kabile
grubu, yl iinde dnml olarak Konseyin daimi ko
mitesi gibi alyordu. Yeni kabile sistemiyle yeni tak
vim arasndaki bu karlkl ilikinin, eski kabile sis
temiyle eski takvim arasndaki benzeri ilikinin yerine
gemek zere tasarlandn dnmek yeni anayasann
ruhuna uygun dyordu; gerekten de bunun byle ol
duunu gsteren kantlar da var.

244

ASKHYLOS

Aristoteles'e gre ilkel Attika sistemi, her biri

fratri ieren drt kabileden oluuyordu. Devamla, her
fratrinin otuz klan, her klannsa otuz ye ierdiini sy
lyor ve drt kabilenin mevsimlere, on iki fratrinin ay
lara, her fratrideki otuz klannsa her aydaki otuz gne
e dtn ekliyor. Bu dzenlemenin kurgusal karak
teri o kadar elle tutulabilir gibi ki, birok ada ara
trmac bu ifadenin tmn, hatta fratrinin bir klan gru
bu olduunu yadsma noktasna kadar, kmsemektedir.
Fakat, ister demokrasinin kkenini, isterse tragedyann k
kenini aratryor olsun, Aristotelesin tarihsel gelenei
ele al o denli salam ve ak grl ki, kard so
nular yle kolaylkla bir kenara atlamaz. Bu rnekte,
fratri ile klan arasndaki iliki konusundaki gr ke
sinlikle doru; eski kabile sisteminin mevsimlerle ilikisi
konusundaki gelenek, aka emalatnlm olsa da, en
azndan eski olmas mmkn, nk eski ay takvimine
dayanyor; gerekten de, en azndan her kabile v e fra t
rinin, yln birbiri ardndan gelen dnemlerinde belli i
levleri yerine getirmi olduu dnlrse, temelde pek
l doru olabilir. Byle bir dzenleme, kabile sisteminin
zellii olan gelimi trensel ibirliine btnyle uyu
yor, aynca yeni kabile sistemiyle takvim reformu arasn
daki ba aklyor bize.
Yeni Be Yzler Meclisinin yeleri kurayla seiliyor
du; ayn yntem birka yl sonra Devletin en st grev
lilerinin; rchontes'in seimine kadar geniletildi. Kura
ekimi, yeni demokratik anayasada, balangta ilkel ka
bile demokrasisindeki amaca hizmet ediyordu: eitliin
korunmasyd bu. Eski demokrasi daha yksek bir evrim
dzleminde kabile demokrasisine bir dnt.
Yeni anayasanm parolas, isonomiaydi: yurtta hak
larnn eitlii, yasa nnde eitlik. Fakat daha sonraki
bir Yunanl tarihinin zekice gzlemledii gibi, ekono
mik eitlik olmakszn politik eitliin hibir yaran yok
tu. Atinal demokratlarn almalan gereken ac bir dersti
bu, onlarsa bu dersi alacaklanna demokrat olmaktan vaz

DEMOKRAS

245

getiler. Fakat bu dnemde toprak sahiplerinin mallarnn

tiranlar tarafndan ellerinden alnmas ve endstrinin, ti
caretin hzla gelimesi sayesinde, bu eliki hl gizlenobiliyordu; ayn ekilde, kle emeinin gelimesinde giz
li olarak duran daha derin eliki, toplumda, kendini na
muslu insanlarn bilincine zorla kabul ettirme noktasna
kadar derine inmemiti henz.
te yandan, Kleisthenesin anayasasnn aka bil
dirdii idealinde bile ulaamad bir nokta vard. rchon
grevine kabul hl mlkiyet niteliine balyd, bu da
aa snflar dlyordu. Bu kstlama demokratik devri
min temel karakterini ortaya karyor. Bir orta snf devrim iydi bu. Eitlik adna btn halk ayaa kaldrdk
tan sonra, orta smf, baanl olmasnda kendisine yar
dm etmi olan kitlelere eitlii reddeden bir anayasann
arkasna saklanyordu. Bu eliki, igdsel olarak bas
trlm olduu iin daha da derine kaym olan orta smf
dncesi zerinde etkili olmutu.
Demokratik dncenin ilk byk temsilcisi, .. 530
da Gney talyada Kroton kolonisine g etmi Samos'lu
(Sisam) bir yurtta olan Pythagorast. Doumu zerine
anlatlanlar elikili ve ksmen de uydurma. En olas g
rleni, Samoslu b ir mcevher oymacsnn olu olduu
dur. Bu dnemde Samos, Perslerin oniay fethetmeleriy
le sona erinceye kadar Yunanistann grm olduu en
parlak Uranlklardan biri olan Polykrates tiranl yne
timindeydi. Polykrates toprak aristokrasisini ykm, M
sr'la dorudan ticareti balatm, limana bir dalgakran,
bir yeralt su yolu kemeri de iinde ok byk kamu i
leri yapm, metal paray denemi ve Egenin ticaret he
gemonyasn ele .geirm eye almt.
Yani Pythagoras kent devriminin ana merkezlerinden
birinden geliyordu, talya'daki yaamysa batda metal
parann gelimesiyle ayn zamana rastlyordu. Aristoksenosa gre, arlk ve uzunluk llerini Yunanllara
reten de Pythagorasti; bu sylence bize kadar geldii ek1yle kabul edilemezse bile (Aristoksenosun gerek sz

246

ASKHYLOS

ckleri bugn elimizde yok), o srada denizar ticare

tin basks altnda uygulanmakta olan arlk ve uzunluk
llerinin standartlatnlmasyla ilgilenmi olmas olduk
a olasdr. N e olursa olsun, matematie olan ilgisinin k
keni konusunda hibir kuku olamaz, nk Aristoksenos onun bu almasn ticaretin gerekliliklerinin te
sine kadar gelitiren ilk kimse olduunu sylyor.
Krotonda, politik b ir parti olarak rgtlenmi olmas
ynnden Orfeci thiososlardan farkl bir gizli cemiyet
kurdu. Yaklak .. 510da politik bir yenilgiden sonra
Metapontiona gt Pythagoras, lnceye kadar da ora
da kalm grnyor. Beinci yzyln ilk yans boyunca
Pythagoraslar etkilerini btn gney talya'ya yaydlar.
Bundan sonra, tarikat Krotondan balayarak birbiri ar
dndan btn kentlerde bask altma alnd, yeleri cezalandmld.
Politik bir parti olarak rgtlenmi olduklarna g
re, Pythagoraslarn, zamanlanmn ekonomik ve toplum
sal gelimeleriyle ilgili bir politik programlan olmas ge
rekirdi. Fransz Devrimini dorudan etkilemi olan ken
dine zg bir politik programn sahibi, Jirondenlerden
Condorcetnin, ilk Pythagoraslann demokrat olduklar
n hi kukusuz kabul etmesi elendiricidir. Pythagoraslann, ztlarm uyumu dncesi onu hemen ekmiti,
nk Jirondenlerin toplumsal uzlama fikrine ok ben
ziyordu. Fakat toplumla kendi ilikileri konusunda Condorcetden daha az bilinli olan ada incelemecilerin
ou, Pythagoraslann aristokrasinin ekirdeini olu
turduu grne sanlmaktalar. Bu gr desteklemek
iin de Laertes'li Diogenesin bir cmlesini kam t gsteri
yorlar: Kroton'da Pythagoras'm mezleri, hepsi ancak
yz kiiydi, hkmeti o kadar iyi (arista) ynetiyor
lard ki, dzenleri gerek bir aristokrasiydi (aristokratla).
Fakat aristokratta szcnn burada szck ve felsefe
anlamnda, en iyilerin ynetimi anlamnda kullanld
olduka ak. Devletin kontrolnn 300 kiinin elinde top
lanm olmas elbette onlarn toplumsal tabannn dar ol

DEMOKRAS

247

duu anlamna gelir, fakat onlarn toprak sahibi soylu

larn karlarn temsil ettikleri anlamnda aristokrat ol
duklar sonucu hi mi hi karlamaz bundan. Tersine,
Samoslu bir kolonicinin nasl olup da kendini, oraya ge
liinden 200 yl noe kurulmu bir devlette, soyca top
rak sahibi bir oligarinin banda bulduunu anlamak
zordur.
Kabul edilen bu gr ilk yadsyan, ilk Pythagoraslann demokrat olduklarn kantlam olan Bumet ol
du. Bu sonu, batda ilk metal paray karanlarn onlar
olduunu ve dolaysyla tccar snfnn karlarn tem
sil ediyor olmalar gerektiini gsteren sikke kantlaryla
da dorulanyor.
Apolloniosa gre, Pythagoraslann kartlan ikiydi:
varlk ve dou bakmndan nde gelen yurtta olarak
tanmlanan aristokrat Kylon ile demokrat Ninon; bundan
baka, Pythagoraslann hkmete verilen ayrcalklarn
uzatlmas ve sivil yetkililerin halka kar sorumlu hale
getirilmesi nerilerine direnmi olduklar syleniyor. Bun
dan u sonu kyor: eer demokrat idiyseler, byk tccarlann karlarn temsil eden lm l demokratlard ve
dolaysyla bir yandan soylular, te yandan da emekiler
tarafndan kar klyordu kendilerine.
Bu kritik dnemde gney talya'nn politik tarihinin
henz aydnla kmadm kabul etmek gerekiyor, far
kat ileri srm olduum varsaym, kantlan herhangi
bir baka varsaymdan daha iyi aklyor grnmekle
kalmayp ayn zamanda Pythagorasln dini cephesi
nin incelenmesiyle kuvvetle destekleniyor da.
Pythagoraslar yeniden dnyaya gelmeye inanyor
lard, bunu da Zorunluluk emberiyle tanmlyorlard.
Son derece sofu ve sessiz dnceye dalmaya ok dkn
kimselerdi. Orfecilerin dil stndeki kap, Eleusisilerin d il zerindeki anahtarna karlk d il zerindeki
kz simgesini bulmulard. Bazlar ilkel olan birok
tabuya sayg gsterirler, bunlara etik b ir anlam yaktnrlardi: rnein, Bir terazinin kolu zerine basma.

248

ASKHYLOS

yani, drstlk snrlarn ama. Kiinin, eylemlerinden

dolay moral sorumluluk tadna inanrlard; gnlk
almadan evlerine dndklerinde kendi kendilerine y
le derlerdi: Nerede hata yaptm? Bugn neler yaptm?
Yapmam gereken neyi yapmadan braktm? Ruhun lm
sz ve yaamdan farkl bir ey olduunu dnrlerdi;
temiz olanlarn ruhlarnn Hadesin yukar blgelerine
ktm, temiz olmayanlarn ruhlarnnsa Erinyser tara
fndan kopmaz balarla balandn dnrlerdi; be
den uyurken ruh uyank kald iin, havanm, insanlan
dlerinde ziyaret eden koruyucu meleklerle dolu oldu
unu; iyi bir ruhu olan insann kutsanm olduunu d
nrlerdi. Gmme trenleri kendilerine zgyd ve ki
isel kurtulularn salayacak biimde dzenlenirdi. Ce
miyete kabul, be yllk bir deneme dnemi olan bir tr
erginlemeyle olurdu.
Bu inancn, aristokratik olmak yle dursun, sylen
diine gre Pythagorasm byk hayranlk duyduu Orfecilikle ok yakn benzerlikleri olduu ak. Nitekim
Bury, Pythagoraslann pratikte Orfeci bir topluluk ol
duunu syleyecek kadar ileri gidiyor, fakat bir abart
madr bu. Btn temel eler erginleme, annma. kur
tulu, beden ve ruhun farkllamas ortakt, ama ayn
zamanda nemli ayrlmalar da vard. Pythagoraslann
koruyucu tanrlar Dionysos deil Apollondu. Orfeci kut
sallk tapm, btnyle ya da btne yakm trenseldi;
Pythagoraslann toplumsal ve moral davran hakknda
gelimi treleri, ilkeleri vard. Entelektel znde Pythagorashk Orfecilie ok stnd, bu da onun kitlelerden
ok lite (sekin) tabakann bir tapm olduunu gs
teriyor. Hepsinden nemlisi de, Orfeciler dinginci (sekinci-quietistic), dnyadan el etek ekmeye raz olduklan
halde, ilk Pythagoraslar kktenci bir politik program
uygulayarak bu dnyay deitirmeye ynelik ateli bir
aba iindeydiler. Orfecilik, gcn o srada politik ola
rak rgtlenmemi durumda olan malsz mlksz ky
l takmndan ve kentli pleblerden aldklar halde, Pytha-

DEMOKRAS

249

goraslar halk hareketinin etkin ve snf bilincine sa

hip kesimini: (denizar ticaretin artmasyla zaten zen
ginlemi, kaltsal toprak sahibi oligarinin muhalefetiy
le n tkal daha da zenginleme yolunu bulmu) varhkllar, tccarlar temsil ediyorlard. Kroton'daki yne
timleri bu nedenle ticari bir teokrasi olarak tanmlana
bilir.
Bu dnceleri aklda tutarak, imdi Pythagoras fe l
sefenin kknde yatan temel dnceye: ztlarn ortala
mada birlemesi kavramna dnelim.
Bu retinin Miletos felsefesiyle olan ilikisi konusun
da Bumet unlar yazyor.mdi, Ortalama'nm bu kesfi, nce eski Miletos ztlar
sorununa yeni bir zm neriyor. Anaksimandrosun bir
zttm tekine saldrsna bir hakszlk olarak baktn
biliyoruz; dolaysyla her ikisine de hakl gelen bir nok
tann varlna inanm olmas gerekirdi. Bununla birlik
te, bunu saptayamamt. Ortalama'nn kefi, bu nokta
nn, ztlarn bir karmasnda (krsis) bulunacan d
ndryor, bu da tpk bir oktavn yksek ve alak ses
lerinde olduu gibi saysal olarak saptanabilirdi. Yunan
llarn cmb grenekleri bylesi bir fikri onlar iin do
al hale getirirdi. enliin ba, belli oranlardaki arap
ve suyun, konuklara datlmadan nce bir kartrma ka
bna dklmesini buyururdu.
Anaksimandros bir zttm tekine saldrsn bir hakszlk
olarak tanmladna gre haklla, adalete (bu fikri ta
nmlamsa eer) her zttm kendi olarak kald bir durum
olarak bakyor olmas gerekirdi. Onun, her ikisine de
hakl gelen bir nokta olduuna inandna degin bir
kant yok; eer byle yapmsa, bunu mzik ya da ma
tematik hakkndaki bilgisizliinden dolay saptayamam
olamazd, nk ortalama retisi daha nce Solon ta
rafndan ortaya atlmt. Gerek u ki, Anaksimandros
soruna bu adan bakmyordu. Bumete gre, birbiri iin-

250

ASKHYLOS

de erime fikri Pythagoras tarafndan kendi ortalama ku

ramndan karlmt; fakat hemenbiraz sonra grece
imiz gibi bu
kuram byle bir eyi ncedenvarsayar.
Bu karsama da onun kafasnda, fikir Yunanllara do
a l geldii iin kmt. Btn etin sorunlarn tesi
ne aldatc bir kolaylkla kayan bu apalca dnme,
Yunan felsefesini, Platoncu Ruh kavram gibi kendisine
maddi evresinden bamsz bir kendi kendine hareket
gc balanan, kapal bir katksz dnce sistemi ola
rak yorumlama giriimlerinin bir sonucudur.
Pythagorasn bulduu ey, oktavn drt sabit notas
arasnda, 6-8-9-12 saysal serileriyle temsil edilen ili
kiydi: yani, bu saylar, sz konusu notalar kar
mak iin eit derecede gerilmi nispi tel uzunluklarn
temsil etmektedir. 6 ve 12 terimleri ztlar olarak d
nlr; 8 altkart (subcontrary) ya da harmonik ortalama
12

(8 = 12-------- = 6 -i
), 9 ise aritmetik ortalamadr
3
3
(9 = 12 3 = 6 + 3). Pythagoras bu bulua gtren ney
di? Kukusuz, her eyden nce matematie olan ilgisiydi,
bunun da kkleri, daha nce grm -olduumuz gibi,
zamannn toplumsal hareketindeydi. Fakat ortalamann
tpta ve dier yerlerdeki uygulamasnn mzik kuram
nn uzantlar olduundan kuku yoksa da, mzik kura
mnn kendisi, yorumlamak zere tasarland grng
ler asndan tam olarak anlalr deildir. Mzik ya da
matematik ynnden 6 ile 12 saylarnn doasmda zt
lar olarak baklmalarn gerektiren hibir ey yoktur. Bu
kavram bir nkavramdr (preconception), ayn zaman
da temeldir. Bu terimler arasndaki iliki, Pythagoras
yazlarda hep, ortalamada erimeyle zlen ya da uzla
trlan anlamazlklardan ya da dmanlklardan biri ola
rak tanmlanr. zm irli Theonun sylediine gre, Pythagoraslar uygunluu (harm onia) ztlann bir uyumu,
oun birlemesi, kartlarn uzlamas olarak tanmlar
lard. Son ifade yine Philolaosa ait olduu sylenen bir
parada bulunuyor.

DEMOKRAS

251

Bu nkavramn kkeni neydi? Bir zttn tekine sal

drsndan bir cezay gerektiren bir hakszlk olarak
sz eden Anaksimandrostan geldii sylenebilir. Fakat
Pythagoras terminoloji farklyd. Dicha phronein kav
ga ve symphronasis uzlama terimleri Dor kkenli
dir, onlann Attika edeerleri ise stasiazein ve homonoiodr, Latince certamen ve concordia karldr. Bu
terimlerin her ikisi de toplumsal ilikilerden ortaya k
mtn stasis parti atmas ya da isava anlamna ge
lir, homonoia i ban ya da uygunluk demektir. Yani
Pythagoraslarn symphronasisi ya da homonoia's eski
snf savamn demokrasi iinde zm olduunu ile
ri sren snfn znel davran karakteristiini ifade edi
yordu. Ztlarm ortalamada erimesi kuram, orta snfn
toprak sahipleriyle serfler arasnda bir arac olarak yk
seliiyle domutu. Yunan felsefesinin bu geliimiyle il
gili, doum yeri M egaranm, nefret ettii demokratlarn
eline geiini grecek yaa kadar yaam olan Theognis'
in iirlerinde, bamsz kant deerinde arpc bir para
var elimizde:
Ko, eek ve atlarmzda asU bir kan tutmaya al
yoruz, onlan iyi bir soydan gelme hayvanlarla iftletir
mek istiyoruz. Fakat soylular kendilerine para getirdii
srece doutan aa snftan bir kadnla evlenmekten
ekinmiyor; bir kadn da zenginlii soylulua yeleyerek,
doutan aa snftan bir kocay reddetmiyor. Onlann
deer verdii ey, para. Soylular aa snftan ailelerle
evleniyor, aa snftan olanlar da soylularla. Servet
soyla kaynamakta. Bunun iin de, yurttalann soyunun,
kannn bozulmakta oluuna amayn; nk soylu, aa
snftan olanla karyor.
zet olarak bu szlerde kaltsal soyluluun dnn ve
orta snfn ykseliinin tm tarihini gryoruz. Theognis
bir filozof deildi; yapt ey, zamannda grd top
lumsal deiiklikleri, onlan ateli bir kart olarak ta

252

ASKHYLOS

nmlamaktan baka bir ey deil; peki grd de ne?

Bir aristokrat olarak, birbirinden ayr tutmak istedii ztlann, esthloi ve kakoi, yeni orta snfn zenginlii yoluyla
birbirine kartn gryordu.
Bu sonu elbette Pythagorasn yapt matematiksel
buluun nesnel deerini deitirmez. nemi, toplumsal
ilerlemenin nasl, iinde yer alanlar yeni, taze bir gr
as kabul etmeye ikna ederek bir bilginin yaylmasy
la sonulandn gstermesindedir. Tpk bilginin ilerle
mesinin insana maddeyi kontrol etme olana verii gibi,
maddi ilerleme de ona bilgisini geniletme olana verir.
Ortalama retisi, Pythagoras'm gen bir ada ta
rafndan tbba uyguland.- Krotonlu Alkmaion diyordu
ki, salk, eit haklarn (isonom ia) gcnden yararlan
mada (slak ve kuru, scak ve souk, ac ve tatl... vb.)
yatmaktadr, oysa onlardan birinin ya da tekinin s
tn gelmesi (monari), hastala yol aar. Kavramn po
litik anlam apak grnyor burada. Monarchia gn
dermesi olaslkla tiranla yaplmakta, nk on lehe
sinde tiranlk iin kullanlan szck budur: salk durumu
ise aka isonomia olarak demokrasinin parolas ta
nmlanyor.
Pythagoraslann matematik, tp ve gkbilime uygu
ladklar bu kuramn bilimsel geliiminde, Alkmaion'un
byk etkisinde olan Hippokrates onu insan rknn ev
rimine uyguladnda son evreye ulalm oldu.
Eer hastalar, salkllannkiyle ayn besi dzeninden
ve yiyecek rejiminden yararlanm olsayd; eer buluna
cak daha iyi b ir ey olmasayd, tp sanat <&iye bir ey
olmazd ya da aranmazd, nk ona gereksinim olmaz
d. nsanlar, hastalar salkllarla ayn rejimden yarar
lanamadklar iin, koullarn zoruyla tbb arayp bul
maya itilmilerdir. Ayrca, diyorum ki, insanlar, kzler
ve atlar gibi ac duymakszn, herhangi bir baka besi
dzenine gereksinim duymakszn meyva, sap, ot gibi
eylerle beslenen, byyen, glenen kz ve at gibi hay-

DEMOKRAS

253

vanlannkinin ayn yiyecek ve iecekle yetinmi olsalar

d. bugnk yaam biim im iz h ibir zaman olmazd. Ba
langta, sanyorum insann besi dzeni buydu. Bugn
k yaam biimimiz, benim dnceme gre, uzun bir
bulular ve gelimeler dneminin sonucudur. nsanlar,
nitelike gl ve katk olmayan ham besinleri payla
t srece, yabaml besin dzenleri onlara korkun ac
ve sanc verm itir bugn akut arlarn ve hzla l
me gtren hastalklarn saldrsna uradklarnda ek
tikleri aclar gibi. Daha nceki alarda, olabilir ki, da
ha az ac ekmilerdi, nk alkndlar ona, ama o za
man bile iddetliydi aclar. Yaplar bu acya dayanama
yacak kadar zayf olan birou doallkla yok oldu, ama
ei} gller direndi, tpk imdi baz insanlarn gl yi
yecekleri hi glk ekmeden sindirip, bazilannmsa 'bun
lar yiyince iddetli sanclara tutulular gibi. nsanlarn,
bugn bizim kullandmz yiyecekleri buluncaya kadar,
vcut yaplaryla - uygunluk iinde b ir besi dzenini ara
m olm alarnn nedeni, sanrm budur.
Hesiodosun izinden, insan yaamm bir savam ola
rak ilk kez dnenler Orfecilerdi, nk emellerini dile
getirdikleri kitleler iin yaam bir savamd; fakat bu
kitleler kendi glerinin bilincinde olmadklar ve dola
ysyla onu ortaya koyamadklar iin zaferin dln
lmn teki yanma koyuyorlard. Fakat o zamandan bu
yana, yeni orta sm f kendini bu savamn iine atm
ve demokrasi dln kazanmt; dolaysyla dnya d
zeni, birbirine kararak, birbiri iinde eriyerek artk zt
olmaktan km olan ztlann uzun sren kavgasnn dur
mas olarak grnyordu onlara; bu fikirler de o zaman,
onlar ortaya karm olan tarihsel srece uyguland. n
san uygarl, gemie baklnca, insanlarn maddi gerek
sinmeleriyle maddi evreleri zerindeki stnlklerini ar
trmaya zorlandklar dinamik ve ilerleyici bir atma
olarak grnyordu. Btn bunlar biraz nce alntlad
mz szlerin iinde var, fakat daha Hippokrates'ten bir

254

ASKHYLOS

kuak nce ayn fikirler, kendisi de bir Pythagoras ve

bir demokrat olan Aiskhylos tarafndan iirlerinde ilen
miti.

GNDERM ELER
Burnet, E.K., Early Greek Philosophy (Erken Yunan Felsefesi), Lond
ra, 1920.
Bury, J.B. History o f Greece (Yunanistan Tarihi), 2. basm, Londra,
1913.

XIII
ATNA

VE

PERS

EL

Mezopotamyann ilk oturanlar, doudan gelen S

mer yaylmaclar tarafndan hkm altna alndklarn
da bataklklar kurutmaya ve sulama yoluyla topra i
lemeye balam, Arabistan llerinden gelme Sami rkn
dan gebelerdi. Fetihten sonra ksa bir sre tm blge
merkezi bir monari tarafndan ynetildi, fakat ok ge
meden her biri bir kaltsal rahip-kraln ynettii birta
km tarmc kent-devletlerine paraland. Tarmm ve m a
denciliin hzl ilerleyiiyle birlikte bu devletler arasn
daki rekabet youn bir duruma geldi, her devlette yne
timdeki rahiplie kart bir tccar snf ortaya kt. Lagash'l Urukagina gibi zorbalarn rol, Yunan tiranlanmnkine benziyordu, herhalde. Fakat bu Smer devlet
leri Yunanistan'dakinden farkl bir biimde geliti. Sula
mann gerektirdii eyler toprak mlkiyeti zerine bir
kontrol zorunlu klyor, haberleme zgrlyse sava
yoluyla genilemeyi kolaylatryordu. Babilin ilk emper
yalist birlii, Sharrukin ve ardllar tarafndan gerekle
tirildi; Sami soyuna bal bir hanedand bu, fakat bunu
Smer soylularnn eski durumlarn yeniden kazandk
lar bir isavalar dnemi izledi. Daha sonra, nc
bin yln sonuna doru Babilli Hamurabi, kuzeyde Er
menistan, batda ise Filistine kadar uzanan bir impara
torluk kurdu. Babil hanedan Asurlular tarafndan dev
rildi, onlar da fetihlerini bir dzene sokmak iin hibir

256

AfSKHYLOS

giriimde bulunmadlar ve imparatorluklar paraland.

kinci byk emperyalist hareket, Ahameni Pers hane
dan ynetiminde oldu; Ahameniler altnc yzyln so
nuna kadar Lydia'y, oniay, Babili ve Msr fethet
tiler.
Pers mparatorluu, Yunanllarn saldramayaca ka
dar glyd, bu yzden de doudaki emperyalist ya
ylma yznden birleemiyorlard. Ayn ekilde, batdaki
yaylma da Kartacanm gittike artan gcyle snrlyd.
Her iki yandan sktrlm durumda olan Yunan kentdevletleri ite gelime yoluna zorlanyorlard. Aralarn
daki rekabet o kadar keskindi ki, Perslerin oniay isti
lasna kar rgtl bir direnme olana yoktu. Miletos'un
dmesinden sonra, onia ticaretinin byk bir blm
Atinaya ve Korinthosa dnd. Polykrates ynetimi al
tnda Ege'de ticari hegemonyay ele geirmeye yneldii
bir srada Samosun (Sisam) Persler tarafndan ele ge
irilmesi, ayn hedefe ynelmi olan Atinal tiranlarn yo
lu zerinden bir engeli kaldrm oldu. Sonu olarak, ..
499da onial Yunanllar bakaldrdklarnda; anakaradan
pek yardm grmediler ve bakaldr bastrld. Anakara
Yunanllar o zaman kendilerini ayn yazgnn tehdidi al
tnda buldular. Bunun sonucunda, her devletteki i e
likiler iddetlendi.
Atinallar biliyordu ki, teslim olurlarsa haraca ba
lanacaklar ve Pers karlarna hizmet edecek bir tirann
ynetimine gireceklerdi. Dolaysyla, demokratik hareket
de bastrlm olacakt. te yandan, direnirlerse, demok
rasiye kar tavrm oktan renmi olduklar Spartadan
yardm istemek zorunda kalacaklard. Bu durumda, de
mokrasiyi korumann tek yolu, Spartanm yardmyla
Perslere lcar savamakt; zaferin kendilerine, eski ba
laklarna kar durma gcn verecini umuyorlard.
Sonunda bu politika kabul edildi, byk baar da ka
zand, ama yalnzca halk bu politikay zorlayacak kadar
gl olduu iin.
Kleisthenes'in nderliinde gerekletirilmi olan de

A T N A VE PERS EL

257

mokratik devrim, demokrasiye kar muhalefetin bln

d keli bir savamm sonucuydu. Bu yenilgiden
sonra gericiler saflarn sklatrdlar. Her ikisi de de
mokrasiyi ykma niyetinde olan Hippiasla sagorasm
yandalar arasndaki farkllklar ylesine silinmiti ki,
506 ylnda Sparta, Hippias yeniden baa geirmek ama
cyla Attikaya bir baka sefer dzenledi. Sefer son da
kikada Korinthosun ekilmesiyle zld; Korinthos, Spartanm etkisinin sthmusun kuzeyine yayldn grmek
ya da Atinallann, kendi ticari rakibi Aiginiaya kar
giritikleri bir ticaret savanda zayf drmek istemi
yordu.
Hippias Spartaya bavurunca, Kleisthenes de Perslere bavurdu. Halkn dncesini almakszn, hi ku
kusuz tiran olarak baa geirileceini sanarak Perslere
teslim olmay nerdi. Bu hareket, kendi ynnden Spar
ta korkusuyla aklanamaz pek. Yurttalk haklarnn d
nda tutmu olduu aa snflar daha o zamandan ken
di etkilerini duyurmaya balamt; orta snfn bir n
deri olarak Kleisthenes ise ya demokrasiden vazgemek
ya da sonunda bir kenara itilmek seenekleriyle kar kar
yayd. Perslerle konumalarnn anlam aa knca,
eli gnderdiini yadsyarak kendini kurtarmaya' alt,
ama baarl olmad bu, nk ok gemeden Atina poli
tikasndan btnyle silindi. Ona ne olduu bilinmiyor,
ama srgne gnderilmi olduu sylenir.
nderlerini yitirmekle zayflam olan Alkmaionoullan daha da saa kaydlar. Hippiasm yandalar, belki
de onlarn desteiyle, Hippiasm ok yakn olan Hipparkhos'un rchon seilmesini salama aldlar f.. 496). Bu
arada, Spartaya gveni sarslm olan Hippias, istekle
rini zorlamak iin Sardise gitti, ata rakipleri Alkmaionoullan, Perslerin boyunduruunda bir Atinann gele
cekteki tiran olarak isteklerini kabul etmek zorunda kal
dlar onun. Ilm llar gericilerin tarafna kaymt.
Bundan sonraki yl boyunca, Persler onia ba
kaldrsn ezer ve anakaraya yry planlarn hazr

258

ASKHYLOS

larken, iki yeni figr kar sahneye. Biri, kktenci de

mokratlarn yeni nderi, 493te arkonlua seilmi olan
Themistoklestir. Themistokles, eski soylu ailelerden gel
meyen, Atinadaki ilk politik nderdi. Aa orta snf
Alkmaionoullarndan ayrarak iktidara gelmiti, fakat
henz bamsz bir izgi izleyecek kadar gl deildi,
kartlarn birbirine kkrtmakla yetiniyordu. teki,
Trakya Khersonesos'u (Gelibolu) Atina tarafndan aln
dktan sonra, Peisistratos tarafndan babas orann Uran
lna atanm olan Miltiadesti. Miltiades babasndan son
ra Uranl srdrd, ama oniallan desteklemekle Peisistratosoullanyla ipleri koparmt, imdiyse bakald
rnn baarszla dmesinden sonra bir kaak olarak
Atina'da bulunuyordu. Miltiades, nl Philaidai klann
dan geliyordu. Doallkla, bir demokrat deildi, fakat
Spartanm yardmyla Perslerle savama seeneini hal
ka gtrerek, Peisistratosoullar ve Alkmaionoullannm
gerici ve bozguncu politikalarna kar onlarn desteini
kendi yannda toplama frsatn gryordu. Kartlan onu
Yarmadadaki kt ynetimle sulayarak nn almaya
altlar, fakat Miltiades temize kt. Aklanmas, Themistokles'in imdilik ona destek olmaya karar vermi ol
duunu gsteriyor.
Persler oniay silip sprdkten sonra Euboia'ya
saldrdlar ve Marathona bir birlik kardlar. Atmallar
Sparta'ya acil bir ar yaptlar, fakat Spartallar ii
ardan alyorlard. Besbelli, aralarnda birou, kendi
leri iin douraca tehlikelere karn tutulacak en iyi
yolun Atina demokrasisini Perslere brakmak olduu
nu dnyordu. Bu arada, Miltiades Atina ordusunun
banda Marathona saldrya geti. Sava ksa srd, fa
kat bir Pers amiral gemisinden, krfeze bakan yksek te
pelerde bir kalkann parltsn grmeye alan Hippias
iin yeterince uzundu. Ona gnderilecek bir iaretti bu
Alkmaionoullarndan, yirmi yl nce kendisinden tes
lim alm olduklar kenti ayn tirana geri vermeye hazr
olduklarn belirten bir gz krpmas. Atm allar iyi d

A T N A VE PERS EL

259

vtler, Persleri denize srdler, sonra da Phaleronda

karaya kan dman tehlikesini karlamak zere kente
dndler aceleyle. Persler gerekten de gemilerini Phalerona yneltmiler, karaya kmak iin bir iaret bekli
yorlard, fakat Marathonda alnan sonucu grnce Alkmaionoullan tekrar gz krpmak cesaretini gsteremedi
ler. Akamleyin Sparta ordusu yetiti, zaferi kazanm
olan Atmallardan artk yardmlarna gereksinim kalma
dn rendiler. Spartal komutann, vglerini bildir
mek ve geri ekilmekten baka yapacak ii yoktu. Spartallar bir kez daha yanl hesap yapmt.
Marathon'dan birka ay sonra Miltiades, Perelerin
eline gemi olan Paros Adasna bir sefer dzenledi. Se
ferin koullan bilinmiyor, ama amac, W alker'in ne sr
d gibi, Kyklad'lan Perelere kar bir d savunma
hatt olarak rgtlemek olabilirdi, nk ona gre Marathondaki yenilgi hi de kesin bir yenilgi deildi. Se
fer tam bir fiyaskoyla sonuland; dnnde, Miltiades,
Alkmaionoullannm yeni bakan olan Megaklesin ka
ynbiraderi Ksantiphos tarafndan suland. Miltiades za
ten sefer srasnda ald bir yaradan lmek zereydi. Bu
olmasayd da lme mahkm olacakt. Gerekten de, lm
cezas para cezasna evrildi, bundan ok ksa sre son
ra da ld.
W alker bu seferin baarszlnn Themistokles'in
yreinde tad davaya bir darbe olduunu ve Miltiadesin aklanmasn, ya da en azndan cezann hafifle
tilmesini salamak iin etkisini kullanm olmas gerek
tiini sylyor. Bu gr olaylarn akn anlalmaz
klyor. Burada, iki yl nceki davada olduu gibi, Miltiades'i sulayanlar Alkmaionoullaryd. Daha nceki yar
glamada, grm olduumuz gibi, o zaman lkeye yeni
gelmi, rgtl yandalar olmayan Miltiades aklanm
t. O zamandan bu yana Marathon Sava kazanlmt,
Miltiades Atinann kurtarcs iln edilmiti, oysa Alkmaionoullan ezici bir yenilgiye uram, yurda ihanet
kukusu altndaydlar, bunu unutturmak iin bir kuan

260

ASK.HYLOS

gemesi gerekirdi. Bu koullarda, Themistoklesin destei

olmakszn Miltiadesin mahkm edilebilmesi inanlmaz
bir ey. Ayrca, Themistoklesin nedenleri de grlmeye
cek kadar uzakta deil. Miltiadesin Perslere kar politi
kasn desteklemiti, nk bu ii tek bana yrtebile
cek kadar gl deildi; fakat biliyordu ki, Philaidainin
bu oulunun en son amac, hizmetlerini halka sunmu
olan teki varlkl soylulannkinden daha demokratik de
ildi. Kktenciler ders almaya balamlard. Bu neden
le de ilk frsatta Miltiadesten kurtulmak iin Miltiades
ile Alkmaionoullan arasndaki blnmeden yararland.
Bundan ksa sre sonra da Alkmaionoullanndan kurtul
may baard. 487de, onlarn aday Hipparkhos srgne
gnderildi; 484te, Miltiades'i yarglayan Ksanthippos sr
gne gnderildi; 482de, onlann en etkin yandalarndan
biri olan Aristeides srgne gnderildi. Bylece, Marathonu izleyen yllarda Themistoklesin kartlan birbiri
ardndan sahneden silindiler. Miltiadese kar davran
larnn yerinde ve zamannda oluu sayesinde halk, lke
sinin savunmasn kendi eline alabildi.
Themistokles, Marathon zaferine karm Perslerle ger
ek savan hl ilerde olduunu, son zafer iin tek umu
dun bir donanma gc oluturmak olduunu gryordu.
Alkmaionoullan bu politikaya kar kyorlard, nk
donanmaya personel gc verecek kent ve limanlardaki
en yoksul snfa iktidar yolunu amak anlamna geliyor
du bu. Themistokles onlara karm gerekletirdi bunu.
Byle bile olsa, muhalefetleri ldrc denilebilecek ka
dar glyd, nk son karar an geldiinde, yeni do
nanma hl Atinann denizde egemenlii elde edebile
cei kadar gl deildi.
Bu arada, babas Dariusun yerine gemi olan m
parator Kserkes Yunanistan batan aa istilaya hazr
lanyordu. Toplad ordu Egenin bir yakasndan teki
ne tanamayacak kadar bykt; bunun iin de anak
kale Boaz zerine kurulmu, dubalardan bir kprden
geip, oradan da Trakya sahilinden Tesalya ilerine y

A T N A VE PERS EL

261

rd. Ordunun ilerleyii, birlikleri, eer direnecek olur

sa dmann gerisine karaya karmada kullanlabilecek
donanma tarafndan desteklenecekti. Korkun bir donan
m ayd bu, h er ikisi de rnek bir cezalandrmaya aday olan
Spartann v e A tin a nn durumu pekl, umutsuz grle
bilirdi.
Pers Savalarnn yaratt durum zerine Bury un
lar yazyor:
Yunanistan zerine etkileri ynnden Pers Sava, in
san toplamlarn yneten genel bir yasann ileyiini gs
teriyor. ster bir ulus, isterse bir rk zerine olsun, dar
dan gelen bir bask, ierde birlemeyi ve kaynamay hz
landrr. Sz konusu olan bir ulussa, yabanc saldr teh
likesi tek tek yurttalar arasndaki birlik duygusunu yk
seltir ve merkezi iktidar glendirir. Bir rksa, tek tek
topluluklar bir ulus ya da federasyon iinde birlemeye
gtrr. Bu sonuncu durumda, tam ve kalc bir birlik
gerekletirme ans, ksmen d basknn gcne ve s
resine, ksmen de o zamana kadar politik atomlarn bir
lemesini nlemi olan bamszlk igdsnn gcne
baldr.
ada n g iliz tarihilerinin, insan toplumunun genel
yasalarn form lletirm e yrekliliini gstermeleri pek
sk grlm ez, bu istisna da pek mutlu bir rnek deil.
G erekten de, bu yasann ilediini syledii olaylarla
nasl bir ilikisi olduunu grm ek g. onia kentleri ilk
kez bam szlklarn yitirm e tehlikesiyle karlatklarn
da b ir pan-onia b irlii nerisi tartlmt, ama bir so
nu km ad bundan. Bu kentler Pers boyunduruunu sa
vuturm aya alrlarken Spartaya ve A tin aya yardm
arsnda bulundular, fakat souk bir yant aldlar, ba
k ald r da kendi aralarndaki blnme nedeniyle kt.
lk k ez Kleisthenesin, sonra da Hippiasm kendi karlar
iin A tin a y satm ay nasl nerdiklerini biraz nce gr

262

ASKHYLOS

dk, bu nerileri harekete geiren bask da iten geliyordu. 481 ylnn sonlarnda, Pers planlan tamamland
nda, birtakm Yunan devletlerinden gelen delegeler, savunmalann, rakipsiz ordusu sayesinde Yunanistan'da h
l en gl devlet olan Spartanm nderliinde birletir
mek iin sthmusta bir araya geldiler. Korinthos ve A ti
na ibirlii yapmaya istekliydi; Atina, Aigina ile bir an
lamaya vard. Tesalyallar ve Boeotiallar da konfede
rasyona katld, fakat onlara gvenilemeyecei daha n
ceden biliniyordu. Thebai'nin ynetici aristokratlan Pers
yanlsyd, Tesalyadaki Aleuadai klan da yle. Peloponesosda Spartann bozguna uratt fakat istila etme
dii, imdiyse demokrasiye doru ynelmi olan Argos,
birlemeyi reddetti, kuzey sahili boyunca Akhaia kentleri
de. Korinthos K rfezinin te yakasndaki Delphoi Oracle' her zamankinden ok kukuluydu, Kserkes tarafna
gemek zere olduundan kukulanmak iin nedenler
vard. Daha kuzeyde, bat ile ticaret konumada Korinthos
un rakibi olan Kerkyra kenti yardm gndermeye sz
verdi fakat yapamad. Meclisten Ege'ye ve batya ulak
lar gnderildi, fakat sonular olumsuzdu. Bakaldrdan
sonra, Pers Elinin kurnazlk ederek benimsedii yat
trma politikas sayesinde imdi Pers donanmasna katk
da bulunmakta olan oniallan kendi taraflarna ekme
diye bir sorunu yoktu artk. G irit kentleri Delphoiden
bir rahibin arkasma snmlard ballkla. Batda, bel
ki de Pers diplomasisinin bir sonucu olarak Syrakusa ti
ran Gelon, Kartacayla bir sava iinde buldu kendini,
belki o da Korinthosla Atina'nn dmesinin, Syrakusa
ticareti zerine pek kt bir etki yapmayabileceim d
nerek bir an durmu olabilir. Bu yksek perdeden Pan
Hellenik birlik arsna sthmus'tan gelen yantn ce
saret krc olduu kabul edilmelidir. H er politik atom
iindeki snfsal blnmelerden baka, daha kk dev
letler besbelli u iki nedenden biri ya da her ikisi tara
fndan harekete geliyordu: d basknn her trl direnci
yararsz klacak kadar gl olduu inanc ve Sparta y

A T N A V E PERS EL

263

netimi altnda kurulacak birliin, onia'nn u andaki ka

derinden pek parlak olm ayaca korkusu.
Yunanllar hem karada hem denizde sayca ok za
yftlar. N e ordular, ne de donanmalar, dmann g
lerini yayam ayaca kadar dar alanlar dnda direnemezdi. te yandan, dman denizde yenilgiye uratabilirlerse, Kk Asya sahiline saldrarak dman ordu
sunu o yana ekebilirlerdi. Glk, dmanla nerede kar
lalacana karar vermekteydi. Spartallann, dman
sthmus'ta beklemek iin gl nedenleri vard. Birlikle
rini daha kuzeye gnderirlerse Perslerin Argos sahillerin
de karaya kmalar tehlikesine ak olacaklard; bu du
rumda, bir de Spartadaki serf nfusun ayaklanmasyla
pekl mmknd ldrc bir darbe olabilirdi bu.
te yandan, eer savunma Peloponesosla snrl tutulur
sa, A tin a korumasz kalnca belki de anlamaya yana
rd; A tin ann donanmas olmakszn Spartallar isthmus
tan ok gemeden geriye pskrtlrlerdi. Themistokles
bunu dnerek, donanma Euriposun (riboz) kuzey gi
riinde dmanla karlama yollarm ararken, Sparta or
dusunun kuzeye doru yrmesini ve Tesalyaya giri ka
ps olan Tem pe geidini tutmasn nerdi.
Spartallar bu plan kabul ettiler, fakat onu bir ba
arya dntrecek gleri yoktu. Tempeye kk bir
birlik gnderdiler, fakat savaa girmeden geri ektiler.
Daha sonra Tesalyadan Boiotiaya gtren giri yeri olan
Therm opylai geidine daha da kk b ir birlik gnder
diler, Pereler arkadan evirdi ve yok e tti bunu. Boiotia
v e A ttik a savunmasz kalmt artk. Artemsionun uza
nda bir sonu getirm eyen bir dvten sonra Yunan
donanmas A ttik a anakaras ve Salamis Adas arasndaki
kanala geri ekildi. A ttika halk hemen Salamis, Aigina
ve Troizen'e gnderildi. Ksa sre sonra Pers ordusu Attikay a girdi, kyleri krd geirdi, Akropolisi ald ve ta
pm aklar ykt, yerle b ir etti.
Yunan savunmas atlyordu artk. Spartallar donan
may M egara sahiline geriye ekmek ve sthmusta bir di

204

ASKHYLOS

renme noktas kurma eski planlarna dnmek istiyorlar

d. Bu, Salamisteki Atinal snmaclar terk etmek ve
Pers donanmasn dar sularda karlamak gibi elde ka
lan son frsattan da vazgemek anlamna geliyordu. Themistokles bu frsattan yararland. Eer Salamis kuatlrsa, Atmaklarn snmaclarn gemilere bindirip en
masse (kitle halinde) talyaya g ettireceklerini akla
d. Bu arada Perslere, Yunan donanmasnn kamay plan
lad, hemen saldrmalar gerektii izlenimini veren bir
haber gnderdi. Sonbaharn sonuna yaklalyordu, ge
kalmaktan korkan Persler bu tuzaa dt. Salamisle
anakara arasnda skan gemileri dald ve ezici bir ye
nilgiye uradlar. Kserkes, ordusunu Tesalya'da Mardonios
komutasnda brakarak, donanmasn k geirmek zere
Asya'ya ekti.
Ertesi yln balangcnda (479), savan patlamasy
la teki srgnlerle birlikte geriye arlm olan Aristeides, Themistoklesin yerine Atina glerinin bana ge
tirildi. Bu, Atina direniinin kme noktasna yakn oldu
unu (Attika hl boaltlm durumdayd) gsteriyor;
fakat Mardonios Atinaya ayr bir bar nerince bu ne
ri iddetle reddedildi, bunu destekleyen bir yurtta, ka
rs ve ailesiyle birlikte lin edildi. Spartaya acele bir
ar daha yapld, uzun ve skc bir gecikmeden sonra
Pausanias komutasnda bir Sparta ordusu sthmusa y
rd. Mardonios Boiotiada karlat onlarla, sonu Spartallar iin kesin bir zafer oldu. Bunalm atlatlmt ar
tk. tornallar bakaldrdlar ve Atina'nn nderliinde
Perslere kar konfederasyonda rgtlendiler.
Ondan sonraki birka yl, Persler Kbrsa ve Fenike
sahiline kadar btn Ege denizinde saldrlara geti. Ga
liplerin nnde imdi yeni ve ekici bir ticari genileme
ufku alm oluyordu. Atina tarafnda, bu operasyonlar
Aristeidesle Megaklesin bir kz torunuyla evli olan Miltiadesin olu Kimon tarafndan ynetiliyordu. Philaidai
ve Alkmaionidai rakip klanlar bylece barm oldular
ve aralarnda, 471de, Themistokles'i srgne gndermeyi

A T N A V E PERS EL

265

kararlatrdlar, Themistokles A rgosa kat ve orada Spar

ta aleyhtar komplolara giriti. Pausanias komutasndaki
Spartallar onia harekatnda nce etkin bir rol oynam
lard, fakat 476da Pausanias geriye arld ve sertleri
ayaklandrarak Sparta dzenini ykmak amacyla nce
Perslerle, sonra da Themistoklesle gizlice anlamaya gir
mi olmakla suland. Pausanias lme mahkm edildi;
Themistokles ise, Spartailarm protestosuna yant olarak,
ihanet sulamasn temize karmas iin yurda arld.
Gelmeyince, A rgostan Kerkyraya, Kerkyra'dan dalan
geerek Ege sahiline, oradan da Efese kadar kovaland,
orada Pers mparatorunun korumas altnda gvenlie ka
vutu.
rktc bir bouleversement (kargaa) bu. Ne ol
mutu? Pausaniasm haandan bann dnd, Themistokles'in bir novas homo olarak soylu kartlannm ortak
saygnlyla ba edecek gte olmad syleniyor; fakat
bu, Plutarkhosun ileri srd: Themistokles iktidardan
dt, nk halk usanmt ondan artk aklamasna
benzer b ir dedikodudan baka bir ey deil.
A tin a ve Sparta'daki politik yaplanm alar deimiti,
nk durum deimiti. Am alar her iki durumda da
aynyd. Pers Eli gl olduunda Alkmaionoullar tes
lim i nermiti, fak at Themistokles Spartanm da yard
m yla Perslere kar kmak gibi deiik b ir politikay ba
aryla yrtmt. imdi Pers Eli zayftr. Alkmaionoullan oniay Perelere kar bir hal seferine rgtle
me yanda. te yandan Themistokles, gerekirse Perele
rin de yardm yla, Spartaya kar kmaya kararl.
A tin a savatan kazanl kmt. Donanmas ve ti
caret rgt sayesinde zaferi daha da ileri gtrebilirdi.
Zengin ticari kurulular Egenin ekonomik kontroln ele
geirme frsatn yakaladlar, ayn zamanda Spartamn
antidemokratik hkmetiyle dosta ilikiler gelitirmek steindeydiler. Bataki hkmet sarslmt. Geleneksel po
litikasn terk etmedike savatan pek kazanl kamaz
d. fak at ierde karlarn temsil ettii toprak sahibi aris

266

ASKHYLOS

tokratlarn stnln tehlikeye atmakszn bir ticari

genileme politikasna da giriemezdi. Dolaysyla, ak
a bir tiranl amalamakta olan Pausanias geri a
rm aya zorlanyordu. Themistokles, yeni durumda Atina
demokrasisini tehdit eden tehlikenin, imdi krlm olan
Pers Elinin gc deil, Sparta'nn antidemokratik dze
ni olduunu kavryordu, bu yzden de Pausaniasm bu
dzeni devirme giriimini destekliyordu. Fakat ulusalc
tutkular savala alevlenmi olan Atina halk, zellikle
tutucu muhalefetin sunduu zenginleme umudunun par
lakl karsnda, Perslerin artk dman olmadna
inandrlamazd. Savunmasz yakalandlar, ve sonuta n
derlerini devirmeye kandrldlar. Bunun bedelini de yet
mi yl sonra dediler, bir Sparta ordusu kaparma da
yannca, demokratik haklar kanl bir kardevrimle el
lerinden koparlp almd (.. 404).
Themistoklesin srgne gnderilmesinden yedi, yl
sonra Sparta kenti bir depremle yerle bir oldu (.. 464).
Yzlerce yurtta ld. Serflere, kurtulu saatleri nihayet
gelmi gibi grnyordu. Lakonianm birok yerinde ve
tm Messeniada araklandlar. Spartallan, Arkadiada
Mainteiadan gelmi birlikler kurtard, savatan sonra ora
da kendilerine dost bir dzen kurmulard. Bakaldnclar Messeniada thome Danm sarp kayalklarna e
kildiler, yllarca dayandlar orada. Spartallar kuatma
operasyonlar iin eitilmi deillerdi, Atina'ya birlik gn
dermesi iin arda bulundular. an, radikal partinin
yeni lideri ve Themistokles gibi sradan bir yurtta olan
Ephialtesten etin bir muhalefetle karlat. Radikaller,
Themistoklesin kayb ile yedikleri darbeyi detmek iin,
bir daha ele gemeyecek bir frsat yakaladklarm d
nyorlard. te yanda, tutucular da ayn derecede ateli
bir biimde arya yant verilmesini istiyorlard, Kimon
un etkisi stn geldi. Meclis, Kimonun emrine 4.000 ki
ilik ar silahl bir birlik verdi, bu birlikle Messeniaya
fthome D an kuatmaya kotu. Fakat kuatma bir so
nu vermedi, Atina ve Sparta birlikleri arasnda srt-

A T N A VE PERS EL

267

me vard, sonunda Sparta hkmeti, balaklarnn l

kelerine dnmelerini istemek zorunda kaldlar. Srt
menin nedenleri belirtilmiyor, fakat dorusu Kimonun,
adamlarnn ayaklananlara kar duyduu yaknl n
leyemedii tahmin ediliyor. Kimon Atina'ya dnnce hem
kendisinin, hem de partisinin tamamen gzden dm
olduunu grd. Pers Savandan beri Spartayla srd
rlen balaklk bozulmu, bunun yerine onun rakibi Argos'la bir anlama balanmt. Ertesi yl, Kimon srgne
gnderildi.
Radikaller yeniden iktidardaydlar. Spartaya etkili
bir mdahale yapmak iin vakit ok geti, fakat yurt
iinde baz nemli reform lar yapabilirlerdi. Tutucularn
yeniden nfuz kazanm olduklar 480 ylndan beri, dev
let iinde hep en gerici grubu oluturmu olan Areopagus
Konseyi eski etkisini byk lde yeniden kazanmt.
Ephilates olaynda, Konseyin adam ldrme olaylarnda
yarglama hakk dnda btn yetkileri, Be Yzler Kon
seyi, Meclis ve halk mahkemeleri arasnda bltrld.
Bu reformun nemi, Peloponesos Sava sonunda kar
devrimciler tarafndan kaldrlm olmasyla daha iyi an
lalyor; tutucularn da pek kayplar yoktu, nk bir
ka ay sonra Ephialtes ldrld. Radikaller buna yurt
ta haklar zerindeki son kstlamalar da kaldrarak
yant verdiler. Devletin kaplar en dk mlkiyet sa
hibi snfa ardna kadar alm oldu, biri dnda: hep
sinin en yoksulu olan snf, hl resmen oyund tu
tulmasna karn, pratikte yasal bir dzenle de olsa ka
bul edilmi oluyordu. .. 456 ylyd, Aiskhylos'un l
d yl.
Bu arada, Atina toplumunun yaps, kle emeinin
gelimesi ve Pers aleyhtar konfederasyonun bir Atina
mparatorluuna dnmesiyle alttan alta fakat hzla bi
im deitiriyordu. Atina, yzyln ortasmda artk geri
ye dnlmez bir biimde emperyalist genileme yoluna
girmiti. Bu geliim bundan sonraki blmde incelenecek.
Bunun ilk dolaysz etkisi, kle emeinin ve imparatorluk

268

ASKHYLOS

olanaklarnn smrsyle, yurtta nfusu arasnda snf

gerginliini gevetmek oldu. Demokratik devrimin altn
da yatan atma, artk demokrasiyi yadsmakla zle
cekti. Aiskhylos, bir dereceye kadar son yaptlar dn
da, devrimin bu olumsuz ynnn farknda deildi; fa
kat onun olumlu ynnn adamakll farkndayd, bu da
sanat mn esiniydi gerekte. Hippias'm tiranln anm
sayacak kadar yal olan Aiskhylosa gre, savam ka
zanlmt, ztlar uzlatnlmt.

GNDERM ELER
Walker, E.M. Cambridge Ancient History. Vol. 5

xrv
DRTLEME

Kent Dionysia festivali altnc yzyln sonunda Klelisthenes'in yeniden dzenledii ekliyle be ya da alt
gn sryordu. lk gnn programn X. Blmde ver
dik. Festivalin geriye kalan blm sresince olaylarn
dzen sras bilinmemektedir. Yarmalar yneten kural
lar yleydi:
Her kabileden bir tane olmak zere on dithyrambos
sergilenirdi. Koronun eitimi, kabile tarafndan kabile
nin iinden seilen bir varlkl yurttaa braklrd; choregos diye bilinirdi bu. Bu amala grevlendirilen bir yurt
ta seimin kabilenin bir baka yesine dtn d
nrse, onu ya choregos olarak kendi yerini almaya ya
da mallarn mlklerini deimeye arrd. Choregoslarm yardmyla, Be Yzler Meclisi tarafndan bir yarg
clar kurulu belirlenir ve bu kuruldan kurayla on ad se
ilirdi. dl, daha noe de belirttiimiz gibi bir boa idi,
Drama gsterileri kabile sisteminden bamszd. Ya
rmak isteyen her yurttaa akt. Yarmak isteyen yurt
ta, rchon eponymos'e., tragedya, biri de satir oyun
olmak zere drt oyunla bavururdu. Satir oyununun ya
ps daha sonra aklanacak. Bu drt oyunluk grup daha
sonralar bir drtleme olarak bilinir oldu, tragedya
ise bir leme diye. Btn beinci yzyl boyunca yar
mac ktl hi ekilmemiti. Archon, bavuranlardan
n seer, her birine yurttalar arasndan kendisi ta

270

ASKHYLOS

rafndan seilen bir choregos atard. Choregosl&r ve yar

gclarla ilgili kurallar dithyramboslardakinin ayn idi.
dl bir keiydi. Tragoidia szc kei arks anla
mna geliyor.
Dithyrambos yarmasnn neden kabilesel olduu,
drama yarmasnn neden kabilesel olmad ak deil.
lkinin kabilesel karakterinin, festivalin Kleisthenes tara
fndan yeniden dzenlenmesinden nce de yle olmas
mmkn grnyor, nk aksi takdirde onun ikisi ara
snda neden ayrm yapt pek anlalmaz. Akla gelen
varsaym, dithyrambos yarmasnn u. ya da bu biim
de Peisistratosun Uranlndan nce var olduu, onunsa
tiranl ele geirince yarmann kabilesel karakterine
dokunmad, fakat yeni bir ey olan drama yarmasn
daha popler bir temele oturtmaya zen gsterdii y
nndedir.
Daha da nemlisi, bu festivaldeki btn gsterilerin,
dithyrambos ve drama, neden yarma biiminde oldu
u gibi daha geni bir soru sorulabilir. Ortaa dramasmda bu zellie karlk olan bir ey yok. Yarmalar
ok canl, ekimeli olurdu. Varlkl yurttalar, choregos'
lar olarak politik stnlk iin birbiriyle yarrd.
drtlemeyi seen rchon her yl deien politik bir yet
kili olmakla kalmayp, onlar kendisinin atad choregasa verme yntemi de choregos'la air arasnda bir
gizli anlama olaslm da nlemiyordu. .. 493te M iletosun Yamalanmas adl bir tragedya yazlmt Phrynikhos tarafndan. Konusu, onia bakaldrsnn sonunda bu
kentin dyd. Oyun byk fke yaratt besbelli,
Pers yanda Alkmaionoullan arasnda ve yazar pa
ra cezas yedi. On yedi yl sonra Themistokles, tragedya
yarmalarnda kendisinin choregos, Phrynikhosun da a
ir olarak kazand bir zaferin ansna bir adak tablet
yazdrd. Themistoklesin M iletosun Yamalanmasmn
choregosu olduunu dorulayamyoruz, fakat yazlmasn
da parma olduundan kuku duymamak da olanaksz.
Tabii, bir tragedyann konusunun ada yaamdan aln

DRTLEM E

271

mas allmam bir eydi, ama zellikle Aiskhylosun ve

Euripidesin yazd bugne kadar gelen tragedyalarn
birounda m itler politik olaylara ak gndermelerle ele
almr. dolaysyla hem rchon'un seimi, hem de yarg
clar kurulunun karan, baz durumlarda bilinli olarak
politik eilim in etkisinde kalm olabilirdi.
O zaman, choregia kurumunun temsil ettii bu sivil
rekabet esinin kkeni neydi? Bu trden tek kurum da
deildi. Choregos'un. yannda, her ikisi de yukarda ta
nm land biimde atanan gymnasiarchos ve hestitor
da vard; birincisi, olan ocuklar atletik festivaller iin
altrr, kincisiyse kabilesinin yelerine halk lenleri
verirdi. Bu tr hizmetler iin kullanlan genel terim,
prytaneion'un Aeolik edeeri leiton ya da litondan t
reme leitourgia idi. Bu Erkekler Evi'ndeki hizmetler bi
zi Theseustan nceki gnlere gtryor, o zamanlar, her
Attika ky yerleiminin kendi prytaneionu olurdu; ka
bile yeleri, trensel kutlamalar, olan ocuklarn ergin
lemeye hazrlanmas ve komnal yemekler iin yerel ba
kann bakanlnda burada toplanrd. Leitourgialar, bu
ilkel greneklerin demokratik anayasa ynnde yeniden
rgtlenme biim idir canlandrlmadan ok yeniden r
gtlenme, nk bunlarn aristokrasi ynetiminde evini
ak tutma uygulamasnda hl srdne ilikin kant
lar var. Plutarkhos, Aristoteles ve Kratinosa dayanarak,
Miltiadesin olu Kimonun, evinde basit fakat ok say
da kiiyi alacak b ir masa bulundurduunu, buna kendi
dmos'undan h er yenin zgrce katlabildiini sylyor;
K im on un c m ertli i t m eski A tina konukseverliine
ve liberalliine stnd... E vin i b ir prytaneion olarak kul
lanma sunmakla ve gezginlerin kendi topranda yeti
en m eyvalar yem elerine izin verm ekle, Kronos hkm
ranlnda v a r olduu masallarda anlatlan ortak mal sa
h ip liin i yeniden yaratyor gibiydi.
Kendi hesabna, bir hestitor olarak byle davranmakla,

272

ASKHYLOS

kendi aristokratik geleneklerinden ok gurur duyan bir

kii olan Kimon, besbelli eski bir aile greneini srd
ryordu, Plutarkhos da bunda hakl olarak ilkel ortaklamaclm bir andacm gryor.
Bundan sonraki grevimiz, olabilirse, drtlemenin or
taya koyduu sorunlar zmek olmal. Tragedya dlne
aday olann, tragedya ve bir satir oyunu sunmas ne
den isteniyordu?
Satir oyun, yap bakmndan tragedyaya benzerdi, fa
kat konuma tonu ynnden burleskti, korosuysa hep bir
satirler grubunu temsil ederdi. Satirler yar insan, yan
hayvan mitsel yaratklard. Kkenleri bugn bilinmiyor.
Onlara ilikin kantlar Pickard-Cambridge tarafndan bir
araya getirilmi ve sonuna satir oyununun tragedya sa
natnda ilk eyi temsil ettii, gerek tragedyann burdan kan bir dal olduu kuramna (Aristotelesi yanl
anlamaya dayanan bir kuramdr bu) kar klmaz iti
razlar da eklenmitir. Pickard-Cambridgein bu soruyu
ele al, istenecek bir ey brakmyor geriye, fakat be
nim dnceme gre, bu kantlardan, onunkinden ok
daha olumlu bir sonu karlabileceine gre baz nok
talarn zerinde ksaca durmak gerekiyor.
Her eyden nce, eski gelenei ele alalm. Korinthos'
ta iir eklinde konuan satirleri ilk kez kullanan A rion
du; satir oyunlarn ilk kez ortaya atamsa, Phelios'lu
Pratinas idi. Pratinas Atinada yerlemi, orada .. 499
ile 496 arasnda, tragedya dl iin Aiskhylosla yar
mtr. Otuz ikisi satirik olan elli oyun yazm olduu
sylenir. Dolaysyla, onun drtleme kural uygulanmaya
balamadan nce Atin ada yarmalara giriyor olmas ge
rekiyor, yoksa bu iki say arasndaki oran aklanamaz.
mdi, festivalin altnc yzyln son on yl iinde, belki
de .. 502-1de yeniden rgtlendiini biliyoruz, dolay
syla drtleme kuralnn o zaman konmu olmas da ola
sdr. Satir oyununun ge bir ekleme olduu gibi, tra
gedyann zn aklamaktan uzak bu sonu, onun yap
sn dnnce dorulanyor: bu yap, bugne kalan

DRTLEME

273

oyunlardan karlabilecei kadaryla tragedyayla aym

izgiyi izliyordu. Satir korosuna, tragedya korosunun il
kel biiminin bir uzants olarak baklrsa, satir oyununun
yapsnda neden baka ilkel zelliklerin bulunmadm
aklamak olanakszlar. Bu kuram iin ileri srlen ve
Pickard-Cambridgein rtt teki kantlarla ilgili da
ha fazla ey sylemeye gerek yok burada. Benim kar
dm sonu yle: Korinthos ve Phleioustaki satirik dramanm tarihi hakknda, biraz nce ad geen sylencede
kaytl plak olgularn tesinde hibir ey bilinmiyor.
.. altnc yzyln son eyreinde Pratinas tarafndan
Atina uygulamasna dardan getirilmi ve yaps, o s
rada olgunluk dnemine yaklamakta olan tragedyann
yapma uydurulmutur. Son olarak, yzyln son on y
lnda, Kent Dionysia yeniden rgtlendiinde, yeni drt
leme uygulamasnda ona da kalc bir yer verilmi, bu
yeri hemen hemen hi kesintisiz ondan sonraki yzyl
da da srdrmtr.
Daha fazla ilerlemeden nce, Pickard-Cambridge'in
bana kalrsa nedensiz ortaya kard bir sorunla u
ramak zere burada durmalyz. Aristoteles'in traged
ya dithyrambosun nclerinden ortaya kt tmcesi da
ha nceki bir blmde uzun uzun tartlm, hem i Yu
nan kantlaryla hem de bizim ilkel dini tren zerine
genel incelememizden kan sonularla uyutuu grl
mt. Aristoteles ayn parada yle srdryor:
Tragedya, satir-benzeri (ek satyriko) kkeni nedeniy
le kk olay dizileriyle ve alayc b ir anlatanla bala
yarak sonunda ciddileti; trochaic tetram eter in yerini
iambic trim eter aidi; tetrameter, balangta iirin satirbenzeri (satyriken) ve dans-benzeri karakterinden dolay
kullanlmaktayd.
Sorun, szck olarak satir-benzeri demek olan satyrikos szcnn anlam evresinde toplanyor. Szc
n iki kullanl vard. lki, genellikle b ir satir gibi

274

ASK.HYLOS

ya da bir satirle ilgili anlamna geliyordu, tpk basilifcosun kralca ya da krala ilikin anlamna gelii gibi.
Satirler ksnl yaratklard, bu anlamda satyrikosa en
yakn edeer szck hybristikos, sefih, hafifmerep,
ak sak, takn, hayvani ruhlarla dolu idi. kin
cisi, genellikle satyroi fakat bazan da satyrika dramata
da denilen satir oyunlarna zel bir gnderme yaparak
teknik bir anlamda kullanlrd. Her iki anlam da do
allkla szcn oluumundan geliyor. Birinci anlam,
Plutarkhostan nce yoktur, oysa kincisi Platon tarafn
dan kullanlmaktadr, fakat szck toplam olarak on-on
iki defadan fazla gemedii iin bu ztlk nemsizdir,- ger
ekten de ilk anlamn Platon tarafndan kesinlikle bilin
dii gsterilebilir: tpk Plutarkhos'un bir insan satyrikos
kai hybristikos h afif merep ve satire benzer olarak
tanmlay gibi Platon da bir satyros hybristesten h afif
merep bir satirden sz ediyor.
O halde, Aristoteles hangisini kastediyordu? Traged
yann, kkeninde takn, hafifmerep, ak sak oldu
unu mu, yoksa onun satir dramada ortaya ktn m?
Her iki yorum da dilbilimsel olarak olas olduuna gre,
durumun genel olaslklar nda karar verilm elidir bu
na. Dithyrambosun satir drama ile bir balants oldu
u ya da Aristoteles'in byle dndne degin bir
kant yok. (Arion'un dithyramboslar kadar satir oyun
lar da besteledii syleniyor, doru, fakat Pickard-Cambridgein belirttii gibi, bundan iki tipin de kkenlerinin
ortak olduu karlamaz.) Bu yzden, Aristotelesin tra
gedyann satir drama iinde ortaya ktn kastettiini
anlarsak, ona bir eliki dayatm oluruz. teki yorum
daysa hibir glk yok. Balangta, diyor, tragedya cid
di deildi; olaylar dizisi kk ve nemsizdi, anlatm ko
mikti adi, apkn ve ak sak. Arkhilokhosun, nc
nn arapla arpldnda syledii dithyrambosu anm
satlyor bize. Bu yzden, Aristoteles'in kastettiinin bu ol
duu apak.
Bu konu zerinde biraz fazla durdum, nk Pic-

DRTLEME

275

kard-Cambridgein onu ele al, esiz bir kitapta bulu

nacak ok ciddi b ir kusurdur. Szcn Aristoteles tara
fndan hangi anlamda kullanldn syleyemeyecei
m iz kabul edildikten sonra, olaslk dengesinin szcksel yorum tarafnda ar bastn yani, satir dramaya gnderme yaparak teknik anlam tarafnda ifade edi
yor, fakat bu yorumun tartmad olduu savunula
m az uyarsn da tekrarlyor. Sonra da, kendi uyarsna
uymadan, sanki teki yorum yokmu gibi, tartmay sr
dryor ve byleoe Aristoteles'i kendi kendisiyle eli
kiye dmekle mahkm ettikten sonra u sonuca ulayor:
Ksacas, zlerek kabul etmek zorundayz ki, A ris
toteles'in yetkesini sorusuz kabul etmek olanakszdr: bel
ki de, onu yanlm az b ir kii saymamz isteyen ada
aratrm aclarn b ir t rl terk edemedii o kuram ya
ratma zgrln o da kullanyordu.
Byle yaamsal b ir konuda Pickard-Cambridge'i Aristo
teles'in yetkesini nemsememeye gtren yntemin batan
aa yanl olduunu grmek iin Aristotelesin yanl
m azlna inanmak gerekli deil; ve tragedyann kke
niyle ilgili bugnk kuramlarn altnda yatan o kadar
tuza ortaya karm olan bir eletirmenin kendi kaz
d kuyuya dmesi anlacak b ir ey.
Dionizyak thiasos kutlamalarnda ak sak diye ta
nm layabileceim iz ok ey bulunmas ok olas. lkel din
sel trenlerde her tr cinsel anlatm bol bol bulunur,
nk onun ilevi, bysel yanslama yoluyla nesneleri
bytmektir; ayn zamanda ok ciddidir, nk bu ile
vin yerine getirilm esi son derece zorunlu bir eydir. Fa
kat gerek retim teknii gelitike by esi son bu
lur, o zaman da iki ey olabilir. Dinsel tren bir ynetici
snfn resmi ayinine dnebilir. Bu durumda bastnc
olur, ve cinsel ak anlatm esi ya karlr ya da da
ha nceden belirlenen snrlar iine sokulur. Y a da bu
nun deikeni olarak, ynetici snf tarafndan terk edi-

276

ASKHYLOS

nce, kyller arasnda yaamaya devam eder; onlara,

ayp ve amatal bir davranla toplumsal basknn ya
ratt yasaklardan kurtulma yolu salar. Daha nceki bir
blmde bunun Dionizyak ac ekme oyununun devlet
tarafndan Kent Dionysia'nm bir paras olarak kabul
edildii bir zamanda ulat aamann bu olduu tar
tlmt. Bu, onun geliimi zerinde olumlu bir etkisi
olan yeni bir gerginlik yaratmt. Orta snf kendi en
telektel zn inceltmeye ve onu gereklikle dorudan
temastan uzaklatrmaya alrken, kyller ve plebler
onda ilk ilevinin gerekleme yolunu aramaya devam
ettiler. Sonuta, Aristotelesin syledii gibi, onun ciddi
bir eda kazanmas ok uzun bir zaman ald. Gerekten
de, komik ge hibir zaman tmyle ortadan kalkmad.
Tragedyalardan karlrken satir oyunda yeniden ortaya
kt ve bu temelde altnc yzyln sonunda sanat-biimi
kesin bir dengeye ulat; kalcln, bu arada komik e
nin kendisine yeni ve bamsz bir k yolu buluyor ol
masna borlu olan bir dengeye. Yani, tragedyann ev
rimi de, komedinin ortaya k da toplumun dinamii
olan i gerginliklerin etkileimiyle dorudan ilikiliydi.
Komediyle ilgili olarak, dikkati, onun tragedya sana
tyla bantsn ok ak bir biimde gsteren u yn
lere toplamak istiyorum. Comford, Aristophanes komedi
sinin yapsnn, kendine zg bir ya da iki Dionizyak
ge ieren ada Makedonya ky festivalleriyle bir kar
latrlmasndan yola karak, Attika komedisinin, bu
kitapta ilkel erginlemenin nda yorumlanm olan, t
rensel lm ve yeniden dirili kalb zerine kurulduu
nu gsteriyor gerekte bu, tragedyann kkenini geriye
doru gtrdm dinsel trenin ayndr. C om fordun
kuram baz noktalarda deiime muhta. Comford, Ma
kedonya dinsel treninin de Attika komedisinin de bir
birine gerekte olduundan daha yakn olduunu varsa
yarak, bana gre, ok fazla eyi kantlamaya alyor.
te yandan, onun genel tezinin komedinin, VIII. B
lmde tarttm tipten ilkel dinsel trenden tredii te

DRTLEME

277

zi salam olduuna inanyorum. Bunda diretmek gere

kiyor, nk onun kuramna, rastlantsal kusurlar ia
ret etmekte hi glk ekmeyen ama onun temel anla
mm kavrayamad pek ak olan Pickard-Cambridge in
toto (btnyle) kar kyor. Pickard-Cambridgein g
r, Com fordun aklamaya alt komedinin birok
zelliklerinin doal olduu ynndedir. Bylece, &valyeler'de Cookm (A) roln tartrken Corafordun
anlayna gre, lleri yaama dndren geleneksel dok
torla ilikilidir bu C om fordu yle yantlyor:
Piirerek genletirme, Medea ile Pelias yksnn
komik balamda bir kalntsndan baka bir ey deil
elbet birok oyunda grlen yal bir kiinin genletir
riliinin deiik bir ekli; yal kylnn geleneksel bir
karakter olduu ve iindeki arzulara en iyi biimde, ye
niden genlemekle kavuturulduu bir komedi de yete
rince doaldr. Bunu aklamak iin dinsel trenlere ge
rek yok.
Com fordun bu eletiriye, ok hakl olarak, aklanmas
gereken btn noktalarn aklanmam olarak brakld
yantm vermesi gerekirdi. Medea ile Pelias mitinin an
lam ne? Yal kyl neden geleneksel bir karakterdir?
Genleme temas neden birok oyunda ortaya kyor?
Pickard-Cambridge'e, bu eylerin doal olduunu sy
lemek yetiyor. Ayn gr, komik koronun hayvan giysi
leriyle ilgili kantlar zerindeki yorumunda da dile ge
liyor.
Gerekten de, hayvan eklinde giyinme uygulamas
btn dnyada yaygndr; baz lkelerde totemci bir k
kene kadar geriye gidebiliyor; tekilerde (ya da ayn l
kelerde) topran ya da insann dourganlm salamak
iin yaplan by trenleriyle balantl olabilir; ou za
man da, belki de insanbilimcilerin her zaman doruladk
larndan da sk olarak, ya grenek konusunda herhangi

278

ASKHYLOS

b ir dinsel neden oktan unutulmu olduu iin ya da

(b elk i de daha ok ) insanolunun ocuk yan kolay kolay
lmedii iin, srf elence olsun diye yaplyor olabilir.
Btn dnyada yaygndr, u da olabilir, bu da olabilir,
ya da srf elence olsun diyedir. Bu trl ifadeler gs
teriyor ki, Pickard-Cambridge kafas dar bir evrim iin
de deviniyor. Bu evrim iinde, hibir Yunan dramas)
aratrcs bundan daha dikkatli ve keskin zekl deil
dir; onun dnda, kafasn hi yormuyor. Son ifade: in
sanolunun ocuk yannn kolay kolay lmemesi, anla
lmaz geliyor bana.
Dithyrambos gibi komedi de Peloponesosdan gelen et
kiler altnda Attika'da geliti. Bu etkilerin iletildii or
tam belki de glerdi, bu da grm olduumuz gibi b
tn altnc yzyl boyunca srmt. Ne yazk ki, Peloponesos dramas hakknda pek az ey biliyoruz. Spartada
Artemis Orthia tapmyla ilgili, arlatan doktor ve yal
kadn gibi iki geleneksel fig r ieren erken dnemden
bir trensel dramadan kantlar var, bu iki figre Attika
komedisinde yeniden rastlyoruz; fakat bu figrler hem
eskialarda, hem de Orta ada ok yaygndr, bu yz
den de Attika komedisinin Peloponesosdan treme oldu
u varsaylamaz. Bir de kayt var Sikyondan olabilir,
ama yeri tam belli deil Dionysos'a doalamadan bir
ilhi syleyerek orkestraya giren bir grup mamrdan
(maskeli aktr-soytan) sz ediliyor. Yz isle boyah n
derleriyse elinde bir fallus tamaktadr. lhi bittikten
sonra seyirciler arasna dalarlar ve elenirler onlarla.
Fallusta ada mays oyunlarndaki direin prototipini
grmek istiyor insan. Eleutheraide Melanthos olarak da
ha nce rastladmz Kara Adam b ir baka geleneksel
figr. Seyircilerin alaya alnmas, besbelli Aristophanesi
parabasis'in ileviyle ilgili.
Bununla birlikte, M egarada Peloponesos dramas en
hzl ve en eksiksiz biimde gelimitir; Megara, Attika

DRTLEME

270

snrndan ancak birka mil tede olduuna gre, Attika

komedisinin bu kaynaa ok ey borlu olduuna kesin
gzyle baklabilir. Ayrca, aka syleniyor ki, Megara
komedisi .. yaklak 580de kurulmu olan demokrasi
ynetimi altnda gelimitir; Megara, bu aamaya ula
an ilk Peloponesos devleti (altnc yzylda belki de tek)
olduuna gre, burada komedinin tragedyadan daha az
olmamak zere, demokratik harekete bam l olduuna
ilikin bir ak iaret gryoruz.
Attika komedisi, aralk aynda kutlanan ve Attika
kylerinde hemen hemen ayn zamanlarda yaplan Ky
Dionysia enlikleriyle benzerlik tayan Lenai Dionizyak
festivalinde ortaya kt. .. 487-6'da komedi yarmala
r, Kent Dionysia enliklerindeki tragedya yarmalaryla
ayn temelde resmen kuruldu, ancak komedi airi yalnzca
bir oyunla katlyordu yarmalara. Bu tarihin, radikal
demokratlarn nderi Themistokles'in iktidarnn en g
l olduu b ir dneme rastlamas dikkate deer. Benzeri
yarmalarn resmi olmakszn Lenaide de yaplyor ol
mas mmkn, fakat bunlar .. 442ye kadar devlete ta
nnmyordu.
Lenaia, balangta Lenai'nin ya da lgn kadnlarm
bir bayramyd: yani, bir Dionizyak thiasos'u trenine da
yanyordu. Kent Dionysia gibi b ir pomp ile balard,
bunun karakteri ksmen Aristophanesin K y Dionysia
daki pompg parodisinden karlabilir. Alayn bamda
kurban sepetlerini tayan kzlar olur, nderleri fallusu
tayan bir erkekler korosu izlerdi onlar. Yrrlerken,
koro doalamadan b ir ilahi okurdu, bu arada seyirci
kalabal iindeki kiilerle elenirlerdi. Bir hayvan kur
ban edilirdi, belki de tam bu anda rahip tanry a
rn szlerini syler, trene katlanlar Dionysos, Semele
nin olu, zenginlik verici! diye barrlard. Kurban bir
komos'un izledii varsaylabilir. Komoidia szc feomos
-arks demektir. Bylece, Leania treni, bizim daha n
ce Kent Dionysiada gzlediim iz ayn olay srasn gs
te riy o r pomp, agon, kmos; Kent Dionysia'nn bilinli

280

AlSKHYLOS

olarak Lenaia zerine kurulmu olmas olasl kendili

inden ortaya kyor.
Aristophanesin komedileri (.. 444-388) nemli de
iikliklere uram bir yapsal kalba dayanr, ama yine
de aka belirgindir. Balca eler, prodos ya da ko
ronun girii: gon, bir atma ya da bazan bir dvn
izledii tartma; airin kiisel ya da politik konularda
korosu araclyla dinleyicilere seslendii prabasis; ve
genellikle bir kmos karakterinde olan xodos. inde bir
ya da daha ok karakterin rol ald iambik diyalog sah
neleri bunlarn arasna serpitirilir; prodos'tan nce bir
prolog gelir.
Aristoteles, komedinin fallus ilahisinin nderlerinden
ortaya ktn sylyor, tpk tragedyann dithyrambos
lann nderlerinden ortaya k gibi. Demek istedii
aka u: kii olarak konumak yoluyla treni dramaya
dndren, fallus lhisinin nderiydi; tpk dithyrambos
nderinin giderek tragedyann oyuncusu oluu gibi. a
da eletirmenler, drama esinin younlat prolog'un
(noyun) ve teki iambik sahnelerin dier blmlerden
daha ge kkenli olduu konusunda genellikle ayn dncedeler; bunlar ortadan kaldrlnca da, bizim pompe,
agon, prabasis ve 6xodos ya da kmos olarak tand
mz prodosla babaa kalrz. Aka bir sahte dv
treni zerine kurulu olan gon ile komediye zg pra
basis bir yana, bizim daha nce tragedyann altyaps ola
rak saptadmz sralamadr bu. ki sanat biimi byleoe ortak bir kkene gitmi oluyor.
Tragedya uygulamasnda satir oyunun temsil ettii
komik ge artk aklanm oluyor; geriye, tragedyala
rn neden l gruplar halinde yazldn dnmek ka
lyor. Bu konu zerinde Oresteia adl kitabmda yle yaz
dm:
Aiskhylosun lemeyi bulduunu sanmyorum. Tra
gedyalar l gruplar halinde yazma uygulamas, farkl
temalarla ilgili olsalar bile, belli b ir drama yazarnn

DRTLEME

281

yapt yenilikten ortaya km olamaz; tragedya uygu

lamasnn eski ve temel b ir blm n oluturmadka,
anlam ortadan silindikten sonra yaamakta devam etmi
de olamaz.
Hi de salam olmayan bir usavurma bu. Aiskhylosun
bir tek tema zerine drtlemeler yazma pratiinin so
nunda neden terk edildii, zaman gelince zerinde du
rulacak bir konu; fakat btn kantlar sonuta satir oyu
nun ge bir ek olduunu gsterdiine gre, lemenin
ilkel olduu varsaym savunulamaz.
Bu konuda Murraym ne srd, fakat kantlarla
desteklenemeyen ayartc varsaym artt beni, yanl
yola srkledi: leme, tanrnn doumu, lm ve ye
niden diriliini temsil etmek zere dzenlenirdi varsa
ym. Tragedya sanatnn bu tipten bir trene kadar git
mesi kukusuz grnyor bana, bunu bulma onuru da
temelde, Yunan dini zerine almalar Cornford'un ko
medi, Murrayn ise tragedya zerine almalarna k
noktas oluturan Jane Harrisona aittir; fakat, Comford
hakl olarak komedinin temel yapsnda trensel izler ara
d halde, Murray dikkatini byk lde tragedyann
olaylar dizisi zerine toplamtr; bu gr asndan,
olaylar dizisi yzeysel bir edir, sonu olarak hipotezi
de kt. lemenin daha basit bir aklamas var.
lk tragedyann olay dizileri, Aristoteles'in syledii
ne gre, kkt. Nasl geniletildi? Koro ciddi bir engel
oluturuyordu. Oyuncu karakter deitirebilir, ama koro
zorunlu olarak btn oyun boyunca ayn kalyordu. Bu
gl amanm tek yolu, oyunlarn saysn oaltmak
t. Yunan lemesinin birok oyunu, ilevsel olarak, Eli
sabeth dnemi oyununun eitli perdelerine denk d
yordu: eylemde tam kesintiler yapmak yoluyla olay dizi
sinin alann geniletmeye yaryordu. leme olmasayd,
Aiskhylosun bu biimde ele ald temalardan biri olan
Oidipus mitini btn boyutlaryla vermesi olanaksz olur
du. Birinci oyun baba zerineydi, kincisi oul, nc-

282

ASKHYLOS

syse bu oulun oullan zerine. Bylece, lemenin b

tn kua kapsyordu. Doru, Sophokles ilk iki ku
a bir tek oyunda, Oidipus Tyrannus'ta. ele almt, ama
younlatrmaya rnek bu bayapt, ancak, arkasndan
kendinden nceki oyun yazarlarnn daha byk lde
baarlar bulunduu iin yaratabilmiti.
Aiskhylosun lemeyi bulup bulmad sorusuna ve
rilebilecek tek yant, onun, drtleme kuralnn belki de
son biimini ald tarihten ancak alt yl sonra oyun
yazmakta olduunun bilinmesidir, dolaysyla onun g
lendirilmesinde bir katks olduu yeterince ak. Kesin
olan ey, Aiskhylosun, drtlemeyi yetkin duruma getiren
kii olduudur. Drtlemenin, dnemin toplumsal tarihin
den nasl ortaya km olduunu grdk. Aiskhylos bu
nun zerinde alm ve onu, alan genilii, organik bir
lik ve kmlatif younluk ynnden ancak Beethovenin
senfonisiyle karlatrlabilecek bir dramatik biime sok
mutur.
Son zamanlarda, satir oyununun artistik uygunluuy
la ilgili baz kukular dile getirilmekte; Sophoklesin chneutai'si ile Euripides'in Cyctopsunun (yaayan tek oyun
lar bunlar) kendilerinden nceki tragedyalarn etkisini
artrmaktan fazla bir ey yapm olamayaca kabul edil
melidir. Fakat Aiskhylos'a gelince, kantlarn azlndan
baka, niin kesin yargya varmamamz gerektiinin iki
nedeni var. Bir satir oyunlar yazan olarak, eskiler onu
Sophoklesten ve Euripidesten o kadar stn tutuyorlar
d ki, onu birinci sraya yerletirirlerken, ikinci sra, ya
ptlar bize kadar gelmemi olan bir drama yazarna:
Eretrial Akhaiosa veriliyordu. Dahas, Aiskhylos tr
satir oyunu, drtlemenin organik bir blmyd. Bylece,
Oresteia lemesini izleyen Proteus, erkek kardeinin tra
jik eve dnne bir scherzo olarak, Troya Savandan
sonra Menelaos'un servenlerini anlatyordu; Oresteanm
ayinsel bykln sorumsuz bir enlik, nee kasrgas
iinde tamamlayacak olan Odysseiann romantik atmos
feriyle ykl bir Proteus hayal etmek g deildir.

DRTLEME

283

Daha da nemlisi, onun leme karsndaki tutu

muydu. Gelecek blmde greceimiz gibi, leme onun
ellerinde, saldry, kar saldry ve uzlamay aba,
abann dl, dzensizliin uyuma dnmesi, demok
rasinin zaferi dile getirmek zere tasarlanm, dn
cesinin doal devinimine kusursuz bir biimde uyan bir
ara olmutur.

XV
ORESTEA

Aiskhylos, Eleusisin yerlisiydi. Babasnn ad Euphorion. Klannn adn bilmiyoruz, ama ailesi Eupatridlerdendi. nemli bu, nk ilkel Attikanm kabile toplumuna kadar uzanan bir aristokratik gelenein kalts oldu
u anlamna geliyor. Doum yl .. 525. Dolaysyla
Hippias'n tiranln anmsayacak ve Kleisthenes'in demok
ratik reformlarna oy verecek yatayd. Kent Dionysiaya
dbuts (ilk olarak k) 499 ylnda oldu, fakat on be
yl dl kazanamad. Erkek kardei Kynegeirosun ld
Maratonda, arkasmdan Salamiste savalara katld. Top
lam doksan kadar oyun yazd sylenmekte, bunlardan
ancak yedisi bugne kalabilmi. Yaamnn byk bir
blm Attikada geti, fakat oyunlarndan bazlarnn
oynand, Syrakusa tiran Hieronun sarayna en azmdan
iki ziyaret yapmtr birincisi .. yaklak 471de, kin
cisiyse Oresteia'nm 458de oynanmasndan sonra. ki yl
sonra Gelada ld; geriye, babasnn yazp oynatamad drtlemelerle drt kez zafer kazanan bir oul brakt:
Euphorion.
Cicero onu bir air olduu kadar bir Pythagoras
sylence, bu diye tanmlyor. Cicero Atinada eitim
grmt, sonu olarak, bugne kalan oyunlardan kan
kantlarla rahata dorulanmasa bile, bu sylenceyi yad
smak iin herhangi bir neden yok; Wilamowitzin bu ko
nudaki tutumuysa Cicero'nun bu tmcesini bir bellek

ORESTEA

285

yanlmas olarak dikkate almyor o bir terslik, bir

inatlk olarak tanmlanabilir ancak. Aiskhylosun, do
um yerinin mistik gelenekleriyle dopdolu olduu da
ak bir gerek. Bir sylenceye gre, tragedya sahnesi
iin desenlerini izdii giysilerden bazlar Eleusis rahip
lerince alnmt. Bir baka sylenceye greyse, ki Aris
totelese kadar gidiyor bu, Aiskhylos, oyunlarnda mistik
gizleri aa vurduu iin yarglanm, fakat bunlarn
giz olduunun farknda olmad savunularak aklanmt.
Mistik dncelerin dramada kullanlnn, Oresteia'nm
en gze arpan zelliklerinden biri olduunu greceiz.
Bugne kalan oyunlardan Persler, Yediler ve Yakarclar birbirinden birka yl arayla oynanmt (s. 209 ),
Oresteia ise daha sonra, .. 458de. Zincire Vurulmu
Prometheus'un tarihi hl tartmal, fakat baka bir yer
de verdiim nedenlerden dolay sanyorum ki, kalan
oyunlarnn en sonuncusudur o, lmnden sonra Euphorionun oynad oyunlardan biri olma olasl da yaba
na atlmaz.
Yabanclar ve Prometheus kendi drtlemelerinde bi
rinci oyunlard, Persler ikinci, Yedilerse nc. Oresteia
btn bir lemedir bizim elimizde olan tek leme.
Ayrca, Perslerin dnda btn bu oyunlar birbiriyle ba
lantl ya da birci (unitary) tipten drtlemelere aitti.
Geri kalan blmleri kaybolmu olan dramalanda. Ya
banclar ve Prometheus birinci, Thebai'ye Kar Yedi Ki
i'yse nc perdelerdir; bu dramalarda geriye kalan b
lmler kaybolmutur. Oresteia olmasayd, Aiskhylosun
tragedyasn bir btn iinde nasl kaynatrdn saptayabilmenin yolunu bulamazdk; onunla, teki oyunlarn
ortaya koyduu sorunlar karsnda ok deerli dolayl
kantlar elde etmi oluyoruz. Bu nedenlerden dolay, zamandizinsel sraya karn ilk yeri Oresteia'ya vermek uy
gun dyor.
Pelops ldnde iki oul brakr geriye. Atreus ile
Thyestes; babalarnn yerini kimin alaca zerinde tar
trlar. Atreus kardeini lke dna srer, fakat bir sre

286

AfSKHYLOS

sonra barma bahanesiyle geriye arr ve bir len

verir onuruna; lende, gizlice ldrd oullarnn eti
ni sunar ona. Thyestes cinayeti renir ve Pelopsun Sa
rayn lanetler. Atreusun lmnden sonra krallk, iki
kz kardele Klyteimnestra ile Helena evlenmi olan
iki oul Agamemnon ile Menelaos arasnda blnr.
Troya Kralnn oullarndan biri olan Paris, Menelaosu
ziyaret eder, Helenaya k olur ve onunla birlikte ka
ar. Troya Savann nedeni budur. Yunanllar Agamemnonun komutasnda Auliste toplanrlar, fakat bir frt
na yola kmalarn geciktirir. Bilici Kalkhas, Agamemnona frtnann Artem isin fkesinden ileri geldiini, an
cak kz phigeniann kurban edilmesiyle yatabileceini
syler. Bunun zerine Odysseus, Akhilleus'la evlendirilecei bahanesiyle kz anasndan alp getirmek zere Argosa gnderilir, ve kz babas tarafndan kurban edilir.
Ondan sonra birlikler Troyaya doru yola kar. Ksa
sre sonra, Klyteimnestra, Thyestesin oullarndan Aigisthos'la Atreusun babasna verdii lenden kaarak ca
nn kurtarmtr bir ak ilikisine girer. B ilikiyi ko
laylatrmak iin Klyteimnestra, o zamanlar daha bir o
cuk olan olu Orestesi Phokis'e gnderir. Sava on yl
srer. Troya dnce Yunanllar tapnaklar yerle b ir et
tikleri iin tanrlarn gazabna urarlar, sonuta frtna
ve yldrm donanmay darmadan eder. Menelaos ve
Odysseus kaybolurlar, yllarca geriye dnmezler. Agamem
non sa salim dner, fakat kars tarafndan ldrlr,
karsnn sevgilisi de cinayetin su ortadr. Troya Kra
lnn kzlarndan olan v e yurda cariye olarak getirdii
Kassandra da ayn zamanda ldrlr. Birka yl sonra
Orestes, Delphoi'deki ApoUon Kahininden babasnn c
n almas emrini alr. Phokiste kendisini konuk etmi
olan kraln olu Pyladesle birlikte gizlice lkeye dner;
kendisini, hl yaamakta olan kz kardei Elektra'ya ta
ntr ve onun yardmyla hem anasn hem de Aigisthos'u
ldrr. Anasnn intikam ruhlar Erinysler onun peine
taklrlar. Delphoi'ye kaar, orada ApoUon tarafndan

ORESTEA

28?

arndrlr. Arnnn geerliliini tanmayan Erinysler pe

ini brakmaynca, oradan oraya dolamalarn srdrr,
sonunda Athenamn zellikle bu ama iin kurduu Areopagusun Athena Mahkemesinde anakatillii suuyla yar
glanr ve aklanr.
Aiskhylosun anlatt Orestes yks bu. Ayn yk
Homeros iirlerinde de anlatlmakta, fakat Atreus'un le
ninden, phigenia'nn kurban ediliinden, Delphoi bilicisin
den. Erinys'lerin sktrmasndan, Apollonun yapt arn
drmadan ya da anakatillii yarglamasndan hi sz edil
memektedir. Bu atlamalarn anlamn dnrken, bir
yandan Homerosun yknn btnn anlatma savnda
olmadn, te yandan destanda, halk geleneini monari
karlar ynnde deitirme gibi bir eilim olduunu
unutmamak gerekir. Atreusun leni, daha nceki bir b
lmde tartlan Tantalos'un leniyle ayn tipten bir mit
tir (s. 141); bir seferin balangcnda insan kurban etme
greneinin, politik ynden gl rahiplikle ibirlii iin
deki erken monarinin bir zellii olduu bir baka yerde
gsterilmitir; Orestesin, anasnn Erinysleri tarafndan iz
lenmesiyle anayanl bir kkeni gsteriyor. Hepsi de ilkel
grlebilecek bu eden ncs, eitli yerel gele
neklerde kendi bama yaaman srdrmtr. Bunlardan
birinde, Orestes, Zeus Kappotas adl bir ta feti zerine
oturarak deliliinden kurtulur, besbelli bir gkta bu; bir
bakasnda, parmaklarndan birini kemirip yedikten son
ra iyileir ve salarn Erinyslere adar teekkr olarak.
Bir ncsnde, bir Artemis tapmann nnde kutsal
bir ta zerinde Troizenli dokuz adam tarafndan arn
drlr. Btn bu sylencelerde Apollon hibir rol oyna
maz-, ncsndeyse arndrlma fikri, Zeus Kappotasnki gibi antropomorfizm-ncesi bir tapm zerine kaydrl
m gibi grnmektedir. Bu nedenle, Apollon tarafndan
yaplan arndrmann, toprak sahibi aristokrasi dnemine
ait olduu karsanabilir, bu karsamamz baka kantlar
da destekliyor. Spartallann, Delphoi'den, Peloponesosdaki politik egemenlik savlarm glendirmek zere Ores-

288

ASKHYLOS

tesin kemiklerini Tegeadan Spartaya getirtilmesine yet

ki veren bir kehanet salamalar bu dnemde olmutur;
ayrca, Stesikhoros'un kayp Oresteiasnn Sparta karla
rna hizmet edecek biimde dzenlenmi olduuna inan
mak iin nedenler de var. Son olarak, Areopagustaki yar
glama, aka Sparta versiyonuna bilinli bir kartlk
iinde gelitirilmi bir Atina ekidir. Erinys'lere kovala
ma roln veren ve Orestesin yarglanmasn Mahkeme
nin kuruluu iin bir frsat olarak kullanan Aiskhylosun
kendisi de olabilirdi. Euripidesin Elektrasmda Erinysler
yenilmelerinin zntsnden yklm bir durumda yeral
tna girip kaybolurlar. Eumenid.este de yeraltnda kay
bolurlar, fakat halkn sevin lklar arasnda Athena
nm yol gstericiliinde giderler. Bu durumda bu yol gs
tericiliin ve anlatmak istedii her eyin Aiskhylos tara
fndan eklendiini syleyebiliriz. Bylece, onun anlatt
gibi, Orestes yks, ilkel kabilenin, erken monarinin,
aristokrasinin ve demokrasinin birikmi tortularn yze
karan toplumsal tarihin katmanl b ir parasdr.
Agam em nonun al sahnesi, olay dizisinin farkl bir
zelliine iaret edecek biimde dzenlenmitir. Klyteimnestra bir fesatdr ve dndklerini aka syleyemez.
Shakespeare olsayd, tpk Seneca gibi, onun amacn Aigisthosla bir diyalogta ya da sesli dnmelerle ve kendi
kendine konumalarla verirdi belki de; fakat Aiskhylosun
yntemi daha ekonomik. Biz onu grmeden nce sesini
duyanz; konumaya balamadan ok noe grrz onu.
Sarayn eiinde her grnnde. Koronun szleri, ak
lndan neler getiine degin bilinsiz bir yorumlama sa
lar bize; yle ki, sonunda konumaya baladnda sz
lerindeki gizli anlam yakalamaya haznzdr artk, o ka
dar uzun sre geriye brakld iin daha da etkileyici
duruma gelen davran nedeninin en sonunda aklan
masna hazrlanmzdr.
V ak it gece yansndan hemen sonradr, mevsim son
baharn sonudur, lker yldz batmtr ve denizi ge

ORESTEA

289

mek tehlikelidir artk. Nbeti, yln bandan beri nbet

tedir, savan onuncu yl, biliciye gre de sonuncu yldr.
Yorgundur, zgr kalmay zlemektedir (1-2):
T an ry a
U zun

du a

ediyorum

kurtarsn diye

beni

b ir yl boyunca ektiklerimden.

Biraz sonra bu dua yinelenir, fakat arada geenlerin so

nucunda anlam deim itir yalnzca kendi kurtuluu
iin deil, hizmetinde olduu Sarayn zerine km olan
lanetten kurtulmas iin b ir duaya dnmtr ( 16 -21 ):
N e zam an b ir arkya balasam ya da b ir ezgi mrldansam,
K u rtu lm ak iin m zikle, bastran uykudan
G zlerim den yalar boanr, bak a n n da
B ir zam an lar erin indeki b u b y k Sarayn haline
Bari sonunda iyi haberler aksayd gkyznde
K ara n l datp kurtarsayd bizlcri!

Ktlklerden kurtulu, almadan kurtulu, mystery

lerin dilinden gnlk konumaya gemi birok szden
biridir; bunlarda, daha nce grdmz gibi, mistikle
rin, lmlln ktlklerinden arnmann dl olan
tinsel mutluluk haline ulamay umduklar yollar dile ge
tirilirdi. Nbeti bu anlam dnmyordur, ama lemenin
gidiinde yava yava ortaya kar bu.
Fatihler, kendilerini bekleyen felaketlerden habersiz,
ele geirdikleri kentte uykudadrlar (335-7):
G ecen in ayazndan,
G k le rin

iinden, krasndan

U y u ya cak la r,

btn

kurtulm u O h , n e ho

b ir gece nbet

beklemeksizin!

Orestes annesini ldrrken. Sarayn nihayet arnm ol

duuna saflkla inanan Troyal hizmeti kadnlar bir ilh
sylerler: daha ilerde greceim iz gib i Eleusis trenlerine
dayal b ir lhidir bu (Cho. 942-5) (S u n u Tayanlar):

290

ASKHYLOS
krler olsun da, bir ark ykselsin evden
Ktlklerden kurtuluu syle, korkun
Gnahkrlarn sap durduklar zenginlikten
Belal, skntl yollardan.

Hemen ardndan, anndncm m kendisi umutsuz bir bi

imde annma gereini duyar (Cho. 1059-60), Apollonsa Athenaya gitmesini syler ona (Eum. 81-3) (H ayrl Tanr
alar):
nk orada,
Senin davana bir karar verip, konuarak
Hafifleteceiz derdini, bir yol bulacaz sonunda
Bu felaketlerden kurtarmak iin seni.

Erinyslerin kovalad kaak,

snr (Eum. 297-8):

Athenanm

merhametine

Ah bir gelse -uzakta da olsa iitebilir

Ve bu dertlerden kurlarsa beni!

Nbeti, Tanrlara dua ediyordu. kinci oyun, bu kez

Hermese bir baka duayla balar; Hermes, canllarla l
ler arasnda bir aracdr; ncnn balangcndaysa
Delphoi rahibesi, Pallas (Athena), Loksias (Apollon) ve
teki tanrlara dua eder, Yetkinletirici Zeusla bitirir (Eum.
28). Akam yemeinden sonra, nce Olympos tanrlar
na, sonra llerin ruhlarna ve en sonunda da Yetkinle
tirici ve Kurtarc diye de adlandrlan nc Zeusa kat
ksz araptan bir kran sunusu yapmak treydi; Agamemnon'da Koro, savatan nceki mutlu gnlerde phigenia kzn bu trenin banda babas iin nasl bir k
ran ilahisi sylediini anlatr (243-7). Fakat phigenia l
drlmtr, muzaffer anne ise onun katilinin l bede
ninin banda durmu barr (1385-7):
Sonra hareketsiz yerde yatarken
nc vuruu indirdim, benim nc sam
Cehennemin Zeusuna, llerin kurtarcsna.

ORESTEA

291

Annesini ve n ldrmeye kararl Orestes kfrlere

giriir (Cho. 575-8):
Klcm
Ve

vuracak ve b ir cesede dndrecek

onun

hi kana susamam bir Furia

Aktacak anamn nc yudum

katksz kann.

Furia, Erinysdir. Orestes ok an ektikten sonra kurtu

lur (Eum. 754-80):
Ey

Pallas, E y

evimin

kurtarcs,

lkem den atlm biriydim, sen

Getirdin

beni geri yurdum a; insanlar

B ir kez daha A rg o slu o, diyecek, oturuyor

Babasndan kalan
P allasm,

evde, Itfuyla

Loksiasn ve herkese hkmeden

ncnn, Kurtarcnn.

imdi Agam emnon'& dnelim. Gzcye gzetleme gre

vini veren, bir kadnn: imdi zaferi dlemekte olan, Agamemnon'un kars (26) Klyteimnestranm (84) hi snme
yen umutlandr. Gn aanrken Troyanm dtn bil
dirdiinde, haber ou kimse tarafndan gerek olama
yacak kadar gzel, bo bir d sanlp ciddiye alnma
yacaktr (274-491); fakat haberin doruluu anlaldktan
sonra, onun bir baka zafer iin urat konusunda git
tike glenen kan, bu d bir karabasana dntre
cektir (975-83). kinci oyunun balangcnda bu kadm, bu
kez zaferi deil almay dleyecektir (Cho. 32-41) ve
d yine gerekleecektir (Cho. 929); sonunda, d g
renin kendisi, uyku basm Erinysleri almaya kkr
tan bir de dnecektir (Eum. 116).
Bu kadnda bir erkek istenci vardr (11). Kendisi alay
c bir biimde reddetse de (348, 1661, Cho. 672-3) erkek
kiiliine sahiptir (351); ve cinsiyetinin yerini alm olan
alakgnlllkten, sadelikten yoksundur (613-14, 856,
840, 1373, Cho. 629-30). Fakat dii olarak, ister de aa
korsa, ekiciliine dayanlmaz (941-3). Onun, dan te-

292

ASKHYLOS

peinden atele iaret verilecei yksyle alay ederler,

kadn deliliinin bir parasdr bu (483-87); fakat o ama
cndan dnmez (594-8). Klk deitirmi Orestes kuku
larn uyandrnca Aigisthos bunlar dehete dm bir
kadnn korkusu olarak hesaba katmak istemez (Cfo.
845-6), fakat hareket zaman gelince Bana bir erkek bal
tas getirin! diye baran, kadndr (Cho. 889).
Gzc, sahibesinin tersine, d grmeye cesaret ede
mez (12-15). Uyank kalmak iin ark syler, fakat ar
ks Atreusun Saray iin bir ata dner. Daha sonra,
kurtulu iin dua ettikten sonra dadaki atei grr. Kut
sal k parlamtr, karanlk dalmaktadr, gzyalar
sevince dner.
Gzc selamladktan sonra Kralieyi bu sevin
ce katlmaya arr, sevin danslanna balar fakat bir
den durur, anlatlamayan bir korku durdurmutur onu.
Sevinci gerekte aldatcdr. Gnn ge bir vaktinde, bir
rahibenin esinli imgelemi, Erinys'leri daha nce Gzc
nn dans etmi olduu atda dans ederken grecek (1186
-90), korkutucu haykrlarm iitecektir (1118). Bu tr
amansz sevinler, tekrar tekrar i karartc nsezilere
dnecektir. Yal erkekler korosu, gemie salam bir
inanla sahneye girer, fakat ok gemeden gelecek iin
korkularn yattrma yollarn aramaya balarlar (99103). Gemie dnerek, savan mutlu balayn anm
sarlar, fakat sonra bunun iin dedikleri korkun bede
li, phigenianm kurban ediliini dnrler, yle ki, so
nunda sken afak Gzcnn dua ettii kurtuluu de
il, daha kt bir felaketi haber verir gibidir (248-58).
Kralienin bildirisinden sonra, Parisin cezalandrlmasn
dan dolay neeli bir ilahiye balarlar (367) fakat ilh
Agamemnon iin duyduklar endieyle biter (456-70). Ha
berci, doan gnei delicesine bir sevin iinde selam
lar (508-75) fakat ok gemeden zaferin ardndan hemen
bir felaketin ortaya ktn itiraf etmek zorunda kalr.
Yallar, Agamemnon'u duruma yarar bir biimde se
lamlamak iin byk aba gstermektedirler (782-809), da

ORESTEA

293

ha sonra onun tuzaa doru yryn aresiz seyret

mek zorunda kalrlar; v e umutla korku arasnda son bir
mcadeleden sonra (975-1034) bylenmi gibi korku iin
de kanlmaz sona teslim olurlar, ikinci oyunda da yle.
Hizmeti kadnlar korosu, zaferden gvenli, erkek ve kz
kardei iin duaya arrlar; fakat daha sonra cesa
retlerini yitirerek felaketten baka bir ey gremezler ge
lecekte (463-75). Orestes grevini yaparken Sarayn kur
tuluundan byk sevin duyarlar (935-72) fakat oyunun
bitiinde, umutsuzluk iinde bu evin dertlerinin he za
man biteceini, tkeneceini soruyorlardr birbirlerine.
lemenin sonuna kadar, dertler gerek ve kalc bir se
vince dnmeyecektir.
Btn bunlar Gzcnn konumasnda gizlidir. Gz
c, kukulardan yenik dm, sessizlik iinde snacak
bir yer arar (36-9):
Gerisi
Dilim in

srdr ar

b ir

zerinde. u

Syleseydi

balta

asl

duvarlarn dili olsayd

btn olanlan,

da

szm

Y alnzca bilenleredir, bilmeyenleriyse bilerek

unuturum.

Giz anlayanlar iindir. Gzc bu szleri syleyerek sa

rayn iinde kaybolur; sonra, sanki buna bir yantm gibi
karanlklarn iinden Klyteimnestrann sevin ln
duyanz: A lelu ya!
Parodos'ta ve de ilk stasimonda air, dncelerimizi
on yl ncesine, savan balangcna gtrmekle balar.
Bunlar hep birlikte, bugne kalan yaptlarnda en uzun
koro blmn oluturur; her birini izleyen stasimonlar
gittike ksalrlar bu ise dm noktasna yaklarken
tempo'yu hzlandrmann bir yoludur. Gemie dalmken,
imdiki zaman unuturuz; eylem yeniden baladndaysa,
olay dizisi yle hzla ilerler ki, airin, geni bir alana ya
ylm olaylarn bir tek gn iine sktnld zaman e
masn sorgusuz kabul ederiz.
Parodos, Kralienin ilk kez sahneye k iin bir ze

294

ASKHYLOS

min salar. Atreus'un oullar, Helenann kanlmdan

duyduklar fkelerinde, yavrular alnm iki kartala ben
zetilir. Ztlk arpc ve amaldr. Kartallar tanrlara ba
vururlar, tanrlar da saldrgann bana bir Erinys mu
sallat eder (59). Bu anda Klyteimnestra sarayndan kar
ve giri kapsnda dikili kutsal talarda sessizce adaa
balar. Bu arada, hl Parisi dnmekte olan Yallar,
gnahkrn adaklarnn yararsz olduunu aklarlar. Son
ra kendilerinden konuurlar: dvemeyecek kadar yal
olduklar iin geride braklmlardr, ocuklar kadar g
sz ya da gndz dleri kadar hafiftirler (79-82). Sonun
da, birden Klyteimnestray grrler, ona doru dnerler
ve ne haber getirdiini sorarlar (83-87). Sorulan yantsz
kahr. Kralie sessizce sahneden ayrlr, kentin teki altarlanna doru yoluna devam eder. Onun konumasn
bekliyoruzdur, fakat doruk noktas ertelenmitir.
Yallar dvemeyecek kadar yal olsalar da, ark
syleyemeyecek kadar yal deildirler; seferin balad
srada grlen, gklerden gelen belirtiyi ve bilicinin onu
okuyuunu anlatmaya balarlar arklaryla. ki kartal
grnmtr, gebeliinin son gnlerine gelmi bir tava
n yiyorlardr. Kartallar krallardr (bunlarn artk ezilen
ler deil, ezenler olduunu gzleriz), tavansa Troyadr:
tavan nasl onuncu ayda doacaksa, Troya da onuncu
ylda dmeye yargldr. Fakat doum tanras, yabanl
hayvanlarn koruyucusu Artemis gcenmitir, karlk ola
rak bir baka adak istiyordur. Bilicinin yorumunun ilk
blm yeterince akt, fakat imdi kendisinin bile ne
olduunu anlamad bulank eyler grr gibidir (152-5):
Doutan kavga yaratc, insandan korkmayan kan gdc, hl orda
Saray terk etmeyen ihanet, anmsar, cn alr bir ocuk lmnn

Bu anda, akp giden yk, insann ac ekerek akl

lanmas gerektiini buyuran bir yasa gndermi olan Zeus
un egemenlii zerine ar ve ciddi bir dnceyle kesilir
(160-83):

ORESTEA

295

Zeus, o ki buyurdu, insan

Elem iinde renm eli ve ac ekerek
Y o lu n u bulm al diye.
D erin uykulara daldnda, yanllarn anmsar da
Y a ra l yrei daha da yrtlr yepyeni aclarla
A k l uram az semtine.
nsan ruhunun yol gstericileri
lm sz glerin datt iyilik
Y a ra la r onu.

ok fazla ey isteyen insana bir uyandan baka bir ey

olmayan, ac ekmenin insan akllandracana ilikin es
ki Hesiodosu ataszne burada yeni ve olumlu bir deer
yklenmitir.
yk yeniden baladnda, ritim skm ve youn
lamtr. Frtna patlar, Agamemnon ikirciklidir, donan
ma yok oluyordur, Tann szn sylemitir; Kral, bilici
nin yetkesini bir an iin durup sorgulamakszm, kzn ge
lecek ktl bildiren haykrlarn bastrarak, krallk
tutkusuna kaplr ve kendi z ocuunu ldrr.
Biliciler grevlerini yerine getirdi.
nk A dalet nce cezalandrr, sonra dersini verir.
Y a rn mutlaka olacaktr, ok gemez getirir aclarn
yleyse bugn alam ayalm .
Gnein douu k adar apak gsterecektir kendini.

Bu szler sylenirken (249-54) Klyteimnestra sarayn ei

inde yeniden grnr, gemiini arkasna alm durmak
tadr.
Bir kez daha, yeni bir haber var m? Bu kez yant
lama alakgnllln gsterir (264-7):
M jdeler size! Eski atasznn dedii gibi,
Gecenin rahminden Sabah ykselsin! yle byk ki
D uyacaklan n, umutlarn aacak.
H aberim

u;

Y u nanllar T roy ay aldlar!

296

ASKHYLOS

Ve diyalogun sonunda, kendisine kentin ne zaman d

t sorulunca yle yant verir (279):
Bu afa dourmu olan gece.

Konutuu dil, ldrlen ocuunu dnd on y

ln izlerini tamaktadr. Sonra, sorulan sorulan bir an
nce yantlamak iin Egenin br kysndan gnderilen
iaret klarndan balayarak anlatmaya, parlak bir sy
leve dalar. Gne gibi ya da ay gibi, veya bir kuyruklu
yldz gibi karanlktan ykselir k, doruktan dorua s
radka sanki zelliini deitirir gibidir, bir yldrm gibi
sarayn damna saldm r birden. Kralie daha skntl bir
hava iinde Troyada olanlar konusunda akimdan geir
diklerini anlatr. Esirler sevdiklerinin lmne yas tutuyorlardr, fatihler dinlenmededirler. Yunanllar kazanm
tr, ama ele geirilen kentin kutsal yerlerine sayg gs
termek zorundadrlar. Gerekte, Attikay yamalayan
Persler gibi onlar da bu saygy gstermemilerdir. Bilici
Kalkhas gibi (131) Klyteimnestra da iyi haberlerini bir
uyaryla dizginler (341-4), buna st hafife kapal bir
tehdit ekler (345-7):
V e tanrlarn nne b ir su ilemeden ktlarsa
O zam an lm olanlarn yaknmalar da
Tatl dilli olabilir grnm ez bir kaza olmazsa elbet.

kinci stasimon, Paris ile Agamemnon arasna ince

likle izilmi bir koutluk eker. Paris ele geirdii zen
ginliklerden ba dnm durumda iinmi, bu yzden
de tanrlarn kskanln zerine ekmitir. Kandrma
ya da Gnaha an ruhu umutlarn beslemi, pervasz
yapmtr onu. bylece dorudan kendi dne gtren
ak bir kstahlk gsterisine itmitir onu. Daha nce de
grm olduumuz gibi btn bunlar sylencedir. Liri
in zgnl bu sylencesel dncelerin dramatize edi

ORESTEA

liindeki ustalkta yatmaktadr.

gibi:

297
Headlamm

da yazd

Zaferden sonra cretli bir Te Deumla alr iir; so

na ulalmcaya kadar yava yava korkunun en derin ka
ranlna dalarsnz: sonusa, esiz ustalkta geilerle ko
tarlr, bir kydan tekine, bir dnceden tekine tanr
durursunuz, hzla ileyen bir akln dnceleri kadar kor
kusuz ve hzl.
A n bolluun, gnencin iinde gizli tehlike zerine a
dncesi (367-84), iine sanld szler daha geni bir
dikkat istiyorsa da, grnrde Parisin kaderi zerine bir
yorumdur; o gne kadar bozulmam kutsallklan ine
yenlerin kaderi (389-72) Klyteimnestranm uyarsn akla
getirir (341-2); Gnaha arnn zorlayc gc (385-6)
Agam em nonun iledii gnah (222-3) anmsatr bize; g
nah ileyenlerin tan nlan n katna ulaamayan (397) yal
varlar da tandk gelir bize (69-71). Gnaha ar ru
hu. Parisi ve halkn yok olu tuzana ekmi olan Helenada cisimleir (403-15), buysa Menelaosu yasa brr
(416-19). Tpk her eyini yitirmi olan Menelaosun d
leriyle babaa brakl gib i (420-6) sevdiklerini savaa
gndermi olan btn Yunanllar da onlarn kllerini ge
ri getiren kl kaplaryla alrlar karlklarn (433-6). B
tn bu kan dkcl balatm olan sava-efendilerine
homurdanp dururlar (449-51). Bylece, stasimon'un so
nuna kadar dikkatimiz alttan alta deiir. Balangta
(367-84):

D o ru su n u
H er

sylem eli, hep

ad m d a

ak seik

Z e u s tan gelir vuru

izlenir b u ...

aresizdir, b o azna k adar altna batm, gururdan ba dnm,

U y a n k A d a le tin

ulu

tapm an tekmeleyen insan.

diyen Paristir; imdiyse Agamemnon (462-70):

298

ASKHYLOS
Kara
Cadlar bekler, ne zaman bir insan
Adaletle deil ansla byse, ycelse
Aniden tersine dner de talih
Bir glgeye dndrr onu, atarlar
Yok oluun ukuruna, kim kurtara!
Fazla nlenmededir tehlike,
Kskan gzl tanr Zeus bir akta yakar onu.

Yal erkekler, bunlardan alnacak dersi gstererek biti

rirler szlerini batan beri anmsatlan bir dilektir bu
(377-80): ne Agamemnon gibi fatih, ne de Kassandra gibi
esir olsunlar, ortalama bir yaam srmelerine izin veril
sin dilerler kendilerine.
Yal erkekler, Klyteimnestranm dadan daa k
larla konuma hayaliyle alay eden bir dille, anlatt y
k hakkmdaki kukularn dile getirirler (475-500); ancak
ordudan gelen Habercinin oraya ulamasyla boa kar
bu alaylar. Haberci, savan ac anlarnn dourduu se
vin gzyalanyla, yeniden grme umudunu yitirmi ol
duu anayurdunun tanrlarn selamlar ve efendisi iin
bir hogeldin leni hazrlamaya arr Yallar:
O ki, doruluktan amaz Zcus'un apasyla
Troyay yerle bir etti, viran kodu balarn...
Atreusun yce olu, efendimiz, kralmz, mutlu insan.

lnceye kadar kimseye mutlu demeyin. Byle diyordu

atasz. Cokunun itiiyle Haberci, efendisi iin biraz n
ce Klyteimnestramn bilinli bir ktlkle kulland ay
n nitelemeyi kullanmtr (336). Sonra skntl bir an
yaanr. Yallar anayurttaki ihanete dair bir ima ka
rrlar azlarndan, fakat Habercinin endieli sorgula
malar birden bir yana itilir: imdi, lm bir mutluluk
(550). kinci konumasnda daha dncelidir haberci. Sa
van zorluklarn, geri dnmeyen arkadalarna anlatr
ken duraklar, yeniden gcn toplar, yine duraklar, son
ra yine kendini toplamaya alr. Kralienin uursuz gl

ORESTEA

299

gesi sarayn kapsnda belirdiinde, kendine gelememi

tir henz. Kralie ona iyi haberlerinden dolay umduu
hediyeleri vaat edecei yerde, artk kendisine gerek kal
madn syler efendisini kendisi karlayacaktr, na
sl braktysa yle baldr ona... dmanlarna kar aman
sz, ve baka her eyde ayn (607-9); gizli niyetlerine ili
kin imalar tehditlerle karladktan sonra aniden sara
ya ekilir. Haberci, umutsuzluk iinde, Yallara dner:
konuyu ilgisizce deitirerek Menelaostan haber sorarlar
ona. Tatsz sorular yantlamak sras ona gelmitir ar
tk. Donanmann bir frtnada darmadan olduunu ak
lamak zorunda kalr, ve sahne, datmaya alt de
rin bir kederle biter (671-2):
imdi, onlardan sa kalan varsa,
Bizi lm gitmi sayyordun

Menelaos kurtulacaktr lmden, Agamemnon deil.

Koro ilk stasimonda iittiimiz (160-83) ar, dn
celi mzie yeniden balar. Temalan, ikinci stasimonun
ortasndan (403-15) ve uygun b ir biimde Menelaos'a de
gin haberden sonraya yerletirilmi Helena'dr. Paris ile
Agamemnon arasmdaki koutluk imdi Helena ile Klyteimnestra arasnda bir baka koutlukla tamamlanacaktr.
Helena Paris'i nasl batan akardysa, kz kardei de Agamemnonu ktye srkleyecektir. Bir obann bytt
bir arslan yavrusu gibiydi; nce byklerin ve kkle
rin sevgilisiydi; nceleri yumuak ve batan karcyd,
ama sonunda (748-9):
Zcusun

am an bilmez fkesi

Y o l gsterdi ona, gelin alatan bir C a d klna girdi.

Kz kardei. Agamemnonu karlamaya hazr, sarayn g i

riinde beklemektedir yine; yal erkekler bir dteymi
gibi ya da grdkleri eyin anlamndan habersiz seyirci
ler gibi srdrrler arklarn (766-70):

300

ASKHYLOS

te, kararlatrlan zam an gelince

K ap kara bir gece bulutu, kar konulm az perisi
Bilinm ez felaketin deheti ker sarayal

Sonra, daha nceki iki stasimon'un sonularnn bir araya

topland ve glendii son (773-81):
A dalet nerede peki? D um andan kararm kulbeyi aydnlatr,
A lakgnlll oralarda bulur.
K irli ellerin yaldzl doruklarndan
evirir de gzlerini temiz yreklilerin oturduu yerlere;
V arslln
H er eyi

yzndeki sahte dam gaya

bakmakszn

kararlatrlm sona gtrr.

Agamemnon, bir zafer alaynn banda, kral araba

snn iinde girer, esir Kassandray tayan bir baka ara
ba onu izlemektedir. Yaklaan tehlikeyi ona duyurma
ya hazrlanan dalgn ve dnceli Yallarn selamna kar
lk verir (810-13):
nce bu A rg o s lkesini v e onun
Tanrlarm

selamlamak gerek, byle

Y u rd a dnm e ve Priam osun kentinden alm am a

Y ard m etmi Olan dostlarm.

lemenin nde gelen motifi Adalet, bu szlerle orkest

radan sahneye kar; Kralsa, bilinsiz bir alayla, sanki
her ikisi de gklerin yazgsym gibi Troyann d
n ve kendisinin Argosa dnn birletirir. Yalla
rn uyarsna, nlemini almasna teekkr eder, fakat
sonra, kendi byklnden emin gnderir onlan (851-4)Artk krallk ocam a dndm
lk iim, beni buradan uurlam
V e sa salim yuvam a dndrm olan tanrlar selamlamak olsun
Z a fe r benim le birlik, bir daha da ayrlmasn yanmdan!

Klyteimnestra, kacak frsat bekleyerek sessiz dikilmek

ORESTEA

301

tedir. Amac, onu birazdan cezasn ekecei gnahm sim

geleyecek, gururlu, ak bir davrana itmektir. Onu ze
rinde yrtt kutsal hallarn anlam budur.
Agamemnon, onu grmezlikten gelerek, toplanm olan
halka seslenir. Bu iki insan arasnda hibir zaman ger
ek bir ak olmamtr. Klyteimnestra, souk ve renk ver
meyen bir dille yavaa balar, evde tek bana braklm
kadnn kaderini anlatr; onun gvenlii iin duyduu
korkulardan sz eder, sanki alttan alta onun lmn is
termi gibi; sonra alakgnll bir edayla dorudan ona
seslenerek Orestesin orada bulunmayndan dolay zr
diler; daha sonra sesini ykselterek akn yineler, konu
mas daha zengin, daha renkli bir hava alr; abartl im
gelerin birbirini izledii parlak bir yaltaklanma kreen
dosundan sonra, hizmetilerine erguvan rengi yolluu
efendilerinin ayaklarna sermelerini buyurur (905-13):
im di, sevgili insan
A ra b a d a n in, fakat T ro y a y inem i olan
u ay ak la r yere basm asn.
A c e le edin

hizmetiler, yolu n a yolluklar

Y a y m a n z sylem itim sizlere.

E rg u v a n rengi rtlerden b ir yolluk serin
K i A d a le t, u m ulm adk yuvaya gtrsn onu;
G erisini, uykunun yenem edii b ir zen dzenleyecek
T a n rla r nasl

uygun grrse.

Agam em nonun meydan okumasma onun yantdr bu.

lemenin sonucu rlyordur: K avga kavga ile buluur
savata. Doru Doru ile (Cho. 461). Daha nce Korodan
renmitik, kan davas kuralnn adalet olmadn, fa
kat Atreusun Saraynn bunu anlayabilmesi iin bir ku
an daha gemesi gerekecektir.
Kralie, grkem li zenginlik gsterisinin gerisinde di
kilmekte, ieri arm aktadr onu. Btn gzler Agamemnona dnmtr.
Buz gibi b ir resmiyet iinde kralienin konumasn
dinler ve vglerini kabul etmez (925): Beni bir insan

ASKHYLOS

302

gibi onurlandr, bir tanr gibi deil! Ayartlmay kabul

etmez, kralienin plan suya dmtr. Drama yazar bizi
dorua kadar ykselttikten sonra imdi de ilk ktmz
yere getirir ve yeniden balar.
Klyteimnestra taktiini deitirir. Parlak szleri bra
kr ve onunla tartr. Karakterini bildii iin za yf ta
rafna ynelir onun. Kadnca kantlar ileri srer, akla ay
kr ama zekice. Ona gre ok hzldr. Onun yetkesine
boyun een bir davranta bulunur (931), ondan koullu
bir izin elde eder (933-4), gururunu okar onun (936-7) ve
zayrfladm grnce vmeye balar onu (940-41):
Ag. K avgaya can atmak bir kadna yaramaz.
Kl. Y en en boyun esin yengiye yleyse.

Erkeklerin ii gc savatr, kadnlarsa onlan elendir

mek iindir. Erkekler, kendi stnlklerinden emin, ka
dnlarn kaprislerine boyun emekten zevk alrlar. A ga
memnon duraksar-.
Ag. Byle b ir yengi ok mu deerli senin gznde?
Kl. G e l inan, isteinle yenil, yenmi olursun yine de!

Klyteimnestra kazanmtr. ok gzel konumasyla ona

boyun edirmi, dudaklarndan kan vc szlerle onu
zora sokmutur. Agamemnon kutsal topraa basaca
iin sandallarnn zlmesini buyurduktan sonra dikka
ti esir Kassandraya eker ve hi istifini bozmadan kar
sndan cariyesini ho tutmasn ister kstaha. Sonra kut
sal erguvan yollua ayak basarken, fazla zenginliin, bi
razdan dklecek olan kann, on yl nce dklm bir
gen kz kannn tehlikelerini ima eden bir imge dalgas
ykselir yeniden (970-2):
V e nasl Zeus eki zmden
arap ekerse, yle serinlik doldurur evi sonunda
(C an l kkten

taze

yapraklar fkrr nk

ORESTEA

303

K p ek -yld zn d an koruyacak b ir glge yaratr)

E rk e k ler do lan p du rdu k a evinin iinde.

A rab ad a sessiz sessiz oturan kii saylmazsa sahne

botur imdi. A r mzik yeniden balar (675), gergin ve
uursuzdur imdi. StasUnonun temas korkudur, umudu
kknden sker ve bilici diliyle bir eyler anlatr. Mzik
sustuunda, bundan sonra ne olacan bilemeyiz: saray
dan lm lklarn m, yoksa Kassandramn sesini mi
duyacaz? Sonra akn baklarmz karsnda Klyteimnestra yeniden grnr sarayn kapsnda. Geleneksel te
m alara sk skya bal Yunan drama yazarlan, artma
esini pek az kullanmlardr; fakat bazan bir kanl
mazlk duygusunu kafalarm za inatla kazdktan sonra,
umulam ayacak b ir duruma ani b ir dn yaparlar.
Klyteim nestra kararldr, kocasnn onun l
mn de paylaacaktr. nandrma gcn bir kez daha
ortaya kor, bu kez korku iinde, uykudaym gibi davra
nan Koro d a yardm etm ektedir ona. Konumaya bala
ynca. M ysterylerin dilini konutuunu fark ederiz onun.
Saygsz b ir cretle Kassandray bir erginleme aday,
kendisiniyse treni yneten rahip olarak hayal etmekte
dir, yaklam akta olan ldrme de kutsal b ir gizdir.
Fakat onun ikinci kurban neyin yaklamakta oldu
unu bilir, yakan lara da tehditlere de sar bir havada,
ne konuur ne kmldar. Klyteimnestramn yitirecek za
man yoktur, saraya dner.
Uzun b ir bekleyiten sonra yavatan bir inilti duyu
lur. Ap ollon a seslenen Kassandra'dr bu. Sonra, yalvaa
b ir sayklam a iinde uzun zaman nce kanlan dklm
ocuklarn arksn syler, ierde ilenmekte olan cinayeti
grr, Erinyslerin sevin arklann duyar, atda dans
ettiklerini grr; en sonunda, ie dokunan b ir acyla ken
di lmne ve Priamos'un Saraynm kne alar. Sa
yklam a durumu geince, Erinyslerin arksn yorumlan
Atreusun gnahn kutlamaktadrlar; Apollon'un, kendi
sine bilicilik sanatn nasl esinlediini anlatarak srdrr

304

ASKHYLOS

konumasn (1178-1213). Birden esrime hali yeniden gelir

zerine: gznn nnde Thyestesin ocuklar belirir
imdi Aigisthosun karlnn denmesini istedii su
tur bu; sonra sakin sakin, epoptai gibi, birazdan Agamemnon'un lmn greceklerini syler Yallara (1214
-55); Yallar akn durumdadrlar hibir ey anlaya
mazlar (1253). Birden esriklik hali geri dner. Bir kez
daha kendi lmn grerek, srgnn yurduna dnmek
te olduunu syler, babasnn cn almak iin anasn
ldrecektir ( 1281 ); Priamosa ve oullarna son bir hay
krla kapya doru yaklar, fakat dehetle geri ekilir,
sonra yeniden yaklar, ama bir trl gidemez, cnn
bir gn mutlaka alnacan tekrar eder (1318-20), son
szleri, kendisinin ve Agamemnonun yazgs iin ac do
lu bir attr, esir ve esir alan, kle ve kral, her ikisi de
ayn lmle kar karyadr.
Uzaklatktan sonra, dikkatimiz Agamemnona eki
lir (1335-7):
G k ler ona T ro y ay alm ay nasip ettiler
V e b ir tanr gibi alklanarak dnd yurduna.

Bu szckler, Agamemnonun utkulu dnne b ir kmos

olarak bakldn gsteriyor. Onun tanrlamas, lm
dr.
Sahnenin bir btn olarak amac, bizim Agamemnon
iin duyacamz acmay Kassandra zerinde younlatr
mak, Klyteimnestranm cinayetini gemi ve gelecekle ilikilendirmek ve eylemi geciktirerek doruk noktasn yo
unlatrmaktr.
Yallar korku iinde fsldarlar, fakat hibir ey
yapmazlar. Ataszlerindeki yal insan grnmyle uyu
maktadr bu durum: t vermede akll, eylemde zayf.
Fakat diyalogun sanatsal amac, hl ilerde olan oyu
nun en u noktasna yant verebilmemiz iin gerginlii
azaltmaktr. Diyalogun sonunda. Yallar Saraya yakla
tklarnda, yaratlmak istenen yanlsama, onlann gerek

ORESTEIA

305

te saraya zorla girdikleri ve aadaki sahneyle karla

tklardr. Sahne kaplan ardna kadar aktr, yle bir
tablo grlr: Agamemnonun ve Kassandrann l be
denleri, kana bulanm erguvan yolluk zerinde yerde
yatmaktadr, Klyteimnestra balarnda dikilmekte. Sevin
iinde, kocasnn, zenginliinin tuzana dp nasl l
dn, u anda artk nedenlerini aklamakta zgr ol
duunu syler (1415-18):
Frtnalar dindirmek

iin,

Srsnden ekilip alnm b ir dii koyun gibi

O k ar beyaz postu her gn byyen srsnden,
B u adam kl kprdam adan ldrd kendi
ocuunu, acyla dourduum en sevgili kzm.

Klyteimnestranm karakterinin aklamas bitmitir artk.

On yl boyunca, ilk ocuuna olan sevgisi, ona ktlk
etmi olan adama nefrete dnm, heyecanl yaps
almaya adanmtr. Bu nefret yine de akn sonucudur.
Suu korkuntur, ama nedeni onu aklayabilir. Aiskhylos
un, Homerosun aksine, onu cinayette birinci el yapma
snn nedeniyse artk aktr. Kendi ocuunu ldren
adam ancak kendi elleriyle ldrlmelidir. Aigisthos'un
Agamemnonla kendi arasnda bir kan davas olmas
Klyteimnestray hi ilgilendirmemektedir; ndan sz
ederken bir su orta deildir o, eyleminden sonra ken
disini koruyacak bir kiidir (1434-7).
Yallarn korku iindeki sulamalar yava yava ac
ya, zntye dner. Klyteimnestra da giderek rahatlar,
bu ii yapt srada bedeninin alan cinler tarafndan,
Sarayn kana kan isteyen kaltsal daim on'u tarafndan ele
geirilmi olduunu aklar (1475-80, 1497-1504, 1527-30).
Ona gre, cinayet zorunlu b ir arnma treni, aileyi kalt
sal lgnl ndan arndran kusursuz b ir kurban etme
iiydi; imdi artk grev yerine getirildiine gre, istedii
ey erin iinde yaamaktr (1568-77). Am a Yallarn g
r byle deildir, ona kar seslerini ykseltirler (1583-4):

306

ASKHYLOS

A m a yasa bunu yasaklyor, Zeus tahtnda kaldka,

Giinah ileyen ac ekecektir byle buyurulmutur.

Epilog (1577-1673) bu sahneye eklenmi bir ek blm

dr, bir ztlklar blmdr. Klyteimnestra, amacna ba
llk ynnden bir erilse, Aigisthos kar yrekli bir kor
kaktr. Kadn, sapknlna karn soylu olarak kalr, tekiyse tmyle aalktr. Yallarn Klyteimnestra'ya kar
davranmda sulama olduu kadar korku da vard,
fakat bu sonradan grmenin haince iinmesi nefretten
lgna dndrr onlar, u meydan okuyucu la s
rkler (1646-8):
A h , Orestes
Y aam

n gryor m udur hl, ne olurdu

Bir gn dnebiiseydi yurduna ve kantlayabilscydi

H e r ikinizin de hakkndan gelebileceini!

Uzak ellerdeki srgne yaknlk duyuyoruzdur imdi. Dra

ma yazarnn tiranlara kar btn nefretini iine koy
duu Aigisthos'un aalk acmaszl, ne olursa olsun,
bunun duygusuzca ve alaka ilenmi bir cinayet ol
duunu hissettirir bize; Klyteimnestra bile, sessiz sessiz
dinlerken ayn eyleri hissediyor gibidir. Bitkin ve k
eye skm Klyteimnestra aray dzeltmeye alr. Fa
kat yallar sonuna kadar meydan okurlar, erin yasak
lanmtr bu kadna artk. Anlamazlk zlmez.
Agamemnon'un yazgs, avc a figryle gsteril
mektedir: nce Troya kentinin zerine atlmtr bu a,
sonra da onun an varlnn bir simgesi olarak felaket
getirici bir giysi olmutur, o giysi iinde tuzaa drl
m ve hanerlenmitir. Ayn ekilde, bundan sonraki
oyunda Klyteimnestra bir ylan biiminde gsterilir, kar
tal yuvas iinde boduktan ve yavrularn alktan l
me terk ettikten sonra kendisi de hayat verdii ylan ta
rafndan ldrlr. Son oyundaysa, Orestes uan b ir ge
yik yavrusu ya da zebanilerin peine dt bir tav

ORESTEA

307

an olur. Bu baat figrlerin dnda, Agamemnon oyu

nu rastlantsal olarak ortaya kan imgelerin bolluuyla
dikkati eker. Gne ve ay, yldzlar ve yldzlar aras
boluklar; kimi zaman yaz ortas sakinliine gmlm,
kimi zaman gazaba gelip dolu ve yldrm yadran bit
mek tkenmek bilmez zenginlikleriyle deniz; kularn pa
tr patr dp ld karl k mevsimi, filizlenen ekin,
olgunlaan zmler, hasat ve babozumu, hepsinin s
tnde de, karanlkta bir utan bir uca akan ve afakta
snkleen iaret klar. Doanm btn bu parlak gs
terisi, insann insanla atmasna bir zemin olarak gs
terilir. Bunun zttma, K hoiphoroi'de (Sunu Tayanlar)
imgeler daha az, daha karanlk olacaktr: kurumu bir
mee orman, gktalar, yeralt ejderhalar, canavarlar.
Fakat Eumenidesin (Hayrl Tanralar) sonunda, Erinys
lerin lnetleri, rne, hayvanlara ve insanlara bolluk ve
bereket getiren gn na ve serin rzgrlara dnn
ce, parlak renkler yeniden dnecektir.
tik iki oyun arasnda geen zaman sresi belirtil
miyor, ama ok yllarn getii besbelli. Klyteimnestranm
evden uzaklara gnderdii erkek ocuk, imdi yiit, i
ten ve hrsl bir delikanl olarak Argosa dnmtr, Phokiste kendisine ev sahiplii etmi olan kraln olu Pyladesle birlikte. Sabahm alacakaranlnda babasnn meza
r banda dikilmi dururken birden bir feryat iitir sa
raydan. Oyun srerken gn belli belirsiz aanr. Grevi
yerine getirildiinde, tekrar alacakaranlk olacaktr, bir
kez daha srgn, peinde annesinin alc ruhlar, yur
dundan kaacaktr.
nce de olduu gibi, noyun (prolog) iki blme ay
rlmtr: bu kez noyunu ikiye blen, birinci oyundaki
Nbetiye yant olarak duyulan neeli Aleluia!nn ak
sine, bir korku ldr. Metin kt bir biimde sakat
lanm burada; kaybolan eylerin znn, oyunun geri ka
lan blmnden karlacak sonularla yeniden buraya
konmas gerekir. zellikle iki nokta, oyunun geriye ka

308

ASKHYLOS

lan ksmnda yle anlaml bir biimde bellidir ki, onla

rn burada eskiden var olduklarndan emin olabiliriz.
Birincisi, Orestes, Apollondan annesini ve onun
m ldrerek babasnn cn almas iin ivedi bir emir
almtr (269-305, 1026-33). Kim ki insan kan dkmtr,
onun da kam insan tarafndan dklecektir (310-14, 434-6,
646-51, 836-7). Klyteimnestra'mn ve Yallarn daha n
ce, biri Agamemnonun ldrln hakl karmak iin,
tekilerinse onun lmnn nasl olacan nceden kes
tirirken bavurmu olduklar bu yasa, imdi kutsal bir
onay kazanmtr; eer Orestes gelecekte bir gn cina
yetle sulanacaksa, bu su, onu kendi emrine boyun e
dii iin temize kartacan ona sz vermekle kalmayp,
emrine boyun emezse en korkun biimde cezalandrmak
la korkutan Apollon tarafndan paylalmaldr (269-96).
Orestesin seenei yoktur: tanrlarn gnderdii biridir
o, bunu bildii iin de grevi gvenle karlar. Bylece
lemenin son atmas iin hazrlanm oluruz: oul ile
ana arasndaki kan davas, tm insanln mutluluunu
etkileyen Gkyz ve Yeralt tanrlar arasnda bir kan
davas olacaktr.
kincisi, Saray gnahtan temizlemek iin iki gnah
krn lm gereklidir. Orestes yanllar, ona tanrlarn
atad bir anndrc ya da kurtarc gzyle bakarlar
(156-63, 866-8, 1045-8). Ne onun ne de yandalarnn gre
medii ey, Saray temizlerken ondaki pislii kendi ze
rine almak zorunda olduudur (1017).
Orestes, Hermese ve babasnn ruhuna dua ettikten
sonra bandan kopard bir tutam sa mezarn zerine
brakr, daha sonra da l: akldan hi kmayacak o
byk korku ln iitiriz (34-5). Biraz sonra, siyah
lar giyinmi, saraydan gelen bir kadn kalabal grr,
ilerinde kz kardeini tanyarak heyecanlanr, znt
iinde ban emi yryordur kzlarn arasnda, Zeus
adna seslenir (18-19):
E y Zcus, yardm et bana babam n
cn almamda! Beni koru, dv benim iin!

ORESTEA

309

Kadnlar doululara zg bir at syleyerek barlarn

dvp, salarm yoluyorlardr. Kralie kt dler gr
mektedir, ller kzgnlklarn bildiriyrlardr dlerde; o
da, yattrc birtakm sunularla bu kadnlar kocasnn
mezarna gndermitir. Fakat kan bir kez dklmeye gr
sn, ondan kurtulmann yolu yoktur artk (48, 66-74; Ag.
1017-24); Adaletten kalmaz, kimini bu yaamda, kiminiyse A ra fta ve Cehennemde gelir, bulur. Klyteimnestra
korkun bir lme yazgldr; onu ldrecek olansa, ka
dnn alc ruhlarndan: onu sonsuz ikenceye srk
leyecek ruhlardan zorla kurtulacaktr. Sonunda, kadnlar
kimliklerini aklarlar: Troya yamasndan alnan esirler
dir bunlar. Zorla boyun eerler sahiplerine; iyi niyetle
rini alacak kiiye saklyorlardr, o geldii zaman.
Elektra erkek kardeinden daha byk olmasna kar
n hl bir kzdr, yumuak yaradl mutsuz yetime
dneminin etkisinde aclamamtr henz. Babasndan,
onu ldrm olan kars iin bir balama isteyemez,
ama hizmeti kadnlar akima getirinceye kadar, al
mak iin dua etmeyi de dnmez. O zaman bile buna
raz olmak istemez, annesinin gnahkrl dncesi onu
fkeye deil, fakat ona daha byk yrek temizlii ba
lamas iin duaya sevkeder.
M ezar bandaki dualar srasnda mezarm zerine
braklm salar grr birden, kendi salarna benze
mektedir, hemen Orestesi dnr. O anda, yerde meza
rm yanndan uzaklaan iki ayak izi grr. Birinci ize ayak
larm koyduunda kendisininkiyle uyutuunu grr.
Umut ve kuku arasnda ikiye blnm, adm adm iz
ler, henz tanyamad kardeinin dikildii yere kadar,
ona yaklarken akn akn barr ( 211 ): N e aclar var
burada, ne paralanm dnceler! Bu szler Orestese
sylenmitir sanki, uursuz belirtilerdir bunlar.
Orestes ileri doru kar, Elektraysa korkuyla ge
riye ekilir. Orestes kim olduunu syler ona. Kz nce
inanmaz buna. O. hafiften azarlar kz kardeini, aynt zaiorr.ti*j - j- kantlarn gsterir ona: gnorisrrtf'n ya

310

ASKHYLOS

da belirtiler, evden ayrlmadan nce Elektrann onun iin

rd bir giysi. Kardeini: babasn ve kz kardeini yi
tirmi, anasma yabanclam, yokluunda btn sevgi
siyle baland kardeini karsnda grnce Elektra, bu
ann mutluluu dnda her eyi unutur. Fakat Orestes
bu bulumann yaratt tehlikeden rahatszdr, o anda
Koro gelecei anmsatr ona (243-5):
Y rein e gven, yeniden

senin olacak

B abann miras, am a ancak G

V e D o ru yan banda olursa, bir de ncs
Hepsinin en by, Kurtarc Zeus.

Orestes hemen yantlar:

Zeus,

Zeus,

bak

da

g r

halimizi,

gr

K artaln babasz kalm yetimlerini

Zalim

ylann kollaryla skp

Ezerek ldrd kartaln.

Sahnenin sonunda. Delphoi kehanetine gz kapal inan

m Apollon sznde durmazlk etmez (269) ve boyun
emeye kararl, kendine gveni yerine gelmi, nerdeyse
yrei hafiflemi grnr Orestes.
Mezar banda bunu izleyen ark teknik olarak bir
thrnos'tur ya da bir at, trensel temelleri XI. Blm
de incelenmiti. lkel trenin, Aiskhylos tarafndan diama
sanat dzeyine ykseltildii tarzn balca rneidir.
Sophoklesin koral odlan daima konuya uygundur
ve d ramann amalarna hizmet eder, fakat her odun
iinde genellikle az devinim vardr. Koro yorum yapar,
bekler, bir ders verir ya da bir terslii gsterir, fakat ge
nellikle olay dizisinin ilerlemesine dorudan katkda bu
lunmaz. te yandan Aiskhylos odu son derece dinamik
tir. Kendi iinde devinir ve geliir. Oyunda eylem du
raklamtr, ama biz mzii dinlerken kafalanmzda bir
eylerin olduunu hissederiz. imdiye kadar bu trden iki
bayaptla karlatk: Agamemnon'daki ilk iki stasimon.

ORESTEA

311

Fakat bizim imdi zerinde durmamz gereken mezarda

ki ark, bunlardan da dikkate deer. O da tekiler gibi
dncemizde bir dnm yaratr; fakat Koroya ek ola
rak, iki sese gre dzenlendii iin dramatizasyon y
nnden daha da byk bir alan salar. blmn her
biri kendi bama kk birer dramadr; katlanlar bir
birini etkiler ve onlarn birbiri ardndan gelen ruhsal de
iikliklerinden son derece karmak ve organik bir b
tn doar. Bunu Perslerdeki Dariusun yakaryla kar
latrrsak, sanatnn geliimi konusunda arpc bir l
elde etmi oluruz. Orada, Yallarn byl szleri ve
onlara yant olarak hayaletin grn bizi etkiler; fakat
bu etkiler dsal ve seyirlik etkilerdir arknn kendisin
de dramatik bir ey yoktur aslnda. Burada drama yazar
byden vazgemitir ve hayalet grnmez olarak kalr;
yine de, erkek ve kz kardein dualann dinlerken, baba
larnn ruhunun yavaa onlarn yreklerine girdiini his
sederiz. Eylem, tmyle iseldir, fakat byle olduu iin
de daha dokunakl, daha etkileyicidir.
Orestes ve Elektra babalarnn lm iin bir ata
balarlar (315-22 = 332-9, 345-53 = 363-71), fakat Koronun
devaml kkrtmasyla (306-14, 323-31, 375-9) bu at, ka
tillerin cezalandrlmas ynnde, Koronun da katld
ateli bir istee dnr (380-99). Bu arada Koro, kkrt
malarnn teki iki kii zerinde etkisini gzleyince, ken
dilerine gvenleri sarslmaya balar, kukularn saldr
sna urarlar (410-17). O zaman Elektra ba eker ve
kendi ektii aclan, babasnn bedenine yaplan kt
lkleri anmsatr (418-22, 429-33, 444-50). Bunun zerine,
bir anlk bir umutsuzlua kaplm olan Orestes (405-9)
eski kararllm yeniden kazanr (434-8); o zaman Ko
ro yeniden saldmya balar, onu eyleme itme iinde Elektraya katlr (439-43, 451-6). Bylece her nn de
almak iin bir kez daha haykrd (456-61) ikinci do
ruk noktasna tanm oluruz; fakat sonra Koro yine
inancn yitirir (463-5) ve Atreus Saraynn gelecekte^ e
kecei aclar iin bir atla arky keser (466-75). fke

312

ASKHYLOS

ln ilk kez atm ve bunu tekilere zorla kabul et

tirmi olan kendileriydi (386-9); oysa imdi yaptklarn
dan tr gzya dkmektedirler. Nefis bir sonutur bu,
ve kavram olarak temelde mzikaldir.
Mzik susar, ark bitmitir. Daha az yetenekli bir
sanatnm ellerinde dua da, yakan da burada biterdi,
ama Aiskhylos'un hl bir coda's vardr. ocuklar me
zarn banda kalr; Koronun uursuz feryatlarna kulak
larn tkayp lklarn srdrrler, fakat tek ba
larna. Atreus'un karg mezardan km, onlann iin
de yayordur yeniden.
Bu, Orestes zerinde, kararn salamlatrma etkisi
yapar. Klyteimnestra'nm karabasannn ayrm tlann duy
duktan sonra dnde bir ylan dourmutur, ylan,
gsnden kanla kark st emmektedir acmasz bir
gvenle yorumlar bu d (548-50):
O zam an bilin ki, o canavara yaam verdiine gre
K orkun bir lmle lmesi gerekir, ve ben
B ir ejdere dnp ldreceim onu.

Bundan sonra, ilerde greceimiz gibi bir kez daha bo

calama gsterse de, btn akl, gizli planmm baaryla
yerine getirilmesine adanmtr.
Elektra zerindeki etkisiyse, onu deitirmektir. Ksa
bir sre nce, almak iin dua bile edemeyen kz im
di annesi kadar vahi ve acmasz olduunu gsterece
ini syleyerek vnmektedir (420-2). Atalardan gelen
ilencin kar konulmaz gc altnda ikinci bir Klyteimnestra olmutur, buna karlk biz Klyteimnestranm da
bir zamanlar onun kadar masum olduunu karsayabiliriz. ada eletirmenlerin hemen hepsi bu oyunda
Elektra karakterini yanl anlamaktadr, bunun nedeni de
insan karakterinin evreyle deitiini grememeleridir.
Orestes eylem plann akladktan sonra hizmeti ka
dnlara son emirlerini verir (581-4):

313

ORESTEA
Dilinizi

sk

tutmanz tlerim

size

Zam annda susun, vakti gelince konuun.

Gerisi
Klcn

benim
bu

arkadamn gzlerine

kalsn

snavn denetlemek.

Zamannda susun deyimi dinsel dilden gnlk dile ge

mi deyimlerden bir bakasdr; bunun kkeniyse, Eleusis'
te erginleme iin adaya ettirilen gizlilik yemininde bulun
maktadr. Grdmz gibi, erginlenen daha sonraki bir
aamada bir epoptes: Erginleme Odasnda yaplan gizli
trenlere girebilen ve bakalarnn erginlemesini denetle
yen biri oluyordu (s. 152). Burada da hizmeti kadnlar
ldrme giriiminin gizine alnmakta fakat ldrme iiy
se onlarn grmeleri gerekmeyen daha yce bir giz ol
maktadr. Sarayn iinde gerekleecek eylemi yerine ge
tirmekse, onu seyredecek ve gzleyecek olan Pyladesin
klavuzluunda, Orestesin iidir.
Koro, dii ktl tarihinde bir ei daha olmayan
Klyteimnestra'mn suunun bykl zerinde dnr
ken, c alacak olana gvenlerini yeniden kazanrlar
(648-51):
te geliyor ykamaya
Eski kan taze kanla bir oul,
A k l sr erm ez bir cadnn
lUmcUl am acna boyun emi.

Akamn ge saatleridir. Orestes saraya yaklar, ya

nnda Pylades de vardr, Phokisli bir satc klna gir
mitir. Yetkili bir kiiyle konuma dileinde bulunur
bir kadm ya da daha uygunu bir erkek (664). Plan,
nce Aigisthos'u ldrmektir. Tam bu szleri sylerken
sarayn gerek efendisi Klyteimnestra, kardeinin rettik
lerine gre davranmakta olan Elektramn eliinde, ka
pda grnr (579-80).
v ral e yeni gelenlerle sakntl bir dille konuur. On' 'r konuklamaya hazrdr, ama ileri erkeklerleyse er

314

ASKHYLOS

kekleri aracaktr. Orestes mesaimi verir, kendi ken

dinin lm haberini bildirir, Elektraysa yapmack bir
atla bu yalan haberi destekler (691-9):
Ey bu kederli evin yenilmez ilenci,
N e uzak baklsn! Buras bile,
O kadar dzenli, tehlikeden uzak, gvenliyken
Uzaklardan attn oklarla yerle bir ettin bu evi.
Yapyalnz kodun beni, btn sevdiklerimi alp elimden.
imdi de Orestes o ki, o gzel aklyla
Uzakta durmaya alrd balkl amurdan,
Bu saraydaki btn kt niyetlileri
Kovacak diye hl beklenen o iyiletirici umudu da
Yok bil artk.

Bu szlerde iki yanl bir alay var. Elektra annesine, Orestesi karsnda dikilip dururken l saymasm sylyor,
bunu da o uursuz sz sylemeksizin yapyor gerekte.
Fakat seyircilere daha derin bir anlam iletiyor. Orestes,
sonunda atalarnn lanetine yakalanmtr. Ortada grn
memekle aklllk etmiti: dnyse ykm olacaktr. O
zaman da kendi yalnzl artk bir masal olmaktan ka
caktr.
Orestes, ayn sinsi kaamakl tavrlarla srdrr ko
numasn, byle kt bir haber getirdii iin, ayn za
manda zerine ald grevi yerine getirmeye kararl ol
duunu syledii iin balanmasn rica eder. Klyteimnestra onunkine e sakntl bir yantla karlar onu, fa
kat Elektraya kar kindar bir alayla, eer doruysa, ha
berden duyduu sevinci gizleyemez, bir kleye emreder
gibi yabanclara hizmet etmesini emreder ona (712-15).
Bu gergin diyalog boyunca yabanclara kar davran
son derece kukuludur. Fakat Elektradan kukulanmaz,
yok olu nedeni de budur onun. Ona bir kle gibi dav
ranmakla onun oyununa gelmi olur.
Att ikinci adm, Aigisthosa derhal dnmesini ve
silahl muhafzlarn da birlikte getirmesini isteyen bir
haber iletmektir. Setii haberci ailenin yal dadsdr;

ORESTEA

315

ona kalsa hibir eyden kukulanmayacak ve bylece ha

nmefendisinin suikasti nlemesini salayabilecektir; ama
haberi gtrrken yolda Koroyla karlar, koro ona har
berin birinci ksmn iletmesini, ikinci ksmmysa gizle
mesini retir. Dad boboazn biridir, saftr, sevecen
dir, Orestesin bebekliinden anmsadklar tam anlamy
la dramatiktir, Orestesin ok gemeden selamlanaca
abartl alklara kar bizi nceden uyarmas ve anasnn
merhamet dileyecei son ana hazrlamas dnlm
tr onun (896-8):
Ah dur, olum! sevgili ocuk, ac,
Bir zamanlar disiz damaklarnn, uykuda,
Yaam stn emdii bu gslere ac.

Bir nceki stasimorida Koro, Kyteimnestrann kt

ln anlatmtr; imdiyse canavan ldrecek olan,
gklerin gnderdii kurtarcnn baans iin dua etmek
tedir. Orestes bir araba yarna katlmtr, zaferin dl
atalarndan kalma mirastr. Korkulann unuturlar ve am
ma gstermemesini isterler ondan (832-837).
Aigisthos an ya uyarak gelir. Bununla birlikte, ha
berciden kukuland iin deil de haber doru olama
yacak kadar iyi olduu iin Orestesin lm haberine g
venmek istemez. K ibirli ve kendinden emin, doruca tu
zan iine yrr. Heyecan artar, ve Koro sonucu bek
lerken son b ir zafer duas eder (866-8):
N e k adar ok ey b u sonuca bal, o ise tek bana
T an rya benzer Orestes, dm anlarysa iki;
Dileyelim kazansn!

Agamemnonun dudaklarnda olup da yreinde tama

d eski deyii anmsarz: B ir insan olarak onurlandrn
beni, bir tanr olarak deil.
Yar ortadayken, hizmeti kadnlar kenara ekilir,
yenilgi olayndan kendilerine zarar gelmesinden korkar-

ASKHYLOS

318

lar (972-4, 77-9). Sonra uak kapya gelir, aym ekingen

lii o da gsterir, fakat artk baarnn bir belirtisidir bu
(875-7). Yardm almak iin kadnlar blmne seslenir,
ama kaplar srglenmitir. Elektranm iidir bu (579-8C).
Uak bir an dnr. Aigisthos lmse eer, efendilerde
bir deime iin hazrlkl olmas gerekir. nc ba
r bir yardm arsndan ok adalete bir ardr:
Klyteimnestra ne yapyor?
Nerede, Artk sonunda, yle grnyor ki ba
Adaletin baltasnn altndaki kte deecek.

Sonunda kagelir Klyteimnestra: Nedir bu bart? Ya

nt, amansz bir kehanettir: ller yaayanlar ldr
yor, demektir bu. ld bildirilen Orestes Aigisthosu l
drmtr. Fakat o anda, grd dn gerekletiini
anlar. Bu kt durumu tm o eski meydan okuyuuyla
karlayarak bir balta ister, fakat baltay alamadan Ores
tes kar karsna, klc elinde, Aigisthosun cesedi ise
ayaklarnn dibindedir. nemli bir andr bu. Duraksar.
Klcm indirerek umarszca arkadana dner: anasnn
yaamn balasn m? Pyladis ilk ve son kez konuur
(900-2):
Kehanetlerin

ve

kutsal

Loksias

anlamalarnn

Sonu ne olur o zaman? Brak

nsanlar

nefret

etsin

senden,

tanrlar

edeceine.

Klyteimnestra yaamnn balanmas iin yalvarr. O

lunun Aigisthos'u anmsatmas zerine o da ona Kassandray anmsatr (918-21):
K.
Or.
Ki.
Or.

H ayr, hayr onun ahlkszlm

da anmsa

Sulama onu yad ellerde senin iin alt, didindi.

Z o rd u r b ir

kadn iin, erkeinden

uzakta.

O nun emekleri olm asa kars nasl gvencede olurdu evinde?

' -' eimnestra kandramaynca tehdit eder

(924)-

Ana

ORESTEA

317

ahinin peine takaca azgn kpekleri unutma! Am a

Orestes bir daha aldanacak deildir bunlara. Vah bana,
bir oul deil bir ylan tamm iimde. Kendi kendine
Ejderhaya dnm bir ylan derken Orestes, klcn
anasna saplar ve ldrr onu.
Son stasimon, imdi sarayda geirilen kan smav ile
Atreusun Saraynn ld ve yeniden doduu inancn
dan kaynaklanan mistik bir sevin lhisidir; bylece sa
ray ne zamandr zerine km olan karabasandan kur
tulmutur artk. Koro daha imdiden Sarayn zerini r
ten rtnn atlmas ve zafer tacyla sslenmesi iin dua
etmektedir (807-11):
Sevinelim, bir ta giydirelim saraya:

Hemencecik grnsn,
Parlts dosta ve zgr,
Onu

evreleyen

karanlk

perdenin iinden!

Savam bitmi, Saray kurtulmutur artk, b ir daha hata

edilmeyecek, doru yoldan klmayacaktr (942-5):
A le lu ia diy e barn, b ir ark ykselsin sarayda
H astalktan vc savurganlktan kurtuluun arks
O ik i kork u n gnahkrn bizi geirdii
K aba

dikenli

yollardan

kurtuluuol

Sonra kutsanm selamlarlar ve gnahlarndan arn

m bir gnahkr gib i Sarayn zerinde ykselmeye a
rrla r onu (983-4). H er ey dzelecektir yaknda, gz
yalar sevince dnm olan saray oturanlar, zorbala
rn erginlenmemiler kalabal gibi bitkin yerlerde s
rndn greceklerdir (970-71).
Gizem li dinsel trenlerden biri yle anlatlmaktadr;
Belli bir gece, bir yatan zerine bir tasvir yatr
lr ve ac lklar atlarak yas tutulur; daha sonra, ye
teri kadar yalancktan alandktan sonra bir k getiri

ASKHYLS

318

lir ieri; bunun zerine, btn gzya dkm olanlarn

grtlaklar rahip tarafndan yalanr, rahip o srada hafif
mrltlarla bir eyler sylemektedir kulaklarna:
Cesur olun mistikler, T an rm z kurtuldu nk:
Ktlklerden kurtulu szlerin olacaktr.

Koro sarayn kurtuluunu iln etmi ve selamlam

lar; en sonunda u arky sylerler C969-71):
U sulca yatrld yataa ve btn gren gzler
Grsn diye btn alayanlar adna
erdeki

yabanclarn yere serildiini yine.

Gece inmektedir, Koro bu kurtulu arksn sylerken

saraym kaplar ardna kadar alr, bir mealenin par
lak grnr, kurtarc Orestes o k iinde, anne
sinin cesedinin yatrlm olduu bir yatan banda
ayakta durmaktadr.
Eleusis trenleriyle bu srekli koutlukla doruk nok
tasna verilen younluk, trenleri, lmeyen bir inancn
simgesi olarak gren kimseler zerinde derin bir etki ya
pyor olmalyd; koutluu benzerliklerden ok ztlklar
la glendirmekse Aiskhylos'un bir zelliidir. Koronun
ykselen morali, tam da hayal krklna ve felakete d
ecekleri srada, en yksek noktasna ulamtr.
Orestes, herkes grsn diye, yarg gnnde kendisini
temize karacak kant olarak, bir zamanlar annesi olan
bu canavarn, babasnn cesedini zerine uzatt ergu
van renkli giysiyi ortaya yayar. Fakat Koronun iini da
ha imdiden kukular doldurmutur, Orestes de gvenini
yitirmeye balar (1018-19). Savam, yaklaan cinnetin ilk
iaretlerini vererek keskinleirken, Apollonun buyruunu
anmsatr kendine ve Delphoi'ye snma niyetini aklar;
Koroysa, artk inanarak olmasa da, onun baard iin
ne denli kahramanca olduunu anmsar (1047-8):

310

ORESTElA
Sen, bir vuruta drp iki canavarn ban
A rg o s

topran

Onlar konuurlarken
(1048-50):

kurtaransn.

Orestesin

gz

Erinyslere

iliir

K im dir bu kadnlar? Bakn, G o rg o la r gibi,

H epsi de sam urlar giyinmi, kvl kvl
Y lan larn kollaryla

birbirine dolanm!

Kltan geirdii ejderhalarn kanndan yeni bir canavar

srs frlamtr sanki. Koro umutsuzluk iinde, imdi
ortalkta nlayan Apollon adm duyunca, tpk Agam em
non' un sonunda Orestesin ad nladnda olduu gibi,
gelecekteki kurtulu m grr (1059-60):
Gnahlardan

arnacaksn! A p o llo n un b ir dokunuu

Btn o felaketlerden kurtaracak seni!

Agamemnonda Gzeeyici, Haberci ve Koro, birbiri

ardndan gelen od'larda, sanki gizli bir gcn kendileri
ni sevinci brakp gittike derinleen bir korkuya dnme
ye zorladm hissederler; boyuna tekrarlayan bu ritim,
olaylar dizisine byk bir hz verir. Sonra, dm nok
tas iin her ey hazr olunca, birbirini izleyen eitli yol
lardan eylem geciktirilir, ta ki bu kararsz bekleyi son
suz grnnceye kadar; fakat birikmi olan bask o ka
dar byktr ki, artk gerginlik geveyemez olur; sonu
ta, doruk noktasna ulaldnda daha fazla tayamayz
onu. Kheiphoroideki devinim daha farkldr. Koronun n
c rol oynad, boyuna tekrarlanan davran ztlklar
na dayanr. Elektra ne yapacam ardnda, Koro bir
alma duas syletir ona. Orestes yllarca ayrlktan son
ra kz kardeini kucaklarken, Koro, baba mirasm anm
satr ona. Orestes ile Elektra mezar banda gzya d
kerken, Koro kan diye barmaktadr. Orestes ile Elektra
acmaszca almay kafalarna koyduunda. Koro, Atreusun kargs iin gzya dkmektedir. Oyunun ilk de

320

ASKHYLOS

vinim i budur. Bundan sonra tempo gever, tekrar hzm

alr; en son sahnede, kazanlan zafer korku ve umut
suzluk iinde yitip gittiinde, Koro ok hzl biimde se
vinten umutsuzlua, umutsuzluktan yar inanr bir g
vene ve umarsz avuntuya dner. Birbiriyle atan bu
ruh hallerinin boyuna birbirinin yerine geii, devaml de
ien iki temann tiki uzun kreendoda) birbirine kar
alnd, incelikle ilenmi bir kontrpuan paras gibidir.
lemenin temas Agamemnonun ldrlmesi ve
bunun sonulan nc oyunda, bunun ok daha s
tne kacak biimde ele alnr. Temann anlam, geriye
dnp bakldnda, Atreusun saraynda olup bitenler, in
san ilerleyiinin sava alan gibi grnnceye kadar de
vaml geniler ve zenginleir. Orestesin yazgs bizi hl
ilgilendirir, fakat imdi daha ok insanln geleceiyle
balantldr. Konu yalnzca anakatiiliinin balanp ba
lanmayaca deil, insanln yeni bir toplumsal dze
ne doru savamnda baarya ulap ulaamayacadr.
Orestesin yazgs zerindeki tartmada taraflar Apol
lon ve Erinyslerdir. Apollon, Zeusun yorumcusudur (17
-19) geleneksel olan buydu; tanklnn, Zeustan geldi
i iin kar konulmaz olduunu ileri srer (616-18). Delphoinin yanlmazl retisi beinci yzylda Atinada bi
liniyordu, fakat gerici olarak grdkleri ada topluma
taknlan tavr desteklemek iin kullanldn gren da
ha ileri demokratlar buna kar kyordu. Bu yzden,
Atina yurttalar, Kent Dionysiada seyirci olarak, reti
nin dorulanmasna ama ayn lde kar klmasna da
hazrhklydlar. Gerekten de, oyunda Apollon'un sav,
sonunda Athena tarafndan dorulanr, fakat Apollonunkinden ok Athena'nm lehine koullarda ve ancak Erinys
ler Apollonun tm konumuna meydan okuduu zaman.
Apollon Zeusa bavuruyorsa, kartlan da elileri olduklan M oira'lara bavurur (389-93); akraba kan dken
leri cezalandrma grevi zellikle kendilerine verilmitir
(333-40). Bu yzden de, Apollonun kendilerine kar k
makla, Zeustan daha yal olan M oiralann yetkesini i

ORESTEA

321

nediini ileri srerler C171-2); bir baka durumdaki dav

rann anmsatrlar onun: M oiralarn hakk olan yaa
m hile ile onlarn elinden alm tr (723-8). Bylece, Apol
lon ile Erinysler arasndaki kan davasnn gerisinde da
ha derin bir atma yatmaktadr. Zeus ile M oiralar uyu
mazlk iindedir. Daha nceki bir blmde, Olympiada
Zeusa, Delphoideyse Apollona verilen tapm-sfat moiragetes ya da M oiralan n nderi teriminin kabilesel
haklarn devletin yetkesine balan demek olduuna
iaret edilmiti (s. 76). Aiskhylos, Erinysler ile Apollon
arasndaki kan davasn bu biimde ele alyor adam l
drmeye ilikin kabile gelenei ile aristokrasi ynetimin
de uygulanan adam ldrme yasasnn yeniden dzenlen
mesi arasndaki atmann b ir simgesi olarak; ne var ki,
atmann zm, ilgin b ir biimde, bir tarafn te
kine boyun eii olarak deil, fakat ikisinin uzlamas ola
rak sunuluyor. lemenin sonunda, Athenanm yaratt
yeni koullarda, Apollonun inemeye alt eski ayr
calklar Erinyslere yeniden verilecektir.
yleyse sorun budur. Erinysler toplumda, ana yoluy
la geen akrabaln evlilikten daha yakn bir ba ol
duu ve akraba katilinin hemen o anda, kesin olarak yasadna atlm ak yoluyla cezalandrld kabile dzenini
temsil etmektedirler. Ksaca greceim iz gibi, onlarn bu
noktalarda takndklar tavr aka belirtilir. te yan
dan. A tm allarn baba (pa trios) olarak taptklar Apol
lon, evliliin kutsallm ve erkein nceliini ileri s
rer. Bu sav Orestesin yazgsn dndrr. Onun iine
konduu ikilem, blnm ballklarn (loyalties) sava
mn yanstr: soyun, birbirinin ardl olma ve miras le
hine, ana tarafndan baba tarafna doru deitii dne
min karakteristiidir bu; Orestesin aklanmas, demokra
side en .yksek noktaya eriecek olan yeni dzenin ba
langcn belirleyecektir.
Erinysler, annesini ldrd iin Orestesin peini
brakmamakla, atalardan kalma b ir laneti gerekletir
mektedirler: II. Blmde akland gibi, bu lnetin kk

322

ASKHYLOS

leri ilkel klann yaamndadr; fakat leme boyunca tek

rarlanan gizemli dinle koutlua uygun olarak bu ilev,
Eleusisi ve Orfeci Hades'te ikence perileri olarak bu
tanrlara verilen rolle tanmlanyor. Onlar, Gecenin kz
lardrlar, her ruha kendi motro'sm ya da mutluluk veya
ceza payn veren llerin yce yargcnn elileridirler.
Kurbanlarn, bize gizemli Eurynomosu anmsatan bir
dille tehdit ederler: Et zerine konmu sinekler gibi, bir
akbabann upuzun yere serilmi derisi zerine konmu,
dilerini gstererek llerin etlerini kemiklerine kadar yi
yen mavi-kara derili bir cehennem zebanisidir bu. Kur
banlarna isteklerini yaptrmak zere nerdikleri yer
(386-8):
Tanrlarn, kara kokumu pisliklerle
Uzak tutulduu; karmakark yollar blgesi

dir, tpk gnahkrn ruhunun yoldan sapp yittii Ele

usisi ve Orfeci yabanl bataklk gibi. Orada herkes ta
rafndan terk edilmi, sevincin: Elysiumda erginlenenlerin i sevincinin nerede olduunu bilmeksizin eytanla
ra bir len verecektir (302). A yn ekilde, Orestesin
Delphoide arnndan sonra Atina'ya giderken balad
uzun ve dolambal yolculuk, ruhun, kurtuluu ararken
babo dolamalarn temsil eder. T iem eyin iaret ettii
gibi, arnma, zlenen kurtuluu hemen verm ez insana;
mistiklere de, Orestese de, ancak yarg sandalyesine g
tren doru yola ilikin bilgiyi ve tarafsz bir yarg garanti
sini verir. Sonu olarak, yarg nne karld srada,
Areopagus mahkemesi, Minos yarglar kurulunun btn
grkemi ve deheti iinde toplanm durumdadr; Erinys'
ler, kayp ruhu, hkm giydikten sonra hemen alp g
trmek zere sabrszlkla dikilmi beklemektedirler. A y
rca, Orfeciye, salverilme ya da kurtul diledi olarak
safln, annmln sylemesi nasl retiliyorsa Saf
lktan geliyorum ben, llerin tertemiz Kraliesinden
Athena tapmana varnda Orestes de yle konuur
(276-98):

ORESTEA

323

Aclar okuhnda yetitirildim, rendim

Ne zaman susulacam, ne zaman konuulacan
Zamann, mevsimini btn bunlarn; ve akll
Bir retici retti bunlar sylememi.
Ellerim zerindeki kan uykuya dald,
Ykayp sildim anakatilliinin lekesini...
imdi dudaklarla arnm ve saygnlk kazanm olan ben
Bu lkenin Kraliesini aryorum beni savunmaya...
Ah gelsin uzakta da olsa duyabilir beni
V e kurtarsn btn bu dertlerden.

En sonunda, yarglama bittikten sonra, fratriye yeniden

kabul edilir (656), bylece bir kez daha Argoslu olur
(757). Arnmas, bir yeniden dou olarak dorulanr. l
m ve yeniden domutur.
Al sahnesi Delphoideki Apollon tapmann nn
de yaplr. Rahibe, dualarn bitirdikten sonra tapmaa
girer, hemen o anda bir korku l duyarz. Bunun an
lam bizce hl bilinmiyor olsa da, artc ama yine de
tandk bir yazg belirtisi gibi gelir kulaa. lemenin
noyunu ortak bir plana gre dzenlenmitir.
Rahibe, korkudan yan donmu dner ve ne grd
n anlatr. Sonra tapnan ii bir tabloda gsterilir:
Orestes mihraba sarlmtr, Erinysler tahtlannda uy
kudadrlar, onlann zerinde de Apollon'un buyurucu fi
gr dinelmektedir. Tann, szn tutacana dair gven
verir ona (64, cf. 232-4) ve Atinaya gitmesini syler. Ruh
larn yol gstericisi Hermesin eliinde yola koyulur yol
cu. Apollon, bundan sonra olacaklann sessiz tan ola
rak orada kalr.
ldrlm olan annenin hayaleti grnr. Yere
uzanm yatan Erinys'ler arasnda admlarn atacak yer
arayarak dolar ve ac sitemlerle, unuttuklar amalar
n anmsatr onlara. Troya dtnde zafer d gren,
Orestes geldiinde de gnahnn cezasn dleyen kadn
dr bu; imdiyse, onun alc ruhlan onu dlerken
lklarla, alayarak uyanrlar, gne na doru soku
lurlar, ne var k i avlarnn katn anlarlar. Sonra Apol-

324

ASKHYLOS

lonu fark ederler ve sulayc parmaklarn hrsza doru

uzatrlar. Apollon." onlar iddetle sulayan bir konuma
yapar, gitmelerini buyurur onlara. T avn kesin olamaya
cak kadar atelidir; Erinyslerinse kendilerini tuttuklar
gzlenir: sulamazlar, onu inandrmaya akrlar. Kant
lar tutarldr. Orestesi kendilerini verilmi gler dola
ysyla izlemektedirler ( 208 -10 ); Klyteimnestray kovalamamlardr, nk onun dkt kan bir akraba kan
deildir (211-12); evliliin kutsall onlan ilgilendirme
mektedir. te yandan, Apollonun yantysa tutarl deil
dir, uyumaz iki ilke arasnda bir uzlatrma giriimidir.
Klyteimnestray sulamak iin ceza yasasm (203), Ores
tesi korumak iinse arnma yasasn kullanmaktadr (205);
fakat eer Klyteimnestra kocasn ldrerek yaamn yitirdiyse, Orestes de annesini ldrmekle kendi yaamn
yitirmitir. Apollonun tutumu bir deimeyi, bir gei
dnemini gsterir. Eski dzene meydan okumaktadr, fa
kat yenisini kurmak da onun ii deildir (224).
Sahne deiir, kendimizi Atina kentinde Athenann
tapmanda buluruz. Bu arada, Orestes yurdun drt bir
yamn dolamtr (75-7), imdiyse cezasmm tamamland
n ve yazgsna karar verecek olan tanrann yanma
snmaya .geldiini bildirir.
Fakat Erinysler hl onun izindedirler. evresini sa
rarlar, dans etmeye ve balayc-arklann sylemeye
balarlar; arklar, lanetlenmi ruhlar gibi onu da kop
maz balarla balayacaktr (331-3):
Akortsuz alnacak cehennem lhisi
Ruhu zincire vuracak ark
Bedeni kavurup kl edecek by.

Kassandranm grd hayali anmsarz (Ag. 1186-90):

Damnda u konan kt sesli arkclar
Korosu oturuyor, uursuz arklar syleyerek;
yle sarholar ki, insan kan ierler
Yreklensinler diye, elenip dururlar boyuna
Hi kimsenin kovamad, uslanmaz cadlar.

ORESTEA

325

Ve Argos Yallaruun uyarsn CAg. 979-81):

H l duyuyorum

bu titreyen gsn iinde

Sazsz alnan b ir m ziin ezgilerini

Cadlarn

o uyumsuz atlarn

retilmemi b ir

arknn korosunu.

Ve Gzcnn bar lAg. 22-4):

E y sevin , nlar geceyi gne eviren
Selam

sana,

nice

zafer

dansnn

Parlak iareti!

arknn by esini oluturan nakaratlar dnda Erinys

ler kendi glerinin dayand yetkeyi bir kez daha ak
larlar. Sonsuz M oirann (333-5) hkmleri ilk ortaya k
tklarnda (349), hsm akrabalarnn kanm dkm olan
lardan alma grevini yklemitir onlarn srtna. Ores
tes, korku ve yorgunluktan bitkindir, peindeki av k
pekleri gittike yaklarken hareketsiz sinen bir tavan
gibidir (326).
Zeus'un en sevdii kz, onu peyda etmi olan baba
dan doma Athena, demokrasi dnemi airleri iin Apollon'dan daha bykt. deallerinin.- Persleri yenmelerini
mmkn klan savata cesaretlerinin; kentlerini Yunanis
tann en parlak kenti yapan, bar sanatndaki ustalk
larnn; ve her eyden ok, tiranln devrilmesinden son
ra yaplm anayasada dile getirildii gibi, orta snfn
emellerine tpatp uyan o lmllk ve kendine hkim ol
ma (sophrosyne) duygusunun kutsal b ir yansmasyd o.
Her eyin stnde, oy hakknn geniletilmesiyle halkn
nnde konuma sanatnn toplumsal yaamn asal bir
zellii haline geldii bir kentte, insan uygarlnn ya
amsal bir koulu olarak grnen ak, inandrc konu
ma yeteneine sahip bir arabulucu ve bar mimaryd o.
sokratesn syledii gibi:
Biz ancak birbirim izi inandrma gcyle hayvanlarn

326

ASKHYLOS

dzeyinin zerine ykseldik, kentler kurduk, yasalar koy

duk ve sanatlar bulduk.
Yine.Kentimiz, Yunanllar dank topluluklar halinde ya
ar, tiranlarn basks altnda ya da anari iinde yok
olur bulunca, ya korumas altna alarak ya da kendini r
nek gstererek bu ktlklerden kurtard onlar. O ka
dar ak ki bu, ilk adam ldrme cezalarn yelemi olan
lar, aralarndaki farkllklar iddet yerine aklla dzen
lemek isteyince davalarn Athena yasasna gre gryor
lard.
Bu, elbette Orestesin yarglanmasna yaplm bilinli bir
imadr, Aiskhylosun yaptlarnn Attika geleneini biim
lendirmeye nasl hizmet etmi olduunu gsteriyor. A t
hena ite bu ruhla kendini, insanl barbarlktan uygar
la gtrme grevine atamaktadr artk. Pythagoraslann grne gre evrenin yaps, kna yoluyla Akln Zo
runlulua stnlne dayanmaktadr. M it diline evri
lince bu ilke, Zeus, Athena ve Moiralardr. Buna g
re. Bahasnn istencini g kullanmakszn M oira'lann
temsilcilerine kabul ettirecek olan, Athenadr imdi.
Apollonun tutkulu fkesinden ok farkl olarak, on
lar sakin ve grkemli bir sakmmla karlar. Syledikle
rini nazik bir saygyla dinler. Ancak onlar davalarm
kantlamaya kalknca, daha sert bir eda taknr; davay
ilkel yeminli snamaya bavurarak zme nerisini red
deder (429-32). Erinysler bu azarlamay yutarlar ve onun
kararma uyacaklarna sz verirler (433-5). O zaman A t
hena ayn tarafszlkla, daha nce arnm biri olarak ona
sndn bildiren Orestese dner-, o da yargsn ver
mesi iin yalvarr ona (468). H er iki tarafn da rzasyla
karar ona kalmtr imdi, fakat o hemen reddeder bunu.
Dava, lmllerin yarglamayaca kadar ciddi, kendisi
iin de fazla ac ykldr. Yakanc, kendi korunmasna

ORESTEA

327

snmtr; fakat eer onu kovalayanlara engel olursa,

bundan honutsuzluklarnn bedelini kendi halkna de
teceklerdir (482-99):
Ama yle olsun; i buna kaldna gre,
Yarglar atayacam adam ldrme iin,
Kalc bir mahkeme kuracam.
Bu arada siz de gidin kantlar getirin, tanklar amn
Adaletin yeminli desteklerini; ondan sonra
Halkmn iinden en iyilerini seip, bu davada
Gerek karar vermeye geleceim.

Bu szlerle, bundan sonra yeni dzenin simgesi olacak

olan Areopagus Mahkemesinin kuruluunu iaret etmek
tedir. Bu dzenin bir zellii ise daha imdiden apaktr.
Bundan byle adam ldrme, gecikmeden ve dikkatle ce
zalandrlacaktr; adam ldren kii, bundan sonra ken
di toplumundan kiilerden oluan bir jri nnde yarg
lanacaktr.
Bu yarglarn grevi, hi kukusuz^ Orestes davasn
yarglamak olacaktr, fakat Athena, kutsal tartmay z
me yolunu bu yarglarda bulma umudu tadn sy
ler gibidir: yeni Mahkemenin kuruluu Erinys'leri yat
trmaya yarayacaktr. Bunun nasl yaplabileceini grmek
iin sonucu beklememiz gerekiyor.
Areopagus Konseyinin kkeni eitli sylencelerin ko
nusu olmutur, Aiskhylos bunlardan kendi amacna en
uygun olanm semektedir. Mahkeme, Orestesi yargla
ma amacyla Athena tarafndan kurulmutur, sulayclar
Erinys'lerdir, yarglar ise Atina halk iinden kurayla
seilmi bir kuruldur. Atinallar kendi kentlerinin, yasa
lar koyan ilk kent olduunu; adam ldrmeyle ilgili ya
salarnn en eski ve en iyi yasalar olduunu; yasal kurumlanmn iinde Areopagus Mahkemesinin en saygdeeri,
en sekini ve en ycesi olduunu ileri srerlerdi. O, her
eyin gzetleyicisi yasalarn bekisiydi; kentin kay
naklarnn bulunduu gizli hazineler onun korumas al
tndayd; iyi bir ynetimin, yasa maddelerinin okluuna

328

ASKHYLOS

deil, insanlarn yreklerinde adaletin yer etmesine bal

olduu ilkesine dayanarak, arball, dncelilii ve
iyi davran ayakta tutmakla ykmlyd; arbal, cid
di ve bozulmazd o; daha sonraki bir kuaktan sokrates,
atalarnn Areopagus Konseyine sayglarndan dolay, ken
di atasal kurumlanna karmak hevesinde olmamalarn
onlann erdemlerinden biri olarak sayar.
Artk kurulmak zere olan mahkemeyle ilgili sylen
ce byleydi. Besbelli, tutucu bir sylence; oyunda da adm
adm yeniden yaratlyor. Erinysler unlar ileri srerler
(517-251:
Korkunun iyi olduu zamanlar vardr;
Evet, ruhun iinde taht kurup
Durmakszn gzetlemeiidir korku.
Alakgnlll retmek

kolay deil elbet.

Yreklerinde salkl bir korkuya hi yer vermemilerden

nsan olsun, kent olsun, kim, hangisi
Sayg gsterecek hakka, doruya?
Zorbasz bir yaam se,
Ama yasayla dizginlenen bir yaam. Byle byle
Tanr ynetir, ama ortay da o gsterir, her eyin ustas o.

Erinyslerden gelen bu inan dersinden sonra Athena, kur

duu yeni mahkemenin tam da onlarn amalarn yeri
ne getirmek iin kurulduunu gstermekte pek glk
ekmez; dolaysyla, onlarn dnd gibi Orestesin,
aklanmasyla tehlikeye girmi olmayacaktr bu amalar.
Aadaki dizelerde, oylarn vermeden nce yarglara
kendi isteklerini bildiriyor (681-706):
Atina halk, bu ilk kan dkme yarglamasnda
Buyruumu dinleyin. Bu byk mahkeme sonsuza kadar
Ayakta kalsn Aigeusun oullan arasnda...
Burada Sayg
V e iten gelen korku, ki taht kurmu halkmn gnlnde,
Gece gndz uzak tutacak onlarn ellerini ktlkten,
Yalnz, yasalarna el srdrmesinler...

ORESTEA

329

Ben derim ki, benim halkm onurlandrr v e yce tutar

Z o rb ay la kle arasndaki ortalamay
Ve

btnyle kovm az yreinden korkuyu

Y oksa, korkusuz nasl drst olu r insan?

B u yce buyrua sayg gsterirseniz eer
O

zam an salam bir. kaleniz olur

Topra ve kam u yararm korum ak iin...

B u yce mahkemeyi
Kuruyorum
V ak u r,

korum ak

abuk

iin halkm

fkelenen, bozulmaz,

V e hep uyank, o uyuyanlarn zerinde.

Aiskhylosun, adam ldrme davalarnda yarg yetkisi d

nda btn zgl ilevleri elinden alndktan yalnzca bir
ka ay sonra Mahkemeye kar tavrn bu szlerle dile
getirmi olmas son derece nemlidir.- bu reform, tutu
cular arasnda yle byk bir muhalefet yaratmt ki,
destekleyicisi Ephialtes ksa sre sonra ldrlmt. A t
hena. Mahkemeyi katil Orestesin yarglanmas gibi ivedi
bir amala kurduu ve alnda yelerinden sz ederken
onlar adam ldrme yarglar olarak tanmladna
gre (483), Aiskhylosun gemie dnk olarak onun yet
kilerinin kslmasna raz olduu karsanabilir; fakat ona
gsterilmesi gereken sayg zerinde, zellikle de yasala
rn caydrc etkisinin ortanm temel yn olduu zerin
de inatla durmas daha nce grdmz gibi, demok
rasinin temel retisidir bu aka gsteriyor ki, en azn
dan yaamnn sonunda, kktenci demokratlarn ileri po
litikalarna karyd o.
Athena, grdmz gibi, anakatilinin aklanmasnn
anariyle, yasalara kar gelme giriimiyle sonulanaca
na degin Erinyslerin kar kmalarm, mahkemeye
yle bir nitelik vererek karlar ki, amalan, tehlikeye
dmek yle dursun kendininkiyle zdeleir ve sonsu
za kadar gven altma girer. Onlann ayaklarn yerden
kesmitir, artk yapaca tek ey, yeni mahkemenin kut
sal bakanln kabul etmeye arm aktr onlan. Onun
bu son amacn sezince, nmzde, bizi lemenin sonu

330

ASKHYLOS

cuna gtren yeni bir yol alr. Fakat biz imdilik Orestesin yarglanmas zerinde duracaz.
Athena, setii yarglarla birlikte geri dner, sayca
belki de on, on iki kiidirler; arkalarnda, insanlk tari
hinde ilk yasal durumaya tank olmak iin sabrszla
nan Atina'l yurttalar vardr; hemen Apollon belirir, sa
nn lehine tanklk edecektir.
Mahkemenin gerek yryne uygun olarak Erinys
ler Orestese soru yneltmekle balarlar: suland
eylemi yapt m, nasl ve niin yapt? Bu demektir ki,
yarglar yalnzca eylemin kendisini deil, iinde getii
koullan ve nedenini de dikkate alacaktr. lkel ahlka z
g kendiliinden dzenlemelerin yerini, ince ayrm lan
fark etme gc alacaktr.
Sorgulama, tartmann oyunun balangcnda askya
alnd noktaya (604-5, bkz. 211-12) doru hzla ilerler; son
ra, birazdan Apollon tarafndan dzeltilecek yanl bir
admdan sonra (606), Orestes koruyucusuna dner ve ey
leminin hakl olup olmadn sylemesini ister ondan
(611-13). Orestes'le ilgili rol exegetes'lik olan (Atinada,
adam ldrenlerin arnmasna gzetmenlik etmek zere
atanm bir rahip) Apollon, Erinyslerle ikinci kez kar
lamak iin n e . kar, cesur ve n n ten bir sesle
hakl olduunu bildirir (614-15). Bununla birlikte, karsmdakilerin keskin zeklar nnde bu davay savunma
nn da kolay bir i olmadn hemen anlar. lk giriimi,
Zeusun yetkesine bavurusu boa kar, nk bir yetke
atmas olduunda yetkeye bavurular yararszdr; bylece tartmann balad ikileme dnm oluruz: Orestes,
annesinin onuruna saldrarak babasnn cn almtr
(622-4; bkz. 202-3). Apollon ikinci bir k yapar. Agamemnonun ldrlmesi bir su olduuna gre, onun katili
nin ldrlmesinin su olmadn ileri srer. Etki y
nnden benzer fakat neden ynnden farkl eylemler ara
snda ayrm yaplmaya allan, hakl grlebilir bir l
drme davasdr bu; ama Erinys'ler alayc, ineleyici bir
yorumla yant verirler buna.- byle bir zr, kendi z ba

ORESTEA

331

bas Kronosu zincire vurmu olan Zeusun szcsnn

azna pek yakmyordur (640-2). Apollon hiddetle yant
verir, zincirler zlebilir, oysa bir kez dklen kan bir
daha yerine gelmez; ama bu, Erinyslerin hemen gster
dikleri gibi, Orestesin suland ayn eylemdir.
Bu ana kadar, balangtan beri kar karya kald
mz ikileme bir zm bulunana dek hibir ilerleme
nin gsterilemeyecei apaktr. Oul'un birincil grevi
ana-babadan hangisine kardr? Erinysler ana tarafn
tutmaktadr; u ana kadar ana ile oul arasndaki ban,
koca ile kar arasndaki badan daha kutsal olmadn
ileri srmekte olan Apollon artk bir adm daha atar ve
ocuun babaya, anaya olduundan daha sk balarla
bal olduunu aklar (658-62). Bu kant o anda ortaya
km bir ey deildir.- Pythagoras babalk retisidir.
imdi en azndan aka belirtildii ekliyle, tm soru
nun z bu davada yatmaktadr.
O zaman Athena bakan olarak oyunu neden Orestesten yana kullanmaktadr? nk kadna kar erke
e, karya kar kocaya stnlk tanmaktadr (734-40):
Son yarg bir grevdir benim iin;
Bunun iin de Orestesten yana gidecektir bu oy.
B ir ana dourm ad beni, evlenme dnda,
Asln da

babam n

Btn kalbim le

ocuu olan
erilin

ben,

yanndaym.

te bu yzden yle fazla deerli deil benim iin.

Evlendii efendisini, evinin sahibini
ld rd

iin ldrlen b ir kadn.

Neden, bundan daha ak bir biimde belirtilemezdi; da

vada da nemli bir noktaya dokunuyor. Babalk sorunun
da Athena, Apollonun tavrn destekliyor, bylece de Attika kalt yasasnn balca ilkesini yetkeyle dile getirmi
oluyor: bu ilkeye gre, karnn zgrl kocann lehine
iyice kstlanm olmakla kalmyor, ayn zamanda, ml
kiyetin aktarm konusunda ana hi de akrabalar arasn
da saylmyordu. Drama yazarnn davann sonucunu ne

332

ASKHYLOS

den kart cinslerin toplumsal ilikilerine dntrd

n soracak olursak kendimize, bunun yant, kadnn ba
mllna, tamamen doru bir biimde, demokrasinin ka
nlmaz bir koulu olarak baktdr. Tpk Aristophanes
in ve Platonun, zel mlkiyetin ortadan kaldrlnn, ka
dnn kurtuluunu da iereceini dnmeleri gibi, Aiskhylos da kadnn bamllnn zel mlkiyetin gelime
sinin zorunlu bir sonucu olduunu dnyordu.
Athenanm szlerinin ak yorumu, yarglamann en
yksek noktasna ulat konunun doas gerei olmakla
kalmayp, yarglamay eksiksiz ve uygun bir sonuca ula
trmaktadr. Yasalarn uygulanmasna ilikin fikirlerim iz
le bu kadar uyumsuz bir karardan akna dnen eletir
menler, bu suun ilendii srada yasalarn olmadn, yal
nzca birbirine uymaz eitli kutsal yaptrmlar bulundu
unu, Athenann karannmsa bunlarn atma halinde
bulunduklar bir noktada ortaya bir kural getirdiini unu
tuyorlar. Gemite ne olmusa olmu, ama gelecek farkl
olacaktr. Bundan byle adam ldren bir kii bir mah
keme nnde yarglanaca iin byle bir dava bir daha
ortaya kmayacaktr. Yasann egemenlii balamtr.
restesin bana gelenleri izlerken gerekte biz, toplum
sal evrimin birbiri ardndan gelen aamalarnda yasann
geliimini gzlemekteydik. Balangta, kurbann akraba
lar tarafndan dzeltilecek bir hakszlk, daha sonraysa
aristokrat rahiplerin buyruklaryla dzeltilecek bir kirlilik
olarak baklan adam ldrme suu, artk yasal bir biimde
atanm halk komitesinin yargsna gtrlecek bir sutur.
Kabile gelenei ile aristokratik ayrcalk arasndaki at
ma demokrasi iinde zmlenmitir. imdi demokrasinin
temeli olarak resmen onaylanm olan erkein ncelii il
kesi de topluluun varlnn artk adaletle datlacann
(996) iln edilmesiyle birlikte sylenmi olmaktadr. Erinys
lerle Apollon arasndaki, Orestesin yazgsyla ilgili tart
mada, Zeusla M oira'lar arasndaki, imdi Athena tarafn
dan uzlatrlacak kavgada, gklere yansd haliyle, ilkel
kabileyle balam ve devletin ortaya kyla son bulmu

ORESTEA

333

dnyevi bir sre grrz: bu srete, sradan insanlar

aristokrasi ynetiminin kendilerine vermedii eitlie ye
ni bir biimde yeniden kavumulardr.
Davada sorunun yalnzca ahlki bir sorun olduunu
sanan btn o eletirmenlere gre, Athena'nn kararn
dayandrd temel, tkezletici bir engel olmaktadr. Athenaya, acma ya da insanlara duyduu sevgi (philanthropia) yznden Orestes lehine oy verdiini syletmek, dra
ma yazar iin ok kolay bir ey olurdu, nk bu onun
geleneksel niteliklerinden biriydi; ama yazar onun kara
rn bu nedenlere dayandrmamay semitir, onun da
yand temeli daha anlaml yapan da budur ite. Bu ele
tirmenlerin kabul etmi olduklar varsaymda, bir akla
yatknlk olup olmad bile pekl sorulabilir. Tanrnm
emriyle anasn ldrerek babasnn cn alan bir in
san hakl grlr m? Eer leme bu ksr dnceye
getirilip braklm olsayd, bugn olduu kadar artc
olmazd. Aiskhylos zlmez bir bilmecenin zmyle u
ramyordu.
Aklanmann anlam ncelikle hi de ahlki deil, fa
kat toplumsaldr; lemenin balangcndan beri kafam
za taklm olan soruya bir yant getirmektedir. Adalet ne
dir? Kan davas kural mdr? Kana kan yasas mdr?
Balanmaya uygun mudur? Eylemde mi, nedende mi
yatmaktadr? Btn bu dnceler nerilmektedir, dola
ysyla da airin son yantn aramaya zorlanyoruzdur.
Maddi dnyaya ideal dnyanm gerek olmayan bir
hayali olarak bakan ve insan toplumunu isiz-gsz bir
snfn, bir aylak takmnn tek bana egemenlii temelin
de salamlatrmaya alan Platona gre adalet fikri,
politika olarak, ayakkab tamircisi yapt yamaya ba
lanmal retisinde dile gelen saltk ve deimez bir ey
di. Devletteki her smf kendine verilen ilevi yerine ge
tirip kendi iine baktnda, devleti adil yapan ey or
taya km olur adalet budur ite diyordu Platon. de
alist anlay buydu; ama maddeciler bsbtn farkl bir
grteydiler, zamannn kent-devletinde cisimlenmi olan

334

ASKHYLOS

smf egemenlii sistemine batan aa iddetle kar olan

Epikurostan bir parayla gsterilebilir bu:
Mutlak bir adalet hibir zaman olmamtr, yalnzca
b ir insann b ir bakasndan zarar grmesini nlemek iin
toplumsal ilikilerde ulalm, yerden yere ve zamandan
zamana deien b ir anlama vardr... Yasada adil olarak
kabul edilen eylerdeki btn eler, herkes iin ayn
olsun ya da olmasn, toplumsal ilikinin zorunluluklarn
ca uygun grld srece bu zellie sahiptirler; bir
yasa, toplum iindeki karlarla uyumsuz hale gelince,
adilliini yitirir. Yasada dile gelen kar, yalnzca b ir s
re iin o kavrama uyuyorsa, bo szlerle uramayp yal
nzca eylemlere baktmza gre, o zaman iin de olsa,
adildir.
Adaletin grece olduu dncesi beinci yzyln demok
ratik dncesinde izlenebilir. Adalet, Thrasymakhosun
tanmyla gl insann kar dr, bu gr Platonun
Cum huriyetinde ok kaba bir biimde yanl yorumlan
m da olsa, Thrasymakhosun, adaletin ynetici snfn
kan olduunu kastettii aktr. Platon dahil btn bu
dnrlerin adalete bir toplumsal ilikiler konusu olarak
baktklan ve Platoncu mutlak kavramnn, gcnn sr
mesini grmek istedii bir snfn bir yesi olarak kendi
konumuna uygun dt grlecektir.
O halde, Aiskhylosun konumu neydi? O, erken bir
Pythagoras, lml b ir demokratt. Platon da Pythagoraslktan derinden etkilenmiti, ama gnnn Pythagoraslan, en azndan zellikle Yunanistanda, gericilerin ya
nnda yer alyordu sm f savamnn, kendi karlarna
yarad noktann tesine getii zamanlarda, lml ilerle
mecilerin her zamanki yazgsdr bu. Beinci yzyln or
tasnda Atina demokrasisini paralayacak olan sorunlar
henz tohum halindeydi. Bu yzden de, Aiskhylos, bir
Pythagoras olarak, Platon'dan ok Hippokratese yakn
d; gizemli Eleusis geleneklerini ok iyi bilmesine karn

ORESTEA

335

topluma kar tutumunda bir gizemci deildi, nk emel

lerinin gereklemi olduu bir gereklikten ka iin bir
snma yeri aramasna gerek yoktu. Dolaysyla, adalet
dncesini tanmlamas istense kendisinden, herhalde bir
tek szckle karlk verirdi buna demokrasi. Bu yant,
Orestes yksn ileyiinde grlebilir. Anakatili, tarih
sel zorunlulua ba vurularak aklanr, ve leme yeni bir
toplumsal anlamann, srf demokratik olduu iin, onay
lanmasyla son bulur.
Orestes aklanmtr, ama tanrsal ztlk hl zl
meyi beklemektedir. Athenanm nerdii zmn yaps
ortaya konmu durumdadr, fakat onun bunu nasl ile
teceini grmemiz gerekmektedir.
Erinysler nasl kan davasn (kabile toplumunun y
netimi), Athena ise jri tarafndan yarglanmay (demok
rasi ynetimi) temsil ediyorsa, Apollon da kkeni V. B
lmde aklanm olan arnma uygulamasn temsil et
mektedir. Bu yzden Apollon bu lemede, ilkel kabile
ile ada Atin ann demokratik devleti arasnda bir ge
i olan toprak sahibi aristokrasi ynetimini temsil eder.
Tiranlm yklmasndan sonra adam ldrmenin cezalan
drlmas Areopagus Mahkemesi yelerinin seildii arkonlukla birlikte halkn kontroluna gemitir; fakat arn
ma uygulamas srm ve bunu gerekletiren exegetes
ler Eupatridai saflarndan alnmaya devam etmitir. Anm
sayalm. Aiskhylosun kendisinin de ait olduu eski soy
lular, yasann uygulanmasn zerine alm olan, halk
tarafndan seilmi eski resmi kiilerin yannda tren g
revlerinin onayna bal olmakta devam ediyordu. Bylece, Athenanm kurduu demokraside Apollon, exegetes
leri kontrolnde tutmaya devam edecektir. Yeni dzende
onun rol budur.
Areopagus Mahkemesinde savc ve savunma, gerei
syleyeceklerine yemin ediyorlard; yalan yere yeminin
cezas olarak da, kendilerinin, evlerinin ve ailelerinin za
rar greceini kabul ediyorlard; bu yemin, Mahkemeye
bakanlk eden tanrlar olarak, Areopagus yamalarnda

336

ASKHYLS

ki bir maarada tapnlan bir diil ilaheler ls olan

Semnai adna ediliyordu. Semnainin kkeni hibir zaman
tam olarak aratrlmamtr; ama Horai, Charites, Argos
lu Eumenides ve Erinyslerin kendileri gibi onlarn da,
kkenlerini III. Blmde incelediimiz Moiralarla ayn
tipten anasoylu atasal ruhlardan geldikleri ak gibi g
rnyor. Aiskhylosun kendisi besbelli bu yaknlklarn
bir dereceye kadar farknda, nk yapt ey Athena'
ya Erinys'lerin kendilerini bu Semnailerle zdeletirme
ye inandrtmaktr, bylece Mahkemenin bakanlm ka
bul etmekle ve bu yeni grnmleriyle, yalan yere yemin
edenlere dnyann balangcndan beri (932-7) uygulayageldikleri cezalan vermeleri hl kendilerinden istenebi
lecektir. Yeni dzende onlann rol budur; eskinin yerini
ald iin bir anlamda yeni deildir, oysa eskinin eli
kileri onda birbirine kart ve uzlat iin ztlann
ortalamada erimesi anlamnda yenidir.
Bu zmn anlam o kadar ak ki, drama yazannn kendisinin, iine dkld simgesel biimden farkl
olarak bu zmn toplumsal ve politik sonularnn do
rudan bilincinde olduu pekl varsaylabilir. Onun ser
gilemesiyle gereklik arasnda ciddi bir ztln olduu
bir tek nokta vardr. Tarihsel olguda, onun, demokrasi
nin balaynda Athena tarafndan kurulmu olarak gs
terdii Areopagus Mahkemesi, ilkel Attika monarisine
kadar giden eski bir kurumdu. Theseusn krall zama
nnda, Attika geleneine gre kurulmu bakanlar kon
seyiydi bu. Tarihsel gr asndan, hi kukusuz bir
kartrma var, ama imgesel dramanm amalar ynn
den kolayca kabul edilebilecek bir kartrmadr bu; ay
rca, daha nceki bir blmde andmz (s. 99) beinci
yzyl sylencesiyle kolayca aklanabilir: Atina demokra
sisinin kurucusu Theseus idi. Drama yazarnn bu gele
nekten etkilendii, lemenin sonundaki alayda yer alan
kadn ve ocuklar Theseus toprann z olarak ta
nmlamasndan ortaya kyor (1025-6). Bu rastlant ztlk,
Oresteianm derin tarihsel igrsn azaltmyor pek;

ORESTEA

337

Oresteiada. toplumsal evrim, rgensel bir sre, sonuta

yeni bir btnlk iinde birbirine karacak olan birik
mi gerilimlerin ilerleyici bir elikisi olarak alglanmak
la kalmayp, eski toplumun ilkel zelliklerinden bazlar
da tannmaktadr.
nce Erinysler hrs iinde, Athenanm nerisinin yayinelerler. Hl sakin olan Athena arsn yineler (1822-3):
Bu ateli acdan kurtaraym sizi.
Yenilmi olmuyorsunuz; durumann sonucu
Eit oylarla saptanyor.

Bunlardan etkilenmeyen Erinysler iftiralarn, ilenlerini

yinelerler. Hl sakin olan Athena arsn tekrarlar
(822-3):
Gemi azya alm fkenin kara bulutlarn datn,
Yanmda yer aln ve grkemimi paylan.

Tehditler yerini gsz bir umutsuzlua brakr. Athena

yeniden konuur (885-91):
Hayr, nandrmanm kutsal grkemi eer
Bir hise gznzde, o zaman niin benimlesiniz...
En yksek onurlarn hakkyla baland
Bu topraa sahiplenmeye gcnz yetiyor madem.

Bu, Agamemnonu, kendisinin ve ocuklarnn cezaland

rld suu ilemeye kandran ruhtur; Parisi dnyay sa
vaa sokmaya kandrmtr; Helenada ve Klyteimnestra
da cisimlemi; anasn ldrmeyi planlarken Orestesi des
teklemeye arlmtr. imdi Athenada cisimlemi olan
ayn ruh, kuan aclarn bir sona ulatrr (970-5):
Btn vglerim nandrmaya olsun,
Ki bir zamanlar fkeyle baka yne evrilmi
Bu gleri yattrmaya alrken
Dudaklarmdan kan solua bakyordu iyilikle;
Ama akll szn efendisi olan Zeus galip geldi,
Sonunda, Tanrnn ltfunu ararken, stn geliyoruz.

338

ASKHYLOS

ok oski zamanlardan beri ancak ilen dilinde usta olan

Erinys'ler, yreklerindeki deime iin syleyecek sz bu
lamazlar nce, bylece bu ktlk ark clarn a yeni bir
ark retilmi olur (903-6):
Kusursuz bir zafer arks: karadan ve denizden
Yukardaki gklerden yumuak rzgrlar essin
V e soluklandrarak gn n, yzsn kydan kyya.

abuk renip gnahtan dnenler, yok etmekle korkut

tuklar insanlar zerine bir kutsamalar sana arr
lar. Attika halknn gne ve toprak tarafndan kutsan
mas iin dua ederler yukardaki ve aadaki gler
arasndaki uzlamaya, barmaya bir antrmadr bu; ba
harda aan ieklerin frtnalardan korunmas iin dua
ederler Akropolisin yamalarnda tapnlan Rzgrla
r sakinletiren Ruha (Heudanemos) bir antrmadr bu;
srlerin, dramanm oynand tiyatronun hemen zerin
deki yamata trbesi grlebilecek olan kei ayakl tanr
Panm ltfuyla oalmas iin dua ederler; topran al
tndaki deerli madenlerin gn na karlmas iin
dua ederler Laurionun gm madenlerine bir an
trmadr bu; Atinah her kza koca ve ev bulunsun, Atina
on i sava belasndan kurtulmu oullan dostluk ve
nee iinde bysn diye, tm topluluk, bir zamanlar kla
nn karde yelerini birletiren yakn balarla birbirine
kenetlensin diye dua ederler.
lenleri erimi, kutsamalara dnmtr; Athena
stn gelmitir. Am a stn gelmi olsa da, halkna, ya
lan yere yemin edenlerin bu melekleri hl rktebilece
im anmsatan bir uyanda bulunur (935-7):
Sonunda yarg nne kar
Ve sonsuz lanetin sessiz vuruuyla
Boulur onun bo vnc, tozlarn iinde.

Erinys'ler tehdit ederken, Athena yattrmaya alyordu-, imdi Erinysler kutsarken Athena uyaryor. Pes ses

ORESTEA

339

ler tiz seslerin temasn aldktan sonra tiz seslerin pes

sesleri yansladklar bir ikili mzik paras gibidir bu.
Yzyln balangcndan beri, kentte ve onun evre
sinde, ticaretin yaratt frsatlarn kendine ektii yer
leik yabanclardan (m eioik oi) oluan bir snf olumutu.
Yabanclar olarak yurttalk haklarndan ve devlet dini
nin kamusal trenlerinden uzak tutulmu olmalarna kar
n, hkmetin politikas bunlar gelitirmek ynnde ol
mutu. Bununla birlikte, ylda bir kez ulusal .Panathenaia
festivalinde bu yabanclarn yalnzca festivale katlma
sna izin verilmiyor, ayn zamanda zel onur nianlan
datlyordu kendilerine. Athena'nm doum gnnn ge
cesinde festival doruk noktasna ulayordu, kentin ka
dnlarnn dokuduu safran renginde bir elbise, bir fener
alaynn eliinde Akropolise getiriliyor, bu i iin zel
olarak seilmi bir pheboi takm alaya nclk eder
ken. kadn, erkek, yal, gen btn yurttalarn Aleluia/
diye bardklar iitiliyordu; ve giysi, kent tanras A t
hena Polias'm heykeli zerine aslyordu. Bu alayda, fes
tivalin amacn belirlemek iin, tanrann korumas altn
da oturan herkese bar ve nee dilemekti bu ama, yer
leik yabanclara koyu krmz elbiseler giydiriliyor, ken
dilerine zel bir grup elik ediyordu.
Erinysler Athenayla hemeri, topran paylacs ve
birleik sahibi olmay kabul etmilerdir, byleoe yurtta
larn iyi niyet dileklerini kabul edip kendi iyi niyet di
leklerini sunarak m4toikoi unvann almaktadrlar artk
(1011, 1018). Panathenaia festivalinin kendine zg ha
vas, neeydi Bakkhalann yabanl kendinden gemele
ri gibi deil de, kederin ve ac ekmenin dl olan de
rin, arbal, nerdeyse trensel bir nee; dolaysyla
Erinys'ler de yle bir ark sylerler (996-1000):
Nee size, adaletle verilmi zenginliklerinizin neesi,
Herkese nee, Babasnn tahtnn
Hemen yannda oturan Erdenin sevgisiyle
Kutsanm herkese. Sonunda rendiniz akll olmay.

340

ASKHYLOS

Tam bu anda, ellerinde yaklm mealeler ve koyu kr

mz giysiler tayan bir kadnlar grubu girer. Buarada
Athena deminki selamlamaya karlk verir (1003-9):
Size de neeler olsun! nnzde yrrken
Sizeayrlm odalara doru, yolu
gsteriyorum size,
nclerin kutsal klar gerisinde.
Benimle birlikte gelin, gelin ve kutsal adaklar
Hzla gtrsn sizi sevinle, topran iindeki evlerinize.

Erinysler selamlamalarn yinelerler, Athena ise yine te

ekkr eder onlara (1021-31):
Bu hayr dualarnz iin teekkr sizlere,
imdi yanan mealelerin grkemli alevleri
Elik etsin size yeralndaki evinize,
Tapmamn muhafzlar nclnde,
Tam byle; yara da bu zaten
Theseusun halknn
Gzel kzlarn ve kadnlarn bu soylu topluluu
yice ssleyin onlar koyu krmz elbiseleri iinde
Brakn bu parldayan mealeler gstersin yolu,
K i bu insanlarn iyi niyetleri
Kantlansn oullarnzn erkeke cesaretinde.

Tam bu anda delikanllar grubu alaym bandaki yer

lerini alrlar. Erinysler yeni elbiselerini giyerler ve me
alelerin nda siyah, yerini koyu krmzya brakr. Bu
parlday ve bu renk cmb, bir gsterinin kapann
belirleyecek uygun simgelerdir: bu gsteride, klar tek
rar tekrar bir yanp bir sner, ve biz iki kez, kan lekeli
erguvan rengi rtnn grndn fark- ederiz.
Alay uzaklamaya balar, yol gsterici kadnlar Erinys
leri kendilerini izlemeye arrlar (1040-3):
Yreklerinizde halkmza acma ve sevecenlik.
Buraya, ey kutsal kiiler, sevin iinde buraya,
Yolu aydnlatan klan izleyin
Katln arkya sonunda, Aleluia!

ORESTEA

341

Bu Aleluiay nce Nbetiye yant olarak Klyteimnestra

karmt, Kassandra atdaki Erinys'lerden iitmiti, son
ra yine kocasnn l vcudu zerinde Klyteimnestra,
onun l vcudu zerinde de Orestesin arkada kar
m t imdiyse, son kez iitildiinde, insan ruhunun,
aclar iinde gerek sevince, kalc sevince getiini be
lirler; lemenin kapan szlerindeyse, yeryzndeki bu
deiikliklerin gereklemesinin nedeni Olan gklerdeki
yeni uyum anmsatlr bize Zeus ve M oira barmtr.
air, oyuna bu Panathenaik alay koymakla, yky
eski alarn karanlndan kendi zamanndaki Atinann
parlak na getirmektedir. Uzak ve barbar gemite
balamt, burada ve imdi son bulur. lemenin kapa
nnda air, dinleyicilerini yerlerinden kalkp dramay
kendi brakt yerden devam ettirmeye aryor gibidir.
En son olarak, bamdan geen bir eyi anmsatmama
izin verin. Bugn Yunanistanda, ada dile evrilmi
olan ve antik tiyatrolarda oynanan eski dramalar son
derece poplerdir, bazan yirmi binden fazla seyirci ek
mektedir. 196lde, Atinann 1400 kiilik en geni modern
tiyatrosunda, iki bin kiilik bir dinleyici nnde Oresteia
zerine bir konuma yapyordum; o kadar ok kii yer
bulamayp geri dnmt ki, konumay iki kez tekrar
lamak zorunda kaldm. Konumada, oyunun son sahne de
dahil baz paralan, nl aktris Aspasia Papathanasiou
ile Piraeus Theatre Companynin teki yeleri tarafn
dan, M r Rondiris'in ynetiminde gsterildi. Son sahneden
sonra kopan korkun alklar, onca kiinin yalarla s
lanm yanaklarn aydnlatan klar, AtinalIlarn, en b
yk airlerinin ada ansma bugn de, yirmi drt yz
yl ncesi gibi, yrekten karlk verdiini gsteriyordu. O
zaman olduu gibi imdi de, onlar yarglasn airlerini.

XVI

L K

OYUNLAR

Persler, bir drtlemede ikinci tragedyadr; birincisi

Phineus, ncs Potnia'U Glaukostu, bunlar Prom et
heus Pyrkaeus adl bir satir oyunu izliyordu. Balklarn
da gsterdiine gre? ilenite bir trdelik olsun ya da
olmasn, olay dizisinde devamllk diye bir ey yoktu. Her
oyun farkl bir tema zerine kuruluydu. Bu nedenle, iin
deki oyunlarn birbiriyle balants olmad bir drtle
menin bilinen ilk rneidir bu.
Persler, .. 472de, Themistoklesin srgn ediliinden
nceki yl oynand. Drt yl nce, Phrynikhos belki de The
mistoklesin cftoregos'luunda, Salamisteki zaferi konu
alan Phoinissai (Fenikeli Kadnlar) adl bir oyun yazmt.
Bu nedenle, Aiskhylos Persler oyununda ayn temay yo
rumladnda ch-oregosunun Alkmaionoullarmdan Perikles olmas anlamldr: Perikles, Atina demokrasisinin gele
cekteki nderidir. Bu srada Perikles henz yirmisini ge
memi bir delikanlyd, oniadaki deniz savayla Atina
mparatorluunun temellerini atmakta olan Kimonun
destekleyicilerinden biriydi. Aiskhylosun da Kimonun po
litikasn destekledii buradan karsanabiiir; buysa, onun
lml bir demokrat olduuna ilikin kantlarla uyumak
tadr.
Oyun, Agamemnondaki yal erkekler gibi lkede b
raklm, sava haberlerini bekleyen Persli Yallar Koro

LK O YU N LAR

343

sunun uzun bir konumasyla alr. Dounun dillere des

tan zengin kentlerinden gelen Asyak erkekliin en g
zel yanlan gem itir artk. natla yinelenen bu szck, Yunancada, Asya'nn gcnn ve zenginliinin bir daha ge
ri gelmemecesine gittii uursuz antrmasn tar. Ya
llar endielidir, Pers bakentindeki kadnlar ve analarsa
gnleri saymaktadr. Hellespont Boazndan (anakkale
Boaz) daha nce haberler ulamtr onlara gen kral
Kserkesin, deniz tanrsn dar sularda dubalar birbirine
balayarak uzatma emrini yerine getirmeye nasl zorla
dna ilikin haberlerdir bunlar, Pers Elinin gc im
diye kadar yenilmezdi, ama denizin tehlikeleriyle hi
kar karya kalmamt daha nce: kskan tanrlar onu
lm tuzana m aryordu acaba? Bunlar birok ge
linin yapayalnz yataklarn gzyana boan nsezilerdir.
Kraln annesi Atossa, sarayn eiinde, uykusunun
kt bir dle bozulduunu anlatr: d, olu oniay
ele geirirken, Yunanistann boyunduruu skp ataca
n anlatmak ister gibidir. Yallar onun endieli soru
larna yant olarak, A tin a nn uzakta, gnein batt yer
de olduunu, hibir zorbaya hizmet etmeyen Atm allarn
sava ruhlarn daha nceden de kantladklarn sy
lerler ona. Bu yantlar, olunun zlemini eken anay ra
hatlatmaz.
Soluk solua bir ulak Salamisten haberler getirir.
Yallar, Atinann nefret uyandran adm sonuna kadar
anmsatacak felaketi iitince bir at koparrlar. znt
sn aa vurmayan Kralie, sa kalanlarn, lenlerin ad
larn sorar. Kserkes yayordur, fakat Artembares, Dadakes ve Tenagon... Ulak, Kraln beylerinin adlarn
birer birer sayar savata kahramanca lmlerdir. A ti
na kenti yama edilmitir, ama Atinann erkekleri ya
yordun Felaket, bir Yunanl klna girmi bir mele
inin, Kserkesi dmann sava alanndan kamak zere
olduuna (s. 264) kandnp inandrmasyla balamtr.
Sylendii gibi, kukusuz, onu kendi gzleriyle gren bi

344

ASKHYLOS

rinin sava anlatmasndan sonra, Kralie donanmay

ayartp ykma gtrm olan ifrite lanetler yadrr; bu
yetmiyormu gibi bir de geri ekilmekte olan ordunun
souk ve alktan krldn iitir.
Yallar, gen kraln lme gtren aceleciliini ba
basnn aklllyla karlatrarak, alamalarn srd
rrler; Kralie, kocasnn mezar iin sunularla geri dn
dndeyse Yallar Persli M agi karakterine brnrler,
lleri yardma aran bir ark sylerler. arya yant
olarak Dariusun hayaleti topraktan ykselir ve kendisi
nin rahatn bozan eyin nasl bir felaket olduunu sorar.
Kralie, Salamisten gelen haberleri ona tekrarlar, Hellespontun tutsak edilmesini. Gklerin kskanln eken bir
gurur gsterisi olarak suladktan sonra, Darius, Salamis
in bir son olmadn syler, Pers ordusunun gelecek yl
hangi yolu izleyeceini nceden bildirir. O kaybolduktan
sonra Yallar Pers Elini bugnk byk gcne ykselt
mi, mparatorluu bir denizden tekine geniletmi olan,
daha fazla eye girimekten kendini akllca alkoyan l
kral ven bir lhi okurlar. lahinin sonunda Kserkes g
rnr: zntden kendini yitirmitir, salar karmakar
ktr, giysileri yrtlmtr; oyun bir dou atyla biter.
Oyunun baat temas, btnne canllk veren yurt
severlik duygusu dnda, zenginliin gururu besledii, bu
nun da tanrlar tarafndan cezalandrld fikridir. Da
ha nce grm olduumuz gibi, eski aristokratik gele
nektir bu. Aiskhylos gizli antrmalarn gelitirerek ve
ortak imgeleri zenginletirerek bu temay dizgeletirmi
ve incelikle ilemitir, fakat temelde yeni hibir ey eklememitir ona. Oyun, Atossa'nm giriini grkemli bir
ndeyie (prelude) dndren canl bir alla balar ve
ayn hzla bizi Ulan raporundaki vngen retorie g
trr; fakat Dariusun arlmas tiyatro ynnden etkili
olsa da oyunun daha sonraki ksm biraz sarkar. Ente
lektel ierik ynnden teki oyunlar kadar zengin de
ildir Onun biricik deeri, bir grg tannn iirinde
Atina halknn Pers igaline kar verdii sava srasn

L K O YU N LAR

345

daki ruhunu sonsuza kadar iinde saklyor olmasdr

bugn de gstermekte olduklar ruhu.
Be yl sonra sahnelenmi olan Thebaiye Kar Ye
di Kii'den nce Lavas ve Oidipus vard, onuysa Sphinhs
izledi. N e yazk ki, bu oyunun elimizdeki biiminin tamam
olup olmad kukuludur. Aiskhylos aratrclar, Haberci
ile Antigone arasndaki son sahnenin sahte olduu, ayn te
ma zerinde Sophokles ile Euripides'in yaptlarnn Antigone'nin yazgsn, Aiskhylosun yapt gibi, grmez
likten gelmeyi gletirdii bir zamanda eklenmi olduu
konusunda ayn fikirdedirler; en azndan, bu sahte so
nun, bir baka eyi oyundan atm olmas olasdr.
Laios Thebai kraldr, Delphoiden, evlat brakmadan
lerek devleti kurtarmasn emreden bir kehanet alm
tr. Kehanetin koullar, bugn yaayan oyundan aka
anmsanmaktadr. Toplumun gnencinin onu yneten kra
ln davranna, hareketlerine bal olduu anlatlr: ilk
krallklarn bysel ilevine ilikin olarak tarttmz il
kel bir dncedir bu (s. 144). A yn zamanda, devletin
karlaryla ynetici hanedann karlar arasndaki at
may da dile getirmi olur. Laios, Thebai kral olarak o
cuksuz lecektir, ama bu durumda klannn nderi ola
rak sorumluluklarn yerine getirmemi olacaktr. Bunun
zerine erkek akrabalarnn lgnlna yenilerek okasteden bir oulun: Oidipusun babas olur. ocuk doduk
tan sonra ana-baba korkuya kaplr ye onu terk ederler;
ama Oidipus onlarn bilgisi dnda bymtr. Ana-babasmn kim olduunu bilmeyen bir delikanl olarak Thebaiye dnerken, yolda, Thebai'den Delphoiye giden ba
basyla karlar, onunla tartr ve ldrr onu. Daha
sonra, Sphinksin bilmecesini znce Laiosun yerine Kral
iln edilir ve dul Kralieyle evlenir. Bir sre sonra kralkralie ifti gerek yaknlklarn renirler. Sophokleste
bunu renmeleri. Oidipusun iledii ifte suun sonucu
olan bir salgn hastalktan sonra olur; eer Aiskhylos ay
n gelenei kullandysa, olas da grnyor bu, keha
netin doru ktn ve halkn gnencinin Kralm kiili

346

ASKHYLOS

ine emanet edildii ilkesinin doruluunu gsteren bir

ey olurdu bu. Bunu rendikten sonra okaste kendini
asar. Oidipus gzlerini oyar ve oullan Eteokles ile Polyneikes tarafndan sarayn zindannda hapis olarak tutu
lur. Bir gn, yemek masasnda oullan ona kraln gras'
yani pay olarak srt eti yerine but eti verirler; bu aa
lamaya fkelenen Oidipus, baba kaltn klla paylamalann dileyerek lanetler onlan. lmnden sonra, kar
deler babalarnn yerine kimin geeceini tartrlar,
Polyneikes Argosa kaar, ok gemeden oradan, tpk
Tiran Hippias gibi, yabanc askerlerin gcyle baba ka
ltn geri almak zere geri dner. Elde bulunan oyun tam
bu noktadan balamaktadr.
Eteokles kendini devletin kaptan olarak grmektedir.
Oyun boyunca boyuna ortaya kan, devleti gemiye ben
zetme fikri, kaptan kendine hkim olduu srece gemi
nin frtnaya dayanacan antrmak iin tasarlanmtr.
Eteokles Argostan istilaclarn geldiini renince, halk
anayurtlarm savunmaya arr; bir gzcnn raporunda
dmann saldn planm renince, zafer iin tanrlara
dua eder:
E y Zeus, Ey Yeryz, Ey bu kenti koruyan tanrlar,
V e siz Erinysler, babamn gl Laneti,
Acyn da, bu halkm, Yunan dilinde konuanlar,
Yurtlarndan, yuvalarndan koparlmasnlar,
Kleliin boyunduruuna girmesinler!

Erinys'lere burada Kraln atasal ruhu olarak baklmakta;

Thebai halknn Yunanca konuanlar olarak annlmar
s (aslnda, dman da yleydi kukusuz) ise, bizim Thebai'ye kar giriilen saldrya Pers istilas nda ba
kacamz anlamna geliyor.
Kraln savunma nlemlerine bakmak zere aceleyle
sahneden kndan sonra orkestray tanrlarn kenti terk
ettii dncesiyle panie uram bir kadnlar korosu
doldurur. Kral bitkin fakat soukkanlln yitirmemi

LK O YU N LAR

347

bir durumda, dzeni yeniden kurmak iin geri dner. G

vensizliklerinden dolay onlar azarlayarak, alayc bir dil
le ne iyi gnde, ne kt gnde kendisini bir kadnla
yolda etmemesi iin tanrya yalvarr oyunun sonu iin
nemli bir noktadr bu, nk onun evli olmadn an
trr. Korku iindeki kadnlar geen arabalarn grlt
lerinden kulaklarnn nerdeyse sar olduunu sylerler,
Kralsa yle karlk verir buna:
Ne kar bundan? Hi grdnz m bir denizcinin
Gemisini batmaktan kurtardn bir frtnada,
Dmenden pruvaya seirterek?

Sonunda onlan biraz yattrdktan sonra, savunmay r

gtleme grevine dner. Kentin yedi giri kaps vardr,
bunlar korumak iin kendisi de dahil yedi sava ata
yacaktr. Bu arada kadnlar bir lhiyle tanrlara sesle
nir, kendilerine tapmanlan unutmamalar iin yalvarr
lar onlara, bir yandan da sanki igal edilmi bir kent
teymiesine korkularn dile getirirler boyuna. Bunda da,
inet altnda olduu bize unutturulmaya allmaktadr,
besbelli.
Buraya kadar, Kraln davran hayranlk vericidir.
Askeri hazrlklar tmyle kendi elindedir; savamayanlann babozukluu planlarm tehlikeye atyorsa da, so
ukkanlln yitirmemitir henz. Bu gl nderin bir
net altnda olduu bize unutturulmaya allmaktadr,
nerdeyse. Erinysler uykudadr.
Saldn balamak zeredir artk. Dman savalar,
her biri bir kapda, yerlerini alyordur; bunu yaparlar
ken, Kral her saldrgana bir savunucu ayrabilsin diye,
ykseke bir yerde duran bir gzc onlan ayrntl bir
biimde birer birer tantr. Kral, Tanrya da, insana da
meydan okuyarak yksek sesle vnen dman dv
lerinin' tersine, davasnn hakllm ileri srerek yant
verir.
Kaplardan bei elden kmtr. Altmcsna. Polyne-

348

ASKHYLOS

ikesi lkesine kar silaha sarld iin sulu iln etmi

olan ve kendi istencine ve yargsna kar katlm olduu
savata kendisinin de leceini daha nceden grm olan
bilici Amphiaraos saldrmaktadr. Eteokles karlk verir:
Yazk,
Drst
Grev
Yanl

hangi kt kehanet, bu lml yaamda

bir insan birletirir Tanrszlarla!
ne olursa olsun, ktlerin kts
yoldalktr. Meyva vermez

lmle toplanan bir lgnlk rn...

Belki de saldrya kalkamayacak,
N e cesareti, ne erkeke yrei var,
Ama biliyor lmle bulumaya gittiini,
Apollonun kehanetleri gerekleirse
Ne dediini bilen, yoksa susan Apollonun.

Dman savalarnn adlar birer birer verilir, arkasn

dan karsmdakilerin adlar saylrken giderek artan bir
dehetle anlarz ki, iki karde birbirinden habersiz yedin
ci kapy kendilerine ayrmlardr. Eteokles bir bana
karanlktadr, gerei kavraynca atasal lnet bir kez da
ha uyanr iinde, neyin doru neyin yanl olduunu bi
lemez bir sre:
Ey ac yar Oidipus'un
ldrtc, rezil, iren,
Sonunda gerekleiyor, babamzn laneti!

Polyneikesin kalkanna kazm olduu Adalet ad ba

na kaklmaktadr imdi:
Adalete gvenim var diyorum, bir de tutup
Onunla savaacam bundan gerek dman olur mu?
Kral krala, karde kardee kar.

Akllarn balarna toplamalar iin yalvarma sras ka

dnlardadr imdi, ama bounadr yalvarmalar. Eteokles
ldrmtr:

L K O YU N LAR

349

Oidipusun laneti kurtuldu zincirlerinden.

Bu gece babamzn kaltn nasl paylaacamz nceden syleyenler doruymu!

arpmalar srerken Koro, Apollonun Laiosu uyard

zamandan u ana kadar lnetin btn yksn gzden
geirir, daha sonra bir Ulak zafer haberini getirir:
Devlet kurtuldu, ama Yeryz iti kann
Birbirini boazlayan karde prenslerin.

Eteokles ile Polyneikes ocuk brakmadan lmlerdir.

Krallk hanedannn atasal ruhu topraa gmlebilir, n
k hanedann kendisi tkenmitir. Laios'a gnderilen ke
hanet gereklemitir.
Sonutan kan genel anlam yorumlamaya alr
ken, metnin bozulmu olmasna bal elikilerin varl
bize engel oluyor, sahte elere bir snr koymak da her
zaman o kadar kolay deil. Bununla birlikte, Aiskhylosun
da yazd gibi, yknn sonunun bundan nce titizlik
le izledii epik sylenceden gze arpc bir sapma gs
terdii de apak grnyor. Bu sylencede, her iki kar
dein de oullan vardr, Polyneikes'in olu kente ikinci
bir sefer yaparak kenti yerle bir edip babasnn cn
alr. Aiskhylos, yky iki kardei ldrerek bitirirken
onun kapsamn drt kuaktan kuaa indirmekte, bylece onu leme biimine uydurmaktadr; ayn yolla,
yle bir sonu elde etmi olur.- klan ortadan kalkt
halde devlet yaamaktadr, bylece kehanetin btn so
nulan da gereklemitir. Thebai krallan, kendilerine ol
duu kadar halka da birbiri ardndan felaketler getiren
bir atasal lanet altndaydlar, bu nedenle atasal lnetin
anlatmak istedii ilkel akrabalk sisteminin yerini, klan
larn sradan yurttalk iinde zdeliklerini yitirdii da
ha yksek bir devlet rgtlenmesinin almas zorunludur.
Metnin durumu yznden, bu yorum bir tahmin olarak
kalmak zorundadr ve byk bir olaslkla eksiktir; fakat

350

ASKHYLOS

temelde doruysa, bu demektir ki, Aiskhylos daha o za

mandan, dokuz yl sonra Oresteiada formlletirecei dev
letin kkeni genel kuramna doru yol almaktayd.
o miti daha nceki bir blmde tartlmt; kadn
kahramann gezilerinin M sra kadar uzatlmasnn, onun
Msr sis'iyle zdeliinin bir sonucu olduu ne srl
mt orada Cs. 175). Mitin bu zelliinin nasl ve ne
zaman olutuunu bilmiyoruz. Hem Argosta, hem de Eleusiste Msr etkilerini gsteren mistik Demeter gelenek
lerinden kaynaklanm olabilir; ya da mistik retilerin
de ayn etkinin izlenebilecei ilk Pythagoraslar tarafn
dan ortaya atlm olabilir. Bu etki, o mitini bir baka
mitle, kkende hibir ba olmayan Danaos kzlar y
ksyle balayacaktr.
Danaos ile Aigyptos, onun Msr'da Zeustan dour
duu Epaphosun torunlar ikiz kardetirler. Danaosun el
li kz, Aigyptosunsa elli olu vardr. Aigyptosun oul
la n kuzinleriyle evlenmeye alrlar, ama kzlar kabul
etmez bunu ve Argosa kaarlar; reddettikleri isteyicileri
pelerinden gelir. odan geldiklerini syleyerek Argos hal
kna snr kzlar ve balangta kendilerini izleyenler
den kurtulurlar, ama sonunda onlarla evlenmeye zorla
nrlar. almak iin, babalarnn emriyle gerdek gecesin
de kocalarn ldrrler erdenliini korumas kouluy
la kocasnn yaamn balayan Hypermnestra dnda
hepsi. Bir sylenceye gre, Hypermnestra babasnn buy
ruunu yerine getirmedii iin yarglanr ve aklanr. Bir
bakasna greyse, Msr'dan zellikle bu amala gelen
Aigyptos babadan davac olur ve kan davas Hypermnestra
ile evlenmi olan Lynkeus'un araya girmesiyle biter. Da
naosun, o zamana kadar kra olan Argos topran su
lanr duruma getirdii syleniyor yani, sulama uy
gulamasn onun getirmi olmas olasdr. Kzlarndan
biri, Amymone, onun torunlarndan en nls olan Herakles'in dokuz bal Lemean ylann ldrd Lem a
ayrlndaki bir akarsuya adn verir; Danaos kzlar-

L K O YU N LAR

351

mnsa Hadeste dibi delik kovalarla su ekerek sonsuza

kadar sularnn cezasn dedikleri syleniyor.
Aigyptosun oullarnn gelinleri tarafndan ldrl
mesi. bir sylenceler kargaasna dayanyor gibi gr
nyor. Sparta'da olduu gibi Argos'ta da gelinin erkek
giysileri giymesi grenekti; Argosun Hybristika festivalin
de erkekler kadn gibi, kadnlarsa erkek gibi giyinirler
di. Hallidayin belirttii gibi, giysilerin cinsler arasnda
deitirilmesi zellikle erginleme, evlenme ve yasla ilgi
liydi; bu yzden de kiinin yeniden doabilmesi iin zo
runlu olan kimlik deiimini simgeliyor biiminde yo
rumlanacaktr. Fakat Danaos kzlarnn neden kocalarn
ldrecek kadar kadna yakmaz ekilde davrandklar
n aklamaya yetmiyor bu. Argos kzlarnn bir zaman
lar silaha sarldklar ve Diinin erkei yenecei zaman
szleriyle balayan bir Delphoi kehanetinde ad geen bir
savata bir Sparta istilac gcn yendii sylenir; eer
grnd gibi, tarihsel bir sylenceden ok bir halk ma
salysa bu, mitle ilikili olabilir, nk ok ak ol
masa da Danaos kzlarna kadm savalar olarak bakl
dna ilikin belirtiler var. Bununla birlikte, Lemnos ka
dnlan sylencesi daha uygundur buna. Argonatlar ada
ya ktklannda, adann Kralie Hypsipyle buyruunda
kadnlar tarafndan ynetildiini grdler; nk ksa
bir sre nce, babas Thoas'n hayatn balayan Hypsip
yle dnda adann btn kadnlan babalarm ve kocala
rn ldrmlerdi. Bu mit, Bachofen tarafndan, bir tr
anaerkini gsteriyor eklinde yorumlanmtr, Lemnos'lu
kadmlann sularysa Danaos kzlarmnkine yakndan ben
ziyor. Bununla birlikte, aynntlan da fazla zorlamak pek
akllca olmaz, belki de, her iki sylencenin de kadnla
rn toplumsal konumlarndaki deiikliklerden ortaya k
m olduunu syleyebiliriz olsa olsa. u anda bizi ilgi
lendiren sorun, Danaos kzlan yksnn Aiskhylos ta
rafndan nasl yorumlanddr, burada da daha salam
bir zeminde bulunuyoruz imdi.
Onun bu temaya ayrd drtleme, Yabanclar'la ba

352

ASKHYLOS

lyordu. teki iki tragedya Aigyptioi ve Danaos Kzlan'yd. Satir oyun Amymone idi.
Oyunda Koroyu oluturan Danaos Kzlar, babalarnn
eliinde Argosa kmlardr, yakanclann ve yabancla
rn tanns Zeusa dua ettikten sonra kendilerinin atala
r o'dan geldiklerini ileri srp tanrlardan pelerindekileri, gemilerini limana yanatrmadan imek ve yld
rmlarla ezmelerini dilerler. Bundan sonra gelen stasimon
da bu dua daha yein bir ekilde tekrarlanr. Kendilerini
izleyenlerin kstahln cezalandrmas iin odan do
ma, Zeusun gizemli gc inek adam Epaphos'a bavu
rurlar; eer Zeus onlarn yardmna gelmezse teki Zeusa:
llerin Zeus'una bavuracaklarn, bir baka deyile ken
dilerini ldreceklerini aklarlar. Bu arada Danaos bir
grup Argoslunun yaklatn fark eder ve kzlarna yakarclar olarak altarda yerlerini almalarn syler. Bu
zorla evlenmeyi gerekletirmeye alan kuzenlerinin g
nahkr olduklarn aklar, gnahkrlarnsa yarg gnn
de llerin Zeusuna hesap vermek zorunda olduklarn
anmsatr onlara.
Yakarclar Argos Kralnca sorguya ekilirlerken, o
nun torunlar olduklarn, dolaysyla Argos halkyla ak
raba olduklarn syler ve kama nedenlerini aklarlar.
Bir sava anlamna bile gelse bu, korunmalarn isterler
ondan, nk adalet kendi yanlarndadr; bu bavuruya,
eer kendilerine adil davranlmazsa kendilerini altarlarda
asacaklar tehditini de eklerler. Savala, kirlenme see
nekleri arasnda kalan Kral, halkna danma frsat bu
luncaya kadar kararn geciktirir.
Danaos Kzlar yine Zeusa bavururlar, onun dola
malarn, Epaphosun doumu dolaysyla kendilerinin ku
sursuzluklarn uzun uzun anmsatrlar ona. Besbelli,
amalar Zeusu bu yolla kendi dolamalarn da mutlu
bir sona ulatrmaya kandrmaktr, fakat aradaki kout
luun daha derindeki anlamn, lo nun aclarnn yla
zorla birleme yoluyla sonulandn grmezlikten gel
mektedirler.

LK O YU N LAR

353

Kral dner, halk meclisinin yakanclann korunmasn

yklenmeye karar verdiini bildirir. Karar resmen par
mak kaldrlarak alnmtr, yabanclara ada Atina'
da oturma haklan veren zel koullan anmsatacak te
rimlerle dile getirilmitir. Danaos kzlar koruyucularna
dua ederler, ama sevinlerinden, yaklamakta olan bir
kavga sezilir gibidir; ocuklarn grevinin ana-babalann
onurlandrmak olduunu anmsatarak bitirirler szlerini:
sonuta babalarndan alacaklar emre bir antrmadr bu.
Bu anda Danaos, pelerindeki geminin limana yakla
makta olduunu fark eder ve yardm iin kente koar.
Kzlar aresizlik iindedir. Yalnz brakldk diye ba
rrlar, kadnn hibir deeri yok savama gc yok
kadnn. Sonuta bu atasz yanl kacaktr. Onlar, evlenmektense lmeyi yelediklerini sylerken, Aigyptosun
oullarndan bir Haberci grnr ve onlan salarndan
tutup srklemeye balar. Kraln yeniden ortaya ky
la durur; Kral kutsal eylere saygszlk ettiini, byle
durumlarda bir yabancya den yasal yollara bavurma
dn syleyerek kaaklan gtrme giriimine kar
kar onun. Haberci savala tehdit ederek ekilir. Yakanclar yeniden dua ederler kurtanclanna; babalar, yeni
yurtlarnda kadnlara yarar biimde davranmalan ge
rektiini anmsatr onlara. Uzaklarlarken, neeleri, im
dilik savuturduklan evlenme iinin eninde sonunda ken
dilerine zorlanaca nsezisiyle bulanr; son dualan, oyu
nun daha nceki blmlerinde byle bir evlenmenin lm
den de beter olaca fikrini artrarak dramatik bir
arlk kazanm olan bir ritme uyar. Bu ve teki belir
tilerden, Zeusun istencini kendi yanlarna ekemedikleri
aka grlr.
Zeus un gerekten amac...
Kim bulabilir yolunu bu karmak, sk alln iinden?
Her yer kapkaranlk,
Gecenin karanlna frlatlm bile olsa, lml aratrcya karanlk.
Yedi kez yere dse bile,
Yeniden kalkacaktr ayaa, Zeus un istenci oysa eer.

354

ASKHYLOS

Zordur onun dncesini anlamak

Yolsuz izsiz ormanda, karanln iinde aprak yolunu bulmak.

Danaos kzlar, kuzenleriyle evlenmeye neden kar

karlar? Kendilerini isteyen delikanllarn gururlu ve sert
insanlar olmalar deildir tek neden. Bu nitelikler evlen
me nerileri reddedildikten sonra ortaya kmtr. A y
rca, bu oyunda kadnlarn doruluuyla erkeklerin k
tl arasndaki ztl bundan sonraki oyunda daha da
sert bir misilleme eyleminin izleyeceini de unutmamak
gerekir. Danaos kzlarnn kar k daha somut bir ey
dir: evlenmek yasaddr, kutsal deildir akrabayla zi
na gibi bir ey. Dolaysyla sorumuzun yant belki de
Yunanistandaki evlenmenin tarihinde bulunacaktr.
Atti%
ka yasasnda, birinci kuzenle evlenmelere bir engel ol
mad gibi, baz durumlarda XII. Blmde aklanmaktadr bu olumlu ynden zorunluydu bu. Eer bir kz
evlat, olan ocuklarn olmamas halindeki gibi, kalty
sa, babasnn en yakn akrabas kardeleri ya da onun
ocuklar ile evlendirilirdi; babann, lmeden nce bu
ekilde kalts olacak kzn birine vermesini nleyen
hibir ey yoktu. Sonu olarak, Aigyptosun oullarnn
nerdii evlilie zaten izin vardr ve uygundur, Danaos
lr lmez de yasal bir hak olacaktr bu. Danaosun kz
lan Msr'dan Argos'a kamakla yasal zorunluluklarn
dan kurtulmaya almaktadrlar. ada bir seyirci, tar
tmaya kanlmaz biimde bu k altnda bakacaktr;
aynca, besbelli ki, drama yazan da bunu bu k altnda
vermek iin byk aba harcamaktadr, nk oyunun
en gze arpan zelliklerinden biri, ada Attika yasas
nn yntemine ve szlerine yaplan antrmalann zen
ginliidir.
Kraln kendisi, yakarclann evlenmeyi reddetme ne
denlerine pek inanmamaktadr. Eer diye tartr, A igyp
tosun oullar, lkenin yasalarna gre sizin sahipleri
nizse, siz'n en yakn akrabanz olduklarn sylyorlarsa,
kim onlara kar kabilir? Kz kaltya ilikin Attika ya

LK O YU N LAR

355

sasna apak gnderme yaplan bu pasaj, drama yaza

rnn niyetini her trl kukudan kurtaryor. Ayn za
manda, buna benzer bir yasamn Msrda da var olduu
nun sanldn akla getiriyor.
Msr evliliinin zelliklerinden biri, iten evlenmenin
zellikle kraliyet ailesi iinde yaygn bir biimde uygu
lanyor olmasyd. Bir kz karde ya da erkek karde k
zyla evlenmenin, bu ve daha nceki dnemlerde birok
rnei vardr. Dahas, Ejiptologlar (Msrbilimci'ler) bu
uygulamann, (her ikisi de ksmen kadnlar yoluyla geen)
ardlln ya da kaltn erkek izgisinde kalmas arzusun
dan doduu konusunda ayn dncededirler. Buysa, da
ha nce grdmz gibi, kz kaltya ilikin Attika ya
sasnn altnda yatan nedendir. Ridgevayin yapt gibi,
Yafeonctor'daki kavgann anasoylu kaltla babasoylu ka
lt arasndaki atmayla ilgisi olduunu karsamak ku
kusuz yanl olurdu. Bu oyunda buna ilikin bir iz yok
tur. Yine de, Aiskhylosun bu konuda Attika ve Msr uy
gulamas arasnda ne srd benzerlik dorudur, n
k kz kaltnn zel durumlarnda, Attika yasas Msr
yasasyla ayn tipten ve ayn nedenlerle evlenmeleri em
retmektedir. K z kalt babasnn en yakn akrabasyla
evlenmek zorundadr.
Aiskhylos, Danaos kzlarnn yksn Zincire V u ru l
mu Prometheus'ta bir kez daha anlatmaktadr.- kzlarn
kuzenleriyle akraba evlilii yapmaktan kaarak Argosa
snmaya altklarm sylyor. mdi, Yakanclar'da.
Aigyptosun oullarnn bu evlilii hakl grmelerinin te
mel nedenleri bunlardr Danaos kzlarnn, kendi ku
zinleri olduu iin, hak olarak kendilerinin olduklarm
ileri srmektedirler. Dolaysyla, kadmlar da evlenmeyi
ayn nedenle reddetmektedirler ayn aileden olduklar
iin. Konu ayn aile iinde evlilie dnyor bylece.
Tartmamz tamamlamak iin gereken tek ey, Da
naos kzlarnn da ayn eyi ayn derecede aklkla or
taya koyduklarn gstermektir. Burada glk, oyunun
metninin ok bozulmu olmasnda,- fakat bize yol gster

356

ASKHYLOS

mesi iin alntladmz pasajlarla bu gln stesin

den gelinebilir.
Oyunun balangcnda, Danaos kzlar Zeusa bavu
rularnda, Msrdan Aigyptosun enesi dk budala
oullaryla gnahkr bir yakn akraba evlilii yapmak
tan nefret ettikleri iin katklarn sylerler. Danaos kz
larnn birlemeyi, erkeklerden uzak durmak, yazglarn
da olduu iin kabul etmedikleri eklinde anlayan W ilamowitze kar, Headlam kayp blm bu biimde d
zeltmitir; Headlamn bu yorumu Prometheus'ta. hemen
hemen ayn ifadeyle desteklenmektedir, W ilam owitz ise
bunu gzden karyor.
Kral, kaaklar sorguluyor. Benden istediiniz ne?
diye soruyor. Aigyptosun oullarna klelikten kurtarl
mam. Danaos kzlarnn kuzenleriyle evlenmeyi niin k
lelikle bir tuttuklar, zaman gelince ortaya kacaktr.
Onlardan nefret ettiiniz iin mi, yoksa bunun kutsal
olmadn m dnyorsunuz?
Sorunun z buna verilecek yanttadr, ama ne ya
zk ki metin burada da bozulmutur. Seim iki yorum
arasmda yaplacaktr. Birincisi u: Sevilen efendilere kim
kar kard? kincisiyse u: Efendisi olmak zere kim
satn alrd bir akrabasn? Birinciye kar ileri srle
bilir ki, evlilie kar klmas onun kutsal olmayndan
deil, fakat isteyen erkeklerin kii olarak kabul edilemez
insanlar olmasndandr anlam kyor ortaya; bu gr
se oyundaki teki blmlerle eliiyor. Aynca, hemen bi
raz sonra greceimiz gibi, Kraln bundan sonraki sz
leri iin inandrc bir k noktas getirmiyor. Ben, ikin
ci yorumun doru olduuna inanyorum. Danaos kzlan
bu evlilikten kutsal olmad iin nefret ediyorlar, kutsal
deil, nk Aigyptosun oullan bu evliliin beraberin
de getirecei kalttan dolay akrabalanyla evlenmeye a
lyorlar. Ayn eyi bir yerde Euripides de ileri sryor:
Medea, kadnn kocasna bir drahoma getirdii halde
onun klesi olmasna kar kyor: Kocalanm z para
mzla satn almak ve onlan bedenlerimizin sahipleri ola

L K O YU N LAR

357

rak kabul etmek zorunda kalyoruz. Buna benzer bir bi

imde, babasnn en yakn akrabasyla evlenmeye zorla
nan bir kz kalt, kendi sahibini satn alm olan bir
kleden iki kat daha aalayc bir durumda hissetmek
tedir kendini.
O halde Danaos kzlan nerilen evlilie niin klelik
olarak bakyor? Bu noktay Kraln bundan sonraki sz
lerine verdikleri yantta aklyorlar: K ral Yine de di
yor, bu yolla erkein varl ve gc oalmaktadr.
Kesinlikle, varl artrmann, ymamn yolu onu aile
iinde tutmaktr, bu da kz kalty aile iinde tut
makla olur. Kraln bu dncesi dorudan sorunun zne
dokunuyor ve Aiskhylos'un kz kalt hakknda Attika
yasasnn ekonomik temelini doru anladn gsteriyor.
Danaos kzlan bu savn gcn yadsmyorlar, ama onun
kadnn durumu zerindeki etkisini gstermekte aoele edi
yorlar: Evet, iler kt gittiindeyse, boamak da kolay!
Koca ve k an ayn aileden geldiinde, kadnn akrabalan erkein de akrabalardr; bir aile tartmas durumun
da da bu akrabalar kadna kar erkein tarafm tutar
lar, bylece tahmin edilecei gibi kadn korumasz du
rumda kalr. Erkek, karnn boamak ve kat elinde tut
mak zgrlndedir.
Bu etin pasaj zerine benim yorumum, hem man
tksal olarak tutarl hem de Yunanllara uygun tek yo
rumdur. Eer hl kabul edilmiyorsa, bu, Aiskhylosun
dramasnn gerek yapsnn yanl anlalmasndandr.
Eski Yunan iirini, bizim ounlukla ada toplumsal so
runlardan uzak duran bugnk iirimize bakarak deer
lendiren eletirmenlerin, bykl herkese kabul edil
mi bir airin, sanatn, ada toplumda kadnlarn ko
numu gibi iird b ir temann sergilenmesine adadm
grnce armalarn doal kabul etmek gerekir-, fakat
hata kendilerindedir. Aiskhylos iin toplumsal savam,
insann ilerlemesinin b ir yoluydu; savamn ald biim
lerden biri de cinsler arasndaki atma onun anla
yna. gre, barbarlktan uygarla geiin temel zelli-

358

ASKHYLOS

giydi. Hepsi bu kadar da deil. Ona ve adalarna g

re hl capcanl bir konuydu bu. Byle olmam olsayd,
ne Euripides Medea'y, ne de Aristophanes Lysistrata'y
yazard. Bir yasama konusu olarak, dava Solonun yasa
laryla zlmt, ama Aiskhylosun, bykbabalar Solonu tanm birok ada olmalyd; Atinadan daha
az ileri olan teki Yunan devletlerine dnp baktmz
da, ayn konunun kz kaltlar yasas hl tartl
makta olduunu grrz. Aristoteles politik rahatszlk
larn nedenlerini tartrken unlar yazyor-.
Soylular arasndaki kavgalarsa genellikle tm devle
ti karmakark ediyor.- Pers Savalarndan sonra Hestiaia'da da olduu gibi, iki erkek karde baba kaltnn pay
lalmas konusunda tartyorlar; b iri bilinen, tannan il
keyi benimsiyor, nk kardei babasnn varl hakkn
da ak bir beyan bulamamtr; tekiyse, zengin olduu
iin zenginlerin partisi yanndadr... M itylenede, kz ka
ltlar zerine bir tartma, Atina'yla savaa kadar gi
den birtakm felaketlere yol at. Varlkl b ir yurtta, Timophanes, iki kz evlat brakmt ardnda, Doxandros on
lar oullarna almak istedi ama baaramad; bylece bir
kenara itilince, b ir isava kkrtt ve resmi temsilcisi
olduu A tinallan ayaa kaldrd. Phokis'te, Kutsal Sava
balatan, Mnason'un babas Mnaseas ile Onomarkhos'un
olu Euthykrates arasndaki, kz kaltlar zerine b ir tar
tmayd.
Konunun toplumsal zn kavradktan sonra, bir yan
l anlama tehlikesi olmakszn onun ahlki yann gre
biliriz. Bu noktada D.S. Robertson unlar yazyor-,
Aiskhylos b ir btn olarak lemeyle neyi anlatmak
istiyordu? Temel olduunu hissettii b ir ahlki sorun or
taya alm olmalyd; Ridgewayle birlikte, bunun dtan
evlenme sorunu olduuna inanamyorum. Yakarclardafei
dnceyi (benim grmn bir yenilik olduunu ileri

L K O YU N LAR

359

srmyorum) izleyebildiim kadaryla, asl konu, kadn

larn b ir evlilie zorlanmay kabul etmeme haklan gibi
geliyor bana. Danaos kzlarnn evlenmekten nefretlerinin
gerekten fanatik olduu syleniyor... ama temelde hakl
gsteriliyor. Aigyptos'un oullanm n suu, kendilerini is
temeyen kzlarla zorla evlenmeye kesin kararl olmalardr.
Eer Aigyptos'un oullarnn suu bu idiyse, demokrat
Atinada yasann ak hkmnn emrettii; drama yaza
rnn adalarnn, byle davranmakla tanrlara, devlete
ve kendi karlarna ayn zamanda hizmet ettikleri inan
cyla her zaman iledikleri bir sutu bu. Robertson, var
saymnn sonulan zerinde dnmemektedir, oyunun
bugn de en genel olarak kabul edilen bu biimdeki yo
rumunun, Oresteia'nn allm yorumuyla ayn noktada
iflas ettiini grmek reticidir Cs. 333), Her iki durumda
da, ahlki sorun, toplumsal balamndan soyutlanmaktadr. zel mlkiyetin, mlk sahiplerinin ahlk zerindeki
etkisi, ada eletirmenlerin igdsel olarak kavramak
istemedikleri sorunlar karyor ortaya, bu yzden de onun
temel bir sorun olduuna inanamyorlar. Fakat eski
demokrasinin en gzel dneminde yaam olan Aiskhylosa gre kadnn bamll, yalnzca hakl olmakla kal
mayp daha nce sahip olduklan zgrle yelenebile
cek bir eydi. Toplumun btn aamalarnda baat ahl
ki deerler, her eyden nce yerleik toplumsal dzenin
bir yanss ve dorulamasdr. Msrllarda, birinin kz
kardeiyle evlenmesine doru ve uygun olarak baklma
snn nedeni, Msrda zel mlkiyetin bu tr evlenmele
rin uygun kabul edilebilecek biimde gelimi olmasn
dan baka bir ey deildir; Aiskhylos'ta ise. ahlki yarg
larn toplumsal temeli son derece aktr, nk kendisi
bunun bilincindeydi. Byle bir airin yapta, ada top
lumla kendi ilikilerini zmleyememi kiilere glk
ler karacaktr elbet.
Bugn eldeki kantlar, lemenin kalan ksmnn anaizgilerinden fazlasn gsteremeyecek kadar yetersiz; fa

360

ASKHYLOS

kat ilk oyunu yorumlamamz doruysa, dramann ynel

dii sonu daha imdiden olduka aktr. Gveylerin l
drlmesi belki de ikinci oyunda geiyordu, yarglamay
sa ncde. Danaos K zla n 'nda Aphroditenin bir konu
masndan birka dize bugne kadar saklanabilmi du
rumda:
Tertemiz Gk akla bekliyor Yeri incitecei an
Seven Y er de yle zlyor birlemeyi,
nsanlar besleyen gelinin zerine
Sanaklar iniyor gklerdeki gveyden,
Otlayan hayvanlara ve Demeterin budayna
Deerli slaklyla meyvalan olgunlatrarak,
Sonbahar erdirerek. Btn bunlarda benim paym var.

Bu szler, Prometheus'ta. anlatldna gre, ak tanra

snn azndan, besbelli, kocasn kurtarmak iin akla
harekete geen Hypermnestray hakl karmak iin d
klyor. Apollon Orestes iin ne idiyse, Aphrodite de
Hypermnestra iin o. Babasnn emrine boyunemektense
kocasna sevgiyle balanan kz evlat yasada hakl kyor.
atmann, sonunda bir yarg nnde zlmesi ka
bul edildiine gre, daha nce de belirtildii gibi, bug
ne kalan oyunun baat zellikleri olan yasal kantlan
anlayabilecek daha iyi bir durumdayz imdi. Danaos kz
lar, korunmalan iin Krala bavurduklarnda, Kral, her
sz yasa olan, toplumun gnencini kendi kiiliinde cisimletiren mutlak bir monarkm gibi seslenirler ona.
te yandan, Kral bir karara varmadan nce halkna da
nmak zorunda olduunu aka syler. Onlarn bavu
rularnn nedenleri hakkndaki ekinme koullarn da
(ihtirazi kayt) ayn saknml ruh hali iinde dile getirir.
Onlara gre evlilik, tanrsal yasaya ters olduu iin son
derece irentir; ona greyse nemli soru, bunun, yaa
makta olduklar topran yasalarna uyup uymadyd.
Bu soruyu sormakla, tanr onayyla konulan evrensel bir
yasan yine de insan yaps yasa maddeleriyle deiti
rilebileceini sezdiriyordr.

L K O YU N LAR

361

Danaos kzlar, dtan evlenme kuralnn mutlak ol

duu eski dzenden yanadrlar. Tpk Oresteiada. Erinys
lerin akrabalar iinde adam ldrme konusunda hibir
hafifletici koul tanmaylan gibi, bu lemede de Da
naos kzlan akrabalar arasnda evlenme yasana hibir
ayncalk kabul etmemektedirler. Fakat Kralm onlarn
bavurusuna verdii yantta, daha o zamandan, lemenin
sonunda yeni dzenin balayacann ilk haberini alm
zdr: Hypermnestra, balln babasndan kocasna dn
drd iin yarg pne karlacak ve Aphrodite tara
fndan savunulup aklanacaktr.
Bizi ynlendirecek bu belirtilerle, oyunun kayp sonu
kabaca yle kurulabilir yeniden. Danaos, evlilii nleyemeyince, kzlarna gveylerini zifa f gecesinde ldrmele
rini retir. Akrabalar arasnda evliliin kirliliine itil
mi kzlar, akrabalar arasnda adam ldrme kirliliini
de yklenerek lerini alrlar. Yalnzca Hypermnestra bu
na boyun emez. Kocas onun erdenliini korur, o da
kocasnn yaamn balar. Bylece her iki kirlenmeden
de kurtulmu olur, fakat bunu ancak babasn onursuziatrarak yapmtr, bunun iin de halk nnde mahke
meye kanlr. Aklanmas, bu tr evlenmelerin artk ya
sak olmadn gsterir. Evlenme kurumu bylece yeni
bir biim alr, kadn erkee bamldr artk.
Herodotosa gre, Danaos k zlan M srdan gizemli bir
Demeter tapm getirmilerdir. Dor istilasndan sonra bu
tapm Peloponesosun birok yerinde kaybolmu, fakat
Atina'da yaamaya devam etmitir: yalnzca kadnlara
aynlm olan Thesmophoria festivali iine alnmtr. Do
laysyla, lemenin Danaos kzlannn onuruna kurulmu
olan Thesmophorianm alyla bittii ileri srlmekte
dir; tpk Oresteia'da. Erinys'lerin Areopagus Mahkeme
sinde zel olarak onurlandnllan gibi.
ki leme arasndaki bu koutluklar, Yakarclar'm
yeni tarihlendirilmesinin nda daha da ilgi ekicidir.
Bu oyuna uzun sre bugne kalan oyunlarn en eskisi

362

ASKHYLOS

gzyle baklyordu, bugnse Oresteia'deua. yalnzca birka

yl nce oynandna inanlmaktadr.

GNDERMELER
Halliday, W.R. The Hybristika. Annual of the British School at
Athens, Vol. 16.
Ridgeway, W. Origin o f Tragedy (Tragedyann Kkeni), Cambridge,
1910.
Robertson, D.S.' The Problem o f the Supplices (Yakarclar Sorunu)
Classical Review, Vol. 38.
Thomson, G. The Suppliants o f Aeschylus (Aiskhylosun Yakarclar').
Eirene, Vol. 9 (1971).

XVII
PROMETHEUS

Bir zamanlar, Prometheus'un proletaryann koruyucu

azizi olduu sylenirdi.
Bir rezene sap iine doldurup gneten getirdii atei
insanlara hediye eden Prometheustu. Bu ve buna ben
zer biimlerde btn dnyada izleri bulunabilecek olan
mitin ilkel ekirdei budur. Maddi tekniin ilerleyiinde
en eski ve en devrimci admlardan birinin gerek bir halk
andacdr. Bu bakmdan nemi Gordon Childe tarafndan
gerekli biimde tanmlanmaktadr.
Fosil kalntlaryla belgelenen, nispeten ksa evrim ta
rihinde insan, miras olarak ald donanmn, iskeletin
de saptanabilecek bedensel deiikliklerle gelitirmemitir.
Yine de, kendini herhangi b ir baka yaratktan daha de
iik evrelere uydurabilmi, yksek m em eliler arasnda
teki yakn hsmlarndan son derece daha hzl oala
bilmi ve kutup aysn, yabani tavan, ahini ve kap
lan onlarn kendi zel oyunlaryla yenebilmitir. nsan,
atei kontrol altna almak, giysiler, evler yaratmaktaki
ustalyla Kuzey Kutbu emberinden Ekvator'a kadar ya
ayabilir ve geliebilir, yle de oluyor. nsan, yapt tren
ler ve arabalarla en hzl tavan ya da devekuunu ge
ride brakabilir. Uaklarla, kartaldan daha ykseklere tr
manabilir, teleskoplarla ahinden daha uza grebilir.
Ateli silahlarla, bir kaplann saldrmaya cesaret edeme-

364

ASKHYLOS

dii aa hayvanlar vurabilir. Fakat b ir kez daha sy

leyelim, ate, giysiler, evler, trenler, uaklar, teleskoplar
ve silahlar insan bedeninin paralan deildir. stedii za
man onlan terk edebilir, b ir kenara koyabilir. Biyolojik
anlamda kalt deildir bunlar; fakat onlarn retim i ve
kullanm iin gereken ustalk, toplumsal kaltm zn bir
parasdr, kuaklar ve kuaklar boyu birikmi, ve kan
yoluyla deil, konuma ve yazma yoluyla iletilmi b ir ge
lenein sonucudur.
Prometheus mitinde bu teknik ilerlemelerin ilki te
kiler iin bir simge olmutur. Ate, uygarln maddi te
melini simgeler. Mitteki tek sabit, kalc edir. tekiler
hep deiir, nk bu mitin kendine zg bir tarihi var
dr, simgesi olduu sre iinde devaml olarak yeniden
yorumlanr ve yeni gelimelere uydurulur. Bu srecin da
ha stn aamalar, daha nce grm olduumuz gibi,
toplumun ekonomik olarak eit olmayan snflara -^gerek
retim iini yapanlarla bu retimin meydana getirdii
zenginliklerden ve bo zamandan yararlanan snflara
blnmesiyle koulluydu. Bu blnme, ynetenler arasn
da kendi ayrcalkl durumlarn hakl karma gereksi
nimini, ynetilenler arasndaysa, kendi zenginliklerinin ve
bo zamanlarnn, almalarnn gittike artan retken
liine ayak uydurmadnn anlalmasyla ortaya kan
bir hayal krkl duygusu yaratr. nsan topluluunun,
maddi evresine kar ortak savamnn baarsndan duy
duu gururu belgeleyen mitin ilkel biimi artk yeterli
olmuyordu, nk Doa ile insan arasndaki savamdan
imdi insan ile insan arasndaki savam ortaya kmt.
Dolaysyla, bu savam karmaklam, ayrntl bir du
rum almt.
Hesiodosun kylleri at, bask altndayd. Neden, bu
kadar ok alp bu kadar az ey almaya yarglydlar?
nk insan, efendilerine kar gnah ilemiti. Bir za
manlar insan soyu, hastalk ya da alma veya ekmeini
alnnn teriyle kazanma gereksinimi olmakszn mutlu ya

PROMETHEUS

365

yordu. Kronos'un saltanatyd bu; topran, ilenmeden

btn insanlara ortak olarak yararlandklar btn gzel
eyleri kendiliinden bol bol verdii gnlerdi; ve tabii o
gnlerde kazanmlard ate dln. Bu mutlu gidi,
tanrlarn bir leninde, kendi hakk olan zel yiyecek pa
ynda Zeusu aldatmaya kalkan Prometheusun suu y
znden sona ermiti. Bu suu cezalandrmak iin de Zeus,
insan ateten yoksun klmt. Prometheus ise buna, atei
gklerden alp insanlara geri vermek yoluyla yant ver
miti. Bunun zerine Zeus onu bir kayaya mhlamt,
Herakles tarafndan serbest braklncaya kadar orada i
kence grmt: bir kartal her gn geliyor ve cierini yi
yordu onun. Bu arada insanolunun elinde kalmtr ate,
ama buna bir baka armaan daha eklenmitir: Pandora
ve kutusu. Kapa kaldrldnda dnyaya sknt, keder,
hastalk ve bir sr bela saan bir kutudur bu. Bylece
Hesiodos, kendini dinleyenlere, tanrlar yaama arala
rn insanlardan esirgemeye kkrtan Prometheus olma
sayd, bir gn alp, size bir yl yetecek yiyecei ko
laylkla kazanabilecek, sapanmz ocak bama asabilecek
ve tarlalarnz ylece brakabilecektiniz der.
Yani, insann doay fethinde nc olan Prometheus,
Hesiodosun kyllerinin gznde adi bir sulu derekesi
ne drlmekte. Maddi ilerleme, snf savamyla yle
karmak bir duruma getirilmekte ki, insan mutluluunu
artraca yerde azaltmaktadr. Mitin aristokrasi yneti
minde ald biim buydu. Fakat bu biim aristokrasinin
kendisinden daha kalc deildi.
Prometheus'un yksnden Homeros iirlerinde hi
sz edilmemekte; bilebildiimiz kadaryla koral lirikte de
gememekte. Aristokrasi yelerini ekecek trden bir y
k deildi. Bizim kaytlarmzda, Hesiodostan sonraki
kaynak Aiskhylostur; fakat onun yorumu, byk lde
kendi yarats olmasma karn, kkleri besbelli Orfecilerin gizemli retilerinde olan baz yapsal zellikler de
iermektedir. lemenin balangcnda, Prometheus ken
disini tanrlar topluluundan kovulmu, binlerce yl sre

366

ASKHYLOS

cek bir acya katlanmak zorunda olan biri olarak ta

nmlar; ilk oyunun bandan sonuna kadar ektii aclar,
Ananke ve Zorunluluk fikirlerine gndermelerle tanmla
nr; birinci oyunun sonunda Hades'e atlr, oradan da,
ikinci oyunun alnda yeniden yeryzne karlr; en
sonunda, 30.000 yl ceza ektikten sonra Olympos'a yeni
den kabul edilir. Orfeci Zorunluluk emberidir bu ru
hu. kutsallktan douma ve lme, oradan tekrar kutsal
la gtren evrim. Empedoklesin diliyle sylersek:
B ir Zorunluluk kehaneti var, tanrlarn buyruu, eski,
sonsuz, ve byk yeminlerle mhrlenmi, pay gnlerin
uzunluu olan daimoneslerden biri, ne zaman elin i gnah
ileyerek kana blasa ya da kavgaya girise ya da yalan
yere yemin etse, kere on bin mevsim, kutsanmlarn
oturduu yerden kovulacak, zaman iinde her trl lm
l biimlerinde doacak, b ir yorucu yoldan kurtulup te
kine girecektir... Onlardan biriyim imdi ben, b ir sr
gn, tanrlarn uzanda b ir serseri, nk delicesine bir
savama bel baladm.
Yazk, mutsuz insan soyu, kt lanetli, senin iinden
domakta olduun aclar ve savamlar bunlar itet
Ama en sonunda insanlar arasnda yalvalar, airler,
hekimler ve prensler olarak grnrler; ondan sonra, onur
ca ycelmi, teki tanrlarla ortak bir oca ve masay
paylaarak lm lln dertlerinden kurtulmu, o konu
larda nasipsiz, ba dertten kurtulmu tanrlar olarak yk
selirler.
Bu geri plana kar konulduundan, Aiskhylosun Prometheusunun ektii aclar, cennetten yoksunlua ve l
me atlm fakat yeniden yukar kmaya yargl insann
kendisinin aclan olarak grlr.
Prometheus tapm lan az sayda ve nemsizdi. Atina
da Akademide, insann atei kontrolnden renmi ol
duu el zanaatlanyla sk skya ilikili olan Athena ve

PROMETHEUS

367

Hephaistosla birlikte tapmhrd ona. Her de, epheboi

lerin kentin dnda bir noktadan kentin iindeki altarlardan birine kutsal atei yenilemek amacyla koarak ge
tirdii meale yarlaryla ululanrlard. Balangta bu
yarlar, tpk Olympiadaki koular gibi erginleme snav
laryd belki de.
Prometheus hem mitte, hem tapmda daha belirgin,
burada ayrntlaryla inceleyemeyeceimiz kadar karma
k bir figr olan Herakles tarafndan kurtarlr. Zeusun
o'nun soyundan gelme Alkmene'den olan oluydu, dn
yay insann yararna, eski canavarlardan kurtarmak ze
re dnyaya gnderilmiti. abalarndan sonuncusu Hadese initi, kendini bunun iin Eleusis erginlemesinde ha
zrlamt, bundan sonra gklere km ve Heranm kz
Hebeyle evlenmiti. Burada yine aba, lm ve tanrla
ma mistik srasnn izlerini grebiliriz.
Zincire Vurulmu Prometheus' & dnelim, kendimize
soracamz ilk soru: air, sevgimizi iki zttan hangisine
yneltmemizi istiyor? Yaamsal bir soru bu, nk buna
verilecek yant, hem air hem de onun eletirmenleri y
nnden ok eyi aa karacaktr zorunlu olarak. Oyu
nun ada okuyucular bu soruya birbirine taban tabana
zt yantlar vermiseler bu, greceimiz gibi, oyunun ken
disinde bir belirsizlik olduundan deil, kurulu dzene ba
kaldrma gibi ok tehlikeli bir konuda, ada topluma
kar kendi tutumlarn ortaya koymaya zorlandklar
iindir. Bu yolla, M ahaffy yle dile getiriyor dnce
lerini:
Zorbalk egemenlii Yunan ideali idi, ou ulus bu
nun yalnzca dnyay yneten yce Baha'yla uzlar bir
ey deil, ayn zamanda ona uygun b ir ey olduunu d
nyordu. H ibir Atinal, Prometheus'a ne kadar yakn
lk duyarsa duysun, gcn gsterip kendi istencine kar
btn direnci ezdii iin Baba'y sulamay dnmezdi.
M ahaffynin

yapt, demokratik gelenee gzlerini yu-

368

ASKHYLOS

mup, M ahaffynin kendi idealini Yunanllarn ideali ola

rak sunmaktr ayn snfn bir baka yesi olan Edmund
Burke'nin formlletirdii biimiyle, ngiliz-rlanda aris
tokrasisinin ideali yani:
yi dzen btn iyi eylerin temelidir. Halk, klelie
dmeksizin bunu elde edebilmek iin yumuak bal ve
uysal olmaldr. Yneticinin saygnl, yasalarnsa yetke
si olmaldr. Halk kitlesi, doal bamllk ilkelerini kendi
akllarndan km sanatla bulmaldr. Blmedikleri
mlkiyete sayg duymaldrlar. Emekle elde edilebilecek
eyi elde etmeye almaldrlar; ve her zaman yaptklar
gibi, baary, gsterilen abayla uygunsuz bulduklarnda,
sonsuz adaletin kesin oranlaryla avunmalar retilm eli
dir kendilerine.
Oyunu ilk kez okuduktan sonra M ahaffynin grn
kabul etmem istendiinde iine dtm umutsuzluu ve
Shelleynin gven verici szlerinden kardm rahatla
may hl anmsyorum: Am a aslnda, nsanln Savu
nucusunu Onu Ezenle uzlatrma gibi aptalca bir sonuca
karym ben. Shelleynin miti yorumunu daha sonra g
receiz ve onun Aiskhylosunkinden nerede ve niin ay
rldn anlayacaz; fakat lemenin ilk oyunuyla ilgili
olduu kadaryla, Shelleynin sezgisi salamd: orada Zeus
insanl ezendir, onlarn savunucusunun hain kart
dr. Shelleynin, hakikate, kantlan ondan ok daha ya
kndan incelemi olan klasik incelemecilerden daha yak
lam olmasnn nedeni, Shelleynin, tpk Aiskhylosun
kendisi gibi, onlann hibir zaman olmadklan bir ey, bir
devrimci air olmasdr.
Zeus tirandr, ynetimiyse tiranlk. Bunu onun kendi
elilerinden reniyoruz, bundan gurur duyan elilerin
den CIO); bunu aka syleyen Prometheustan C222, 305,
357, 736, 756, 909, 942, 956-9, 996); buna zlen Okeanos
Nymphalanndan (184); ve buna boyuneen Okeanos tan
rsndan (310) reniyoruz. Olgu yadsnamaz; tek soruy-

PROMETHEUS

369

sa, drama yazarnn, dinleyicilerinin onu nasl yorumla

masn istediidir.
Atinada tiranln tarihi daha nceki bir blmde
gzden geirilmiti; orada, balang evresinin ilerici ka
rakterinin, gemie gre, daha sonra gelitirdii gerici
eilimlerle nasl karanlklatrldn grmtk (s. 117).
Atinallar Maraton'da bir Pers kartmasn karlamak zo
runda kaldklarnda, srgndeki Hippiasn Perslerin ya
nnda yer aldn da grmtk; hatta Pers tehditi uzak
latrldnda bile, Atinal demokratlar, baz etkin aris
tokratlarn, rnein bir Miltiadesin ya da bir Alkibiadesin
Hippiasm yitirdii konumu elde etmek iin giriimde bu
lunabilecei tehlikesine kar devaml uyank durmay zo
runlu bulmulard. Sonu olarak, beinci yzylda Atina
da, halkn Hippiasta grd btn nitelikleri kuanm
geleneksel bir tiran kavram geliti; giderek, ksmen ba
ka yerlerdeki denemelere, ksmen de Attikah yazarlarn
dncenin geliiminde gsterdikleri baat etkiye bal
olarak, daha sabit bir ekil ald bu gelenek. Bylece Herodotos, tiran, gurura tehlikeli bir eilimi olan, en iyi
yurttalarndan kukulanan ve her eyin stnde sert,
kadnlara dkn bir sorumsuz kii olarak tanmlyor. A y
n dnceler, Euripidesin Yakarclar'mda. Argostan ge
len haberciyle tartmasnda Theseus tarafndan da tek
rarlanyor. Tiran, kendi bana bir yasadr; ekinin en st
baaklarn keser gibi nde gelen yurttalarnn balarm
keser (Herodotosun anlattna gre bir tirandan tekine
aktarlan b ir te de uygundur bu); son olarak, anababalar kzlarm onun satamasndan koruyamaz.
Tragedya yazarlar, doallkla, bu gelenei hemen dra
ma yaranna evirmesini bildiler. rnein A ntigone'de ka
dn kahraman, tiranln ayrcalklarndan birinin, hou
na giden eyi yapmak ve sylemek olduunu dile getirir
ac ac; Perslerde, Atossa, yenilmi olunu, halkna kar
sorumlu olmadn anlaml bir biimde anmsatarak, hal
kn siteminin ulaamayaca bir ykseklie karr. Oidipus Tyrannus'ta., Sheppardn gsterdii gibi, kraln ka-

370

ASKHYLOS

rakteri, byk ksmyla kapal da olsa, Aiskhylosun bu

tr teknie altrd seyirci kitlesnce kolayca anlalan
bu trl imalarla ortaya konur.
Zeusun Prometheusu cezasm ekecei yere gtr
mekle grevlendirdii yetkililer. G ve Zordur, biri onun
gcn, tekiyse bu gc kullanma yntemini temsil eder.
Amansz (186, 324), sorumsuz (324), yasa dman, kendininkinden baka yasa tanmayan, kendi bana yasa
(150, 402, 187) olarak tanmlanr; dostlarndan kuku du
yar tirann zellii olarak aka tanmlanan bir nite
liktir bu (224-5); yumuamaz ve ta yrekli (34, 184-5, 333);
hepsinden ok, o'ya davrannda, sertliini ortaya kor
(735-8). Bu olaydaki kabalk, Yakanclar'daki gibi lirik
iir iinde gizlenmi deildir; tersine, air, kendi Okeanos
kzlan gibi seyircilerini de nefretle doldurmakta byk
aba harcar gibidir. Zeus nce inandrmaya alr, son
ra da mutsuz kz kendi arzusuna boyun edirmek iin teh
dit eder. Prometheusun ondan bekledii yntem de budur. tiranlara zg olan da budur. Bundan dolay, Pro
metheus, onun gelecekteki skmtlan ile ilgili kehanet
lerini sabrsz bir lkla kestiinde (736) Atinal seyir
cinin ya da herhangi bir halktan seyircinin sevgisi
nin kimden yana gidecei gibi bir soru olamaz:
Gryor musunuz ne sert davranyor
Tanrlar tanrs her yerde her zaman. (* )

Bu kant karsnda, bu vicdansz zorbala bakaldrma

yrekliliini gsteren kahraman yarglayabilen bu ele
tirmenlerin, drama yazannn amacndan apayn etmen
lerden etkilendikleri, olduka ak.
Prometheusun kiiletirilmesi daha da karmaktr.
Al sahnesinde Zorun uursuz figr, mahkmu ses(* ) Metinde geen, Prometheus oyunundan alntlarn evirisinde, A .
Erhat-S. Eyubolunun Zincire Vurulmu Prometheus evirisine
uydum. (ev.)

PROMETHEUS

371

sz sessiz szmektedir. G, Hephaistos'u onu balama g

revine kkrtrken bir yandan da svglerle saldrr mah
kma, fakat ayrlrlarken onun yzne kar aalayc
konumasn yapncaya kadar dorudan ona seslenmez
(82-87). lerinden yalnzca Hephaistos acyla doludur.
Onun sululuunu kabul eder, gerekten de, ate tanrs
olarak, onun suundan zellikle etkilenmitir; yine de ac
ekene kar sevgisindeki azalmay unutur. Prometheus
sessizdir.
Hephaistosun znts, bir akrabann tekine kar
duyduu acdr (14, 39). Ayn duygu Okeanos Nymphea
larnn ziyaretini de hzlandrr (129-30), ona lml ol
masn tleyen babalan Okeanos tarafndan da itiraf
edilir bu duygu (289-90), fakat bunu, duruma gre tavr
deitiren, ya da emirlere uyan bir tip olduunu gsteren,
temelde yetkeye boyuneile yapar; Prometheus ise nazik
e gizlenmi bir nefretle gnderir onu. Okeanos Nymphea
lan babalarnn yannda hibir ey sylememilerdir, ama
o gittikten sonra onlar da ilerindeki sevginin, yaptklanm onamadklar iin yumuadn itiraf etmek zorun
da kalrlar. O ana kadar Prometheusun fkesi bastrlm
durumdadr; fakat o ile konumas sresince iinde f
kenin kabardn hissederiz, dmannn kurban aclar
iinde uzaklatrlrken tepkisi hemen grlr. Korkmu
ve dehete dm olan Nymphealar umarsz b ir itaatle
balarn eerler. te yandan, Prometheus pervasz bir
sulama ve meydan okuma konumas yapar dmanna
kar. Yine de sevgimizi yitirmez, nk bu tutum dei
iklii, onun grnmnde kendini belli eden Zeusun
acmaszlna kar tepkimize uygun dmektedir. Nymphealar serzenite bulunurlar, fakat o onlarn yalvarla
rna kulaklarn tkar. Hermes girer ve efendisinin y
celiini hangi gizle tehdit ettiini aklamasn ister ondan
emir verircesine; ama Hermes bile, mahkmun dnce
sini kavraynca itenlikle yumuatmaya alr onu, Nymphealara katlr. Fakat Gn aalamalarn sessizce ka
bullenmi olan Prometheus bu kez Hermesi aalayarak

372

ASKHYLOS

saldrr ona; kendi duasnn dramatik bir biimde yerine

getiriliiyle (152-7, 1050-1) Tartaros ukuruna atlr. Son
sahnenin seyirciler zerindeki ikircikli etkisi Koro'nun tu
tumunda sadk bir biimde yansr: mahkumun kendini
tutamayn Hermes kadar kuvvetle onaylamazlarken yine
de onu terk etmeyi, yalnz brakmay kabul etmezler.
Bylece, oyun bir kmazla sonlanr. Tanrlarn ba
bir zorbadr; insanln savunucusu, kendi arkadalar ta
rafndan, lmllk snrlarn amakla sulanmakta, ayp
lanmaktadr. Zeus'un gazab bir hastalktr, Prometheusun
kendini tutamay bir hastalktr. Doallkla, gelecekte
bir saaltm umudunu dndrme amacn tayan bu
eretileme (metaphor) oyun boyunca hep yeniden orta
ya kar. Dnya rndan kmtr, ancak her iki ztta
olabilecek bir deiiklik onu eski durumuna getirebilir.
Aiskhylos, Zeus ynetiminin zorba doas zerinde
inatla dururken, balangta bizi etkilemeye, onun gc
nn henz yeni olduunu tekrar tekrar bize anmsatma
ya dikkat eder. Dnyay bugn olduu gibi deil, balan
gta olduu gibi sergiliyordun Deneyimin, yaantnn et
kisiyle, 30.000 yllk bir sre iinde kartlar uzlam ola
caktr. Bunlar, daha oyunun balarnda bize, grleri he
nz tutkuyla bulanmam olan Prometheusun azndan
sylenir (190-2). Daha sonra, kendi kehanetini unutarak,
ilerde dman iin ykmdan baka bir ey olmadn
nceden grr (907-27); fakat hakikat, Hermes'le son at
masnda yeniden ortaya kar (980-83). Prometheus, yitir
dii mutluluk kendisine anmsatldnda, elinde olmaya
rak bir ac l atar Yazklar olsun bana! Hermes
hemen bundan yararlanr:
te Zeus un bilmedii bir sz bu!

Dmannn ad geince Prometheus kendine gelir:

Zaman her eyi retir sonunda.

Fakat Hermes hemen sitemle karlk verir buna:

PROMETHEUS
Ama senin akln

373

bana getirmedi zaman.

Ac ekme yoluyla akl kazanma retisine yaplan bu

imayla,
her iki kartta grlecek yakn bir
deiikliin
dank ipular, oyunun sonunda anlaml bir
biimdebir
araya toplanr.
Dolaysyla, sonunda her iki kartn da yaantdan
bir eyler renecei aktr; fakat kukusuz bu, Prometheus'un yapm olduu eyi yapmamas gerektii anlam
na gelmez. Gerek u ki, onun atei aldn duyunca
gsterdii cretten akna dnm olan Okeanos kzlar
gnah ilediini haykrrlar, ama byle bile olsa, insan
l yok olmaktan kurtaran bir gnahtr bu; bu noktada
drama yazanm n davran hakknda bir kuku kaldysa,
kahramann, insann gelecei iin iledii gnahn sonu
lan zerine syleviyle, bu da dalr (442-471):
Buna karlk, dinleyin ne kadar dknd lmller,
V e ben bu azsz dilsiz, ocuksu varlklara.
Nasl verdim akl, dnceyi...
nceleri insanlar grmeden bakyor.
Dinlediklerini anlamyorlard,
Uzun mrleri boyunca d grntleri gibi
Dzensiz, geliigzel yayorlard.
Bilmiyorlard duvar rmesini,
ine gne giren evler yapmasn.
Aac kullanmasn bilmiyorlard.
Yerin altnda, karanlk maaralarda
Kannca sunileri gibi yayorlard.
N e kn gelecei belliydi onlar iin,
N e iekli baharn, ne bereketli yazn.
Bilin yoktu hibir yaptklannda
Ben gsterinceyc kadar onlara yldzlann
Dou batlann kestirmenin yolunu.
Sonra say bilgisini verdim onlara,
Bu kaynak bilgiyi onlar iin ben bulup kardm.
Sonra harf dizilerine geldi sra,
O diziler ki belleidir her eyin,
Anasdr bilimlerin ve sanatlarn.

374

ASKHYLOS
Hayvanlara da ilk boyunduruk vuran ben oldum
lmlleri kurtarmak iin kaba islerden;
Atlan dizginleyip arabalara kotum,
Zenginlerin ann artran arabalara.
Denizler aan gemilerin bez kanatlarn
Bulan da benim bakas deil...
Dahas var, dinledike aracaksn:
N e bilimler, ne sanatlar daha kardm!
En nemlilerinden biri de u:
nsanlar hasta dtkleri zaman
lp gidiyorlard devszlk yznden;
N e yiyecekleri eyi biliyorlard
N e iecekleri, ne de srnecekleri eyi.
Ben rettim onlara otlar birbirine kartrp
Btn hastalklara kar ilalar,
Cana can katan merhemler yapmasn...
Kim yapt btn bunlar? Ben yaptm.
Y a topran insanlardan saklad hazineler?
Tun, demir, gm, altn ve btn madenler,
Kim buldum diyebilir bunlar benden nce?
H i kimse, yalan syler kim buldum derse.
Uzun szn ksas unu bilmi ol:
Btn sanatlar Prometheus verdi insanlara.

Pasajn ayrntlannn da gsterdii gibi, btn bunlar

Pythagoraslann geleneine aittir Hippokratesin he
kimliin kkenini anlatndan akladmz ayn gelenek
(s. 252); bunun en gze arpan zellii de cesur maddeci
liidir. Bu maddecilik gizemcilik karm bunu Aiskhylosun yaptnda zaten gryoruz ilk Pythagoraslan n ak zelliidir. Bunun, by pratiklerini ve inanla
rn canlandrmaya uramasna karn bilime somut kat
klar yapmaktan da geri durmam olan Empedokleste
yeniden ortaya ktn grrz. Pythagoraslann re
tilerinin bu iki yanm nasl uzlatrdklarn bilmiyoruz;
fakat yle grnyor ki, birincisi Orfeci hareketten tre
mise de kendilerininki de bunun bir dalyd kincisi
ni demokratik devrimin balang aamasndaki politik et

PROMETHEUS

375

kinliklerine borludurlar; bu da, Hippokrates ve sofistler

yoluyla onlardan Demokritosa ve Epikurosa gemitir.
Aiskhylosun bu gelenee giydirmi olduu bu gizem
sel biim, onun temel anlamm gizlemez tersine, mitin
kendisi, temeldeki ilerleme, atmann sonucudur re
tisini yzeye karacak biimde yeniden yorumlanmakta
dr. Eer Prometheus gnah ilemise, bu es ir r t der
Mensch solang' er strebt (* ) olmasndandr. Yeni bir d
zenin savunucular kanlmaz bir biimde eski dzene
kar su iler. Eer Prometheus ac ekecekse, insann
kendisi de ilerlemesi sresince ac ektii iindir. Ac ekmeseydi, onu yeni eyler bulmaya iten uyandan yoksun
olurdu. Aiskhylos ve Hippokratesin farkl yollardan dile
getirmeye altklan hakikat, ilkel insann tarihinin en
erken aamalarndan uygulamayla elde ettii ve sonunda
Epikurosun u szlerinde formle ettii hakikatti:
nsan doas, koullarn mutlak gcnden ok eyler
rendi ve bu dersler insan akl tarafndan zmsendi, s
zld ve btnlendi.
Dolaysyla, Aiskhylosun dile getirdii bu insani ilerleme
gr, ada diyalektik maddeciliin durumundan pek
fazla uzak deildir.Bizler, aklmzdan bamsz olarak va r olan ve ile
yen doa yasalar zerine bilgi edininceye kadar, kr
zorunluluun kleleriyiz. Bunlara ilikin bilgi edinince
doann efendiliini ele geiririz.
Prometheusun armaan olan akl, insan zgrletirmi
ti, nk onun doann yasalarn anlamasn ve bylece
kontrol altna almasn olanakl klmt. zgrlk, zorun
luluun anlalmasnda yatmaktadr.
Prometheus' ta ok az hareket vardr; fakat son dere
(* ) insan aba gsterdii srece yanlr.

376

ASKHYLOS

ce dramatiktir. Teknik olarak, bugne kalan oyunlarn en

baarlsdr ve yaamnn sonuna doru Aiskhylosun sa
natnda kesin ustalatn gsterir. Bu nedenle, bu a
dan ayrntl olarak incelenmeye deer.
Oyunda belirgin durak vardr. Birincisi, parodos'un
sonunda (192), Prometheusun gelecek hakknda ilk keha
netinden sonra; bu bizi, ara basamaklar aklamakszm
en son uzlamaya gtrr, ayn zamanda gizine ilk kez
imada bulunur. kincisi, bu gizi aklamak istemedii ikin
ci episodun sonuna rastlar, ikencelerden kurtulu yolu
nun bu olaca sylenir bize. ncs ise bundan son
raki episodun sonunda (876), kurtarcsnn gerekten ge
leceini bildiriinden sonraya rastlar. Bu duraklar oyunu
drt blme ayrr. Birincisinde Prometheus kayaya akl
mtr; kincisinde tanrlarn ve insanlarn gemi tarihini
anlatr; ncsnde gelecei nceden bildirir; drdnc
sndeyse Tartarosa atlr.
Bu blmlerden her birinin kendine zg i yaps
vardr. ncs dnda her biri kesime ayrlr; ncsyse bu biimde iki l gruba ayrlr. Ayrca, her
l grupta, birinciyle nc kesimler arasnda organik
bir iliki vardr, kincisi bir arasz ya da gelitirme yap
sndadr. Bylece, birinci blmde Prometheus dmanla
r tarafndan cezalandrlr; kendi kendine uzun konu
masn yapar; dostlan Okeanos Nymphealar tarafndan
ziyaret edilir. kincisinde, tanrlar arasndaki savan ve
Zeusa yapt hizmetlerin yksn anlatr; Okeanos tannsnn ziyaretiyle sz kesilir; sonra insana yapt hiz
metleri anlatmaya devam eder. nc blmn birinci
kesiminde, o grnr ve geleceini aklamasn rica eder
ondan; Okeanos kzlarnn istei zerine o kendi gemi
inin yksn anlatr; o zaman Prometheus ona Asya s
nrlarna kadar dolaaca kehanetinde bulunduktan son
ra sz Zeusun dne ve kendi kurtuluuna getirir.
kinci kesimde, kehanetlerini srdrerek M sra kadar gi
deceini syler oya; sonra doru sylediinin kant ola
rak tekrar onun gemiine dner (bylece onun yk

PROMETHEUS

377

sn tamamlam olur); en sonunda da, onun son yazg

syla kendi kurtarcsnn geliini bildirir. Drdnc b
lmde, bir kez daha, bu kez daha ak olarak kendi gizi
ne imada bulunur ve bunun dmannn dn etkile
yeceini aklar artk; Zeusun ula gizini azndan al
maya bouna alr, ve Prometheus Tartarosa atlr.
imdi, bu geliimde btnleyici balar olan koral od
lara dnelim, Parodos'ta, Okeanos kzlar tanrlarn sev
gilerini sunar (160-61): Prometheus tanrlara hizmetlerini
yklemeye devam eder. lk stastmon'da (397-435) insan
ln sevecenliinin trksn sylerler: Prometheus in
sanla olan hizmetlerini anlatr. kinci stastmon'da (52880) insann umarszln dile getirirler ve onun iinde
bulunduu durumla evlendii gnk mutluluunu kar
latrrlar-. o girer, kaba bir n eziyet ettii umarsz
bir lmldr (739-40). nc stasimonun temas (887
-907) akldr; bu bizi son sahneye, ac ekene, akl yolunu
izlemesi iin yapt arda Hermes'e katldklar sah*
neye hazrlar.
Yani, ilk blmn konusu, Prometheus'un balanma
sdr imdiki zaman; ikincisininki, gemiin hikyesi
dir-, ncsnnki, o'nun yazgs ve Heraklesin dou
udur gelecek zaman; drdnc blmse, cezann art
yla birlikte, birinciyi dengeler. Fakat btn oyun boyun
ca. bu imdiki, gemi ve gelecek zaman iplikleri yle bir
ustalkla dokunur ki, her dnm noktasnda dikkatimiz
gittike artan bir arlkla gelecee ekilir. G'n a
konumas, Prometheus'un ac ekerek Zeus'un zorbalm
kabullenmeyi reneceini bildirerek biter (10-11), bun
dan sonra gelen Hephaistosun konumasysa zorbann
kendisinin de, zaman iinde davrann deitirebilecei
antrmasyla biter (35); bu temalarn ikisi de parodosta
gelitirilecektir (168-85). Hephaistos, grevini yaparken o
ateli l atar, A h Prometheus, iin iin yanyorum
ektiklerine! (66). Gn buna verdii sert karlk, bu
sahnenin kapanna rastlar, dikkatimiz yeniden gelecee
dnmtr:

378

ASKHYLOS
Sana tanrlar yanllkla Prometheus demiler.
Dmleri zen demekse adn,
z bakalm imdi bu zlmez dmleri!

Bu aalama da yine birinci blmn sonunda yantla

nacaktr, her iki kart tarafn da istedii son uzlamay
yle bir gz ucuyla grrz (186-92).
Birdenbire gemie dneriz (193). Her eyi akla
masn rica eden Nymphealann bu istei zerine Pro
metheus istemeyerek yorumlamalarna balar. Daha son
ra, onun bu gzpekliinden korkuya den Nymphealar
hemen konuyu deitirmek isterler (261-2); fakat imdi
onlan gelecek hakknda aklamalarn dinlemeye ara
rak konumasna srarla devam eden, Prometheustur (2723). Sonra ara oyun balar Okeanos tanrsnn gelii.
Onun gidiinden sonra aklamalar yeniden balar, ikin
ci blmn sonuna gtrr, birincinin sonunda ima ettii
giz hakknda sktrlan Prometheus geri ekilir ve gizi
aklamay reddeder (522-5):
Baka konulara ge, sras deil henz
Bu sim aklamann, ok gizli kalmal.
Ancak bu sim saklayarak kurtulabilirim
Bu zincirlerden, bu yzkaras ikenceden.

zetlersek, oyunun a konumalarnn, dikkatimizi

gelecee ynelterek, bylece balama sahnesinin kapan
n ve ilk blmn sonundaki doruk noktasn, parodosun
son konumasn bekleyerek sonlandm grmtk. kin
ci blm bizi gemie gtrerek balamt; fakat onun
kesiminden birincisinin sonunda, ondan daha sabrszlk
la ncnn sonunda, bir kez daha gelecee bakmtk.
Ondan sonra o sahnesi gelir; yle blnmtr ki, gele
cei daha da gze arpar duruma getirmek ister gibidir.gelecek, gemi, gelecek; gelecek, gemi, gelecek. Tm ser
gilemenin ekildii bir ama gibi, Heraklesin geleceine
ilikin kehanetin o byk etkisi buradan gelir (871-3); bu
da birden kesilir ve daha sonra ilk blmn ve yeniden

PROMETHEUS

379

kincinin doruk noktasn belirleyen teki motifin, ld

rc gizin tamamlanmasyla, son blmn alnda (90727) sonlanr. Prometheusun anlatlan ve kehanetleri, dik
katimizi oyunun sonunda biti zerinde toplayacak bi
imde byk bir sanatsal ustalkla kullanlr.
Bu biti kaybolmutur, fakat ikinci oyun olan K urtul
mu Prometheus'un baz nemli paralan kalmtr geriye.
Oyun, Titanlar Korosunun giriiyle balyordu. Binler
ce yl gemitir aradan, yeryznde ve gklerde ok de
iiklikler olmutur. Prometheus hl kayasna zincirli
durumdadr, fakat Tartarustan gn na karlmtr.
Titanlar, Gnein gnlk almadan sonra atlarn su
lad Okeanos rmann kysndan Avrupa ve Asya s
nrlarna kadar olan gezilerinden sz ederler. Prometheus
un erkek kardeleridir Titanlar bu yzden de, Hephaistosun yreini yumuatan, Okeanos tanrs ve kzlarn
Prometheusun ssz kayasna kadar getiren balardan da
ha sk balarla baldrlar ona. Kronosa kar savata
eski dzenin yannda yer almlardr, bu sularndan do
lay da Zeus onlar Kronosla birlikte Tartarusa atmt.
imdi zgr braklmlardr; Kronos da, tahmin edilecei
gibi, gelenee uygun olarak Mutlular Adalarndaki yeni
evine gtrlmtr. Zeus, iktidanm acmayla kullanma
y renmitir. Hi kukusuz Titanlar bu olaylar anla
trlar kardelerine. zerinde derin bir etki brakrlar onun,
fakat ilk oyunun balangcnda olduu gibi yine sessiz
dir Prometheus.
Onun a szleri, Cicero tarafndan yaplm Latince
bir eviriden kalmtr bugne. Titanlar ektii byk
aclara tank olmaya arr. Kaba zincirlerden ve gele
ceini Hermesin bildirdii kartahn ikencelerinden be
deni parampara olmutur, kendisine yasaklanm lm
zlemektedir. Konumas, konuann bedensel aclar iin
de olduunu gsterir, tpk birinci oyunda bedensel ac
lara kaytsz kaln gsterdii gibi. Ne Kurtarcsna, ne
de gizine ilikin bir tek szck edilmez. Yalnzca lm
zler. Zeusun istencinin M oiralarnkinden daha zayf ol

380

ASKHYLOS

duu bi- zamann temsil edildii ilk oyunda (515-18), Zeus'u elinden gelen ktl yapmaya ararak meydan
okumutu ona, lme yargl olmadn sylemiti cesa
retle (1053). imdi, Zeusun istenciyle hayatta tutulduu
iin alamaktadr. Belki de aradan geen zaman ier
sinde Zeus ve M oiralar bir araya gelmitir. Eski ve ye
ni uzlayordur.
Bunu izleyen sahneler, iki oyun arasndaki zaman
iersinde meydana gelmi olan deiiklikleri seyirciye an
latyordu; fakat bu durumda anlatc, neler olduunu bi
lebilecek bir durumda olmayan Prometheus deil de T i
tanlard belki de: kardelerinin yararna, Zeus'un gcn
salamlatrma ynnde gsterdii ilerlemeleri ve eski
dmanlarna varncaya kadar gsterdii acmay anlat
tklar varsaylabilir. lk oyunda, Prometheus nlememi
olsayd Zeus'un insan soyunu yok edeceini renmitik;
fakat byle bir niyetin artk terk edildiinden emin ola
biliriz, nk, greceimiz gibi, oullarnn en by k
sa sre sonra dnyaya insanlarn yazglarn dzeltmeye
gnderilecektir. Yani, Prometheus bal durumda kalrsa,
onun hareket nedeni artk insanln gelecei korkusu ol
mayacaktr-. ancak gemite yaplan yanl eylerden do
lay dargnlk olabilir. Eer Titanlar, tpk Okeanos Tan
rs gibi, akll davranmas ve kendini tutmas iin ona
yalvararak, kardelerini Zeus'un kendisinden istedii gizi
verip kurtulu yolunu amay tlerlerse, tleri, Oke
anos Tanrsmnki gibi sinsice olmayacaktr.- onu eski d
manna, bugn dnyay ynetmekle kalmayp iyi de y
netiyor olduu iin, boyunemeye zorlayacaklardr. Pro
metheus da, Okeanos kzlarna yapt gibi, ba dertte
olmayanlardan gelen tlerin t olmayaca (263-65)
yantn vermeyecektir, nk kardelerinin aclan kendisininkilerden az deildir. Fakat teki kantlar da d
nnce, sanyorum, Prometheusun onlarn ricasn reddet
tiini varsaymamz gerekir. Kurtulmadan nce gizini ak
layarak kendini yce szlerini geri almak durumuna
getiremez henz.

PROMETHEUS

381

Aiskhylosun M edici elyazmalannda, Zincire V u ru l

mu Prometheusun bana eklenmi olan dramatis per
sonaesinde Yeryz Tanras Ge'nin ve Heraklesin de
adlar geiyor. Heraklesin Kurtulmu Prometheusta orta
ya kt bilindiine gre, her iki adn da ikinci oyunun
karakterlerini ya da her iki oyunun karakterlerini bir
arada veren bir baka listeden yanllkla buraya sokul
duu konusunda fikir birlii vardr.
Yeryz Tanrasnn geleneksel olarak Yunanistan
tanrlarnn en eskisi ve en saygn olduu dnlrd:
her eyin en sonunda geri dnd her eyin kkeni, tanr
ya da insan btn yalvalarn esinlerini ald btn ak
ln kayna. stelik Prometheusun da anasdr. Al
taki kendi kendine konumasnda ve yine birinci oyunun
sonunda urad hakszlklara tank olmaya ard
kimse de oydu. Gkyzndeki savan yazgl gidiini on
dan renmi, Zeusun payn onun d zerine ken
disi almt. Kurtarcsnn geleceini ona nceden syle
yen oydu, gizini ona syleyen de.
Birinci oyunda hem Hephaistos'un hem de Okeanos
Tanrsnn mahkmla yaknlklarn nasl vurguladklar
ve kincinin balangcnda nasl daha da yakn akraba
lar olan Yeryznn oullar tarafndan ziyaret edildii
belirtilmiti. Onlarn ziyaretini Yeryz Tanrasnn ken
disinin de ziyareti izler, bylece lemenin balangcnda
sunulan bir motifin doruk noktasna ulatn belirtir bu.
Bundan, tanrann amalarnn dierlerinkine benzer ol
duunu karabiliriz: ona sevgisini ve yaknln sunmak,
ayn zamanda onu boyuneme aklllna inandrmak.
imdi anasnn sesi akrabalarnn geri kalannn yakar
larna eklenmekte, sertliini yumuatmasn ve kurtuluu
nun nndeki engeli kaldrmasn rica etmektedirler ondan.
Gizi udur. Eer Zeus Thetisle birleirse, Thetis ona
kendisini devirecek bir olan douracaktr. mdi, daha
sonra gelen yazarlarn kaydettii gelenekte. Zeus gerek
ten de, gizin aklanmas onu niyetinden dndrd s
rada Thetisin peinde komaktayd. Bylece, durum son

382

ASKHYLOS

derece dramatiktir. Prometheus biraz daha dayanrsa, d

mannn devrilmesi gerekleecektir. te yandan anas,
yalnzca kendi kurtuluunu salamak iin deil ayn za
manda Zeus'un dmesini nlemek iin, vakit ok ge ol
madan boyunemesini rica eder ondan; Zeus insan soyu
nu yok etmeye alan kinci zorba deildir artk, Heraklesin doumuyla insanlar kendi korumasna almtr.
Prometheustan, rakibinin karsnda sinmesini deil, z
veriden ok daha fazlasn zaten gsterdii ayn insan so
yu uruna gururundan vazgemesi istenmektedir.
Aklamann nasl yaplacayla ilgili olarak u da
gzden karlmamal: gizi, Prometheus kadar Yeryz
Tanras da bildiine gre, onun istedii tek ey, Prometheusun aklamasna izin vermesidir. Aklamann
onun azndan yaplmasna gerek yoktur. Dahas, Tanra
nn byle bir greve eilimi varsa, bu durumdan yarar
lanacak ve Zeusu kendi kurtuluu karlnda Prometheusu zgr brakmaya zorlayacaktr. Btn yaratklarn
olduu gibi Zeusun varlnn da yaratcs olan, ykseli
inde ona yardm etmi olan, dahas Dorunun kiiletirilmi biimi olan tanradan daha etkili bir arac bulu
nabilir miydi?
Sanrm ite bu noktada Prometheus raz olur: fakat
bir baka sknt daha beklemektedir onu. Anasnn ayr
lndan sonra bir kanat sesi duyar. Okeanos Nymphealarn beklerkenki korkusunu ve onlarn inandrmak iin
onu nasl sktrdklarn anmsayalm. Bu kez korkulan
yerindedir. Kartal lenine dnmektedir. Tam aksi ynden
yay ve mzrakla silahl, nl aslan postuna brnm
bir sava belirir. Yaym gerer ve onu kendisine arma
an etmi olan Apollona dua ederek kartal vurur. Pro
metheus, kurtarcsn tanyarak nefretli babann sevgili
olu* diye selmlar onu; bu selmlamann hemen ardn
dan da Heraklesi, yazgsna uygun olarak balarn z
meye ardn varsayabiliriz. Bununla birlikte, ac e
kenin kim olduunu artk renmi olan Herakles, baba
snn ezeli dmanna yardm etmekte pekl isteksiz dav-

PROMETHEUS

383

ranabilir. Prometheus o zaman, barmalar iin byk

engeli ortadan kaldrm olduunu aklayacak ve yzyl
larca nce tam orackta atalarna yapm olduu hizmet
leri anmsatacaktr. Bundan baka, onu gezi yklerine
yneltebilir ve ektikleri artk bittiinde gelecein onun
iin neler sakladn bildirebilir ona. Karlkl olarak ken
di istei yerine getirilirse, o ya o kadar isteksizce at
bilicilik pnarm aktmak iin sabrszlanmaktadr imdi.
Herakles, yakancya acr. Prometheus onun geleceini
bildirecek, o da buna karlk onu zgr brakacaktr. Prometheusun o ve Okeanos kzlaryla yapt pazarla ko
ut bu tr bir anlama (780-85) drama yazarnn, gerek
kurtuluun doruk noktasn sahnenin sona saklamasn
olanakl klacakt.
Bugn elde bulunan paralar, o'nun dolamalar na
sl dnyann dou Ve gney snrlarn kapsyorsa, Heraklesinkilerin de kuzeye ve batya uzanacam gstermeye
yetiyor. ki kehanet birbirini tamamlyor, dnyann drt
bucan kapsyor. zellikte, baka kaynaklardan bildii
mize gre, Heraklesi Hesperidlerin Bahesine ynelten ve
birinci oyunda tandmz Atlas'n yardmyla Altn El
malar almasm ona syleyen Prometheus idi. kincide,
drama yazarnn Diz ken Herakles adl burcun kke
nini akladm da biliyoruz. Hesperid'lere giderken Ligurianlarla savamas srasnda kahramann silahlar ye
tersiz kalm, dizleri zerine kmeye zorlanmt o. Bu
demektir ki. Prometheus, bu karlamama ansna, lm
teki kahramanlarnki gibi Herakles'in hayalinin de l
mnden sonra yldzlar arasna yerletirileceini bildirmi
tir. Byle olunca, kehanet Altn Elmalarn aratrlmasy
la ya da kahramann abalarnn sonuncusuyla son yaz
gs olan gkyzne kna herhangi b ir antrma yap
makszn Hadese iniiyle bitmi olamaz pek. oya bil
dirdiine ygun olarak, kahramann yeniden douuyla
son bulacak olan tanrlamas gibi uygun bir sonuca ka
dar gtrlm olmas gerekir.
Prometheus anlamada kendine den eyleri yerine

384

ASKHYLOS

getirmitir; Herakles de kendine deni yapmaldr. Kah

raman kayaya trmanr ve Hephaistosun elinden kma
zincirleri paralar.
Yeryz'nn Zeusa kar grevinin sonucunu bekleriz
hl; yine anmsarz ki, birinci oyunun kapannda Zeus,
elisi araclyla Prometheusun aclarnn, onun yerine
lmszl verecei bir baka tanr buluncaya kadar
bitmeyeceini aklamtr (1026-29). Bu yzden Hermesin
yeniden ortaya kmas olas. Her eyden nce, Yeryz
nn araclnn ie yaradn bildirir. Gizin aklanma
syla su nedeni ortadan kalkmtr; ne var ki, hemen or
taya kacak nedenlerden dolay belki de resmi barma
nn gereklemesi gerekmektedir hl. Ayrca Zeus'un,
honutsuzluunun bir ksmn, mahkmu, Babasnn r
zas (771) olmadan zgr brakm olan oluna ykle
mesi de olasdr. Heraklesin kendi kendini zeytin dalyla
balad sylenir belki de Atina'da Akademide Athenanm diktii zeytin fidanm bir antrmadr bu; bu ey
leminin nedeninin, kendini mahkm yerine vekil olarak
balamak yoluyla babasnn fkesini savuturmak istei
olduu grlyor. Bu nokta drama ynnden nemli, n
k nc oyun iin bir balang noktas salar. Dzenli
leme bieminde, bir glk bir baka gln yara
tlmasyla zlr. Sonunda, mahkm, yerine geecek bi
rini bulmak zorundadr. Bu noktada Herakles ileri kar
ve onmaz aclarla kvranan, lmek isteyen fakat lemeyen Kheiron Kentaurosunu kazayla yaraladn aklar;
bu yzden, Prometheus yerine o lmszlnden vaz
gesin, der. nerisi kabul edilince, Herakles orada olan
herkesin dualaryla, tarihsel yazgsnn geriye kalan b
lmn gerekletirmek zere oradan ayrlr.
Drama yazarnn bizi brakt durumu dnrsek,
grrz ki, tpk birinci oyunda oya aklanan kehane
tin, ancak kincide, yani Heraklesin geliiyle tam olarak
gerekleen bir bekleyii ortaya kar gibi, Heraklese
aklanan kehanet de ncekinden azmsanmayacak bir
bekleyi onun tanrlamas ortaya karmtr imdi;

PROMETHEUS

385

bunun da gereklemi olduu gvencesi verilinceye ka

dar aklmz rahat etmeyecektir. Bu yzden, nc oyu
nun olay dizisinin yalnzca Prometheusun Olymposa ye
niden kabulyle deil, fakat Heraklesin gelecei ile ilgili
olduu sonucuna kar kmak gtr. ki kahramann
yazglar birbirine kilitlenmitir, ikinci oyunun kapann
da ilgim iz bir lde Herakles'e evrilmitir.
Kurtulmu Prometheus konusundan ayrlmadan nce,
yeniden kurulabildii kadaryla onun yapsn Zincire Vu
rulmu Prometheus'mikiyle karlatralm. Birinci oyunun
balangcnda Prometheusun sessizlii, kincinin aln
daki sessizliiyle dengelenmektedir; birincideki Okeanos
Tanrsnn ziyareti kincideki Yeryz Tanrasnn ziya
retiyle; birinci oyunun Korosu Okeanos Kzlar, kincinin
Korosu Yeryznn oullaryla; o'nun douda ve gney
de dolamalar, torununun kuzeyde ve batda dolamala
ryla,- insanolunun byk yardmcsnn douu kehaneti,
onun tanrlaaca kehanetiyle. Bylece yle grnyor ki,
her iki oyun da yazarn teki yaptlarn incelerken bul
may umduumuz organik bir bakmla kurulmutur.
nc oyun Atei Tayan Prometheus diye adland
rlmt. Bu balk, belki de Pausaniasm Akademide eski
Prometheus imgesinin sa elinde grd (yanllkla asa
sand) mealeye bir gndermedir; orada, daha nce be
lirtildii gibi, tanrya, insana atei kullanmasn retmi
olan ve her yl yaplan meale yarlaryla onurlandrlan
tanrdan biri olarak taplyordu.
lemenin sonucuyla ilgili biraz yol alm bulunuyo
ruz imdiden. Her eyden nce, Prometheus, Olympos'a
yeniden kabul edilmek iin uraan bir yakarcdr. Oresteiada yakanc, insanlar arasnda bu erdemi stn tut
tuunu ileri sren kentin koruyucusu akl tannas Athena'nm araya girmesiyle kurtuluyordu. Ayn tannann
Prometheusla eski bir ba vard. Prometheusun onun
doumunda, Zeusun kafasndan tam silahl olarak frla
dnda ona yardm ettii ve insanln yaratlnda her
ikisinin ibirliinde bulunduu anlatlyor. Fakat her ey

386

ASKHYLOS

den nce, Prometheusa Akademide bir yer verilmitir

tanrann rzas olmadan kazanamayaca bir onurdur
bu. ate tanrsndan, daha yal olan ikisini leme
nin alnda tanmtk; bu yzden sanyorum ki, sonu
ta nn en genci ve en ycesiyle tantrlyoruz. Prometheusu babasyla bartran ve ona kendi hakk olan
insani onurlan veren Athenadr.
Herakles, Hadese iniinden sonra, erginlenme niyetiy
le Eleusisi ziyaret eder, fakat Kentauroslann kanndan
temizlenmedike mysterialan gremez, dolaysyla A g ra
da arndrlr, sonra da erginlenir. Yine sylendiine gre,
A g ra nm Kk Mysteria'lan, Demeter Tarafndan, Kentauroslan ldrdkten sonra Heraklesi arndrma gibi
ak bir amala kurulmutu. Apollodorosun ve Diodoros
un gnmze aktard bu sylenceler Aiskhylos'un doum
yeriyle balantldr. Bunlar o da biliyor olmalyd, daha
sonra gelen yazarlarn bunlan ondan tretmi olmalar
da olasdr. Bu nedenle yle grnyor ki, air burada da
gizli bir amala alyordu, yani, lemenin sonunda
Athena ayininin bir baka ve ok daha nemli bir yn
nn balatlmas amacyla: Demeter'in Kk Mysteria
lan.
o'nun ektii ac ksmen Hera'nn kskanlna ba
lyd, onun soyundan gelenler de ayn nedenle ok ac
ekmiti. Bununla birlikte. Herakles sonunda Olympos'a
kabul edildiinde Hera ile bartrld ve Herann kz,
ebedi genlik tanras Hebe ile evlendirildi. Ayrca, He
rakles ile Hebenin evlenmesi Herann o Ailesiyle bar
mas anlamna geliyorsa, onun aka kendi efendisiyle
bart anlamna da gelir. Onun oya ve Heraklese olan
dmanl bir kar koca kskanlyla balamt, su
lusu Zeustu. Birinci oyunda Zeusu lml bir kzn pe
inden vicdanszca koarken grdk; kincisinde, Thetisin
peinde grdk; fakat ncde, oullarnn ve kzlar
nn birlemesini kutsamada Heraya katldnda, her iki
si de, evliliin kutsallnn koruyucular olarak yanyana

PROMETHEUS

387

dururlar, bylece insanln ilerlemesinde bir ileri adm

daha belirler bu.
Balangta, Zeus insanln kurtuluu iin Prometheus'a ikence eder. Zaman ilerler, her ikisi de akllanmtr artk, Prometheus Zeus'u yok olmaktan kurtanr,
kendisiyse Zeusun olu tarafndan kurtarlr; bu oul,
babasnn yol gstericiliinde, Prometheusun insanla
ilerleme yolunu ama iini srdrr; tanrlar arasndaki
aile kavgas da sonunda Athena tarafndan zlr; in
san uygarlnn doruundaki kentin koruyuculuunu
stlenerek babasnn amacn tamamlamtr. Dolaysyla,
lemenin kapanmda bu Prometheus, Herakles,
Athena Tann fikrinin balaynn, geliiminin v e ta
mamlanmasnn temsilcileri olarak, insann yazgsnn ku
rucusu, ilerleticisi ve tamamlaycs olarak birlikte g
rrz.
Eer lemenin bu grnm temelde doruysa, mi
tin yorumlanmasnda btn derin gr farkllklarna
karn, Aiskhylosun Hesiodosun balad ii srdrd
anlamna gelir bu. Prometheusun yks, Boiotiann ca
hil kyllerinin anlatt masaln snrlannm ok dnda
bir entelektel ierikle doldurulmaktadr artk; fakat He
siodosun tesinde yeni bir yorumu belirleyen ilerleme, mi
tin ilkel ekirdei zerinde onun yapt ilerlemeden daha
az olmamak zere, toplumun kendisinin temeldeki ilerle
mesiyle olanakl hale gelmektedir. nsan yaamnn mad
di temeli geniledii ve zenginletii iin, bundan hep b
yyen bir dnce derinlii ve verim lilii kar ortaya;
fakat maddi sre devaml olduuna gre, yeni olan, ba
langta eskinin iinde gizli olduu iin, entelektel iler
leme geleneksel fikirlerin boyuna yeni uyarlamalar bi
imini alr. Prometheus sylencesi bunun ak bir rne
idir. Bu konuda Aiskhylosun yapt, o kadar yaygn
bir biimde bilinmekte ve yle hayranlk uyandrmaktay
d ki, sylenceyi pekl sabitletirebilir, katlatrabilirdi;
tabii, herhangi bir ey onu sabitletirebilirse; fakat bu
sylence, dnyann onu o kadar canl bir biimde yanst

388

ASKHYLOS

tndan daha fazla sabitletirilemezdi. Dolaysyla, Prometheusun yksnn daha sonra nasl yorumlandn
grmek ilgin olacaktr.
Aadaki para, kendisinden bundan baka bir ey
kalmam olan yazar Moskhionun kayp bir oyunundan
alnmadr:
V e nce gzler nne sereceim, daha balangtan
nsan yaamnn en eski kkenini.
Upuzun bir a vard, nicedir lmller
Gne grmeyen da kovuklarnda, koyaklarda
Hayvanlar gibi yayordu; nk henz
st atl evleri, ta duvarlarla evrili
Gvenle yaayabilecekleri kasabalar yoktu,
N e de topra derinden kazabilecekleri sabanlar
rn versin diye; ne demirden baklar
Budamak iin sra sra asma ktn.
Dnya henz ocuksuz bir erdendi.
V e insanlar birbirinin etiyle besleniyordu.
nk o zaman Yasann yeri aalarda,
Zorunkiyse ycelerde, Zeusun sa elindeydi.
Ama sonunda Zaman, o her eyi douran Zaman
Deitirince bizim lml yaammz
ster Prometheusun hnerli elleriyle,
ster Zorunlulukla ya da nice bir beceriyle
Doann derslerinden rendii,
O zaman buldu insanlar nasl dndreceklerini
Demeterin armaann yemilere.
Dionysos un ikisini buldular, sonra da
Bir ift kzle topran kamn demeyi,
Balarnn zerinde atlar ykseltmeyi
Ve kentler kurmay rendiler.
Hayvanlardan ayrlp uygarlatlar.

Bu para tam da tartmamzn bizi bulma umuduna

gtrd gelenein geliimindeki ba salyor bize. Bir
yandan, mit zan dalmtr, bugne kalan izler, iirsel
sslerden baka eyler deildir artk; onlardan biri olan
Zora yaplan antrma da Zincire Vurulmu Prometheus'

PROMETHEUS

389

un bilinli andalarndan biridir besbelli; G ve Zoru,

balangta kendi bana yasa olan tanrnn elileri ola
rak tantrken, Aiskhylosun amacn yazarn doru ola
rak yorumladn gstermektedir. te yandan, Zorunlu
luktan sz edilmesi aka, drdnc yzyl maddecilerini
iaret ediyor. Gelenek, Aiskhylos ve Epikurosa da ka
bul edilebilecek bir biim iinde belirtilmektedir.
teki kantmz, Patonun amcas Kritiasn bir oyu
nundan alnma bir baka drama paras:
Bir zamanlar insan yaam
Zorla ynetilirdi, yabanl ve dzensizdi,
Doruluun dl yoktu
Gnahlarsa cezasz kalrd. Sonra, sanrm
nsanlar ceza bien yasalar koydular
Adaleti yceltmeye, kstahl dizginlemeye.
O zaman bile, yasalar nlyorsa da insan
Aka ktlkler ilemekten,
Gizlice yaplyordu ktlkler, ta ki
Saduyulu ve uzak grl bir dnr
Tanrlar icat edinceye kadar
Btn yaptklar ya da syledikleri
Hatta hayal ettikleri bile
Korkulacak ktlkler olan tanrlar;
V e Tanry tantt; insanlara
Aklyla gren ve iiten ve btn insanlarn
Sylediklerine ve yaptklarna kulak veren
lmsz bir ruha inanmay reterek.

Burada kendimizi farkl bir atmosferde buluyoruz. Kritias,

Peloponesos Savann son yllarnda (.. 404) Atinada
bir terr ynetimi kurmu olan Otuz Tirandan biriydi.
Etkin ve snf bilincine sahip bir kar devrimci olarak
yasa ve dzenin bastrma ilevini ak ak iln ediyor,
sinik bir itenlikle kitleleri cehalet ve kulluk altnda tut
ma arac olarak dinin deerini tanyor. Dile getirili tar
zndan ok zne dikkat edersek, kusursuz olan bu Tann
fikrinin zmlemesi, belki de Aiskhylos'u akna evi
rirdi; fakat onun kendi ustas Pythagorasm, insanlarn

390

ASKHYLOS

adalet gereksinimini gerekletirirken, Gklerde Themise,

Cehennemde Dikeye, yeryzndeyse Nomos'a ayn ilevi
verdiklerini aklad bildirilmektedir: baemezlik gna
hn ileyenler, evrenin tm yapma saldrda bulunmu
kiiler olarak grneceklerdir; Aiskhylos'un kendisiyse, in
sann olduu kadar Tan n nm da evrimin bir rn ol
duunu, iki srecin birbirine ok yakndan kout oldu
unu retmiti. Dahas, yasann ilevinin korkutmak ol
duunu duyunca, Aiskhylosun Oresteioda yasann sal
tanatn kurduunda Athenaya sylettii szleri anms
yoruz: Korku olmasa hangi insan doru olur?. Aiskhylos
un daha sonraki yaptlar bizi Atinanm tarihinde, Kleisthenesin orta snf destekleyicilerinin isonomiasm, git
tike daha ak biimde, kendi ayrcalkl durumunu zor
la devam ettirmek iin o snfn kullanaca bir ara ola
rak gsterildii bir noktaya getirmekte.
Prometheusa dnersek, onun insanlara yapt hiz
metlerin yks, yine Platon tarafndan, ayn adl diyalo
gunda Protagorasa sylettii yeni bir biimde anlatlyor.
yle zetleyebiliriz bunu.
Canl yaratklar tanrlar tarafndan topraktan ve ate
ten yaplmlardr. Yaratlmalarndan sonra, Prometheus
ile erkek kardei Epimetheus (Aiskhylosun grmezlikten
geldii, fakat Hesiodosa kadar giden ngr Tanrsnn
bir ztt) kendi yeteneklerini onlara baladlar; her tr,
kendini savunma aracna sahip olabilsin diye toynaklar,
kanatlar ya da yeralt barnaklar verdiler; soua kar
korunsunlar diye postlara, derilere sardlar onlar; ile
rinden bazlarna tekilerin doal av olmalar yazgsn
verdiler, ayn zamanda onlar son derece dourgan yap
makla yaamda kalmalarn saladlar onlarn. Btn
bunlar, kardeinin ynetimi altnda Epimetheus tarafn
dan yapld, fakat grevi sona erince grd ki, btn uy
gun, ie yarar yetenekleri beceriksizce hayvanlara vermi,
insanlara hibir ey kalmam. Byle g bir durumla kar
karya kalnca Prometheus, asl sahipleri olan Hephaistos ve Athenadan ald atei insanlara verdi, bunun so-

PROMETHEUS

391

nucu olarak da hrszlktan cezaya arptrld. nsanlar,

tanrlarn yakn olarak, ilerindeki tanr inancyla ve
konuma yetenekleriyle teki hayvanlardan ayrlyorlard.
Giysiler, ayakkaplar yapmaya, evler kurmaya, topra i
lemeye baladlar, sonunda hayvanlardan korunmak iin
kentler kurdular. Fakat ne yazk ki, kentlerde bir araya
gelince birbirini yamalamaya balad kentliler; bunun
iin, insan soyu ortadan kalkar korkusuyla Zeus Hermes'e,
onlara utanma ve adalet gibi armaanlar vermeyi bu
yurdu. Bunlarn hi aynm yapmakszn m verilecei, yok
sa el zanaatlarnda ustalam olanlar gibi seilmi birey
lere mi verilecei sorulduunda Zeus yle karlk verdi:
Hepsine ortak olarak verilsin, ayrca benden bir yasa da
ver onlara: utanc ve adaleti paylamayan biri, toplum
iinde bir hastalk gibi lme yargl olacaktr.
Bu yorumun sahibi, adalete ve yasaya kar tutumun
da Kritias'la ayn dncededir, fakat insanla insan ara
sndaki atmann snf savamnn ancak kent ya
amnn balamasyla ortaya ktn kabul ederek yce
bir anlay gsteriyor; ve insann Tanrya inancn, dik
katli bir biimde, varlnn kkenleri kadar geriye bir
yere yerletiriyor. Aiskhylosun tersine, dnyann kutsal
ynetimi sabit ve kalcdr; insani ilerlemenin onuruysa,
rol ikincil olan Prometheustan, her eyi bilen, her e
ye gc yeten ve hi deimez olan Zeusa aktarlyor.
imdi bu eylerin aa tabakalara nasl grnd
n grelim. Philemon drdnc yzyldan bir komik dra
ma yazaryd, o zamanki komik drama yazarlarnn ou
gibi bir Atina yurtta deil, orann yabanc sakinlerindendi. unlar syleyen Philemondu:
Klede de bizimkinin ayn, insan eti var
D orusu, Doada btn insanlar zgr doar.

Prometheusun, insan hayvanlarn dzeyinin stne

karm olan armaanlar konusundaysa unlar sylyor:

392

ASKHYLOS

kez daha mutludur hayvanlar

Bu eyleri anlamadklar, sormadklar iin,
Ve de teki zararl fazlalklar olmad iin
Onlarn yasalar kendi z doalardr; gel gr ki,
nsann yaam, tayabileceinden ar bir yk
Hayallerinin klesi o, yasalar bulup karm ortaya.

Buna benzer bir gr, bir halk filozofu olan Kinik Dio
genes ayrntl bir biimde gelitirmiti; Diogenesin top
lumsal gr, Platonun Akademi'de zengin delikanlla
ra verdii dersleri boa zaman harcama olarak sula
masyla ve M egarada syledii nakledilen szlerle belir
lidir: M egarada koyunlarm srtlarndaki postla souktan
korunduunu, ocuklarn srtlarndaysa bir eyin olma
dn grnce yle der: Megaralmm olu olmaktansa
kou olmak daha iyi.
Diogenes, insann yaamn hayvanlarmkinden daha
acnas hale getiren eyin lks olduunu aklar. Hayvan
lar su ier, ot yer, yln byk b ir blmnde plak do
lar, asla b ir eve snmaz ya da ate kullanmaz; bu yz
den de, boazlar kesilmedike, Doa'nm kendilerine verdiince m r hekimlere ya da ilalara gereksinim duy
madan, salkl ve gl yaar. te yandan, insanlar ya
ama o kadar bal, onu uzatmakta yle ustadrlar ki,
ou yalla asla eriemez ve burada saylamayacak ka
dar ok hastalk yk altnda yaarlar. Dnyann onlar
doal ilalarla donatm olmas yetmez onlara cerrahi
de, dalama da olm aldr onlar iin... Kentlerde bir ara
ya g elir gelmez, sanki b ir araya gelilerinin tek amac
buymu gib i birbirine kar en korkun sulan ilemeye
baladlar. Dolaysyla, Prometheusun atei bulduu iin
Zeus tarafndan cezalandnlmas yksn, Diogenes in
sann lksnn ve kolay beenmezliinin kkeni ve ba
lama noktas olarak anlyordu; nk Zes'un insanolundan nefret etmedii gibi, onlarn iyiliine olan herhangi
b ir eyi onlara ok grmeyeceini de sylyordu.

PROMETHEUS

393

Prometheus imdi bir kutsama olarak deil bir bela ola

rak baklan armaandan tr hakl olarak cezalandrl
m bir tredi, bir sonradan grme olmutur. Diogenes'in,
uygar yaamn insan batan karc etkilerine ilikin g
r bizi Hesiodosa getiriyor yine masala gre, insan,
her biri bir ncekinden beter, yeni bir biime giren a
lar yaamaktadr; bu da gsteriyor ki, onun zamannda,
kmekte olan kent-devletinde zenginle yoksul arasndaki
savam, toprak sahibiyle serf arasndaki savam kadar
derin bir biimde insan bilincine ilemiti.
Bu mitin tarihini, Ortaalardan gnmze kadar bir
birini izleyen tekrar tekrar yorumlamalarnda kovalamak
ilgin ve yararl bir grev olurdu; fakat imdilik Sheliey'nin bu mit zerine baz dnceleriyle konuyu kapa
makla yetinelim,
Dnyann hemen hemen her yerindeki iyi iirde ol
duu gibi, yksek trden Yunan iirinde de gl gele
nein, ada yaamn btn uygunsuzluklarndan ka
nmak olduuna inanan, ve Oresteiada politik antr
malara ilikin hibir kant gremeyen Gilbert Murray,
katksz ktyle katksz iyi arasnda basit b ir yarma
dan baka bir ey olmayacak kadar dramad bir ge
reten Shelleynin byle grkemli bir iir karm ol
masnn artc olduunu sylyordu. Byle olsayd ger
ekten artc olurdu, ama Aiskhylosun tersine Shelley,
ne iin yazldklarn aklamak amacyla iirlerine n
szler yazm a alkanlmdaydi; Kurtulmu Prometheus's.
yazd nszde unlar sylyordu.Bdebiyatmzm altn ann byk yazarlarn, Hris
tiyan dininin en eski ve en ezici biimini silkeleyip to
zunu atm olan halk zeksnn o ateli duygusuna bor
luyuz. Milton'u ayn ruhun ilerlemesine ve gelimesine
borluyuz; kutsal Milton, hi unutulmamaldr bu, bir cum
huriyetiydi, ahlki deerleri ve dini sorguya eken yiit
bir insand. Bizim an byk yazarlar hakl olarak
varsayabiliriz ki toplumsal koullarmzda hayal edile

394

ASKHYLOS

meyen bir deiimin ve bu deiimi pekitiren fikirlerin

yolda ve habercileridirler. Akl bulutu kendi ortak im
eini akyor, kuramlarla fikirler arasndaki denge im
di yeniden kuruluyor, ya da kurulmak zeredir.
SheUeynin fikirleriyle atma halinde bulduu bu kurumlarn neler olduunu merak eden varsa, onun Manchester'deki Katliam zerine Yazlm Maskeli Anari Oyu
nu adl iirini okuyalm, yeter; zgrlk, der o:
almak ve yle bir cret almaktr ki
Yaam gn gn srsn senin
Kollarnda, bacaklarnda, bir hcrede gibi,
Zorbalarn oturmak iin kulland.
Sen onlar iin yaratlmsn
Dokuma tezgh ve saban ve kl ve bel
Senin istein olsun olmasn
Onlar savunacak, onlar besleyecek.

Bu atma, katksz ktyle katksz iyi arasndaki ba

sit bir yarmadan daha rahatsz edici, daha elle tutu
lur bir eydi; dorudan ada savamdan ortaya kt
iin de dramatiklik doasmda vard. Ancak o gnle
rin ynetici snfnn acmaszln, yalancln ve iki
yzlln, kardklar Otlak Karam am elerinde ve A v
Yasas'nda, ileri Koruma ve takas sistemlerinde ortaya
kt haliyle incelemi olanlar, bugn insanln oun
luunun ortak yazgs olan aclardan hi de az olma
yan aclar karsnda Shelley ile ayn tavn taknanlar,
Prometheusun meydan okuyuunda yanan fkeyi anlaya
bileceklerdir:
Zalim, meydan okuyorum sana! sakin ve kararl
Btn bana ektirdiklerini detirim sana;
ren Zorba, ister Tanr soyundan, ister nsan soyundan olsun,
Boyun emeyeceksin nnde.

PROMETHEUS

395

Shelleynin yaam sresince, en son ngiliz kyls

de ortak tarlalarndan srlp yollara braklm, oradan
Jamaica, Johannesburg ve Bombay gibi yerlerdekine ko
ut artlarda kadn, erkek, ocuk altktan imalathane
lere, mapuslara, dokuma fabrikalarna ve kmr maden
lerine srlmlerdi. Zengini zenginletiren, yoksulu da
ha yoksul yapan Sanayi Devrimi dnemiydi bu: yeni pro
letarya ala, yoksullua ve polis basksna karn eylem
iin nasl rgtleneceini yava yava, acyla renirken,
yeni imalat snfn, kokmu bir toprak sahibi oligarinin
ayrcalklann ykmakla urat bir dnemdi.
Alskhylos, toprak sahipleriyle tccarlar arasnda, aris
tokratik ayrcalklarn ortadan kaldrlmas ve yurttalk
haklarnn btn yurttalara yaygmlatrlmasyla kendi
ni gsteren uzun savamn bir concordia ordinum'da, do
ruk noktasna ulatm grm olan lm l bir demokrat
t. Bununla birlikte unutulmamaldr ki, bu concordia, b
tnln, zgr olmayan bir baka snfn varlna
borluydu. Kleler eski demokrasinin proletaryasydi; eer
kle olmasalard, yani rgtlenmeleri yasak, dolaysyla
politik ynden gsz olmasalard, toprak sahibi aristok
rasinin devrilmesini onlarla efendileri arasndaki bir sa
va izlerdi. Aiskhylos, ancak bu snf kendi demokrasi
anlaynn dnda tutarak, demokratik devrime Zeus ve
Prometheusun uzlamasyla simgelenen bir ztlann bir
lemesi gzyle bakabilirdi.
Shelley, desteini proletaryaya yneltmi bir yukar
orta snfn yesiydi. Fakat bu, kle bir proletarya deildi;
zgrd, oy hakkm grltyle istemeye balamt. Bu
snfla kapitalistler arasnda uzlama diye bir ey olamaz
d, nk karlar birbiriyle atyordu; ite Shelleynin
Aiskhylos gibi bir sonucu kabullenmesini olanaksz klan
da buydu. nsanl savunanla onu ezen arasndaki ba
rma, uzlama fikrine bakaldrmak zorundayd o. Onun
dncesine gre, o erken gnlerde bile, az ok aklk
la, atmann tek olas zmnn, ynetici snfn, da
ha nce mlkszletirmi olduu snf tarafndan mlk-

396

ASKHYLOS

szletirilmesi olduunu gren birka kii vard; fakat

ksmen, bu srada geleceinin bilincinde olmayan prole
taryann olgunlamamlna, ksmen de vazgeemedii
kendi orta sm f bakma bal olarak Shelley, devrimci
eylem fikrinden rkyordu. Dolaysyla, onun Jpiteri
devrilir, ama ancak edilgin direncin mistik gcyle.
Shelleyye hakszlk etmemek iin, Aiskhylos baarl
dn grd bir devrimi kutlarken, Shelleynin devriminin o srada gelecein bir umudundan baka bir ey ol
madn da eklememiz gerek; ve bir yzyl daha ylece
umut olarak kaldn...

GNDERM ELER
Childc, V.G. Mart Makes Himself (Kendini Yaratan nsan), Londra,
1936.
Mahaffy, J.P. History o f Classical Greek Literature (Klasik Yunan
Edebiyat Tarihi), Londra, 1880.
Burke, E. Reflections on tle Revolution in France (Fransadaki Dev
rim zerine Dnceler), 4. Bas. Londra, 1790.
Murray, G. Aeschylus, Oxford, 1940.

XVIII
A S K H Y L O S T A N

SONRA

Aiskhylosun son yaptlar, Yunan tragedyasnn ev

riminde bir dn noktasn belirler. Her eyden nce,
drtlemenin ilk kez olutuu srada balam olan o ge
nileme ve dzenlenme srecini sonlandnr. Bu nokta
da drtlemenin geliimi durur ve kendisini oluturan par
alara ayrlr. Satir oyun varln srdrr, ama canl
l giderek azalr. Yeni birim, kendi iinde bir btn olan
tek tragedyadr. Bylece, sanat biimi, Sophokles (.. 495
-405) ile Euripidesin (480-405) ellerinde geliiminin daha
nceki bir evresine dnmtr; fakat ayn zamanda bu tek
tragedya, Aiskhylosun lemesindeki nc oyunun zel
ilevine kadar gtrlebileoek baz zelliklerle belirgin
hale gelir. Dolaysyla bu, yalnzca tipe bir dn deil,
fakat daha yksek bir planda tipe dntr.
kinci olarak, sanatn en sonunda birincil zelliklerin
den biri olarak baklabilecek eyi gelitirmesi de ancak
bu aamada olur. Aristotelese gre trajik olay dizisi, iyi
kaderden ktye bir deiimden olumaldr. Bu ilke, Aisk
hylosun yaptna ancak ok snrl bir biimde uygulana
bilir, nk onun lemesinin normal sonucu ters ynde
bir deiimdi. Dolaysyla bu adan baklnca, onun yapt
lar hl eskidir, tanrnn lmnn ardmdan yeniden di
riliinin geldii ac ekme oyunundaki (passion play) il
kel olay dizisini devam ettirir.
Sanattaki bu yapsal deiiklikler ancak d etmenle-

398

ASKHYLOS

re baklarak aklanabilir; bu yzden de Sophoklesin ve

Euripidesin yaptlarna gemeden nce bir sre durup
Atina toplumunda meydana gelmekte olan gelimelere
bakmalyz.
.. beinci yzylda Attika nfusuna degin bilgiler,
tahmine dayal hesaplamalardan daha fazlasna izin v er
meyecek kadar dank ve belirsizdir. Pers Savalar d
nemi iin sylenebilecek tek ey, yurtta saysnn belki
de Peloponesos Savalarnn patlamas srasmdakinden da
ha az, yerleik yabanc ve kle saysnn ise tabii bunun
da altnda olduudur. En son hesaplamalara gre, ..
43l'de karlan ve ocuklar da iinde en azndan 172.000
yurtta, en az 28.500 yerleik yabanc ve 115.000'e varan
kle vard. Yani, daha o zamandan kleler zgr nfu
sun yansnn zerine kmt; yetikinlerin toplam say
snn drtte birinden biraz fazlas oy hakkna sahipti.
Kle emei, sermaye yatrm ynnden en verimli
alanlardan biri durumuna gelmiti. Nikiasm 1.000 klesi
vard, madenlerde altrmak iin kiralamt onlan; Hipponikosun ayn amala kulland 600 klesi vard. M a
denlerde altrlanlarn says hakknda bilebildiimiz
tek ey, .. 413 ylnda 20.000 den fazla klenin Spartallara katdr; olaslkla, bunlardan ou madenciydi.
Ayn zamanda, ok sayda kle ta ocaklarnda ve ulam
ilerinde kullanlyordu.
Kle emei salama olana arttka zgr emee
olan istem azalyor, sonu olarak zgr emekiler ya i
bulamyor ya da kendilerini bir klenin ekonomik dze
yine indiren koullarda almak zorunda kalyorlard. Bu
ykc rekabete kar yerleik yabanclarn hibir korun
ma yolu yoktu, nk oy haklar yoktu ve sonu olarak
daha yoksul yabanclar Aristoteles'in snrl klelik di
ye tanmlad bir konuma dyorlard. Am a yurttala
rn durumu farklyd. Aa snflar, yeni elde ettikleri
politik haklarn, devleti kendilerini hi almadan bes
lemee zorlamakta kullanyorlard. .. 450 ile 430 ara
sndaki yirmi yl sresince, Periklesin ynetiminde, mah

ASKHYLOST A N SONRA

399

kemelerdeki oturumlara katlmak da iinde kamu hizmet

leri karl cret deme ilkesi devletin devaml politika
s olarak kabul edilmi ve giderek geniletilmiti; sonuta,
bu dnemin bitiminde 20.000'in zerinde yurtta tm
yurtta saysnn te biri ile yans aras u ya da bu
yolla kamu harcamalarndan destekleniyordu. Perikles'in,
halkn desteine karlk dedii fiyat buydu.
Para nereden geliyordu? Bu politikann etkin bir mu
halefet olmakszn uygulanyor olmas, bu ykn zengin
ler zerine dmediini gstermeye yeter. Ksmen ticaret
zerine konan vergilerden ve ticareti ellerinde toplayan
yerleik yabanclardan zorunlu olarak toplanan vergiler
den geliyordu; ksmen de Atina'nn otuz yl kadar nce
Perslere kar verilen kurtulu savanda rgtlemi oldu
u zgr kentler birliini bugn dntrd imparator
luktan geliyordu. Bu dnemde i gelir, ou biraz nce ad
n andmz trden vergilerle toplanm olan 400 talent ola
rak hesaplanmaktadr, baml devletlerden alman orta
lama yllk vergiyse, olaslkla, 460 talent idi. Bylece,
topluluun varl, retimde en az rol olan toplum ke
siti tarafndan ynetiliyordu. Atinal yurttalar, bakala
rnn emeinden asalak olarak geinen bir rantiye snf
durumuna gelmiti.
Bu nlemler, elbette zel mlkiyete dayal bir eko
nominin yapsmda var olan, zenginliklerin toplumun bir
kutbunda toplanmas eilimini ortadan kaldrmaya elvermiyordu-, sonu olarak da, ortadan kaldrlmalar tasarla
nan eitsizlikleri daha da iddetlendirmeye yaryorlard yal
nzca. Atin ann denizar baml topraklarndan getirtilen
ucuz tahlla beslenen kent nfusu Attika krsal alanlarn
dan gelen devaml kyl akyla kabarmt,- bu kyl
ler iin tarm, yabanc tahl rekabeti yznden artk pa
ra getirmez bir ura olmutu,- bu yzden dalm yiye
ceine olan istem, sunuyla birlikte artyordu. Ayn ekilde
devletin baml devletlerden ele geirdii denizar top
raklara yerletirerek bandan atmak istedii yoksulla
m yurttalardan ou, mallann mlklerini satp Atina

400

ASKHYLOS

ya dnmeyi daha kazanl buluyorlard. Devlet, ancak bu

temelde, devaml genilemeyle ayakta durabiliyordu. K a
nlmaz biimde savaa gtren bir yola girmiti. Bu po
litikann en gl savunucularysa, doallkla, byyen
klelik tehlikesine kar kendi yaam dzeylerini srdr
mek iin savam verenlerin tmn temsil eden radikal
lerdi. Bu nedenle, ileri demokratlar artk en ateli em
peryalistler olmutu. Kendi gelirleri etkilenmedii srece
zengin yurttalarn sesleri kmyordu, ama imparatorluk
ayaa kalktnda harekete gemekte gecikmediler. Sava
n sonundan biraz nce, imparatorluk kmekteyken, de
mokrasi alaa edildi ve yerini yeni bir dzen aidi: po
litikas, yksek dereceden kamu grevleri iin zel ye
tenekte insanlar salamak; devletin ayrcalklarn, bun
lara gc yetebilen Atm allara ayrmak ve topluluk iin
de nemli derecede mal mlk sahibi olmayan kimselere
politik kararlarda oy hakk vermeyi yadsmak olan bir
dzen baka bir deyile, zenginler varlklarndan ola
caklarna, yoksullar kle emeinin rekabetine kar tek
korunma arac olan oy hakkn ellerinden alarak kontrol
altnda tutmay amalyorlard.
Atina demokrasisinin arpp karaya oturduu zl
mez elikiler bunlard. Yzyln balangcnda eitlik ad
na kurulmu olan dzen, sonunda onu kurmu olan snf
tarafndan eitsizlik adma alaa edilmiti. Devletin, onun
varln, zenginliini retenler tarafmdan ynetilmesi gi
bi gl bir savla iktidara gelmi olan snf, imdi onun
hak edilmemi gelirinin, tccarlarn vergilendirilmesinden
ve kle ounluunun smrlmesinden gelen kazanlar
dan paylarn isteyen rakipler tarafndan tehdit edildii
ni gryordu. Pers yaylmaclarna kar ykseltilmi olan
o ateli zgrlk lnn ii boalmt, nk Perikles
ona gzel szlerden bir k lf geirmi de olsa, yrtt
politika, zgrln, darda bask altnda tutularak yurt
iinde srdrlecei anlamna geliyordu. Demokrasi, de
mokrasinin yadsnmasna dndrlmt.
Bu elikiler, insan bilincinde gerekliin zerine bir

A S K H Y L O S TA N SONRA

401

al rtmek zere tasarlanm fikirler ortaya atarak ken

dini kurtarmaya alan derin bir hayal krld ve bk
knlk duygusu douruyordu: Atina'nn Hellas okulu ol
ma yazgsnda olduu fikri; klenin doal olarak zgr in
sandan aa olduu fikri; her eyden nce de, sophrosyne
fikri: Athenada cisimlemi olan, hml olma ya da ken
dini tutma erdemi... Sophrosyne kavram, eski aristokrat
dncesi olan hibir eyin fazlasna bakmanm yeni bir
kla girmiiydi, yalnzca bir farkla. Aristokratik gele
nekte, ok fazla ey isteyen insan Zeusun yldrm ar
pard, yok ederdi. Hrslan ve arzulan kendisini sophrosyne
snrlarnn tesine gtrm olan insann bana gelecek
ey, elde etmeye altnn tersini elde etmekti. Beinci
yzyldan sonra Yunan dncesinde baat bir ge olmu
olan bu kavramn kkenlerine kadar geriye doru izlen
mesi gerekir.
Demokratik devrimden sonra olgunlam olan top
lumsal elikiler zlemezdi, nk zel mlkiyete dayal
bir ekonominin yapsnda bunlar vard, on lan demokratik
devrim yoluyla dorua ulatran da zel mlkiyetin bymesiydi. Dahas, zel mlkiyetin bymesini kolayla
tran ve hzlandransa parann geliimiydi. Aristoteles, bu
konuyu tartrken igrsnn derinlii ynnden b
tn yaptlarnn iinde en dikkate deer olanlarndan bi
ridir bu tartma- parann ilk ilevinin al-veri srecini
kolaylatrmak olduunu syler: satn almak iin satmak.
Bu amala snrl kald srece parann kullanlmas yal
nzca bir amaca: ivedi gereksinimlerin doyurulmas ama
cna ulamann bir yolu olmakla snrlyd. Parann kul
lanlmasna (burada kendi toplumsal nyarglar giriyor
iin iine) doal ve hakl gzyle baklr. Fakat yakn za
manlarda para yeni bir ama iin kullanlmaya baland:
satmak iin satn almak tccar, pahal satmak zere
ucuz satn alyor. Para kazanma kendi bana bir erek
durumuna gelmitir, bu biimde de snr yoktur onun.
A yn gerek, modern ada M arx tarafndan yle formlletirilmitir:

402

ASKHYLOS

Metalann basit dolam (satn almak iin satmak),

dolam alannn dndaki bir sreci gerekletirmenin
bir yoludur: gereksinimlerin doyurulmas iin kullanm de~
erlerini elde etmenin bir yolu. te yandan, parann ser
maye olarak dolam kendi bana bir amatr, nk de
erin bymesi, ancak bu devaml olarak yenilenen ha
reket iinde oluabilir. Sonu olarak, sermayenin dola
mnn snn yoktur.
Aslnda bu, Solonun Atinada para devriminin balang
cnda sylemi olduu eydir: Zenginliklerin sonu yok
tur. Aristoteles'in de iaret ettii gibi, parann deerinde
dme gibi eitli nedenlere bal olarak salt zenginlik
iin zenginlik peinde komak, amalanan eyin tersiyle
sonulanmaya yatkndr: bir insan srf altnlarnn orta
snda alktan len Midasm durumuna gelmek zere pa
ra yabilir.
Toprak sahibi aristokrasi ynetiminde kyllerle top
rak sahibi arasndaki ekonomik ilikiler basit ve ak ol
mutu. Kyl rettiinin byk blmn toprak sahi
bine veriyordu; bu iliki de, Hibir eyin ouna bakma
gibi basit bir formlle dile getiriliyordu. Fakat parann
gelimesiyle birlikte ekonomik ilikiler de giderek daha
karmak ve anlalmaz duruma geldi. retici mallarn
pazara gtryor, ancak onlarn satlamaz olduunu g
ryordu, nk bakalar da ayn rnden, onlar satn
alacak kimselerin alacandan daha fazlasn retmi olu
yordu. Vurguncu, sermayesini bir sanayi giriimine yat
ryor, sonunda, hzlanmasna farkna varmadan yardm
etmi olduu bir para bunalm, umut ettii kazanc elin
den alyordu. O zaman kendini, olanlar anlama ve kont
rol gcnn dnda ileyen bir srecin kurban olarak
buluyordu.
Para ilk ortaya ktnda, insann doa zerindeki
kontroln ei grlmemi derecede artracak yeni bir
g olarak tannmt. nsan paradr; metal paray ilk
karan Yunan devletlerinden birinde bir yurtta byle

AtSKHYLOST A N s o n r a

403

sylemiti. Parann satn alamayaca bir ey yoktur; in

sann parayla olamayaca bir ey yoktur. Fakat bu yeni
gcn bir baka yz de olduu ok gemeden grld.
Sophoklesin yazd gibi:
Para dostluk kazandrr, an, koltuk ve g
Gururlu zorbann tahtnn yanna oturtur insan.
Btiin yrnm yollara, ayak dememi yollara
Akgz zenginler trmanr da, yoksullar
Umut bile edemez gnlndekilere ulamay.
Eci bc birini dnya gzeli,
Bir dilsizi blbl gsterir para.
Para salk, mutluluk kazandrr insana
Ancak para rtebilir btn ktlkleri.

Ayn airin paray btn ktlklerin temeli olarak lanet

lediini grrz:
B ug n dnyada btn iren eylerin
E n kts paradr. P a ra insanlar evlerinden uratr
K o c a koca kentleri yam alar, en namuslu beyinleri
A yartr utan verici ilere, tanrszla v e sua.

Bulu, bulann bana bela kesilmitir.

Para, ykc etkisiyle insan yaamnn her ke buca
na girerek alma alannn snrlarn genilettike, in
sanlar bu san klenin kendi efendileri durumuna gel
diini kavradlar; ileyii, kendi kontrollerinin dnda ol
duu iin de, onu evrensel bir yasa dzeyinde idealle
tirerek aklayabiliyorlard. Bundan teye, btn Yunan
edebiyatnda devaml olarak u gelenei grrz: yalnz
ca zenginlik peinde deil, aslnda iyi ve arzu edilebilir
olan salk, mutluluk ve btn gzel eyler peinde ar
koma kendi ztlann dourabilir. sokrates'in syledii
gibi, byk zenginlikler edinmi olan insanlar mutlu ka
lamazlar, daha fazlasna erimek iin ellerindekini yitir
mek tehlikesine girerler. Bakchylidesin syledii gibi, gu
rur ve arlk ruhu insana komusunun varln sunar.

404

ASKHYLOS

srf onu felaketler krfezinde bomak iin. Hippokrates'in

dedii gibi, bedenin ar salkll ktdr, nk bu
koullar devaml byle kalamaz. Salk ve mutluluk ze
rine Aiskhylos da ayn eyleri syler:
Bir insann sal gereinden daha iyi olursa
ok gemeden hastalk snrna geer,
Hastalk yakn komusudur onun, ince bir duvar vardr arada.
Yajam yolu da yle,
Uygun bir rzgrla pupa yelken giderken
Bindirir birden felaket kayalarna.

Bu fikir, en kesin ve en kapsaml bir biimde Platonun

szlerinde dile gelir.- Mevsimlerde, bitkilerde, bedende ve
hepsinden ok sivil toplumda ar eylem, iddetli bir ter
sine dnle sonulanr.
Aiskhylos, demokrasi gelgitine sulann kabarma zama
nnda rastlamt. Onun atmann sonucu olarak ilerle
me kavram, demokratik devrimin olumlu baarlarn yan
styordu; fakat son yllarnda, yurttalarna, yasalarm
deimeden ylece brakmay tlerken, dnyaya bak
ilerici olmaktan kmt artk. Ztlann uzlamas dn
cesinin. iinde yeni ztlann ortaya kaca geici bir den
ge olduunu gremiyordu. Bylece sular geriye ekilme
ye balamt. Onun elinde, trajik koro ilkel ilevinden
hl bireyler saklyordu: akln davrann, bundan son
raki eyleme uygun bir biimde armak ve rgtlemek
zere dzenleniyordu. Koro, Sophokleste bu dinamik ni
teliini yitirir; Euripidesteyse eylemle ilikisiz mzikal bir
araoyun olmaya doru gider. Ayn ekilde, Aiskhylos
lemesi, tek tek tragedyalar grubuna blnr, uzlamaysa,
ancak olay dizisiyle organik bir iliki tamayan zet bir
sonu olan, krelmi bir deus ex machina (geree ben
zemeyen, doal olmayan b ir biti, makineden ilh, ev.)
biiminde srdrr yaamn. lginin merkezi uzlama
dan elikiye dnmtr. Ayn zamanda, tragedya kah
raman figr olgun biimiyle buradan ortaya kmtr

ASKHYLOST A N SONRA

405

kendi istencinin ykma uratt iyi bir insan; yaz

gsnn bu terse dnyse, Aristoteles'in eylemin kendi
zttna dn olarak tanmlad peripeteia ilkesine g
re meydana gelir. Kahraman, niyetlendii eyin tersiyle
sonulanan bir ey yaparak felaketi kendi bana kendi
getirir. Dolaysyla onun tragedyas, kendisini yaratm
olan topluluun tragedyasdr.
Peripeteia ilkesi, doal olarak, Aiskhylosta da izlene
bilir. Kserkes, kendinin tesine getii iin yitirmitir im
paratorluunu; Eteoklesin kendi lmyle yz yze gel
dii durumlarsa kendi eylemi yzndendir; fakat Kserkes
in krl, bir de gtren gurur belirtisinden baka
bir ey deildir; Eteoklesin kendini iinde bulduu durum
bekledii deilse de, geriye ekilme, sonulan tam bir bi
linle deerlendirip seim yapma frsatna sahiptir. Do
laysyla bu oyunlarda ilke hl gelimemi durumdadr.
Onu en gelimi biiminde grmek iin Sophokles'in en
gzel yaptna dnmeliyiz.
Sophokles tek tragedyay, Aiskhylos lemesi kadar
yksek bir teknik olgunluk dzeyine eritirmitir; bu ba
ary daha da dikkate deer yapan ey ise, Aiskhylos'la
yarmaktan ekinmek yle dursun, gere olarak nc
lnn daha nceden dramlatrd ayn mitleri tekrar tek
rar onun da semesidir. Sanat biimini kendi grlerine
uydurduu gibi, ieriini de yeniden yorumlayarak, onu
tmyle kendi mal haline getirmitir. Dahas, kendi yo
rumu yeni olduu iin, bir etkiyi idareli kullanmak ya da
bir ztla iaret etmek iin Aiskhylosun yaptna bilinli
olarak bavurarak, doallkla onun kendi seyircisine ta
n gelen yaptndan yararlanacak bir durumdayd. Bu
ilkenin elden karlmamas Sophoklesi anlamak iin esas
tr. Aiskhylosun benzer oyunlan (rnein Oidipusu ve
Philoktetesi) kaybolduu iin, Sophoklesin bu konular
daki oyunlarn deerlendirmemiz de zorunlu olarak ek
sik kalyor; fakat neyse ki, Khoiphoroi'yle (Sunu Tayan r l ay m zemini kapsayan Elektra gibi bir oyun var eli
mizde; Headlamm da yllar nce syledii gibi, Sophok-

406

ASKHYLOS

les'in Elektraszda u ya da bu biimde daha nce Aiskhylosta bulunmayan en ufak bir ey yoktur.
Oresteia zerinde dnrken, u soru kendiliinden
Sophoklesin karsna kar.- Elektraya ne oldu? Aiskhylos, susuz bir kzn atasal lanet yoluyla nasl ikinci bir
Klyteimnestraya dntn gstermiti; fakat orada b
rakmt onu, nk lemesinin plan seyircinin dikka
tinin Orestesin Apollon bilicisine boyun eerek nereye
ulaaca noktasnda toplanmasn gerektiriyordu. Sophokles, bilicinin sylediklerinin ierii ile ilgilenmiyordu;
dolaysyla, Aiskhylosun tam tersine, bilicinin syledik
lerini, anasn ldrmek iin bir emir olarak yorumlama
nn sorumluluunu Orestese ykleyecek biimde anlatr
bunu. Bu yolla, Aiskhylos iin temel olan tannbilimsel
sonu dikkatle dlanm olur. Ayn ekilde, atasal lanetle
ilgilenmez, ya da daha ok ancak bu lanetin simgesi ol
duu gereklikle ilgilenir: bu gereklik, bir delikanlnn
ve kz kardeinin karakterleri zerinde yetimenin ve ev
renin etkileridir.
Orestes davasnda lanetin ilevi, ona Argosa kadar
elik etmi olan Koruyucusu tarafndan yerine getirilir.
Yurdundan dar gnderildiinden beri Orestesten so
rumlu olan ve onu imdi giritii misyonun amacna uy
gun olarak yetitirmi olan bu yorulmak bilmez, kalpsiz
yal adam, krallk hanedannn politik karlarnn ek
siksiz cisimleniidir. ocua atalarnn zengin sarayn
gsterdikten ve komployu ayrntlarna kadar ona denet
tikten sonra, sabah karanlnda kz kardeini alar g
rnce ona kabaca allmam emirler veren odur; umar
sz ift bir an iin mutlu bir biimde bir araya geldiinde,
onlarn sevin lklarn yanda kesen yine odur. Btn
eiticiliine karn, bu yumuak yrekli ocuu anasn
ldrme noktasna kadar getirebilmek iin btn iini
gcn braktn fark eder; onun devaml uyankl ve
zamannda ie karmas olmakszn komplonun fiyas
koyla bitecei apak hissettirilir. Btn bunlarda, Aisk
hylosun korosuna verdii ilevlerden birinin geliimini

ASKHYLOST A N SONRA

407

grrz; bu dinamik enin oyunculardan birine aktarl

masysa Sophoklesin zelliidir.
Orestes ile Elektra arasndaki fark, Orestesin davra
n, gerekten yetime biiminin bir zorlamas olduu
halde, Elektrannki byk terslikler karsnda bile inat
la srdrd kendi seimidir. Kimi zaman somurtkan,
kirni zaman meydan okuyucu, durmakszn katilleri su
lad ve onlara her eyini balad umudu Orestes'in
bir gn dneceini boyuna anmsatt iin her trl
aalamaya ve kt davrana urar, bir kle gibi mut
suz ve sefalet iinde yaar; babasnn ansna, ancak uz
lamay reddetmekle sadk kalabilecei inancndan destek
alr. Byle yapmakla aslnda kendisinin de utan duydu
u bir davrana zorlandm bilmek, bir ikencedir onun
iin. Babasnn katilini balamasn olanaksz klan d
rstlk duygusu, drstln olanaksz olduu bir du
rumda yakalamtr onu. elikinin bilincindedir, fakat
ondan ka yoktur. K z kardei Khrysothemis anlayl
olmas iin yalvardnda, anlayl olmann babasma iha
net demek olaca yantn verir ona. Khrysothemis, Elektrann bilinli olarak olmak istemedii biridir: zgr ola
bilmek iin her eyde efendilerine boyun emeye karar
vermi bir insan. Aiskhylosun Khoiphoroide tekrarlad
ataszn bu antrma Kle, doru ya da yanl
efendilerine boyun e ikilemin zn dile getirir. Kz
kardelerden biri bir kle ruhu tad iin zgr bir ya
am srer; tekiyse boyun emeyi reddettii iin bir k
le davran grr. Dolaysyla, arkadalarndan oluan ko
ro, byle davranmakta inat ederse byk bir tehlikeyle
karlaaca uyarsmda bulununca bunu yadsmaz, ama
kendisini byle davranmaya zorlayan eyin dpedz zo
runluluk olduunu inatla syler. Btn utanma duygusuna
kar, suta baarnn sertletirdii bir kadn (olunun
lm haberini duyunca bir an ii szlam olsa bile, bu,
kendi ahlk bozukluunun da bir tarihesi olduunu gs
terir) olan annesiyle karlatnda, cadalozun, saldrga
nn biri olur Elektra. Babam ldrdn kabul edi

408

ASKHYLOS

yorsun der ona. Hakl grlm ya da grlmemi, bun

dan daha lanetli ne olabilir? Bu sorunun yant seyirci
iin o denli aktr ki, oyunun sonunda dorudan sylen
mez, seyircinin anlayna braklr. Klyteimnestra'mn ko
casn ldrn hakl karmak iin ileri srd ka
ntlar gibi Elektrann anasna ynelttii sulamalar da
ho gelmez kulaa; bugn ana ne ise, yarn kzm da o
olacam hissettirir bize; gerekten de ayn duygu Elektra
y da rahatsz eder gibidir, unlar syler nk:
Bana inanmayacaksn, ama btn bunlardan
Utanyorum yanl olduunu gryorum,
Benim yapacam eyler deil. Buna srklenmiim ben
Senin kt ilerin, benden nefretin buna srklemi beni.
Onursuzluk onursuzluun retmenidir.

Orestes ile Koruyucusunun zerinde anlat eylem

plan, batan sona iyi ilemektedir; denemeye sokulduun
da nceden akla gelmeyen bir rastlant dnda her ey
tamamdr. Khoiphoroide, Orestes kendi lm, haberini ve
rince Elektra bunun yalan olduunu bilir, nk Orestesin kimlii daha nce aklanmtr ona. Sophokles bu
olaylarn srasn tersine dndrr. Koruyucu Orestesin
kim olduunu nceden aklamasna izin veremez, nk
ona gvenmemektedir; bu yzden de haberin erkek kar
deine balad umudun, yaamasn mmkn klan tek
ey olduunu syleyen kzm zerindeki etkisini ansa b
rakmak zorundadr. Elbette, Koruyucu Elektrann duy
gulan karsnda tamamen kaytszdr, ama Orestes, de
il. Daha fazla hayal gc ve girikenlii olsayd, hem
kendisini hem de danmann artacak bu rastlanty
daha nceden grm olurdu.
Haber, Orestes'in Delphoide Pythian Oyunlarnda bir
yanm sonunda arabadan dp lddr. Bu. Khoiphoroideki, yine Apollonun ynetiminde yaran gizemli
araba srcsdr (s. 315); fakat Sophokles, Korosu ara
clyla, Olympiadaki, Aiskhylosun bilmedii Pelops ya-

ASKHYLOST A N SONRA

409

nnn yksn bize anmsatarak yeniden ayn temaya

dner; bunu unutmadan, Pelops Saraynn son ampiyo
nunun ba aa giden kariyerini dinlerken, onun son g
nnn geldiini fark ederiz.
Sophokles ite bu noktada Orestesin babasnn me
zar zerine brakt bir tutam sa m otifin i ortaya srer,
bunun kimin sa olduunu kefeden de Elektra deil
Khrysothemistir. Fakat sevinli haberi kz kardeine ge
tirdiinde, kardelerinin ldn kesin olarak renir.
Bu arada Elektra, tek umudu ykldktan sonra kendine
gelmek iin btn gcn kullanarak, tehlikeli bir umu
da kaptrr kendini: Aigisthos'u ldrmede kz kardeini
kendine yardm etmeye arr. Khrysothemis elbette by
le bir eyi duymak istemeyecektir ok hakl olarak sy
ledii gibi, bir lgnlktr bu. Bundan baka bir yant da
beklememi olan Elektraysa, sonunda bana gelecek en
kt ey kendi lm olacana gre, ii tek bana ya
pacan aklar. Bu ana kadar Khrysothemis'in ve Ko
ronun hislerini paylarz: Elektra akim oynatmtr.
Orestes deiik bir klkta, iinde gya kendi klleri
olan bir vazoyu tayarak ortaya kar. Bu da, daha n
ceden hazrlanm olan plann bir parasdr: verilen ha
ber inandrc olmazsa bunu gsterecektir. Elektra vazoyu
gsne bastnr, alamaya balar. Bu kadan ok fazla
d r artk Orestes iin. Kendisine retilenleri unutarak,
korkun b ir umutsuzluk iinde iini dkmekte olan Elektra'ya. kllerini kollan arasnda tuttuu kardeinin u an
da karsnda durduunu syler. Komployu tehlikeye ata
ca iin deil, bu son darbe kz kardeini deliye dnd
recei iin lgnca bir eydir bunu yapmak. Daha demin
kardeinin ldn iitmi ve bu durumu karlamak
iin son g knntlann da harcamtr Elektra. Btn
bunlardan sonra onun lmedii haberi, tayabilecein
den ok ar bir eydir. Kendini onun kollarna atar, son
ra ondan kopup, herkes duysun diye gcnn yettii ka
dar yksek sesle Orestesin eve dndn haykrr. Kar
dei bo yere yattrmaya alr onu, durumu ancak be

410

ASKHYLOS

cerikli Koruyucu kurtarr, Elektramn histeri nbeti ge

inceye kadar sarayn kapsnda gzclk eder.
Dm noktasna gelinmitir. Kentte olmayan Aigisthos arlmtr. Klyteimnestra evdedir. Orestes, Koruyu
cusunun eliinde ieri girer. Onlar gittikten sonra ksa
bir stasimon vardr, bu oyunda Khoiphoroi'delsi kadar az
nsezi gsteren Koro, hem szleriyle hem ritimleriyle bize
Khoiphoroideki stasimon'u anmsatarak, onlar cinayetin
izinden ayrlamayan av kpekleri olarak tanmlar. Bir
kadn l iitilir: Ah, vuruldum Elektra bararak
yant verir buna, Gcn varsa bir daha vur!
Analarnn cesedi dan karlr, bir rt atlr ze
rine. Aigisthos dner. Orestesin lm haberini duymu
tur, endieyle kant aramaktadr. Oul ve kz kapda ya
tan cesedi gsterirler. Aigisthos, Klyteimnestra'y ar
malarn syler onlara. Bu arada cesede yaklar, rty
kaldrr. Katil glmseyerek, Yaayanlara ld denildi
ini bilmiyor muydun? der. Sophokles, bu bilmecenin
zmn Aigisthosa yaptrr: Elbette, benimle konuan
Orestes olmal, yle deil mi? Bir iki sz sylemek iin
izin ister, fakat Elektra sze karr: Tanr akna, ko
numak yetti artk. Hemen ldr onu ve cesedini tarla
lara at. Eve girmesi emredilen Aigisthos, besbelli Orestesi gafil avlamak umudu iinde, szleriyle kandrmaya
alr onu. Alayc birka szden sonra, peinde Orestes
ieri girer, Elektra'ysa sahnede yalnz kalr, bu srada Ko
ro u szlerle tragedyay sonlandnr: Ey Atreusun to
humu, o kadar acdan sonra zgrce ortaya ktn, her
ey tamamland bylece. Bu szler, sarayn kurtuluu
nun zamansz bir sevin cokusu iinde iln edildii Khoiphoroi'nin son stasimon'unu anmsatr.
Bu sahnenin etkisini eksiksiz olarak ortaya karmak
iin, hemen hemen her dizenin nasl Aiskhylosun anla
ryla titrediini gstererek ayrntl bir biimde incelemek
gerekirdi; fakat drama yazarnn benimsedii yntemi gs
termek iin yeteri kadar ey sylendi; bu anlaldna g
re, Sophoklesin bu iki mutsuz yaratn analarn ldr

ASKHYLOST A N SONRA

411

melerinin hakl grldn gerekten dndn var

saymak gibi ok kt bir yanla dme tehlikesini atlatm
saylrz. Dorusu, bundan sonra gelen eyin, Orestesin
Erinysleri grmesi olduunu aka sylemiyor bize, ama
bunun nedeni, dikkatimizin Elektranm sessiz figrnden
uzaklamasn istemeyiidir. Seyircileri Orestesin gelece
iyle ilgili kendi sonularn kendilerinin karmasn is
tiyor Oresteba'dan. Am a geleoek, Elektra iin neler sak
lyor iinde. Umudu gereklemitir, kurtuluunu kazan
mtr, atma sonuta mutlak perianla, yalnzla d
mtr:
Ey bu kederli evin ele geirilmez laneti,
Ne byksn! En dzenli, dokunulmaz
Gibi grnen eyi bile,
Uzaktan attn oklarla yere serdin,
V e yapayalnz kodun beni, btn sevdiklerimi
ekip aldn elimden.

Bu oyunu doru olarak aklayan ilk ada incele

meci olan Sheppard'n onu ilk kez sahneye koyan kii
olmas b ir rastlant deildir; nk Sophoklesin sahne
teknii bu bakmdan esizdir o rtlemez. Sheppard
m yorumuna karn, oyunun hl yanl anlalyor olmas
da rastlant deildir, nk btn Yunan tragedyalar
iinde o, yetkin tragedyann z olan o eliki duygusunu
en keskin ve en kanlmaz biimde sunar. Sophokles ve
adalan buna katlanabilirdi, ama bizim hazmsz kl
trmze fazla sert geliyor. Sophokles'in cinayete sade
ce hakl grlebilir bir adam ldrme olarak bakb g<
rne snmaya alanlara, onun KhoiphoroVye bavu
rularna sar kaldklarn ve zlemez bir soruna kolay
bir yant bulmak iin kendi seimlerini Sophokles'e ykle
meye haklan olmadn sylemek gerekir. Bakalar, da
ha az kabaca fakat fazla baanb da olmakszn, b ir uz
lama, Elektra ile Khrysothemis arasnda b ir orta nokta
bulmaya alyorlar, bylece Elektra'nm yapmas gereken
eyi bir bakma yapamadn syleyebileceklerdir; fakat

412

ASKHYLOS

bu eletirmenler (ayn durumda kendileri ne yapabilirdi,

bunu sormak gerekir onlara!, Elektra'nn o kadar kah
ramanca baarszla urad, ayn, uzlamazlar uzla
trma grevine giritiklerinden besbelli habersizler. k
yolu yok, tragedya da orada ite kendi yaam gcne
yakalanp bir mengenedeymi gibi ezilen tutkulu bir ka
rakterin tragedyas.
imdi Aristoteles'in tm Yunan tragedyasnn rnek
tipi olarak bakt Oidipus Tyrannus'a. (Kral Oidipus) d
nelim.
Laios ile okaste, Thebai kentinin Kral ve Kraliesidirler. Kreon, okaste'nin erkek kardeidir. Thebainin gne
yinde Korinthos uzanr; batda Parnassus kayalklarna
yaslanm, tapma zerine Kendini bil szlerinin kazl
olduu Delphoi Apollon Bilicilii vardr. Laios ile okaste'
nin, Bilicinin sylediine gre ilerde babasn ldrp an
nesiyle evlenecek olan bir oullan olur: Oidipus. okaste,
byle bir ocuu bytmektense uaklarndan birine verir
ve dalarda lme terk etmesini syler. Bir oban olan
uak, ocua acr ve onu Korinthoslu bir baka obana
verir; o da kendi yurduna gtrr ocuu. Korinthos Kral
ve Kraliesi ocuksuzdurlar, onu kendi ocuklan gibi b
ytrler.
Yirm i yl kadar sonra, gen Oidipusun arkadalarn
dan biri, babasnn z olu olmadn yzne vurur onun.
Anababas kabul ettii kimselere bavurur, onlarsa gere
i aklamakszn onu inandrmaya alrlar. Onlarn sz
lerine kanmayan Oidipus Delphoi'yi ziyaret eder ve Biliciye damr. Ald tek yant, eski kehanetin dorulan
masdr, ilk kez duyar bunu. Korinthosa bir daha ayak
basmamaya karar verir ve Thebai'ye doru yola koyulur.
Bu srada, Thebaililerin Sphinksin elinden ekmedik
leri kalmamtr: Sphinks, sorduu bilmeceyi zecek biri
bulununcaya kadar her gn birok insan can almaktadr.
Laios da Biliciye danmak zere Delphoi'ye gitmektedir.
B'r arabay srmektedir, yanmdakilerden biri de ua o
bandr. Oidipusla karlanca yolundan ekilmesini em-

ASKHYLOST A N SONRA

413

reder ona. Bir tartma kar aralarnda. Laios krbacyla

vurur Oidipus'a. Oidipus da karlk verir ve ldrr onu.
Yanndakileri de ldrr yalnzca tabanlar yalayp
kaan oban kurtulur; oban, Kralm bir haydut etesi
tarafndan ldrld, korku yaratan haberi Thebiye
getirir.
Oidipus yoluna devam ederek Thebai'ye ular, orada
ilk yapt i, Sphinksin bilmecesini zerek halk kur
tarmak olur. Bilmecenin yant, daha nce de grd
mz gibi, nsandr. Oidipus kendini biliyordur. Am a yine
de kendinin kim olduunu bilmemektedir: ilerde rene
cektir bunu. Minnettar kalan halk onu K rallan iln eder.
Bu anda, onu tanyan fakat hakikati kendine saklamaya
kararl olan oban, okasteden mrnn kalan ksmn
dalarda geirme iznini alr. Yeni Kral dul Kralieyle
evlenir.
Y llar geer, ocuklar olur. O srada Thebaililer bir
kez daha bir belaya urarlar, bu kez vebadr bela. On
lar hayal krklna uratmamaya kararl Oidipus, Kreonu Biliciye danmaya gnderir. Yant, Laiosun katili
kent dma srlnceye kadar vebann durmayacadr.
Oidipus hemen aralarnda dolaan mehul katili bulmak
iin bir aratrma balatr, katili lanetler. obandan ba
ka hakikati bilen bir kii daha vardr yal bilici Teiresias; oban gibi o da bunu gizli tutmaya kararldr. Oidi
pus tarafndan sorguya ekildiinde yant vermez. Oidipus
fkelenir ve onu Thebaililere sadakatsizlikle sular. O
zaman Teiresias da fkeye kaplr ve katilin Oidipus ol
duunu bildirir. Oidipus ifrit kesilir, Teiresias Kreon ta
rafndan kkrtlyor olmakla sular, K reonun tahta kar
komplo hazrlamakta olduu sulamasn ileri srer.
Kavga okaste'nin araya girmesiyle durdurulur,- okaste
kocasnn sorularna yant olarak Laiosun lm hakkn
da duyduklarn anlatr ona: Laios, Delphoi'ye giderken bir
haydut etesi tarafndan ldrlmtr. Delphoiye giden
yol anmsamtr Oidipus. Am a haydutlar etesi Oidi
pus tek bana yolculuk etmekteydi. okaste, bu ikinci nok

414

ASKHYLOS

tann, olaydan tek kurtulan kii olan ve imdi dalarda

yaayan yal obann artlmasyla kantlanabileceine
inandrr onu. Oidipus bu kantn kendisini aydnlataca
umuduyla bunu yapmasn syler ona.
Tam bu anda Korinthos'tan bir haberci gelir: kentin
Kral lmtr, Oidipus ise onun yerine geecek kiidir.
Oidipus imdi talihinin doruundadr iki kentin kraldr;
okaste, babas doal bir lmle ldne gre, bu habe
rin eski kehanetin yanllnn kant olduunu syler.
Bu noktada ikna olmu olan Oidipus, Kralieyle evlenme
korkusuyla Korinthosa asla dnmeyeceini syler inatla.
Bu noktada da kendisini ikna etmek isteyen haberci, Oidipusun zaten onlarn gerek olu deil, bulunmu bir o
cuk olduunu aklar ona.
Bu arada yal oban da gelmitir, Korinthos'tan ge
len haberciyi hemen tanr: yllar nce dada karlat
obandr bu. Kraln sorularn savuturmak iin elinden
geleni yapar, ama ikence tehdidiyle yant vermeye zor
lanr. Sonunda hakikat ortaya kar: Oidipus kendini tan
mtr. Koarak saraya girer, o srada zaten kendini as
m olan annesinin l vcudundan ald bir ss ine
siyle kendi gzlerini oyar.
Ey insanoullanl
mrnz bence bir hi.
Hibir lml ermemitir bunca mutlulua
yle grnmek ve olmamak, sonra
yle grnp, uramak mutsuzlua,

Oyunun bamdan beri nesnel olarak hibir ey de

imemi, fakat znel olarak her ey deimektedir. B
tn olanlar, Oidipusun grndnden apayr, ne oldu
unu renmi olmasdr. Balad gibi bitirir yaamn
toplumdan atlm bir kii. Arada olanlar yalnzca d
tan grlenlerdir. Am a yine de, eer grn olusa, bir
kral olan bu toplumd kii, bir toplumd olmu olan bu
kral, olduunun iki kez zddna dnmtr. Bu garip

ASKHYLOSTA N SONRA

415

deiimlerse, ilgili kiilerin istekleri dnda ama bilinsiz

araclyla olumaktadr. Ana-baba, kehaneti nlemek iin
ocuu terk etmitir. oban acyarak hayatn balam
tr onun; ocuun ana-babadan habersiz bymesi sonu
cunu vermitir bu. Ana-babasnn kim olduu zerine ku
ku dnce, Oidipus Biliciye danmtr, Bilici onun yaz
gsn aklaynca Thebaiye giden yolu tutarak yazgsn
dan kamaya almtr. Babasn kendini savunmak iin
ldrmtr. oban onu tanynca hibir ey sylememi
tir, bylece onu anasyla evlenmekte zgr brakmtr.
Bilici, katilin kent dma srlmesini istediinde, Oidipus
aratrmay kendisi srdrm ve kendi kendisiyle yz
yze gelinceye kadar her ipucunu sonuna kadar izle
mitir. Telresias ve Kreona kar sulamalar hakszdr.
Bu noktada hiddetlenmesi onun dn ortaya kara
cak olan hatadr. Yine de bu hata onun en byk nite
liinin arlndan baka bir ey deildir: halkn hiz
metinde gsterdii ar aba. Son olarak, babasm ldr
m olduu sulamasn boa karmak iin arlan ya
l oban, Oidipusu annesiyle evlenecei korkusundan kur
tarmaya akrken yapmaktan korktuu eyi zaten yap
m olduunu ona kantlam olan Korinthoslu habercinin
iini kolaylatrmtr. Bir dn korku verici otomatiz
miyle felakete kadar srdrlen amalarn ve niyetlerin
bu durmadan kendi ztlanna dnmesi, tm anlak' (id
rak) yneten motiftir. Sophoklesin Oidipusu., zgrl
ve eitlii kurmak iin tasarlanm olan bir dzenin, z
grl ve eitlii yok eden bir araca beklenmedik ve
anlalmaz dnnn, insanlarn kafasnda dourduu
kkl bir aknln simgesidir.
Bu oyun, dm noktasn, ac eken insann ocuk
larna yalvaryla dorua erien bir epilogun izlemesiyle
EZefetra'dan ayrlr.
ocuklarm, anlayabilseydiniz,
Neler syleyebilirdim sizlere, bir tek
u dm tutun da, dua edin

416

ASKHYLOS
Kader glsn yznze, babanznkinden
Daha iyi bir mr sresiniz diye.

Bu epilogun amac hi kukusuz dm noktasndaki o

byk gerilimi hafifletmektir, bunu da kusursuz bir bi
imde yerine getiriyor; ama salad kurtulu, olmas
amaland gibi, tamamen cokusaldr. Oidipusun gc
kalmamtr. Kendi iyiliinde, onu epeevre sarm olan
a yaratan kar durulmaz ve anlalmaz g yenilgiye
uratm, ezmitir onu; yaral ruhu igdyle daha bir
ocukken rendii basit, bo szlerde snlacak bir yer
aramaktadr.
Sophokles aristokrat bir aileden geliyordu; bilinli ya
amnda snfnn allm dnya grn benimsemiti.
Peloponesos Sava'nn son yllarnda (.. 411) yurttalk
haklarna kstlamalar getiren antidemokratik anayasay
etkin bir biimde destekleyii bunu gsteriyor. Yine, ge
rici politikas nedeniyle demokratlarn dman olduu
Delphoi Bilicisine kar davrannda da grlyor bu.
Elektrad olduu gibi Oidipus'ta da Laiosa yaplan keha
netin, yanlmaz olmayan insan araclarn Apollon'un is
tencine giydirdii bir yorum olduu zerinde direnerek
dinsel bir sonu karmaktan kanr. Hi kukusuz, ona
gre bu sonu dramatik ynden yersizdir, fakat Aiskhylos
un ve Euripides'in aksine, bunu yersizletirmeyi semesi
Apollon'un aristokratik grn kabul ettiini ya da en
azndan ona meydan okumaya hazr olmadn gsterir.
uras da bir gerek ki, Euripidesin daha o zamandan
meydan okuduu, klelere ve kadnlara kar allm
davran kabul ediyordu. Bu toplumsal nyarglar, onda
Aiskhylostakinden daha ciddi olan kesin snrlamalard,
nk onlarn gerek yz giderek daha belirgin hale
geliyordu; ama bunlarn onun dncesinin temellerini
oluturduunu varsaymak bir hata olurdu. Snfnn ayr
calklarn kar kmakszn onaylayan biri olarak, bun
lar korumak zere konmu ahlki deerleri de kabul et
mek zorunluluundaydi; fakat snfnn, entelektel nite

ASKH YLO S'TAN SONRA

417

likleri daha az olan teki yelerinden ayrld yer de,

bu deerlerin ierdii elikilerin derinden farknda olu
uydu; sanatnda artt, gelitirdii atma da budur.
Toplumla olan ilikisinin Aiskhylostan ok daha az bilin
cindeydi, fakat tabii bu ilikinin daha gevek olduu an
lamna gelmez bu yalnzca, etkin olmaktan ok edilgin
bir kiiydi; gerekten de. bu atmay Oidipusun traged
yas kadar gereklie sadk bir simgeyle dile getirebiliinin nedeni de ksmen budur.
Aiskhylos gibi Euripides de, toplumla olan ilikisinin
etkin bir ekilde bilincindeydi; fakat ayn nedenle yapt
lar temelden farklyd, nk toplum deimiti. Beikten
beri zgrlk ve eitlik gibi demokratik fikirlerle yeti
tirilmi olduundan, onlarn gereklik tarafndan aa
lanmasndan korku duyuyordu. Devlet dininin, tapmanlar
arasnda gittike artan kar blnmeleri sonucu k
n grd; demokrasi adna giriilen emperyalist saldrnn
yldrc etkilerini grd; zgr insanla kle arasndaki
ayrmn geerliliine meydan okuma yrekliliini bile gs
terdi; bylece, bundan byle eski toplumun temel yapsn
kemirecek aresiz ktl: toplumun hem bymesinin
hem de knn koulu olan ktl apak ortaya
koydu. Drst, szn saknmaz bireycilii, dncesin
deki kurgusal tutarszlk ve tekniinin deneysel eitlilii
buradan gelmektedir.
Bir demokrat olarak, on'da, Delphoi rahipliinin, kit
leler zerindeki egemenliini srdrd vicdanszca d
zenbazl ac bir dille ortaya koydu. Bir aklc olarak,
Heraklesin Delilii'nde, ahlki sorumluluun olmad du
rumlarda, adam ldrmeden dolay kirliliin yalnzca fi
ziksel olduunu cesaretle aklad. Am a teki aklclar gi
bi o da, kkleri bilisizlikte ya da aydnlanmam olmakta
deil, bir kar atmasnda yatt iin, toplumdaki k
tlklerin insanlar alda, manta armakla dzeltile
meyeceini gremedi. Bu yzden yaamnn sonunda gi
zemcilie dnm olmas artc deildir. lk oyunlarn
dan biri olan Hippolytosta, Orfeci yaam tarzna pek ya-

418

ASKHYLOS

kinlik gstermemiti; fakat Dionysos'a tapnmann, ilkel

orgiastik biimde hl yaad Makedonya'da lmnden
ksa sre nce yazlm olan Bakkhalar'da tavr deimi
ti. Gizemcilerin kendilerini brak, gereklik bilmecesi
zerinde uzun sre dnm fakat herhangi bir olum
lu sonuca ulaamam bir kii iin ekicidir; ayn zaman
da iticidir, nk kendisini ne ise o yapm olan yetiyi
reddedecek duruma gelemez insan. Agaue ile Bakkhalan
kentten vahi orman ilerine kaarlar, orada tanrlarla
birlik iinde btn gece dans ederler, fakat kente, param
para etmi olduu olunun ban kollarnda tayarak
dner Agaue.
Atina'da kadnlarn durumunun nasl ktlemi oldu
unu grmtk. Lysias, Eratostehenes'in ldrlmesi ze
rine konumasmda, Atina'daki aile yaamnn bir tablosu
nu izer, pek ho bir tablo deildir bu. Karya braklan
tek ey, klelerle birlikte yapt ev ileri ve zamannn
ounu evden uzakta geiren, baka kadnlarla iliki kur
makta zgr olan bir kocaya ballkt. Bunun sonucu, ni
khsz yaamann, orospuluun ve ayn zamanda erkekler
arasnda ecinselliin hzla art oldu. Aristokrat ente
lekteller arasnda zellikle yaygn olduu grlen bu ku
rum, yeni erginlenmi olan ocukla, onun erginlemesini
gzeten delikanh arasndaki ilkel ilikinin Atina kent ya
am koullarnda daha ok cinsel hale gelen bir ilikidir
bu bir biim deitiriiydi. Koca ile kan arasndaki ili
kinin bu gelimelerle ne derece zehirlendiini, bir baka
Atinal sylevcinin u kendinden mutlu, rahat szlerin
den anlayabiliriz: Zevkimiz iin kibar fahielerimiz, be
denlerimizin gnlk gereksinimi iin cariyelerimiz, evi e
virecek ve bize yasal ocuklar verecek karlanmz var. Ve
nihayet, erkeklerin yararna byle bir duruma drl
dkten sonra kadna, bunu Doa'nm yazgs olarak kabul
etmesi syleniyordu. onial bir kibar fahie uruna kar
sn boayan, bunun sonucu oluyla tartan Perikles, olu
babasnn zel yaam hakknda edepsizce haberler yay
maya balaynca, halka bir sylev verir; bu sylevde, A ti

ASKHYLOSTA N SONRA

419

na uruna canlarm vermi olan erkeklerin dul kanlar

na, ne alk ne de eletiri uyandracak biimde kendilerini
ortadan silerek, aalk doalarndan elden geldiince yararlanmalann tler. Kadnlara kar davran, klelere
kar davrana benziyordu. nsan, Periklesin bu konula
r, bir yabanc olduu iin kendi cinsinden olanlann do
asnda var olduu sylenen yetersizlikleri olmayan Aspasia'ya acaba nasl akladn dnyor; insan, kade
rin ac bir cilvesiyle kendisi de kle olarak satldnda
Platonun neler dndn merak ediyor. yk yle:
sat yneten Syrakusah Dionysios, bundan kendisine
hibir zarar gelmeyeceini, nk doru bir insan olduu
iin bir kle olmasna karn mutlu olabileceini syler
ona. Bununla birlikte, filozofun vaaz ettii eyleri uygu
lama yetenei snanmamtr, nk zengin olduu iin
kendi kendini satn alabilmitir.
Btn yrnm yollara, ayak dememi yollara
Akgz zenginler trmanr.

Kadnlarda savam gc olmadn syleyen bir ba

ka Attika atasz vard. ason, gezilerinde k olduu
bir kadnla, Medeayla yurduna dner. Dnnden son
ra onu ihmal etmeye balar. Bir yabancdr o, ondan olan
ocuklar yasaddr, oysa kendisinden sonra kalts ola
bilecek bir oul istiyordur o. Bu yzden Kraln kzyla ev
lenir, Medea glk karacaksa, ocuklarn alp lkeyi
terk etmesi sylenir kendisine, Medea boyun eer buna,
ama ancak gelini ve gveyden olan kendi ocuklarn l
drdkten sonra. ason'un davrann savunmak iin ile
ri srd kantlar, Atinadaki usullere tmyle uyabile
cek eylerdir. Medea'nn syledii gibi, kocalarmz ken
di paramzla satn almak ve onlara bedenlerimizle kle
gibi hizmet etmek zorundayz.
416 ylnda Atinallar, savata tarafsz kalmak isteyen
Milos adas yerlilerine bir ltimatom gnderirler; Thukididese gre, demokrat Atinann temsilcilerinin Melos hal
kna syledikleri unlard:

420

ASKHYLOS

Dolaysyla, amacmz, parlak ayrntlarla sizi avutmak

olmad iin Perslerin hakkndan geldikten sonra nasl
egemenlii ele geirme hakkn kazanmsak inandr
maya ynelik olmayan btn gsterili szckleri bir ke
nara brakp, buna karlk sizden sama itirazlarla bizi
inandracanz umutlarndan vazgemenizi istiyoruz. Her
iki taraf iin de olabilecek noktalar zerinde duralm-,
nk biz ne kadar duyarl isek siz de o kadar kuvvetle
inanyorsunuz ki, btn insani rekabetlerde adil kararlar
yalnzca eit gereksinmeler dourur, ve gller hangi ko
ullarla itaat emrederse etsin, zayflar bunlara boyun e
mek zorundadr.
Melos halk boyun emeyi reddettii iin yetikin erkek
nfus kltan geirilir, kadnlar ve ocuklarsa kle ola
rak satlr. Ertesi yl Euripides, Troyal Kadnlar oyununu
yazd ve esirlerin umarsz sefaletini, yurda dn yolunda
frtnaya yakalanp yok olacak olan fatihlerin alayc ks
tahlklarm anlatt. Bylece, o eski Troya sava yks,
Euripidesin kalemiyle, kehanet gibi bir ey oldu, nk
birka yl sonra Atina, talihsiz Sicilya seferinin sonucu
olarak egemenliini yitirdi.
Euripides, demokrasinin kendini ykmaya doru itil
diini grm olan b ir demokratt. Yaptlarnn temelinde
yatan eliki budur. ada toplumun yapsndaki kt
lkleri grd ve cesaretle sergiledi. Bu nedenle etkisi, y
kcyd: Aiskhylosun, kuruluunda emek harcad yap
nn altn oyuyordu. Fakat, ayn nedenle ileri gtrc bir
etkiydi onunkisi, nk yap kendiliinden kyordu.
Savatan sonra Yunan kent-devletleri son aamasna
girdi, Atina dncesiyse, onu srdrmekte kan olan
aznlk ile olmayan ounluk arasndaki ayrlma yzn
den keskin bir biimde ikiye blnd. Bir yandan ide
alistler, drst dnmeyle giderek daha az uyuur hale
gelen toplumsal eitsizlikleri kabul etme pahasma, kentdevlete olan gvenlerine sanlyorlard. Hakikatin bir l
t olarak duyulann geerliliini yadsmaya; mutlulu

ASKHYLOSTA N SONRA

421

un hazda deil, acnn kabuln de kapsayan erdem

denilen bir eyde yattm retmeye itiliyorlard. Platon
C.. 428-3481 klelii, geri Sparta toprak sahiplerinin asa
lak komnizmi modeline gre kurulmu ideal devletinin
temeli yapyor ve modeline uygun olarak, yaratc imge
lemlerini ve insana gven duygularn yerleik dzene
kar bir tehlike olarak grd ressam ve airlerin et
kinliklerini adamakll snrlayan hayali yasalar koyuyor
du; te yandan, ynetici snfn daha da gvene almak
iin, insanlarn kafalarn hesapl kitapl yalanlar yaya
rak zehirleyecek biimde dzenlenmi fantastik bir ei
tim sistemi hazrlyordu. Platonun Cumhuriyeti, kent-devletin entelektel iflasnn st kapal bir itirafdr. Buna
benzer ekilde, Platon'dan daha az gerici ve daha drst
olan Aristotelesin (.. 384-322) bile klelii hakl gs
termede iine dt elikiler, ynetici snfn entelek
tel btnlnn, ayrcalklarn srdrmeyle ne derece
tehlikeye girdiinin bir lsdr. Klenin zgr insana
bamlln, kadnn erkee, bedenin ruha bamllna
rnek gstererek hakl buluyordu; ama kadmn baml
l klelikle ayn yapya sahip bir olgu (grng-phenomenon) idi; bedenin ruha ya da maddenin biime bam
llysa, toplumda karlat blnmenin fikirler dzle
minde bir yansmasyd. lk Orfeciler, bedenlerinin kleletirilmesine kar bir protesto olarak ruhlarnn bam
szln ileri srmlerdi; imdiyse ayn ikiye blnme
(dichotomy), zgr olmayanlar devaml bir kullua ra
z etmek iin kullanlyordu. malatlarn ucuz emek ge
reksinimlerini kabul ederek iilerin yoksulluunu, var ol
ma savam, en glnn yaamas gibi yasalar icat ede
rek savunan Malthustan balayarak, Darwin bu temele
dayanarak yeni bir biyoloji bilimi kurunca, onun kuram
larn, iilerin yoksulluunun b ir doa yasas olduunun
son bir kant olarak iln eden on dokuzuncu yzyl dr
nrleri anmsatlyor bize.
Buna karlk maddeciler, artk akla uygunluu kal
mam bir toplumda rollerinden vazgeerek ve bireyin

422

ASKHYLOS

kendi kendine yeterliini vaaz ederek, duygu alglamas

nn geerliliini tekrarlamaktan ve mutluluun birincil
olarak maddi gereksinimlerin doyurulmasnda yattna
ilikin inanlarn srdrmekten baka bir ey yapm
yorlard. Epikuros (.. 342-268) adaletin grece olduu
nu, insan ruhunu metafizik soyutlamalardan (onun tan
rlar bile maddiydi) kurtardn retiyor, bylece Demokritos'un balatm olduu Atom Kuramn formlle
tirme iini tamamlyordu. Epikurosularn Atomculuu
bireyciliklerinin btnleyicisiydi. Evrenin elerini hare
ketsiz, duygusuz eyler olarak gryorlard, nk uyum
suzluun paralad bir toplumda kendilerinin olmaya
altklar eydi bu. Hazz acnin yokluu olarak tanm
lamalar, kent-devletin lm rpnlarnn toplumsal a
resizliini ortaya karr, fakat insani abann amacnn,
anlalmas zor bir fikir ya da hayali bir te-dnya iin
kendini bouna yorma deil, haz olduunda diretmelerin
de olumlu bir yan vard. Bylece, kent-devletinin dou
uyla bat arasnda idealizmle maddecilik yer deitir
mi oluyordu. Kent-devletinin balangcnda, Orfeciler ru
hun kutsalln ileri srerken, Miletos'lu filozoflar, ru
hun maddenin bir etkinlii olduu gibi ilkel bir kavram
ileri sryorlard; fakat imdi, Yunan kent-devletleri, kris
taller gibi kozmopolit imparatorlua znmek zereyken,
Epikurosular, snrlamalarna karn, doru bir izgide
ilerliyorlard; nk en azndan, nsan iin en yce var
ln insann kendisi olduunu, bunun sonucu olarak da
insann alal tld, kleletirildii, horland btn iliki
lerin, btn koullarn ortadan kaldrlmas gerektiini
gryorlard.
Bununla birlikte, Epikurosularn dorudan Orfecilerden devraldklar bir gelenek de vard. Daha nceki bir
blmde, M oiralann, kolektif mlkiyetten zel mlkiyete
geite, nasl Anankeye dntn grmtk (s. 188).
Kent-devletin olgunluk dnemi srasnda, Ananke fikri ge
liti ve yayld. Sahibinin mutlak kontrolunda olan, eme
inin artk-rnnden payn alamayan yalnzca kleler

ASKHYLOST A N SONRA

423

deildi, sahibin kendisi de, para ekonomisi koullarnda,

kendi kontrolnn dndaki glerin elindeydi; zgr in
san da, isteklerine engel olan ve abalarm boa ka
ran Zorunluluun kr gcnn klesi olmutu. Fakat,
eer Zorunluluk yceyse ve etkisi hesaba gelmiyorsa, her
trl deiim znel olarak rastlant gibi grlr; bylece
Ananke'nin hemen yanmda, ayn kavramn zt kutbu olan
Tykhe figr ortaya kt. Tykhe'nin dnyay ynettii
inanc, Euripides yoluyla, Tykhenin M oiralardan biri,
hepsinin en gls olduunu syleyen Pindarosa kadar
izlenebilir; daha sonraki iki yzyl sresince Tykhe ta
pm Yunanistanda en yaygn ve en popler tapmlardan
biri haline geldi.
Epikuros, Demokritos'un evrenbilimi zerine en nem
li ilerlemeyi kesinlikle bu noktada gsterdi. Platonun ha
bercisi Parmenides, bo uzay olmadn, dolaysyla h a
reket olmadn retmiti; evrenin tek ve deimez ol
duunu, grnteki farkllklarn ve deirliin duyula
rn bir yanlsamas olduunu sylyordu. Epikurosun ha
bercisi Demokritos, bo uzayn varln yeniden ileri sr
d ve Parmenidesilerin Birinin zelliklerini, boluun
iinde dikey olarak den ve birbirleriyle arpp birle
meleriyle dnyay yaratan blnmez, paralanmaz, ar
l olmayan sonsuz sayda atomlardan herbirine veri yordu. Sonuta, her olayn zorunluluk rn Ananke'
nin klesi olduu mekanik bir evren kuram ortaya kt.
Epikurosun grne gre bu kuram yetersizdi, n
k insan hayvandan ayran bizim isten zgrl de
diimiz zelliklerden birini gzard ediyordu. Akim de
il maddenin prius olduu konusunda Platona kar Demokritosla ayn dncedeydi, fakat insan bilincinin ev
resini etkileme gcnde olduunu, bundan dolay da bi
limden rendiklerini uygulayarak onu kontrol etme g
cnde olduunu gryordu. Dolaysyla, onun kuramna
gre, doal olarak arlk zellii olan atom, kendi hare
ket nedenini kendi iinde tar. Aynca, dikey hareketin
yannda oblik hareketi de vardr ya da dz bir izgiden

424

ASKHYLOS

sapma gsterir. Bylece, onun sisteminde zorunluluun

yerini rastlant, Anankenin yerini Tykhe alr ve bu yol
la atom zgr kalm olur. Toplumdaki ve dnoedeki
bu atlamaya uygun olarak sanatta da bir blnme, ay
rlma vard. Aristophanes'in olgunlatrd, youn bir bi
imde politik olan eski komedi tipi, hemen hepsi yabanc
yerleiklerce yazlan ve bir sr olaydan sonra kaderin
cilvesiyle eski kayp miraslarna kavuan haram akla
rn ve terk edilen ocuklarn karmak servenlerinin ser
gilendii tre komedyasma (comedy o f matters) dnt.
Peloponesos Savann bitiinden sonra Atina'da popler
kalm olan teki tek sanat biimi dithyrambos idi; imdi
o da, halkn doyurulmam arzularna afyon grevi gren,
tantanal bir mzikal gsteriye dnmt. Doas gere
i hem ciddi hem de kolektif olan tragedyaya gelince, i
kavgalarn, kle emeinin ekonomik olanaklar tketilinceye kadar zlemez kalacak olan bir atmadan ka
yolu aramaya ittii bir toplulukta, onun yeri olamazd; bu
noktaya varlmadan nce de, mparatorluk Romasmn,
kilden ayakl dev bir heykel gibi dnyann srtna bin
mesi gerekecekti. Tragedya enlikleri srdrlyordu, ama
ilgi sahneye koyma ustalna, oyunculua dnmt; es
ki ustalarn yeniden canlandrlmasna balanlyordu gi
derek; zellikle de, toplumsal yaama gvenini yitirmi
bir seyirciye Aiskhylos'un eski moda kolektivizminden ok
daha ekici gelen hince bireyciliiyle Euripidesin. Y a
ratc bir g olarak tragedya sanat yoktu artk; ada
Avrupa burjuva devrimi, baz temel ynleriyle, erken a
lardaki Atinann tccar prenslerinin ynetiminde egemen
hale gelmi koullara benzer koullarda onu bir kez da
ha yaratmcaya kadar.

GNDERMELER
Sheppard, J.T. The Oedipus Tyrannus of Sophocles (Sophoklesin Kral
Oidipusu), Cambridge 1920.

XI X
ACIMA

VE

KORKU

Aristoteles'in Yunan tragedyas zerine aklamalar,

soruna znel yaklamndaki snrlamalar nedeniyle baz
zayflklar iermektedir. Sanatn evrimine, yaam sana
tn bir paras olan Yunan toplumunun tarihiyle iliki
kurmakszm btnyle bir i sre olarak bak, madde
nin biimle olan ilikisi zerine genel retisiyle uyum
gstermektedir. Bu nedenle, o belli biimi niin aldn
ya da niin ondan sonra geliiminin durduunu aklamakszm tragedyann son biimini nasl alm olduunu
sylemekle yetinir. Yine, iinde uzlama esinin kuru
yup gdkletii ya da bir kenara atld, adalarnn
da paylat tek tragedyaya kar eilimi, Aiskhylosun
yaptlarn deerlendirmesini gletirir: Gerekten de,
kendi varsaymlarna gre sanatn biimsel evrimindeki en
yksek nokta olarak baklabilecek Aiskhylosu drtleme
den hi sz etmez.
Bu snrlamalara karn, almas nce, dramay te
ki doal grngler gibi nesnel olarak incelenmesi ge
reken organik gelimenin bir rn olarak dnmesi,
ikinci olarak, bilinen olgulara titiz dikkati ynnden ok
deerlidir. Bu titizlikle, bilimsel ve tarihsel teki yaptla
rnda bulduumuz ayn dikkati, ayrntlar konusunda da
gsterir; bu nedenledir ki, onun konu zerinde syledik
lerini denemek, snamak olana bulamadmz yerlerde
bile, elimizde iyi bir neden olmakszn reddetmekten sa-

426

ASKHYLOS

kmmamz gerekir. Bu sayfalarda ortaya konmakta olan

tragedyann kkeni kuram, ilk aamalarnda, Pickard
-Cambridgein Poetika zerine dncelerini kabul etme
ye eilimli olduum bir zamanda, insanbilimsel bulgula
ra dayanarak kurulmutu, almalar ilerledike fark et
tim ki, kantlarn yneldii sonular kesinlikle Aristo
telesin formlletirdikleriydi. Benim yz vermediim
adam en iyi dostum olup kyordu. Politika'yla ilgili ola
rak da ayn ey geldi bama. Kukusuz nyarglarnn
daha etkin ve daha rahatsz edici olduu bu alanlarda bi
le Aristoteles, ilkel kurumlan derinden anladn gste
rir; karlatrmal insanbilim almalan, onun bu konu
daki igrsnn, onun yetkesini kabul etmeyen ada
tarihilerinkinden ok stn olduunu gstermektedir. Bu
nedenlerle, tartmamn bir dorulamas olarak, kantla
rmn Aristotelesinkilerle ok yakndan aktn ileri
srme hakkn kendimde hissediyorum.
Aristotelesin gzden geirilmesi gereken nemli bir
cmlesi kalyor geriye. Diyor ki, tragedya, acma ve kor
ku yoluyla bu tr cokularn temizlenmesini, arndrl
masn gerekletiren bir temsildir... Platon toplumsal
bakmdan tehlikeli olarak dnd iin tragedya air
lerini ideal devletinden dar srmt. Aristoteles tra
gedyann ilevinin toplumsal olarak yararl olduu yan
tn veriyor ona. Her ikisinin de bir noktada, iirin ile
vinin toplumsal olduu konusunda birletikleri grle
cektir.
Aristotelesin temizleme ya da arndrma (ktharsis)
kavram, ayn terimin tpta kullanlna ok yakndr.
Hippokrates okulu retisine gre hastalk, vcut svla
rnn, bunalma gtren bir rahatszldr; iyileme ha
linde, hastalkl madde boaltlr ya da dar atlr, he
kimin amac da sknty, bunalm bu sonucu verebilecek
koullar iinde etkilemektir. Fakat Aristotelesin szleri
bundan da teye gidiyor, hastalkl durumlarm bedenden
dar atlmadan nce yapay olarak uyarlmalar gerek
tiini sylyor. Bu noktay anlayabilmek iin, onu kke

ACIM A VE KORKU

427

nine kadar gtrp epilepsinin ve histerinin ilkel saal

tmnda izlememiz gerekir.
Yunancada epilepsi kutsal hastalk olarak bilinirdi;
Aretaios'a gre, ona bu adn verilii, hastalk nedeninin,
bir tanrnn ya da bir ruhun bedene girii olduuna inanlmasndand. Terimin bu yorumunun doru olduu, has
talk zerine Hippokratesi bir kitapkta sylenenlerden
ortaya kyor: Byclerin, armdnclann, arlatanlarn
ve yalanc hekimlerin arndrmalar ve bylerle saalt
maya alt bir hastalk deniyor.
Eer hasta bir keiyi taklit ediyorsa, kkryorsa ya
da sa taraf sarslyorsa, buna Tanrlarn Anasnn ne
den olduunu sylerler... Azndan kpkler karyor ve
tepiniyorsa, neden Ares'e balanr. Belirtiler geceleyin kor
ku ve dehet, sayklama, yataktan frlama ve dar ko
ma ise. bunlar Hekatenin saldrsna uram ya da l
lerin ruhlar arpm diye tanmlanyor.
Bu, hastann uram (ktochos) olduunu
bir tanr olduunu (entheos) gsterir.

iinde

Bu bycler arasnda moda olan arndrma usulle

rini yazar, banyodan ve baz yiyeceklerden saknma, lm
iareti olarak karalar giyinme ve baz tabulara uyma ola
rak anlatyor. Arndrma baarl bir biimde gerekleti
rildiinde, geriye kalan kirli eyler toprakta yaklr ya
da denize atlr veya hi kimsenin dokunamayaca, ze
rine basamayaca dalara gtrlr. Bu, hastann u
rad cinin arndrma yoluyla dar atld anlamma
gelmektedir. Bu kitapn yazan ilemin teki ksmnn
nasl olduunu, bylemede neler yapldn belirtmiyor;
fakat bunu baka kaynaklardan edinilmi kantlarla ince
leyebiliriz.
Kendilerine hakl nedenlerle ilkel bir byc-hekimler (magico-medical) gizli cemiyeti olarak bakabileceimiz
Korybant'lann trenleri, katlanlarda, ada terminoloji

'428

AlSKHYLOS

de bir histeri nbeti diye tanmlanabilecek hareketleri ya

ratan, fltlerin ve davullarn eliinde yaplan lgn bir
danst. u halde Korybantlara yalnzca lgnlk yaratma
deil fakat ayn zamanda onu saaltma gc de ba
lanmt-, saaltma ise yaratma ile ayn yollardan yapl
yordu: byl szlerle, ya da hasta zerine sylenen
arklarla; tpk Aiskhylosun Erinyslerinin, ldrtmak iin
Orestes zerine syledii ark gibi. K riton da Sokrates
hapisten kamay reddetme nedenlerini akladktan son
ra, bu nedenlerin kulaklarnda Korybantlarn trenlerin
deki fltn mzii gibi nladn ve baka herhangi bir
ses duymasn nlediini syler. Mziin etkisi uyutucuy
du (hypnotic). Symposium'da, Alkibiades, Sokrates'in ko
numa gzelliinden sz ederken yle syler-. N e za
man onu dinlesem, yreim Korybantlarn trenlerine
katlanlann yreklerinden daha hzl atmaya balar, sz
leri yalarla doldurur gzlerimi. Buradaki etki hipnotik
olmaktan ok histeriktir.
Korybantlarla ilgili kantlar blk prk, ama ola
bildii kadaryla, dnyann her yerindeki ilkel gizli ce
miyetlerin psikiyatrik ilevleriyle tam tamna uyumak
tadr. Aadaki dnceler Fallaizenin elde ettii insan
bilimsel kantlarn bir zetinden alnmtr:
Hastalk zerine ilkel kuramlar arasnda, hastann be
denine giren ve ona eza veren cinlerin nedensellii baat
b ir yer tutar. Byc hekimin saaltc nlem leri, b ir ke
m iin ya da b ir tan karlmas gibi aka gzle gr
lebilir b ir ey olmad zamanlarda, byk lde hasta
lktan sorumlu eytanlar ya da cinleri dan atmaya ya
da yattrmaya yneliktir...
Batongalar, aralarnda grlen trden cin arpmala
rna llerin ruhlarnn neden olduunu ileri sryorlar...
lk belirtiler b ir sinir bunalm, gste inat ar, h
krk, ok fazla esneme ve zayflama. Byc-hekim, kut
sal kemiklere dantktan sonra, hastann arplm ol
duuna karar verirse, cin, dualarla dan kovulur. Bunu

ACIM A VE KORKU

429

izleyen birtakm, ayrntl trenler srasnda, cinnet iin

deki hasta yakaland ruhun adn syler... Kusturucu
ilalar v e rilir kendisine ve ruhun bedenini terk ettii sy
lenir.
lk el halklarca arplma kant olarak baklan, bu has
talklarn patolojik karakteri yledir ki, hastalk ya da
zayflk b elirtileri daha ok ya da az sklkta aralarla
yinelenir. Bu nedenle, bu tr sinir bunalmlarna urayan
lara giderek ayr b ir snf, kendine zg kutsall olan
bir snf olarak baklageldiini grmek hi de artc
deildir... inden cinler kovulmu olan Batonga, kendi
kendine bir sr denemeden sonra noksansz-erginlenmi
b ir byc-hekim ve cin-kovucu olurdu. Toh'un (c in in ) et
kisine girm i olan Melenau kadn noksansz bir cin kov
ma treni geirdikten sonra, bakalarn iyiletirmede ruh
lar kendisine yardma arma gcne sahip b ir byc
-hekim olur... Baz Sibirya kabileleri arasnda amanlk
grevi kaltsal olma eilimindeydi, fakat doast yete
nek zorunlu b ir nitelikti; amanlar uralarn srdre
bilecek yetenekteki, yani epileptik ya da nevrotik eilim
b elirtileri gsteren ocuklar evlat edinirlerdi... te yan
dan, b ir rahip, falc ya da kahin olmak iin b ir yetenein
ya da daha nceki b ir hastaln gerek belirtilerinin ko
ul olmad yerlerde bile rahip adaylar, anormal ya da
salksz b ir kafa yapsna gtrmemesi olanaksz birta
km koullara sokulurdu sk sk... Chukchi, Koryak ve
Cilyaklar arasnda, ormanlarda uzun inziva dnemleri
sresince, amanlar profesyonel sanatlarn ark syle
me, dans etme, karndan konuma (va n trilok ) ve davul
alma renmek ve uygulamakla kalmayp, histeriye
kar doal eilim lerini daha da artracak olan souk ve
ala dayanma snavlar geirirlerdi...
arplma kuram yalnzca, kkenini borlu olduu,
aralkl anormallik belirtilerine uygulanmamakta. Cin arp
masna urayanlarn, ruhlar dnyasyla varsaylan iliki
lerinin uyandrd byk sayg ve korku hisleriyle; ken
dilerine balanan bu gten yararlanmayacaklarn bek

430

ASK.HYLOS

lemek p e k olas deil. Fakat nbetlerin, topluluun sra

dan yelerinin onlarn tlerine ya da yardmlarna ge
reksinim duyduu b ir an'a rastlayacana gvenilemeye
cei iin, nbet, istenli olarak yapay uyarlarla gerekletirilirdi.
arpan cinin bedenden kovulmas giriim inin baar
koulu, cinin kurbannn azndan ya adn sylemeye
bylece, herkese kabul edilen by uygulamas kura
lna uygun olarak, by yapan onun zerinde b ir g ka
zanmaktadr ya da ne istediini (genellikle birtakm
adaklar olur bu) bunun bilinmesiyle yattrma yoluy
la bedenden dar atlmas mmkn olu r aklamaya
zorlanmasdr. Ancak bu aklamalar gelecein bildiril
mesi yolu olarak dnebilmek iin, bunlarn tanrlarn
istencinin b ir ifadesi olduu kantn biraz geniletmek ge
rekir. Belgelenmi cin tutma nbetlerinde, bunun yalnzca
a priori (nsel) b ir gr olmadm, ayn zamanda olgu
larla uygunluk iinde olduunu gsterecek b ir sr kant
vardr... Kendilerine danmaya gelenlerin istei zerine,
isteyerek vecit durumuna girerek cin tutmasna urayan
lar, b iliciler katma ularlar. Dnyann hemen hemen her
yerinde, Delphoideki A pollon rahiplerine, Cumae Sibyline
az ya da ok yakn rneksemeler bulunmaktadr.
Bu kantlar, Yunan yaam ve dncesindeki birok
temel eyi aydnla karmaktadr: mania (delilik) ile
mantike (kehnet) arasndaki yakn iliki, mzik makam
larnn ruhsal armlar, ve iirsel esinin ilk balang
taki yaps; fakat bizi burada hemen ilgilendiren ey, bun
larn Dionizyak thiasos trenleri ynnden anlamdr.
Cin arpmasna kar ilkel davran yle yorumlana
bilir: En erken aamada, epilepsi ve histeri, dier hasta
lklar gibi saaltlrdi: hasta bir erginleme trenine soku
lur, bu tren srasmda lr ve yeniden doard. Bu ile
min temel blm kovma ya da arndrma ilemiydi; bu
yolla, hastann bedenini tutmu olan cin nce etkin ol

ACIM A VE KORKU

431

maya arlr, daha sonra da kovulurdu. Hastann kesin

inanc varsa. Freudu bir terim kullanarak sylersek, ab re
action (tepki yenilenmesi) yoluyla bu saaltmn byk
lde baarl olduundan kukulanmak iin bir neden
yok. Cin tutma ii balangta bu hastalklarla snrl de
ildi, fakat belirtilerinin kendine zg iddeti ve tekrar
lama eilimleri yznden zellikle onlarla ilikili bir du
ruma geldi. Bu yolla, bir eit bunamaya (dementia) ei
limi olan kiilerden oluan zel bir erginlenenler snf
kt ortaya. Bu insanlar, klann yapsn rnek alarak ku
rulan bir byc cemiyetinde rgtlendiler. Bu aamada
durumlarnn patolojik yaps, ortaya kard bysel fi
kirlerle gittike daha karanlklayordu. Cine tutulma ye
tisine, ruhlar dnyasyla son derece zgr ve yakn bir
iliki iareti olarak baklr. Bunun sonucu olarak, bu b
ysel glerin peindeki toplum yeleri yapay olarak ken
dilerinde belirti (symptom) yaratma alkanl edinirler
ve belirtileri bakalarnda saaltacaklarna, hastay, top
lumsal bakmdan yararl grld iin hastaln zen
dirildii kendi yaam tarzlarna altrrlar.
Korybantlara, lgnl hem balatma hem de saalt
ma gcnn niin verilmi olduu imdi aka ortaya
kyor. Hafifletm ek iin onu yeniden yaratyor, yenile
mek iin hafifletiyorlard. Ayn iki ynllk Dionysos tapmlarnda da var. Dionysos Bakkhos gibi: tapnanlarnda
histeri yaratrd, onlar da tanr tarafndan ele geirilin
ce kendilerini onun adyla arrlard, bakkhoi ya da
bakkhai olurlard; Dionysos Lysios gibi: onlardan uzakla
r ve bylece onlarn akllarn balarna getirirdi. A y
n biimde, mitolojide, tanrnn lgna evirdii Proitosun
kzlan, byc hekim Melampous tarafndan izlenir; Melampous ldrtc bir dansla onlan an tr ve artklan bir
nehire atar. Bu yolla duyulann yeniden kazanrlard, ama
ayn yoldan Dionysos erginleri olmulard. Dionizyak sparagmosun betimlemeleri rnein Bakkhalar'da Pentheus
un paralanmas gsteriyor ki, katlanlar yapay olarak
yaratlm histerinin etkisi altnda hareket ediyorlard,- bu-

432

ASKHYLOS

nun tersine, Euripides'in anlattna gre, bir histeri n

betinin belirtilerini sergileyen Heraklesin delilii, Korybant'lar ve Dionizyak thiasos orgilerinden alnm terim
lerle betimlenmektedir.
lkel halklar arasnda histerinin ve onunla ilikili has
talklarn bata gelii, bynn ar nem kazanmas so
nucu bunlara verilen yapay deerle aklanamaz. Daha
ok, bu an nem kazanmann kendisi, va r olan bir ei
limi toplumsal olarak rgtleme gereksinimine bir yant
tr. Bylece, Fallaizenin gsterdii gibi, kuzey histerisinin
(arctic hysteria) baat olduu yerler kesinlikle, amanlm medyumlukla ilgili ilevlerinin en fazla gelitii yer
lerdir. yle grnyor ki, gerek udur: ilkel toplumda
iblm henz balang durumunda olduu iin toplu
luun yeleri bununla orantl olarak bireysellik ynn
den yetersizdiler ve sonu olarak bu tr rahatszlklarn
bilinen nedenlerinden olan bireyle toplum arasndaki akut
bozukluklara (uyumsuzluklara) kar koyacak salamlk
tan yoksundular. Bu nokta Caudwell tarafndan ok iyi
dile getirilmitir. Caudwell toplumun gelimesinin dour
duu elikilerin insann bilincine, ahlki sorunlar ve g
nah duygulan gibi biimlerde zorunlu olarak yansd
n akladktan sonra yle srdrr:
nsann henz farkllamam olduu bir ilkel toplum
da bulun (conscience) ve bilin buna benzer biimde ba
sit, dorudan ve trdetir, ayn nedenle de derinlik ve can
llktan yoksundur... Bu bulunca saldnldmda. vuruu
yumuatacak gler karmaas ya da dengesi diye bir ey
yoktur, k tam olur. Gnah ilediine ya da byye
uradna bir kez inanmasn, ilkel insan hemen lr

insanbilimcilerin ak bir biimde kantladklar bir ol

gudur bu. lkelin bilincinin sl, zlndeki basitlik
te, ruhunun histeriye kolayca giriinde, yksek derecede
duyarllnda ve cokusal tepkilerinin hep ya da hi
yapsnda ortaya kar btn bu belirtiler, farkllam

AC IM A VE KORKU

433

uygar* insanmkinden daha bilinsiz, daha igdseli bir

kafa almasn gsteriyor.
Bu dnceler, ada kabilelerdeki bu bozukluklara ei
limin Avrupa kltryle karlama sonunda hzlandm
gsteriyor; bu kltrn etkisi, herkesin bildii, Dou Hint
Adalar gemicilerinin running amok (saldrganlk) n
betlerine ilikin mahkeme tutanaklarnda grlebilir.
IX. Blmde Orfeci hareketin, hzm, kent devrimiyle
kklerinden sklen kyllerden ald tartlmt. Bun
lar kabilesel tapm ve akrabalk balan koparldktan son
ra, bu dindar kardelik rgtlerinde gizemsel dzeyde ye
niden yaratld. Yeni tapmn biimi, Dionizyak tapmn
an orgiastik zelliklerinin egemen olduu Trakyadan
alnmt. Trakya'dan sonra orgiastik dinin yaylmas iin
en verimli merkez Attisin, ve Dionysosla yakn ilikisi
olan Korybant'lann ana-tannas Kybelenin yurdu Phrygia
idi. Phrygia ayn zamanda Trakyadan sonra altn ve g
m madenciliinin de balca blgesiydi. Bu sanayilerin
gelimesi, emei salayan komu kabileler arasnda, kent
devriminin Attika kyllerinde yaratt trden bir ruh
sal bunalma neden olmu olmaldr. Herodotos Trakya
kabilelerinden biri olan Trausoiden sz ederken unlan
sylyor:
Bir ocuk doduunda akrabalar onun evresini alp
ileride ekecei aclar iin atlar yakar, insanolunun
tm dertlerini bir bir sayarlar; oysa bir insan ldnde,
onun btn ktlklerden kurtulmu olduunu, artk ku
sursuz bir mutluluk iinde yaadn dndkleri iin
sevin iinde, gle elene gmerler onu.
Yaama ve lme kar bu tavr ilkel deildir. Eleusis'te
incelemi olduumuz gizemli dinlere zg bir tavrdr.
Sanayi smrsnn girdabna yakalanm ilkel insann
ldr.
Orfeci kardelikler, daha nce grm olduumuz gi

434

ASKHYLOS

bi, btn mitolojik bulgularn gsterecei zere kkenini

Mykene dneminden alan erken Dyoniziak thiasos mo
deline gre kurulmulard; bu yzden de, Dionizyak thiasosun ilkel klandan kn aklayacak benzer bir ra
hatszlk aryoruz. Bu tapmn yaygn bir biimde da
l ve dikkate deer tekbiimlilii, karlamas beklenen
gereksinmenin genel ve temel bir gereksinme olduunu
gsteriyor; balarndaki rahip ya da byc-hekimin d
nda, erginlenenlerin kadn olmas, onun kkeninin ana
erkil kuramlarn ortadan kaldrlmas ve bunun sonucu
olarak cinsiyetlerinin toplumsal konumundaki dn ka
dnlara ykledii zorlamada (stress) olduunu gsteriyor.
Yani Aristoteles tragedyann ilevinin acma ve kor
ku yoluyla bu tr cokularn bedenden temizlenmesini
gerekletirmek olduunu sylerken, tiyatroya gidenlerin
yaantsn, aslnda kkenini ald dinsel yaant terim
leriyle anlatm oluyordu. Dahas, kendisi de bu ban
farkndayd. Acm a ve korkuyu, belli tipten kutsal ezgi
lerle bedenden temizlenen gizemli lgnla zg co
kular olarak belirledikten sonra, bu tip ezgilerin tiyatro
iin bestelenmi mzikte kullanlmas gerektiini syledi
i bir baka pasajdan da aka beldir bu.
Aristotelesin yannda, gizemli erginlemenin cokusal
etkilerini ayrntl olarak anlatan birok baka eski ya
zar vardr. Belirtilerin tekbiimlilii de gsteriyor ki, bun
lar normal eyler olarak biliniyordu. Tylerin rpermesi,
titreme, terleme, zihin bulankl, sknt, korku ve hele
can karm aknlk ve sevinten oluuyordu. Bunlarsa,
dinsel histerinin, Hristiyanlk literatrnden yaygn bi
imde koutluklar bulunabilecek zellikleridir. Aristote
les'in erginlenenlerden herhangi bir eyi renmeleri bek
lenmiyor, yalnzca baz heyecanlan tatmalar ve belli bir
havaya girmeleri isteniyordu dediini de alalm buraya.
Erginleme cokulan ile ilgili biraz nce sylenenler kar
snda, Aristotelesin bu cmleyle sylemek istedii e
yin, acma ve korkunun yapay uyarlmas yoluyla bu co
kularn sanki sistemden atlaca ve erginlenenin ussal

A C IM A VE KORKU

435

erince kavuaca olduu karsanafailir. Tiyatroda da bu

na benzer bir yaant buluyordu o.
Atina'U seyirciler, tragedyalarnn oynanmasna nasl
bir tepki gsteriyorlar, sorusunu sormaya geldi sra. Bi
zim Londra tiyatrolarnda seyirciler genellikle (glmenin
dnda) cokusal tepkilerini kendilerine saklarlar; fakat
rlanda'nn batsndaki kyller arasnda, elli yl nce ilk
kez oralara sinema geldiinde, hava ok daha gergindi.
Olay dizisinin kritik anlarnda hemen hemen her yz kor
kuyla geriliyor, devaml hkrklar iitilebiliyordu. Bu ba
kmdan bir Atin al, Londra'nn bat ucundan ok rlan
dann batsnda kendini daha rahat hissederdi. Platonun
dialoglanndan birinde, meslekten bir Homeros iirleri
okuyucusu, okumalarnn kendisi ve dinleyicileri zerin
deki etkisini yle anlatyor:
Acnas bir ey anlatrken gzlerim yalarla dolar;
korkun ya da garip bir ey anlatrken salarm diken
diken olur, kalbim hzla arpar... Ne zaman platformdan
aaya dinleyicilere boksam, onlar gzlerinde vahi bir
bak, duyduklar eylerden akna dnm alarken g
rrm.
Bu bir Homeros okumasyd. Drama festivallerindeki he
yecan ok daha byk olmalyd. Hi kukusuz, Eumenidesin (Hayrl Tanralar) ilk oynannda tiyatroda bir
panik olmutur.
Bu iir okuyucusunun halk nnde okurken yapt
ey kendini delice cokuya sokuu ve ayn durumu bir
lde dinleyicisinde de yarat Korybantlarn lgn
danslarnda yaptklarndan temelde pek farkl deildi. N i
tekim ayn dialogda bu benzerlii Sokrates yle dile ge
tiriyor:
Btn iyi epik airler sanat yoluyla deil, ilahi bir
esin aldklar ya da cinlere uradklar iin gzel iirler
yazabilirler. yi lirik airler iin de aym ey. arklarn

436

AlSKHYLOS

bestelerlerken, dans eden Korybant'lardan daha akl ba

nda deildirler. Ritme ve uyuma girer girmez, lgn
durumdayken derelerden stle bal eken Bakkhalar gibi
onlar da ld rrla r ve cinlere urarlar...
airler tanrlarn szclerinden baka b ir ey deil
dirler, o anda hangi tann varsa o girm itir ilerine.
Bu dialogun havas hafif ve elendiricidir; fakat Sokrates'in, airi, histerik lklar her yerde hzr ve nzr
bir tanr ya da ruhun sesi olarak grnen rahip-bycnn, byc-hekimin, ya da cin-kovucunun torunu ola
rak doru bir ekilde tanmlayn deitirmez. Gn
mzde iir sanat bysel kkenini ok gerilerde brak
mtr; bir airin esinlendiinden sz ederken bo eyler
sylyoruzdur; fakat eski Yunanllarn, kendilerine sana
tn dinsel trenlerden kp gelimi olduunu anmsata
cak Dionysos cmbleri vard.
Oyuncuya da ayn k altnda baklrd. Bu uran
bir hayli rgtlenmi olduu IV. yzylda oyuncular as
kerlik hizmetinden bakt ve kendilerine kutsalm gibi
davrandrd. V. yzylda bununla ilgili pek kant yok, fa
kat ayn ekilde karlandklarndan kuku duymak iiD
bir neden de yok, nk kutsallklar kkenlerinden kay
naklanyordu. Bir zamanlar tannnn sylemi olduu ey
leri dile getiren araclard onlar. airin kendisi iin yaz
d szleri syleyen oyuncu, air-oyuncudan geliyordu;
bestelemek zere esinlendii szleri syleyen air-oyuncuysa dithyrambos'un ba araclyla, bedenine tann
girmi olduu iin kendisi de tann olan, thiasos'un ba
ndaki rahipten geliyordu.
Dolaysyla sonu olarak denilebilir ki, ortak kken
lerine uygun olarak bu u dinsel tren Dionizyak thiasos,
Mysteryslere erginlenme ve tragedya ortak bir ilevi
yerine getiriyordu: Toplumsal deime srecinde ortaya
km olan elikilere bal cokusal zorlamalan h afif
leterek, trene katlanlann canlln yenileyen ktharsis
ya da annma ilevini. Bu amaca, basklanm olan eyi

A C IM A VE KORKU

437

dile getirerek ulalyordu. Bu ilevin ald eitli biim

ler, (toplumsal yapnn gittike byyen karmaasnn)
ifade tarzn giderek daha az iddetli klmasyla aklana
bilir. Dionizyak cmbte, btn katlanlar, otomatizm (ni
yetlenilmemi kendiliinden davranlar), paroksizm (n
bet) ve analjeziyi (his yitimi) de ieren bir histeri nbe
tine uruyorlard. Bu elence, bir ac ekme oyunu (passion-play) olunca, etkin rol, birok ada kabilenin ken
dinden gemi danslar gibi, kendilerinde iddet belir
tileri gsterebilen fakat seyircilerde korku hissinden ve
gzyalarmdan baka bir ey uyandramayan yorumcu
oyuncularla snrlandrld. Mysteryslerde, erginlenenler
yine de trenlerin birouna etkin olarak katlmak zorun
dadr, fakat bunlarn banda, bakalarnn onlar iin oy
nad bir gizemli drama gelir; tragedya festivallerinde ise
katlanlardan yalnzca kk bir blm dnda herkesin
rol tamamen edilgin hale gelmitir; olay dizisinin doru
unda, ilerinde uyanan acma ve korku duygularn di
le getirmekle snrldr bu rol. Son olarak, basklarn gi
derek iddetini yitirmemesine karn b belirtilerin yo
unluu her gn biraz daha azalmaktadr, nk daha
eitli iblmlerinin bir sonucu olarak toplumun gittik
e artan bireysellemesi, insanlarn cokusal ve entellektel yaamn yle derinletirmi, yle zenginletirmitir
ki, nisbeten daha yksek dzeyde bir ycelme (sublima
tion) olanakl hale gelmitir.
Ktharsis ilkesi ada ruhbilimcilerce kabul ediliyor.
Bastrlm cokulara, itiraf uygulamas ya da halk festi
vallerine katlma gibi kanallardan zgrce k yolu sa
layarak rahatlama veriliyor. Bu yolla kendini temizlemi
olan yurtta daha mutlu bir yurtta oluyor. Snf sava
mnn yaratt cokusal zorlanmlar, insanla Tanr ya
da Kader veya Zorunluluk arasndaki bir atma olarak
yceltildikleri bir gsterimle (spectacle) hafifletiliyor. Pla
ton tragedyay yasaklyordu, nk kurulu dzenin ykcsydi; Aristoteles buna, daha yakmdan bir zmleme
nin, onun kurulu dzenin koruyucusu olduunu gsterdi

438

ASKHYLOS

i yantn veriyordu. nk ada ruhbilimciler gibi o

da, bireyle toplum arasnda bir uyumazln olduu yerde
toplumun bireye deil, bireyin topluma uydurulmas ge
rektiini varsayyordu. ada ruhzmcler bu tavr
srdrmekten baka bir ey yapamamaktadrlar, nk
hastalarnn ounluu varlkl snflardan gelmekte. Bir
btn olarak topluma uygulandnda, saaltmlar, onla
r, hastalarna uydurmak amacyla toplumsal evreyi y
neten yasalar aratrma grevine zorunlu olarak soka
caktr. O zaman ruh zmc bir devrimci olacaktr.
Uygarln bir etkisi de hi kukusuz, sinirsel bozuk
luk olaslklarn oaltmaktr. Toplum her gn biraz da
ha karmaklatka yeni elikiler gelitiriyor. Sorun yal
nzca bu olsayd, Prometheusu lanetlemeye hakkmz olur
du, ama deil. ki sre arasndaki iliki mekanik deil
diyalektik bir ilikidir. Toplumsal geliimden kaynakla
nan bu i uyumsuzluklar, toplumun kendisinin yeniden
rgtlenmesini hzlandrdklar bir noktaya kadar birikir
ler: bylece zldkten sonra daha st dzeyde ileyen
yeni birtakm elikiler kar ortaya. Organizmann ye
leriyle bir btn olarak onun yaps arasndaki bu kar
lkl bask, hem biyolojik hem de toplumsal evrimin di
namiidir. nsan ac ekerek renir. te sanatlarda ifa
desini bulan da, bu elikilerdir. Sanat, Shelley gibi dn
yay yeniden, biimlendirmeye, ya da Keats gibi ondan
kamaya, Milton gibi onu hakl gstermeye, Shakespeare
gibi onu yalnzca betimlemeye alabilir; fakat onun bir
sanat olarak garip bir gle hissettii, onu m dan
km bir dnyada kendisine yasaklanan uyumu, dlem
dnyasnda yaratmaya iten de, ite bu bireyle evresi
arasndaki uyumsuzluktur. Bu sanat yaptlar, retimle
rine harcanan tinsel emei somutlatrdklarna gre, top
luluun teki yelerinin bu yaptlar grme ya da iit
meleri yoluyla daha dk derecede ama trde bir
emektir bu kendilerinin de gereksinimi olan fakat g
lerinin yetmedii ayn uyumu gerekletirebilmelerini ola
nakl klar. Dolaysyla sanatlar toplum yeleri zerinde

A C IM A VE KORKU

439

ki basklar azalttklar iin toplumsal dzeni koruyucu,

ama ayn zamanda, hafifletmek iin uyardklar baskla
rn tekrarlanmasna yardm ettikleri iin de ykcdrlar.
Toplumsal enerjinin bir rgtlenme biimidirler; hareke
te geirdikleri sel, uygun koullarda her an ynn de
itirebilir. Sanat, toplumdalarn, kurtuluu buldukla
r bir dlem dnyasna gtrr; bylece insan bilincinin
evresine boyun emeyi reddettiini dile getirerek, bu yol
la bir enerji depolam olur, bu da geriye gerek dnyaya
akar ve dlemi geree dntrr. O halde bu, Yunan
tragedyas gibi insan kltrnn bayaptlar ile iinde
yabanl avclarn hem doa karsnda zayflklarn hem
de ona egemen olma istenlerini dile getirdikleri yansla
ma dans arasndaki badr.

GNDERMELER
Fallaize, E., Hastings, J. Encyclopaedia o f Ethics and Religion, s.v.
Possession (Etik ve Din Ansiklopedisi, Mlkiyet).
Caudwell, C. Illusion and Reality (Yanlsama ve Gereklik), Londra,
1937.

ZAMANDZNSEL
I.
I.O.
2800
1800
1450
1400

TABLO

TARHSEL

Ege Blgesinde Tun ann balangc

Yunan gnn balangc
Knossosun d. Akhalann gelii
Knossosun yeniden ele geirilii. Mykene'nin yk
selii
Theseus Atina Kral
1230
Thebaiye kar Argos akn
1213
Troyanm d
1184
Demir anm balangc. Dor yaylmas. Kk
1050
Asyada on kolonizasyonu
900-800 lyada ve Odysseia
750-650 talyada ve Sicilya'da Yunan kolonizasyonu
Midas Phrygia Kral
700
687-652 Gyges Lydia Kral. oniada metal parann yaylmas
Kypselos Korinthos Tiran. Theagenes Megara Ti
640
ran
Kylon'un Atinada bir coup d'tat giriimi
632
621
Atina'da Drakon Yasas
Thrasyboulos Miletos Tiran
610
Pittakos Lesbos Tiran. Periandros Korinthos T i600
ram
Atina'da Solon reformlar
594
Kleisthenes Sikyon Tiran
590
"orinthosta aristokratik kardevrim
586

442

ZAM AN D ZNSEL TABLO

28 Mays, Talesin haber verdii Gne tutulmas

Peisistratos Atinada Tiran oluyor
Peisistratosun ilk srgn
Restorasyon ve Peisistratos'un ikinci srgn
Delphoideki Apollon Tapnann yanp yklmas
Pers Kral Kyros Sardisi ele geiriyor
Perslerin Asya Yunanistan'n fethi
Peisistratos'un ikinci restorasyonu
Kyros Babili ele geiriyor
Polykrates Samos Tiran. Pythagoras Krotona g
ediyor
528-527 Peisistratosun lm
Perslerin Msr fethi
525
Darius Pers Kral oluyor
521
Hipparkhosun ldrlmesi
514
Perslerin Trakyay igali
512
Hippias'n kovuluu
510
585
561-560
556-555
550-549
548-547
546
546-545
540-539
538
530

508-507
499
496

Kleisthenes'in reformlarnn balangc

onia bakaldrsnn patlamas
Miltiades Trakya Khersoneseden Atinaya dn
yor

Persler Miletosu yeniden ele geiriyor

494
493-492 Themistokles Atinada arkhor oluyor
Maraton Sava
490
Miltiadesin Parosa seferi
489
Kserkes Pers Kral oluyor
485
Salamis Sava
480
Themistoklesin ka
471
Sparta serflerinin bakaldrs
464
463-461 Areopagus Konseyi Reformu
Peloponesos Savann patlamas
431
Periklesin lm
429
416
415
411
410

Melosun zapt
Sicilyaya Atina seferi
Atinada ilk kardevrim
Atina demokrasisinin yeniden kurulmas

ZAM AND ZNSEL TABLO

104
03

443

Atina'da ikinci kardevrim: Otuz Tiranlar

Sparta askerleri Atinada.

II. YAAM YKSEL

Akhaios, Eretrial, Atina drama yazar, doumu 482.
Aiskhylos, Eleusis'li, Atina drama yazan, 525-456.
Alkaios, Lesboslu, aristokrat air, 630-600 aras nl.
Alkman, Sardis ve Sparta'l, koro airi, 630-600 aras nl.
4naksimandros, Miletoslu, on bilim adam, 611-547.
Anakreon, Teolu, lirik air, 550-464.
Antiphon, Rhamnoslu, Atinal sylevci, 480-411.
Apollodoros, Atina'l, Antik a aratrmacs, 140'ta do
mu.
Apollonios, Rodoslu air, do. 260 .
Aratos, Soloi'li air, do. 260.
Arhhilokhos, Paroslu air, do. 735.
Aretaios, Kappadokya'l, hekim, do. .S. 180.
Aristeides, Bithynial, yazar ve sylevci, do. .S. 120.
Aristophanes, Atinal, komedi yazan, 444-388.
Aristoteles, Stageiral, bilim adam ve filozof, 384-322.
Aristoksenos, Tarasl, filozof, Aristotelesin rencisi, 330
da nl.
Bakkhylides, KeosIu, koro airi, 450de nl.
Demokritos, Abderal, bilim adam ve filozof, 460-360.
Demosthenes, Paianial, Atinal sylevci, 384-322.
Diodoros, Sicilyal. tarihi, 40ta nl.
Diogenes, Laerte'li, felsefe tarihisi, .S. 150'de nl.
Diogenes, Sinoplu, Kinik filozof, 404-323.
Dion Khrysostomos, Prousal, yazar ve sylevci, do. .S.
150.
Empedokles, Akragasl, Orfeci filozof ve bilim adam, do.
490.
Epikuros, Gargettoslu, bilim adam ve filozof, 342-268.
Euripides, Salamisli, Atina drama yazan, 480-405.
Herakleitos, Efesli, on filozofu, 535-475.

444

ZAM AND ZNSEL TABLO

Herodotos, Halikamassoslu, tarihi, l. 424.

Hesiodos, Askral, Boeotia'l epik air. 750de nl.
Hesykhios, skenderiye'n, szlk yazar, .S. 375te nl.
Hippokrates, Kos'lu, hekim ve bilim adam, do. 460.
Iamblikhos, Suriyeli, yeni-platoncu filozof, l. .S. 330.
Kratinos, Atinal, komedi yazan, 520-423.
Kritias, Atinal, Otuz Tiranlardan biri.
Lysias, Atinah hatip, 445-368.
Menandros, Atina'h komedi yazan, 342-290.
Nonnos, Panopolisli air, .S. 450de nl.
Parmenides, Eleal, idealist filozof, do. 510.
Pausanias, Lydial, corafyac, .S. 150*de nl.
Philemon, Soloi ya da Syrakuzal, Atina komedi yazan,
do. 362.
Philolaos, Thebai'li, Pythagoras filozof, 450de nl.
Photios, stanbullu, szlk yazan, l. .S. 891.
Pindaros, Thebai'li, koro airi, 522-442.
Platon, Atina'l idealist filozof, 428-348.
Plutarkhos, Khaironeiah, biyografi yazar, denemeci, do.
. .S. 50.
Porphyrios, Suriyeli, yeni-platoncu filozof, .S. 233-304.
Pratinas, Phleious'lu, Atina drama yazan, 500'de nl.
Sappho, Lesboslu kadn air, 620-580 aras nl.
Simonides, Keoslu air, 556-468.
Sophokles, Kolonos'lu, Atina drama yazar, 495-405.
Stesihhoros, Himeral koro airi, do. 630.
Suidas, szlk yazar, .S. 970te nl.
Thales, Miletoslu, on bilim adam, 585te nl.
Theognis, Megara'h aristokrat air, 510da nl.
Theon, zm irli matematiki, .S. 130da nl.
Thukidides, Atinal tarihi, 471-395.
Tyrtaios, Spartal air, 630da nl.

DZN
Adcock, 114.
Aigisthos, 288, 292.
Aiskhylos, 15, 16, 19, 21, 23,
68, 71, 75, 136, 146, 149,
150-51,
175, 201, 207-09,
211-13, 219-20, 223, 225, 233
-397, 404-439.
Akhaios, 282.
Alkaios, 104, 110, 217, 218.
Alkibiades, 369.
Alkmaion, 252.
Alkman, 103-04, 217-18.
Analcsimandros,
105,
107-08,
186, 249, 251.
Apollodoros, 386.
Apollonios, 247.
Aretaios, 427.
Anon, 180-82, 200, 272.
Aristeides, 264.
Aristoksenos, 245-4 6.
Aristophanes, 146, 240, 276-77,
279-80, 332, 358, 424.
Aristoteles, 17, 98-9, 132, 147,
204, 208, 211-12, 215, 218,
221, 226, 234, 235-40, 244,
271-76, 285, 358, 397-8, 401
-02, 405, 412, 421, 425-26,
434, 437.
Arkhilokhos, 200-02, 204, 215,
218, 274.
Aspasia, Papathanasiou, 341.
Bakhylides, 217, 228, 403.
Bather, 168, 170-71, 175.
Beethoven, 282.
Burke, Edmund, 368.
Burnet, 247, 249.

Bury, 248, 261.

Calhoun, 107.
Caudwell, C., 15, 432.
Chadwick, 87.
Chambers, 226.
Chaucer, 102.
Childe, Gordon, 363.
Cicero, 284, 379.
Condorcet, 246.
Cook, A.B., 22, 48, 140, 175-76.
Comford, 15, 107, 141, 143,
146, 276-77, 281.
Cureau, 124.
Darius, 209, 260, 311, 344.
Darwin, 421.
Demodokos, 88.
Demokritos, 375, 423.
Diodoros, 139, 178, 192, 386.
Diogenes, 246, 392-3.
Drpfeld, 225.
Drakon, 100.
Empedokles, 72, 186, 366, 374.
Engels, 15.
Ephialtes, 266-7.
Epikuros, 334, 375, 422-3.
Epimetheus, 390.
Eteokles, 405.
Eupatridai, 100, 112, 240.
Euphorion, 28S.
Euripides, 168, 171, 189, 193,
198, 202, 207-8, 213, 222,
240, 271, 282, 288, 358, 397
-8, 404, 416-7, 420, 423, 432.

D ZN

446
Fallaize, 428, 432,
Farnell, 158, 212.
Ferguson, 21, 23.
Frazer, 142, 144, 162,

sokrates, 325.

164-5,

167-8.
Gelon, 262.
Glaukos, 51.
Granet, 160.
Grnbech, 54, 66.
Gyges, 109-10.

Keats, 438.
Kimon, 264, 266-7, 271-2, 342.
Kleisthenes, 117, 181, 235, 240
-3, 245, 256-7, 261, 269-70.
Kranz, 220.
Kretschmer, 47, 49, 182.
Kritias, 389.
Kserkcs, 260, 262, 405.
Kynegeiros, 284.
Kypselos, 110.

Halliday, 351.
Hamurabi, 255.
Harris, Rendcl, 136.
Harrison, Jane E., 15, 22, 137,

Lang, Andrew,
Lasos, 228.

281.
Headlam, 297, 356, 405.

Maharfy, 367-8.
Malthus, 421.

Helios, 61.
Herakleitos, 110, 188.
Herodotos, 48, 55, 60, 65, 67,
181, 183, 200, 361, 369, 433.
Hesiodos, 48, 58, 60, 67, 90-1,
102-03, 141, 153, 171, 184-6,
253, 364-5, 387, 390, 393.
Hieron, 284.
Hipparkhos, 117, 183, 260.
Hippias,
117-8,
233,
257-8,
261, 284, 346, 369.
Hippokrates, 252-3, 334, 374-5,

Mannhardt, 162, 168.

Mardonios, 264.
Marx, 401.
Megaklcs, 100, 115, 117, 183,
259, 264.
Menander, 70.
Mcnelaos, 62, 297, 299.
Midas, 109.
Millar, 21.
Miltiades. 258-60, 271, 369.
Milton. 393, 438.
Morgan, H. Lewis, 15, 21, 45-6,
64. 67.
Moskhion, 388.
Murray, Gilbert, 281, 393.

426.
Homeros, 47-51, 57-8, 67-8, 75
-6, 82-3, 87-90, 98, 101, 103,
116, 137-8, 146, 149, 157,
171, 185, 188, 214, 218, 287,
365, 435.
Hooke, 147.

140.

Nietzsche, 157.
Nilsson, 57, 90, 170-1, 175.
Nonnos, 171

Horace, 225.
Howitt, 45.

Onomakritos, 185.

sagoras, 118, 233, 257.

Parmenides,

187, 423.

P A Y E L Y A Y IN E V Caalolu Yokuu
Evren Han Kat 3, No: 51
Caalolu - stanbul
P.K. 889 Sirkeci/stanbul
Tel. : 528 44 09 511 82 33