Untitled

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2298

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1295
BZANS TARH
Yazarlar
Do.Dr. Ayfle KAYAPINAR (nite 1, 4)
Do.Dr. Mustafa DAfi (nite 2, 6)
Do.Dr. Casim AVCI (nite 3)
Do.Dr. Yusuf AYN (nite 5)
Do.Dr. Levent KAYAPINAR (nite 7, 8)
Do.Dr. Zeliha DEMREL GKALP (nite 9)
r.Gr. Hasan YILMAZYAfiAR (nite 10)
Editr
Do.Dr. Levent KAYAPINAR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Uzm. Orkun fien
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. zlem Doruk
Grafikerler
Ayflegl Dibek
Ufuk nce
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Bizans Tarihi
ISBN
978-975-06-0972-5
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl ............................................
BZANS TARHNE AT BAZI KAVRAMLAR................................................

Bizans ...........................................................................................................
Rum ................................................................................................................
Grek ...............................................................................................................
Hellas ............................................................................................................
Yunan.............................................................................................................
BZANS DEVLETNN GENEL ZELLKLER...............................................
Antik Yunan Kltr.....................................................................................
Roma Devlet Gelenei ..................................................................................
Ortodoks Hristiyanlk...................................................................................
stanbul ..........................................................................................................
BZANS TARHNN DNEMLENDRLMES .............................................
Bizans Tarihinin Hanedanlara Gre Tasnifi ................................................
Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi .............................................................
Bizans Tarihinin Sosyal ve Kltrel Olaylara Gre Tasnifi ........................
BZANS VE KOMfiULARI ..............................................................................
Sasaniler .........................................................................................................
Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar .................................................................
Vandallar .......................................................................................................
Lombardlar ...................................................................................................
Franklar .........................................................................................................
Normanlar .....................................................................................................
Varanglar........................................................................................................
Venedik..........................................................................................................
Ceneviz ..........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
4
4
5
5
6
6
6
7
8
10
12
13
13
15
18
18
18
20
20
20
21
21
21
22
23
24
25
25
26
Romadan Bizansa Geifl ........................................................ 28

ROMA DEVLETNN DNEMLER VE YAYILDII CORAFYA................
Girifl................................................................................................................
Krallk Devri (M.. 753 - M.. 509)............................................................
Cumhuriyet Dnemi (M.. 509 - M.. 27) .................................................
mparatorluk Dnemi (M.. 27 - M.S. 284) ................................................
III. Yzylda Roma mparatorluunun Snrlar ..........................................
BLNEN ROMA MPARATORLUU .........................................................
Dioklitianos ve Reformlar ............................................................................
Konstantinos ve stanbulun Kurulmas .......................................................
Roma mparatorluunun Hristiyanlaflmas ve Dini Mcadeleler ..............
Kavimler G ve Bat Romann kfl...................................................
ustinianos Dnemi (527-565) ......................................................................
29
29
29
30
34
36
37
37
38
40
42
46
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
zet ...............................................................................................................
3. NTE
Bizans ve Mslman Araplar.................................................. 54

GRfi ..............................................................................................................
HZ. MUHAMMED DNEMNDE BZANSLA LfiKLER (610 - 632) .........
DRT HALFE DNEMNDE BZANSLA LfiKLER (632 - 661) .............
EMEVLER DNEMNDE BZANSLA LfiKLER (661 - 750) ....................
ABBSLER DNEMNDE BZANSLA LfiKLER (750 - 861e kadar) ......
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
4. NTE
55
56
59
62
67
74
75
76
76
77
Bizans ve Kuzeyli Trk Komflular (4-14. Yzyl)................. 78

GRfi ..............................................................................................................
HUNLAR, ATLLA VE BZANS ......................................................................
GKTRK - BZANS LfiKLER..................................................................
AVAR - BZANS MNASEBETLER ..............................................................
BULGARLARLAR VE BZANS........................................................................
HAZARLAR LE BZANSLILAR ......................................................................
PEENEKLER VE BZANS.............................................................................
OUZLAR (UZLAR) LE BZANS .................................................................
KIPAK/KUMAN - BZANS LfiKLER .......................................................
TATARLARLARIN BZANSLA LfiKLER .....................................................
zet ...............................................................................................................
5. NTE
50
51
52
52
53
79
79
81
82
84
88
90
92
93
95
97
100
101
101
102
Bizans-Seluklu Devlet liflkileri ............................................. 104

BZANS - BYK SELUKLU LfiKLER ...................................................
ar Beyin Anadolu Seferi ve Trkmen Aknlar......................................
Turul Bey Dnemi (1040-1063)..................................................................
Pasinler Savafl (1048) .............................................................................
Turul Beyin Anadolu Seferi (1054) .....................................................
Seluklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063) .........................................
Sultan Alp Arslan Dnemi (1063-1072) .......................................................
Alp Arslann Grcistan ve Dou Anadolu Seferi (1064)......................
Seluklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068) .........................................
Malazgirt Savafl ve Sonular .................................................................
HALI SEFERLER, BZANS VE SLAM DNYASI.......................................
Hal Seferleri Dflncesinin Douflu ..........................................................
Bizans ve Bat................................................................................................
Birinci Hal Seferi (1096-1099)....................................................................
105
105
106
106
106
106
107
107
107
109
109
109
109
110
indekiler
kinci Hal Seferi (1147-1149) .....................................................................

nc Hal Seferi (1189-1192)..................................................................
Drdnc Hal Seferi (1203-1204)..............................................................
ANADOLUNUN FETH VE SLAMLAfiMASI ................................................
Trk Fetihleri ncesinde Anadolunun Siyas ve........................................
Demografik Yaps ........................................................................................
Seluklu Sultanlarnn Takip Ettii Siyaset...................................................
Anadolunun Siyas ve Demografik Yapsndaki Deiflim ..........................
Mool stilasndan Sonra Yaflanan Geliflmeler ............................................
Bat Anadolunun Fethi ve Trkleflmesi.......................................................
ANADOLU SELUKLULARI VE BZANS ......................................................
Kutalmfloullarnn Anadoluya Gelifli ve lk Faaliyetleri...........................
znikin Fethi ve Anadolu Seluklu Devletinin Kuruluflu ..........................
znikin Fethinden I. Hal Seferine Kadar Bizans ve ................................
Anadolu Seluklu Devleti .............................................................................
Hal Seferinden Miriokefalona Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu
Devleti............................................................................................................
Miriokefalondan IV. Hal Seferine Kadar Bizans ve Anadolu Seluklu
Devleti............................................................................................................
Hal Seferinden Kseda Bozgununa Kadar Bizans ve Anadolu
Seluklu Devleti ............................................................................................
Kseda Bozgunundan Anadolu Seluklu Devletinin Yklflna Kadar
Yaflanan Geliflmeler.......................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm ....................................................................................
111
112
113
113
113
113
114
116
117
117
118
118
119
119
119
120
121
122
123
124
125
126
127
127
Bizans-Osmanl liflkileri.......................................................... 128

SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YNETMNDE BZANS...................
VIII. Mihail Paleologos ve Bizansn Yeniden Kuruluflu.............................
II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaflatma abalar...........................
BZANS BTNYASI VE OSMANLI BEYL ...............................................
BZANSTA SAVAfiLAR VE OSMANLI VASSALLII ................................
Savafl: ki Andronikosun Mcadelesi ......................................................
Savafl: Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos.......................................
mparator V. oannis Paleologos Dnemi ve Bizansn
Osmanl Vassall .........................................................................................
Bizans: Yklmann Efliindeki Devlet ..........................................................
BZANSIN SON YILLARI VE STANBULUN FETH ..................................
zet................................................................................................................
6. NTE
129
129
132
134
136
136
139
141
143
144
149
150
151
151
152
Bizans Hukuku ......................................................................... 154

BZANS HUKUKU ......................................................................................... 155
Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Geifl.............................................. 155
7. NTE
vi
indekiler
Bizans Hukuk Kaynaklar Olarak Roma Hukukunun Kaynaklar..............

BZANS HUKUKUNUN KAYNAKLARI.........................................................
Dioklitianos tan ustinianosa Hukuk Derlemeleri (MS. 284 -MS.527)......
ustinianos Dnemi ve Medeni Hukuk Derlemesi (527 - 565) ..................
ustinianosun Varislerinden Makedon Hanedanna Kadar Geen
Dnemdeki Hukuk Uygulamalar (565 - 867).............................................
Makedon Hanedanndan, IV. Hal Seferine Kadar Olan Dnemdeki
Hukuk Uygulamalar (867 - 1204) ...............................................................
1204 - 1453 Yllar Arasndaki Dnemde Hukuk Uygulamalar.................
BZANS HUKUK SSTEMNDE ALE KURUMU...........................................
BZANS HUKUKUNDA SU VE CEZA ........................................................
Ceza ve Trleri ..............................................................................................
lm Cezas ............................................................................................
Klelefltirme.............................................................................................
Bedensel Cezalar.....................................................................................
Hrriyeti Balayc Cezalar .....................................................................
Mala Ynelik Cezalar ..............................................................................
Askeri Sular ve Cezalar .........................................................................
Cezalarn nfaz ve Uygulamalar ..................................................................
BZANSTA KLELK KURUMU ....................................................................
zet................................................................................................................
8. NTE
156
158
158
159
160
161
162
163
165
165
165
166
166
167
167
168
169
169
172
173
174
174
175
Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi ................................ 176

BZANS SYAS KURUMLARI........................................................................
mparator-mparatorun Maiyeti- Saray Grevlilerinin Unvanlar................
mparatorun Yetkilerini Snrlandran Kurumlar..........................................
Senato ......................................................................................................
rgtl Toplumsal Gruplar (Dimoslar) ................................................
Kilise ..............................................................................................................
Ordu.........................................................................................................
BZANS MERKEZ YNETM TEfiKLATI ....................................................
Adalet Teflkilat ..............................................................................................
Mali Kurumlar................................................................................................
Ordu rgtlenmesi .......................................................................................
BZANS TAfiRA TEfiKLATI VE KLSE.........................................................
Patrikhaneler - Metropolitlikler- Piskoposluklar - Mahalli Kiliseler ...........
Manastrlar .....................................................................................................
Devlet ve Kilise liflkileri...............................................................................
BZANS ETM SSTEM .............................................................................
Bizansta lkretim Eitimi ..........................................................................
Bizansta Ortaretim Eitimi .......................................................................
Bizansta Yksekretim Eitimi..................................................................
zet................................................................................................................
177
177
180
181
181
181
182
182
183
185
186
189
190
191
192
193
193
194
195
197
198
199
199
200
vii
indekiler
Bizans Ekonomisi..................................................................... 202

GRfi ..............................................................................................................
ERKEN DNEM BZANS EKONOMS ........................................................
4. ve 5. Yzyl Bizans Ekonomisi ................................................................
6. Yzyl Bizans Ekonomisi ..........................................................................
ORTA DNEM BZANS EKONOMS ..........................................................
7 - 9. Yzyl Bizans Ekonomisi ....................................................................
9. ve 10. Yzyl Bizans Ekonomisi...............................................................
11. ve 12. Yzyl Bizans Ekonomisi.............................................................
GE DNEM BZANS EKONOMS ............................................................
TCARET, RETM, LONCALAR VE VERGLER...........................................
Ticaret ............................................................................................................
Tarm retimi ve kincil retim ...................................................................
Loncalar..........................................................................................................
Vergiler...........................................................................................................
PARA SSTEM ...............................................................................................
Bizans Sikkesi................................................................................................
Sikke Metali ve Birimi...................................................................................
Altn Sikkeler .................................................................................................
Gmfl Sikkeler .............................................................................................
Bakr Sikkeler ................................................................................................
Darphaneler ...................................................................................................
zet ...............................................................................................................
203
204
204
205
207
207
209
210
212
213
213
214
216
217
218
218
219
219
220
221
223
224
226
227
227
228
Bizans Sanat ........................................................................... 230

BZANS SANATI ............................................................................................
Sanat Eserlerinin retim ve Uygulama Alan Olarak Bizans Kentleri........
Bizans Mimarisi .............................................................................................
Erken Bizans Dnemi Dini Yaplar.......................................................
Geifl Dnemi (Karanlk Dnem) Dini Yaplar..........................................
Orta Dnem Bizans Dini Yaplar ................................................................
Ge Dnem Bizans Dini Yaplar.................................................................
Kamusal ve Sosyal fllevli Bizans Yaplar ...................................................
Antsal Resim Sanat ......................................................................................
El Sanatlar .....................................................................................................
Seramik ....................................................................................................
Cam Sanat...............................................................................................
Maden ......................................................................................................
Fildifli........................................................................................................
Sikke ........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
9. NTE
231
232
232
233
235
235
237
239
241
246
246
248
248
249
250
252
254
255
255
256
10. NTE
viii
nsz
nsz
Trk dnyas tarihi, Osmanl Devleti tarihinin erken dnemi, Trkiye tarihinin
ortaa tarihi, Bizans tarihi olmadan dflnlemez. nk anavatanlar Orta Asya
corafyas olan Hun Trkleri bat istikametine IV. yzylda ilerleyip Kavimler gn bafllattktan sonra Bizans tarihinin geliflimini etkilemifl ve hem de gelifliminden etkilenmifltir. Bizansn Avrupa Hunlar, Gktrkler, Avarlar, Hazarlar, Bulgarlar, Peenekler, Uzlar, Kumanlar, Seluklu ve Osmanl Trkleri gibi eflitli Trk
unsurlaryla gerek siyasi ve askeri, gerek ekonomik ve ticari mnasebetleri olmufltur. Bu mnasebetlerin gnmze ulaflan en nemli sonularndan birisi, Bizansn irtibat kurduu bu eflitli Trk kavimleri hakknda zengin bir tarih yazm
gelifltirmifl olmasdr. Dolaysyla Bizans kaynaklarnn Trk kavimleri hakknda
ok mstesna veya tarihi verileri teyit edici bilgiler ihtiva ettiklerini belirtmek gerekir. Bu bakmdan Trk tarihinin baz evelerini Bizans kaynaklarn incelemeden
yazmamz mmkn grnmemektedir. Ancak Bizans kaynaklarn tanma gerekliliinin yan sra Bizans tarihinin ana hatlarn bilmemiz de elzem gzkmektedir.
nk Bizans tarihinin ana hatlar, gerekli terim ve ifadelerler ve Trk dnyas ile
hangi tarihte ne gibi mnasebetleri olduunu bilmemiz, Bizans kaynaklarna daha kolay intibak etmemizi salayacaktr.
Elbette gnmzde Trkiyede ve Dnyada Bizans tarihi ile yaplmfl belli
bafll konular zerinde ok sayda alflma mevcuttur. Ancak niversite renimi
gren rencilere ynelik bu konuda arafltrmaya girifl mahiyetinde olabilecek
bir el kitab (manuel) ya da bir ders kitab uzun sreden beri hissedilen bir eksikliktir. Elinizdeki bu Bizans Tarihi kitab bu eksiklii giderme amacndadr.
Belirtmek gerekir ki, bu alflma Bizans tarihinin farkl alanlarnda birikimi olan
kiflilerce hazrland. Ayrca Trkiyede ilk defa bu alflmayla Bizans tarihinin
farkl ynleri yani temel kavramlar, dnemlendirme sorunu, genel zellikler,
Romadan Bizansa geifl sreci, kuzeyli Trk dnyas ile mnasebetleri, Seluklu-Bizans iliflkileri, Osmanl-Bizans iliflkileri, Bizans hukuku ve devlet yaps, Bizans ekonomisi ve toplumsal yaflam, Bizans kltr ve sanat gibi konular tek
bir kitapta toplanmfl oldu.
Kitabn amac, IV. yzyln baflndan bafllayarak XV. yzyln ikinci yarsna
kadar Bizans Devleti tarihinin ana hatlarn kuzeyli Trk dnyas, Mslman Araplar, Seluklu Trkleri ve Osmanllarla iliflkileri erevesinde Trkiye ve Trk tarihi iinde retmekle birlikte Bizans hukuk ve devlet yaps, iktisadi hayat ve Bizans sanatnn ana hatlarn aklamaktr.
Benimsenen ama dorultusunda kitap, 10 nite erevesinde Bizans Tarihine
Genel Bakfl, Romadan Bizansa Geifl, Bizans ve Mslman Araplar, Bizans ve
Kuzeyli Trk Komflular, Bizans ve Seluklu Devleti liflkileri, Bizans-Osmanl liflkileri, Bizans Hukuku, Bizans Devlet Yaps ve Eitim, Bizans Ekonomisi ve Bizans Sanat gibi bafllklar altnda Bizans Tarihinin, renciler iin dikkat ekebilecek konular n plana kartlmfltr.
nsz
Kitapta okuyucunun okumasn ve dikkatini ierie younlafltrmasn kolaylafltrmak ve ayrca bu konuda Trkede farkl yazm stillerini nlemek amacyla asl Yunanca olan Bizans terim ve adlarnn orijinal yazlfl flekillerinin Bat dillerinde yazlfllarna gre deil Trke okunduklar zaman kan sese gre bir eviriyaz sistemi benimsenmifltir. Bu erevede rnein ngilizce Constantine Palaiologos, Almanca Konstantin Palaiologos, Franszca Constantin Palologue fleklinde
gsterilen isim bu kitapta Konstantinos Paleologos olarak yazlmfltr.
niversite dzeyinde retilecek Bizans Tarihi dersine ynelik olarak hazrlanan bu alflmann, gnmzde Trke yazlmfl bir Bizans Tarihi Ders kitab ihtiyacn nemli lde giderecei inancndayz.
Editr
Do.Dr. Levent KAYAPINAR
ix
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Bizans tarihine ait temel kavramlar aklayabilecek;
Bizans Devletinin genel zelliklerini aklayabilecek;
Bizans tarihinin dnemledirilmesi zerine grflleri tartflabilecek,
Bizans ve komflularn aklayabileceksiniz;
Anahtar Kavramlar
Bizans Corafyas
Bizans
Rum
Grek
Hellas
Yunan
Antik Yunan Kltr
Roma Devlet Gelenei

Ortodoks Hristiyanlk
stanbul
Bizansn Komflular
Bizans Tarihinin
Dnemlendirilmesi
indekiler
Bizans Tarihi
Bizans Tarihine
Genel Bir Bakfl
BZANS TARHNE AT BAZI

KAVRAMLAR
BZANS DEVLETNN GENEL
ZELLKLER
BZANS TARHNN
DNEMLENDRLMES
BZANS VE KOMfiULARI
Bizans Tarihine Genel

Bir Bakfl
BZANS TARHNE AT BAZI KAVRAMLAR
Bizans mparatorluu olarak adlandrlan devlet Roma mparatorluunun bir devamdr. Ancak Bizansn Romadan ne zaman ayrld konusu tartflmaldr. Bununla birlikte pek ok tarihi Bizans mparatorluunun bafllangcn stanbulun
324 ylnda infla edilmeye bafllamasyla almaya ve 1453 ylnda stanbulun Trkler
tarafndan fethiyle bitirmeye eimlidir. Bu ynyle bakldnda 11 asrdan fazla
yaflayan bir devletin tarihi sz konusudur. Bizans denilen imparatorluun corafi
snrlar her zaman ayn olmamfltr. 6. yzylda Adriyatik Denizinden Frat kylarna kadar ulaflan bir Bizansla karfllaflrken 15. yzylda ise stanbul ve evresi ile
Morann bir ksmna hakim olabilen bir flehir devletiyle yz yze geliyoruz. Bununla birlikte Bizans tarihinin getii corafyann genel bir tanm da yaplabilir.
Ortaan uzun bir diliminde Bizansn hakim olduu iki ana blgeden sz edilebilir. Bunlar Anadoluda Bat Anadolu blgesi ve stanbul, Balkanlarda ise modern
Yunanistann bir blm ile baz Ege adalar olarak syleyebiliriz.
6. yzylda Bizans, spanya, talya, Balkanlar, Anadolu, Suriye, Filistin, Msr ve
Kartacann da yer ald Tunusa kadar uzanan bir corafyaya hakimdi. Bu dnemde bat snrn Atlas Okyanusu, kuzey snrn Tuna nehri, dou snrn Pers
mparatorluu, gney snrn da Akdeniz ve Magrib Afrika sahilleri oluflturuyordu. 7. yzylda 622 ylnda slamiyetin douflu ile yarm yzyl iinde Msr, Filistin,
Suriye, Gney ve Dou Anadolunun nemli bir blm Mslmanlarn eline gemifltir. 9. yzyla gelindii zaman ise Roma flehri de dahil olmak zere Bat Balkanlara kadar eski Bat Roma topraklar Cermen asll krallklarn olmufltur. Bylece
Bizansn bat snrn Atlas Okyanusu deil Adriyatike doru uzanan Balkan dalar belirlemifltir. Kuzey snrn oluflturan Tuna ise defalarca bu snr aflan Slav ve
Trk kavimleri tarafndan bozulmufltur. 7. yzyldan sonra Bulgarlar Tunann gneyinde yerleflerek Bizansn komflular haline gelmifltir. 10. yzyln ve 11. yzyln baflnda Bizans, Balkanlar ve Anadoluda kaybettii topraklarn nemli bir blmn ele geirmifltir. Ancak 11. yzyln sonunda 1071 Malazgirt Savafln takip
eden yllarda Seluklu Trkleri Marmara sahillerine kadar gelmifllerdir. 13. yzyln
baflnda yaflanan IV. Hal Seferiyle stanbul iflgal edilmifl, Yunanistan corafyasnda Latin Devletleri kurulmufltur. Eski Bizanstan Trabzonda, Epir blgesinde ve znikte olmak zere devletik ortaya kmfltr. Bitinya ve Bat Anadolu blgesiyle snrl kalan Bizans 1261 ylnda stanbulu tekrar alarak Bizans corafyasn geniflletmeye alflmfltr. Ancak Bat Anadoludaki topraklarn Anadolu Trkmen
Bizans Tarihi
beyliklerine ve Osmanlya kaptrrken Balkanlardaki topraklarnn byk bir ksmn Srplar ve Bulgarlar ele geirmifltir. 1453de stanbul alndnda Bizans stanbul
ve evresiyle snrl ancak mazisinin ihtiflaml gnlerinde rlmfl gl surlara sahip kk bir flehir devleti konumundayd.
Bu tarihi sre iinde szkonusu corafyada yaflayan Bizansllar iin onlarn
dneminde ve daha sonra tarihlerinin yazmnda bir takm kavramlar kullanlmfltr. Bu kavramlar arasnda Bizans, Rum, Grek, Hellas ve Yunan terimlerini aklamak Bizans tarihini renmemize katkda bulunacaktr.
Bizans
Gnmzde Bizans diye adlandrlan devlet kendisi iin bu kavram kullanmamfltr. Bizim Bizans olarak isimlendirdiimiz devlet ve kifliler kendileri iin Romal tabirini kullanmfllardr. nk gerekte Bizans, Dou Roma Devleti idi. Hatta 6.
yzyla kadar iinde Roma flehrinin de yer ald Bat Avrupa blm Cermen kabileleri tarafndan iflgal edilmifl olmasna ramen Bizans, devlet dflncesi olarak
buralar dahi Roma Devletinin bir paras olarak gryordu. Bundan dolay Romann devam olarak algladklar iin kendilerini Romi yani Romal olarak gryorlard. stanbul flehrinin 330 ylnda infla edildii flimdiki Sarayburnu civarnda
bulunan eski Antik Yunan kolonisi Bizantion olarak adlandrlyordu. ok sk olmamakla birlikte devletin baflkenti stanbul iinde zaman zaman Bizantion tabiri
kullanlyordu. stanbulda yaflayanlar da yine nadir olmakla birlikte stanbullu manasnda Bizantios olarak ifade edilebiliyordu. Dolaysyla Bizans tabiri sadece corafi bir blgeyi iflaret etmek ve stanbulda yaflayanlar gstermek iin kullanlmfl
bir tabirdir. Ancak 1453 ylnda stanbulun fethi ile Dou Roma Devleti, tarihin bir
konusu haline geldii zaman bu devletin nasl adlandrlaca sorunu yafland. Tarihiler, Roma dedikleri zaman M.. 7. yzylda Roma flehri ve evresinde kurulan
devlet akla geliyordu. Bat Roma daha ok Romann devam olarak alglanyordu.
7. yzyldan itibaren Roma ve Bat Roma mparatorluundan pek ok fley taflmakla birlikte kendine zg bir sistem oluflturan Dou Roma mparatorluunun dierleriyle karflmamas iin 16. yzyldan itibaren Bizans tabiri kullanlmaya bafllad.
1557 ylnda Corpus Historiae Byzantinae adl seriyi bafllatan Alman tarihi Hieronymus Wolf, Bizans tabirini Dou Roma mparatorluu iin kullanarak bu tabiri
bilim dnyasna yerlefltirdi. Dou Roma mparatorluunun sakinleri iin Bizantinus teriminin kullanulmas ise ancak Rnesans dneminde Avrupada kullanlmaya baflland. (Mango, 2008, s. 9)
Rum
Devletin yklflndan sonra tarihiler tarafndan Bizans olarak isimlendirilen Dou
Roma mparatorluu, resm dilinin Latince olduu 7. yzyla kadar kendini Roma
mparatorluu manasnda Imperium Romanum fleklinde adlandryordu. mparatorluunun resm dilinin 7. yzyldan sonra Yunancaya dnflmesinden sonra Dou Roma mparatorluu kendini Vasilia ton Romeon yani Roma mparatorluu olarak isimlendirdi. Bu imparatorlukta yaflayanlar da kendilerini Romal anlamnda
Romi, lkelerini de Romallarn yaflad topraklar manasnda Romania olarak adlandrdlar. slam Dnyasnda ise Romallar iin Rm kelimesinin kullanmna Kuran- Kerimde rastlanr. Rum suresinin ikinci ayetinde Rum szc geer ve sureye adn verir. Arap kaynaklarnda Bizans imparatorlarnn sfat iin MelikurRm, Azmur-Rm, Akdenizi ifade etmek iin Bahrur-Rm ve Bizans lkesini
anlatmak iinde Bildr-Rm veya Arzur-Rm, tamlamalarnn kullanld gr-
1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl
lr (Demirkent 1998, s. 212). Trk Dnyasnda ise Bizanstan bahseden ilk yazl
kaynak Gktrk yaztlardr. Burada geen Apurum kelimesi tartflmal olmakla birlikte Yunanca -den/-dan eki olan apo edat ile Roma kelimesinin telaffuzu olan
Rum kelimesi birleflerek Bizanstan (Apurum) gelen eliler iin kullanlmfltr
(gel, 1945, s. 63-87). Seluklular ve Osmanllar da Araplarn kulland Rm kelimesini benimsemifltir. Seluklular, daha nce Dou Romann sahip olduu Anadolu iin Diyr- Rm tamlamasn kullanrlarken Osmanllar da Balkan topraklar
iin Rumeli szcn kullanmfllardr. Fatih Sultan Mehmed de stanbulu fethettikten sonra Kayser-i Rm unvann almfltr. Ayrca Bizanstan Osmanlya intikal
eden Bizans kkenli Ortodoks Osmanl tebaas iin de Rm tabiri kullanlmfltr.
Grek
M.. 197 ylnda bugnk Yunanistan topraklarnn byk bir ksmna hakim
olan Romallar burada yaflayan insanlar iin Latinlerin hizmetkar, Latinlerin klesi manasnda Grek kelimesini kullanmfllardr. Ancak Grek kelimesinin siyasi manada kullanlmas M.S. 800 ylnda gerekleflmifltir. Bu dnemde Kutsal Roma Cermen imparatoru olan fiarlman, Bizans imparatoru sfatyla papann elinden ta
giymifltir. Bu sfatn kendilerine ait olduunu iddia eden Bizansllar fiarlmann bu
unvan kullanamayacan dile getirmifllerdir. Halbuki, bu tarihte Bizans Devletinin baflnda kocas IV. Leonun 780 ylnda lm zerine kk yafltaki olu
VI. Konstantinosun nce naipliini stlenmifl sonra da iktidar iin z olunu ldrtmfl olan imparatorie rini bulunuyordu. fiarlman bir kadnn Roma imparatoru olamayacan sadece Greklerin kral manasnda Rex Graecorum unvann
kullanabileceini iddia etti. fiarlmann bundaki amac, artk Yunanca konuflmaya
bafllayan Bizans imparatorlarn, daha nce Romann kleleri olan Greklerle zdefltirerek onlar kmsemek ve kendini meflru Roma imparatoru kabul ettirtmekti. Bizans gerek Roma imparatoru unvannn kendisine ait olduunu, imparatorluun ykld son gne kadar iddia etti. Ancak Bizans imparatoru I. Mihail
812 ylnda imzalanan Aachen Antlaflmasyla Kuzey talya ve Adriyatikteki baz
topraklarn iade edilmesi karfllnda fiarlmann Roma imparatoru sfatn kendisiyle birlikte kullanabileceini kabul etti. Bugn de bat dillerinin pek ounda
Yunanistan iin Greece, Yunanllar iin de Grek kelimesi kullanlmaya devam etmektedir. (Haldon, 2007, s. 167)
Hellas
Gnmzde Yunanistan Devletinin kendi topraklarn tanmlamak iin kulland
Hellas kelimesi, Bizans dneminde Selanik ile Atina arasnda kalan blge iin kullanlyordu. 7. yzylda bu blgede oluflturulan kolordu blgesinin ad, Hellas temasyd. Bu kelimenin Yunanllarn yaflad lke ve bundan treyen Yunanllar
manasndaki Hellas kelimesinin siyasi bir mana kazanmas 1204 ylnda gerekleflen IV. Hal Seferinden sonra olur. stanbulun Hristiyan-Katolik Latinler tarafndan iflgal edilmesi ve kaynaklarn belirttiine gre hibir flehirde o gne kadar yaplmayan yamann stanbulda gereklefltirilmesi, Bizansllar kimlikleri konusunda bir arayfln iine sevketmifltir. 1204 ila 1261 yllar arasnda stanbuldan ayrlarak zmitte varlklarn srdrmek zorunda kalmalar Bizansllarn, Romal tanmnn kendilerine ne kadar uyup uymadn dflnmeye sebep olmufltur. nk
baflkentlerini iflgal eden, kendilerini srgne gnderen Latinler de ana kimliklerini
Hristiyan ve Romal olarak tanmlyorlard. Bizansllar da ayn deerlere sahip kyorlard, ama tarihin grd en byk yama ile karfllaflmfllard. O zaman on-
Bizans Tarihi
lardan baz farklar olmalyd. Bu farkllk Ortodoks olmalar, Yunanca konuflmalar ve yafladklar lkeye de Hellada denmesi olarak belirlendi. 1204den sonra Hellas ve Hellen kelimeleri daha youn olarak kullanld. Bundan dolay baz tarihiler, Bizansn 1204 ylnda sona erdiini ve bu tarihten sonra modern Yunan tarihinin baflladn iddia ettiler. (Savvides-Hendrickx, 2001, s. 26-27 )
Yunan
Yunanllar gnmzde kendilerini Hellas, batllar Grek olarak tanmlarken Trkiyede dahil pek ok dou lkesinde Yunan szc ile tanmlanmaktadr. Bunun
kkeni milattan nce Atina ve Sparta ile randa yaflayan Persler arasndaki iliflkilere dayanr. Tarihi kaytlara gre Atina ve Spartallarn yan sra Bat Anadoluda onia blgesinde yaflayanlarla temas kuran ilk doulu toplum Persler olur. Persler bu
insanlar on olarak kaydederler. Perslerin kullandklar Fars dilinde canllar iin ismin oul hali sona getirilen -an ekiyle gereklefltirilir. onyallar diyebilmek iin
onan kelimesi tretilmifltir. randa 7. yzyldan sonra slamiyet yaylmaya bafllayp Arap alfabesi ile Farsa yazlmaya baflland zaman onan kelimesi Yunan fleklinde okunmaya bafllamfltr. Yunanistan kelimesi de onlarn yaflad lke manasna gelmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bizans ve Rum
aklaynz.
SIRAtabirlerini
SZDE
BZANS DEVLETNN GENEL ZELLKLER
D fi N E L Roma
M
Bizans Devletini
mparatorluundan ayran genel zellikleri vardr. Bu
zellikleri yeni Roma olarak anlan stanbul flehri, Hristiyanln resm din olarak
kabul edilmesi,
Yunan kltrnn baz deerlerine sahip klmas ve 7. yzS O Rantik
U
yldan sonra Latinlikten uzaklaflma manasna gelen delatinizasyon politikasnn izlenmesine ramen Roma devlet geleneinin srdrlmesidir.
DKKAT
Antik Yunan Kltr
N N
SIRA SZDE
M. . 323 ylnda
Byk skender ld zaman Balkanlardan Hindistana kadar
uzanan bir imparatorluk brakmflt. skenderin imparatoluu btn imparatorluklar gibi ok dililii, ok etnik yapy ve ok inanc ieriyordu. Bu okluk iinAMALARIMIZ
de kini glosa olarak adlandrlan ortak anlaflma dili, Yunanca olmufltu. Halkn
byk bir blm kendi dilini konuflurken flehirli yneticiler, tccarlar ve flehirlerin elitleriK anlaflma
T A P dili olarak Yunancay da kullanyorlard. skender dneminde dou, batdan Yunanca baflta olmak zere pek ok fley ithal ederken ynetim
anlayfln, saray teflrifat gibi konularda da baty etkiledi. skenderin lm ile
Balkanlarda
Makedonya Krall, Bergama ve evresinde Attalid Krall (M..
TELEVZYON
283-133), Adyaman, Gaziantep ve Kahramanmarafl blgesinde Kommagene Krall (M.. 162-M.S. 17) ve Gney-dou Akdeniz ve Suriyede Selefki Krall
(M.. 305-64) kurulmufltur.
N T EBalkanlar
RNET
Romallar,
ve Anadoluyu skenderden sonra kurulan bu devletlerden aldlar. Romallar bu blgeye geldiinde flehirli zmreler zerinde Antik Yunan etkisiyle karfllafltlar. inde dou etkisi de bulunan skender dnemi kltrnden etkilendiler. Romallar M.S. 3. ve 4. yzylda Antik kltrnn etkisini
azalttlar. stanbulun 330 ylnda baflkent ilan edilmesinden sonra douda Yunanca bilmeyen ve Latince konuflan memurlar grevlendirilmeye baflland. Douya
gnderilen bu memurlara Latince kelimelerin Yunanca karflln gsteren ve yerel terminolojiyi aklayan kitapklar datlyordu. Memuriyet elde etmek ancak
Latince renmekle mmkn olabiliyordu. Bu dnemde Yunancaya pek ok Latince kkenli kelime geti.
Yunanca 4. yzyln ortasndan itibaren tekrar nem kazanmaya bafllad. mparator Arkadios (395-408) ve II. Teodosios (408-450) stanbulda domufl ve yetiflmifl imparatorlard. Zamanla Yunanca, Bizans saraynda etkisini arttrd. 6. yzyldan sonra Bizans hukuk dili Latinceden Yunancaya dnflt. Bunun sonucu olarak 7. yzylda Yunanca, Bizans Devletinin resmi dili hale geldi. Bizans eitim sisteminde orta ve yksek eitimde Antik Yunan yazarlarnn eserleri retildi. Hristiyanlk kabul edildikten sonra Antik Yunan kltr pagan olarak nitelendirilse dahi Antik Yunan tarihi, Antik Yunan felsefesi ve bilimi Bizans eitim sisteminde kabul edildi ve yeni nesillere aktarld. Homerosun destanlar ders kitab olarak okutuldu. Aristo, Eflatun, Evripidis, Sofoklis, Herodotos ve Tukididis retildi. Bunun
bir sonucu olarak Bizansl tarih yazarlar, Antik Yunan mverrihleri olan Herodotos
ve Tukididisin yazd gibi zaman zaman kuzeyden gelen Got, Hun ve Bulgarlar
skit, Arnavutlar liriyal, Trkleri de Pers szckleriyle adlandrdlar.
Antik Yunan kltrnn baz rnlerini Bizans koruyarak modern dnyaya aktarma grevi grmfltr. Ayn flekilde Abbasiler dneminde Bizansa karfl yaplan
askeri seferler esnasnda ele geirilen Bizans flehirlerinde Antik Yunan kltrne
ait yazmalar toplanmfl, Badata gtrlmfl, burada 80 yakn Antik Yunan bilgin
ve filozofunun eseri Arapaya evrilerek korunmas ve daha genifl kitlelere aktarlmas salanmfltr. zellikle Aristonun slam dnyasnda etkisi ok byk olmufl
ve kendisi ilk retmen manasna mualliml-evvel unvanyla anlmfltr.
Roma Devlet Gelenei

Bizans Devleti 6.yzyldan sonra Roma geleneklerinden uzaklaflarak kendine ait
deerler oluflturmaya bafllamfltr. Bununla birlikte imparatorluun siyasi dflncesi, devlet organizasyonu, idari kurumlar, mali teflkilat, diplomasi, ordu ve hukuk alannda Romann etkisi azalarak da olsa imparatorluun sonuna kadar devam etmifltir.
Roma dnyasn merkezi ynetim anlayfl, taflrann merkeze yollar kanalyla sk bir flekilde balanmas ve imparatorluk otoritesine karfl gelenlerin sert bir flekilde cezaladrlmas ilkesi Bizans dneminde de srdrlmfltr. Bizans da Roma gibi merkezi otoritesini salamak iin gelirlerinin byk bir ksmn orduya ve mekezi brokrasiye harcyordu. Bu harcamalarn finanse etmek iin imparatorluun
tm eyaletlerinde vergi toplama kapasitesine sahip mali brokrasiyi oluflturmufltu.
Grevliler, halkn sahip olduu mlk ve arazileri vergilendirmek iin nfus saym
gereklefltiriyorlard. Bu gelenek Bizansta da srdrld. Kayt sistemi Romada
olduu gibi stanbulda da her trl imparatorluk kararnn nsha olarak tutulmas olarak devametti. Adaletsizik konusunda imparatorluun drt bir tarafndan
impatora yazlan dilekelere cevap verilmeye zen gsteriliyordu. Bu genifl brokrat a, imparatora itaat eden ve imparatorun atama ve azletme yetkisine bal olarak, monarflik rejimin bir gstergesi fleklinde Bizans imparatorluunun sonuna kadar varln korudu. Btn imparatorluu etkileyecek kararlarn alnd stanbuldaki imparatorluk saray Romadaki Palatine tepesinde yer alan Augustus Saray model alnarak oluflturuldu. Saray, byk tren salonlar, imparatorluk ailesinin
ve hizmetkrlarnn yaflam alanlarn, hamam, garnizon, kilise, merkezi ynetimin
pek ok brosunu da ieriyordu. Bu sarayda byk bir ktphane bulunuyordu
ve imparatorun ocuklarna eitim verilen yer olarak kullanlyordu. Saray ktphanesi imparatorlara bilgi kayna olarak hizmet verirken burada alfltrlan uz-
Bizans Tarihi
man kadrolar tarafndan el yazmalarn oaltlan nshalar yabanc hkmdarlara

hediye olarak sunuluyordu. (Herrin, 2010, s. 54-66)
Dou Roma mparatorluunun M.. 100 ve M.S. 100 yllar arasnda 2 asr iinde infla ettii askeri yollar, Bizans dneminde de kullanld. Bu yollar askeri seferlere hizmet ettii kadar nakliye, posta ve istihbarat ann da oluflturulmasn salyordu. Yollarn onarlmas iin yerel nfusa vergi konuldu ve yollardaki gvenliin salanmas iin de derbeni teflkilatlar oluflturuldu. Zaman iinde Bizans dneminde yeni gzergahlar almakla birlikte Romann oluflturduu ana yollar Bizansn son yllarna kadar kullanld. Bizans ordusu, dfl glere karfl askeri snr
blgelerine yerlefltirilmifl savafl kuvvetlerden, imparatorluk arazisi iinde asayifli
temin etmek iin yaya ve atl birlikler ile stanbulda imparatorun ve baflkentin gvenliini salayan ve ounlukla Cermen ve skandinav kkenli Varanglarn oluflturduu muhafz ktalar ieriyordu. Zaman iinde tpk Romada olduu gibi cretli askerler Bizans ordusunun vazgeilmez unsurlar haline gelmifltir. Bizans ordusunu yneten subaylar sonucu zafer olmayan muharebeye girilmemesi konusunda sk bir eitim alyorlard. Bu arada Bizans diplomasisi imparatorluk iin yaklaflan tehlikeyi anlaflmalar ya da hara vererek nlemeye alflyordu. Bu baflarlamazsa dflman olarak alglanan siyasi oluflumunun rakibi ile anlaflmalar yaplyor
ve Bizans devreye girmeden iki yabanc gcn birbirini yok etmesi planlanyordu.
Btn diplomasi alflmalar baflarszlkla sonuland zaman Bizans ordusu savafl
iin hazrlanyordu. Roma geleneinden alnan bu unsurlar yeni baflkent stanbula
taflnd zaman, flehir, yeni Roma manasnda Neva Roma olarak adlandrld. (Haldon, 2007, s. 28-29; Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 53-65)
Ortodoks Hristiyanlk
Hz. sa ile zuhurundan yaklaflk asr sonra Hristiyanlk, horlanma ve yasaklanma srelerini tamamladktan sonra Roma mparatorluu tarafndan nce serbest braklmfl, daha sonra da resm din olarak benimenmifltir. Ancak bu noktaya gelindiinde sa ve Havarilerini tanyanlar tanyan kuflaklar ortadan kalkmfl,
Hristiyanln temel ilkelerinin neler olduu konusunda genel belirsizlik ortaya
kmfltr. Bundan dolay her grup Hristiyanln kendi yorumunun doruluunu
savunurken farkl yorum getiren gruplar ise sapkn (heretik) olarak tanmlamfltr. Bu belirsizlie son vermek zere 325 ylndan itibaren Hristiyanlk inancnn
ilkelerini belirlemeye ynelik sinod ya da konsil denilen ve yetkili tm din otoritelerin katld toplantlar gereklefltirilmifltir. Bu toplantlar sonucunda herkes
tarafndan kabul edilmese de imparatorluun resm din grflnn ilkeleri ve
Hristiyanln kaynaklar belirlenmeye alfllmfltr. Hristiyanln temel kaynaklarn ncil, Havari pederleri, kilise babalar ve kilise retmenleridir. Hristiyanln yazl kayna olarak Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ncillerinin sahih olduu kabul edildi. Havariler zamannda yaflamfl ya da havarilerin rencileri olmufl olan Romal Clement, Antakyal gnatius, zmirli Polikarpos ve Pamukkaleli
Papias gibi erken dnem Hristiyanlk yazarlar olan havari pederleri Hristiyanln kaynaklarndan birisi kabul edildi. Byk evrensel retmenler olarak kabul edilen Byk Vasil, Nenizili Gregor ve oannis Hrisostomos gibi Hristiyan
kilisesinin tarihini yazanlar kilise pederleri ad altnda Hristiyanln dier kaynak grubunu oluflturdu. Ayrca skenderiyeli Kiril, Kudsl Kiril, fiaml oannis
gibi din ve bilim adamlar da kilise retmenleri adyla Hristiyanln temel kaynaklarndan birisi olarak kabul edildiler.
lki 325 ylnda ve yedincisi znikte gereklefltirilen konsillerde Hristiyan dnyasnn genifl bir katlm ile ortak ilkeler belirlendi. Bu konsillerin siyasi ve dini olmak zere iki temel amac vardr. Siyasi alglayfla gre Bizans imparatoru, Tanrnn yeryzndeki kralln onun adna yneten kifliydi. Yetkisi, Tanr tarafndan
verilmiflti. Ortodoks bakfl asna gre yeryznde tek bir krallk olabilirdi. Bundan dolay da Hristiyanln tek bir doru yorumu olabilirdi. Bu tek doru yorumu da kilise yapmalyd. mparatorun gzetiminde kilisenin yapt yoruma doru
yorum manasnda Ortodokslukluk denildi. Ortodoksluk dflncesi temellerini havariler geleneine dayandrd. Ancak teslis olarak adlandrlan Baba (Tanr), Oul
(sa) ve Kutsal Ruh konusundaki teolojik tartflmalar hi bitmedi.
Rahip Arius 4. yzylda Oulun (sa), Tanr gibi ezeli olarak mevcut olmadn ve Baba (Tanr) tarafndan yaratlmfl olduunu iddia etti. 325 ylnda znikte
toplanan ilk konsilde bu grfl aforoz edildi. Konsil, Oulu Tanr ile ayn zl ve
Baba ile birlikte ezeli ve ebedi olarak bir arada bulunan ve ayn ilahi ruhu paylaflan olarak tanmlad. Bylece resm Ortodoksluun ilkesini de belirlemifl oldu. Ancak bu dnemde Hristiyan teolojisinde ortaya kan dier bir tartflma konusu ise
sann bedeninde insan ve Tanrnn nasl birlefltii sorusu idi. sann ve Tanrnn
znn ve doasnn ayn olduunu iddia eden monofizist grfle karfl 431 ve 449
Efes konsilleri ile 451 ylndaki Kadky konsilinde sann blnmeyen, ayrlmayan, deiflmeyen ve karflmayan iki doasnn (insan ve Tanr) olduu fleklindeki
reti resm Ortodokslua ilave edildi. Bunun zerine 5,6 ve 7. yzyllarda monofisizm, 8 ve 9. yzyllarda ikonoklazma (tasvirkrclk), 9. yzyln ortasnda pavlikanizm ve 12. yzylda bogomilizm sapknlk olarak nitelendirilerek mcadele
edildi. Her ne kadar bu mcadele esnasnda baz kesimler resm Ortodoksluun
dflnda brakldysa da genifl bir kitle imparatorluk otoritesi ve kilise teflkilat yoluyla resm Ortodoksluun iine ekildi. Bylece Ortodoks bakfl asna gre yeryznde nasl tek bir Tanr krall olmas gerekiyorsa, Hristiyanln da tek bir
doru yorumu gereklefltirilerek imparatorun meflruiyetini srdrmesi saland.
mparator Teodosios (379-395) zamannda Katolik kilisesi kuruldu. Kendilerini
sann havarisi Petrosun Vatikanda kurduu kiliseye balayan Katolik Roma kilisesi Hristiyanlk hiyerarflisi iinde stn olduunu iddia ediyordu. Romay yine
havarilerin kurduu skenderiye ve Antakya kiliseleri takip ediyordu. Bu kiliseye Bizans imparatorunun siyasi gc ile stanbul ve Kuds kiliseleri de ilave oldu.
Konsiller yoluyla stanbul patrikliinin kiliseler hiyerarflisindeki yeri ykseltildi.
Ancak Roma kilisesi ile stanbul patriklii arasndaki mcadele siyasi olaylarn geliflimiyle her zaman varln korudu.
Daha nce stanbul patrikliinin muhalefeti ile Hristiyan amentsnden karlmfl olan sann znn ouldan/filioqueden geldii ifadesi 11. yzyln baflnda Roma kilisesi tarafndan metne yeniden kondu. Bu olay taraflarn biribirini doru inantan uzaklaflmakla sulamalar ve 1054 ylnda shisma denilen Katolik ve
Ortodoks kiliselerinin gnmze kadar devam eden blnmesini ortaya kartt.
Roma ve stanbul patriklii arasndaki mcadele Gotlarn 340 ylndan sonra Ortodoksluun daha sonra sapkn olarak nitelendirilecek Ariusuluk mezhebine girmesiyle bafllad. Gotlar, gelifltirdikleri alfabe ile ncili Gotaya evirdiler. Ancak daha
sonra Roma kilisesi, baflta Gotlar olmak zere tm Cermen kabilelerini nce Arius
mezhebinden sonra da Ortodoksluktan uzaklafltrarak bu kavimleri Katolik dnyas iine ald. Benzer bir mcadele 9. yzyln ikinci yarsndan bafllayarak Slav dnyas iin de yafland. Ancak bu mcadeleden stanbul kilisesi galip kt. 860 ylnda Bulgarlar, 990lardan sonra da Kiev Ruslar, Ortodoks dnyasnn iine ekildi.
Pavlikanizm ve Bogomilizm:
9. yzyln ortasnda Dou
Anadoluda ortaya kan ve
muhtemelen ilk
savunucularndan birisi olan
Samsatl Pavlosun ad
verilen
Pavlikanizm/Pavlosuluk,
dalist ve yeni maniheist
unsurlarn Hristiyanlkla
karflm sonucu ortaya
kmfltr. 870lerde Abbasi
halifeleriyle iflbirlii yaparak
Bizansa karfl mcadele
eden Pavlosular Bizans,
Dou Anadoludan alarak
Balkanlara iskan etmifltir.
Pavlosuluk Balkanlardan
katt yeni unsurlarla Slav
arasnda Bogomilizm adyla
yer bulmufltur.
10
Bizans Tarihi
Bylece Bizans, Ortodoks kilisesinin yapsnda teflkilat ve ideolojisinde Bizans nfuzunu Balkan kltrlerine intikal ettirmeyi baflard. 1054 ylndaki kiliselerin ayrlmasna son vererek kiliselerin tekrar birlefltirilmesi abasna birlik anlamnda union denildi. Katolik kilisesi, Mslman dnyasna karfl Bizansa yardm unionun
gerekleflmesine balad. Katolik Latinler, bu dini meseleyi kullanarak 1204 ylnda gereklefltirdikleri stanbul iflgalini hakl gstermeye alfltlar. Gerek manada
halk arasnda benimsenmemifl ve tepki gsterilmifl olmasna ramen Bizans imparatorlar 1274 ylnda Lyon ve 1438/39 Ferara-Floransa Konsilinde Katolik kilisesinin stnln kabul etmelerine ramen batdan umduklar yardm bulamadlar
(Herrin, 2010, s. 67-86 Baskc, 2009, s. 96-101).
4. yzyln sonunda Hristiyanlk, Bizans Devletinin dini haline geldiinde Hristiyan olmayanlarn devlet memuru olma ihtimali ortadan kalkt. Daha nce pagan
zlmne maruz kalan Hristiyanlar, nce paganlar dflladlar, daha sonra da onlarn tm mabetlerini yktlar. Hristiyanlar, Tanr tarafndan Hz. sa yoluyla kendilerinin seilmifl millet olduuna ve seilmifl halkn pelerinini Tanrnn Hristiyanlara
aktardna inanyorlard. Tanr tarafndan seildiine inanlan Ortodoks imparator,
Hristiyan ekmenik (sahip olunan Uygar Roma topraklar) dnyasn, inanszlara!
karfl savunmak durumundayd. Sapknlk, ayn zamanda imparator otoritesine muhalefet olarak alglanyor ve ihanetle sulanyordu. Bu anlayfln sonucu olarak Ortodoks dzene ve Tanrnn atad yneticiye karfl eylemlere verilen cevap ite ve
dflta savafl fleklinde kendini gsteriyordu. Yaplan savafllar Bizans mparatorlar
barfl korumak, Hristiyan dnyasnn topraklarn geniflletmek ve Tanrnn seilmifl halkn savunmak temeline dayandrarak hakl gstermeye alflyorlard. Tanrnn semavi desteini almadan savaflmann imkansz olduuna inanan Bizans ordusu, zaferlerini Tanrnn seilmifl halkn yannda olmas fleklinde yorumlarken yenilgilerini ise Tanrnn kendilerini gnahlar iin cezalandrd ynnde deerlendiriyordu. stanbulun fethini anlatan bir Bizans kroniinde stanbulun alnmamas
iin Tanrya dua etmeleri ve stanbulun Osmanllar tarafndan fethi zerine Tanr hangi gnahlar iin bilmiyorum, ama dikkate almad cmlesiyle de Bizansllarn
bu inanfllarn imparatorluun son gnne kadar devam ettirdikleri anlafllyor (Nicolle-Haldon-Turnbull, 2010, s. 93- 97; Sfrancis, 2009, s. 292).
stanbul
Dioklitianos dneminde (284-305) drt bafll ynetim denilen tetrarhia sistemine
geildiinde Roma flehri nemini yitirmeye bafllad. mparatorluun merkezi Diokletianos zamannda zmite nakledildi. I. Konstantinos (306-337) baflkenti stanbula taflma karar ald. Bu kararn alnmasnda stanbulun corafi konumu kadar
dnemin askeri, siyasi, ticari ve dini nedenleri de rol oynamfltr. 324 ylnda stanbulun inflasna baflland. Romada olduu gibi Sarayburnunda muhteflem bir saray,
senato binas, hipodrom ve kiliseler yapld. Meydanlar, sanat eserleriyle donatld
ve karadan gelebilecek saldrlara karfl Marmaradan Halie kadar uzanan surlar
infla edilerek 11 Mays 330 tarihinde stanbul resmen Bizansn baflkenti oldu. fiehir, kurucusunun adna izafeten Konstantinin flehri manasnda Konstantinopolis
adyla anld. (Demirkent, 1992, s. 230-244)
Bizans tarihi bundan sonra stanbulun kaderiyle rtflt. Pek ok tarihi, Bizans Devletinin bafllang noktas olarak stanbulun kurulmasn alrken bitifl tarihi
olarak stanbulun fethini gsterdi. Bizans devletinin dier blgelerde geen tarihi
stanbulda yaflanan ve kayda geirilen olaylar kadar tutmaz. Bu ynyle Bizans tarihi bir bakma stanbul tarihi de demektir.
stanbul flehriyle zdeflen unsurlardan birisi, onun surlardr. stanbulun ilk surlar kurucusu Konstantinos tarafndan 328 ylnda yaya halde ve elinde bir mzrakla bizzat izilmifltir. Konstantinos tarafndan infla edilen bu surlar, kentte daha nce var olan Antik surlarn kat uzanda infla edilmifltir. mparator Valens (36478) tarafndan gnmze kadar ulaflan Bozdoan su kemerleri infla edildi. Bu su
kemerinin 9. yzylda yaplan onarm esnasnda alt bin iflinin afltrlmas bu su
kemerinin muhteflemliini aklamaya yeterlidir. Hunlarn Bizans topraklarnda
ilerlemesi ve stanbulu ele gerime ihtimali karflsnda II. Teodosios (M.S.408-450),
I. Konstantinosun infla ettii surlarn 2,5 km ilerisinde bat ynnde Antemios
isimli bir mimara kendi adyla anlacak olan surlar 413 ylnda infla ettirtti. Bu surlar stanbul flehrinin gerek snrlarn belirledi. 447 ylnda yaflanan deprem esnasnda yklan surlar 3 ay iinde onarld ve Atillann stanbulu ele geirmesine engel oldu. Bu surlara 627 ylndaki Avar kuflatmas srasnda Vlaherna tarafnda bulunan Meryem adna kurulmufl olan kilisenin de iine alnmas ve flehrin savunulmasn arttrmak amacyla ilave surlar infla edildi. I. Manuil Komninos (1143-1180)
zamannda bugnk Vlaherna sarayn kuflatan surlar yapld. Buna ramen 1204
ylnda Hallar, Vlaherna surlarnn bulunduu yerden stanbulu iflgal etti. nfla
edilen stanbul surlarnn 447den sonra en kapsaml tamirat 1345 ve 1441 yllarnda gereklefltirildi. Bu surlar 627 ylnda Avar ve Pers kuflatmasn, 674-678 yllar
arasnda Hz. Muhammedin sancaktar ve sahabenin hayatta kalan son temsilcisi
Ebu Eyybin de katld Arap muhasarasn, 717 Arap kuflatmasn, 813 ylnda
Bulgar Han Krumun saldrsn, 860 ylndaki Rus kuflatmasn engelleyebilmifl ve
gnmze kadar ulaflmfltr.
stanbulun gvenliinin salamann yan sra I. Konstantinostan bafllayarak
nfusunun da arttrlmas politikas izlenmifltir. Bu amala stanbula yerleflenlere
iaflelerini karfllamak iin devlet tarafndan bedava temel yiyecek maddelerinin
salanmas ilkesi benimsendi. Temel yiyecein yan sra stanbul halkna elence
sunmak da devletin grevi olarak kabul edildi. Bu politikaya ekmek ve sirk siyaseti denildi. 7. yzyln baflnda stanbulun tahl ihtiyacnn karflland Msrn
nce Sasaniler tarafndan alnmas, daha sonra da Mslmanlar tarafndan fethinden sonra da bu politika srdrld. 378 ylnda stanbul surlarnn nnde grlen Gotlar, flehirde kendilerine karfl koyacak bylesine byk bir kalabal karfllarnda grnce kente saldrmaktan vazgemifllerdi. 542 yllarnda yaflanan vebadan nce stanbulun nfusunun yarm miliyona ulaflt idda edilmektedir. 12.
yzylda yaklaflk 400 bin olan stanbul nfusuna hala yeterli ekmek piflirilebiliyordu. Hipodrom kamusal elencelerin yapld yerdi. At ve araba yarfllar, yefliller ve maviler olarak adlandrlan toplumsal gruplar tarafndan gereklefltiriliyordu. Bu yarfllarn arasnda gereklefltirilen jimnastik, atletizm, boks, vahfli hayvan gsterileri, pandomim, dans ve mzik gibi faaliyetler de bu toplumsal gruplarn sorumluluu altndayd.
Roma Devlet geleneinden intikal eden ekmek ve sirk politikas Hristiyanln ve kilisenin g kazanmasyla engellenmeye alflld. Bu trenler Hristiyanlarn orba ve mafiret (kurtulufl) trenlerine dnflt. Antik Yunan oyunlarnn tiyatro ve mzik konseri mekanlar (Odeon), yap malzemelerinin elde edildii tafl
ocaklarna evrildi. Ancak hipodromdaki elenceler hibir zaman kaldrlamad. stanbulun 11 Maysta kuruluflunun yldnmleri hipodromda gereklefltirildi. Dflmanlarn ve mahkumlarn lm, gen imparatorun doumu ve ta giyme gibi trensel olaylar iin hipodrom toplanma yeri olma zelliini korudu. mparator halk ile hipodromda yz yze geliyordu. 12. yzylda imparatorluk ailesi dnleri-
11
12
Bizans Tarihi
ni Vlaherna saraynda kutlamaya karar verdiinde halk buna karfl kmflt. Hipodrom, stanbul flehir hayatnda ylesine bir rol oynuyordu ki imparatorlar halkn
eelencesi iin nemli miktarda fonlar ayryorlard. Hipodromda senato, ordu ve
halkn nnde yaplan ta giyme treni, 457 ylnda patrik tarafndan Aya Sofyada
ta giydirme seramonisine dnflt. 532 ylnda Nika ayaklanmas srasnda yanan
Aya Sofya kilisesinin yerine imparator I. Iustinianos, Milletli sidoros ve Aydnl
Antemios adl mimarlara gnmze ulaflan Aya Sofya kilisesini infla ettirdi. Aya Sofia kilisesi ykseklii ve kubbesi ile uzun asrlar dnyann en yksek binas olarak
kald. Seyyahlar, Pers etkisiyle oluflturulan, altn aalarn stnde altndan kufllarn tt imparatorun her iki yannda aslanlarn kkredii, su saatleri ve astronomik rasat aletlerin bulunduu, altndan yaplmfl mutfak eflyalarnn kullanld Bizans sarayn ve stanbulu anlatmaktadrlar. Ancak stanbulun bu muhteflemliinden 1204 ylnda gerekleflen IV. Hal Seferinden sonra pek fazla bir fley kalmaz.
Latinler, yamaladklar altn at heykellerini ve deerli pek ok eseri Venedik baflta olmak zere Bat flehirlerine gtrrler. Pek ok kilisenin altn ve gmflten
kaplamalar sklerek yamalanr. Bu durum bir ok binann tabiat flartlarna dayanamadan yklmasna sebep olur. Trkler, stanbulu fethettikleri zaman nfusu
40 binin altna dflmfl ve mevcut yaplar baflkent olmaya yeterli olmayan bir flehirle karfllaflrlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Antik YunanSIRA
kltrnn
gnmze ulaflmasnda Bizans ve slam dnyasnn etkisi ne
SZDE
olmufltur?
fi N E L M
BZANSD TARHNN
DNEMLENDRLMES
Bir devletin tarihini dnemlendirmek alfltnz konuya gre deiflebilmektedir.

Ayn devletin
S Otarihi
R U sz gelimi sanat tarihi asndan kaleme alndnda baflka bir
tasnifle ya da siyasal tarih asndan yazldnda farkl bir dnemlendirme ile karfllaflabiliriz. Bir devletin tarihini alara ayrmak aslnda tarihilerin o devletin tariDKKAT
hini daha kolay retmeye ynelik uyguladklar bir metodtur ve tarihiler her zaman kendi aralarnda dnemler hakknda hemfikir olamazlar. Bizans tarihinin dSIRA SZDE
nemlendirilmesi
konusunda tarihiler arasnda deiflik grfller vardr. Bunun sebepleri arasnda Bizans devletinin ne zaman bafllayp ne zaman bittii konusundaki tartflmay gsterebiliriz.
AMALARIMIZ
Tarihilerin bir ksm Bizansn bafllang tarihi olarak Dioklitianosun 284 ylnda tahta kmasn, 324 ylnda stanbulun inflasna bafllanmasn, 330 ylnda stanbulun resmi
K baflkent
T A P olarak ilan edilmesini, 395 ylnda imparatorluun Dou ve
Bat Roma olarak ikiye ayrlmasn ya da 476 ylnda Roma flehrinin Cermenler tarafndan ele geirilmesini kabul ederler. Bu tarihleri kabul etmeyen Bizantinistlere
de rastlanr.
Onlara gre 7. yzyldan nceki tarih Roma devletinin tarihidir ve bu
TELEVZYON
dnem ancak protobizans yani Bizans ncesi olarak adlandrlabilir. Bundan dolay onlar iin Bizansn bafllang noktas Herakliosun 610 ylnda tahta kfl ya da
711 ylnda III Leonun imparator olmas olay Bizansn bafllang noktas olarak
N T E R NBizans
ET
kabul edilebilir.
devletinin bafllang noktasyla ilgili enteresan bir grfl de
1204 yl olduudur. nk 1204 ylnda gerekleflen Hal seferiyle Roma devleti
yklmfl ve bu olayn ortaya kartt znik devleti ve onun 1261 ylnda stanbulu
ele geirerek flehri tekrar baflkent haline getirmesi Bizansn bafllang noktasdr.
Bizans devletinin bitifl tarihi konusunda da deiflik grfller mevcuttur. En yaygn olan grfl, 1453 ylnda stanbulun Trkler tarafndan fethedildii tarih, Bizansn bitifl noktasdr. Bunun yan sra 1461 ylnda Trabzon ve Mora despotluu-
N N
nun Osmanlya balanmas da Bizansn bitifl tarihi olarak verilmektedir. 1204 ylnda Hallarn stanbulu ele geirerek yamalamasn ve burada 57 yl sren bir
devlet kurmalarn Bizansn gerek yklfl tarihi olarak gsteren tarihiler de mevcuttur. Bununla birlikte Bizansn bafllang ve bitifl tarihi olarak en ok itibar edilen grfl ise Bizansn 11 Mays 330 ylnda bafllad ve 29 Mays 1453 tarihinde
bittiidir. Bu grfle gre Bizans devleti 1123 yl varln srdrmfltr (SavvidesHendrickx, 2001, s. 19-22).
Bizans Tarihinin Hanedanlara Gre Tasnifi

Yaklaflk bin asrdan fazla sren Bizans imparatorluunun dnemleri, devleti yneten hanedanlara gre, kronolojik dnemlere gre ya da sosyal, kltrel ve ekonomik olaylara gre yaplan tasniflerle dnemlendirilmeye alfllmfltr. Monarflik
rejimlerin arlkl olduu ve hanedanlarn devletleri ynettii yeni ve yaknalar
boyunca Bizans tarihini hanedanlara gre tasnif etme daha yaygn olarak grlen
bir durumdur. Bizans tarihinde 90n zerindeki imparator temel olarak 14 hanedana mensup olarak kabul edilir.
Bu tasnife gre Bizans devletinin dnemlerini 306 - 363 Konstantinos, 364 - 457
Valens ve Teodosios, 457 - 518 Leon, 518 - 578 ustinianos, 610 - 711 Heraklios,
717 - 802 Suriyeli (savrian) Leon, 820 - 867 Amorion, 867 - 1056 Makedonya, 1057
- 1185 Dukas ve Komninos, 1185 - 1204 Angelos, 1204 - 1261 Laskaris ve son olarak 1261 - 1453 yllar arasnda Paleologos hanedanlar oluflturur.
Hanedan kurucular olan Konstantinos gnmzde Srbistan snrlar iinde kalan Nifl flehrinde, Valens Hrvatistanda, Teodosios spanyada, Leon Gney Trakyada yaflayan Vessi kabilesine mensup biri olarak Arnavutlukta, ustinianos skp yaknlarndaki Tavresiumda, Heraklios Ermeni bir ailenin mensubu olarak
Kapadokyada, Suriyeli ya da savrian hanedann kurucusu Leon Maraflta, Amorion hanedannn kurucusu II. Mihail Afyon Emirda yaknlarndaki Amorion flehrinde, Makedonya hanedannn kurucusu I.Vasil Ermeni kkenli bir ailenin ocuu
olarak Edirnede domufltur. Dukas ve Komninos hanedannn ilk temsilcileri Paflagonya, Angeloslar Alaflehir, Laskarisler Selanik kkenliydiler ve Paleologoslar da
gemifllerini antik dnyaya kadar gtryorlard. Bizans yneten btn bu hanedanlar ayn zamanda hem corafi olarak hem de etnik olarak Bizans imparatorluunun ne kadar genifl alanlar kapladn ve kozmopolit bir yapya sahip olduunu da gsteriyordu.
Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi

Kronolojik ya da klasik yaklaflma gre Bizans imparatorluu tarihi ana dneme ayrlr. Bunlar 284 - 717 yllar arasnda erken Bizans dnemi tarihi, 717 - 1204
seneleri arasnda orta Bizans dnemi ve 1204 - 1461 yllar arasnda ge Bizans dnemidir. Erken Bizans dneminin zellikleri arasnda Dioklitianosun tetrarfli ynetimine geerek baflkenti zmite taflmas, stanbulun inflas ve baflkent olarak ilan
edilmesi, II. Teodosios (408 - 450) zamannda stanbul surlarnn inflas ve stanbul
niversitesinin kurulmas, Roma flehrinin Cermenler tarafndan alnmas ve Bat
Roma topraklarnn kayb, I. ustinianos (527 - 565) dneminde talya, Gney spanya, Kuzey Afrikada Bizans egemenliinin tekrar kurulmas ve Aya Sofyann inflas, 610 ylnda Herakliosun tahta kmas, Sasanilerle savafl, tema sistemin uygulanmas ve Bizansn Msr, Filistin, Suriye, Gneydou ve Dou Anadolu topraklarn Mslman Araplara kaptrmas ile Balkanlardaki Slav istilas saylabilir.
13
14
Tablo 1.1
Bizans mparatorlar
Tablosu
Bizans Tarihi
I. Konstantinos
324 337
VII. Konstantinos
913-959
Konstantios
337 361
I. Romanos Lakapenos
920-944
Iulianos
361 363
II. Romanos
959-963
Iovianos
363 364
II. Nikiforos Fokas
963-969
Valens
364 378
I. Teodosios
379 395
I. oannis Cimiskis
969-976
Arkadios
395 408
II. Vasil
976-1025
II. Teodosios
408 450
VIII. Konstantinos
1025-1028
Markianos
450 457
III. Romanos Argiros
1028-1034
I. Leon
457 474
IV. Mihail
1034-1041
II: Leon
474
V. Mihail
1041-1042
Zenon
474 475
Zoi ve Teodora
1042
Vasiliskos
475 476
IX. Konstantinos Monomahos 1042-1055
Zenon (ikinci defa)
476 491
Teodora (ikinci defa)
1055-1056
I. Anastasios
491 518
VI. Mihail
1056-1057
I. Iustinos
518 527
I. sakios Komninos
1057-1059
I. ustinianos
527 565
X. Konstantinos Dukas
1059-1067
II. ustinos
565 578
IV. Romanos Diogenis
1068-1071
Konstantinos I. Tiberios
578 582
VII. Mihail Dukas
1071-1078
Mavrikios
582 602
Fokas
602 610
III. Nikiforos Votaniatis
1078-1081
I. Aleksios Komninos
1081-1118
II. oannis Komninos
1118-1143
I. Manuil Komninos
1043-1180
II. Aleksios Komninos
1180-1183
I. Andronikos Komninos
1183-1185
Heraklios ve III. Konstantinos 610 641

II. Konstans
641 668
IV. Konstantinos
668 685
II. ustinianos
685 695
Leontios
695-698
II. Tiberios
698-705
II. sakios Angelos
1185-1195
II. ustinianos (ikinci defa)
705-711
III. Aleksios Angelos
1195-1203
Filipikos
711-713
II. sakios ve IV. Aleksios
1203-1204
II. Anastasios
713-715
V. Aleksios Murcufilos
1204
III: Teodosios
715-717
I. Teodoros Laskaris
1204-1222
III: Leon
717-741
III. oannis Dukas Vatacis
1222-1254
V. Konstantinos
741-775
II. Teodoros Laskaris
1254-1258
IV. Leon
775-780
IV. oannis Laskaris
1258-1261
VI. Konstantinos
780-797
rini
797-802
VIII. Mihail Paleologos
1259-1282
I. Nikiforos
802-811
II. Andronikos Paleologos
1282-1328
I. Mihail Rangabe
811-813
III. Andronikos Paleologos
1328-1341
V. Leon
813-820
V: oannis Paleologos
1341-1391
II. Mihail
820-829
VI. oannis Kantakuzinos
1347-1354
Teofilos
829-842
IV: Andronikos Paleologos
1376-1379
III. Mihail
842-867
VII. oannis Paleologos
1390
I. Vasil
867-886
II. Manuil Paleologos
1391-1425
VI. Leon
886-912
VIII. oannis Paleologos
1425-1448
Aleksandros
912-913
XI. Konstantinos Paleologos
1448-1453
Orta Bizans dnemi ise Sryani asll Leon hanedannn tahta kmasyla bafllar. Bu dnemin nemli olaylar arasnda ikonoklazma hareketi Anadoludaki
Mslman ilerleyiflinin durdurulmas ve 1025 ylnda len Makedonya hanedanndan II. Vasilin Bizans otoritesini Anadoluda ve Balkanlarda tekrar kurmas,
II. Vasilden sonra Bizans devletinin zayflama srecine girmesi, 1071 ylnda
Seluklulara karfl Malazgirtte ve 1176 ylnda Miriokefalonda alnan yenilgiler
ve 1204 ylnda Hallarn stanbulu iflgali gsterilebilir.
Ge Bizans dneminin nemli olaylar arasnda 1204 Latin iflgali sonucunda Bizansn devam olduunu iddia eden Trabzon, Epir ve znikte yeni devletiklerin
ortaya kmas, stanbulla birlikte Selanik, Tiva, Atina ve Morada Latin dukalklarnn kurulmas, 1261 ylnda stanbulun son Bizans hanedan Paleologoslar tarafndan ele geirilmesi, Anadoluda Osmanllar, Balkanlarda Srp ve Bulgarlarla mcadele, Bizans devletinin stanbul ve evresiyle snrl bir flehir devletine dnflmesi
ile stanbulun 1453 ylnda fethi sralanabilir.
Bizans Tarihinin Sosyal ve Kltrel Olaylara Gre Tasnifi

Bu tasnife gre Bizans imparatorluu 5 dneme ayrlr. Bunlar ge Roma imparatorluu dnemi, karalk a dnemi, geliflme dnemi, Batllaflma ve znik imparatorluu dnemi ile Boazlar imparatorluu dnemleridir.
Ge Roma imparatorluu dnemi 4. yzyldan 7. yzyln ortasna kadar devam
etmifltir. Bu dnem protobizans olarak da adlandrlr. Bu dnemin temel zellii
Roma dnyasna hakim olan antik flehir toplumunun korumas ve Akdeniz devleti zelliinin srdrlmesidir. Dnemin en nemli olay 4. yzylda stanbulun inflas ve baflkentin buraya taflnmasdr. 5. yzyln son eyreinde Roma flehri Cermen kabileleri tarafndan iflgal edilir ve Bat Roma topraklarnda Cermen asll devletler ortaya kar. Ostrogotlar talyaya, Vizigotlar spanyaya, Vandallarda Kuzey
Afrikaya yerleflir. 6. yzyln ilk yarsnda ustinianos bu topraklarda tekrar Bizans
hkimiyetini kurar. Ancak 6. yzyln sonunda imparatorluun Bat blgeleri yine
Cermen asll Lombardlarn eline geerken imparatorluun kuzey savunma hatt
Tuna Nehrini geen Avarlar ve Slavlar tarafndan afllr.
7. yzyln ilk eyreinde Sasaniler, Msr, Filistin ve Suriyeyi ele geirirler. Heraklios, Sasanilerle girifltii uzun savafllarda bu topraklar geri alr. Fakat 7. yzyln ortasna gelindiinde ad geen bu yerlerin tamam Mslmanlar tarafndan ele
geirilir. Bu dnemin imparatorlarnn byk bir ksm Balkan kkenlidir ve iktidarlar boyunca kendi hanedanlarnn otoritesini kurmaya alflrlar. Zaman zaman
pagan inancna dnen imparatorlara rastlansa da Hristiyanlk bu dnemde imparatorluun resmi dini haline gelir. Ancak sapkn olarak nitelendirilen dini akmlar
engellemek iin konsiller organize edilir. Ortodoksluun genel ilkeleri belirlenir.
7. yzyla gelinceye kadar skenderiye, Antakya ve Kartaca gibi byk flehirler
zenginliklerini srdrrler. Teodosios ve ustinianos dneminde karlan kanunlarla devletin hukuk yaps kuvvetlendirilir. Yunanca Latincenin yerini almaya bafllar. Ancak 7. yzylda Bizans imparatorluunun Orta Dou topraklarnn kaybedilmesi Bizans ekonomisini olumsuz ynde etkiler.
Karanlk a olarak adlandrlan dnem ise Bizans tarihinin 7. yzyln ortasndan 800/850 yllar arasndaki dnemi kapsar. Bu dnemde Bizans Suriye kkenli savrian ve Bat Anadolu kkenli Amorion hanedan ynetmifltir. 7. ve 8. yzyllarda Suriyeden spanyaya kadar Bizansn Akdeniz topraklarna Mslman Arap
aknlar gerekleflmifltir. Batda ise Bulgarlar, Balkanlarda kendi devletlerini kurmufllardr. Slavlar izleyen Bulgarlar, Balkanlarda Slavlarla birlikte kalc olmufllardr. Antik Roma kltr bu dnemde Orta a Bizans dnyasna dnflmfltr.
15
16
Bizans Tarihi
Balkanlarda ve Anadoludaki pek ok flehir klmeye, yok olmaya yz tutmufl ve

Kastron denilen kale flehirlere dnflmfltr. Bu dnemin belki de karanlk a
olarak anlmasnn en nemli nedeni yaklaflk 120 yl srecek olan konoklazma i
savafldr. konalarn put mu yoksa tanrya ibadette ara m tartflmas Bizansta binlerce insann lmesine ve Bizans tarihinin erken dnemlerinde oluflturulmufl pek
ok sanat eserinin yok edilmesine sebep olmufltur. Bu dnemde ziraate dayal Bizans ekonomisini ayakta tutabilmek iin ky halkna kolektif vergiler konulduu
gibi flhsa bal kelle vergileri de yaygnlafltrlmfltr.
Geliflme dnemi, 800/850 ila 1000 yllar arasndaki dnemi kapsar. Bu dnemin ynetici ailesi Makedonya hanedandr. Dnemin en nemli zellii Bizans
merkezi ynetiminin kurulmasnn baflarlmasdr. Bunun sonucu olarak ekonomi
canlanmfl, brokrasi geliflmifltir. Mslman Araplara karfl Gney Anadoluda ve
Dou Anadoluda toprak kazanmlar salanr. Balkanlarda Bulgarlar kesin bir yenilgiye uratlarak I. Bulgar devletine son verilir. Kltr alannda byk bir ilerleme grlr. Bizanstan kalan yazma eserlerin pek ou bu dneme aittir. Bundan
dolay geliflme dnemi, ansiklopedi a olarak da adlandrlr. Merkezi otoritenin
salanmasnn bir sonucu olarak Bizans toplumunda ortak ideolojik dflnce ve
kltrel birlik fikri hakim klnmfltr.
Batllaflma ve znik imparatorluu dnemi 1000 ila 1261 yllar arasn kapsar.
Bu dnemde Bizans imparatorluu, Komninos ve Laskaris hanedanlklar tarafndan ynetilmifltir. 1204 ylndaki IV. Hal seferine kadar taflradaki eyaletlerde yer
alan kasabalarn saysnda bir artfl gzlemlenir. Bunun sonucu olarak taflralar da
yar feodal asil snf ortaya kmaya bafllar. Komninoslar dneminde Bizans, feodal Avrupa toplumlarna benzemek iin uraflr. Ancak model aldklar Latin Bat
devletleri tarafndan dzenlenen IV. Hal seferiyle baflkentleri iflgal edilir. Bizansn yaklaflk 9 asr boyunca stanbulda oluflturduu hazinesi, sanat eserleri
yamalanr. Bizans bu iflgalin sonucu olarak paralanr. Trabzon, Epir ve znikte
Bizansn devam olduunu iddia eden beylik dzeyinde devletler ortaya kar.
Bunlardan 1204 - 1261 yllar arasnda znikte varln srdrenler, stanbulu
1261 ylnda ele geirerek Bizans tekrar ihya ederler.
Boazlar imparatorluu dnemi 1261 - 1453 yllar arasn kapsar. Bizansn ynetici ailesi bu dnemde Paleologos hanedandr. Boazlar imparatorluu diye
anlmasnn sebebi imparatorluun bu dnemde stanbul, Trakya, Selanik, Morann bir blm ve Ege Denizinde birka adayla snrl olmasdr. 13. asrda Bizans, Latin imparatorluunun tekrar kurulmamas ve rakibi Epir despotluunun ortadan kaldrlmasyla uraflmfltr. Bizansn dikkatini Batya ynlendirmesi Bat
Anadoluda Osmanllarn da dahil olduu Trk beyliklerinin ortaya kmasn kolaylafltrmfltr. 14. yzyln ikinci yarsnda stanbulun Srp devletinin eline gemesi sz konusudur. Bizans bu tehlikeden Osmanldan ald yardmla kurtulabilecektir. Bunun sonucu olarak 1371 ylndan itibaren Bizans, Osmanl devletinin vassal durumuna gelir. stanbulun Osmanlnn eline gemesini, Timurun Yldrm
Bayezidi 1402 ylnda Ankarada malup etmesi engeller. Slav, Latin ve Osmanl
dnyas arasnda skflmfl olan Bizans 1274 ylnda Lyon konsilinde 1439 Ferrara Floransa konsilinde Katolik Latin kilisesinin stnln kabul ederek Batdan
hibir zaman yeterince gelmeyen yardm almay umar. Osmanl dnyas arasnda
bir ada gibi kalan stanbul 1453 ylnda Osmanllar tarafndan fethedilerek Bizans
devleti sona erer (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 345 - 362).
SIRA SZDE
Bizans tarihinin
ve bitifli konusunda verilen tarihler nelerdir? Aklaynz.
SIRA bafllang
SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
YZYIL
BATI KOMfiULARI DOU KOMfiULARI KUZEY KOMfiULARI
4. yzyl
Ostrogotlar
Vizigotlar
Sasaniler
Gotlar,
Hunlar
5. yzyl
Vizigotlar
Ostrogotlar
Vandallar
Sasaniler
Atilla ve Bat Hunlar
6. yzyl
Vizigotlar
Ostrogotlar
Vandallar
Lombardlar
Sasaniler
Slavlar
Gktrkler
Avarlar
7. yzyl
Lombardlar
Sasaniler
Emeviler
Avarlar
Bulgar Trkleri
Hazarlar
8. yzyl
Lombardlar
Franklar
Emeviler
Abbasiler
Avarlar
Bulgar Trkleri
Hazarlar
9. yzyl
Franklar
Normanlar
Emeviler
Abbasiler
Bulgarlar
Hazarlar
Ruslar
10. yzyl
Normanlar
Abbasiler
Bulgarlar
Peenekler
Ruslar
11. yzyl
Normanlar
Varanglar
Hallar
Venedikliler
Seluklular
Bulgarlar
Peenekler
Uzlar
Ruslar
12. yzyl
Normanlar
Varanglar
Hallar
Cenevizliler
Seluklular
Kumanlar
Bulgarlar
Ruslar
Osmanllar
Anadolu Beylikleri
Kumanlar
Bulgarlar
Tatarlar
Srplar
Bulgarlar
Srplar
Tatarlar
13. yzyl
Venedikliler
Cenevizliler
14. yzyl
Venedikliler
Cenevizliler
Katalanlar
Osmanllar
Anadolu Beylikleri
15. yzyl
Venedikliler
Cenevizliler
Osmanllar
17
Tablo 1.2
Bizans ve Komflular
Tablosu
18
Bizans Tarihi
BZANS VE KOMfiULARI
Bizans imparatorluunun bin yl aflan tarihinde pek ok komflusu olmufltur. Bizans bunlar arasnda Ortaa boyunca varln korumufl tek devlet konumundadr. Bizansn komflular ya tarih sahnesine daha ge kmfllar ya da tarih sahnesinden ok abuk silinmifllerdir. Bizansn komflularna baktmz zaman bir milletten
ya da devletten daha ok halklarla karfllaflrz. Bunlarn ortak zellii belli bir dil
grubuna dhil olmalardr. Bu komflular arasnda Farfla konuflan halklar, Cermen
dili konuflan halklar, Trke konuflan halklar, Arapa konuflan halklar ve Slavca
konuflan halklarn Bizansla daha ok temas halinde olduunu syleyebiliriz. Bunlarn dflnda Bizansn skandinav ile Venedik ve Ceneviz gibi Latin halklarla da temaslar olmufltur. Bizans devletinin gney snr ou zaman Akdeniz olduu iin
Bizansn komflular Bat, Kuzey ve Dou ynnde oluflmufltur. Bizans imparatorluunun uzun zaman boyunca kuzey snr Tuna Nehri olurken, dou snr ise Frat Nehri olmufltur. Bat snr ise ok ksa bir sreliine Atlas okyanusu olmuflken
uzun bir sre Bat Balkanlarn Dalmaya kylar ile Macaristan arasnda kalan hat
olmufltur. Bizansn bu snrlarnda yer alan komflular tarih boyunca srekli olarak
deiflmifltir. Bizans bu komflularyla zaman zaman barfl iinde ama ou zamanda
savafl halinde olmufltur. nk Bizansn komflular yeni vatanlarn Bizansn eski
topraklar zerinde oluflturmufllardr.
Sasaniler
Bizansn dou komflular
hakknda daha fazla bilgiyi
Emeviler ve Abbasiler iin
bu kitabn 3. nitesinde,
Seluklular iin 5.
nitesinde ve Osmanllar
iin 6. nitesinde
bulabilirsiniz. Bizansn
kuzey komflularyla ilgili
ayrntl bilgileri ise Bizans
ve Kuzeyli Trk Komflular (4.
- 14. yzyl) adl 4. niteden
okuyabilirsiniz.
Bizans devleti tarafndan dnyann teki gz saylan Pers dnyasnda Sasani hanedan tarafndan 224 - 651 yllar arasnda kurulmufl olan devlet Sasaniler olarak
bilinir. Pers devlet geleneini benimsemifl olan Sasanilerde monarflik ynetim hkimdir. Kafkasya, Mezopotamya ve rana hkmetmifltir. Bizansn kuzeyde ve batdaki komflularnn pek oundan farkl olarak Sasanilerin kuvvetli bir devlet gelenei vardr. Bundan dolay Bizansla yaptklar savafllarda Sasaniler, zaman zaman yenilgiye urasalar dahi daha sonra corafyann da verdii avantajdan faydalanarak snrlarn korumuflturlar. 6. yzyln son eyreinde Bat Roma topraklarn kaybeden Bizans 571 ylnda Sasanilerle girifltii savaflta mttefik olarak Gktrklerle anlaflma yapmfltr. slamiyetin douflundan nce 7. yzyln ilk on ylnda Sasaniler, Bizansn Orta Dou topraklar olan Suriye, Filistin ve Msr iflgal etmifllerdir. mparator Heraklios (610 - 641) iktidarnn ilk yirmi yln bu topraklar
alabilmek iin Sasanilerle savaflarak geirmifltir. Bu uzun savafl dneminde ypranan Bizans ve Sasani dnyas arkasndan gelen hzl slam yaylflna engel olamamfltr. Bunun sonucu olarak ran, slam dnyasna katlrken Bizansn Orta Dou
topraklar da Mslmanlar tarafndan fethedilmifltir (The Oxford Dictionary of
Byzantium, 1991, s. 1845 -46). Bizansn dier doulu komflularn kronolojik olarak Emeviler, Abbasiler, Seluklular, Osmanllar olarak sralayabiliriz. Kuzey komflular ise daha ok Trk kkenli Hunlar, Gktrkler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar,
Peenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar olarak gsterilebilir.
Gotlar, Vizigotlar ve Ostrogotlar

Bizansn bat komflular olan Gotlar, Cermen asll bir halktr. Anavatanlar Gney
skandinavya olarak bilinir. Fakat Gotlar yerleflik bir toplum olmadklar iin 2.
yzylda douya hareket ederek Karadenizin kuzeyinde Dinyester ve Don Nehirleri arasna geldiler. 238 ylndan itibaren Gotlar Romann Tuna eyaletini, Balkanlar ve Anadolunun sahil flehirlerini yamalamaya baflladlar. 273 ylnda Roma im-
paratorluu Tuna Nehrinin Orta ve Afla blmnn kuzeyinde kalan topraklar

Gotlara brakt. Bu tarihten sonra 4. yzyl boyunca Gotlarn Vizigot ve Ostrogot
olarak ikiye ayrldklarn ve bat ynne hareket ettiini gryoruz. Bat Gotlar
olarak adlandrlan Vizigotlar arlkl olarak Got soyundan gelmekle birlikte Balkanlardaki halklarla karflmfl ok etnik yapl bir halktr. Ostrogotlar ise Don Nehrinin afla blmnde oturan ve Dou Gotlar olarak adlandrlan Gotlar kapsar.
Vizigotlar, 4. yzyln sonunda Bizansa karfl saldr ve yamalarda bulunarak
378 ylnda stanbul surlarnn nnde grldler. Ayn yl gerekleflen Edirne savaflnda Bizans imparatoru Valens, Vizigotlar tarafndan ldrld. Bizans antlaflma yaparak onlar Tuna eyaletine yerlefltirdi. Bundan sonra Bizans ordusunda Got
asll askerler ve generaller grlmeye bafllar. Bu yzylda Ulfilas adl bir Got ncili Yunancadan Gotaya evirir. Bunun sonucu olarak Gotlar arasnda Ortodoksluun Arius mezhebi yaylr. Ancak stanbulun ileri gelenlerinin ve halknn Gotlar hakkndaki flikyetleri tarihi kaytlara yansmfltr. Muhtemelen bunun bir sonucu olarak 12. Temmuz 400 tarihinde stanbulda Got askerlerine toplu bir katliam
uygulanr. Gotlarn Vizigot kolunu birlefltirerek onlarn lideri olan Alarik, Tuna
Nehrinin gneyinde kalan topraklarla birlikte Makedonya ve Trakyay yamaladktan sonra stanbul surlarna yaklaflt. Bunun zerine Bizans Alarike ordu komutan manasnda magister militium unvan verdi. Alarik geri ekilerek talyaya yneldi. 401 ylnda Alarik, Vizigotlar talyaya sevketti. Fakat Vandal lider Stiliho
onu talyadan uzaklafltrd. 408 ylnda Stilihonun lm zerine tekrar lirya blgesinden talyaya ynelen Alarik, 410 ylnn Austos aynda Romay iflgal etti ve
yamalad. Tarihi Jordanesin ifadesine gre ayn yl len Alarik, gney talyada
bulunan Busento rmann altna hazinesiyle birlikte gmld. 5. yzyln baflnda
Roma flehrinin yamalanmasndan sonra Bat Roma imparatorluu topraklar zerinde Cermen krallklar oluflmaya bafllad. 412 ylndan sonra Gney Galyaya geen Vizigotlar, 418 senesinde Tulus flehrinde kendi devletlerini kurdular. 416 ylnda Vizigotlar, Gney spanyaya gittiler ve burada karfllafltklar Vandal ve Alanlar yendiler. Batda kurulan Vizigot ve Ostrogot krallklar resmen tannmasa da Bizans tarafndan kabullenildi. 6. yzylda I. Iustinianos (527 - 565) dneminde talya ve spanyann gney blm tekrar Bizansn hkimiyetine geince Gotlar talyaya ynelen Lombardlara karfl Bizansn mttefiki haline geldiler ve zaman iinde eriyip kayboldular.
Karadenizin kuzeyinde Don Nehri civarnda yaflayan Ostrogotlar 375 ylnda
blgeye g eden Hunlarn tazyiki ile Panonya blgesine gelmifller ve burada 454
ylna kadar kalmfllardr. 5. yzylda liderleri Teodorik nderliinde byk bir Ostrogot birlii olufltururlar. Bu srada talyada imparator Romolusa karfl isyan eden
Cermen birliklerinin baflna geen general Odovakar devlet otoritesini hie sayar.
Bizans imparatoru Zenon (474 - 475), Teodorik komutasndaki Ostrogotlar, Odovakar yok etmek zere talyaya sevkeder. Teodorik, 17 yl sren bir mcadeleden sonra Odovakar yener ve talyaya hkim olur. Bizans adna talyann idaresini stlenir. Teodorik halkn Roma ilkelerine uygun olarak talyaya iskn eder ve
Revenay kendisine baflkent yapar. Arius mezhebine mensup olmasna ramen
Papa ile iyi iliflkiler kurar. talyay ld 526 ylna kadar ynetir. I. Iustinianosun
meflhur generali Belisariosun 535 ylnda talyay tekrar Bizansa balamak iin
at savafla karfl Ostrogotlar 20 yl savaflt. Ancak 555 ylnda Ostrogotlar, Bizans
hkimiyetini tandlar ve 568 ylnda talyann Po vadisine giren Lombardlarn arasnda eridiler (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 862).
19
20
Bizans Tarihi
Vandallar
Vandallar, Cermen kkenli halklardan birisidir Vandallar tarihiler tarafndan ilk
defa Alan ve Sev ittifak ile birlikte Ren nehrini geerek yl boyunca Galyann
yamalanmas olaynda kaydedilirler. 409 ylnda spanyaya girmifller ve buraya
yerleflmeden nce spanyann batsn ve gneyini yamalamfllardr. Vandallar
429 ylnda Alanlarla birlikte spanyadan Afrikaya gemifller ve Kartaca flehrine
hkim olmufllardr. Vandallar kurduklar donanma ile Akdenizde etkili olmaya
bafllar ve Sardunya ile Sicilya adalarn kontrol altna alrlar. Vandal donanmas Bizansn Akdeniz topraklarna sk sk saldrlarda bulunur. 455 ylnda Roma flehri de
Vandallar tarafndan yamalanr. Bizansllar, Vandallar Afrikadan kartmaya 465
ve 470 yllarnda iki kez teflebbs ederler ancak baflarl olamazlar. Bunun zerine
Bizans, anlaflma yoluyla Afrikann kontroln Vandallara brakr. 439 ylnda Kartacann Vandallarn eline gemesinden 533 ylna kadar Afrikada Vandal krall
kurulur. Vandallar da Hristiyanln Arius mezhebine dhildiler. 533 ylnda son
Vandal kral ld zaman kimin kral olaca konusunda istikrarszlk yaflanr.
Vandal krall iinde yaflayan Romal nfusun Ariusu Vandallardan zulm grmesini bahane eden Bizans imparatoru Iustinianos, Belissarios komutasnda bir orduyu Kartacaya gnderir. Vandal ordusu yenilir, Kartaca alnr ve Vandallar tarih
sahnesinden vandalizm tabirini brakarak ekilir.
Lombardlar
Lombardlar, Bat Cermen halklarndan birisidir. 6. yzyln baflnda Panonya blgesini iflgal etmifllerdir. Lombard lideri Audoin, 540 ylnda imparator Iustinianos
ile ittifak kurar. Iustinianosun generali Narsisin emrine 552 ylnda 5500 Lombard
askeri verilir. 568 ylnda Avarlarn Panonya blgesine basklar nedeniyle Alboin
liderliindeki Lombardlar, talyaya hareket ederek buraya ksa srede yerleflirler.
605 ylnda Bizans, Lombardlarla barfl anlaflmas yapmak zorunda kalr. Ancak
talyaya yerleflen Lombardlar buradaki kltrden etkilenmeye bafllar. Ostrogotlara
da baflkentlik yapmfl olan Revenay 751 ylnda ele geirerek kendilerine baflkent
yaparlar. Bu durum Papa ile aralarnn almasna neden olur. Papa, Lombardlara
karfl Franklar desteklemeye bafllar. Frank kral fiarlman, 774 ylnda Lombardlar
Frank hkimiyeti altna alr (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1249).
Franklar
Franklar, Cermen halklarndan birisidir. 3. yzylda Ren Nehrinin afla blgesinde
yerleflmifllerdi. Bu yzylda Franklarn Roma ordusu iinde grev aldklar bilinmektedir. Franklar, 6. yzyln baflnda Clovisin nderliinde birleflmifllerdir. Clovis, Frank hkimiyetini Galyaya kadar geniflletir. Clovis, Hristiyanln Ortodoks
mezhebini benimser. Bu durum Arius mezhebini benimseyen Vizigotlara karfl Bizans dnyasnn zaferi olarak alglanr. nk Franklarn Ortodoksluk mezhebine
gemesi Bizansn Arius mezhebinde olan Vizigot, Ostrogot, Vandal ve daha sonra da Lombardlar iin yeni bir mttefik bulmas manasna geliyordu. Bizans ile
Franklar arasndaki iliflkiler, talyadaki mcadeleler ve Bizansn kontrolnden kmak isteyen Papalk yznden gerginleflir. 800 ylnda Papa, fiarlmana Roma-Cermen imparatoru olarak ta giydirir. Bizans bu olay iktidarna bir ortak oluflturma
giriflimi olarak deerlendirir. fiarlman, Afla Tunadan Bizans topraklarna inen ve
oradan da Orta Avrupaya ynelen Avarlar yenmeyi baflarr. 9. yzylda Frank imparatorluu kmeye bafllar. 843 tarihli Verdun antlaflmasyla imparatorluk e
ayrlr. Mslman Araplarn Sicilya ve talyaya aknlar Frank kral II. Louis ile Bizans imparatoru I. Vasili ittifak kurmaya zorlar. 10. yzylda Roma - Cermen imparatorluunun arln Almanlar oluflturmaya bafllar. Bunun zerine Franklar,
Fransa krall olufltururlar (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 803).
Normanlar
Kuzeyli adam manasna gelen Normanlar, Bizansta Viking, Varang, Rus ve Frank
adlaryla da isimlendirilmifllerdir. 9. yzyldan 11 yzyla kadar Normanlar, zlandadan Kieve kadar genifl bir araziyi yamalar ve bir ksm da buralara yerleflir.
Nomanlar 860 ylnda talyann Pisa flehrini yamalar. 990 ila 1017 yllar arasnda
Normanlar, Kuzey talyay iflgal etmifllerdir. Bunu yapmadan nce Normanlar, Bizansn ve Lombardlarn paral askerleri olarak Gney talyaya gemifllerdir. Normanlar 1040 ila 1071 yllar arasnda Bizansn talyadaki temalarn iflgal eder.
1072 ylnda Normanlar, Sicilyann iflgalini tamamlar. Bizansn Malazgirtle douda ald yenilginin bir benzerini Normanlar Bizansa Sicilyada yaflatrlar. Sicilyada
1072 ylndan 1194 ylna kadar devam edecek devletlerini kurarlar. 10. yzylda
toplumunun byk bir blm hala kyl olan Normanlar, 11. yzylda flvalyelik gibi askeri tekniklerle tanfltlar. Normanlar, devletlerini kurduktan sonra Bizansla yakn iliflki gelifltirmek istediler. Devlet idaresinde eski Bizans memurlarndan istifade ettiler. Pek ok Norman asilzadesi Bizans ordusuna girerek hizmet verdi. 12. yzylda Bizans elit grubu iinde Norman kkenliler de yer ald. Bununla
birlikte Normanlar, Bat Balkanlarda Bizansa karfl kendi egemenliklerini kurmaya
teflebbs ettiler. 1107 ylnda Draa saldrdlar. 12. yzylda Bizansa karfl stanbula bir donanma gnderdiler. II. Roger komutasndaki Normanlar 1147 - 48 yllarnda Mora ve kta Yunanistann yamaladlar. Pek ok Bizansl ipek dokumacsn Sicilyaya gtrdler. 1185 ylnda Normanlar, Selaniki iflgal ettiler. Ancak ksa bir sre sonra flehri kaybettiler. I. Hal seferi srasnda oluflturulan Antakya
prensliinin oluflumunda Normanlar nemli rol oynadlar. 1194 ylnda Sicilyadaki Norman krall, hanedann soyu devam edemediinden ortadan kalkt (The
Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 1193 - 94).
Varanglar
Varang kelimesi 11. yzyln sonundan itibaren Bizansn ordusunda yer alan Vikingliler ve kuzeyden gelenler iin kullanlmfltr. Varang kelimesi ayn zamanda
yine Bizans ordusunda grev yapan Anglo - Saksonlar da ifade etmektedir. Bu tabiri ilk defa Bizans kaynaklarnda 1034 ylnda rastlanr. skandinavyallar, Rusya
yoluyla Bizansta alflmak iin 10. yzyldan itibaren stanbula gelmeye bafllarlar.
Silah olarak tafldklar baltalarndan dolay baltaclar olarak anlmaktaydlar. 11. ve
12. yzyllar boyunca Varanglar, Komninos hanedanna Mangana ve Vlaherna saraylarnn muhafz askerleri olarak hizmet ettiler. Ayn zamanda ordunun dzenledii seferlere de katldlar. Varanglar, kuzeyli grnmleri, silahlar, kat disiplinleri ve kyafetleri ile Bizansllarn ve yabanclarn dikkatini ekmifltir. Varanglarn
Meryem adna infla edilmifl stanbulda, Giritte ve Tarantoda kiliseleri vard.
Venedik
25 Mart 421 ylnda Adriyatik Denizinin kuzey u noktasnda kurulan Venedik, talya 9. yzyla kadar, Got, Lombard ve Frank iflgali grmesine ramen Bizansa bal olarak kald. 888 - 920 yllar arasnda Venedik Dou olan Peter Tribuno dneminde Bizanstan ayrlan Venedik, cumhuriyet idaresi kurar. Ksa zamanda deniz
21
22
Bizans Tarihi
gc oluflturur. Adriyatik denizinde Mslman Araplara karfl mcadele verir. Venedik gemileri, 960 ylnda yasaklanncaya kadar stanbula kle sattlar. 1082 ylnda Aleksios Komninos, Venediklilere baz ticari imtiyazlar verdi. Bundan sonra
Bizans ticaretinin byk bir ksm Venedikliler tarafndan gereklefltirilmeye baflland. 1204 ylnda stanbulun iflgali ile sonulanan IV. Hal seferine nclk yapan Venedik, eski Bizans topraklar olan stanbul, Adalar ve Morada pek ok yeni Latin devletinin oluflumuna katk verdi. Bu durum znike ekilmifl olan Bizansllar arasnda Venedike karfl husumet duygularnn oluflmasna neden oldu. Son
Bizans hanedann karan VIII. Mihail Paleologos, 1261 ylnda stanbulu ele geirmek iin Venedikin rakibi Cenovallarla iflbirlii yapt. 1261 - 1328 yllar aras
Venedik - Bizans iliflkileri istikrarsz ve gergin bir flekilde geliflti. 1328den sonra Bizans, Venedik ve Cenova arasnda bir denge politikas izledi. Bizans imparatorlarndan V. oannis ve II. Manuil Paleologos, Venedik taraftar bir politika izler. 14.
15. yzyllarda Venedik stanbulda ve Karadenizde aktif bir ticaret gereklefltirir.
1376 ylnda Bozcaadann egemenlii iin Venedik ve Ceneviz savaflr. Selaniki
kuflatan Osmanllara dayanamyacan anlayan Bizans, flehri Venediklilere satt. II.
Manuil ve VIII. oannis iktidarlar dneminde Venediki ziyaret ettiler. Gnmzde en zengin Bizans yazmalarnn muhafaza edildii Bibliotheca Marciana, Kardinal Bessarionun 1468 ylnda Venedike miras olarak brakt eserlerden oluflmaktadr (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 2158-2159).
Ceneviz
talyada bir liman kenti olarak kurulan Ceneviz, 539 ylnda Bizansn eline gemifltir. Ancak ksa bir sre sonra flehir Franklarn ve 642 ylnda da Lombardlarn
iflgaline maruz kalmfltr. 10. yzylda tekrar tarih sahnesine kan Ceneviz, 930 935 yllar arasndaki Mslman Arap aknlarna karfl koymufl ve 11. yzylda Sardunyadan gelen Araplar yenilgiye uratmfltr. Ayn yzylda gl donanmasyla
Ceneviz, Tunusa saldrda bulunur. Cenevizler I. Hal seferinde yer alrlar. 1155
tarihinde imparator I. Manuil Komninos, Cenevizlilere baz ticari imtiyazlar verir.
Ceneviz bu dnemde Venedik ve Pisa flehirleriyle rekabet halindedir. 1171den
sonra Ceneviz, Bizans nezdinde rakiplerine karfl stnlk salar. stanbulun 1204
ylnda Latinlerce iflgali zerine Venedikin stne odaklanan Bizans fkesinden
Ceneviz istifade eder. 1261 ylnda Bizansla Ceneviz ticari antlaflma imzalar. stanbulun 1261 ylnda alnmasna Ceneviz yardm eder. Bunun karfll olarak Bizanstan yeni ticari imtiyazlar elde eder. stanbul Pera, Sakz ve Krmda pek ok
Ceneviz kolonisi olufltur. Cenevizliler, 14. ve 15. yzyl boyunca hem Osmanllar
hem de Bizansla anlaflmalar yaparak ticari gelirini arttrmak iin uraflrlar (The
Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 831).
SIRA SZDE
Bizansn Bat
komflular
SIRA
SZDE kimlerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
23
zet
N
A M A
N
A M A
Bizans tarihine ait temel kavramlar aklayabilecek

Bizans tarihi anlatlrken yaklaflk bin asrdan fazla yaflamfl olan devletin sakinleri Bizans, Rum,
Grek, Hellas ve Yunan tabirleriyle ifade edilmektedir. Bu ifadeler arasnda baz farkllklar sz
konusudur. Bizans kelimesi devletin yaflad dnemde tm imparatorluk tebaas iin kullanlmamfltr. Bu tabir Bizans devleti ykldktan sonra
tarihiler tarafndan kullanlan bir szcktr. Bizim Bizansl dediimiz insanlar kendilerini Romal (Romi) olarak isimlendiriyorlard. Bu kelime dou kaynaklarnda Rum olarak telaffuz edilmifltir. Grek kelimesi ise siyasi olarak Kutsal Roma - Cermen imparatoru fiarlmann 800 ylnda
kendisini Roma imparatoru ilan etmesinden sonra youn olarak kullanlmfltr. fiarlmann amac
Latinlerin hizmetkr manasndaki Grek kelimesi
ile birlikte Rex- Graecorum yani Greklerin kral
unvann Bizans imparatoru iin kullanarak onu
aflalamak ve kendi imparatorluunu meflrulafltrmakt. Hellas ise 1204 ylndaki IV. Hal seferi sonucunda stanbulu terk etmek zorunda kalan Bizansllarn znikte kendilerini Romal olarak nitelendiren Katolik Latinlerden ayrmak iin
kullandklar bir szcktr. Yunan kelimesi ise
antik dnemde onia blgesinde yaflayanlarla ilk
temasta bulunan Perslerin, onlar kendi dillerindeki ismilendirilmesidir.
Bizans Devletinin genel zelliklerini aklayabilecek
Aslnda Roma imparatorluunun devam olan Bizans devletini ondan ayran baz zellikler vardr. Bu zellikler baflta Yunanca olmak zere Antik Yunan kltrnn korunmas, Roma devlet
geleneinin ve hukukunun benimsenmesi, Ortodoks Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesi ve imparatorluk tarihi ile zdeflen baflkent
stanbuldur.
N
A M A
N
A M A
Bizans tarihinin dnemledirilmesi zerine grflleri aklayabileceksiniz

Bizans tarihinin dnemlendirilmesi konusunda
tarihiler arasnda deiflik grfller mevcuttur. Bu
grfller arasnda hanedanlara gre tasnif, kronolojik tasnif ile sosyal ve kltrel olaylara gre
tasnif en yaygn dnemlendirmelerdir. Hanedanlara gre tasnifte Bizans tarihinde yer alan doksandan fazla imparator, 14 ana hanedan oluflturur. Kronolojik tasnife gre ise 284 ila 1453 tarihleri arasnda 3 dnem vardr. 284 - 717 yllar aras erken Bizans dnemi, 717 - 1204 aras orta Bizans dnemi ve 1204 - 1453 seneleri aras ge Bizans dnemi olarak adlandrlr. Sosyal ve kltrel olaylara gre tasnifte ise ge Roma imparatorluu, karanlk a, geliflme, batllaflma ve znik
imparatorluu ile Boazlar imparatorluu adl
befl dnem yer alr.
Bizans ve komflularn tartflabilecek
Bizansn 4. ve 15. yzyllar arasnda bat, dou
ve kuzey komflular olmufltur. Gney snrn ise
Akdeniz oluflturmufltur. Bizansn bat komflular
arasnda Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallar, Lombardlar, Franklar, Normanlar, Varanglar, Hallar,
Katalanlar, Venedikliler ve Cenevizliler saylabilir. Dou komflular ise Sasaniler, Emeviler, Seluklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanllardr.
Kuzey komflular ise Gotlar, Hunlar, Slavlar, Gktrkler, Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Ruslar, Peenekler, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar syleyebiliriz. Bizansn bat ve kuzey komflular daha ok
kurumlar olan devletlerden ziyade kabile federasyonu fleklinde rgtlenmifl halklardr. Dou
komflular ise merkezi devlet geleneine sahip
gl devletlerdi.
24
Bizans Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Bizans olarak adlandrdmz devletin sakinleri tarafndan kendileri iin kullandklar szck afladakilerden hangisidir?
a. Grek
b. Romi
c. Yunan
d. stanbullu
e. Hellas
2. Trk Dnyasnda Bizanstan bahseden ilk yazl
kaynak afladakilerden hangisidir?
a. Orhun Yaztlar
b. Divnu Lgatit-Trk
c. Kutadgu Bilig
d. Ouzname
e. Gktrk Yaztlar
3. Dou Roma mparatorluunda 7. yzyldan sonra
kullanlan resm dil afladakilerden hangisidir?
a. Latince
b. Farsa
c. Yunanca
d. Slavca
e. Gota
4. Afladakilerden hangisi Bizans Devletinin genel
zelliklerden biri deildir?
a. Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesi
b. Antik Yunan Kltrnn baz deerlerine sahip
klmas
c. Delatinizasyon politikasnn izlenmesi
d. Paganlk dhil btn inanlara sayg gsterilmesi
e. stanbulun baflkent olmas
5. slam Dnyasnda byk etki yaratmfl ve ilk retmen manasna gelen mualliml-evvel unvanyla anlmfl Antik Yunan Yazar kimdir?
a. Aristo
b. Eflatun
c. Herodotos
d. Homeros
e. Tukididis
6. Afladakilerden hangisi Bizans Devletinin bafllang tarihlerinden biri deildir?

a. Dioklitianosun 284 ylnda tahta kmas
b. 324 ylnda stanbulun inflasna bafllanmas
c. 330 ylnda stanbulun baflkent ilan edilmesi
d. 395 ylnda mparatorluun Dou ve Bat Roma
olarak ikiye ayrlmas
e. 800 ylnda fiarlmann Roma mparatoru olarak
ta giymesi
7. Afladaki verilen hanedan dnemlerinden hangisi
yanlfltr?
a. Heraklios 610-711
b. Amorion 820-867
c. Makedonya 867-1056
d. Laskaris 1057 - 1261
e. Paleologos 1261-1453
8. Afladakilerden hangisi, 1204 Latin flgali sonucunda kurulan Latin Dukaklklarndan biri deildir?
a. Mora Dukakl
b. Epir Dukakl
c. Atina Dukakl
d. Tiva Dukakl
e. Selanik Dukakl
9. Afladakilerden hangisi Bizansn bat komflular arasnda yer almaz?
a. Uzlar
b. Normanlar
c. Hallar
d. Ostrogotlar
e. Venedik
10. Afladakilerden hangisi, 11. ve 12. yzyllarda Bizans Saraynda muhafz olarak istihdam edilmifllerdir?
a. Vandallar
b. Avarlar
c. Lombardlar
d. Varanglar
e. Franklar
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. b
Sra Sizde 1
stanbulun Dou Roma imparatorluu tarafndan baflkent seilmesinden nce burada kurulmufl olan antik
Yunan koloni flehri Bizantion olarak ismilendiriliyordu.
Zaman iinde nadiren de olsa bu tabir devletin baflkenti iin de kullanld. Ancak Dou Romallar kendilerini
Bizans ya da Bizansl olarak adlandrmadlar. Bizans tabiri Dou Roma devleti ykldktan sonra onun Bat Roma ve Roma imparatorluu ile karflmamas iin 16. yzylda tarihiler tarafndan Dou Roma iin kullanlmaya
bafllanan bir szcktr. Bizim daha sonra Bizansl dediimiz insanlar kendilerini Romal (Romi) olarak isimlendirmifltir. Bu kelimenin baflta Kuran- Kerim olmak
zere kaynaklarda zellikle douda Romi kelimesinin
Rum fleklinde telaffuz edilmesi Romallarn Rum olarak
adlandrlmasna sebep olmufltur. Rum kelimesinden
Bilad- Rum, Rumeli, Kayser-i Rum gibi tamlamalar Trkede yer almaktadr.
2. e
3. c
4. d
5. a
6. e
7. d
8. b
9. a
10. d
Yantnz doru deilse, Bizans Tarihine Ait

Baz Kavramlar blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse, Bizans Tarihine Ait
Baz Kavramlar blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse, Bizans Devletinin
Genel zellikleri blmn yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz doru deilse, Bizans Tarihinin
Dnemlendirilmesi blmn yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz doru deilse, Bizans ve Komflular
blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse, Bizans ve Komflular
blmn yeniden gzden geiriniz
Sra Sizde 2
Byk skender milattan nce 323 ylnda ldnde
Makedonyadan Hindistana kadar pek ok yerde Yunanca kini glosa yani anlaflma dili olarak kullanlmaya
bafllamfltr. Romallar bu topraklara hkim olduklar
zaman Yunanca etkisini azalarak da olsa korumaya
bafllad. Bizansta 7. yzyla gelindiinde Latince olan
resmi dil Yunancaya dnflt. Bizans eitim sisteminde Homeros, Aristo, Heredotos ve Tukididis gibi Yunan filozoflar ve bilgelerinin eserleri okutuldu. Anadoluda Mslman Araplarn seferleri srasnda antik
Yunan yazarlarna ait pek ok eser toplanarak Badata gtrld. Seksene yakn antik Yunan yazarnn
eseri Arapaya evrilerek hem korunmas saland hem
de daha genifl kitlelerin bunlardan yararlanmas temin
edildi. Bunun sonularndan biri olarak Aristo, slam
dnyasnda ilk retmen anlamnda mualliml - evvel
unvanyla anld.
Sra Sizde 3
Bizansn bafllang ve bitifl noktas olarak deiflik bakfl
alarna gre farkl tarihler verilmifltir. Bizansn bafllang tarihi olarak Dioklitianosun 284 ylnda tahta kfl,
324 ylnda stanbulun inflasna bafllanmas, 330 senesinde stanbulun resmi baflkent olmas, 395 ylnda devletin Dou ve Bat Roma olarak ikiye ayrlmas. 476 senesinde Roma flehrinin Cermenlerin eline gemesi, 610
ylnda Herakliosun 711 sensinde III. Leonun tahta -
26
Bizans Tarihi
Yararlanlan Kaynaklar
kfl ve 1204 yllar verilmifltir. Bitifl noktas olarak ise
1453 ylnda stanbulun Trkler tarafndan fethi ile Trabzon ve Mora despotluunun Osmanlya baland 1461
yl gsterilmifltir.
Sra Sizde 4
Bizansn bat komflularnn byk bir ounluunu Cermen halklar oluflturur. Bunlar Ostrogotlar, Vizigotlar,
Vandallar, Lombardlar, Franklar, Normanlardr. Ayrca
skandinavyal kuzeyliler olan Normanlar ile Varanglar
da Bizansn bat komflular arasnda saylabilir. Deiflik
etnik unsurlardan oluflmakla birlikte ortak zellii Katolik Hristiyan olan Hallarn yan sra Katalanlar ile liman flehir devletleri olan Ceneviz ve Venediki de Bizansn bat komflular olarak sralayabiliriz.
Baskc, M. M., (2009), Bizans Dneminde Anadolu, ktisadi ve Sosyal Yap (900-1261), Phoenix yaynevi,
Ankara.
Demirkent, I. (1992), Bizans, Trkiye Diyanet Vakf
slm Ansiklopedisi, VI, 230-244.
Demirkent, I. (1998), Herakleios, Trkiye Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisi, XVII, 210-215.
Haldon, J. (2007), Bizans Tarih Atlas (ev. Ali zdamar), stanbul: Kitap Yaynevi.
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaa mparatorluunun fiaflrtc Yaflam, ev. U. Kocabaflolu, stanbul: letiflim Yaynevi.
Kayapnar,L., (2006) Bizans Hakimiyet Salama Dnemi II. Basileostan IV. Hal Seferine, Balkanlar El
Kitab, der. Karatay-Gkda, C.1,. 215-231, Karam&Vadi Yaynlar.
Mango, C., (2008), Bizans, Yeni Roma mparatorluu,
ev. G. . Gven, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Nicolle, D. -J. Haldon-S. Turnbull, (2010), Konstantinopolisin Dflfl, Osmanllarn Bizans Fethi, ev.
A. zdamar, stanbul: Kitapyaynevi.
Ostrogorsky, Georg, (1991), Bizans Devleti Tarihi, Trke ev., Fikret Iflltan, Ankara TTK. yaynlar.
gel, Bahaeddin, (1945), Gktrk Yaztlarnn Apurumlar ve Fu-lin Problemi, Belleten, LXL33 63-87.
Savvides, A. - B. Hendrickx. (2001), Introducing
Byzantine History (A Manuel for Beginners), Paris:
Herodotos.
Sfrancis, Yorgios. (2009), stanbulun Fethinin Bizansl
son Tan Yorgios Sfrancisin Anlar -Chronicon
Minus-, ev. L. Kayapnar, stanbul: Kitabevi.
The Oxford Dictionary of Byzantium, (1991), ed.
Kazhdan, Alexander, C.1-3, New York: Oxford
University Press
The Oxford Handbook of Byzantine Studies, (2008), ed.
Jeffreys-Haldon-Cormack, Oxford University Press.
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Roma mparatorluunun Bizansa dnflmn aklayabilecek;
Bizans ortaya karan unsurlar aklayabilecek;
Bizansn douflu srecindeki tarihsel geliflmeleri tartflabilecek;
Hristiyanln Bizansn oluflumundaki etkisini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Roma flehri
Roma mparatorluu
Roma Uygarl
Hristiyanlk
stanbul
Kavimler G
indekiler
Bizans Tarihi
Romadan Bizansa
Geifl
ROMA DEVLETENN DNEMLER

VE YAYILDII ORAFYA
BLNEN ROMA
MPARATORLUU
Romadan Bizansa Geifl

ROMA DEVLETNN DNEMLER VE YAYILDII
CORAFYA
Girifl
Bizansn Roma mparatorluunun devam olduu tarihi bir gerektir. Bizlerin Bizansl olarak adlandrd insanlar kendilerini her zaman Romal olarak grdler,
devletlerine Roma mparatorluu ve hkmdarlarna da Roma mparatoru dediler.
Modern an aydnlarnn Bizans adyla and yap Romann bir deiflim ve dnflm yaflayarak ulaflt sentezden ibarettir. Bu sentezin ana unsurlarn Roma
devlet dflncesi, Hristiyanlk inanc, Yunan dili ve kltr oluflturmaktadr. Bu
unsurun birleflimi Bizans ad verilen oluflumu dourmufltur. Bundan dolay Bizans anlayabilmek ve Bizans var eden sentezin ortaya kfl srecini iyi biimde
kavrayabilmek iin ncelikle Roma tarihi ve uygarln genel hatlaryla da olsa anlamak gerekir.
Krallk Devri (M.. 753 - M.. 509)

Roma Devletinin tarihi deiflik tasnifler olmakla birlikte ana dneme ayrlr.
Bunlar Krallk, Cumhuriyet ve mparatorluk dnemleridir. Romann kuruluflu ve
krallk dneminde yaflanan geliflmeler efsanelerle rl bir flekilde zamanmza kadar ulaflan bir takm bilgilerden ibarettir. Bu efsaneye gre, talyann Latium blgesinde, Romus ve Romulus kardefller M.. 753de Tiber nehrinin kenarnda Palatium tepesi zerinde Roma flehrini kurdular (Demirciolu, 1998, 36). Romulusun,
flehrin kuruluflundan hemen sonra komflu halk Sabinlere karfl bafllatt savafl iki
halkn birleflmesiyle sonuland. Bylece ilk kral Romulus olan Roma flehir devleti ortaya kt. Romulusu takiben alt kral srasyla ynetime sahip oldu. Bu krallardan ilk Latin asll idiler. Onlarn dneminde Roma dini ilk biimini alrken
devlet bir kyler konfederasyonu grnmndeydi. Etrsk kkenli son kral
dnemindeyse evredeki Latin halklar kendisine balamay baflaran Roma parlak
ve gl bir kent devleti haline geldi. Efsanede zalim bir kral olarak tasvir edilen
son Etrsk Kral Tarquinius Suberbusun basklara karfl ayaklanan Roma halk tarafndan M.. 509da flehirden kovulmas ve cumhuriyet ynetiminin kurulmasyla krallk dnemi sona ermektedir (Demirciolu, 1998, 47).
Krallk dneminde Roma halk eflitli toplumsal snflara ayrlyordu. Byk
toprak sahibi olan aristokratlara patriciler deniliyordu. Bunlar siyasal haklara sahip
Latium: Orta talyada

merkezi Roma olan ve
gnmzde Lazio olarak
adlandrlan blgenin addr.
Tiber ve Aniene nehirleri
arasnda yaklaflk 17000
kilometre karelik bir topra
kapsayan Latium blgesi
bereketli ova topra ve
talyadaki Latin kavimlerin
ana yurdu olarak
bilinmektedir.
Latin: Roma flehrindeki
varlklar M.. 8. yzyla
kadar uzanan ve Hint-Ari dil
grubuna ait Latince konuflan
kavmin ad.
Etrsk: talyada kimliklerini
M.. 6. yzyla kadar
korumufl olan ve blgeye
dflardan geldii dflnlen
ve Hint-Ari dil grubuna dhil
olmayan bir lisana sahip
kavmin addr.
30
Bizans Tarihi
Curiata: Bafllangta soya

dayal daha sonra servet ve
nihayet yaflanan mekana
gre oluflturulan halk
meclisinin addr. Bu
meclise sadece patriciler
katlabilirdi. Bafllangta
savafln yaplmas ve barfln
salanmas kararn veren
bu halk meclisi daha sonra
kraln seimi ve yasalarn
onaylanmasnda da grev
almfltr.
tek gruptu ve askerlik yapmakla da ykmlydler. Senato ve Comitia Curiatay

da bunlar oluflturuyordu (Yldrm, 2002, 222). Kk arazi sahipleri, zanaatlar,
tccarlar ve obanlar gibi kitlelerin oluflturduu snf ise plepler olarak adlandrlyordu. Bu snfn siyasal bir hakk yoktu ve askerlik ykmllne de tabi deildi. Bununla birlikte hukuken zgr kabul ediliyorlar ve yarglanabiliyorlard. Patricilerle evlenmeleri yasakt. Cliens olarak bilinen yanaflmalar patricilerin himayesinde bulunan kimselerdi. Genellikle patricilerin arazilerinde kiraclar veya patriciler iin alflan zanaatkrlard. Siyasi bir haklar yoktu. Btn bunlarn dflndaki
klelere ise bir mal gibi baklrd ve onlarn hibir hak ve zgrl bulunmuyordu (plikiplu, 2007, 69).
Populus Romanus yani Roma halknn toplumsal rgtlenmesinde en kk birim aileydi. Mutlak bir baba otoritesine dayal ataerkil tipte olan Roma ailesinde aile fertleri nce itaat sonra da emretmek iin terbiye edilirlerdi (Demirciolu, 1998,
49). Ayn soydan gelen aileler gens ad verilen bir akraba birliini kuruyorlard. Ortak klt, ortak mlkiyet ve ortak hukuka sahip olan gensler birleflerek daha byk
bir birlik olan curiay oluflturuyordu. Blgesel ve siyasal bir yaplanma olan curialarn kendilerine mahsus kltleri, mlkleri ve toplanma yerleri vard. Halk meclisinin
oluflumu ve oylama curiaya gre yaplrd (Yldrm, 2002, 222). Roma patrici snfnn en byk sosyal ve toplumsal birlii tribus idi. Krallk dneminde Populus Romanusu tribus (Ramnes, Tities ve Luceres) meydana getiriyordu. Her tribusun
bir siyasi lideri ve bir rahibi vard. Her tiribus 10 curiadan, her curia 10 gensten, her
gens 10 byk aileden olufluyordu (Yldrm, 2002, 222). Krallk dneminin sonuna
doru Tribuslar bir kabile birlii olma zelliinden karak belli yerlerde oturan arazi sahiplerinin bulunduklar yerel ve idari blgeler haline geldiler.
Krallk dneminde siyasi - idari yapnn en nemli kurum ve unsurlar flyleydi: Romann baflnda senatonun atad ve tanrlarn rzasn kazanmfl olduuna
inanlan bir kral bulunmaktayd. En yksek hkim, en byk rahip ve ordunun en
yksek komutan mevkiinde bulunan kral, siyasi, askeri, hukuki ve dini yetkileri
flahsnda toplayarak iktidarn mutlak ve en byk klmflt. Bu eriflilmez iktidarn
temelini buyurmak, emretmek yetkisi anlamndaki imperium ve atama ile azletme
yetkisine sahip manasndaki auspicium oluflturmaktayd. Rahipler ve Senato kraln
danflma organlaryd. Senatonun yeleri, byk arazi sahibi ailelerin reislerinden
olufluyordu ve says yz kadard. Patricilerden oluflan halk meclisi Comitia curiata askeri bir nitelik taflyordu. Savafl ve barfla karar veren bu mecliste oylama kifliye gre deil curialara gre yaplyordu.
Krallk dneminde Romadaki senato, kral ve Comitia curiata ilkel topluluklardaki rgtlenme ve kurumlardan okta farkl deildi. Devlet idaresi yazl yasalara
gre deil gelenek ve greneklere gre yrtlyordu. Romann geliflmesine paralel olarak gerekleflen reform ve yeniliklerle bu kurumlar gittike olgunlaflp amz etkileyen geliflmifl Roma devlet anlayflna dnflecektir (Demirciolu, 1998,
53-55).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Krallk Dneminde
Roma halknn toplumsal snflar ve toplumsal rgtlenmesi nasl
SIRA SZDE
gereklefltirilmifltir?
D fi N E LDnemi
M
Cumhuriyet
(M.. 509 - M.. 27)
Kralln sona erdii M.. 509da Romal aristokratlar ynetimi ele geirerek cumS O R U kurdular. Bu ynetimde devlet yneticisine ait imtiyazlarn vahuriyet ynetimini
tandafllarn hepsi tarafndan ortaklafla benimsenmesi ve kabul edilmesi esas aln-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
2. nite - Romadan Bizansa Geifl
yordu. Teorideki bu esas, uygulamada farkl bir grnm arz ediyordu. Zira Romada vatandafllk hukuku sadece patricilerin elindeydi. Halkn byk ounluunu oluflturan Pleblere cumhuriyet ynetiminde yer verilmiyordu. Bu haliyle Romadaki rejim aristokrat bir cumhuriyetti. Yeni sistemde eski kraln yetkileri aristokratlarn eline geti ve aristokratlardan oluflan senato nem kazand. Roma tarihinin en uzun sren bu dneminde Plebler etin mcadeleler sonrasnda kendilerine yavafl yavafl Cumhuriyet rejiminin iflleyiflinde yer edindiler (Yldrm, 2002,
224).
Cumhuriyet dneminin ilk iki yzyl patriciler ve plebler arasndaki youn mcadeleyle geti. Plebler, patricilerden, siyasi bakmdan eflitlik, seme seilme, meclislere katlma, devlet memuru olabilme, patricilerle evlenebilme haklarn istiyorlard. Bunlarn dflnda hukuki, dini ve ekonomik alanlarda patricilerle eflit haklar
talebinde bulunuyorlard. Bafllangta barfll biimde hak arayflnda bulunan
Plebler sonu alamaynca aktif biimde direnifle getiler. Bu direnifl karflsnda aresiz kalan Patriciler, Pleblerin bir ksm taleplerini kabul etmek zorunda kaldlar.
Pleblerin ynetime katlmalarn temin etmek iin Consilia Plebis veya Comitia Tributa adyla bir halk meclisi kuruldu. Pleblere de memur olma hakk tannd. Bylece Patrici memurlarla Pleb memurlar birlikte grev yapmaya baflladlar. M. .
450 ylnda kanunlar yazyla belirlemek iin bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun yesi olan hukukulara Decemvir ad verildi. Uzun alflmalar sonucunda yazldklar levhalar dolaysyla On iki Levha Kanunlar adyla bilinen kanunlar hazrland. Bu kanunlarda aile hukuku, dava hakk, bor ve ceza kanunu gibi hkmler vard. Bylece kanunlar karflsnda Plebler de dhil olmak zere tm Roma vatandafllarna hakl muamele grp grmediklerini kontrol edebilme imknlar saland ve Patrici memurlarn keyfi hareketlerinin nne geildi. Fakat Patriciler ve
Plebler arasndaki eflitliin salanmas iin yine de birok hukuki admlarn atlmas gerekti. M.. 4. yzyln ortalarna kadar sren hukuksal dzenlemelerle Pleb
meclislerinde kabul edilen kanunlarn herkese uygulanmas, Pleblerin Patricilerle
evlenebilmeleri gibi haklar kabul edilerek her iki snf arasndaki ayrmclk silinmeye alflld (Yldrm, 2002, 227-229).
Cumhuriyet dneminde Romann egemenliini talya yarmadasnn tmne
yaydn gryoruz. M. . 5. yzyl boyunca Latin Birlii ierisinde yer alan Roma, eflitli ittifaklar kendi lehine kullanarak topraklarn geniflletti. Gal ve Kelt kabilelerinin saldrlarn da durdurmay baflard. M. . 4. yzylda i sorunlar nedeniyle gten dflen Latium blgesindeki kentler zerinde otoritesini tesis eden Roma, M.. 358de eflitlie dayal bir ittifakla Latin birliini yeniden dzenledi. Kabilerler arasndaki atflmalardan faydalanarak M.. 338de birlie son verdi ve Latium blgesindeki flehirleri dorudan kendisine balad. Otoritesini Yunan kolonilerinin bulunduu Campania blgesine de yayan Roma, bu blge zerinde egemenlik kurmaya aba gsteren Samnitlerin zerinde de bir dizi savafltan sonra
(M.. 343-290) stnlk salamay baflard. M.. 265de Etruria blgesi fethedildi. Bu dnemde Campania zerinden gneye doru srdrlen yaylma faaliyetiyle Luania ve Apulia halklar da Romaya baland. Roma malup ettii halklar foedus denen antlaflmalarla mttefik statsyle kendine balarken municipium ve
kolonilerden oluflan bir ala yarmaday Romallafltrmay baflard (plikiolu,
2007, 77-79).
Romann tm talyada egemenliini kurmas onun Akdenizde bir g haline
gelmesi anlamn taflyordu. Bu durum Romay o dnemde Akdenizin en nemli
devletlerinden Kartaca ile karfl karflya getirdi. Gl kara ordusuyla toprak kaza-
31
Kelt: M.. Avrupada

varlklar bilinen ve daha
ok Britanya adalarnda,
spanya, Fransada yerleflen
ve kendilerine ait dilleri olan
kavmin addr. Gnmzde
Fransadaki Britonlarn,
skolarn, Gallerlilerin ve
rlandallarn dillerinin
Kelteden geldii kabul
edilmektedir.
Campania: Roma flehrinin
gneydousunda yer alan ve
merkezi Napoli flehri olan
blgenin addr.
Etruria: Roma flehrinin
kuzeybatsnda yer alan ve
Toscana olarak da bilinen
merkezi Floransa olan
blgenin addr.
Apulia: talyann gneyinde
yer alan ve merkezi Bari
flehri olan blgenin addr.
Municipium: Roma flehrinin
otoritesini tanyan ancak yar otonom zelliini koruyan
flehirlerdir.
Kartaca: Merkezi Tunusun
Akdeniz sahillerindeki
Kartaca flehri olan Kartaca
devleti Bat Afrikann
Akdeniz sahillerindeki ky
fleridinde, spanyada ve
Bat Akdeniz adalarnda
M.. 814 - 146 yllar
arasnda hkimiyet kurmufl
devletin addr.
32
Helenistik: Byk
skenderin M.. 323 ylnda
lmnden Yunanistann
Roma tarafndan M.. 146
senesine kadar olan 177
yllk sre genelde tarihiler
tarafndan Helenistik dnem
olarak adlandrlr. Bununla
birlikte baz tarihiler
Hellenistik dnemi M.. 330
ila M.. 30 yllarm
arasndaki 3 asrlk sre
olarak gsterirler.
Bizans Tarihi
nmna dayal yaylmac bir siyaset izleyen Romann, deniz kuvveti daha gl
olan ve ticaret emperyalizmini siyasetinin merkezinde tutan Kartacann atflmas
kanlmazd. Nihayetinde Kartaca ile Roma arasnda tarihte Kartacal anlamna gelen Pn veya Kartaca savafllar olarak bilinen savafllar bafllad. Kartaca ile savafllar
iki aflamada gerekleflti. M.. 264-241 yllar arasnda cereyan eden I. Kartaca savafllar srasnda Roma, kurduu gl donanma sayesinde rakibine karfl stnlk
salamay baflard (Demirciolu, 1998, 209-226). Bu stnlk ona Sicilyay kazandrd. lk savafl takip eden barfl dneminde yaylma siyasetini brakmayan Roma,
Sardinya ve Korsika zerinde egemenlik kurdu (M.. 238). Bu durum Kartacay
Romaya karfl mcadeleyi spanya zerinden yrtmeye sevk etti. M.. 218-201
yllar arasnda yaflanan II. Kartaca savafllarnda, Roma denizde salad stnl kullanarak spanya, Sicilya ve Afrikaya kartma harektlar dzenlerken, Kartacal Hannibal, Galya ve Alpleri aflarak talyaya girdi ve Romaya ar darbeler indirdi. Buna ramen Roma, Kartaca kuvvetlerini etkisiz hale getirmeyi baflard ve
Hannibal, talyay terk etmek zorunda kald. Kartaca, rakibi karflsnda urad
ar yenilgilerden sonra spanya ve adalar Romaya brakt ve Akdenizde belirleyici bir g olma zelliini yitirdi. Roma bylece Bat Akdeniz evresinin rakipsiz
tek siyasal gc konumuna ulaflt (Demirciolu, 1998, 234-254).
Dou Akdeniz dnyasnda M.. III. yzylda Helenistik krallklar hkm sryordu. Bu krallklarn en glleri Yunanistan ve Makedonyada hkm sren
Makedonya Krall, Anadolu ve Suriyede egemen olan Selefkos (Suriye) Krall
ve Msra hkim bulunan Ptolemeos Krall idi. ve dfl geliflmeler Selefkos Krallnn paralanmasna yol at ve Anadoluda Paflagonya, Pontus, Bergama, Bitinya ve Kommegene gibi irili ufakl birok yeni krallk ortaya kt. M.. 200 yllarnda Helenistik Krallklar arasndaki ekiflmelere Roma da mdahil oldu. Bergama ve
Rodos Krallklarnn Makedonya ve Selefkos ittifakna karfl yardm arsna olumlu cevap veren Roma, Makedonyallar malup ederek Dou Akdenizde tutunma
frsatn buldu. M.. 197 ylnda gnmzde Yunanistann Trikala ve Larissa flehirlerini iine alan Tesalya blgesinde Makedonya Kral malup edilerek Yunanistan
zerinde Roma egemenlii kuruldu. M.. 190da Ege kylarnda merkezi Volos
olan ve blgeyle ayn ad taflyan Magnesia savaflnda Selefkoslara karfl kazanlan
zafer Romay Dou Akdeniz Blgesinde lider konumuna getirdi. M.. 188de Selefkoslar imzaladklar Apameia Antlaflmas ile Toroslara kadar tm Anadoluyu Romaya brakt (plikiolu, 2007, 81-83).
En nihayetinde M.. 168de Gney Makedonyada Pidna Muharebesinde Roma, Makedonyallar bir kez daha malup etti. Bu zaferle Roma, Dou Akdenizin
tek belirleyici byk gc haline geldi. Pidna savaflndan elde edilen ganimet ylesine byk oldu ki fetihlerle Romann servetlere kavuflaca anlaflld. Bundan
sonra Roma, ekonomik kazanlar n plana alan yaylmac bir siyaset izlemeye
bafllad. M.. 149-146 yllarnda geekleflen III. Kartaca Savafllaryla, Roma, Kartacay tarihten sildi ve burada Afrika Eyaleti kuruldu. Ayn yl Korintosun yklmasyla Makedonya Eyaleti oluflturuldu. Bu savafllar ve yaylma Romaya muazzam
hazinelerin taflnmasna imkn verdi. M.. 133 ylnda Bergama Krall miras yoluyla Roma Cumhuriyetine brakld ve bu kralln topraklar zerinde Asya Eyaleti kuruldu. Bylece, Msr dflnda, tm Dou Akdenize egemen olan Roma bir
dnya devleti haline geldi (Yldrm, 2002, 233-234).
Bu zaferler sonucu Roma glendi ve zenginleflti. Bu zenginleflmede mal ve
kle ticareti nemli bir etken olsa da asl faktr eyaletlerden smr derecesinde
elde edilen vergiler oldu. Senatrler ve br yneticiler abuk zengin olmann yol-
larn ararken, eyaletlerde vergi toplama iflini stlenmifl olan mltezimler, ncelikle kendi kazanlarn dflnerek halk smryorlard. Kiflisel hrslar ve agzllk, cumhuriyetin ilk yllarndaki yurtseverlik ve fedakrln yerine gemiflti. Btn bunlar halk arasnda byk tepkilere neden oluyordu. Halkn ezilmesi karflsnda, M.. II. yzyln sonlarna doru Tiberius ve Gaius Gracchus adlarnda iki
kardefl mcadele etmeye baflladlar. M.. 133te soylularn el koyduu devlet arazilerini yoksul halka datarak bir Roma ifti snfnn oluflmasn salamaya ynelik bir yasa tasars hazrladlar. Fakat bu iki kardeflin halkn karlarn savunma
gayretleri, onlarn acmaszca ldrlmesiyle son buldu. Fakat onlarn abalaryla
Romallar arasnda hakszlklarn ortadan kalkmas iin siyasal bir reform gerektii
inanc yerleflti (Freeman, 2003,391-393).
Bu sralarda Roma askeri sisteminde kkl bir deifliklik oldu ve cretli askerler, yurttafl askerlerin yerini almaya bafllad. Yurttafl askerler tmyle lkelerine
bal olduklar halde, yeni profesyonel askerler, komutanlar her kim ise ona balanyordu. Bu durumun etkileri Romann siyasal yaflamnda kendini byk lde
gsterdi. Artk bundan sonra baflarl generaller komuta ettikleri askeri birliklerin
desteiyle stn bir g ve otorite sahibi olmaya bafllad. Yksek memurluklarn
stlenilmesinde artk Halk Meclisleri deil, kiflilerin ellerinde bulundurduklar askeri g ve yetenekleri l oluyordu. Gaius Mariusun askerlerin desteiyle ykselmesi bu durumun en somut rneidir. Doufltan Pleb olan Marius, kendine
sadk ordusunun desteiyle konsl oldu. lk kez M.. 105te Kuzey Afrikada Numidyann kral olan Iugurthay yenerek nlenen Marius, daha sonra talyann
kuzeyini tehdit eden Germen kabilelerini de st ste iki kez yenmeyi baflarmflt
(Freeman, 2003, 395-399). Bundan sonra Patricilerin generali Sulla ile glerini birlefltirerek Roma ile savaflan komflu halklar yenilgiye uratt. Sulla, Yunanistan ve
douyu tehdit eden Mitridatisle savaflmak iin Romadan ayrld. Karadenizin dousunda bir krallk olan Pontos tahtna geen VI. Mitridatis kanl bir egemenlik
kurarak dnyaya korku salmflt. ayr zamanda Romaya savafl aan Mitridatis,
sonunda Romal General Pompeiusa yenildi. Sula, douda Mitridatisle savaflrken,
Marius Romada ynetime el koydu. Sula, seferden dndnde Marius lmfltr
(Freeman, 2003, 399-401).
Sulladan sonra Romada yasadfl olaylar ve siyasetilerin entrikalar hz kazand. M.. 73te Spartaks adnda bir gladyatr klelerden oluflturduu ordusuyla
Romaya bafl kaldrd. ok sayda Roma lejyonunu yenilgiye urattktan sonra
M.. 71de yenildi ve ldrld (Yldrm, 2002, 235). M I. yzyln ortalar Julius Caesar ile Pompeius arasndaki rekabetle geti. Her ikisi de yetenekli ve deerli nderlerdi. Bir sre, zengin bir soylu olan Marcus Crassusu da aralarna alarak
adamdan oluflan idare manasnda birinci Triumvirlikdenen l ynetim denemesinde bulundular. Crassus, M.. 53te ldkten sonra Pompeius, Caesarn
Galyadaki askeri baflarlarn eskisinden daha fazla kskanmaya bafllad. Caesarn
geri arlmas iin hkmeti etkiledi. Caesar, bu buyrua uyarak geri dnecek
olursa, ordusunu terk etmek zorunda kalacann bilincindeydi. Bu yzden M..
49da ordusunun baflnda yola kt. Kendi blgesi olan Alp dalarnn talyada kalan yamalarndaki Galya Cisalpina ile geri kalan talya topraklar arasnda snr
oluflturan Rubicon Irman getikten sonra, dnfl olmayan bir noktaya geldi.
Romada gl bir destek salayamayacan anlayan Pompeius Yunanistana kat (Freeman, 2003, 402-406). Gcn kantlamak iin savaflmay srdren Caesar,
M.. 45te Romaya dnd ve mr boyu baflkanla seildi. Ne var ki, baz senatrler Romann zgrl asndan Caesarn planlarn sakncal buluyordu. Cae-
33
Numidya: Gnmzdeki
Cezayir topraklarnda M..
6. yzyldan M.. 46 ylna
kadar varln korumufl olan
devletin addr.
VI. Mitridatis: M.. 261 ran
asll I. Mitridatis tarafndan
Karadeniz kylarnda daha
sonra Pontus olarak
adlandrlan devlet kurulur.
Bu devlet M.. 63 ylna
kadar varln korur.
Devletin son kral Roma
dnyasna karfl baflarl
savafllar karan ve M..
120 - 63 yllar arasnda
iktidarda kalan VI.
Mitridatistir.
Lejyon: iinde svari ve
hafif piyade askeri
bulundurmakla birlikte
youn olarak ar
piyadelerden oluflan Roma
askeri birliine lejyon
denilmektedir. Zaman iinde
deiflmekle birlikte bir lejyon
4200 lejyoner yani piyade
asker ve 300 svari yani atl
askerden oluflmaktayd.
34
Bizans Tarihi
sar ok gemeden, bir senato toplantsndan sonra M..44 ylnda hanerlenerek

ldrld. Bundan sonra iktidar Marcus Antoniusa geti. Ne var ki Caesarn evlat
edinmifl olduu gen Octavianus Romaya dnnce, aralarnda atflma kt. Octavianus senato tarafndan konslle getirildi. Gaius Julius Caesar Octavianus, Caesarn evlat edindii olu olarak tannd. Bir sre sonra Octavianus ve Antonius uzlaflmaya vararak, Caesarn svari komutan Marcus Lepidusun da katlmasyla
ikinci Triumvirliki kurdular. Caesara komplo kurarak ldren Brutus ve Gaius
Longinus Cassiusa karfl savafl aarak, onlar M.. 42de Makedonyada yendiler.
Bundan sonra douya giden Antonius, orada karfllaflt Msr Kraliesi Kleopatraya aflk oldu ve arkasndan Msra gitti. Octavianusla yeniden aras ald. M
31de Yunanistann bat kylarndaki Aktium Savaflnda Octavianus, Antoniusun
donanmasn datt ve Romann rakipsiz nderi olarak ynetimi ele geirdi (Freeman, 2003, 434-437).
mparatorluk Dnemi (M.. 27 - M.S. 284)

Octavianus, M.S. 14te lnceye kadar tam 45 yl Romay ynetti. M.. 27de kendisine, yce anlamnda Agustus san verilmiflti. ok byk bir gce sahip olmasna karfln, Romann eskiden olduu gibi cumhuriyetle ynetildii izlenimini yaratmaya byk zen gsterdi. O dnemde krallar mutlak egemenlie sahipti. Romallar byle bir ynetim istemiyordu. Augustus ynetiminde Roma en parlak dnemini yaflad. Ticaret ok byk bir geliflme gsterdi. Roma yasalar imparatorluun
her yerinde uygulanmaktayd. Gl hkmet, lejyonlarca da destekleniyordu.
mparatorluun egemen olduu blgelerdeki yerli halklarn haklarna sayg gsteriliyordu. Yzyllardan beri srmekte olan ekiflme ve kargaflann sona ermifl olmas Augustusun baflarsyd (Akflit, 1985, 29-64). Halk, yasalarn gvencesi altnda
olmann huzuru iindeydi. Augustus lmeden nce imparatorlua vey olu Tiberiusu semiflti.
M.S. 14te bafla geen Tiberius, yaylmac bir siyasetten yana deildi. Daha ynetimdeyken Tiberiustan sonra bafla kimin geeceine iliflkin tartflma ve kavgalar
bafllamflt. Agustusun kurmufl olduu gl ynetim a bir sre lkenin gerilemesini nledi (Akflit, 1985, 67-77). Tiberiustan sonra Caligula yirmi befl yaflnda
imparator oldu. Babas Germanicus asker olduu iin ocukluu askerler arasnda
gemiflti. Halk babasn sevdii gibi, onu da benimsedi. Caligula bafla getii ilk
yllarda iyi bir ynetici izlenimi veriyordu. Ama sekiz ay sonra hastaland, belki de
bu hastaln etkisiyle, daha sonraki yllarda dengesiz davranfllarda bulunmaya
bafllad. Romann en tannmfl ailelerini yok etti. Cumhuriyet dneminin trelerine
karfl duyduu tepkiyi gstermek iin sevdii atn nce rahip, sonra da konsl ilan
etti. Bir gladyatr gibi dvflt, akrabalarnn ounu ldrd. Acmaszl dillere
destan oldu. Drt yl sren kanl bir saltanattan sonra, koruma grevlilerinden biri tarafndan ldrld (Akflit, 1985, 79-86).
Caligulann ardndan, 41-54 yllar arasnda hkm sren Claudius yetkin bir
yneticiydi. Roma yurttaflln geniflleterek, yabanc topluluklara da yurttafllk hakk verdi. zgrln kazanmfl Yunanl kleleri nemli devlet grevlerine getirdi. Bu onlarn glenmesine yol at. nc kars Valeria Massalina, entrikalar
ve yakflksz davranfllaryla n sald. 48de idam edildi. Claudiusun drdnc kars olan Agrippina, nceki kocasndan olan olu Neronu evlat edinmesi iin Claudiusa bask yapt. Oysa Claudiusun Britannicus adnda bir olu vard. M.S. 43te
Romallar Claudiusun komutasnda ngiltereyi iflgal ederek, adann dousunu Roma mparatorluuna kattlar. Caligulann ve Claudiusun dnemlerinde eyalet y-
neticilerinin yetkin ve gl olmalar sayesinde imparatorluk geliflmesini srdrd.

M.S. 54te Agrippina, Claudiusu zehirledi, bylece yerine olu Neron tahta geti
(Akflit, 1985, 87-104). lk befl yl sorunsuz geti; ne var ki, sonraki yllar benzeri grlmemifl bir dehflet yafland. Neron annesini ve karsn ldrttkten baflka, zamann nde gelen yneticilerini de birer birer ortadan kaldrd. Neron atletizm, tiyatro ve fliir yarflmalar da dzenletti. Hkmdarlnn 10. ylnda Romada byk bir
yangn kt. Neron bunun ilk Hristiyanlarn suu olduunu ileri srd ve onlara
eziyet etti. Kentin yeniden yaplmas iin byk paralar harcad. Roma mparatorluunun tarihine bakacak olursak kfln Neron zamannda bafllamfl olduunu
grrz. Vergi yk altnda ezilen insanlar sk ve dzenli alflamaz olmufltu. Ordu, siyasete karflyor, hkmet ordunun istemlerine ou zaman boyun eiyordu.
Neronun savurganl imparatorluun birok yerinde ayaklanmalara yol amflt.
Sonunda orduyu da karflsnda bulan Neron intihar etti (Akflit, 1985, 105-119).
ok gemeden lejyonlar arasnda kran krana bir i savafl bafllad. Bu kargaflann sonunda Vespasianus adnda bir General Flavius hanedann kurdu. Ar vergilerle devletin mali durumunu dzeltti. M.S. 69-79 arasnda hkm sren Vespasianus ve ondan sonra gelen Titus ve Domitianus adl imparatorlar byk lde
ordunun gcne dayandlar. Askeri dzenlemelerle snrlar koruyabildiler. M.S.
79da, Titus dneminde patlayan Vezv Yanarda bir Roma kenti olan Pompeiyi
lavlar ve kller altnda brakt. Bu zamandan kalan kalntlar, Roma kentindeki yaflam hakknda nemli bilgilere sahip olmamza yaramfltr. Domitianus 81de imparator oldu. mparatorluunun son ylnda Romallar insanlkla badaflmayan
korkun bir terr yafladlar. Domitianus 96da ldrld. Ondan sonra tahta geen
Nerve yalnz iki yl yaflad. Traianus ve yeeni Hadrianus dzeni yeniden kurmak
iin ok aba gsterdiler. 98de bafla geen Traianus imparatorluun snrlarn geniflletti. Akll ve ll ynetimi, halkn yeniden devlete gven duymasn salad
(Akflit, 1985, 179-190). Hadrianus, lkeye oktan zlenen barfl ve bolluu geri getirmekte baflarl oldu. 117de imparator olan Hadrianus, Roma topraklarn bafltanbafla denetleyerek, zayf grd yerleri surlarla glendirdi. 122de ngiltereye
kadar gitti. Adann kuzeydousunda sko saldrlarna karfln kendi adyla anlan
Hadrianus Duvarn yaptrd (Akflit, 1985, 199-204). Onun baflars sayesinde bir
sonraki imparator Antoninus Pius sanatsal etkinliklere zaman ayrabildi. 138-161
arasnda Pius ynetiminde imparatorluk ok geliflti. Marcus Aureliusun renmeye hevesli, zeki ve akll bir gen olmas Piusun ilgisini ekti. Lucius Commodus
adnda baflka bir genle birlikte onu evlat edindi. Amac tahtn bu genlere brakmakt. 161de ikisi birden tahta geti. Lucius 169da ld ve Marcus Aurelius tahtta tek baflna kald (Freeman, 2003, 537-541).
Nerva ile bafllayan Marcus Aureliusa kadar sren dnem, Roma tarihinin varlk
ve barfl iinde yaflad yllar oldu. Ama imparatorluun baz yrelerinde kan isyanlar bu dnemin sona ermekte olduunu gsteriyordu. Marcus Aurelius imparatorluun dou snrn gvence altna aldktan sonra kuzeydeki barbar kabileleri de
bir dizi savaflla eski yerlerine srd. Depremler ve su basknlar Romann byk
bir blmnn yklmasna, tahl depolarnn zarar grmesine neden oldu. Bu da
kenti ktla srkledi. Doudan gelen veba da hzla yaygnlaflt. Tm bunlara karfln, Marcus Aurelius vergileri olabildiince dflk tutmaya alflt ve mahkemelerin
iyi iflletilmesini salayarak sorumlu bir ynetici olduunu gsterdi. mparatorluun
gcn tehdit ettiini dflnd Hristiyanlara karfl baskc bir siyaset izledi (Akflit, 1985, 221-238).
35
36
Bizans Tarihi
M.S. 180de Marcusun lmnden sonra imparatorluk 100 yl kadar barbar

denen kavimlerin saldrs altnda kald. Barbar szc, Eski Yunanllar tarafndan, Romallar da iinde olmak zere, kendilerinden olmayan herkes iin kullanlrd. Eski Yunanllar tm yabanclarn vahfli ve uygarlktan yoksun olduuna inanrlard. Romallar ise ayn szc Roma topraklarna saldran, Got, Frank, Vandal ve dier Germen kavimleri iin kullandlar. Roma mparatorluu denetlenmesi ok zor olan bir byklkteydi. mparatorluk snrlarnn bylesine genifllemesi
Romann eyaletler zerindeki dorudan ynetimini giderek zorlafltryordu. Klelik yaygnln srdrrken, halk da yoksulluk iindeydi. mparatorluun bafllca
sorunlarndan biri, snrlar korumak iin byk bir ordu besleme zorunluluuydu.
Marcus Aureliusun yerini alan olu Commodus dneminde (180-192) imparatorluk i ekiflmelerle sarsld. Commodustan sonra cumhuriyet kurumlar zayflamaya
bafllad (Akflit, 1985, 239-246). mparatorlar yetkilerini geniflletti M.S. 193te Septimus Severus imparator oldu. 235e kadar sren Severus hanedan dneminde Romann mali ve askeri gc sarsld. Severus hanedanndan gelen imparatorlarn
hibiri eceliyle lmedi. Bu dnemdeki en nemli geliflme Hristiyanln daha zgr bir ortam bularak yaygnlaflmasyd.
Severus hanedanndan sonrasnda yaflanlan elli yllk dnemde yirmi imparator hkm srd. Ortalama hkmdarlk sresinin yl olduu bu dnemde Roma mparatorluu byk krizlerle sarsld. Barbar kavimlerin saldrlaryla, Tuna
eyaleti gibi blgeler birer birer kaybedildi. Bu srada doudan Sasaniler saldryordu. Barbar aknlar kentlerin ykmna, yollarn bozulmasna yol at. te yaflanan
atflmalar, dini, ekonomik ve mali alkantlar imparatorluu son derece ar bunalmlara srklyordu (Freeman, 2003, 546-550). III. yzyln sonuna doru imparatorluu ynetmek ylesine gleflmiflti ki, mparator Dioklitianos hkmdarl
dneminde (284-305) kkl reformlar yapmak durumunda kald. flte Dioklitianosun bu reformlar Romann Bizansa dnflmesiyle sonulanan srecin bafllangc oldu.
III. Yzylda Roma mparatorluunun Snrlar

En grkemli anda Roma mparatorluunun snrlar: Kuzeyde ngiltereden gneyde Afrika llerine, batda Atlas Okyanusundan douda Mezopotamya topraklarna kadar uzanyordu. Bugn hl izlerine rastlanan Roma yolar, insanlarn gvenlik iinde imparatorluun bir ucundan dierine gidip gelmelerini salard. Roma ve onun devam olan Bizans, Akdeniz etrafnda kurulmufl ve bu corafyadan
olduka etkilenmifl bir uygarlkt. Akdeniz, uzun tarihi boyunca Romann iletiflim,
ticaret, sanayi ve ekonomisinde belirleyici oldu. Akdenizin dou blmnde kylar bat blmne nazaran daha dardr. Birka yer istisna ky fleridi i blgelerin derinliklerine eriflmez. Buralarda iklim, doal kaynaklar, bitki rts ve ekonomik yaflam Bat kesimine gre daha az eflitlilik sunar. Kfllarn olduka yafll
yazlarn ise kurak yafland Dou Akdeniz havzasnda lman bir iklim hkimdir.
Bir hayli girintili kntl olan Akdeniz kylar gvenli deniz trafii iin son derece uygundur.
Akdeniz ky fleridinin tesinde kara ksmnda, her biri kendine zg zellikler
taflyan genifl lkeler uzanmaktadr. Dou Akdenizde bu lkelerden Msr ve Suriye genifl alanlar kaplayan ller dflnda olduka byk ve verimli arazilere sahipti. Msrdaki Nil vadisi, Suriye, Lbnan ve rdn ovalarnda sulu tarm yaplmakta
ve buradaki araziler ok byk zenginlik saylmaktayd. Msrdaki verimli Nil vadisi, Suriyede ise Asi ve Frat nehirleri arasnda kalan yksek platolardaki verimli
37
araziler dolaysyla, buralardaki byk flehirler ve kyler olduka youn bir nfusa sahiptiler. Ege Denizi, Karadeniz ve Akdenizle evrili bir yarmada olan Anadolunun dou snrlarn da sralar belirler. Bu da sralar kuzeyde Ermenistan ve
Kafkasyaya gneyde Mezopotamya ve Suriyeye doru uzanmaktadr. Anadolunun kuzey ve gneyinde denize paralel uzanan dalar lman deniz etkisinin i
kesimlere girmesini nler ve i kesimlerde karasal bir iklim hkimdir. Anadolunun
bat kesiminde denize dik uzanan dalarn arasndaki ovalar ve vadilerden mteflekkil Karya, Lidya, Bitinya ve ksmen de Frigya Anadolunun tarmsal ve doal
kaynaklar bakmlarndan en zengin blgeleridir. Bu blgelerde kentleflme ileri safhadayd ve nfus olduka kalabalkt. Anadolunun orta ve dou ksmlar ziraaten
ok hayvanclk iin uygundu ve bu blgelerde nfus seyrek ve dankt.
Romann egemenlik kurduu ve Romadan Bizansa miras kalan Anadolu dflndaki en byk blge Balkanlard. Balkanlar, kuzeyde Pannonia ovas boyunca dou-bat istikametinde Karadenize doru akan Tuna nehri ve iki yanndaki
dzlklerle, gneyde Ege Denizi ve Batda Adriyatik Deniziyle evrilidir.
Roma mparatorluunun ulaflt en genifl snrlar nedir?
BLNEN ROMA MPARATORLUU
SIRA SZDE
Pannonia: Gnmzde
Bosna Hersek, Slovenya,
Srbistan, Hrvatistan,
Avusturya ve Macaristann
bir blmn iine alan
Dalmaya kylarndan Tuna
nehrine kadar ulaflan Roma
eyaletinin ismidir.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Dioklitianos ve Reformlar
S O R Uimparatorluk
Roma mparatorluunda Dioklitianosun 284 ylnda iktidara geifli
tarihinde bir dnm noktas saylmaktadr. O zamana kadar, imparatorluun son
yarm yzyl taht mcadeleleriyle geti. Bu sre zarfnda birokDimparator
akrabaKKAT
larnn, hrsl aristokratlarn veya ordu komutanlarnn iktidar darbesiyle devrildi.
Bu iktidar mcadelelerinde en nemli rol imparatoru korumakla grevli ordu koSIRA SZDE
mutanlar oynamaktayd. Ordu komutanlar kendileri adna veya
destekledikleri
bir aristokrat adna i savafl gze alp baflta bulunan imparatoru devirmeye giriflebiliyordu. Dioklitianus (284-305), imparatorluu zaafa uratan
bu iktidar mcadeAMALARIMIZ
lelerine son vermek, imparatorluk ynetiminde istikrar salamak ve imparatorluk
otoritesini daha etkin klabilmek maksadyla kkl bir reform gereklefltirdi. Dioklitianos, drt bafll manasnda Tetrarhia denilen yeni bir ynetim
K sistemi
T A P kurdu. Bu
sisteme gre imparatorluu iki agustus ve iki sezar birlikte yneteceklerdi. Agustuslardan biri imparatorluun batsna dieri ise dousuna hkmedecekti (Akflit,
1985, 495-496). Agustuslar kendilerine birer sezar yardmc Tolarak
E L E V Z Yseeceklerdi.
ON
Agustuslarn grev srelerini tamamlamalarndan sonra sezarlar agustus unvann
alp onlarn yerlerine geecek ve bu defa yeni agustuslar kendilerine birer sezar
seeceklerdi. Bylece Tetrarhia sistemi devam edip gidecekti. Gereklefltirdii re N T E R merkez
NET
form gereince Dioklitianos, agustus unvanyla Nikomedia/zmiti
edinip
dou tarafnn ynetimini stlendi. Bat tarafnn ynetimi ise Milanoda oturan Maximianus agustus olarak idare edecekti. Dioklitianos kendisine Galeriusu sezar
olarak seerken Konstantius Chlorus da Maximianusun sezar oldu. Bu sistemde
her agustus ve sezar kendi ynetim blgelerinde mutlak hkim olmakla birlikte,
imparatorluun btnl dflncesinden kesinlikle taviz verilmifl deildi. Dioklitianos daima en st otorite saylyor ve kanunlar lkenin her kesiminde geerli saylyordu (Ostrogorsky, 1999, 31). Samimiyetle dflnlerek icat edilmifl olan bu
sistem olduka etkili ve srekli tehdit edilen imparatorluk snrlarnn korunmas
bakmndan ok faydaldr. Fakat iyi niyetle dflnlen bu sistemin uygulamada
sorunsuz biimde ifllemesi mmkn olmayacakt.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
38
Bizans Tarihi
Dioklitianos lkede idari bakmdan yeni bir teflkilatlanma gereklefltirdi: imparatorluk, Dou, Balkan/lirya, talya ve Bat/Galya olmak zere prefekture denilen
drt eyalete ayrld. Her bir eyaletin baflna prefektus yani eyalet valisi atand. Eyaletler, dioceses ad verilen blgelere ayrld ve blgelerin baflnda vicarius adyla
yneticiler bulunuyordu. fiehirlerde curiae yani flehir meclisi ifllevseldi. fiehir meclisleri blge valilerine, blge valileri eyalet valilerine, eyalet valileri de dorudan
agustus veya sezara balyd (Dikici, 2007, 24-26).
Dioklitianos askeri alanda da dzenlemeler yapt. Askeri ve sivil otorite en
azndan ilkesel olarak birbirinden ayrld ve askeri idarecilerin imparatora yaknlna son verildi. Disiplinli, etkili, evik, iyi tehiz edilmifl seyyar ordular kurdu (Dikici, 2007, 27). Askeri idarenin en st amiri yine imparatorlard. mparatorun sefere katlmamas halinde orduya ordu komutanlar yani magistri militium komuta
ediyordu. Ordu komutanlarnn emrinde komites yani birlik komutanlar onlardan
daha kk birlikleri yneten birim komutanlar da vard. Dioklitianosun yeniden
dzenledii Roma ordusunda dikkat eken nemli bir zellik de ordunun zaman
ierisinde gittike yabanc kavimlerden oluflmasdr. zellikle Germenler ve liryallar Roma ordusunun en vurucu gcn teflkil ettiler. 4. yzyldan itibaren gittike daha genifl lekte olmak zere barbar asll komutanlar askeri otoritede etkin
biimde sz sahibi oldular.
Dioklitianos imparatorluu sresince Nikomediay/zmiti baflkent olarak kulland. Agustus Maximianusun merkezi Milano, Sezar Galeriusun merkezi Selanik,
Konstantiusun merkezi ise flimdi Almanya snrlar iinde kalan Trier flehri idi. Roma flehri baflkent olma zelliini artk yitirdi ve bir sre sonra kurulacak olan stanbul, Romann sahip olduu itibardan ok daha byn elde edecektir. Dioklitianosun reformlar ve yerlefltirdii yeni idare anlayfl en azndan Tetrarhia sisteminin ngrd yirmi yllk srede, Roma mparatorluundaki istikrarszla son
verdi. ngrlen 20 yllk srenin sonunda 305 ylnda, Dioklitianos ve Maximianus agustusluk grevlerinden ekildiler. Onlarn yerine Galerius ve Konstantius
agustus oldular (Freeman, 2003, 558). Bu deifliklik, Dioklitianosun iyi niyetle yerlefltirmeye alflt Tetrarhia sisteminin daha byk alkantlar sebep olduunu
gsterdii gibi tarih sahnesine Byk Konstantinosu da kard.
Konstantinos ve stanbulun Kurulmas

Konstantinos, Maximianusun sezar olan I. Konstantius Chlorus ve Helenann olu olarak Niflte dnyaya geldi. Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte
272den 280e kadar tarihler verilmektedir. Babas Konstantius sezar olunca, o srada yaflnn 18 civarnda olduu tahmin edilen Konstantinos, Dioklitianosun yanna zmitteki saraya alnd. Burada ok iyi bir eitim gren Konstantinos, Dioklitianosun btn sefer ve seyahatlerine katld. Bu seferlerde yetenekleriyle n plana
kan Konstantinos ordu iinde ok sevilen biri haline geldi (Dikici, 2007, 29-30).
305te Galerius ve Konstantius agustus ilan edilirken, Konstantinosun da Sezar olmas beklenilmekteydi. Fakat Konstantiusun sezar olarak Severus, Galeriusun sezar olarak da Maximianus Daia atand. Bu durumdan rahatsz olan Konstantinos,
Triere babasnn yanna gitti. 306 ylnda babas Agustus Konstantiusla birlikte Britanyaya geerek, skoyadaki arpflmalara katld. Bu srada 25 Temmuz 306da
I. Konstantius, York flehrinde ld. Ordu, onun olu Konstantinosu imparator ilan
etti (Akflit, 1985, 523). Fakat en yetkili agustus konumunda olan Galerius, Bat blgesinin agustusu olarak Severusu tayin etti ve Konstantinosu onun sezar atad.
307 ylnda Konstantinos, Maximianusun kz Fausta ile evlendi. Bu srada Tetrar-
hia sisrteminin ald flekilden memnun olmayanlardan biri de Maximianusun olu Maxentius idi. Roma flehrinin gittike g ve itibarn kaybetmesinden hoflnutsuzluk duyan Romallarn tepkisiyle Maxentiusun siyasi hrs birleflince, Maxentius
kendisini Romada agustus ilan etti. Ona karfl agustus Severus yapt savaflta baflarsz oldu ve 307 ylnda Ravennada ld. Bundan sonra herkes Konstantinosun
agustus ilan edilmesini beklerken Bat blgesinin agustusluuna Licinius getirildi
ve 308 ylnda Konstantinostan sezar unvann kabul etmesi istendi. Daha sonraki
srete Maximianus 310da, Galerius ve Dioklitianos da 311 ylnda hayatlarn kaybettiler. Onlarn ortadan kalkmasyla Batda Konstantinos, Romada Maxentius,
Douda Licinius ve sezar Maximianus Daia, imparatorluun kaderini belirleyecek
olan aktrler olarak kaldlar (Dikici, 2007, 30-31). Fakat bunlarn arasnda Tetrarhia sisteminde olmas gereken ne uyum ne iflbirlii ne de birliktelik vard. Dolaysyla atflma kanlmazd.
lk harekete geen Konstantinos oldu. 312 ylnda byk bir orduyla Alpleri
aflp kuzey talyaya girerek Maxentiusa karfl yrd. Roma yaknlarnda Milvian
Kprsnde Maxentius bozguna uratld. Tarihe Milvian Kprs Savafl olarak
geen bu savafl hem Roma hem de Hristiyanlk tarihi iin nemli bir dnm noktasdr. Bu savaflta Labarum denilen ve Hristiyanln kutsal sembol olan ha
iflaretli bayraklar Konstantinos ordusuna tafltt. Maxentius savafl srasnda ldrld, Konstantinos Roma halk ve Senato tarafndan kurtarc olarak selamlanarak
Roma flehrine girdi. Bylece Roma mparatorluunun Bat tarafnda tek agustus
olarak Konstantinos hakim oldu. 313 ylnda Douda Licinius ile Maximianus Daia arasnda i savafl yafland. Edirne yaknlarnda Licinius zafer kazand ve Maximianus Daia, Tarsusa kat ve orada intihar etti. Artk Dounun da tek bir imparatoru vardr. kisi arasnda da bir sre sonra atflmalar yaflanmaya baflland. Liciniusun Trakya hari tm Baty Konstantinosa terk etmesi bir uzlaflmay dourdu.
Fakat Hristiyanlara karfl Licniusun dflmanca tavr ve Balkanlara ynelik Got istilas iki imparatoru yeniden karfl karflya getirdi. 323te skdarda yaplan nihai savaflta Licinius malup oldu. Efli Konstantiann araclyla nce affolunan Licinius, daha sonra Selanike gtrlerek burada ldrld. Bylece on sekiz yl sren bu kargafla devresinden sonra Konstantinos hkimiyet mcadelesini kazand
ve tek baflna imparator oldu (Akflit, 1985, 543-550).
Tarihin Byk unvann verdii Konstantinos, baflarsn byk lde Hristiyanlara borluydu. 4. yzylda dahi bask ve takibattan kurtulamamfl olan fakat
buna ramen saylar gibi artan Hristiyanlar, kendilerine sempati ve hoflgryle yaklaflan Konstantinosa balla nem verdiler. Rakipleriyle yapt savaflta ilk
olarak 311 daha sonra da 313 ylnda Milanoda Konstantinos Hristiyanlara msamaha ferman kartt. Bylece Hristiyanlk imparatorluun dier dinleri gibi meflru hale geldi ve devlet tarafndan msadere edilmifl olan tapnaklar geri verildi
(Dikici, 2007, 33-34). Bu geliflme flphesiz dnya apnda bir olayd.
Konstantinosun ikinci byk icraat ise stanbulu imparatorluun merkezi olarak kendi adn vermek suretiyle infla etmesidir. Roma uzun zamandr baflkent olma zelliini yitirmiflti. mparatorluu bunaltan baflta barbar aknlar olmak zere
tehlikeler doudan, Tuna ve Frat taraflarndan geliyordu. Dioklitianos Nikomediay/zmiti merkez yapmflt. Konstantinos, artk Roma dflnda bir baflkent kullanmak gerektiine karar verdikten sonra bir sre doduu kent Nifli dflnd daha
sonra da Sofya ve Selaniki baflkent yapmak iin deerlendirmelerde bulundu. anakkalede Truvay yeniden infla etmeyi bir sre planlad. En sonunda Boaziindeki konumu ve taraf denizle evrili olmas nedeniyle Byzantiumda karar kl-
39
40
Bizans Tarihi
Forum: Antik Roma

kentlerinin merkezlerinde yer
alan ve evresi nemli
kamusal yaplarla
kuflatlmfl meydan. Erken
Hristiyanlk dneminde de
uygulamasna devam
edilmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
d (Gregory, 2008,65-66). Byzantiumda ilk yerleflmeyi M.. 7. yzyln ikinci yarsndan sonra Megarallarn kurduu rivayet edilmektedir. Buras mparator Vespesianus (69-79) dneminde Roma snrlarna dhil edildi. mparator Septimus Severus (193-211) dneminde bir isyana karflmasndan dolay flehir 194 ylnda tahrip
edildi ve halk cezalandrld. mparator Severus, gerekli cezay verdikten sonra
flehri yeniden imar etmek iin birtakm alflmalar yaptrd.
Byzantiumda yeni bir flehir kurmaya karar verdikten sonra Konstantinos, 324
ylnda flehrin inflasna bafllad. Konstantinosun tespit ettii snrlar zerinden flehrin kara surlar infla edildi (Dikici, 2007, 40). Surlar Samatyadan bafllayarak ukurbostanda Bayrampafla deresine iniyor, Cibali yaknnda Halite son buluyordu.
Yeni flehir Roma model alnarak infla edildi ve hibir masraftan kanlmad. Romada olan tm yaplarn burada da olmasna zen gsterildi.
fiimdiki Sultan Ahmette byk bir imparatorluk saray ve hipodrom infla edildi. Hipodrom imparatorluun her kflesinden getirilen sanat eserleriyle sslendi.
Saray ve Hipodromun bulunduu alana forum yapld. mparatorun annesi Helena ansna buraya Agusteum (Agusta Helena) denildi. Bu forumdan bafllayp flimdi Aksaraya kadar uzanan ve Mesi ad verilen bir bulvar ald. Kaldrmlar revaklarla ssl Mesi zerinde de yeni forumlar yapld. Bunlardan biri de forum Konstantinos (emberlitafl) idi. Bu foruma dikilen dikilitafln zerinde Konstantinosun
tuntan bir heykeli bulunuyordu. Roma gibi yedi tepeli bir alan zerine infla edilen bu kentte senato binas, resmi daireler, hamamlar, yksek okul, tapnaklar ve
Hristiyan mabetleri de infla edildi. Kimilerine gre Konstantinos zamannda Aya
Sofya ve Aya rini Kiliselerinin yapmna da bafllanld (Herrin, 2010, 36-38). Romal aristokratlarn yeni flehre yerleflmelerini teflvik etmek iin birok muafiyetler saland. Msrdan getirilen budayn stanbul halkna bedava datlmas ngrld.
Senatrlere resmi ofis binalar ve ikametleri iin yeni binalar yaptrld, Anadolu yakasnda onlara genifl topraklar datld (Dikici, 2007, 40).
fiehre sivil ynetici olarak bir vali atand. Valiye, asayifli salamasnn yannda,
ticari ve ekonomik hayat da kontrol etmesi yetkisi verildi. Konstantinosun Byzantiumda kurduu yeni flehir 11 Mays 330da grkemli trenler ve elencelerle resmen ald. fiehre Yeni Roma (Nova Roma) ad verildiyse de bir mddet sonra kurucusuna atfen Konstantinopolis denilmesi gelenek haline geldi (Grant, 2000, 1924). Baflkentin stanbul olmas Roma mparatorluunun arlk merkezinin bir daha dnlmez biimde douya kaymasn beraberinde getirdi. Bu arada bir Dou
dini olan Hristiyanln tm zgnl ve zellikleriyle Roma mparatorluunda
kendini kabul ettirmesi, Bizans oluflumunun itiraz edilmez biimde gn yzne
kmas anlamna geliyordu. Bundan dolaydr ki ilim dnyasnn geneli Bizansn
douflu olarak stanbulun baflkent yapld 330 tarihini benimsemifltir.
stanbul kimin
infla edilmeye bafllamfltr ve ne zaman Bizansn baflkenti olSIRAzamannda
SZDE
mufltur?
D fi N E L M
Roma mparatorluunun
Hristiyanlaflmas ve Dini
Mcadeleler
S O R U
Hz. sann Filistinde
Yahudiler arasnda teblii ile bafllayan Hristiyan dinine ilk
mensup olanlar Hz. sann on iki Havarisi ve onlarn dostlaryd. Hz. sadan sonra, havarileriD Hristiyanl
bir din olarak Roma mparatorluunun genelinde yayKKAT
dlar. nce Kuds ve evresinde Hristiyanl salam biimde yayan Aziz Pavlos,
Anadoluda ve Yunanistanda bu yeni dinin yaylmasn ve yerleflmesini salad.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
talyada ise Havari Petros faaliyette bulundu ve Onun Romada kurduu kilise
sonraki dnemlerde sadece Hristiyanlk tarihine hkmetmekle kalmad dnya tarihinde de nemli bir aktr oldu. Bafllangta Hristiyanlar, Roma imparatorluunda byk basklara ve zulmlere maruz kaldlar. mparatorluk otoritesi uzun sre
Hristiyanlk inancn yasaklama ve su sayma tavrn inatla devam ettirdi.
Dioklitianos dneminde ar basklara ve takibata urayan Hristiyanlar, onun
halefi Galeriusun 311de Hristiyanl su olmaktan kartan fermanyla bu g
durumdan kurtulmaya baflladlar. Konstantinosun tarih sahnesine kfl ve Milivian Kprs Savafl Hristiyanlar iin flphesiz dnm noktas oldu. Bu savaflta Hristiyanlktan etkilenen ve Hristiyan sembollerini sancaklarnda tafltan Konstantinos, 313 ylnda rakibi Liciniusla Milanoda yapt grflmede, Galeriusun kard ferman kabul edilerek Hristiyan takibatna son verilmesi karar alnd (Gregory, 2008, 57-59). Bu flekilde Hristiyanlar basklardan kurtuldular. Geri Konstantinosun haleflerinden mparator Julianos Apostate (361-363) dneminde Hristiyanlk yeniden yasaklanp, bask ve zulmler tekrarland (Dikici, 2007, 49-59). Fakat bu durum tarihi sre ierisinde bir istisnadr. Julianosdan sonra durum Hristiyanlar lehine yeniden tesis edilmifltir.
mparatorluk topraklar zerinde hr biimde yaflamaya bafllayan Hristiyanlar,
Havarilerin faaliyet gsterdikleri belli bafll flehirlerdeki kiliseler etrafnda rgtlenmeye baflladlar. Byk kilise rgtlerinin bulunduu flehirler: Kuds, skenderiye,
Antakya ve Roma idi. Bir sre sonra bu flehirlerin arasna stanbul da katld. Bu kiliseler bir taraftan Hristiyanln yaylmas iin gayret gsteriyorlar bir taraftan da
Hristiyanln yaflanmas ve Hristiyan ilahiyatyla ilgili ortaya kan sorunlara zmler neriyorlard.
Konstantinos, mutlak mparator olarak iktidara 324 ylnda sahip olduunda
yapt ilk icraati bir emirname yaynlayarak mahkm olan Hristiyanlar serbest braktrp, srgne gnderilenlerin geri dnmesini, msadere edilen mal ve mlklerin iadesini, yklan kiliselerin yeniden infla edilmesini emretmek oldu. Konstantinosun Hristiyanl tamamen serbest brakmasna, Hristiyanlara hoflgrl davranfl ve politikasna ramen kendisinin Hristiyanl konusu tartflmal kalmfltr.
Konstantinos muhtemelen lm dfleindeyken vaftiz edildi. Bununla birlikte Hristiyanlara karfl msamahakrl ve znik Konsiline baflkanlk yapmfl olmas,
onun daha sonra ki dnemlerde aziz ilan edilmesine vesile oldu. mparatorlukta
Hristiyanln tek resmi din olarak benimsenmesi I. Teodosios (379-395) dneminde oldu. Teodosios, kard bir fermanla Hristiyanl devletin resmi dini haline getirdi, dier tm din ve inanlarn varln yasa dfl ilan etti (Ostrogorsky,
1999, 49).
mparator Byk Konstantinos dneminde en byk dini sorun olarak skenderiye Piskoposu Ariusun Hz. sann doas ve onun Tanr ile iliflkisine ynelik
gelifltirdii fikirlerden doan Arianizm mezhebi grlyordu. Arius, Hz. sann,
Tanr ile ayn z taflmadn, onun Tanrnn yaratt varlklardan biri olduunu
kabul ediyordu. Teslis inancn sorgulayan ve Hz. sann tanrl ilkesini karfl kan Ariusa gre Hz. sa, Tanr tarafndan insanln selameti iin zel olarak yaratlmfl bir insand. Ariusun retisi 320 ylna kadar olduka rabet grd ve benimsendi. Fakat 320 ylnda resmi kilise tarafndan sapkn sayld (Gregory, 2008,
62-63).
Arianizm dolaysyla Hristiyanlar arasnda yaflanan fliddetli anlaflmazln zm iin imparator Byk Konstantinos giriflim bafllatt. Bu sorunun din adamlarnn genifl katlmyla ele alnmas ve bir zm bulunmas amacyla ekmenik kon-
41
42
Bizans Tarihi
sil toplamaya karar verdi. mparatorluun her yanndan gelen ruhbanlarn katlmyla 20 Mays 325de Nikaeia /znikte bizzat mparator Konstantinosun baflkanlk ettii znik Konsili topland. Burada yaplan grflmelerde; Hz. sa (Oul) yaratlmamfltr ve Tanr (Baba) ile ayn zden vcuda gelmifltir karar alnd. Bu kararla Baba ve oulun eflit derecede tanr olduu ve her ikisinin, Kutsal Ruhla birlikte sonsuz olduu, yani Teslis teyit edildi (Dikici, 2007, 39). Arius mahkm olurken Arianizm sapknlk sayld. znikte Arianizm dflnda Hristiyanlk ve kiliseyi ilgilendiren baflka kararlar da alnd. Dini bir toplantya baflkanlk etmesiyle Konstantinos kendisinden sonra gelen imparatorlara rnek olduu gibi gittike Bizansa
dnflen mparatorlukta siyasi iktidarla dini otoritenin birbiriyle olan girift ban
da kurmufl oluyordu.
znik Konsili sonrasnda Ariusular alnan kararlar benimsemediler. Hristiyanlar arasnda anlaflmazlk ve gerilimler devam etti. 381 ylnda stanbulda toplanan
ikinci ekmenik konsilde znik kararlar teyit edildi ve Hristiyan Kilisesinin aments olan inan forml benimsendi. Hz. sann doasna iliflkin tartflmalar ve anlaflmazlklar ise srp gitti. Baz kiliseler Hz. sadaki tanrsal ve insani vasflarn bir
deiflime uramadan ve birbiriyle katflmadan tek bir tabiat halinde bulunduunu
kabul ettiler. Bu inanta olanlara monofizit/tekdoac denildi (Gregory, 2008, 112).
Buna karfln kimi kilise otoriteleri Hz. sa, insan olarak dnyaya geldii ve tanrsal
z kendisine sonradan bahfledildii inancn benimsediler. Bu grflte olanlara da
diofizit/iftdoaclar denildi. Antakya kilise ekolnden Nestorius, diofizit inantan
hareketle Hz. Meryemin tanr dourmadn, onun befleri zellikleri olan say
dnyaya getirdii grfln savundu (Gregory, 2008, 109).
Nestoriusun grfllerine karfl fliddetli bir muhalefet ortaya kt. 431de Efeste
toplanan konsilde Nestoriusun retisi reddedildi fakat kendisi aforoz edilmedi.
Nestorius faaliyetlerine devam edip gittike g toplaynca 449da toplanan II. Efes
konsilinde, Nestorius aforoz edildi ve kiliseler arasnda ayrlk yafland (Gregory,
2008, 111). Nestoriusun retisine bal kalanlar tm bask ve fliddete ramen
Nesturi Kilisesi etrafnda varlklarn devam ettirdiler. Monofiziti Ermeni Gregoryen, Sryani ve Msr Kpti kiliseleri de Roma ve stanbuldan bamsz olarak kendi cemaatlerini etraflarnda topladlar. Bizans tarihi boyunca ortaya kan dini anlaflmazlklar, konsiller ve mezhep atflmalar sadece din veya kiliseyle snrl kalmad, Bizansta iktidar mcadelelerini, iktidarla halkn iliflkilerini ve Bizansn dfl
politikasn da etkiledi.
Kavimler G ve Bat Romann kfl

Drdnc yzyln dnya apnda en nemli geliflmelerinden biri flphesiz kavimler gdr. Asya Hun mparatorluunun yklflyla bafllayan ve doudan batya
bir dizi kavmin birbirini yerinden srmesiyle, muazzam bir demografik hareket
olan kavimler gnn ykc etkileri Bizans mparatorluu zerinde kendini gstermekte gecikmedi. 337de Konstantinosun lmnden sonra onun halefleri ranllarla yaplan savafllar ve kimi i geliflmeler dflnda ciddi bir tehditle karfllaflmadlar. mparator ulianos Apostate (361-363) dneminde ranllara karfl uranlan feci bozgun, mparator ovianosu (363-364) ar flartlar ve byk toprak kayplarn
kabul ederek ranla barfl yaptrmak zorunda brakmflt.
Fakat asl byk tehlike mparator Valens (364-378) zamannda kavimler g
nedeniyle Batda bafllayan Germen istilas oldu. Germen kavimlerinden Saksonlar
Britanyaya saldrrlarken Alamanlar Ren nehri boylarnda, ran kkenli Sarmatlar
ise Tuna blgesinde mparatorluu zorluyorlard. Germen asll Gotlarn Tuna ci-
varnda grlmeleri ok daha byk tehlikeyi beraberinde getirdi. Hun ilerleyifli

karflsnda duramayan Vizigotlar yani Bat Gotlar, mparator Valensten Trakyaya
yerleflme izni istediler. mparatorun bu talebe olumlu cevap vermesine ramen yerel otoritelerin Vizigotlara karfl olumsuz tavrlar, imparatorluk gleriyle onlar
karfl karflya getirdi. ki yl boyunca devam eden atflmalarda taraflardan biri dierine stnlk salayamad. Bunun zerine mparator Valens bizzat harekete geerek Gotlar lkesinden karmay dflnd. 378 ylnda Edirne yaknlarnda yaplan savaflta, Dou Gotlarnn yani Ostrogotlarn da destekledii Vizigotlar, Bizans
ordusunu korkun bir hezimete urattlar. Bizzat imparator Valensin kendisi savafl
meydannda hayatn kaybetti (Gregory, 2008, 90). Bu yenilginin sonucu ok byk oldu. Artk bundan sonra imparatorluun dousu bir yzyl boyunca Germen
istila tehditleriyle uraflrken imparatorluun bat kanad ise dorudan bu istilaya
maruz kalacaktr.
Valensin lmyle sonulanan Got istilas srasnda mparatorluun Bat blmn idare eden Gratianus (375-383), ordu komutanlarndan Teodosiosu douyu
idare etmek zere agustus ilan etti. mparator Teodosios (379-395), areyi Gotlarla anlaflma yapmakta buldu. Ostrogotlarn Pannoniaya Vizigotlarn ise Trakya blgesinin kuzeyine yerleflmelerine izin verildi. Gotlar bulunduklar yerlerde zerk
olacaklar, vergilerden muaf tutulacaklar ve mttefik sfatyla devlete askeri yardmda bulunacaklard. Bylece mparatorluun Germen istila dalgas altnda kalmasnn nne geildii gibi, Gotlarn birou dorudan mparatorun hizmetine alnmfl olunuyordu. Says bir hayli azalmfl olan imparatorluk ordusu Germenlerin katlmyla olduka gl hale geldi. Fakat ordu komutanlar arasnda Germenlerin
says gittike artmaya ve imparatorluk ordusu gittike Germenleflmeye bafllad
(Ostrogorsky, 1999, 48).
Teodosiosun Gotlarla yapt barfl, imparatorluu dfl tehditten bir sreliine
kurtard. Britanya Hkmdar Maximus, Gratianusu ldrnce, Teodosios, onun
yerine II. Valentinianusu getirdi. Fakat II. Valentinianusun beklenilen baflary bir
trl salayamamas ve kan baflka isyanlar karflsnda g durumda kalmas zerine Teodosios, Bat iflleriyle bizzat meflgul olmak zorunda kald. syanlar bastrlarak imparatorluk otoritesi yeniden tesis edildi. Bu srada II. Valentinianusun varis
brakmadan lmyle mparatorluun Dou ve Bat blmlerinin idaresi yine tek
bir imparatorda yani Teodosiosun emri altna da birleflmifl oldu.
395 ylnda mparator I. Teodosios, imparatorluk topraklarn oullar arasnda
paylafltrd. Buna gre Adriyatikten itibaren mparatorluun Bat tarafn kk olu Honorios, Dou tarafn ise byk olu Arkadios ynetecekti (Ostrogorsky,
1999, 49). Tarihlere Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas olarak geen bu olay
aslnda yeni bir fley deildi. dari bakmdan kolaylk salamak, imparatorluk ailesi
ierisinde iktidar kavgas yaflanmasn nlemek, i ve dfl geliflmelerin zorunlu klmas gibi nedenlerle imparatorluk idaresinin blnmesi vakas birok defa yaflanmflt. Devletin birlii fikri hibir zaman terk edilmedi. Ortada iki devlet deil bir
devletin iki imparator ynetimindeki iki parasnn olduu kabul ediliyordu. Devletin btnl anlayfl her ne kadar varln uzun sre muhafaza etmifl olsa da
fiili olarak imparatorluun iki paras arasndaki zlme gittike kendini daha fazla hissettirecektir. nk douda ve batda geliflen flartlar birbirinden farklyd ve
iki hkmet arasndaki rekabette kanlmaz olmaktayd.
43
44
Bizans Tarihi
Harita 2.1
Kaynak: Ifln Demirkent, Bizans Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.6, stanbul 1992, s.231.
Arkadios Dou imparatoru olduunda on sekiz yaflndayd. Bat imparatoru

Honorios ise on bir yaflnda bir ocuktu. Teodosios, lmeden nce Vandal kkenli Stilicoyu ocuklarna yardmc olmas iin naip tayin etmiflti. Ksa bir sre sonra
Arkadiosun ynetimindeki Dou imparatorluu fliddetli Got isyanyla sarsld. Alarik idaresinde ayaklanan Gotlarla barfl, Alarike ordu komutanl grevinin verilmesi karfllnda saland. Gotlarn ordudaki hkim konumlar zellikle stanbulda Gotlara karfl bir tepkinin domasna yol at ve zaman ierisinde imparatorluun dou blmnde ordudaki Got nfuzu krlmaya alflld. Batda ise Germenlerin zerk kitleler halinde kendi liderlerinin idaresinde bulunmalar usul devam ettirildi. Bu durum Bat iin ok olumsuz geliflmelere yol aacaktr. Dou mparatorluu gelifltirdii tedbirlerle bir sre sonra Alarik ve Gotlarndan kurtulmay
baflard. Alarik kendisine bal birliklerle talyaya karfl sefere giriflti. defa yaplan kuflatmann ardndan 410 ylnda Alarik, Honorios Ravennaya ekilince Romay ele geirdi (Ostrogorsky, 1999, 51).
Arkadiosun lmnden sonra Dou mparatorluunun baflna II. Teodosios
(408-450) geti. Onun hkmdarlnda salanan greceli barfl ortamnda nemli
icraatlar gereklefltirildi. stanbulda Byk Konstantinos zamanndan beri mevcut
olan yksek okul yeniden dzenlenip geniflletilerek 425 ylnda bir niversite kuruldu. Bu Yunanca ve Latince eitim verilen bu okulda hukuk, hitabet, felsefe, gramer gibi dersler okutuluyordu (Dikici, 2007, 88). Hukuk alannda da nemli alflmalar yaplarak, eski Roma kanunlar elden geirilip, yeni konulan kanunlarla birlikte bir klliyat halinde Codex Teodosianos adyla yaynland.
II. Teodosiosun stanbulun gvenlii iin infla ettirdii surlar onun adn yaflatan nemli bir faaliyetidir. Nfusu hzla artan ve gittike byyen flehir, bir sre
sonra Konstantinosun yaptrd surlarn dflna taflt. Bylece mevcut surlar flehir
ve flehir halknn tamamn koruma zelliini yitirdi. Baflta Germenler olmak zere dfl saldrlarn artarak tehlikeli bir hale gelmesi yeni surlarn yaplmasn zorunlu kld. fiehrin tamamn gvence altna alan ve Konstantinos surlarnn ok daha
tesinden geen stanbul surlar 413 ylnda infla edildi. Bu surlar halen mevcudiyetini koruyan i surlardr. Dou mparatorluu zerine Hun tehdidinin kmesiyle 430da ikinci sra yani dfl surlarn inflasna bafllanld ve 447 ylnda bitirildi. 439
ylnda ise flehri denizden gelebilecek tehlikelere karfl koruyacak olan deniz kenarndaki surlarn inflasna baflland. surlarn ykseklii 10 m, kalnl ise 5,2 mdir.
20 m yksekliindeki kuleler arasnda 60 m mesafe bulunmaktadr. Surlarn nnde kazlan hendekler savunmay daha gl klmaktadr. Haliten Marmaraya
uzanan kara surlarnn uzunluu 6670 metredir (Dikici, 2007, 86).
Attila ynetiminde Hun fetih harekt bafllaynca stanbulu surlarla evirmenin
ne kadar nemli ve gerekli bir icraat olduu anlaflld. Hun ilerleyiflini durdurmak
iin II. Teodosios, her yl 300 kg altn hara olarak demeyi kabul etmiflti. Fakat
bu hara denmeyince Attila 441 ylnda Pannonia ve Tuna boylarna harekt dzenledi. Tuna boylarndaki flehirleri vuran Hun birlikleri Belgrad zapt ettiler. Nifl
ve Sofya Hunlar tarafndan ele geirildi. Bizans kuvvetlerini malup eden Attila
442 ylnda stanbula ulaflt ve tarihte ilk defa flehri kuflatt. Tam zamannda bitirilmifl olan surlar Attilann Hunlarn durdurdu. stanbulun zaptn mmkn grmeyen Attila geri dnd ve Gelibolu civarnda Bizans ordusunun kalanlarn da yok
etti. Bizans, Attilaya ylda 700 kg altna kartlan hara demeyi kabul etti. 447de
tekrar mparatorluk topraklarnda grlen Hunlar Bizans kuvvetlerini yenerek Balkanlarn nemli bir ksmn iflgal ettiler. Hun aknlar karflsnda aresiz kalan Bizans 449da flartlar ok ar olan anlaflma yapmak suretiyle barfl bir kez daha satn ald (Dikici, 2007, 92). 453 ylnda Attilann ani lm hem Bat hem de Dou
mparatorluklarn byk bir tehlikeden kurtard.
Teodosios lmeden nce tahtn Markianosa (450-457) brakt. 457 ylnda Markianosun da lmyle imparatorluk tahtna kimin geecei sorunu ortaya kt.
Ordu komutan Alan asll Aspar, yardmclarndan Leonu (457-474) imparator ilan
ettirdi. 457de Leon, yaplan dini merasimle Patrik Anatoliosun elinden ta giyen
ilk imparator oldu (Ostrogorsky, 1999, 55-56). I. Leonun ilk yllarnda gerek hkim geriden devletin kaderine hkmeden ordu komutan Aspar idi. Bir sre sonra
Leon, Asparn vesayetinden kurtulmann yollarn aramaya bafllad. savriann savafl halkndan faydalanmay dflnd ve savrial liderlerden Tarasisi stanbula
davet etti. Kalabalk bir maiyetle stanbula gelen Tarasis, burada adn Zenon olarak deifltirdi, ordu komutanlna atand ve imparatorun kz Ariadne ile evlendi.
Bir sre ierisinde de gcn Germenlerden alan Asparn nfuzu krld ve dzenlenen bir tertiple de Aspar ve olu ldrld. Artk mparatorlukta Germen nfuzu yerini savria etkisine brakt.
474 ylnda I. Leon ldnde taht, kendisiyle ayn ad taflyan Zenon ve Ariadneden doan torunu Leona kald. Henz 6 yaflnda bulunan II. Leona babas Zenon naip oldu. Ksa bir sre sonra da II. Leon hastalanarak lnce imparatorluk iktidar tamamen ve hukuken Zenona kald. Zenon ordu ierisinde savriallar etkin
klmak iin gayret gsterdi. nemli komutanlklara savrial flefleri getirdi. Bununla birlikte stanbulda halk Germenler gibi savriallar da barbar addediyor ve onlara karfl nefret gsteriyorlard (Ostrgorsky, 1999, 57).
45
Alan: Alanlar 1. yzyldan

itibaren profesyonel savafl
svari birlikleri olarak tarihi
kaytlarda yer almaktadr.
ran kkenli olan Alanlar;
Got, Hun ve Vandal
federasyonlar iinde yer
almfltr. Bafllangta Kuzey
Kafkasya blgelerinde
grlrken gler yoluyla
talya ve Kuzey Afrikaya
kadar yaylmfllardr.
savria: Gnmzde bu yer
Konyann Bozkr ilesinin
alayan kasabas
yaknndaki Zengibar
kalesidir.
46
Bizans Tarihi
Douda iktidar mcadelesi yaflanrken Batda nemli geliflmeler olmaktayd.

455 ylnda Bat imparatoru III. Valentinianusun lmnden sonra iktidar Germen
Ricimerin eline kald. Son derece gl bir konumda olan Ricimer, istediine imparatorluk tacn giydirmekte ve beenmediini tahttan atmakta hatta ldrmekteydi. On yedi yl boyunca Batnn kaderine hkmeden Ricimer 472de lnce, bir
sre Zenon tarafndan tayin edilen kukla imparatorlar hkmettiler (Dikici, 2007,
98). 4 Eyll 476da ordu komutan Germen Odovakar, son Bat mparatoru Romulus Augustulusu bir darbeyle tahttan uzaklafltrd. Kendisi kral unvanyla Zenona
itaatini bildirdi (Ostrgorsky, 1999, 57-58). Gya imparatorun emirleriyle talyay
ynetecekti. Esasnda ise Bat mparatorluunun tm dier eyaletleri gibi talyada
da Germen hkimiyeti kurulmufl oluyordu. Bu olay tarihe Bat Roma mparatorluunun yklfl olarak kaydedildi (Dikici, 2007, 98-99).
Balkanlarda buluna Ostrogotlar, imparatorluk iin sorun teflkil etmeye devam
ediyorlard. Ostrogot flefler en yksek askeri makamlara gelebiliyorlar, devlet iindeki ekiflmelere mdahale edebiliyor, ou zamanda isyan ederek lke arazilerini tahrip ediyorlard. mparator Zenon, Teodorik ynetimindeki Ostrogotlar talyaya gitmeye ikna etti. 488 ylnda batya doru harekete geen Ostrogotlar ksa
srede talyaya hkim oldular. Odovakar ynetimden uzaklafltran Teodorik,
493te kesin baflar kazand ve talyada Ostrogot kralln kurdu. Bizans, Germen
tehdidinden kesin biimde kurtulurken Bat tmyle Germen egemenlii altna
girdi.
mparator Zenon 491de lnce yeni imparatoru belirleyecek olan mparatorie Ariadne, halkn devlete Romal ve Ortodoks bir imparator vermesi talebine
uydu. Becerikli ve yetenekli saray memuru Anastasios imparator seildi. mparator
Anastasios (491-518) dnemi daha ziyade Bizansn i bnyesindeki geliflmelerle
dikkat ekicidir. Anastasiosun ilk ifli devlet iinde bir g haline gelmifl olan savriallarn etkinliini krma giriflimleri oldu. Buna savriallar sert tepki gsterdi. savria isyanlar yl kadar srdyse de onlar en nihayetinde bir g olmaktan kartld. Anastasiosun gereklefltirdii mali reformlar devlet hazinesini zenginlefltirdi.
Onun ticaret ve zenaati destekleyen politikalaryla lke ekonomisi olduka geliflme gsterdi. Anastasiosun Monofizit olmas ve Monofizitlik lehine taknd tavr,
zellikle stanbulda birok isyann kmasna yol at. Her defasnda bu isyanlarn
stesinden gelen Anastasios, 518de ld (Dikici, 2007, 101-105). Onun yerine saray muhafz birliklerinin komutan ustinos geti. ustinosla birlikte Bizans tarihinde de yeni bir hanedan ve dnem bafllamfl oldu. ustinos imparatorluk yapt
518-527 yllar arasnda iktidar gcn kullanan esasnda kendisi deil yeeni ustinianos idi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bizans dneminde
stanbul ilk defa ne zaman ve kim tarafndan kuflatlmfltr?
SIRA SZDE
ustinianos
Dnemi (527-565)
D fi N E L M
Bizans mparatorluunun ilk parlak dnemi olarak adlandrlan mparator ustinianosun saltanat yllar siyaset, hukuk ve imar baflta olmak zere pek ok alanda
R U
imparatorlukS Otarihine
damgasn vurmufl ve imparatorluun altn a olarak anlr
olmufltur. Roma mparatorluu onun ynetiminde yeniden ihya edildi.
Tam ad DFlavius
K K A T Petros Sabattius olan imparator ustinianos, Makedonyal bir
kyl ailesinin ocuuydu. Onun imparator olmasndaki en byk flans kendisinden nce imparator
olan general ustinosun yeeni olmasdr. Bu sayede kk
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
yafllarda baflkent Konstantinopolise getirildi. Ald iyi eitim ve gsterdii baflarlar sonrasnda ordu komutanlna atand. General ustinos, 518 ylnda Anastasiosun lm zerine datt paralarla senato yelerini ikna ederek imparatorluk
tahtna oturunca yeeni ustinianosun imparatorluktaki mevkii daha da glendi
ve yksek konsl makamna getirildi. Bu dnemde gsterdii parlak baflarlarla
mparator ustinosun en nemli yardmcs ve tahtnn orta konumuna geldi. 527
ylnda ustinosun lmnn ardndan ise en gl aday olarak imparatorluk tacna sahip oldu (Ostrogorsky, 1999, 64).
ustinianos imparator olduktan sonra hem kendi yaflam hem de imparatorluk
tarihi iin en nemli geliflmelerden biri hi flphesiz Teodora ile yapmfl olduu evliliktir. Teodora yaflam boyunca Bizans mparatorluunda egemenlii imparator
ustinianosla paylaflt. ustinianosun gerek anlamda egemenlik orta oldu. Teodora, kocasnn yannda btn yetkileriyle tam bir imparatorie olarak hkm
srd. Bu gcn 532 ylnda baflkentte patlak veren Nika ayaklanmas srasnda
gsterdi.
mparator ustinianosun, Roma mparatorluunu yeniden ihya etmek maksadyla yapt fetihleri ve askeri seferleri finanse etmek iin halka ar vergiler yklemesi, memuriyetlerin satlmas ve brokrasinin halk ezmesi gibi nedenler zerine dimoslar (rgtl toplumsal gruplar) birleflerek isyan ettiler. Bizans imparatorluunda halk zellikle byk kentlerde Maviler ve Yefliller adn taflyan dimoslar
etrafnda rgtlenmifllerdi. Bu Partiler sportif ve kltrel etkinlikleri organize ettikleri gibi, vergilerin toplanmas, asayiflin salanmas, mahallelerde bir takm belediye hizmetlerinin yrtlmesi gibi faaliyetlerinin yannda gerektiinde milis gc
olarak da kentlerin savunmasnda rol oynayabiliyorlard. Aralarnda her zaman kyasya bir rekabet sz konusuydu. Bu rekabet dini alanda da kendini gsteriyordu. Aristokrasinin destekledii Maviler daha ziyade diofizit inancn takipisiydiler.
Buna karfln orta ve alt kesimin patrisi konumundaki Yefliller monofizit yandafl
olarak biliniyordu. Onlarn arasndaki fliddetli rekabetten siyasi iktidar her zaman
yararlanrd. Tahta geen her yeni imparator bu patrilerden birini dierine karfl
kullanarak otoritesini pekifltirirdi. Bu gruplarn 532 ylnda kard Nika adyla bilinen ayaklanma Bizans mparatorluunu derinden sarst. Ayaklanan halk baflkent
Konstantinopolisi yakp ykt (Gregory, 2008, 131-132). Teodorann kararll, komutan Belisariosun ve diplomat Narsisin becerisi ile bastrlan bu isyandan sonra
imparator da halkn sayg ve balln arkasna ald. syann bastrlmasndan sonra rgtl toplumsal gruplar etkinliklerini zamanla kaybettiler.
ustinianos imparatorluunu Romann bir zamanlar sahip olduu tm snrlara
ulaflarak yeniden ihya etmeyi siyasetinin ana hedefi haline getirdi. Bu amala Vandallar, Ostrogotlar ve Vizigotlar gibi barbar krallklarn hkim olduu Bat Akdeniz
havzasn fethetmeye ncelik verdi. mparator ustinianos dnemindeki sz konusu fetihlerde ve askeri baflarlarda etkili isim komutan Belisariostu. 533 ylnda Belisarios, mparator ustinianosun emriyle 18.000 kiflilik bir savafl gcyle Afrikaya
sefer dzenledi. Bozguna urayan Vandallar teslim olmak zorunda kaldlar (Gregory, 2008, 139). Belisarios, Vandallar karflsndaki galibiyetinin ardndan 535 ylnda bu defa Ostrogotlar zerine sefer dzenledi. Ostrogotlarn fliddetli direnmeleri
neticesinde savafl olduka uzun srd. Her ne kadar Bizans ordusu Dalmaya, Sicilya, Napoli ve Roma baflta olmak zere talya topraklarnda sz sahibi olsa da
Ostrogotlarn bu fliddetli direnifli ordunun gcn giderek zayflatt. Bir sre sonra Belisarios komutasndaki Bizans ordusu ard ardna bozgunlara uramaya bafllad. Yaklaflk yirmi yllk bir mcadele sonras diplomat Narsisin faaliyetleri saye-
47
48
Bizans Tarihi
sinde Bizans, 555 ylnda Ostrogotlara stn geldi ve talya, mparator ustinianosun egemenliini tand (Ostrogorsky, 1999, 65). Bir yl ncesinde ise spanyaya kartma yapan Bizans ordusu Vizigotlara karfl mcadele vererek baflar elde etti. Bylece imparator ustinianos dnemindeki fetihlerle Bizans, Roma imparatorluunun eski topraklarna yakn bir alanda egemenlik kurdu.
Batda bunlar yaflanrken mparatorluun dou snrndaki askeri gc zayf
dflt. mparator ustinianos, batdaki fetihlerde hareket serbestlii kazanabilmek
iin ran hkmdar Anuflirvan ile barfl antlaflmas yapmfl ve rana hara demekteydi (Ostrogorsky, 1999, 66). ki defa tekrarlanan antlaflma sonrasnda Bizans dou snrnda giderek g kaybetmekteydi. Balkanlarda ise saldrgan Slavlar, Cermen asll Gepidler ve Trk asll Kuturgular Bizans topraklarn yamalyor ve sonrasnda Tuna rmann gerisine ekiliyorlard. Bu kavimlerin yama dalgalar her
ne kadar Balkanlardaki Bizans topraklarnda onlarn hkimiyetlerini salamasa da
bu corafyadaki Bizans gcn zayflatyordu. ustinianos, barbar kavimlerle bafl
edebilmek iin Dou Avrupa snrlarnda beliren Avarlarla ittifak yapt. Tm bunlara ramen yaplan baflarl fetihler ve diplomatik giriflimlerle Bizans hkimiyetindeki topraklar hemen hemen iki katna karmay baflard. Dalmaya, talya, Sicilya, Sardinya, Korsika, Balear Adalar, Gneydou spanya, Kuzey Afrika Bizans
topraklarna katlmflt. ustinianos dneminde dfl siyasi tehlikeler ve Nika isyanyla patlak veren ar i huzursuzluklara ramen Bizans imparatorluu grnrde,
eski Roma mparatorluunun ihtiflamna kavuflmufl durumdayd.
ustinianos, bir imparatorluun ayakta durabilmesi iin din ve hukuk alannda
birliin salanmas gerekliliine inanyordu. mparatorluk kudretinin Tanrnn himayesinden geldiine inanan kadim Roma imparatorlarndan farkl dflnmyordu. Bu bilinle dolu Hristiyan bir imparator olan ustinianos, dinin imparatorun
elinde gl bir ara olduu dflncesindeydi. ustinianos, kiliseyi hkm altna
almaya alflt. Kiliseyi sk skya kendi otoritesi altna almay gerekli gryordu.
Gereki karaktere sahip imparator tahta ktktan sonra Roma kilisesini Hristiyan
dnyasnn en byk temsilcisi sayarak Papa Hormidasdan temsilcilerini Konstantinopolise gndermelerini istedi. Bu sayede imparatorluun Bat ksmnn ve Papann gnln kazanmaya alflt. Ardndan Kadky (Halkidon) Konsilinde alnan
monofizit aleyhtar kararlar iptal ederek, monofizitlerin gnln kazand. Her ne
kadar olumlu geliflmeler kaydetse de hem Papa hem de monofizitler zerinde bekledii kadar baflar elde edemedi (Ostrogorsky, 1999, 71-72).
mparator ustinianos dneminin en etkili ve srekli olan faaliyetleri hukuk alanndaki byk reformlar olmufltur. Codex ustinianos veya Corpus Iuris Civilis
adyla bilinen yasalar klliyat oluflturuldu. Bu klliyatn; Institutiones ad verilen
blm idari ve eitimle ilgili konular kapsamaktayd. Pandekta (Digesta) ise sosyal ve cezai konulara iliflkindi. Dnemin ihtiyalarna gre ustinianos bir ferman
fleklinde Novellae ad verilen kanunlar koydu. Novellaelarn bir blm Yunanca
yazlmfltr. Hukuki reformlarla Antik Romadan kalma kanunlar elden geirilip ve
gnn gereklerine uygun hale getirildi (Ostrogorsky, 1999, 69-70). Sz konusu
kanunlar byk lde Hristiyanlafltrld. Hukuk dflnda, ustinianosun antikadan kalma Atina akademisini 529 ylnda kapattrarak, Konstantinopoliste bir yksek okul kurdurmas da bir reform olarak deerlendirilir.
ustinianos dneminde zellikle baflkentte nemli imar faaliyetleri gereklefltirildi. Bunlarn iinde stanbulun en nemli yaps Ayasofyann infla ettirilmesidir.
mar faaliyetleri Nika isyann verdii ar tahribattan sonra daha youn bir flekilde
yrtlmfltr. syan sonras hasar gren Ayasofya dnyann en byk kubbeli bazilikas olarak 532 - 537 yllar arasnda yeniden infla edildi (Dikici, 2007, 119).
565 ylnda ustinianos ldkten sonra byk umutlarla ihya edilen imparatorluk ihtiflamn koruyamad. Onun halefi mparator II. ustinos (565-578) zamannda dalma hemen kendini gsterdi. 568 ylnda Langobardlar talyaya girdiler ve
ksa zamanda lkenin byk ksmna el koydular (Gregory, 2008, 150). spanyada
bafllayan Vizigot ilerleyifli de durdurulamad ve 584 ylnda buras da kesin biimde Bizansn ynetiminden kt. Kuzey Afrikada Berberilere karfl mcadele byk fedakrlklar pahasna baflarl oldu. Bu blge slam fetihlerine kadar Bizans
egemenliinde kald. Bu kayplarla Bizans mparatorluu Dou Akdenize mnhasr bir devlet haline dnd.
Batnn kesin biimde kayb Bizans ynetiminin daha byk bir zenle dou
ifllerine younlaflmasna neden oldu. mparator II. ustinos, ran fiahna hara demeyi reddedince, Sasanilerle sert ve uzun sreli bir savafl bafllad. Bu savafln bafllamasnda rann tesinde Orta Asyada egemenlik kurmufl olan Gtrklerin de etkisi bykt. Gktrk Yabgusu stemi, stanbula eli gndererek Bizansla diplomatik temas kurup Sasanilere karfl ittifak teklif etti. Bizans bu teklife bir taraftan
olumlu cevap verirken dier taraftan Gktrklerin rakipleri Avarlara yardmc olunca planlanan ittifak kurulamad (Palazademir, 2002). mparator II. ustinos devrinde bafllayan Bizans-Sasani savafllar uzun yllar boyunca devam etti. Her iki devlette bu savafllarda askeri ve ekonomik glerini bir hayli zayflattlar. Bu zayflk 7.
yzyln ilk yarsnda gerekleflecek olan slam fetihleri iin ok uygun bir zemin
oluflturmufltur.
Altnc yzyln son eyreinde Bizans Avrupa cihetinden zorlayan en nemli
geliflme Avar ve Slavlarn Orta Avrupa ve Balkanlara girmeleri oldu. Byk kitleler halinde harekete geen Avar - Slav dalgalar Sava ve Tunadaki Bizans savunmasn ortadan kaldrarak Selanike kadar uzanan aknlar yaptlar. Altnc yzyln
seksenli yllarnda Slav kabileleri sadece yama yapmakla yetinmeyip lke arazilerine de salamca yerlefltiler. Daha nceleri yaflanan Germen gleri ve dier kavimlerin istila hareketleri geici olup, Bizans imparatorluu bir flekilde onlardan
kurtulmay baflarmflt. fiimdi ise Slavlarn, Balkanlar yurt edinmeleri sz konusuydu. Bylece ileride Bizans topraklar zerinde Slav devletlerinin kurulmas sonucunu douran oluflum bafllad (Ostrogorsky, 1999, 75-76).
mparator Mavrikios (582-602) dneminde gerek Tuna boylarnda Slavlara karfl, gerekse douda ranllara karfl baflaryla mcadele edilmeye alflld. Askeri ve
idari alanda yaplan dzenlemelerle devletin gl klnmas iin aba sarfedildi.
Fakat Mavrikiosun sergiledii sert ynetim, rgtl toplumsal gruplar Maviler ve
Yefliller ynetime tepkileri v.b. nedenler i atflmay dourdu. stanbulda kan
bir isyan sonucu Mavrikios tahttan atld ve komutanlardan Fokas, senatonun da
onay ile imparator ilan edildi. 602 ylndan 610 ylna kadar Bizans iktidarn elinde bulunduran Fokas tam bir tedhifl rejimi kurdu. Onun baskya dayal ynetimi,
Balkanlarda Slav-Avar ilerleyifli ve douda ran savafllaryla birleflince Bizans mparatorluu tam bir kfln efliine geldi. 610 ylnda Fokasn zulme dayal ynetimini askeri bir mdahaleyle sona erdiren ve Bizans tarihinde yeni bir dnemi
bafllatan Heraklios, devleti de kflten kurtaran olarak tarihe adn yazdrd.
49
50
Bizans Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Roma mparatorluunun Bizansa dnflmn

aklayabilmek;
Bizans denilen devlet aslnda Roma imparatorluunun bir devamdr. Bizansllar da kendilerini
Romal olarak adlandrmfllardr. M.. 753 ylnda
kurulan Roma flehri Latium olarak adlandrlan
Orta talya blgesinde hkimiyet kurmufltur. Roma halk M.. 509 ylna kadar devam eden Krallk devrinde patriciler, plepler, cliens ve kleler
olmak zere 4 toplumsal snfa ayrlmfltr. Devletin baflnda tanrnn rzasn kazanmfl olduuna
inanlan bir kral bulunmaktayd. Senato ve Comitia Curiata krala yardmc olan kurumlard. M..
509 - M.. 27 yllar arasnda Romada aristokratik bir Cumhuriyet oluflturulmufltur. Sadece patricilere ait olmak zere bu dnemde Roma vatandafllk hukuku gelifltirilmifltir. Bu hukuk daha sonra Bizans hukukununda temelleri olacaktr. mparatorluk dneminde Roma nce talya yarmadasndaki devletleri daha sonra Kartaca, Makedonya, Yunanistan ve Anadoludaki devletleri yenerek tm Akdeniz havzasnda hkimiyet kurmufltur. Bu corafi alan byk lde Bizans devletinin de egemenlik alann oluflturacaktr. M..
27 ila 284 yllar arasndaki mparatorluk dneminde Roma devletinin snrlar kuzeyde ngiltereden gneyde Afrika llerine, batda Atlas Okyanusundan douda Mezopotamya topraklarna
kadar uzanmfltr. Bu genifl corafyann ynetimi
zorlaflmfl ve Roma idari alanda reform ihtiyac
duymufltur. Bylece Romann dou topraklarnda Bizansn oluflumuna zemin hazrlanmfltr.
Bizans ortaya karan unsurlar aklayabilecek;
Dioklitianos (284 - 305) dneminde tetrarhia sistemine geilmifl imparatorluk; Dou, Balkan/lirya, talya ve Bat/Galya olmak zere drt eyalete ayrlmfltr. Dioklitianos imparatorluk merkezi
olarak douda zmiti semifltir. Milano, Selanik
ve Trier drtl ynetim sisteminin dier merkezleri olmufltur. Bu eyaletler arasnda Anadolu merkezli dou eyaleti daha sonra Bizansn da kurulaca topraklar olacaktr. Bu blgede yer alan
antik Yunan kltr, yeni yaylmaya bafllayan
Hristiyanlk inanc, Roma hukuku ve devlet anlayfl ile stanbulun infla edilerek 330 ylnda baflkent ilan edilmesi Bizans ortaya karan unsurlar olmufltur.
N
A M A
N
A M A
Bizansn douflu srecindeki tarihsel geliflmeleri

tartflabilecek;
Dioklitianosun 284 ylndan sonra girifltii idari
reformlar imparatorluun dou blgesini daha
nemli hale getirmifltir. Byk Konstantinos dneminde 324 ylnda yeni baflkent olarak stanbulun inflasna bafllanmas ve 330 ylnda bitirilmesi Bizansn da bafllangcn oluflturan olaylar
olmufltur. stanbulda saray, surlar ve forumun
inflas kadar Aya Sofya ve Aya rini kiliselerinin
yapmna bafllanmas ve Hristiyanln serbest
braklmas daha sonra imparatorluun en byk
ortak paydas olacak Hristiyanln yaygnlaflmasna neden olmufltur. Bizans bu srete Roma
devlet geleneini, hukukunu ve imparatorun snrsz yetkilerini devlet anlayfl iine adapte etmifltir.
Hristiyanln Bizansn oluflumundaki etkisini
aklayabileceksiniz
Romada yasakl olan Hristiyanlk dininin stanbulda serbest braklmas Bizans baflkentini
nemli bir dini merkez haline getirmifltir. 325 ylndan bafllayarak toplanan eflitli dini konsillerde Ariyanizm ve Nestorius gibi Hristiyanln dier yorumlar reddedilerek teslis anlayfl Ortodoksluun temeli olarak benimsenmifltir. Daha
sonra imparatorluun siyasi gc ile resmi Ortodoksluk anlayfl tm imparatorlua empoze edilmifltir.
51
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Krallk Devri Romann zelliklerinden biri deildir?
a. lk kraln efsanevi Romulus olmas
b. Senato ve Comitia Curiatann siyasal yaflamda
nemli rol oynamalar
c. Pleplerin Patricilerle eflit haklara sahip olmalar
d. Etrsk kkenli krallar da iktidara gelmesi
e. Toplumsal rgtlenme: aile-gens-curia-tribus
fleklinde olmas
2. Afladakilerden hangisi Roma devletinin ynetim
birimlerinden biri deildir?
a. Senato
b. Lordlar kamaras
c. mparator
d. Comitia Curiata
e. Consilia Plebis
3. Afladakilerden hangisi Roma devletinin yapt savafllardan biri deildir?
a. Pn Savafl
b. Teselya Savafl
c. Magnesia Savafl
d. Pidna Savafl
e. Termofil Savafl
4. Afladaki blgelerden hangisi Roma devleti snrlar
iinde yer almamfltr?
a. ran
b. Yunanistan
c. Anadolu
d. ngiltere
e. Pannonia
5. Afladakilerden hangisi Dioklitianus Dneminde
oluflturulan eyaletlerden biri deildir?
a. Dou
b. Balkan/lirya
c. talya
d. Gney/Afrika
e. Bat/Galya
6. Bizansta Hristiyanlk hangi fermanla serbest braklmfltr?

a. zmit
b. znik
c. Efes
d. Milano
e. Kadky
7. Afladakilerden hangisi II. Teodosios zamannda
gereklefltirilen faaliyetlerden biri deildir?
a. stanbulda bir niversite kurulmas
b. Forumun inflas
c. Codex Teodosianosun oluflturulmas
d. stanbul dfl surlarnn inflas
e. Deniz surlarnn inflas
8. Roma devleti 395 ylnda Dou ve Bat Roma olarak
kimin dneminde ikiye ayrlmfltr?
a. I. Teodosios
b. Valens
c. Arkadios
d. Zenon
e. ustinianos
9. Bat Roma imparatorluu kimler tarafndan 476 ylnda yklmfltr?
a. Hunlar
b. Kartacallar
c. Cermenler
d. Msrllar
e. Sasaniler
10. ustinianos Dneminde 532 - 537 yllar arasnda infla ettirilen dnyann en byk kubbeli bazilikas
afladakilerden hangisidir?
a. Sergios Bakhos Kilisesi
b. Aziz Nikolaos Kilisesi
c. Aziz Poliefktos Kilisesi
d. Aya rini Kilisesi
e. Aya Sofya Kilisesi
52
Bizans Tarihi
1. c
Sra Sizde 1
Krallk dneminde Roma halk 4 toplumsal snfa ayrlmfltr. Bunlarda ilki siyasal halklara sahip ve askerlik
yapmakla ykml olan toprak sahipleri ile aristokratlardan oluflan patricilerdir. Bunlar aralarndan kral karttklar gibi senato ve comitia curiata olarak adlandrlan meclislerle krala da yardmc oluyorlard. kinci snf kk arazi sahipleri, zanaatlar, tccarlar oluflturuyordu. Bu snf plep olarak biliniyordu ve herhangi
bir siyasi hakk bulunmuyordu. Hukuken patriciler gibi
zgr kabul ediliyorlar ve yarglanabiliyorlard. nc
snf ise particilerin arazilerinde kirac olarak ya da zanaatkr olarak faaliyet gsteren ve yanaflma diye bilinene clienslerdi. Bunlarn da plepler gibi siyasi haklar
yoktu. Romada son toplumsal snf ise bir mal olarak
baklan ve hibir hak ve zgrlkleri bulunmayan kleler oluflturuyordu. Roma halknn en kk toplumsal
rgtn baba otoritesine dayanan aile kurumu oluflturuyordu. Ayn soydan gelen aileler gens ad verilen akraba birliklerini kuruyordu. Gensler birleflerek halk meclisleri olan curialar oluflturuyordu. Bunlar da Ramnes,
Tities ve Lucheres adl byk tribusu meydana getiriyorlard. Bu rgtlenme sadece partici snfna mensup olan vatandafllar iin geerliydi.
2. b
3. e
4. a
5. d
6. d
7. b
8. a
9. c
10. e
Yantnz doru deilse Krallk Devri blmn yeniden okuyunuz.

Yantnz doru deilse Krallk, Cumhuriyet ve
mparatorluk blmlerini yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Cumhuriyet ve mparatorluk blmlerini yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse III. Yzylda Roma mparatorluunun Snrlar blmn yeniden
okuyunuz.
Yantnz doru deilse Dioklitianos ve Reformlar blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Konstantinos ve stanbulun Kurulmas ile Roma mparatorluunun
Hristiyanlaflmas ve Dini Mcadeleler blmlerini yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Kavimler G ve Bat Romann kfl blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse ustinianos Dnemi
blmn yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 2
Roma imparatorluu douda Mezopotamyadan batda
Atlas Okyanusuna, gneyde Sahra llerinden kuzeyde
ngiltereye kadar olan blgede hkimiyet kurmufltur.
Ancak Akdeniz havzas egemenlik alannn temelini
oluflturmufltur.
Sra Sizde 3
Bizans devletinin ilk imparatoru kabul edilen Byk
Konstantinos (324 - 337) dneminde 324 ylnda stanbulun inflasna bafllanmfltr. 11 Mays 330 tarihinde Yeni Roma (Nova Roma) adyla Bizansn baflkenti olmufltur. fiehrin kurucusuna atfen Konstantinopolis denilmifltir.
Sra Sizde 4
stanbul Bizans dneminde ilk defa 442 ylnda Hun
imparatoru Attila tarafndan kuflatlmfltr. II. Teodosios
(408 - 450) zamannda infla ettirilen dfl flehir surlar Attilann stanbul almasna engel olmufltur.
Akflit, O. (1985). Roma mparatorluk Tarihi, stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar
Cheyne, J.-C. (2005). Bizans Tarihi, ev. . Yerguz, Ankara: Dost Kitabevi
Demirciolu, H. (1998). Roma Tarihi. I. Cilt. Cumhuriyet, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Dikici, R. (2007). fiu Bizim Bizans, stanbul: Remzi Kitabevi
Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarlklar, Ankara: Dost Kitabevi
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaa mparatorluunun fiaflrtc Yaflam, ev. U. Kocabaflolu, stanbul: letiflim Yaynevi
Grant, M. (200). Romadan Bizansa, ev. Z. Z. lkgelen, stanbul: Homer Kitabevi
Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi, ev. E. Ermert, stanbul: YKY
plikiolu, B. (2007). Hellen ve Roma Tarihinin Anahatlar, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar
Mango, C. (2008). Bizans Yeni Roma mparatorluu,
ev. G. aal Gven, stanbul: YKY
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, ev. F.
Iflltan, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Palaz Demir, H. (2002). VI. Yzyl Kaynaklarna Gre
Gktrk-Bizans liflkileri, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar
Prokopius. (2001). Bizansn Gizli Tarihi, ev. O. Duru,
stanbul: fl Bankas Yaynlar
Yldrm, R. (2002). lka Tarih ve Uygarlklar, zmir:
Meridyen yaynclk.
53
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Hz. Muhammed dneminde Bizansla iliflkileri tartflabilecek;
Drt Halife dneminde Bizans topraklarnda gerekleflen fetihler ve sonularn zmleyebilecek;
Emev-Bizans iliflkilerinin temel niteliklerini deerlendirebilecek;
Abbs-Bizans iliflkilerinin mahiyetini eflitli alardan deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Hz. Muhammed
Muviye b. Eb Sfyan
Hrn er-Refld
Memn
Heraklios
II. Iustinianos
III. Leon
rini
Nikiforos
Teofilos
Suriye
Filistin
Msr
Kuzey Afrika fetihleri
Mte
Tebk
Ecndeyn
Yermk
Sife
stanbul kuflatmalar
Beytlhikme
Bryas Saray
indekiler
Bizans Tarihi
Bizans ve
Mslman Araplar
GRfi
HZ. MUHAMMED DNEMNDE
BZANSLA LfiKLER
DRT HALFE DNEMNDE
BZANSLA LfiKLER
EMEVLER DNEMNDE BZANSLA
LfiKLER
ABBSLER DNEMNDE
BZANSLA LfiKLER
Bizans ve Mslman Araplar

GRfi
slmiyetin VII. yzyl bafllarnda Arap yarmadasnda doufluyla bafllayp Bizans
imparatorluunun 1453 ylnda yklflna kadar devam eden slm-Bizans iliflkileri,
dokuz asr gibi uzun bir dnemi kapsamaktadr. slmn doufl yllarnda Ortadou topraklarnda Bizans imparatorluu, Ssn imparatorluu ile asrlardr devam
ede gelen bir mcadele ierisinde idi. slmn blgede nc bir g olarak douflundan sonra yarm yzyl gibi ksa bir zaman diliminde Mslman Araplarn
gereklefltirdikleri fetih faaliyetleri sonucu Ssn imparatorluu tarihe karflt. Bizans imparatorluu ise uzun sredir Ssnler karflsnda korumaya alflt Suriye,
Filistin ve Msr gibi nemli blgelerin Mslman Araplarn eline gemesine engel
olamad. Mslman Araplar bu fetihlerin ardndan Anadoluya ok sayda sefer dzenleyip nemli baflarlar elde ettiler. Hatta Bizansn baflkenti stanbul, birka defa Mslman Araplar tarafndan kuflatld. Araplardan sonra Seluklu ve Osmanl
Trkleri, Mslman - Bizans mcadelesini srdrd. Nihayet 29 Mays 1453te Fatih Sultan Mehmedin stanbulu fethi ile Bizans imparatorluu da tarihe karflt.
Arap-slm kaynaklarnda Bizansllar iin genellikle Rm ifadesi kullanlr. Bu
terim Romal ve Bizansllarn kendileri iin kulland Romallar anlamndaki Romei tabirinin Arapaya gemifl fleklidir. Anadolu baflta olmak zere Bizans topraklarn ifade etmek zere Bildr-Rm/Arzur-Rm, Akdeniz iin Bahrur-Rm,
Bizans imparatorlar iin ise Kayserin yansra Melikur-Rm, Azmur-Rm vs.
ifadeler kullanlmaktadr. Bunlardan baflka genel olarak gayri Mslimler iin kullanlan kffr/kefere ve btn Hristiyanlar ifade eden en-nasr ile temelde Yahudi ve Hristiyanlar tanmlamak zere kullanlan Ehll-kitb kavram da zaman zaman Bizansllar iin kullanlmfltr. Kurn- Kerimde bir defa zikredilen ve mstakil bir sreye adn veren er-Rm ifadesi, Bizansllar iin kullanlmfl ve onlarn Ssnler karflsnda aldklar malubiyete iflaret edilerek il dokuz yl iinde Ssnlere galip gelecekleri bildirilmifltir (Rm 30/1-5; Demirkent 1998, s. 212).
Bizans kaynaklarnda da Araplar iin genellikle Arap kelimesinin Yunanca oul flekli olan Arabes veya Hz. brahimin eflleri Sre ve Hcere nispetle Sre ve
Hcerden oalanlar anlamnda Sarakini ve Agareni, ya da Hz. brahimin olu
Hz. smaile nispetle smailite (smailoullar) terimleri kullanlr. Eski Yunan ve
Roma dnemi anlayflnn bir uzants olarak Bizansllarn kendileri dflndaki milletler iin kullandklar barbar (barbari) terimi ile de bazen Araplar kastedilmifltir.
56
Vassal: Herhangi bir devletin

kendisinden daha gl
dier bir devletin himayesini
kabul edip ona tabi olma
durumuna vassallk
denilmektedir.
Bizans Tarihi
slm ncesinde Araplar ile Bizans arasnda eflitli iliflkiler gerekleflmifltir.

zellikle Arap yarmadas zerinde nfuz mcadelesi veren Bizans ve Ssn imparatorluklar iin Araplar ayr bir nem taflmaktayd. Bu dnemde baz Arap kabileleri Bizansn etkisiyle Hristiyanl kabul edip bu imparatorluun yannda yer
alrken baz Arap kabileleri de Ssnler safnda yer almaktayd. Mesel, slmn
hemen ncesinde iki imparatorluk arasnda tampon vazifesi gren devletiklerden
Gassnler Bizansn, Hireliler (Lahmler) ise Ssnlerin vassal idi. Tenhler, Selhler ve Kindelilerin yansra Czm, Kelb ve Talib gibi Hristiyan Arap kabileleri de Bizansn mttefiki idiler. Bizans imparatorluu dnemin dier nemli gc olan Ssn imparatorluu ile mcadelesinde eflitli Hristiyan Arap kabilelerinden destek almaktayd. Meflhur flairlerden Kindeli mrul-Kays, Ben Bekir b. Vile mensup Amr b. Kamie, Kuss b. Side el-yd ve Hassn b. Sbit Bizans evrelerinde dostluk kurdular. Hz. Peygamberin byk dedesi Hflim b. Abdmenf
Suriyeye gidip Bizans imparatoru ile grflmfl ve ondan Mekkeli tacirlerin emniyet ierisinde blgeye gelerek ticaret yapabileceklerine dair bir belge almfltr. Bylece Mekke ticareti dfla almfltr. Hflim b. Abdmenf ve kardeflleri ran, Habeflistan ve Yemen hkmdarlarndan da benzeri imtiyazlar elde ettiler. Kurn- Kerimde Kureyfl sresinde geen lf terimiyle bu antlaflmalar kastedilmektedir. Hz.
Muhammedin peygamberlikten nce Bizans hkimiyetindeki Suriye blgesine ticari seyahatler yapt bilinmektedir. Kureyflin mild 605 ylnda gereklefltirdii
ve o srada 35 yaflnda bulunan Hz. Muhammedin de katld Kbe tamiri iin Kzldenizde fiuaybe limannda karaya oturan bir Bizans gemisinin keresteleri kullanlmfl ve gemide bulunan usta Bkm er-Rm, Kbenin tamirinde istihdam edilmifltir (Genifl bilgi iin bk. Avc (2003), s. 23-35).
Hz. Peygamber ve Drt Halife dneminden itibaren Emevler, Abbsler, Endls Emevleri, Ftmler, Seluklular, Eyybler, Memlkler ve son olarak 1453te stanbulu fethedip Bizansn varlna son veren Osmanllarn ve bu arada kurulan
dier Mslman devlet ve hnedanlarn da Bizansla siyas, asker, ekonomik, din
ve sosyo-kltrel mnasebetleri olmufltur.
slmn VII. yzylda Arap yarmadasnda douflundan itibaren 1453te imparatorluun yklflna kadar dokuz asr gibi uzun bir sre ierisinde Bizans, bafllangta Mslman Araplara, daha sonra da Seluklular ve Osmanllar gibi Mslman
Trklere komflu ve teki olmufl, bu srete gerekleflen ok ynl iliflkilere
bal olarak savafl ve barfl i-ie yaflanmfltr. Yukarda izilen genel tablo erevesinde bu nitede genel bir fikir vermek amacyla Hz. Muhammed, Drt Halife,
Emevler dneminde Bizansla iliflkiler konu edilmekte ve Abbs-Bizans iliflkileri
de 10. yzyln sonuna kadar anlatlmaktadr.
HZ. MUHAMMED DNEMNDE BZANSLA LfiKLER

(610 - 632)
Mslmanlarla Bizansllar arasndaki iliflkilerin bafllangcn slmn ilk yllarna kadar gtrmek mmkndr. slmn doufl yllarnda devam etmekte olan BizansSsn savafllarnda Mslmanlar, Ehl-i kitb olduklar iin Bizansllar, putperest
Araplar da Mecsi (ateflperest) ranllarn tarafn tutmakta idiler. Bizansn Ssnler karflsnda peflpefle yenilgiye uramas Mslmanlar zmekte, buna karfllk
mflrikleri flmartmaktayd. Kurn- Kerimde yer alan Bizansllar anlamndaki Rm
sresinin ilk yetleri bu adan olduka dikkat ekicidir: Bizansllar (Araplarn
bulunduu blgeye) en yakn yerde yenilgiye uradlar. Hlbuki onlar bu yenilgilerden sonra il dokuz yl iinde galip geleceklerdir. Eninde sonunda emir Al-
57
3. nite - Bizans ve Mslman Araplar
lahndr. O gn mminler de Allahn yardmyla sevineceklerdir (Rm 29/1-5).

Gerekten de yle olmufl, bir mddet sonra Bizansllar, Ssn devleti karflsnda
zaferler kazanmfl ve Mslmanlar da bu zafer haberleri zerine sevin duymufllardr. lgili yetlerden Bizansn Ssnler karflsnda Suriye, Filistin ve Msr kaybettii 619 ylndan nceki yenilgiler ile imparator Herakliosun 622de bafllatt ve
Ssn ordularn 627de Ninovada kesin bir yenilgiye uratmas ile sonulanan zaferlerin kastedildii anlafllmaktadr. (Demirkent, 1998, s. 212)
Resim 3.1
Bu harita Casim Avc, slam Bizans liflkileri, stanbul 2003, s. XII-XIIIten alnmfltr.
Hz. Muhammed dneminde Bizans imparatorluuna ynelik diplomasi faaliyetleri gerekleflmifl, bizzat imparator Herakliosa (610-641) slma davet mektubu
gnderildii gibi, Bizansa bal vali veya vassal devlet yneticilerine de eliler ve
mektuplar gnderilmifltir. Bu balamda Bizansa ynelik ilk diplomasi faaliyeti 628
ylnda gerekleflmifltir. Mekkelilerle yaplan Hudeybiye barfl antlaflmasndan sonra Hz.Peygamber, dnemin ileri gelen dier baz devlet baflkanlar ve emirlerinin/valilerinin yansra Bizans imparatoru Herakliosa da slma davet mektubu
gnderdi. Bu srada Bizansllarn mhrsz mektuplara itibar etmediklerinin hatrlatlmas zerine bir mhr yaptrmfl ve mektup onunla mhrlenmiflti. Mektubu
imparatora gtrmek zere, ticaret amal seyahatleri dolaysyla Suriye blgesini
iyi bilen Dihye b. Halfe el-Kelb grevlendirilmifltir (Mays 628).
Yllar sren savafllar sonunda Ssnler karflsnda Ninovada kesin bir zafer kazanmfl olan Heraklios bir flkran ifadesi olarak hac ziyaretinde bulunmak ve ranllardan geri almay baflard Kutsal Ha tekrar eski yerine dikmek zere o sralarda Kudste bulunuyordu. mparator, fiam flehri ile Kuds arasnda bulunan Busra
flehrinin valisi araclyla kendisine gelen peygamber elisi Dihyeyi kabul etti. Kay-
Mektup: Hz. Peygamberin

Herakliosa gnderdii
mektup konusuna slm
kaynaklar, burada ok az bir
ksmn zikredebileceimiz
birok detayyla yer verirken
Bizans kaynaklarnda bu
konuda herhangi bir kayt
bulunmamaktadr. Bu durum
zellikle klsik slm
kaynaklarnn peygamber
merkezli olduu iin bu tr
olaylar kaydetmeye nem
vermesi, buna karfllk
slmn henz bafllang
dnemlerini yaflamas
dolaysyla Bizans
evrelerinde o derece
bilinmemesi yannda, o
dneme ait Bizans
kaynaklarnn olduka snrl
olmas ve daha sonraki
tarihilerin de bu snrl
kaynaklara dayanmak
zorunda kalmfl olmalaryla
izah edilebilir.
58
Bizans Tarihi
Hz. Peygamberin mektuplar

konusunda uzun
arafltrmalar bulunan
Muhammed Hamidullah
baflta olmak zere
Mslman arafltrmaclarn
hemen hepsi, mektuplaflma
olayn kabul etmekte ve
gnmze gelen
mektuplarn orijinal
olduunu veya orijinal olma
ihtimalinin daha yksek
olduunu belirtmektedir
(Hamidullah (2003), I, 343350))
naklarda imparator Herakliosun Hz. Muhammed hakknda daha detayl bilgi almak
zere, o sralarda ticaret iin Suriyeye gitmifl bulunan Eb Sfyn ve arkadafllarn
huzuruna getirttii ve soyca Hz. Muhammedin en yakn olan kafile baflkan Eb
Sfyanla aralarnda uzun bir konuflma getii belirtilir. Bu rivayetlere gre imparator, Eb Sfyandan Hz. Muhammedin soyu, ailesi, evresi, toplumdaki konumu,
kiflilii, getirdii mesajn nitelii ve temel prensipleri v.s. hakknda bilgi almfl ve anlatlanlarn bir peygamberin zelliklerine uygun olduunu ifade etmifltir. mparatorun Dihyeye bir takm kymetli hediyeler ve elbiseler verdii de kaydedilir.
Busra valisini slma davet etmek zere Hz. Muhammed tarafndan bir mektupla birlikte eli olarak gnderilen Hris b. Umeyr el-Ezd, Gassn emirlerinden
fiurahbil b. Amrn topraklarndan geerken ad geen emir tarafndan Mtede ldrld. Elinin ldrlmesi diplomatik bir skandala yol at ve siyasi gerginlik Bizans askerlerinin de katld Mte savafl ile sonuland. Hz. Muhammed 3.000 kiflilik bir ordu hazrlad ve Zeyd b. Hrise komutasnda Bizans topraklarna gnderdi. Hz. Peygamber Zeydin flehit dflmesi halinde Cafer b. Eb Tlibin, Caferin
flehit dflmesi halinde Abdullah b. Revhann kumanday almasn, onun da flehid
olmas halinde ise Mslmanlarn aralarndan birini kumandan semelerini emretmiflti. slm ordusunun hareketinden haberdar olan fiurahbil b. Amr blgedeki birok Hristiyan Arap kabilesini etrafna toplad gibi blgede bulunan imparator
Herakliostan da yardm istedi. Heraklios Ssnlere karfl hazrlad birlikleri
onun yardmna gnderdi. fiurahbil b. Amrn kumandasndaki Arap kabilelerinin
katlmyla birlikte Bizans ordusunun mevcudu 100.000i aflmflt. Ordunun genel
kumandanln Teodoros (vicarius) yapmaktayd. slm ordusu kendisinden kat
kat byk olan Bizans ordusuyla Mtede karfllaflt. etin bir mcadeleden sonra
Hz. Peygamberin tayin ettii her kumandan srasyla flehid oldu. slm ordusunun kumandanlna Hlid b. Veld getirildi. Hlid b. Velid uygulad taktiklerle
fazla zayiat vermeden geri ekilmeyi baflard (629). Mte Savafl ile slm ve Bizans
ordular ilk defa karfl karflya gelmifl oluyordu.
630 ylnda Herakliosun byk bir ordu hazrlad haberi zerine Hz. Peygamber, kuraklk ve ktln hkm srmesine ramen 30.000 kiflilik bir ordu hazrlad
ve hedefin Bizans ordusu olduunu aka belirtti. Kurn- Kermde (Tevbe 9/38106) ve slm tarihi kaynaklarnda slm toplumundaki savafl hazrlklaryla ilgili
haberlerden, Ssnlere karfl kesin bir stnlk salayan Bizansn Mslmanlar
tarafndan ciddi bir g olarak grld anlafllmaktadr. Hz. Peygamberin bizzat
kumanda ettii slm ordusu, Medinenin 700 km. kuzeyinde Suriye yolu zerindeki Tebkte konaklad. On befl-yirmi gn burada kalndktan sonra Bizans ordusuna rastlanmad iin geri dnld. Bu arada evredeki kabileleri slma davet
amacyla baz birlikler gnderildi. slm hakimiyetini tanyan Eyle, Cerb ve Ezruh
gibi merkezlerin yerel yneticileriyle cizye antlaflmalar yapld.
Tebkte kararghn kurmufl olan Hz. Peygamber, o srada Hms veya Dmaflkta bulunduu belirtilen Herakliosa Dihye b. Halfeyi bir mektupla birlikte
tekrar gnderdi. Mektupta imparatora slma girmesi, cizye demesi veya savafl
yaplmas teklif edilmekte, ayrca ondan Mslmanl kabul edecek olanlara engel olmamas istenmekteydi. Mektubu alan Herakleios, etrafndakilerle istiflare ettikten sonra Tenuhlu hristiyan bir Arab bir mektupla birlikte Hz. Peygambere eli olarak gndermifltir. Eli mslmanlar tarafndan arlanmfl ve Hz. Osman da
kendisine deerli bir elbise hediye etmifltir (Hamdullah (2003), I, 338).
Vicarius: Eyalet valisinin

vekili anlamndaki vicarius
unvan erken dnem Bizans
tarihinde kullanlmfl resmi
bir unvandr.
SIRA SZDE
Hz. Muhammed
SIRA Bizansa
SZDE bal hangi vali ve hkmdarlara slama davet mektuplar gndermifltir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
59
DRT HALFE DNEMNDE BZANSLA LfiKLER

(632 - 661)
Hz. Muhammedin 632 ylnda vefatndan sonra Medinede halife seilen Hz. Eb
Bekir, i huzuru saladktan sonra Arap yarmadasn evreleyen Bizans ve Ssn
topraklarna ordular sevketti. Hlid b. Veldi Ssn cephesinde grevlendirmesinden birka ay sonra her biri 3.000 kifliden oluflan ayr birlii, ikisini Tebk-Maan istikametinde Suriye ve rdne, ncsn de Amr b. s kumandasnda Eyle zerinden sahil istikametinde Filistine doru 634 ylnda gnderdi.
Amr b. s, Gney Filistinde bulunan Vdilarabedeki atflmalarda baflar saladktan sonra Dsinde (Gazze) nl Bizans kumandan Sergiosu yenilgiye uratp
ldrd ve ilerlemeye devam etti. Bu geliflmeleri o srada geldii Humusta renen
imparator Heraklios, Mslmanlarn Suriyenin gneyine yaptklar hcumlar engellemek ve onlar Bizans topraklarndan karmak zere kardefli Teodoros kumandasndaki bir orduyu Filistine sevketti. Bu esnada Kaysriye flehrini kuflatmakta
olan Amr b. s, yaklaflan Bizans ordusuna elindeki askerlerle karfl koyamayacan anlaynca kuflatmay kaldrp Hz. Eb Bekirden yardm istedi. Halife de Irak cephesinde bulunan Hlid b. Velde haber gndererek kumandasndaki 500-800 kiflilik svari birliiyle Suriye cephesine gitmesini emretti. Dmetlcendeli ikinci defa
ele geirip Kurkr ile Sv arasndaki l sratle geen Hlid, Dmaflk yaknlarndaki Hristiyan Gassnlerin karargh olan Mercirhite saldrarak Bizans askerlerini yenilgiye uratt (634). Daha sonra gneye doru ilerleyerek Busr ile bu flehrin
iinde yer ald Havran blgesini fethetti. Ardndan kuzeye yneldi ve Ecndeynde
Amr b. sa yetiflti. Baflkumandanln Hlid b. Veldin yapt slm ordusu Ecndeynde Herakliosun kardefli Teodoros kumandasndaki 80.000 kiflilik Bizans ordusu ile karfl karflya geldi. Mslmanlar devrin en gl devleti olan Bizansn dzenli, iyi eitilmifl ve Ssnlere karfl kazand zaferle morali ykselmifl ordusuyla
savaflmak durumundayd. slm ordusundan sayca fazla olan Bizans kuvvetleri ayrca silh ve tehizat bakmndan da stnd. Btn bunlara ramen Ecndeyn Savafl Mslmanlarn kesin galibiyetiyle sonuland (30 Temmuz 634). Ordusunun
yenildii haberini alan imparator Heraklios, Humustan Antakyaya gitmek zorunda
kald. Ecndeyn zaferiyle Suriye ve Filistin kaplar Mslmanlara almfl oldu.
Ecndeyn zaferinden ksa bir sre sonra vefat eden Hz. Eb Bekirin yerine Hz.
mer halife oldu. Mslmanlar, 23 Ocak 635te vuku bulan Fihl Savaflnda da Bizans kuvvetlerine byk zayiat verdirdiler. 635 yl fiubat aynda Mercssufferde
Mslmanlara yenilen bir baflka Bizans ordusundan kaan askerlerin Dmaflka snmas zerine flehir kuflatld ve 635 ylnn Eyll aynda fethedildi. Ayn yl Bizansllar Mercrrmda da ar kayplar verdiler. Bu dnemde Balebek, Humus ve
Hama flehirleri de Mslmanlarn eline geti.
Mslmanlarn Suriyede gereklefltirdikleri baflarl fetihler zerine Bizans imparatoru Heraklios, ardarda gelen bu yenilgilere bir son vermek ve Mslmanlar
Suriyeden karmak midiyle Hristiyan Araplarn ve Ermenilerin de katld 50100.000 kiflilik bir ordu hazrlad. Ordu kumandanln Teodoros Trituriosa (sakelarios) verdi. Bizansn savafl hazrlklarn renen Hlid b. Veld Humus ve Dmaflktaki kuvvetleri de ard ve saylar 25.000i aflan askerleriyle Yermk vadisine geldi. Savaflmadan beklenen aydan sonra 636 ylnn 20 Austos gn yaplan meydan muharebesinde Bizans ordusu ok ar bir yenilgiye urad. Baflkumandan Teodoros ldrlrken kurtulan askerler Filistine, Antakyaya, el-Cezre
ve rmniyeye katlar.
Sakelarios: Daha ok maliye

bakanlar tarafndan
kullanlan bu unvan asrlar
iinde deiflik anlamlar
kazanmfltr. Erken dnemde
imparatorun zel odasndan
sorumlu hadmlara ait bir
grev iken daha sonra hem
askeri hem de mali ifllerden
sorumlu kifli iin
kullanlmfltr. 10. yzyldan
sonra askeri grevleri
azalrken mali sorumluluk
alan genifllemifltir.
60
Bizans Tarihi
Bunlarn bir ksmn takip etme grevini alan yz b. Ganm Malatyaya kadar
ilerledi ve flehir halk ile cizye demeleri flartyla bir anlaflma yaparak geri dnd.
Bu geliflmeleri renen Heraklios Malatyaya asker gnderip flehri yaktrd. rana
karfl yaplan savafllarda ordularn bizzat idare etmifl olan Heraklios, slm ordularyla mcadeleyi nce Humus ve daha sonra Antakyadan olmak zere cephe gerisinden ynetmiflti. Yermk Savaflndan sonra Antakyadan Urfaya ve Samsata
giderek dalan ordusunu toparlamaya alfltysa da baflarl olamad ve aresizlik
iinde stanbula dnd. Bylece Yermk Savaflndan sonra Suriye Bizansn elinden kmfl oldu.
637 ylnda fieyzer, Knnesrn, Halep, bir yl sonra Antakya, iki yl sonra da Urfa ve el-Cezre blgesindeki dier flehirler ksa aralklarla Mslmanlara teslim oldular. Suriye ve el-Cezrenin fethinden sonra slm devletinin snrlar Toroslara
dayand. Bizans imparatoru Heraklios, snr blgelerinde yaflayan halk Mslmanlarn tehdit ve saldrlarndan korumak zere i ksmlara ekerek genifl bir sahay
bofl brakt. Yermk Savaflnn arkasndan Filistinin fethine devam edildi. Hristiyanlarn kutsal merkezi Kuds kuflatlnca halk emn diledi ve Halife Hz. mer
638 ylnda bizzat gelerek flehri Patrik Sofroniostan teslim ald. Daha sonra da 640
ylnda Askaln ile Kaysriye baflta olmak zere dier flehirler ele geirildi. Ayn yl
slm kuvvetleri, Mezopotamya blgesinden kuzeye ilerleyerek Dou Anadoluda
Dvin kalesini zaptetti (Ekim 640).
Filistinin fethini tamamlayan Amr b. s, Msrn fethinin de stratejik adan gerekli olduunu, nk Filistin ve Suriyede yenilerek oraya kaan Bizansl kumandan ve askerlerin her an bir karfl saldrya geebileceklerini syleyerek harekta
bafllamak iin Halife Hz. merden izin ald. 640 yl baflnda 4.000 kiflilik bir svari birliiyle snrda bulunan Feremy ele geirdi. Ardndan Medineden gelen
5.000 kiflilik takviye kuvvetiyle birlikte Ayniflemste gl bir Bizans ordusunu hezimete uratt. Bilbsin fethinin arkasndan Babilon zerine yryp nce yedi aylk bir kuflatmayla buray (9 Nisan 641), daha sonra da Bizans iin ok nemli bir
ticar liman flehri olan skenderiyeyi fethetti (642). Amr, 643 ylnda Babilon yaknnda Fustat adyla bir ordugh flehri kurarak Arabistandan g eden Mslmanlar buraya yerlefltirdi; bu baflarlarndan dolay kendisine Msr ftihi unvan verildi ve Hz. mer tarafndan Msra vali tayin edildi. Bylece Suriye ve Filistinden
sonra Msr da Bizansn elinden kp slm hkimiyetine girmifl oldu.
Hz. Osmann hilfeti dneminde Kuzey Afrika fetihlerine devam edildi ve yeni topraklarn idaresi Msra brakld. Bu arada Bizansllarn tekrar ele geirdikleri skenderiye geri alnd (646). Amrn yerine vali tayin edilen Abdullah b. Sad b.
Eb Serh, Trablusgarptan frkyeye (Tunus ve civar) kadar ilerledi. Bu blgenin
nemli bir merkezi olan Sbeytla nlerinde yaplan savaflta galip geldi ve blge
slma ald. Mslmanlar, bu baflardan sonra Nil vadisi dorultusunda gneye
ve Akdeniz sahilinden de batya doru ilerlemelerini srdrdler.
Hz. Osman dneminde Mslman Araplarla Bizansllar arasnda deniz savafllar yaplmfl ve baz adalar fethedilmifltir. Suriye, Msr ve frkyenin ele geirilmesiyle Orta ve Dou Akdenizin dou ve gney sahillerine tamamen sahip olan Mslmanlar, zellikle Bizans donanmasna karfl bir deniz gc hazrlama gereini
duydular. Dier taraftan Iustinianos dneminden (527-565) itibaren Akdenizdeki
ticaret, Suriyeli ve Msrl tcirlerin elinde bulunuyordu. Mslmanlar Msr ve Suriyenin Akdeniz sahillerindeki tersanelerini ele geirmifller ve eskiden beri denizcilikle uraflan insanlar idareleri altna almfllard. Hz. Osman zamannda Suriye ve
Msr valileri sahil flehirlerindeki Bizanstan kalma tersaneleri faaliyete geirdiler.
Tersanelerde alflan usta ve iflilerden de yararlanarak bir donanma kurdular. Giderek glenen bu donanma sayesinde Hz. Osman zamannda nemli deniz zaferleri kazanld. Suriye genel valiliine atanan Muviye, yeni halifeden Bizansa karfl deniz seferi dzenleme izni almay baflard. Hz. Osman, sahillerin askerle takviye edilmesi ve hi kimsenin sefere zorlanmayp yalnz gnlllerin katlmas flartyla Kbrs fethine klmasna izin verdi. Muviye, Msr Valisi Abdullah b. Sad b.
Eb Serhi de sefere ard. Kbrs zerine sahabeden birok gnllnn yannda
Ubde b. Smit ile hanm mm Harmn da katld bir sefer dzenledi. Mslman filosu 649 yl ilkbaharnda 1700 gemiyle Akkdan denize ald, kuflatma sonunda 7200 altn vergi denmesi ve Mslmanlara saldrlmamas flartyla anlaflma
saland. Bylece Kbrs barfl yoluyla ele geirilip vergiye baland. Karaya kld srada mm Harm bineinden dflp ld ve burada defnedildi. Hala Sultan Tekkesi adyla bilinen ve Larnaka snrlar iinde bulunan kabri bugn de ziyaret edilmektedir.
Kbrs seferinden bir yl sonra Suriye yaknlarndaki Arvad (Kyzikus) adas alnd. 652de 200 gemilik bir filo Suriyeden Sicilyaya gitti. Ayn yl Rodosa bir sefer
dzenlendi. Bu arada bir Bizans donanmas yeniden skenderiyeye karma yapmaya teflebbs ettiyse de Msr Valisi Abdullah b. Sad tarafndan pskrtld. Kbrs idarecilerinin vergiyi dememeleri zerine, 654 ylnda 500 gemilik donanmayla ikinci Kbrs seferi gereklefltirildi ve savafl yoluyla fethedilen adaya 12. 000 asker yerlefltirildi.
655 ylnda slm ve Bizans donanmalar arasndaki ilk byk deniz savafl gerekleflti. Msr valisi Abdullah b. Sad, 200 gemilik bir donanma ile Anadolu sahillerine doru denize ald. Mslmanlar Antalyann Finike ilesi aklarnda (baz
rivayetlere gre skenderiye) bizzat imparator II. Konstansn (641 - 668) kumandas altndaki 500 paradan oluflan Bizans donanmas ile karfl karflya geldiler. Yelken direklerinin okluu sebebiyle slm tarihinde Zts-savr adyla anlan savafl Mslmanlarn kesin galibiyeti ile sonuland. Bu zaferle Bizansn Dou Akdenizdeki hkimiyeti sona erdi.
Hz. Osman dneminde, Bizansa snr teflkil eden Suriye blgesinin valiliini
yrten Muviyenin halife adna Bizansla diplomatik faaliyetlerde bulunduu ve
anlaflmalar yapt grlmektedir. Muviye elilerin arlanmas iin beytlmalden
bir miktar tahsisat ayrlmas hususunda halifeden izin almflt. 649 ylnda Kbrsa
dzenledikleri baflarl deniz seferinden sonra Mslmanlarn, 650 ylnda Ermenistana nc defa akn etmeleri, Balkanlarda da Slavlara karfl zor durumda
olan Bizans imparatoru II. Konstas Mslmanlarla barfl yapmaya mecbur brakt. 651 ylnda barfl grflmeleri iin imparator tarafndan gnderilen stratigos
Procopios, Dmaflka geldi. Burada vali Muviye ile bir miktar vergi karfllnda iki
yllk bir barfl anlaflmas imzalad. Muviyenin srar zerine imparatorun amcasnn olu (Herakliosun kardefli Theodorun olu) Grigorios, Mslmanlara rehin
olarak brakld.
Hz. Ali dnemindeki diplomatik iliflkilerde de Hz. Osman dneminde olduu
gibi yine Muviye baflrolde idi. Bilindii gibi Hz. Ali ile Muviye arasnda bafllayan
anlaflmazlklar Sffnde kanl bir savafla neden olmufltu (658). Bu i karflkl frsat bilen II. Konstas, slm topraklarna saldrmak zere bir ordu hazrlad. ki cephede savaflamayacan anlayan Muviye, Fanakis er-Rmyi barfl iin stanbula
eli olarak gnderdi. mzalanan yllk anlaflmaya gre Muaviye, II. Konstasa
gnlk 1.000 dinar, bir at ve bir kle demeyi kabul etti.
61
Stratigos: Antik dnemlerde

general manasnda
kullanlan Stratigos kelimesi
Bizans dneminde zellikle
8. yzylda szlk manas
kolordu anlamna gelen
fakat idari olarak eyalet
terimini karfllayan
temalardan sorumlu kifli iin
kullanlmfl bir unvandr.
Stratigoslar eyaletin en st
askeri sorumlusu olduu
kadar blgelerinde verginin
toplanmasndan ve adaletin
datlmasndan da
mesuldler.
62
Bizans Tarihi
Drt Halife devrinde gereklefltirilen fetihlerle Suriye, Filistin ve Msr ile Kuzey
Afrika Bizans imparatorluunun elinden alnarak slm topraklarna katld. Mslmanlar, fethettikleri lkelerin eflitli din ve mezheplere mensup sakinlerine cizye demek flartyla eski dinlerine bal kalma zgrln verdikleri gibi slmiyeti kabul edenlere de kendileriyle eflit haklar tandlar. Ayrca fetihlerden sonra
flehirlere ok sayda Mslman yerlefltirerek bu blgelerin slmlaflmasn, daha
sonraki fetihler iin buralarda asker slerin kurulmasn ve bu yerlerin Mslmanlarn idaresinde kalmasn saladlar.
SIRA SZDE
D fi N EDNEMNDE
LM
EMEVLER
BZANSLA LfiKLER
(661 - 750)
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Mslmanlarn
SIRABizans
SZDE ve Ssn ordularna karfl baflar elde edip nemli fetihler gereklefltirmesinde Bizans ve Ssnlerden kaynaklanan hususlar neler olabilir?
Emevler dnemi,
S O R U slm tarihinde Mslmanlarla Bizansllar arasnda iliflkilerin en
scak olduu dnemlerden biridir. 661 ylnda Suriye valisi Muaviye b. Eb Sfynn
hilafeti ele geirmesiyle bafllayp doksan yl devam eden Emeviler dneminde karDKKAT
fllkl iliflkilerde savafllar nemli lde belirleyici rol oynamfltr. Bu dnemde Bizans hkimiyetindeki Anadolu topraklarna hemen her yl seferler dzenlenmifltir.
Bu seferler SIRA
dahaSZDE
ok yaz aylarnda dzenlendii iin sife ad ile anlmfltr. Binlerce askerden oluflan slm ve Bizans ordular karada olduu gibi bir ka defa deniz
savafllar iin karfl karflya gelmifl, Bizans baflkenti stanbul defa Mslmanlar taAMALARIMIZ
rafndan bizzat kuflatlmfltr. Emevler ile Bizans arasnda savafllarn yannda eflitli
sosyo-kltrel iliflkiler de gerekleflmifltir. Btn bu ok ynl iliflkiler her iki taraf
arasnda bazen
K Tyoun
A P saylabilecek bir diplomasiyi gerekli klmfltr.
Suriye valilii srasnda gerek lke iinde, gerekse Bizansa karfl siyasetiyle
adndan en ok behsedilen flahslardan biri haline gelen Muviye b. Eb Sfyn
(661-680),T halife
olduktan sonra gcn daha da arttrd. Valilii dneminde BiELEVZYON
zansa karfl i siyasi problemler nedeniyle ara verdii kara ve deniz seferlerine halifeliinin ilk yllarnda (662) tekrar bafllad ve aralksz srdrd. yle anlafllyor
ki, ana gayesi Bizansn baflkenti stanbulu almakt. Bu arada onun Bizans devle N T Eproblemlerinde
RNET
tinin i siyasi
taraflar iin nemli bir unsur haline geldii grlmektedir. 667-68 ylnda ayaklanmfl bulunan Armeniakon temas stratigosu Saborios, generali Sergiosu Emevlerin baflkenti Dmaflka (fiam) gnderip Bizans imparatoru II. Konstasa karfl Muaviyeden yardm istedi. Karfllnda Bizansa dzenleyecei seferlerde kendisine yardmc olacana sz veriyordu. Bunun zerine birka yldr Sicilyada bulunan babas II. Konstas adna stanbulda devlet ifllerini yrtmekte olan IV. Konstantinos da Andreas (kuvikularios) eflitli hediyelerle Muaviyeye eli olarak gnderip Saboriosa yardm etmemesini istedi. Muaviye kendisine daha ok fley vadettii anlafllan isyanc Saboriosun tarafn tutmufl
ve onu desteklemek iin Fedle b. Ubeyd el-Ensr komutasnda bir ordu sevketmiflti. Ancak bu arada Saboriosun elisi Sergios imparatorun askerleri tarafndan
yolda pusuya dflrlp Andreas tarafndan iflkenceyle ldrlmfltr. Saboriosun kendisi de atndan dflp ldkten sonra askerleri imparatorun tarafna gemifllerdir (668).
Bu geliflmeler zerine Muviye, Fedle b. Ubeyd kumandasndaki orduyu stanbul zerine ynlendirdi. Kadkye kadar ulaflan ve kfl burada geiren Fedle,
Muviyeden yardm isteyince Sfyn b. Avf kumandasnda byk bir ordu hazrland. Sfyn Malatya, Kayseri, Amorion ve Eskiflehir gzerghn takip ederek s-
N N
K T A P
Tema: 7. yzylda slm,

Hicaz yarmadasnda
domufl ve yarm asr iinde
Bizansa ait Orta Dou
Ttopraklar
E L E V ZMslman
YON
Araplarn eline gemifltir.
Bunun zerine Heraklios
dneminde Mslman
Araplarn aknlarn
N T E R N Enleyebilmek
T
Anadoluda
iin Bizans Devleti,
Anadoluyu drt eyalete
blmfltr. Bu eyaletler
tema kelimesi ile
adlandrlmfltr. Temalarn
genel zellii eyalet iinde
topraa bal yerel ordu
bulundurmasdr. Bundan
dolay kolordu olarak
bilinmektedirler.
Kuvikularios: Erken dnem
Bizans tarihinde
imparatorun has odasndan
sorumlu kifli manasnda
kullanlan bu unvan daha
sonra imparatorun saraynn
teflrifatndan sorumlu kifliler
iin kullanlmfltr.
63
tanbula ulaflt. Kuflatma 669 yl bahar mevsimi boyunca devam etti. Ancak erzakn tkenmesi ve alk sebebiyle sonu alnamad. slm ordular yaz mevsiminde
kuflatmay kaldrp geri dnmek zorunda kaldlar. Baflarszlkla sonulanan bu ilk
kuflatma srasnda Mslmanlar ok sayda flehid verdiler. Hz. Peygamberi, Medineye hicretinden sonra yedi ay sreyle evinde misafir etmifl ve ileri yafllarda olmasna ramen bu sefere katlmfl olan meflhur sahab Eb Eyyb el-Ensr kuflatma
srasnda hastalanarak vefat etti ve surlarn dflnda bir yerde defnedildi.
Mslmanlar tarafndan birinci stanbul kuflatmasnn zerinden fazla zaman
gemeden yine Muviye dneminde slm ordular stanbulu ikinci defa kuflattlar. Daha nce fethedilen Kbrs, Rodos, Kos ve Sakz adalarndan sonra 670 ylnda Bizans baflkentinin ok yaknndaki Erdek Kapda (Kyzikos) yarmadasn ele
geirmek suretiyle harekt iin nemli bir s elde etmifl olan slm ordular 672de
zmire ulafltlar. Bundan iki yl sonra da 674 ylnn ilkbaharnda stanbul surlarna
dayandlar ve 678 ylna kadar drt yl sreyle baflkenti kuflatma altnda tuttular.
arpflmalar ilkbaharda bafllayp yaz mevsimi boyunca devam etmekte ve slm askerleri kfln Erdek Kapda yarmadasna ekilmekteydi. slm donanmas Suriyeli
Kallinikos tarafndan icad edilen ve su zerinde de yanabilen Rum atefline sahip
Bizans askerlerine karfl ar kayplar verdikten sonra geri ekilmek zorunda kald.
Kurtulabilen gemiler de geri ekilme srasnda Pamflia olarak adlandrlan Antalya
sahillerinde frtnaya yakaland ve ok az ksm sa salim dnebildi.
Bu sralarda Anadoludaki slm ordusu da bozguna uramflt. Dier taraftan
Lbnandaki Amanos dalarnda yaflayan ve Arap saldrlarn durdurabilme umuduyla Bizansllar tarafndan desteklenen Hristiyan Merdeler de (Mardaites, slm
kaynaklarnda Cercime) Muviyeyi zor duruma sokmufltu. Bizans lehine son derece nemli bu geliflmeler karflsnda Muaviye, barfl istemekten baflka are bulamad ve bu amala bir elilik heyetini imparatora gnderdi. Elilerle grflen imparator IV. Konstantinos, uzun devlet tecrbesine sahip maharetli diplomat Ioannis Picigavdisi barfl flartlarn mzakere etmek zere bir heyetle halifeye gnderdi. mparator elisi, Dmaflkta Emev halifesi Muaviye tarafndan ileri gelen devlet ricalinin de hazr bulunduu grkemli bir trenle karflland. Uzun sren barfl
grflmelerinden sonra anlaflma saland. Otuz yl sreyle geerli bu anlaflmaya
gre Muaviye imparatora yllk 3 000 dinar, 50 savafl esiri ve 50 Arap at vermeyi
taaht ediyordu.
stanbul Kuflatmas: slm

kaynaklarna gre
Mslmanlar daha Hz.
Muhammed dneminde
Bizans ve Ssn
topraklarnn bir gn
Mslmanlarn eline
geeceine, bu arada
stanbulun fethedileceine
inanyorlard. Nitekim Hadis
kaynaklarnda yer alan
rivayetlere gre Hz.
Peygamber Bizansllarla
savafl ve barfl yaplacan
(Buhr, Sulh 7; Eb
Dvd, Cihd 156), ilk
deniz savaflna katlacak
askerler ile Kayserin flehrini
(stanbul) fethetmek zere
giden ilk ordularn
bafllanacan (Buhr,
Cihd 93),
Konstantiniyyenin
fethedileceini (Ahmed b.
Hanbel, I, 176, IV, 335;
Drim, Mukaddime 43)
ran ve Bizans topraklarnn
Mslmanlar tarafndan
fethedilip Kisra ile Kayserin
hazinelerinin Allah yolunda
harcanacan (Buhr,
Cihd 157, Humus 8;
Mslim, Zhd, 7) haber
vermifltir.
kinci stanbul kuflatmasnda Mslmanlarn baflarsz olmas ve devamndaki

SIRA SZDE geliflmeler
Bizans asndan ne gibi sonular dourmufltur?
D fi N E L M (680-683),
Muaviyenin lmnden sonra yerine geen olu Yezid dneminde
imzalanmfl olan anlaflmaya sadk kalnd anlafllmaktadr. Bu yllarda Rodos adasndaki Mslman askerler ve Cnde b. Eb meyye tarafndan
olan
S O Rkurulmufl
U
Arap kolonisi kaldrld. Bundan baflka Muviye tarafndan 653 ylnda Kbrs adasna yerlefltirilen 12 000 asker de geri ekildi.
DKKAT
II. Muaviye ve Mervan b. Hakem dnemlerinde (683 - 685) Suriyedeki i savafln dourduu karflklklardan yararlanan IV. Konstantinos (668 - 685) MslmanSZDE
larla yapt anlaflmay bozmufl ve Bizans kuvvetleri MalatyaySIRA
tahrib
etmiflti. Mslmanlar Marafl dahi terketmeye zorlanmfllard. Abdlmelik b. Mervan (685-705)
Emevi tahtna ktnda Toros ve Amanos dalarnda yaflayan Merdeler (CerciAMALARIMIZ
me) slm devleti ile Bizans arasnda anlaflmazlk konusu olmaya devam etmekteydiler. Bu arada Suriyede korkun bir veba salgn bafl gstermiflti. Irakta ayakla-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
64
Magistrianos: Ge Roma
dneminde sivil idarenin
bafl olarak kullanlan
magistrianos unvan Bizans
dneminde sarayn
korunmasndan, ordunun
silahlanmasndan,
istihbaratn
salanmasndan ve
diplomatik iliflkilerin
belirlenmesinden sorumlu
kifli iin kullanlmfltr.
Bizans Tarihi
nan Muhtar es-Sekf ile mcadele etmesi gerektiini de dikkate alan halife Abdlmelik imparator IV. Konstantinosa eli gndererek Muaviye dneminde yaplan
anlaflmann yenilenmesini istedi. Anlaflmaya gre halife imparatora daha nceden
denen vergi miktarn artryor ve yllk 365.000 dinar, 365 savafl esiri ve 365 iyi
cins at demeyi kabul ediyordu (685).
Bu anlaflmann zerinden fazla zaman gemeden yine Emev elileri barfl istemek zere Bizans saraynda grlmektedir. IV. Konstantinosun ardndan Bizans
tahtna kmfl olan II. Iustinianos (685-695), halifenin i problemlerle uraflmasn
frsat bilerek babasnn yapt anlaflmay bozdu. Cercimenin de ierisinde yer ald bir orduyu Suriyeye gnderdi. Antakya ksa bir sre iin Bizans askerleri tarafndan iflgal edildi. Btn bu olumsuz flartlar karflsnda halife, Humeyd b. Hureys el-Kelb ile Kureyb b. Ebrehe el-Himyeryi kymetli hediyelerle birlikte imparatora eli olarak gnderip barfl istemek zorunda kald. Buna karfllk II. Iustinianos da magistrianos Pavlosu eli olarak halifeye gnderdi. Taraflar arasnda on
yl geerli olmak zere bir antlaflma imzaland. Buna gre, daha nce Emevlerin
Bizansa dedii haraca ek olarak Armenia, beria (Grcistan) ve Kbrs vergileri iki
devlet arasnda eflit olarak paylafllacakt. Buna karfllk imparator da Cercimeyi
Bizansn i ksmlarna yerlefltirecekti (689). Ayrca imparator baz Rumlar Mslmanlara rehine brakmay da kabul ediyordu.
Bir ka yl sonra II. Iustinianosun Kbrs halknn byk bir ksmn Anadoluya nakletmeye ve anakkalede kurduu ve kendi adn taflyan Iustinianopolis
flehri ile Arap istilasndan byk zarar gren Kapda yarmadasnda yerlefltirmeye bafllamas iki lke arasnda yeni bir siyasi gerginlie neden oldu. Bu uygulamay devlet menfaatlerine uygun bulmayan Abdlmelikin uygulamadan vazgeilmesi hususunda yapt teklif kendi stnlne gvenen imparator tarafndan
reddedildi. Btn bu geliflmeler karflsnda halife barfl anlaflmasn geerli sayamayacan bildirdi.
Emevlerle Bizans imparatorluu arasnda iliflkilerin yeniden bozulmasnn sebeplerinden biri Abdlmelik tarafndan ilk slm sikkenin bastrlmfl olmasdr. Bilindii gibi slm ncesi dnemden itibaren Araplarda Bizans ve Ssn paralar tedavlde idi. Abdlmelik dneminde ilk defa slm tarzda altn (dinar) ve gmfl
(dirhem) sikkeler darbedilmifl ve Hz. sa resmi ile ha yerine Kulhuvellahu ahad
(=De ki Allah birdir) yeti gibi slm motifler yer almaya bafllamfltr. Bizansa Kbrs harac iin, zerlerinde ha yerine Kuran ayetleri bulunan yeni sikkeler gnderilmesi imparatorun tepkisini ekmifltir.
Bizansla iliflkilerin bozulmas zerine Abdlmelik, kardefli Muhammed b. Mervan Anadolu seferlerine gnderdi. 692-93 ylnda Bizans ordusu Sivas yaknlarnda ar bir yenilgiye uratld. Birka yl sonra Mslmanlar Bizansa karfl byk
bir zafer kazanarak 695 ylnda Marafl blgesini hkimiyet altna aldlar. 700-701 ylnda Abdlmelikin olu Abdullah Erzurumu fethetti. 702 ylnda da uzun bir kuflatmadan sonra Drendeyi ele geirdi. Ertesi yl Misis (Masisa) Bizanstan geri alnd. te yandan Kuzey Afrikada da Bizansla mcadele devam etti. zellikle Kuzey
Afrika fatihi Ukbe b. Nfinin 692 ylnda ldrlmesinden sonra Bizans, Tunusun
sahil ksmlarn kontrol altna ald gibi blgede Mslmanlara karfl ayaklanan
Berberleri de destekledi. mparator II. Iustinianos ve ardndan imparator Leontiosun blgeye gnderdii kuvvetler Msr valisi Abdlaziz b. Mervan, Zheyr b.
Kays ve Hassn b. Numn el-Gassnnin gayretleriyle etkisiz hale getirildi. 698de
gnmzde Tunus snrlar iinde kalan Kartaca Bizanstan geri alnd gibi 702de
Berber isyanlar bastrlarak Kuzey Afrikada slm hkimiyeti yeniden saland.
Abdlmelikin lmnden sonra yerine geen olu I. Veld (705-715) dneminde Anadolu seferlerine devam edildi. Bu seferlerin en nemli iki kumandan Veldin kardefli Mesleme b. Abdlmelik ve olu Abbas b. Veld idi. Mesleme ve Abbas 707 ylnda Tuvneyi (Tyana - Nide Kemerhisar) kuflattlar ve ertesi yl flehri
ele geirdiler. Eskiflehir yaknlarnda Bizans kuvvetlerini malup eden slm ordular zmit ve Karadeniz Erelisine kadar ilerledi. Abbasn kumandasndaki baz birlikler skdara ulaflt. 712de Mesleme, Sivas ve Amasyay, Abbas da Yalva ald.
Veld b. Abdlmelik ile imparator II. Iustinianos (ikinci saltanat, 705-711) arasnda kltrel ve sanat amal bir diplomasi gerekleflmifltir. slm kaynaklarnda
nispeten genifl bir yer tutan rivayetlere gre Velid b. Abdlmelik, Medinede Mescid-i Nebev ve Dmaflkta Emeviyye Camii gibi byk camilerin yapm ve onarm iin imparatordan yardm istemifl, o da mozaik, para ve ustalar gndermek suretiyle halifenin ricasna cevap vermifltir.
714 ylnda Mesleme b. Abdlmelik Galatiaya (Ankara civar) akn edip birok
esir ve ganimet ele geirdi. Bunun yannda Mslmanlar Bizansa karfl karadan ve
denizden saldrya getiler, hatta Bizansn baflkenti stanbula ynelik sefer hazrlklarna baflladlar. Bu geliflmeler zerine imparator II. Anastasios (713-715) Sinoplu Daniel baflkanlnda bir heyeti barfl istemek amacyla halife Velid b. Abdlmelike gnderdi. mparator eliden ayn zamanda Mslmanlarn hazrlklar ve askeri gleri hakknda bilgi edinmesini de istemiflti.
Elinin getirdii haber Mslmanlarn stanbulu kara ve denizden kuflatmak
zere byk bir hazrlk ierisinde olduklar yolundayd. Bunun zerine imparator
halktan yl yetecek kadar erzak hazrlamalarn buna gc yetmeyenlerin flehri
terk etmelerini istedi. Dier taraftan stanbulu savunabilmek amacyla savafl sresince yeterli yiyecek depolamak, surlar tamir etmek, savafl gemileri infla etmek,
grek atefli, ok ve tafl frlatan aralar yapmak gibi lojistik ve teknik hazrlklara giriflti. Bu hazrlklar devam ederken II. Anastasios tahttan indirilerek III. Teodosios
(715-717) imparator ilan edildi. Ancak Anatolikon kolordusu komutan Marafll Leon, onun imparatorluunu tanmad ve ona karfl cephe alarak tahttan feragat etmeye mecbur brakt. 25 Mart 717de stanbula giren Leon, Ayasofya kilisesinde
III. Leon (717-741) olarak imparatorluk tacn giydi.
Bu arada Velid b. Abdlmelikin lm zerine Emevi tahtna kardefli Sleyman b. Abdlmelik (715-717) kmfl ve teden beri hazrlklarn yapld stanbul
seferini bafllatmak bu halifeye kalmflt. Halife Sleyman kara kuvvetleri komutanln kardefli Meslemeye, donanma komutanln da mer b. Hubeyreye vererek
715-716 ylnda stanbul kuflatmasna gnderdi. Mesleme, mer b. Hubeyre komutasndaki donanmann da yardmyla Austos 717de stanbulu kuflatt. Bylece
her ikisi Muaviye dneminde olmak zere 669 yl ile 674-678 yllar arasnda yaplan baflarsz kuflatmalardan sonra stanbul nc defa Mslmanlar tarafndan
kuflatlyordu.
mparator III. Leon Meslemeye barfl teklif etti ise de bunun bir oyun olduunun farknda olan Mesleme bu teklifi geri evirip halifeden takviye birlikler istedi.
stanbulu fethetmeden geri dnmeme kararnda olduu anlafllan Mesleme eflitli
aralklarla gnderilen destek kuvvetleriyle birlikte bir yl boyunca baflkenti kuflatma altnda tuttu. Ancak, lodos sebebiyle limandan ayrlan erzak ve malzeme gemilerinin Bizans askerleri tarafndan grek atefliyle yaklmas, kfl mevsiminin ok sert
gemesi, fliddetli frtnalar neticesinde birok savafl gemisinin kayalara arparak
65
66
Spatarios: Ge Roma
dneminde imparatorun
klcn taflyan manasndaki
spatarios Bizans dneminde
imparatorun saray iindeki
korumasn stlenen ve ou
zaman hadmlardan seilen
kiflilerin tafld bir unvan
olarak kullanlmfltr.
Logotetis: Bizans Devletinde
altnc ve yedinci yzyllarda
devletin maliyesinden
sorumlu st dzey grevli
iin kullanlan unvandr.
Daha sonra bu unvan asl
grevinin yan sra
eyaletlerdeki emlakn
defterlerinin tutulmasndan,
arazi vergilerinin tespit ve
tahsilinden, ordu
mensuplarnn maafllarnn
denmesinden sorumlu
grevliler iin de kullanan
bir unvan olmufltur.
Bizans Tarihi
paralanmasna neden oldu. slm donanmasndaki Hristiyan tayfalarn isyan edip

ele geirdikleri gemilerle stanbula gelerek imparatora slam donanmasnn yerlerini haber vermeleri zerine erzak dolu bu gemiler yakld. Bunlara ilaveten slm
ordusunda ktlk ve aln bafl gstermesi gibi olumsuz sebeplerle baflar salanamad. Bu arada Sleyman b. Abdlmelikin lm zerine halife seilen mer b.
Abdlazizin emriyle kuflatma kaldrld ve Mesleme geri dnmek zorunda kald.
slm ve Bizans kaynaklarnda Meslemenin bu kuflatma srasnda stanbulda
bir cami yaptrd kaydedilir. Bu cami daha sonra Abbs, Ftm, Eyyb ve Memlklerle Bizans arasnda yaplan anlaflmalarda zellikle hutbenin hangi halife adna okunaca hususunda gndeme gelmifltir. Meslemenin istei zerine imparatorun, kendi saraynn karflsnda Mslman esirler iin Drul-balt diye bilinen bir
konak yaptrd da nakledilir.
Emevi halifeleri ierisinde en dindar ve adaletli olarak bilinen ve bu yzden
II. mer olarak anlan mer b. Abdlazizin (717-720) adafl Bizans imparatoru III. Leona slam dinine davet mektubu gnderdii ve imparatorun da halifeye cevap verdii kaynaklarda zikredilmektedir
Hiflam b. Abdlmelik dneminde (724-744), Meslemenin stanbul kuflatmasndan sonra durmufl olan Anadolu seferleri yeniden bafllad. Mervan b. Muhammed
724 ylnda Konya ve Kemah zaptetti. Mesleme b. Abdlmelik 726 ylnda Kayseriyi ald. Mesleme b. Abdlmelik ve Hiflmn iki olu Muviye ve Sleyman sk sk
Anadoluya akn ederek nemli baflarlar elde ettiler. Birok yer fethedildii gibi
ok miktarda ganimet ve esir alnd. Bununla birlikte kalc bir baflar elde edilemedi. Bu dnemde gerekleflen Anadolu seferlerinde Abdullah el-Battal (Battal Gazi)
ve Abdlvehhb b. Buht (Abdlvehhb Gazi) byk kahramanlklar gsterdiler.
Abdlvehhb 731 ylnda yaplan bir Anadolu seferi srasnda flehid oldu. Sivasta
ona izafe edilen meflhur bir trbe bulunmaktadr.
740 ylnda Akroinon (Afyon) yaknnda III. Leon ve olu Konstantinosun ordusuyla karfl karflya gelen Mslmanlar ar bir yenilgiye uradlar. Abdullah elBattal bu savaflta ldrld. Bizans asndan bir dnm noktas teflkil eden bu
savaflta elde ettikleri zaferle Bizans artk ciddi bir Arap tehdidinden kurtulmufl
oluyordu.
Hiflm b. Abdlmelikten sonra halife olan II. Velid dneminde (743-744) Bizansta i karflklk yaflanmaktayd. Armenia kolordusu komutan iken III. Leona
taht mcadelesinde destek vermifl ve bundan dolay onun kzyla evlendirilip, anakkale sahillerinden Kzlrmaka kadar uzanan kuzeybat Anadoluda yer alan,
Opsikion eyaletinin kumandanlna ykseltilmifl olan Artabasdos, kaynbiraderi
yeni imparator V. Konstantinosa (741-775) karfl imparatorluk iddiasnda bulunmaktayd. Neticesi bilinmemekle birlikte bu karflklklar srasnda imparator V.
Konstantinos, Andreas (Spatarios), Artabasdos da yakn evresinden Gregoriosu (logotetis) hediyelerle birlikte halifeye gndererek onun dostluunu kazanmak istediler.
Bundan sonra sk sk taht mcadeleleri grldnden i problemlerle meflgul olmak zorunda kalan Emev hkmdarlar Bizansa karfl ciddi bir rol oynayamadlar.
ABBSLER DNEMNDE BZANSLA LfiKLER

(750 - 861e kadar)
Abbsler dneminde slm-Bizans iliflkilerinde yeni bir sayfa ald. ki taraf arasndaki iliflkiler ayn zamanda yaflanan i problemlerin glgesinde geliflti. 750 ylnda Emev Devletinin yklp Abbs Devletinin kurulmasndan bir sre sonra slm devletinin baflkenti, Dmaflktan Badata nakledilmiflti. Bylece g merkezi
Suriyeden Iraka doru kaymfl oluyordu. Bizans cephesinde ise III. Leonun tahta
kmasyla bafllayan savros hanedn dneminde 726 ylndan sonra imparatorluu uzun sre meflgul eden din ve siyasi mahiyetteki ikonoklazma mcadelesi (tasvir krclk) sz konusudur. Bunun yannda Artabasdos isyan gibi eflitli i alkantlar da yaflanmaktayd.
Abbslerin ilk halifesi Ebl-Abbas es-Seffah (750-754) dneminde slm devletindeki i karflklktan yararlanan Bizans imparatoru V. Konstantinos (741-775)
Malatyay (Melitene) kuflatt (751). Halk imparatorun istei zerine flehri boflaltp
Mezopotamyaya gitmek zorunda kald. Konstantinos Malatyadan sonra Erzuruma
(Theodosiopolis, Klkala) saldrd ve halktan birok kifliyi esir ald. kinci Abbs
halifesi Eb Cafer el-Mansr (754-775) dneminde 756 ylnda Bizans imparatoru
V. Konstantinos ile bir fidye anlaflmas yapld. Abbsler dneminde Bizansllarla
yaplan bu ilk anlaflmayla imparatorun daha nce Malatya ve Erzurum gibi slm
topraklarna saldrs srasnda ald esirler fidye karfllnda serbest brakld. te
yandan Mansur 757-758 ylnda Abdlvehhb b. Muhammed ve Hasan b. Kahtabe
kumandasnda bir orduyu Malatya zerine gnderdi. fiehir yeniden imar edildi ve
blgeye 40.000 asker yerlefltirildi. Daha nce flehri boflaltmak zorunda kalan halk
gvenliin salanmas zerine Malatyaya dnd.
Badat flehrini kurarak Abbs Devletinin baflkenti yapan Eb Cafer el-Mansr
Bizanstan gelen elileri diplomatik kurallar dhilinde kabul ederek onlarla eflitli
sohbetlerde bulunmakta, baz konularda grfllerini sormakta ve zellikle byk
harcamalar yaparak kurdurduu Badat gezip grmelerine zel nem vermekteydi. Nitekim Badatn kurulmasndan sonra gelen Bizans elisinin yanna halife,
hcibi Rab b. Ynusu refakati vererek flehri gezdirmifltir. Mansurun flehri nasl
buldun? sorusuna eli, flehri ok beendiini ancak arflnn flehir iinde kurulmufl
olmasnn sakncal olduunu ifade ederek halifeyi lke aleyhine alflan casuslarn tccar klf altnda flehre girip baz devlet srlarn ele geirebilecekleri hususunda uyarmfltr. Bunun yannda flehrin yeflillendirilmesine nem verilmesini ve
flehre daha ok su salanmasn tavsiye etmifltir. Mansur elinin bu szlerini hakl
bularak arfly flehir dflna nakletmifl, Badata su getirtmifl ve ayrca Abbsiyye
ad verilen dinlenme yerini yapmfltr.
Halife Mansr da Bizans imparatoru V. Konstantinosa edebiyt ve belagatyla
tannan ktibi Umre b. Hamzay eli olarak gndermifltir. Umre Bizans saraynda yabanc elilerin kalplerine korku salmak iin hazrlanmfl arslanl, kll ve
dumanl engeli afltktan sonra imparatorun huzuruna kabilmifl ve halifenin
mektubunu sunmufltur. Halifenin ve lkenin durumunu soran imparator eliyle
grfltkten sonra gerei gibi arlanmasn emretmifltir. Ayrca eliyi yanna alarak bir gezinti yapmfl ve ona tedavi amal olarak kullanlan baz bitkilerle bakr
ve kurflundan/kalaydan altn ve gmfl elde etmeye ynelik birtakm uygulamalar gstermifltir. Eli Umre imparatorun cevb mektubuyla birlikte Badata
dndnde halifeye ziyaretiyle ilgili bilgi ve gzlemlerini aktarmfltr. Bunlar arasnda elinin imparatorla birlikte izlemifl olduu baz metallerden altn ve gmfl
elde etmeyi amalayan teknik alflmalar halifenin kimyaya zel ilgi duymasna
neden olmufltu.
67
68
Bizans Tarihi
Resim 3.2
Bu harita Casim Avc, slam Bizans liflkileri, stanbul 2003, s. XIV - XVten alnmfltr.
stanbul Seferi: Mslman

Araplar Emevler ve biri
de Abbslerin ilk
dneminde olmak zere
toplam drt defa Bizans
baflkenti stanbula sefer
dzenlemifllerdir. Bunlardan
ilk nde stanbul
Mslmanlar tarafndan
kuflatlmfl, drdncsnde
ise slm ordusu skdara
kadar ulaflmfl ve burada
Bizanstan gelen barfl
teklifini kabul ederek geri
dnmfltr. Bu seferler
baflarszlkla sonulanmfl
olmakla birlikte,
Mslmanlarn Bizans
imparatorluu karflsnda
cidd bir g olduunu
gstermifl, slm ordularnn
kara ve deniz savafllarnda
gerekli donanm ve taktik
bakmndan tecrbe
kazanmasna imkn
salamfltr. Bizans
asndan ise
imparatorluun gc ve
baflkentin nemi bir kez
daha anlafllmfl, ordunun
dfl tehlikelere karfl dinamik
bir flekilde mukavemet
gstermesine yardmc
olmufltur.
Eb Cafer el-Mansr, imparator V. Konstantinosa eli gndererek eski Yunan

bilimine ait eserlerin gnderilmesini istemifltir. Halifenin bu ricasna imparator, aralarnda Oklidisin geometriye dair eserinin de bulunduu fen bilimleri alanndaki
baz eserleri gndermek suretiyle cevap vermifltir. Bu eserler Mansr dneminde
Arapaya evrilmifltir. Bu elilikler srasnda imparator tarafndan halifeye gnderilen kymetli hediyeler arasnda gmfl bir levha da bulunmaktayd.
Mansrun veftndan sonra tahta kan Mehdi-Billhn (775-785) halifeliini
kutlamak iin gelen yabanc eliler arasnda tahta yeni kmfl olan Bizans imparatoru IV. Leonun (775-780) Tarasios (Trs) adl bir elisi de bulunmaktayd. Ayn
zamanda mhendislik bilgisine sahip olduu anlafllan eli, Badatta bir sre kalmfl ve bu arada kendi adyla anlan byk bir deirmen infla etmifltir.
Mehd-Billh zamannda Bizansa ynelik seferlere nem verildi. 776da halifenin amcas Abbas b. Muhammed, 777 ve 778 yllarnda Smme b. Veld el-Abs,
779da Hasan b. Kahtabe ve 781de Abdlkebr b. Abdlhamd b. Abdurrahman
kumandasnda Anadoluya seferler dzenlendi.
Mslman Araplarn drdnc ve son stanbul seferi de bu dnemde gereklefltirildi. Mehd-Billh 781-782 ylnda olu Harunu dnemin nl komutanlaryla
birlikte asker says 100.000 civarnda olduu belirtilen byk bir ordunun baflnda stanbul zerine gnderdi. Harun yol zerinde karfllaflt baz karfl koymalar
bertaraf ederek Anadolu yakasnda skdara kadar geldi. Bu srada IV. Leonun
lmnden sonra Bizansta devlet ifllerini tahtn vrisi henz on yaflndaki VI.
Konstantinos (780-797) adna annesi rini (mstakil saltanat 797-802) yrtmekteydi. rini yeni iktidar deifliklii sonrasnda ortaya kan taht mcadeleleri yzn-
den Haruna eliler gndererek barfl anlaflmas yapmak zorunda kald. yl sreli bu anlaflmaya gre rini, Abbs devletine yln nisan ve haziran aylarnda
70.000 dinar demeyi kabul etmekteydi. Ayrca Harunun istei zerine dnfl yolunda ordunun ihtiyalarn karfllamak zere pazarlarn kurulmasn ve yol gstermek iin rehberler tayin edilmesini de zerine alyordu. Bundan baflka rini altn,
gmfl ve bir takm deerli hediyeleri Mehdye takdim etmek zere bir elisini de
Harunla birlikte Badata gnderdi.
Ms el-Hdnin bir yl gibi ok ksa sren halifeliinden sonra kardefli Harun
Refldin (786-809) 23 yllk ynetiminde Abbasi-Bizans iliflkilerinde nceki yllara
oranla daha canl bir dnem yaflanmfltr. Hemen her yl Bizans zerine seferler dzenlenmifl, bazen orduya bizzat halife kumanda etmifltir. Bunun yannda bazen de
Bizansn slm topraklarna yneldii olmufltur. Harun Refld, Tarsusu yeniden infla etmek ve Avsm ve Sugr ad verilen Bizans - Abbs snr blgelerini tahkim
etmek suretiyle Bizans aknlarn engellemeyi hedeflemiflti. Karfllkl esir deiflimi,
fidye anlaflmalar ve mektuplaflmalar yannda az sonra bahsedilecei gibi diplomasi alannda ciddi bir krizin yaflanmas da bu dneme rastlamaktadr.
Hrn Refld Bizansa karfl daha nce bafllatlan seferlere devam etti. 797de bizzat kumanda ettii ordusuyla Orta Anadoluda bulunan Safsf kalesini ald. Kumandanlarndan Abdlmelik b. Slih Ankaraya kadar ilerledi. mparatorie rini, barfl
isteinde bulununca Hrn Refld, Hazarlarn Ermenistan-Azerbaycan snrndan
saldrmalarn gz nnde tutarak bu istei kabul etti (798). Ancak birka yl sonra
Bizans tahtna kmay baflaran Nikiforos (802-811) halifeye gnderdii mektubuyla iki lke arasnda ciddi bir diplomatik krize neden oldu. slm kaynaklarnn rivayetine gre imparator mektubunda, kendisinden nceki rininin halifeyi flah makamna kendisini de piyon yerine koyduunu, dolaysyla devleti kk dflrc anlaflmalara imza attn belirtiyor ve o gne kadar rini tarafndan denmifl olan vergilerin geri iade edilmesini istiyordu. Aksi takdirde savafl aacan da ekliyordu.
Harun bu geliflmeler zerine Konya Ereliye (Heraklia) kadar geldi ve Nikiforosu yllk vergi karfllnda barfl istemek zorunda brakt. mparator kfl flartlarndan istifadeyle bu anlaflmay bozmufl, ancak o srada Rakkaya kadar gitmifl olan
Harunun beklenmedik flekilde geri dnmesinin ardndan yaplan savaflta yenilerek halifeden ayn flartlarla barfl istemifltir. Barfl anlaflmasnn tekrar bozulmas
zerine Harun 806 ylnda byk bir orduyla Bizans seferine kt ve Konya Ereliyi fethettikten sonra Nide Kemerhisara (Tuvne) ilerledi. Zor durumda kalan
Nikiforos Haruna metropolid Petros ile Amasra (Amastris) valisi Gregoriosu eli
olarak gndererek anlaflmaya raz olduunu bildirdi. Sonu Bizans asndan olduka kk dflrcyd: mparatorun yllk 30.000 veya 50.000 dinar vergi demesi yetmiyor, kendisi iin drt, olu ve ileri gelen devlet ricli iin ikifler dinar olmak zere halifeye ayrca cizye demeyi kabul ediyordu.
Halife Harun Refldin asker kabiliyeti yannda insanclln ve bu arada slmBizans iliflkilerinde savafl ve barfln iieliini gstermesi bakmndan dikkate deer bir rivayete gre, Harunun Ereliyi fethi srasnda alnan esirler arasnda Nikiforosun olunun niflanls da bulunmaktayd. mparator iki zel elisi araclyla
eflitli hediyelerle birlikte halifeye gnderdii mektubunda yardmna muhta olduunu belirtiyor ve olunun niflanlsnn gnderilmesini rica ediyordu. Halife, Nikiforosun bu ricasn kabul ederek gelin adayn flanna lyk bir trenle kendi ota ierisinde deerli eflyalar ve kymetli hediyelerle birlikte Bizans baflkentine
uurlamfltr. Buna karfllk imparator halifeye elisi araclyla 50.000 dirhem, 100
bkm ipek olmak zere 300 bkm deerli elbise, 12 flahin, 4 av kpei ve 3 at
hediye gndermek suretiyle minnettarln gstermifltir.
69
70
Harun Refld: Hrn Refld

dneminde Bizansla iliflkiler
bakmndan nemli bir
hususu da zikretmek gerekir.
Bu dnemde her iki tarafn
dfl siyasette daha gl ve
etkin bir konuma gelmek
amacyla karfl tarafn
rakipleriyle iflbirlii ve
dostluk kurma siyasetine
baflvurduu grlmektedir.
Harun Bizansn rakibi,
dnemin gl
imparatorlarndan
fiarlmanla (Charlamagne)
dostluk kurarken Bizans
yneticileri de Abbasilerin
hasm durumundaki Endls
Emevileri ile ittifak
iindeydiler.
Bizans Tarihi
Harun Refld dneminde esir deiflimini amalayan diplomatik giriflimler olumlu sonular vermifl ve Bizansllarla birka defa esir deiflimi gerekleflmifltir: 797 ylnda Tarsus yaknndaki Limonlu ay (Lamos) kenarnda yaplan esir deiflimi her
iki tarafn dikkate deer ilgisine mazhar olmufltu. Avsm blge valisi Ksm b. Refld tarafndan grevlendirilen Tarsus valisi Eb Sleym Ferecin giriflimleriyle yaplan trene 30.000 Mslman askerin yan sra ulem, eflraf ve halktan birok kifli
katlmflt. Anlaflma sonucu 3.700 Mslman esirin serbest brakld kaydedilirken
Bizans esirlerinin says hakknda bir bilgi verilmemektedir.
Dier bir esir deiflimi 805 ylnda yine Limonlu ay kenarnda ayn valilerin
gzetiminde gerekleflmifltir. On iki gn ierisinde 3.700 Mslman esirin serbest
brakld treni rivayete gre btn tehizatyla katlan 30.000 askerin yan sra
halktan yzbini aflan kifli izlemifltir. 808 ylnda Pozantda veya Limonlu ay kenarnda yaplan deiflim srasnda kadn-erkek 2.500 Mslman esir serbest brakld.
Yedi gn sren bu deiflim yeni vali Sbit b. Nasrn sorumluluunda gerekleflmifl
ve yine rivayete gre yzbini aflkn kifli tarafndan izlenmifltir.
Halife Harun Refld, Bizansn Amorion (Hisarky - Amriyye) ve Ankara gibi
flehirlerinde gereklefltirilen kuflatmalar srasnda ele geirilen kitaplarn muhafaza
edilmesini zellikle emretmifltir. Dnemin ileri gelen ilim adamlarndan oluflturduu bir ekibi nemli grdkleri tp, felsefe, astronomi vb. ilimlere dair eserleri elde
etmekle grevlendirmifl ve bu flekilde birok nl eserin Badata getirilmesini
salamfltr. Badatta toplanan eserler, Halifenin grevlendirdii dnemin meflhur
doktorlarndan Yuhann/Yahya b. Mseveyhin baflkanlndaki bir heyet tarafndan tercme edilmifltir.
Harun Refldin lmnden sonra halife olan Emin (809-813) ile kardefli Horasan
blge valisi Memun arasndaki taht mcadeleleri srasnda Eminin ldrlmesiyle,
Memunun yirmi yl srecek halifelik dnemi (813-833) bafllad. Memn dnemi
Abbs-Bizans iliflkilerinin canll ve eflitlilii bakmndan zel bir nem arzeder.
Bu iliflkilerin daha ziyade Memnun saltanatnn son yllarna rastlamas da dikkate deer bir husustur. Her fleyden nce Hrn Refldin 806 ylnda byk bir orduyla gereklefltirdii ve imparator I. Nikiforosu vergiye balad Bizans seferinden
sonra Memnun birinci Anadolu seferine kadar (830) yirmi befl yla yakn bir sre
Abbs devleti ile Bizans imparatorluu arasnda byk lde bir asker harektn
yaplmadn hatrlamak gerekir. Bunda, her iki taraf cidd bir flekilde meflgul eden
i ve bazan da dfl problemlerin pay byktr. Bu srete Abbsler, Bizans tahtn ele geirmek zere mcadele veren Slav lakapl Tomas desteklerken, Bizans da
Abbs hilfetine karfl ayaklanmfl bulunan Bbeke destek vermifltir.
Memnun Bizansla iliflkiler bakmndan nem taflyan dnemi saltanatnn
son yllarna rastlamaktadr. Bu srada Bizans tahtnda Teofilos (829-842) bulunmaktadr. Bizansa karfl yeniden bafllatlan mcadeleler bu dnemin temel niteliini teflkil eder. Memn bizzat ordusunun baflnda olduu halde Bizansa drt sefer yapmfl ve lm de son Anadolu seferinde vuku bulmufltur. Bu seferlerin temel amac Bizansn snrlarn zayflatarak Sugr ve gerisindeki blgeyi muhtemel
saldrlardan korumak ve onlarn Bbeki kflkrtmalarna engel olmakt. Memn
23 Mart 830 tarihinde Bizansa karfl savaflmak amacyla baflkent Badattan Anadoluya hareket etti. Birka gn Tikrtte kaldktan sonra Musul, Nusaybin, Reslayn, Harran, Urfa, Menbic, Dbk, Antakya ve Misis zerinden Tarsusa ulaflt; Bizans topraklarna girerek Kapadokya blgesinde baz kaleleri ele geirdi. 9 Eyll
830 tarihinde Tarsusa dnen Memn birka gn sonra kfl geirmek zere fiama
hareket etti.
Ertesi yl imparator Teofilos, halifenin fiamda bulunmasndan istifadeyle Toroslar aflarak Misis ve Tarsus yaknlarna kadar geldi. Karflsna kan slm ordularn bozguna uratp 1. 600n zerinde kifliyi ldrd, 7. 000 kifliyi de esir ald. Bunun zerine harekete geen Memn 831 ylnda Anadoluya girdi. Glek/Klek
Boazn geip Konya Ereli (Herakleia) zerine yrd. Hrn Refld tarafndan
806 ylnda zapt edilmifl, ancak ksa bir sre sonra tekrar Bizansllarn eline gemifl olan bu nemli kale Memna teslim oldu. Daha sonra halifenin olu Abbas
ve kardefli Mutasm-Billh mstakil kuvvetlerin baflnda deiflik istikametlerde
aknlarda bulundular ve baz kaleleri ele geirdiler. Abbas b. Memn bu aknlar srasnda karflsna kan imparator Teofilosu malub etti. Memn bizzat sevk ve
idare ettii bir orduyla Aksaray-Nide arasndaki topraklarda baflarl aknlar gereklefltirdi. ay kadar devam eden seferin ardndan Bizans imparatoru, Memna
yakn evresinden birini, muhtemelen Ioannis Grammatikosu eli olarak gndererek 100. 000 dinar demek ve 7. 000 Mslman esiri serbest brakmak karfllnda
elinden kan yerleri kendisine iade etmesini ve befl yllk bir mtareke imzalanmasn teklif etti (831). Ancak imparator Teofilosun barfl talebi ve dier tekliflerini ieren mektubun slbu diplomatik bir krize sebep oldu. Rivyete gre halife,
mektupta kendi adnn imparatorun isminden sonra yazlmfl olduunu grnce
son derece sinirlendi ve mektubu derhal iade etti. Bunun zerine Teofilos halifenin adn nce zikrederek Allahn kulu ve insanlarn en flereflisi Arap hkmdar Memna, Bizans imparatoru Teofilostan... fleklinde bafllayan ikinci mektubunu gnderdi ancak halifeden bir karfllk gremedi. mparatorun barfl teklifini reddeden Memn ertesi yl yapaca sefer hazrlklaryla meflgul olmak zere fiama
(Dmaflk) dnd.
Memn 832 ylnda hazrlklarn tamamlayp nc Bizans seferine kt. Bir
sre Adanada kaldktan sonra Lle Kalesi (Hsnu Lulue) zerine yrd. Kaleyi aydan fazla bir sre muhasara altnda tuttuktan sonra Uceyf b. Anbeseyi burada brakarak ayrld. Bu srada buraya gelen imparator Teofilos kumandasndaki
Bizans kuvvetleri de Abbs ordusu tarafndan uzaklafltrld. Uceyf yerli halkn
emn isteini yani teslim olmalar halinde canlarna dokunulmayacan kabul
ederek kaleyi teslim ald.
Memn 833 ylnda olu Abbs Nide Kemerhisar (Tuvne) kalesini yeniden
infla etmek zere grevlendirmifl, Suriye, el-Cezre, Irak ve Msrdan gelen 6.000
civarnda inflaat iflisi ve asker bu emri yerine getirmek iin alflmflt. Ancak onun
ayn yl drdnc Anadolu seferi srasnda Pozantda lm fethettii yerleri imar
edip buralara Mslman ahaliyi yerlefltirme dflncesine engel olmufltur.
Memn dneminde Bizansla bilim ve sanat alannda kayda deer iliflkiler gerekleflmifltir. Teofilos tahta ktktan sonra hocas sinkellos oannis Grammatikosu (Yuhanna en-Nahv) Memna eli olarak gnderir. mparator II. Mihailden
sonra Teofilosun tahta ktn halifeye bildiren eli, beraberindeki hediyeleri de
takdim eder. Bu arada II. Mihail dneminde ayaklanmfl ve Abbs devletine snmfl olan general Manuil ile de grflme imkan bulur. Manuile Bizansa dnmesi
halinde affedileceine dair yeni imparatorun gvencesinin yer ald altn mhrle mhrlenmifl fermann ve yine bizzat imparator tarafndan hediye olarak gnderilen ha verir. Bu ilgiden yeteri derecede etkilenen Manuil Bizansa geri dner.
Daha sonra stanbul patrii olacak olan hocas sinkellos oannis Grammatikosun
medhettii Badat sarayna hayran kalan imparator Teofilos, Abbs saraylarnn
resimlerini getirterek Patrikios adndaki bir flahsa Bryas mevkiinde ayn tarzda bir
saray yaptrmfltr.
71
Sinkellos: Sinkellos, daha

ok Ortodoksluun en st
dini temsilcisi olan patriin
danflman iin kullanlan
bir unvandr.
72
Bizans Tarihi
Memun Bizans imparatoruna (muhtemelen Teofilos) mektup yazp Bizanstaki

eski Yunan yazmalarndan kendisinin uygun grecei eserleri gndermesini istemifl, teklife bafllangta olumsuz bakan imparator daha sonra olumlu cevap vermifltir. Bunun zerine Memn aralarnda dnemin meflhur tercman ve ilim adamlarndan Haccc b. Matar, bn Batrk ve Yuhann b. Mseveyhin de bulunduu bir
gurubu Bizansa gndermifl ve daha sonra ordan getirilen felsefe, matematik, tp
ve msikye dair eserlerin Arapaya tercmesini istemifltir. Bizanstan salanan kitaplar bilgelik evi anlamna gelen Beytlhikme akademisi merkezli tercme faaliyetlerinin temel malzemesi olmufltur.
Memun Bizanstan sadece klsik eserleri getirtmekle kalmamfl, flhreti Bizans
snrlar dflna taflan matematik limi Leona mektup yazarak sarayna davet etmifltir. Halifenin mektubundan haberdar olan Bizans imparatoru, Leonun cretini artrmfl ve onu stanbul kiliselerinden birine tayin etmifltir. Her ne kadar Memun
bizzat imparatora mektup gndererek ksa bir sre iin dahi olsa Leonun Badata
gelmesine msade etmesini rica etmifl ve bu isteini yerine getirdii takdirde bunu bir dostluk iflareti sayarak kalc barfl imzalayacana sz vermifl, stelik 2.000
dinar teklif etmiflse de imparatordan olumlu bir cevap alamamfltr.
Halife Mutasm-Billh dneminde (833-842) Bizansla iliflkiler savafl ve barfln
i ielii arasnda devam etmifltir. 837 ylnda kazand Zabatra (Malatya Doanflehir) zaferinin ardndan Mutasmn ordular Bbek isyan ile meflgul olduklar srada Bizans imparatoru Teofilos 837 ylnda Zabatraya saldrarak katliamlar yapt
ve flehri tahrib etti. Ardndan Malatyay kuflatt. Mutasm, en nemli generallerinden Afflinin Azerbaycandan dnmesinden hemen sonra byk bir ordu ile Smerradan Afyon Emirda Eskihisara (Amriyye/Amorion) hareket etti (838). Halife,
Tarsus zerinden Anadoluya girerken Malatya taraflarndan Bizans topraklarna
giren Afflin de kuzeye doru ilerliyordu. ki ordu Ankarada birlefltikten sonra
Amriyye zerine yrnecekti. mparator Teofilos nce Afflin tehlikesini bertaraf
etmek iin harekete geti. Ancak Temmuz 838 ylnda bugnk Tokat Kazovada
yaplan savaflta yenilerek stanbula dnd. Halife, Afflin kumandasndaki ordularla Ankarada bulufltuktan sonra Amriyye zerine yrd. Bizansn o dnemde stanbuldan sonra ikinci byk flehri olan Amriyye (Eskihisar) oniki gnlk bir kuflatmann ardndan 12 Austos 838 tarihinde fethedildi. Amriyyenin fethi slm
topraklarnda byk bir yank uyandrmfl ve fliirlere konu olmufltur.
Halife Vsk (842-847) dneminde logotetis (muhasip) unvanl Teoktistos kumandasndaki Bizans donanmas stanbuldan hareket ederek Girit nlerinde demirledi (843). Adadaki Mslmanlar Bizans donamas karflsnda tutunamayacaklarn anlaynca harp hilesine baflvurarak Bizans askerleri arasnda, stanbulda karflklk kt ve imparatorun tahttan indirildii flayiasn yaydlar. Teoktistos, ordusunun byk bir ksmn Girit nlerinde brakarak stanbula dnd. Kumandansz
kalan Bizans birlikleri Mslmanlar tarafndan imha edildi. mparatorie Teodora
tarafndan Anadoluya gnderilen Teoktistos kumandasndaki Bizans ordusu Orta
Anadoluda olduu tahmin edilen Mavropotamos yaknnda slm kuvvetleri tarafndan ar bir yenilgiye uratld. Bu geliflmeler zerine Theodora halifeye eli
gndererek barfl ve esir deiflimi teklif etti. Vsk-Billh tarafndan memnuniyetle
karfllanan eli ile yaplan uzun mzakerelerden sonra bir esire karfllk bir esir olmak zere anlaflma saland. Eyll 845 tarihinde yine Limonlu ay kenarnda Aflre gnnden itibaren drt veya on gn sren trenle 4.000den fazla esir Bizansllardan geri alnd. Grflme ve esir deiflimini halife adna blge valisi Ahmed b.
Sad b. Mslim ve Hkn et-Trk yrtmflt.
Rivayete gre Vsk-Billh, halk arasnda yedi uyuyanlar ve Kuranda da Ashb- Kehf olarak geen kiflilere ait olduu sylenen Efesteki maarada incelemeler yapmak zere Muhammed b. Msa el-Hrizmyi Bizansa gnderir. Ayn zamanda imparator III. Mihaile (842-867) de bir mektup yazarak arafltrmacya gerekli kolayln salanmasn rica eder. mparator gerekli izni verdii gibi arafltrmacya yardmc olmak zere bir rehber de grevlendirir.
Mtevekkil-Alellah dneminde (847-861) snr blgelerindeki slm kara ordusunun gcn anlayan Bizans, zellikle Girite yaplan yardmlar kesmek amacyla 853 ylnda byk bir deniz filosuyla ni olarak Msr sahillerinde Dimyata saldrd. Bunun zerine Mtevekkilin emriyle sahillerdeki nemli merkezlere kaleler
infla edildi. Sugr valisi Ali b. Yahy 853-854 ylndan itibaren Bizansa sefer dzenleyip i ksmlara kadar ilerledi. 855-856da esir mbadelesi yapld. 859 ylnda
Bizansn Akdenizde faal bir ticaret liman olan Antalya kalesi Mslmanlar tarafndan zaptedildi. Deniz kuvvetlerine arlk veren Mtevekkil, donanmay Suriye
sahil flehirlerine yerlefltirip buralarda harekta hazrlkl deniz birlikleri meydana
getirdi.
Mtevekkilden sonraki Abbs halifeleri dneminde de Bizansla savafl ve barfl ortamnda eflitli iliflkiler gereklefltirildi. Dnemin nemli kumandanlar emrinde Bizans topraklarna akn eden Mslmanlar daha nce grld gibi birok
flehir ve kale fethetmekte, ancak bu yerler bazan bir sre sonra Bizans tarafndan
geri alnmaktayd. te yandan Abbsler dneminde merkez otoritenin zayflamasyla Bizans, Hamdnler ve Seluklular gibi slm devlet ve hanedanlar karflsnda mcadele etmek durumunda kalmfltr.
867 - 1056 ylar arasnda Bizans imparatorluunda iktidar elinde tutan Makedon hanedan dneminde zellikle II. Vasil zamannda (976 - 1025) Bizans, Emeviler ve Abbasiler dneminde Mslmanlar tarafndan Anadoluda fethedilmifl olan
topraklarn byk bir ksmn geri alarak snrlarn douda Azerbaycan, gneyde
de Antakyaya kadar geniflletmifltir. Anadolunun tekrar Mslmanlarn eline gemesi Seluklu ve Osmanl Trkleri dneminde gerekleflecektir.
73
74
Bizans Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Hz. Muhammed dneminde Bizansla iliflkileri

tartflabilmek
Hz. Muhammed dneminde devam eden BizansSsn savafllarnda Mslmanlar Ehl-i Kitap olmalar dolaysyla Bizansllarn tarafn tutuyorlard. Kurn- Kerimdeki Rm sresinin ilk yetleri Bizans-Ssn savafllarna iflaret etmifl ve Ssnler karflsnda malup olan Bizansn il
dokuz yl iinde zafer elde edeceini haber vermifltir. Hz. Muhammed 628 ylnda Bizans imparatoru Harekleiosa bir mektupla birlikte Dihye
b. Halfe el-Kelbyi eli olarak gndermifl ve slma davet etmifltir. Hz. Muhammedin Busra valisine gnderdii Hris b. Umeyr el-Ezdnin Mtede Gassn emirlerinden fiurahbil b. Amr tarafndan ldrlmesi zerine Zeyd b. Hrise kumandasnda bir ordu Mte Savaflna gnderilmifltir. slm ordular ilk defa Mtede Bizans ordularyla karfl karflya gelmifltir. Hz. Muhammed
630 ylnda Herakliosun byk bir ordu hazrlad haberi zerine 30.000 kiflilik bir ordu hazrlayarak Tebke kadar gitmifltir.
Drt Halife dneminde Bizans topraklarnda gerekleflen fetihler ve sonularn zmleyebilmek
Drt Halife dnemi slmiyetin Arap yarmadas dflnda hzla yaylmaya bafllad ve Bizansn
uzun yllar Ssnlere karfl korumak iin mcadele verdii topraklarn, Mslmanlarn eline
getii bir dnemi temsil etmektedir. Bizans, bu
dnemde gerekleflen slm fetihleri sonucu ok
ksa bir sre ierisinde Filistin, Suriye, Gney
Anadolu, Msr ve Kuzey Afrikadan geri ekilmek zorunda kalmfltr. Ridde savafllarndan sonra Hz. Eb Bekirin meflhur komutanlar emrinde
kuzeye gnderdii ordular, Bizansn Ssnler
karflsnda elde etmifl olduu baflarlar adeta geersiz hale getirmifltir. mparator Herakliosun
kardefli Teodoros, 634 ylnda yaplan Ecndeyn
savaflnda Halid b. Veld karflsnda ar bir yenilgiye uramfl, bundan iki yl sonraki Yermk
meydan muharebesinde (636) yaflanan malubiyet neticesinde, Bizansn Suriyede tutunabilmesi mmkn olmamfltr. Bu arada Busra, Dmaflk, Baalbek, Hama, Humus flehirleri Mslmanlarn eline gemifltir. Hristiyanln din merkezi Kudsun 638 ylnda fethini Kaysriyye izlemifl, birka yl sonra Amr b. sn tahl ambar
olarak grlen Msr fethetmesiyle Bizans, ekonomik adan da nemli bir kayba uramfltr.
Bu dnemde Mslmanlar deniz seferlerine de
bafllamfllar ve 652 veya 655 ylndaki Zts-Savr savaflnda Bizans donanmasn ar bir malubiyete uratmfllardr.
N
A M A
N
A M A
Emev-Bizans iliflkilerinin temel niteliklerine dair yorum yapabilmek

Mslman Araplarla Bizans arasnda iliflkilerin
en canl olduu dnemlerden biri Emevler dnemidir. Bu dnemde Muviye b. Eb Sfyndan
itibaren Bizans hkimiyetindeki Anadolu topraklarna hemen her yl Sife ad verilen seferler dzenlenmifltir. Mslmanlar ikisi Muviye b. Eb
Sfyn ve biri de Sleyman b. Abdlmelik dneminde olmak zere defa Bizans baflkenti stanbulu bizzat kuflatmfllar, ancak eflitli olumsuzluklar yznden baflarl olamamfllardr. Mesleme b. Abdlmelik kumandasnda gerekleflen
nc stanbul kuflatmasndan sonra stanbulda
bir cami yaplmfltr. Veld b. Abdlmelik Medinede Mescid-i Nebev ve Dmaflkta Emeviyye
Camii gibi byk camilerin yapm ve onarm
iin imparatordan yardm istemifl, o da mozaik,
para ve ustalar gndermek suretiyle halifenin ricasna cevap vermifltir. te yandan dindarlyla
bilinen mer b. Abdlaziz dnemin Bizans imparatoru III. Leona bir slma davet mektubu
gndermifltir. Emev hkmdarlar ile Bizans imparatorlar arasnda eflitli sebeplerle diplomatik
iliflkiler gerekleflmifl, eliler stanbul ve Dmaflk
arasnda gidip gelmifllerdir.
Abbs-Bizans iliflkilerinin mahiyetini eflitli alardan deerlendirebilmek
Abbsler dneminde Bizansla iliflkiler savafl ve
barfln i-ieliinde devam etmifltir. Anadoluya
dzenlenen yllk seferler srdrlmfl, birok
flehir ve kale Mslmanlarn eline gemifltir. Halife Mehd-Billhn, olu Hrn kumandasnda
stanbulu kuflatmak zere gnderdii ordu skdara kadar gelmifl ve imparatorie rininin
barfl teklifi zerine antlaflma yaplarak geri dnlmfltr. Hrn Refld ve Memn rneklerinde
olduu gibi bizzat halifeler, ordularnn baflnda
Bizans seferine kmfllardr. Memnun vefat
drdnc Anadolu seferi srasnda Pozantda olmufltur. Eb Cafer el-Mansr, Hrn Refld ve
Memn Bizansn elinde bulunan Eski Yunan bilimine ait kitaplara zel nem vermifl, satn alma
veya Bizans imparatorlarndan rica ederek temin
etme yolunda gayret gstermifllerdir. Bizanstan
salanan kitaplar Beytlhikme merkezli tercme
faaliyetlerinin temel malzemesi olmufltur. Bizans
imparatoru Teofilos Badata gnderdii elisinin anlatmyla hayran kald halife saraynn bir
benzeri olmak zere stanbulda Bryas sarayn
yaptrmfltr.
75
Kendimizi Snayalm
1. slm ve Bizans ordularnn ilk defa karfl karflya
geldii savafl afladakilerden hangisidir?
a. Tebk
b. Mte
c. Yermk
d. Ecndeyn
e. Zts-Savr
6. Emevler Dneminde gerekleflen nc stanbul

Kuflatmasnn kumandan kimdir?
a. Sfyn b. Avf
b. Eb Eyyb el-Ensr
c. Muviye b. Eb Sfyn
d. Mesleme b. Abdlmelik
e. Veld b. Abdlmelik
2. Hz. Muhammedin, slma davet mektubunu Bizans

imparatoru Herakliosa iletmek zere afladakilerden
hangi sahab eli olarak grevlendirilmifltir?
a. Amr b. meyye ed-Damr
b. Abdullah b. Huzfe
c. Dihye b. Halfe el-Kelb
d. Hatb b. Eb Beltea
e. Hris b. meyr el-Ezd
7. Afladakilerden hangisi Bizansn slm sanat ve mimarisinden etkilendiini gsterir?

a. II. Iustinianosun Veld b. Abdlmelike para, usta ve mozaik yardmnda bulunmas
b. Mesleme b. Abdlmelikin stanbulda bir cami
yaptrmas
c. Bizansl elilerin Badat ziyaret etmesi
d. Bizanstan ele geirilen baz kiliselerin camiye
evrilmesi
e. mparator Teofilosun Bryas sarayn yaptrmas
3. Afladaki savafllarn hangisinden sonra Bizans, Suriyeyi kesin olarak Mslmanlara brakmak zorunda
kalmfltr?
a. Ecndeyn
b. Yermk
c. Nihvend
d. Kdisiye
e. Zts-Savr
4. I. Zts-savr
II. Msrn fethi
III. Yermk Savafl
IV. Kudsn fethi
Yukardaki olaylarla ilgili kronolojik sra afladaki seeneklerin hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. I, III, II, IV
b. II, IV, III, I
c. III, IV, II, I
d. IV, III, I, II
e. IV, III, II, I
5. Drt Halife Dneminde Bizansa ynelik asker seferlerin en nemli sonucu ne olmufltur?
a. Anadolu fethedilmifltir.
b. Bizans bir daha Mslmanlarla karfllaflacak gc kendinde bulamamfltr.
c. Bizansn hkimiyetindeki nemli blgelerden
olan Suriye, Filistin ve Msr Mslmanlarn eline gemifltir.
d. ok sayda Bizans askeri ldrlmfl veya esir
alnmfltr.
e. Mslmanlarn yenilmez olduklar anlayfl
pekiflmifltir.
8. Abbsler dneminde Eski Yunan felsefe ve bilimine

ait baz eserlerin Bizanstan Badata getirtilmesindeki
temel ama afladakilerden hangisidir?
a. Bu eserlerin Bizansn elinden kmasn salamak
b. Bu eserlerin incelenerek slm inancna gre
yanlfl ve hatal grfllerin dzeltilmesi
c. Mslmanlarn kendilerinden nceki bilim ve
dflnce mirasndan faydalanmak istemeleri
d. Mslmanlarn Bizansn ilim ve kltr seviyesi
karflsnda duyduklar eziklii gidermek
e. Bizansla kltrel iliflkilerin gelifltirilmesi
9. Bizans mparatorundan mozaik, usta ve para yardm alarak dnemin byk camilerinin infla ve tamirini
gereklefltiren halife kimdir?
a. Hiflm b. Abdlmelik
b. Sleyman b. Abdlmelik
c. Eb Cafer el-Mansr
d. Memn
e. Veld b. Abdlmelik
10. Mslman Araplar tarafndan gereklefltirilen stanbul
Seferleriyle ilgili afladaki ifadelerden hangisi yahlfltr?
a. Emevler Dneminde , Abbsler Dneminde
bir olmak zere toplam drt sefer dzenlenmifltir.
b. Mslman Araplar, stanbul Seferlerinde kesin
bir baflar elde edememifllerdir.
c. Meflhur sahabi Eb Eyyb Hlid b. Zeyd el-Ensr 669 ylndaki ilk stanbul Kuflatmas srasnda vefat etmifltir.
d. Abbsler Dnemindeki stanbul Seferi Hrn
Refldin Halifelii Dneminde gerekleflmifltir.
e. Muviye b. Eb Sfyn dnemindeki kinci stanbul Kuflatmas drt yl srmfltr.
76
Bizans Tarihi
1. b
Sra Sizde 1
Hz. Muhammed Bizans imparatoru Herakliosun yan
sra Bizansa bal devletiklere ve valilere de slma
davet mektuplar gndermifltir. Bizansn nemli bir eyaleti durumundaki Msrn valisine (Mukavks) dine davet mektubunu ulafltrmak zere Htb b. Eb Beltaa
el-Lahm grevlendirilmifltir (Mays 628). Mukavks eliyi befl gn sreyle arlamfl, bu arada Hz. Muhammed
ve slm dini hakknda bilgi almfl ve Hz. Muhammede
bir de cevap mektubu yazmfltr. Mukavkstan gelen
hediyeler arasnda Mriye ve Srin adl iki Kbt cariye
ile o dnemde Araplarda grlmeyen beyaz bir katr
(Dldl) ve deerli bir elbise yer almaktayd.
Hz. Muhammed teden beri Bizansn himaye ve kontrolnde olan Gassn krallarndan Hris b. Eb fiemire,
slma davet mektubuyla birlikte fiuc b. Vehb el-Esedyi eli olarak gndermifltir (Mays 628). Hris bafllangta makamn kaybedecei endiflesiyle eliye kaba
davrandysa da durumdan haberdar ettii Herakliosun
tavsiyesi zerine eliyi tekrar huzuruna armfl ve ikramdan sonra hediyelerle uurlamfltr.
Hz. Muhammedin, dier bir Gassn emri Cebele b.
Eyheme de fiuc b. Vehb el-Esed araclyla mektup gnderip slma davet ettii ve Cebelenin bu davete olumlu karfllk verdii rivyet edilmekte, ancak
mektubun metni ve tarihi hakknda herhangi bir bilgi
verilmemektedir.
2. c
3. b
4. c
5. c
6. d
7. e
8. c
9. e
10. d
Yantnz doru deilse Hz. Muhammed

Dneminde Bizansla liflkiler baflln yeniden
okuyunuz.
Yantnz doru deilse Hz. Muhammed
Dneminde Bizansla liflkiler baflln yeniden
okuyunuz.
Yantnz doru deilse Drt Halife Dneminde
Bizansla liflkiler baflln yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Emeviler Dneminde
Yantnz doru deilse Abbsler Dneminde
Yantnz doru deilse Abbsler Dneminde
Yantnz doru deilse Emeviler Dneminde
Yantnz doru deilse Emevler Dneminde
Bizansla liflkiler ve Abbsler Dneminde
Bizansla liflkiler baflln yeniden okuyunuz
Sra Sizde 2
slm fetihlerinin ncesinde Bizans ve Ssn imparatorluklarnn uzun yllar sren savafllarla birbirlerini ypratmfl olmalar, Mslmanlarn gereklefltirdikleri fetihlerde olumlu rol oynamfltr. Bu devletlerin, eflitli milletlerden ve farkl inan gruplarndan oluflan kendi halklarna karfl sergiledikleri baskc ynetim anlayfllar,
hkim zmre ile halk arasndaki ba koparmfl, yneten ile halk neredeyse birbirine hasm hline getirmiflti. Bu durum, Bizans ve Ssn idaresindeki halklarn,
Mslmanlar bir kurtarc olarak grmelerine yol amfl, dolaysyla onlar fetihler esnasnda Mslman ftihlere yardmc olmufllardr.
Sra Sizde 3
Yllardr sren Arap ilerleyiflinin durdurulup Mslmanlarn barfla mecbur edilmesi, Bizans imparatorluk snrlar iinde olduu gibi lke dflnda da byk yanklar
uyandrd. Avar kaan ve Balkan yarmadasndaki birok lider stanbula deerli hediyeler eflliinde eli heyetleri gndererek Bizans imparatoruna tazimlerini sundular; yksek hakimiyetini kabul ederek dostluunu
kazandlar.
XX. yzyln nde gelen Bizans tarihilerinden Ostrogorsky, IV. Konstantinosun Mslmanlar karflsnda kazand bu zaferi 717de stanbulu kuflatan Mesleme b.
Abdlmelike karfl kazanlan zafer ve 732de Franklarn Abdurrahman el-Gfik kumandasndaki Endls
Emev ordusuna karfl kazand ve Mslmanlarn Endls zerinden Avrupaya ilerleme mitlerini sona erdiren zaferle birlikte deerlendirerek bunlarn dnya
apnda bir dnm noktas teflkil ettiini syler. Ostrogorskye gre Avrupay Mslman dalgasnn kaplamasndan kurtarmfl olan bu zaferden IV. Konstantinosa ait olan, iflaret edilen baflarlar iinde en bydr. nk Araplarn o zamanda stanbula yaptklar
taarruz hi flphesiz Hristiyan dnyasnn Araplar tarafndan urad hcumlarn en kuvvetlisi idi. stanbul
ise Arap ilerleyifline karfl koyan son barajd. Bu seddin
mukavemet etmifl olmas sadece Bizans Devleti iin deil, btn Avrupa kltr iin de bir kurtulufl olmufltur.
Bu baflar ile gibi ilerleyen Arap istils ilk defa mukabil bir darbeye maruz kalmfltr. (Ostrogorsky (1991),
s. 116-117).
Apak, A. (2011), Anahatlaryla slm Tarihi IV:
Abbasiler Dnemi, stanbul.
Avc, C. (2003), slm-Bizans liflkileri, stanbul.
Avc, C. (2010-2011), Mslman Arap Kaynaklarnda
Bizans Baflflehri stanbul (Konstantinopolis),
Akademik Arafltrmalar Dergisi, Yl: 12, Say: 47-48,
s. 73-98.
Belzr (1987), Fthul-bldn (ev. Mustafa Fayda),
Ankara.
Bosworth, E. C. (1995), Rm -Relations between the
Islamic Powers and Byzantines, The Encyclopaedia
of Islm (New Edition), VIII, 602-606, Leiden.
Brooks, E. W. (1898), The Arabs in Asia Minor (641750) from Arabic Sources, Journal of Hellenic
Studies, XVIII, 182-208.
77
Canard, M. (1956), Tarih ve Efsaneye Gre Araplarn

stanbul Seferleri (ev. smail Hami Daniflmend),
stanbul Enstits Dergisi, II, 213-259.
Demirkent, I. (1992), Bizans, Trkiye Diyanet Vakf
slm Ansiklopedisi, VI, 230-244.
Demirkent, I. (1998), Herakleios, Trkiye Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisi, XVII, 210-215.
El-Ceikh, N. M. (2004), Byzantium Viewed by the Arabs,
Cambridge.
Eyice, S. (1959), stanbulda Abbasi Saraylarnn Benzeri
Olarak Yaplan Bir Bizans Saray: Bryas Saray,
Belleten, 23/89, 79-111.
Fayda, M. (1998), Hulef-yi Rflidn, Trkiye Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisi, XVIII, 329-330, stanbul.
Hamidullah, M. (2003), slm Peygamberi (ev. Salih
Tu), I-II, stanbul.
bnl-Esr (1979), el-Kmil fit-trh, I-XIII, Beyrut.
Kkafl, M. S. (2000), Anadoluda Arap-Bizans
Mcadelesi ve Sife Seferleri, Trk Kltr
ncelemeleri Dergisi, II, stanbul, s. 9-30.
Ostrogorsky, G. (1991), Bizans Devleti Tarihi (ev.
Fikret Iflltan), Ankara.
Salem, A. R. (1983), War and Peace in Caliphate and
Empire: Political Relations between the Abbasids and
Byzantium (749-847), Ph. D., University of
Birmingham.
Taberi (1972), Trhul-mem vel-mlk (Nflr. EbulFazl brahim), I-XI, Beyrut.
Theophanes (1997), The Chronicle of Theophanes
Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD.
284-813 (Trans.: Cyril Mango and Roger Scott),
Oxford.
Uar, fi. (1990), Anadoluda slm-Bizans Mcadelesi,
stanbul.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Abbsler,
Ecndeyn Savafl, Emevler, Rum ve Savif
maddeleri
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Bizansn Hunlar, Atilla, Gktrk ve Avarlarla iliflkilerini aklayabilecek;
Bizansn Bulgarlar ve Hazarlar ile iliflkilerini aklayabilecek;
Bizansn Peenek ve Ouzlarla iliflkisini tartflabilecek;
Bizansn Kpak/Kuman ve Tatarlarla iliflkilerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bizansn Kuzeyli Trk
Komflular
Deflt-i Kpak
Atilla
Gktrk
Avarlar
Bulgarlar
Hazarlar
Peenekler
Ouzlar/Uzlar
Kpak/Kuman
Tatarlar
indekiler
BizansTarihi
Bizans ve Kuzeyli
Trk Komflular
(4-14. Yzyl)
GRfi
HUNLAR, ATLLA VE BZANS
GKTRK - BZANS LfiKLER
AVAR - BZANS MNASEBETLER
BULGARLARLAR VE BZANS
HAZARLAR LE BZANSLILAR
PEENEKLER VE BZANS
OUZLAR (UZLAR) LE BZANS
KIPAK/KUMAN - BZANS
LfiKLER
TATARLARIN BZANLA LfiKLER
Bizans ve Kuzeyli Trk

Komflular (4-14. Yzyl)
GRfi
Ortaa Trk tarihinin en nemli kaynak gruplarndan birini Bizans tarihi eserleri
oluflturur. nk 4. yzyln sonundan itibaren Trklerin Bizans mparatorluu ile
iliflkileri olmufl ve bu mnasebetler Bizans Devletinin ortadan kalkt 15. yzyla
kadar Bizans tarihi kaytlarna yansmfltr. Yaklaflk 11 asr boyunca Bizans kaynaklar bu Trkleri, Hun, Gktrk, Avar, Bulgar, Ogur, On Ogur, Sar Ogur, Utrigur, Kutrigur, Hazar, Peenek, Ouz/Uz, Kpak/Kuman, Tatar, Seluklu ve Osmanl adlar ile kaydetmifltir. Seluklu ve Osmanl Trkleri dflnda kalan dier
Trk boylarnn Bizansla iliflkisi corafi olarak Anadolu zerinden deil Deflt-i
Kpak olarak adlandrlan Karadenizin kuzeyinden ve Balkanlar yolu ile gereklefltirilmifltir. Altay Dalarndan doan rtifl rma ile Moldavya zerinden Karadenize dklen Dinyester rmaklar arasndaki blgeye Deflt-i Kpak denilmifltir. Bizans bu blgeden geerek varln tehdit eden bu Trk kavimlerine karfl Bizans
diplomasisi uygulamfltr. Bu diplomasinin esas, Bizans iin en byk tehlike haline gelen Trk kavmine karfl dier bir Trk kavmiyle ittifak kurarak kendi varln devam ettirmek fleklindeydi. Trk kavimlerinin kurduu devletlerin geleneksel devletlerden kurumlardan daha ziyade organizasyon gcne bal olmas Bizans onlara karfl uzun asrlar stn klmfltr. Bu nitede yukarda ad geen Bizansn kuzeyli Trk komflularnn Bizans mparatorluu ile olan tarihi sreci incelenecektir.
HUNLAR, ATLLA VE BZANS

Avrupa Hunlarnn menflei konusu uzun sre tartfllan bir konu olmufltur. Bu konuda yaplan arafltrmalar, Avrupa Hunlarnn Byk Hun mparatorluuna dayandklarn ve Asya Hunlarnn torunlar olduklar dflncesine kesinlik kazandrmfltr.
Bizans tarihisi Haraksl Dionisiosa gre 330-350 yllar civarnda Hunlar, Afla dil boyundan hareketle Gney Kafkasya istikametinde yaylarak Hazar Denizine dklen Terek nehri ile Karadenize dklen Kuban nehri arasndaki havzaya gelmifllerdir. Hunlar, Kuban-Terek blgesindeki ran asll bir kavim olan Alanlara bask yaparak bu blgedeki bozkrlar ele geirmifllerdir. Buradan da Hunlar,
Daryal ve Derbent geitlerinden hareketle Dou Anadolu istikametinde aknlara
baflladlar. 359 ve 373 tarihlerinde bugnk Urfa ve civarna kadar gelen Hunlar,
buralara yerleflmeyip sadece aknlar dzenlemekle yetinmifller ve bir mddet sonra Kuzey Kafkaslara ve Afla dil (Volga) blgesine geri dnmfllerdir. (Kafesolu, 1991, s. 67-68; Kurat, 1972, s. 17; Ahmetbeyolu, 2001, s. 12)
80
Margus: Gnmzde
Srbistanda Castra
Constantiniann karflsnda
Morava ve Tunann
birlefltii noktada bulunan
kent.
Libra: 1 libra=327.45 gr
Bizans Tarihi
Ancak Hunlarn Bizans asl etkilemesi 374 yl civarnda dil nehrinin batsna
geip nlerinde bulunan kavimleri yerlerinden oynatarak Karadenizin kuzeyine
doru ilerlemesiyle olmufltur. Bu olay tarihte Byk Kavimler G olarak bilinen
byk bir nfus hareketine yol amfltr. Hunlar, Alanlar yenilgiye uratp onlarla
ittifak anlaflmas yapmfllardr. Daha sonra Ostrogot ve Vizigotlarn hareketlenmesine ve bat istikametinde ilerlemelerine yol amfllardr. Hunlar, 374 ylnda Ostrogotlar, 376 ylnda da Vizigotlar yenilgiye uratmfllardr. Bunun sonucunda Vizigotlarn bir ksm Roma mparatorluuna baflvurarak snma izni istemifller ve Tunann gneyindeki baz blgeleri iskn etmifllerdir.
Ancak 378de Vizigotlar, baz Alan-Hun ktalaryla ittifak yaparak Edirne civarnda Bizans ordusu ile savafla giriflmifllerdir. Hun kitlelerinin Tunann gneyindeki Bizans topraklaryla tanflmas bu olay vesilesiyle olmufltur. Ayn yl Bizans mparatoru Valens (364-368), ordusunun byk bir ksmyla birlikte Edirne savaflnda ldrlmfltr. Bizans ordusuna karfl kazanlan zaferin ardndan Vizigotlar,
Trakyay yamalayp tahrip ettiler. Bu geliflmeler zerine Hunlarn esas kitleleri
bugnk Macaristana giderek Bat Avrupa topraklarnn istilasna girifltiler. (Kurat,
1972, s. 18-19; Ahmetbeyolu, 2001, s. 29-35).
V. yzyln bafllarnda eski Aflina ailesine mensup baflbular Hunlarn eflitli
boylarn birlefltirerek kuvvetli bir devlet dzeni kurmay baflardlar. smi bilinen
ilk Hun hkmdar Balamir de byk olaslkla Aflina ailesinden gelmekteydi. Balamirin soyundan gelen Uldz, Dou Roma yani Bizans daima bask altnda tutarken Bat Roma ile iyi mnasebetler srdrmek fleklindeki Hun dfl siyasetinin esaslarn belirledi. Snrlar Asyada Aral Glnn dousundan Avrupaya kadar uzanan Hun mparatorluunun bat kanad hkmdar Uldz, 404-405 yllar ve zellikle 409 senesinde Tunay geerek nehrin gneyinde baz nemli geit yerlerini
tutmak suretiyle Bizans tehdit eden bir g haline geldi.
Hunlar, Karpat civarn, Transilvanya (Erdel) ve bugnk Macaristan topraklarn ele geirdiklerinde Aflina ailesinden Rua ya da Rugila, Muncuk ve Oktar adnda kardefl ynetimde bulunmaktayd. Bunlar arasnda giderek Rua n plana
kmfltr. Muncukun lmnden sonra yerini kardefli Aybars almfltr. (Kurat, 1972,
s. 20; Kafesolu, 1991, s. 71-72; Ahmetbeyolu, 2001, s. 53-54)
422 ylna gelindiinde Hunlarn baflnda Rua bulunmaktayd. Rua, i karflklklarla alkalanan Bizans mparatorluuna saldrmfl, Trakya ve Makedonya blgeleri Hunlar tarafndan istila edilmifltir. Bu sefer sonucunda Bizans, Hunlara 350 libra
altn demeyi kabul etmifltir. Rua, 434 ylnda yeniden Trakyaya sefer dzenlemek
zere hazrlklara giriflti. Bu arada Esla adl bir eliyi de Bizansa gnderdi. Bu eli, Hunlara bal kavimlerle Bizansn habersiz anlaflma yapmamas istendi, aksi
takdirde savafl yaplacan bildirdi. Bizans da kendi elisini Hunlara gnderdi. Bizansn Hunlarla anlaflma yolunu arad bir anda Rua aniden ld.
Ruann lm zerine Hun devlet ynetimini yeenleri olan Muncukun oullar Bleda ve Atilla kardefller stlenmifllerdir. Bizansn Rua ile bafllatt barfl grflmelerini Atilla sonuca balad. 434 ylnda Margus flehrine gelerek buradaki
Plintas baflkanlndaki Roma elilik heyeti ile grflerek onlara btn isteklerini
kabul ettirdi. Margus barfl olarak bilinen anlaflmaya gre Bizans, bundan byle
Hunlara 300 yerine 700 libra altn deyecekti. 445 ylnda Bledann lm zerine Atilla tek baflna Hun imparatoru oldu.
Atilla dneminde de Uldzn esaslarn belirledii Hunlarn Bizans politikas geerliliini korudu. Atilla, dnya hakimiyeti kurma hedefindeydi ve bu hedefe ulaflmann yollarndan birisi Bizans ele geirmekti. 434 ylnda Margus anlaflmas ya-
4. nite - Bizans ve Kuzeyli Trk Komflular (4-14. Yzyl)
pldktan sonra Slav, Fin, Cermen, Trk asll olmak zere pek ok kavim Hun hakimiyetini kabul etti. 440 ylnda Dou ve Bat Romann ordular, Vandallarn saldrsna urayan Sicilyay korumak amacyla harekete geti. Ancak Bizans, askeri
glerinin byk bir ksmn doudaki sorunlar nedeniyle rana Sasaniler zerine
gnderdi. Bu durumdan haberdar olan Atilla, Bizans topraklarna saldrd. Bizansn baflnda bulunan II. Teodosios (408-450), bir sreden beri Margus anlaflmasnn flartlarn yerine getirmek istemiyordu. Bundan dolay 441 ylnda Atilla, Bizansa ynelik I. Balkan seferini dzenledi. Atilla, Margusu ele geirerek I. Balkan
seferini bafllatmfl oldu. Sigidinum (Belgrad), Sirmium (Sremska Mitrovica) ve Naissus (Nifl) zerinden Trakya ynnde ilerlerdi. Bat Roma ordular baflkumandan
Aetius, Atilla ile Bizans arasnda barfl iin arac oldu. Bizansn antlaflma flartlarna
uyacan garantilemek iin kendi olunu Hun sarayna rehine olarak gnderdi.
Bylece barfl saland. I. Balkan seferi sonucunda Tuna boyundaki kaleler Hun
idaresine gemifl, daha geri hatlardaki tahkimat yktrlmfltr. (Kafesolu 1991, s.
75; Ahmetbeyolu, 2001, s. 54-59, 61-62, 70)
Atilla, Bizansa karfl gtt politikay 447 ylna gelindiinde daha da sertlefltirdi. Bizans imparatoru II. Teodosios, Hunlara karfl yeni bir snr hatt oluflturma
abas ierisindeydi. Bu arada Bizans ar mali kriz ierisinde bulunmaktayd. 446
ylnda salgn hastalk ve 447deki byk deprem baflta stanbul olmak zere imparatorluun pek ok flehrine zarar verdi. Bizans Hunlara yllk haracn deyemeyince Atillann komutanlnda Hun ordusu birka noktadan Tunay geip Serdika (Sofya), Philippopolis (Filibe), Marcianopolis (bugn Bulgaristann Devnya
kenti), Arkadiopolis (Lleburgaz) gibi kale ve flehirleri zapt ederek Teselyaya ulaflt. Sonra Bizans baflkenti istikametinde ilerledi ve Athyraya (Byk ekmece) gelerek Bizans baflkentini kuflatma hazrlklarna giriflti. stanbulu 430 ylnda inflaatna bafllanan ve 447 ylnda tamamlanan dfl surlar kurtard. Bizans imparatoru Teodosiosun eli gndermesi zerine iki taraf arasnda anlaflma yaplmas saland.
Bu anlaflmaya gre Bizans, gemifl vergiler karfllnda 6000 libra altn Hunlara
deyecek ve Hunlara denen yllk vergi miktar 2100 libra altna kartlacakt.
Bundan sonra Bizansa karfl Hun politikas deiflti. Atilla, Bat Roma zerine
bask kurma yoluna gitti. Romaya kadar askeri seferler dzenlendi. 453 ylnda
Atillann lm zerine Hun mparatorluunun idaresi, onun oluna yani lek,
Dengizik ve rneke kald. Atillann lmnden sonra Hun mparatorluuna tabi
olmufl pek ok kavim Hun Birliinden ayrlarak devletin dalmasna sebep oldular. (Kafesolu, 1972, s. 75, 78-79; Ahmetbeyolu, 1995, s. 16-17)
GKTRK - BZANS LfiKLER

Gktrk yaztlarnda geen Apurum kelimesinin inlilerin kulland Byk Fu-lin
tabiri ile ayn corafyaya iflaret ettii ve Bizans ifade etmek iin kullanld bilinmektedir. (gel, 1945, s. 87)
Gktrklerle Bizans arasndaki ilk mnasebetler ok dostane bir flekilde geliflmifltir. M.S. 552 ylnda Bumin Kaann Orta Asyada Mool asll Juan Juanlar
malup etmesi ile bamszln ilan eden Gktrkler, tarihte I. Gktrk Devleti
olarak bilinen siyasi teflekkllerini kurmufl oldular. Gktrk Devleti yaplanmasnda, daha sonra Deflt-i Kpak blgesine geerek Bizansla iliflki kuracak olan Avarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Peenekler, Ouzlar ve Kpaklar yer alacaktr. 567 ylnda
stemi Yabgu tarafndan Soutlu Maniakh baflkanlnda bir elilik heyeti ortak rakip olan Sasanilere karfl Hazar Denizinin kuzeyinden Kafkasya yoluyla Bizansn
baflkenti stanubula gnderilmifltir. Bizansllar tarafndan Gktrk elilik heyeti
81
82
Bizans Tarihi
son derece iyi karfllanmfltr. Bizans lkesine ilk defa bilinmeyen Gktrk lkesinden bir eli gelmekteydi. (Taflal, 2002, s. 20)
Gktrk elilik temasna karfllk olarak Bizans mparatoru II. ustinianos (565578), Gktrklere 569 ylnda Zamerhos baflkanlnda bir elilik heyetini Sasanilere karfl ittifak antlaflmas yapmak zere gnderdi. Trk elileriyle beraber hareket eden Bizans heyeti, Tanr Dalar silsilesindeki Akdada (Ek-ta, ince Paishan) bulunan stemi Yabgunun yanna giderek Bizans-Gktrk ittifak antlaflmasn yaptlar. Zamerhosun bu ziyareti srasnda Gktrkler hakknda toplad bilgi, daha sonra dnemin Bizans kaynaklarna intikal etmifltir.
Gktrk Kaan stemi Yabgunun Bizansla dostluk kurma politikas neticesinde 571 ylnda Bizans-Sasani Savafllar bafllamfl oldu. Gktrkler ise, bat istikametindeki ilerleyiflini srdrerek Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban Irma havzasna ve
daha sonra da Azerbaycana sahip oldular. Ancak 576 ylnda Gktrk-Bizans ittifaknn bozulduu anlafllmaktadr. Bu tarihlerde stemi Yabgu lmfltr.
Bizans mparatoru Tiberios (574-582) dneminde Gktrklere Valentinos baflkanlnda bir heyet gnderilmifltir. Bizans elilik heyeti, nce stemi Yabgunun
olu Trk-fiad ile grflt ki o, bu heyete hi de iyi davranmad. Daha sonra heyet
stemi Yabgunun olu Tardu ile grflt. Trk-fiad Bizans elilik heyetine karfl olduka hasmane tavr sergiledi ve Valentinosa Krmda bulunan Keri (Bosphorus) kuflatacan syledi. Ker flehrini ele geiren Gktrkler, Valentinos ve beraberindeki heyeti alkoyarak Bizansa geri gnderildiler.
576 ylndan sonra Bizans kaynaklar, Bizans-Gktrk mnasebetlerinden ve
Gktrklerden bahsetmemektedir. Muhtemeldir ki, hem Bizansllar hem de Gktrkler, lkelerinin i ve dfl sorunlaryla uraflmak zorunda kalmfllardr. Zaten 582
ylnda I. Gktrk Devleti, i mcadeleler sonucunda Dou ve Bat olmak zere
ikiye ayrlacak ve yklma srecine girecektir. (Taflal, 2002, s. 20-24; Mangaltepe,
2009, s. 73-83; Erdemir, 2002, s. 35)
AVAR - BZANS MNASEBETLER

557-805 yllar arasnda Avrupa tarihinde nemli yeri olan Avarlarn menflei uzun sre tartflmalara neden olmufltur. Hala bir Trk kavmi olup olmad tartfllan bir konu olmasna ramen son dnemde yaplan arafltrmalar bunlarn Trk
menfleli olduklar konusunu kuvvetlendirmektedir. Bizans tarihisi Teofilaktos Simokates Hakiki Avarlar ve Sahte Avarlar diye iki Avar topluluundan bahsetmektedir. Sahte Avar Trk kkenli olup Avrupa Avarlar olarak adlandrlmaktadr. Bizans kaynaklarnda Hakiki Avar olarak geenler ise kken itibaryla Mool
asll Juan-Juanlara dayanmakta ve Asya Avarlar olarak bilinmektedir. (Hersak,
2002, s. 641-642)
Bizans ile olan mnasebetlerde Avrupa Avarlar nem taflmaktadr. Avarlarn
Kuzey Kafkaslara geliflleri ve Bizansla ilk temaslar 557-558 yllarnda olmufltur.
Orta Asyada 552 ylnda Gktrk Kaanl kurulurken Akdeniz havzasnda da imparator ustinianos (527-565) zamannda yaflanan byk savafllar sona ermifltir.
ustinianos zamannda 534 ylnda Bizansllar, Kuzey Afrikadaki Vandal Devletini
zapt etmifller, 534-555 yllar arasnda talyadaki Ostrogot Devletine son vermifllerdir. Ancak Bizans, dou komflusu Sasanilere karfl herhangi bir baflar salayamamfltr.
Bu tarihlerde Karadenizin kuzeyinde bulunan Trk kkenli Kutrigurlar, Bizansn Balkan eyaletlerine srekli aknlarda bulunuyordu. Yine bu tarihlerde Kafkaslarn kuzeyinde Bizansa tehdit oluflturacak yeni bir kavim yani Avarlar ortaya
kt. Avarlar ilk nce Kuzey Kafkaslarda yaflayan Alanlarla temasa getiler. Bizans
imparatoru ustinianos, Avarlarn stanbula bir eli gndermelerini istedi. Bunun
zerine 558 ylnda Avar elisi Kanadik, Bizans imparatoru ustinianosa gelerek
halknn Bizans snrlarna yakn blgelere gelmifl olduunu bildirir. Bizans, Kutrigurlara karfl Avarlardan istifade etme niyetindeydi. Bu elilik mnasebeti neticesinde Bizans, her yl Avarlara bir miktar vergi demeyi kabul etti. Bunun karfllnda da Avarlar Bizans topraklarn dflman saldrlarndan korumak iin savaflmay taahht ettiler. (Kurat, 1972, s. 25-26; Hersak, 2002, s. 644)
Avarlar, Karadenizin kuzeyinde ksa srede hakimiyet kurmufllardr. Daha sonra da batya ilerleyerek Dnyester yani Turla nehrinin orta ksmlarna gelerek Slav
kavimlerini de hakimiyetleri altna almfllard. 559 ylna ise Tuna sahillerine doru
ilerleyerek Bizansa byk bir elilik heyeti gndermifllerdir. Bizans ile Avarlar arasnda yeni bir antlaflma yaplmfltr. Buna gre Bizans, Avarlarn Dobrucada kalmalarna mani olmayacak, ancak bunun karfllnda da Avarlar, Bizans topraklarna Slav ve Bulgar aknlarn nleyeceklerdi. Bunun karfllnda Bizans, Avarlara
bir miktar para deyecekti. 560 yllar civarnda Avarlar, Dnyeper-Dnyester civarndan Tuna sahillerine uzanan sahada hakim duruma gelmifllerdir. Bu yllarda Avarlarn baflnda bulunan Bayan Han dneminde Avarlar, Orta Avrupada ve Balkanlarda aknlarda bulundular. (Kurat, 1972, s. 27-29)
Aslnda Avarlar, Kk Skitia diye bilinen bugnk Dobruca blgesi ile Afla
Tuna blgesinde yer alan Eflak ovasn ele geirmifllerdi. VI. yzyln yarsndan itibaren Cermen asll Lombardlar, talyada hakimiyeti ele geirerek Bat Balkanlara
doru yaylmfllardr. Bunun zerine Bizans mparatoru, Avarlara Panonyadaki
topraklara yerleflmelerini teklif etti. 568 ylnda Panonya ve evresi Avarlarn hkimiyeti altna girdi. Bylece Avarlar, Orta Avrupada en kudretli devlet haline
gelmifllerdir.
572-591 yllar arasnda Bizans ile Sasaniler arasnda yeni bir savafl bafllar. Avarlarda ise, 582 ylndan sonra Bayann lmnden sonra yerine byk olu geer.
Onun dnemi Bizans imparatoru Mavrikios (582-602) iktidarna rastlamaktadr.
Mavrikios, douda Sasanilerle savaflt iin batda Avarlarla barfl politikasn tercih eder. Mavrikios, ustinianos zamannda yaplan anlaflmann flartlarna uyarak
Avarlara 80.000 altn madeni para vermeyi kabul etti. Ancak Avarlar daha fazla para talep edince, Bizans bu miktar vermeyi ret etti. Bunun zerine 584 ylnda Avarlar, Viminacium (bugnk Srbistann Kostolats kenti) ve Singidunumu (Belgrad)
aldlar. Monemvasia Kroniinde Avarlarn stanbul surlarna kadar gelip Anadoluya getikleri sylenmektedir. Ayrca Slavlarla beraber Avarlarn Teselya, Epir,
Atika ve Eribozu yamaladktan sonra Moraya getiklerini ayn kaynak belirtmektedir. Bu olay zerine Mavrikios, Avarlara denecek miktarn 100.000 altna karlmasn kabul etti. Ancak 585-586da Avar ordusu Trakyada pek ok flehri ele
geirdi. Slavlarla beraber Selaniki kuflattlar ve 588de Slavlarla beraber btn
Trakyay yamaladlar. (Hersak, 2002, s. 646-647)
591 ylnda Bizans-Sasani Savafl sona erince Mavrikios Sasanilerle barfl yapt ve
ordularn Balkanlara kaydrd. Avarlar da bu arada Bizansa karfl mttefik arayflna girifltiler ve talyada Lonbardlarla anlaflma yaptlar. 593de Avarlar, yeniden Bizansn eline geen Singidumuna saldrdlarsa da bir mddet sonra buray terk ettiler. 596da bir kez daha buraya saldr dzenleyen Avarlar, 597 ylnda da Selaniki yeniden kuflattlar. 599 ylnda byk bir Avar ordusu Tomise (Kstence) saldrd. 600 ylnda Nibolu istikametinde ilerleyen Bizans ordusunu yendikten sonra Avarlar, Lleburgaz yaknlarndaki Drizipera (Bykkarfltran)y ele geirirler.
83
Panonya: Balkan
Yarmadasnda Dalmaya
kylarndan bafllayarak
Bosna Hersek, Slovenya,
Srbistan, Hrvatistan,
Avusturya ve Macaristann
bulunduu lkelerin bir
blmn kapsayan
blgenin addr.
84
Bizans Tarihi
Bu olay sonrasnda Avarlarla Bizans arasnda imzalanan anlaflmaya gre Tuna iki
taraf arasnda snr olarak belirlendi ve Bizansn Avarlara dedii yllk vergi
120.000 altna kartld.
601 ylnda ise Bizans ordusu, Tisa nehri civarnda muhtemelen bugnk Voyvodina yaknlarnda Avarlar yenmeyi baflard. Avarlar Lonbardlarla ittifak yeniledi. Bizans, Avarlarn saldrlarn durdurmak iin denen vergiyi 120.000den
200.000e kartt. Ancak gerek Slavlarla beraber gerekse tek baflna hareket ederek Avarlar, Bizansa karfl bask ve saldrlarn srdrmfllerdir. Bu basklarn doruk noktas Avarlarn, Heraklios dneminde Sasanilerle beraber 626 ylnda gereklefltirdikleri stanbulun kuflatlmas olmufltur. Ancak stanbulun kuflatmasnda
baflarl olamayan Avarlar giderek g kaybetmifller ve Bulgarlarn glenmesi neticesinde batya Panonya-Tisa-Tuna civarna ekilmek zorunda kalmfllardr. Burada bir mddet Franklarla savaflmfllar ve nihayet 796-805 yllarnda Frank kral Byk Karl, Avarlarn askeri ve siyasi varlna son vermifltir. Tuna Bulgar hkmdar Krum Han da, baz Avar kitlelerini hakimiyeti altna almfltr. Kaytlarda son Avar
kalntlar 950 civarnda zikredilmifltir. (Kurat, s. 1972, 29; Hersak, 2002, 647-648,
650, 654; The Oxford Dictionary of Byzantium, New York 1991, c. 1, 237)
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
BULGARLARLAR
VE BZANS
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bizansn VII.
yzyla
SIRA
SZDEkadar kuzeyli Trk komflularna karfl uygulad diplomasi ve komflularnn siyaseti nasl olmufltur?
I. Bulgar Devletini ya da Tuna Bulgar Devletini kuran kavmin Trk kkenli olduS O adamlarnn
R U
u Macar bilim
alflmalar sayesinde aydnlatlmfltr. Trk kavimlerinden biri olan Ogurlara dayanan Bulgarlar, bu adla ilk defa 482 ylnda Bizans mparatoru Zenonun
Ostrogot Kral Teodorike karfl yardm talebi ile ilgili olarak
DKKAT
kaynaklarda gemektedir. Bulgar szc, Atillann olu rnek ile birlikte Orta
Avrupay terk edip douya gelen Hunlarn Karadeniz sahillerinde karfllafltklar diSZDE
er bir TrkSIRA
boyu
olan Ogurlarla karflmalar neticesinde ortaya kmfltr. Bulgar
kelimesi Trke olup karflmak anlamna gelen bulgamak fiilinden tremifltir. 463
ylndan sonra
Karadenizin kuzeyinde grlen Ogur boylar, Onogurlar, SarogurAMALARIMIZ
lar, Utrigurlar ve Kutrigurlar idi. Bunlar arasnda Kutrigurlar ve Utrigurlar V. yzyln sonunda Afla Tuna havzasnn gneyindeki Bizans eyaletlerine aknlarda bulunmufllardr.
K Yine
T A Pbu iki Ogur kavmi 567/68 ylnda Gktrk hakimiyeti altna girmifllerdir. (Nemeth, 1982, s. 112-122; Lazarov, Pavlov, Ttndjiev, Palangursky,
1993, s. 12)
Kutrigur
T E Lve
E V Utrigur
Z Y O N Bulgarlar zerindeki Gktrk hakimiyeti 630 ylna kadar
srmfl ve bundan sonra Bulgarlar kendi devletlerini kurma abas ierisine girmifllerdir. Bu arada Onogur boyunun Dulo ailesinden olan Kubrat (605-642), Ogur
boylarn birlefltirip Byk Bulgaria ad altnda gl bir devlet kurmay baflar N T E R N E1970,
T
mfltr. (Zlatarsky,
s. 131) Snrlar douda Kuban, batda Dinyeper, kuzeyde
Done nehirleri ve gneyde Karadeniz ile Azak Denizi olan Byk Bulgaristan, Bizansla dostane iliflkiler kurmufl ve hkmdar Kubrata, Bizans mparatoru Heraklios (610-641) tarafndan patrikios unvan verilmifltir. (Ostrogorsky, 1986, s. 97)
Kubratn 642 ylnda lm zerine Byk Bulgaristan, Hazar Devletinin basks neticesinde dalmfl ve Kubratn oullar arasnda paylafllmfltr. Kubratn byk olu Batbayan, Hazarlarn hakimiyetini kabul ederek Byk Bulgaria topraklarnda kalmfltr. Dier olu Kotrag, bir ksm Bulgarla birlikte Don nehrinin civarna gelmifl, Altsek adndaki bir baflka olu da Panonyaya yerleflerek Avar haki-
N N
K T A P
TELEVZYON
Patrikios: Bizans devlet

N T E R N Eimparator
T
geleneinde
tarafndan verilen en byk
yedinci unvandr. I.
Konstantinos tarafndan
verilmeye bafllanan bir fleref
unvandr. Fildifli yazmal bir
tabletle beraber tevcih
edilirdi. 8. yzyla kadar
patrikios unvan yksek
rtbeli memurlara,
hadmlara ve yabanc devlet
adamlarna verilmifltir
miyetini kabul etmifltir. Kubratn nc olu sperih (Asparuh) liderliindeki Bulgarlar ise Dinyeper ve Dinyester nehirlerini geerek Bizans mparatorluuna komflu olacak flekilde 650-670 yllar arasnda bugnk Gney Besarabyaya yerleflmifllerdir. (Kurat, 1972, s. 108-118; Mutafiev-Mutafieva, 1995, s. 65; Runciman,
1930, s. 26)
670 ylnda bu Bulgarlar, Bizansn kuzey komflusu konumu ile ksa srede imparatorluu tehdit eden bir g haline gelmifllerdir. Bafllangta Bizansla dostane
ve barfll iliflkiler kuran sperih (640-700) nderliindeki Bulgarlar, gerek Hazarlardan kamak gerek yeni yerleflim alan bulmak amacyla, Tuna deltasnn kuzeyindeki topraklardan hareketle Dobrucann gneyindeki Bizans topraklarna saldrlarda bulunmaya bafllamfllardr. Bizans mparatoru IV. Konstantinos (668-685),
stanbulu kuflatan Araplarla uraflt iin yeni komflularna karfl koyacak gte
deildi. Ancak Araplarn kuflatmay kaldrmasyla Bulgarlara karfl sefer hazrlklarna giriflti. IV. Konstantinos, 680 ylnda byk bir deniz ve kara kuvvetiyle Bulgarlar topraklarndan kartmak zere Tunann azna ve Oglos denilen Bucak
blgesi zerine yrd. Ancak hastalk nedeniyle imparatoru Mesemvriaya dnen
Bizans ordusu, Bulgarlarn saldrsna uramfl ve pek ok kayp vererek geri ekilmifltir. Neticede Bulgarlar, Varna (Odesos) yaknlarna kadar olan Dobruca blgesini ele geirmifllerdir.
Geliflmelere engel olamayan Bizans mparatoru IV. Konstantinos, 681 ylnda
sperih ile barfl imzalamfl ve yllk hara demeyi kabul ederek Bizans topraklar
zerinde bamsz bir Bulgar devletinin kurulmasn kabul etmifltir. sperihin nderliinde Bulgarlar, Bizans topraklarna gelerek baflkenti Dou Mzyada bulunan Pliska (Trke ad Aa-baba yada Aboba) olmak zere gl bir devlet kurmay baflardlar. (Obolensky, 1974, s. 90; Browning, 1992, s. 52, 90)
Bizans mparatoru IV. Konstantinos ile sperih arasndaki barfl, II. ustinianos
(685-695; 705-711) tarafndan bozulmufltur. Doudaki savafllar tamamlayan II. ustinianos, Bulgarlara karfl sefer dzenlemifl, ancak Gney Rodop geitlerinde bozguna urayarak ordusunun byk bir ksmn kaybetmifltir. Ancak sperihin olu
Tervel (700-718), Bizans mparatoru II. ustinianosla iyi iliflkiler kurmufl ve onun
bafllca destekisi olmufltur. II. ustinianos, tahttan indirilip Krma srgn gnderildiinde oradan kamay baflarmfl ve Tervelin yanna snmfltr. Bizans mparatoru kendisine tekrar Bizans tahtna gemek iin yardm eden Tervel Hana hediyeler ve sezar (ar) unvan vermifltir. (Ostrogorsky, 1986, s. 121-122, 133; Mutafiev-Mutafieva, 1995, s. 76)
712 ylnda II. ustinianosun lmnden sonra Tervel, Trakyay istila etti ve stanbul surlar yaknna gelerek blgeyi yamalad. Tervel Han, Bizans mparatoru
III. Teodosiosla (715-717), 716 ylnda Bulgar Devletiyle Bizans arasndaki snr
belirleyen bir barfl anlaflmas yapt. Ayrca Bizans, Bulgarlara 30 libra altn deerinde yllk hara demeyi kabul etmifltir. (Zlatarsky, 1970, s. 243)
Tervel Handan sonraki dnemde yani 718 ile 756 yllar arasnda hkm srmfl hkmdarlarn zamannda Bizans ile Tuna Bulgar Devleti arasndaki iliflkiler
barfl iinde olmufltur. Ancak Telets Han dneminde Bizans mparatoru V. Konstantinos (741-775), Bulgarlara karfl yeni bir sefer dzenledi (763). Bu sefer srasnda Bulgarlar hezimete uratld. Bu da Teletse karfl bir isyann kmasna ve hayatn kaybetmesine neden oldu. Tahta kan Telerig Han (768-777) dneminde de
Bizans imparatoru V. Konstantinos, 773 ve 775 yllarnda Bulgaristana sefer dzenlemifl ve sefer esnasnda lmflt. Ancak Bulgar han Telerig bilinmeyen sebeplerden dolay Bizans mparatoru IV. Leonun (775-780) yanna snmfl ve H-
85
Gney Besarabya:
Besarabya, Prut ve Dinyester
nehirleri arasnda kalan
gnmzdeki Moldavyann
addr. Ancak Gney
Besarabya, Bizans
kaynaklarnda Onglos diye
geen, Trk literatrnde
Bucak olarak bilinen ve ismi
geen iki rman
Karadenizle bulufltuu
blgenin addr.
Dou Mzya: Bulgaristan ile

Romanya arasnda kalan
Tuna nehrinin gneyinden
Balkan Dalarna kadar
uzanan topraklarn Roma
dnemindeki addr. Trk
literatrnde bu blge iin
daha ok DeliormanDobruca tabiri kullanlr.
86
Bizans Tarihi
ristiyanl kabul ederek bir Bizans prensesi ile evlenmifltir. Telerig Hann halefi
Kardam Han (777-802) dneminde Bizansla 796 ylnda barfl anlaflmas yaplmfltr. (Mutafiev-Mutafieva, 1995, s. 83-88)
Kardamdan sonra Bulgar tahtna olu Krum Han (802-814) kmfltr. Krum
Han babasnn savunma politikasn terk ederek Bizansa karfl saldr politikas izlemeye bafllamfltr. dare ettii sre boyunca Bulgar Devletinin snrlarn geniflletmek iin uraflmfl ve tahta geer gemez dikkatini nce devletin kuzey-bat snrna, daha sonra da gneye Bizansa evirmifltir. (Zlatarsky, 1970, s. 257) 802 ylnda Bizans tahtna geen I. Nikiforos (802-811), Bulgar Devletine karfl 807 ylnda
bir sefer dzenledi. Ancak Edirnede ordunun ayaklanmasndan dolay baflarl olamad. Ertesi yl Krum, Struma rma blgesinde Bizans ordularn bozguna uratt
ve askerlere maafl olarak verilen paralar ele geirdi. 809 ylnda Krumun ordusu,
blgede Bizansn son gl kalesi olan Serdikaya (Sofya) saldrd ve flehri ele geirdi. 811 ylnn ilkbaharnda I. Nikiforos, byk bir ordu ile Bulgar Devletinin snrndan geerek Krumun barfl teklifine aldrmadan Pliskaya saldrd. Bulgar
Devletinin baflkentini tahrip ettirerek hann sarayn yaktrd. Askerlerine, Balkan
Dalarnda Vrbitsa geidini tutmalarn emreden Krum Han, 26 Temmuz 811de
ordusu ile birlikte geri dnen Bizans mparatoru I. Nikiforosa saldrmfl ve bu savaflta imparator dhil pek ok Bizans ordu komutan ldrlmfltr. (Zlatarsky,
1970, s. 333-334; Roux, 1984, s. 89)
Krum, Nikiforosun yerine geen Mihail Rangabe (811-813) ile barfl yapmakszn 812 ylnda Dou Trakyada aknlara giriflmifl ve Karadeniz kysndaki Develtos, Ahyolu, Szebolu, Eski Zara ve nemli bir merkez olan Mesemvriyay (bugn Nesebr kasabas) ele geirmifltir. 813 ylnda Krum, stanbul surlar nnde
Bizans barfla zorlamak iin grnmfltr. Ancak baflarl olamamfltr, dnerken
Edirneye girmifl ve buradaki halk beraberinde gtrerek Tunann tesindeki blgeye tehcir ettirmifltir. (Zlatarsky, 1979, s. 336-351; Ostrogrsky, 1986, s. 156-157)
Krum Handan sonra Bulgar tahtna olu Omurtag (814-832) gemifltir. 816 ylnda Omurtag Han ile Bizans Devleti arasnda 30 yllk bir barfl anlaflmas imzalanmfltr. Bu anlaflma Bizans imparatoru II. Mihailin (820-829) dneminde yenilenmifltir. Bundan sonra Bulgar-Bizans iliflkileri barfl iinde devam etmifltir. Hatta
Bulgar hkmdar mttefik olarak 823 ylnda Bizans mparatorluunda meydana
gelen Tomas isyannn bastrlmasna yardmda bulunmufltur. (Zlatarsky, 1970, s.
386-390; Ostrogorsky, 1986, s. 192)
Omurtagn lmnden sonra yerine kk olu Malamir (831-836) Bulgar tahtna gemifltir. Malamir babasnn dflardaki barfll siyasetini izlerken ieride de
Bulgarlar arasnda yaylmaya bafllayan Hristiyanlk karflt politikasn srdrmfltr. Malamirin halefi byk kardeflinin olu Presyan Han (836-852) devlet iinde
anti-Hristiyan hareketlere son vermifltir. 850li yllardan itibaren Bulgar toplumu
iinde Bizans, misyonerlik faaliyetleri yrtmfltr. 855 ylnda Kiril ve Metodi kardefller Kiril alfabesini gelifltirdiler. Bunun sonucunda Bulgar Devleti iinde Bizansn nfuzu Hristiyanlk kanalyla artt. Presyann ardndan olu knez Boris
(852-889) dneminde Frank kral Karlmanla Hristiyanln Katolik mezhebini kabul etmeye ynelik grflmelere bafllanmfltr. Bu durumdan endifle duyan Bizans
imparatoru III. Mihail (842-867) askeri basklar yaparak Bulgarlarn Hristiyanln
Ortodoks mezhebini benimsemesini salamfltr. stanbula gelen Bulgar elileri Bizans din adamlar tarafndan vaftiz edilmifl, ksa sre sonra Boris ve yakn evresi
de Hristiyanl kabul etmifltir. Hristiyan olunca Bulgar hkmdar, Bizans imparatorunun ismini alarak Mihail-Boris olmufltur. Bulgar kilisesi de stanbul patrikha-
nesine balanmfltr. Borisin ve Bulgar halknn Hristiyanl kabul etmesi 865 ylnn eyll aynda gerekleflmifltir. Bu olaylarn sonucunda Bulgarlar, sadece daha
nceki dini inanlarn kaybetmekle kalmadlar, blgedeki Slavlarla karflarak zaman iinde Trklklerini de unuttular. (Zlatarsky, c. I/2, 1970, s. 55-56; MutafievMutafieva, 1995, s. 113; Obolensky, 1974, s. 117)
Borisin olu Simeon (893-927) tahta kar kmaz, Bulgar Devleti ile Bizans
arasndaki iliflkiler gerginleflti ve savafl kt. Bu savafl neticesinde Simeon Dou
Trakyay istila etti. Bizans ise 894de yenilgiye uraynca Dinyeper ve Dinyester rmaklar arasnda yaflayan Macarlara baflvurarak yardm istedi. Bizansn arsna
uyan Macarlar, Simeonu kuzeyden vurup birka kez malup ettiler ve Kuzey Bulgaristan arazisini yamaladlar. Bu arada Bizans donanmas, Tuna nehrinin azn
tutarken Bizans baflkomutan Nikiforos Fokas da Bulgaristann gney snr blgesini iflgal etti. Simeon zaman kazanmak amac ile Bizansla ateflkes yapp Macarlarn dou komflusu olan Peeneklerle anlaflt. 896 ylnda Peenek ve Bulgar birlikleri Macar kylerini yamaladlar ve Macarlarn Panonyaya g etmesine sebep oldular. Macar tehlikesini atlattktan sonra Simeon yine Dou Trakyadaki Bizans
topraklarna girmifl ve Babaeski yaknnda Bizans ordusunu bozguna uratmfltr.
Yaplan barfl anlaflmas ile (896) Bulgar pazar Selanikten stanbula nakledilmifltir. 904 ylnda yeniden Bizansla yaplan barfl anlaflmas 912 senesine kadar srmfltr.
Simeon komutasnda 917 ylnda Bulgarlar harekete geerek Tesalyada Aheloos nehri civarnda imparatorluk ordusunu yenilgiye urattlar, hatta kaan Bizans
askerlerinin pefline dflerek stanbula kadar geldiler. Bu arada stanbuldaki otorite boflluunu Romanos Lakapinosun (920-944) basileopator unvann alarak ve
Bizans imparatoru olarak doldurmas zerine Simeonun stanbulu ele geirme
mitleri suya dflmfl oldu. Ancak savafln neticesi olarak 919 ylnda Simeon Bulgarlarn ve Romallarn ar unvann almfl, 920de de Bulgar kilisesinin baflna
patrik unvan verilmifltir. Simeon, 923de Edirneyi ele geirdikten sonra 927de stanbula yapaca seferin hazrlklar srasnda lmfltr. (Ostrogorsky, 1986, s. 244245)
ar Simeon olu Petro (927-969) dneminde I. Bulgar Devleti kfl srecine
girmifltir. Yeni ar Bizans ile 30 yllk barfl imzalamfl ve Romanos Lakapinosun torunu olan Marina-rina ile evlenmifltir. Bulgar hkmdar resmen ar unvann almfl, Bulgar kilisesinin baflna da patriklik stats verilmifltir. Anlaflma gerei Bizans, Bulgaristana yllk hara demeyi kabul etmifltir. Ancak Bizansn 967 ylnda Bulgarlara karfl Ruslarn Kiev knezi Svyatoslavla ittifak kurmas, Bulgar ordusunu Tunann gneyinde bozguna uratlmas ve ar Petronun iktidar brakp ld tarih olan 969 ylna kadar bir manastrda hayatn srdrmesine yol amfltr.
(Mutafiev-Mutafieva, 1995, s. 139)
Petro dneminde i ve dfl olaylarn etkisi ile Simeon zamannda en parlak devrini yaflamfl olan I. Bulgar Krall, daha sonra elde ettii topraklar yavafl yavafl yitirmeye bafllamfltr. 1014 ylnda 15000 askerden oluflan Bulgar ordusu, Bizans imparatoru II. Vasil (976-1025) tarafndan byk bir bozguna uratlmfltr. Esir 15000
askerin her 100 kifliden 99unun gzleri kr edilerek Bulgaristana gnderilmesi
zerine II. Vasil tarihte Bulgarkran manasnda Bulgaroktonos lakabyla anlmfltr.
Bu yenilgi zerine Bulgaristan 1018 ylnda Bizans hakimiyeti altna girmifltir.
87
88
Bizans Tarihi
HAZARLAR LE BZANSLILAR
Hazarlar da Trk kavimlerinden biridir. Bir mddet Hun Devleti ierisinde yer almfllardr. Atillann ld tarihlerde yani 453 ylnda Afla Volga boyunda bulunmaktadrlar. Hazarlar, kken itibaryla Volga-Kama civarnda yaflamfl olan Sabir
Trklerine dayandrlmaktadr. Hazarlarn bamsz devletlerini kurmalar ise Gktrklerin Volga civarndaki hakimiyetinin sona ermesinden sonra olmufltur.
Hazarlarn lkesi, Kafkas Dalarnn kuzeyinde Hazar Denizi ile Karadeniz arasnda kalan topraklardr. Hazarlar, ilk nce Terek nehri civarna, daha sonra Afla
Volga boyuna yerleflmifllerdir. Bu blge aslnda drt nehrin havzas konumundadr. Bu nehirler: Volga, Yayk, Don ve Kubandr. Ayrca blge, devrin en byk ticaret yollarnn kavflanda yer almaktadr. (Kurat, 1972, s. 30-31; Kafesolu, 1991,
s. 157-158; Ycel, 2002, s. 445-446)
Hazar Kaanl, 630 ylndan itibaren Dou Avrupa tarihinde nemli rol oynamfltr. Hazarlarn Bizansla uzun sreli mnasebetleri 7. yzyln bafllarndan itibaren bafllamfltr. Bizans mparatoru Heraklios, 626 ylnda Hazarlara eli gndererek Sasanilere karfl onlardan yardm istemifltir. nk bu ylda Avarlar, Slavlar ve
Sasanilerle birlikte stanbulu kuflatmfllardr. Yardm kabul edilmifl ve Hazar-Bizans birleflik ordusu 627de Ninova Savaflnda Sasanileri yenilgiye uratarak kesin
zafer kazanmfltr. Bylece Hazarlar, Sasani Pers Devletinin yklmasnda nemli rol
oynamfltr. Sasani imparatoru Hsrev, Hazarlarn bu mdahalesi neticesinde devrilmifl ve halefi imparator II. Kavad 628de Bizansla barfl anlaflmas imzalamak durumunda kalmfltr. Bu tarihlerde Hazarlarn baflnda Ziebil adnda bir hkmdar
bulunmaktayd. (Brook, 2002, s. 473-474)
630lu yllarda Hazarlar henz Gktrk Devletini oluflturan Trk gruplarndan
birisidir. Onlarn bamsz olarak teflkilatlanmas 650li yllarda Gktrk Devletinin
in hakimiyetine girmesinden sonra meydana gelmifltir. Karadenizin kuzeyi, Kafkaslarn Karadeniz sahilleri, Kuban nehri boylar ve Krm, Hazarlarn eline gemifltir. Bu blgelerin Hazarlarn hakimiyetine alnmas Bizans ile olan mnasebetlerin
artmasna neden olmufltur. 695 ylnda Bizans mparatoru II. ustinianos, imparatorlukta meydana gelen bir ayaklanma sonucunda tahttan indirilmifl ve Krmn bir
kenti olan Hersona gnderilmifltir. 700-704 yllar arasnda ustinianos, Hersondan
ayrlarak Krmn bir dier kenti olan Dorosa kat ve Hazar Hakan Bazir Ybostan snma talebinde bulundu. Hazar hakan hem onun talebini karfllad hem
de kzkardefli ile evlenmesine msaade etti. Hazar prensesi, 704 ylnda ustinianosla evlendikten sonra Hristiyan olmufl ve vaftiz edilerek Teodora adn almfltr.
Teodora ve ustinianos, bir sre iin Krmda bulunan Tmutarakana yerleflmifller
ve burada Tiberios adn verdikleri bir oullar olmufltur.
Ancak 704-705 yllar arasnda ustinianos ile Hazarlar arasndaki iliflkiler, Bizans mparatoru Tiberios (698-705) yznden gerilmiflti. Bizans mparatoru Tiberios, Hazarlara byk bir armaan teklifinde bulunarak taht iddiasndaki ustinianosun l ya da diri bir flekilde kendisine teslim edilmesini istemifltir. Bunun zerine Hazar hakan, ustinianosu yakalatma emri vermifltir. Teodora, bu durumdan
haberdar olarak eflini uyarmfltr. ustinianos, bir mddet Hazar gzetiminde kaldktan sonra Hazarlarn yanndan kamay baflarmfltr. 705 ylnda stanbula dnen ustinianos, Bulgar hkmdar Tervel Hann yardmyla tekrar Bizans tahtna
gemifltir. kinci defa Bizans imparatoru olan II. ustinianosun yapt ilk ifllerden
birisi Hersonu denetimi altnda tutan Hazarlara savafl amak oldu. Hersonlular,
ustinianosa karfl isyan ettiler. II. ustinianosun sert ve adil olmayan ynetimine
Bizans iinden de tepkiler geldi. Vardanis adl bir Bizans generali tarafndan 711
ylnda II. ustinianos ldrlerek Heraklios hanedan sona erdi. Vardanis, Filipikos adyla 711-713 yllar arasnda Bizans imparatoru oldu. Yeni imparator Hazarlarla yeniden dostane iliflkiler kurdu. Bunun sonucu olarak Krm Yarmadasnn
en nemli flehirlerinden birisi olan Herson kenti, 834 ylna kadar Hazar hakimiyetinde kald. (Kurat, 1972, s. 32; Brook, 2002, s. 474-475)
730 ve 732 yllarnda Bizans imparatoru III. Leon (717-741), Hazar hakan Bihora eliler gndererek olu Konstantinos ile hakann kz iekin evlenmeleri
iin teklifte bulundu. Hakann teklifi kabul etmesi zerine iek ve Konstantin evlendiler. Evlendikten sonra iek, rina ismini almfltr. 750 ylnda Konstantinos ve
rinann Leon adnda bir oullar oldu. III. Leonun lm zerine 741 ylnda Hazar hakann damad olan V. Konstantinos (741-775) Bizans tahtna geti. V. Konstantinosun ve iekin olu olan IV. Leon (775-780) Hazar Leon adyla Bizans
imparatoru olmufltur.
Bizans Devleti ile Hazarlar 780li yllardan itibaren Krm Yarmadasnn hakimiyeti iin srekli mcadele iinde oldular. Bunun sonucu olarak Hazarlar, Abhazya
ve Bat Grcistann hkmdar Leonu Bizansa karfl desteklemifllerdir. Krmn
nemli flehirlerinden olan Herson ve Doros kenti srekli Bizans ile Hazarlar arasnda el deifltirmifltir. 710-834 yllar arasnda Hazarlar, Hersona hakim oldular.
Daha sonra kent Bizans denetimine girdi. Doros ise, 786dan 810 ylna kadar Hazarlara aitti, bu tarihten sonra Bizans hakimiyetine geti. Ancak 10. yzylda Doros
tekrar Hazar kenti oldu. 830lu yllarda ise Hazarlar, Bizansllarla iflbirlii yaparak
Ruslara karfl Sarkel kalesini (Beyaz kale) infla ettiler. Bu kale 965 ylnda Rus knezi Svyatoslav tarafndan ele geirildi. (Brook, 2002, s. 475-476)
Bizansllar, Krmda stratejik flehirlerde Hrstiyan-Ortodoks piskoposluklar kurmufllardr. Bunun sonucu olarak 8. yzyln ikinci yarsndan itibaren Hazarlarn
paganlk inancndan vazgeip Hristiyan olmaya baflladklar grlmfltr. Ancak
Hazar hakanlar Ortodoksluu benimsememifl, inan olarak Musevilii tercih etmifllerdir. Bizans ve Hazarlar sadece siyasi adan deil, ayn zamanda ticari alanda da mnasebette bulunmufllardr. Bizanstan getirilen kemik taraklar Sarkelde
satlrd. Hazar lkesinden ise Bizansa balk, hayvan derisi ve buna benzer mallar
ithal ediliyordu. (Kurat, 1972, s. 35-37; Brook, 2002, s. 475-477)
861-969 yllar arasnda Bizans-Hazar iliflkileri zellikle Hazar ileri gelenlerinin
Musevilii benimsemesi sebebiyle olumsuz geliflmifltir. Bununla beraber Bizans
imparatorlar VI. Leon (886-912) ve Konstantinos Porfirogenitos (913-959) dnemlerinde baz Hazar savafllar, Bizans saraynda muhafz olarak grev aldlar ve Bizans Hristiyan trenleriyle geleneksel yemeklerine ifltirak ettiler. (Brook, 2002, s.
477-478)
10. yzyln ortalarna kadar Hazar Hakanl varln devam ettirmifltir. Bu tarihten sonra da hzla kmeye bafllamfltr. 940 ylndan itibaren Hazarlarn nemli ticaret merkezleri Rus-Slav saldrlarna uramfltr. 9. yzyln sonuna doru ise,
Ouzlara mensup baz zmreler, Srderya nehrinin afla boyuna gelmifller ve buradaki Peenekleri tazyike bafllamfllardr. Bunun zerine Peenekler, Hazar lkesine doru hareket etmifllerdir. Hazarlar, Peenek saldrlarn nlemek iin 860 ylnda Uzlarlarla (Ouzlarla) anlaflmfllardr. Ancak Hazarlar, Peeneklerle olan mcadelelerinde bu ittifaka ramen baflarl olamamfllardr. Bununla beraber Hazar
Devleti yaklaflk bir yzyl daha ayakta kalabilmifltir. 968 ylnda Rus knezi Svyatoslav, Hazar topraklarna saldrmfltr. Ayrca bu tarihlerde Trkistan menfleli yeni bir
g dalgas yani Kuman ya da Kpak olarak bilinen Trklerin g dalgas yaklafl-
89
90
Bizans Tarihi
maktayd. Bu g dalgas Hazar lkesinin Trkistanla irtibatn kesecek ve bu blgeyle yaplan ticari faaliyetler sona erdirecektir. Hazar Kaanlna son darbeyi
Kpaklar indirecektir. Bu darbe sonucunda yklan ve dalan Hazar lkesinden
kalanlarn Krmda bir mddet tutunduklar, ancak 11. yzyln ierisinde bunlarn
da kaybolduu grlmektedir. (Kurat, 1972, s. 41-43)
SIRA SZDE
D fi N E L M VE BZANS
PEENEKLER
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
7. ve 8. yzylda
SIRA eski
SZDEinanlarn brakarak Bulgarlarn Hristiyanl, Hazarlarn da Yahudilii ve Hristiyanl benimsemesinin sonucu ne olmufltur?
Karadenizin kuzeyindeki corafyada Trk boylarnn 9. ila 11. yzyllar arasnda

yeniden OrtaS Asyadan
hareketle Karadenize, Balkanlara ve Orta Avrupaya byk
O R U
bir g dalgas bafllatt grlmektedir. Bu g dalgas esnasnda Peenekler, Uzlar ve Kumanlar Bizans snr blgelerine gelerek Bizansla gerek siyasi ve gerek tiDKKAT
cari mnasebetler kurmufllardr. Bu geliflmeler, Karadenizin kuzeyi ve Balkan corafyasndaki halklarn tarihi seyrini etkilemifltir. Bu tarihlerde Karadeniz-Balkan
SIRAgrlen
SZDE ilk kavim Peenekler olmufltur. Peenekler Gktrk hakancorafyasnda
lnda yer alan kavimlerden birisi idi. Kaflgarl Mahmut bunlar Ouz boylar listesinde saymaktadr. Peenek szc, Bizans kaynaklarnda Pacinak fleklinde geAMALARIMIZ
mektedir. Peenekler, 9. yzyln ilk yarsnda Hazar Denizinin kuzeyinde yer alan
Cim (Emba) ve Yayk (Ural) nehirleri havalisinde yaflyorlard. 860-880 yllarnda
Hazar Denizi
arasnda yer alan Don-Kuban blgesine geldikleri biK ile
T AKaradeniz
P
linmektedir. (Kurat, 1972, s. 44-45; Kafesolu, 1991, s. 169-170)
N N
K T A P
fiekil 4.1
TELEVZYON
9.-11.
Yzyllarda
Karadenizin
Kuzeyi
NTERNET
Kaynak: John
Haldon, Bizans
Tarih Atlas, ev.
Ali zdamar,
stanbul 2007,
s.180.
TELEVZYON
NTERNET
Peenekler 889-893 yllar arasnda Don nehrinden Dnyeperin batsna kadar

uzanan bozkrlara geldiler. 952 ylnda Bizans mparatoru Konstantinos Porfirogenitos tarafndan yazlan De Administrando mperio adl eserde Peeneklerin boylar halinde teflkilatland kaydedilmifltir. Peeneklerin Azak Denizi ve Krm corafyasna geldikleri tarihlerde Bulgar ar Simeon, Bizansla mcadele halindeydi.
914 ylnda Bulgar ar Simeon, Edirneyi alarak Trakyay bafltanbafla tahrip etti.
918 ylnda da ar Simeon, stanbul nlerine geldi. Bunun zerine Bizans, Peeneklere baflvurarak Tuna Bulgarlarna karfl asker destek istemifl ve bu talep kabul
edilmifltir. Peenekler ile Bizans arasnda siyasi iliflkilerin yan sra ticari iliflkiler de
tesis edilmifltir. Peenekler Bizansa hayvan ve st rnleri satarken Bizanstan Peenek sahasna erguvan boya, kumafl, baharat, biber vs. gelmekteydi. Ayrca Bizanstan altn, gmfl, mcevherat ve buna benzer kymetli ss eflyas Peenek kadnlar iin getirilmekteydi. 932 ve 971 yllarnda Bizans, Peeneklerle anlaflma yaparak onlarn Tunann gneyindeki blgelere aknlar dzenlememesini salamfltr. 1018 ylnda II. Vasilin Tuna Bulgar Devletini ortadan kaldrmasndan sonra Peenekler, Bizansla snrdafl hale gelmifllerdir. Bizansn bu tarihten sonra Bulgarlara karfl Peeneklerden yardm ihtiyac kalmamfltr. Bunun zerine Peenekler Tunann gneyine aknlar dzenlemeye bafllayacaklardr.(Kurat, 1972, s. 60-62; Ycel, 2002, s. 714)
1026, 1035 ve 1036 yllarnda Peenekler, Bulgaristan, Makedonya ve Trakyay
tahrip etmifllerdir. 1048 ylnda Peeneklerin 11 boyunu idaresi altnda toplamay
baflaran Turak ile yine Peenekler zerinde stnlk kurmaya alflan Kegen arasnda mcadele bafllamfltr. Bizans bu mcadele esnasnda Turaka destek vermeyeceini ve kendisine snanlar da iade etmeyeceini bildirmifltir. Buna ramen
Kegen mcadeleyi kaybederek Bizansa snmak zorunda kald. Kegen Hristiyanl kabul etmifl, Turak ise, Bizansa karfl dzenledii Trakya seferinde esir dflmfl
ve daha sonra o da, Hristiyan olmufltur. Bunun zerine Kegen, Tuna zerinde
kendisine verilen yere dnmfltr. Bizans ise, Peeneklerden bir ksmn Sofya ve
Nifl civarna, bir ksmn da Makedonyaya yerlefltirmifltir. (Ycel, 2002, s. 715-716)
1048 ylndan sonra da Peenek-Bizans mcadelesi devam etmifltir. Ancak Bizans, kendi snrlar ierisine yerlefltirilen Peeneklerden istifade etmek niyetindeydi. Bunlardan bir ksmn Bizans snr blgelerine muhafz olarak yerlefltirmifltir. Bir
ksmn da cretli asker olarak zellikle Seluklulara karfl kullanlmak zere ordusunda hizmete almfltr. Bizans kaynaklarndan Kedrinos ve Zonarasn belirttiine
gre 1050 ylnda Bizans imparatoru Konstantinos Monomahosun (1042-1055)
emriyle skdar taraflarna geirilen 15000 Peenek atls, daha sonra Tuna boyuna geri dnmfltr. 1050-1051 tarihinde Balkanlarda eflitli blgelerde yaflayan Peenekler birleflerek tekrar Trakyay yamalamfllardr. 1071 ylnda Malazgirt Savafl esnasnda da Bizans ordusundaki Peeneklerin bir ksmnn Seluklularn tarafna getii bilinmektedir. (Kafesolu, 1991, s. 172)
1081-1091 yllar arasnda Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118)
dnemlerinde de Bizans ile Peenekler arasnda fliddetli atflmalar devam etmifltir. 1087de Peenekler Kumanlarla birleflerek Silistrede imparatorun komutasndaki Bizans ordusunu byk bir hezimete uratmfllardr. 1088-1090 yllar arasnda
Peenekler yeniden Bizans kuvvetlerini yenerek Filibe, Edirne ve Keflana kadar
olan Trakya blgesine hakim oldular. 1090 ylnda ekmece taraflarna yaklafltlar.
Bu arada Peenekler, zmir ile civarnda hakimiyet kuran ve donanma oluflturan
aka Bey ile iflbirliine giriflmifllerdir. Ayn yllarda Anadoluda Seluklular, Bizans
ile mcadeleye giriflmiflti. 1091 ylnda Bizans Devleti, Trakyada Peenekler, Egede
91
92
Bizans Tarihi
akann donanmas, Marmara sahillerinde Seluklular tarafndan gereklefltirilen

bir Trk ittifakna karfl mcadele etmek zorunda kalmfltr. Bu durum karflsnda
Bizans imparatoru Avrupa Hristiyan dnyasndan yardm istemifltir. mparator I.
Aleksios, Avrupa Hristiyan dnyasndan zamannda yardm alamad ise de imparatorluunu bu kskatan yine baflka bir Trk kavmi sayesinde kurtard. Bizans,
Uzlar takip ederek Balkanlara kadar gelmifl olan Kumanlarn, Tugorkan (Tugor
Han) ve Bnek (Bonyak) adl baflbular ile anlaflt. Sonra onlar Meri nehri kenarnda Lebuniumda (Umurbey mevkiinde) karargah kurmufl olan ve akann donanmasn bekleyen Peenek kuvvetleri zerine gnderdi. Peenekler, 40 bin Kuman svarisi tarafndan bozguna uratldlar (29 Nisan 1091). Bu savafl sonucunda
geri kalan Peenekler daldlar. Bir ksm Macaristana gitti. Bir ksm da Uzlar ve
Kumanlarla karflt. Balkanlarda kalanlar Vardar nehri boyunca yerlefltirildiler. Sofya civarndaki fioplar ile Makedonyadaki Megleno-Ulahlarnn kken itibaryla Peeneklere dayandklar dflnlmektedir. Anadolu, Balkanlar ve Kafkaslardaki baz yer adlar ve efsanelerde Peeneklerin izlerini grmek hala mmkndr. (Kafesolu, 1991, s. 173-174)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bizansa karfl
11.yzyln
sonunda Balkanlar ve Anadoluyu iine alan Trk ittifakn kimSIRA
SZDE
ler gereklefltirmifltir?
D fi N E L M
OUZLAR
(UZLAR) LE BZANS
868-880 yllar arasnda Peenekler dil (Volga) nehrini geip batya doru ilerleS O R nemli
U
melerinde Uzlar
rol oynamfllardr. Uzlar, Ouzlarn bat ksmn oluflturmaktayd ve Rus kaynaklarnda bunlara Tork, Torki, Toruki ve bazen Torkmen denilmekteydi.DBizans
kaynaklarnda ise Uz olarak kaydedilmifllerdir. (Kurat, 1972, s.
KKAT
65; Kafesolu, 1991, s. 172-173)
Uzlar, Peeneklerin bulunduklar blgeleri iflgal ettikten sonra uzun sre YaykSIRA SZDE
dil blgesinde
kalmfllardr. Yaz aylarnda Uzlarn Kama Bulgarlarnn sahasna ve
daha kuzey blgelere kadar gittikleri bilinmektedir. Rus vakayinamesi, 985 ylnda
knez Valdimirin
dil-Kama Bulgarlarna karfl sefer dzenledii ve bu sefere TorkAMALARIMIZ
larn yani Uzlarn da katldn sylemektedir. Torklar, Gney Rusyaya 985 ylndan sonra gelmifllerdir. Kiev Rusyas topraklarnda ise muhtemelen 1036 ylndaki
Peenek yenilgisinden
sonra grlmfllerdir. Batya g eden Uzlarla ilgili Rus vaK T A P
kayinamesindeki ilk kayt, 1054 ylna ait olup onlarn Afla Don nehrinden Dnyeper nehrine doru hareketleri ve bu olayn Kpak/Kuman basks neticesinde gereklefltii Tkaydedilmektedir.
1060 senesine gelindiinde Uzlarn bu blgede kalaELEVZYON
balk bir zmre oluflturduklar grlmektedir. Uzlara karfl Rus knezlerinin sefer
dzenledikleri bilinmektedir. Bu seferler karflsnda dayanamayan Uzlar, 1065 ylnda Bizans ve Bulgarlarn mukavemetini krarak Tuna nehrinin gneyine geme N T E R N ETunay
T
yi baflarmfllardr.
geen Uzlar, Selanik zerinden Moraya kadar ilerlemifllerdir.
Ancak Uzlar iin Tunann gneyine gemeleri felaketle neticelendi. Hem Peenekler tarafndan hem de souk ve salgn hastalklarndan krldlar. Bir ksm Uz,
Macaristana gitme teflebbsnde bulunduysa da baflarl olamad. Uz kalntlarnn
bir ksm Bizans ordusuna alnrken bir ksm da Dobrucada kalarak dier Peenek,
Kuman, Tatar ve Seluklu kalntlaryla beraber Gagauzlarn oluflumunda yer aldlar. Rusya blgesinde kalan Uzlardan bazlar da Ruslar tarafndan hizmete alnarak
snr blgelerine yerlefltirilmifllerdir. Don ve Dnyeper sahasnda kalan Uzlar, Kuman
hakimiyetini kabul etmifllerdir. (Kurat, 1972, s. 66-67; Kafesolu, 1991, s. 172-173)
N N
KIPAK/KUMAN - BZANS LfiKLER

Karadeniz ile Kafkas Dalarnn kuzeyinde Altay Dalarndan doan rtifl rma ile
Moldavya zerinden Karadenize dklen Dinyester rmaklar arasndaki blgeye
Deflt-i Kpak denilmektedir. Bu blgeye adn veren Trk topluluu Kpaklardr.
Kpaklar, Orta Asya, Yayk (Ural)-dil (Volga), Don-Done, Afla Dinyeper ve Tuna olmak zere genifl bir corafyaya yaylmfllardr. Dou kaynaklarnda Kpak
adyla anlan bu Trk topluluu Bizans kaynaklarnda Kuman olarak isimlendirilmektedir. Kuman kelimesinin Yunanca, Almanca ve Ermenice gibi dillerde sarfln,
solgun renkli ve sarmtrak manasna geldii grlmektedir.
Kpaklar, Bat Gktrk Devleti ierisinde yer alan topluluklardan biri olarak
kabul edilmektedir. Kpaklarn bir ksm Orta Asyada kalrken nemli bir ksm
bat ynnde g ederek Tuna nehrine kadar gelmifllerdir. Bizansn iliflkiler kurduu Kpaklar, daha ok Tuna Kpaklardr. 916 ylnda Kpaklar batya ynelmifllerdir. 1048 ylnda Kpaklar, nce Kuzey Kafkaslara, sonra Kuban ve Afla
Don boyuna ve Dnyeper istikametinde yaylmfllardr.
Kumanlar, Tunann gneyine gelmeleri muhtemelen 1087 ylnda Peenek
baflbuu Tatuflun Bizansa karfl yardm istemesi zerine olmufltur. Kumanlar, bu
yardm talebine karfllk vererek Silistre yaknlarndaki Bizansa karfl yaplan savafla katlmfllardr. Ancak savafl sonras ganimetin paylaflm meselesi Bizansn diplomasisiyle buluflunca Peenekler ile Kumanlar arasnda rekabet bafllamfltr.(Kurat, 1972, s. 72- 73; Gkbel, 2002, s. 734-735; Kafesolu, 1991, s. 175-178)
Bizansla Kumanlarn arasndaki iliflkiler, 1090 ylndan sonra younlaflmfltr.
nk Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) dneminde zmir ve
civarnda hakimiyet kurarak gl bir donanma oluflturan aka Bey, stanbulun
fethini planlamaktadr. Bu amala da Balkanlarda Peeneklerle ve Anadolunun
byk ksmn ele geiren Seluklularla birlikte Bizansa karfl ittifak oluflturmufltur.
Bizans, bu zor durumdan kurtulmak iin Peeneklerle rekabet halinde olan Kumanlarla iflbirliine gitmifltir. Bizansn bu giriflimi, 29 Nisan 1091 tarihinde Kuman
kuvvetlerinin Meri nehri yaknlarnda Umurbey mevkiinde Peenekleri ar bir
yenilgiye uratmas ile netice vermifltir. Bu savafltan sonra Peenekler hzla tarih
sahnesinden silinmeye yz tutmuflken Kumanlarn etkinlii ise artmaya bafllamfltr. (Kurat, 1972, s. 79-88; Kafesolu, 1991, s. 180; Ostrogorsky, 1986, s. 332-333, s.
Gkbel, 2002, s. 735)
11. yzyln sonu ile 12. yzyln baflndan itibaren Tuna nehrinin kuzeyine ve
gneyine Kumanlar, kitleler halinde yerleflmifllerdir. Bu yerleflim Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonyaya kadar yaylmfltr. Kumanlardan nce bu blgelere yerleflmifl olan Bulgarlarn iinde etkin rol almaya bafllayan Kumanlar, II. Bulgar
Devletinin kurulmasn ve geliflmesini salamfllardr. II. Bulgar Devletini (11871396) kuran Asen slalesi Kuman aslldr ve 1277 ylna kadar iktidarda kalacaktr.
Kuman, Vlah ve Bulgarlardan oluflan ittifaka karfl i ekiflmeler ierisinde olan Bizans mparatorluu, Balkanlarda etkili mcadele gsteremeyecektir.
Kuman ve Balkan tarihi asndan olduu kadar Bizans tarihi bakmndan da
ok nemli sonular meydana getiren IV. Hal Seferi 1204 ylnda gerekleflir. stanbul Latinlerin eline geer. Bizans paralanarak Epir, Trabzon ve znikte Bizansn devam olduunu iddia eden devletikler ortaya kar. Balkanlarda Bizans
otoritesi kaybolur. Kumanlarla ittifak halinde olan Bulgarlar, Balkanlarn en gl
devleti haline gelir. Nisan 1205de Edirnede yaplan savaflta Bulgar ar Kaloyan,
Latin imparatoru Boduini yener. Bu savaflta Bulgar ordusu iinde 14000 Kuman
askeri yer alr. Ganimet olarak Kumanlara Latinlere hara deyen Balkan flehirleri
93
94
Bizans Tarihi
Klokotnitsa: Bulgaristann
gneyinde Haskova iline
bal bir ky. Trkler
tarafndan Semihe ky
olarak adlandrlmaktadr.
Megas Dk: Bizans

Devletinin son dnemlerinde
bu unvan deniz
kuvvetlerinden sorumlu
komutanlar iin
kullanlmfltr.
SIRA SZDE
braklr. 1204 ylndan 1261 ylna kadar stanbulda devlet kurmufl olan Latinlere
karfl benzer bir zaferi fiubat 1204 tarihinde 7000 Kuman savaflsnn da iinde bulunduu Vlahlar, Russion (Rusuk) savaflnda kazanrlar. (Vasary, 2008, s. 54-65)
1230 ylnda Kuman asll II. van Asenin baflnda bulunduu Bulgar-Kuman birlikleri, Klokotnitsada Epir Despotu Theodoros Angelos Komninosun ordusunu
byk bir hezimete uratr. Bu olay znike ekilmifl olan Bizans mparatorluunun
Epire karfl g kazanmasn ve Latinlere karfl Bulgarlarla yaknlaflmasn salar.
Bu dnemde Kuman ve Bizans tarihini etkileyecek nemli bir olay daha gerekleflir. 1236 ylnda Tatarlarn, Karadeniz blgesine ynelmesi zerine Deflt-i
Kpak blgesinde yaflayan Kumanlar, byk kitleler halinde yeniden Tunann
gneyine gemeye bafllamfllardr. Bu glerden ilki 1237, ikincisi de 1241 ylnda
gerekleflmifltir. Bu yllarda gerekleflen gler, 11. ve 12. yzyllarda Tunann gneyine gerekleflen glerden daha byk olmufltur. (Kayapnar, 2002, s. 810-819;
Vasary, 2008, s. 69-75)
1237 ylnda Tunay aflp Balkanlara gelen Kumanlar, stanbul Latin mparatorluunun (1204-1261) hizmetinde grev aldlar, 1240 ylnda Curulon (orlu) kalesini ele geirdiler. 1237 ylnda Tuna rman aflp gelen Kumanlar, sadece Latin mparatorluunun hizmetinde yer almadlar ayn zamanda znik Rum mparatorluunda da istihdam edildiler. znik mparatoru III. oannis Vatacis Dukas (1222-1254),
Trakyada dolaflan Kumanlarn byk bir grubunu stratiotis yani asker olarak snr
blgelerine yerlefltirdi. Trakya, Makedonya ve Bat Anadoluda Menderes Ovasnda
Kumanlar iskan edildiler. Bylece Osmanl Devletinin kurulmasndan yaklaflk yarm asr nce Trakya ve Bat Anadoluda youn bir Kuman nfusu olufltu.
1241de ise Bulgaristan topraklarna ikinci bir Kuman g dalgas geldi. Bu
kez, bu g dalgas Tunann kuzeyinden deil de, Macaristan istikametinden gelmekteydi. Tatarlarn nnden kaan Kumanlarn bir ksm, Macaristana snmfllard. Macarlarla Kumanlarn aralarnn almas sonucunda Kumanlar Branievo ve
Vidin istikametinden Bulgaristana girdiler. 1280 ylnda II. Bulgar Devletinin idaresine geen Terter slalesi ile 1323 ylnda Bulgar tahtna seilen Vidinli Kuman
asll fiiflman slalesi Macaristan istikametinden gelen Kumanlardan olup Kuman
prensi Ktenin akrabalardr. fiiflman slalesi, Osmanl Devleti ile muhatap olan ve
ayn zamanda Osmanllar Bulgaristanda karfllayan slaledir. Bu slale ile Balkan
corafyasndaki Kuman siyasi varl sona ermifltir.
Kumanlar/Kpaklar bir taraftan II. Bulgar Devletinin ve daha sonra Krm Yarmadasnda kurulacak olan Altn Orda Hanlnn oluflumunda yer alrken, dier
taraftan da Dobruca Despotluunun kurulufluna ifltirak etmifllerdir. Kumanlar,
1320-1328 yllar arasnda Bizans imparatoru II. Andronikos ile torunu III. Andronikos arasnda yaplan taht mcadelesinde de yer aldlar. nk Kumanlar, Bizans
topraklarna kalc olarak yerlefltikleri gibi ayn zamanda hem cretli asker olarak
hem de Bizans dzenli ordusu iinde savafl askerler olarak yer almaktaydlar.
1322-1327 tarihleri arasnda Bizansa gelip yerleflen Kumanlarn bir ksm Tafloz,
Limni ve Midilli adalarna yerlefltirildiler. Baz Kumanlarn Bizans idari mekanizmasnda nemli mevkilere geldii de bilinmektedir. Bunlardan birisi de Surgiyannis
adyla bilinen ve sekin bir Kuman ailesinden gelen generaldir. Bu kifli, Bizans imparatorluk idaresinde megas dkala kadar ykselmifltir. (Kayapnar, 2002, s.
810-819; Vasary, 2008, s. 75-78, 129-132, 176)
11. ila 14. yzylda
Balkanlarda ve Bat Anadoluda Kuman nfusu nasl olufltu?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
95
TATARLARLARIN BZANSLA LfiKLER

13. asrda Asya ve n Asyay etkileyen Cengiz Han Bu imparatorluk 1206-1368
yllar arasnda varln korumufltur. Bu imparatorluktan Cengiz Hann ahfadndan
gelenler tarafndan lhanl, Altn Orda gibi baflka devletler de kurulmufltur.) ve
oullar ile torunlarnn komutasndaki Mool istilasnn yol at siyasi oluflumlardan biri Altn Orda Hanldr (1241-1502). Altn Orda Hanl Cengiz Hann torunlar Batu Han ve Orda Han tarafndan 1242 ylnda kurulmufltur. Corafi olarak Altn Orda Devleti, Afla Volga boyunda kurulmufl ve arlkl olarak Dou Avrupada faaliyet gstermifl bir Trk-Mool Devleti olup snrlar ierisinde Kumanlar, Bulgar Trklerini, Hazarlar, Slavlar ve baflka eflitli kavimleri de katmfltr. Bunlar arasna blgeyi fetheden ve 13. yzylda kltrel olarak Trkler arasnda yer
alan Tatarlar (Moollar) da dhil edilmelidir. nk Altn Orda Hanlnn kurulduu blge daha nce youn olarak Trk kavimleri tarafndan iskan edilmifltir.
Bundan dolay Arap tarihisi el-mer, Moollar, Deflt-i Kpak blgesine gelip burada hala ounlukta olan Kpaklarla karfltlar ve Kpaklafltlar demektedir.
(Gkbel, 2002, s. 745)
Bizans da etkileyecek flekilde Balkan corafyasndaki Tatar etkisi 1242 ylndan 1357 senesine kadar srmfltr. 1242 ylnda Tatarlar, Tuna nehrini geerek
Bulgaristan topraklarn yamaladlar. 1204 ylndan sonra stanbulu ele geirerek
1261 ylna kadar bir devlet kuran Latinler ile arpfltlar. 1253de Bulgaristan Tatarlara hara der duruma geldi. 1250li yllarda Altn Orda Han Berke Han, Mslman oldu. Muhtemelen yine bu tarihlerde yeeni Nogay Han da amcas Berke gibi Mslman oldu. 1260l yllardan itibaren Nogay Hana bal Tatar kuvvetleri Altn Orda Devletinin bat illerini kontrol altna ald. Bu tarihten itibaren de Nogay
Han nce Bulgaristandaki, daha sonra da Bizanstaki taht mcadelelerine mdahale ederken grmekteyiz.
1261 ylnda VIII. Mihail Paleologos, stanbulu Latinlerin elinden alarak Bizans
Devletinin baflkentini znikten tekrar stanbula tafld. Altn Orda han Berke Han
(1257-1266), Anadolu Seluklu Sultan II. zzettin Keykavusun akrabas olup onun
halalarndan biriyle evliydi. II. zzettin Keykavus ise kardefli ile girifltii taht mcadelesini kaybetmifl ve Bizans imparatoru VIII. Mihail Paleologosa (1259-1282) snmflt. Bizans imparatoru kendisine snan II. zzettin Keykavusu 30-40 Trkmen obas ile birlikte Dobrucaya yerlefltirmifltir. Dnemin kaynaklarndan Yazcolu Aliye gre Dobrucaya gelen bu Trkmenler arasnda blgenin manevi lideri olacak olan Sar Saltuk da bulunmaktadr. Ancak zzettin Keykavus, Bizans iindeki iktidar mcadelelerine mdahale ettii iddiasyla VIII. Mihail Paleologos tarafndan hapse atlmfltr. Bunun zerine II. zzettin Keykavus, Altn Orda Han Berkeye yardm arsnda bulunmufltur. Ayn flekilde II. zzettin Keykavus, blgenin
dier bir g unsuru olan Bulgar hkmdar Konstantin Tihi de Bizansa karfl mcadeleye teflvik etmifltir. Bulgarlarn da yardmn alan Tatarlar, 1263/1264 ylnda
Bizansa saldrmfllar ve bu saldr esnasnda II. zzettin Keykavusu Bizansn elinden kurtarmfllardr. (Wittek, 1952, s. 12-24; Vasary, 2008, s. 84-90)
1263 ylnda artk Mslman olmufl olan Altn Orda Hanl ile irtibat kurmak isteyen Msr Memluklu Sultan Beybars, Bizans zerinden Altn Orda Han Berkeye
eliler gnderdi. Muhtemelen Altn Orda Hanl ile aras almfl olan lhanl hkmdar Hlagdan korkmas sebebiyle Bizans mparatoru bu elileri tutuklatt.
Bizans mparatorluunun rakibi durumunda olan Epir Despotluunun Teselya
blgesindeki idarecileri oannis Sevastokrator ve Andronikos Tarhaniotisin daveti
zerine Tatar birlikleri 1267 ylnda Bizans topraklarna aknlarda bulunmufllardr.
Cengiz Han: Gerek ad

Timuin olan Cengiz Han
Mool Brigin ailesinden
gelmektedir. 1162-1227
yllar arasnda yaflamfltr.
Yaflad dnemde Cengiz
Han inden Polonyaya
kadar uzanan bir alanda
dnya tarihinin grd en
byk imparatorluunu
kurmufltur.
96
Bizans Tarihi
Bizans imparatoru VIII. Mihail, Altn Orda tehlikesini azaltabilmek iin 1263 ylnda lhanl hkmdar Hlagyu yenme baflars gsteren Nogay Hanla anlaflma
yapt ve kz Efrozinay ona efl olarak verdi. 1272 ylnda gerekleflen bu evlilikten
sonra Nogay ve Tatarlar Bizans iin dflman olmaktan kmfl ve gerektiinde Bizans Devletini Bulgarlara karfl korur hale gelmifltir. 1277-1280 yllarnda Tatarlar,
Bulgaristandaki taht mcadelelerinde Bizans mparatoru VIII. Mihailin de teflviki
ile nemli rol oynadlar. 1279 ylnda Bizans ve Tatar birlikleri Bulgarlara saldrarak Trnovay kuflattlar. Bulgar ariesi Mariya ile olu Bizansa teslim edilerek
Kuman asll III. van Asenin Bulgar tahtna Trnovada oturmas saland.
1282 ylnda ise Tatar birlikleri Bizansla mttefik olmann bir sonucu olarak
Balkanlarda yeni bir g merkezi haline gelmeye bafllayan Srplarn zerine gnderildi. 1292-1301 yllar arasnda Bizansla iflbirlii yapan Tatarlarn mdahalesi ile
Bulgar arlar belirlendi. Ancak Nogayn 1299 ylndaki lmnden sonra Tatarlarn Balkanlardaki etkisi azalmaya bafllad.
Bununla birlikte Bizans 14. yzyl boyunca Trnovadaki Bulgar ar ile olan
mcadelesinde Tatarlardan yardm istemeyi srdrmfltr. Ancak 14. yzyln ilk
yirmi ylnda Bizans-Srp-Bulgar iliflkilerinde nispeten bir skunet sz konusuydu.
Bu skunetin bozulmas 1322 ylnda Bulgar ar Teodor Svetoslavn lmnden
sonra Tatarlarn yeniden Trakyaya uzanacak flekilde Tunann gneyine aknlara
bafllamasyla bozuldu. Bulgar arlar Mihail fiiflman (1323-1330) ve van Aleksandr
(1330-1371), Srplara ve Bizansa karfl yaptklar savafllarda Tatarlarn yardmna
baflvurmufllardr. 1328de Tatar birliklerinin de yer ald Bulgar ordusu, Bizansn
Trakya blgesine saldrd. 1331 ylnda amcas Belaura karfl yardm isteyen Bulgar
ar van Aleksandrla iflbirlii yapan Tatarlar, 17 Temmuz 1331de Bizans imparatorunu Burgaz civarndaki Ruskasr yaknlarnda yenilgiye uratt.
Bizansa karfl son Tatar baskn 1337de gerekleflmifl ve bu saldr esnasnda
anakkaleye kadar Bizansn elindeki btn Trakya topraklar yamalanmfltr.
1341de Tatarlarn muhtemel saldrsna karfl Bizans imparatoru bir takm kaleleri
tamir ettirerek ve Tatarlara eli gndererek tedbirler almaya alflmfltr. Ancak Tatarlar kendi i sorunlar nedeniyle Bizansa saldrmaktan vazgemifllerdir. 1341de
Altn Orda han zbek Hann lmnden sonra Tatarlar, Balkanlara olan ilgisini
yitirdiler ve dikkatlerini Krm blgesine younlafltrdlar. (Vasary, 2008, s. 90-140)
97
zet
N
A M A
Bizansn Hunlar, Atilla, Gktrk ve Avarlarla

iliflkilerini aklayabilmek
Tarihte Bizansla mnasebeti olan ilk Trk Devleti Hunlar olmufltur. Hunlarla ilgili bilgiler 4. asrn baflndan itibaren Bizans kaynaklarna yansmfltr. 374 ylndan sonra Hunlar, Karadenizin
kuzeyine doru ilerlemifllerdir. Bu olay Byk
Kavimler gne sebep olduu gibi Hunlarn Tunann gneyindeki Bizans topraklaryla tanflmasn salamfltr. 5. yzyln ilk eyreinde Hunlar, Bizans Devletini kendilerine hara der duruma getirmifllerdir. Hun imparatoru Atilla, 441
ylnda dzenledii Balkan seferiyle Bizansa ait
Tuna nehri kenarndaki pek ok kaleyi Hun idaresine balamfltr. Atilla, Bizansn baflkenti stanbulu da kuflatmfl, ancak inflaat yeni tamamlanmfl olan dfl surlarn tahkimat nedeniyle baflarl olamamfltr. Bunun zerine Atilla Bizans
ile anlaflma yapmay tercih ederek lm tarihi
olan 453 ylna kadar askeri faaliyetlerini Bizansa
deil, Bat Roma mparatorluuna yneltmifltir.
Gkrk-Bizans iliflkilerine dair kaynaklar 567576 yllar arasnda bilgi verir. Bizansla Gktrkler arasndaki dostluk anlaflmasnn ve iflbirliinin esasn ortak rakip olarak alglanan Sasanilere karfl ittifak oluflturur. Bizansn 557-805 yllar
arasnda youn iliflki olduu dier bir Trk kavmi de Avarlardr. Avarlarn, Asya Avarlar olarak
bilinen kolu Mool asll iken Avrupa Avarlar
olarak bilinen ksm ise Trk aslldr. Bizansn
Avarlarla iliflki kurmasnn sebebi Bizans topraklarna saldrlarda bulunan Kutrigurlar, Slav ve
Bulgarlara karfl nlem almak iindir. Bizans bu
amacna Tuna blgesinde Avarlara yllk hara
deyerek ulaflmfltr. 6. yzyln yarsnda talyada hakimiyeti ele geirerek Bat Balkanlara
doru yaylan Lombardlara karfl Bizans Devleti
Avarlar Panonya blgesine yerlefltirmifltir. Ancak Bizans, Avarlara dedii yllk hara miktarn bahane ederek douda Sasanilerle olan savafln tamamladktan sonra Avarlar tehlike olarak
alglamfltr. Bunun zerine Avarlar, bu dnemde
Balkanlarda grlen Slavlarla birlikte pek ok
Balkan flehrini yamalamfl ya da kuflatmfltr. 626
ylnda Bizans baflkenti stanbulda Avarlar, Persler ve Slavlarn ortak giriflimiyle kuflatlmfl, an-
cak ele geirilememifltir. Bundan sonra glerini

yitirmeye bafllayan Avarlar, 9. yzyln baflnda
etkinliklerini kaybetmifllerdir.
N
A M A
Bizansn Bulgarlar ve Hazarlar ile iliflkilerini

aklayabilmek
Atillann 453 ylnda lm zerine Hunlarn Bat Avrupadan Karadeniz sahillerine ekilmesiyle
burada karfllafltklar Trk boyu Ogurlarla karflmalar neticesinde Bulgar kavmi oluflmufltur. 630
ylndan sonra Kubrat liderliinde snrlar douda Kuban nehri, batda Dinyeper, kuzeyde Done rma ve gneyde Karadeniz ve Azak Denizi ile snrl Byk Bulgaristan birlii oluflturuldu. Ancak Kubratn lm zerine bu birlik dald ve oullarndan sperih liderliindeki Bulgarlar 650-670 yllar arasnda Bizans kaynaklarnda Onglos Trkede Bucak diye adlandrlan
Gney Besarabyaya geldiler. Bylece Bulgarlar
Bizansla snrdafl oldular. Bulgarlar, Dobrucann
gneyinden Bizans topraklarna aknlarda bulunarak Varnaya kadar olan blgeyi ele geirdiler.
Bulgarlarn ilerlemesine askeri yollardan baflarl
olamayan Bizans anlaflma yoluyla eski Bizans
topraklarnda Bulgar Devletinin kurulmasn kabul etti ve barfl salad. Bu barfl zaman zaman
kesintiye uramakla birlikte Krum Hann (802814) Bulgar tahtna kmasna kadar devam etti.
Krum Han, savunma politikasn terk ederek Bizans topraklarna seferler dzenledi. Buna engel
olmaya alflan Bizans imparatoru I. Nikeforos 26
Temmuz 811de ordusunun byk blm ile
birlikte Bulgarlar tarafndan ldrlmfltr. Bunun zerine Karadeniz sahillerindeki Ahyolu, Szebolu, Eski Zara ve Mesemvriya Bulgarlarn
eline getii gibi 813 ylnda da Krum Han, stanbul surlar nne kadar gelmifltir. Ancak Omurtag (814-832) babasnn saldr politikasn terk
ederek Bizansla barfl tercih etmifltir. Bulgarlarn
bu politikas 893 ylna kadar devam etmifltir. Bizans ise, bu barfl dneminde Bulgarlar arasnda
Hristiyanln yaylmas konusunda faaliyetlerde
bulunmufl ve Bulgarlar Borisin (852-889) nderliinde 865 ylnda Hristiyanl kabul etmifllerdir. Bunu takip eden yllarda Bulgarlar Slavlaflmaya bafllamfltr. Bulgar ar Simeon (893-927)
98
Bizans Tarihi
dneminde Bizansla tekrar mcadeleye girilmifl

ve 896 ve 917 yllarnda iki defa Bizans ordusu
Bulgarlar tarafndan yenilmifltir. Bizansllar Bulgarlar durdurmak iin 967 ylnda Rus knezi
Svyatoslavla anlaflarak etkilerini azaltmfltr. 1014
ylnda Bulgaroktonos lakabyla anlan Bizans
imparatoru II. Vasil, Bulgar ordusunu yok etmifl
ve 1018 ylnda da Bulgaristan Bizansa balayarak I. Bulgar Devletini sona erdirmifltir.
7. yzyln ilk yarsnda Hazarlar, Bizansla iliflki
kurmaya bafllarlar. Bunun nedeni 626 ylnda stabulun Avar ve Sasaniler tarafndan kuflatlmas
ve Sasanilere karfl Bizansn Hazarlardan yardm
talebidir. Bizans, Hazarlarn yardm ile 627de
Ninova Savaflnda Sasanileri yenmeyi baflarr. 650
ylndan sonra Gktrk Devletinin in hakimiyetine girmesi zerine Hazarlar, egemenlik alanlarn Kafkaslardan Krma kadar geniflletirler. 8.
yzyln baflnda kzkardeflini Bizans imparatoru
II. ustinianosa efl olarak veren Hazar hakan
kendisini Bizans taht mcadeleleri iinde bulur.
Bunun sonucu Krm Yarmadasnn en nemli
flehri Herson 711 ylndan 834 ylna kadar Hazarlarn hakimiyeti altnda kalr. Hazar hakan
732 ylnda da kz ieki Bizans imparatoru III.
Leonun olu V. Konstantinos ile evlendirdi. Bu
evlilikten doan IV. Leon 775-780 yllar arasnda
Hazar Leon adyla Bizans imparatoru oldu. 9.
yzylda ise Bizans-Hazar iliflkileri Krm Yarmadasnn hakimiyeti zerine mcadeleyle gemifltir. Bizans, Krm flehirlerinde kurduu piskoposluklar kanalyla Hazarlar arasnda Hristiyanl
yaymaya alflmfltr. Bu durumun aksine Hazarlarn ynetici gruplar ise Musevilii tercih etmifllerdir. Ancak Hazarlarn tarih sahnesinden silinmesini neden olan geliflmeler Bizans topraklarndan deil, 10. yzylda Hazarlarn Ruslar, Peenekler ve Kpaklarla girifltii mcadelelerden
kaynaklanmfltr.
N
A M A
Bizansn Peenek ve Ouzlarla iliflkisini tartflabilmek

Orta Asyadan Karadeniz, Balkanlar ve Orta Avrupaya 9. ve 11. yzyllarda yeni bir Trk g
dalgas yaflanmfltr. Bu g dalgasnda Peenekler ve Ouzlar n plana kmaktadr. 952 ylndan itibaren Bizans kaynaklarnda Pacinak fleklinde geen Peenekler 10. yzyln baflnda Krm corafyasna gelmifller ve Bulgarlarn komflusu olmufllardr. Bu srada Simeon komutasndaki
Bulgarlarla mcadele eden Bizans onlara karfl
Peeneklerle ittifak yapar. Ancak 1018 ylnda
Tuna Bulgar Devleti ortadan kalknca Peenekler, kendilerini Bizansla mcadele halinde bulurlar. 1026, 1035 ve 1036 yllarnda Peenekler,
Bizansn hakimiyetindeki Bulgaristan, Makedonya ve Trakyaya aknlar dzenlerler. Fakat 1048
ylnda Peenekler arasnda yaflanan iktidar mcadelesinde Bizansn Peenekler zerindeki etkisi artar ve Peenekler 1087 ylna kadar Bizans
hizmetinde cretli askerler olarak grev alrlar.
Bizans kaynaklarna gre bu cretli Peenek askerlerinin says 15000 zerindedir. 1071 ylndaki Malazgirt Savaflnda da Bizans birlikleri iinde
Peenek askerleri bulunmaktayd. Ancak savafl
esnasnda Peeneklerin bir ksm Seluklu tarafna gemifltir. Bizans, Peeneklerin bazlarn Sofya, Nifl ve Makedonya blgesine yerlefltirir. 1087
ylndan sonra Peenekler, Bizans stnde askeri stnlk salarlar. Fakat 1091 ylnda Bizansn
ittifak kurduu Kumanlar tarafndan ar bir yenilgiye uratlan Peenekler glerini yitirirler.
10. ve 11. yzyllarda Ouzlar (Uzlar), kaynaklarda Tork, Torki, Toriki ve bazen de Torkmen
isimleriyle kaydedilmifllerdir. Uzlar, 1065 ylnda
Tunay geerek Bizans topraklarna girmifller ve
Selanik zerinden Moraya kadar gitmifllerdir. Ancak blgedeki Peeneklerin mukavemeti, souk
ve salgn hastalklar nedeniyle varlklarn koruyamadlar. Hayatta kalanlarn bir ksm Bizans
ordusunda istihdam edilirken Dobruca blgesinde kalanlar Peenek, Kuman, Tatar ve Seluklu
Trkleriyle karflarak Gagauzlarn oluflumunda
yer aldlar.
N
A M A
Bizansn Kpak/Kuman ve Tatarlarla iliflkilerini aklayabilmek

Gktrk Devleti ierisinde yer alan topluluklardan biri olan Tuna Kpaklarnn Tuna nehrinin
kuzeyine ve gneyine kitleler halinde yerleflmeleri 11. yzyln sonu ile 12. yzyln baflndan itibaren gerekleflmifltir. Bizans 1087 ylndan itibaren Kumanlarla balant kurmufltur. 1204 ylnda
IV. Hal Seferi ile stanbul Latinlerin eline geince Balkanlarda oluflan otorite boflluunu Bulgarlar ve Kumanlar doldurmufltur. II. Bulgar Devletini (1187-1396) kuran Asen slalesi Kuman aslldr. Kumanlarn kitleler halinde ikinci defa Tunann gneyine gemeleri 1236 ylnda Tatarlarn Karadeniz blgesine ynelmesi zerine Karadenizin kuzeyinden ve Macaristan ynnden
gerekleflmifltir. Kalabalk Kuman kitleleri, stanbul Latin mparatorluunun yan sra znik imparatorluu tarafndan da istihdam edilmifllerdir.
Bunun sonucu olarak Kumanlar, 13. yzylda
Bulgarlarn youn olarak yafladklar Trakya ve
Makedonyaya iskn edildikleri gibi Bat Anadoluda Menderes ovasna da yerlefltirilmifllerdir.
14. yzyln ilk eyreinde de Tafloz, Limni ve
Midilli adalarna Bizans tarafndan Kumanlar yerlefltirilmifltir. Bunun sonucu olarak 1354 ylnda
Geliboluyu alarak Rumeline geen Osmanllar,
Trakya ve Bat Anadoluda Kuman nfusla karfllaflmfllardr.
Moollarn 13. asrda Cengiz Han nderliinde
cihan imparatorluu kurmalar ve Cengiz Hann
1227 ylnda lmnden sonra imparatorluun
Cengiz Hann oullar ve torunlar arasnda paylafllmas yeni devletler ortaya kartmfltr. Bu
yeni devletlerden birisi Cengiz Hann torunlar
Batu Han ve Orda Han tarafndan 1242 ylnda
kurulan Altn Orda Hanldr. Bu devlet, Kumanlar, Tatarlar, Bulgar Trklerini, Hazarlar,
Slavlar ve baflka eflitli kavimleri de iine alan
Trk-Mool Devletidir. Tarihi El-merye gre
Moollar, Deflt-i Kpak blgesine gelip burada
hala ounlukta olan Kpaklarla karfltlar ve
Kpaklafltlar. 1242 ylndan bafllayarak Tatarlar,
Tuna nehrini geerek Balkanlara yerleflmeye bafllamfltr. 1250li yllarda Altn Orda han Berke
Han ve yeeni Nogay Han Mslman olmufltur.
1261 ylndan sonra da Seluklu taht mcadelesini kaybetmifl olan II. zzettin Keykavus, yannda
Sar Saltukla ve kendisini destekleyen Trkmen-
99
lerle birlikte Bizans imparatoru tarafndan Dobruca blgesine yerlefltirilmifltir. Berke Hann Seluklu sultan II. zzettin Keykavusla akrabal
ve Dobrucaya yerlefltirilen bu Trk kitlesiyle mnasebetleri bilinmektedir. Nogay Han, Cengiz
imparatorluundan kmfl olan lhanl Devletinin hkmdar Hlagy 1263 ylnda yenme
baflars gsterdi. 1272 ylnda Bizans imparatoru
VIII. Mihail, kz Efrozinay Nogay Hana efl olarak verdi. Bunun zerine Tatarlarla Bizansllarn
iliflkileri barfl iinde oldu. 1341 ylnda Altn Orda han zbek Hann lmnden sonra Tatarlar
Balkanlara ve Bizans Devletine olan ilgilerini
kaybettiler.
100
Bizans Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Bizans kaynaklar Trkler hakknda hangi yzyldan
hangi yzyla kadar bilgi verir?
a. 3. - 12.
b. 4. - 15.
c. 5. - 13.
d. 6. - 11.
e. 9. - 14.
6. Bizans Devletinin Hazarlarla 626 ylnda ilk mnasebetleri kurmasnn nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Hazarlarn Bizans taht mcadelelerine taraf olmalar
b. Sasanilere karfl Bizansn Hazarlarla ittifak kurma istei
c. Hazar Leonun Bizans imparatoru ve Hazar hkmdarnn ortak torunlar olmas
d. Krm Yarmadas zerinde Bizans-Rus rekabeti
e. Hazar yneticilerinin Yahudilii kabul etmesi
2. Gktrkler ile Bizansllar arasnda dostluk anlaflmasn salayan neden nedir?

a. Lombardlarn Bat Roma topraklarn iflgal etmesi
b. Sasanilerin her iki devlet iin tehlike olarak alglanmas
c. Bizansn Orta Asya ile ticareti gelifltirme arzusu
d. Slavlarn Bizans ve Gktrkler tarafndan ortak
rakip alglanmas
e. Avarlarn stanbul kuflatmasna karfl Bizansn
Gktrklerden yardm talebi
7. Peenekler, Bizanstan ticar rn olarak afladakilerden hangisini ithal etmemifllerdir?

a. Baharat
b. Kumafl
c. Erguvan boya
d. Mcevherat
e. St rnleri
3. Bizans, Lombard tehlikesine karfl Avarlar hangi blgeye yerlefltirmifltir?

a. Panonya
b. Skytia
c. Trakya
d. Transilvanya
e. Dobruca
8. Kaynaklarda Tork, Torki, Toriki ve Torkman olarak

adlandrlan Trk Kavmi afladakilerden hangisidir?
a. Peenekler
b. Bulgarlar
c. Ouzlar (Uzlar)
d. Hazarlar
e. Avarlar
4. Bizans mparatoru II. Nikeforosun 26 Temmuz

811de ordusunun byk bir blm ile yok edilmesi
hangi Bulgar hkmdar dneminde gerekleflmifltir?
a. Kubrat Han
b. sperih Han
c. Krum Han
d. Omurtag Han
e. Tervel Han
9. Kumanlar, hangi devletin teflkilatlanmasnda nemli

rol oynamfllardr?
a. II. Bulgar Devleti
b. I. Bulgar Devleti
c. Hazar Kaanl
d. Avar Kaanl
e. Bizans mparatorluu
5. Bulgarlarn 865 ylndan sonra Hristiyanl kabul

etmesinin sonucu afladakilerden hangisidir?
a. Bulgarlarn Bizansla srekli barfln elde etmesi
b. Grek alfabesinin Slav diline adapte edilmesi
c. Bulgar Devletinin Slav geleneine gre teflkilatlanmas
d. Bulgaristann Bizansn bir eyaletine dnflmesi
e. Bulgarlarn Slavlaflarak Trklklerini unutmas
10. Bizans imparatoru VIII. Mihailin kz Efrozinay Nogaya efl olarak vermesinin siyasi nedeni afladakilerden
hangisidir?
a. Bizansn Seluklu sultan II. zzettin Keykavusla
mcadelesi
b. II. Bulgar Devletinin Anadolu Seluklu Devletiyle ittifak kurmas
c. Kpaklarn II. Bulgar Devletini ortadan kaldrma giriflimi
d. 1263 ylnda Nogay Hann lhanl hkmdar
Hlagy yenmesi
e. Memluklu sultannn Bizansla ittifak kurmas
101
1. d
Sra Sizde 1
Bizans tarihi boyunca varln tehdit eden pek ok rakiple karfllaflmfltr. Bizans diplomasisinin esas, asker
olarak bafl edemedii dflmanna yeni rakip oluflturmak
olmufltur. Bu amala karfllaflt sorunlar zmek amacyla Bizans, VII. yzyla kadar kuzeyden gelen Hunlar,
Atilla, Gktrk ve Avarlar gibi Trk kavimleriyle iflbirlii yapmfltr. Bizans, 4. yzylda Ostrogot ve Vizigotlara
karfl Hunlarla, Bat Romaya karfl Atilla ile, 6. yzylda
Sasanilere karfl Gktrklerle, Slav, Bulgar ve Lombardlara karfl Avarlarla anlaflmalar yapmfltr. Bizans bu anlaflmalar gerei Kuzeyli Trk komflularna yllk hara
demifltir. Bu hara denmedii zaman Kuzeyli Trk
komflular Bizans topraklarn yamalamak amacyla
aknlarda bulunmufltur. Pek ok Bizans flehri ele geirilmesine ramen buralara iskan politikas uygulanmamfltr. Bunun sonucu olarak Bizans Devleti blgeye gelen yeni bir kavimle anlaflma imzalayarak eski mttefikini bertaraf etme baflars gstermifltir.
2. b
3. a
4. c
5. e
6. b
7. e
8. c
9. a
10. d
Yantnz doru deilse Girifl blmn yeniden okuyunuz.

Yantnz doru deilse Gktrk-Bizans liflkileri blmn yeniden dikkatle gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse Avar-Bizans Mnasebetleri blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Bulgarlar ve Bizans
Yantnz doru deilse Bulgarlar ve Bizans
Yantnz doru deilse Hazarlar ile Bizansllar blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Peenekler ve Bizans
Yantnz doru deilse Ouzlar (Uzlar) ile Bizans blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Kpak/Kuman-Bizans
liflkileri blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Tatarlarn Bizansla liflkileri blmn yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 2
Bulgarlarn 865 ylnda Borisin hkmdarl dneminde Hristiyanl kabul etmesinin etkisi, Borisin bu dnemde Bizans imparatoru olan Mihailin adn almas ve
Mihail-Boris olarak anlmas olmufltur. Hristiyanln
daha sonraki etkisiyle blgedeki Slavlarla karflan Bulgarlar, devlet teflkilat geleneklerinin Trk usulne dayanmasna ramen dillerini kaybederek Slavlaflmfllardr. Hazarlar ise, alt tabakann Hristiyanl, ynetici
grubun Yahudilii kabul ile Trk dnyasndan koptular. Trk yurdu olan Deflt-i Kpak blgesinde Bizans
ve Ruslarla iliflkilerine ramen devlet olarak varlklarn
srdremediler.
Sra Sizde 3
1091 ylna gelindiinde Balkanlarda Bizans ordusunu
3 kere yenme baflars gstererek Filibe, Edirne ve Keflan alarak Trakya blgesine hakim olan Peenekler
vard. Anadoluda ise 1071 Malazgirt Savaflndan sonra
Marmara sahillerine kadar ulaflan Seluklular ortaya kmflt. Ege sahillerinde ise zmir merkezli olarak aka
Bey, donanmasyla blgeyi kontrol ediyordu. Bu siyasi teflekkl de Trk kkenliydi ve Bizans ortak tehlike olarak alglyorlard. Bunun sonucu olarak 1091 ylnda Bizansa karfl bu Trk grubu Balkanlar ve
Anadoluyu iine alan Trk ittifakn kurdular.
102
Bizans Tarihi
Sra Sizde 4
Balkanlardaki Kuman nfusunun oluflumu, ayr yzyllarda gerekleflen iki temel g dalgasyla oluflmufltur.
Birinci g dalgas 11. yzyln sonu ile 12. yzyln baflnda gerekleflmifltir. Bu ilk g dalgasnda Kumanlar,
Dobruca, Deliorman, Rodoplar ve Makedonyaya yerleflmifllerdir. Balkanlara ikinci ana Kuman g ise, 13.
yzylda 1236 ylndan sonra ortaya kmfltr. Kumanlar, bu g dalgasyla nce Trakyaya yerlefltiler. Daha
sonra znik imparatoru III. Ioannis Vatacis Dukas, Kumanlar Bat Anadoluda Menderes Ovasna yerlefltirdi.
Bylece Balkanlar ve Bat Anadoluda Kuman nfusu
olufltu.
Brook, Kevin Alan, Hazar-Bizans liflkileri, Trkler

C.2, Ankara 2002, s. 473-480.
Browning, R., Byzantium and Bulgaria, A Comparatve
Study Across the Early Medieval Fronter, London
1975.
Browning, R., The Byzantine Empire, Washington 1992.
Erdemir Palaz, Hatice, Gktrk-Bizans liflkileri, stanbul
2003.
Gkbel, Ahmet, Kpaklar/Kumanlar, Trkler C.2,
2002, s. 729-756.
Hersak, Emil, Avarlar: Etnik Yaradlfl Tarihlerine bir
bakfl, Trkler, C.2, Ankara 2002, s. 641-657.
Jireek, K., storiya na Blgarite, Sofya 1978.
Kafesolu, , Trk Milli Kltr, stanbul 1991.
Kayapnar, Ayfle, Kumanlar ve II. Bulgar Devleti (11871370), Trkler, C.2, Ankara 2002, s. 810-819.
Kurat, A.N, IV-XVIII. Yzyllarda Karadenizdeki Trk
Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972.
Lazarov, ., Pavlov, P., Ttndjiev, ., Palangursky, M.,
Kratka storiya na blgarskiya narod, Sofya 1993.
Mangaltepe, smail, (Menandros Protektor ve
Theophylaktos Simokattes) Bizans Kaynaklarnda
Trkler, stanbul 2009.
McEvedy, C., Ortaa Tarih Atlas, ev. Ayflen Anadol,
stanbul 2004, s.57.
Mutafiev, P. - Mutafieva, V., storiya na Blgarskiya
narod ot naenkite na oveflkiya jivot po naflite zemi
do blgarskoto vzrajdane, Sofya 1995.
Nemeth, G., La provenance du nom bulgar, Symbolae
grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski, c.
II, Cracow 1927, s. 217-222.
Nemeth, G., Atilla ve Hunlar, Ankara 1982.
Obolensky, D., The Byzantine Commonwealth, Eastern
Europe 500-1453, London 1974.
Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, ev. F. flltan,
Ankara 1986.
gel, Bahaeddin, Gktrk Yaztlarnn Apurumlar
ve Fu-lin Problemi, Belleten, LXL33 (1945), 63-87.
Rasoniy, L., Tuna Kprleri, Ankara 1984.
Rasonyi, L., Tarihte Trklk, Ankara 1971.
Roux, J.-P., Histoire des Turcs, Deux Mille ans du
Pacifique la Mditerranne, Fayard 1984.
Runciman, St., A History of the First Bulgarian Empire,
London 1930.
Taflal, Ahmet, Gktrkler, Trkler, 2002, 15-48.
Taflal, Ahmet, Gk-Trkler, Ankara 2003.
Vassary, stvan, Kumanlar ve Tatarlar, Osmanl ncesi

Balkanlarda Doulu Askerler, (1185-1365), ev. Ali
Cevat Akkoyunlu, stanbul 2008.
Wittek, P., Les Gagaouzes=Les Gens de Kaykaus,
Rocwnik Orientalisticzny, XVII (1952), s. 12-24.
Ycel Uydu, Muall, Balkanlarda Peenekler, Trkler,
C.2 2002, s. 714-726.
Ycel Uydu, Muall, Hazar Hakanl, Trkler, C.2
2002, s. 445-463.
Zlatarsky, V., storiya na blgarskata drjava prez
srednite vekove, c. I/1, Sofya 1970.
103
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Bizans - Byk Seluklu Devleti arasndaki iliflkileri aklayabilecek;
Hal seferlerinin Bizansa ve slam dnyasna etkisini aklayabilecek;
Anadolunun fethini ve slamlaflmasn tartflabilecek;
Bizans - Anadolu Seluklular arasndaki mnasebetleri aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bizans Devleti
Anadoluya Byk Seluklu Aknlar
Makedon ve Komninos ve Paleologos Hanedanlar
Pasinler, Malazgirt, Miriokefalon Savafllar
I., II., III. ve IV. Hal Seferleri
Anadolunun Fethi, Trkleflmesi ve slamlaflmas
Anadolu Seluklu Devleti
znik Bizans Devleti
indekiler
Bizans Tarihi
Bizans - Seluklu
Devleti liflkileri
BZANS - BYK SELUKLU

LfiKLER
HALI SEFERLER, BZANS VE
SLAM DNYASI
ANADOLUNUN FETH VE
SLAMLAfiMASI
ANADOLU SELUKLULARI VE
BZANS
Bizans - Seluklu Devleti

liflkileri
BZANS - BYK SELUKLU LfiKLER
Genel olarak 1038-1157 yllar arasnda arlkl olarak ran, Irak, Suriye ve Anadolu corafyasnda hkimiyet kurmufl olan Byk Seluklu Devleti dneminde Bizans mparatorluunu Makedon ve Komninos hanedanlar ynetmifllerdir. Makedon Hanedan 867-1056 yllar arasnda iktidarda kalmfl ve zellikle II. Vasil (9761025) zamannda Bizans mparatorluu ustinianos dneminden sonra en genifl snrlarna ulaflmfltr. Ancak II. Vasili takip eden Makedon hanedanna mensup imparatorlar dneminde devlet hzl bir gerileme sreci iine girmifltir. 1056 - 1181
yllar arasnda Bizans sivil ve askeri asalet snf arasndaki i mcaledelerde iyice
zayflayan Bizans mparatorluunun baflna 1081 - 1185 yllar arasnda Kastomonu kkenli Komninos hanedan gemifltir. Dolaysyla Byk Seluklular, Bizansn
Makedon, sivil ve askeri asalet snf ile Komninos hanedanna mensup idarecilerle Anadoluda mcadele iine girmifllerdir.
ar Beyin Anadolu Seferi ve Trkmen Aknlar

Ouzlarn ok kolunun Knk boyuna mensup olan Seluklularn atas kabul edilen Dukak, X. yzyln ikinci yarsnda Aral Glnn dousunda hkm sren Ouz
Yabgu Devletinin ordu baflkomutan idi. Dukakn yerini alan olu Seluk Cend
fiehrine gelerek slmiyeti kabul edip Mslman oldu (Kymen, 1993, s.6 vd.).
Seluk Beyin 1007 ylnda Cend fiehrinde lmesinin ardndan ailenin baflna
oullarndan Arslan Yabgu geti (Kymen, 1993, s.33-34). Bir sre sonra Cendden
ayrlan Seluklular, Mvernnehr blgesine geldiler. Arslan Yabgunun 1025 ylnda Gazneli hkmdar Mahmud (998-1030) tarafndan Hindistandaki Kalincar Kalesine hapsedilmesi ve 1032 ylnda burada lmesinin ardndan hanedann idaresi
Seluk Beyin torunlar Turul Bey (. 1063) ve ar Beye (. 1060) geti. Turul
ve ar Beyler, 27 Mays 1040da Gazneli hkmdar Mesudu (1031-1041) Dandanakan Savaflnda malup ederek Seluklu Devletini kurdular (Turan, 1996,1,
s.111-112).
Bizans mparatorluu ile Byk Seluklu Devleti arasndaki iliflkiler ar Beyin
1015/1016da bin kiflilik bir svari birlii ile Van Gl havzasndaki Ermeni Vaspurakan Krallnn topraklarn hedef alan keflif mahiyetindeki aknyla bafllar.
1028 ylnda bu kez Gazneli Mahmudun nnden kaan Yabgulu Trkmenlerinin, Irak, Azerbaycan ve Dou Anadolu Blgesine girdikleri grlmektedir. Bizans mparatorluuna ait blgelerden ok Gneydou Anadoludaki Mslman
hkimlerin topraklarn hedef alan aknlar srasnda ar kayplar vermifllerdir.
Ouzlar: Ouz Trkleri Bozok

ve ok olarak ikiye ayrlyor.
Her biri on iki boydan 24 boy
ouzlar teflkil ediyordu.
106
Bizans Tarihi
Bu tarihlerde Dou Anadolunun siyas yapsnda bir takm deifliklikler olmaktayd. Ermeni kral I. Gagikin (990-1020) lmnn ardndan kan karflklklar frsat bilen Bizans mparatoru II. Vasil (976-1025), 1021/22 ylnda kt seferle Vaspurakan Ermeni Krall topraklarn Bizans arazisine katmas (Ostrogorsky, 1991,
s.286 vd.) ve IX. Konstantinos Monomahosun (1042-1055) 1045 ylnda, II. Vasil
(976 - 1025) dneminde yaplan antlaflma gerei Ermeni Ani Krallnn topraklarn ilhak etmesiyle Byk Seluklu Devleti ile Bizans mparatorluu arasnda herhangi bir tampon blge kalmamfl oluyordu (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.237).
Turul Bey Dnemi (1040-1063)

Turul ve ar Beylerin 1040 ylnda Dandanakanda Gaznelilere karfl elde ettikleri kesin zaferin ardndan Mervde toplanan kurultayda lke hanedan mensuplar
arasnda taksim edildi. Bat ynndeki fetihleri yrtme grevini bizzat stlenen
Turul Bey ise bu amala ilk ifl olarak devlet merkezini Niflaburdan Reye nakletti. Bylece daha nce Anadolu topraklarnda Trkmenler tarafndan yrtlen
aknlarn yerini Seluklu ordularnn fetihleri alacakt.
Pasinler Savafl (1048)

Rey: Rey flehri bgn rann
baflkenti olan Tahran
flehrinin gney snrlar
iinde yer alr.
Liparitis: Kafkasyada Grc

kkenli bir aile olan Liparitis
ailesi 1048 ylndan itibaren
Seluklulara karfl
mcadelede Bizans ordusu
iinde yer almfltr. Ancak
daha sonra bu ailenin
nemli bir kolu Seluklulara
katlarak Seluklu
hizmetinde yer alrken dier
bir kolu 1177 ylna kadar
Bizansta varln
srdrmfltr.
Kararghn Rey flehrinde kuran Turul Bey, emrindeki Seluklu flehzdelerinin

her birini belirli bir blgenin fethi ile grevlendirdi. Bizans mparatorluu ile Byk Seluklu Devletinin kuvvetleri arasndaki ilk karfllaflma Vaspurakan snrndaki Byk Zap suyu kenarnda meydana geldi. Bu savaflta Bizans ordusu tarafndan
pusuya dflrlen Seluklu kuvvetleri ar bir yenilgiye uratld (Turan, 1996,1,
s.121). Bu malubiyet zerine Turul Bey, Azerbaycan valiliine tayin ettii brahim Ynal Anadolu seferi ile grevlendirdi. brahim Ynal idaresindeki Seluklu
ordusu ile Liparitis komutasndaki Bizans ordusu arasnda Erzurum Pasinler Ovasnda gerekleflen savafl Seluklu kuvvetleri kazand (1048). Savafltan sonra karfllkl gidip gelen elilik heyetlerinin ardndan Bizans mparatoru IX. Konstantinos
Monomahos, Emevler devrinde stanbulda infl edilen cami ve medresenin tamir
edilmesi, okutulan hutbenin, Abbas Halifesi ve Seluklu sultan adna deifltirilmesi, caminin mihrabna Seluklu hkimiyet alameti olarak ok ve yay iflaretlerinin
konulmas, fleklindeki istekleri kabul etti. Ancak Turul Beyin daha nce Abbas
Halifeliine denen yllk verginin, flimdi kendilerine denmesi teklifi, imparator
tarafndan kabul edilmeyince iki devlet arasnda herhangi bir anlaflmaya varlamad (Turan, 1996,1, s.122-124).
Turul Beyin Anadolu Seferi (1054)

1054 ylnda byk bir ordu ile Dou Anadoluya giren Turul Bey ilk olarak Van
Glnn kuzeydousundaki Muradiye (Bergri) ve Van Glnn kuzeyindeki dier bir nemli flehir olan Ercifli ele geirdi. Bu iki flehrin zapt edilmesinden sonra
Turul Bey, blgenin en nemli flehirlerinden birisi olan Malazgirt nlerine gelerek burasn kuflatt. Ancak Bizans valisi Vasilin fliddetli direnifli karflsnda bir sonu alnamad ve Seluklu sultan kuflatmay kaldrarak geri ekilmek zorunda kald (Turan, 1996,1, s.131).
Seluklu Beylerinin Faaliyetleri (1054-1063)

Turul Beyin Anadoludan ayrlmasndan hemen sonra bir Bizans ordusu Genceye kadar ilerledi. Bu harekt zerine Turul Beyin Azerbaycan ve Anadolu snrna tayin ettii kardeflinin olu Yakutnin emrindeki komutanlardan Samuk, Bi-
5. nite - Bizans - Seluklu Devleti liflkileri
107
zans topraklarna aknlar dzenledi. 1058 yl sonlarnda Dinar Bey komutasndaki

3000 kiflilik Seluklu birlii Malatyay ele geirerek yamalad (Turan, 1996,1,
s.151).
Turul Beyin emriyle 1059 ylnda Anadoluya Seluklu aknlar yeniden bafllad ve Salar- Horasan, Samuk, Emir Kapar ve Kicacic adl beylerin idaresindeki
byk bir Seluklu ordusu Anadoluya girdi. ki koldan hareket eden bu kuvvetlerin bir ksm Samuk idaresinde Sivas zerine yrd ve flehri ele geirdi (1059).
Salar- Horasan idaresindeki ikinci kol ise Urfay kuflatt fakat ele geiremedi
(1059). 1062 ylnda da Seluklu ordusu, Erganinin kuzeyindeki Bagi ve Tulhuma
kadar aknlar dzenledikten sonra ele geirdikleri ganimet ve esirlerle birlikte
Azerbaycana geri dnd.
Sultan Alp Arslan Dnemi (1063-1072)

Turul Beyin 4 Eyll 1063de lmesi zerine o srada Horasan genel valisi olan
ar Beyin olu Alp Arslan, Seluklu tahtna oturdu. Ayn dnemde Bizans tahtnda X. Konstantinos Dukas (1059-1067) bulunmaktayd. Baflkent sivil aristokrasisinin temsilcisi olan X. Konstantinos Dukasn ald mal nlemler erevesinde
ordudaki asker mevcudunu azaltma karar, imparatorluk asndan olumsuz sonular dourdu.
Alp Arslann Grcistan ve Dou Anadolu Seferi (1064)

Amcas Turul Beyin bat siyasetini devam ettiren sultan Alp Arslan, lke iinde
dzeni saladktan sonra 22 fiubat 1064de Grcistan ve Dou Anadolu seferine
kt. Grcistanda fetihler yaparak blge hkimlerini itaat altna alan Alp Arslan
Anadoluya dnerek dier kuvvetleri ile birleflti. Bundan sonra Bizansn doudaki
en nemli merkezlerinden birisi olan Ani zerine yryen Seluklu sultan, uzun
bir kuflatmann ardndan flehri ele geirdi (Turan, 1996,1, s.155-156).
Seluklu Beylerinin Faaliyetleri (1064-1068)

Alp Arslann Anadoludan ayrlmasnn ardndan grevlendirdii beylerinden Salar- Horasan idaresindeki birlikler, Bizans hkimiyetindeki Urfa blgesine aknlar
dzenledi ve karflsna kan Bizans kuvvetlerini malup etti. Ayn sralarda Diyarbakr blgesinde faaliyetlerde bulunan dier bir Seluklu Beyi Hanolu Harun,
Halep ve evresinde hkm sren Mirdasoullar ile ittifak kurarak Bizans arazilerine aknlar dzenledi. Bu Seluklu beyi daha sonra Kuzey Suriyeye sefer dzenleyen Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenise (1068-1071) karfl da baflar
ile mcadele etmifltir (Turan, 1996,1, s.162).
Bu dnemde Anadoluda faaliyetlerde bulunan Seluklu beyleri iinde en meflhur olan hi flphesiz Afflin Bey idi. Antep, Antakya ve Malatya civarnda fetihler
yapan Afflin Bey daha sonra Anadolu Blgesine girerek 1067 ylnda Kayseriyi
zapt etti. Ertesi yl Suriyeye kadar inen Bizans ordusunun arkasndan dolaflarak stanbul-Kilikya yolu zerindeki Amuriyye (Amorion) Kalesini ele geirdi. Son olarak 1070 ylnda Alp Arslannn nnden kaarak Anadoluya giren ve daha sonra
Bizansa snmak iin stanbula giden Seluklu fiehzadesi Erbasan takip eden Afflin Bey stanbul Boaznn Anadolu kysndaki Kadkye kadar ilerledi. Erbasan
ve yanndakilerin kendisine teslimi iin imparatora haber gnderen Afflin Bey, bu
istei kabul edilmeyince yolu zerindeki tm Bizans yerleflim birimlerini yamalayarak geri dnd (Turan, 1996,1, s.176).
Amorion: Gnmzde Afyon

ilinin 80 km
kuzeydousunda Emirda
ilesinin yaknnda
Hisarky olarak bilinen
yerleflim birimidir.
11. Yzyl Anadolusu
Resim 5.1
108
Bizans Tarihi
109
Malazgirt Savafl ve Sonular

mparator X. Konstantinos Dukasn lmnden sonra onun efli Evdokia ile evlenerek Ocak 1068de Bizans tahtna oturan IV. Romanos Diogenis, iktidara gelir gelmez Trklerin Anadoludaki faaliyetlerine son vermek dflncesi ile harekete geti. Bu amala o, 1068 ve 1069 yllarnda Anadoluya iki sefer dzenledi. Ancak kalc bir sonu elde edemedi.
IV. Romanos Diogenis, 1071 yl ilkbaharnda tm Seluklu lkesini istila etmek
amacyla stanbuldan byk bir ordu ile yola kt. Alp Arslan Halep nlerinde
iken, Bizans mparatorunun byk bir ordu ile Erzuruma doru ilerlediini renince Msr seferini yarda keserek derhal Anadoluya dnd.
26 Austos Cuma gn Malazgirt-Ahlat arasndaki Rahve Ovasnda taraflarn
karfl karflya geldii savaflta, Bizans ordusu neredeyse tamamen imha edildii gibi
imparator IV. Romanos Diogenis de tutsak alnd. Esir Bizans mparatoru ve Alp
Arslan arasnda bir antlaflma imzaland. Ancak Alp Arslan tarafndan lkesine dnmesi iin serbest braklan IV. Romanos Diogenis, stanbuldaki muhalif grup tarafndan yaplan darbe ile iktidardan indirildi. Devrik imparatorun tahtta yeniden
hak iddia etme ihtimaline karfl gzlerine mil ekilmesi ve stanbulda hapse atlmasnn ardndan hayatn kaybetmesi ile bu antlaflma da geersiz oldu (Ostrogorsky, 1991, s.319).
Malazgirt zaferinin ardndan Bizans-Seluklu iliflkilerinde yeni bir dnem bafllamfltr. Nitekim Malazgirt Savafl ncesinde Anadoluda Trk yerlefliminden sz etmek pek mmkn deilken, bu zaferden sonra Trkler artk ele geirdikleri blgelerde kalc olarak yerleflmeye bafllamfllardr.
Anadolunun Trk yerleflimine ald Malazgirt Savaflna kadar olan
SIRAsrete
SZDE Bizans-Seluklu iliflkilerini siyas adan deerlendiriniz.
D fi N E L M
HALI SEFERLER, BZANS VE SLAM DNYASI
Hal Seferleri Dflncesinin Douflu
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Hal Seferleri, dourduu sonular itibaryla insanlk tarihindeki en nemli olaylar arasnda yer almaktadr. Kutsal topraklarn kfirlerin iflgalinden kurtarlmas sloDKKAT
ganyla bafllayan bu hareketin, din amalarla yapld vurgulanmaya alfllmfltr.
Oysa ki, 638 ylnda Hz. merin Kudse girdiini dflnrsek kutsal topraklar
450 yldan fazla bir sredir Mslmanlarn elinde bulunuyorduSIRA
ve SZDE
bunca yldr harekete gemeyen Hristiyan dnyas flimdi ne olmufltu da doudaki din kardefllerini kurtarmak iin bir fleyler yapma gereini duymufltu. BuAMALARIMIZ
adan bakldnda
Hal Seferleri dflncesinin douflunda siyas, sosyal ve ekonomik sebeplerin ok
daha etkili olduu anlafllmaktadr (Demirkent, 1997, s.1). Ortaa Avrupasnda
uzun zamandr devam eden alk, yoksulluk ve toprakszlk sorunu
soyK T A Avrupal
P
lular zm aramaya sevk etmekteydi. Ayrca Bat Kilisesinin bu dnemde Bizans
mparatorluunun iinde bulunduu zayf durumu deerlendirerek kudretini douda yayma istei byle bir seferi zorunlu klyordu (Demirkent,
T E L E V1997,
Z Y O Ns.1-2).
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bizans ve Bat
Bizans mparatorluunun evrensel hkimiyetini ve talyadaki varln devam et N T E R N E Tkopmamas
tirmek isteyen mparatorlar, stanbul ve Roma kiliselerinin birbirinden
iin byk aba sarf etmifllerdi. yle ki, bu birlii korumak isteyen I. Vasil (867-
NTERNET
110
Papa: Hristiyanln Katolik

mezhebine bal olanlarn
Romada ikamet eden en st
dini liderine verilen sfattr.
Patrik: Hristiyanln
Ortodoks mezhebine bal
olanlarn stanbulda ikamet
eden en byk dini nderine
verilen sfattr.
shisma: Hristiyanlk iinde
Katolik ve Ortodoks
inanlarnn birbirinden
ayrlmasa Shisma denir. Bu
ayrlk 1054 ylndan
gnmze kadar devam
etmektedir.
Bizans Tarihi
886) ve haleflerinin Roma Kilisesinin stanbul Kilisesi zerinde stnlk kurma teflebbslerini bile desteklemifllerdi (Ostrogorsky, 1991, s.310).
ki kilise arasndaki rekabetin altnda yatan sebep evrensellik meselesi idi. Roma Kilisesi, tm Hristiyanlarn en byk temsilcisinin Papa olmas gerektiini iddia ederken, bu fikre itiraz eden Dou Kilisesi, patrikliklerin kendi blgelerinde
zerk bir yapda olmalarn savunuyordu. Taraflar arasndaki bu atflma 16 Temmuz 1054te Roma heyeti Ayasofyada Patrik Kirularios ve etrafndakilerini aforoz
ettiini buna karfllk Patrikliin de Roma heyetindekileri aforoz ettiini aklamasyla sonuland. Bylece shisma hareketi gerekleflerek stanbul ve Roma Kiliseleri birbirinden tamamen kopmufl oldu.
Bat Kilisesi nihayet arad frsat yakalamflt. Avrupadaki uygun flartlarn yan
sra Bizans mparatorluunun Trkler karflsndaki zayf durumu nedeniyle stanbul Patriine boyun edirilerek Roma Kilisesi tm Hristiyanlarn yegne temsilcisi haline gelebilirdi. Ayrca eskiden Bizansa ait olan topraklardan Trkler karldktan sonra Avrupal soylular buralarda kendi hkimiyetlerini kurabilirlerdi. Bu
sebeple 1074 ylnda Bizans mparatoru VII. Mihail Dukasn (1071-1078) Trkleri
Anadoludan kartmak iin Avrupadan cretli asker talebi Papa VII. Gregorius
(1073 - 1085) tarafndan olumlu karflland. Ancak yerine getirilemedi (Runciman,
1989, s.77-78). Bununla birlikte bu fikir Batda hi unutulmad gibi zaman zaman
Bizans mparatorluundan da bu dorultuda istekler tekrarland.
Birinci Hal Seferi (1096-1099)

Komninos: Aleksios
Komninos 1081 - 1185
yllar arasnda yaklaflk bir
asr srecek olan ve Anadolu
Seluklu Devleti ile
mcadele edecek olan
Komninos hanedannn
kurucusu Bizans
imparatorudur.
Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081-1118) da 1089 ylnda Papa II. Urbanustan (1088 - 1099) cretli asker gnderilmesini istedi. Onun bu talebi, gcn Douya hkim klma dflncesini taflyan Papalk tarafndan farkl bir flekilde
deerlendirildi. I. Aleksiosun cretli asker talebi Papa II. Urbanusun 27 Kasm
1095te orta Fransada bulunan Clermont kentinde toplanan konsilde yapt ar
byk bir Hal Seferi halini ald (Demirkent, 1997, s.5vd.). Ancak Bizans topraklarna giren Hallar, Bizans tebaas Hristiyan halkn mallarn da yamalamfl ve
pek ounu ldrmfllerdir.
Pierre lErmite adl bir kefliflin idaresinde stanbula ulaflan baflbozuk bu hal
kitlesi, mparator Aleksios tarafndan Anadolu yakasna geirilerek Yalova yaknndaki Kibatos kararghnda arkalarndan gelen asl Hal kuvvetlerini beklemeleri
sylendi. Ancak uyarlara kulak asmayan Pierre lErmite ve evresindekiler, civar
blgeleri yamalayp karfllarna kan herkesi ldrdler. Hallarn znik yaknlarndaki kasaba ve kyleri tahrip ettiini duyan I. Kl Arslan (1093-1107) onlar
zerine bir ordu sevk etti. Seluklu kuvvetleri tarafndan pusuya dflrlen Hallar tamamen imha edildi. Sa kurtulmay baflaranlar ise imparator I. Aleksios Komninosun gnderdii gemiler ile stanbula geri gtrldler (Demirkent, 1997,
s.11vd.).
I. Hal Seferine katlan asl Hal ordular 1096 yl sonbaharndan itibaren stanbula gelmeye bafllad. mparator I. Aleksios Komninos ile kendilerine salayaca erzak ve malzeme yardm karfllnda Anadoluda ele geirecekleri yerleri Bizans mparatorluuna teslim edecekleri hususunda bir antlaflma yapan Hal liderleri, Bizans gemileriyle Anadolu yakasna geirildiler. Pelekanondaki kararghta
toplanan Hal ordusu, hazrlklarn tamamladktan sonra Seluklu baflkenti znik
zerine yrd.
111
Bu srada Malatyay kuflatmakta olan I. Kl Arslan, baflkentinin Hallar tarafndan kuflatldn haber alnca derhal geri dnd. Ancak kuflatmay yaramayan
Seluklu sultan geri ekilmek zorunda kald. Haftalarca sren fliddetli kuflatma
karflsnda daha fazla dayanamayacaklarn anlayan savunmaclar, flehri Hallarn
ele geirmesi halinde katliam yapacaklarn bildiklerinden Bizans mparatoruna
haber gndererek kendilerine zarar verilmeyecei garanti edilirse zniki Bizans
kuvvetlerine teslim edeceklerini bildirdiler. Bu teklifleri kabul edilince 18 Haziran
1097 gecesi gl tarafndaki kapdan ieri alnan Bizans kuvvetleri flehre hkim oldu (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.237).
znikin ele geirilmesinden bir hafta sonra Hallar 21 Haziranda Eskiflehire
doru yola ktlar. Bu esnada znik nnde baflarsz olarak geri ekilen I. Kl
Arslan, Anadoludan geecek hallar karfllamak iin Daniflmendli Gmfltekin
Ahmet Gazi ve Kayseri Blgesinin hkimi olan Hasan Bey ile kuvvetlerini birlefltirdi ve Eskiflehir Ovasnda Hallarla bir meydan savaflna girdi. Fakat I. Kl
Arslan komutasndaki mttefik kuvvetleri bu savaflta bafltan afla zrhl ve uzun
mzrakl Hal flvalyeleri karflsnda baflarsz olarak geri ekilmek zorunda kald (Demirkent, 1997, s.34vd.). Hal kuvvetleri Eskiflehirden sonra Konya, Ereli, Kayseri, Gksun ve Marafl zerinden ilerleyerek Ekim 1097de Antakya nlerine geldiler. 10 Mart 1098de Urfa ve 2/3 Haziran 1098de Antakyay ardndan Suriye zerinden gneye doru inerek 15 Temmuz 1099da Kuds ele geirdiler.
1109 ylnda da Trablus Kontluu kuruldu. I. Hal seferinin sonucu olarak islam
dnyas iinde Antakya, Urfa, Trablusflam ve Kudste 4 tane Hal flehir devleti
kuruldu.
I. Hal Seferinin bu baflars Avrupada byk bir heyecan uyandrd ve yeni
ordularn yola kmasna sebep oldu. Ancak 1101 ylnda birbiri ardna Anadolu
topraklarna giren Hal ordular bu kez baflarl olamamfllar ve Seluklu kuvvetleri tarafndan neredeyse tamamen imha edilmifllerdir.
I. Hal Seferi srasnda saylar yz binlerle ifade edilen Hal ordularnn Anadoludan gemesi I. Sultan Kl Arslann yeniden toparlamaya alflt Anadolu
Seluklu Devletine ar bir darbe indirdi. Bu sayede Bizans mparatorluu baflta
znik, zmir ve Efes gibi nemli flehirler olmak zere tm ky blgelerini Trklerden geri ald. zniki Bizansa kaptran I. Kl Arslan ise Konyay yeni devlet merkezi olarak seti.
kinci Hal Seferi (1147-1149)

Byk Seluklu Devletinin Musul hkimi madeddin Zengi nin 24 Aralk 1144de
Urfay ele geirerek Urfa Hal Kontluuna son vermesi Avrupada byk yank
buldu. Bu nedenle 1145 yl Aralk aynda Papa III. Eugenius (1145 - 1153) yeni bir
sefer arsnda bulundu. Papann ars ile Alman imparatoru III. Konrad (1138 1152) ve Fransa kral VII. Louis, (1137 - 1180) komutasnda iki byk Hal ordusu Avrupadan yola kt. 10 Eyll 1147de stanbul nlerine gelen Alman imparatoru III. Konrad yol boyunca ordusunun yapt taflknlklar sebebiyle Bizans imparatoru I. Manuil Komninos (1143-1180) tarafndan pek hofl karfllanmad. I. Manuil Komninos, ordusunu Anadolu yakasna geirdii Alman imparatoruna kendisine verecei rehberlerin nclnde Bizans arazilerinden geerek Antalyaya
gitmesini ve Trklerle savaflmamasn tavsiye etti. Ancak Bizans imparatorunun
uyarlarna kulak asmayan III. Konrad, I. Hal ordularnn takip ettii yolu izleme-
Zengiler: 12. ve 13.

yzyllarda Kuzey Irak ve
Suriyede hkm srecek
olan Seluklu Atabeyi
mameddin Zenginin adna
izafeten oluflan Zengiler
Atabeyliinin kurucusudur.
112
Bizans Tarihi
ye karar vererek znike kadar ulaflt. Ancak Seluklu topraklarna girdiklerinde her
fley deiflti. Yiyecek ve su sknts eken Hal askerleri 25 Ekimde gnmzde
Eskiflehirin iinde kalan Eskihisar olarak bilinen ve o dnemde Dorileon olarak
adlandrlan yerin yaknndaki Sarsu Irmana ulafltklarnda verdikleri mola srasnda Seluklu sultan I. Mesud (1116-1155) komutasndaki Seluklu ordusunun
ani saldrsna urad. Ordusu tamamen kltan geirilen III. Konrad hayatn glkle kurtard ve tm arlklarn brakarak yanndaki kk bir birlikle znike
doru kat (Demirkent, 1997, s.104 vd.).
Fransa kral VII. Louisin komutasndaki ikinci ordu 4 Ekim 1147de stanbula
geldi. Kasm ay baflnda znike ulaflan Franszlar, Balkesir, Bergama, zmir yolu
ile Efese Aralk aynda da Denizliye doru ilerledi. Yolculuk srasnda Yalva yaknlarndaki nehri geerken Trklerin saldrsna urayan Hal ordusu bu saldry
atlatarak Ocak baflnda Denizliye ulaflt. Denizlide dinlenmeyi umut eden VII.
Louis, byk bir hayal krkl yaflad. nk flehir ahalisi her fleylerini yanlarna
alarak civardaki dalara ekilmiflti. Denizlide yiyecek hibir fley bulamayan VII.
Louis vakit kaybetmeden yola devam edilmesi emrini verdi. Bir yandan hava koflullar dier yandan Trklerin srekli saldrlar altnda Toros dalarn aflarak sahile inmeye alflyorlard. Periflan haldeki Hallar dar Toros geitlerinde beklemedikleri bir anda Seluklu kuvvetleri tarafndan pusuya dflrlerek ar kayplar
verdi (Runciman, 1992, s.225-226). Ordusunun byk bir ksmn kaybeden VII.
Louis glkle Bizans hkimiyetindeki Antalyaya ulaflabildi.
II. Hal Seferi birincisinin aksine Hallar asndan tam anlam ile baflarszlkla sonulanmfl, Bizans imparatoru I. Manuil Komninosun uyarlarna kulak asmayarak Seluklu topraklarndan gemeye kalkan Alman ve Fransz ordular neredeyse tamamen imha edilmifltir.
nc Hal Seferi (1189-1192)

Suriye ve Msrda Eyybi hanedannn kurucusu Selahaddin Eyyubnin (11741193) Kuds fethiyle yaklaflk yzyllk bir aradan sonra 1187 ylnda flehir tekrar
Mslmanlarn hkimiyetine girmifl oluyordu. Papa VIII. Gregorius (1187) hemen
bir bildiri yaynlayarak yeni bir Hal Seferi arsnda bulundu. Ancak o bu seferi
gremeden birka ay sonra ld. Yerine Papa seilen III. Clemens (1187 - 1191)
Alman imparatoru, ngiltere ve Fransa krallaryla temasa geti. Her de sefere
katlmay kabul etmekle birlikte ancak birka yl sonra yola kabildiler. Fransa
kral II. Philip (1180 - 1223) ve ngiltere kral Aslan Yrekli Richard (1189 - 1199)
Akdeniz zerinden Akkaya gitmeyi tercih ederken, Alman imparatoru II. Friedrich
Barbarossa (1152 - 1190) daha nceki seferlerde olduu gibi kutsal topraklara Anadolu zerinden geerek ulaflmaya karar verdi.
11 Mays 1189da yola kan II. Friedrich Barbarossa Macaristan zerinden Bizans topraklarna girdi. stanbula ulafltktan sonra Bizans imparatoru II. sakios
Angelos (1185-1195) ile grflen Alman imparatoru, ordusunu 1190 yl Martnda
anakkale Boazndan Anadolu yakasna geirdi. Balkesir-Alaflehir zerinden
Denizliye ulaflan Hal ordusu buradan Anadolu ilerine doru ilerlemeye bafllad. Yolculuk srasnda Seluklu kuvvetleri tarafndan zaman zaman saldrya urayan Alman ordusu 17 Maysta Anadolu Seluklu Devletinin baflkenti Konyaya girdi (Demirkent, 1997, s.151). II. Kl Arslann (1155-1192) oullarndan Kutbeddinin Hal ordusunu engellemeye ynelik giriflimleri baflarszlkla sonuland.
113
Konyada pek fazla kalmayan II. Friedrich Barbarossa, Seluklu sultan ile anlafltktan sonra yoluna devam etti ve Toroslar aflarak Silifkeye ulaflt. Ancak 10 Haziran
1190da askerleri Gksu Nehri kenarnda II. Friedrich Barbarossann cesedini buldular (Demirkent, 1997, s.152). mparatorun lm ordusunun dalmasna sebep
oldu. Askerlerin byk ksm deniz yoluyla Avrupaya dnerken geri kalan kuvvetlerle yola devam eden II. Friedrich Barbarossann olu Antakyaya gelerek babasnn cesedini burada Antakya katedralinde defnetti.
Drdnc Hal Seferi (1203-1204)

Kuds Mslmanlarn elinden geri almak amacyla Papa III. Innocentiusun
(1198 - 1216) ars ile dzenlenen IV. Hal Seferi, Venedik Dou Enrico Dandalonun (1195 - 1205) mdahalesi ile asl amacndan saparak Bizans mparatorluuna ynelmifl ve stanbulun Hallar tarafndan ele geirilerek burada bir Latin
mparatorluunun kurulmas ile sonulanmfltr.
1204 Nisannda Bizans baflkentine giren Hal ordular o zamana kadar tarihin
tank olduu en byk yama ve katliamlardan birini sergiledi. flgalin ardndan
Flandre Kontu Baudouin (1204 - 1205) Ayasofyada imparatorluk tacn giyerken
Venedikli Tommaso Morosini de patrik seildi.
stanbulun dflmesinden sonra flehri terk eden Bizans soylular Latinler tarafndan iflgal edilmemifl blgelere giderek buralarda Bizansn devamn salayan devletler kurdular. Latin iflgali zerine stanbuldan kaan Bizans imparatoru III. Aleksios Angelosun damad I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) znikte, Mihail Dukas
(1204 - 1215) Epirde hkimiyet kurdular. stanbulun Latinler tarafndan iflgal edilmesinden ok ksa bir sre nce I. Andoronikos Komninosun (1183 - 1185) torunlar Aleksios ve David ise Trabzonu ele geirerek Trabzon mparatorluunu
kurmufllard.
SIRA SZDE
Hal Seferlerinin Bizans ve Anadoludaki Trk varl zerindeki etkilerini
deerlendiriniz.
ANADOLUNUN FETH VE SLAMLAfiMASI

D fi N E L M
D fi N E L M
Trk Fetihleri ncesinde Anadolunun Siyas ve

S O R U
Demografik Yaps
S O R U
Anadolunun Trkler tarafndan fethedilmesi, Trk ve dnya tarihi asndan bir

dnm noktas teflkil etmektedir. Her ne kadar IV. yzyldanD bafllayarak
baflta
KKAT
Hun, Sabir ve Bulgar olmak zere eflitli Trk topluluklarnn Anadoluya girdikleri bilinmekteyse de XI. yzyln ikinci yarsna kadar blgenin SIRA
demografik
yapsn
SZDE
deifltirecek lde kalc bir Trk yerlefliminden sz etmek mmkn deildir.
Trk fetihleri ncesinde Anadolu, yzyllardr devam eden savafllar nedeniyle
AMALARIMIZ
adeta bir harabe haline gelmiflti. IV. yzyldan itibaren bafllayan
ve asrlarca devam
eden Bizans-Sasan savafllar srasnda zaman zaman lkeyi bafltan bafla kateden
her iki tarafn ordular Anadoluda ar tahribatta bulunmufllardr. Sasan Devle T slm
A P
tinin ortadan kalkmasnn ardndan ise bu sefer rana hkimKolan
ordularnn Emevler ve Abbasler dneminde Anadolunun ilerine kadar uzanan seferler
dzenledikleri grlmektedir. Btn bu mcadeleler sonucunda ky ve kasabalaT E L E V Zyaflamaya
YON
r terk eden insanlar etraf surlarla evrili olan korunakl kalelerde
bafllamfl ve korunmasz dz alanlar sszlaflmfltr.
N N
NTERNET
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
114
Bizans Tarihi
Anadoluda siyas istikrarn yeniden saland IX. yzyln ikinci yars ile XI.
yzyln ilk eyrei arasdaki dnemde Bizans ynetiminin Anadoluya asker, din
ve ekonomik amal nfus transferleri, XII. yzylda Komninos hanedan imparatorlarnn Trkleri ky blgelerinden uzaklafltrdktan sonra Anadoludaki Bizans
flehirlerinin surlarn glendirmeleri ve nihayet XIII. yzylda znik mparatorluunun Bat Anadoluda kurduu birlik, (Baskc, 2009, s.35vd.) Trk yaylmas karflsnda yerli nfusun korunmasna ksmen de olsa katkda bulunmufltur.
Seluklu Sultanlarnn Takip Ettii Siyaset

Anadolu Seluklu Devletinin kurulmasnn ardndan daha nce ounlukla ganimet elde etmeye ynelik Trkmen aknlarnn yerini devlet nizam ve kanunlar
erevesinde yaplan fetihler almfltr. Bu topraklar bir vatan olarak gren Seluklu sultanlar kurduklar devletin snrlarn geniflletmek iin yaptklar seferler srasnda ele geirdikleri blgelerde asayifl ve huzurun temini iin gerekli tedbirleri almfllardr. Devlet snrlarna dahil edilen blgelerde yaflayan gayr-i mslim ahaliyi
de kendi tebaas olarak gren Seluklu ynetimi onlarn da Mslman halkn sahip olduu haklara sahip olmalarn salamfltr. Seluklu sultanlarnn takip ettii
adaletli ynetim ilk Seluklu aknlar srasnda tedirgin olan yerli nfusun Seluklu ynetimine gvenmelerini ve sadakatle balanmalarn temin etmifltir.
Bizans mparatorluunun takip ettii Ortodokslafltrma ve Rumlafltrma siyasetinden muzdarip Monofizit Ermeniler ve Sryanilerin yan sra Bizans ynetiminin
koyduu ar vergilerden bunalan Rum ahalinin de gnll olarak Seluklu tebaas olmay kabul ettiklerine dair dnemin kaynaklarnda pek ok bilgiye rastlanmaktadr. rnein 1142 yl lkbaharnda Suriye zerine sefere kan II. oannis Komninos (1118-1143), Beyflehir civarna geldiinde gl zerindeki adalarda
yaflayan ve Konyadaki Trkler ile sk iliflkiler iinde olan Rum ahalinin Bizansa
tbi olmay reddetmesi olduka dikkat ekicidir. Devrin Bizans yazarlarndan Nikitas Honiatisin bu olay hakknda: Gln iinde, birok yerde sudan fflkran kk fakat mstahkem adalarn ahalisi Hristiyan olmakla beraber, o sralarda
kayklar aracl ile Konya Trkleri ile ok canl iliflkiler srdrmekteydiler. Bylece bunlarla Trkler arasnda sadece kuvvetli bir dostluk kurulmakla kalmamfl,
bunlar da adet ve gelenekleriyle hemen hemen Trkleflmifllerdi. Bu sebepten de snr komflularnn tarafn tutuyorlar ve Bizansllar kendilerine dflman gryorlard. Uzun bir alflkanlk iflte milliyet ve dinden daha gl oluyor fleklindeki
ifadeleri (Niketas, 1995, s.24) gayr-i mslim ahalinin ruh halini yanstmas bakmndan nemlidir. Bu durum Trkler ile Anadoludaki Bizans halk arasnda nasl
gl balar kurulduunu ve Trklerin kendi gelenek ve greneklerini Hristiyan
ahaliye kabul ettirdiklerini gstermektedir. Trkler, blgenin yalnzca demografik
yapsn deifltirmekle kalmamfl, ayn zamanda Anadoluda yeni bir dzen kurmufllard. Bylece Seluklu topraklar yeni gelen Trk nfus ile yerli ahalinin kaynaflt, din, dil, rk ayrm gzetilmeksizin uzlaflma iinde yaflanan bir lke haline
gelmiflti.
Bu harita, daha nce hazrlanmfl haritalardan yararlanlarak Hasan Ylmazyaflar ve Levent Kayapnar Tarafndan izilmifltir.
12. Yzyl Anadolusu
Resim 5.2
115
116
Bizans Tarihi
Anadolunun Siyas ve Demografik Yapsndaki Deiflim

Anadolu, Bizans mparatorluu snrlar iindeki dier blgelerle karfllafltrldnda ok daha nemli bir konuma sahipti. Blge, verimli topraklarnda yetiflen rnleri ile stanbulun yiyecek ihtiyacn karfllayan bir tahl ambar, toplanan vergilerle nemli bir gelir kayna idi. Hepsinden nemlisi Bizansn asker gcnn temelini oluflturmaktayd. Zira ordunun en kalabalk ve sekin birlikleri Anadolu eyaletlerinde bulunmaktayd. Bunun doal bir sonucu olarak da Bizansn en gl
hanedanlarnn ve en kudretli komutanlarnn yetifltii bir corafyayd. Btn bunlarn dflnda Dou-bat, kuzey-gney istikametinde tm lkeyi bafltan sona kateden yollara sahip blge stratejik adan da nemliydi. Byk bir ksmn Roma mparatorluundan devrald yol sistemini daha da gelifltiren Bizans mparatorluu
tm flehirleri birbirine balamflt. Baflkent stanbulu douya balayan en nemli
yol Kadkyden zmit Krfezine, oradan znike geiyordu. znikten sonra Lefke,
Osmaneli ve Eskiflehire uzanan bu yol Kzlrma getikten sonra biri Krflehir
zerinden Kayseriye, dieri Nevflehir ve Kemerhisar zerinden Tarsusa ve son
olarak Belcik, Yldzeli zerinden Sivasa olmak zere kola ayrlyordu. Sivastan
sonra da birka istikamete ayrlan yol kuzeyde Suflehri ve fiebinkarahisar, douda
Divrii ve Erzurum, gneyde Malatyaya ulaflyordu. Bat-dou istikametinde kuzeyden geen yol ise zmit, Gerede, ankr, Mecitz, Amasya, Niksar ve fiebinkarahisar zerinden Trabzona oradan da douda Erzurum ve Tebrize kadar uzanyordu. Dier bir nemli yol ise Eskiflehir, Bolvadin, Akflehir zerinden Kilikyaya
inen yoldu. Sivas, Malatya, Diyarbakr zerinden Nusaybine ulaflan yol ise Anadoluyu Suriyeye balyordu. Kuzey-gney istikametinde ise Samsun ve Amasya zerinden Kayseriye ulaflan yol nemli bir gzergaht. Ayrca, Ereli, Sinop ve Trabzon gibi Karadeniz zerindeki nemli liman kentlerini i blgelere balayan pekok yol da mevcuttu (Baskc, 2009, s.19 vd.).
Btn bu etkenler gz nne alndnda Anadolunun Bizansn varl asndan hayat bir neme sahip olduu ve dolaysyla imparatorluun gcnn her zaman Anadoludaki konumu ile orantl olduu ortaya kmaktadr. Bir baflka ifade
ile Bizans mparatorluu Anadoluyu elinde tuttuu srece asker ve ekonomik
adan gl bir devlet olma zelliini srdrmfl, blgenin kontroln kaybettiinde ise tm gcn yitirmifltir (Baskc, 2009, s.16).
Bizans mparatorluu ile Seluklu Trkleri arasnda XI. yzyln ilk eyreinden
itibaren bafllayan ve 1308 ylnda Anadolu Seluklu Devletinin yklflna kadar devam eden iliflkiler ounlukla mcadele fleklinde gemifltir. Bu mcadele Bizans
asndan Trkleri Anadoludan karmak, Seluklular asndan kendilerine yurt
olarak setikleri bu topraklarda tutunabilmek iin yaplmfltr. Bizans mparatorluu tm abalarna ramen srekli olarak toprak kaybederken, Seluklular her geen gn hkimiyet sahalarn biraz daha geniflletmifllerdir. Bu geliflmelerin doal
sonucu olarak Anadolunun siyas yaps da tamamen deiflmifltir. lkenin hkimi
artk Bizans imparatoru deil, Anadolu Seluklu Sultandr ve halk artk Bizans kanunlarna gre deil Seluklu kanunlarna gre idare edilmektedir.
Anadolunun fethi ve Trk yurdu haline gelmesi yalnzca kazanlan asker baflarlar ile aklanacak bir olgu deildir. Unutmamak gerekir ki, Sasani ve Arap ordular da bu corafyay bafltan bafla gemeyi baflarmfltr. Seluklu fetihlerini daha
nceki bu harektlardan farkl klan etken Trkistan, Horasan ve Azerbaycandan
gelen kalabalk Trkmen kitleleri ile desteklenmesidir. Ele geirilen yerlere bu
Trkmen topluluklarnn iskan edilmesi sonucu Seluklu ordularnn kazand za-
ferler geici baflarlar olmaktan kp kalc fetihler halini almfltr. fiehirli ve gebe her snftan insann gelip yerlefltii Anadolunun demografik yaps hzla deiflmifl ve nfus stnl Trklere gemifltir.
Mool stilasndan Sonra Yaflanan Geliflmeler

1243 ylnda Baycu Noyan (1230 - 1260) komutasndaki Mool ordusu karflsnda
Ksedada yaflanan hezimet Anadolu Seluklu Devleti asndan bir dnm noktasdr. Bu tarihten sonra Moollara tbi hale gelen Seluklular ile Bizans arasndaki iliflkiler farkl bir boyut kazanmfltr. Seluklular malup eden Moollarn kendi
hkimiyet sahalarna da girmelerinden endiflelenen III. oannis Dukas Vatacis,
(1222 - 1254) Moollara karfl Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhsrev (1237 1245) ile antlaflma yapt. Fakat III. oannis Vatacisin beklentilerinin aksine Moollar znik mparatorluu topraklarna herhangi bir saldrda bulunmad.
Kseda bozgunu Anadolu Seluklu Devleti asndan tam anlamyla bir felaketle sonulanrken Bizans asndan siyas, asker ve ekonomik ynden olumlu ve
olumsuz ynde etkileri olmufltur. Her fleyden nce bu yenilginin ardndan Mool
boyunduruu altna giren Anadolu Seluklu Devletini znik mparatorluuna karfl bir rakip olmaktan tamamen karmflt. Anadolu Seluklu Devleti yneticileri
her geen gn artan Mool basksna karfl direnmeye alflrken, Seluklular ile yaplan antlaflma ile dou snrn gvence altna alan znik ynetimi tm asker gcn stanbuldaki Latinlerle olan mcadeleye vermifltir. Ekonomik adan bakldnda ise kendi snrlar iindeki huzur ortamndan yararlanarak tarm ve hayvancln geliflmesi iin byk aba harcayan imparatorun destei ve yeni dzenlemeleri ile zenginleflen Bizans ahalisi Seluklu lkesinin harap olmasnn ardndan
rettikleri tarmsal ve hayvansal rnleri deerinin ok zerinde bir fiyatla Trklere satarak byk kazanlar elde etmifllerdir.
Mool istilasnn ardndan Seluklu idaresinin zaafa uramasnn znik mparatorluu asndan btn bu olumlu yansmalarnn yan sra olumsuz ynleri de
vard. Seluklu otoritesinin kmesi ve Mool basks kalabalk Trkmen topluluklarnn bafllarna buyruk hareket edebilecekleri denetimden uzak u blgelerine
akn etmesine sebep oldu. Bu durum znik snrnda youn bir bask oluflturdu.
Aralksz devam eden glerle saylar daha da artan bu Trkmen topluluklar geimlerini salamak ve kendilerine yeni yaflam alanlar amak iin Bizans topraklarna aknlar dzenlediler.
Bat Anadolunun Fethi ve Trkleflmesi

Bat Anadolunun fethi ve Trkleflmesi XIII. yzyln son eyrei ile XIV. yzyln
ilk yars arasndaki dnemi kapsamaktadr. Bizans mparatorluunun Anadoluda
elinde kalan bu son topraklar kaybetmesi, XIII. yzyln sonlarndan itibaren blgede kurulan Trkmen Beyliklerinin baflars kadar, 1261 ylnda Bizans baflkentinin yeniden stanbula nakledilmesinden sonra imparatorluun siyas, asker ve
ekonomik yapsnda meydana gelen deiflikliklerle balantldr.
stanbulun 1204 ylnda Latinler tarafndan iflgal edilmesinin ardndan I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) tarafndan znik merkez olmak zere kurulan ve tm Bat Anadolu Blgesine hkim olan znik mparatorluu dneminde yeniden organize edilen snr savunma sistemi sayesinde Trklerin bat ynndeki ilerleyiflleri
durdurulmufltur. 1261 Austosunda VIII. Mihail Paleologos (1259-1261) Bizans mparatorluunu yeniden ihya eden imparator sfatyla stanbula girdiinde Bizans-
117
118
Bizans Tarihi
llarn elli yedi yllk hayalini gereklefltirmiflti. Ancak baflkentin yeniden stanbula
nakledilmesinin ardndan deiflen flartlarn kanlmaz bir sonucu olarak tm dikkatin batdaki mcadelelere verilmesi Anadolu eyaletleri asndan felaketle sonuland. mparatorluun artan giderlerini karfllamak iin VIII. Mihailin vergi kanununda yapt dzenlemeler zellikle Anadoludaki Bizans kyllerinin zerine
ar bir yk bindirmifl, ayrca toprak kullanm ile ilgili yaplan deifliklikler sonucunda, snr savunmasndan sorumlu yerli askerlerin imtiyazlar ellerinden alnmflt. Hepsinden nemlisi dou snrn savunan savafl konusunda tecrbeli bu kuvvetlerin, batdaki mcadelelerde kullanlmak zere gtrlmelerinin ardndan onlarn yerini cretli askerler almflt. Hazine tarafndan maafl demeleri geiktirilen
bu askerlerin grev yerlerini terk etmeleri sonucunda ise, Trklerin savunmasz
kalan blgeleri ele geirmesi nnde engel kalmamflt.
Devrin Bizans yazarlarndan Pahimerisin ifadelerine gre Bizans ynetiminin
zerlerine ykledii ar vergileri demekte glk eken Bizans halk, kendilerine daha adil davranan Trklerin tarafna gemeye bafllamfl ve Trkler, kendi saflarna geen ahalinin rehberliinde Bizans topraklarn ele geirmifllerdi (Pakhymeres, 1984, s.291-293).
VIII. Mihail Paleologosun snr savunmasnn kmesinin ardndan Bizans arazilerini ele geiren Trkleri uzaklafltrmak iin harcad abalar sonusuz kald.
VIII. Mihail Paleologosun olu ve halefi II. Andronikos Paleologos (1282-1328) ve
onun ardllar dneminde imparatorlukta i karflklklar ve isyanlar birbirini takip
etti. Bu devirde Anadoluda Osmanl Trkleri, Balkanlarda ise Srplar, Bizansn uraflmak zorunda kald iki yeni ve gl rakipti. Srp saldrlarn durdurmay baflaran II. Andronikos, ykl miktarda bir tazminat demek flartyla da Venediki barfla raz etti (1302). Ancak bu yllarda Bizans iin en byk tehlike Anadoluda her
geen gn daha da glenen Trklerdi (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.239240). Nitekim XIV. yzyln ilk yarsnda gl surlar arkasndaki korunakl birka
flehir dflndaki tm blgeler Trkler tarafndan ele geirilmifl, henz ele geirilmemifl flehirlerin ise birbirleri ve baflkent ile olan balantlar kesilmiflti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Trk fetihlerinin
ardndan Anadolunun siyas ve demografik yapsndaki deiflimler neSIRA SZDE
lerdir? Aklaynz.
D fi N E L M
ANADOLU
SELUKLULARI VE BZANS
S O R U
Kutalmfloullarnn
Anadoluya Gelifli ve lk Faaliyetleri
Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Kutalmflolu Sleymanflah (1077 - 1086)

ile kardeflleriD Mansur,
Devlet ve Alp ligin, Byk Seluklu Devletinin sultan Alp
KKAT
Arslann (1064 - 1072) 1072 ylndaki lmnn ardndan Anadoluya geldikleri
bilinmektedir. Kutalmfloullarndan Alp lig ve Devlet ilk olarak Urfa ve Birecik taSIRA SZDE
raflarna gelirken
dier iki kardefl Sleyman ve Mansur ise kendilerine destek veren Trkmenlerle Orta Anadoluya geldiler. Sleymanflah 1075 ylnda Bizans valisi Martavkostann
elinden Konyay, ardndan da Romanos Makri idaresindeki
AMALARIMIZ
Konya Takkeli dann yamacndaki Gevale kalesini ele geirdi. Sleymanflah ksa
bir sre ierisinde zorluk ekmeden Konyadan znike kadar olan blgeleri hkimiyeti altna
1996,2, s.54). Sleymanflahn bu kadar genifl bir corafK ald
T A(Turan,
P
yay ksa sre iinde ele geirmesi, Bizans mparatorluunun bu dnemde iinde
bulunduu karflklklar ile ilgiliydi.
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
znikin Fethi ve Anadolu Seluklu Devletinin Kuruluflu

1078 ylnda Bizans tahtn ele geirmek amacyla isyan eden Bizansn Anadolu ordular komutan Nikiforos Votaniatis, Sleymanflahn destei ile stanbul zerine
yryerek taht ele geirdi. Nikiforos Votaniatis ile Sleymanflah arasndaki dostluk ve iflbirlii Sleymanflahn 1080 ylnda Votaniatise karfl ayaklanan Nikiforos
Melisinosu deteklemesi ile son buldu. Sleymanflahn desteini alan Melisinos, stanbul zerine giderken Anadoluda urad flehirlerde imparator gibi karflland.
Bu flehirlerde ounluu Seluklu kuvvetlerinden oluflan garnizonlar brakarak
baflkente doru ilerleyen Melisinos bu srada dier bir taht iddiacs Aleksios Komninosun stanbulda Bizans tahtna oturmas ile amacna ulaflamad (Ostrogorsky,
1991, s.323-324). Nikiforos Melisinosun ayaklanmasnn en nemli sonucu, gvenliklerinin salanmas iin flehirlere yerlefltirdii Trk garnizonlarnn bir daha buralar terk etmemeleri sonucu baflta znik olmak zere Bat Anadoludaki pek ok
flehrin Seluklu hkimiyetine girmesi olmufltur. Bylece stanbulun yan baflndaki zniki ele geiren Sleymanflah, burasn kurduu devletin merkezi yapt.
znikin Fethinden I. Hal Seferine Kadar Bizans ve

Yeni Bizans imparatoru I. Aleksios Komninos (1081 - 1118) batdaki Norman tehlikesi sebebiyle dou snrnda skneti salamak amacyla 1081 ylnda Sleymanflah ile bir barfl antlaflmas imzalad. Bu antlaflma ile Sleymanflah da douda fetihler yapma frsat yakalamfl oldu. 1082 ylnda Tarsusu ertesi yl Adana, Misis ve
Anazarbay ele geirerek hemen hemen btn ukurova blgesini fetheden Sleymanflah, 1085 ylnda Antakyay alarak Suriyeye kadar ilerledi. Fakat Anadolu
Seluklu sultan 1086 ylnda Halep yaknlarnda Byk Seluklu sultan Melikflahn kardefli ve Suriye hkimi Melik Tutufl ile yapt savaflta hayatn kaybetti
(Turan, 1996,2, s.71 vd.).
Sleymanflahn Suriye seferine karken znikin ynetimini brakt Ebul Kasm adl beyi, I. Kl Arslann (1092 - 1107) 1093 ylnda Anadoluya dnerek babasnn tahtna oturmasna kadar geen sre boyunca Anadolu Seluklu Devletinin idaresini elinde tuttu.
1093 yl baflnda znike dnerek Seluklu tahtna oturan I. Kl Arslan, babas Sleymanflahn lmnden sonra I. Aleksios Komninosun Seluklularn hkimiyetindeki blgelerin byk ksmn ele geirmifl olmas sebebiyle Bizansa karfl
saldrya geti. I. Kl Arslan, Marmara Denizinin gneyindeki blgeleri ele geirmek iin uraflrken, kaynpederi olan zmir hkimi aka Bey de anakkaleye
doru ilerlemekteydi. aka Bey, daha nce imparatorluun Balkanlardaki topraklarnda faaliyetlerde bulunan Peenek Trkleri ile Bizansa karfl bir iflbirlii yapmfl
ancak I. Aleksios Komninosun 1091 Nisannda dier bir Trk kavmi olan Kumanlarla anlaflarak Peenekleri neredeyse tamamen imha ettirmesiyle bu ittifak sonusuz kalmflt. Peenek tehlikesini bu flekilde bertaraf eden I. Aleksios Komninos,
aka Beye karfl da damad I. Kl Arslan kulland. Seluklu sultanna yazd
mektuplar neticesinde. I. Kl Arslan kaynpederini ldrtt (Turan, 1996,2, s.98).
I. Kl Arslann saltanat dnemindeki en nemli geliflme I. Hal Seferidir. Bu
mdahale sayesinde Bizans mparatorluu, Trkleri ky blgelerinden tamamen
uzaklafltrmay baflarmfltr.
119
120
Bizans Tarihi
Hal Seferinden Miriokefalona Kadar Bizans ve Anadolu

Seluklu Devleti
fiahinflah: fiahinflahn ad
baz arafltrmaclar
tarafndan Melikflah olarak
da verilmektedir.
I. Kl Arslann 1107 ylnda Byk Seluklu Devleti beylerinden avl ile yapt savaflta hayatn kaybetmesinden olu fiahinflah n (1110-1116) iktidar ele geirmesine kadar Seluklu taht yl bofl kald. Bu sre iinde Anadolu Seluklu
Devleti byk bir sarsnt geirdi. 1116 ylnda I. Mesud, (1116 - 1156) kaynpederi Daniflmendli Emir Gazinin yardm ile kardefli fiahinflah ortadan kaldrarak Seluklu tahtn ele geirmifltir. Bu olaydan iki yl sonra I. Aleksios Komninosun lmyle Bizans iktidarnda deifliklik olmufl ve yerini olu II. oannis Komninos
(1118 - 1143) almfltr. II. oannis, imparator olduktan sonra babasnn zamannda
Bizans hkimiyetindeki blgelere aknlar dzenleyen Trklerin faaliyetlerine son
vermek iin harekete geti. 1119 ylnda Denizli zerine giden II. oannis, Seluklu valisi Baflaray malup ederek Denizliyi tekrar Bizans arazisine katt. Bir yl
sonra yeniden Trkler zerine sefere kan imparator, Uluborluyu ele geirdi
(Turan, 1996,2, s.161).
mparatorluun Balkanlardaki topraklarn yamalayan Peenekleri 1122/23de
malup ettikten sonra Macarlar da itaat altna alan II. oannis Komninos, bat snrn emniyet altna aldktan sonra tekrar Anadoludaki durumla ilgilendi. 1130 ylnda Karadeniz Blgesindeki Trkler zerine sefere kan II. oannis, Kastamonuyu
ele geirdi. Fakat imparatorun stanbula dnmesinden hemen sonra flehir yeniden
Trklerin eline geti (Turan, 1996,2, s.171).
Anadolu Seluklu Devleti ve Daniflmendliler arasndaki rekabetten faydalanan
II. oannis Komninos 1134 ylnda Seluklu sultan I. Mesud ile ittifak kurarak Daniflmendliler zerine sefere kt. Bu sefer srasnda sultan I. Mesudun aralarndaki antlaflmay bozarak Daniflmendlilerin tarafna gemesine ramen imparator,
Kastamonu ve ankr flehirlerini ele geirmeyi baflard. Bununla birlikte Bizansn
blgedeki hkimiyeti pek uzun srmedi ve Trkler bu flehirleri bir sre sonra yeniden feth etti. II. oannis Komninos 1139 ylnda Daniflmendlilerin merkezi Niksar
zerine giderek flehri kuflatt. Ancak baflarl olamayarak kuflatmay kaldrp stanbula geri dnd.
II. oannis Komninosun 1143 ylnda Suriye zerine kt sefer srasnda Kilikyada lmesinin ardndan olu I. Manuil Komninos (1143 - 1180) imparator oldu. Babasnn siyasetini devam ettiren I. Manuil Komninos tm dikkatini Anadoludaki Trkler ile mcadeleye verdi. stanbulda dzeni saladktan sonra byk
bir ordu ile Anadoluya hareket eden I. Manuil Komninos, Akflehiri ele geirdikten sonra ilerleyiflini srdrerek Seluklu baflkenti Konya nlerine geldi (1146).
Uzun ve fliddetli bir kuflatmaya ramen bir sonu elde edemeyen I. Manuil, Avrupada ikinci bir Hal seferinin bafllad haberinin gelmesiyle kuflatmaya son vererek geri ekildi.
Sultan I. Mesudun 1155 ylnda lmesinin ardndan olu II. Kl Arslan (11551192) Seluklu tahtna oturdu. Uzun bir aradan sonra tekrar Anadoludaki geliflmelerle ilgilenen I. Manuil Komninos 1158 ylnda ukurova seferine kt. mparator
dnfl srasnda Larende ve Ktahya yaknlarnda Trkmenlerin saldrsna urayarak ar kayplar verdi. Bir yl sonra bu kez dorudan Seluklular zerine sefere
kan imparator Eskiflehir yaknlarnda Trkmen saldrlarna urayarak bir sonu
elde edemeden stanbula dnd. 1160 ylnda zellikle Menderes blgesindeki
Trklerin faaliyetlerine son vermek iin bir sefer dzenleyen imparator blgede
duruma hkim olduktan sonra baflkente dnd. Seluklulara karfl her yl byk
ordularla dzenlenen seferlere ramen kalc bir sonu elde edemeyen I. Manuil
Komninos, II. Kl Arslana karfl Anadoludaki Daniflmendli melikleri ile iflbirlii
yapma karar ald. Bizans imparatorunun desteini alan Daniflmendliler karflsnda
g duruma dflen II. Kl Arslan bu ittifak paralamak amacyla I. Manuile daha
nce Bizansa ait olan pek ok flehri geri vereceini, bunun dflnda elindeki Hristiyan esirleri de serbest brakacan bildiren bir mektup gndererek anlaflma teklifinde bulundu. Bu teklifi olumlu karfllannca II. Kl Arslan imparator ile yzyze grflmek iin stanbula gitti (Niketas, 1995, s.81). Uzun sre kald stanbuldan Bizans imparatoru ile bir antlaflma yaparak ayrlan II. Kl Arslan bu flekilde Anadoludaki rakiplerine karfl byk bir avantaj salad. II. Kl Arslann rakiplerine karfl stnlk salayarak Anadoluda birlii salamas, buna karfllk kendisi ile yapt antlaflmann flartlarn yerine getirmemesi zerine I. Manuil Komninos yeeni Andronikos Vatacisi bir miktar kuvvetle Paflagonia blgesine gnderirken, kendiside 1176 yl ilkbaharnda byk bir ordu ile Seluklu baflkenti Konyay ele geirmek zere stanbuldan yola kt.
Denizli ve Homay geen imparator, Dzbel-Karl-Haydarl-Karadilli-Uzunpnar-Karamk zerinden dar bir geidin hemen giriflinde bulunan Miriokefalon adl
kalenin bulunduu yere ulaflt. Bizans ordusu bu boazda Seluklu kuvvetleri tarafndan pusuya dflrlerek tamamen imha edildi (17 Eyll 1176) (Demirkent, DA-6, stanbul 1992, s.238). mparatorun esir edilmesi an meselesiyken II. Kl Arslan beklenmedik bir flekilde I. Manuil Komninos ile anlaflmay tercih etti. Devrin
kaynaklarnda ayrntl bilgi verilmeyen bu antlaflmaya gre imparator Dorileon ve
Ispartann Uluborlu ilesinin yaknlarnda olan Suvleon kalelerinin yklmasn taahht etmekteydi. Bizans tarihindeki en ar yenilgilerden birisi olan bu byk
bozgunla Bizans mparatorluunun Trkleri Anadoludan karma midi son bulmufl oluyordu.
Miriokefalondan IV. Hal Seferine Kadar Bizans ve

I. Manuil Komninosun II. Kl Arslan ile yapt antlaflma flartlarn tam olarak yerine getirmemesi Seluklu-Bizans atflmalarnn yeniden bafllamasna sebep oldu.
II. Kl Arslan 1177 ylnda kaynaklarda ismi Atapakes (Atabey) olarak geen bir
beyini ky blgelerine kadar tm Menderes blgesini yamalamakla grevlendirdi. Ayrca Seluklu Devletine tabi Trkmenlerin Bizans arazilerine aknlar tekrar
bafllad. I. Mauel Komninos zellikle Trkmen aknlarna son vermek amacyla
1178 ve 1179 yllarnda bizzat ordusunun baflnda Anadoluya iki sefer dzenlediyse de bir sonu elde edemedi.
I. Manuil Komninosun 1180 ylnda lmnden 1204 ylndaki IV. Hal Seferine kadar geen sre boyunca Bizans mparatorluunun iine dflt karflklklar Seluklu hkimiyetinin yaylmasna katkda bulunmufltur. Baflta Uluborlu ve
Ktahya gibi nemli merkezleri ele geiren Seluklu kuvvetleri Denizli ve Alaflehir
evresindeki tm blgeleri de kontrol altna almfllardr.
II. Kl Arslann 1192 ylnda lmnn ardndan Seluklu tahtna oullarndan I. Gyaseddin Keyhsrev oturdu. Ancak onun bu ilk saltanat pek uzun srmedi ve kardefli II. Rkneddin Sleymanflah (1196 - 1204) tarafndan iktidardan uzaklafltrlarak lkeyi terk etmek zorunda brakld. II. Rkneddin Sleymanflaha ramen Anadoluda kalamayacan anlayan I. Gyaseddin Keyhsrev, Bizans imparatoru III. Aleksiosun desteini salamak iin stanbula gitmeye karar verdi. stan-
121
Paflagonia: Sakarya ve
Kzlrmak nehirleri arasnda
kalan ve kuzeyde Sinoptan,
Bartna kadar Karadeniz
sahillerine ulaflan ve
merkezi ankr olan
blgenin Bizans
dnemindeki addr.
122
Bizans Tarihi
bulda ok iyi karfllanan ve arlanan Keyhsrev bununla birlikte Bizans imparatorundan taht ele geirebilmesi iin gerekli olan destei alamad. 1204 ylndaki
Latin iflgaline kadar stanbulda kalan I. Gyaseddin Keyhsrev, bu arada Bizans
soylularndan Manuil Mavrozomisin kzyla evlendi.
Hal Seferinden Kseda Bozgununa Kadar Bizans ve

Frigya: Anadolu
yarmadasnn bat ksmnda
Sakarya nehri ile Byk
Menderes rmaklar arasnda
kalan blgenin addr.
Papa III. Innocentiusun (1198 - 1216) arsyla bafllayan IV. Hal Seferi, 1204 Nisannda stanbulun Hal kuvvetleri tarafndan iflgali ve Bizans baflkentinde elli
yedi yl boyunca hkm srecek bir Latin mparatorluunun kurulmas ile sonuland. stanbulun Latinler tarafndan ele geirilmesinin ardndan flehri terk eden
baz Bizans soylular imparatorluun deiflik blgelerinde Bizansn devamn salayan devletler kurdular. Bu devletler ierisinde en nemlisi 1261 ylnda stanbuldaki Latin iflgaline son vererek Bizans yeniden ihya edecek olan znik mparatorluu idi.
Latin iflgali dolaysyla stanbuldan ayrlanlar arasnda I. Gyaseddin Keyhsrev
de vard. Ailesi ve maiyetindekilerle birlikte kaynpederi Mavrozomisin yanna giden Keyhsrev, Konyaya dnnceye kadar onunla birlikte kald.
II. Rkneddin Sleymanflahn 1204 ylnda lmnn ardndan Seluklu devlet
adamlar tarafndan Konyaya davet edilen I. Gyaseddin Keyhsrev (1204 - 1210)
yaklaflk dokuz yllk bir aradan sonra Seluklu tahtna yeniden oturdu (fiubat
1205). I. Teodoros Laskaris (1204 - 1222) ve I. Gyaseddin Keyhsrev arasndaki
iliflkiler bafllangta dosta idi. stanbuldaki Latin mparatorluu ile Seluklu topraklar arasnda bir tampon oluflturan znik mparatorluu ile 1206 ylnda bir dostluk antlaflmas imzalanmflt. Ancak bu durum pek uzun srmedi. Bu srada, Keyhsrevi stanbulda misafir eden ve Latin iflgalinin ardndan flehri terk eden III.
Aleksios Angelos, (1195 - 1203) sultann yanna gelerek damad I. Teodoros Laskarisi flikyet etti. III. Aleksios, kendi hakk olduunu iddia ettii znik taht iin Keyhsreden yardm talep etti. Keyhsrev, zniki almak iin hemen harekete geti.
Bir eli araclyla gnderdii mektupta tahtn Aleksiosa devredilmesini isteyen
Keyhsrev, bu talebi geri evrilince III. Aleksiosu da yanna alarak Laskaris zerine yrd. Fakat 1211 ylnda Yalvan 1 km kuzeydousundaki Antiokheia yaknlarnda meydana gelen savaflta Seluklu sultan hayatn kaybetti (Turan, 1996,2,
s.288 vd.).
I. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra Seluklu tahtna oturan olu I. zzeddin Keykavus (1210 - 1220), znik mparatorluu ile anlaflmay tercih etti. I. Teodoros Laskaris ile I. zzeddin Keykavus arasnda yaplan bu antlaflma uzun sre
geerliliini korumufl ve iki tarafn snr kuvvetleri arasndaki atflmalar dflnda elli yl boyunca iki devlet arasnda byk apl bir savafl olmamfltr. Bununla birlikte bu dnemde zellikle Denizli ve Menderes havzasna gerekleflen Trkmen
gleri blgenin demografik yapsnn deiflmesine sebep olmufltur. Trk kkenli
Kumanlar kullanarak Bat Anadoludaki Trkmen yaylflna engel olmak isteyen
znik ynetimi Balkanlardan aileleriyle birlikte grd kalabalk bir Kuman
topluluunu Menderes havzas ve Frigya blgesine yerlefltirdi. Fakat alnan bu nlem bir ifle yaramad gibi Kumanlarn Trkmenlerle karflmasyla blgenin Trkleflmesi hz kazand.
I. zzeddin Keykavusun saltanat dneminde Bizans-Seluklu iliflkilerindeki
nemli geliflmelerden birisi de, Trabzon mparatorluunun Anadolu Seluklu Devletine tabi hale gelmesidir. 1214 ylnda Seluklu kuvvetlerinin Sinop kuflatmas
123
devam ederken, Trabzon dflnda avlanan imparator Aleksios Komninos, Seluklu

askerleri tarafndan esir edilmiflti. Esir imparator, serbest braklmas iin I. zzeddin Keykavus ile yapt antlaflma gerei vasal olduunu kabul ettii Seluklu sultanna Sinopu teslim etmifltir (Ostrogorsky, 1991, s.399). Trabzon mparatorluunun Seluklulara tabiyeti 1243 ylndaki Kseda bozgununa kadar devam etmifl, bu tarihten sonra Anadolu Seluklu Devleti gibi onlar da Moollara tabi hale
gelmifllerdir.
Kseda Bozgunundan Anadolu Seluklu Devletinin

Yklflna Kadar Yaflanan Geliflmeler
III. oannis Vatacis (1222 - 1254), Seluklularn Kseda Savaflnda malup olduunu rendiinde Moollarn znik mparatorluunun topraklarna da saldrmalarndan endiflelendiinden, Moollara karfl Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ile antlaflma yapt. Bizans kaynaklarnda verilen bilgilere baklrsa; Kseda
yenilgisinin ardndan II. Gyaseddin Keyhsrev (1237 - 1245), III. oannise yazd mektupta Moollara karfl iflbirlii yapmalarnn zorunlu olduunu, zira Seluklu lkesinin istila edilmesi durumunda srann znik mparatorluuna gelecei ifade edilmekteydi. Menderes rma kenarndaki Tripolide buluflan iki hkmdar
Moollara karfl birlikte hareket edeceklerine dair bir antlaflma imzaladlar. Ancak
beklenenin aksine Moollar znik mparatorluuna saldrmad (Demirkent, DA-6,
stanbul 1992, s.239).
1256 ylnda ikinci defa Anadoluya giren Mool komutan Baycu Noyan tarafndan malup edilen II. zzeddin Keykavus (1246 - 1256 ikinci defa 1257 - 1262),
hayatn kurtarmak iin ailesi ve maiyetindekilerle birlikte znike II. Teodoros Laskarisin yanna snd. Baycu Noyann Anadoludan ayrlmasnn ardndan II. zzeddin Keykavus lkesine geri dnerek tekrar tahta oturdu. Ancak 1262 ylnda
Mool basks sonucu bir kez daha lkesini terk etmek zorunda kald ve bu sefer
stanbula gitti (Turan, 1996,2, s.497-498). Bu srada Bizans tahtnda 1261 ylnda
Latinlerin elinden stanbulu alarak Bizans yeniden ihya eden VIII. Mihail Paleologos bulunmaktayd. VIII. Mihail Paleologosun (1259 - 1282) bafllangta ok iyi
karfllad II. zzeddin Kaykavusa karfl olan tavr daha sonra aniden deiflmifl ve
Seluklu sultann Meri Nehri azndaki Enez Kalesine hapsettirmiflti (1262). Ayrca, II. Keykavus ile birlikte stanbula gelen beylerini Ayasofyada Hristiyanl
kabule zorlamfl ve buna uymayanlar ldrtmfltr. II. zzeddin Keykavusun Bizans imparatoru tarafndan hapsedildiini renen Altn Ordu han Berkenin gnderdii kuvvetler Eneze kadar gelerek II. Keykavus ile oullar Mesud ve Geyumersi de yanlarna alarak Krma gtrdler (Turan, 1996,2, s.500). II. Keykavus
1279/80 ylna kadar Krmda yafladktan sonra burada ld.
Anadolu Seluklu Devletinin kurulmasnn ardndan younlaflan Trk-Bizans
SIRA SZDEliflkilerinde
dnm noktas olan geliflmeleri sonular ile deerlendiriniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
124
Bizans Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Bizans - Byk Seluklu Devleti arasndaki iliflkileri aklayabilmek

1015/1016da ar Beyin Van Gl havzasndaki Ermeni Vaspurakan Krallnn topraklarn
hedef alan keflif mahiyetindeki akn ile bafllayan
Bizans-Seluklu temaslar bu tarihten sonra artarak devam etmifltir. Seluklu sultan Alp Arslann
26 Austos 1071 tarihinde Bizans imparatoru IV.
Romanos Diogenise karfl elde ettii zafer Bizans-Seluklu iliflkilerinde dnm noktas teflkil
etmektedir. nk Malazgirt Savafl ncesinde
Anadoluda Trk yerlefliminden sz etmek gtr. Oysa ki, bu zaferden sonra Trkler artk ele
geirdikleri blgelerde kalc olarak yerleflmeye
bafllamfllardr.
Hal seferlerinin Bizansa ve slam dnyasna
etkisini aklayabilmek
27 Kasm 1095te Papa II. Urbanusun Clermont
Konsilinde yapt aryla bafllayan Hal Seferleri, Antakya, Urfa, Trablus ve Kudsn zapt
edildii birinci seferin dflnda baflarszlkla sonulanmfltr. Nitekim 1101 ylnda kol halinde Anadoludan gemeye alflan Lombard, Fransz ve Almanlardan oluflan Hal ordular, II. Hal Seferine katlan ve 1147de Seluklu topraklarndan gemeye alflan Alman kral III. Konrad
ve Fransa kral VII. Louisin ordular, Trkler tarafndan neredeyse tamamen imha edilmifltir. IV.
Hal Seferi ise Venedik Dou Enrico Dandalonun mdahalesi ile asl amacndan saparak
1204 Nisannda stanbulun Hallar tarafndan
ele geirilerek burada bir Latin mparatorluunun kurulmas ile sonulanmfltr.
N
A M A
N
A M A
Anadolunun fethini ve slamlaflmasn tartflabilmek

Anadolu Seluklu sultanlar, kurduklar devletin
snrlarn geniflletmek iin yaptklar seferler srasnda ele geirdikleri blgelerde asayifl ve huzurun temini iin gerekli tedbirleri almfllardr.
Onlarn adil idaresi XI. yzyln ilk yarsndaki
Seluklu aknlar srasnda tedirgin olan yerli nfusun, Seluklu ynetimine gven ve sadakatle
balanmalarn temin etmifltir. XIII. yzyln son
eyrei ile XIV. yzyln ilk yars arasnda Bat
Anadolunun fethedilmesiyle Anadolunun siyas
ve demografik yaps tamamen deiflmifltir.
Bizans ile Anadolu Seluklular arasndaki mnasebeti aklayabilmek

XII. yzyln son eyreine kadar Anadoludaki
g dengesinin Bizans lehine olduu grlmektedir. Ancak 1176 ylndaki Miriokefalon Savaflnda II. Kl Arslann elde ettii zaferle Bizans
mparatorluunun Trkleri Anadoludan karma mitleri son buldu. Bununla birlikte 1204 Nisannda stanbulun Latinler tarafndan iflgal edilmesinin ardndan I. Teodoros Laskaris tarafndan
kurulan znik mparatorluu yarm asr boyunca
Bat Anadoludaki son Bizans topraklarn fethetmek isteyen Trkler iin afllmaz bir engel oluflturmufltur. Ancak 1261de stanbuldaki Latin iflgaline son verilerek baflkentin yeniden stanbula
taflnmasnn ardndan deiflen flartlar gerei tm
dikkatin bat ynndeki mcadelelere evrilmesiyle blgedeki Bizans hkimiyeti ksa sre iinde son bulmufltur.
125
Kendimizi Snayalm
1. Bizans mparatorlarndan II. Vasil, Grcistann bir
ksmn ve Vaspurakan Ermeni Kralln, IX. Konstantinos Monomahos ise Ermeni Ani Kralln Bizans topraklarna katmfltr. Bu bilgiye gre afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. Bizans mparatorluunun egemenlik alan genifllemifltir.
b. Bizans ile Seluklular arasnda bir tampon blge
kalmamfltr.
c. Anadolu, Seluklu saldrlarna ak hale gelmifltir.
d. Grcler ve Ermeniler Bizans aleyhine ittifak
kurmufllardr.
e. Her iki imparator da yaylmac bir politika takip
etmifltir.
2. Pasinler Savaflndan sonra Bizans mparatoru IX.
Konstantinos Monomahos ile Seluklu Sultan Turul
Bey arasndaki barfl grflmelerinde; Turul Bey daha
nce Abbas Halifeliine denen yllk verginin, kendilerine denmesini istemifl ancak Bizans mparatoru bunu kabul etmemifltir. Bu bilgiye gre, afladaki
ifadelerden hangisine ulafllamaz?
a. Turul Bey Bizans mparatorluuna otoritesini
kabul ettirmek istemifltir.
b. Bizansa karfl siyas stnlk elde edilmifltir.
c. Bizansa karfl Seluklular ile Abbasi halifelii ittifak kurmufltur.
d. Seluklu sultan bu zaferden maddi kazan salamak istemifltir.
e. Bizans mparatorluu ile yaplan savafl Seluklular kazanmfltr.
3. Malazgirt Savafl ncesinde Anadoluda kalc bir
Trk yerlefliminden sz etmek gtr. Fakat bu zaferden sonra Trkler artk ele geirdikleri blgelerde kalc olarak yerleflmeye bafllamfllardr. Bu bilgiye gre
afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. lk aknlar daha ok ganimet elde etme amac
taflmaktadr.
b. Malazgirt Savaflnn ardndan Anadolunun demografik yaps deiflmifltir.
c. Bu savafltan sonra Bizansta taht iin i mcadele artmfltr.
d. Anadolu Trk yerleflimine almfltr.
e. Malazgirt zaferiyle Bizansn Anadoludaki varl tamamen sona ermifltir.
4. Seluklular Anadoluda Bizans, Ermeni, Grc ve

Hallar ile mcadele etmifllerdir. Bu bilgiye gre Seluklular ile ilgili afladaki yarglardan hangisine ulafllabilir?
a. Halifeliin koruyuculuunu stlenmifllerdir.
b. Anadoluyu Trk Yurdu haline getirmeye alflmfllardr.
c. slm dnyasnn birliini salamfllardr.
d. Bizansn Anadoludaki varlna son vermifllerdir.
e. slm dnyasnn din liderliini slenmifllerdir.
5. Afladakilerden hangisi XI ve XII. yzyllar arasnda gerekleflen 1048 Pasinler, 1071 Malazgirt ve 1176
Miriokefalon savafllarnn ortak zellikleri arasnda
gsterilemez?
a. Anadolunun Trkleflmesine katk salamas,
b. Seluklu-Bizans rekabeti nedeniyle gerekleflmesi,
c. Seluklularn egemenlik alanlarn geniflletmesi,
d. Bizansn Anadoludaki varln sona erdirmesi,
e. Seluklular asndan zaferle sonulanmas,
6. Afladakilerden hangisi Hal seferlerinin yneldii blgelerin siyasi yapsn deifltirdiinin gstergesi
deildir?
a. Anadolu Seluklu Devletinin merkezinin znikten Konyaya taflnmas
b. Bizansn Bat Anadoluyu ele geirmesi
c. Akdeniz limanlarnn nem kazanmas
d. Kuds ve stanbulda Latin krallklarnn kurulmas.
e. Urfa, Antakya ve Trablussamda Hal Kontluklarnn kurulmas.
7. Hallar asndan I. Hal Seferinin ayr bir nemi
vardr. nk bu seferde ok ar kayplar verilmifl olsa da baflarl olan tek seferdir. Douda ok nemli saydklar baz kale ve flehirler Mslmanlardan almfl, buralarda birer feodal devlet kurmufllardr.Bu bilgilere gre afladaki ifadelerden hangisine ulafllamaz?
a. Derebeylik rejimi Ortadouda da kurulmufltur.
b. Hal Seferleri genellikle amacna ulaflamamfltr.
c. Avrupa slm dnyasndan bilimsel alanda etkilenmifltir.
d. I. Hal seferi Avrupallar asndan baflaryla
sonulanmfltr.
e. Mslmanlar toprak kaybetmifltir.
126
Bizans Tarihi

8. Afladakilerden hangisi III. oannis Vatacisin Seluklularn Kseda Savaflnda malup olduunu rendiinde, Moollara karfl Seluklu sultan II. Gyaseddin Keyhsrev ile antlaflma yapmasnn nedenlerinden biridir?
a. Bizansn Seluklulara karfl siyas stnlk elde
etmek istemesi
b. Moollarn Bizans topraklarna da saldrmalarndan endiflelenmesi
c. Bizansn hkimiyet sahalarn geniflletmek istemesi
d. Mool-Seluklu ittifakna engel olmak istemesi
e. Seluklularn Bizansa tabi hale gelmesini istemesi
9. Seluklu Sultanlar ele geirdikleri blgelerde yaflayan gayr-i mslim ahaliyi kendi tebaas olarak grmfl
ve onlarn da Mslman halkn sahip olduu haklara
sahip olmalarn salamfltr. Bu bilgiye gre Seluklu
ynetimi ile ilgili afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Seluklu Sultanlarnn adaletli ve hoflgrl bir
siyaset takip etmesi
b. Gayr-i mslim ahalinin Trk ynetimini benimsemesi
c. Yerli halk ile Trklerin kaynaflmas
d. Bizans flehirlerinin canlln kaybetmesi
e. Seluklu lkesinde inan zgrlnn olmas
10. Bizans mparatorluunun varl asndan Anadolu hayat bir neme sahiptir ve mparatorluun gc
her zaman Anadoludaki konumu ile orantl olmufltur.
Bu durum Anadolunun hangi zellikleri ile aklanamaz?
a. nemli ticaret yollar zerinde bulunmas
b. Topraklarnn verimli olmas
c. Bizans ordusunun en nemli asker kayna
olmas
d. Toplanan vergilerle Anadolunun Bizans asndan nemli bir gelir kayna olmas
e. Anadoluda farkl etnik kkene mensup halklarn yaflamas.
1. d
2. c
3. e
4. b
5. d
6. c
7. c
8. b
9. d
10. e
Yantnz doru deilse ar Beyin Anadolu

Seferi ve Trkmen Aknlar blmn yeniden
okuyunuz.
Yantnz doru deilse Turul Bey Dnemi
(1040 - 1063) blmn yeniden dikkatle gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Malazgirt Savafl ve
Sonular ile Anadolunun Siyas ve
Demografik Yapsndaki Deiflim blmlerini
yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Anadolunun Fethi ve
slamlaflmas blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Pasinler Savafl (1048)
Malazgirt Savafl ve Sonular ve Hal Seferinden Miriokefalona Kadar Bizans ve Anadolu
Seluklu Devleti blmlerini yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse Hal Seferleri, Bizans
ve slam Dnyas blmn yeniden
okuyunuz.
Yantnz doru deilse I. Hal Seferi (1096 1099) blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Kseda Bozgunundan Anadolu Seluklu Devletinin Yklflna Kadar Yaflanan Geliflmeler blmn yeniden
okuyunuz.
Yantnz doru deilse Seluklu Sultanlarnn
Takip Ettii Siyaset blmn yeniden
okuyunuz.
Yantnz doru deilse Anadolunun Siyas ve
Demografik Yapsndaki Deiflim blmn
yeniden okuyunuz.
127

Sra Sizde 1
Bizans mparatorluu ile Byk Seluklu Devleti arasndaki mnasebetler Seluklu Devletinin kurulmas
ncesinde bafllamfltr. 1015/1016da ar Beyin Van
Gl havzasndaki Ermeni Vaspurakan Krallnn topraklarn hedef alan keflif mahiyetindeki akn ile bafllayan temaslar artarak devam etmifltir. Seluklu sultan
Alp Arslann 26 Austos 1071 tarihinde Bizans imparatoru IV. Romanos Diogenisi malup ve esir ettii Malazgirt zaferi Bizans-Seluklu iliflkilerinde bir dnm
noktasn oluflturur. Zira Malazgirt Savafl ncesinde
Anadoluda Trk yerlefliminden sz etmek gtr. Fakat bu zaferden sonra Trkler artk ele geirdikleri blgelerde kalc olarak yerleflmeye bafllamfllardr.
Sra Sizde 2
Papa II. Urbanusun 27 Kasm 1095te Clermont Konsilinde yapt aryla bafllayan ve bundan sonra defalarca tekrarlanan Hal Seferleri, birinci seferin dflnda
baflarszlkla sonulanmfltr. I. Hal Seferi srasnda
gl Hal ordular sayesinde Bizans mparatorluu,
Trkleri ky blgelerinden tamamen uzaklafltrmay da
baflarmfltr. 1101 ylnda kol halinde Anadoludan
gemeye alflan Lombard, Fransz ve Almanlardan oluflan Hal ordular, II. Hal Seferine katlan ve 1147de
Seluklu topraklarndan gemeye alflan Alman Kral
III. Konrad ve Fransa Kral VII. Louisin ordular, Trkler tarafndan neredeyse tamamen imha edilmifltir. Papa III. Innocentiusun ars ile dzenlenen IV. Hal
Seferi ise Venedik Dou Enrico Dandalonun mdahalesi ile asl amacndan saparak 1204 Nisannda stanbulun Hallar tarafndan ele geirilerek burada bir Latin mparatorluunun kurulmas ile sonulanmfltr.
Sra Sizde 3
Anadolu Seluklu sultanlar, devlet snrlarna dahil edilen blgelerde yaflayan gayr-i mslim ahaliyi de kendi
tebaas olarak grdklerinden onlarn da Mslman
halkla ayn haklara sahip olmalarn salamfltr. XIII.
yzyln son eyrei ile XIV. yzyln ilk yars arasnda
Bat Anadolunun fethedilmesiyle blgenin siyas yaps
tamamen deiflmifl ve Trkler, Anadolunun hkimi haline gelmifllerdir. Yaplan fetihler her snftan flehirli ve
gebe unsurun youn gleri sayesinde kalc hale
gelmifl, Anadolunun demografik yaps hzla deiflmifl
ve nfus stnl Trklere gemifltir.
Sra Sizde 4
XII. yzyln son eyreine kadar Anadoludaki g dengesinin Bizans lehine olduu grlmektedir. Ancak Seluklularn 1176 ylndaki Miriokefalon Savaflnda Bizans malup etmesiyle Bizans mparatorluunun Trkleri Anadoludan karma mitleri son bulmufltur. 1204
Nisannda stanbulun Latinler tarafndan iflgal edilmesinin ardndan I. Teodoros Laskaris tarafndan kurulan znik mparatorluu Bat Anadolu Blgesinde gl bir
idare kurmufl ve yarm asr boyunca Trkler iin afllmaz
bir engel oluflturmufltur. Ancak 1261de stanbuldaki
Latin iflgaline son verilerek baflkentin yeniden stanbula
taflnmasnn ardndan deiflen flartlar gerei tm dikkatin bat ynndeki mcadelelere evrilmesi mparatorluun dou snrn bir kez daha savunmasz brakt.
Bylece Trklerin Bat Anadoludaki Bizans flehirlerini
ele geirmesi nnde hibir engel kalmamfl ve blgedeki Bizans hkimiyeti ksa sre iinde son bulmufltur.
Baskc, M. Murat, Bizans Dneminde Anadolu ktisadi
ve Sosyal Yap (900-1261), Phonix yaynlar, Ankara,
2009.
Demirkent, Ifln, Bizans, Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi (DA), C.6, stanbul 1992, s.230-244.
Demirkent, Ifln, Hal Seferleri, Dnya yaynclk,
stanbul 1997.
Khoniates, Niketas, Histoira (Ioannes ve Manuel
Komnenos Devirleri), Trke ev. Fikret Iflltan, TTK.
yaynlar, Ankara 1995.
Khoniates, Niketas, Tarih, Trke ev. Ifln Demirkent,
Niketas Khoniatesin Historias (1195-1206), Dnya
yaynclk, stanbul 2004.
Kymen, Mehmet Altay, Byk Seluklu mparatorluu
Tarihi, C. I, TTK yaynlar, Ankara 1993.
Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Trke ev.,
Fikret Iflltan, TTK. yaynlar, Ankara 1991.
Pakhymeres, Georgios, Relations Historiques, C.I, notlar
Albert Failler Franszca ev. Vitalien Laurent, Paris
1984.
Runciman, Steven, Hal Seferleri Tarihi, C.I-II, Trke
ev., Fikret Iflltan, TTK. yaynlar, Ankara 1989, 1992.
Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slm
Medeniyeti, Boazii yaynlar, stanbul 1996.
Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye,
Boazii yaynlar, stanbul 1996.
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Son hanedan Paleologoslar ynetiminde Bizans - Osmanl iliflkilerini aklayabilecek;
Bitinya blgesinde bir devlet olarak Osmanllarn douflunu ve Bizansla iliflkilerini aklayabilecek;
Bizansta yaflanan i savafllar ve Bizansn Osmanl vassal haline gelmesini
tartflabilecek;
Bizansn son yllarn ve stanbulun fethini aklayabileceksiniz;
Anahtar Kavramlar
Paleologos Hanedan
Osmanlnn douflu
Bizansn Osmanl Vassal
Bizansn kfl
Kiliselerin birleflmesi/ Union sorunu

stanbul muhasaralar
stanbulun fethi
indekiler
Bizans Tarihi
Bizans-Osmanl
liflkileri
SON HANEDAN
PALEOLOGOSLAR YNETMNDE
BZANS
BZANS BTNYASI VE OSMANLI
BEYL
BZANSTA SAVAfiLAR VE
OSMANLI VASSALLII
BZANSIN SON YILLARI VE
STANBULUN FETH
Bizans-Osmanl liflkileri
SON HANEDAN PALEOLOGOSLAR YNETMNDE
BZANS
VIII. Mihail Paleologos ve Bizansn Yeniden Kuruluflu
Bizansn son imparatorluk ailesi Paleologos slalesidir. znik mparatorluu dneminde ordu komutan olarak devlete hizmet eden Mihail Paleologos, siyaseten
iniflli kfll bir izgi izlemesine ramen Laskaris ailesi ve saraya her zaman iin yakn oldu. 1258 ylnda znik mparatoru II. Teodoros Laskaris ld zaman varisi
olan olu IV. oannis Laskaris henz sekiz yaflnda imparatorluk tahtna oturdu ve
ona Yorgios Muzalon naip olarak atand. Cesur bir asker, ihtirasl bir devlet adam
ve genifl bir evresi olan Mihail Paleologos, Muzalonu ksa srede bertaraf ederek
ocuk yafltaki mparatora naip olmakta glk ekmedi. Naiplikle de yetinmeyen
Mihail, 1259 ylnda ortak imparator olarak ta giydi. Meflru imparatorun varlna
ramen artk imparatorlukta gerek gcn sahibi ve tek otorite VIII. Mihail Paleologos idi (1259-1282). Bylece Bizansn son dnemine damgasn vuran ve kaderine hkmeden Paleologoslar hanedan dnemi bafllamfl oldu (Nicol, 1999, 33-34).
znik mparatorluu ve Bizansllar iin tek nemli mesele stanbulun geri alnmas ve Bizans mparatorluunun eski baflkentinde yeniden ihya edilmesiydi. stanbulu koruyan tek fley surlarnn afllmazl ve savunmaya elveriflli konumuydu.
Bununla birlikte Latin mparatorluunun yklmas zaman meselesi olarak grlyordu. stanbula sahip olma konusunda dier komflu rakiplerine gre daha avantajl olan znik mparatorluu adna 1260 ylnda VIII. Mihail Paleologos bir denemeye girifltiyse de, donanmann olmayfl ve savunma sistemlerinin gl oluflu
dolaysyla bu girifliminden vaz geti (Dikici, 2007, s. 384-385). Sahip olduu byk deniz gcyle Venedik, karlar gerei, stanbuldaki Latin ynetiminin hem
sadk mttefiki hem de koruyucusu durumundayd. Bundan dolay imparator VIII. Mihail Paleologos, Venedik tehdidini Cenevizle ittifak yaparak etkisizlefltirmeyi
dflnd. Mart 1261de Cenevizlilerle bir anlaflma yapld (Ostrogorsky, 1999, s.
415). Bu anlaflmayla Ceneviz, Bizansllara askeri yardm taahhdnde bulunurken,
Bizans topraklar zerinde byk ekonomik ayrcalklar elde ediyor ve gmrklerden muaf tutuluyordu. Anlaflmadan saladklar avantajlarla Cenevizliler, imparatorluk snrlar ierisinde stanbulun Latinlerden geri alnmas beklenmedik bir flekilde gerekleflti. mparator VIII. Mihail, Aleksios Stratigopulos adl komutan kk bir birlikle Bulgaristan snrn kontrol etmesi ve stanbula iliflkin istihbarat
130
Bizans Tarihi
toplamas iin grevlendirdi. Aleksios, stanbul yaknlarndayken flehirdeki Venedik filosu ve askeri birliklerin Karadeniz tarafna sefere gitmifl olduunu ve flehrin
tamamen savunmasz bir vaziyette bulunduunu grd. Bu frsat karmayan
Aleksios emrindeki az saydaki askerle ani bir baskn yaparak 25 Temmuz 1261
gn stanbulu zapt etti (Dafl, 2006, s. 43). fiehirdeki Venedik Mahallesi yakld ve
stanbulda bulunan Latinler, son Latin imparatoru II. Baudoiun Courtenay da dhil olmak zere katlar. stanbulun kurtarld haberi Nifte (Kemalpafla) bulunan
mparator VIII. Mihail Paleologosa mjdelendi. VIII. Mihail byk bir sevinle 15
Austos 1261de stanbula geldi. stanbulun geri alnmas ve Bizansn kadim baflkentinde yeniden ihya edilmesi halk arasnda byk bir coflku ve memnuniyetle
karflland. Kutlamalarn coflkunluu ierisinde VIII. Mihail Paleologos Ayasofyada
trenle bir kez daha imparatorluk tacn giydi ve olu Andronikosu veliaht ilan ettirdi. Tahtn yasal sahibi olan on bir yaflndaki IV. oannis Laskarisin ise gzlerine
mil ekildi ve bir kaleye hapsedildi (Ostrogorsky, 1999, s. 416). Bylece Bizansta
yeni bir hanedan, Paleologoslar hanedan kuruldu.
Bizans mparatorluu, stanbulu geri ald. Ancak Yunanistann bir ksm hl
Latinlerin elindeydi ve Batllar stanbulun kaybn kabullenmek niyetinde deillerdi. Balkanlarda Srplar ve Bulgarlar, Bizans iin dikkat edilmesi gereken rakipler olma zelliini koruyorlard. Bu durumun dourduu tehlikeleri imparatorluk
ynetiminin gslemesi zorunluluktu. Bunun iin maddi kaynaklara, askere ve
yetiflmifl insan gcne ihtiya vard. 1204 flgali srasnda stanbul korkun biimde yamalanmflt. Kamu binalar, kiliseler harap haldeydi. Latin ynetimi boyunca
flehrin imar iin yatrmda bulunulmamflt. ncelikle flehrin surlar tamir edildi ve
glendirildi. Halie gerilen zincir yenilendi. Yeni bir donanma inflasna baflland.
Tm bunlar iin yaplan byk harcamalarn yk halkn omuzlarna yklendi. Bu
arada daha nce Venediklilere flimdilerdeyse Cenevizlilere verilmifl olan imtiyazlar
dolaysyla Bizans ekonomisi gnden gne sarslmaya bafllad.
mparator VIII. Mihail Paleologos, Cenevizlilerle iflbirlii yaparak, yeni infla ettirdii donanmayla Egede Latinlerin elindeki adalara karfl seferler dzenletti. Adalardan birou Bizansn hkimiyetine alnd. Bu baflaryla yetinmeyen VIII. Mihail, Cenevizlilerin yardmyla kardefli Konstantinosu ierisinde befl bin Seluklu cretli askerinde bulunduu bir ordunun baflnda Moraya karfl gnderdi. lk bafllarda baz baflarlar elde edilse de savafln uzamas ve cretleri denmeyen Seluklu
askerlerinin saf deifltirmesiyle harekt bozgunla sonuland (Dikici, 2007, s. 391).
VIII. Mihailin byk masraflarla infla ettirdii donanma Venedikliler tarafndan yakld (Nicol, 1999, s. 170). Cenevizle ittifaktan bekledii fayday gremeyen Bizans
mparatoru, 1265te Venedikle anlaflma yapt. Fakat bu anlaflma da fazla uzun srmedi. Cenevizin gcn yeniden toparladn grnce bu defa 1267de yeniden
Cenevizle ittifak yapld. Bu anlaflmayla ticari ayrcalklarn yan sra Cenevizlilerin,
stanbulun hemen yan baflndaki Galataya yerleflmelerine izin verildi (Dafl, 2006,
s. 49). Galata ksa srede Cenevizin en nemli kolonisi oldu. Zaman ierisinde ticari faaliyetler ve bilhassa gmrk gelirleriyle zenginleflen Galata ekonomik ve askeri bir g olarak stanbul iin amansz bir rakip ve tehdit haline geldi. Bu anlaflma her ne kadar 1453e kadar devam etse de Bizansn Venedik ve Cenevizle, nce bir taraf sonra dier tarafla anlaflma yaparak durumu idare etme politikas her
defasnda kendisi iin askeri ve ekonomik byk kayplara yol amfltr.
stanbulda Bizansn egemenliini koruma konusunda, mparator VIII. Mihail
Paleologos, Sicilya ve Napoli Kral ilan edilen Anjou Dk Charlesn flahsnda
kuvvetli bir rakiple karfllaflt. Eski Latin imparatorluunu yeniden kurmak iin
6. nite - Bizans-Osmanl liflkileri
Charles, sabk Latin imparatoru Baudouin, Mora, Epir ve Tesalyadaki Batl egemenler, Bulgarlar ve Srplar yani Bizansn btn rakiplerini bir araya getirerek
gl bir ittifak kurdu (Ostrogorsky, 1999, s. 420-421). Durum Bizans iin byk
tehlike arz ediyordu. Bu srada Papalk makamna oturan IV. Clemensn union taraftar olmas VIII. Mihaile Bizans diplomasisini ustalkla kullanma imkn verdi.
Roma ve stanbul Kiliseleri arasnda ayrln yafland 1055 ylndan beri kiliselerin birlefltirilmesi fikrinden vazgeilmemifl ve eflitli defalar bu uurda giriflimler
yaplmflt. fiimdi kiliselerin birlefltirilmesi konusunu VIII. Mihail Paleologos, Bizansn zerine ken tehdidi bertaraf etmek iin bir vasta olarak kullanyordu
(Dafl, 2006, s. 50-51). Papa IV. Clemens ve onun halefi X. Gregoirus, Latin imparatorluunun yeniden kurulmasndan ziyade Ortodoks ve Katolik kiliselerinin birlefltirilmesine ncelik veriyorlard.
VIII. Mihail Paleologos, olu Andronikosu Macar kralnn kzyla evlendirdi. VIII. Mihail, o sralarda dul olan Bulgar aryla yeeni Mariay nikhlad. Bylece Batdan Bizans zerine ken tehdidi biraz olsun azaltt. Douda ise Mool tahakkm altnda gnden gne kmekte olan Seluklu Sultanlndan Trkmenlerin
aknlar Bizans iin byk endifle kayna idi. mparator VIII. Mihail bu defa gayri
meflru kz Mariay 1265 ylnda Mool Han Hlaguya efl olarak gnderdi. Mool
hkmdar vastasyla Anadoluda Trkmenleri durdurmay umut ediyordu. Fakat
Maria, lhanl sarayna gittii zaman Hlagu lmflt. Yerine geen Abaka, onu zevcelie kabul etmekte bir saknca grmedi. On befl yl kadar lhanl saraynda kalan
Maria, eflinin lm zerine yeniden stanbula dnd (Dikici, 2007, s. 392).
Dier taraftan VIII. Mihailin union mzakerelerinde btn uzatma abalarna
ramen, Papa X. Gregoriusun kararll ve Anjoulu Charlesn yaratt tehdidin
ciddiyet kazanmas zerine bir karar almas gerekti. 1274te Lyonda yaplan grflmelerden sonra kiliselerin birlefltirildii ve Roma Kilisesinin inancnn kabul edildiine dair bir anlaflma imzaland. Bylece iki yzyldan fazla bir sredir zerinde
tartfllan Romann stnlnde kiliselerin birleflmesi kabul edilmifl oldu (Nicol,
1999, s. 58-61). Bu birleflmenin tek faydas Charles dAnjou tehdidinin bir sreliine bertaraf edilmesi oldu. Bunun dflnda union Bizans iin yeni ve daha derin sorunlarn domasna yol at.
Papaln stnl altnda kiliselerin birleflmesine Bizans halk ve Ortodoks
kilisesi fliddetle karfl kt. VIII. Mihail Paleologos, stanbul kilisesi tarafndan aforoz edildi. mparator, birleflmeye karfl kanlara fliddetle cezalandrmaya bafllad.
Bu durum Bizans ynetimiyle halknn karfl karflya gelmesine neden oldu ve byk bir i buhran dourdu. Birleflmeye direnen ruhbanlar, aristokratlar, halk ve
hatta imparatorluk ailesinden baz kimseler zindanlara atld veya srgne gnderildi. Katolik olmay kabul eden VIII. Mihail Paleologos ynetimine en sert karfl kfl Anadoluda yafland. Burada daha nce bafllamfl olan bir muhalefet vard. IV.
oannis Laskarisin feci biimde gzlerinin kr edilerek Laskarislerin tasfiye edilmesi karflsnda Patrik Arsenios, VIII. Mihaile tepki gstererek muhalefete bafllamflt. Katolik inancn resmen kabul edilerek halka ve Ortodoks kilisesine de zorla
dayatlmas karflsnda duyulan fke ve infial Arseniosu muhalefetle birleflti. Halkn ve Ortodoks kilisesinin tepkisini mparator VIII. Mihail Paleologos kan ve zulmle bastrp, Bizans halk ve ruhanileri zorla Katolik inanca sokmaya alflt (Dafl,
2006, s. 69). Bu politika zellikle Anadoludaki Bizansl halkn kendi z ynetimlerine karfl yabanclaflmasna ve Bizans mparatorluk ynetimine alternatif olabilecek glere meyletmesine yol at. Nitekim Bat Anadoluda sarslan imparatorluk
otoritesinin brakt boflluu nceleri Trk kaynaklarnda Tekfur olarak adland-
131
union: Szlk manas birlik,

birleflme olan union kelimesi
Ortaa boyunca Katolik ve
Ortodoks kiliselerin birleflme
dflncesi anlamnda
kullanlmfltr.
Tekfur: Ta taflyan
anlamndaki Ermenice
Takavor kelimesinden gelen
Tekfur szc, Trk
kaynaklarnda validen
imparatora kadar Bizansl
yneticileri ifade etmek iin
kullanlmfl bir unvandr.
132
Bizans Tarihi
rlan Bizansl feodaller doldurdu. Sonra ise Bizansl halk kendilerine din ve inan
zgrl tanyan Trk beylerinin tebaas olmakta saknca grmedi.
1280li yllara gelindiinde Bat Anadoluda Trk ilerleyifli Bizans iin tehlikeli
bir hal aflmflt. Mool istilas nnden Anadoluya srklenen Trkmenler kalabalk kitleler halinde batda Bizans snrlarnda ylmfllard. Bu Trkmenler Moollar karflsnda baflarsz olunca Bizansa karfl gaza ve aknlarda bulunuyorlard. VIII. Mihailin, Avrupadan gelen Latin tehdidine ncelik vererek, Laskarisler zamannda Anadoluda kurulan savunma sistemlerini ihmal etmesi ve Anadoludan Balkanlara asker nakletmesi, Trkmenlerin fetihlerini kolaylafltrmflt. Daha 1261 sonrasnda Mentefle Bey idaresindeki Trkmenler, Bat Anadolunun merkezden olduka uzak bir blgesi olan ve daha sonra Mentefle olarak bilinecek Karia blgesini fethetmifllerdi. Kariadan kuzey istikametine ynelik Trkmen ilerleyifli gittike nlenemez hale geliyordu. Egede Germiyan oullar salamca yerleflmiflti.
Doudan Ege denizi istikametinde de Trkmenler Bizans zorluyorlard. Sakarya
boylarnda ylan Trkmenlerin hedefinde Bitinya blgesi vard. stanbulu besleyen bu blge Bizans iin hayati bir neme sahipti. Durumun ok ciddi boyutlara
ulaflmas zerine VIII. Mihail, imparatorluunun son yllarnda bu blgeye bir sefer dzenleyerek Sakarya boylarn tahkim etmeye alflt (Dafl, 2006, s. 56).
VIII. Mihail Paleologosun, ieride halkyla karfl karflya gelmesi pahasna yrtt Batyla union siyaseti de bir sre sonra iflas etti. 1281 ylna gelindiinde
Bizans ykma planlarndan hi vazgemeyen Charles dAnjou Avrupann en gl hkmdar idi. Romada Papalk makamna oturan IV. Martinusun halefleri kadar kiliselerin birlii siyasetine nem vermemesi Charlesa planlarn uygulama frsat verdi (Ostrogorsky, s. 1999, 428). Venedikliler, Srplar ve Bulgarlarn da desteini alan Charles dAnjou, Bizansa karfl Adriyatik ynnden lmcl bir saldr
bafllatt. Bizans ar kayplara maruz kald. VIIII. Mihail, bunun zerine Charles
dAnjounun rakibi Aragonlularla temas kurdu. Charlesa karfl kullanlmak zere
Aragon Kralnn damad Petere donanma infla etmesi iin para yardmnda bulundu. Sicilyada faaliyet gsteren Bizansl ve Aragonlu casuslar halk Charlesn ynetimine karfl isyan etmesi iin ustaca kflkrttlar. 1282de Charlesn, Bizans seferini
finanse etmek zere halka yeni vergiler yklemesi isyan ateflinin patlamasn daha
da kolaylafltrd. 31 Mart 1282de tarihte Sicilya kindisi diye bilenen isyan Palermoda bafllad. Kanl biimde devam eden isyanda Sicilyada, Charles dAnjouya
bal btn Franszlar yok edildi. Bizans ykarak Roma imparatoru olma hayalleri besleyen Charles bir anda kendi hkimiyetinin yklflna tank oldu (Dikici, 2007,
s. 395-396). Bizans mparatorluu bylece byk bir tehlikeyi daha atlatt.
II. Andronikos (1282-1328) ve Devleti Yaflatma abalar

VIII. Mihail Paleologos 1282 ylnda ld. Yerine olu II. Andronikos Paleologos
(1282-1328) geti. Yeni imparator tahta getiinde Batdan gelen Latin tehdidi nemini kaybetmiflti. Ancak bu uurda devlet hazinesi boflaltld gibi halktan toplanan vergiler de harcanmflt. II. Andronikos babasndan, hazinesi bofl, maliyesi kmfl ve halkyla union meselesi dolaysyla kavgal bir imparatorluk devralmflt.
II. Andronikos tahta getikten sonra artk hibir nemi kalmamfl olan kiliselerin birlefltirilmesi siyasetine son verdi. mparatorluk genelinde Ortodoks inancn
geerli olduunu ilan etti ve Katolik inancn kabul edilmesi dolaysyla muhalefet
eden halk ve ruhbanlar yeniden kazand. Arseniosularla da anlaflarak dini anlaflmazlk nedeniyle yaflanlan atflmalara son verdi. Mali adan kntden kmann yolu olarak Bizans paras iperpironun ayarnn dflrlmesi grld. Parann
ayarnn bozulmas fiyatlarn olaanst ykselmesini ve halkn yoksullaflmasn

beraberinde getirdi (Ostrogorsky, 1999, s. 447). Venedik ve Cenevize salanan imtiyazlar, Bizans ekonomisini bu iki deniz cumhuriyetinin tahakkmleri altna almasna neden olmufltu. Baflta gmrk vergileri olmak zere birok vergiden muaf
olan Venedikli ve Cenevizli tccarlar lke genelinde ucuza hammadde alarak,
kendi mamul rnlerini karl biimde pazarlyorlard.
mparator II. Andronikos, harcamalar azaltarak mali adan tasarruf salayp
hazineyi rahatlatmak iin donanmay lavetti. mparator, mttefiki Cenevizin gl donanmasna gvenerek byle bir tasarrufta bulundu (Dafl, 2006, s. 122). Fakat
bu hata ileride Bizans iin vahim sonular dourdu. Bizansn askeri bakmdan zayflamas sadece denizde deil karada da kendini gsterdi. Aristokratlar lehine vergi muafiyetleri tannmas, kk arazi sahiplerinin daha fazla vergi yk altna girmesini beraberinde getirdi. Vergilerini deyemeyen kyller topraklarn aristokratlara satarak onlara bal yar hr bir statye dfltler. Pronia sahipleri de gnden gne imtiyazlar elde ederek asker yetifltirme ykmllklerinden kurtuldular.
Feodalleflme ve pronia sisteminin bozulmas devletin asker ihtiyacn yabanclardan salanan cretli askerlerle gidermesini gerektirdi (Ostrogorsky, 1999, s. 444445). cretli askerle lkenin savunmasn salamak ise bafll baflna byk bir riskti zira bu tr askerler kim daha fazla cret derse ona hizmet ediyorlard.
Bafllangta II. Andronikosun dfl politikasnn esas da Batya ynelik oldu. stanbul zerinde hak iddia edebilecek Latin ailelerle anlaflma yoluna giden II. Andronikos, Selanik Latin Krall ailesinden Yoland (ren) de Monferrat ile evlenmiflti. Bu aile stanbuldaki haklarndan kzlar ve torunlar lehine feragatte bulundu.
Artk bundan sonra stanbulu iflgal etme planlar yapanlar batda fazla arlklar
olmayan kimselerdi. Balkanlarda Milutin (1282-1321) ynetimindeki Srbistann
Bizans iin tehlike oluflturmas, II. Andronikosun diplomasi siyasetiyle nlendii
gibi gl bir de mttefik kazand. Andronikosun henz befl yaflndaki kzyla Milutin evlendirildi. Akrabalk tesisi iki devlet arasnda barfl ve ittifak yaplmasna vesile oldu (Ostrogorsky, 1999, s. 451-452).
1296 ylnda Venedikle Ceneviz arasnda savafl kt. Bizans da Cenevizin mttefiki sfatyla bu savaflta yer ald. Fakat 1299da Ceneviz Venedikle barfl anlaflmas yaparak, savaflta Bizans yalnz brakt. Donanmay lavetmenin ne kadar vahim
bir hata olduunu tecrbe etmifl bulunan Bizans, Venedik karflsnda ar bir malubiyete urad. 1302 ylnda imzalanan barfl anlaflmasyla Venedik hem yklce
bir savafl tazminat kopard hem de Bizans lkesinde ticari ok byk ayrcalklara sahip oldu (Nicol, 1999, s. 120-121). Bu arada Cenevizliler de sahip olduklar
imtiyazlar koruduklar gibi stanbulun karflsnda bulunan kolonileri Galatay salam bir surla evirerek buray Bizans baflkentine rakip bir flehir haline getirdiler.
Ancak Anadoluda bafllayan Trk fetihleri Bizans iin daha ar tehlikelerin habercisiydi. Kariadan kuzeye doru, Egeden ky Egeye, Sakarya boylarndan
Bitinya yresine Trkmenler srekli aknlarda bulunuyorlar, Trallis (Aydn), Magnisia (Manisa), Filadelfia (Alaflehir), gibi flehirler Trk hcumlarnn hedefi oluyordu. Trk ilerleyifli Bat Anadoluyu ylesine kaplamflt ki bu flehirler ve Karadeniz
Erelisi, Foa, zmir, Bursa, znik gibi mstahkem kale ve flehirler Trk seli ortasnda kalmfl adacklar gibiydi (Ostrogorsky, 1999, s. 454). II. Andronikos Bat Anadolunun savunulmas iin byk bir gayret ierisine girdi. Ortak imparator olarak
ilan ettii olu IX. Mihaili cretli Alan birlikleriyle Anadoluya gnderdi. Fakat bu
teflebbs Bizansn askeri bakmdan byk bir acziyet ierisinde olduunu gstermekten baflka ifle yaramad (Dafl, 2006, s. 124-125). Trkler karflsnda malup olan
133
Pronia: Mali ve askeri

adan Bizansta 12.
yzyldan sonra grlmeye
bafllanan Pronia kavramyla
daha ok devlete ait
topraklarn askerlik hizmeti
karfllnda zel kiflilere
tahsis edilmesi sistemi
anlafllmaktadr.
134
Bizans Tarihi
Katalan: Gnmzde
spanya - Fransa snrnn
Akdenize bakan sahillerinde
bulunan ve tarihte
Katalanya olarak
adlandrlan blgenin
halkna verilen addr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Alanlar, yama hrslarn Bizansl halk zerinde tatbik ettiler. On drdnc yzyln ilk yllarnda Bizans iin en byk kayp hi flphesiz Bitinyann da dahi olduu Anadoludaki topraklarnn Trklerce fethiydi.
Bu srada spanyada Aragonlular hesabna cretli asker olarak alflrlarken yaplan barfl sonrasnda Roger de Flor komutasndaki Katalan birlikleri iflsiz kalmfllard. Roger de Flor, Bizans iin cret mukabilinde Trklere karfl savaflmak zere
II. Andronikosa baflvurdu (Ayn, 2009, s. 27-29). Bu teklifi byk bir memnuniyetle kabul eden Bizans mparatoru, 6.500 kiflilik Katalan birliklerinin stanbula
gelmesini salad. Yaplan anlaflma gerei dokuz ay Bizans iin askerlik yapacak
olan Katalanlarn drt aylk cretleri peflin dendi. Katalan flef Roger de Flor, mparatorun yeeni Maria ile evlendii gibi nce mega dk daha sonra da sezar unvanlarna da sahip oldu.
1304 yl bafllarnda Erdekte Anadoluya kartlan Katalan taifesi buradan doruca Trklerin kuflatmas altnda bulunan Alaflehire yneldiler. Katalanlar ilk bafllarda Trklere karfl baflarlar kazandlar. Bilmedikleri savafl teknikleri ve aralaryla savaflan Katalanlar karflsnda baflarsz olan Trkmenler geri ekildiler (Ayn,
2009, s. 35-45). Bizans, Bat Anadolunun nemli bir ksmn muhafaza etme imknna kavuflmufl grnmekteydi. Fakat kazandklar askeri baflarlarn etkisiyle Katalanlar Bizansl halk ve flehirleri de yama etmeye baflladlar. Manisaya saldrarak buray kontrolleri altna aldlar. Onlar Geliboluya gemeye glkle ikna edildiler. 1304/05 Kfln Geliboluda geirip tekrar Anadoluya sefer yapma planlar yaplyordu. Dier taraftan Bizansllar arasnda Katalanlara karfl gittike tepkinin fliddeti artyordu. Katalanlar da cretlerinin dzenli denmemesinden flikyetiydiler.
Ortak mparator IX. Mihail, Katalanlara dflman olmufltu. Edirnede saraynda IX.
Mihail, bir suikastla 1305 ylnda Roger de Floru ldrtt (Ayn, 2009, s. 57-59).
Bylece Katalan taifesinin dalaca ve etkisiz hale geleceini dflnyordu. Fakat bu cinayet Bizansa ok pahalya mal oldu. Katalanlar, Bizans birliklerini malup ederek fleflerinin intikamn almak iin Trakyay korkun biimde yama ve
kymdan geirdiler. ki yl boyunca Trakyada terr estiren Katalanlar, 1308 yaznda Selanike saldrdlar. fiehri dflremediler ama Atos Manastrlar da dhil olmak
zere evreyi korkun biimde talan ettiler. Buradan Tesalyaya ilerleyen Katalanlar, daha gneye inerek Atinay zapt ettiler ve burada yaklaflk doksan yl hkm
srecek olan Katalan Devletini kurdular (Nicol, 1999, s. 145).
Bizansn askeri
ekonomik bakmdan gszl ne tr geliflmelere yol amfltr?
SIRA ve
SZDE
BZANS BTNYASI VE OSMANLI BEYL
D fi N E L M dousunda kalan ve Bizans dneminde bafllangta Kadky,

Bitinya, stanbulun
znik, zmit, Bursa illerini kapsarken daha sonra bunlara ilaveten Bilecik, Sakarya,
Dzce, Bolu,S Zonguldak
ve Bartn yerleflimlerini de iine alan blgenin addr. UyO R U
gun iklim koflullaryla yl boyunca yafl alan blgede tarm yapmaya elveriflli verimli vadi ve ovalar mevcuttu. Baflta Sakarya nehri olmak zere akarsu bakmndan
DKKAT
da zengin olan blgede irili ufakl birok gl de bulunuyordu. Bitki rtsnce zengin olan blgede dalar ormanlarla kaplyd. Kydaki Gemlik, Mudanya ve zmit
SIRA SZDE
nemli limanlard.
Bursa, znik, zmit, Bilecik, blgenin nemli flehir ve kasabalarndand. Baflta tahl olmak zere blgede retilen tarm rnleriyle sadece blge
flehirleri deil stanbul da besleniyordu. Elveriflli corafyas ve verimli arazileriyle
AMALARIMIZ
Bitinyann flehir ve kyleri her zaman kalabalk nfusa sahip olmufltu. Laskarisler
zamannda stanbuldan kaan Bizans aristokrasisi ve kilisesine ev sahiplii yapan
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
znik flehri, Hristiyanln amentsnn belirlendii znik Konsilinin yapld yer

olarak Bizansllar iin kutsal nitelikteydi. Bitinya blgesi 1071 Malazgirt Savaflnn
hemen ertesinde Trk aknlarna sahne olmufl ve 1075te fethedilen znik Trkiye
Seluklarnn ilk baflkenti haline gelmiflti. Hal Seferleriyle, Trkler Bat Anadolu,
Bitinya ve znikten ekilmek zorunda kalmfllard. On drdnc yzyln hemen
ncesinde Bat Anadolu snrlarna ylmfl bulunan Trkmenler, blgede kalc
Trk egemenliini kurmak iin kesif gaza ve akn faaliyetlerine baflladlar. Bu gaza ve aknlar Bat Anadoluda Trkmen Beyliklerinin kurulmasyla sonuland. Bu
beyliklerden biri de Bitinyada Osman Gazinin kurduu Osmanl Beylii idi.
Bilindii zere ilk Osmanllarn Bitinya yresine geliflleri efsanelerle rldr.
Kaynaklarda Sultann diye bahsedilen Eskiflehir blgesine gelen Osmann babas Erturul Gaziye, Seluklu sultannn, yapt yardmlarn karfll olarak St ve
Domaniin yurtluk olarak verildii anlatlmaktadr (H. nalck, 2010b, s. 114). Bu
srada Bitinya blgesi zerinde Bizans merkezi imparatorluk ynetiminin nfuzu
sarslmflt. Her biri adeta bamsz hareket eden, Trk kaynaklarnda Tekfur olarak adlandrlan Bizansl feodaller otorite sahibi olmufllard. Babasnn lmnden
sonra Osman Bey, bu tekfurlardan kimileriyle iyi iliflkiler gelifltirirken kimilerine
karfl da gaza yapmaya bafllad. 1288 ylnda Eskiflehirin batsnda yer alan Karacahisar Osman Bey fethetti (H. nalck, 2009, s. 12). 1290l yllarda Osman Gazinin
yrtt gaza faaliyetleri baflarl sonular verdi. 1299 ylnda Bilecik, Yarhisar,
Yeniflehir, negl Osman gazi tarafndan fethedildi (H. nalck, 2009, s. 13). Bu baflarlar Osman Gazinin flhret kazanmasna ve kendisine kalabalk gazi ve Trkmenlerin katlmalarna yol at gibi elde edilen ganimetler dolaysyla ekonomik
kazanlar da salyordu. Osman gazi, bu flekilde gnden gne gcn arttrarak
Bitinyada, salam surlarla evrili znik ve Bursa gibi flehirlerin haricindeki btn
krsal alanda egemenliini kurmay baflard.
Bu tehlikeli durum karflsnda Bizans mparatorluk ynetimi askeri nlem almaya alflt. Muzalon komutasnda ounluunu cretli Alanlarn oluflturduu 2000
kiflilik bir kuvvet Bitinyaya gnderildi. Bu Bizans ordusunu Osman Gazi, 5000 kiflilik bir kuvvetle Yalova civarnda Bizansllarn Bafeus, Trk kaynaklarnn Koyunhisar adn verdikleri mevkide karfllad. 27 Temmuz 1302de yaplan savaflta zafer
Osman Gazinin oldu. Bozguna urayan Bizans birlikleri zmite ekildiler. Bu savafl dolaysyla Osmanl mparatorluunun kurucusu Osman Gazinin ad adafl
bir kaynakta ilk defa zikredilmektedir. Bafeus zaferi Bitinyada Osmanl Beyliinin
egemenliini ilan etmesi anlamn da taflyordu. Geri, Trklerin yksek surlar aflacak teknik ve silahtan yoksun olmalar dolaysyla mstahkem zmit, znik, Bursa,
Ulubad gibi flehirler hl Bizansllarn kontrlndeydi. Fakat bu flehirlerin dflndaki tm Bitinya topraklar artk kesin biimde Osmanllarn eline gemiflti.
1302 yl baharnda mparator II. Andronikosun olu IX. Mihailin cretli Alan
birlikleriyle ky Ege blgesini Trkmen aknlarndan kurtarmak iin tertipledii sefer de Manisada hsranla neticelenmiflti. Hem bu bozgun hem de Bafeus yenilgisinden sonra Bat Anadoluda Bizansl halk arasnda byk bir kargafla dodu ve
kalabalk halk kitleleri Trkmenlerin ilerleyifli karflsnda g ederek kylara ylp Avrupa yakasna gemenin arelerini aradlar. Trakya ve stanbul Anadoludan
gelen snmaclarla doldu (Nicol, 1999, s. 135). Biraz stte deinilen Katalan seferi Bat Anadoluda ksa bir sre iin durumu Bizans lehine evirdiyse de Katalanlarn Anadoludan ekilmelerinden sonra Trkler Bat Anadoluyu kalc biimde
fethettiler.
135
136
Bizans Tarihi
Bafeus savaflndan sonra Bidnos, Kestel ve Kite (Nilfer, rnl), Bursa ve Adranos (Orhaneli) gibi Bursa ovasnda bulunan yerlerin tekfurlar, Osman Beye karfl 1303 ylnda saldrda bulundular. Dimbos savaflnda (Bursann Kestel ilesinin
Erdoan ky) zafere ulaflan Osmanllar tekfurlarn son gayretlerini de sonusuz
braktlar. Dimbos savaflndan sonra Ulubata kadar Bursa ovas ve Uluda Trkmen yerleflmesine ald (H. nalck, 2010a, s. 36-38). 1304 ylnda Lefke, Mekece
ve Geyveyi fethetti (H. nalck, 2009, s. 10). Kariadaki Mentefle Beyliinden gelen
Sasa Bey 1304te Efesi ele geirdi. Ancak ok gemeden daha nce Germiyan Beyliine balyken sonradan kendi adna fetihlerde bulunan Aydn olu Mehmed
Bey, Sasann elindeki topraklar ald. Birgi, Tire ve Efese sahip olarak Aydnolullar Beyliini kurdu. 1317de Mehmed Beyin gazileri zmire kadar ulafltlar ve kentin akropolisini ele geirdiler. Mehmed Beyin olu Umur Gazi, 1329da zmirin liman kalesini de alarak flehrin fethini tamamlad. Manisa merkez olmak zere Lidya blgesinde Saruhan Bey egemenliini kurdu. anakkale Boaznn gneyindeki Mysia blgesinde Karesi Bey hkimiyetini tesis etti. Bat Anadoludaki Bizans
topraklarnn Trklerce fethine paralel olarak Batl gler de Egede kendi hesaplarna Bizanstan toprak koparttlar. Kbrstan atlmfl bulunan Saint Jean fivalyeleri 1308de Rodos adasn ele geirdiler. Aydnoullarnn istilasn nleme bahanesiyle Cenevizli Zaccaria ailesi de Bizansa ait Sakz adasna el koymakta bir saknca grmedi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bitinya blgesinin
Bizans iin nemi nedir?
SIRA SZDE
BZANSTA SAVAfiLAR VE OSMANLI VASSALLII

D fi N E L M
Savafl: ki Andronikosun Mcadelesi

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Anadoluda Trk
S O R Ufetihleri srerken ve Balkanlarda Katalan istilas sonrasnda istikrar kurulamamflken Paleologos hanedan ierisinde bafllayan anlaflmazlklar Bizans mparatorluunu kt bir duruma srkledi. II. Andronikos kendisine halef
DKKAT
olarak olu IX. Mihaili semiflti. Mihailin olu ve dedesiyle ayn ad taflyan gen
Andronikos da babasndan sonraki veliaht olarak ilan edilmiflti. Gen AndroniSIRA SZDE
kosun sorumsuz
ve sefih yaflants bir aile dramna sebebiyet verdi. Gen prensin
sorumsuzluu kardeflinin ldrlmesine neden oldu. Bu ac babas IX. Mihailin de
yaflamnn sonunu hazrlad. Tm bunlarn sebebi olarak grlen gen AndroniAMALARIMIZ
kosun veliahtlk haklarn dedesi mparator II. Andronikos almak istedi. Ancak
baflta Kantakuzinos, Siryannis ve Sinadinos olmak zere Bizans aristokrasisi arasnda gen Andronikosun bir hayli taraftar vard.
K T A P
mparator II. Andronikosun uygulamaya koyduu yeni vergi politikasndan
dolay bilhassa Trakya ve Makedonyada hoflnutsuzluk da vard. Bu durum gen
Andronikosa sempatiyi artrd ve ona taraftar olanlarn saysn oaltt. En nihayeTELEVZYON
tinde 1321 ylnda gen Andronikos, baflkentten ayrlarak Edirneye geldi. Her birisi byk toprak sahibi olan Kantakuzinos, Siryannis ve Sinadinos her trl harcamay yaparak, Bizans mparatorluunda iktidarn deiflmesini salamak zere
N T Ekuvvetleri
RNET
gerekli askeri
toplamay baflarmfllard. Bu birliklerin baflna geen gen
Andronikos Trakya halkna cmert vaatlerde bulunarak vergi muafiyetleri bahflederek kendisine ynelik halkn desteini bsbtn arttrd (Ostrgorsky, 1999, s.
461). mparator, isyann stanbula bulaflmasndan endifle ediyordu. Gen Andronikosa bal birliklerin Silivriye gelmesi zerine 6 Haziran 1321de dede ve torun
Andronikoslar arasnda anlaflma saland. Buna gre mparatorluk ikisi arasnda
N N
paylafllacakt. Yafll mparator II. Andronikos stanbulda, gen Andronikos ise

Edirnede hkm sreceklerdi (Nicol, 1999, s. 167). Ortak mparator ilan edilen torun, III. Andronikos olarak ta giydi dfl dnyaya karfl imparatorluun birliini korumak adna, dflifllerini yrtme hakkn II. Andronikos zerine ald. Zaman zaman aralarnda ufak apl atflmalar yaflansa da her iki imparator anlaflmaya befl
yl boyunca sadk kaldlar. Byk arpflmalar olmasa da baflta Trakya olmak zere mparatorluun Avrupa blmndeki savafl hali, tarm ve ticaret faaliyetlerini
olumsuz etkilemifl Bizans ekonomisini adeta fel etmiflti. Mevcut haliyle bile olduka zayf durumdaki askeri birliklerin taht mcadelesi iin Trakya ve stanbulda
tutulmas ve btn dikkatlerin i mcadeleye verilmesi Anadoluda bir flekilde Bizansa bal kalmfl olan yerlerin de elden kmasna yol at.
Bitinya blgesinde mstahkem byk kentler dflndaki yerler Osmanl egemenliindeydi. Bursa, Ulubad, znik ve zmit gibi flehirlerin hem birbirleriyle hem
de baflkent stanbulla balants kalmamflt. Bu flehirlerin Bizans ynetiminde kalmasn salayan tek faktr Trklerin aflamadklar flehir surlaryd. Surlar ykacak
silah ve teknolojiye henz sahip olmayan Osmanllar, Bursay dflrebilmek iin
flehrin her iki yanna burlar infla ederek, flehre girifl ve kfllar engellediler. Bu
ablukaya Bursa alt yl dayand. En nihayetinde 1326 Nisannda ktlk ve alktan
bunalan flehir halk Osmanllara teslim oldu. Bizans merkezi ynetimi flehre ynelik Osmanl ablukasn krmak iin hibir askeri giriflimde bulunamad. Bursay
zapt eden Orhan Bey ynetimindeki Osmanllar flehri baflkentleri yaptlar (Nicol,
1999, s. 157). Vefat etmifl olan Osman Gazinin ebedi istirahat yeri olarak da Bursada Gmfll Kmbetin seilmesi flehri Trklerin nazarnda kutsallafltrd. Ertesi
yl depremde surlar yklan Ulubat (Lopadion) da Osmanllarn eline geti.
Bizansta iki imparator arasndaki iktidar mcadelesinin son safhas 1327 ylnda bafllayan byk atflmalar oldu. Bizansllar arasndaki i savafla dfl gler de
mdahil oldular. II. Andronikos, Srplarla ittifak yaparken III. Andronikos, Bulgarlarla anlaflt. II. Andronikosun, torununa karfl Makedonyada bafllatt saldr, Srp
yardm yetiflmeden datld. Makedonya ve Selanik III. Andronikosa itaat etti.
Baflkent stanbulda da II. Andronikosa karfl muhalefet ciddi boyutlara ulaflt. En
nihayetinde 24 Mays 1328 tarihinde stanbula giren III. Andronikos, dedesini tahttan ekilmeye mecbur etti (Dafl, 2006, s. 138). Bylece, byk askeri-ekonomik
kayplar ve imparatorluun zafiyete uramas pahasna Bizansta yeni bir imparator III. Andronikos (1328-1341) dnemi bafllamfl oldu.
Yeni mparator III. Andronikos, tahtn byk lde yakn dostu oannis Kantakuzinosa borlu idi. mparator, Kantakuzinosu Mega Domestikos unvanyla
kendisinden sonra en yetkili kifli konumuna getirdi. Mali skntdan kurtulmann
aresi olarak Bizans paras iperpironun deerinin bir kez daha dflrlmesi grld. Adli sistemde kapsaml bir reforma gidildi (Ostrogorsky, 1999, s. 464).
Bu dnemde Anadoluda Osmanllarn, Balkanlarda ise Srplarn Bizans mparatorluu aleyhine ilerleyiflleri dfl iliflkilerde damgasn vuran hadiselerdi. Bursay
zapt ederek baflkent haline getiren Orhan Bey, zniki dflrmek iin aba sarf ediyordu. Osmanllara bal zmit krfezi boyunca skdara kadar aknlarda bulunuyorlard. Trklerin ilerleyiflini durdurmak ve zor durumdaki zniki kurtarabilmek
maksadyla III. Andronikos ve Kantakuzinos harekete gemek zorunda kaldlar.
1329 Maysnda, stanbuldan ve Trakyadan toplayabildikleri sekiz bin kadar askerle skdara getiler. mparator III. Andronikos ve Kantakuzinos, zmit krfezi
boyunca gnlk bir yryflten sonra Pelekanona (Eskihisar) ulafltlar. Burada
yamalarda olduka elveriflli bir konumda Orhan Beyin ordusuyla mevzilenmifl
137
138
Bizans Tarihi
olduunu grdler. 10 Haziran 1329da iki ordu arasnda savafl bafllad. Orhan
Bey, ustaca savafl yneterek asl birliklerini arpflmaya sokmadan Bizans kuvvetlerini akflama kadar oyalad. Bizansllar geri ekilip ertesi gn Trkleri bulunduklar yamalardan indirerek eflit flartlarda arpflmay dflndler. Fakat geri ekilme
srasnda taarruza geen Trkler, Bizansllarn artlarna ar kayplar verdirdikleri
gibi mparator III. Andronikosu da dizinden yaraladlar. Onun yaralanmas orduda panik ve kargaflaya yol at. Kantakuzinos dzeni salamaya alfltysa da baflaramad. 11 Haziran 1329da malup Bizans mparatoru ve ordusu baflkente geri ekilmek zorunda kald (H,nalck, 2010a, 45 - 50).
Pelekanon savafl, bir Bizans imparatoru ile bir Osmanl hkmdarnn bizzat
karfl karflya geldikleri bir muharebe oldu. Bu savafl ve malubiyet Bizansa Bitinyada yerleflmifl bulunan Trklerin ilerleyiflinin askeri kuvvet kullanlarak durdurulamayacan gsterdi (Nicol, 1999, s. 180-181). Pelekanon zaferinden sonra znikteki Bizansllar bir sre daha dayandlar. En sonunda 2 Mart 1331de znik, Orhan Beye teslim oldu. Osmanllarn nlenemeyen ilerleyifli karflsnda mparator
III. Andronikos diplomasiye baflvurdu. Trler, znikten sonra zmiti bunaltmaya
bafllamfllard. mparator, 1333 Austosunda Osmanllarca kuflatma altnda tutulan
zmite gitti. Gizlice Orhan Beyle buluflan III. Andronikos, barfl yapmak iin mzakerelerde bulundu (Dikici, 2007, s. 411). Sonunda ylda on iki bin altn denmesi karfllnda barfl anlaflmas yapld (Nicol, 1999, s. 182). Bununla birlikte 1337
ylnda zmit de Osmanllara teslim oldu. Bylece Bitinyann tamamyla birlikte
Karadeniz sahillerine ve skdara kadar Kocaeli yarmadas Osmanllarn hkimiyetine girdi.
Balkanlarda ise Srplarn ilerleyifli bafllamflt. 1330 ylnda Kstendilde Bizansn mttefiki Bulgarlar ar bir malubiyete uratan Srp Krall Balkan corafyasnda stnl ele geirdi. Ertesi yl Srbistan tahtna oturan Kral Stephan
Duflan (1331-1355), Srp Kralln bir imparatorluk haline getirme siyaseti izledi.
Bizansa bal Makedonyaya saldran Duflan, Prilep, Kastoria, Ohrid ve Strumica
gibi nemli flehir ve kaleleri zapt etti. Selaniki kuflattysa da alamad. Bu srada kuzeyden gelen Macar tehdidi Duflan Bizansla barfl yapmaya zorlad. Makedonyada iflgal ettii flehirleri Srplarda kalmak kaydyla 1334 ylnda barfl anlaflmas
imzaland (Ostragorsky, 1999, s. 466).
III. Andronikos ve Kantakuzinos, donanmann olmayflnn Bizansa byk zararlar verdiini grmfllerdi. Bu nedenle donanma inflasna giriflildi. Bu donanma
sayesinde Bizans, Ege Denizinde yeniden kendini gsterdi. Bizzat mparator III.
Andronikosun katld seferle Sakz, Midilli ve Foa zerinde Bizans hkimiyeti
yeniden tesis edilemeye alflld. Bu srada Bat Anadoludaki Aydn, Mentefle, Saruhan ve Karesi gibi deniz gazalar yapan Trkmen Beylikleri, Bizansla ayn rakibe yani Latinlere karfl mcadele ediyorlard. zellikle Aydn olu Gazi Umur Bey,
dier beyleri de etrafnda toplayarak, sahip olduu donanmasyla Ege adalarnda
ve Yunanistandaki Latinlere karfl baflarlarla dolu seferler dzenlemekteydi. Kantakuzinosun teflvikiyle III. Andronikos, Umur Beyle grflerek bir ittifak anlaflmas yapt. Bu anlaflma sayesinde III. Andronikos ihtiya duyduu askeri kuvveti temin etme imknna kavufltu. Umur Beyin salad askeri kuvvetler sayesinde mparator III. Andronikos ve Kantakuzinos, Epirdeki ayrlk harekete son vererek
bu blgeyi yeniden Bizansa baladlar ve Tesalyada da Bizansn hkimiyetini yeniden tesis ettiler (Nicol, 1999, s. 187).
Savafl: Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos

III. Andronikos Paleologos 15 Haziran 1341 tarihinde vefat etti. Mteveffa imparatorun olu V. oannis henz ocuk yafltayd. Ona kimin naiplik yapaca konusu
byk bir anlaflmazla dnflt. mparatorun en yakn arkadafl ve ynetimde
ikinci kifli olarak Kantakuzinos niyabette hak iddia etti. Buna karfln mparatorie
Savoyal Anna, Patrik Kalekas ve Aleksios Apokavkos muhalif bir grup oluflturup
karfl ktlar (Dafl, 2006, s. 139). Bu srada Balkanlarda meydan gelen geliflmeler
dolaysyla Kantakuzinos, baflkentten ayrlp Trakyaya geti. Bunu frsat bilen muhalifler onun niyabetten atldn ilan ederek stanbulda kendilerini baflnda olduu bir ynetim kurdular. Kantakuzneosun stanbuldaki mal mlk yamaland
ve taraftarlar tutukland. Bu meydan okuma karflsnda Kantakuzinos boyun emedi Dimetokata kendisini imparator ilan ettirdi. Bununla birlikte meflruiyetten
ayrlmamak iin protokolde nce meflru mparator V. oannisin adn zikrettirmeye de zen gsterdi.
1341 ylnda Kantakuzinos ve mparatorie Anna etrafnda toplanp Apokavkosun nderliinde faaliyet gsteren muhalefet arasndaki i savafl dierlerine gre iki bakmdan farklyd. ncelikle bu i savafla dfl gler etkin biimde katldlar ve kimin Bizansta iktidar olacan onlar belirlediler. kincisi bu i mcadelede
Bizans halk nceleri hi olmad kadar kamplara ayrldlar. Zenginler, toprak
aalar ve aristokrasi Kantakuzinosa destek verirken tccar, esnaf, zanaatkr ve bu
kitleler muhalif grubun yannda yer ald. Apokavkosun kflkrtt yoksul halk kitleleri Trakya ve Makedonyada Kantakuzinos yandafl olan aristokratlara saldrdlar. Halk ayaklanmas karflsnda Kantakuzinos ve aristokrasi aresiz kald (Nicol,
1999, s. 206).
savafln bafllarnda Kantakuzinos bir seri malubiyete urad. Dimetokadan
stanbula yapmak istedii askeri harekt Bulgarlarn ifle karflmas nedeniyle Edirne yaknlarnda baflarszlkla sonuland. Selanikte ayaklanan ve kendilerine Zelot ad verilen yoksul halk kitlesi Kantakuzinos yanllarn flehirden atarak adeta
kendi ynetimlerini kurdular. Bu zor durumda Kantakuzinos, Srplarn yardmn
arama yoluna gitti. Srp Kral Duflan, yapaca yardmlara karfllk Makedonyada
byk toprak tavizleri talep etti. Askeri yardm karfllnda bu talepleri kabul eden
Kantakuzinos Srplarla mttefik oldu (Ostrogorsky, 1999, s. 475). Fakat 1342 ve
1343 yllarnda Kantakuzinosun Srp askerleriyle Sereze karfl yapt harektlar
baflarszlkla sonuland. Buna ramen Tesalya ve Yunanistandaki aristokratlar
onun imparatorluunu tanyarak desteklerini sundular. Bu destekle Kantakuzinos
ayakta kalrken, Srp Kral Duflan saf deifltirdi. Duflan, stanbuldaki Apokavkos liderliindeki niyabet ynetimiyle ittifak yapmakta saknca grmedi. Hatta olu ve
veliaht Uroflu, V. oannisin kzkardefliyle evlendirerek Bizans impaartorluk ailesiyle akarabalk kurdu. Artk Duflan, Kantakuzinos iin tehlikeli bir dflmand (Ostrogorsky, 1999, s. 476-477).
Bu nazik durumda Kantakuzinosun mcadeleyi kendi imknlaryla srdrmesi dflnlemezdi. Kuvvetli bir mttefik bulmas kanlmazd. mparator III. Andronikos zamannda flahsi dostluk gelifltirdii Aydn olu Umur Beyin flahsnda
hem gvenilir hem de savafl bir mttefik buldu (Dafl, 2006, s. 142). Kantakuzinosun yardm arlarna kaytsz kalmayan Umur Bey, donanmasyla Meriin denize dkld yere gelerek, kuflatma altnda tutulan Kantakuzinosa bal Dimetokay kurtard. Umur Beyin yardmyla Kantakuzinos Trakyada tutunmay baflard. Umur Beyin Trkmenleri, i savaflta Kantakuzinos aleyhine olan kuvvetler
139
140
Bizans Tarihi
dengesini 1345e kadar bilhassa Trakyada saysz seferler yaparak onun lehine evirdiler. Apokavkosun bir suikast sonucu ldrlmesi Kantakuzinosun elini daha
da glendirdi. Fakat 1344te Umur Beyin donanmasnn Hallar tarafndan yaklmas, Kantakuzinosu bu mttefikinin yardmlarndan mahrum brakt.
Bir sre sonra Kantakuzinos, Trklerin arasnda daha gl bir mttefik bulmakta gecikmedi. 1346 ylnda Osmanl hkmdar Orhan Beyle bir ittifak anlaflmas yapt. Kz Teodoray Orhan Beye efl olarak vererek anlaflmay akrabalk bayla pekifltirdi. Orhan Bey, olu Sleyman Pafla komutasnda kalabalk sayda yardmc askeri birlikleri Kantakuzinosa gnderdi (Dafl, 2006, s. 144).
Bu srada Bizanstaki i savafla dhil olan Srplar ve Bulgarlar da kendi karlarna kazanmlar elde etmek iin abalyorlard. Bulgarlar Filibe civarnda ve Meri
boylarnda snrlarn geniflletirken Srp Kral Stefan Duflan, Arnavutluk ve Makedonyann bir ksmna el koyduktan sonra Selaniki kuflatt. O, Slavlarn etkin olaca bir Slav-Bizans mparatorluu kurmay hayal ediyordu ve bunun iin 1346 ylnda kendisini Srplarn ve Romallarn imparatoru ilan etti. Onun bu iddialar
karflsnda Kantakuzinos daha fazla beklemeyerek Edirnede imparatorluk tacn
giydi (Ostrogorsky, 1999, s. 481). Ertesi yl stanbuldaki muhalefet olduka zayflamfl grnyordu. mparatorie Annann Saruhan Trkmenlerinden yardm bulma abalar kendi lehine bir sonu vermedi. En nihayetinde 3 fiubat 1347de stanbul kaplarn Kantakuzinosa amak zorunda kald. Bylece Kantakuzinosla mparatorie Annann etrafnda toplanan muhalefet arasndaki i savafln ilk evresi
Kantakuzinos lehine sonuland. Yaplan anlaflma gerei on yllk bir sre iin
Kantakuzinos, imparator olarak, meflru mparator V. oannis Paleologos adna Bizans mparatorluunu ynetecekti (Dafl, 2006, s. 145).
mparator VI. oannis Kantakuzinos (1347-1354), Ayasofyada yaplan trenle
resmi olarak ta giydi. O srada on befl yaflnda olan meflru mparator V.oannis Paleologos ile kz Helenay evlendirdi. Meflruiyet ilkesine sadk kalarak V. oannis
adna imparatorluu yneteceini ilan etti. savafl bitti ve Kantakuzinos zafere
ulaflt (Nicol, 1999, s. 221-222). Fakat Bizans elindeki ok kt ekonomik ve askeri
imknlar da bu savaflta harcad. Bu i savafltan en karl kanlar Srplar oldu. Selanik hari btn Makedonya Srbistann eline geti. Srp Kral Duflan kendini SrpBizans mparatoru olarak addediyordu. 1348de Tesalyay da zapt eden Duflan her
yl topraklarn Bizans aleyhine daha da bytyordu. 1350de Srp mparatorluunun snrlar Tunadan Korintos Krfezine Adriyatikten Ege sahillerine kadar
uzanmaktayd. Bizans mparatorluu ise, stanbul, Anadoluda Karadeniz Erelisi ve
Alaflehir, Trakyada Tekirda ve Edirne, Selanik ve civar, Morann bir blm, Sakz, Midilli, Bozcaada ve Gkeadadan ibaretti. Duflann hedefinde artk stanbulu
zapt etmekti. Fakat bu hedefine gl bir donanma olmadan ulaflmas mmkn deildi. Bu maksatla Venedike ittifak teklif etti. Fakat Venedik, stanbulda gl bir
Srp ynetimi grmektense her zaman karlar iin kullanabilecei zayf Bizans iktidarnn bulunmasn tercih ederek bu teklifi reddetti (Ostrogorsky, 1999, s. 483).
Bizansn iine dflt zaafiyet ekonomik alanda da kendini gsteriyordu.
Devletin vergi alabilecei toprak olarak sadece Trakya vard. Burada cereyan eden
i savafl dolaysyla tarm ve retim yaplamad gibi halk elinde ne varsa tketmifl
durumdayd. Hazinenin ihtiya duyduu gelir vergiler yoluyla alnamaynca, varlkl ailelerin servetlerine el koyma yoluna gidildi. Fakat bu tedbir de fazla bir ifle
yaramad. Bunun zerine Bizans iin daha ar sonular douracak olan dfl borlanmaya gidildi. Baflta Venedik olmak zere yabanc devletlerden bor alnmaya
baflland. Kantakuzinos, kendi servetini kullanarak ve zenginlerden toplad yar-
dmlarla kk bir donanma infla ettirmiflti. stanbul limanndaki gmrk vergilerini indirerek, Cenevizlilere akan bu gelirden Bizans hazinesinin de faydalanmasna
alflt. Ceneviz buna fliddetle tepki gsterip kk Bizans donamasn yakt ve
gmrklerdeki smrsn devam ettirdi (Dikici, 2007, s. 416).
Bir dier g olan Venedik Cumhuriyeti, kendi karlarn daha da gelifltirmek
adna Bizansta yeni bir i savafln fitilini atefllemekte saknca grmedi. Meflru mparator V. oannis, tek baflna iktidar olmak isterken Kantakuzinos da kendi olunu veliaht yaparak Paleologos hanedann saf dfl etmenin yollarn aryordu. Venedik, V. oannise iktidar ele geirmek adna kullanmas iin yirmi bin duka altn
gnderdi. Karfllnda anakkale Boazn kontrol eden stratejik Bozcaadann
kendisine braklmasn istedi. Bunun zerine harekete geen V. oannis, Edirneye
saldrd. Burada Kantakuzinosun olu Mateos direnmeye alflt. Bu atflmaya Orhan Beyin gnderdii Sleyman Pafla komutasndaki Osmanl kuvvetleri de dahil
oldular. Osmanllarn yardmyla Meri kysndaki savaflta Kantakuzinoslar stn
geldiler (1352 sonu). Yakalanan V. oannis, Bozcaadaya srgne gnderildi (Dafl,
s. 146). Bu savaflta yardmlarna mukabil Kantakuzinos, Osmanllara Gelibolu yarmadasndaki impi kalesini verdi. Bylece Osmanllar Avrupa topraklarnda bir s
kazanmfl oldular. 1354te btn Trakyay tahrip eden bir deprem yafland. Bu
deprem dolaysyla Gelibolu flehri de byk ykma maruz kalmfl, flehrin surlar ve
evleri yklmflt. Haber Osmanllara ulaflnca, Sleyman Pafla Geliboluya birliklerini ve ailelerini yerlefltirerek buray sahiplendi. Gelibolunun Trklerce alnmas stanbulda byk korkuya neden oldu. Bu dneme kadar aknlar yapp ganimetler
elde ettikten sonra Trkler Anadoluya geri dnyorlard. Artk Avrupa yakasnda
salam bir kprbafl edindikten sonra Trkler burada kalc oldular. Kantakuzinos, byk meblalar nererek Orhan Beyden burasnn boflaltlmasn bofl yere
talep etti (Dafl, 2007, s. 149). Bu durum Bizans kamuoyunda Kantakuzinosun
Trklerin Avrupaya yerleflmelerinin bafl mimar olarak grlmesine neden oldu.
Nihayetinde Cenevizli Francesko Gattilusio, Midilli adasna sahip olmak ve imparatorun kz kardefli Maria ile evlenmek karfllnda mparator V. oannisi tutuklu
bulunduu Bozcaadadan kurtararak, 29 Kasm 1354te stanbula getirmeyi baflard. Halk onun geliflini coflkuyla karfllad. Halkn tercihi karflsnda Kantakuzinos
direnemedi ve keflifl elbisesi giymeyi kabul etti (Dikici, 2007, s. 417-418). Bir otuz
yl daha keflifl olarak yaflayan Kantakuzinos tarih ve teoloji alanlarnda nemli eserler telif etti.
mparator V. oannis Paleologos Dnemi ve Bizansn

Osmanl Vassall
V. oannis Paleologos (1354-1391) en sonunda kimsenin vesayeti altnda olmadan
Bizans tahtna oturabilmiflti. Fakat sahip olduu devletin adndan baflka hibir gc ve saygnl kalmamflt. Nitekim Venedikin stanbul elisi, yazd raporunda
Bizansllarn hangi devlet olursa olsun itaate hazr olduklarn belirtiyordu. 1355te
Venedik elisi ise Cumhuriyete, pek sefil bir durumda olan Bizans devletinin Trklere kurban gitmeden dorudan ilhak edilmesini neriyordu (Ostrogorsky, 1999, s.
490). Bu arada Bizans ykmaya aday hkmdarlardan Stefan Duflan ld. Duflann kurduunu dflnd Srp imparatorluu dald. Dolaysyla Bizansa sahip olmak iin rekabet eden adaylardan biri ortadan ekilmifl oldu. Geliboluyu s
edinmifl Osmanl Trklerinin Rumelinde ilerleyiflleriyse bafllamak zereydi.
V. oannis iinde bulunduu durumun ciddiyetinin bilincindeydi. Bizansn elinde kalan tek eyalet Trakya kaybedilmek zereydi. V. oannis, Trkleri durdurmann
141
142
Bizans Tarihi
aresi olarak Bat Hristiyan dnyasndan yardm temin etmeyi grd. 1355te Papaya bir eli gndererek acilen kendisine yardmc kuvvetler gndermesini, bu yardma karfllk Trkleri durdurduktan sonra alt ay ierisinde halkn Roma inancna
sokacan vaat etti. Bu baflvuru ciddiye dahi alnmad (Nicol, 1999, s. 276-278).
Trklerin Trakyada sistemli ve kalc bir flekilde ilerleyiflleri kendini gstermekte gecikmedi. Sleyman Pafla komutasndaki Trkler, Bolayr, Malkara, Keflan, psala, orlu, Lleburgaz gibi kasaba ve kaleleri ele geirerek bir taraftan stanbul dier taraftan da Edirne istikametinde ilerliyorlard. mparator V. oannis, Orhan
Beyle barfl anlaflmas yaparak Trk ilerleyiflini durdurmay denedi. Cenevizli korsanlarca karlan Orhan Beyin kk olu Halili, mparator, serbest braklmas
iin arac oldu ve yz bin iperpira kurtulmalk parasn da dedi. Bu flekilde zgrlne kavuflturulan Halil babasna teslim edildi. 1358 bafllarnda mparator V. oannis, bizzat Orhan beyle grflerek barfl salamaya alflt (Nicol, 1999, s. 280).
Fakat Trkler 1361de Dimetokay, ve daha sonra Edirneyi fethettiler. Balkanlarda Srp ve Bulgar Krallklarnn paralanmfl olmalar onlarn da Osmanllar durdurabilecek bir karfl durufl sergilemelerini imknsz klyordu. Osmanllarn deerli
komutanlarndan Lala fiahin Pafla 1363de Filibeyi zapt etti ve ilk Rumeli Beylerbeyi tayin edildi.
V. oannis Paleologos, Macaristan Kral Byk Layofltan yardm ricasnda bulunmaya karar verdi. 1366 ylnda bizzat Macaristana giden V. oannis, bekledii
ilgiyi grmedi. Macar Kral ona ncelikle Katolik olmas gerektiini syledi. Hibir
fley elde edemeden lkesine dnmek zorunda kald (Nicol, 1999, s. 282-284). Bulgar snrna geldiinde Bulgarlar, imparatorun snrdan gemesine izin vermediler.
Bizans mparatorunun yardmna anne tarafndan akrabalarndan olan Savoyal
Kont Amedeo kofltu. Amedeo sahip olduu donanmasyla nce Trklerin elinde
bulunan Geliboluyu 1366 yaznda zapt etti. Daha sonra da Karadenize alarak
hem mparatoru serbest braktrd hem de Bulgarlardan bir ksm yerlerin Bizans
lehine boflaltmalarn temin etti (Nicol, 1999, s. 284-285).
Bat Hristiyan dnyasn harekete geirmede etkin bir g olan Romada papalk iin ncelik Bizansn kurtarlmasndan ziyade Kiliselerin Roma inancnn stnlnde birlefltirilmesiydi. mparator V. oannisin Katoliklii kabul etmeye hazr
olduundan emin olan Papa, 1369 ylnda mzakerelerde bulunmak zere onu Romaya davet etti. Davete uyan V. oannis, byk trenlerle karflland ve Katolik
inanc kabul ettiini ilan etti. Buna karfllk Ortodoks Kilisesi ve Bizansl halk bunu fliddetle reddetti. Bylece Katolikliin kabul sadece imparatorun flahsna mnhasr bir eylem olarak kald (Ostrogorsky, 1999, s. 405-406).
Bizans mparatoru Bat dnyasndan yardm arayfllarndayken, Trklerin ilerleyiflleri karflsnda Srplar harekete getiler. Srp prensler Vukaflin ve Ugleflia kuvvetlerini birlefltirerek Meri boylarnda Trklerle savafla girifltiler. Tarihe irmen/ernomen olarak geen savafl Balkanlarn ve Bizansn kaderini belirledi (1371). Trklerin kazandklar zafer karflsnda baflta Srplar olmak zere Balkanl Hristiyan gler Osmanlnn vassalln kabul ettiler. Vassal olmann iki flart vard: yllk belli bir
vergi demek ve gerektiinde Osmanl sultanna askeri hizmet etmek. Srplardan
bir sre sonra Bizans da Osmanl Devletine tbi vassal haline geldi. Nitekim 1373
ylnda Bizans mparatoru V. oannisi vassalk ykmll gereince, Anadoluda
Sultan I. Muradn Trkmen beyliklerine karfl dzenledii sefere katld (Ostrogorsky, 2002, s. 209). Sultan ve mparator Anadoluda seferdeyken, babalarna veklet etmekte olan Edirnede Savc elebi ve stanbulda IV. Andronikos aralarnda
anlaflarak iktidar ele geirmek iin isyan ettiler. Bu duruma ok sert tepki gsteren
I. Murad, isyan fliddetle bastrp Savc Beyin gzlerine mil ektirdi. Ayn cezay oluna da uygulamas iin V. oannisten talepte bulundu. mparator, olunun grme
yetisini biraz olsun koruyacak flekilde cezann tatbik edilmesini salad. Andronikos
veliahtlktan kartlp hapse konuldu. Yerine imparatorun dier olu II. Manuil ortak imparator ilan edilerek ta giydirildi (Gregory, 2008, s. 301-302).
1376da V. oannise gelen Venedik elisi, Bozcaadann kendilerine verilmesi
halinde Venedikte kalan Bizansn imparatorluk mcevherlerini iade etmeyi ve ayrca otuz bin duka altn vermeyi nerdi (Nicol, 2000, s. 298). Bozcaadaya rakibi
Venedikin el koymasnn kendisi iin yarataca tehlikeden ekinen Ceneviz karfl hamlede bulunarak hapisteki IV. Andronikosu Galataya kard. Andronikos,
buradan Sultan I. Muradn yanna giderek balln arz etti ve Bizans tahtna kmas iin yardm ricasnda bulundu. Gerekli askeri destei aldktan sonra stanbula gelerek babas V. oannis ve kardefli II. Manuili tutuklatarak hapse attrd ve
kendisi imparatorluk tacn giydi. IV. Andronikos, yapt anlaflma gereince Sultan I. Muraddan ald destein karfll olarak 1366da Kont Amadeonun zapt ettii Geliboluyu Osmanllara geri iade etti (Nicol, 2000, s. 299). IV. Andronikos
yl kadar hkm srd. Daha sonra benzer bir senaryo tekrarland. Hapisten kaan V. oannis ve olu II. Manuil, Sultan Muradn huzuruna giderek yardm ricasnda bulundular. Artk Bizansta kimin imparator olacana Batl gler deil Osmanl hkmdar karar veriyordu. denecek verginin arttrlmas ve II. Manuilin
her yl vergiyi getirmesi, gerektiinde askeri hizmet sunulmas gibi flartlarn kabul
edilmesi sonucu Bizansllar, Osmanl Sultanndan istedikleri yardm aldlar. Bylece 1379da yeniden mparatorluk tahtna V. oannis oturdu (Dafl, 2006, s. 152).
Bizans mparatoru, son derece klmfl olan devletini oullar arasnda paylafltrarak taht kavgasn sonlandrmay dflnd. Buna gre Silivri ve evresini IV.
Andronikos, Selaniki II. Manuil ve Moray da dier olu Teodoros idare edeceklerdi (Dafl, 2006, s. 153-154). Bizans tahtna kma konusunda hakszla uradn dflnen Manuil, Sultana karfl vassallk ykmlln unutarak Selanike gitti. Bunun zerine Sultan I. Murad, Selanik zerine kuvvet sevk ettirdi. Manuil dfl
yardm almakszn uzun sre direndi ve nihayetinde 1387de flehirden ayrld. fiehir halk direnmeksizin Osmanllara teslim oldular. Manuil aresiz biimde Bursada bulunan Sultann yanna giderek bafllanmasn rica etti. Affedilen II. Manuil, stanbula babasnn yanna gnderildi (Nicol, 1999, s. 309).
Balkanlarda Trklerin ilerleyiflleri I. Kosova savaflyla farkl bir nitelie brnd.
Byk bir ksmn Srplarn oluflturduu Balkanl Hristiyanlarn Hal ordusu 15 Haziran 1389da Kosovada ar bir malubiyete uratld. Bu zaferle Trklerin Balkanlarda kalc olduklar ve buray yurt edindikleri tescillenmifl oldu. Balkanl tm Hristiyan gler Osmanl egemenliini tanmak zorunda kaldlar. Savafl meydannda
Sultan I. Muradn flehit edilmesi zerine olu Yldrm Bayezid Osmanl tahtna kt. Yeni Osmanl hkmdar dneminde Bizansn durumu daha da arlaflt.
Bizans: Yklmann Efliindeki Devlet

Yldrm Bayezid (1389-1402) babasndan devrald devleti ksa srede bir imparatorluk haline ykseltmek istiyordu. Bunun en nemli adm olarak da Osmanlnn Anadolu ve Rumeli topraklar arasnda bir ada halinde kalmfl olan Bizansn
baflkenti stanbulun alnmas grlyordu. mparator II. Manuil Paleologos (13911425) tahta getii zaman stanbul fakir ve nfusu olduka azalmflt. 40-50 bin civarnda bir nfusa sahip olan flehir ekonomik kntden dolay harap bir haldeydi. fiehri ayakta tutan ve koruyansa afllamayan surlaryd. II. Manuil, imparatorlu-
143
144
Bizans Tarihi
unun ilk yllarnda Bayezidin sadk vassal oldu. Onun emrinde Anadoludaki seferlerine katld ve yine onun emretmesiyle Serezde dier vassallarla birlikte huzura kt. Devletini imparatorluk haline getirmek isteyen Bayezid iinse, Anadolu ve
Rumelinin ortasndaki stanbulu fethetmek zorunluluktu. II. Manuil flehri teslim
etmeye yanaflmaynca 1394 ylnda Yldrm Bayezid, stanbulu abluka altna ald
(Nicol, 1999, s. 323). Osmanlnn stanbul surlarn tahrip edecek ateflli silah ve
teknii henz yoktu. Surlarn afllamazl karflsnda yaplacak tek fley flehrin girifl
ve kfllarn kontrol ederek halkn alktan teslim olmasn beklemekti. Osmanllar da bunu yaptlar. Fakat yeterli deniz gcnn olmayfl dolaysyla Bizans, denizden yardm ve takviye almaya devam etti. Yeterli olmasa da gelen yardmlar ve
surlarn ierisinde yetifltirilen tarm rnleri sayesinde halk direnme alflt. 1396da
Nibolu Hal Seferi dolaysyla Trkler stanbul kuflatmasn bir sreliine kaldrdlar. Fakat Hal ordusunun malup edilmesinden sonra stanbul kuflatmas daha
da fliddetli biimde devam ettirildi.
fiehri savunacak yeterli sayda asker olmayfl bir yana alk ve ktlk flehir halkn periflan ediyordu. Bu hal karflsnda imparator II. Manuilin yapabildii fley dnemin Hristiyan glerine Papaya, ngiltere, Fransa ve Aragon krallarna yardm
ricasnda bulunan mektuplar yazmakt (Ostrogorsky, 1999, s. 511). Onun bu yardm ricalar sadece Fransada yank buldu. Fransa kral, bin iki yz kiflilik bir yardmc kuvveti Mareflal Boucicaut komutasnda stanbula gnderdi. Mareflalin gelifli stanbul halk iin moral olduysa da bu kadar kk bir kuvvetle Trkleri geri
pskrtmek ve kuflatmay krmak mmkn deildi. Bu nedenle Mareflalin telkinleriyle mparator II. Manuil, bizzat Bat lkelerine giderek yardm aramaya karar verdi (Dikici, 2007, s. 427). 1399da Mareflalle birlikte stanbuldan ayrlan mparator
nce Venedik ve Milanoyu ziyaret ettikten sonra Parise geldi. Oradan Londraya
geti. Fakat stanbulu kurtarmak iin arad yardm bir trl bulamad. Sonunda
btn umutlar tkenmifl bir vaziyette Pariste uzunca bir sre ikamet etti (Ostrogorsky, 1999, s. 512).
flte bu sralarda 28 Temmuz 1402de Ankara savaflnda Timurun Osmanl Sultan Yldrm Bayezidi malup etmesi Bizans iin mucizev bir kurtulufl oldu. mparator II. Manuil stanbula dnerek durumdan faydaland. Ankara savafl sonrasnda
Osmanl Devletinde muazzam bir kargafla yaflanmaya bafllad. Fetret devri olarak
adlandrlan bu dnemde Bayezidin oullar taht iin kanl bir mcadeleye girifltiler.
Bundan istifade eden Bizans ynetimi vassallk ykmllklerinden syrld gibi
baz kazanlar da elde etti. stanbulun evresindeki kimi kasabalar, Selanik flehri ve
evresi Bizansa geri verildi. Bylece yklmann efliine gelmifl olan Bizans mparatorluu Timurun mdahalesi sayesinde bir elli yl kadar daha mrn uzatabildi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bizansta 14.SIRA
yzylda
SZDEyaflanan i mcadelelerin sonular ne olmufltur?
BZANSIN SON YILLARI VE STANBULUN FETH

D fiiine
N E L dflt
M
Osmanlnn
fetret devri, Bizans iin bir nefes alma yeniden toparlanma dnemi oldu. Osmanllar arasndaki taht kavgalarna Bizans da mdahil oldu. II. Manuil
S Oilk
R Ubaflta kardefllerine nazaran olduka gl bir konumda bulunan
Bayezidin olu Sleyman destekledi. Fakat Musa elebi, etin bir mcadeleden
sonra Sleyman bertaraf etmeyi baflard. Musa, stanbulu 1411 ylnda kuflatt (NiDKKAT
col, 1999, s. 349-350). mparator II. Manuil, Musaya karfl kardefli elebi Mehmedi
destekledi. Zorlu bir savaflm sonrasnda I. Mehmed, kardefli Musay saf dfl braSIRA hkmdar
SZDE
karak Osmanl
oldu.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
I. Mehmed (1413-1421) hkmdarl sresince Osmanlnn kuvvet ve kudretini yeniden tesis etmeye alflt. Bu dnemde Bizans-Osmanl iliflkileri dostane bir
seyir takip etti. I. Mehmed, mttefiki ve dostu olarak kabul ettii II. Manuile ynelik taahhtlerine bal kald (Nicol, 1999, s. 350-351). Osmanllar cihetinden
kendini gvencede hisseden II. Manuil, 1414 ylnda, stanbulda VIII. oannisi vekil brakarak, dier oullarnn ynetimindeki Selanik ve Moray ziyarete gitti. Bu
srada Morada Bizans hkimiyeti glenmifl ve burann merkezi Mistra mamur ve
zengin bir flehir grnmne kavuflmufltu. mparator II. Manuil, Moray zellikle
Trklerden gelebilecek muhtemel saldrlara karfl korumak iin Korintos kstandaki eksamilion surlarn yeniden infla ettirdi. Selanik ve Mora zerinde merkezi
imparatorluk otoritesini glendirmifl olan II. Manuil 1416da stanbula geri dnd (Nicol, 1999, s. 352).
Osmanl-Bizans iliflkilerinde 1421 ylnda yeni dnflmler yafland. I. Mehmedin vefat zerine Osmanl Devletinin yeni sultan olu II. Murad (1421-1451)
oldu. Ayn yl II. Manuil, olu VIII. oannisi ortak imparator ilan etmiflti. Osmanl
tahtnda yaflanlan deifliklik konusunda Bizansl baba oul imparatorlar farkl tavrlar takndlar. II. Manuil, Muradla anlaflma yanlsyd. Fakat VIII. oannis, II. Murada karfl tarihe Dzmece Mustafa olarak geen amcasn destekleyerek Osmanlda yeni bir i savafln bafllamasna vesile oldu. Dzmece Mustafa isyann sert biimde bastran II. Murad, 1422 ylnda stanbulu kuflatt (Gregory, 2008, s. 307). Bizans yine surlarnn salaml kurtard. Bu srada Osmanl sultannn kardefli
Mustafa ayaklannca kuflatma kaldrld.
1423 ylnda alt mil manasna gelen eksamilion surlarn tahrip eden Trkler
Moraya girdiler. Artk Osmanl-Bizans iliflkilerinde eskiye geri dnld. II. Murad
ynetiminde Osmanl gc karflsnda aciz kalan Bizans areyi anlaflma yapmakta
buldu. 1424te yaplan barfl anlaflmasyla Bizans yeniden Osmanl sultanna yllk
hara demeyi kabul etti (Nicol, 1999, s. 358). Bylece Bizans, Ankara savafl sonrasnda yakalad yeniden canlanma frsatn heba ederek yine vassal devlet statsne dflmfl oluyordu. Bu arada Bizans mparatorluunun ikinci byk kenti Selanikin kaderi de belirleniyordu. Trklerin taarruzlar karflsnda olduka g durumda kalan Selanikin yneticisi Andronikos 1423 ylnda flehri Venediklilere para karfll satt. Venedikin anlaflma tekliflerine ramen Trkler, Selaniki kararllkla kuflattlar. Yedi yllk bir kuflatmann ardndan 1430da Selanik Osmanllar tarafndan fethedildi (Nicol, 2000, s. 356-357).
Bizans imparatorluk tahtna II. Manuilin 1425te lmyle olu VIII. oannis
Paleologos (1425-1448) kt. Bu srada Bizansn sahip olduu stanbul ve evresindeki birka kk kasaba Trklerin basks altndayd. Bizansa bal bir dier
toprak paras olan Mora da Trk aknlarnn hedefi oluyordu. Halk yoksulluk ierisinde ve ekonomi periflan bir haldeydi. II. Manuil dneminde altn para nadiren
baslmflt. VIII. oannis dneminde ise altn para baslmas tamamen brakld ve
mecburen gmfl para basmna baflland (Ostrogorsky, 1999, s. 516).
VIII. oannis, kiliselerin birlefltirilmesi meselesini tekrar mzakereye aarak
Trklere karfl yardm arayfllarna giriflti. Bizans, ncelikle Romann yardm salayp kendisinin Trklerden kurtarlmasn talep ediyor ve daha sonra kiliselerin birliini vaat ediyordu. Buna karfln Roma ise nce kilise dzeyinde kendi stnlnn kabul edilmesini bekliyor, sonra Trklere karfl yardm teklifinde bulunuyordu. Roma ve stanbul arasnda yaplan grflmelerden sonra union konusu ciddiyet kazand. 1437 ylnda VIII. oannis, maiyetinde birok Ortodoks ruhban bulunduu halde, kiliselerin birlefltirilmesi konusunu mzakere etmek zere talyaya
145
146
Bizans Tarihi
gitti. Ferrara ve Floransada yaplan uzun grflmelerden sonra 5 Temmuz 1439 tarihinde Roma ve stanbul Kiliselerinin birlefltirildii bir kez daha ilan edildi (Nicol,
1999, s. 384). Roma inancn bu defa sadece Bizans mparatoru deil ayn zamanda heyette bulunan st dzey Ortodoks din adamlar da kabul etmifllerdi. Fakat
VIII. oannis baflkanlndaki heyet stanbula dndkleri zaman halkn sert tepkisiyle karfllafltlar. Dini inanlarn varlklaryla zdeflletirmifl olan Ortodoks Bizans
halk, Katolik inanca girmeyi fliddetle reddettiler. Floransa unionu sadece Bizansta
deil Ortodoks Slav dnyasnda da yank buldu. Moskova, imparator ve stanbul
patriinin unionu kabul etmesini ihanet sayd ve stanbul patrikliinden bamszln ilan etti. Bylece Bizans ynetiminin byk umut balad kiliselerin birleflmesi fayda salamad.
Bu sralarda Osmanllar, Balkanlarda baflka rakiplerle karfllafltlar. Trkler Belgrat
haricinde Balkanlarn kuzeyinin tamamnda egemenlik kurmufllar ve Transilvanya
zerine seferler tertip etmifllerdi. Bu ilerleyifl onlar Macarlarla karfl karflya getirdi.
Transilvanya Voyvodas Hunyadi Yanoflun Osmanllara karfl kazand baz baflarlar Hristiyan dnyasnda heyecana neden oldu. Papa IV. Eugeniusun arlaryla
Polonya ve Macaristan tacna sahip VIII. Vladislas, Srp Georg Brankovi, Hunyadi
Yanofl ve dier baz Hristiyanlarn katld bir Hal birlii oluflturuldu. 1443te Osmanl ordusunu Nifl yaknlarnda malup eden Hallar, Srbistan ve Bulgaristanda
ilerledikten sonra Trakyada fliddetli bir direniflle karfllafltlar. Hallarn baflarlar Hristiyanlar arasnda Trklerin Balkanlardan atlabilecei umudunu dourdu.
Bu geliflmeler Bizans tarafndan da yakndan takip edilmekteydi. Morann Bizansl despotu Konstantinos, Korintostaki eksamilion surunu yeniden infla ettirdii gibi Tesalyaya seferler dzenleyerek baz kazanmlar elde etti. Osmanl sultan
II. Murad, deiflen dengeleri de dikkate alarak Hal temsilcileriyle 1444te EdirneSegedin anlaflmasn yapt. Bu anlaflmayla Balkanlarda Hristiyan gler lehine,
Srp despotu Brankovie lkesinin geri iadesi gibi baz tavizler verildi. Fakat Hristiyan ileri gelenler anlaflmay geersiz ilan ettiler. Venedikin de teflvikiyle Vladislas ve Hunyadi Yanofl yeniden Hal ordusunu harekete geirdiler. Bu defa Osmanllar gerei gibi hazrlk yaparak Hal ordusunu Varnada karflladlar. 10 Kasm 1444te Hal ordusunun neredeyse tamam yok edildi. Hunyadi Yanofl kap
kurtulurken VIII. Vladislas savafl meydannda ldrld. Varna zaferinin etkilerini
Bizansllar da yafladlar. stanbulda VIII. oannis, zafer dolaysyla sultan kutlayp
hediyeler gnderdi.
Varna zaferine ramen Hristiyan gleri arasnda Trkleri Balkanlardan atma
dflnce hemen terk edilmedi. zellikle II. Muradn, henz kk yafltaki olu II.
Mehmede ynetimi brakmasn frsat bilen Hristiyanlar harekete getiler. Hunyadi Yanoflun gayretleriyle Macar, Alman, Leh, Sicilyal ve Napolili kuvvelerden mteflekkil yz bin kiflilik bir Hal ordusu oluflturuldu. Sultan II. Muradn komutasndaki Osmanl ordusuyla hallar 17 Ekim 1448de Kosovada karfllaflt. gn sren savafl sonucunda Hal ordusu bozguna urad. Bu zaferle Batl Hristiyan glerin Osmanly Balkanlardan atma planlar sona erdi. Kosovadaki Trk zaferi Bizans iin daha farkl bir anlam ifade ediyordu. Anadolu ve Rumeliye hkim Trk
imparatorluunun ortasndaki Bizansn alnmas daha kolayd. Kosovadaki malubiyetten sonra artk savunmaya ekilerek mevcudiyeti koruma telaflna kaplan
Hristiyan dnyasnn Bizans iin herhangi bir fedakrlkta bulunmayaca akt.
Bu arada VIII. oannis Paleologos arkasnda veliaht olabilecek erkek evlat brakmadan ld. Kardefli Mora despotu Konstatinos Dragasis Paleologos imparatorluk tacn giyerek XI. Konstatinos (1449-1453) namyla son Bizans imparatoru ol-
du. Konstantinos, stanbula geldiinde flehir halknn kiliselerin birlii meselesi

nedeniyle blnmfl bir halde buldu. fiiddetli muhalefete ramen Batdan gelebilecek yardm garanti altna alabilmek umuduyla yeni imparator unionu resmen
onaylad.
Bu srada Osmanl sultan II. Murad vefat edince tahta gen yaflta olan olu II.
Mehmed (1451-1481) geti. II. Mehmed, Hz. Muhammedin fethini arzulad ve
imparatorluunun doal baflkenti olarak grd stanbulu alamaya kararlyd. Bu
kararndaki ciddiyeti Boazii sahilinde, Yldrm Bayezidin yaptrd hisarn tam
karflsnda Rumeli Hisarn infla ettirdi (Yorgios Sfrancis, 2009, s. 271-272). Bu durum Bizans ynetimini korku ve telafla sevk ederken Latin Bat dnyasyla da temaslar arttrld. 1452de stanbulun zaptndan aylar nce flehre gelen Papalk temsilcilerinin Ayasofyada Katolik usulnce ayin yapmalarna izin verildi. Bylece Romann flartnn yerine getirilmifl olduu gsteriliyor, karfllnda Batllarn yardm
bekleniyordu. Fakat stanbulun Bizansl ahalisi arasnda Ortodoks inanca ballk
o denli kuvvetli ve Latinlerden duyulan nefret o denli bykt ki imparatorun baflbakan Lukas Notaras; stanbulda Latin kardinallerinin klahn grmektense
Trk sarn grmeyi tercih ederim diyerek insanlarn duygularna tercman oldu (Nicol, 1999, s. 405).
II. Mehmed, Bizans ayakta tutan en nemli savunma sisteminin flehrin salam
ve yksek surlar olduunun bilincindeydi. Mevcut teknik ve silahlar bu surlar
ykmaya muktedir deildi. Daha geliflmifl ateflli silahlara ve yeni teknolojiye ihtiya
vard. Ateflli silahlara her zaman ilgi duyan Osmanl sultan, Macar mhendis Urban o zamana kadar grlmedik byklkte top dkmek iin hizmetine ald. Urban ve Osmanl mhendisleri efli benzeri grlmemifl byklkte toplar dktler
(Dirimtekin, 2003, s. 94-96). Surlarn zerinden aflrtma glleler atabilen toplar gelifltirdiler. Edirnede imal edilen toplar binlerce asker ve yzlerce hayvan tarafndan konvoy halinde stanbul zerine yolland. fiehrin mutlaka deniz tarafndan da
kuflatlmas gerekiyordu. Bunu salayabilmek iin II. Mehmed yeni bir donanma
infla ettirdi. Anadolu ve Rumelinden on binlerce asker topland. Bizansl tarihi
Yogios Sfrancis muharip ve onlara cephe gerisinde destek veren Trk ordusunun
saysn iki yz bine kartmaktadr (Yorgios Sfrancis, 2009, s. 274).
mparator XI. Konstantinos da surlar mmkn olduunca onartt ve glendirtti. Haliin az zincirle kapatld. Batl glere yardm arlar yenilendi. Bu arlar son derece clz biimde karfllk buldu. ki bin kiflilik bir yardmc kuvvet Bizansllarn yannda yer almak zere stanbulda bulunuyordu. Bu kuvvetin esasn
da Cenevizli Guistinianinin komutasndaki yedi yz kifliden oluflan savafllar oluflturuyordu. Bizans mparatoru befl bin kiflilik bir kuvvet kartabilmiflti. Bizansl
asillerden Lukas Notaras, Dimitrios, oannis Kantakuzinos ve Nikiforos, imparatorun emrinde birliklere komuta ediyorlard. fiehirdeki Venedikliler, Katalanlar ve
Cenevizliler de savunmaya katldlar (Nicol, 1999, s. 407).
II. Mehmed ve ordusu 2 Nisan 1453de stanbul surlarnn nnde grndler
ve mevzilenmeye baflladlar. Gelenee uygun olarak Osmanl Sultan, flehri savafl
yapmakszn teslim etmesi iin mparator XI. Konstantinosa arda bulundu. Fakat bu teklif kabul edilmedi. Bunun zerine 6 Nisan 1453 Cuma gn toplarn
atefllenmesiyle stanbul kuflatmas bafllad (Runciman, 1999, s. 113-114). Trklerin
gn ierisinde toplarla dverek tahrip ettikleri surlar Bizansllar geceleri hzlca tamir ediyorlard. Trk donanmasnn Halie taarruzlar sonusuz kald. 22 Nisanda
II. Mehmedin, Galatann arkasndan Boazdan Halie yetmifl kadar gemiyi karadan yrterek indirmesi Bizansllarn azimleri ve morallerini krd gibi savafl a-
147
148
Bizans Tarihi
sndan ar bir darbe oldu (Runciman, 1999, s. 123-124). Bylece flehir hem karadan hem de Hali tarafndan top atefline maruz braklyordu. Buna ramen Bizansllar savaflmaya devam ettiler, hcumlar geri pskrttler.
Trk tarafnda ise daha byk kararllk ve coflku hkimdi. Hz. Peygamberin
hedef gsterdii bir flehir iin arpfllmas savafl daha da kutsal klyordu. Surlarda nemli gedikler almfl ve tahribatlar oluflmufltu. Tm imknlarn seferber etmifl bulunan II. Mehmed, zaferinden emindi. Genel taarruzdan nce son bir kez
mparator XI. Konstantinosa flehir teslim etmesi iin teklifte bulundu. fiehri teslim
ederlerse herkesin can, mal, namus ve inanlar korunacakt. Bizansllar isterlerse
hara deyerek flehirde yaflamaya devam edecekler isterlerse imparatorluun istedikleri yerine yerleflebileceklerdi. Bu teklifte reddedilince Sultan II. Mehmed, 29
Mays Sal gn genel byk taarruzu bafllatt. fiehre taraftan fliddetli biimde
hcum edildi. Bu srada savunmada nemli rol oynayan Guistinianinin yaralanarak geri ekilmesi Bizans saflarnda kargafla ve paniin domasna yol at. XI.
Konstantinos hayatn kaybetti. Savunmay aflan Trk birlikleri flehre akn ettiler.
Fethin gerekleflmesinden gn sonra Osmanl hkmdar Fatih unvanyla flehre girdi (Dirimtekin, 2003, s. 295). Ayasofya camiye evrildi ve Cuma namaz klnd. stanbul, Osmanl mparatorluunun baflkenti yapld. Bin yz yldan fazla
mr sren Bizans artk yoktu.
SIRA SZDE
15. yzyldaSIRA
Osmanl
SZDE- Bizans iliflkilileri nasl bir seyir izlemifltir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
149
zet
N
A M A
N
A M A
Son hanedan Paleologoslar ynetiminde Bizans

- Osmanl iliflkilerini aklayabilmek
1204 ylnda stanbulun Latinler tarafndan iflgalinden sonra znike ekilmifl olan Bizans Devleti VIII. Mihail Paleologosun (1259 - 1282) nderliinde 1261 ylnda stanbulu tekrar geri ald.
Bu dnemde Bizans, stanbul Latin Devletinin
tekrar ihya olmamas iin Batyla iyi iliflkiler kurmaya alflt. 1280 ylnda Bizans ortadan kaldrmaya alflan Charles de Anjou diplomasi yoluyla yok edildi. Bizansn varisi olduunu iddia
eden Epirdeki despotlukla da fliddetle mcadele
edildi. Bizansn dikkatini Batya vermesi nedeniyle Anadolunun Bitinya blgesinde ortaya kan otorite boflluunu Trkmenler doldurmaya
bafllad. II. Andronikos dneminde (1282 - 1328)
Bizans, Katalan cretli askerlerinden yararlanmak istedi. Ancak iliflkiler bozulunca Katalan askerleri Bizans topraklarn yamaladlar. Bu dnemde Osmanllar, Bitinya blgesine yerlefltiler
ve Bizansa karfl askeri stnl ele geirdiler.
N
A M A
N
A M A
Bitinya blgesinde bir devlet olarak Osmanllarn douflunu ve Bizansla iliflkilerini aklayabilmek
13. yzyln sonunda Bitinya blgesine gelen Erturulun aflireti Bizansn merkezi otoritesinden
olduka uzaklaflmfl olan ve tekfur olarak adlandrlan mstahkem kale yneticileriyle mcadeleye giriflti. 1302 ylnda Bafeus Savaflnda Osman komutasndaki birlikler Bizans ordusunu
yenmeyi baflard. Bunun sonucu olarak ksa srede Bursa ovasnda yer alan pek ok yerleflim
birimi Osmanllarn eline geti. 1326da fethedilen Bursa Osmanlnn baflkenti oldu. 1329 ylnda gerekleflen Pelakanon Savaflnda Sultan Orhan, Bizans imparatoru III. Andronikosu malup etti. 1331de znik, 1337 ylnda da zmit Osmanllar tarafndan fethedildi. Bu geliflmeler Bizansn Osmanl Devletini askeri yollarla durduramayacan ve Osmanllarn Bitinya blgesinde
kalc olduunu gsterdi.
Bizansta yaflanan i savafllar ve Bizansn Osmanl vassal haline gelmesini tartflabilmek

1321 - 1328 yllar arasnda dede- torun Andronikos Paleologoslar ve 1347 - 1354 seneleri arasnda da oannis Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos arasnda srekli i savafllar yaflanmfltr.
Taraflar yabanc glerden yardm talep etmifllerdir. Bunun sonucu olarak Bizans Devleti, Latin, Srp ve Osmanl dnyas arasnda skflmfltr.
Bu durumdan istifade eden Osmanllar 1354 ylnda Geliboluyu fethederek Balkan topraklarna gemifllerdir. 1371 ylndan sonra Bizans, Osmanl Devletinin vassal olmufl ve Bizans imparatoru II. Manuil Paleologos (1391 - 1425), Osmanl sultan Yldrm Bayezidin (1389 -1402)
Anadoluda dzenledii askeri seferlere katlmak
zorunda kalmfltr. Bayezid, stanbulu da kuflatma altna almfl ancak Timura 1402 ylnda yenilmesi zerine stanbulu fethedememifltir.
Bizansn son yllarn ve stanbulun fethini
aklayabilmek
15. yzyln ilk yarsnda Bizans byk lde
stanbul ve evresi ile snrl bir flehir devletine
dnflmfltr. Ege Denizindeki baz adalar, Selanik ve Morann bir ksm da Bizansa balyd.
Ancak bunlar arasnda kara balants mmkn
deildi. 1402 - 1421 yllar arasnda fetret ve otoriteyi salama dneminde Osmanllar Bizansla
barfl iinde kalmay tercih etmifllerdir. 1422 ylnda II. Murad, stanbulu kuflatmfltr. 1430 ylnda da Selanik alnmfl ve II. Murad dneminde
Moraya kadar Osmanl aknlar dzenlenmifltir.
Son Bizans imparatorlar VIII. oannis ve XI.
Konstantinos Paleologos, Papadan Latin desteini alabilmek iin Katolik kilisesinin stnln kabul etmelerine ramen Batdan umduklar
destei alamamfllardr. Askeri teknolojik stnl ele geiren Osmanllar, II. Mehmed dneminde 29 Mays 1453 tarihinde stanbulu fethederek Bizansn bin yl aflan varln da sonlandrmfllardr.
150
Bizans Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi VIII. Mihail Paleologos Dneminin geliflmelerinden biri deildir?
a. stanbulun Latinlerden geri alnmas
b. Lyon Konsili ve kiliselerin birleflmesi
c. Bizans donanmasnn lavedilmesi
d. Cenevizle ittifak yaplmas
e. Sicilya kindisinin ayaklanmayla Charles dAnjounu devirmesi
2. Kiliselerin birleflmesini ifade eden kavram afladakilerden hangisidir?
a. Union
b. Pronoia
c. perpiron
d. Konsil
e. Monofizit
3. Bafeus/Koyunhisar Savafl hangi hkmdarlar arasnda yaplmfltr?
a. V. oannis - I. Murad
b. III. Andronikos - Osman Gazi
c. II. Manuil - Orhan Bey
d. VIII. oannis - II. Murad
e. II. Andronikos - Osman Gazi
4. Afladakilerden hangisi Bizanstaki i savafllarn sonucunda yaflanlan geliflmeler arasnda yer almaz?
a. Union mzakerelerine bafllanlmas
b. Mali sknt yaflanmas ve borlanmaya gidilmesi
c. Bizansn toprak kayplarna uramas
d. Yabanc devletlerin Bizansn i ifllerine mdahale etmeleri
e. Devletin askeri ve ekonomik kaynaklarnn tkenmesi
5. Kantakuzinosla ittifak yaparak Balkanlara seferler
dzenleyen ilk Trk Beyi afladakilerden hangisidir?
a. Orhan Bey
b. Karesi Bey
c. Mentefle Bey
d. Umur Bey
e. Saruhan Bey
6. Afladakilerden hangisi II. Manuil Paleologosun icraatlarndan biri deildir?

a. Osmanl hkmdarna vassal olarak seferlerinde
efllik etmek
b. Kiliselerin birliini kabul etmek
c. Bizans kurtarmak iin Batl lkeleri ziyaret
etmek
d. Fetret Devrinde Osmanl taht kavgalarna karflmak
e. stanbulu Yldrm Bayezide karfl savunmak
7. mparator III. Andronikosun Trklere karfl yapt
savafl afladakilerden hangisidir?
a. irmen
b. Pelekanon
c. Nibolu
d. II. Kosova
e. Varna
8. Bizans mparatorluu hangi hkmdar dneminde
Osmanlnn vassal olmufltur?
a. V. oannis Paleologos
b. VI. oannis Kantakuzinos
c. II. Andronikos Paleologos
d. III. Andronikos Paleologos
e. VIII. Mihail Paleologos
9. Afladakilerden hangisi Bizansn Osmanllara karfl
stanbulu korumak iin yapt faaliyetlerden biri deildir?
a. Bat Hristiyan dnyasndan yardm istemesi
b. Kiliselerin birliinin kabul edilmesi
c. Galatann surlarla evrilmesi
d. Surlarn ve savunma sistemlerinin tamir edilmesi
e. Halie zincir gerilmesi
10. stanbulun fethi srasnda Bizans mparatoru afladakilerden hangisiydi?
a. XI. Konstantinos Dragasis Paleologos
b. VIII. oannis Paleologos
c. II. Manule Paleologos
d. VI. oannis Kantakuzinos
e. II. Andronikos Paleologos
151

1. c
2. a
3. e
4. a
5. d
6. b
7. b
8. a
9. c
10. a
Yantnz doru deilse VIII. Mihail Paleologos

ve Bizansn Yeniden kuruluflu blmn yeniden okuyunuz.
ve Bizansn Yeniden kuruluflu blmlerini yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Bizansta Savafllar
Dnemi blmlerini yeniden okuyunuz.
ve Bizansn Yeniden kuruluflu blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse II. Savafl: Kantakuzinos ve V. oannis Paleologos blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Bizans: Osmanlya Bal Vassal Devlet blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Bizansta Savafllar
Dnemi blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse mparator V. oannis
Paleologos Dnemi blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Bizansn son yllar ve
stanbulun Fethi blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz doru deilse Bizansn son yllar ve
stanbulun Fethi blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
Bizans askeri sistemini bozulmas devletin savunulmas
konusunda dfla bamll beraberinde getirdi. II. Andronikos, Cenevize gvenerek donanmadan vazgeince Bizans hem deniz kuvvetlerini kaybetti hem de denizlerde mttefikle savunma yapamayacan Venedik
karflsnda ar yenilgi alarak rendi. Devlet asker ihtiyacn cretli askerlerle gidermek zorunda kald. Katalan rneinde olduu gibi cretli askerlik genelde devletin kendisine zarar verdi. Bunun sonucunda da hem
mali hem de toprak kayplar yafland. Bizansn ekonomik alanda kflnn nedenlerinden biri Venedik ve
Cenevize verilen ticari ayrcalklar oldu. Bu devletler
Bizansn pazarlarn ele geirdiler.
Sra Sizde 2
Bitinya blgesi zellikle XIII. Yzyl sonras dnemde
Bizans iin ok nemli hale geldi. 1204 sonrasnda Bizans, bu blge esas olmak zere Bat Anadoluda yaflayabilmifltir. Blge doal kaynaklar ve zengin tarm
rnleriyle stanbulu besliyordu. Blge nfusunun
younluu sayesinde hem devlet vergi geliri elde ediyor hem de ihtiya duyduu insan gcn temin edebiliyordu. Bitinya, stanbulun savunulmas bakmndan da stratejik neme sahipti. Bitinyann kayb stanbulun srekli askeri bir tehdit altna girmesine neden
olmufltur.
Sra Sizde 3
mparator II. Andronikos ve torunu III. Andronikos arasndaki taht mcadelesi 1321-1328 yllar arasnda yafland. Bu sre zarfnda Bizansn zayflamfl olan askeri
ve ekonomik imknlar i mcadeleler iin sarf edildi.
lke topraklar savunmasz brakld. Bundan faydalanan Balkanlardaki komflular Srplar ve Bulgarlar eflitli
yerlerde snrlarn Bizans aleyhine genifllettiler. Bizans
en byk kayb ise Anadoluda yaflad. Bitinya blgesinde egemenlik kuran Osmanllar, blgenin en byk
flehirlerini almaya baflladlar. Bursay 1326 da fethedip
baflkent yaptlar. 1347 - 1354 yllar arasnda Kantakuzinosun flahsnda geliflen i savaflta ise Srplar Balkanlarn byk bir blmn ele geirirken, Osmanllar da
Geliboluyu alarak Rumeliye adm attlar. Bizans 1371
ylndan sonra da Osmanl Devletine bal bir vassal
devlet olarak varln srdrmek zorunda kald.
Sra Sizde 4
Yldrm Bayezidin 1402de Timura yenilmesiyle Bizans, yarm yzyl daha yaflama imkn bulmufltur. 1421
ylndan sonra Bizans, Osmanl karflt bir politika izlemifltir. 1421 ylnda tahta kan II. Murad dneminde stanbul kuflatlmfltr. 1430 ylnda imparatorluun ikinci
byk flehri Selanik fethedilmifltir. Bizans Hristiyanln Katolik mezhebini benimseyerek Latin Avrupann
desteini almaya alflmfltr. Ancak herhangi bir sonu
elde edilememifltir. 29 Mays 1453te Osmanllar Bizansn baflkenti stanbulu fethetmifllerdir.
152
Bizans Tarihi
Ayn, Y. (2009). Katalanlarn Anadolu ve Trakyadaki Faaliyetleri (1302-1311), zmir: Ege niversitesi
Yaynlar
Cheynet, J.-C. (2005). Bizans Tarihi, ev. . Yerguz, Ankara: Dost Kitabevi
Dafl, M., (2006). Bizansn Dflfl, stanbul: Yeditepe
Yaynevi
Dikici, R. (2007). fiu Bizim Bizans, stanbul: Remzi Kitabevi
Dirimtekin, F. (2003). stanbulun Fethi, stanbul: Gelenek Yaynclk
Gregory, Timothy E. (2008). Bizans Tarihi, ev. E. Ermert, stanbul: YKY
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaa mparatorluunun fiaflrtc Yaflam, ev. U. Kocabaflolu, stanbul: letiflim Yaynevi
nalck, H., (2009) Devlet-i Aliyye, stanbul: fl Bankas
Kltr Yaynlar.
nalck, H., (2010a) Kurulufl Dnemi Osmanl Sultanlar 1302 - 1481, stanbul: SAM Yaynlar
nalck, H., (2010b) Osmanl Tarihini Yeniden Yazmak
Kurulufl, stanbul: Hayy Kitap.
Mango, C. (2008), Bizans Yeni Roma mparatorluu,
ev. G. aal Gven, stanbul: YKY
Nicol, D. M. (1999). Bizansn Son Yzyllar (12611453), ev. B. Umar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar
Nicol, D. M. (2000). Bizans ve Venedik Diplomatik ve
Kltrel liflkiler zerine, ev. G. aal Gven, stanbul: Sabanc niversitesi Yaynevi
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi, ev. F.
Iflltan, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Ostrogorsky, G. (2002). Trk mparatorluuna vergi
veren devlet: Bizans, ev. M. Dafl, Trklk Arafltrmalar Dergisi, c. 11, s. 209-221: stanbul: Marmara
niversitesi Yaynlar
Runciman, S. (1999). Konstantinopolis Dflt 29 Mays
1453, ev. D. Trkmer, stanbul: Doan Kitap
Yorgios Sfrancis. (2009). stanbulun Fethinin Bizansl
son Tan Yorgios Sfrancisin Anlar -Chronicon
Minus-, ev. L. Kayapnar, stanbul: Kitabevi.
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Bizans hukukunun ortaya kfln ve kaynaklarn aklayabilecek;
Bizans hukukunun kaynaklarn dnemlere gre aklayabilecek;
Bizans hukuk sisteminde aile kurumunu tartflabilecek;
Bizans hukukunda su ve ceza trlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Roma Hukuku
Bizans Hukuku
Codex Theodosianus
Kilise Hukuku
Corpus Iuris Civilis
Eklogi
Su
Ceza
Klelik
indekiler
Bizans Tarihi
Bizans Hukuku
BZANS HUKUKU
BZANS HUKUKUNUN
KAYNAKLARI
BZANS HUKUK SSTEMNDE ALE
KURUMU
BZANS HUKUKUNDA SU VE
CEZA
BZANSTA KLELK KURUMU
Bizans Hukuku
BZANS HUKUKU
Roma Hukukundan Bizans Hukukuna Geifl
Roma hukuku, milattan nce 759 ylnda Roma flehir devletinin kuruluflundan Roma mparatorluunun Bat blmnn milattan sonra 476 ylnda kflne kadar
Romada ve Roma egemenlii altndaki topraklarda uygulanan hukuk sistemidir.
Bu hukuk MS. 395 ylnda imparatorluun ikiye blnmesinin ardndan Dou Romada ve sonraki adyla Bizans mparatorluunda 1453 ylna kadar Bizans hukuku olarak geliflmifltir. Hukuk tarihileri arasnda Roma ve Bizans hukuku dnemlerinin kesin izgilerle ayrm konusunda grfl birlii olmad grlr (elebican
1986, s.2). Hukuk alannda Romadan Bizansa geifli daha iyi anlayabilmek ve deerlendirebilmek iin Roma hukukunun tarihi dnemlerini hatrlamak gerekir.
Roman hukuku uzmanlarna gre Roma hukuku:
Eski Hukuk Dnemi (M. 753-M. 150),
Klasik ncesi Hukuk Dnemi (M. 150-M. 27),
Klasik Hukuk Dnemi (M. 27-MS. 250),
Klasik Sonras Hukuk Dnemi (MS. 250-MS. 527),
ustinianos Dnemi (MS. 527- MS. 565) (elebican 1986, s.38) olmak zere
befl ana dneme ayrlr. Roma hukuku uzmanlarnn aksine, Bizantinistler ise ustinianos Dnemini Bizans hukuku dnemi iinde kabul ederek bu dnem iin Erken Bizans dnemi ifadesini tercih ederler (Troianos, - Velissaropoulou, 2002
s.183).
Roma hukukunun adafl hukuklar zerindeki etkilerinden sz edildiinde
kastedilen, Bizans imparatoru ustinianosun Corpus Iuris Civilis olarak bilinen
Derlemesinde toplanmfl olan hukuktur. nk Roma hukuku ustinianosun Derlemesindeki ierii ve kapsam ile Bizans hukukuna aktarlmfl ve modern alarn
hukuklarnn geliflimini etkilemifltir.
Bizans hukukunun kayna olan Romann siyasal tarihi, devlet rgt biimlerine gre drt temel dneme ayrlr. Bunlar:
1) Krallk Dnemi (M. 753-M. 509),
2) Cumhuriyet (Consller) Dnemi (M. 509- M. 27),
3) lk mparatorluk (Principatus) Dnemi (M. 27- MS. 235/284),
4) mparatorluk (Dominatus) Dnemi (MS. 284- MS. 476) olarak tasnif edilir.
156
Bizans Tarihi
Yaratc Kaynak: Bir devlet

dzeni iinde hukuku
yaratan organlar ve gler o
hukukun yaratc
kaynaklardr. Romada
birbirini izleyen siyasal
dnemlerde devlet yapsna
uygun olarak halk meclisleri,
praetorlar yani yarglar,
senato, hukukular ve
imparatorlar hukuk
yaratmfllard. amzda
hukuk, lkelerin idari
rgtlenme biimlerine gre
parlamentolar, hkmetler,
devlet baflkanlar, krallar ya
da yarg organlar
tarafndan yaratlmaktadr
mparatorluun 395 ylnda ikiye blnmesiyle oluflan yeni idari oluflum, Roma
hukuk dzeninin deiflime uramasna neden olmufltur. dari blnmeye paralel
olarak lk mparatorluk dneminde yetkileri artmfl olan imparator, Dominatus
olarak adlandrlan bu dnemde yasama erkinin tartfllmaz sahibi haline gelmifltir.
Bu geliflmenin hukuk zerinde de etkileri olmufltur. ncelikle, yasalarn hazrlk
alflmalarn yapan imparatorluk kaleminde yeniden yaplanmaya gidilmifl ve burada grev yapanlarn hukuk bilgisinden ok retorik alannda yetenekli olmalar
vasf aranmfltr. Bunun sonucu yasalarn slubuna yansmfl ve genel kanun koyucu olarak imparatorun kiflilii n plana karlarak onun mutlak hkimiyetinin yasal dayanaklar oluflturulmaya alfllmfltr. Erken Bizans dneminde (4. yzyldan
bafllayarak) hukuk alannda bu geifl srecinde karlan yasalarn tmnn dilinde hatta ustinianos (527 - 565) dnemindekiler de dhil olmak zere belagat n
plandadr. Roma dnemindeki yasalardan farkllaflan bu yaklaflm btn Bizans
dnemi boyunca srdrlmfltr.
Hukuk alannda Romadan Bizansa geiflte imparator I. Teodosios (379 - 395)
zamannda, Hristiyanln 380 ylnda resm din olarak kabul grmesi nemli bir
olaydr. Hristiyanla ynelik devlet takibatnn son bulmas yeni dine karfl hoflgrl bir yaklaflmn benimsenmesini salamfltr. Takip eden yllar iinde Hristiyanln, devletin resm ve tek dini haline gelmesi olay da Roma hukukunun Bizans
hukukuna evrilmesinde etkili olmufltur. Bylece bu geifl srecinde Hristiyanln
etkileri kendini hzla hissettirmeye bafllamfltr. mparatorluun farkl milletlerden
oluflan nfusunu bir arada tutmada ve devletin btnln korumada yeni dinin
birlefltirici unsurlardan birisi olabilecei anlafllmfltr. Bunun zerine Byk Konstantinostan (324 - 337) bafllayarak imparatorlar, Hristiyanla karfl olumlu bir tutum iinde olmufllardr. Buna bal olarak kilise ok erken dnemden itibaren devlet olgusunun bir paras olmufl ve kurumsal kimlik kazanmfltr. Neticede Hristiyanlk, Bizans hukukunun flekillenmesinde etkili bir unsur haline gelmifltir. nk
hukuk, kilise ile ilgili pek ok konuda yasal dzenlemelere gitmifltir (Troianos, Velissaropoulou, 2002 s.184).
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yrrllk Kaynaklar:
Hukukun
S O Rortaya
U kt ve
yrrlkte olduu zaman
ald biim hukukun
yrrlk kaynaklarn
D K Kve
A TRomada
oluflturur
siyasal dnemlere gre
bunlar kanunlar (lex),
praetor
beyannameleri,
SIRA SZDE
senato kararlar, imparator
emirnameleri ve ustinianos
dneminde Corpus Iuris
AMALARIMIZ
Civilisin blmleridir
Roma Hukukunun
Dnemleri Hangileridir? Aklaynz?
SIRA SZDE
Bizans Hukuk Kaynaklar Olarak Roma Hukukunun

D fi N E L M
Kaynaklar
Hukukta kaynak, kral ve senato gibi hukuku oluflturan gleri yani yaratc kayS O Redebilecei
U
naklar ifade
gibi, hukukun ortaya kt ve yrrlkte olduu zaman ald biimi, yani yrrlk kaynaklarn da kastedebilir. Yrrlk kaynaklarna rnek
olarak Bizans hukukunda imparator emirnameleri gsterilir. AnDKKAT
cak daha ok tannanlar ise
Codex Theodosianus olarak bilinen Teodosios Kanunnameleri (435 - 438),
SIRA SZDE
Codex
Justinianus olarak adlandrlan ustinianos Kanunnameleri, (529 534)
III. Leon
(717-741) dneminde karlan Eklogi,
AMALARIMIZ
I. Vasil (867-886) zamannda karlan Epanagogi,
VI. Leon (886-912) zamannda karlan Vasilika,
Konstantinos
K T A P Armenopulos (1320-1380) tarafndan 1354 ylnda yazlan ve
alt kitaptan olufltuu iin Eksavivlos adn alan ve 1946 ylna kadar Yunanistanda da uygulanmfl olan Yasalar Elkitab (Proheiron Nomon) olarak sralayabiliriz.
TELEVZYON
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
7. nite - Bizans Hukuku
Bizans hukukunun bilgi kaynaklar Bizans hukukunu tanmamza ve anlamamza katk salayabilecek her trl tarihsel belgeler, yaztlar, mektuplar, mimari
yaplar, dini metinler, eski paralar, mhrleri ierir.
Bizans hukukunun kaynaklar arasnda belgeler (vesikalar) ok nemli bir yer
tutar. Bu belgelerin dfl yap zelliklerinin, ieriklerinin ve baflka unsurlarnn incelenmesi her biri Bizans diplomatikasnn (yaz bilimi) ayr bir arafltrma alann
oluflturmaktadr. Belgelerin yazld malzeme, tafl, mermer, metal yzey, ahflap ve
kilden levhalar olmak zere zaman zaman farkllk gstermifltir. Bizans dnemi
boyunca, 9. yzyl sonlarna kadar papirs, parflmen, hayvan derisi kullanlmfltr.
10. yzyldan bafllayarak kda yazlmfl belgelere de rastlamaktayz. Bugne kadar gn flna kmfl resmi ve zel nitelikli Bizans belgelerinin says azmsanmayacak kadar oktur (Troianos, 1999, s. 42).
Roma-Bizans hukukunun en nemli yrrlk kaynaklarndan ve Constitutiones principum olarak adlandrlan imparator emirnameleri lk mparatorluk (M.
27- MS. 235/284) dneminde ortaya kmfl olup ilk bafllarda Edicta, Decreta, Rescripta, ve Mandata olmak zere drt farkl dzenleme biimini kapsamaktayd.
Edictalar (Bildirgeler), imparatorun bildirgeleri ya da beyannameleriydi ve genel nitelikli yasalard. Yeni imparator yrrlkten kaldrmadka bildirgeyi karan
imparatorun lmnden sonra da yrrlkte kalrlard.
Decretalar (Kararlar) hukuki anlaflmazln taraflarnca yaplan itirazlar sonulandran kararlard.
Mandatalar (Talimatlar), yasalarn uygulanmasyla ilgili olarak imparatorun memurlarna ynelik yazl talimatlaryd.
Rescriptalar (Cevaplar) ise yasann yorumunda ortaya kan grfl ayrlklarn
zmeye ynelik imparatorun tavsiye kararlaryd (Tahirolu, - Erdomufl, 2009,
s.76, elebican 1986, s.70-71).
mparatorluk dneminde (MS. 284- MS. 476) pratik nemini yitirmesi sonucunda
bu farkl dzenlemeler ortadan kalkmaya bafllamfl ve sonunda yasalar leges generales ya da constitutiones adyla anlan genel yasalar ve rescripta adyla anlan
zel nitelikli yasalar olarak iki gruba indirgenmifltir (Troianos - Velissaropoulou,
2002 s.183,).
Edictalar (imparator bildirgeleri) toplumun btnne ynelen dzenlemeler
olduu iin hukukun her alanna iliflkin kurallar ierebilmekteydi. Dier dzenleme tr ise doas gerei daha dar bir kesime hitap etmekteydi ve bunlarn dili
olduka yalnd. Oysa genel nitelikli yasa zellii taflyan Edictalar yasama faaliyetinin ana unsurunu oluflturmaktayd ve yapsal olarak incelendiklerinde praefatio (nsz), narratio (ykleme), dispositio (gereke) ve sonsz (epilogus) olmak zere drt blmden oluflmaktaydlar.
nszn amac yasann muhataplarn yani halk, yaplacak dzenlemeye karfl hazrlamakt. Bu blmde hitabet sanatnn tm olanaklar seferber edilmekteydi. mparatorun bu yasama faaliyeti ile hedefledii amaca daha ksa sre iinde
ulaflmas, yasay kaleme alanlarn, tebaann duygu dnyasna szmada gsterecekleri baflarya balyd. nszn ifade edilmesinde imparatorluk kaleminin gsterdii zen, bu blmn zaman zaman bizzat imparator tarafndan da dikte edilmifl
olabilecei izlenimi verir. Edictalarn tebaaya duyurulmas yasa metinlerinin halka
ak yerlere aslmas veya tellallar tarafndan okunmas yoluyla salanmaktayd. Bu
sayede imparator halkna seslenme frsat buluyordu. Yasa metinlerinin nsz,
Erken Bizans Dnemi imparatorluk ideolojisi hakknda ok zengin bir kaynak nitelii taflmaktadr.
157
158
Bizans Tarihi
nszn ardndan narratio olarak adlandrlan ykleme blmnde yasann

karlmasna sebep olan olay veya hadise ortaya konulmaktayd. Yasa koyucu burada hangi kt durumun ortadan kaldrlaca ya da hangi aksakln giderileceini ok arpc bir flekilde anlatmak durumundayd. Bu blmde de hitabet sanatnn olanaklarna baflvurulmaktayd. Sonszde yasann gereine uyulmas konusunda tavsiyeler ve ihlal edenleri hedef alan yaptrm tehdidi yer almaktayd.
Bizans hukukunda en ok dikkat eken hususlardan biri, eski dzenlemelerin
iptal edilmemesi nedeniyle birbiriyle eliflen pek ok dzenlemenin ayn anda yrrlkte olmas meselesidir. Bizans hukukunda bir gelenek olarak, gemiflte karlmfl olan ve gncelliini yitirmifl olan yasalarn iptali yoluna gidilmedii grlr
(Troianos, - Velissaropoulou, 2002, s.197 vd.).
SIRA SZDE
Genel nitelikteki
yasa olarak kabul edilen imparatorun bildirgelerinin (edicta) blmleri
SIRA SZDE
nelerdir? Aklaynz?
D fiHUKUKUNUN
NELM
BZANS
KAYNAKLARI
D fi N E L M
Dioklitianos
S O R Utan ustinianosa Hukuk Derlemeleri (MS. 284 MS.527)
S O R U
Grigorianos ve
D K K A T Roma
Ermogenianos,
mparatorluunun Ge
dneminin en nemli
hukukularndand.
SIRA SZDE
Ermogenianos MS. 293-295
yllarnda kendi adyla
anlan kanun derlemesini
AMALARIMIZ
gereklefltirmifltir. Bu
alflma Roma hukukuna
ynelik ilk derleme
giriflimidir. Grigorianos
kanun
K Tderlemesi
A P ise MS.291
ylnda yaplmfltr. Her iki
kanun derlemesi de daha
sonraki yllarda yaplan
Teodosios ve ustinianos
TELEVZYON
derleme alflmalar iin
temel kaynak olmufltur.
mparatorluk dneminde (MS. 284 - MS. 476) oluflan yeni sosyal ve ekonomik koDKKAT
flullar yeni ihtiyalar ortaya kmfltr. Byk Konstantinostan sonra Hristiyanln
resmi din olarak kabulyle birlikte kilise ile ilgili konular dzenlenmesi amacyla
ok saydaSIRA
yasaSZDE
karlmas sonucunda yrrlkteki hukukun kontrol, konunun
uzman olan hukukular iin bile zorlaflmfltr. lk derleme alflmalarn, bu soruna
zm bulma gayretinin bir sonucu olarak grmek gerekir. Bireysel bir giriflimin
AMALARIMIZ
rn olan ve imparator Adrianostan imparator Dioklitianosa kadar olan imparator emirnamelerini topland Grigorianos Derlemesi (Codex Gregorianus) ve
sadece imparator
Dioklitianosun emirnamelerinin derlenmesiyle oluflturulmufl bir
K T A P
alflma olan Ermogenianos Derlemelesinin (Codex Hermogenianus) ardndan
(Tahirolu, - Erdomufl, 2009, s.81), 5. yzyl baflnda imparator II. Teodosiosun(408 - 450) emri ile imparator Adrianostan (MS 76) bafllayarak Konstantinos
TELEVZYON
dneminde (MS. 306) karlmfl olanlar da dhil olmak zere btn emirnameler
derlenmifltir. Bu alflmalar, MS. 438 ylnda 16 kitaplk bir derleme olarak yaymlanmfltr. Derleme, II. Teodosiosun emriyle yaymland iin kanun gcndeydi
NTERNET
ve Codex Theodosianus
(Teodosianos Kanunlar) adn taflmaktayd (elebican,
1986, s.53). Daha nceki dnemlerde yaplmfl olan derleme faaliyetlerinden farkl olarak derleme srasnda emirnamelerin (constitutiones) ilk metinlerindeki eliflkileri gidermek, onlar daha anlafllr klmak ve yorum gerektirmeden uygulanmalarn salamak amacyla baz kapsaml deiflikliklere gidilmifltir. Bu deifliklikler,
bazen yeni bir mevzuattan sz etmeyi hakl gsterecek boyuttayd (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.188).
Bu dnemde kilise hukuku (kanonik hukuk) da oluflmaya bafllamfltr. Kilise
hukukunun temel kaynaklar arasna ilk bafllarda yerel dzeyde daha sonra genifl
katlml yaplan ve kilise ile ilgili konularda hukuki dzenlemeler ieren konsil
(sinod) kararlar ve kilise pederlerinin belli sorunlara zm amacyla yazdklar da dhil olmufl ve MS. 4. yzyl sonlarnda bir dini yasalar (corpus canonum)
btn oluflmaya bafllamfltr.
N N
NTERNET
Konsil (Sinod): reti ve

kilise dzeni ile ilgili
sorunlar zmlemek zere
toplanan piskopos ve din
bilginlerinden oluflan kurul
Kilise Pederleri:
Hristiyanln ilk ortaya
kt yzyllarda retileri
ve yazdklaryla Hristiyanlk
inanflnn domalarn
belirleyip ortaya karan din
adamlar
159
ustinianos Dnemi ve Medeni Hukuk Derlemesi

(527 - 565)
ustinianos dneminde ok genifl kapsaml ikinci byk kanunlafltrma alflmas
gereklefltirildi. MS. 527 ylnda tahta kan ustinianos, Dou Roma mparatorluunda eski evrensel Roma mparatorluunu canlandrmay temel hedeflerinden birisi olarak belirledi. ncelikle, eskiden Roma mparatorluunun snrlar iinde yer
alan batdaki topraklar yeniden egemenlii altna almaya yneldi. Salad siyasal birlii hukuk asndan tamamlamak iin imparatorluk snrlar iinde geerli
olan hukuku birlefltirmek ve Klasik Dnem hukukunu zamann toplumsal ve ekonomik gereklerine yant verecek lde deifltirip daha ifllevsel hale getirerek yeniden geerli klmak iin harekete geti. Bu amala yzyllarca Roma mparatorluunda geerli olmufl hukuk, temel kaynaklar yani Roma hukukularnn eserleri ve
Roma imparatorlarnn emirnameleri elden geirildi, aykland ve deerlendirilerek
tematik bir dzen iinde bir araya topland. Bylece ustinianos Yasa Derlemesi
(Codex Justinianus) ortaya kt. ustinianosun bu byk klliyat Ortaadan beri (12-13. yzyldan bafllayarak) Corpus Iuris Civilis (Medeni Hukuk Derlemesi)
olarak adlandrlmaktadr.
Corpus Iuris Civilis 528-534 yllar arasnda alt yllk bir sre iinde hazrlanmfltr. Bu eserin hazrlanmas alflmalarn ynetme grevi sarayn baflhukuk grevlisi (Quaestor sacri palatii) olan ve bugn adalet bakan diyebileceimiz Tribonianosa verilmiflti. Hazrlk safhasnda uygulayc hukukularn yan sra Beyrut ve stanbul hukuk mekteplerinden hukuk limleri (antecessores) de grevlendirilmiflti.
Corpus Iuris Civiliste yer alan hukuk kurallarnn byk bir blm zel olaylara
iliflkin olmasndan dolay bu derlemeden her olaya uygulanabilecek genel kurallar
karmak byk bir glk dourmaktayd. Derleme srasnda yararlanlan metinlerin tamamna yakn Latinceydi. Oysa 6. yzylda Bizans mparatorluunda, yaygn olarak konuflulan dil Yunancayd. Bu nedenle Corpus Iuris Civilisin orijinal Latince metninin yan sra Yunanca zetine de ihtiya duyuldu. Corpus Iuris Civilisin
hacminin bykl uygulamada glk karmaktayd. Bundan dolay hazrlanp
yaymlanmasndan ok ksa bir sre sonra uygulamada bu derlemenin Yunanca
zetleri kullanlmaya baflland.
Medeni hukuk derlemesi (Corpus Iuris Civilis) drt temel blmden oluflur. Birinci blm, hukuk kurumlar anlamna gelen Institutionestir. Bu derleme, uygulanan hukuk alannda genel bilgi vermek amacyla hazrlanmfl olup hukuk retimi iin bir ders kitab nitelii taflmaktayd. ustinianos, 533 ylnda bu blmn hazrlanmas iin Tribonianosun denetimi altnda iki hukuk hocasn grevlendirdi.
Derlemede zellikle Klasik Dnem hukukularnn eserlerinden blmler yer almaktadr. Derleme Gaiusun MS. 2. yzylda hazrlad Institutiones adl eserinden yararlanlarak hazrlanmfltr. Institutiones, 533 ylnda ustinianosun bir constitutiosu (emirname) ile yaymlanarak yrrle konmufl ve kanun gc kazanmfltr. Drt kitaptan oluflmufltur.
kinci blm, dzenlenmifl tam bir derleme anlamna gelen Digesta ya da
Pandektistir. Klasik dnemin Salvius Iulianus, Celsus, Marcellus, Papinianus,
Paulus gibi en deerli hukukularnn eserlerinden alnmfl ve belli bir sistem iinde toplanmfl paralardan oluflmaktadr. Bu niteliiyle Digesta, ustinianosun eserinin hukuk bilimi ve hukuk tarihi asndan en nemli ksm olup 50 kitaptan
oluflmaktadr. Digesta, Tribonianosun baflkanlnda on yedi kifliden oluflan bir
kurul tarafndan 530-533 yllar arasnda yl iinde hazrlanmfl ve Institutionesle
birlikte yaymlanmfltr.
Gaius: MS. 130180 yllar

arasnda yaflamfl Romal
hukuku ve yazar. Gaiusun
Institutiones dflnda Lex XII
Tabularum (Oniki Levha
Yasalar) zerine bir yorum,
Romal yksek yneticilerin
fermanlar zerine bir
inceleme gibi yaptlar
bulunmaktadr
160
Bizans Tarihi
Novellae: Yeni kanunlar

anlamna gelir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Medeni hukuk derlemesinin nc blm Codex adn taflr. ustinianos,

528 ylnda eski kanunlafltrmalardan (codex) da yararlanlarak o tarihe kadar karlmfl btn emirnameler de eklenmek suretiyle yeni bir imparator hukuk derlemesi hazrlanmasn istedi. Bu eser bir yl iinde hazrlanarak 529 ylnda yaymland. Institutiones ve Digesta hazrlanp 533 ylnda yaymlandklarnda Codexin yaplmasndan beri drt yllk bir sre gemifl ve bu arada ustinianos pek ok yeni
emirname karmflt. 529 tarihli Codexin gncellenerek yenilikler ve deifliklikler
getiren bu yeni emirnamelerin eklenmesi amacyla Codex elden geirilerek 534 ylnda yeniden yaymland. Codex 12 kitaptan oluflmufltur.
alflmann son blmn yeni emirnameler manasna gelen (Latince) Novellae ya da (Yunanca) Nearesler oluflturur. ustinianos imparatorluu sresi iinde
(534-565) birok nemli kanun ve emirname karmflt. Bu emirnamelerin tamamna yaknnn dili Yunancayd, ok az Latince yazlmflt. Resmi bir koleksiyonu yoktur, zel derlemeleri yaplmfltr ve en kapsamlsnda 168 emirname yer almaktadr.
Corpus Iuris Civilis, Bizans mparatorluunda derlenmifl olmasna ramen dili
Latinceydi. Eski Roma niteliklerini muhafaza etmesinden dolay uygulanmas byk glkler yaratt. mparatorluun nfusunun byk blmnde Yunanca konufluluyor olmas nedeniyle ustinianos hayatta iken metne bal kalarak antecessor olarak anlan hukuk limlerince derlemenin Yunancaya evrilmesine msaade
etti. lmnden sonra derlemenin Bizans hukuku anlayflna gre zetleri yapld
ve metinlerini aklayc, yorumlayc eserler yazld (elebican, 1986, s.74).
Corpus Iuris Civilis olarak anlan kanunlafltrma hareketiyle ustinianos kilise ve
kamu hukuku alannda mevcut eksiklikleri gidermenin yan sra yeni kurumlar ihdas ederek nemli reformlara imza atmfltr. zel hukuk alannda yasa koyucu iradenin dikkati (kilisenin etkisi nedeniyle) ncelikle aile hukukuna ynelmifl ve srasyla flahsn hukuku, eflya hukuku ve miras hukuku konularnda dzenlemeler
yaplmfltr. Tm kanunlafltrma hareketlerinde Bizansl kanun koyucunun, Roma
hukukunun srekliliine yapt vurgu dikkat ekicidir. Hukuki sreklilik anlayfl,
Bizansllarn siyaset felsefelerinin en nemli unsurlarndan biri olmufltur ve bu nedenle Orta Bizans dneminde kartlan yasalarda eski mevzuata mutlaka atfta bulunulmaktadr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 195).
8. ve 9. yzyllarda yaplan kanunlafltrmalar srasnda anlafllmasnda ve tedarikinde zorluk ekilen Corpus Iuris Civilisin ve imparatorluk emirnamelerinin zgn Latince metinlerine baflvurmaktan ziyade zellikle 6. yzyla ait Yunanca zetleri, aklayc ve yorumlayc metinleri kullanld. Kanunlafltrma srasnda ortaya
kan Latince metinlerin yukarda sz edilen Yunancaya evirisi iflini stlenmifl
olan antecessorlar gerek kanunlafltrma srasnda ve gerekse hukukun retiminde
stlendikleri rol gerei Bizans Hukukunun yaratclar olarak kabul edilmektedirler
(Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 217).
SIRAderlemesi
SZDE
Medeni hukuk
olarak bilinen Corpus Iuris Civilis hangi dilde yazlmfltr?
ustinianosun Varislerinden Makedon Hanedanna Kadar

D fi N E L M
Geen Dnemdeki
Hukuk Uygulamalar (565 - 867)
Bu zaman dilimi, karanlk dnem olarak da anlr ve hukuk biliminin geriledii gS O R U lmnden sonra antecessorlarn yerini uygulama deneyimi
rlr. ustinianosun
olan ve skolastikler (scholastikoi) olarak bilinen hukukular snf alr. Skolastikler,
antecessorlarn
aksine geride yazl eserler brakmfllardr. Bu dnemde nomokaDKKAT
non olarak adlandrlan kilise hukukuyla ilgili yasa ve dzenlemelerin yer ald
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
161
derlemelere rastlamaktayz. ustinianos 131. Nearasnda (Novellae), kilise geleneinden doan kurallar, yasalarla eflit dzeye ykseltmiflti. Anlan dnemde Corpus
Iuris Civilenin zgn metninin ve tefsirlerinin ok zor bulunur olmas, 6. yzyl
metinlerinin anlafllmasndaki zorluk, yeni yasa metinlerinin oluflturulmas ihtiyacn dourdu. Bunlarn ksa sre iinde kopyalanp datmnn yaplmas ve herkes
tarafndan anlafllr olmalar iin ksa ve z olmalar gerekiyordu. Bu kriterleri III.
Leon (717-741) dneminde karlan, sekiler manasndaki Eklogi adl kanunname yerine getiriyordu. Gnlk yaflam ilgilendiren hukuk kurallar, dnemin sradan insanlarnn anlayabilecei bir dilde, ksa cmleler halinde yazld. Eklogide
zellikle aile hukuku alannda kilise hukukunun etkisiyle pek ok yenilikler dikkat ekmektedir. Yasa koyucu zelikle ceza hukukunu daha insani bir hale getirmeye alflmfltr. lm cezalarnn infaznda o zamana kadar gzlenen insanlk dfl uygulamalar ortadan kaldrlmfl ve cezann belirlenmesi srasnda ceza hkimlerinin, sulularn snfsal farkllklarndan kaynaklanan keyfi kararlarna snrlama
getirilmifltir. Ekloginin ceza hukuku alanndaki getirdii dzenlemeler 9. yzyl
baflndaki kimi tepkilere ramen izleyen yzyllarda, sonraki kanun koyucularn
ceza anlayflna ters dflmemesi nedeniyle esasl bir deifliklik geirmemifltir.
Ekloginin ksa metni, hukuk yaflamndaki karmaflk ihtiyalarn tmne cevap
vermekte yetersiz kalnca zel kimi hukuki iliflkiler iin Ek blm oluflturulmufltur.
Appendix Eclogae olarak bilinen bu Ek blm dierlerinin yan sra Ziraat Yasas
(Agrotikos Nomos), Denizcilik Yasas (Nautikos Nomos) ve Asker Yasas (Stratiotikos Nomos) adl yasalar ieriyordu. Bunlar esasnda yeni ihdas edilmifl yasalar olmayp nceki dnemlere hatta ustinianos dnemi ncesinin metinlerine ve ananelerine dayanyordu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.220).
Makedon Hanedanndan, IV. Hal Seferine Kadar Olan

Dnemdeki Hukuk Uygulamalar (867 - 1204)
Makedon hanedanyla egemen olan siyasi ve kltrel geliflim hareketini ynlendiren klasik yanls eilimler, hukuk alannda da etkisini gstermifl ve I. Vasilden
(867-886) bafllayarak yeniliki unsurlardan arndrlarak eski hukukun yeniden hayata geirilmesi hedeflenmifltir.
Yeniden arnma olarak bilinen Anakatharsis dflncesiyle uygulamaya konulan ilk yasa metni, Epanagogi (ya da sonraki adyla sagogi) olmufltur. Epanagoginin tanziminde (885-886) Patrik Fotios da yer almfl ve bu nedenle metinde kilisenin etkisi belirgindir. Yasa metniyle kilise ile Devlet arasndaki iliflkiler yeniden
dzenlenmifl ve patrikle imparator devlet iinde birbirine eflit en yksek iki iktidar
gc olarak tanmlanmfl ve yetkileri kesin bir flekilde belirlenmifltir. Epanagoginin
tanzim edilmesi ncesinde tm mevzuat bir araya getirilmifl ve gereksiz grlen
dzenlemeler yrrlkten kaldrlmfltr. Geriye kalan blmler ise 40 kitaptan oluflan esas yasa metnini teflkil etmifltir. ustinianos kanunnamesinin Latince metinleri Yunanca evirileri ile metne dhil edilmifltir.
Anakatharsis abalar Vasilin olu ve ustinianostan sonra yasama alannda
en retken imparator olan Bilge (Sofos) lakapl VI. Leon (886-912) tarafndan srdrlmfltr. Babas tarafndan yaplan yasama alflmalar yeniden gzden geirilmifl ve 60 kitaptan oluflan Vasilika (Kral Kanunnameleri) ad verilen yeni metin ortaya kmfltr. Bu kanunnamenin uygulanmas srasnda ortaya kan sorunlara zm amacyla Leon, pek ok Neares (Novellae) karmfltr. 113 Nearesten oluflan
bir koleksiyon gnmze ulaflmfltr. Bunlarn te biri kilise ile ilgili olup mevzuatn, dini kanonlarla uyumlu hale getirilmesine alfllmfltr.
Mevzuat: Her trl kanun,

nizam ve tzk
hkmleridir.
162
Bizans Tarihi
VI. Leonun imparatorluunun son dneminin rn olan dzenleme ise, flehirdeki kimi loncalarn ve meslek gruplarnn denetiminden sorumlu flehir Eparhosuna ynelik olan Eparhikon Biblion dur. Haksz rekabetin nlenmesi ve
farkl meslek kollar arasndaki ekonomik iliflkilerin dzgn bir flekilde srdrlmesine iliflkin dzenlemeler iermektedir.
Bu dnem iinde 11. yzyldan bafllayarak kilise hukukunun byk bir geliflme
gsterdii gzlenir. 12.yzylda kilise hukukunun bafllca temsilcileri olarak oannis Zonaras, Aleksios Aristinos ve Teodoros Valsamon saylabilir.
Makedon hanedannn son en byk imparatoru olan ve Bulgar kasab (Vulgaroktonos) olarak anlan II. Vasil (976-1025) askeri alandaki baflarlarnn yan sra
byk toprak sahipleriyle de mcadele etmifl ve kard yasayla onlar allilengion denen ortak vergi ykmllne tabi tutmufltur. Buna gre vergisini deyemeyen yoksul kylnn vergi borcunu o yerleflim blgesinin byk toprak sahibi
demek zorundayd (Baskc, 2009, s. 229). Sz edilen dnem iinde imparator
IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) tarafndan karlan bir emirnameyle
(1047) nomofilakasn (yasalarn koruyucusu) ynetiminde bir hukuk mektebi (didaskelion ton nomon) kuruldu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.193 ve 224).
1204 - 1453 Yllar Arasndaki Dnemde Hukuk

Uygulamalar
Bu dnemde imparatorluun genel durumuna bal olarak hukuk biliminin tm
alanlarda tam anlamyla bir kfl yafladn belirtmek gerek. stanbulun 1204 ylnda Hallar tarafndan ele geirilmesine neden olan etkenler, 1261 ylnda flehrin, geri alnmasndan sonra da ortadan kalkmamfltr. Bizans devletinin yaflad
byk toprak kayplar ve i ekiflmeler, devleti sadece dfl tehditler karflsnda
gsz brakmakla kalmamfl, Bizans ekonomisi zerinde de ykc etkiler dourmufl ve bunun sonucunda hukuk da dhil olmak zere toplumsal yaflamn tm
alanlar bundan olumsuz ynde etkilenmifltir. 1261 ylnda stanbulun tekrar Bizansn baflkenti olmasndan sonra iktidara gelen Paleologos hanedan adalet dzenini iyilefltirmek amacyla mahkemeleri yeniden yaplandrma yoluna gitti. II. ve
III. Andronikos Paleologosun (1328-1341) kardklar yasalarla nce yksek yarglardan oluflan 12 yeli bir mparatorluk Mahkemesi kuruldu. 1329 ylnda tm
imparatorluk apnda adaletin datlmasn denetleyecek ve gzetecek drt yksek yargtan oluflan bir heyet oluflturuldu (Katholikoi Krites ton Romaion). Kilisenin devlet hayatnda artan etkisinin de bir gstergesi olarak bu yksek yarglardan ikisi sivil ikisi ise ruhban snfndand. Bu kurum imparatorluun son bulduu
1453 ylna kadara muhafaza edilmifltir (Baskc, 2009, s. 192,).
Bu dnemin en belirgin zellii ruhban snfna mensup din adamlarnn gerek
kuramc gerekse uygulamac olarak adalet mekanizmasnn iinde artan oranda
temsil edilmesi ve buna paralel olarak kilise hukuku kurallarnn da laik hukuka
artan bir ivmeyle szmasdr. Bu geliflme 1204 ylnda Hallarn stanbulu ele geirmesiyle Bizans devletinin bir sreliine ortadan kalkmasnn yaratt boflluu
doldurma abasnn bir sonucu olarak grlebilir. znik Devleti dneminde (12041261) kilisenin adalet de dhil olmak zere devlet ynetimine daha fazla katlma
eilimi 1261 ylnda stanbulun Hallardan geri alnmasndan sonra da kesintiye
uramad.
Anlan dnem iinde hukuk alannda yaplan derleme alflmalarnn nitelii de
siyasi geliflmelere paralel bir seyir izlemekte ve nceki yzyllardaki dzeyin altnda bulunmaktadr. En kayda deer alflma Selanik yksek yargc Konstantinos Ar-
menopulosun (1320-1380) 1345 tarihli Proheiron Nomon (Yasalar Elkitab) ya da

dier adyla Eksavivlos (Hexabiblos-Alt Kitap) adl derlemesidir. Ekleriyle birlikte
alt kitaptan oluflan bu derlemede medeni hukuk ve ceza hukukuna ait yasa metinleri snflandrlmfltr. Armenopulos, derleme srasnda nceki yllarda yaplmfl
derlemelere ve yasalara dayanarak daha ok hukukun uygulayclarna yani yarglara hitap eden bir alflma ortaya koymufltur. Eksavivlos, Osmanl idaresi dneminde zellikle kilise Mahkemeleri tarafndan adalet datlmas srasnda ok genifl lde yararlanlan bir hukuk kayna haline dnflmesi nedeniyle nemlidir.
ok yaygn olmas sonucu Yunanistan mstakil devlet olduktan sonra da (1829) en
sk baflvurulan yasa derlemesi olmufltur. Mahkemeler, bu derleme sayesinde resmen ustinianos mevzuatn uygulamfllar ve Eksavivlos Yunanistann ilk Medeni
Yasasn oluflturmufltur (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.231).
BZANS HUKUK SSTEMNDE ALE KURUMU

Hristiyanln 4. yzylda Bizans mparatorluunda resmi din olarak kabul edilerek
yaygnlaflmasnn ardndan kilise, toplumun en kk birlii olan aile kurumu ve
evlilik konusu ile ilgilenmifltir. Bu ilgi nikhn dini bir temele oturtulmasnn ardndan dogmatik bir altyap kazanmfltr. Kilise istikrarl bir flekilde aile kurumunu mutlak kontrol altna almaya alflarak siyasi nfuzunu glendirmeyi hedeflemifltir.
Evlilik kurumu Bizans tarihinin dnemleri iinde deiflik aflamalardan gemifltir.
Bizans hukukunda yasa koyucu evliliin flartlarn: a) Evlenme yafln doldurmufl olmak (kzlarn 12, erkeklerin 14 yafln doldurmufl olmas gerekirdi) b) Evlenecek flahslarn rzas, c) Yafllar kkse kural olarak aile reisi olan babann rzas, d) Yasa ile ngrlmfl olan flekli kurallar yerine getirmek, olarak belirlemifltir.
Evlenmeye engel olan durumlara ustinianos Kanunnamelerinde, Bildirgelerde
(institutionesda) yer verilmekte ve akrabalk (kan bayla ve evlenme sonucu oluflan akrabalk dhil olmak zere) evlilie engel bir durum olarak gsterilmekte ve
hangi dereceye kadar akrabalarn kesinlikle evlenme akdi ifa edemeyecekleri dzenlenmektedir (r. iki kardefl arasnda, amca, day ile yeeni arasnda evlilie msaade edilmemektedir). Akrabalar arasnda evlilik konusunda kilise 692 ylnda stanbulda toplanan Pentektis Konsilinin ald kararlarla yasak kapsamn geniflletmifltir. zleyen yzyllarda imparatorluun son bulduu tarihe kadar zellikle akrabalkla ilgili evlilik engellerinin srekli ve abartl bir flekilde geniflletildii grlmfltr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.259).
Akrabalk dflnda evlilie engel olan durumlar da mevcuttu. rnek vermek gerekirse vaftiz edenle vaftiz olan arasnda, evlat edinen flahslarla evlatlk ve onlarn
yakn akrabalar arasnda da evliliklere izin verilmezdi. fllenmifl olan bir su da evlilie engel olabilmekteydi. rnein zinadan dolay mahkmiyet durumunda zina
yapanlar arasnda evlilik yasakt. Kzn karlmas durumunda, kzn babas rza
gsterse de ortada bir su olduundan bu durum evlilie engel oluflturmaktayd.
Bir kimsenin hadm olmas da evlenmesine engeldi. Ayn flekilde kiflinin yasal geerli bir evliliinin bulunmas da evlilik iin mutlak bir engel teflkil etmekteydi. Hiyerarflide birinci dereceden atanan din grevlileri (arhimandrites) ve manastrlarda
yaflamay seen keflifller ve rahibeler de evlilik yasa kapsamndayd.
ustinianos Kanunnamelerinde, evliliin kurulmas iin evlenecek kifliler arasnda evlenme iradesi aranmaktadr. Bu iradenin varln her zaman teflhis etmek kolay deildi. Bunun evlenme niyeti olmakszn birlikte yaflama ile (pallakeia) karfltrlmas mmknd. Bunun nne geilmesi iin evliliin mevcut olduunun ispat edilmesi gerekiyordu. Kifliler evli olduklarn nceden yaplmfl
163
164
Bizans Tarihi
Drahoma: Damada yani

erkek tarafna, gelin yani kz
tarafndan verilen mal ya da
para
bir drahoma szleflmesiyle ya da kilise grevlisi (ekdikos) ve tanklar huzurunda evlenme iradelerini beyan ederek ispat edebilirlerdi. Yksek dzeydeki devlet grevlileri iin ise drahoma szleflmesi evlilik iin kurucu flart niteliindeydi.
9. yzyln baflnda imparator VI. Leon kilisenin talebi zerine bir emirname ile
evlilik iin dini nikh zorunlu hale getirmifltir. Ancak evlilie engel durumlarn
okluu pek ok ifti yasadfl bir flekilde birlikte yaflamaya yneltmifltir (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.262).
Yaklaflk iki yzyl sonra I. Aleksios Komninos, (1081 - 1118) iktidar dneminde 1084 - 1095 yllar arasnda kard emirnamelerle kleler de dhil olmak zere tm evliliklerde dini nikh zorunluluu getirmifltir. ustinianos hukuku ve Eklogi, zgr bir kiflini kleyle evlenmesine olanak salarken, mparatorie rini, (797802) zgr bir kiflinin kle bir kadnla evlenmesini yasaklad. VI. Leon ise, zgr
olan efle dierinin zgrln satn alma ya da kendisinin de kle olarak eflinin
efendisinin himayesine girmesi flartn getirdi.
Kilise, daha 4. yzyldan itibaren bir evliliin herhangi bir flekilde sona ermesinin ardndan yeni bir evliliin yaplmasna scak bakmyordu. kinci defa evlilie
tahamml gsteriyordu. nc kez evlilik ise flarta balyd ve uzun sreli aforoz
gibi kilise tarafndan hkmedilen cezalar sz konusuydu. mparator VI. Leonun
drdnc evlilii, Kilise ile Devlet arasndaki iliflkilerde soruna neden olunca lmn takiben 920 ylnda drdnc evlilik kesin olarak yasakland.
lm ve kaybolma (gaiplik) evlilii sona erdiren en nemli iki neden olarak
grlmektedir. ustinianos Kanunnamelerinde, savafl zamannda asker kiflilerin
kaybolmas halinde, efli, onun lmfl olduunu yetkililere dayanarak belgeleyebilirse bir yl sonra tekrar baflka birisiyle evlenebilmekteydi. Bu prosedre uyulmamas halinde ar para cezalar veriliyordu. Eer ld varsaylan efl geri dnerse
eflini tekrardan alma ve evliliini srdrme hakkna sahipti ve o arada yaplmfl
olan evlilik geersiz saylmaktayd.
Tek tarafl iradeyle boflanma konusunda ilk zamanlar herhangi bir kstlama
yokken ilerleyen dnemlerde Hristiyan imparatorlar bu konuda ciddi kstlamalar
getirdi. ustinianos Derlemesinde boflanma sebepleri erkek iin: a) Kadnn bildii
ancak efline sylemedii vatana ihanet suu, b) Zinadan mahkmiyet c) Dorudan
ya da dolayl olarak kocann canna kast edilmesi, d) Ahlak dfl ifl ve eylemlerdi
(Neara 117.8).
Kadnlar iin ise: a) Kocann vatana ihanet suu ifllemesi b) Dorudan ya da dolayl olarak kadnn canna kast edilmesi, c) Kadnn manevi flahsiyetinin rencide
edilmesi d) Kocann srekli olarak evlilik dfl iliflkilere sahip olmasyd (Neara
117.9).
Bu nedenler dflnda ustinianos hukukunda efllerin dorudan kusurundan
kaynaklanmayan boflanma nedeni saylmaktadr: a) Evliliin baflndan itibaren
var olan erkein iktidarszl b) Birlikte ya da tek tarafl bir kararla keflifl hayatnn tercih edilmesi c)Uzun srmfl esirlik durumu. Esirin hayatta olduu haberinin alnmasndan itibaren befl yl gemesi halinde boflanma kendiliinde gerekleflmekteydi.
savros hanedan (717 - 802) ve Makedon hanedan (867 - 1056) dnemlerinde
sadece durum boflanma nedeni olarak kabul edilmifltir: a) Kadnn evlilik dfl
iliflkiye sahip olmas ya da kocann iktidarszl b) Hayata kast edilmesi c) Efllerden birinin lepra yani czam hastas olmas. Baflka hibir neden boflanmaya sebep
olamazd.
165
Anlaflmal boflanma konusunda ise kilisenin etkisiyle efllerin bu hakkna yasak

getirilmifltir. Sre iinde (I. Vasilin Epanagogisiyle) yasak yumuflatlsa da 10. yzyldan sonra yaplan dzenlemelerde anlaflarak boflanma konusunun Bizans hukuk yaflamnda hi yer almad grlr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.271).
Yasal nedenleri olmadan evlilii sonlandran efl iin ar para cezas ngrlmekteydi. Eer bunu yapan kadnsa para cezas yannda yasalar onun manastra
kapatlmasn ngryordu (Neara 117.13), bu yaptrm daha sonra erkei de kapsad (Neara 134, 11, yl 556), (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.266).
Bizans hukuk sisteminde evlenme flartlar nasl dzenlenmifltir? Aklaynz?
SIRA SZDE
BZANS HUKUKUNDA SU VE CEZA
D fi N E L Mve sululaBizansllar, Romadan devraldklar hukuk dzenini, suun nlenmesi

rn cezalandrlmas konusunda oluflan yeni toplumsal flartlara uyumlu hale getirmifllerdi. Bu da cezalarn infaznn yllar iinde farkllaflmasnaS Oneden
olmufltur.
R U
ustinianos dneminde ceza, su teflkil eden eylemle bozulan dzenin salanmas
ve su iflleme eiliminde olanlar bu niyetlerinden vazgeirmek iin bir korkutma
DKKAT
ve tehdit arac olarak grlmfltr.
Suun failine uygulanan bir yaptrm olarak karflmza kan cezann amac usSZDE
tinianos kanunlar da dhil olmak zere Erken Bizans dnemiSIRA
kanunnamelerinde
ak ve somut bir flekilde ortaya konulmamaktadr. Cezalandrma ile gdlen ama
ancak 8. yzyl ortalarnda savros hanedan dneminde karlan Eklogide somut
AMALARIMIZ
olarak belirtilmifl ve arndrma, su iflleyen kimsenin slahn salama ve korkutma
olarak saylmfltr (Troianos, 1996 s.21). mparator VI. Leon kard kanunnamelerde (Neares) cezann amac ve etkililii konusundaki dflncelerini
ifade etmekK T A P
te su fiili ile verilecek ceza arasnda bir orantnn bulunmas gereini vurgulamaktadr (61. ve 62. Neara). 10. ve 12. yzyl arasndaki dnemde imparatorlar Konstantinos Porfirogennitos ve I. Manuil Komninosun da ceza konusunda kanunnaTELEVZYON
meler kardklar grlmektedir (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.276).
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Ceza ve Trleri
NTERNET
lm Cezas
Erken dnem Bizans hukuku, lm cezasn Roma hukukundan miras almfltr. Zihinsel engelliler ve yetiflkin olmayanlar yani ocuklar lm cezasndan muaf tutulmaktadr. nk kiflinin yapt eylemin bilincinde olmas koflulu aranmaktadr.
ustinianos Derlemesinde, lm cezasnn infaz flekli aka belirtilmeyen durumlarda yargcn takdir yetkisinde olan bir konuydu. Cezann infaz bafln kl ya da
baltayla kesilmesi suretiyle uygulanmaktayd. Bunun yan sra armha germe, ylanlarn veya baflka canllarn olduu uvaln iine koyarak denize ya da nehre atma, atlar tarafndan ters ynlere ekerek paralama, derisini yzme, diri diri gmme de lm cezasnn infaznda baflvurulan yntemlerdendi. Kaynaklarda geen
kelle cezas (kefalikon) ifadesi her zaman lm cezas anlamna gelmeyip duruma gre tafl ocaklarnda ya da madenlerde mr boyu zorunlu alflma ya da ar
bir uygulama flekli olan srgn cezas olarak da yorumlanabilmekteydi. Eklogi Kanunnamesinde, su trleri ve cezalar, olabildiince kesin izgilerle her bir eylem
iin ayr ayr belirlenmifl ve keyfiliin nne geilmeye alfllmfltr. Bu erevede
lm cezas, flehirde kastl olarak karlan yangn ve lmle sonulanan soygun
sular dflnda, baflka cezalarla deifltirilmifltir. Yangna sebebiyet verenler yakl-
NTERNET
166
Bizans Tarihi
mak suretiyle lm cezasna arptrlmaktayd. Ekloginin getirdii ceza sistemi izleyen yzyllarda byk lde muhafaza edilmifltir (Troianos, - Velissaropoulou,
2002 s.278, Troianos, 1996 s.26-28).
Klelefltirme
Iustinianos sonras kanunnamelerde zgrln kaybetme cezas nadiren uygulanmaktadr. Failin, dier cezalarn yan sra zgrlnn de elinden alnmas,
kendi rzasyla geri gelen asker kaaklar ve dflmana, askeri nemde yasak malzeme temin edenler iin uygulanmaktayd. Her iki durumda devlete karfl ifllenen
sular sz konusu olduundan kanun koyucu kamu karlarn daha etkili bir flekilde korumay amalamfltr Troianos, 1996 s. 28).
Bedensel Cezalar
Uzuv Kesme
Eklogide, birbirinden ok farkl nitelikte olan ve ar su nitelii taflmayan pek
ok eylem iin uzuv kesme cezas ngrlmektedir. Genellikle suun ifllenmesinde kullanlan organ kesilmektedir. rnein mala ynelik sularda ve bir su aletinin kullanlmas neticesinde lmle sonulanan yaralamalarda bir elin kesilmesi,
yalanc tanklkta ise dilin kesilmesi ngrlmektedir. Bu orant cinsel sularda ihlal edilmektedir. Hayvanla cinsel iliflkiye girilmesi durumunda cinsel organ kesilir,
ok yakn akrabalar arasndaki cinsel (ensest) iliflki durumunda ise lm cezas verilirdi. Bunlar dflnda, cinsel su iin verilen ceza, burun kesme cezasyd. Uzuv
kesme, failin eylemini yinelemesini nlerken burun kesme cezas ise, faili toplum
nnde lekelemekte ve onu itibarszlafltrmaktayd. Bu cezada kadn ve erkek iin
cezann uygulanmasnda eflit muamele de salanmfl olmaktayd. Gze mil ekilerek kr etme cezas da uzuv kesme cezalar arasnda yer almaktadr. mparatorun
iktidarna ynelen sularda, ihanetin nlenmesi konusunda ok etkili bir ceza olarak uygulanmfltr (Troianos, 1996 s. 29-30).
Krbalama
Krba cezasna 8.- 10. yzyllar aras Bizans hukuk metinlerinde rastlanmakta ve
ana ceza olarak ya da paralel bir ceza olarak karflmza kmaktadr. Paralel ceza
olduunda uzuv kesme ya da srgne gnderme cezalaryla birlikte uygulanmaktadr. Roma hukukunda krba cezasnn infaznda zgr olan kiflilerle klelere ynelik uygulamada farkllklar vard. zgr olanlardan, ayrcalkl snfa mensup
olanlar sadece vatana ihanet suunda krba cezasna mahkm edilmekteydiler.
Eklogide bu cezann uygulanmasnda snfsal farkllklarn giderilmesine alfllmfltr (Troianos, 1996 s.31).
Sa Kesilmesi
San kesilmesi Bizansllar asndan kk dflrc ve kiflinin toplum nezdindeki itibarn lekeleyici bir uygulama olarak grlmekteydi. Bu ceza Orta Bizans dneminde her zaman krba cezas ve ou kez de srgn cezas ile birlikte uygulanmaktadr (Troianos, 1996 s.32).
167
Srgn
Bu ceza kastl olmayan adam ldrme, ya da ocuk dflrtme gibi ar saylmayan sular iin uygulanan bir cezadr. Romada iki tr srgn cezas vard. Daha
hafif olan ve relegatio olarak adlandrlan srgn cezas, hkmlnn belirli bir
yerde zorunlu ikametini gerektiriyordu. Daha ar olan deportatio ise, sulunun
malvarlnn msaderesi ve vatandafllk sfatnn kayb sonucunu douruyordu.
Erken Bizans dneminde, ustinianos Derlemesinde, her iki srgn cezas da mevcuttu. Orta Bizans dneminden sonra srgn cezas Roma dnemindeki flekliyle
zdefl deildir. Cezann uygulanmas belli bir yere gnderildikten sonra orada ayrca zorunlu alflma ykmll iermiyordu. nceleri karar veren yarg srgn sresini ve yerini hibir snrlama olmadan belirleyebilirken Eklogi Kanunnamesiyle yargcn snrsz takdir yetkisine snrlamalar getirilmifl ve srgn cezasnn
yannda servetinin msaderesi yerine krba ya da sa kesme cezas uygulanmfltr
(Troianos, 1996 s.33).
Hrriyeti Balayc Cezalar

Bizans hukukunda ilke olarak gnmzde anladmz flekliyle hrriyeti balayc
ceza yani hapis cezas uygulamas yoktu. Bizans dneminde hapishaneler ceza ekilen yerler deil yasay ihlal edenlerin haklarnda karar verilene kadar tutulduklar yerler olarak kullanlmaktayd. Digestann yrrle girdii dnemden beri kabul gren uygulama uyarnca, sulular hapishanede tutmak suretiyle cezalandrma
yasakt. Buralar cezalandrma yeri deil, insanlar muhafaza ve kontrol altnda tutma yerleri olarak kabul edilmekteydi. Erken dnemden itibaren yani daha ustinianos dneminde, hapsetme cezasnn uygulanmad ve onun yerine sulularn manastrlara kapatlmas tedbirine baflvurulduu grlmektedir. mr boyu ya da belirli bir sre iin manastra kapatma tedbiri Kilise hukukunda da grlmektedir.
Keyfi uygulamalar engellemek amacyla, ustinianos (527 - 565) dnenimden I. Manuil Komninos (1143 - 1180) dnemine kadar ceza davalarnn uzamamas ve kiflilerin yarglama ifllemleri sonulanana kadar hapishanelerde tutulmamalar iin emirnameler karld grlmektedir. Ancak Ge Bizans dneminde imparatorluk topraklarnn klmesi ve srgn cezasn uygulama olanaklarnn zorlaflmfl olmas
sonucunda bu ilkeden dn verildii ve hapsetmeyi bir ceza olarak ngren emirnamelerin karld grlr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.282-283).
Mala Ynelik Cezalar

Mala ynelik cezalarn baflnda mahkm olan sulunun tm malvarlnn msaderesi ve hazineye devredilmesi geliyordu. Ancak bu durumda sulunun ailesi de cezalandrldndan ustinianos dneminde, cezann uygulama kapsam daraltlmfltr. Msadere cezas daha ok ticari ve ekonomik sularda uygulama alanna sahipti. Ge Bizans dneminde maddi cezalar, yoksullar yerine getiremediinden dolay, sadece devlet hizmetinde bulunan ve yksek gelire sahip devlet grevlileri iin
uygulanmfltr.
savros ve Makedon hanedan imparatorlarnn kanunnamelerinde suluya sutan doan zararn giderilmesi iin madura deyecei dflnda ayrca bir miktar paray da tazminat olarak deme mecburiyeti getirildii grlmektedir. Eer zarar
(r. cinsel sularda olduu gibi) paraya endeksli deilse bu durumda zararn giderilmesi iin denecek para ve tazminat iin tek bir mebla tespit edilmekteydi.
Bizans hukukunda ne tr cezalara rastlanr. Aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
168
Bizans Tarihi
Askeri Sular ve Cezalar

Bizans hukukunda askeri sular ve bunlara verilen cezalar hakknda bilgiler ieren
kaynaktan sz edilebilir. Birincisi, 6. yzyl sonlarna ait olduu tahmin edilen
ve ordunun eitimi konusunda izlenmesi gereken yntemler ve askeri taktikler
hakknda Bizansl generallere tavsiyelerin yer ald imparator Mavrikiosun (582602) Stratigikon adl eseridir. kincisi imparator VI. Leonun (886-912) benzer ierikli (886-912) Ta Taktika adl alflmasdr. Sonuncusu ise en eski tarihlisi 10/11.
yzyla uzanan ve el yazmalar byk lde gnmze kadar ulaflan 55 kanunnameden (codex) oluflan Askeri Yasa (Stratiotikos Nomos) adl eserlerdir. Bizans
askeri ceza hukuku ile ilgili olarak ordunun iflledii sular; dflmana, sivil halka ve
zellikle dflman lkenin sivillerine karfl ifllenenler ve esirlere ynelik ifllenen sular olarak sralanmaktadr. Savafl ganimetinin paylaflm konusunda uyulmas gereken kurallarla ilgili Bizans kanunnamelerinde hkmler bulunmaktadr. Ordunun
fliddete baflvurmas ve su teflkil eden fiiller ifllemesi bazen savafl ortamnn gerei
olarak askeri idarenin telkinleri sonucu gerekleflmekteydi. Bu konu ile ilgili dzenleyici hkmler vard (Kolyas, 2001, s. 297).
Askeri konular dzenleyen yasalar konular itibaryla drt grup dzenleme
iermekte ve bunlarn ihlali su teflkil ettiinden her bir maddede yaptrmlar yer
almaktadr.
Birinci grup yasalar askerlerin ykmllkleri, disiplin ve askeri hiyerarfliye riayet konularyla ilgilidir. kinci grup yasalar birlik komutanlarna yneliktir. Burada
saylan sulara, itaatsizlik, askerlere zarar verici eylemelerde bulunma, erlere ngrlen izinlerin verilmemesi, bir kalenin dflmana teslim edilmesi rnek verilebilir. nc grup yasalar savafl dneminde ve muharebe esnasnda ifllenen sular
dzenlemektedir. Askerin sanca yitirmesi, silahlarn brakp safn terk etmesi,
dflman saflarna gemesi gibi sulara kelle cezas lm cezas uygulanmaktayd. Drdnc grupta yer alan askeri yasalar askerlikten kamak amacyla askeri
birlikler dflnda ifllenen sular ve askerlerin genel ykmllkleriyle ilgili konular kapsamaktadr (Kolyas, 2001, s. 303-311). mparatora karfl ifllenen ve vatana ihanet kabul edilen suun ifllenmesi halinde, fail lm cezasna mahkm edilip mallar msadere edilmekte ve lmnden sonra hatras da mahkm edilmekteydi
(damnatio memoriae). Bu failin hatrasn anmsatabilecek her trl izin ortadan
kaldrlmas demekti (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.285)
Bu yasalarda ngrlen cezalar, ifllenen suun niteliine gre farkllk gstermekteydi. Ceza, sulunun askeri hiyerarflideki derecesine gre para cezas, ordudan atlma, bedensel ceza, srgn cezas olabilecei gibi mr boyu madenlerde
alflma ve lm cezas da olabilirdi. Her durumda suun ifllendii koflullar dikkate alnmaktayd. Savafl srasnda bazen ngrlen cezalar komutann takdir yetkisiyle uygulanmayabiliyordu. Fakat genellikle cezalandrmada ama ordunun disiplinini korumak iin rnek olufltursun dflncesiyle cezalar ok sert bir flekilde uygulanrd.
Bizans ordusunun gl olduu devirlerde askeri birlikler iinde ve dflnda
yarg yetkisi temalarn (kolordu) generallerine aitti. Bu yarg yetkisinin kullanmnda zaman zaman keyfi uygulamalara da tank olunmufl ve askeri sularn cezalandrlmas konusu imparatorluun izledii genel politikaya ve tahtta bulunan imparatorun asker kkenli olup olmamasna bal olarak farkllklar gstermifltir (Kolyas, 2001, s. 303 vd.).
169
Cezalarn nfaz ve Uygulamalar

Cezann infaz ile ilgili sre konusunda Bizans hukuk kaynaklarnda zellikle Vasilika Kanunnamesinde yer alan sreler Roma hukuku kaynakldr. Teodosios Kanunnamesine gre ok ar cezalarda karara itiraz iin sre tannmas veya cezann azaltlabilme ihtimali dikkate alnarak infaz iin karar tarihinden itibaren 30
gn gemesi gerekmekteydi. Sreli olan cezalarda srenin tamamlanmasyla birlikte ceza sona ermifl saylrd ve idareciler blgelerinde srgn cezas eken hkmlleri serbest brakmak zorundaydlar. Failin cezasn ektii sre iinde lmesi halinde cezann infaz sona ermekteydi. Hkm ncesi lm durumu da takibat sonlandrmaktayd. Sadece kiflinin hatrasnn mahkm edilmesi durumunda bu cezann gerei lm cezasnn infazndan sonra yerine getirilmekteydi. Ayrca vatana
ihanet suu durumunda infaz edilen mahkmun malvarlna ynelik msadere
karar, miraslarna ramen yerine getirilmekteydi (Troianos 1996, s. 46-47). Mahkmun imparatorun verecei kararla affa uramas durumunda cezann infaz durdurulmaktayd.
Kilise hukukunda kilise mahkemesi tarafndan verilmifl bir cezann kaldrlmas, azaltlmas ya da infaznn durdurulmas konusunda karar vermeye yetkili merci karar veren mahkemeydi.
Kadnlar iin lme mahkmiyet durumunda, eer bir hamilelik sz konusuysa doum gerekleflene kadar lm cezasnn infaz ertelenmekteydi. Ancak doumdan ne kadar sre sonra infazn gerekleflecei konusunda bir dzenleme bulunmamaktadr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.288).
BZANSTA KLELK KURUMU

Bizansta egemen din olarak kendini kabul ettiren Hristiyanln felsefesine ve insana olan yaklaflmna ters dflse de, klelik kurumu imparatorluun tarihi boyunca
varln srdrd. Romadan Bizansa geifl srecinde klelerin hukuki durumunda
da iyileflmeler grld. Eski Yunan, Helenistik dnem ve Roma imparatorluu dnemlerine nazaran klelere karfl daha lml bir yaklaflm benimsendi. ustinianosun
ve onu izleyen imparatorlarn emirnameleriyle klelik kurumu daha insani bir nitelik kazanmfl olmakla birlikte hukuki adan bakldnda kleler alm satma konu
olmaktan kurtulamadlar. ustinianos, klelerin durumunu iyilefltirmeye ynelik tedbirler ald ve flartl olarak zgrlklerini kazanmalarnn yolunu aarak zgr kalan
klelere hemen vatandafllk verilmesini buyurdu (Mihopoulos, 2000).
Kleler byk lde ev ifllerinde alflmakta ve ou kentlerde yaflamaktayd.
mparatorluk nfusunun ne kadarnn klelerden olufltuu konusunda kesin bir
bilgi yoktur. Klelerin fiyat duruma gre farkllk gstermekteydi. Savafllar sonucu kle giriflinin youn olduu dnemlerde kle fiyatlar dflerken, veba gibi yaygn lmlere neden olan salgn hastalklar bafl gsterdiinde kle fiyatlar ykselmekteydi. Klelerin fiyat ekonomik koflullarn yan sra yafllarna, bir meslek sahibi olup olmamalarna ve cinsiyetlerine gre de farkllaflmaktayd. rnein 6. yzylda 10 yafln altnda bir ocuun kle olarak deeri on parayd (nomisma). Herhangi bir mesleki becerisi olmayan yetiflkin bir klenin deeri ise bunun iki katyd. Bir ktibin ise kle olarak deeri 50 paraya kadar ykselebiliyordu. Doktor ve
eitimli baflka kleler 60 parann zerinde ediyordu (Mihopulos, 2000, s.135).
Bizansta da kleler efendilerinin bir mal olarak grlse de Roma dnemine kyasla durumlar olduka dzeldi. nk evlenmelerine izin verilmekteydi ve zgrlklerine kavuflmalar kolaylafltrlmflt. Klenin rettii katma deer efendisine
ait saylrd ve kle hayatta kalabilmek iin gerekli olann dflnda hibir talep ileri
Nomisma: Soliduslara
verilen isimdir. oulu:
Nomismatadr. Solidus:, lk
defa mparator I.
Konstantinos tarafndan 309
ylnda bastrlan ve Bizans
mparatorluunda 10.
yzyla kadar kullanlmfl
olan altn sikkenin addr.
Bu sikke Roma
mparatorluunun ana altn
paras olan aureusla yer
deifltirmifltir. Solidus ismi
mparator Dioklitianos
tarafndan 284-305 yllar
arasnda bastrlan ve
Konstantinosunkilerden
farkl olan altn sikke iin de
kullanlmfltr. Sikke teorik
bir deerle 1/72 Roman
poundu (yaklaflk 4.5 gram)
l alnarak baslmfltr.
170
Bizans Tarihi
srme hakkna sahip deildi. Kle kadnn ocuklar da kle statsndeydi. Klenin hukuki durumundaki her trl deifliklik ancak efendisinin izniyle mmkn
olabilmekteydi.
Manastr mlkleri iinde bulunan iftliklerde de ok sayda kle alfltrlmaktayd. 9. yzyl bafllarnda yaflamfl olan Aziz Teodoros Studitis, manastrlarn kle
bulundurmalarn yasaklamflt. 13. yzylda ise Selanik Piskoposu Efstatios denetimi altnda bulunan ok sayda kleyi vasiyetle zgr brakmfltr.
savros hanedanna (717-802) mensup imparatorlar 8. ve 9. yzylda klelii
azaltmak ve feodal dzenin nemli bir unsuru olan toprakla birlikte alnp satlan
klelere (serfler- dulopariki) dayanan serflik sistemini ortadan kaldrmaya alfltlarsa da tepkiler nedeniyle bunda baflarl olamadlar (Mihopulos, 2000, s.136).
Toprakla birlikte alnp satlan klelere (dulopariki) yani serflere ksaca deinmek gerekirse, duloparikos teriminin 10., 11. ve 12. yzyllara ait ok snrl sayda
Bizans metninde getii grlmektedir (Oikonomidis, 1983, s.295). Bu metinlerde
dulopariki (douloparoikoi) ve pariki (paroikoi) ayrm yaplmaktadr. Duloparikos
kendine ait olmayan bir topraa bal ve onu ifllemekle ykml olan ve topran
satfl durumunda onunla devredilen zgr olmayan kiflidir. Bu sfat babadan ola
gemektedir. Duloparikos ve ailesi rettikleri rnn bir blmn efendilerine
karfllksz vermek ve kendilerinden istendiinde baflka flahsi hizmetler de sunmakla ykmlydler. Parikos ise kendine ait olmayan topra kiralamak suretiyle iflleyen (yar) zgr iftidir. Ancak zamanla duluparikos teriminde kle anlamna
gelen dulos szc unutuldu ve bu kiflilerin topraa bal ifti yani parikos
zelii vurgulanr oldu (Oikonomidis, 1983, s.300).
Kaynaklarda 11. yzyla kadar tarm ifllerinde klelerin kullanlmas uygulamasndan sz edilmektedir (Oikonomidis, 1983, s.298). Sradan kleler toprak sahibi
efendilerinin evinde ya da ona veya khyasna yakn bir yerde ikamet etmekte ve
onun her trl buyruunu ve isteini yerine getirmekle ykmlydler. Kleler
efendilerinin hayvanlarn kullanarak onun topraklarn ifllemekteydiler. Toprak sahipleri klelerini genellikle diatiki (bugnk dilde vasiyetname) denilen belgelerle zgr brakmakta ve apelefteros adn alan zgrln kazanmfl bu klelere
bir toprak paras da tahsis etmekteydiler. Fakat zgr klma bazen (rnein ocuklarn papaz yapma, ya da onlar zgr brakan efendilerinin miraslar iin cret karfllnda alflmaya devam etmek gibi) belli ykmllklerin yerine getirilmesi flartna da balanabiliyordu. Bylece zgrleflen kleler vatandafl sfatn kazanmakla birlikte efendilerinin son arzularn yerine getirmek zorundaydlar. zgrln kazanmfl klelerin ocuklar ise yasa gerei hibir kstlama olmakszn
zgr vatandafllard (Oikonomidis, 1983, s.299).
Yasa koyucu duloparikoslar kle ya da zgrln kazanmfl kleler olarak
grdnden Bizans kanunnamelerinde ve edebi nitelikli kaynaklarda bu terime
pek rastlanmaz. Bu nedenle 9. yzyla ait kaynaklarda onlardan neredeyse hi sz
edilmezken, 10. yzyl kaynaklarnda ksmen ve daha ok 11. yzyl kaynaklarnda onlardan bahsedilir. Ancak bu tarihte de bu kurum eski niteliini artk kaybetmifltir. Topraa bal klelik olan duloparikia kurumu, Bizansta yaygnlk kazanmamfltr. 10 ila 11. yzyllarda yaflanan ekonomik geliflmeler toprak sahibi mufahazakar baz manastrlar dflnda bu kurumu, Batda olduu gibi Bizansta da ortadan kaldrmfltr. Topraa bal kleler ve zellikle de onlarn ocuklar ksa sre
iinde (yar) zgr kyller iinde kaynaflmfllar ve parikoslara yani topra kiralayarak iflleyen iftilere dnflmfllerdir. (Oikonomidis, 1983, s.300, 302).
171
Topraa bal kleler dflnda genel bir deerlendirme yaplacak olursa tarihi
sre iinde, imparatorlua kle giriflinin en nemli kaynaklarndan biri olan fetih
savafllarnn ilerleyen dnemlerde azalmas sonucu kle saysnda nemli dflfl
yafland. Ancak Bizansta klelik hibir zaman ortadan kalkmad. 12. yzylda bile
yoksulluk ve aresizlik yznden zgr insanlar kle olarak varlkl kiflilere snmaktaydlar. Ancak imparator I. Manuilin (1143 - 1180) yasaklamas sonucu bu
durumun nne geilebilmifltir (Mihopulos, 2000 s. 135).
Bizans hukukunda klelik kurumu mevcut mudur? Aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
172
Bizans Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Bizans hukukunun ortaya kfln ve kaynaklarn aklayabilmek.

Bizans hukuku, Roma hukukunun devam ve
Ortaa boyunca koruyucusu olmakla kalmamfl
uygulaycs da olmufltur. 4. yzylda kabul edilen Hristiyanlk, Roma hukukunun Bizans hukukuna evrilmesinde etkili olmufltur. Bizans hukukunun kaynaklarn 5. yzyldan 15. yzyla kadar alt temel hukuk derlemesinde grebiliriz.
Bunlar; 1)Codex Theodosianus olarak bilinen
Teodosios Kanunnameleri (435 438), 2) Codex
Justinianus olarak adlandrlan ustinianos Kanunnameleri (529-534), 3) III. Leon(717741), dneminde karlan Eklogi 4) I. Vasil (867886) zamannda karlan Epanagogi,5) VI. Leon(886912), zamannda karlan Vasilika 6)
Konstantinos Armenopulos tarafndan 1354 ylnda yazlan ve alt kitaptan olufltuu iin Eksavivlos adn alan ve 1946 ylna kadar Yunanistanda da uygulanmfl olan Yasalar Elkitab (Proheiron Nomon) dr.
Bizans hukukunun kaynaklarn dnemlere gre aklayabilmek.
527 ylnda ustinianos dnemine gelinceye kadar Bizans Devletindeki en kkl hukuk uygulamas 438 ylnda imparator II. Teodosios zamannda gereklefltirilmifltir. Codex Theodosianus denilen alflmayla Roma dneminde 76 ylndan 306 ylna kadar uygulanmfl olan kanunlar bir klliyat halinde toplanmfltr. ustinianos
dneminde ise 528-534 yllar arasnda Corpus
Iuris Civilis adl medeni hukuk derlemesi Latince ana metin ve Yunanca zetleriyle birlikte oluflturulmufltur. III. Leon dneminde sekiler manasnda Eklogi ad ile ksa ve herkesin anlayabilecei net ifadelerle Yunanca olarak yeni bir yasalar serisi hazrlanmfltr. 9. yzyln ikinci yarsnda I. Vasil dneminde kilisenin etkisinin de
grld Epanagogi adl yasalar karlmfltr.
VI. Leon dneminde de 60 kitaptan oluflan Vasilika Kanunnameleri oluflturulmufltur. 1345
ylnda da Yasalar Elkitab adl 6 kitaptan oluflan
medeni hukuk ve ceza hukukuna ait yasa metinleri snflandrlmfltr.
N
A M A
N
A M A
Bizans hukuk sisteminde aile kurumunu tartflabilmek

Medeni hukukun iinde deerlendirilen aile hukukunda Bizans dneminde kilise etkili olmak
istemifltir. Evlenecek iftlerin kendi rzalar ile bu
ifle giriflmeleri halinde kzlarn 12 erkeklerin 14
yafln doldurmufl olmalar gerekirdi. Kan bayla
ve evlenme sonucu akraba olanlar birbirleriyle
evlenemezlerdi. 11. yzyldan sonra evlilik iin
dini nikh zorunlu hale getirilmifltir. Evliliin sona ermesi yani boflanmann gerekleflmesi iin
lm ve kaybolma flart aranmyordu. Tek tarafl
iradeyle boflanmaya kstlamalar getirilmifltir. Kilise birinci evlilie scak bakarken ikinci defa evlilie tahamml gsteriyor, nc evlilii flarta
balyor, drdnc kez evlilii ise kesin olarak
yasaklyordu.
Bizans hukukunda su ve ceza trlerini aklayabilmek
Suun nlenmesi ve sulularn cezalandrlmas
konusunda Bizans dneminde de ceza sistemi
uygulanmfltr. Buradaki ama suluyu arndrma, iyilefltirme ve korkutma olarak saylmfltr.
Bizans dneminde ifllenen suun trne gre cezalar verilmektedir. rnein flehirde kastl olarak karlan yangn ve lmle sonulanan soygun sularnda lm cezas uygulanmfltr. Mala
ynelik sularda ve bir su aletinin kullanlmas
neticesinde lmle sonulanan yaralanmalarda
uzuv kesme cezalar uygulanmfltr. Ayrca vatana hyanet gibi sularda krbalama ve sa kesme gibi aflalayc cezalar da uygulanmfltr.
Adam ldrme gibi sularda srgn cezas, servetin msaderesi gibi cezalar tatbik edilmifltir.
Hapis cezas yarglama sresi devam ederken uygulanmfl ve srekli bir ceza olarak grlmemifltir. Ordu mensuplarnn iflledii sulara ynelik
yaptrmlar askeri cezalar kapsamnda deerlendirilmifltir.
173
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Roma Hukukunun dnemlerinden biri deildir?
a. Eski Hukuk Dnemi
b. Yeni Hukuk Dnemi
c. Klasik Hukuk Dnemi
d. Klasik Sonras Hukuk Dnemi
e. ustinianos Dnemi
2. Corpus Iuris Civilis olarak da bilinen Medeni Hukuk
Derlemesi iin afladaki ifadelerden hangisi sylenebilir?
a. Kilise hukuku ile ilgili dzenlemeler iermekteydi.
b. mparatorluun resmi dili olmasndan dolay Yunanca yazlmflt.
c. Bizzat ustinianos tarafndan hazrlanmfl bir yasa derlemesidir.
d. nstitutiones, Codex, Digesta ve Novellae (Neares) olmak zere drt blmden oluflur.
e. Roma imparatorlarnn emirnamelerinden oluflan bir derlemedir.
3. Eklogi adn taflyan kanunname hangi imparator dneminde karlmfltr?
a. III. Leon
b. II. Teodosios
c. ustinianos
d. VI. Leon
e. II. Vasil
4. Afladakilerden hangisi Bizans hukukunda evliliin
flartlarndan biri deildir?
a. Evlenme yafln doldurmufl olmak
b. Evlenecek flahslarn rzas
c. Yafllar kkse aile reisi olan babann rzas
d. Yasa ile ngrlmfl olan flekli kurallar yerine
getirmek
e. Daha nce baflka bir evlilik yapmamfl olmak
5. Srgn cezas ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Bizans hukuk metinlerinde ok sk rastlanan bir
cezadr.
b. Srgne gnderilen yerde ayrca zorunlu alflma ykmll iermiyordu.
c. Romada relegatio ve deportatio olmak zere iki
tr srgn cezas vard.
d. Eklogi Kanunnamesiyle srgn cezas konusunda yargca snrsz takdir yetkisi verildi.
e. ustinianos Derlemesi srasnda iki tr srgn
cezas mevcuttu.
6. Katolikoi Krites ton Romaion ad altnda kurulan

yksek mahkeme ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Erken Bizans dneminde ustinianos tarafndan
kurulmufltur.
b. mparatorluun baflkent dflndaki topraklarnda
adalet datan yarg organdr.
c. mparatoru yarglamaya yetkili tek yksek mahkemeydi.
d. Ge Bizans dneminde III. Andronikos tarafndan kurulmufltur.
e. Ceza hukuku alannda yarglama yapan bir yksek mahkemeydi.
7. fiehirlerdeki lonca ve meslek gruplarnn alflma kurallarn belirleyen kanun afladakilerden hangisidir?
a. Eparhikon Vivlion
b. Eklogi
c. Corpus Iuris Civilis
d. Vasilika
e. Epanogogi
8. Afladakilerden hangisi Bizans hukukunda boflanmann flartlarndan biri deildir?
a. Zinadan mahkmiyet
b. Efllerden birinin canna kastedilmesi
c. Kadnn manevi flahsiyetinin rencide edilmesi
d. Erkein iktidarszl
e. Efllerden birinin cinayet suuna karflmas
9. Bizansta klelik kurumu ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. mparatorluun erken dnemlerinden ge dnemlerine kadar var olmufltur.
b. 13. yzyldan sonra yaygnlaflmfltr.
c. Klelerin rettii katma deer efendisine ait saylmfltr.
d. Daha ok flehirlerde ev ifllerinde, manastrlarda,
iftliklerde alflmfllardr.
e. Kle kadnn ocuklar da kle statsndeydi.
10. Afladakilerden hangisi Yunanistan kurulduktan
sonra da kullanlan Bizans yasasdr?
a. Institutiones
b. Eklogi
c. Eksavivlos
d. Novellae ya da Neares
e. Codex
174
Bizans Tarihi
1. b
Sra Sizde 1
Roma hukukunun dnemleri befle ayrlr. Bunlar 1) Eski Hukuk Dnemi (M. 753 M. 150); 2) Klasik ncesi Hukuk Dnemi (M. 150 M. 27); 3) Klasik Hukuk
Dnemi (M. 27 MS. 250); 4) Klasik Sonras Hukuk
Dnemi (MS. 250 MS. 527); 5) ustinianos Dnemidir
(MS. 527 MS. 565). Son dnem Roma dneminin bir
paras olarak alglanrken baz hukukular tarafndan
ise erken Bizans dnemi olarak da deerlendirilir.
2. d
3. a
4. e
5. d
6. d
7. a
8. d
9. b
10. b
Yantnz yanlfl ise, Roma Hukukundan Bizans

Hukukuna Geifl blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, ustinianos Dnemi ve Medeni Hukuk Derlemesi blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, ustinianosun Varislerinden Makedon Hanedanna Kadar Geen Dnemde Hukuk Uygulamalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizans Hukuk Sisteminde
Aile Kurumu blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Srgn konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, 1204-1453 Yllar Arasndaki Dnemde Hukuk Uygulamalar konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Makedon Hanedanndan,
IV. Hal Seferine Kadar Olan Dnemde Hukuk Uygulamalar konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizans Hukuk Sisteminde
Aile Kurumu blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizansta Klelik Kurumu
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, 1204 1453 Yllar Arasndaki Dnemde Hukuk Uygulamalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
mparatorun beyannameleri olan ve genel nitelikli yasalar olarak kabul edilen edictalar (bildirgeler) yapsal
olarak drt ana blmden oluflur. Bunlar nsznn
ifade edildii praefatio, yklemenin gereklefltirildii
narratio, yasann gerekesinin akland dispositio ve
epilogus olarak adlandrlan sonsz blmleridir.
Sra Sizde 3
Medeni Hukuk Derlemesi olarak bilinen Corpus Iuris
Civilisun, I. ustinianos dnemindeki derlemesinin dili
Latince. Ancak derlemenin ok byk hacimde olmas
ve Yunancann bu dnemde daha yaygn bir dil halini
almas nedeniyle Yunanca zetleri yaplmfl ve ksa srede uygulamada da bu Yunanca zetler kullanlmaya
bafllanmfltr.
Sra Sizde 4
Bizans hukukuna gre evlenmeye karar veren iftlerden kzlarn en az 12 erkeklerin ise 14 yafln doldurmufl olmas flart aranyordu. iftlerin evlenme rzalar
da gerekiyordu. Evlenecek kifli evlenme yaflnn altnda
ise babann rzas gerekiyordu. Ayrca yasayla n grlmfl olan flekli kurallarn yerine getirilmesi de flartt.
Sra Sizde 5
Bizans hukukunda ifllenen su trne gre lm cezas, klelefltirme gibi ar cezalarn yan sra uzuv kesme,
krbalama, sa kesme gibi bedensel cezalar da grlyordu. Ayrca srgn, hrriyeti balayc cezalar, mala
ynelik cezalar ve askeri snf iin askeri cezalar da Bizans hukuku iinde yer alyordu.
Sra Sizde 6
Hristiyanlk dininin klelie scak bakmamasna ramen Romadan devrald hukuk gelenei ile Bizans
yasalarnda klelik kurumu varln 4. yzyldan 12.
yzyln sonuna kadar korumufltur.
Baskc, M. M., (2009). Bizans Dneminde Anadolu,
ktisadi ve Sosyal Yap (9001261), Phoenix yaynevi,
Ankara.
elebican-Karadeniz, . (1986). Roma Hukuku, Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara.
Kolyas, T., (2001). Ta Stratiotika Englimata Kata tus
Bizantinus Hronous Englima ke Timoria. s.295316.
Mihopulos, S., (2000). Bizantio, Autokratores Kliros ke
Ellinismos, Nea Thesis Yaynlar, Atina.
Oikonomidis, N., (1983). Bizantini Dulopariki
Byzantina Symmeikta 5, s.295-302.
Tahirolu, B., Erdomufl B., (2009). Roma Hukuku
Dersleri, Der Yaynlar, stanbul.
Troianos, S., Velisaropoulou Karakosta, (2002). storia
Dikeu, Sakkula Yaynlar, Atina Komotini.
Troianos, S. (1999). Piges tu Bizantinu Dikeu, Sakkula
Yaynlar, Atina Komotini.
Troianos, S. (1996). Kefalea Bizantinu Piniku Dikeu,
Sakkula Yaynlar, AtinaKomotini.
175
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Bizans Devletinin siyasi kurumlarn aklayabilecek;
Bizans Devletinin merkezi ynetim teflkilatn aklayabilecek;
Bizans Devletinin taflra teflkilatn tartflabilecek;
Bizans eitim sistemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
mparatorun Maiyeti
Saray Grevlileri ve Unvanlar
Senato
Dimoslar (rgtl Toplumsal
Gruplar)
Kilise
Merkezi Ynetim
Adalet Teflkilat
Mali Kurumlar
Ordu rgtlenmesi
Taflra Teflkilat
Manastrlar
Eitim Kurumlar
indekiler
Bizans Tarihi
Bizans Devlet
Yaps ve Eitim
Sistemi
BZANS SYAS KURUMLARI

BZANS MERKEZ YNETM
TEfiKLATI
BZANS TAfiRA TEfiKLATI VE
KLSE
BZANS ETM SSTEM
Bizans Devlet Yaps

ve Eitim Sistemi
BZANS SYAS KURUMLARI
mparator-mparatorun Maiyeti- Saray Grevlilerinin
Unvanlar
Bizans Devletinde ynetim yapsnn temel tafln imparator oluflturmaktadr. Geerli olan anlayfla gre her trl iktidar gcnn odanda imparator bulunmakta
ve devlet mekanizmasnn tmn mutlak denetimi altnda tutmaktadr. mparatorlar erken dnemlerden bafllayarak deiflik unvanlar taflmfllardr. Bunlar arasnda
en ok bilinen unvanlar augustus ve caesar=sezar/kayzerdir. Herakliostan (610
- 641) itibaren kral szcnn eski Yunancadaki karfll olan vasilios unvan da
Bizans imparatorlar tarafndan kullanlmfltr. mparatorun karfll olarak aftokrator unvan ortak imparator durumunda yafla byk olana verilen bir sfat olarak
kullanlmfltr. Sezar szc de imparatorluk hanedanndan olanlara verilen bir
fleref unvan olarak Bizans devletinin sonuna kadar varln korumufltur. Konstantinos dneminden bafllayarak son dneme kadar imparatorlar, despot unvann da
dier imparatorluk sfatlarnn yan sra kullanmfllardr (Baskc, 2001, s.249). Efendi manasndaki despot unvan ge Bizans dneminde stanbulun dflnda Selanik,
Mora gibi Bizans topraklarna ynetici olarak gnderilen imparatorun ocuklar
iin de kullanlmfltr. Bunun dflnda babas imparator iken Bizans saraynn porfiro yani erguvani renkli harem odasnda doan imparatorun erkek ocuklar iin
porfirogenitos (erguvani odada doan) unvan da kullanlmfltr. Bizans imparatorluunda unvanlar konusunda daha sonraki yzyllarda youn bir yozlaflma yaflanmfltr. Unvanlarn ileri boflaltlarak sadece sfattan ibaret hale gelmifltir. 11. yzylda da efl manal yeni unvanlar grlmeye bafllanmfltr. rnein Augustus yerine
Sebastos ve Sebastokrator unvanlar imparator I. Aleksios Komninos (1081 - 1118)
tarafndan kardefllerine verilmifltir. Bu unvanlar 1061 ylnda Srp ar Stefan Nemani tarafndan kullanld gibi Bulgar asil ailelerinden Kaloyanlar tarafndan da
kullanlmfltr.
Erken Bizans dneminde imparatorluk tahtnn bofl kalmas halinde, yeni imparator seimle belirlenmekteydi. mparatorun seiminde 450 ylna kadar ordu sz
hakkna sahipken 450-610 yllar arasnda senato belirleyici oldu. Daha sonra byk toprak sahipleri de imparatorluk seiminde sz hakkna sahip oldular (Baskc, 2001, s.245). 7. yzyldan itibaren imparatorluk tahtnn babadan ola gemesi
usul benimsendi. Bu usl hibir zaman yasa ile dzenlenmedi (Troianos, - Velis-
Augustus: Devleti yneten

hanedan iinde en kdemli
olan imparatorun kulland
unvand. Augustus unvan
Dioklitianos dneminde (284
- 305) idari olarak drtl
ynetime geildiinde
Sezardan daha kdemli olan
imparator iin
kullanlmfltr)
Caesar=sezar/kayzer:
Dioklitianos (284 - 305)
dneminde Roma
imparatorluu idari adan
drde ayrlnca kdemli
imparator iin Augustus,
ikincil ya da Augustusun
yardmcs gen
hkmdarlar iin Sezar
unvan kullanlmfltr. Bizans
dneminde Sezar unvan
daha ok imparatorun
oullarna aitti ve istisnai
durumlarda baflkalarna da
veriliyordu. Sezar unvan
verilirken hasz bir ta da
hediye ediliyordu. Latince
Caesar olarak yazlan bu
kelime deiflik dillerde Sezar
ya da Kayzer fleklinde
telaffuz edilmifltir.)
178
Bizans Tarihi
saropoulou, 2002 s. 232). Ancak uygulamada imparatorun byk olunun babasnn ardndan tahta gemesi uygulamas yerleflmifltir. Erkek evladn olmamas durumunda taht varisi olarak torun ya da yeen imparator tarafndan halef olarak belirlenebiliyordu. Halefin belirlenmesinin ardndan bu kifli de ta giyiyordu ve ortak
imparator olarak ilan ediliyordu (Talbot Rice, 2002, s. 33). Bu flekilde ortak imparatorluk manasnda simvasilia olarak adlandrlan ynetim biimi ortaya kt. Bylece nceleri seimli bir monarfli varken hanedann srdrlmesinin temini amacyla ortak imparator belirlenmesi usulnn 10. yzyldan itibaren tam olarak yerleflmesi ve srekli bir nitelik kazanmasyla imparatorluk makam kaltsal hale geldi (Baskc, 2001, s. 236, Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 233).
mparatorun belirlenmesinin ardndan, kimin imparator olduu ilan ediliyor ve
ta giyme treni yaplyordu. mparator ilan edilme hadisesi imparatorluk yetkilerinin kullanlmas iin hukuki bir flartt. Ta giyme olay ise bunu izleyen bir trendi. 602 ylna kadar ta giyme treni halka ak bir alanda yaplrd. Ta giyme treni dini bir ritele dnfltkten sonra imparator seilen kifli I. Leondan (457-474)
itibaren imparatorluk tacn, Bizans kilisesinin en yksek dini otoritesi konumunda olan stanbul Patriinin elinden giymeye bafllad. Ta giyme trenlerinin 7. yzyldan itibaren Aya Sofya kilisesinde yaplmas gelenekselleflti. Ta giyme treninde senato, ordu ve halk temsilcileri de yer alyordu. Tren srasnda imparatorlarn
(7. yzyldaki tasvir krclktan sonra) inanlarn aklayan bir belge imzalamalar
gelenei zorunlu hale geldi. Ta giyme treni srasnda imparatorun kiliseye baz
teminatlar vermesi de gelenek halini ald (Baskc, 2001, s.246).
Herhangi bir yazl belgeyle belirlenmifl olmadndan imparatorun yetkileri
mutlakt. Her fley imparatorun iradesine balyd. mparator ordunun baflkomutan olup savafl ya da barfla karar vermeye yetkili tek kifliydi. Tek kanun koyucu ve
en yksek yargt. Yasalarla ilgili olarak yapt yorumlar da nihai nitelikteydi. mparatorluk kurumlarndaki resmi grevlileri atamak, grevden almak, grev alanlarn ve devlet protokolndeki yerlerini tayin etmek imparatora aitti. Ayrca yabanc elileri kabul etmek, kilise konsil toplantlarna baflkanlk etmek, hangi vergilerin ne oranda tahsil edileceine karar vermek imparatorun yetkileri arasndayd. mparatorun yetkileriyle ilgili olarak kurumsal bir snrlama yoktu. Ancak buna
ramen imparatorun snrsz gibi grnen otoritesini hukuken olmasa da fiiliyatta
snrlandran baz kurumlar mevcuttu (Baskc, 2001, s. 248).
Bizans saraynda imparatorun kendisi ve ailesi ile yakn ifl iliflkisi iinde olan
ok sayda grevli bulunmaktayd. Bizans brokrasisi iinde yer alan grevlilerin
(memurlarn) ifl unvanlar ile fleref unvanlarn birbirinden ayrmak gerekir. Erken
Bizans dneminde geerli olan fleref unvanlarndaki hiyerarfli yeni unvanlar ihdas
edilmesine ramen Orta Bizans dneminde de yerini korumufltur. Ancak 7. yzyl
sonlarnda yaflanan kriz (695-717 yllar arasnda yedi imparator deiflmifltir) aristokrasinin zayflamasna neden olmufl ve datlan fleref unvanlar nemini yitirmifltir. Bu geliflmeye bal olarak kiflilerin imparatorla olan flahsi iliflkileri ok nem
kazanmfltr. Unvanlar bu iliflkiye bal olarak imparatora yaknlk derecesine gre
verilmeye bafllanmfltr. Bu unvanlar dzenlenen tren srasnda unvan temsil
eden bir hediyenin onurlandrlan kifliye verilmesi suretiyle tevcih edildiinden hediye ile verilen onur anlamnda aksias dia vraveion adn almaktayd. fieref unvan, onurlandrlan kiflinin imparatora olan yaknlnn gstergesi niteliinde olduundan unvan sahibi grevlinin saray hiyerarflisindeki yerini de belirliyordu. Bu
unvanlar mr boyu geerliydi. Ancak babadan ola gemiyordu. 10 yzyln sonuna kadar bu fleref unvanlarnn en yksek olanlar sadece imparatorun yakn akrabalarna veriliyordu (storia tu Elliniku Etnus VIII.c., s.159).
8. nite - Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi
179
Unvanlar ou kez daha nceki nemini yitirmifl ve ii bofl bir unvana dnflmfl eski memuriyet adlaryd. 889 ylnda yaymlanan bir eserde sarayda verilecek
ziyafetlerde memurlarn ve saray ileri gelenlerinin unvanlar sralanmaktadr. Eserde on sekiz makam gsterilmektedir. Bu unvanlar arasndaki sralamada ilk sray
Sezar (Kayzer) Nobelisimos ve Kuropolatis almaktadr (The Oxford Dictionary
of Byzantium, 1991, s. 1489 - 90). Bu unvanla birlikte kadnlara verilen patrikia zosti unvan sadece hanedan mensuplarna veriliyordu.
Sezar unvan hanedandan bir prense, kral naibine ya da tahta geme ihtimali
olan varislere mahsus bir unvand. Nobelisimos unvan sezarn altnda yer alyordu. Bu unvann bir iflareti olarak krmz gmlek, kolsuz manto ve kemer ile hediye edilen Kuropalatis unvan, 6. yzylda saray muhafz kumandanna aitken 9.
yzylda fleref unvan olmufl ve nceleri sadece imparatorluk ailesine mahsus bir
unvanken 10. yzyldan itibaren Grcistan krallarna da bu unvan verilmeye bafllanmfltr. Patrikia zosti sadece kadnlara mahsus bir unvand. mparatorienin yakn arkadafllarna veriliyordu. Bu paye kemer manasna gelen Zostinin hediye olarak tevcihinden sonra kullanlyordu. Bu unvan kullananlar arasnda imparatorun
kaynvalidesi de yer alyordu (Herrin, 2010, s. 241).
Hanedan mensuplarna verilen bu drt unvan takip eden unvanlar arasnda
Magistros unvan 8. yzyla kadar kullanlmfltr. Bu unvan Bizansa Magister Officiorum ad altnda Roma imparatorluundan gemifltir. Bu greve atanan kifliye
makamn bir iflareti olarak beyaz altn sslemeli gmlek, kolsuz manto ve kemer
hediye edilmektedir. mparatorun baflta gelen bakan ve yakn alflma arkadafl
idi. 10. yzyldan sonra sadece bir fleref unvan olarak kalmflken 12. yzylda Protomagistros ad ile imparatora yaknl gsteren ii bofl bir unvan olarak kullanlmfltr (Haldon, 2007, s. 271 - 72).
Magistor unvann takip eden altnc makam ise eski Roma unvan olan prokonsln yerine eyaletlerin valisi manasnda Antipatos unvandr. Bu greve atanan
kifliye erguvani renkli tablet hediye edilirdi. Tema sisteminin oluflturulmasndan 9.
yzyla kadar varln korumufltur. 11. yzyldan sonra protantipatos adn alarak
12. yzylda kullanlmaz olmufltur. Bu makam izleyen Patrikios unvan yedinci sradayd. I. Konstantinos tarafndan bir fleref unvan olarak verilmeye bafllanmfltr.
Bu makama atanan kifliye makamn nemini belirten fildifli yazmal tablet hediye
edilirdi. Bafllangta yksek rtbeli memurlara, hadmlara ve yabanc devlet adamlarna verilen bu unvan 8. ve 10. yzyllar arasnda nemli valilere ve generallere
tevcih edilmifl ve 12. yzyldan sonra ortadan kalkmfltr (The Oxford Dictionary of
Byzantium, 1991, s. 1600).
Erken dnemde senato yelerine verilen sekizinci sradaki Protospatarios unvan, 10. yzyla kadar temalardaki grev yapan generallere de tevcih edilmifltir.
Bu greve atanan kifliye mcevherli altn bilezik hediye edilirdi. Sarayda 10. yzylda bu unvan kullanan sakalllar ve hadmlar adl iki gruba rastlanr. Protospatarios sarayda verilen ziyafetlerin idaresi ve davetlilerin karfllanmasndan sorumluydu. Dokuzuncu sradaki Disipatos unvan ise 9. yzyldan itibaren kullanlr. 11. yzylda hkimlere verilen bir unvan olarak karflmza kar. Greve atanan
kifliye imparatorluk diplomas layk grlrd. Onuncu sradaki Spatarokandidatos
unvan kl taflycs manasndaki Spatarios unvan ile beyaz niforma giymifl saray muhafz temen rtbelerinin birleflmesinden oluflur. 9. yzyldan sonra grlmeye bafllar. Grevinin bir iflareti olarak makama atanan kifliye altn bir zincir hediye edilirdi. Saray teflkilatnn dflnda noter ve kk dereceli yarglar iin de
kullanlmfltr. 1094ten sonra kullanlmaz olmufltur. On birinci sradaki kl tafly-
Nobelisimos: Daha ok
imparator ocuklarnn
kulland bir unvandr.
Derece olarak sezardan
dflk kuropalatisten
byktr. Kaynaklarda yeflil
ve krmz renkte pelerin
giydikleri ve ta taktklar
bildirilen nobelisimoslarn
imparator ocuklar olmalar
dflnda ne ifl yaptklar
sylenmemektedir. Ancak
11. yzyldan sonra
nobelisimos unvan yksek
derecedeki generaller iin
kullanlmfltr. I. Aleksios
Komninos imparator
olmadan nce nobelisimos
unvann kullanyordu.
Kuropolatis: Kelime manas

saray ifllerinden sorumlu kifli
demektir.
180
Bizans Tarihi
cs manasna gelen Spatarios unvan daha ok saray muhafzlarna verilirdi. Spatarios makamna atanan kifliye altn sapl bir kl hediye edilirdi. On ikinci sradaki
beyaz manasna gelen Kandidatos unvan beyaz uniforma giyen ve imparatorluk
muhafzl yapan birimin yeleri iin kullanlmfltr. 350den sonra bir unvan olarak kullanlmaya bafllamfltr. Bu greve atanrken makamn belirten altn bir zincir hediye edilirdi. I. ustinianos kariyerine kandidatos unvanyla bafllamfltr. Hem
sivil hem de askeri bir unvan olan temen rtbesiyle ilgili olarak kullanlmfl olan
kandidatos unvan 11. yzyldan sonra kaybolmufltur. On nc sradaki ipatos,
konsl kelimesinin Yunanca karflldr. 6. yzyldan sonra fleref unvan olarak
kullanlmfltr. patos grevine atanan kifliye bir diploma hediye edilirdi. ou zaman brokrat ve maliye memurlar iin kullanlmfl olsa da zaman zaman askerler
iin de kullanlmfltr. 1111 ylndan sonra bu unvan kaybolmufltur.
Strator, imparatorluk saraynda ve eyalet ynetiminde kullanlan fleref unvanlarndandr ve 9. yzyln sonunda saray grevlileri arasnda on drdnc sray almaktadr. Bu greve atanmann bir alameti olarak grev verilen kifliye altn mcevherli krba verilirdi. Ahrlarn ve atlarn bakmndan sorumlu olan demektir. Strator daha ok saraydaki mirahor iin kullanlmfl bir unvan olarak dikkat ekmektedir. On beflinci srada krmz bir asa tevcih edildikten sonra atanan Mandator vardr. zel misyonlar iin daha ok imparatorun zel ula ve elisi olarak grevlendirilen memur manasna gelen mandator unvan hem sivil grevliler hem de yksek askeri bir unvan olarak kullanlmfltr. lk defa 9. yzylda kullanlmfltr. Daha
sonra bu unvan yerini avufl rtbesine brakmfltr. On altnc sradaki vestitor unvan, imparatorun gardrobundan sorumlu olan memurlar iin kullanlmfltr. Greve atanrken bir brofl hediye edilirdi. On yedinci srada silentiarios makam vardr.
Bu greve altn bir asa hediye edilerek atanrd. Sarayn dzeninden ve sessizliinden sorumlu olan kifliydi. Ayrca sarayn onarmndan ve arzalarnn bakmndan
da sorumluydu. Sonuncu makam bir diploma hediye edilerek verilen stratilatistir
(Bury, 1911, s. 22) Bu unvan dou ve bat ordularnn komutan olarak kullanlmfltr. Ayrca sekin sahra ordu birimi olan tagmann komutanlar iin de bu unvan
kullanlmfltr. (The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991, s. 623)
mparatorun Yetkilerini Snrlandran Kurumlar

mparatorun yetkilerine yukarda deinilirken bunlarn snrsz olduundan sz
edildi. Bizans devletinde ynetimin, teorik olarak bakldnda mutlak bir monarfli
olmas, imparatorun iradesinin her konuda tek dzenleyici otorite olmas sonucunu dourmaktayd. Ancak hukuken snrsz grnen bu iradeyi snrlandran unsurlarn baflnda adalet ve insan sevgisi kavramlar gelmekteydi. nk yerleflik
olan anlayfla gre imparator adildi ve inayet sahibiydi. mparator kanunnamelerin
girifl blmlerinde adalet kavramna zenle vurgu yaparak kendini bir flekilde balamaktayd. Halk da bunu her frsatta kendine hatrlatyordu. Halk imparatora karfl olan sevgisini veya flikyetlerini, ta giyme trenleri srasnda, zaferle sonulanan savafllardan dnflnde, hipodromda halka ak etkinliklere katldnda, dini
bayram gnlerinde baflkentin kiliselerine ayine katlmak iin gittii esnada dile getiriyordu. Halkn tutumu, imparatorun snrsz iradesini belli lde snrlandran
manevi bir bask unsuru olarak deerlendirilebilir. Bunun dflnda, (erken ve orta
Bizans dneminde etkili olan) senato ve dimoslar (dimos=halk, gnmzde belediye) olarak adlandrlan ve o tarihte at yarfllar dzenleyen spor cemiyetleri ile Bizans imparatorluunun tarihi boyunca kurumsal olarak mevcut olan kilise ve ordu
imparatorun gcn fiilen snrlandran kurumsal faktrler olarak karflmza kmaktadr (storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.260).
Senato
Senato, Romadaki yapsna uygun olarak Konstantinos tarafndan yeni baflkent stanbulda da oluflturuldu. lk bafllarda sembolik bir nitelik taflyan senato zaman
iinde imparatorlarn bahflettii yetkilerle glendi. Senato, 5. yzyl ortalarnda
devletin iflleyiflinde nemli bir unsur oldu. MS. 450 ylndan bafllayarak senato, boflalan tahta yeni imparator seiminde yetkiliydi. Vatana ihanet suu olarak kabul
edilen taht zorla ele geirmeye ynelik sularda yarglama makam olarak grev
yapmaktayd. ustinianos dneminde senato, merkeziyeti ynetim anlayflnn bir
gerei olarak nemini yitirdi. Ancak izleyen dnemde senato yeniden g kazand. 7. yzyl sonlarnda askeri unsurun, iktidar denkleminde glenmesine paralel
olarak, kilisenin sivil ynetimle ilgili konulara artan bir ivmeyle mdahil olmas sonucunda senato yetkilerinin byk bir ksmn kaybetti. Ancak siyaset sahnesinden
tamamen kaybolmad. mparator VI. Leon 9. yzyl sonlarnda senatonun tm yetkilerini kaldrd (storia tu Elliniku Etnous, VIII.c., s.156). mparatorluk kurumunun, srekli bir tehdit olarak grd aristokrasinin etkisini azaltma abalarnn bir
sonucu olarak 11. yzyl ortalarnda halktan insanlara da senato yesi olma imtiyaz tannnca senato ifllevini yitirdi.
rgtl Toplumsal Gruplar (Dimoslar)

Gemifli Romaya dayanan dimoslar (lat.factio) ilk bafllarda hipodromda at yarfllar dzenlemek amacyla kurulmufl olan ve gnmzdeki spor kulplerine benzeyen, yeleri ve liderleri olan halk rgtlenmeleriydi. Amblemlerinin renklerine gre Maviler (Veneti), Yefliller (Prasini), Beyazlar (Lefki) ve Krmzlar (Kokkini) olmak zere drt gruba ayrlmaktaydlar. Bu gruplardan ilk ikisi dierlerine gre ok
daha etkiliydi. Veneti olarak adlandrlan Mavilerin taraftarlar ya da yeleri aristokrasiden, yeflillerin ise halktand. Erken Bizans dneminde, II. Teodosios (408-450)
zamanndan ve Herakliosun tahta kt tarihe kadar (610), stanbul ve Antakya
ile skenderiye gibi dnemin byk yerleflimlerinde rgtlydler. Fanatik genifl
halk ynlarn pefllerinden srklemeleri nedeniyle faal olduklar dnemde ok
byk bir siyasi g elde ettiler. lk bafllarda spor faaliyetleri dflnda bir etkinlik
iinde yer almayan Dimoslar sre iinde siyasette farkl izgileri temsil eden bir
tr siyasi partiye dnfltler. mparatorlarn gz ard edemeyecei bir g elde ettiler ve bu ynleriyle imparatorun mutlak gcn snrlandran bir unsur oldular.
Bu gruplarn tehlike annda kent savunmasnda da grev aldklar grlmektedir. 447 ylndaki depremde yklan stanbul surunun tamir edilmesi iflinde her dimostan 8000 kiflinin grev ald bilinmektedir (storia tu Elliniku Etnous, VII.c.,
s.262). Herakliosun imparatorluu dneminde (640-641) dimoslar siyasi glerini
yitirmeye baflladlar. Makedon hanedan dneminde dimoslar resmi bir siyasi ideolojiyi temsil eden organlar haline dnflt. Bunun zerine dimarhos (gnmzde
belediye baflkan demektir) olarak adlandrlan baflkanlarn imparator atamaya
bafllad (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 235).
Kilise
mparatorluk kurumunun mutlakiyeti yapsn yumuflatan kurumlardan birisi de
kiliseydi. ok erken dnemden bafllayarak, imparatorun kard emirnamelerin
deerlendirilmesinde bu yasal dzenlemelerin ilahi hukukla uyumlu olmas bir kriter olarak karflmza kmaktadr. mparatorlarn icraatlar ve kamusal yaflam ilgilendirdii lde zel yaflantlar da sk sk kilisenin elefltirilerinden payna dfleni
almfltr. Hristiyanln resmi din olarak kabul ile birlikte kilise devlet idaresinin
181
182
Bizans Tarihi
nemli bir unsuru haline gelmifl ve ruhban snf siyaset sahnesinde daha etkin bir
flekilde yer almaya bafllamfltr. Kilise mevzuat mensuplarna sivil idarenin faaliyetleri iinde yer almay kesin bir flekilde yasaklasa da, Bizansta bu yasan ihlali istisna olaca yerde, her dereceden din adamlarnn siyasete youn bir flekilde bulaflmas sonucu kural haline gelmifltir. Yafl kk olan imparatorun velayetini Patrikin stlendii, nemli saylabilecek sivil grevlere zaman zaman din grevlilerinin atand dflnlecek olursa, kilisenin Bizansta siyasetin ve sivil idarenin pek
de uzanda durmad anlafllr. Kilise ile sivil idarenin yani imparatorluk kurumunun iliflkileri iniflli kfll bir seyir izlemifltir, neminden dolay bu konu ayr bir
bafllk altnda ele alnacaktr (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s. 237).
Ordu
Ordu 5. yzyl ortalarna kadar, yeni imparatoru seme hakkna sahipti. Ordu, tahta geecek kiflinin imparator (augustus) ilan edildii tren srasnda iktidar imparatora teslim ediyordu. Daha sonra imparatoru seme yetkisinin senatoya gemesi
ve dimoslarn etkinliinin artmasyla, ordunun ynetimdeki arl zayflad. Ordunun paral askerlerden oluflmas sonucu, imparatorluun idaresinin yabanc kkenli ordu komutanlarnn eline geecei endiflesi de imparatorluk iinde birbiriyle atflan g odaklarn senato etrafnda birlefltirdi. Bu geliflme ordunun ynetimdeki etkisini azaltan bir faktr oldu (storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.265).
Ordu orta Bizans dneminde ynetim alanndaki eski etkinliini yeniden elde
etti. dari alanda yaplan yeni dzenlemeler sonucu imparatorluk tema olarak adlandrlan genifl idari blgelere blnd. Bunun sonucu tema kumandan olan generaller genifl yetkilere sahip olarak byk askeri ve siyasi g kazandlar. Bu dnemde ordu paral askerlerden deil yerli halktan askere alnan kiflilerden oluflmaktayd. Ordunun etkinliinin artmasna bal olarak orta Bizans dneminde, ordu saflarndan gelen yetenekli pek ok general imparatorluk makamna kadar
ykseldi. zleyen yeni dzenlemeler sonucu temalarn daha kk blgelere blnmesinin ardndan yerel komutanlarn imparator olma ihtimali de azald. 11.
yzyla gelindiinde temalarda ynetsel yetkiler sivil ve askeri idareciler arasnda
paylafltrld. Kuzey ile dou snrlarnn kalc hale gelmesinin halkta gvenlik konusundaki endifleleri ortadan kaldrmas sonucunda, o gne kadar kamusal yaflamn nemli bir unsuru olagelmifl ordunun etkinlii byk lde azald (Troianos,
- Velissaropoulou, 2002 s. 236).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE yetkileri nelerdir? Bu yetkileri snrlandran kurumlar hangileridir?

Bizans imparatorunun
BZANS MERKEZ YNETM TEfiKLATI

D fi N E L M
Bizans imparatorluunda devlet kurumlar olduka kat bir merkeziyetilik esasna

gre rgtlenmiflti. Bu merkezi teflkilatlarn baflnda gnmzdeki bakanlara tekaS O R U
bl eden, imparatorun
mutlak gvenine sahip kifliler bulunmaktayd. stanbulun
dou Roma mparatorluunun baflkenti olmasnn ardndan merkezi idareye bal
kurumlarn Romada
D K K A T olduu gibi burada da oluflturulmas ihtiyac dodu. mparator Konstantinos ilk olarak stanbulu Trakya dari Blgesinden ayrd ve stanbul
eyaletini oluflturdu. stanbul eyaletinin ynetimini Roma dneminde prokonsl,
SIRA SZDE
Bizansta antipatos denilen eyalet valisine (prokonsle) verdi. Ayrca stanbulda
baflkentin idaresinden, flehre hububatn salanmasndan ve loncalar ile esnafn denetimindenAMALARIMIZ
sorumlu olan flehir eparhosu kadrosunu oluflturdu. Bu devlet memuru, Bizans tarihi boyunca baflkent hayatnda nemli rol oynad. Adalet hizmetleri,
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
asayifl, flehrin iaflesinin temini onun grev alanna giren konular olup flehrin ticaret ve retim dhil, btn ekonomik hayat onun denetimi altndayd. Daha sonra
eparhosa yargsal yetkiler de verildi (storia tu Elliniku Etnus, VII.c., s.268; Baskc, 2009, s.84).
Konstantionos, merkezi idareyi takviye etmek amacyla, erken dnem Bizans
tarihinde imparatorluk ailesinin dflnda herhangi birinin gelebilecei en st makam olan magister officiorum kadrosunu 320 ylnda oluflturdu. Btn eyaletlerin
(praefectura) ynetimi, devletin gvenlikle ilgili hizmetleri, imparatorun flahsi gvenlii, saray trenlerinin dzenlenmesi, yabanc eli heyetlerinin kabul, posta
hizmetleri gibi ifller magister officioruma bal olarak alflan kalabalk bir sivil memur grubu tarafndan yrtlyordu. Magister officiorum, grevinin nemi ve sorumluluklarnn ok olmas sebebiyle imparatorla her gn grflyordu. Bylece 4.
yzyldan bafllayarak 6. yzyla kadar merkezi idarenin en nemli st dzey grevlisi oldu.
Bu makamlarn dflnda hukuk ifllerinden, kanunlarn ve emirnamelerin hazrlanmasndan sorumlu questor sacri palatii denilen adalet bakanl oluflturuldu.
Darphane ve madenlerin denetimi, nakdi vergilerin toplanmas ve devlet grevlilerinin cretlerinin denmesinden sorumlu comes sacrarum largitiorum olarak adlandrlan maliye bakanl meydana getirildi. mparatorun zel hazinesinden sorumlu comes rerum privatorum denilen bir makam da ihdas edildi. Bu makamlarn baflndaki kiflilerin bugnk bakanlara denk dflen grevleri de vard. Sivil idarenin dier grevlileri arasnda, imparatorun arflivinden sorumlu protosekretis, imparatorun zel ve gizli mektuplarn yazan ve mistikos olarak adlandrlan zel kalemi, posta hizmetleri ve yabanc elilere verilen hediyelerden sorumlu tu dromu
olarak isimlendirilen memuru, 9. yzyldan nce saraya bal olan sonra Patrikhaneye balanan stanbuldaki byk yetimhaneden sorumlu orfanotrofos adl memuru ile sarayn muhafz kuvvetleri komutan olan ve protostrator olarak adlandrlan memuru gelmektedir. (Baskc, 2009, s.85, 178).
Adalet Teflkilat
Dioklitianos (284-305) zamannda devlet kurumlarnn yeniden yaplandrlmas,
erken Bizans dneminde adalet teflkilatnn flekillenmesinde ve adaletin datlmasna dorudan etki etmifltir. Bu dnemdeki yaplanma sonucunda yarg yetkisi tamamen imparatora gemifltir. mparator sadece yarglar atamakla kalmyor kendisi de en st yarg mercii olarak imparatorluk mahkemesinde yarglama yapyordu. Erken Bizans dneminde, adaletle ilgili konularda gerektiinde yarg merci
olarak da imparatora yardmc olan ve gnmzde adalet bakanna efldeer olan
quaestor unvanl sivil grevli vard.
Bizans devletinin baflkenti stanbul olduktan sonra en st yarg makam stanbul valisi olan prokonsl oldu. 4. yzyl ortalarndan sonra bu makamdaki grevlinin ad flehir eparhosu (praefectus urbi) olmufltur. Yarg yetkisi kifliler arasndaki anlaflmazlklarn tmn kapsamaktadr. Ayn yetkilerle donatlmfl bir baflka
yarg grubunu da gemifli Romaya dayanan ve askeri yoklama yapmaya da yetkili olan praetorlar oluflturmaktadr. Geceleri kent gvenliinden sorumlu olan ve
gece amiri manasnda nikteparhoslar da (praefectus vigilum) dorudan yarglama
yetkisine sahip olmasa da yetki devri ile yarglama yapabilmektedir. ustinianosun
bir emirnamesiyle (Neara n.80) oluflturulan quaesitor adl merci ise baflkentte yaflayan yabanclarn yarg ifllerine bakmaktadr. fiehir eparhosu, nikteparhosun yardmyla ceza davalarna da bakmaktadr. Daha sonra oluflturulan dimoslar praeto-
183
184
Drungarios tis viglis:

drungarios tis viglis nceleri
saray muhafz alay
komutan ve imparatorun
flehirde bulunduu srada ve
seferde, gvenliinden
sorumlu st dzey devlet
grevlisiydi.
Bizans Tarihi
ru (praetoras ton dimon) nikteparhosun yerini ald. Bylece ustinianos yasalarna

gre ceza yarglamas yetkisi eparhos, dimoslar praetoru ve quaesitor olarak adlandrlan makamlara aittir. (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.290).
mparatorluun baflkent dflndaki topraklarnda ise, adalet datmaya yetkili
organlar devletin iparhia (eyalet), diikisi (sancak) ve eparhia (il) fleklinde teflkilatlandrd idari blgeler temel alnarak belirlenmifltir. Taflra teflkilatnda ilk derece
yarglama yetkisine il (eparhos) idarecileri ve ikinci derecede yani st yarglama
yetkisine ise sancak (diikisi) yneticileri olan vikarioslar ya da eyalet idarecileri
olan iparhoslar sahipti. Vikarioslarn kararlarna karfl stanbulda imparatorun baflkanlk yapt imparatorluk mahkemesinde itiraz hakk vard. Ancak iparhoslarn
kararlarna itiraz edilemiyordu. zel yetkilendirmeyle baflka devlet grevlileri de
kifliler arasndaki anlaflmazlklarda ve ceza hukuku alannda yarglama yapmaktayd. Erken dnemde I. Konstantinos, kifliler arasndaki anlaflmazlklarda piskoposluk mahkemelerine yarglama yetkisi tand. ustinianos, Piskoposlara sivil mahkemeleri denetleme yetkisi de (Neara 86) vermifltir.
ustinianos Derlemesi ve kartlan emirnamelerle (Neares) oluflturulan yarg
mercileri ve onlara tannan yetkiler Orta Bizans dneminde, 9. yzylda VI. Leon
(886 -912) tarafndan gereklefltirilen kanunlafltrma alflmalarnda korunmufltur.
Ancak daha nceki dneme ait yasalarn ne lde uyguland ve oluflturulmufl
yarg kurumlarnn ne derece varln srdrd konusunda kesin bilgi bulunmamaktadr. I. Vasil tarafndan (885-886) karlan Epanagogi adl kanunnamede
imparatorluk mahkemesine baflkanlk eden flehir eparhosunun, resmi evraklarn
gerek ya da sahte olup olmad ve vasiyet konularndaki yetkileri muhafaza edilmifltir. Ayn flekilde genel olarak aile hukuku alannda yetkili olan quaestorun ve
eparhia (il) idarecilerinin yarg yetkilerinin korunduu mahkemelerin sivil ve kilise mahkemeleri olarak ayrld grlmektedir.
Orta Bizans dneminde stanbulda hipodrom mahkemesi manasnda Dikastirion epi tu Hippodromu ve perde mahkemesi anlamnda Dikastirion epi tu Vilu adlarnda iki yksek mahkeme kurulmufltur. lki st kapal hipodrom alannda hizmet verdii iin dieri de bir perde (vilos) arkasnda alflmalarn yrtt iin
bu ad almfllardr. Her iki mahkemenin birbirine paralel yarglama faaliyeti yrtt, zel hukuk ve ceza hukuku alannda yarglama yapt, birinin kararna dieri nezdinde itiraz edilemedii bilinmektedir. Her iki mahkeme, ustinianos dnemindeki imparatorluk yarglar gibi toplam 12 kifliden oluflmaktayd. Yarg mercilerinin hizmet ann genifllemesini 10. yzylda imparatorluk genelinde yaflanan
olumlu geliflmeler ve refahla iliflkilendirmek gerekir. 1030lu yllarda imparatorluk
mahkemesini baflna drungarios tis viglis unvanl bir yarg getirilmifltir. Bu yarg, tm imparatorluk hkimlerinin de bafl konumuna ykseltilip daha sonra megas drungarios adn almfltr(storia tu Elliniku Etnus c.VIII s.162-164).
mparator, vatana ihanet suu saylan taht ele geirmeye ynelik eylemlerin ve
ok nemli addedilen davalarn yarglanmasn, st dzey devlet grevlilerinden
oluflturulan olaanst bir mahkemeye havale ediyordu (Troianos, - Velissaropoulou, 2002 s.292- 293).
mparator ge Bizans dneminde de nceki dnemlerde olduu gibi en yksek yarg konumundadr. Tm mahkemelerin kararlarna karfl yaplan itirazlar
kesin hkmle karara balamakta ve ayn flekilde kendini yasalara bal ve sorumlu hissetmeksizin serbest iradesiyle yasama grevi de yrtmektedir. Bu dnemde
imparatorluun pek ok alanda yaflad gerilemenin bir sonucu olarak adalet teflkilat da eski grkemini kaybetmifltir. 1329 ylnda imparator III. Andronikos, 4
185
yksek yargtan oluflan Katolikoi Krites ton Romaion ad altnda bir yksek mahkeme kurmufltur. Mahkeme sivillerin medeni hukuk ve ceza hukuku ile ilgili davalarnn tmne bakmaya yetkiliydi. mparator II. Manuil Paleologos ise 1398 ylnda kard bir emirnameyle bu mahkemenin iflleyifli ve uymas gereken usullerle ilgili baz kurallar koymufltur. Bu yarg kurumu stanbulun fethine kadar varln srdrmfl ve alt dzeyde vilayetlerde de rgtlenmifltir.
Bizans imparatorluu adalet sistemi iinde kilise mahkemelerine de nemi dolaysyla ksaca deinmek gerekir. Kilise mahkemeleri, kilise ile ilgili belli bir konuda yarglama yapmak iin kurulan olaanst mahkemeler (sinod mahkemeleri) ve olaan mahkemeler olmak zere iki gruba ayrlrd.
Olaan kilise mahkemeleri piskoposluk, metropolitlik ve patrikhane mahkemeleri olmak zere e ayrlrd. Piskoposluk mahkemelerinde yarglamay piskopos yapard. Oy hakk sadece onda vard. Ancak piskoposa yarglamada blgesinin dier din grevlileri yardmc olurdu. Metropolitlik mahkemesine metropolit
baflkanlk ederdi. lin (eparhia) tm piskoposlar mahkemenin asli yesiydi. Patrikhane mahkemesine ise patrik baflkanlk eder ve patrikhane konseyi mahkeme
heyetini olufltururdu. Patrikhane mahkemesi sadece ruhban snf mensuplarnn
davalarna deil sivil halkn davalarna da bakard.
Aile ve miras hukuku ile ilgili konulardaki yarglamalar imparator I. Aleksios
dneminde, kilise mahkemelerinin ve yksek yarg mercii olarak patrikhane mahkemesinin yetkisine braklmflt. 1329 ylnda yukarda sz edilen sivil yksek
mahkeme kurulana kadar ruhban snfndan olmayan sivillerin aile ve miras hukuku dflndaki davalarna yetki alanna girmese de patrikhane mahkemesi bakyordu. Ancak sivil yksek mahkeme kurulduktan sonra da yetki alanlarn belirleyen
bir mevzuatn olmamas nedeniyle sivil mahkemelere ait davalar patrikhane mahkemesinde de grlmeye devam etti. fl yknn hafiflettii iin bu konu imparatorlar rahatsz etmemifl ve buna gz yumulmufltur (storia tu Elliniku Etnus, c. IX.
s.345).
Mali Kurumlar
Bizans devletinde mali kurumlardan sz ederken bu kurumlarn salt mali konularla ilgilenmediklerini, rnein posta ve levazm hizmetleri gibi konularda da yetkili olduklarn hatrlatmak gerekir. Bu bafllk altnda mali kurumlar devletin gcnn zirvesinde olduu orta Bizans dnemindeki yaplanma gz nne alnarak incelenmektedir.
7. yzylda giriflilen idari reformlar sonucunda imparatora dorudan bal olan
logotesia ad altnda (gnmzdeki bakanlklara benzer) bir dizi merkezi hizmet
birimi oluflturuldu. Sekreta olarak da anlan bu dairelerde konumuz asndan bizi
ilgilendiren ve maliye defterlerinin kaytlarn tutan hartularios (chartularios) ve
notarios adnda memurlar grev yapmaktadrlar. Mali konularda en st dzeydeki
memur devlet maliyesinin en st dzeydeki denetleyici olan vasilikos sakellariostur. Sekreta ya da logotesia olarak adlandrlan dier idari birimlerde bir notarios tarafndan temsil edilmekte ve kendisine harcamalarla ilgi rapor verilmektedir.
Logotetis tu geniku adl memur her vilayetteki (eparhia) temsilcileri araclyla tahta ve devlet kurumlarna ait arazi dflndaki imparatorluk emlaknn kaydn
tutmakta ve ilgili arazi vergilerinin tespiti ve tahsilinden sorumluydu. Logotetis tu
stratiotiku askere alma iflleri ve ordu mensuplarnn cretlerinin denmesinden ve
askeri mlklerin kaytlarnn tutulmasndan mesuld. Ona bal memurlar imparatorluk apnda tm vilayetlerde ordu birliklerinde saym yapmakta askerlerin ma-
Logotetis tu geniku: Bizans

devletinde maliyeden
sorumlu st dzey grevli.
186
Hartularii: kaytlar tutan

arfliv memurlar.
Bizans Tarihi
afllarn demekteydiler. 8. yzylda karfllafltmz logotetis tu dromu devlete ait

yollarn bakmndan ve imparatorluk posta hizmetlerinden sorumludur ve devletin
iiflleri belli bir noktaya kadar onun yetki alanndadr. Grevini ifa etmek iin taflrada halktan kpr ve yol yapmlarnda angaryalara katlmalarn isterdi. flletilmesi kendisine tahsis edilmifl baz byk iftliklerden elde ettii geliri grev alanndaki hizmetler iin harcard. Bu memur, imparatorluun iindeki ulaflm ve iletiflimi denetimi altnda tutuyordu. Bu nedenle baflkente gelen yabanc elilerin karfllamasnda ve arlanmasnda da nemli rol stlenmiflti. Son olarak 9. yzylda rastladmz logotetis ton agelon imparatorluun at iftliklerinden ve atlarn yetifltirilmesinden sorumluydu. mparatorun da katld sefer srasnda ihtiya duyulan at,
eflek ve katrlar temin etmekteydi.
Logotesia dflnda bafllarnda hartularii denilen memurlarn olduu iki merkezi mali kurum daha vard. Hartularios tis sakellis devlet hazinesinin denetiminden
sorumluydu. Hartularios tu vestiariu ise imparatorluk donanmasnn ikmalinden
mesuld ve stanbulda bulunan tersanenin sorumluluu ona aitti.
Tahtn serveti yani imparatorun malvarl ile ilgili konulara bakan devlet daireleri de vard. Bunlarn baflndaki megas kurator 6. yzyldan 10 yzyla kadar imparatorluk iftliklerinin iflletilmesi ve saraylarn bakmndan sorumluydu (storia tu
Elliniku Etnus VIII. c. s. 164)
Ordu rgtlenmesi
llirya: Baflta Arnavutluk

olmak zere Balkan
Yarmadasnn Adriyatik
kylarnda yer alan bat
blmnn addr.
Dioklitianos, 3. yzyln sonunda, orduyu yeniden yaplandrd. mparatorluk snrlarnn genifllii ve yedek snr birliklerinin olmayfl, dfl saldrlara zamannda karfl koymay olanaksz klyordu. Bu nedenle Dioklitianos snr birlikleri olan limitanei ve dzenli ordu birlikleri olan comitatensisi oluflturdu. Snr birlikleri devletten
aldklar arazilere karfllk saldr annda snrlarn gvenliini salamakla ykmlydler ve bu arazilerden elde ettikleri gelirle geiniyorlard. Bu kurum erken Bizans dnemi boyunca korundu. Ancak 5. yzylnn ikinci yarsndan sonra nemini kaybetti.
Kaleler ve snr blgelerindeki mstahkem flehirler, savunmay kolaylafltrmaktayd. mparatorluk ilerinde stratejik nemde olan yerlere maiyet birlikleri (exercitus comitatensis) konufllandrlmflt. Bu birlikler, ihtiya halinde tehdit altndaki
blgelere sevk edilmekteydi. Bylece savunma glenmifl ve esneklik kazanmflt.
Paral askerlerden oluflan muhafz gc, taht kavgalarna karflmaya eilimli olmas nedeniyle Dioklitianos zamannda atl brakld. Konstantinos dneminde ise datld (storia tu Elliniku Etnus VII. c. s. 270, Baskc, 2009 s. 86).
Erken Dnemde Bizans ordusunun ounluunu, imparatorluk snrlarnn dflndan gelen paral yabanc askerler ile imparatorluk tebaasndan olan ve savafllklaryla nl lliryallar oluflturmaktayd. Paral askerlerin temin edilmesinde ekilen sknt, disiplin konusunda sorun karmalar gibi nedenlerden dolay imparator Heraklios yerli unsurlardan oluflan bir ordu oluflturma yoluna gitti.
Bizans devleti 7-11. yzyllar arasnda arlkl olarak askeri nitelikli bir ynetim
modeline sahipti. Eyalet (iparhia) ynetim teflkilat ile ordu kurumu adeta btnleflmiflti. Eyalet ynetiminin baflndaki idareci ayn zamanda eyaletteki askeri gcn de komutanyd (Baskc, 2009. s.115).
Orta Bizans dneminde iki farkl askeri tipte rgtlenmifl birlik karflmza kmaktadr. Bunlardan birincisi, taflra teflkilatnda aflada deinilecek olan temalar
bnyesinde oluflturulan ve topraa bal kyl askerlerden oluflan tema birlikleridir (tematiki). kincisi ise baflkentte saray muhafz glerinden daimi dzenli orduya dnflmfl olan, profesyonel askerlerden oluflan ve tabur manasna gelen tag-
ma adl birliklerdi (tagmatiki). Kurulufllar 8. yzyla dayanan tagma adl birlikler

paral askerlerden oluflan ok iyi eitimli, donanml, svari birlikleriydi. Tagma
adl birlikler birbirinden bamszd ve dorudan imparatora balydlar.
11. yzylda yabanc paral askerlerin says artarak Bizans ordusunun ana savunma gcn oluflturmufllardr. 10. yzyl ortalarndan itibaren yeni bir savunma
sistemi uygulamaya sokulmufl ve paral askerlerden oluflan tagmalar snr blgelerine kaydrlmflt. 11. yzyldan itibaren stanbul gvenli addedildiinden baflkent
artk kalabalk bir askeri g tarafndan korunmamfltr. Sadece Malazgirt savaflndan sonra (1071), Bizans ordusu iindeki paral askerlerin etkisini dengelemek
zere stanbulda, Anadoludan gelen mlteci Bizansllardan oluflan lmszler
(athanati) tagmas oluflturulmufltur.
9. yzyla kadar kara ordusunun baflnda imparator dflnda genel bir komutan
bulunmamaktadr. 10. yzylda topraklarn genifllemesiyle ordunun komutasnn
blnmesi ihtiyac ortaya kmfltr. II. Romanosun (959 - 963) imparatorluu dneminden bafllayarak ordunun komutasnn dou ve bat olarak ikiye blnd
grlr. Dou ordusunun sorumluluk alan Anadoluyu, bat ordusunun sorumluluk alan ise Balkanlar iine alyordu. 11 yzylda dou ordusunun komutan megas domestikos unvann taflr ve ordunun baflkomutan durumundadr.
10. yzyla kadar Bizans ordusunun ana unsurunu svari birlikleri teflkil etmektedir. Ar silahl svari birlikleri oluflturulurken bu dnemde piyade unsurlar da
gelifltirilmifltir. Snr blgelerindeki tema birlikleri nemli oranda piyadelerden
oluflmaktadr. Anadolu tema ordularnn 10. yzylda toplam mevcudunun 70.000
kiflinin zerinde olduu tahmin edilmektedir. 11. yzylda, tema szc eyalet
ordusunun birlikleri anlamnda kullanlmaz oldu. Bizans ordu kurumunun yapsal
deiflim geirmesi sonucu, yerli unsurlardan oluflan askeri kuvvetlerin temel unsurunu kendilerine byke araziler tahsis edilen pronoia sahipleri oluflturdu. 12.
yzyldan itibaren Bizans ordusunun arln paral askerler oluflturmaya bafllad.
Bu paral askerler arasnda Uz, Peenek, Kuman gibi Trk aslllar olduu gibi Varaegler ad altnda skandinavyallar ve ngiltereden gelen Normandiyallar da
mevcuttu. 13. yzyla gelindiinde ordunun tamam neredeyse yabanc paral askerlerden oluflmaktayd. Bu durum imparatorluun son bulduu tarihe kadar deiflmedi (Baskc 2009, s.122, 139, 143).
Bizans imparatorluunun deniz gcne bakldnda, 7. yzyla kadar deniz
kuvvetleri ve donanma yeterince geliflmifl deildi. nk Akdeniz zellikle ustinianosun yrtt savafllardan sonra adeta bir Bizans gl haline gelmiflti. Mslman Araplarn ortaya kmasyla durum deiflti. Akdenizin kontrol iin ok byk bir mcadele verildi. 655 ylnda Mslman Araplar deniz savaflnda Bizans
donanmasn malup etti ve ardndan 7. yzyl sonlarna doru yeniden gl bir
donanma kuruldu. Ancak donanmann isyanlara katlmas sebebiyle donanma kara ordusunda olduu gibi stanbul donanmas ve taflra donanmas olmak zere ikiye blnd. Araplarn geri ekilmesi ve dou Akdenizde Girit (961) ve Kbrsn
(965) yeniden geri alnmasyla Bizans hkimiyetinin sahil fleridinde yeniden tesis
edilmesinin ardndan donanmaya eskisi kadar ihtiya duyulmad (storia tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 166-167). Ge Bizans dneminde ise 1285 ylnda imparator II.
Andronikos Paleologos tarafndan devlet gelirlerinde tasarruf gerekesiyle 80 gemiden oluflan Bizans donanmas kzaa ekilmifl daha sonra da yok edilmifltir. Bu
durum sadece deniz ticareti asndan deil donanma bakmndan da Ceneviz ve
Venedik gibi talyan flehir devletlerine bamll getirmifltir. Bunun zerine 1332
ylnda III. Andronikos Paleologos tarafndan 10 gemiden meydana gelen bir donanma oluflturulmufltur. (The Oxford Dictionary of Byzantine, 1991, s. 94 - 95)
187
Pronoia: Hizmet karfllnda

tahsis edilen devlet
arazileri. Pronoia kurumu
Komninos hanedan
tarafndan ihdas edilmifl
olup devletin maafl deyecek
bir mekanizmasnn
bulunmamas nedeniyle
devlet arazilerinin ve
bunlara ait gelirin zellikle
askeri hizmet ve
ykmllkler karfllnda
tahsis edilmesi fleklinde
uygulanmaktayd.
Kara
Kuvvetleri
Komutan
Eyalet
Taburlar
Komutanlar
Saray
Birlikleri
Komutanlar
Hazinedar
Kamu
Mlkleri
Muhasibi
Muhasebeciler
ve
Khyalar
mparatorun
Mlknn
Muhasebecisi
Ser Ktip
Saray
Muhafz
Kuvvetleri
Yetimhane
ve Aflevi
Mdr
mparatorun emlak
ve vakflarndan
sorumlu
bafl muhasip
mparatorun
fiahsi
Muhasebecisi
Genel Bafl
Muhasip
Baflkatip
Saray Hukuk
Danflman
mparator
aflnigir Bafl
Kilerci Bafl
Bafl uhadar
Arz Daire
Baflkan
Ulafltrma ve
Haberleflme
Mdr
mparatorun
eflyalarnn
sorumlusu
zel Kalem
Baflbakan
Kaynak:
John Haldon, (2008), Structures and Administration, The
Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford Universty Press,
s. 550deki tablodan yararlanlarak Levent KAYAPINAR ve Onur
KABAK tarafndan hazrlanmfltr.
Tablo 8.1
1081 1204 Yllar Arasnda Bizans Devlet Teflkilat
stanbul
Valisi
Hapishane
Mdr
Toplumsal
Gruplar
Saray
Muhafz
Alay
Levazm
Defterdar
mparatorluk
Ahrlar
Defterdar
Adalet
Bakan
Donanma
Komutan
Deniz
Kuvvetleri
Komutan
Tabur
Komutanlar
Eyalet
Valileri
Eyalet Mali
darecileri
188
Bizans Tarihi
189
Bizans merkezi ynetiminin temel teflkilatlar nelerdir?
BZANS TAfiRA TEfiKLATI VE KLSE
SIRA SZDE
D fi N E L M
Dioklitianos ve Konstantinos tarafndan oluflturulan idari ve askeri yap erken dnemin sonuna kadar geerliliini muhafaza etti. mparatorluk topraklar DioklitiaS O R U
nos tarafndan il diyebileceimiz 100 eparhiaya (provinciae=il) blnmflt.
Konstantinos bunlarn saysn 120ye kard. Bu blgeler, nce 12 daha sonra 15 diikisiye yani sancaa (dioecese=sancak) blnd. Bu sancaklar (diikisi) da eyalet olaDKKAT
rak nitelendirilebilecek 4 iparhiaya (praefecturae pratetorio=eyalet) baland.
Her bir iparhiann baflna dorudan imparatora bal, onu temsil eden ve ok
SIRAtaflyan
SZDE genel vagl bir konuma sahip olan iparhos (praefectus praetori) adn
liler getirildi. Diikisi denilen idari blgelerin baflna sancaktan sorumlu vikarios (vicarius) adl idareciler ve eparhialarn baflna ise arhont ya da igemon adn taAMALARIMIZ
flyan valiler, ynetici olarak atandlar. mparatorluun 4 genifl idari blgeye ayrlmas fleklindeki idari yap erken Bizans dneminde korundu. Dou (Anatoli) iparhosunun stanbula yerleflmesi onun imparatora daha yakn bir konumda olmas
K T A P
sonucunu dourdu ve onun devlet hiyerarflisinde birinci sraya ykselmesini salad. Ancak 7. yzylda aflada sz edilecek tema sistemine geilmesiyle iparhia
idari yaplanmasnda deiflim yafland. Eyaletler (iparhia) bir sre temalar iinde
TELEVZYON
varln srdrd ve daha sonra ortadan kalkt. Kaynaklarda en son 680 ylnda
iparhostan yani eyalet genel valisinden sz edilmektedir.
Orta Bizans dneminin taflra teflkilat yapsn ifade eden yeni kavram temadr.
Tema sistemi eyalet ynetimi bakmndan bir yeniliktir ve genel
so N T Ebir
R N Ereformun
T
nucu olarak deil imparatorluun savunma ihtiyalarnn bir sonucu olarak domufltur. Tema szc ilk bafllarda askeri birlik mensuplarnn kaytlarnn tutulduu defteri ifade ediyordu. Zamanla askeri birliin kendisini sonra da askeri birliin
bulunduu blgeyi ifade eder hale geldi. Nihayetinde, bir idari ynetim birimini
ifade eden bir kavrama dnflt.
Temalar tamamen askeri nitelikte ynetim birimleri olup bafllarnda o askeri
blge iin btn askeri ve sivil otoriteyi elinde tutan snrsz yetkileri olan sadece
imparatora karfl sorumlu ve genellikle 3 ya da 4 yllna atanan bir general (stratigos) bulunuyordu. Onun yannda ilk bafllarda blgedeki sivil idarenin bafl olarak
tema prokonsl bulunmaktayd. Baflka sivil memurlar da temada grev yapmaktadr. Ayni vergileri tahsil etmek ve askeri birlikler iin gerekli ikmali salamakla
grevli protonotarios, stanbuldaki bir mahkemeden gelerek yarglama srasnda
tema generalinin yannda hazr bulunan yarg (kritis), temadaki askerlerin kaytlar tutan hartularios bu memurlara rnek gsterilebilir.
mparator Heraklios (610-641) dneminde Anadolu topraklarnda tema kuruldu. Bunlar, Kuzey Anadoludaki Armeniakon, Orta Anadoludaki Anatolikon ve
Marmara denizinin gney kylar ile Ege blgesinin kuzeyini iine alan Opsikion
temasdr (Baskc, 2009 s.118). Tema sistemi ilk bafllarda Anadolu topraklaryla snrlyken yeni toprak kazanlaryla imparatorluun Avrupadaki topraklarna da
yayld. Temalarn says toprak genifllemesi dflnda byk temalarn siyasi gerekelerle birka kk temaya blnmesiyle artt. Tema sistemi orta Bizans dneminin askeri baflarlar iin belirleyici olmufltur. Bu sistem 7. yzyln ikinci yarsndan
11. yzyl ortalarna kadar salkl bir flekilde devam etti. Tema kurumunun geliflimi ile ilgili olarak 934 ylnda imparator VII. Konstantinos Porfirogenitos (913 959) tarafndan yazlmfl olan Peri Tematon (temalara dair) adl eser nemli bir
kaynaktr (storia tu Elliniku Etnus VIII. c. s. 169).
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
190
Bizans Tarihi
Temalarn yan sra 9. yzylda ve 10. yzyln ilk yarsnda imparatorluun dou snrnda klisures ad altnda daha alt dzeyli idari birimler de bulunmaktayd. Bunlar blgeleri iinde bulunan dalk geitleri (derbent) korumakla grevli ve
baflnda klisurarhisin (derbent baflnn) bulunduu askeri ya da idari birimlerdi.
Klisureslerin pek ounun temaya dnfltrlmesi sonucu bu kurum 10. yzyl ortalarnda ortadan kalkmfltr.
Patrikhaneler - Metropolitlikler- Piskoposluklar - Mahalli

Kiliseler
Erken dnemde gereklefltirilen idari reform sonucu imparatorluk topraklarnn
100 ile (eparhia) blnd bu saynn daha sonra 120ye karldndan yukarda sz edildi. Oluflturulan bu sivil idari birimler ayn zamanda kilisenin rgtlenmesine de temel oluflturdu. Kilisenin imparatorluk apndaki idari blgeleri bu flekilde teflkilatlandrld. Sivil idarenin taflradaki en kk ynetim birimi olan ilin
(eparhia) merkezi ayn zamanda o blgenin din ifllerinin yrtld episkopi denilen piskoposluk merkezi oldu. Diikisi olarak adlandrlan sancan merkezinde
ikamet eden ve baflkent (anakent) anlamna gelen metropoldeki piskopos ise mitropolit olarak adlandrld. Mitropolit olarak adlandrlan sancak merkezindeki bu
piskopos, sancaa bal dier illerin (eparhia) piskoposlarna kyasla st hiyerarflik
srada yer almaktayd. 325 ylnda znikte yaplan birinci konsilde kilise idaresinin
oluflturulmasnda bu rgtlenme biimi temel alnd. Antakya, skenderiye ve Roma piskoposlar birden fazla ilin (eparhia) din ifllerine bakyor olmalar nedeniyle
bu yaplanmadan ayr tutuldular.
Erken dnemde, idari blgelerdeki piskoposluklar zerkti ve dini konularla ilgili oluflan sorunlar topladklar eparhiaki sinodos denilen blgesel konsillerde
grflp karara balamaktaydlar. Bu zerkliin inan sistemi ile ilgili (dogmatik)
karflklklara neden olmas eflitler arasnda bir st-metropolitlik makam oluflturulmas ihtiyacn dourdu. 381 ylnda birinci stanbul Konsilinde stanbul metropolitliine hiyerarflide Roma metropolitliinden sonra ikinci sra verildi. Blgeler arasnda stnlk savafl srd ve sonunda kilise hiyerarflisinde Roma, stanbul, skenderiye ve Antakya metropolitliklerine stnlk tannd. Daha sonra onlara Kuds metropolitlii de eklendi. Bu yaplanma 451 ylndaki Kadky Konsilinde kanon denilen bir kilise yasasyla resmi nitelik kazand. mparatorluk baflkentindeki
stanbul metropolitliine dierleri karflsnda stnlk tannd. Oluflturulan bu befl
st-metropolitlikte tahta oturan metropolitler iin patrik terimi benimsendi. 7. ve
8. yzyllarda Mslman fetihleri sonucunda skenderiye, Antakya ve Kuds, Bizans imparatorluundan kopunca, baflka geliflmelere bal olarak Roma ile yaflanan sorunlarn da etkisiyle stanbul Patriklii dou Hristiyanlnn tartflmasz
temsilcisi oldu (Baskc, 2009, s.150, storia tu Elliniku Etnus c. VII, s. 274)
Erken dnemde oluflan kilise idari yapsndaki hiyerarflik sraya gre ilk srada
baflkentte bulunan patrik yer almaktayd. kinci srada byk bir idari blgeyi iine alan eyalet (iparhia) merkezindeki metropolit bulunuyordu. Metropolit ayn zamanda idari blgenin yani iparhiann snrlar iindeki kentlerde grev yapan piskoposlarn oluflturduu blge konsiline (eparhiaki sinodos) de baflkanlk ediyordu. Metropolitler nceleri aday arasndan patrik tarafndan seilirken sonralar
baflkentte toplanan dini bir kurul (sinod) tarafndan seilmeye baflland. Metropolitler grev blgelerinde dini konularda genel nezareti salyor ve su iflleyen piskoposlar cezalandrabiliyordu. 11. yzylda Anadolu topraklar stanbul patrikliinin en nemli ynetim alan niteliindeydi ve nemli flehirlerde kurulmufl 45 metropolitlik ve ok sayda piskoposlua sahipti.
Hiyerarflide nc srada ise illerde (eparhia) oluflturulan piskoposluklarda

grev yapan piskoposlar yer almaktayd. Taflradaki mahalli kiliseler de piskoposlara balyd. Mahalli kiliselerin tzel kiflilii vard, bu da onlara alfltrdklar papazlarn cretlerini deyebilmek iin bir nevi mali zerklik olana tanyordu. Piskoposlarn seimi, blge konsili ve metropolit tarafndan yaplyordu. Piskoposlar
grev yaptklar blgede din adamlarnn mdahil olduu sularda piskoposluk
mahkemelerine baflkanlk ederek yargsal yetkiler de kullanmaktaydlar (storia tu
Elliniku Etnus c. VII, s. 275).
Manastrlar
Hristiyan manastr yaflamnn znde manevi hayat kazanabilmek iin bu dnyadan el ekme anlayfl yatmaktadr. Manastr hareketi 3. yzyl sonlarnda ve 4. yzyl bafllarnda Msrda bafllad. Manastrclk ilk bafllarda kilisenin dflnda geliflmifl
bir harekettir (Talbot, 1999, s. 163 - 167). Manastr hareketinin yaylmasnda gnlk hayatn ykmllklerinden kamak isteyen insanlarn okluu da etkili olmufltur. Manastr hareketi ok byk bir hzla Filistin, Suriye ve Mezopotamya zerinden Anadolu corafyasna geti. Bu hareket, zaman iinde kilisenin ats altna
sokuldu. Manastrlarn, yerel piskoposun otoritesine tabi tutulmasyla btn manastrlar resmi Bizans kilisesinin kontrol altna alnd.
Ancak 8. yzylda ortaya kan ikonoklazm olarak adlandrlan tasvirkrclk
hareketi sre iinde manastrlara ve keflifllere ynelik bir harekete dnflt. Kefliflleri ve manastr hareketini hedef alan baskda dini dogmalarn yan sra, Bizans
devletinin gittike daha genifl alanlara yaylan manastr mlklerini denetim altna
almak ve manastrlara snarak devlete olan ykmllklerinden kamaya alflan
insanlarn saysn snrlama ihtiyac da etkili olmufltur. Bu mcadele srecinde baz manastrlar kapatld. Kflla, hamam gibi kamusal nitelikli kurumlara dnfltrld ve manastr arazileri imparator V. Konstantinos (741-775) tarafndan msadere
edildi. Ancak bu nlemler manastr hareketini glenmesine engel olamad ve manastr hareketi devlet iin giderek daha ok sorun yaratr hale geldi. Manastrlarn
mlk edinmesinin nne gemek iin imparator I. Romanos Lekapinos 935 ylnda manastrlarn bafl yoluyla bile olsa kyllerden toprak almasn yasaklad. mparator II. Nikiforos Fokas, 964 ylnda yeni manastrlar kurulmasn ve mevcut
olanlara arazi bafl yaplmasn yasaklad. Ancak manastrlar bir tr vakf niteliinde olduundan mlkleri imparatorluk amalar iin dahi olsa msadere edilemezdi. Bu durum karflsnda manastr mlkleri zaman iinde daha da byd.
Manastrlarn baflnda igumenos olarak adlandrlan bir baflrahip bulunuyordu.
Manastr baflrahibi, manastrn kurucusu tarafndan belirleniyor ya da manastrdaki
keflifller, baflrahibi seiyorlard. Her durumda patrik ya da piskoposun seimi onaylamas gerekiyordu. Seilen baflrahip mr boyu o grevde kalyordu.
Manastrlar Bizans toplumunun deiflik kesimlerinden insanlar iin bir snma
yeriydi. rnein grevden alnan politikaclar, tahttan indirilen imparatorlar, yetimler, akl hastalar, dullar ve yaflllar iin manastrlar gvenli bir snakt. Siyaset
adamlar ya da devrik imparatorlar manastra snp keflifl elbisesinin giydikten
sonra siyasete geri dnmeleri ve dnyevi grevler almalar olanakszd. Baz durumlarda imparatorlar yafllandklarnda ya da bir isyan srasnda isyanclarn eline
dflmektense bir manastra ekilip keflifl olarak yaflamay tercih ediyorlard.
Bizans imparatorluunun en nemli manastr merkezi Selanik yaknlarndaki
dalk Athos (Aynaroz) yarmadasndayd. Anadoluda da pek ok manastr merkezi vard. Trklerin Malazgirt (1071) savaflndan sonra youn olarak Anadoluya yer-
191
192
Bizans Tarihi
leflmeye bafllamas sonucu baz blgelerde din adamlar kiliselerini, keflifller de

manastrlarn terk etmifllerdir (Baskc, 2009, s. 156-166).
Devlet ve Kilise liflkileri

Bizans tarihinde devlet kilise iliflkileri her zaman ilginin odanda olmufl bir konudur ve farkl bakfl alar sz konusudur. Bazlarna gre bu iki kurum srekli rekabet iinde olmufl ve biri dierine karfl stnlk salamaya ve onu kontrol altna almaya alflmfltr. Kimilerine gre ise kilise ve devlet, Hristiyanlk inancnn bir
tezahryd ve Bizans halknn siyasi ve teolojik dflnflnde birbirinden ayr
dflnlemeyen kavramlard. Gerek sivil hukukta gerekse dini hukukta devlet ve
kilise iliflkilerini dzenleyen ve genel ilkeleri ortaya koyan yasal bir erevenin olmamas sonucu bu iliflkilerin seyrini tahta kan imparatorun izledii politika belirlemifltir.
Roma imparatorluunun (imperium romanum) Hristiyan bir imparatorlua
(imperium christianum) dnflmesi ve bunun doal uzants olarak Hristiyanln
imparatorluk nfusunu birlefltirici bir e olarak grlmesi karflsnda imparatorlar
kilise ile ilgili konulara kaytsz kalamamfltr. Tarihsel olaylar incelendiinde I.
Konstantinostan bafllayarak imparatorlarn kiliseye rgtlenme alannda ve idari
konularda destek verdikleri ve kiliseyi devletin idari ve siyasi yapsnn genel erevesi iine aldklar grlmektedir. Bunun doal sonucu, imparatorluun kilisenin iifllerine mdahalesi olarak karflmza kmaktadr. Bu mdahale ilk bafllarda
fiili bir nitelik taflrken zamanla kurumsal bir mdahaleye dnflmfltr (Troianos,
- Velissaropoulou, 2002 s.238).
Bizans kilisesi, devletin nezareti ve korumas altndayd. mparator otorite olarak kilisenin zerinde bir konuma sahipti. mparator tebaasnn anlayflna gre
Tanrnn setii ve yeryznde onun ilahi temsilcisi sfatn taflyan bir kifliydi.
Dogmatik konulardaki grfl ayrlklar devletin btnln tehdit edecek noktaya geldiinde imparator, birlii salamak ve dini konular grflmek iin konsilleri baflkanlnda toplantya aryordu. Konsil kararlarn onaylayp ilan ediyor, kilisenin ayin biimleri konusunda kendi hkmn verebiliyordu. Patrik seiminde
de sz hakk sahibiydi. mparator, metropolitlerin oylamalar sonucu belirledii
adaydan birini patrik olarak seiyordu. mparator, kilise konsillerinin kararlarn
reddetmeye ya da deifltirmeye yetkili deildi. nan sorunlarnda kesin hkm
vermeye yetkili tek organ kilise konsili olup imparatora dflen Ortodoks inancn
korumak ve ayrfltrc sapkn inanfllarla mcadele etmekti (Baskc, 2009, s.152).
Patrik, Bizans devlet hiyerarflisinde imparatordan sonra gelen en nfuzlu ve kiliseyi ilgilendiren konularda idari olarak en yetkili kifli olmakla birlikte imparatorun hizmetindeydi. Yeni imparator tahta ktnda ona ta giydiren patrikti. Tren
esnasnda patrik, imparatordan inancn ilan etmesini ve Ortodoksluu koruyacana dair sz vermesini istiyordu. Patriklerin imparatorlara karfl kullanabilecekleri
en nemli silah aforoz etmeydi. Ayn flekilde imparator da uygun bulmad bir
patrii grevden ekilmeye zorlayabilirdi.
mparatorun kard yasalarla kilisenin konsil toplantlarnda ald kararlar
arasnda zaman zaman atflma kmfltr. Bunun sonucu erken Bizans dneminde ustinianosun kard bir emirnameyle (Neara 131) 545 ylna kadar toplanmfl drt genel konsilde dini konularla ilgili alnan dzenleyici nitelikteki kararlarn (kanonlarn) yasa gcnde olduu hkme balanmfltr. Bylece imparator
tek kanun koyucu olarak dini hukuk ile ilgili kurallara (kanonlara) yasal geerlilik tanmfltr. savros hanedan dneminde kartlan Eklogi kanunnamesinde
193
yer alan dzenlemelerde Hristiyanlk retisinin etkileri ok belirgindir. 9. yzyla kadar kilise ve Devletin ayr kurumlar olmad ynndeki anlayfl Epanagogi kanunnamesinde deiflmifltir (885-886). Bu yasal dzenlemeyle ilk defa iki
otoritenin varlndan sz edilmektedir. Devlet iinde birbirine eflit konumda
olan en yksek iki g odann yani patriklik ve imparatorluk kurumunun hak
ve ykmllkleri dzenlenmifltir. Bu yasal dzenleme kilise ile devlet arasndaki iliflkilere ynelik yeni bir yaklaflm ortaya koymufltur. Ancak imparator VI. Leon (886 - 912), Prohiros Nomos adl kanunnameyle kilise ve imparatorun otoritelerinin eflitliini savunan dzenlemeleri yrrlkten kaldrmfltr (Troianos, Velissaropoulou, 2002 s.253).
Bizans taflra teflkilatnn temel birimleri nelerdir? Aklaynz?
SIRA SZDE
BZANS ETM SSTEM
D fi N E L M
Bizans imparatorluunda Helenistik dnem ve Roma dneminde
geerli olan
kademeli eitim modeli, ana hatlaryla geerliliini srdrmfltr. Bizans dnemiS Oarla
R U
ni farkl klan zellik ise eitim alannda Hristiyanln nemli bir
sahip olmasdr. Din faktr Bizansta eitimin hedeflerini belirleyen bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Bafllca hedef Hristiyan tebaaya, kiliseye ve devlete karfl olan gDKKAT
revlerini yerine getirmeyi mmkn klacak bir donanmn kazandrlmasdr. Kilise
kurumsal kimliiyle Bizans tarihi boyunca eitimin tm kademelerinde ok nemSIRA SZDE
li rol oynamfltr.
Bizansta devlet tarafndan rgtlenmifl yaygn bir eitim sistemi bulunmadndan aileler de ocuklarn okullara gnderme mecburiyetinde deillerdi. Ailelerin
AMALARIMIZ
ocuklarnn eitimine gsterdikleri ilgi onlarn ekonomik durumuna gre deiflkenlik gstermekteydi. Devlet ve kilise sadece eitim almak isteyenlere imkn salamaktayd. lkokul eitimini kilise stlenmiflti ve kk yafltan
K itibaren
T A P ocuklara
kutsal kitap retilerek dini bir eitim verilmekteydi. Devlet ise daha ok ortaretim eitimiyle ilgilenmekteydi ve devlet brokrasisinde grev alacak olan memurlar bu sayede yetiflmekteydi.
TELEVZYON
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bizansta lkretim Eitimi

Helenistik dnem ve Roma dneminde olmad gibi Bizansta da okul ncesi ei N T E R tarafndan
NET
tim yoktu. Okul ncesi ada bulunan ocuklar evlerinde anneleri
eitilmekteydi. Bizansta temel eitim yukarda da belirtildii gibi kilisenin elindedir
ve retmenlerin byk ounluu ruhban snfna mensup din adamlar yani papazlar ve keflifllerdir. Dersler kiliselerin son cemaat yerlerinde (narteks) ya da bahelerinde (atrium), ya da manastrlarn yaknnda bu amaca ynelik olarak tahsis
edilen ve derslik olarak kullanlan meknlarda yaplmaktayd. renciler sralara
deil yere oturmaktaydlar. Bu nedenle temel eitimin verildii bu okullara yerde
eitim verilen okullar anlamnda hemodidaskalio ad verilmekteydi. Bu okullar
ayrca grammatistis olarak anlan retmenin adndan dolay sholio tu grammatisti, kutsal yaz okulu anlamna gelen sholio ton ieron grammaton ya da ders
grlen yer anlamnda didaskalion olarak da anlmaktayd. lkokullarda eitim
ailelerin sosyal statsne gre 3 ya da drt yl srmekteydi. ocuklar, bu okullara
5 - 9 yafl arasnda verilmekteydi. Bu okullarda eitim istee balyd. Helenistik dnemde bafllamfl ve Roma dneminde devam etmifl olan erkek ve kz ocuklarn
bir arada eitimi Bizans dneminde de srdrlmfltr. Ancak byk flehirlerde
kz ve erkek ocuklar iin ayr okullar mevcuttu (Evangelopoulos, 1998, s.52).
NTERNET
194
Bizans Tarihi
lkokullarda rencilere temel baz bilgilerin verilmesi hedeflenmiflti. Okullarn

bafllca amac ocuklarn iyi Hristiyanlar olarak yetiflmesiydi. Kilise, yetiflme andaki ocuun evde Hristiyan anneden aile ii ilk eitimi alarak ve kilise iinde faaliyet gsteren kutsal yaz okullarnda yani ilkokullarda din adamlar tarafndan
ya drt yl sren bir eitimin ardnda dindar Hristiyanlar olarak yetifleceini
umuyordu. Bu eitim sayesinde ocuun Hristiyanlk karflt domalar ve Bizansn
dflmanlarna karfl koyacak bir donanma sahip olaca dflnlyordu. Bu okullarda okuma, yazma, temel dzeyde matematik, dilbilgisi, din dersi, kilise ilahileri, tarihle btnlefltirilmifl mitoloji eitimi veriliyordu. Hristiyanlk retisinde beden, gnahlarn kayna olarak grldnden ve ruhun bedene hapsedildii dflnldnden beden eitimi bu okullarda verilmemekteydi. Sz edilen bu ilkretim okullarnda okuma kitab olarak Eski ve Yeni Ahit (ncil) ve ilahi kitaplar kullanlyordu. O dnemdeki uygulamada disiplin cezalar olarak dvme, denekle vurma, uzaklafltrma ve a brakma gibi uslandrma yntemleri kullanlmaktayd.
Okullarn resmi olarak denetimi kilise makamlarna aitti. Kiliseler, eer eitim
okul binalarnda veriliyorsa bunlarn bakmn yerel makamlarla birlikte stlenmekteydi. Okullarda grev yapan retmenlerin cretleri bafllarla ya da ailelerin
katklaryla karfllanmaktayd. Ayrca aileler dnflml olarak retmene barnma
salamak ve yemek vermekle ykmlydler(Evangelopoulos, 1998, s.53-54).
Bizansta Ortaretim Eitimi

Ortaretim sholio tu grammatiku ad verilen okullarda verilmekte ve ocuklar
bu okullara 10-12 yafllarnda kabul edilmekteydi. Eitimlerine devam etmek isteyen erkek rencilerin gittii bu okullarda eitim sresi 3 ya da 4 yld. Kz ocuklar temel eitimden sonra ev iflleriyle uraflmakta ve pek ok kstlamalara tabi tutulmaktaydlar. Ancak varlkl ailelerin kzlar evde zel eitim almaktayd. Temel
eitimin aksine ortaretimdeki bu okullarda eski Yunan kltr daha arlkl bir
yere sahipti. Dersler, rencilerin kiflilik geliflimine katk salayacak nitelikteydi.
Eitim programna bakldnda Helenistik dnemde geerli olan ortaretimdeki
eitim programnn korunduu grlmektedir. Derslere bakldnda, programda
antik Yunancay iyi derecede renmek iin kapsaml dilbilgisi dersleri, temel dzeyde retorik ve diyalektik retimini ieren trivium(tritti) adl bir ders, aritmetik,
geometri, astronomi ve mzik derslerini ieren quadrivium (tetrakti) adl ders,
hzl yazma dersi (tahigrafia), temel tp bilgileri dersi, siyaset ve kilise tarihi dersi
grlmektedir. fiiir derslerinde epik fliir, zellikle Homeros destanlar okutuluyordu. Ayrca siodos, Pindaros, Arhilohos, trajedi yazarlarndan Eshilos (Aiskhylos),
Evripidis, Sofoklisin eserleri okutuluyordu (Markopoulos, 2008, s. 788 - 789).
Programda din dersi bulunmamaktayd o nedenle Bizansllar ortaretim eitimini laik eitim (kozmiki pedeia) olarak da nitelemektedirler. Din eitimi, manastrlarda ya da zel ruhban okullarnda verilmektedir. Ayrca programda Latincenin
de ders olarak bulunmamas dikkat ekmektedir. Bu okullarda ders veren retmenlere grammatikos ad verilmekte o nedenle okullara sholio tu grammatiku
denirdi ve retmenlerin cretleri bafl yoluyla ya da aileler tarafndan karfllanmaktayd.
Ortaretime ynelik okullara devlet kurumlarnda grev almak ve sosyal stat elde ederek zamanla st dzey idareci olmak isteyenler devam etmekteydiler
(Evangelopoulos, 1998, s.54-55).
Bizansta Yksekretim Eitimi

mparatorlarn ou, zellikle yksek retime nem vermifltir. Eitim kurumlaryla ktphanelere mekn temin etmifller ve yksek okullarda iyi yetiflmifl eitimcilerin grev almasn salamfllardr. Helenistik dnemde olduu gibi Bizans dneminde de yksek retim kurumlarna vergi muafiyeti tannmfltr. mparatorluk tarihi boyunca faaliyet gstermifl olan yksek retim kurumlarnn says olduka
oktur. stanbulda niversite leinde bir retim kurumu kurulmazdan ok nce Atinada bu dzeyde eitim veren Atina Akademisi, skenderiyede felsefe, matematik ve tp eitimi veren ve Musio adn taflyan bir yksek retim kurumu ve
Beyrutta bir Hukuk Okulu bulunmaktayd. (liadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html)
stanbul baflkent olduunda eitim alannda gelenei olan bir kent deildi. Byk Konstantinos eitimin geliflmesi iin nlemler almfl ve retorik ile felsefe eitimi vermeleri iin dnemin tannmfl flahsiyetlerini baflkente yerleflmeleri ynnde
teflvik etmifltir. zleyen yllarda yeni baflkenti nemli bir kltr merkezi haline getirmek iin stanbulda ilk yksek retim kurumunu faaliyete geirmifl ve bu okul
iin kayda deer bir ktphanenin kurulmasn salamfltr. Sz edilen bu yksekokul II. Teodosios tarafndan yeniden yaplandrlmfl ve MS. 425 ylnda niversite anlamna gelen Pandidaktirion adn almfltr. Kurulan bu niversitede 31
lim ders vermekteydi. Bunlarn 15i Yunanca ve retorik dersleri verirken, 13 Latince ve retorik, ikisi hukuk biri de felsefe dersi vermekteydi. Sadece bir felsefe hocasnn bulunmas felsefeye nem verilmediinin bir gstergesi olarak grlebilir.
Zaten ustinianos daha sonra (529) paganist eitimin kalesi olarak grd Atina
Felsefe okullarnn kapatlmasn emretmifltir (Evangelopoulos, 1998, s.56).
Pandidaktirioda (niversitede) ders verecek olan hocalar senato tarafndan seilmekteydi cretlerini devlet karfllamaktayd. renciler iin eitim cretsizdi. ustinianos da Pandidaktirioya destek olmufl ve bnyesinde hukuk fakltesi de kurulmufltur. niversite unvann taflyan bu eitim kurumu 9. - 11. yzyllar arasnda byk bir geliflme gstermifltir. Fakltelerinde dilbilgisi, filoloji, retorik ve felsefe, mzik ve Roma hukuku dflnda, geometri, astronomi gibi pozitif bilimler de okutulmaktayd. Bunlara daha sonra tp fakltesi de eklenmifltir. stanbuldaki mparatorluk niversitesinde ve baflkentteki yksek okullarda imparatorluun drt bir kflesinden ve o dnemin bilinen dnyasndan renciler ve onlarn yan sra komflu
devletlerden gen prensler ve taht varisleri de sk sk renim grmekteydiler.
Bizanstaki faklteler iyi organize olmufl ktphanelere sahipti. Buralarda sadece elyazmas olarak muhafaza edilen nadir kitaplar bulunmaktayd. Ktphanelerde oluflturulmufl atlyelerde sivillerden ve keflifllerden oluflan yazclar kitaplar
okuyucular iin kopyalamaktaydlar. Bu kopyalayclar sayesinde klasik Yunan
kltrne ait pek ok eser gnmze ulaflabilmifltir. Devlete ait olanlar dflnda
zengin zel ktphaneler ve manastr ktphaneleri de deiflik merkezlerde faaliyet gsteriyordu.
Bizansta yksek retimin tarihsel sre iindeki geliflimine baklacak olursa
mparator Nikiforos Fokas (602-610), Pandidaktirioyu kapatmfl ve onun ardndan
imparator Heraklios (610-641) tekrar faaliyete geirmifltir. kona krclk hareketi
srasnda (8. ve 9. yzyl) Pandidaktirioun faaliyeti sekteye uramfl ancak kapanmamfltr. savros hanedan (717 - 802) dneminde niversite, bilinen dnyann
okulu manasnda kumenikon Didaskalion adn almfltr. mparator III. Mihail
(842-867) dneminde yksek retim ivme kazanmfltr. Bu dnemde devletin fiili idarecisi konumunda olan Kesaras Vardas yeni bir yksek retim kurumu a-
195
196
Bizans Tarihi
mfltr. Bu kurum, Magnavra Saraynda faaliyete getii iin Magnavra niversitesi

manasnda Pandidaktirio tis Mangavras adn almfltr. mparator VII. Konstantinos Porfirogenitos (913 - 959) dneminde bu niversite yeniden yaplandrlmfltr.
11 yzyla gelindiinde ise yksek retimin ihmal edildiine tank olmaktayz. Bu
dnemde Bizans kltr hayatnn nemli flahsiyetleri Mihail Psellosun (1018-1078)
nderliinde yksek retimde reform talebinde bulunulmufl ve bir tr Hukuk
Akademisi kurulmas istenmifltir. Bunun zerine imparator IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) bir emirnameyle Pandidaktirioyu reforma tabi tutmufl ve iki
yeni yksek okul (faklte) kurmufltur. Bunlardan biri, baflna oannis Ksifilinosun
getirildii Didaskalion ton Nomon adl Hukuk Okulu, dieri de baflna Mihail
Psellosun getirildii Gimnasion adl Felsefe Okuludur. Bu yksek okullar 13.
yzyl bafllarna kadar faaliyetlerini srdrmfltr (liadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html).
1204 ylnda stanbulun Hallar tarafndan fethi Bizansllarn eitim sistemine
de byk zarar vermifltir. Okullar ortadan kalkmfl ve ders veren hocalar dalmfltr. Ktphanelerdeki yazmalar Latinlerin kard yangnlarn alevleri arasnda yanp yok olmufltur (Runciman S., 1985, s. 166).
stanbul 1204 ylnda Hallar tarafndan ele geirildiinde kurulan znik mparatorluunda eitim alanndaki Bizans gelenei srdrlmeye alfllmfltr. znik o
yllarda (1204-1261) nemli bir eitim ve kltr merkezi olmufltur. stanbul, Bizansllar tarafndan 1261 ylnda geri alndnda yksek retimin korunmas ve
srdrlmesine alfllmfltr. mparator VIII. Mihail Paleologos (1261-1282), megas
logotetis nvanl dnemin en nemli aydn ve tarihilerinden Georgios Akropolitisi (1220-1282) sonradan kumenikon Didaskalion adn alan Pandidaktirio olarak bilinen stanbul niversitenin baflna getirmifl ve kendisini Aristo felsefesi dersleri vermekle grevlendirmifltir. lahiyat, tarihi ve ayn zamanda matematiki
olan ve Osmanllar hakknda ilk bilgileri veren Georgios Pahimerisi (Kayapnar L.,
2007, s. 139 - 140) de aritmetik, geometri, astronomi ve mzik dersleri vermekle
grevlendirmifltir. mparator II. Andronikos Paleologos (1282-1328), yksek retimin baflna Bizansn en nemli yazarlarndan biri olan Teodoros Metohitisi getirmifltir. mparatorluun son yllarnda VIII. oannis Paleologos dneminde (14251448) ilahiyat, aydn ve talyada klasik dnem arafltrmalarnn yeniden canlanmasna katkda bulunmufl olan oannis Argiropulos (1415-1487) tarafndan stanbulun son niversitesi Katolikon Musion kurulmufltur. Bu kurumda Fatih Sultan
Mehmetin atad ilk patrik olan Gennadios olarak bilinen yksek yarg ve senato yesi Georgios Sholarios da ders vermifltir (liadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t-1699.html).
stanbulda laik bir eitim kurumu olan Pandidaktirionun yan sra MS. 5. yzyldan itibaren yksek ilahiyat eitiminin merkezi olan Patrikhane Mektebi (Patriarhiki Sholi) de faaliyet gstermifltir. Patrikhane okulunun programnda manastr
okullarnda olduu gibi sadece ilahiyat eitimi verilmemifl programa bir de felsefe
fakltesi de dhil edilmifltir. Burada Pandidaktirioda egemen olan klasik hmanizm retisinin aksine Hristiyanlk hmanizmi gelifltirilmifltir.
Bizans devleti dneminde stanbul dflnda Atina, Selanik, Antakya, Beyrut, skenderiye gibi dier nemli kentlerinde mevcut olan okullarn yan sra zellikle
retorik ve felsefe eitimi veren yeni yksek okullar da almfltr (Evangelopoulos,
1998, s.56).
SIRA SZDE
SIRA
SZDEhangi eitim aflamalarndan oluflmaktayd?
Bizans eitim
sistemi
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
197
zet
N
A M A
N
A M A
Bizans Devletinin siyasi kurumlarn aklayabilmek

Hukuken yetkileri snrsz olan Bizans imparatoru siyasi kurumlarn oluflmasnda da esas teflkil
ediyordu. Onun atadklar Bizans siyasal kurumlarnn yneticileri oluyordu. Bizans siyasal kurumlarnn baflnda tm imparatorluun ynetildii stanbul ve saray teflkilat geliyordu. Bu rgtlenme byk lde Roma devlet gelenei
erevesinde oluflturulmufltur. mparatorun atad st idareciler onun gvenini kazanmfl ve imparatoru temsil eden kifliler olarak imparatorun
siyasetinin temsilcileri olarak grev yapyorlard.
Bizans Devletinin merkezi ynetim teflkilatn
aklayabilmek
stanbul, Bizans ynetiminin merkezi olmufltur.
mparatora ait olan kanun karma, adalet datma, vergi toplama ve imparatorluu savunma grevleri birer makama evrilerek imparator adna
bu mevkilere atamalar yaplmfltr. stanbul ilinin
ynetimi Roma dneminde prokonsl denilen
antipatos unvanl yneticiye verildi. Bu kifli stanbulun ekmeinin salanmasndan, flehrin esnaf ve zanaatkrn denetiminden ve adalet ifllerinden sorumluydu. Magister officiorum adl grevli ise imparatorlua bal btn eyaletlerin
ynetiminden, devletin gvenliiyle ilgili hizmetlerden, imparatorun flahsi gvenliinden, saray
trenlerinin dzenlenmesinden, yabanc eli heyetlerinin kabul gibi hizmetlerden sorumluydu.
Kanunlarn ve emirnamelerin hazrlanmas ve
adalet iflleri questor adl bir grevlinin sorumluluundayd. Logotesia olarak adlandrlan ve gnmzdeki bakanlklar arfltran idari birimlerde de mali konularla ilgili ifller grlyordu.
N
A M A
N
A M A
Bizans Devletinin taflra teflkilatn tartflabilmek

Eparhia diye adlandrlan ve saylar 120ye ulaflan iller Bizans taflra teflkilatnn esasn oluflturuyordu. Bu idari yaplanmaya bal olarak ayn
flekilde kilise taflra teflkilat da olufluyordu. llerin
birleflmesinden diikisi denilen 15 sancak ve bu
sancaklarn birleflmesinden de iparhia denilen
drt eyalet oluflturuluyordu. Gvenlik ise 6. yzyldan 11. yzyln ortalarna kadar topraa bal bir askeri sistem olan temalar sayesinde salanyordu. Dalk geitlerde klisurarhis denilen grevlinin bulunduu derbent teflkilat yer alyordu. Kilise ise merkezde patrik, sancaklarda metropolitlikler, illerde piskoposluk ve daha kk
birimlerde de mahalli kiliseler ve manastrlar olarak rgtleniyordu.
Bizans eitim sistemini aklayabilmek
Yafllar 5 - 9 arasnda olan ocuklar istee bal
olarak kiliselerde ya da drt yl dini arlkl ilkretim eitimi alyorlard. Ortaretime ise 10
- 12 yafllarndaki ocuklar bafllayabiliyor 3 ya da
4 yl boyunca Yunan dili arlkl laik bir eitime
tabi tutuluyordu. Bu eitimdeki ama devlet kurumlarnda grev almak ve sosyal stat elde edebilmekti. Yksek retim ise arlkl olarak stanbulda gereklefltirilmifltir. zellikle hukuk,
felsefe, filoloji, ilahiyat ve tp alanlarnda yksek
retim okullar stanbulda almfltr.
198
Bizans Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Bizans imparatorlarnn unvanlarndan biri deildir?
a. Augustus
b. Vasilios
c. Aftokrator
d. Kral
e. Despot
6. Megas Domestikos unvan Bizans dneminde afladaki alanlardan hangisinde kullanlmfltr?

a. Adliye
b. Maliye
c. Ordu
d. Kilise
e. Eitim
2. Bizans sarayndaki protospatarios afladakilerden

hangisinden sorumludur?
a. Sarayda verilen ziyafetlerin idaresinden
b. mparatorun gardrobundan
c. Sarayda bulunan yatak odalarndan
d. mparatorun gece can gvenliinden
e. mparatorun atlarndan
7. Afladakilerden hangisi Bizans taflra teflkilat iinde

yer almaz?
a. Piskopos
b. Manastr
c. Tema
d. Klisuarhis
e. Kuropolatis
3. Afladakilerden hangisi imparatorun yetkilerini snrlandran bir kurum deildir?

a. Kilise
b. Senato
c. Dimoslar
d. Ordu
e. niversite
8. Afladakilerden hangisi stanbul niversitesinin Bizans dneminde kulland adlardan ya da stanbulda

kurulan niversitelerden biri deildir?
a. Pandidaktirio tis Mangavras
b. Sholio tu Grammatiku
c. Pandidaktirio
d. kumenikon Didaskalion
e. Katolikon Musion
4. Bizans devletinin baflkenti stanbul olduktan sonra

en st yarg makam afladakilerden hangisidir?
a. Prokonsl
b. Quaestor
c. Eparhos
d. Nikteparhos
e. Vikarios
5. Afladakilerden hangisi Bizans mparatorluunda
devlet hazinesinin denetiminden sorumludur?
a. Logotetis tu Geniku
b. Logotetis tu Stratiotiku
c. Hartularios tis Sakellis
d. Logotetis ton Agelon
e. Hartularios tu Vestiariu
9. Afladakilerden hangisi Bizans eitim sistemi iinde

yer almaz?
a. Hemodidaskalio
b. Tahigrafia
c. Trivium
d. Eparhiaki Sinodos
e. Quadrivium
10. Bizansta ilkretim eitimi hangi kurum tarafndan
verilmektedir?
a. Aile
b. Kilise
c. Saray
d. Ordu
e. Maliye
199

1. d
2. a
3. e
4. a
5. c
6. c
7. e
8. b
9. d
10. b
Yantnz yanlfl ise, Bizans Siyasi Kurumlar

Yantnz yanlfl ise, mparator- mparatorun
Maiyeti-Saray Grevlilerinin Unvanlar blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, mparatorun Yetkilerini Snrlandran Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizansta Merkezi Ynetim
Teflkilat blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Mali Kurumlar konusunu
Yantnz yanlfl ise, Ordu rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizans Taflra Teflkilat ve
Kilise konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizansta Yksekretim
Eitimi blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizans Eitim Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizansta lkretim Eitimi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Bizans devletinde ynetimin temelini imparator oluflturuyordu ve devlet mekanizmasnn tamamn mutlak
denetimi altnda tutuyordu. Devlet memurlarn atama
yetkisi, savafla karar verme, barfl yapma, af kartma ve
kanun yapma yetkisi imparatora aitti. Bu ynyle imparatorun yetkileri hukuken snrszd. Ancak imparator
kard kanunlarda adalet kavramna nem veriyor ve
bu ynde hareket edeceini beyan ediyordu. Bu beyannn dflna kmas halinde senato, dimos olarak adlandrlan rgtl toplumsal gruplar, kilise ve ordu tarafndan imparatorun yetkileri fiiliyatta snrlandrlabiliyordu.
Sra Sizde 2
Bizans idari teflkilatlanmasnda Roma geleneini benimsemifl ve merkeziyeti bir anlayfl sergilemifltir. Bu
amala Bizans saray imparatorluun merkezi olmufltur.
mparator btn st dzey memurlar stanbuldan atamfltr. Tm imparatorluu idare eden merkez olarak stanbul ilinin kendine has bir idari teflkilatlanmas olmufltur. Saray teflkilat da bu organizasyonun bir parasdr. Dier nemli kurumlar arasnda imparator adna
kanunlar hazrlayan ve yarglama ifllerini yneten adalet teflkilatn, hazinenin temel gelir kayna olan vergilerin toplanmasndan ve masraflardan sorumlu olan maliye teflkilat ile lkenin ve imparatorun savunmasndan
sorumlu olan ordu teflkilatn sayabiliriz.
Sra Sizde 3
Bizans idari yaps stanbula bal olmak zere iparhia
denilen eyaletler, eyaletleri oluflturan ve diikisi denilen
sancaklardan ve bu sancaklar oluflturan 120 kadar eparhia denilen illerden oluflmufltur. Taflra teflkilatnn idari
temel birimi eparhiadr. Askeri olarak ise 7. yzyldan
11. yzyln ortalarna kadar taflrada tema sistemi uygulanmfltr. Bu sistem, bir blgeye ait toprak gelirlerinin
orada ikamet eden askerlere tahsis edilmesine ve askerlerin de gelirlerini elde ettikleri bu topraklar savunmas
esasna dayanr. Taflrann dier bir nemli teflkilat kilise
teflkilatdr. Kilise, diikisilerde (sancak) metropolitlikler,
eparhialarda (il) piskoposluk, daha kk yerlerde de
mahalli kiliseler ve manastrlar fleklinde rgtlenmifltir.
Sra Sizde 4
Bizansta okul ncesi eitim mevcut deildi. lkretim,
5 -9 yafl aras ocuklarda ya da drt yllna zorunlu
olmadan istee bal olarak gereklefltiriliyordu. lkretimden byk lde kilise sorumluydu ve amac
inanl iyi Hristiyanlar yetifltirmekti. Okuma kitab olarak Eski ve Yeni Ahit kullanlyordu. Ortaretimde ise
ilkretimin aksine dini deil laik bir eitim, sholio tu
grammatiku ad verilen okullarda veriliyordu. Amac
devlet kurumlarnda grev almak ve sosyal stat elde
etmek isteyen kiflilere Yunancay grameri ile retmekti. Yksek retim ise Atina, skenderiye, Beyrut, Selanik, Antakya ve stanbulda veriliyordu. Bu flehirlerin
douda kalanlar erken dnemde Bizansn elinden ktndan stanbul niversite eitiminin merkezi olmufltur. Hukuk, felsefe, filoloji, ilahiyat ve tp alanlarnda stanbulda yksek retim kurumlar oluflturulmufltur.
200
Bizans Tarihi
Bury J. B., (1911), The Imperial Administrative System
in the Ninth Century, Oxford University Pres,
Londra.
Rice, Tamara Talbot., (2002), Bizansta Gnlk Yaflam
Bizansn Mcevheri Konstantinopolis, zne
Yaynevi, stanbul.
Talbot, Alice-Mary,. (1999), Bizans Manastr Sistemine
Girifl Cogito 17, Yap Kredi Yaynlar, s. 161 - 176.
Baskc, Murat., (2009), Bizans Dneminde Anadolu
ktisadi ve Sosyal Yap (900 - 1261), Phoenix
Yaynlar, Ankara.
Baskc, Murat., (2001), Bizansta mparatorluk
Kurumu, Cevat Geraya Armaan (Mlkiyeliler
Birlii Yaynlar No:25, Ankara: 2001) iinde, s.245250.
Evangelopoulos, Spiros., (1998), Elliniki Ekpedevsi,
tomos A, Ellinika Grammata yaynevi, Atina.
Haldon, John., (2008), Structures and Administration,
The Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford
Universty Press, s. 539 - 551
Herrin, Judith,. (2010), Bizans Bir Ortaa
mparatorluunun fiaflrtc Yaflam, stanbul.
storia tu Elliniku Etnus VII.c., (1978), Ekdotiki Athinon
yayn, Atina.
storia tu Elliniku Etnus VIII.c., (1979), Ekdotiki Athinon
yayn, Atina.
storia tu Elliniku Etnus IX.c., (1980), Ekdotiki Athinon
yayn, Atina.
Markopoulos, Athanasios., (2008), Education, The
Oxford Handbook of Byzantine Studies, Oxford
Universty Press, s. 785 - 795.
Runciman, Steven., (1985), Byzantine Style and
Civilization (1975), Londra.
Troianos, S., Velisaropoulou- Karakosta, (2002), storia
Dikeu, Sakkula Yaynlar, Atina- Komotini.
WEB: (liadi K. Amalia: internet adresi:
http://www.patriotaki.com/archive/index.php/t1699.html)
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi alfltktan sonra;

Bizans Ekonomisini dnemlerine gre aklayabilecek;
Bizans Devletinin Anadolu ve Anadolu dflnda retimi ile ticareti yaplan
rnleri tanmlayabilecek;
Bizans Devletinde ticaret yapan tacirlerin ve esnaflarn bal olduklar loncalar ve devletin vergi gelirlerini aklayabilecek;
Bizans Devletinin para sistemini rnekleriyle tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Ekonomi
Tarm
Ticaret
Vergi
retim
Seramik, Maden, Tekstil, Cam

Lonca
Sikke
Darphane
indekiler
Bizans Tarihi
Bizans Ekonomisi
GRfi
ERKEN DNEM BZANS
EKONOMS
ORTA DNEM BZANS
EKONOMS
GE DNEM BZANS EKONOMS
TCARET, RETM, LONCALAR VE
VERGLER
PARA SSTEM
Bizans Ekonomisi
GRfi
Bizans mparatorluunun bin yldan fazla sren zaman diliminde, ekonomisinin
genellikle karmaflk bir yapya sahip olduu bilinmektedir. Devlet, para basma tekelini elinde tutarak, ekonominin dier nemli sektrlerine mdahale gcne sahipti. Oysa bu hak orta a bat Avrupasnda irili ufakl feodal beylere zgdr.
Bu durum devletin krediler ve belirli yatrm biimleri iin kurumsal koflullar salayarak, faiz oranlar zerinde de her zaman ciddi bir kontrol uygulanmasna neden olmufltur. Devletin mdahalesi dier baz alanlarda da aka grlmektedir.
rnein mparatorun yetkilileri, kriz esnasnda sermayenin salanmasn temin etmek ve tahllarn fiyatlarn dflk tutmak iin devreye giriyordu. Bundan dolay,
mparatorluk mallarn i sirklsyonunu ve uluslararas ticareti kesinlikle kontrol
altnda tutuyordu. Buna ek olarak, Devlet, ou kez fazlalklarn bir ksmn vergi
olarak topluyor ve bunlar ordu yetkililerinin maafllar olarak datld gibi kamu
iflleri, binalar veya sanat eserleri olarak tekrar topluma geri dndryordu. Bunun
yannda devlete ksmi olarak bal veya ondan tamamyla bamsz ekonomik iliflkiler de vardr. rnein tarmsal retim, byk toprak sahipleri ve iftiler arasndaki iliflkiler, yurt ii ve uluslar aras ticaret, kentsel ekonomi, kentsel nfusun ekonomik aktiviteleri ve retimi, tketim ve alflveriflin merkezleri olarak flehirlerin roln sayabiliriz (Laiou, 2002b, s.3-4).
Bizans Romadan, ticari faaliyetlerin zgr insanlar iin uygun bir ifl olmad
yolunda bir kmseyici alglamay devralmflt. Ticaretle, hatta uluslararas ticaretle uraflanlar sradan ve bu faaliyetleri nedeniyle kirlenmifl kifliler olarak grlyordu. mparatorluun
her yerinde ticari faaliyetlerden doan gmrk vergilerini komerkiaros olarak adlandrlan vergi memurlar
topluyordu. Bizansn
ticarete olan yaklaflm
ok gelenekseldi. Devlet iin elzem olan hibir rn ihra edilemezdi. rnein Rum
Atefli (Resim 9.1), al-
Rum Atefli: Tarihilere gre

kzgn kmr, kkrt ve zift
karflmndan oluflan Rum
Atefli M.. 423 de Mora
savafllar srasnda
kullanlmfltr. Daha sonra
M.S. 660larda zift, reine,
kkrt, nafta, kire ve
gherile ile Rum Atefli
zenginlefltirilmifltir. Su
eklendike alevi artar.
fiekil 9.1
Bizans
gemisinde rum
atefli
kullanlmas
Madrid Skylitzes
el yazmas, 11.
yzyl sonu.
204
Bizans Tarihi
Solidus: lk defa mparator I.

Konstantinos tarafndan
309-10 ylnda bastrlan ve
Bizans mparatorluunda
10. yzyla kadar
kullanlmfl olan altn
sikkenin ad solidustur. Bu
sikke Roma
mparatorluunun ana altn
paras olan aureusla yer
deifltirmifltir. Solidus ismi
mparator Diocletianus
tarafndan 284-305 yllar
arasnda bastrlan ve
Konstantinosunkilerden
farkl olan altn sikke iin de
kullanlmfltr. Sikke teorik
bir deerle 1/72 Roman
poundu (yaklaflk 4.5 gram)
l alnarak baslmfltr.
tn, tuz, silah yapm iin demir, gemi yapm iin kereste gibi dflmana yardm
edebilecek herhangi bir emtia hibir zaman imparatorluk dflna karlamazd. Yasaklanmfl mallar listesinde kullanm sadece imparatorluk ailesine ait olan erguvani renkli boya ile boyanmfl ve imparatorluk ailesinin fertlerine tahsis edilmifl her
trl ipekliler de yer alyordu. Bununla birlikte ticaretten elde edilen gelir, Bizans
devletinin genel btesi iinde ancak kk bir yere sahipti. nk Bizans devleti gelirinin byk bir ksmn topraktan ve insanlardan alnan vergilerden salyordu. Merkezi hkmet bunlarn altn sikkelerle nakit olarak denmesinde srar ediyordu. Bu suretle, yneticilerin ve askerlerin maafllar altn sikke ile deniyor fakat
vergi fleklinde hazineye geri dnyordu (Herrin, 2010, s.210-13).
Devlet, eflitli alanlardan vergi geliri elde etmesine ramen, her zaman iin en
nemli vergi kayna tarmsal alanlar ve bunlar iflleyen kk kyller olmufltur.
Bu yzden Orta Bizans Dneminde devlet, temel vergi deyici grubu olan kk
arazili zgr kyllerin byk toprak sahiplerince ele geirilmesini engellemek
iin nlemler almaya alflmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bizans Devleti
toplad
SIRA
SZDE vergileri nasl kullanyordu?
ERKEN DNEM BZANS EKONOMS

D fi N E L M
Resim 9.2
Maksimum
S O R U
Fiyat
Fermannn
bir
D Kparas.
KAT
YunanistanGerakideki
AzizSZDE
Ioannes
SIRA
Chrysostomos
Kilisesinin
kapsnda
AMALARIMIZ
yeniden
kullanlmfl.
4. ve 5. Yzyl Bizans Ekonomisi

mparator Dioklitianos (284-305) dneminde, Dou Roma mparatorluunun yllk geliri, tm Roma mparatorluunun toplam geDKKAT
liri olan 18.000.000 solidus zerinden
2.400.000 solidusdur. Aslnda Dioklitianos baSIRA SZDE
fla getiinde Roma ekonomisi kmenin efliindeydi. mparator 290 ylnda kapsaml bir
para reformu yapmfl, daha sonra 301 ylnda
AMALARIMIZ
Maksimum Fiyat Ferman (Latince: Edictum
De Pretiis Rerum Venalium) ile enflasyonu
dizginlemeye alflmfltr (Resim 9.2).
K T A P
Bu fermanla maafllar ile binden fazla rnn fiyatlar sabitlenmifl ve fazla fiyat bien
tccarlar lm cezasyla tehdit edilmifltir. UyTELEVZYON
gulamaya konulan tavan fiyatnda yer alan
rnler arasnda eflitli besin maddeleri (sr
eti, tahl, flarap, arpa gibi), giyim eflyalar (ayakkab ve kumafl gibi), deniz ticaretindeki nakliNTERNET
ye giderleri ve haftalk cretler yer almaktadr.
Ancak Dioklitianos dnemi sonunda enflasyon ve fiyatlara hile karfltrlmas gibi nedenlerden dolay, Maksimum Fiyat Ferman neredeyse yok saylmfltr. Dolaysyla ekonomi Konstantinosun (306-337) para reformuna kadar istikrara ulaflamamfltr.
Dioklitianosun sistemine gre vergi olarak zirai kazancn yzde 10u alnyordu. Bu vergi orannn, kylnn deme gc snrlar iinde kalmas sistemin uzun
mrl olmasn salamfltr. nk Anadoluda Dioklitianosun koyduu vergi sistemi 20. yzyln bafllarna, Osmanl mparatorluunun yklflna kadar byk lde devam etmifltir.
N N
Kaynak:
http://en.wikipe
dia.org/wiki/
File:Prices_
T E edict.jpg
LEVZYON
K T A P
NTERNET
S O R U
205
9. nite - Bizans Ekonomisi
Dioklitianosdan mparator Markianosa (450-457) kadar olan dnemde Dou

Roma mparatorluun nfusu ve tarm retimi inifle gemifltir. Markianos dneminde ise nfusun yzyllardan beri ilk defa arttn grlmektedir. (Treadgold,
1997, s. 146-147) (Resim 9.3). Bunda Markianosun aflr harcamalar kontrol altna
alan mali politikalar ve tahrip edilmifl blgeleri yeniden yaplandrmasnn etkisi
byktr.
Resim 9.3
450 ylnda
Balkanlar ve
Anadoluda
kentlerin
dalm
Kaynak:
M. Hendy,
Studies in the
Byzantine
Monetary
Economy, c.
3001450
(Cambridge,
1985), 71, map
14.
100 200 300km

320
6. Yzyl Bizans Ekonomisi

mparator I. ustinianosun, (527-565), I. Anastasios (491-518) ve I. ustinos (518527) dnemlerinden yaklaflk 29 milyon solidusu miras olarak ald bilinmektedir.
I. ustinianos ile birlikte yllk gelirinin 5 milyon solidus olduu dflnlrse miras
kalan bu miktar ok nemlidir (Harl, 2008; Harl, 1996). I. ustinianosun Kuzey Afrika ve talyay ilhak etmesi, Bat Romay Dou ile birlefltirmesi Akdeniz ticaretini
canlandrmfl ve iktisadi kalknmay beraberinde getirmifltir. Bizans mparatorluunun 530l yllardaki hzl bymesi, ok miktarda talepkar insan topluluu (yaklaflk 30 milyon) oluflmasna neden olmufltur. Ancak bunun yannda ifl gc-ifli snf, doal kaynaklar, sabit sermaye (ara-gereler, imalathaneler, nakliye gereleri, iftlik hayvanlar, silahlar) ve dner sermaye gibi (hammadde stoklar, baslmfl
sikke ve sikke basm iin gerekli maden ve malzemeler) verimli bir artfla da neden olmufltur (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 24). Bu geliflmeler birok kyn kk
kasabalara dnflmesini beraberinde getirmifltir. Bu kasabalar, kk apl ticaret
ve imalathaneleri sayesinde bir pazara dnflmfltr. Bu pazarn sahipleri ise tekstil retimi yapanlar, demirciler, altn iflileri, giriflimciler, tafl ustalar ve marangozlardr. Bu geliflmeyle kasabalar, blgesel ekonomide ksmen flehirlerin yerini almfltr (Morrisson ve Sodini, 2002, s.179-181).
Batda ngiltereye, douda Kzl Deniz ve Hindistana kadar yaylan ticaretin, 6.
yzyln ortalarna kadar ayrcalkl bir konumda olduunu grmekteyiz. Olduka
fazla geliflen ticaret anda, devlet maliyet fiyat ve satfl fiyat arasndaki farktan ka-
206
Bizans Tarihi
Litrji: Bir dinin trenlerine

ve tapnma biimine iliflkin
kurallarn tmdr. Litrjik
ise litrjiye iliflkin olgular
niteler. rnein kilise
hazinelerinde yer alan;
sann bedenini sembolize
eden ekmein konduu tepsi
(paten) ve sann kann
sembolize eden flarabn
konduu kadeh (kalis)
litrjik objelerdir.
zan salamaktadr. Devlet ayrca ticaretin faaliyet alanlarn da politik ve diplomatik anlaflmalar ile kontrol etmektedir.
ustinianos dnemi zellikle infla faaliyetlerinin maliyeti ve yaplarn kalitesi
asndan ok nemlidir. Ancak bu inflaatlar bteye ok byk ykler getirmifltir.
Baflkent stanbulda Aya Sofya Kilisesi, Aziz Poliefktos Kilisesi, Azizler Sergios ve
Bakhos Kilisesi, Efesde Aziz oannis Bazilikas ve Yunanistanda Kavala yaknlarndaki Filippi B Bazilikas bu maliyetli kkl deiflimin kantlardr. Bunlarn yan
sra ayn etki Ravennadaki San Vitale Kilisesinde ve kuzey Suriyedeki bn-i Vardan Kasr Kilisesinde de hissedilmektedir. Dnem kaynaklarnda Aya Sofyann
yap maliyeti abartlmfl gibi grnse de, bu yap iin muazzam bir ifl gc gerekmifltir. Yap elemanlarna, litrjik objelere ve mimari plastiklere 1.04 ve 1,3 milyon solidus arasnda bir harcamann yapld bilinmektedir. Grld zere Bizans ekonomisi iinde infla faaliyetleri imparatorluk halk iin nemli ve gerekli
olarak deerlendirilmektedir. Kilise yapmlar yada onarmlar dine olan saygy
gsterse de bir kazan kaps ve bir dizi meslek gruplarnn da geim yolu olduu
unutulmamaldr. (Morrisson ve Sodini, 2002, s.187-89).
Askeri ihtiyalarla ilgili hkmet harcamalarn ve imparatorluk saray giderlerini karfllamann; baflkent ve dier flehir merkezlerinin beslenmesini, ipek, maden
eflyalar ve ikonalar gibi ok aranlan lks eflyalarn retimini karfllamann en etkili yolu arazi ve nfusu vergilendirmektir. I. ustinianos gibi imparatorlarn ynetimi altnda, kiliselere yaplan harcamalar, dier inflaatlar (sur ve kpr inflalar, su
kemerlerinin onarlmas gibi) arazi ve insanlardan alnan dorudan vergilerle, ticaretten alnan dolayl vergilerle elde edilen hslat aflmfl olabilir. Ancak baflarl seferlerden elde edilen ganimet, yeniden fethedilen yerlerin merkezi hkmetin vergi alanna sokulmasyla dengelenmifltir (Herrin, 2010, s. 213-14).
Romadan miras alnan sosyal yaflam ve ekonomik sistemin dzeni 6. yzyln
ikinci yarsnda ciddi bir gerileme yaflamfltr. Bu gerilemenin nedenlerini flyle sralayabiliriz. 541/2 ve 558, 573/4 yllarnda yaflanan veba salgn ile nfusunun
neredeyse %30u kaybedilmifltir. zellikle byk flehirler krsal alanlara gre vebadan daha ok etkilenmifltir. nk vebann bafllca yaylma yolu gemi yolculuklardr. Dolaysyla gebe olmayan yerleflik halk ve byk limanlardan uzak
yaflayan kyller daha az etkilenmifltir. Ayrca veba salgnna ek olarak suiei
salgn, 526, 528, 580 yllarndaki birka byk deprem, devlet btesinden ok
para harcanan ve uzun sren savafllar (535-55 yllar arasnda talyada Gotlarla,
540-5, 572-91 ve 605-28 yllar arasnda Araplarla, Balkanlarda Avarlar ve Slavlar
ile) imparatorluun mali gcn olumsuz etkilemifltir. Mali durumu olumsuz etkileyen bir baflka sebepte, I. ustinianosun yeniden geri ald topraklarda snrlar
korumak amacyla dflman lkelere dedii sbvansiyonlardr. I. ustinianos,
Sasani mparatorluu ile yaplan savafllarda sbvansiyonlara ok fazla para harcamfltr. Sbvansiyonlar varisleri tarafndan da devam ettirilmifltir. rnein II. ustinos (565-578), Avarlara barfl iin 80.000 gmfl sikke demifltir. II. Tiberiosda
(578-582) 4 yl boyunca 7.200 pound deerinde altn hibe etmifltir (Norwich,
1999, s.85).
Mimari Plastik: Mimaride

yapy statik ve estetik
adan tamamlayan
elemanlardr. rnein; stun
bafll, kemer, arflitrav, friz,
sve, korkuluk levha ve
stunlar, litrjik ifllevi olan
altar, kiborium, ambon,
templon.
Sbvansiyon: Devlet
tarafndan toplum
karlarn gzeterek retimi
veya ihracat eflitli
flekillerde etkilemek ve
yerine gre
reticileri/ihracatlar
korumak ve teflvik etmek
amacyla para ya da para
olarak ifade edilebilecek
dier flekillerde verilen
karfllksz mali yardmlara
denir.
Pound: Bizans Dneminde,
Ge Roma poundunu (litra)
esas alan Bizans poundu
kullanlmfltr. mparator I.
Konstantinosin kabul ettii
orijinal pound (litra, 327,45
gram), 12 ounce ve 72
solidiye eflittir. Ancak
gnmze gelen rnekler,
nomisma ve poundun
arlnn deiflebildiini
gstermektedir. Bir pound;
4.-6. yzyllar arasnda 324
gr., 6.-7. yzyllar arasnda
322 gr., 7.-9. yzyllar
arasnda 320 gr., 9. yzyl
ile 13. yzyl bafl arasnda
319 gr.dr, daha sonra bu
deer 319 gr.n da altna
dflmfltr. Ayn flekilde
nomismann arl da 4.55
gr. ile 4.00 gr. arasnda
deiflmektedir (Acara, 2005,
s. 51).
207
ORTA DNEM BZANS EKONOMS

7 - 9. Yzyl Bizans Ekonomisi
7. yzyl sresince, Bizans mparatorluu kendini tam anlamyla demografik, politik ve ekonomik bir krizin iinde bulmufltur. Aslnda kriz 6. yzyln ikinci yarsnda byk lde veba ve vebann nfus zerindeki arpc etkileri sebebiyle bafllamfltr. Bu durum dnemin askeri ve politik unsurlaryla daha da glenmifltir. I. ustinianosun imparatorluu srasnda yksek bir refah dzeyine ulaflan imparatorluk 7.
yzyln ortasnda ok farkl bir devlet ve ekonomi yaps sergilemektedir. Slav, Avar,
Pers ve Arap saldrlarna karfl koyma imknn azaltan askeri kriz sonras, imparatorluun baz zengin blgeleri kaybedilmifl, dierleri ise neredeyse srekli saldr altnda
kalmfltr. Bu kriz 8. yzyln sonlarna kadar srmfltr (Laiou, 2002, s.1145).
7. yzyldaki Mslman fetihlerinin kargaflal dneminde, arazi kayplar ve
dflman saldrlar ok sayda mlteci oluflturmufltu. nsanlar daha gvenli blgelere kat iin merkezi ynetim, imparatorluun merkezindeki alan dflnda vergi
tabannn izini kaybetmifltir. Dolaysyla devletin vergileri toplama kapasitesini yeniden kazanmas iin yllarn gemifli gerekmifltir (Herrin, 2010, s. 214). Ticaret ve
alflverifl devam etmesine ramen, retimin azalmas ve genifl alanlardaki iletiflimin
kesilmesiyle beraber ekonomi olduka zarar grmfltr. Arkeolojik veriler de para
dolaflmnn cansz hale geldiini gstermektedir. rnein Korintos, Atina, Efes,
Sard, Afrodisias, Antakya ve Bergama gibi vilayetlerde yaplan kazlarda 688 ile 820
yllar arasnda bastrlan bronz sikkeler ok az sayda ele gemifltir. mparatorluun 6. ve 7. yzyl bafllarna kadar para basan darphanelerinin says da 7. ve 9.
asrlar arasnda ciddi olarak azalmfltr (Resim 9.4-9.5) (Morrisson, 2002).
Resim 9.4
6. ve 7. yzyllar
arasnda Bizans
Darphaneleri
Kaynak:
C. Morrisson,
Byzantine
Money: Its
Production and
Circulation, The
Economic History
of Byzantium:
From the Seventh
through the
Fifteenth Century
(Edt. A. E. Laiou)
(Washington,
D.C., 2002),
map.1a.
208
Bizans Tarihi
Resim 9.5
7. ve 9. yzyllar
arasnda Bizans
Darphaneleri
Kaynak:
C. Morrisson,
Byzantine
Money: Its
Production and
Circulation,
The Economic
History of
Byzantium:
From the Seventh
through the
Fifteenth
Century (Edt. A.
E. Laiou)
(Washington,
D.C., 2002),
map.1b.
Mslman fetihleri ve ikonakrclk tartflmalarnn yer ald 7. ve 9. yzyllar

aras Bizans tarihinde Karanlk Dnem olarak adlandrlmaktadr. Ancak ekonomi asndan bu yllarn ok da uzun srmedii sylenebilir. Ekonomik krizin atlatlmasnda devletin rol byktr. rnein kriz dnemlerinde, devlet ekonominin
tarmn etrafnda yeniden dzenlenmesini salamfltr. Krsalda para dolaflmn kolaylafltran bir sistemle devlet gdml ekonomi yaplandrlmfltr. fl gc ktlnn etkileri de miras yolu ile ele geen mallarn kiralar ykseltilerek azaltlmaya
alfllmfltr. 769 ylnda da vergilerin nakit olarak denmesi flart, devletin bunlar
maafl olarak datmasna olanak vermifltir. Buna ramen ekonomik hayatta devletin tam bir ynetimsel kontrol uygulamfl olduu sylenemez. Krsal ekonomi kk iftlik sahiplerinin, alfl-verifl ekonomisi denizcilerin ve tccarlarn elindeyken
hububat ve ipek gibi nemli hammadde ve ticari mallarla ilgili ifller devlete aittir
(Laiou, 2002, s. 1146).
7. yzyln sonlarndan itibaren, imparatorluk ynetimi Balkanlarn i blgeleriyle Anadolunun dousundaki temalara doru yaygnlafltrlmfltr. Bu blgelere
vergileri toplayabilmek ve yeni kaytlar tutmak zere stanbuldan memurlar gnderilmifltir. Bu memurlar nfus saym yaparak, arazilerin verimliliini de deerlendirmifllerdir. rnein arazi kayalk ve tarma elveriflli deilse, ekilebilir yerlere ve
otlaklara gre daha dflk vergilendirilmifltir. Ayrca bu memurlar tarafnda kyl
hanelerinin sahip olduu domuz, kei ve yk hayvanlarnn da kaytlar karlmfltr. Belli bafll vergi kaynaklar ise zeytinlikler, zm balar, dut fidanlklardr
(ipek endstrisini desteklemek iin). Bunun yannda baz rnlere, rnein erguvan rengi boyann yapmnda kullanlan iskerlete (dikenli salyangoz) muafiyet tannmfltr (Herrin, 2010, s.214).
8. yzyln sonu ve 9. yzyln baflnda nemli ekonomik aktiviteler gze arpmaktadr. 747 ylnda veba, yaygn ve etkili olsa da nfus artflndaki toparlanma
dikkat ekicidir. eflitli sektrlerde toparlanmann efl anllyla birleflen bu unsur
209
mali sistemin yeniden yaplandrlmasyla iliflkili olmaldr. Mali sistem I. Nikiforosun (802-811) sorumluluunda yeniden dzenlenmifl ve daha etkili hale gelmifltir (Laiou, 2002, s. 1147). I. Nikiforosun ald nlemlerden, tam manasyla geliflmifl bir para ekonomisinin varl aka grlmektedir. rnein imparator Trakyada vergi olarak ok miktarda altn toplamay amalamfltr. Kimi zamanda vergilerin orann %50 arttrmfl ve daha nce vergiden muaf olan hayrsever vakflar
vergiye tabii tutmufltur (Herrin, 2010, s. 215). Mali sistemdeki yaplandrma ekonomi ve politikada verimli bir dnemin bafllangc olmufltur. Dnemin harcamalar
yllk gelirle kyaslandnda olduka fazla olmasna ramen 8. yzyln sonunda,
kifli baflna alnan vergi ve alan vergisi imparatorlua altn sikke olarak yaklaflk
1.600.000 nomismata yllk kazan salamfltr. Sonu olarak Bizans ekonomisi
kendi kendine yetmifl ve karanlk ada zenginleflmifltir.
Bizans Devletini 7. yzyl boyunca etkileyen ekonomik krizin sebepleri
SIRA nelerdir?
SZDE
D imparatorlua
fi N E L M
9. yzyln baflnda devletin harcamalar, Mslman ordularnn
806
ylndaki aknlar ve I. Nikiforosun 50.000 altn sikke fidye ve yllk 30.000 altn sikke hara demeye zorlamasyla bir artfl gstermifltir (Norwich,S 1995,
O R U s. 6). mparator Teofilosda (829-842) Badat halifesini etkilemek iin, Badat halkna 36.000
altn sikke datmfl ve 838 ylnda halifeye 100.000 altn dinar demeye zorlanmflDKKAT
tr. 800l yllarn baflnda Bizans ekonomisinin canlanmas, mparator Teofilosun
varislerine imparator hazinesi iin 842de 7.000.000 nomismata brakmas faktrSIRA SZDE
ne balanabilir (Treadgold, 1997, s. 445). 9. yzyln ikinci yarsnda
da kifli baflna
dflen vergi ve alan vergisi imparatorlua yllk yaklaflk 2.900.000 nomismata kazan salamfltr.
AMALARIMIZ
Bizans ekonomisinin genifllemesinde, yeniden nfus artfl ve tarma dayal ortaa ekonomilerindeki genel durum nemli unsurlardr. nk ifllenen alanlar
geniflledike zirai retim de genifllemifltir. fiehirlerin 8. yzylnK sonunda
T A P tekrar geliflmeye bafllamas 12. yzyla kadar artarak devam etmifltir. Nfusun artfl, kentte
oturanlarn saylarnn artmas, retimdeki artfl ticareti de canlandrmfltr. stanbul
blgesel ve blgeler aras merkez olarak zelliini kaybetmeden
T E L E uluslar
V Z Y O N aras ticaretin nemli bir deposu olarak ifllev grmfltr. Selanik gibi dier kentsel merkezlerde blgenin ekonomisinin birlefltirilmesinde etken olmufltur. Eyaletlere ait flehirler de geliflmeye bafllamfltr. Eyaletlerde olmasa da stanbulda ticaret ile ilgili ba N Tzg
E R N E Tipekler gibi
z dzenlenmeler yaplmfltr. rnein tahl ve imparatorlua
nemli mallar imparatorluk mdahalesine tabiiydi. mparatorlua ait ipeklerin retimi genellikle imparatorlua ait atlyelerde gereklefltirilirdi. stanbul iinde, hkmet aflr fiyat dalgalanmalarn engellemek iin de tedbirler almfltr (Laiou,
2002, s. 1148).
Krsal kesimin ve tarmsal ekonominin geliflmesi ise kylerdeki serbest iftilerin elindeydi. Kyler bu ekonomik yapda krsal ekonominin ynetimsel bir birimi
olarak karflmza kmaktadr. Devletin en nemli gelir kayna ifti nfustan ald vergiler olduu iin iftiyi korumaya ynelik nlemler alarak ve genifl arazi
sahiplerinin yaylmasn engellemifltir. Vergilerin altn olarak toplanmas ve brokrasi gibi dier giderlerin de altn olarak demesi ile devlet, sadece para basmn
deil madeni paralarn dolaflma konma srecini de kontrol etmifltir. Sonu olarak
ekonomi aflamal bir geliflme ve refah dnemine girmifltir (Laiou, 2002, s. 1149).
Kyllerin haklarn koruyan devletin amac imparatorluun vergi tabann kontrol
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
210
Bizans Tarihi
altnda tutmakt. Devlet vergilerini deyen zgr kylleri korumay amalyordu.

nk gl toprak sahipleri ou kez vergi memurlarna karfl direnebilir ya da
vergi muafiyetleri talep edebilirdi (Herrin, 2010, s. 218).
Ancak genifl arazi sahiplerinin yaylmasn engellemeye alflan devlet tutarsz
bir rol oynamfltr. nk devletin kendisi en byk toprak sahibiydi. Bu sistem
baz ihtiyalara iyi hizmet etmifl olabilir, ancak ileriki ekonomik byme iin engeller oluflturmufltur. nk sistem krsal kesimde, tarmsal ekonominin bymesinin avantajn kullanarak kazanlarn topraa yatran aristokrasi yelerine veya
daha zengin iftilere hizmet etmifl, bireylerin mlk sahibi olmasn engellemifltir.
Bu nedenle sistem hzl bymenin yoluna engeller koymufltur (Laiou, 2002, s.
1149). Yabanclarn ky arazisini satn almasna izin verilmiyordu. Ama imparatorun cmertlii ile bireylere tahsis edilen zel arazili mlklerin varl, krsal evrede yeni bir gcn oluflmasna yol amfltr. Daha nce arazi parsellerine sahip olan
kyller, krsal alann toplumsal yapsn tehdit eden bu yeni ve gl arazi sahiplerinin kontrolne girmifltir. Buna ramen uzun dnemli tarma olan gveni genellikle ekonomik genifllemenin bir gstergesi olarak deerlendirebiliriz (Herrin,
2010, s. 218).

Bizans ekonomisinin pek ok sahas 11. ve 12. yzyllar sresince bymfltr. Bu
dnem, nfusun srekli artmas, byk kentleflme, btn sektrlerde artan retim,
imal edilen lks rnler, orta dzey pazar iin tketim rnleri ve kitlesel tketim
mallarnn retimindeki artfl ile karakterize edilebilir. Bu yzyllarda geliflen teknik
dzeydeki baz yeniliklerin retimdeki artfl etkiledii sylenebilir. Bu yenikleri,
antik alardan beri bilinen bahar buday yerine 11. ve 12. yzylda tarmda, yulaf ve avdar gibi yeni ekinlerin gelifltirilmesi, 10. yzyldan beri var olan su deirmenlerinin etkin kullanm, daha nce ifllenmemifl alanlarn genifllemesi, genel olarak hem iftilerin hem de toprak sahiplerinin toprak geliflimine katlmas fleklinde sralayabiliriz.
11. yzylda ekonomiyi olumsuz etkileyen faktrler de vard. rnein X. Konstantinos Dukas (1059-1067) maliye idaresine, memuriyetleri para ile satmak yntemini getirmifltir. Hkim tabaka olmalar sfatyla da talepleri artan memurlar devletin masraflarn bytmfltr (Mango, 2008, s. 66). Kiliseye yaplan bafllar, manastrlarn ar vergi yknde bireysel ve ayrcalkl davranmalar Kuzey Yunanistandaki ayaklanmalara da temel oluflturmufltur (Ostrogorsky, 1999, s. 317). Ayrca
mparator IX. Konstantinosun (1042-1055) parann deerinin dflrlmesi ve kaynaklarn ordu yerine stanbul iin kullanlmas gibi uygulamalarn kapsayan mali
politikalara geri dnlmfltr. stelik X. Konstantinos, imparatorluun iinde olduu ekonomik problemleri grmezden gelip, siyasi ve uluslararas problemleri
hediyeler ve armaanlar ile zmek istemifltir (Demirkent, 1992, s. 216; Cutler,
2001, s.256; Hendy, 1985, s.576).
Tarmsal sektr 12. yzylda baskn hale gelerek belirgin bir geniflleme gstermifltir. 10. yzylda kk toprak sahiplerine salanan korumalar artk uygulanmadndan toprak pazar zgr hale getirilmifltir. Yeni mali politikalar ile de ifti
ok vergilendirilmifl ve emlak sahiplerine ayrcalklar tannmfltr. Bu ayrcalklar
kamu memurlarna, pek ok mal sahibine ve talyan tccarlara yarar salarken, ayrcalkl olmayan gruplar zerinde zararl etkileri olmufltur (Laiou, 2002, s.1151).
rnein 10. yzyln sonunda Venediklilere vergi kolayl salanmas gibi. Venediklilerin anakkale Boazna giren gemilerinin her birinden alnan 30 altn soli-
dus 17ye indirilmifltir. Bu durum batl tacirlerin stanbulu bafllca pazarlar olarak
grmelerini garanti etmenin bir yolu olarak dflnlse de, hala vergi demek durumunda olan yerel tacirleri olumsuz olarak etkilemifltir (Herrin, 2010, s. 221).
Bu yzyllarda artan kentleflme ile birlikte flehirler alflverifl merkezleri olarak
grlmektedir. lgin olan ayn zamanda flehirlerin krsal kesim gibi fakat daha az
oranda endstriyel retimin merkezi haline gelmeleridir. rnein seramik ve cam
pek ok flehirde fazla miktarda ve farkl teknikte retiliyordu. malat genifl lekliydi ve hem ayrmc pazarn hem de lks pazarn ihtiyacn karfllyordu. Teknik
yenilikler ise seri retime imkn veriyordu. Yerel seramik rnlerinin, imparatorluun eflitli blgelerinde ok sayda ele gemesi, talepte artfln, retimde artfln
ve retimde ticarileflmenin kant olarak deerlendirilmektedir. pek retimi ve yaylm da dikkat ekicidir. 1000 yl civarnda, daha geliflmifl el dokumasnn yaylmasnn nedenleri arasnda da teknik yenilikler vardr. Fakat daha nemlisi, 11. ve
12. yzyllarda imparatorluun eyaletlerindeki retimin artfldr. rnein Yunanistandaki baz kentler (Korintos, Andros Adas gibi) hem ipek retim merkezi olarak hem de tarmsal ekonomiyle balantl olarak endstriyel rnler arasnda bulunan ham maddelerin retildii merkezler olarak stanbula katlmfltr. pek retimindeki artfl, yksek gelire ve sosyal statye sahip olan aristokrasinin ve kentli
orta snfn artan talebine balanmaktadr (Laiou, 2002, s.1151-52).
11. ve 12. yzyllara ticaret asndan bakldnda, tccarlar ve para, altn gibi
taflnr deerlerin ticaretiyle uraflan kimselerin stanbulda genifl, zengin ve gl
bir grup oluflturduunu grmekteyiz. Hem ticaretteki hem para dnflmndeki
aktiviteler eyaletlere ve uluslar aras pazarlara da yaylmfltr. Bu da beraberinde rekabeti getirmifltir. Ticaretin 12. yzylda artmasna 1082de Venediklilere, 1111de
Pisa ve 1155 ylnda Cenovallara verilen imtiyazlar da neden olmufltur. Bizans
rnlerine batdan gelen talep ise Bizans retime ve dolaysyla da fiyatlarn ykselmesine teflvik etmifltir (Hendy, 1970, s. 40; Day, 1977, s. 289-301). Ayrca bu durum dou Akdenizde etkin olan btn tccarlara uygulanan deniz hukukunun geliflimine sebep olmufltur. Ancak dzenlenen kanunlarda yabanc tccarlarn korunmas esas alnd iin Bizansl tccarlar ayrcalkl bir konumda deildir (Laiou,
2002, s.1152). Zaten imparatorluun kamu hizmetlerine ve araziye yatrm yaplmas konusundaki srar Bizansllar ticari faaliyetlerden uzaklafltrmfltr. Tacirler,
snrlamalar ve kontrollerle engellenmifltir. Dolaysyla mparatorluun ticarete karfl olan bu tutumu daha esnek ekonomik kurumlarn geliflmemesine neden olmufltur (Herrin, 2010, s. 222).
Hazinenin ve para stoklarnn azalmasna neden olan askeri ve politik baflarszlklar sebebiyle 11. yzyln sonunda para sisteminde bir kriz yaflanmfltr. Hem
parasal hem de mali sistem I. Aleksios tarafndan yeniden dzenlenmifltir. Ancak
I. Aleksiosun Bizans devleti snrlarn geniflleten ve savunma gcn arttran politikasna ramen, iki nemli sorun vard. Birincisi devlet hala byk bir ordu beslemek zorundayd, ikincisi ise zellikle Anadoluda Trkler ile olan mcadele vergilerin toplamasna engel oluyordu. Dini ve dnyevi byk arazi sahiplerine tannan vergi muafiyeti ve sikke ayarnn bozulmas da krizi tetikleyen dier sebeplerdir. Sikke ayarnn bozulmas ve bunun byk llere ulaflmas, talyan deniz
cumhuriyetlerinin Bizans ticaretine girmesi ile de iliflkilidir. Bu da I. Aleksios Komninosun eski ve tam deerini korumufl olan altn sikkenin yannda daha az deerde yeni sikke piyasaya srmesine neden olmufltur. Bu uygulama deersiz paray
piyasaya sren, fakat vergi ykmllerinden tam deerli para talep eden devlet
hazinesine baz faydalar salamfl olmakla birlikte uzun srmemifltir. nk devlet
211
212
Bizans Tarihi
bir sre sonra dflk deerli sikkeleri de vergi olarak kabul etmek zorunda kalmfltr (Ostrogorsky, 1999, s. 339,341) I. Aleksios Komninos, altn para ayarlarn sabitlemek ve piyasadaki para eksikliini gidermek iin daha kk birimlerde ve ierlerindeki altn ve gmfl oran dflk yeni para tipleri basmfltr. Bu deneme piyasadaki sikke ihtiyacn giderse de; iinde altn oran yksek sikkelerin piyasadan
hzla kamasn engelleyememifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
11. yzyldaSIRA
ekonomiyi
SZDE olumsuz olarak etkileyen faktrler nelerdir?
GE DNEM BZANS EKONOMS
D Latinlerin
fi N E L M stanbulu iflgal etmesi sonucu, mparatorluun paralanma1204 ylnda
s, Trkler ile mcadeledeki toprak kayplar ve talyann Akdeniz ile Karadenizde
genifllemesi Ssreleri,
arafltrmaclar tarafndan Bizans ekonomisinde kayp 13.
O R U
yzyl olarak deerlendirilmektedir. 12. yzyln son eyreinde 1185 ylnda mparator II. saakios Angelos iktidarnda, yoksul halkn saray basarak 1,200 pound
DKKAT
altn ve 3,000 pound gmfl yamalamas, 1195de Kutsal Roma mparatoru VI.
Henrynin Bizans mparatoru III. Alexios Angelosu 1,000 pound altn haraca baSIRA SZDE
lamas ve 1204de
III. Alexiosun stanbuldan kaarken hazineden 1.000 pound altn (72,000 iperpiron) almas bu kayp yllarnn bafllangc olmufltur (Jakoby, 2006,
s. 81; Norwich, 1995, s. 153, 163; Harris, 2003, s. 148-149).
AMALARIMIZ
1204-1261 yllar arasnda stanbulda Latin egemenlii gz nnde bulundurulursa, Bizans ekonomisi iin 1261e kadar ne olduunu sylemek gtr. Arafltrmaclar bu Kdnem
T A iin
P genellikle znik mparatorluu zerine odaklanr. nk znik en nemli halef devlettir. Fakat Srp, Bulgar ve Latinlerin elinde baflka halef
devletler de vardr. Dolaysyla VIII. Mihailin stanbulu yeniden ele geirmesine
kadar olanT Esrede,
ekonomik btnlemeyi salama grevini yapan tek
L E V Z Y Ogeleneksel
N
bir flehir olmadn, bunun yerine blgesel ekonomilerin ortaya ktn grmekteyiz. nceden yrrlkte olan zellikte ve korumalara sahip birlefltirilmifl bir blgesel pazar yoktur. Ancak 13. ve 14. yzyllarda ticaret btnlefltirici bir rol oyna N Tticaret
E R N E Ttalyanlarn elinde olduu iin bu btnlefltirmenin talyanlarn
mfltr. Fakat
kontrol altnda gereklefltiini ve onlarn ilgilerine hizmet ettiini dflnebiliriz.
13. yzyln sonlarna doru iki nemli talyan deniz flehri, Venedik ve Cenova, yeniden yaplanan imparatorlukta ticaret sisteminde baskn olmalarn salayacak ticari ayrcalklar almfllardr. Bunun yan sra, stanbulda 1261 ylnda Bizans egemenliinin yeniden kurulmasyla beraber Bizansl tccarlarn alanda olmad da
hatrlanmaldr (Laiou, 2002, s.1156-57)
13. yzyl ile ilgili dnem kaynaklarnn azlna karfllk, znik imparatorluunda nfusun ykselmeye devam ettii ve tarmsal retimin, imparatorlar tarafndan
alnan nlemlerle gelifltirildii sylenebilir. Ancak kentsel ekonomi az bilinmektedir. nk Bizansn sanayisi saraya balyd ve stanbul, Latin iflgalinde olduka
zarar grmflt. Sard kenti, znik mparatorlarnn politikalar sayesinde olsa gerek,
seramik ve cam imalat ile ilgili bir geliflme gstermifltir. Fakat Korintos ve Atina gibi baz kentlerdeki retim 14. yzylda da devam ederek dflmfltr. rnein Korintos cam endstrisi gerilemifl ve Venedik cam endstrisi rnleri ile yer deifltirmifltir. Bu dnemde Avrupa, Dou Akdenizdeki politik deiflimler nedeniyle artk
alfl verifl ekonomisine ve hatta imalata hkmeden bir yapya sahiptir. Dolaysyla
Bizans ekonomisi kresel olarak geniflleyen pazarlardan faydalanamamfltr. Bu sebepten tr 13. yzyl Bizans ekonomisi sz konusu olduunda kayp yzyl
olarak adlandrlmaktadr (Laiou, 2002, s.1158).
N N
213
1261 ylnda stanbulun tekrar Bizansn baflkenti olmasndan sonra da tarmdaki geliflmeler nceki dnemin devamll niteliindedir. Nfus, 14. yzyln bafllarna, belki de 1340larn baflna kadar artmaya devam etmifltir. 14. yzyln ilk yarsnda, ifti nfusun bir ksmnn yoksullaflmas iflgcne azalan geri dnfln delili olarak karflmza kar. Yoksullaflmann ise 10. yzylda tarmsal ekonominin
bymesinin avantajn kullanarak kazanlarn topraa yatran aristokrasi yelerinin genifl arazilere sahip olmasyla baflladn sylemek yanlfl olmaz (Laiou, 2002,
s. 1158).
Alfl verifl ekonomisinde, uluslar aras ticaret sisteminde tccarlara salanan ayrcalklara sahip ve dou Akdenizde koloniler kurmufl baflta Venedik ve Cenevizliler olmak zere talyanlar baskndr.
Bat Avrupa kkenli seri retim ile imal edilen rnlerin daha dflk maliyetleri nedeniyle Bizans imalat giriflimleri klmfltr. Bu durum beraberinde Bizans
zanaat retiminde dflfle neden olmufltur. Bu dnemde alfl verifle bal ikinci bir
geliflme blgesel ve yerel ticaretle iliflkilidir. Bu pazarlarda, yabanc tccarlar belirse de, yerel tccar, zellikle Bizansl, nemli bir rol oynamfltr. Hem yerel ve blgesel pazarlarn ihtiyalarna hizmet ederek kendi adna hem de talyanlara arac
olarak hizmet etmifllerdir. Paleologos hanedan, ekonominin yeniden yaplandrlmasnda gemifltekinden daha az rol oynamfltr. rnein iftiler zerindeki vergi
yk artmfl, ama devlet bundan kar etmemifltir. Devlet alflverifl ekonomisi zerinde baz geleneksel kontroller almaya ve talyanlara verilen ayrcalklar snrlandrmaya alflsa da baflarl olamamfltr (Laiou, 2002, s.1159-60). Baflkenti yeniden yaplandrmaya alflan VIII. Mihail Paleologosun kaynaklar yeterli deildi. stelik
1282 ylnda Sicilya Kralln istila etmek iin Aragon kral III. Petere 60,000 iperpiron gibi yksek bir rflvet demek iin devlet hazinesini boflaltmak zorunda
kalmfltr (Harris, 2003, s. 180).
Bizans devletinin varlnn son yz yl hakknda sylenecek ok az fley bulunmaktadr. Blgesel savafllar, byk toprak kayplar, iftilerin fakirleflmesi, btn
Avrupay etkileyen veba ve Osmanlnn genifllemesi Bizans ekonomisini olumsuz
etkilemifltir. stelik Mool Barflnn bitimi ile stanbul ekonomik nemini yitirmeye bafllamfltr. nk artk Msr dou lks ticareti iin Asyann merkezi ve kuzeydeki ticaret gzerghlarna bal olanlarla kyaslandnda daha gvenli ve kazanl hale gelmifltir. Venedik ve Ceneviz arasndaki aflr rekabetin de Bizans zerinde olumsuz etkileri vardr (Laiou, 2002, s.1156-57). stanbulun Osmanllar tarafndan fethedilmesinden hemen nceki yllarda, nfusunun 70,000 olduu bilinmektedir. Bu yllarda artk devletin ticaret zerindeki ve cret mekanizmalarndaki etkisi, hatta sikkelerin baslmasndaki kontrol bile kaybolmufltur (Magdalino,
2002, s.535-536).
Ge Bizans Dneminde Bizans zanaat rnlerindeki dflfln sebebiSIRA
nedir?
SZDE
perpiron: I. Aleksios (10811118)un tedavle soktuu

bir yz ukur, bir yz
bombeli altn sikke. Bu
sikkeler nmismatik
literatrnde
scyphate=sikifos (ukur)
olarak adlandrlr.
Mool Barfl: Mool
mparatorluunun fetihleri
sonucu, 13. ve 14.
yzyllarda fethedilen genifl
Avrasya topraklar zerinde
yaflayanlarn sosyal, kltrel
ve ekonomik yaflamlarn
etkilemifl olduu iddia
edilen istikrar tanmlamak
iin kullanlr.
TCARET, RETM, LONCALAR VE VERGLER
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ticaret
Ticaret, Bizans ekonomisin temel alanlarndan birisiydi. Devlet,S ithalat
O R U ve ihracat
%10 olarak vergilendirmifltir. mparatorluun en nemli ticari metalar tahl ve
ipektir. 7. yzyldaki Arap yaylmas Bizans ticaretinin tahldan salad sermayeKKAT
yi olumsuz olarak etkilemifltir. 9. ve 10. yzyldaki nfus artfl Dda,
tahla duyulan
ihtiyac arttrdndan Devlet tahl tedarikinde ve cretlendirmesinde nemli rol
SIRA SZDE
oynamfltr (Laiou, 2002a, s. 720).
AMALARIMIZ
K T A P
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
214
Eparhos: fiehirde en yksek

dereceli memur (Vali).
Eparhos yasa ve emirlerin
devamlln salamak ve
kamu hizmetlerinden
sorumludur.
Bizans Tarihi
Bizans Devleti ipei hem demelerde hem de diplomatik iliflkilerde kullanyordu. Erken Bizans dneminde ham ipek inden satn alnmfl ve altn simli kumafllar haline getirilerek uluslar aras pazarda yksek fiyatlarda satlmfltr. I. ustinianosdan sonra ise ipek imalat, devlet tekeline girmifl ve sadece imparatorlua ait
atlyelerde ifllenerek satlmfltr (Laiou, 2002a, s. 703).
stanbul ve imparatorluun dier eyaletlerinde ticareti yaplan mallarn says
olduka fazladr. En nemlileri arasnda; zeytinya, flarap, tuzlu balk, et, sebze,
tuz, kereste, balmumu, seramik, ahflap ve keten saylabilir. Bunlara parfmler ve
baharatlar gibi lks maddeler de eklenebilir. Ayrca devlet adna kle ticareti de
yaplmaktayd.
zellikle 12. yzyln sonlarna kadar uluslararas ticaretin merkezi olarak sadece stanbul deil, Selanik ve Trabzon gibi flehirler de bulunmaktadr. (Laiou,
2002a, s. 723). rnein Afganistan ve ran yolu ile fildifli, kymetli tafllar, eflitli baharatlar, ran hallar ve ipekliler Trabzon limanna urayarak baflkente ulaflyordu.
Avrupadan ise Venedik araclyla kle, kereste, silah ve ynl kumafllar getiriliyordu. Akdeniz ve Egede ise Antakya, Kbrs, Girit, dier adalar ve Yunanistan ile
olan ticaret ba stanbulun zellikle tahl ihtiyacn karfllyordu (Baskc, 2009, s.
201).
Bizans dfl ticareti, eparhosun yakn denetimi altndayd. Yabanc tacirlerin
baflkentte ve imparatorluk topraklarnda bulunduklar srada btn hareketleri,
eparhosun grevlileri tarafndan takip edilip, ticareti yasak olan kaliteli ipekli kumafllar, altn ve gmfl gibi mallar satn almalar engellenirdi. Yabanc tacirler
flehre gelifllerini eparhosun brosuna bildirmek zorundaydlar (Baskc, 2009,
s.205).
Akdenizde 7. ve 10. yzyllar arasnda Anadolu kylar ve Karadenizde deniz
taflmacl Bizans ticaret gemileri ve Bizansl tacirler tarafndan yaplyordu. Ancak devletten hi teflvik grmeyen ve sosyal stat bakmndan kmsenen Bizansl tacirler hakknda kaynaklar snrldr (Hendy, 1985, s. 569).
Tarm retimi ve kincil retim

Erken Bizans Dneminde grlen tarmsal iflgc ktl 7. yzyln sonlarna doru ortadan kalkmfl ve yavafl da olsa 8. yzyldan 14. yzyln bafllarna kadar srecek olan krsal ekonominin geliflmesini beraberinde getirmifltir. flgc ktlnn
ortadan kalkmas artan nfus ile paralel bir geliflme gstermektedir. Sz konusu
nfus artflnda Balkanlardan Anadoluya aktarlan ve genellikle Bitinyaya yerlefltirilen Slav kitleleri etkin bir rol oynamfltr. zellikle 9. yzyldan itibaren geliflen
daha iyi iklim koflullar, gvenlik ve yeni yerleflimlerin artfl ile de tarmsal retim
artmfltr. mparatorlukta nfusun ounluunu oluflturan ve devletin tahl retimini salayan kesim krsal alanlarda yaflayan kyllerdir.
Tahl Teselya, Trakya, Makedonya ve Bitinyada yetifltiriliyordu. Zeytin aalar ise Gney talya, Mora Yarmadas, Bitinya, Ege blgesi ve adalar gibi imparatorluun sahil ksmlarnda yetifltiriliyordu. Olduka gzde olan tahllarn, zmlerin
ve zeytinliklerin bulunduu denize yakn blgeler Bizans ekonomisinde nemli
bir rol oynamfltr. Balkanlar ve Anadolunun ufak bir blm ise hayvan yetifltirmekle uraflyordu (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 65-66; Lefort, 2002, s.232, 234-35).
mparatorluun dier tm blgelerinde de buday, arpa gibi tahllar, baz ya eflitleri, flarap, kuru baklagiller ve havyaclk gibi retimlerin yapldn biliyoruz.
Maden, seramik, tekstil ve lks objeler (cam, fildifli, ipek, altn ve gmfl eserler) imalat ve zanaat ifli olarak ikincil retim olarak deerlendirilmektedir. Kr-
sal hayatn temel ara-gereleri (aletler, kaplar ve mefruflat gibi) genellikle kylerde retilmifltir. Aileler sepet, kandil, giysi ve seramik gibi ihtiyalarn evlerinde
retmifllerdir. Bunlarn fazlalarn ise satmfl ya da deifl-tokufl etmifllerdir. Ancak
baz krsal yerleflimlerde uzmanlaflmfl zel zanaat kollar da (marangozluk, demircilik, seramik, dokum ve dericilik gibi) grlmektedir (Rautman, 2006, s. 18)
Seramik, sadece ortaa ekonomisinin nemli bir rn deil ayn zamanda
sikkeler gibi ok nemli bir arkeolojik kant olarak karflmza kmaktadr. Nfusun ok byk ksm tarafndan kullanlan seramikler iin byk bir kitlesi ve pazar olduunu dflnmek yanlfl olmaz. Srsz seramikler tahl ve ya gibi rnleri
depolamada, peynirin tuzlu suda bekletildii ya da balk ve etlerin tuza yatrld
kaplar olarak, rnlerin nakliyesinde (zellikle ya ve flarap ticaretinde) ve mutfak
gerelerinde artan talep ile birlikte geliflmifltir. Srl seramikler ise daha ok ticari
bir mal olarak deerlendirilmifltir. Ortaa boyunca stanbul, seramik retiminin
en byk merkezidir. kinci byk merkez ise Korintostur. Arkeolojik veriler bu
iki byk merkez dflnda da imparatorluun eflitli blgelerinde yerel retimin yapldn kantlamaktadr. rnein Atina, Sparta, Mora Yarmadas, Selanik, Makedonya, Anadoluda Amorion, znik, Foa ve Sard gibi (Laiou ve Morrisson, 2007,
s. 115-119; Rautman, 2006, s. 188).
Tekstil flphesiz flehir ve krsal kesimin en nemli retim faaliyetidir. Elde dokunmufl sepet, urgan ve dflemelikler krsal retimin elemanlardr. Keten, pamuk,
ynl kumafllar, hallar ve ipek de tekstil rnleri iinde yer almaktadr. Ancak talya, Yunanistan ve Anadoluda retildii bilinen keten, pamuk ve ynl kumafllar
ile hallarn retim organizasyonu ve datm hakknda ok az fley bilinmektedir.
(Rautman, 2006, s. 192-93).
Lks objeler (cam, fildifli, ipek, altn ve gmfl eserler), seramikten farkl olarak imparator, saray ve yksek rtbeli memurlar gibi daha kk bir pazara hizmet etmifltir. Lks objelerin retimi ve ticareti imparatorluun ilk yllarndan itibaren devlet tekeline alnmfl ve sk bir denetim altnda tutulmufltur. Bu objelerden
cam eserlerin retimi, imparatorluk snrlar iinde birok merkezde birden grlmektedir. Arkeolojik kantlar stanbul dflnda cam retiminin Sard, Afrodisias,
Anemurium (Anamur), Amorium (Afyon-Emirda-Hisarky), Korintos ve Suriyede Gerasa gibi flehirlerde de yapldn gstermektedir. Cam eserler; ukur
kaplar, kk flifleler, lambalar, boncuk, bilezik, pencere camlar (kamu yaplarnda, elit tabakann evlerinde ve kiliselerde kullanlmak zere retilmifl) ve cam tessera gibi rnlerden oluflmaktadr (Laiou ve Morrisson, 2007, s.121-123; Rautman, 2006 s. 265-266).
Lks obje olarak ipek ise Bizans ekonomisinin en nemli rnleri arasndadr.
Her fleyden nce ipek yksek stat sembolyd. zellikle 11. ve 12. yzyllarda
yksek kaliteli ipee olan talep artmfltr. nk artan kentsel nfus ile beraber
yksek dereceli memuriyetler para ile alnabilir bir stat haline gelmifltir. Bu statlerdeki insanlarn yksek stat sembol olan ipee talepleri artmfl ve dolaysyla retimde arttrmfltr. Yksek kaliteli Bizans ipekleri ticari pazarlama rn olmasnn yannda yabanc hkmdarlara hediye olarak verilen bir maldr. rnein
Norman Kral Robert Guiscarda 1074 ylnda 100 para ipek elbise hediye edilmifltir. Ayrca ipekli elbiseler yksek rtbeli memurlara maafllarnn bir paras olarak
da verilmekteydi. Baflkent stanbul, ipein en nemli retim merkezidir. Ayrca
Atina, Selanik ve Korintos yaknlarndaki Thivada ipek retim merkezleri olarak
bilinmektedir (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 126-27).
215
Tessera: Mozaik pano ya da

dflemelerde de kullanlan
kare fleklindeki cam
paralar.
216
Bizans Tarihi
Romadan devrald zengin madenlerden elde ettii hammadde ile maden endstrisi geliflen Bizans mparatorluunun bafllca retim merkezi, baflkent stanbuldur. Baflkentte retilen dier lks objeler gibi maden eserlerde (altn ve gmfl) ncelikle imparatorluk ailesi iin retilmifltir. Ancak Bizans kuyumculuk endstrisinin rnleri olan mcevherler, dier baz lks objelerin aksine ihra da
edilmifltir. Balkanlar, Rusya ve Avrupann deiflik yerlerinde Bizans mcevherlerinin bulunmas ve bir in kralnn mezarnda 7. yzyla ait bir Bizans kolyesinin ele
gemesi bu ihracat gsteren kantlardr (Krolu, 2004, s.43). pek endstrisinde
de olduu gibi bu objelerde yabanclara hediye ve hara olarak verildii iin dfl
siyasetin nemli bir esi olarak karflmza kar. mparatorluk ailesi iin retilen
objelerin dflnda lks maden retiminin bir dier nemli ksmn litrjik objeler
oluflturmaktadr (Selvi, 2005, s. 84).
Fildifli ise Ge Antika ve Erken Ortaada, daha ok dini figrlerin ifllendii diptikon, triptikon, ikonalar ile mobilya ve kap aplikeleri gibi sanatsal ve ifllevsel lks sanat rnlerinin retiminde kullanlmfltr. Bizans imparatorluunda dier deerli hammaddeler gibi ticaretine nem verilen ve endstrisi devlet tarafndan denetim altna alnmfl bir maddedir. stanbul dflnda herhangi bir Bizans
merkezinde fildifli oymaclnn varln gsterecek yazl ya da arkeolojik kaynak bulunmamaktadr. Orta Bizans Dneminde fildifli, Erken Dneme gre daha
zor elde edilir olduu iin pahal bir zenginlik simgesi haline gelmifltir (Selvi,
2005, s. 89, 91).
Loncalar
Baflta stanbul olmak zere imparatorluun baz kent merkezlerinde esnaf, zanaatkr ve tccarlarn mensubu olduu Bizans loncalar, Bizansllarn Romallardan
devrald, fakat zaman ierisinde birtakm deiflikliklere uramfl iktisadi kurumlardr (Necipolu, 1994, s. 224-225). Ekonomik ve ticari hayatn esasn teflkil eden
lonca teflkilat, sarayn, ordunun, halkn ihtiyalarna cevap vermek ve bunun yannda zanaatkr ile tacirlerin menfaatlerini korumak amacn taflmaktayd (Demirkent, 2005, s. 159). Ge Roma ve erken Bizans dnemlerinde collegia adn taflyan loncalar zerinde devletin sk bir denetim gcne sahip olduu bilinmektedir
(Necipolu, 1994, s. 224-225). Ancak zellikle baflkent stanbulun erken dnemdeki lonca teflkilatna iliflkin bilgiler olduka yetersizdir. Bununla beraber loncalar
ile ilgili tek temel kaynak 10. yzyla ait Eparhosun Kitab (Eparhikon Biblion) adl resmi belgedir. Yerel retim ve ticari alfl-verifller Eparhos tarafndan denetlenirdi. Baflkentteki loncalara iliflkin bilgilerin bulunduu bu belgede de yrrlkte
olan dzenlemeler bulunmaktadr. 22 blmden oluflan belgede noterler, gmfller, banker ve sarraflar, ipek ticareti ve ipek retimiyle ilgili befl ayr lonca, keten tccarlar, parfmcler, mum imalatlar, sabuncular, bakkal ve manavlar, saralar, kasaplar, domuz satclar, balk satclar, ekmek frnclar, meyhaneci ve
perakende flarap tccarlar, eparhosa baz denetim grevlerinde yardmc olan legatarios adl memurlarn loncas, sr pazarlarnn mfettiflleri, aralarnda marangoz, mermer ustas, ilingir, duvarc, boyac ve benzerlerin bulunduu eflitli zanaatkrlarn loncas yer almaktadr (Laiou ve Morrisson, 2007, s. 71-72; Rautman,
2006, s. 98-100; Necipolu, 1994, s. 224-225).
Eparhosun Kitab olarak bilinen belgede demirci, seramik ustas, ayakkabc,
terzi, berber, hekim gibi, baflkentte olduu bilinen baz meslekler yer almamaktadr. Belgenin 10. yzylda kentteki tm loncalar deil de sadece Eporkhos un denetimi altndaki loncalar yanstt dflnlmektedir (Necipolu, 1994, s. 225).
Bizans imparatorluunda kiflinin meslei ile olan balants, Romada olduu

gibi kiflinin babasnn mesleini srdrmek zorunda olduu ynnde deildi. Yani loncaya yelik rsi olmayp baz flartlara balyd. Bu durum devlet kontrolnn
glenmesini salamfltr. zellikle baflkentin yiyecek ihtiyacnn karfllanmas ile
ilgili loncalar devletin yakn denetimi altndayd. Devlet satfla karlacak mallarn
miktarn, alfl ve satfl fiyatlarn, bylece her bir ticaret grubunun elde edebilecei kar haddini belirliyordu. Bunun yannda baflkente eyalet ve yabanc lkelerden
yaplacak ithalat teflvik ediyor, flehirden dfl lkelere yaplacak ihracat mmkn
olduunca snrlyordu. Devletin amac tketici halk yararna iktisadi hayatn kontrol altnda tutulmasn salamakt (Baskc, 2009, s. 253-54).
Bizans imparatorluunda kifliler tek bir meslek ya da ticaret alan ile uraflmak
zorundayd. Ayn anda iki ayr ticaret ifli uraflanlar devlet tarafndan cezalandrlyordu. Loncalara devlet tarafndan baflkentte eflitli blgeler tahsis edilmifltir. Tacir ve zanaatkrlar ham maddelerini bu blgelerde satn alyor ve iflleyip rettikleri mallar yine bu blgede satyorlard. Kasaplarn ve balk satclarnn zel pazaryerleri bulunmaktayd. Bakkallar ve frnclar ise kamu yarar nedeniyle flehrin
her tarafna yaylmfl durumdayd. Loncalarn kulland btn l ve tart aletleri Eperhos un mhrn taflmakta ve periyodik olarak kontrol edilmekteydi (Baskc, 2009, s. 255).
Loncalar, sarayn kulland yksek kaliteli rnlerin retimini yapan imparatorluk loncalar ve halkn tkettii rnlerle iliflki olan kamu loncalar olarak ikiye ayrlmaktayd. 11. yzylda da kentte bu tip loncalarn varlklarn srdkleri bilinmektedir. Ancak 12. yzyldan sonra devletin bu teflkilatlar zerindeki kontrol
ve denetim gcnn kaybolduunu syleyebiliriz (Necipolu, 1994, s. 225).
Vergiler
Bizans Devletinin gelirini oluflturan vergiler dolayl ve dolaysz vergi olmak zere
iki bafllk altnda incelenebilir. Dolayl vergiler, ithalat ve ihracattan alnan %10 oranndaki gmrk vergisi, pazar ve liman vergileri, retim, satfl ve tketim vergileri,
devlet izinleri iin gerekli vergiler ve kayt cretleri olarak snflandrlabilir. Ayrca
devlet, flehir surlarnn onarm ve bakm iin de vergi toplayabilirdi. Bunlarn yannda krsal nfus ifl gc olarak devletin bir baflka gelir kaynadr. rnein kyller kale, yol, kpr, gemi yapm, askeri malzeme ve yiyecek taflmacl gibi angarya ifllerde kullanlabiliyordu.
Dolaysz vergilerin ilki arazinin bulunduu blgenin deeri ve zerinde yetifltirilen rne bal olarak topraktan alnan arazi vergisidir. Ancak topran ifllenmesi iin kullanlan hayvanlarn says ve yetifltirilen rne gre bu vergi deiflebilmektedir. kinci olarak otlaklardan ve koflum hayvanlar dflnda kalan hayvanlardan alnan vergiyi dolaysz vergi olarak sayabiliriz. Bunlar bir ailede ka kiflinin
yaflad hesaplanarak alnan bafl vergisi yani ocak vergisi ile kentlerde ticaret izni
almak iin denen vergiler takip etmektedir.
Bizans Devleti yukarda sralanan vergiler dflnda ana kaynaktan daha gelir
salamaktayd. Bu gelirlerin ilki devlet tarafndan memurlarna maafllarnn bir paras olarak verilen artizanal rnlerdir. Bunlarn arasnda askerlere datlan eflitli silahlar ve yksek rtbeli memurlara maafl olarak verilen ipekli kumafllar gsterebiliriz. Devlet sz edilen mallar satn almak zorunda olmad iin dolayl gelir
salyordu. kincisi tarmsal mlkiyettir. Bu mlkiyeti mparatorun akrabalarna,
yksek rtbeli memurlarna, kiliseye, manastrlara, hayr kurumlarna ya da asker
arazisi olarak kyllere tahsis edilen ok genifl topraklar oluflturmaktayd. nc-
217
218
Bizans Tarihi
s flehirlerdeki mlkiyettir. Panayr ve pazarlardan alnan tketim vergisi, gmrk

vergisi, kervansaray ve hanlardan alnan vergiler bu grubun iinde deerlendirilir.
Grld zere devlet ok eflitli alanlardan vergi geliri elde etmifltir. Ancak
her zaman en nemli vergi kayna tarmsal alanlar ve bunlar iflleyen kk kylyd (Baskc, 2009, s. 264-28).
SIRA SZDE
Numismatik: Klasik a Grek

D fi N E Lkanun
M
dnyasnda
anlamnda kullanlan
nomosdan tretilmifl olan
greke
ve
S O nomisma/noummos
R U
latince nummus szckleri
sikke anlamn taflmaktadr.
Bu kelimelerden tretilmifl bir
terim
sikke
D olan
K K Anmismatik,
T
bilimi olarak Trkeye
evrilebilir. Nmismatik
bilimi, ticari ve kanuni deifl
SIRA SZDE
tokufl ifllemlerinde deme
arac olarak kullanlan, yetkili
kamu mercileri tarafndan
bastrlan ve zerinde bir
AMALARIMIZ
betim bulunan darp edilmifl
metal paralarnn
incelenmesini esas alr.
kincil retim
nelerdir?
SIRA rnleri
SZDE
PARA SSTEM
D fi N E L M
Bizans Sikkesi
S O Rparasnn
U
Sikkeler Bizans
temel biimidir. retimin, geliflmifl finansal ve mali yapnn arac olmas nedeniyle ekonomik kalknmaya katt salamfllardr. Ticarette ve
gnlk alfl verifllerde deme arac olarak kullanlan sikke, arl ve iindeki deDKKAT
erli maden miktar ayarlanmfl, zerinde kendisini basp piyasaya karan ve istendiinde, tekrar geri almay garanti eden devletin arma veya iflaretini taflyan, kSZDE metal olan bir deme aracdr (Tekin, 1998, s. 2). Doal olak ve anaSIRA
maddesi
rak sikkeler zerinde yer alan tip ve yazlarn basit olarak iki ifllevi vardr. Birincisi, kullancnn
sikkeyi tanmas, ikincisi, propaganday yaymaktr. Sikkeler devlet
AMALARIMIZ
otoritesi tarafndan basld iin, otorite metalin saflk ve arlnn belirlenmesinde tek baflna yetkilidir. Sikkeler genifl alanda dolaflma baflladnda, zerinde
devlet politikasnn
K T A Pkesinliinin itibar olarak hkmdarn bir imaj da yer almaya
bafllamfltr. Bu yzden sikke tipleri gereinden fazla eflitlidir. Bizans sikkelerinde
temel tipte sikkeye rastlanr. Bunlar imparator tipleri, dinsel ve eflitli tiplerdir
(Grierson,T1999,
E L E V Zs.Y O23).
N nitemizde, Bizans sikkelerinde grlen tiplerin zelliklerine yer verilmemifl sadece birimleri zerinde durulmufltur.
Farkl disiplinler ve alflma alanlar tarafndan Bizans sikkelerinin bafllangc
iin farkl yllar kullanlsa da, nmismatik alannda tartflmasz olarak 491 ylnda
N T E RI.
N EAnastasiosun
T
imparator olan
sikke reformu temel alnmaktadr. Bu reform
ile artk iyice bozulmufl Ge Roma nummileri piyasadan kaldrlmfl, yerlerine iri
ebatlarda ve zerlerinde birimleri belirtilmifl sikkeler baslmaya bafllanmfltr (Resim 9.6). Bu sikkelerin bir nceki dneme gre ok belirgin farkllklar olmas,
Ge Roma sikkelerinin sonunu iflaret etmifltir. Sonuta Bizans sikkeleri I. Anastasiostan (491-518) stanbulun 1453teki fethi srasnda tahta olan XI. Konstantinosa (1448-1453) kadar olan dnemi kapsamaktadr. 1204teki Latin istilasndan
sonra kurulan znik, Epir, Selanik imparatorluklar ile Trabzon imparatorluu sikkeleri de Bizans sikkeleri kapsamnda ele alnmaktadr (Tekin, 1999, s. 28).
Anastasios sikke reformu, altn ve gmfl sikkelerin birimlerinin yapsnda fark
edilir bir etkiye sebep olmamfltr. Ancak bununla birlikte, bu iki maden arasnda
baz ayarlamalar olduu sylenebilir. Uzun zamandr altn sikkenin alt birimleri
olan yarm manasndaki semissis ve te bir manasndaki tremissisin, solidusa
oranla saysal bir artfla doru eilim gsterdii, yani bu sikkelerin emisyon (piyasaya srm) hacminin solidustan fazla olduu grlmektedir (Hendy, 1985, 476).
N N
I.KAnastasiosun
T A P sikke
reformu: mparator
Anastasiosun 498deki sikke
reformu ile bakr sikke
birimlerinde kkl deifliklik
Tyaplmfltr.
E L E V Z YAnastasiosun
ON
sikke reformu, sikkeler
zerinde 498 ve 512 yllarnda
olmak zere iki ana dnemde
izlenmektedir. Birinci dnem
sikkelerinin
N T E R N Earka
T yznde
sikkelerin deerlerini gsteren
flu iflaretler bulunurdu:
yaklaflk 9 gr. M (40
nummi), yaklaflk 4,5 gr. K
(20 nummi) ve yaklaflk 2.25
gr. I (10 nummi). kinci
dnem sikkelerinde ise, bu
arlklar yaklaflk iki katna
karlmfl ve ilave olarak
yaklaflk 2.25 gr. Arlnda
e (5 nummi) eklenmifltir
(Hendy, 1985, 476). Eski
Yunancada rakamlar harf ile
gsterilmektedir. e harfinin
rakam karfll 5, I
harfinin 10, K harfinin 20
ve M harfinin rakam
karfll 40tr,
Nummi: Follisin 1/40na eflit
bakr sikke deer birimidir.
Follis: 40 nummi deerinde
bakr sikkedir.
Semissis: solidusun 1/2si
arlnda 2.25 gr. altn
sikke.
Tremissis: Solidusun 1/3
arlnda 1.52 gr. altn
sikke. lk kez I. Teodosios
(M.S. 383) tarafndan
baslmfltr.
219
Resim 9.6
Anastasius follis
(498518),
Malatya Arkeoloji
Mzesi,
AE 32 mm., 15.98
gr., ky.6. Of.: e;
Env.no.: 1108
Kaynak: 2. Demirel
Gkalpin Arflivi
Sikke Metali ve Birimi

Bizans sikkeleri esas olarak metalden baslmfltr: altn, gmfl ve bakr. Ancak
11. yzyldan itibaren ekonomik kriz dolaysyla ayar dflk altn elektron ve ayar dflk gmfl billon sikkeler de youn olarak baslmfltr (Tekin, 1999, s. 37).
Bizansn nemli maden yataklar 7. yzyldaki Arap aknlar ile kaybedilmifl olduundan, sikke darb iin gerekli olan madenlerin elde edildii yataklar hakknda zellikle 10-13. yzyl iin olduka az bilgi vardr. Bununla birlikte Anadoluda
dnemin nemli maden yataklar arasnda spir ve Artvinde altn, Bayburt, Gmflhane, Torul ve Ulukfllada gmfl, Kastamonu, Samsun, Murgul, Toros dalar ve Sinop civarlarnda bakr madenleri saylabilir. Grld zere Bizans topraklarnda bulunan madenler, zellikle altn ve gmfl, Bizansn maden asndan
tamamen dflarya bal olmasn engelliyordu. Ancak yine de maden ihtiyacnn bir
ksmn ithal yolu ile de karfllyordu (Vryonis, 1962, s. 3-17).
Altn Sikkeler
Bizans altn sikke birimi yaklaflk 4.40 gr. arlndaki solidustur (Resim 9.7). 3.
yzyldaki ekonomik bunalmn ardndan I. Konstantinos (306-337) tarafndan tedavle giren solidus Roma librasnn 1/72si arlnda (1 libra, 327,45 gr.) ve 24
karat (1 karat 0.189 gr.) ayarndadr (Lopez, 1951, s.209-234). 6. ve 7. yzyllarda
imparatorluun dousunda (Fokas, Heraklios, II. Konstantinos ve IV. Konstantinos
dnemlerinde) ve batsnda (Sicilyada) Hafif Solidus olarak adlandrlan ve 20,
22, 23 karat ayarnda da altn sikke baslmfltr. 11. yzyln sonlarna kadar ayn
ayarda (24) baslan Solidusun arka yznde yer alan OB iflareti (obryzum, obryziacus, ) altn ayarnn yksek olduunu gstermektedir. OB, ayn zamanda Eski Yunan say sistemine gre 72 anlamna gelmektedir. Solidusun yars
semissis ve te biri tremissisdir (Tekin, 1999, s. 37). Ancak 9. yzyln ikinci
yarsndan sonra bu iki birimin baslmasna son verilmifltir.
Resim 9.7
VII. Konstantinos,
Solidus (945/59),
Malatya Arkeoloji
Mzesi,
AV 4.36 gr., 28/29
gr., ky.6; Ref.: DOC
3/2, s.552; Env.no.:
4392
Kaynak: 2. Demirel
Gkalpin Arflivi
220
Devalasyon: Tedavldeki
sikkenin deerinin,
fiyatlarda indirim
yapmakszn ciddi flekilde
dflrlmesi.
Nomisma: Soliduslara
verilen isimdir. oulu:
Nomismata.
Karat: 0.200 grama eflit olan
arlk lsdr.
Bizans Tarihi
II. Nikiforosa kadar (963-969) solidusun arlnda, kalitesinde ve byklnde herhangi bir deifliklik olmamfltr. Ancak II. Nikiforos solidustan daha hafif
tetarteron (nomisma) olarak adlandrlan sikkeyi tedavle sokmufltur. Bu dnemde arl tam olan altn sikke ise istamenon (nomisma) olarak bilinmektedir.
Nomismann ayar ve kalitesi IV. Mihail (1034-1040) ile birlikte bozulmaya bafllamfltr. VII. Mihailin (1071-78) saray mensubu bafl danflman Nikiforicis mali durumu dzeltebilmek iin kat yaptrmlar uygulamaya koymufltur. Bunlarn iinde
stanbulun tahl tedarikinin dzenlenmesi ve devalasyon yer almaktadr. Altn
sikkenin alm gcnn nemli miktarda dflmesi de imparatora parapinakes lakabnn verilmesine neden olmufltur. Bu durum eskiden bir altn sikke ile alnabilen
bir kile (medimnos) buday yerine, ayn para karfllnda daha az buday alnmasna karfllk gelmekteydi. Bu yzden parapinakes, eyrek miktar yrten gibi
alayc bir anlam taflyordu (Ostrogorsky, 1999, s. 320). VII. Mihail dnemine kadar,
1 nomisma 10. yzyldan sonra saf olarak yaklaflk 16 karat deerindeydi. VII. Mihail dneminde bu deeri 10 karat ve daha alt olmak zere azaltlmfltr (Grierson, 1961, s. 95-7; Grierson, 1954, s. 385-6, 391-3; Hendy, 1985, s. 509). VII. Mihail dneminde bafllayan sikkenin ani deer kayb III. Nikiforos (1078-1081) ve I.
Aleksios (1081-1118) dnemlerinde de devam etmifltir. Bu deer kayb yle ciddiydi ki, Aleksios Komninos (1081-1118) dneminde Bizans ile Antakyadaki Hal
devleti arasnda yaplan bir anlaflmada, Bizansn yapaca demelerin Aleksiosun
kard yeni paralarla deil, selefi VII. Mihailin sikkeleri ile yaplmas flart konmufltur (Baskc, 2009, s. 251, dip not. 16).
1071deki Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios (1081-1118) dneminde
nomismann iindeki altn miktar neredeyse %75 orannda azalmfltr. Bu yzden
1092 ylnda I. Aleksios para reformu yapmak zorunda kalmfltr. Yeni dzenlemede Nomismann yerine iperpiron adyla yeni bir altn sikke tedavle sokulmufltur. Ancak bu kez altnn ayar 24 karat yerine 20 1/2 karata dflmfltr. Bu dneminde tedavle sokulan dier altn sikkeler ise, iperpironun te biri deerindeki
elektron aspron trahis ve krk sekizde biri billon trahistir (stamenon).
Latinlerin stanbulu istilas (1204-1261) srasnda srgndeki znik imparatorluunda, III. oannis (1222-1254) dneminde, iperpironun iindeki altn ayar 16-18
karata dflrlmfltr. perpiron, stanbul yeniden ele geirildikten sonra VIII. Mihail (1259-1285) dneminde 15 karata, II. Andronikos (1285-1330) dneminde de
12 karata dflmfltr. Altn iperpiron son kez 11 karat olarak V. oannis (13411391) dneminde baslmfl ve bylece Bizans altn sikkeleri 1350lerde sona ermifltir. Anlafllaca zere bafllangta yaklaflk %98-95 saflkta baslmfl olan altn sikkelerin saflnda 11. yzyln ortalarndan itibaren kayda deer bir dflfl gzlenmektedir (Tekin, 1999, s. 66-67). Bizans altn sikkeleri stanbul, Selanik, Kartaca
(daha sonra Kagliariye taflnmfltr), Kartagena, Ravenna, Roma, Katanya, Napoli
ve Sirakuzada baslmfltr.
Gmfl Sikkeler
Bizans gmfl sikkeleri, altn ve bakr sikkelere gre daha az baslmfltr. 6. yzylda seyrek olarak ticari ama ve tren sikkeleri olarak gmfl karflmza kar. I. ustinianos dneminde solidusun 1/24 deerinde siliqua ve solidusun 1/12 deerinde miliaresion tedavldeydi.
mparator Heraklios ise 615 ylnda gmfl sikkeyi yeniden canlandrmfltr.
zellikle Pers savafllar srasnda ok sayda kiliseye ait gmflleri devlet hazinesi-
221
ne ekip gmfl sikke bastrmfltr. Bu yeni gmfl sikkeler alt gram manasna gelen Eksagrama tabiri ile ifade edilir (Resim 9.8).
Resim 9.8
II. Constans,
Hexagram
(654/659), Yalva
Arkeoloji Mzesi
AR 6.60 gr., 22
mm., ky. 6;
Env.no.: 4087.
Kaynak: 2. Demirel
Gkalp, Yalva
Mzesi Bizans
Sikkeleri (Ankara,
2009), Kat. No. 396
Eksagrama Roma imparatorluu sresince baslan sikkelerden daha byk ve

6.84 gr. arlndayd. 8. yzyln bafllarnda tedavlden kaldrlan eksagrama, ksa mrne ramen, siliqua ve miliarisiona gre ok daha fazla sayda baslmfltr
(Tekin, 1999, s. 39; Grierson, 1999, s. 13).
720 ylnda III. Leon ve olu V. Konstantinos (720-741) tedavle yeni ve srekli Miliaresionu sokmufltur. Bu gmfl sikkeler eksagramaa gre daha genifl ve ince olarak baslmfltr. I. Mihail (811-813) dneminde miliarision zerindeki yazlara Romanion (Romal) ve basileis (imparator) eklenmifltir. I. Aleksios dnemine kadar tedavlde kalan miliarisionun 11. yzylda alt katlar da baslmfltr (Grierson, 1999, s. 14-15).
I. Aleksiosun 1092 yl reformundan sonra gmfl sikke eski nemine ve kalitesine ulaflamamfltr. Ancak %7si gmfl olan ukur sikkeler baslmfltr. Bu gmfl
sikke aspron trahis olup, altn iperpiron sikkenin 1/48i deerindeydi. I. Manuel
(1143-1180) dneminde aspron trahisin deeri iyice azalmfl ve II. Isaakios (11851195) dnemine gelindiinde 1 aspron trahis altn iperpironun 1/184 olmufltur
(Tekin, 1999, 39).
1300 yl sonras II. Andronikos (1282-1328) vasilikon adl Venedik gmfl
dukatonuna benzeyen genifl fakat ukur olmayan yeni bir gmfl sikke tedavle
sokmufltur. Tedavle girdii yldan yaklaflk 50 yl sonra ortadan kalkan bu sikke
iperpironun 1/12si deerindeydi. 14. yzyln nc eyrei iinde, V. oannisin
(1341-1391) iktidar dneminde altn sikkenin yerini, iperpiron adn taflyan gmfl sikke almfltr. Gmfl iperpiron, ayn ad taflyan nceki altn iperpironun yars deerindeydi. Bu sikke stavraton olarak da bilinmektedir.1/2 ve 1/8 deerinde iki adet alt kat da baslmfltr (Tekin, 1999, s. 40; Grierson, 1999, s. 16).
Bakr Sikkeler
Anastasiosun 498 ylnda gereklefltirmifl olduu para reformu esas olarak kendini bakr sikkelerde gstermifltir. Yaklaflk 350 yl sren bu deifliklikte, nceki ufak
bakr sikke nummusun yerine tedavle karlan sikkelerde en byk birimin ad
follis idi. 40 nummia deerindeki bu bakr sikkenin n yznde imparator bst ve arka yznde, deerini gsteren krk rakamna iflaret eden byk bir M
harfi vard (bkz. Resim 9.6). Daha kk birimler de yine sikkenin arka yzne
yerlefltirilen harflerle gsteriliyordu. Dolaysyla folisin yars yarm follis (K), yar
222
Bizans Tarihi
follisin yars decanummium (I), decanummiumun yars pentanummiumdu (e).

Deer iflaretleri her zaman sikkenin arka yznde yer alyordu. ki evreli gerekleflen Anastasios reformunun ikinci evresinde baslan follislerin ap ve arl ile
solidus karflsndaki deerlerini iki katna karmfltr. rnein birinci evrede follisin ap 24 mm., arl da yaklaflk 8.5 gr. iken, ikinci evrede ap 30 mm.in stne, arlk da yaklaflk 17-18 gr.a ykseltilmifltir (Tekin, 1999, s. 44). Follislerin arka yznde deer, darphane ve flube (ofis) belirtilirken I. ustinianos ve ondan
sonra bu yzde, sikkenin basld tarih de yer almaya bafllamfltr.
7. yzylda follislerin piyasaya srmnde bir dflfl grlmektedir. savrial
imparatorlar (717-802) dneminde bakr follisler altn sikkelerde olduu gibi basitlefltirmeye maruz kalmfltr. V. Konstantinos (741-775) iktidarnn ortalarnda neredeyse decanummia ve pentanummia son kez baslyordu. savria ve Amorion Hanedan (820 - 867) follislerin ounun n yzlerinde yaz bulunmamaktadr. Yaklaflk 835te Teofilos (829-842) nceki 175 yln kt bakr follislerini toplatp yeniden darp ettirmifltir. Bu yeni follis, sadece yunan harfleri taflmakta ve 288 tanesi
bir altn nomismaya karfllk gelmekteydi. Makedon Hanedanlnn (M.S.8671056) sekizinci ferdi olan mparator I. oannis Cimiskis (969-976) dneminde ise
Anonim Follisler baslmaya bafllamfltr. Anonim follisleri nceki yzyllarda baslmfl olan sikkelerden ayran iki nemli zellii vardr. Birincisi, bakr sikkeler
zerinde, flimdiye kadar altn sikkeler iin ayrlmfl bir zellik olan, sann bir portresinin olmas; ikincisi, herhangi bir imparator adna baslmamfl olmalardr (Resim 9.9).
Resim 9.9
Anonim follis A2
(976 (?)/ 1030-35),
Yalva Arkeoloji Mzesi
AE 30 mm., 13.83 gr.,
ky. 6; Env.no.: 3016.
Kaynak: 2. Demirel
Gkalp, Yalva Mzesi
Bizans Sikkeleri
(Ankara, 2009), Kat. No.
442
1092de I. Aleksios, anonim follisleri ortadan kaldrarak yerine kk ve ukur

olmayan yayvan sikke tedavle sokmufltur. Altn tetarteray hatrlatan bu sikkeler
bakr tetarteron ad ile anlr. 12. yzyl boyunca stanbul ve Selanikde baslan sikkelerin bir yznde imparatorlarn bst ya da ayakta tasviri dier bir yznde sa,
Meryem, Aziz ya da onlarn adlarnn genelde ilk iki harfleriyle gsterilen ksaltmalar olan monogramlar tasvir edilmifltir. 13. yzyln sonlarna doru dier bakr sikkeler gibi tetarteronda ortadan kalkmfltr. Dede ve torun Andronikos Paleologoslar (1328-41) dnemlerinde yaklaflk iki gram arlnda assaria ad ile bilinen
hafif bakr sikke tedavle girmifltir. ki imparator her yl assaria zerindeki modelleri deifltirdii iin sra dfl, bozuk, korumasz ve yeniden retilemeyecek numuneler ortaya kmfltr. 1367 ylnda imparator V. oannisin tedavle soktuu gmfl stavratoun yannda tornese follaro adl iki bakr birim de bulunmaktadr.
223
Darphaneler
Anastasios dneminin sonunda imparatorluk topraklarnda drt darphane mevcuttu: stanbul, Selanik, zmit ve Antakya. I. ustinianos dneminde bu darphanelere
Kizikos (Balkz - Erdek), Aleksandreia ve Herson (Sivastopol - Krm) eklenmifltir.
I. ustinianos dneminde talya, Balkanlar, Kuzey Afrika ve spanyann fethi sonucunda Kartaca, Roma, Ravenna ve Kartagena darphaneleri de imparatorluk iin faaliyete gemifltir. Btn bu darphanelerde bakr sikke baslmaktayd. Altn stanbul, Ravenna ve Kartacada, gmfl ise, Ravenna ve Kartacada baslyordu. 7. yzylda toprak kayb nedeniyle darphane says azalmfltr. nce Antakya ardndan
zmit, Kizikos ve Selanik faaliyetlerine son vermek zorunda kalmfltr. 620 dolaylarnda Kartagenann Vizigotlarn, 646da da skenderiyenin Araplarn eline gemesiyle birlikte 7. yzylda imparatorluk topraklarnda faaliyet gsteren yalnzca befl
darphane bulunuyordu: stanbul, Kartaca, Sirakuza, Roma ve Ravenna. Kartaca
darphanesi yzyln sonundaki Arap aknlarndan dolay kapanmfltr. 878de Araplar Sirakuzay alnca bu darphane de kapanmfltr. Dolaysyla stanbul darphanesi,
Orta Bizans dnemince neredeyse tek baflna faaliyet gstermifltir (Tekin, 1999, s. 40).
11. yzyl sonlarnda Selanik darphanesi yeniden faaliyete bafllamfl ve 14. yzyln sonuna kadar sikke basmn srdrmfltr. Komninoslar ve Angeloslar dnemi boyunca stanbul ve Selanik imparatorluun en nemli iki darphanesi konumundadr. 1204teki Latin istilasndan sonra Bizans sikkeleri nce znik ve sonrasnda Manisa baslmfltr. Paleologoslar dneminde emisyon hacmi kk baz
darphaneler faaliyet gstermifltir. Fakat sikke retimi esas ve youn olarak stanbulda yaplmfltr (Tekin, 1999, s. 41).
Sikke basmnda kullanlan metallerin temin edildii nemli madenSIRA
yataklar
SZDE Anadoluda
nerelerde bulunmaktadr?
Darphane: Sikkelerin
basld kurumun ya da
yerin ad.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
224
Bizans Tarihi
zet
N
A M A
Bizans ekonomisini dnemlerine gre aklayabileceksiniz

Bizans Devletinin ok eflitli alanlardan vergi geliri elde etmesine ramen, her zaman iin en
nemli vergi kayna tarmsal alanlar ve bunlar
iflleyen kk kyller olmufltur. Temel olarak
Bizans ekonomisini erken dnem, orta dnem
ve ge dnem Bizans ekonomisi olarak dnemlendirebiliriz. 4. ve 7. yzyllar arasndaki erken
dnemde zellikle 5. yzyln ikinci yarsnda artan nfusa bal olarak tarmsal ekonomide de
deiflim yaflanmfltr. 6. yzylda ustinianosun
yeni toprak kazanlaryla ticaret geliflmifltir. Bunun sonucunda askeri ihtiyalarn harcamalar,
saray giderleri, baflkent ve dier flehirlerin beslenmesi, lks eflya retimi ve devasa byklkte
inflaat faaliyetleri gzlenmifltir. 7. yzyldan 12.
yzyln sonuna kadar geen zaman diliminde
orta dnem Bizans ekonomisinde deiflik aflamalar grlr. 7. yzylda Ortadoudaki Bizans
topraklarnn Araplar tarafndan fethedilmesi,
Balkan topraklarnn istila edilmesi, nfusun dflmesine ve vergi tabannn azalmasna neden olmufltur. 9. yzyldan sonra Bizans ekonomisi toplanmaya bafllamfl, kentte oturanlarn says artmfl, verginin kayna olan iftileri korumaya
ynelik nlemler alnmfltr. 11. ve 12. yzylda
tarm alanndaki teknik geliflmeler retimi arttrmfl ticareti gelifltirmifltir. 1204 ylnda bafllayan
ve 1453te stanbulun fethiyle tamamlanan ge
dnem Bizans ekonomisinde temel deiflim 13.
yzyl boyunca stanbulun merkezi roln kaybetmesidir. Ancak 1261den sonra stanbulun Latinlerin elinden alnmasyla baflkent tekrar eski
nemini kazanmaya alflmfltr. Ancak batda Venedik ve Ceneviz, douda da Osmanl ilerleyifli
karflsnda Bizans ekonomisi klmfl ve eski
byklne bir daha ulaflamamfltr.
N
A M A
N
A M A
Bizans Devletinin Anadolu ve Anadolu dflnda

retimi ve ticareti yaplan rnlerini tanmlayabileceksiniz.
stanbul ve imparatorluun dier eyaletlerinde ticareti yaplan mallarn says olduka fazladr. En
nemlileri arasnda; zeytinya, flarap, tuzlu balk, et, sebze, tuz, kereste, balmumu, seramik, ahflap ve keten saylabilir. Bunlara parfmler ve baharatlar gibi lks maddeler de eklenebilir. zellikle 12. yzyln sonlarna kadar uluslararas ticaretin merkezi olarak sadece stanbul deil, Selanik ve Trabzon gibi flehirler de bulunmaktadr.
Bizans topraklarnda tahl Teselya, Trakya, Makedonya, Bitinyada yetifltiriliyordu. Zeytin aalar ise Gney talya, Mora Yarmadas, Bitinya,
Lydia ve adalar gibi imparatorluun sahil ksmlarnda yetifltiriliyordu. Balkanlar ve Anadolunun
ufak bir blm ise hayvan yetifltirmekle uraflyordu mparatorluun dier tm blgelerinde de
buday, arpa gibi tahllar, baz ya eflitleri, flarap, kuru baklagiller ve havyaclk gibi retimleri yaplmaktayd. Bunlarn yannda ikincil retim
olarak deerlendirilen maden, seramik, tekstil ve
lks objelerin de retimi yaplmaktadr. Krsal
hayatn temel ara-gereleri genellikle kylerde
retilmifltir.
Bizans Devletinde ticaret yapan tacirlerin ve esnaflarn bal olduklar loncalar ve devletin vergi gelirlerini aklayabileceksiniz.
Noterler, gmfller, banker ya da sarraflar, ipek
ticareti ve ipek retimiyle ilgili befl ayr lonca,
keten tccarlar, parfmcler, mum imalatlar,
sabuncular, bakkal ve manavlar, saralar, kasaplar, domuz satclar, balk satclar, ekmek frnclar, meyhaneci ve perakende flarap tccarlar,
eparhosa baz denetim grevlerinde yardmc
memurlarn loncas, sr pazarlarnn mfettiflleri, aralarnda marangoz, mermer ustas, ilingir,
duvarc, boyac ve benzerlerin bulunduu eflitli
ustalarn loncalar vard.
Bizans Devletinin gelirini oluflturan vergiler dolayl ve dolaysz vergi olmak zere ikiye ayrlr.
Dolayl vergiler: ithalat ve ihracattan alnan %10
oranndaki gmrk vergisi, pazar ve liman vergileri, retim, satfl ve tketim vergileri, devlet izin-
leri iin gerekli vergiler ve kayt cretleri olarak

sralanabilir. Dolaysz vergiler ise drt bafllk altnda ele alnr: Arazi vergisi, otlaklardan ve koflum hayvanlar dflnda kalan hayvanlardan alnan vergi, bafl vergisi ve kentlerde ticaret izni almak iin denen vergi. Bizans Devleti ayrca
ana kaynaktan daha gelir salamaktayd. Bu gelirler: Artizanal mlkiyet, tarmsal mlkiyet ve flehirlerdeki mlkiyetti.
N
A M A
Bizans Devletinin para sistemini rnekleriyle tanmlayabileceksiniz

Bizans para sisteminde I. Anastasiosun sikke reformu temel alnmaktadr. Bizans sikkeleri esas
olarak metalden baslmfltr: altn, gmfl ve
bakr. Bizans altn sikke birimi yaklaflk 4.40 gr.
arlndaki solidustur. II. Nikiforosa kadar
solidusun arlnda, kalitesinde ve byklnde herhangi bir deifliklik olmamfltr. Ancak
II. Nikiforos solidustan daha hafif tetarteron
(nomisma) olarak adlandrlan sikkeyi tedavle
sokmufltur. Nomismann ayar ve kalitesi IV. Mihail ile birlikte bozulmaya bafllamfltr. 1071deki
Malazgirt yenilgisinden sonra ve I. Aleksios
(1081-1118) dneminde nomismann iindeki altn miktar neredeyse %75 orannda azalmfltr.
Bu yzden 1092 ylnda I. Aleksios para reformu
yapmak zorunda kalmfltr. Yeni dzenlemede
Nomismann yerine iperpiron adyla yeni bir
altn sikke tedavle sokulmufltur. Ancak bu kez
altnn ayar 24 karat yerine 20 1/2 karata dflmfltr. Latinlerin stanbulu istilas srasnda srgndeki znik imparatorluunda, III. oannis dneminde, iperpironun iindeki altn ayar 16-18
karata dflrlmfltr. perpiron, stanbul yeniden ele geirildikten sonra VIII. Mihail dneminde 15 karata, II. Andronikos dneminde de 12
karata dflmfltr. Altn iperpiron son kez 11 karat olarak V. oannis dneminde baslmfl ve bylece Bizans altn sikkeleri 1350lerde sona ermifltir. Bizans altn sikkeleri stanbul, Selanik, Kartaca (daha sonra Kagliariye taflnmfltr), Kartagena, Ravenna, Roma, Katania, Napoli ve Syrakusada baslmfltr.
225
Bizans gmfl sikkeleri, altn ve bakr sikkelere

gre daha az baslmfltr. 6. yzylda seyrek olarak ticari ama ve tren sikkeleri olarak gmfl
karflmza kar. I. ustinianos dneminde solidusun 1/24 deerinde siliqua ve; solidusun
1/12 deerinde miliarision tedavldeydi. mparator Heraklios ise 615 ylnda gmfl sikkeyi
yeniden canlandrmfltr. Heraklios dneminde
baslan gmfl sikkeler eksagrama olarak bilinmektedir ve 8. yzyln bafllarnda tedavlden
kaldrlmfltr. 720 ylnda III. Leon ve olu V.
Konstantinos tedavle yeni ve srekli Miliarisionu sokmufltur.
Anastasiosun 498 ylnda gereklefltirmifl olduu
para reformu ile tedavle karlan bakr sikkelerde en byk birim follis idi. savria ve Amorion Hanedan follislerin ounun n yzlerinde
yaz bulunmamaktadr. Makedon Hanedanlnn (M.S.867-1056) sekizinci ferdi olan mparator I. oannis Cimiskis dneminde ise Anonim Follisler baslmaya bafllamfltr. 1092de I.
Aleksios, Anonim follisleri ortadan kaldrarak
yerine kk ve ukur olmayan yayvan sikke tedavle sokmufltur. Altn tetarteray hatrlatan bu
sikkeler bakr tetarteron ya da bakr tetarteron
ad ile anlr. 13. yzyln sonlarna doru dier
bakr sikkeler gibi tetarteronda ortadan kalkmfltr. II. Andronikos ve III. Andronikos dnemlerinde Assaria ad ile bilinen hafif bakr sikke
tedavle girmifltir. 1367 ylnda imparator V. oannisin dneminde de tornese follaro tedavle baslmfltr.
226
Bizans Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Bizans mparatorluunda ticari faaliyetlerden doan
gmrk vergilerini toplayan memurlarn ad afladakilerden hangisidir?
a. Komerkiaros
b. Eparhos
c. Sbvansiyon
d. Tema
e. Nomisma
2. Bizans mparatorluunun en nemli vergi kayna
afladakilerden hangisidir?
a. Ticaret
b. Tarmsal Alanlar
c. Hayvanclk
d. Zanaat
e. Deniz Ticareti
3. Afladakilerden hangisi Bizans sosyal yaflam ve
ekonomik sisteminin 6. yzyln ikinci yarsnda ciddi
bir gerileme yaflamasnn nedenleri arasnda yer almaz?
a. Veba salgn
b. Suiei salgn
c. Depremler
d. Uzun sren savafllar
e. Seri retimin artmas
4. 1092 ylnda mparator I. Aleksios Komninosun sikke
reformu yapmasnn nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Sbvansiyonlara engel olmak iin
b. Ekonomik tedbir iin
c. Nomismann ayar ve kalitesi bozulduu iin
d. retimi arttrmak iin
e. Kiflisel harcamalar iin
5. Bizans mparatorluunun merkezindeki alan dflnda vergi tabannn izini kaybettii dnem afladakilerden hangisidir?
a. 6. yzyl
b. 11. yzyl
c. 4. ve 5. yzyllar
d. 7. yzyl
e. 10. yzyl
6. Afladakilerden hangisi 9. ve 10. yzyllarda ticareti canlandran unsurlardan biri deildir?

a. fiehirlerin geliflmesi
b. mparatorluun sikke datm
c. Nfus arflt
d. retimdeki artfl
e. Kentlerde oturanlarn saysnn artmas
7. Afladakilerden hangisi 11. ve 12. yzyllarda retimin artmasnda rol oynayan teknik yeniliklerden biri
deildir?
a. Antik alardan beri bilinen bahar buday yerine 11. ve 12. yzylda tarmda, yulaf ve avdar
gibi yeni ekinlerin gelifltirilmesi
b. 10. yzyldan beri var olan su deirmenlerinin
etkin kullanm
c. Daha nce ifllenmemifl alanlarn genifllemesi
d. Genel olarak hem iftilerin hem de toprak sahiplerinin toprak geliflimine katlmas
e. Demir sabann keflfi
8. 13. yzyln sonlarna doru Bizansn ticaretinde
baskn olan flehirler afladakilerden hangileridir?
a. Priene ve Katania
b. Afrodisias ve Efes
c. Venedik ve Cenova
d. Girit ve Teselya
e. Selanik ve Korintos
9. mparatorluun en nemli ticari metalar afladakilerden hangisidir?
a. Tahl ve ipek
b. Fildifli ve keten
c. Balmumu ve tuz
d. Seramik ve cam
e. Maden ve mine
10. Afladakilerden hangisi dolayl vergi deildir?
a. thalat ve ihracattan alnan %10 oranndaki gmrk vergisi
b. Arazi vergisi
c. Pazar ve liman vergileri
d. retim, satfl ve tketim vergileri
e. Devlet izinleri iin gerekli vergiler ve kayt
cretleri
227
1. a
Sra Sizde 1
Bizans Devleti toplad vergileri ordu yetkililerinin maafllar olarak datyordu. Ayrca kamu iflleri, binalar veya sanat eserleri olarak tekrar devreye sokuyordu.
2. b
3. e
4. c
5. d
6. b
7. e
8. c
9. a
10. b
Yantnz yanlfl ise, Girifl blmn yeniden

gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Girifl blmn ve Orta
Dnem Bizans Ekonomisi blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, 6. Yzyl Bizans Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Para Sistemi blmn
Yantnz yanlfl ise, 7 - 9. Yzyl Bizans Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, 9. ve 10. Yzyl Bizans Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, 11. ve 12. Yzyl Bizans
Ekonomisi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Ge Dnem Bizans Ekonomisi blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Ticaret konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Vergiler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
6. yzyln ikinci yarsnda veba ve vebann nfus zerindeki etkileri,
Slav, Avar, Pers ve Arap saldrlarna karfl koyma imknn azaltan askeri kriz sonras, imparatorluun baz
zengin alanlar kaybedilmifl olmas,
7. yzyldaki Mslman fetihlerinin kargaflal dneminde, arazi kayplar ve dflman saldrlarnn ok sayda
mlteci yaratmas,
nsanlarn daha gvenli blgelere kamas ile devletin
vergi tabannn izini kaybetmesi, retimin azalmas,
Sra Sizde 3
11. yzylda ekonomiyi olumsuz olarak etkileyen en
nemli faktr X. Konstantinos Dukasn maliye idaresine, memuriyetleri para ile satmak yntemini getirmifl
olmasdr. Hkim tabaka olmalar sfatyla da talepleri
artan memurlar devletin masraflarn bytmfltr. Parann deerinin dflrlmesi ve kaynaklarn ordu yerine stanbul iin kullanlmas gibi uygulamalar kapsayan mali politikalarda nemli faktrler arasndadr.
Sra Sizde 4
Bat Avrupa kkenli seri retim ile imal edilen rnlerin daha dflk maliyetleri nedeniyle Bizans imalat giriflimleri klmfltr. Bu durum beraberinde Bizans zanaat retiminde dflfle neden olmufltur.
Sra Sizde 5
malat ve zanaat ifli olarak deerlendirilen maden,
seramik, tekstil ve lks objeler (cam, fildifli, ipek, altn
ve gmfl eserler) ikincil retim olarak tanmlanmaktadr.
Sra Sizde 6
Anadoluda nemli maden yataklar arasnda spir ve
Artvinde altn, Bayburt, Gmflhane, Torul ve Ulukfllada gmfl, Kastamonu, Samsun, Murgul, Toros dalar ve Sinop civarlarnda bakr madenleri saylabilir.
228
Bizans Tarihi
Acara, M. (2005). Ankara Anadolu Medeniyetleri
Mzesindeki Bizans Maden Eserleri: Arlklar ve
Halar, 22. Arafltrma Sonular Toplants, C.2, s.
51-58, Ankara.
Angold, M. (1997). A Political History the Byzantine
Empire 1025-1204, London and New York:
Longman.
Baskc M. M. (2009). Bizans Dneminde Anadolu
ktisadi ve Sosyal Yap (900-1261), Ankara, Phoenix.
Cutler, S. (2001). Gifts and Gift Exchange as Aspects of
the Byzantine, Arab, and Related Economies,
Dumbarton Papers 55.
Day, G. W. (1977). Manuel and Genoese: A Reappraisal
of Byzantine Commercial Policy in the Late Twelfth
Century, The Journal of Economic History, 37, s.
289-301.
Demirel Gkalp, Z. (2009). Battalgazi Definesi: VI.
Mikhael Dukasn Histamenonlar, Hacettepe
niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi 26, s.81-96.
Demirel Gkalp, Z. (2009). Yalva Mzesi Bizans
Sikkeleri, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl.
Demirkent,
I.
(1992).
Mikhael
Psellosun
Khronographias, Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basmevi.
Demirkent, I. (2005). 12. Yzyla Kadar Bizansda
Loncalar, Bizans Tarihi Yazlar, s. 159-173.
Grierson, P. (1954). The Debasement of the Bezant in
the Eleventh Century Byzantinische Zeitschrift, 47,
s. 379-94.
Grierson, P. (1961). Notes on the Fineness of the
Byzantine Solidu, Byzantinische Zeitschrift, 54, 9197.
Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington,
D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and
Collection.
Harris, J. (2003). Byzantium and the Crusades,
Hambledon, London.
Hendy, M. F. (1970). Byzantium, 1081-1204: An
Economic Reappraisal, Transactions of the Royal
Historical Society, 20, s. 31-52.
Hendy, M. F. (1985). Studies in the Byzantine Monetary
Economy c.300-1450, Cambridge, Cambridge
University Press.
Hendy, M. F. (1999). Alexius I to Alexius V, Catalogue
of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks
Collection and in the Whittemore Collection, V. 5/1
(Edt. A. R. Bellinger ve P. Grierson), Washington,
D. C.
Herrin, J. (2010). Bizans Bir Ortaa mparatorluunun fiaflrtc Yaflam, stanbul, letiflim.
Jakoby, D. (2006). The Economy of Late Byzantium Some Considerations, Proceedings of the 21st
International Congress of Byzantine Studies (Edt. E.
Jeffreys ve F. K. Haarer), Ashgate Publishing.
Krolu, G. (2004). Anadolu Uygarlklarnda Tak,
stanbul, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar.
Laiou, (2002). The Byzantine Economy: An Overview,
The Economic History of Byzantium: From the
Seventh through the Fifteenth Century 3 (Edt.
Angeliki E. Laiou), Washington, D.C., Dumbarton
Oaks Research Library and Collection, s. 1145-1164.
Laiou, (2002a). Exchange and Trade, Seventh-Twelfth
Centuries, The Economic History of Byzantium:
From the Seventh through the Fifteenth Century 2
(Edt. Angeliki E. Laiou), Washington, D.C.,
Dumbarton Oaks Research Library and Collection,
s. 697-770.
Laiou, A. E. (2002b). Writing the Economic History of
Byzantium, The Economic History of Byzantium:
s. 3-8.
Laiou A. E. ve C. Morrisson (2007). The Byzatine
Economy, Cambridge, Cambridge University Pres.
Lefort, J. (2002). The Rural Economy, Seventh-Twelfth
Centuries, The Economic History of Byzantium:
s. 231-310.
Lopez, R. S. (1951). The Dolar of the Middle Ages,
The Journal of Economic History, Vol.1, No.3, s. 209234.
Magdalino, P. (2002). Medieval Constantinople: Built
Environment and Urban Development, The
Economic History of Byzantium: From the Seventh
through the Fifteenth Century 2 (Edt. Angeliki E.
Laiou), Washington, D.C., Dumbarton Oaks
Research Library and Collection, s. 529-537.
Mango, C. (2008). Bizans Yeni Roma mparatorluu
(G. . Gven, ev.), stanbul, Yap Kredi Yaynlar.
Morrisson, C. (2002). Byzantine Money: Its Production
and Circulation, The Economic History of
Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth
Century 2 (Edt. Angeliki E. Laiou), Washington,
D.C., Dumbarton Oaks Research Library and

Collection, s.909-966.
Morrisson, C. ve J. P. Sodini (2002) The Sixth-Century
Economy, The Economic History of Byzantium:
s. 171-220.
Necipolu, N. (1994). Loncalar, Dnden Bugne
stanbul Ansiklopedisi, C.5, s.224-226.
Norwich, J. J. (1995). Byzantium: The Decline and Fall,
Londra, Penguin.
Norwich, J. J. (1999). A Short History of Byzantium,
New York, Vintage Boks.
Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi (ev. F.
Iflltan), Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi.
Rautman, M. (2006). Daily Life in the Byzantine Empire,
London, Greenwood Press.
Sarris, P. (2006). Economy and Society in the Age of
Justinian, Cambridge, Cambridge University Pres.
Selvi, C. (2005). Bizans mparatorluu Ekonomi Tarihi
inde Lks Obje Endstrisinin Yeri, Yaymlanmamfl Yksek Lisans Tezi, Anadolu niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Eskiflehir (Danflman: Prof. Dr. B.
Yelda Olcay Ukan).
Tek, A. T ve Demirel Gkalp, Z. (2010). 12. Yzyl
Bizans Dnyasnda Para, 1. Uluslararas Sevgi
Gnl Bizans Arafltrmalar Sempozyumu Bildiriler,
stanbul, s.178-186.
Tekin, O. (1998). Eski ada Para-Antik Numismatie
Girifl, stanbul, Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar.
Tekin, O. (1999). Yap Kredi Koleksiyonu Bizans
Sikkeleri, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Treadgold, W. (1997). A History of the Byzantine State
and Society, California, Stanford University Pres.
Vryonis, S. J. (1962). The Question of the Byzantine
Mines, Speculum, 37, s. 3-17.
229
10
BZANS TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Bizans Sanatn ierik ve kavramsal olarak tanmlayabilecek;
Bizans Mimarisinin zelliklerini dnemlerine gre tartflabilecek;
Bizans Antsal Resim Sanatn dnemlere ayrarak aklayabilecek;
Bizans El Sanat rneklerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bizans Sanat
Antsal Resim Sanat
Bizans El Sanatlar
Bizans Mimarisi
Bizans Kentleri
Manastr
Kilise
Martirium
Hipoje
Katakomp
Vaftizahane
fiapel
Duvar Resmi
Fresko
Mozaik
Seramik
Cam
Fildifli
Maden
Sikke
indekiler
Bizans Tarihi
Bizans Sanat
BZANS SANATI
Bizans Sanat
BZANS SANATI
Bizans mparatorluu kurulduu kabul edilen 330 ylndan stanbulun Osmanl
Devleti tarafndan fethedildii 1453 senesine kadar hkm srmfltr. Sz konusu tarihsel sre ierisinde imparatorluk snrlar dhilinde retilen sanat, mimarlk, edebiyat rnleri ve deiflen inan sistemine bal olarak yeniden flekillenen
sosyo-klrel yap ile iliflkili tm unsurlar Bizans Kenti, Bizans Sanat, Bizans
Mimarisi ve Bizans Edebiyat gibi Bizans st kimlii altnda tanmlanarak incelenmektedir.
Bizans Sanat ve Mimarl bafllca dnem ierisinde ele alnarak deerlendirilir. Buna gre stanbulun 330 ylnda baflkent olarak belirlenmesinden Ge
Antik an sonu olarak kabul edilen ustinianos dneminin de ierisinde olduu 650 ylna kadar olan sre Erken Bizans Dnemi olarak adlandrlr. 650 ylndan 850 ylna kadar olan tarihsel aralk, Arap aknlar ve konoklazma (konakrclk) srecinin yafland ve Geifl Dnemi ya da Karanlk dnem olarak ta adlandrlan bir ara dnemdir. 842 ylnda konoklast akmn sona ermesinden stanbulun Latinler tarafndan iflgal edildii 1204 ylna kadar olan sre Orta Bizans Dnemi ve 1261 ylnda Latin istilasnn sona ermesi ve stanbulun yeniden
alnmas ile bafllayan ve 1453 ylnda stanbulun Osmanl Devleti tarafndan fethedilmesi ile son bulan tarihsel sre Ge Bizans Dnemi olarak tanmlanr. Ayrca 1204 ile 1261 yllar arasnda stanbulun Latinler tarafndan iflgal edildii Orta Bizans dnemi ile Ge Bizans dnemi arasndaki sre ikinci bir ara dnem olarak tanmlanabilir.
Sanat oluflturan biim ve ierik, toplumun yaps ile dorudan iliflkilidir. Sanat
eserinin amac, konusu, malzeme ve teknii tarihsel ve corafi olarak iinde retildii uygarln ve dolays ile toplumun ekonomik, sosyo-kltrel yaps ve sahip
olunan teknik dzeye bal olarak flekillenir. Yaptn biimi btn bu koflullarn bileflkesi dorultusunda meydana gelir (Kuban 2005, 15). Bizans sanat mparatorluun hkim olduu genifl corafi alandaki yerleflimlerinde retilen eserlerin btnn tanmlayan kapsaml bir olgudur. Bizans Sanat ncelikle dini ve sosyo-kltrel yap, sonrasnda siyasal ve ekonomik koflullarn belirleyiciliinde dnflm,
deiflim ve oluflum evreleri yanstr. Bu dnemler ierisinde Bizans sanat eserleri
farkl konu, teknik ve sluplarda fresko, mozaik duvar resimleri, el yazmalar,
maden, fildifli, seramik, cam, tekstil ve sikke gibi eserlerde yansmalarn bulur.
konaklast/konaklazma
(konakrclk): Yunancadaki
eikon (ikona ya da imge) ve
klao (krmak ya da ykmak)
szcklerinden gelir ve
szck anlamyla imgelerin
kastl olarak yok edilmesi
anlamndadr. Bizans
Sanatnda 726 ila 842 yllar
arasnda hkim olan tasvir
krc sre ikonoklast akm
olarak tanmlanr
Fresko: Yafl sva zerine

suda zlmfl boya
pigmentleri kullanlarak
yaplan duvar resmi
Mozaik: tafl, mermer, piflmifl
toprak, cam ve deerli
tafllarn kk geometrik
paracklar halinde har
zerine dizilerek yaplan
dekorasyondur
232
Bizans Tarihi
Sanat Eserlerinin retim ve Uygulama Alan Olarak

Bizans Kentleri
Kastron: Savunma amac ile

oluflturulan kaleye verilen
isimdir. 7. yzyldan sonra
Kasaba ya da kent
anlamnda da kullanlmfltr
Tema: 7. yzyln
ortalarndan itibaren
askerlerin yerlefltirildii ve
devflirildii bir blge, bir
idari birim
Pagan: Eski Yunan ve
Romada oktanrl ina
sistemine verilen ad
Martirum: sann yaflam ile
iliflkili bir olayn getii bir
yerde ya da bir din flehidinin
(Martyr) mezar zerine infla
edilen genellikle merkezi
plan zellii taflyan Erken
Hristiyan yaps
Manastr: Dnya ile iliflkisini
kesmifl Hristiyan din adamlarnn yaflamas iin genellikle krsal alanda yaplmfl
yap ya da yap topluluudur.
Bizans Sanat ve Mimarl imparatorluun tm corafyasna dalmfl olan kentlerde gereklefltirilmifltir. Bizans dneminde yerleflimler; baflkent stanbul ve Efes gibi metropol niteliinde byk kentler, kk lekli kentler, savunma amal kastronlar ve kylerden oluflan ynetsel birimlerden oluflur. Kentsel nitelikteki bir Bizans yerleflimini, ky ya da kale nitelikli dier yerleflimlerden ayrt eden zellii,
kentlerin ok ifllevsel yapsdr. Bir yerleflimin ok ifllevli bir yapya sahip olmas
komflu ya da uzak blgelerden de ilgi eken bir ticaret merkezi olmas ve bulunduu blgenin idari, dini, askeri ve ekonomik merkezi konumunda bulunmas ile
mmkndr. Ayn zamanda kentlerde bir kyde olduundan daha farkl sosyal snflarn bulunmas, bu ok ifllevsel yapy oluflturan zellikler arasndadr (Brandes
1999: 26).
Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesi ve Romann ikiye ayrlmas sonrasnda Bizans kentlerini yeni kurulmufl ya da tmden deiflmifl yerleflimler olarak
dflnmemek gerekir. zellikle Erken Bizans dneminde kentler byk lde
kkleri Antik dneme uzanan yerleflimlerdir. Bu dnemde Bizans imparatorlar tarafndan kurulmufl kentlerin says olduka azdr; stelik bunlarn hibiri ok nemli bir merkeze dnflecek kadar geliflmemifltir (Mango 2008, 69). 6. yzylda kurulan Srbistanda Nifl yaknlarndaki Jusitiniana Prima ve Suriyedeki Zenobia kentleri antik gemifli olmayan yerleflimlerdir.
7-8. yzyllarda Bizans mparatorluu ierisinde sadece drt ya da befl yerleflim
kent ad ile tanmlanabilecek niteliktedir. Bu kentler baflkent stanbul, Selanik,
Efes, znik ve Trabzondur. Sz konusu kentlerin tmnn deniz kenarnda veya
yaknnda olmas kesinlikle bir rastlant deildir. fiehirlerin baflkent stanbul ile
balantlar, kentsel oluflumlarla ilgili belirli standartlar kazanmalar ve devam ettirmelerinde kuflkusuz etkili olmufltur (Brandes 1999: 26).
7. yzyl sonrasnda Anadoluda daha ok savunmaya ynelik ve kale kent niteliinde yerleflimlerin bulunduu bilinmektedir (Haldon 1999: 1-23). Kastron olarak adlandrlan ve 7. 8. yzyllarda oluflmaya bafllayan kale kentlerin, daha sonraki dnemlerde kullanlmaya devam edildii, birok yeni kale kentin oluflturulduu; mevcut yerleflimlerin de savunmaya ynelik olarak surlarla evrelendii grlmektedir. Arafltrmaclar tarafndan kale kent olarak adlandrlan Kastron, Antik
Dnem polisi ile karfllafltrlmfl ve Orta Bizans dneminin askeri flehirleri olarak
tanmlanmfltr (Ivson 2000: 2-3; Haldon 1999: 10-16). Bu kentlerden en nemlilerinden biri, Bizansn Anadoludaki nemli askeri kentlerinden biri olan ve Opsikion Temasnn merkezi durumundaki Amorium kentidir. Amorium ile birlikte Anadoluda bulunan birok Bizans yerleflimi Arap ve Pers saldrlarnda zarar grmfl,
11 ve 12. yzyllarda Seluklu hkimiyetine girmifltir. 13. ve 14. yzyllarda ise
Trkmen Beylikleri tarafndan Bizans mparatorluunun stanbul ve Bitinyada
bulunan kentleri dflnda bulunan tm yerleflimleri ele geirilmifltir (Nicol 1999:136,
153, 155).
Bizans Mimarisi
Hristiyanln kabul ile birlikte Ge Roma dnyasnda din, kltr ve ynetim
alanlarnda derin bir deiflim sreci bafllamfltr. Bu deiflim ncelikle kentlerin hristiyanlaflmas ile gerekleflmifltir. Hristiyanlk yeni idealler ile birlikte yeni toplumsal ve ahlaki deerleri beraberinde getirmifltir (Sarandi 2008, 317). Bu deifli-
10. nite - Bizans Sanat
233
min kentin fiziksel yapsndaki yansmas ncelikli olarak dini yaplarda karflmza
kar. Erken Bizans dneminde Hristiyanla bal olarak geliflen dini mimarinin
yan sra kamusal ve toplumsal yapnn gerei olarak ihtiya duyulan mimari dzenlenemeler-uygulamalar gereklefltirilmifltir. Fakat burada nemle vurgulanmas
gereken nokta, her ne kadar Hristiyanlk ile birlikte sosyo-kltrel yapda bir takm deiflimler olsa da birey ve dolays ile toplum Romaldr. Yzylardr devam
eden gelenek ve kltrn birden deiflmesi mmkn deildir. Bu nedenle dini mimaride grlen deiflim ve yeniden oluflum sreleri dier yap trlerinde nispeten daha yavafl gerekleflmifltir. ncelikle Romann pagan tapnaklar terkedilmifl,
birou yklmfl, tafllar yeni yaplarn inflaasnda kullanlmfltr. Ayrca baz tapnaklar kiliseye dnflrlerek yeniden kullanlmfltr. 6. yzyla gelindiinde kentsel mekan artk derinden hristiyanlaflmfltr. Kentlerde kilise, martirum ve manastrlar baflta olmak zere Hristiyanla bal olarak geliflen dini yap tipleri infla edilmifltir. (Sarandi 2008, 318). Ayrca piskopos ve manastrlar tarafndan fakir
ve hastalar iin dflknler yurdu, aflevi ve hastaneler yaplmfltr. Sz konusu dini
yaplanmaya bal olarak flekillenen mimarinin dflnda, kamusal ve sosyal ifllevli
yaplar Bizans mimarisinin btnnn tanmlanmasnda nemlidir.
Bazilika: i, iki sra stunla,

ortadaki daha genifl ve
yksek olmak zere
sahna blnmfl,
dikdrtgen planl yap
biimidir. Roma dneminde
mahkeme salonu olarak
kullanlan bazilikalar, Erken
Hristiyan ve Ortaa
mimarisinde yaygn
uygulanan bazilikal planl
kiliselere rnek olmufllardr
Erken Bizans Dnemi Dini Yaplar

Erken Bizans dneminde her ne kadar inan sistemi, sosyo - kltrel yap ve siyasal deiflmeler hzla gerekleflse de sz konusu deiflimlerin mimari ve sanata yansmas ve zgn bir kimlie ulaflmas zaman almfltr. Bizansn erken dnemlerinde imparatorluk dnemi Roma mimarisinin ayr ayr formlar bir araya getirilerek
yeni bir anlayflta kullanlmfltr (Koch 2007). ok tanrl inan sisteminden tek tanrl Hristiyanla geifl sonrasnda mimarideki en belirgin deiflim, doal olarak dini yaplarda gerekleflmifltir. Yeni ibadet yaplar olan kiliseler antik dnemin dini yaps-simgesi olan tapnaklardan deil zetle toplant yaps olarak tanmlanan bazilikalardan esinlenerek infla edilmifltir (Kuban 2005). Drdnc yzyldan
altnc yzyln sonuna kadar bazilika, tm Bizans corafyasnda cemaat, piskoposluk hatta manastr kiliselerinin ana plan flemasn oluflturmufltur (Mango 2006, 50).
Ayn zamanda bazilika erken hristiyanlk ve Bizans dnemlerinde kilise anlamnda kullanlmfltr. Bu yeni yap tipi Hristiyan ayinlerinin gerekleflmesi iin gerekli bir takm mekansal dzenlemelere bal olarak flekillenmifltir. Ana flemas itibari ile Bazilika iki stun dizisiyle blme (orta nef ve yan nefler) ayrlmfl byk bir salon (naos), bu salonun dou ucunda yarm daire formlu bir byk knt (apsis) ve naosun batsnda, girifl tarafnda avludan (atrium) oluflan bir dzenlemeye sahiptir. Atriumdan kiliseye giriflte naosa alan bir hol (narteks) yer
alr. Apsisin iki yannda dini ayinlerde kullanlan pastoforium odalar bulunur.
Ayrca kiliselerde bema, ambon, solea, templon, altar, kiborum, sintranon,
katedra ve kripta ad verilen litrijik ifllevli kurulufllar ve meknlara sahiptir.
Nef: Kiliselerde stun ya da

paye gibi destek dizileriyle
ayrlmfl blmlere denir.
Yapnn byklne gre
farkllaflan nef saylar 1, 3,
5 hatta 7 olabilmektedir.
Neflerden ortadaki yani
apsis ekseninde bulunan
orta nef, her iki yandakiler
ise yan neftir
Naos: Kiliselerde halkn
ibadet ettii, orta ve yan
neflerden meydana gelen
mekndr
Apsis: kilisenin dousunda
bulunan ve ibadetin ynn
gsteren blmdr.
Genellikle iten ve dfltan
yarm yuvarlak ya da iten
yarm yuvarlak dfltan ok
cepheli ya da hem iten hem
dfltan ok cepheli
olabilmektedir
Atrium: Kiliselerin batsnda
bulunan avluya denir
Narteks: Kilisenin batsnda
yer alan ve naosa alan
girifl mekndr
Pastoforium Odas: Apsisin
kuzey ve gneyindeki kapal
meknlara denir. Bu
meknlar kiliselerde
yaplacak dini trene hazrlk
yeri ve ayn zamanda din
grevlilerinin eflyalarn
koyduklar yerlerdir. Apsisin
kuzeyindeki odaya protesis
ve gneyindeki odaya ise
diokonikon denir
Bema: Sadece din
adamlarnn girebildii,
naostan levhalar aracl
ayrlmfl, naos seviyesinden
biraz daha yksek dflemesi
olan altar odas
Ambon: Kilisede ncil
okumak iin kullanlan
birka basamakla
ykseltilmifl zel krs
Solea: Kiliselerde bemay
ambona balayan zeminden
ykseltilmifl yol
234
Bizans Tarihi
Resim 10.1
Bazilikal Planl
Kilise rnei
Templon: kiliselerde kutsal

mekn olan bema ile halka
ak ibadet mekn olan
naosu ayran blme denir.
Altar: Hristiyanlk ncesi
eflitli dinlerde hayvanlarn
zerinde kurban edildii tafl
masa. Kiliselerde ise
zerinde sann bedenini
simgeleyen ekmein ve yine
sann kann simgeleyen
flarabn bulunduu,
genellikle tafltan ya da
madenden yaplmfl drt ya
da daha ok destekle
taflnan bir st tabladan
oluflan masa.
Resim 10.2
Ayasofya Genel
Grnm
Kaynak: R.
Cormack,M.
Vassilaki,
Byzantium (3301543), London,
2009, s. 37
Erken Dnem Bizans Bazilikalar rt

sistemi ve mimari zelliklerine gre Ahflap rtl (Hellenistik) Bazilika, Tonoz rtl Bazilika, Kubbeli Bazilika
ve Transeptli Bazilika olmak zere
drt tip altnda incelenir.
Tarihlenenebilen ilk bazilika, Konstantinosun Roma piskoposu iin 313 ylnda Romada yaptrd Salvator Kilisesi
(S. Giovanni in Laterano)dir (Koch 2007,
41). Yap transeptli plan tipi ile orta bizans dneminde yaygn uygulanan plan
tipi olan ha planl kiliselerin kkenini
temsil eder. I. Konstantinos tarafndan
328-335 yllarnda infla ettirilen Kuds
Kutsal Mezar Kilisesi ve stanbul Studios
Manastr Kilisesi (mrahor Cami) Helenistik Bazilikalarn nemli rnekleri arasnda tanmlanabilir. Tonoz rtl bazilikalarn en tipik rneklerinden birisi ise
Binbirkilise 1. Nolu Bazilikadr. Bu plan
tipindeki yaplar yaygn olarak Orta Anadoluda Karaman ve Karada (Binbir Kilise)
evresinde infla edilmifltir. 6. yzyln ortalarndan itibaren orta nefin kubbe ile rtlmesi bazilikalarn plann etkilemifltir. Kiliselerin kubbe ile rtlmesi, uzunlamasna geliflen bazilikal flemadan merkezi planl bir flemaya dnflm ifade eden
kubbeli bazilika plan tipini ortaya karmfltr. Kubbeli bazilika plan tipinin bilinen en erken tarihli uygulamas stanbuldaki Aziz Poliefktos Kilisesidir. Ayrca
Alahan Dou Bazilikas, Demre Aziz Nikolaos Kilisesi ve Aya rini Kilisesi kubbeli
bazilika plan tipinin nemli rnekleridir. stanbuldaki Aya Sofya Kilisesi ise kubbeli bazilika plan flemasnn mimari adan ulaflt son nokta olarak tanmlanr
(Kuban 2005, 60). Yap dnemin yaygn unsurlarnn bir bileflimi olmasna karfln,
sz konusu mimari tasarmn yakn bir ncs yoktur (Mango 2006, 93).
235
Erken Bizans dneminde yaygn olarak vaftizhane ve martirumlarda tercih

edilen bir dier plan tipi merkezi planl tiptir. Romada Pantheon Tapna ile kubbenin dairesel bir alan rt, bir merkeze gre simetrik mekn kurgusu 2. yzylda etkili bir mimari dzeye eriflildiinin gstergesidir. Roma dneminde tapnak
ve mezar yaps olarak birok uygulamas olan merkezi planl mimari dzenleme,
Bizans dneminde vaftizhane ve martiryumlara rnek olmufltur. Milanoda San Lorenzo, Kudste Anastasis Rotondas, Pamukkalede Aziz Filip Martirumu merkezi planl yaplarn nemli rnekleri arasnda gsterilir. stanbuldaki Sergios Bakhos Kilisesi ve talyada Revennadaki San Vitale Kilisesi merkezi plan tipi gelifliminin son aflamasn temsil ederler (Kuban 2005).
Kiborion: Altarn nemini

vurgulamak iin onun
zerini kaplayacak biimde
yaplmfl drt stuna atlan
kemerlere oturan kubbeyle
oluflturulmufl blm.
Sintranon: Apsis yarm
yuvarl iinde kademeli
basamaklarla oluflturulan
din grevlilerinin oturmalar
iin ayrlmfl blme denir.
Resim 10.3
Ayasofya 3d Model
Kaynak:
http://www.arkeo3d
.com/byzantium12
00/ayasofya.html
Geifl Dnemi (Karanlk Dnem) Dini Yaplar

Bizans Sanatnda 726 ylndan 842 ylna kadar olan tarihsel srete konoklast
Dnem ad verilen dini konulu resimlerin yok edilmesini ngren bir sre yaflanmfltr. Bu dnemde ikonalarn yakld, yaplardaki duvar resimleri ve mozaikler kaznd ya da kapatld, el yazmalarnn yok edildii bilinmektedir (Mango 2008, 286). konoklast dnem Bizans sanat ve mimarisine dair bilinenler olduka snrldr (Kuban 2005, 69; Osterhout 2008, 358).
Bu dnemin kilise mimarisi ustinianos dnemindeki byk geliflimin basitlefltirilmifl bir takipilii olarak yorumlanr (Osterhout 2008, 358). Bu dnemde infla
edilmifl yaplara rnek olarak Selanik Ayasofya Kilisesi, stanbul Atik Mustafa Pafla
Cami, Bursa Mudanya Zeytinba Tirilye Fatih Cami gsterilebilir.
konoklast dnemde ok fazla yap infla edilmemesine karfln kiliselerde dnemin sanatsal anlayfln yanstan uygulamalar youndur. Bu dnemde yaplarda kaznan ya da zeri kapatlan sslemelerin yerine ha motifleri, bitkisel motifler ve
hayvan figrleri resmedilmifltir (Mango 2008, 287).
Orta Dnem Bizans Dini Yaplar

konoklazmaya karfl kilisenin zaferi ile bafllayan orta Bizans dnemi, 842 ylndan
stanbulun Latinler tarafndan iflgal edildii 1204 ylna kadar devam etmifltir (Eyice 1982, 569). Bu dnem nce Makedon slalesinin (867-1057), sonrasnda Komninoslarn (1081-1185) hkm srd; tm nitelikleriyle Bizans kltrn yanstan klasik Bizans ortaadr (Kuban 2005, 70).
Katedra: Sintranonun
ortasnda ahflap, tafl ya da
fildiflinden yaplmfl ve
baflpiskoposun oturduu
byk, yksek grkemli
koltuk.
Kripta: Kiliselerin alt katnda
yer alan mezar odas.
Tonoz: Biimi alttan ibkey
olmak zere tafl ya da tula
ve harla rlmfl yarm
silindir biiminde tavan: bir
kemerin telenmesi ile
meydana gelen rt.
Kubbe: Bir kemerin, yaynn
tepe noktasndan inen dikin
evresinde dnmesiyle
meydana gelen rt.
Kubbeler kare, okgen ya da
dairesel planlar rtmekte
kullanlmfltr.
Transept: Kiliselerde orta
nefi dik kesen ve orta nefle
birlikte bir ha flekli
meydana getiren uzunca
sahn.
236
Bizans Tarihi
Vaftizhane: Vaftiz szc

Greke kkenlidir ve suya
batrma-daldrma anlam
taflr. Vaftizhaneler iinde
vaftiz treni yaplan ve
genellikle de merkezi planl
Hristiyan dinsel yaplardr.
Orta Bizans dnemi kiliselerinin karakteristik plan tipi Kapal Yunan Hadr.
Kapal Yunan Ha planl kiliseler ortada merkezi alan kaplayan, drt destek zerine oturan pandantif geiflli bir kubbe, orta meknn dik ekseninde tonoz rtl
ha kollar, apraz ekseninde ise kubbe ya da tonoz rtl kfle odalarndan oluflmaktadr. Kapal Yunan Ha planl kiliseler Kompleks-Geliflmifl Tip ve Basit
Tip olmak zere iki grup altnda deerlendirilir. Kapal Yunan Ha plan tipinde
infla edilmifl olan yaplar olduka genifl bir corafyaya yaylmfltr. Gnmze ulaflmasa da I. Vasil (867-886) tarafndan yaptrld bilinen Nea Kilisesi kapal yunan ha plan tipinin ilk rnei olarak kabul edilir. stanbulda 907 tarihinde infla
edilen Lips Manastrnn (Fenari sa Cami) Kuzey Kilisesi de kapal yunan ha
planl yaplardandr. Yine 920 ylnda stanbulda infla edilen Mireleon Kilisesi
(Bodrum Cami) i mekn koordinasyonu ve yapsal sistemin dengeli iliflkisi asndan bu plan tipinin gzel bir rneidir (Ousterhout 2008, 359; Mango 2006, 165).
Yunanistanda ilk olarak 10. yzyl sonlarnda Osios Lukas Manastr Kilisesinde
uygulamasn grdmz plan tipi Anadoluda, Gney talyada, Balkanlar ve
Rusyada kk deiflikliklerle temel fonksiyonlarn koruyarak kilise, saray, manastr ve mezar kiliseleri olarak infla edilmifltir (Ousterhout 2008, 360). Orta Bizans
dnemi kiliseleri kk lekli yaplar olarak tasarlanmasna karfln, dnemin egemen plan tipi olan kapal yunan ha planl yaplar manastr kiliseleri olarak zellikle baflkent stanbulda en ok uygulanan plan tipi olmufltur (Mercangz 2007,
22) 10. ve 12. yzyllar arasnda imparatorluk tarafndan yapm desteklenen byk manastr kompleksleri oluflturulmufltur. Manastrlarn etraf surlarla evrilmifl
ve ieride manastr hcreleri ile dier yaplar yer almaktadr. Bu manastr komplekslerinde stanbuldaki Pantakrator Kilisesinde olduu gibi imparator ve hanedan yelerinin mezarlar iin blmler ayrlmfltr (Ousterhout 2008,360).
Bu dnemde zellikle daha genifl bir i mekn istendiinde bazilika ve kubbeli bazilika planl kiliselerin inflasna devam edildii grlmektedir.
Orta Bizans dneminde uygulanmfl rnekleri bulunan bir baflka plan tipi sekiz destekli tiptir.
Ada Tipi ve Kara Tipi olmak zere yaplarn uygulama alanlarna gre iki alt
grupta deerlendirilen sekiz destekli yaplar daha ok Yunanistan ve Kbrsta infla
edilmifltir. Bu plan tipinin en tannmfl rnekleri Sakz Adasndaki Neo Moni Kilisesi (Ada Tipi) ve Osios Lukas Kilisesi (Kara Tipi)dir. stanbulda 11. yzylda infla edilen Manganal Aziz Georgios Manastr sekiz destekli plan kurgusu ile Nea
Moni ve Osios Lukas kiliselerine model oluflturduu dflnlr (Mango 2008, 295).
Rotonda: Plan kubbeli olan

daire planl yap.
ikona: Yunanca eiko
fiilinden tretilen, tasvir,
suret anlamna gelen ikona,
boya ile ahflap panel zerine
yaplan ve ibadet amac da
taflyan dini konulu
resimlerdir.
Motif: Bezeme ve Sslemede
btn oluflturan
paralardan her birine
verilen ad.
Figr: Resim ve heykel
sanatnda betimlenmifl,
doada rastlanan ya da
dflsel her tr varlk ve
nesnenin genel ad.
Kompleks-Geliflmifl Tip: Orta
Bizans dneminde kubbenin
drt serbest destek (stunpaye) zerine oturduu plan
tipi.
Basit Tip: Orta Bizans
dneminde kubbenin kfle
duvarlarna oturduu plan
tipi.
Sekiz Destekli Tip: Orta
Bizans Dneminde zelikle
Yunanistan ve Kbrsta
tercih edilen bir kilise plan
tipi. Bu plan tipinde orta
nefin zerini rten kubbe
sekiz destek zerine
oturmaktadr.
Resim 10.4
Osios Lukas Genel
Grnm ve Plan
Kaynak: R.
Cormack,M.
Vassilaki,
2009, s. 197
12. yzyl Bizans mparatorluunda askeri aristokrasi ve feodelleflmenin derinlefltii bir dnemdir. Bu dneme egemen olan iktidar Komninos Hanedanldr
ve dolays ile dnemin mimari oluflumu Komninoslar Dnemi Mimarisi olarak ta
tanmlanr (Mercangz 2007, 22). Komninoslar dneminde 1071deki Malazgirt Savafl sonrasnda gerekleflen toprak kayplar ve savunma zafiyetinden dolay Anadoludaki bafllca yap faaliyetleri kalelerdir. 12. ve 13. yzyllarda Bizans mparatorluunun dou, gney ve orta Anadoludaki topraklarnn Seluklular baflta olmak zere Trkmenlerin eline getii ve Hal ordularnn seferleri srasnda birok Bizans yerleflimi yamalanmfltr. Bu srete zellikle Anadoluda yeni yaplar
infla etmek yerine var olan yaplarn kullanldklar varsaylr (Mercangz 2007, 23).
Orta Bizans Dneminde Anadolu dflnda Srbistan ve Bulgaristanda infla edilen kiliselerde baflkent mimarisinin etkileri izlenmektedir. 1164 ylnda infla edilen
Nerezideki St. Panteleimon kilisesi befl kubbeli plan flemas ile kesinlikle baflkent
mimarisinden etkilenmifltir (Ousterhout 2008,360). Ayrca cemaatin ihtiyalarn
karfllayabilmek iin Ohriddeki Ayasofya Kilisesi gibi bir ka byk bazilika infla
edilmifltir. Rusyada ise 987 ylnda Hristiyanln kabulnn ardndan Kievdeki
Ayasofya Kilisesi gibi yaplar infla edilmifl olmasna karfln, sonraki dnemlerde
Rusyada mimarinin kuzey Avrupa mimarisinden ve dnemin Avrupadaki adafl
sanat slubu olarak Romanesk Mimariden etkilendii grlmektedir (Ousterhout 2008, 360).
Ge Dnem Bizans Dini Yaplar

Ge Bizans dnemi tarihi tek bir imparatorluun deil bir dizi kk beyliin tarihidir (Mango 2006, 210). 1204 ylnda stanbulun Latinler tarafndan iflgal edilmesi, Bizans imparatorluu ve dolays ile Bizans sanat ve mimarisi iin yeni bir srecin bafllangc olmufltur. flgalin ardndan Teodoros Laskarisin ynetiminde Nikaia (znik) mparatorluu kurulmufltur. Ayrca Karadeniz blgesinde 1461 ylna
kadar hkm srecek olan Trabzon mparatorluu; Yunanistann Arta blgesinde
1453 ylna kadar hkm sren Epir Despotluu (1261-1453) ve baflkenti Mistra
olan ve 1460 ylna kadar bamlszln koruyan Mora Despotluu bamsz ynetimler olarak karflmza kmaktadr (Haldon 2006, 193; Mango 2006, 210) . 1261
ylnda stanbulun Latinlerden geri alnmasna karfln Bizans imparatorluunun
son iki yz yl yavafl, fakat kanlmaz bir klmenin hikyesi olarak yorumlanr
(Haldon 2006, 194)
Bu dnemde stanbul ve Selanikte infla edilmifl olan bir ka nemli yap olmasna karfln, dneme zg bir mimari geliflme sz konusu deildir. Yaplar daha
ok Orta Bizans dnemi mimari geleneini srdrr niteliktedir. Birok yap da
daha nceki dnemlerde infla edilen kilise ve manastrlara eklenenerek infla edilmifltir. Ge Bizans dneminde stanbulda Dehlizli Tip ad verilen plan tipinin ortaya kar. Bu plan tipinde kare planl orta mekn bir kule gibi kilisenin ana kitlesini aflarak ykselmekte ve stn yksek kasnakl bir kubbe rtmektedir. Orta
blm taraftan saran beflik tonoz rtl dehlizler ayn zamanda plan tipine ismini veren yap birimleridir (Eyice 1988, 49). VIII. Mihail Paleologosun efli Teodora tarafndan yaptrlan Lips Manastrnn (Fenari sa Cami) gney kilisesi Dehlizli Tip olarak adlandrlan plan flemasnda infla edilmifltir. Yap dnemin mimari
geleneine uygun olarak Konstantinos Lipsin zgn kilisesinin yanna konumlandrlmfltr. Yap tipinin stanbuldaki dier uygulamalar; Aziz Andreas Manastr Kilisesi (Koca Mustafa Pafla Cami) ve Pammakaristos Manastr kuzey binas (Fethiye
Cami)dr. Ayrca bu dnemde Kapal Yunan Ha Planl, Tek Nefli ve Yonca
237
Romanesk Mimari:
Avrupada 7. Yzyl ile 13.
Yzyl arasnda geliflen
mimari sluptur. Genelde
kilise ve katedral
yaplarnda yaygn
uygulamas izlenen
Romanesk slubun temel
zellikleri yuvarlak kemerler,
beflik tonoz kullanm ve
masif duvarlardr.
238
Bizans Tarihi
Gotik Mimari: Gotik dnem

Avrupada Ortaa
sanatnda bir slp
devresidir. Avrupada
lkelere gre ortaya kfl ve
bitifl dnemleri farkl
olmakla birlikte 12. yzyl ile
14. yzyl arasnda etkin
olan bir sluptur.
Mimarlktaki en belirgin
zellii sivri formlar ve genifl
vitrayl aklklar
yaratmasna olanak
salayan strktr
sistemidir.
Planl mekn kurgusuna sahip yaplar infla edilmifltir. Pammakaristos Manatr Kilisesi (Fethiye Cami)nin gney binas Ge Bizans Dneminde Kapal Yunan Ha
Plan tipinde Konstantinopolde infla edilmifl tek yapdr. Yine bu dnemde sa Kap Mescidi ve Sinan Pafla Mescidi gibi tek nefli yaplarn yansra, Panaghiotissa
ve Panaya Kiliseleri gibi Bizans mimarisinin tm dnemlerinde yaygn uygulamas
bulunan yonca planl yaplar infla edilmifltir.
Ge dnem Bizans mimarisi farkl blgelerde kurulan bamsz yaplanmaya
bal olarak eflitli yerel uygulamalar sergiler. Sz konusu yerel uygulamalarn ortaya kmasnn sebebi her bir blgenin farkl bir politik blok ve dolays ile farkl
kltrel etki alan ierisinde bulunmasdr (Mango 2006, 210-11). Bu nedenle 13
yzyl sonras Bizans mimarisi ok giriflli, ierisinde Avrupadaki adafl mimari sluplar olan Romanesk ve Gotik Mimari unsurlarnn da izlenebildii bir dnem
olarak karflmza kacaktr. Mora Elisteki Vlaherna Manastr bu yaplanmaya rnek olarak gsterilebilir.
Yunanistanda Epir Despotluuna bal Arta yaknlarnda II. Mihail tarafndan
infla ettirilen Kato Panaya ve Trikkala yaknlarnda oannis Dukas tarafndan yaptrlan Porta Panaya kiliseleri transept planl yaplar olarak karflmza kar. Epir
Despotluu sresince 1283-1296 yllar arasnda infla edilen yaplardan Artadaki
Parigoritisa Kilisesi sz konusu blgesel mimarinin baflyapt olarak tanmlanr
(Mango 2006, 217). ki katl olarak dzenlenen yapnn alt katnda sekiz destekli
bir plan flemas uygulanmfl, st katta ise kapal yunan ha planl bir mekn dzenlemesine gidilmifltir. Yap plan tipleri itibari ile geleneksel Bizans mimarisinin
ana strktrn korumakla birlikte, geleneklerden uzak iki katl mekn kurgusu
ve batl tarzda biimlerle oluflturmufl sentez bir plan ve grnme sahiptir (Mango 2006, 220). Benzer bir yaplanma Mora Despotluunun baflkenti Mistrada karflmza kmaktadr. Mistrada 14. yzyln baflnda infla edilen Teodoros Azizler Manastrna ek olarak infla edilen Odigitria Kilisesinde alt kat bazilika, st kat ise kapal yunan ha plan flemas ile Mistra Tipi denilen kiliselere modellik etmifltir.
Resim 10.5
Arta- Parigoritisa
Kilisesi
SIRA SZDE
Ge Bizans dnemi
mimarisinde grlen blgesel sluplarn oluflmasnn sebepleri neSIRA SZDE
lerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
239
Kamusal ve Sosyal fllevli Bizans Yaplar

Bizans mimarisinin simgesel temsili dini yaplardr. Bu yaplarn dflnda sosyo-kltrel ve siyasal yaplanmaya bal olarak kentlerde farkl yap tipleri infla edilmifltir. Sivil, profan, din dfl ya da laik yaplar olarak ta tanmlanan sz konusu yaplar daha ok kamusal-idari ve sosyal ifllevlidir. Erken dnem Bizans kentlerinde
genel bir deerlendirme ile tanmlanabilen yap tipleri; idari ve kamu yaplar olarak, pazar-arfl, saray, piskoposluk saray-konutu, zel aile saray-konutu, aflevi,
dflknler evidir. Ayn zamanda retim ya da ticaret yaplar olarak tanmlanan
dkknlar, atlyeler ve depolar ile hastane, hamam, tiyatro ve hipodrom gibi salk ve sosyal yaflama ynelik yaplar da infla edilmifltir. Bizans kentlerinde alt yapy oluflturan, yollar, kprler, su kemerleri ve sarnlar Bizans kentlerinde farkl
dnemlerde uygulanmfl yap tipleridir (Bakirtzis 2008, 374).
Erken Bizans Dnemi kentlerinde caddelerin birleflme noktalarnda bulunan
meydanlar ve pazaryerlerinin dzeni daha nceki dnemlerde var olan uygulamalar izlemifltir. Antik dneminin agoralar-forumlar Erken Bizans dnemi boyunca srekli onarlmfl, gerekli durumlarda geniflletilerek kullanlmfltr (Koch 2007,
100). Bu dnemin sonuna doru sz konusu yaplar zellikle depremler sonrasnda ykldklarnda eski antsal formunda yeniden infla edilmemifl, ya sz konusu
alan bofl tutulmufl ya da farkl amalar dorultusunda kullanlmfltr (Bakirtzis 2008,
374). Konstantinos zamannda baflkent stanbulda infla edilen bir forum kentin
merkezi haline gelmifltir. Gnmze ulaflmayan forumun yuvarlak planl olduu
ortasnda bir porfir stun bulunduu ve bunu evreleyen revaklarn ise heykellerle sslendii bilinmektedir (Koch 2007, 100-101). Konstantinos forumunun inflasnda sonra stanbulda dikdrtgen planl drt meydan infla edilmifltir: Tauri Forumu, Bovis Forumu, Filadelfion Forumu, Arkadius Forumu.
Erken Hristiyanlk dneminde ayrca Roma dneminde olduu gibi imparatorun zaferini ya da dier nemli olaylar kutlamak iin onur stunu ve zafer taklarnn dikildii bilinmektedir. stanbulda bulunan Konstantinos Stunu ve Teodosios Stunu Romadaki Traianus ve Marcus Aurelius stunlarna benzer dzenlemeleri ile dier mimari ve sanat rneklerinde olduu gibi geifl srecindeki Roma geleneklerinin devamn oraya koyan rneklerdir. Yine Erken Bizans dneminde infla olunan Arkadius Stunu ve Gotlar Stunu ile Teodosios Zafer Tak sz konusu
onur stunlarnn ve taklarn nemli rnekleridir (Koch 2007, 101).
Bizans kentlerinde saraylar sadece imparatorluk konutlar deil ayn zamanda
kamusal merkezler olarak da grev stlenmifltir. Erken Bizans kentlerinin merkezinde dikkat ekici bir konumda bulunan saraylar Bizans dnemi ierisinde imparatorluk saraylar ve zel saraylar olmak zere iki tip ierisinde deerlendirilir
(Koch 2007, 110; Bakirtzis 2008, 374). stanbulda Erken Bizans dnemi saraylar 4.
ve 5. yzyllarda infla edildii bilinen Bodrum Saray, Lausos Saray, Antiohos Saray ve 4. yzyl ile 11. yzyl arasnda kullanld bilinen Byk Saraydr. Orta Bizans dneminde Emevi ve Abbasi Saraylar ile byk benzerlik gsterdii bilinen
Bryas Saray mparator Teofilos (829-842) tarafndan yaptrlmfltr. Yine 11. yzylda kullanld bilinen bir dier Bizans saray olarak Manganoi Sarayndan gnmze sadece temel seviyesinde izler kalmfltr. 12. yzylda ise 4. yzyldan beri
imparatorluk saray olarak kullanlan Byk Sarayn terkedilerek Tekfur Saray
olarak ta bilinen Vlaherna Sarayna taflnd bilinmektedir.
Hipodrom: inde atl araba

yarfllar yaplan yap. Bir
ucu dairesel biten uzunca
dikdrtgen biimli bir plan
vardr.
Agora: Antik Yunan kentinin
kamusal, ynetimsel ve
ticari merkezi niteliindeki
alan.
Forum: Antik Roma
kentlerinin merkezlerinde yer
alan ve evresi nemli
kamusal yaplarla
kuflatlmfl meydan. Erken
Hristiyanlk dneminde de
uygulamasna devam
edilmifltir.
Revak: st rtl, n ak
galeri. Revaklarn genellikle
n yz kemerlemeli ve ak,
arkas duvarl, st tonoz,
kubbe veya dz tavanla
rtl olur.
240
Bizans Tarihi
Resim 10.6
Vlaherna Saray
(Tekfur Saray) 3d
Model
Kaynak:
http://www.arkeo3d
.com/byzantium12
00
Kentlerin zerkliklerinin oradan kalkmasnn ardndan ynetimin piskoposlara

brakld bilinmektedir. Bu sre ierisinde kentlerde piskoposluk saraylar infla
edilmifltir. Fakat sz konusu saraylar iin zel bir mimari tip ortaya kmamfl, yaplar saray kadar antsal olmayan byk bir ev fleklinde tasarlanmfltr. Episkopion
olarak adlandrlan bu piskoposluk konutlar stanbul ve Milet rneklerinde olduu gibi Metropolitan Kilisesinin yanna ya da yakn evresine infla edilmifltir. Sz
konusu yaplarn genelde iki katl olarak infla edildii, girifl katnda bulunan odalarn din adam ya da rahip snfndan olmayanlar ve alflanlara ait olduu, piskoposlarn odalarn ise st katta yer ald ne srlr (Bakirtzis 2008, 375).
Erken Bizans dneminde evler Helenistik ve Roma dneminde kullanlan evlerin genel karakteri ve plan flemasn yanstr niteliktedir. Daha nceki blmlerde
vurguland zere toplumun Hristiyanlkla birlikte din deifltirmesi, sosyo-kltrel yapda bir takm deiflimleri beraberinde getirse de, birey Romaldr ve mevcut
evlerinde oturmaya devam etmifllerdir. Bu anlamda birden bire konut mimarisinde
kkl deiflimlerin oluflmayaca aktr. Ancak Erken Bizans dnemi sonuna kadar farkl dnemlerde evlerde ihtiyalar ve deiflen koflullar dorultusunda odalarn kk blmlere ayrlarak kullanld bilinmektedir (Bakirtzis 2008, 375). Bizans evleri genellikle iki kategoride incelenmektedir. Birinci tip, revakl ya da revaksz bir i avlu etrafndaki odalardan oluflan evlerdir. Bu tip genellikle Roma
kentlerinde bir ya da iki katl olarak infla edilen yaygn bir ev modelidir. Odalar
arasnda bazen bir hamam ya da Dura Evroposta olduu gibi bir dua odas bulunabiliyordu. kinci tip, i avlusuz olarak bir ya da daha fazla katl evlerdir. Bu evlerde zemin kat genellikle depo ve atlyeler iin ayrlmfltr (Bakirtzis 2008, 375).
Bizans dneminde dkknlar zelliklerine gre gruplanmfl olarak kentlerde
byk caddelerin kenarlarnda ve arflda yer almaktadr. Ayrca arfl blgesinin
dflnda kentin farkl blgelerinde, evlerin zemin katnda zel fonksiyonlu dkknlarn bulunduu bilinmektedir. retime iliflkin ifllikler olarak tula atlyeleri ve kire frnlar gibi baz iflletmeler genellikle kentlerde surlarn dflnda, daha ok
hammadde kaynana yakn blgelerde infla edilmifltir. Kent dflnda bulunan ayn
tr atlyelerin endstriyel bir yerleflim alan oluflturmasnn, standardize edilmifl bir
retimin salanmasnda nemli olduu belirtilir (Bakirtzis 2008, 375-76). retime
bal depolama hem zel hemde kamusal olarak bir zorunluluk olmasna karfln
belirli bir mimari tr yaratmamfltr (Bakirtzis 2008, 376).
Bizans Kentlerinde yollar taflla kapl ya da toprak olarak dzenlenmifltir. Kentlerdeki ana yollar stanbuldaki Mesi ya da Selanikteki Leohoros gibi adlarla tanmlanmfl antsal revakl dzenlemesi ile nemli caddelerdir (Bakirtzis 2008, 376). Bizans dneminde gerek kentlerin iinde yer alan yollar, gerekse flehirler arasndaki
yol alar farkl dnemlerde onarlmfl ve yenilenmifltir. Ayrca farkl blgelerde
ulaflmn verimlii asndan son derece nemli olan kprler infla edilmifltir.
Su ve suya iliflkin mimari organizasyon Bizans kentlerinde nemli ifllevleri olan
dzenlemelerdir. nsan yaflam iin son derece nemli bir ihtiya olan su, kentler
iin her dnemde ayn derecede nemli bir sorun olmufltur. Erken Bizans dneminde kentlerde antik alarda oluflturulmufl su kemerleri ve kanallar onarlmfl,
gerekli grlen yerlerde yenileri infla edilmifltir. mparator Valensin (364-78) stanbulda iki tepe arasnda infla ettirdii Bozdoan Kemeri olarak ta bilinen su kemeri Erken Hristiyanlk dneminin nemli bir rneidir. Su kemerleri ile kente ulaflan su st ak ve kapal olarak infla edilen sarnlarda depolanmaktadr. st
ak sarnlara stanbulda Bakrky Sarnc, Dalk Kilikyada Meryemlik Sarnc
rnek gsterilebilir. stanbulda ustinianos dneminde 6. yzylda infla edilen Yerebatan ve Binbirdirek Sarnlar kapal sarnlarn en nemli mimari rnekleridir
(Koch 2007, 116). Sarnlar Bizansn her dneminde ihtiyalar dorultusunda infla
edilmifl, zellikle savafl zamanlarnda sarn yapmnda nemli sayda artfl gzlenmifltir (Bakirtzis 2008, 376).
Suya iliflkin bir dier yap tipi hamamlardr. Roma dnemi boyunca infla edilmifl olan hamamlar Bizans kentinin doal fiziksel yapsnda nemli mimari unsurlardr. Bu hamamlar erken Bizans dneminden itibaren kullanlmfl, farkl dnemlerde onarlmfl, ihtiyalara bal olarak yeni hamamlar infla edilmifltir. Kent iersinde infla edilen antsal nitelikli byk hamamlarn yan sra, saraylarda, hastanelerde, evlerde ve bazen manastrlarda kk hamamlar infla edildii bilinmektedir. 5.
yzylda stanbulda befl kamusal nitelikli antsal byk hamamn yan sra yzelli zel hamam bulunmaktayd. 6. yzyldan sonra zellikle kamusal hamamlar
Hristiyan yaflam tarzna aykr olduu iin yavafl yavafl terkedilerek kullanlmaz olmufltur (Bakirtzis 2008, 377).
Roma kentlerinin elence hayatnda Hipodrom ve Tiyatrolarn yeri nemlidir.
Roma dnemi hipodromlarnn ncl yaps Romadaki Maximus Circustur. Ayrca
stanbul, Antakya, Selanik ve Milanoda hipodrom infla edildii bilinmektedir. stanbuldaki hipodrom gnmze kadar ulaflmasa da yazl kaynaklarda yer alan
bilgiler ve orta blmde (spina) yer alan ant yap hakknda nemli verilerdir.
Sz konusu ant 390-92 ylnda mparator Teodosios tarafndan dikilen Obelisk, Ylanl Stun ve rme Obelisktir.
Antsal Resim Sanat

Erken Hristiyanlk dneminden itibaren Bizans Antsal Resim Sanatnn en nemli uygulama alan duvar resimleri ve mozaiklerdir. Fresko ve mozaikler baflta kiliseler olmak zere mimariye bal olarak uygulanan Antsal Resim Sanat rnekleridir. Erken Hristiyanlk dneminde kiliseler, mezarlar, sivil ve resmi yaplar freskolar ile sslenmifltir. Bu dneme ait en eski rnek ayn zamanda Erken Hristiyan-
241
Su Kemeri: Romallar
tarafndan uygulanmfl olan,
zerinde su yolu bulunan
tula ve tafltan yaplmfl
kemerli kprlerdir
Sarn: Yamur suyu
biriktirmeye yarayan yeralt
su deposu
Obelisk: nemli bir olayn ya

da bir zaferin ans iin
dikilmifl ou granitten
yaplmfl olan kare veya
dikdrtgen kesitli, tepesine
doru incelerek bir pramitle
sonulanan yksek tafl.
242
Bizans Tarihi
Katakomp: Romada ilk

Hristiyanlarn iinde
toplanp tapndklar yeralt
mezarlarnn genel addr.
Hipoje: Yunanca hypoge
(hupo (altta) g (toprak)
kelimesinden kaynakl mezar
odasdr.
lk dnemi mimarisinin de ilk rnei olarak tanmlanan Suriyede Dura Evropostaki ev kilisesinin vaftiz odasnda bulunan Tevrat ve ncilden konularn ifllendii
freskolardr (Koch 2007, 131). Yine ncl resim rnekleri olarak Roma Katakomplarnn mezar odalar ve hipojelerin duvarlarnda geometrik, bitkisel motifler ile
insan ve hayvan fgrleri resmedilmifltir. (Koch 2007, 132). Mezar yaplarnda ayrca Antik dnem mitolojisinden sahneler ile Tevrat ve ncilden konular da resmedilmifltir. Genellikle 3. ve 4. yzylda infla edilmifl olan sz konusu yaplarda mitolojik sahneler ile birlikte kutsal kitaplardan sahnelere de yer verilmesi mimaride olduu gibi resim sanatnda da bir geifl sreci olduunun gstergesidir.
Resim 10.7
Duro EuroposDuvar Resimleri
Kaynak:
http://www.library.
yale.edu/exhibition/
judaica/jcsml.2.ht
ml
Mitolojik Sahne: ok tanrl

dinlerde tanr ve yartanrlarn eylemleri ile
onlarn insanlarla ve dier
yaratklarla iliflkileri
konusundaki efsaneler,
ykleri konu alan
sahnelerdir.
Tessera: Mozaii oluflturan
genellikle kp biimindeki
kk mermer, cam ya da
keramik paralarnn her
birine verilen addr.
Erken Hristiyanlk Dnemi resim sanatnn bir dier nemli tr mozaiklerdir.

Mozaikler krmz, mavi ve yeflil renkler arl olmak zere farkl renklerde cam ve
tafl paralarnn kare fleklinde kesilip harl zemin zerine yanyana getirilmesi ile
oluflturulmufltur. 300 ylnda infla edilmifl olan Romadaki St. Peter Kilisesinin altnda bulunan Julianus Mezarnn tonozunda, bitkisel kompozisyon iinde atlarla
gkyzne karlan arabas iinde flnl tacyla bir tanr fgr olarak sa tasvir
edilmifltir (Koch 2007, 134). Erken dnem moziklerinde cam ve tafl paralarndan
oluflan tesseralarn yerine Bizans dneminde zellikle 6. yzyldan itibaren altn
ve gmfl kaplama tesseralarn kullanld grlr. Sina Yarmadasndaki Aya Katerina Manastrnn apsis kubbesinde metamorfosis, kemerlerde ise Musann yaflamndan sahneler resmedilmifltir. Sz konusu mozaikler Justinanos dneminin bilinen nadir dinsel betimlerini ierir (tken 1997, 235). talyada Ravenna St. Apollinare Nuovo, S. Apollinare Classe ve S. Vitale Kiliselerinde Bizans resim sanatnn
en zengin mozaikleri bulunur. Yapda daha ok ncilden sahneler ile birlikte dini
kifli ve konular resmedilmifltir. S. Vitale Kilisesinde yer alan mparator ustinianos
ve kars Teodorann portreleri, yapya hakim olan dinsel sembol ve tasvirler ile
birlikte hierarflik bir anlayfla gre dzenlenmifl, dnemin grkemini, dinle devleti
bir btn olarak zmseyen imparatorun bykln simgeleyen tasvirler olarak
yorumlanr (tken 1997, 235). Sina Dandaki dinsel kompozisyonda manzaray
bir kenara brakan geliflmeci anlayfl, S. Vitalede ise somut figrler ile gkyz,
kayalar ve aalar ile pekifltirilmifl bir doa vurgusunun beraberinde getirdii gereklik gemifle dair tutucu bir anlayfl olarak yorumlanr (Mango 2008, 284).
Yaklaflk 650 ylndan 850 ylna kadar olan sre zellikle Bizans resim sanat
iin byk bir boflluktan ibarettir (Mango 2008, 286). Bu tarihsel araln byk bir
srecini konoklast Akm olarak adlandrlan tasvir krc dnem oluflturmaktadr.
Bu dnemde gemifl dnemde yaplmfl olan dini temal resimlerin byk bir ksmnn yok edildii ve yeni resim faaliyetlerinin olduka az olduu dflnldnde sz konusu boflluk byk lde anlam kazanr. konoklast sreten en fazla
etkilen baflkent stanbul ve yakn evresidir. Bu dnemde bir ok yapda olduu
gibi Ayasofyadaki mozaikler tamamen yok edilmifl, apsisteki meryem tasvrinin yerine byk bir ha resmedilmifltir (tken 1997,236). konoklazma dnemine tarihlenebilecek nemli rnekler talyada (zellikle Romada) bulunmaktadr. Bunun sebebi Arap istilasndan ve konoklazma ncesi karflklklardan kaan ok sayda Bizansl sanatnn Gney talya ve Fransaya yerleflmeleri ve burada sanatsal
faaliyetlere katlmalardr. Bu sanatlar aracl ile Bizans slubunun batya getii bilinir (tken 1997,236). Milano yaknlarnda Castelsepriodaki Meryem Kilisesinde bulunan ve 8.- 9. yzyla tarihlenen freskolar Bizans resim sanatnn nemli rnekleri arasndadr.
Orta Bizans Dneminde ikonoklast akmn son bulmasnn ardndan youn
bir resimsel faaliyet bafllamfltr. Bu dnem resim sanatnn en nemli zelliklerinden birisi konularn dzenleniflinde hiyerarflik bir sistem uygulanmasdr. Bu dzenlemeye gre kilisenin en yksek ksm olan kubbenin merkezinde genellikle
sa Pantakrator yani mutlak hkim Tanrya ayrlr. Bu tasvirlerde sa kimi zaman
baflmeleklerle evrilidir. Kiliselerin dinsel simge ve litrijisinde nemli bir mekn
olan apsisin yarm kubbesi iki yannda bafl melekler Mikail ve Cebrailin bulunduu Meryeme ayrlr. sann altnda havariler ve peygamberler yer alrken, Meryemin altnda havarilerin yan sra piskoposlar ve diyakozlar yer almaktadr.
Kubbeyi destekleyen drt pandantif zerinde geleneksel olarak drt ncil yazarnn tasvir edildii grlmektedir. Kiliselerin dier blmlerinde kutsal savafllar,
hekimler, keflifller ya da flehitler olmak zere kategoriler halinde resmedilmifllerdir (Mango 2008, 290-291). Orta Bizans Resim Sanatnn bir dier nemli zellii
resimlerde konu snrlamasna gidilmesidir. Dnemin plan ve meknsal kurgusuna uygun bir seicilikle Erken Hristiyanlk sanatnn uzun dizelerinin yerine ncildeki anahtar (nemli) sahnelerin resmedilmesinin tercih edildii grlmektedir
(Mango 2008, 291).
Bu dnemde stanbul baflta olmak zere Anadolu ve Anadolu dflnda (zellikle Yunanistanda) nemli resimsel faaliyetler gereklefltirilmifltir. Baflkentte kapal
yunan ha planl yaplarn ncl rnei olan Nea Kilisesi ayn zamanda dnemin
resim programna da nclk eder. Ayasofya Kilisesinin apsisindeki Meryem tasviri (GRSEL 8) ve gnmze ulaflmasa da kubbede yer aldn bildiimiz Pantakrator sa tasviri dnemin resim anlayflnn nemli temsilidir. Ayrca Anadolu dflnda 11. yzyl resim sanatnn nemli rnekleri Yunanistandaki Osios Lukas, Sakz Adasndaki Nea Moni ve Kievde Ayasofya Kilisesinde yer alan mozaiklerde
izlenebilir. Yaplardan Osios Lukas Kilisesinde yer alan mozaik resimler baflkentin
geleneksel resim anlayflndan ayrlan slup zelliklerine sahiptir. Nea Moni ve Kiev Ayasofyasnda yer alan mozaiklerde ise baflkentin genel sanatsal uslp zelliklerine bal kalnd grlmektedir (tken 1997, 236).
243
Pantokrator: Hristiyanln
iindeki yaygn inanca gre
Baba ile Oulun (Tanr ile
sa) tek grnfl olarak
tasviri.
244
Bizans Tarihi
Resim 10.8
Ayasofya KilisesiApis-Meryem
Mozaii
Kaynak: Anadolu
niversitesi Sanat
Tarihi Blm
Arflivi
stanbulda Komninoslar dneminden gnmze ulaflan tek mozaik Aya Sofya

Kilisesinde bulunmaktadr. Yapnn gney galerisinde yer alan panoda dnemin
Bizans imparatoru II. oannes Komninos, mparatorie rini ve Meryem resmedilmifltir. Ayrca 12. yzylda Dafni mozaikleri, Venedik San Marco ve Torcellodaki
Meryem Kilisesinde yer alan mozaik resimler dnemin resim anlayfln ortaya koyan nemli rnekler olarak tanmlanabilir.
Resim 10.9
Ayasofya KilisesiII. oannes
Komninos,
mparatorie rini
ve Meryem Tasviri
Kaynak: Anadolu
niversitesi Sanat
Tarihi Blm
Arflivi
11. ve 12. yzyla ait Bizans freskolar olduka snrl olmasna karfln, Selanikte
Panaya Halkeon ve Ohrideki Ayasofya Kiliselerinin resim programlar 11. yzyl
Bizans resminin nemli rneklerdir. 12. yzyl resim geleneini yanstan rnekler
asndan baflkentten ziyade Kbrs ve Makedonyada bulunan freskolar bir takm
245
somut karmlara kaynaklk eder. Kbrstaki Panaya Portetisa ve yine Kbrsta Para Horideki On ki Havari Kiliseleri ile Makendonya Nerezide Aziz Panteleimon
ve Kurbinova Kiliseleri gerek dnemin geleneksel slup anlayfln gerekse farkllaflma-yenilikleri ortaya koyan veriler iermesi asndan nemlidir. Komninoslar
dnemi duvar resimlerinde grlen abartlmfl duygu ve hareketleri Nerezi Aziz
Panteleimon Kilisesinde grmek mnkndr. Dnemin Makedonyadaki bir dier
nemli yaps olan Kurbinova Kilisesinin duvar resimleri ise dnemin slubunun
neredeyse Maniyerist bir anlayflla aktarld rnekler olarak tanmlanr (tken
1997,237). Dnemin sz konusu coflku ve duygusalln kran ve dingin, hareketlerin dengelendii resimsel dzenlemeler Kesriyedaki Panaya Mavriotissa Kilisesinde grlmektedir (tken 1997,237).
Ge Bizans Dnemi-Sanat ayn zamanda Paleologoslar Dnemi-Sanat olarak
ta tanmlanr. stanbulun Latinler tarafndan iflgal edildii tarihsel aralk ayn zamnda Ge Bizans Sanatn hazrlayan sretir. Latin istilas sresince- 1204 ile 1261 yllar aras- Bizans resmine dair bilinenler snrldr. Daha nce belirtildii zere stanbulun Latinler tarafndan iflgali sonrasnda Anadoluda znik baflta olmak zere
Trabzon, Epir ve Morada oluflan bamsz blgesel ynetimler oluflmufltur. Ne yazk ki, baflta znik olmak zere Latin istilas srecinde bu merkezlerdeki resim sanatna dair bilinenler olduka snrldr. znik Ayasofya Kilisesi diakonikon mekannda yer alan sa ve aziz tasvirleri ve Bursa Zeytinbandaki Trilye Pantobasilissa Kilisesinde yer alan freskolar Latin stilas srecinde Bitinya blgesindeki resim
sanatna dair nadir rnekler arasndadr. Ayrca Kapadokyada bulunan baz yaplarndaki duvar resimlerinin bu dnemde yapld bilinmektedir. Bu yaplardan
Suvasa Oktagonunda oannis Vatacisin, Karfl ve Krk Martyrler Kiliselerinde Teodoros Laskarisin adnn yeralmas ve genellikle znik kkenli azizlerin tasvirlerine yer verilmesi resimlerin tarihlendirilmesinde nemli veriler olarak deerlendirilmifltir (tken 1997, 237). Fakat yaplarda yer alan resimler dnemin resim sanat
anlayflna ynelik genel bir slup tanm ve deerlendirmesi iin yeterli deildir.
Bizans resim sanatnn Paleologoslar dnemindeki oluflum ve deiflim srecinin tanmlanmasnda, Trabzon Ayasofya Kilisesi freskolar ncl rnekler olarak
kabul edilir (Kuban 2005, 78). Ayasofyann fresklerinde tasvir edilen figur ve kompozisyonlar genelde Komninoslar dnemi resimsel anlayfln temsil etmesine karfln, figrlerin elbise kvrmlar iinde belirginleflen vcut hatlar ve dengeli hareketler, Paleologoslar Dneminde olgunlaflacak yeni bir slubun yorumu olarak tanmlanr (tken 1997, 237). Benzer geifl srelerinin izlenebildii duvar resimleri Artadaki Ayos Dimitrios Kauris, Ayos Nikolaos Rodias ve Kata Panaya Kiliselerinde grlebilir. Paleologoslar Dnemi Resim Sanat slbunun en bilinen rnekleri Hora Manastr Kilisesi (Kariye Cami)nde yer alr. 6. yzyldan itibaren
farkl dnemlerde onarm ve yeniden infla sreleri geiren yapda dnemin resim
sanatn yanstan duvar resimleri 14. yzylda Teodoros Metohitis tarafndan yaptrlan dfl narteks ve mezar flapelinde grlmektedir Nartekslerde yer alan resimlerde sann ve Meryemin hayat konu edilirken, mezar flapelinde Tevrattan eflitli
sahneler, Son Yarg, Mahfler ve Anastasis sahneleri ifllenmifltir (Kuban 2005, 78-79).
Yapda Meryemin hayatn konu alan yirmi blmden oluflan bir dizi ile ondrt
blmde resmedilmifl sann ocukluu dizisi ve otuziki sahneden oluflan sann
peygamberlik dnemini konu alan zengin bir resim programna sahiptir. Srbistanda yine Hora Manastr Kilisesi ile ayn dneme tarihlenen Decani Kilisesinde
sahnelerin says daha da fazladr (Mango 2008, 298-99). Dnemin resim rneklerinde ortak nokta gemiflteki iki boyutluluu aflan ve tam anlam ile bir perspek-
Maniyerizm: Rnesans ile

Barok dnem arasndaki
sanatlarnn eserlerini
tanmlamak iin kullanlan
bir sanat dnemi olan
Maniyerizm, resimde abartl
uzunlukta kk bafll, ok
hareketli, havada uuflur
flekilde zeminden kopuk
kompozisyonlar sunar.
Maniyerizm ya da Maniyerist
szc gnmzde
kurallar yadsyan her trl
sanatsal tutum iinde
kullanlr.
Perpektif: Resmim iki

boyutlu ortamnda, nc
boyut yani derinlik
yanlsamas vermek iin
kullanlan teknik.
246
Bizans Tarihi
tif olarak tanmlanmasa da yzeysel bir derinlik kaygsnn izlenebilirliidir. Resimlerde eflyalar ve figrler uzayan ve incelen bir formda dzenlemifl; figrlerin Komninoslar Dnemi resim anlayflna benzer nitelikte hareketli, duygularn youn bir
dflavurumcu kayg ile yanstld grlmektedir. stanbulda Hora Kilisesinden
baflka bu dneme tarihlenen sa Kap Mescidi, Mireleon Kilisesi (Bodrum Cami),
Kalenderhane Cami, Aya Efemia ve Pammakaristos Manastr Kilisesinde duvar resimleri bulunur.
Resim 10.10
Hora Manastr
Kilisesi (Kariye
Cami) Duvar
Resimleri
Kaynak: Anadolu
niversitesi Sanat
Tarihi Blm
Arflivi
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bizans Antsal
Resim
SIRA
SZDESanat rnekleri nelerdir? Uygulama alanlar nereleridir?
El Sanatlar
D fi N E L M
Seramik
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
Astar: zerine resim

yaplacak olan yzeyin
boyay emmemesi iin
Tsrlen
E L E V boya
Z Y Okatmandr.
N
NTERNET
S O R U drt ana kronolojik evrede incelenir. Birinci evre (4.-8. yzyl):

Bizans seramikleri
Erken Bizans dneminde antik geleneklerin devam ettii tarihsel aralktr. kinci
evre (9.-11. yzyl):
Seramik retiminde stanbulun hkim olduu ve siyasi ve klDKKAT
trel olarak iliflkide bulunduu blgelere retimlerin ihra edildii dnemdir.
nc evre (Komninoslar dnemi): Srl seramik retimin taflra merkezlerine taSIRA SZDE
flnarak yaygnlaflt
dnemdir. Drdnc evre (12. yzyl sonu- ge Bizans dnemi): Seramik retiminde blgesel sluplarn hkim olduu dnemdir. (Armstrong
2008. 429).AMALARIMIZ
Bizans seramii dini ve resmi sanatn aksine halkn ekonomik izgisi ve beenilerine gre flekillenmifltir. Arkeolojik veriler Erken Hristiyanlk dneminden 7.
yzyla kadar
K Roma
T A P geleneinin nemli lde devam ettiini ortaya koyar (Doer 2007, 48). Bu dnemlerde Krmz Astarl Roma geleneini yanstan seramikler zerine Hristiyanlk sembolleri olarak gvercin, tavus kuflu, yunus ve ha motiflerinin yan
T E L Esra
V Z Ydini
O N temal figr ve kompozisyonlar ifllenmifltir (Hayes 1997, 471;
Armstrong 2008, 429, Doer 2007, 48). Erken Bizans dneminin krmz hamurlu
seramikleri ile Komninoslar dneminin yaygn tercihi olan srl seramikler arasnda dnemde az bilinen bir grup olarak beyaz hamurlu seramiklerin ortaya kt
N T E (Armstrong
RNET
grlmektedir
2008, 432). Beyaz hamurlu seramikler kendi ierisinde
Srl Beyaz ve Polykrom Beyaz olmak zere iki grup altnda incelenir (Arms-
247
trong 2008, 432; Doer 2007, 48). Srl Beyaz olarak tanmlanan seramiklerin sslemesinde klasik anlayfl devam etmesine karfln, Polykrom Beyaz ve krmz hamurlu seramiklerin sslemelerinde slam sanatnn etkileri grlmektedir (Rice
1954, 214-215); Bezeme kompozisyonlarnda yaygn kullanm olan kufi yazdan
etkilenmifl motifler, palmetler ve kavisli bitkisel bandlar, sz konusu slam ve Dou Sanatnn etkisinin eserlerdeki yansmalar olarak tanmlanabilir (Doer 2007,
49). zellikle 7. yzyldan itibaren srekli olarak baflta Araplar olmak zere dou
uygarlklarnn Bizansa karfl aknlar byle bir kltrel etkileflimi beraberinde getirmifl olduu dflnlr.
Orta Bizans Dneminin yaygn uygulanan bezeme teknii, krmz hamurlu,
krem-beyaz astarl kaplarnn zerlerinin astar kaldracak flekilde izilmesi ve kazlmas fleklinde uygulanan sgraffitodur. Sgrafitto tekniinin uygulama biimleri ile
farkllaflan alt trleri bulunmaktadr: nce Sgrafitto, Kazma Sgrafitto, Genifl Oyma/Cahmpleve. Orta Bizans dneminde palmet, rumi, kvrk dallar gibi sitilize edilmifl bitkisel motifler ile birlikte, gvercin, keklik, aslan, tavflan, balk vb. hayvan figrlerine yer verilmifltir. Ayrca hayvan figrlerinde mitolojik ve fantastik hayvanlar
da konu edilmifltir (Maguire 1992, 3; Doer 2007, 49). Seramiklerde insan figrlerinde yer ald kompozisyonlarda 12. yzyldan itibaren belirgin bir artfl sz konusudur. Bu sahnelerde daha ok savafl grlmekte ve bu tercih asker kkenli bir slale olan Komninoslarn iktidar ile iliflkilendirilmektedir (Doer 2007, 49).
Ge dnem Bizans seramiini mimari ve dier sanat
alanlarnda olduu gibi dnemin siyasal yapsna bal olarak deiflen ynetim ve corafi snrlar dorultusunda deerlendirmek gerekir. Ge dneme tarihlenen baz seramiklerin znik Kufllu Kaseleri, Karacahisar (Eskiflehir) Rozetli Kaseleri, Selanik Kufllu Kaseleri,
Serres Seramikleri gibi retim
yerleri ile tanmlanmas, bu dnemde blgesel ve yerel sluplarnn varln ortaya koyar. Ayrca bu dnemde zel
bir retim grubu olarak baflkent kkenli Zeuksippos Seramikler n plana kmaktadr.
Kaz ve yzey arafltrmalar 13. Yzylda Kilikyada Misis ve El Mina (Samanda evlik)da retilen Aziz Simeon seramiklerinin, talyan retimi Proto-Mayolikalarn, Suriye ve turkuaz srl ran seramiklerinin Bat Anadoluda dolaflmda olduunu ortaya karmfltr (Doer 2007, 51).
Orta Bizans dneminde yaygn kullanlan bezeme teknii olan sgrafitto
nedir? eflitleri
SIRA SZDE
nelerdir?
Polychrome: Yunanca ok
ve renk kelimelerinin
birleflmesiyle ok renkli
dekor anlamndaki
szcktr.
Kufi: 8. yzylda kurulmufl
bir Arap kenti olan Kufada
ortaya kan hat sanatnda
kullanlan bir yaz trdr.
Palmet: Bir sapn iki
tarafnda simetrik olarak
sralanmfl uzunca
yapraklardan oluflan
sluplafltrlmfl bezeme
esidir.
Rumi: Birbirine bal yarm
palmetlerden oluflan
ssleme esidir.
Resim 10.11
Sgrafitto
Tekniinde
yaplmfl zerinde
ift bafll kartal
figr bulunan
seramik (13.
14.yzyl)
Kaynak: R.
Cormack,M.
Vassilaki,
2009, s. 149
Sr: Seramik hamurunun

zerine srlerek frnlanan
ve bunlarn zerini saydam
bir katmanla rterek su ve
benzeri svlardan
etkilenmemesini salayan
koruyucu malzemedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
248
Bizans Tarihi
Cam Sanat
Lks Obje: Genellikle
imparatorluk saray iin
deerli malzemeler
kullanlarak retilen ve
sslenen kullanm
eflyalardr.
Altn Sandvi Teknii:

Renksiz iki cam arasna
altn yaldzla yaplan
ssleme tekniidir.
Kalba fleme Teknii:

fleme borusunun ucuna
alnan cam hamurunun
nceden hazrlanmfl kalba
flenerek
flekillendirilmesidir.
Emay Teknii: Souk cam

zerine altn yaldz ve
maden oksitlerle dekorasyon
yapldktan sonra frnda
stlarak camn yzeyine
sabitlenmesi ifllemidir.
Bizans cam sanatna dair en nemli bilgiler gnmze ulaflan cam kaplar ve arkeolojik kazlar sonucunda elde edilen rneklerden oluflur. Bu veriler flnda camn
Bizans dneminde gnlk kullanm objeleri, aydnlatma elemanlar, pencere cam
ve lks objeler olarak retildiini ortaya koymufltur (Olcay 2007, 42)
Bizans mparatorluunda cam sanatnn bizzat imparatorluk tarafndan desteklenen bir sanat alan olduu bilinmektedir. zellikle Erken Hristiyanlk dneminde cam yapmclarnn (vitriari) ve cam dekaratrlerinin (diatretari) vergiden muaf
tutulduklar ynndeki veriler (Olcay 2008, 102), cam retimin desteklendii ve
zendirildiinin gstergesidir. Erken Bizans dnemi cam atlyeleri kken olarak
Roma dnemi cam sanat geleneine baldr. Roma dneminde ortaya kan retim ve pazarlama organizasyonunun Bizansn erken dnemlerinde de grld
bilinmektedir (Olcay 2010, 24). Bu dnemin karakteristik eser grubu, altn sandvi tekniinde sslenmifl cam eserlerlerdir. Sz konusu cam eserlerde Roma geleneinin bir yansmas olan pagan inan ve kltrne ait konu ve semboller ile
Hristiyanla iliflkin unsurlar bir arada kullanlmfltr (Olcay 2008, 103). Erken Hristiyanlk dneminin tm sanat unsurlarnda olduu gibi cam sanatnda da geifl
dneminin karakteristik olgusunu izlenmek mmkndr. Erken Bizans dneminde M. S. 578-636 yllar arasnda retim ve kullanm alan bulunan Hac Kaplar
nemli bir eser grubudur. Sz konusu eserler kalba fleme teknii ile retilmifl okgen gvdeli fliflelerdir (Olcay 2008, 103). Erken dnem sonras zellikle
konoklast dnem (726-842) ile bafllayan ve 10. yzyla kadar devam eden srete cam sanatna dair bilinenler olduka snrldr. Ortaada cam retimi ve niteliini belgeleyen veriler az saydaki yazl kaynaa ve kaz alflmalar sonucunda elde edilen bulgulara dayanr. Bu kapsamda, Anadoluda Erken dnemlerden itibaren devam eden bir cam retimi tanmlanmfltr. Antakya ve stanbulda cam retiminin varl bilinmesine karfln, retim merkezleri, gelenek, slup hakknda belirsizlikler davam etmektedir. Anadolu dflnda Yunanistanda Korintosta 9. ve 11.
yzyllarda cam retiminin yapld bilinmektedir. Arkeolojik kazlar sonrasnda
ortaya kan verilere gre cam atlyeleri seramik atlyeleri ile birlikte bir arfl alannda bulunmaktadr. Atlyelerin arfl alan iindeki konumu retim ve satfln ayn meknsal dzenleme ierisinde gereklefltirildiini gstermesi asndan nemlidir (Olcay 2007). 12. ve 13. yzyllarda Bizans mparatorluu farkl corafyalarda,
farkl sosyo-kltrel unsurlarla karfllaflmfltr. Ayrca bu srete Anadolunun geifl
yolu zerinde olmas farkl kltrlerle etkileflimli bir sanat slubunun oluflmasn
salamfltr. Ayn yzylda Venedik ve Cenevizlilerin Bizans, slam ve Bat devletleriyle nemli lde ticaret iliflkisi, sentez bir slubun ortaya kmas ve yaygnlaflmasnnda etkendir. Dnemin yaygn cam teknii altn yldz boyama ve
emay tekniidir. Bu yzyllarda gerek Bizans camnda gerekse slam camlarnda ayn teknikle farkl slupta eserler retildii gzlemlenmifltir. Eserlerde geometrik ve bitkisel motifler ile birlikte insan ve hayvan figrlerinin kullanld bilinmektedir (Olcay 2007, 42-45).
Maden
Bizans mparatorluu, Anadolu ve Balkanlarda bulunan pek ok maden yatan
Romadan devir alp iflletmifltir. Msr, Suriye, Anadolu ve talya gibi genifl bir alana yaylan maden dkm merkezleri eyaletler kaybedildike elden kmfl ve baflkent stanbul tek ve nemli bir retim merkezi olarak kalmfltr. Antik dnem ve
249
Ortaada olduka nemsenen madeni eflyalarn yapm tekniklerinde Helenistik

ve Roma gelenei srdrlmfltr. Bizans maden eserleri altn, gmfl, bakr,
bronz, demir ve pirin gibi malzemelerden retilmifltir. Gnlk yaflamn ara-gereleri, demir ve bronz malzemeden baflkent stanbuldan krsaldaki kylere kadar
genifl bir alanda retilmesine karfln; altn ve gmfl gibi deerli madenlerin retimi devlet kontrolndeydi (Rautmann, 2007, s. 261).
Erken Bizans Dneminde altn malzemeyi daha ok bilezik, yzk, kemer, madalyon, kolye, kpe gibi ss eflyalarnda ve sikkelerde grrz. Bu eflyalarn zerinde genellikle Tevrat ve ncil konular tasvir edilmifltir. Gmfl malzeme ise daha ok imparatorlarn hkmdarlk yldnmn kutlamak ya da dier nedenlerle yaplan hediyelik tabak ve kselerde ya da liturjik eflyalardatercih edilmifltir.
zellikle litrjik eflyalarda kullanlan gmfllerde kontrol damgalar vardr. Bu
damgalar imparatorluk damgas olarak da adlandrlmaktadr. Bunun sebebi ise
damgalarda imparator portresinin, isminin ya da monogramnn bulunmasdr. II.
Konstantinos (641-668) dnemine kadar devam eden bu damgalar hkmet otoritesinin semboldr (Dodd, 1961, s. 6).
Hristiyan liturjisinin ana ayinini olan karistide kullanlan eserler flunlardr:
Paten ve Asteriskos, kalis, kaflk, ibrik ve el ykama tas olan trulla, buhurdan, yelpaze, kitap kapa ve hatr (Acara, 1998, s. 183-201).
Bronz ucuz ve kolay satn alnabilen bir maden olmas dolaysyla hem sivil yaplarda gnlk kullanm aralar olarak hem de dini alanda kk eflya yapmnda
karflmza kmaktadr. eflitli kaplar ve kutular, kantar arlklar, aydnlatma aralar (kandil, kandil aya, cam kandilleri taflyan polykandilionlar gibi) sivil yaplarda gnlk kullanm aralar olarak kullanlmfltr. Halar ise dinle iliflkili objeler
olarak dikkat ekmektedir.
Orta Bizans Dneminde altn daha nceki dnemlerde olduu gibi yine deerli ziynet eflyalarnda tercih edilen bir malzeme olmufltur. Ancak bu dnemde gmfl rezervlerinin tkenmesi ve ekonomiye bal olarak gmfl kullanmnn azald grlmektedir. Dolaysyla eserlerde kontrol damgas sistemi de yer almaz. 9.
yzyl ile birlikte, sanatn her alannda olduu gibi maden ifliliinde de bir canlanma yaflanmfltr. Bu dnemde Bizans kuyumculuunun zellikle mine tekniinde doruk noktasna ulaflt grlr. Bu teknikteki eserler bugn, Venedik San
Marco Hazinesi baflta olmak zere, eflitli Avrupa lkelerinin mze ve koleksiyonlarnda takip edilmektedir. Mine tekniinin kullanld eserlerin byk ksmn paten, kalis, rliker gibi dini ifllevli eserler ile ta, kpe, bilezik gibi ss eflyalar
oluflturmaktadr. Dnemin en nemli rnekleri arasnda VI. Leonun Adak Tac
(886-912), mparator Romanos kalisleri (956-963), mparator Konstantinos Monomahosun Tac (1042-1050) saylabilir (Acara, 2007, s. 37-39).
Ge Bizans Dneminde gnlk kullanm objeleri dflnda, deerli maden retimine rastlanmamaktadr. Deerli objelerin ham maddesinin kayna olan topraklarn kaybedilmifl olmas ve zellikle 1261-1453 yllar arasnda imparatorluun
iinde bulunduu siyasal ve ekonomik bunalm sanatn her alannda olduu gibi
maden sanatn da etkilemifltir.
Fildifli
Bizans Dneminde fildifli Afrika ve Hindistanda bulunan fillerin uzun difllerinden
elde edilmifltir. Kolay ifllenebilen dayankl bir malzeme olan fildiflinden yaplan
eserler zerinde farkl ssleme kompozisyonlar ifllenmifltir. Bizans sanatnda zellikle 6. yzylda fildiflinden retilen eserler asndan en parlak dnemdir. 7. ve 8.
Kontrol Damgas: Deerli

madenden yaplmfl
objelerin, kalitelerini
gsteren resmi bir iflaret ile
damgalanmasdr. Damgal
gmfl eserler Bizans
Devletinde 400-615 yllar
arasnda yaplmfltr.
Paten ve Asteriskos: Paten

sann bedenini sembolize
eden ekmein konduu
tepsidir. Asteriskos ise,
paten ile birlikte kullanlan
ve ekmein zerine
gelebilecek toz, bcek vb.
nlemek iin zerine rt
serilen, yarm daire fleklinde
iki fleridin merkezde
birbirine balanmas ise
oluflturulmufl malzemedir.
Kalis: sann kann
sembolize eden flarabn
konduu kadehtir.
Kaflk: fiarabn iinde
slatlan kutsal ekmek
paralarn ayine katlanlara
vermek iin kullanlan
malzeme.
brik ve Trulla: Ayine
bafllamadan nce rahibin
ellerini ykamas iin
kullanlr.
Buhurdan: inde ttsnn
yakld kresel, dilimli,
silindirik, altgen ya da kare
gvdeli kaplardr.
Yelpaze: Kutsak ekmek ve
flarab toz ve bceklerden
korumak iin kullanlan
malzemedir.
Kitap Kapa: ncil ve dier
dini kitaplar koruyan
kapaklardr.
Ha: sann armha
geriliflini sembolize eden
malzeme.
Mine: Metal zerine
frnlanarak kaplanan cam
esasl tabaka.
Rliker: nemli dini kiflilerin
kemiklerinin muhafaza
edildii kutulardr.
Diptikon: Birbirine mentefle
ile bal iki levhadan
oluflan, konsllerin bafla
getii zaman, dier
meslektafllarna yeni
grevine baflladn haber
vermek iin retilen
hediyedir.
250
Bizans Tarihi
Triptikon: Konsller bafla

getii zaman, dier
meslektafllarna yeni
grevine baflladn haber
vermek iin gnderdikleri
birbirine mentefle ile bal
levhadan retilen
hediyedir.
yzyllarda blgesel savafllar fildifli teminini kesintiye uratmfl ve sonraki yllarda

erken dnemlere kyasla nispeten daha kk boyutlu ve snrl sayda retim gerekleflmifltir (Rautman 2006, 264).
Bizans dneminde fildiflinden yaplan objeler arasnda; diptikonlar, triptikonlar, mcevher kutular, rliker, kitap kapaklar, toka ve ss eflyalar ve halarn muhafaza edildii stavrotekler saylabilir. Erken hristiyanlk dneminden itibaren 10. yzyla kadar Fildifli eserlerde dini sahnelerle birlikte, mitolojik sahneler,
sirk gsterileri, hayvanlar, efsanevi yaratklar ve antik dnem ssleme anlayflnn
yansmalar izlenmektedir. 11. yzyldan itibaren fildifli eserlerde daha ok dini konularn resmedildii grlmektedir (Grabar 1966, 174, Rautman 2006, 264).
Resim 10.12
Resim 10.13
Fildifli Triptikon rnei (Bibliothque Nationale

de France-10. yzyl)
Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium
(330-1543), London, 2009, s. 114
Stavrotek rnei (stanbul-9.yzyl)

Kaynak: R. Cormack,M. Vassilaki, Byzantium
(330-1543), London, 2009, s. 102
Sikke
Paludamentum: Dz uzun ve
mor askeri pelerindir.
Genellikle zrhn zerine
giyilir ve sa omuzda bir
fibula ile tutturulur.
Yaklaflk ayak bileklerine
kadar sarkar.
Sagion: Bir fibula (ne) ile
boyun hizasnda tutturulan
ve omuzlarn arkasndan
atlp srt rten pelerindir.
Paludamentumun
kdr.
Hlamis: Sa omuzda fibula
ile tutturulan ve sa omuzu
ak brakan uzun pelerindir.
Ksa olanlar antik dnemde
askerler, avclar ve biniciler
tarafndan giyilirdi. Hlamis
6. yzylda hlamis askeri
karakterini kaybetmifl ve
bafllca saray giysisine
dnflmfltr.
zerindeki figrler bezemeler gz nne alnrsa, Bizans sikkeleri de birer sanatsal obje olarak deerlendirilebilir. Bizans sikke tipleri, imparatorlara ve dnemin
beenisine gre eflitlilik gstermektedir. Sikkeler zerindeki yer alan figrl bezemeleri, imparator tipleri ve dini tipler olarak snflandrabiliriz.
6. yzylda sikke n yzlerinde Bizans mparatorlarnn, cepheden ya profilden
bst ya da ayakta figrleri yer almaktadr. 7. yzyln sonlarndan itibaren profil
bst yerine cepheden bst kullanm yaygnlaflt grlmektedir. Sz konusu sikkelerde iki ortak imparator tasvir edildiinde yafla byk olan imparator sakall grnm ile sakalsz olarak tasvir edilen gen imparatordan ayrlr. Ayn zamanda ortak
imparatorlardan byk olann sikkenin solunda kk olann ise sada tasvir edildii bilinir. Sikke zerinde figrn yer ald rneklerde ise en byk olan, yani
asl imparator ortada bulunurdu. kinci nemli figr ortadakinin sa tarafnda, ncs de sol tarafnda yer alrd. 1261den sonra imparatorlarn ayakta (tek baflna ya
da ortak imparator ile), otururken (genellikle tek baflna) ya da diz kmfl figrleri
(sa ya da Meryem nnde) grlmektedir. ki ortak imparator bir dini figr ile (sa,
Meryem ya da azizler gibi) betimlendiinde ise, dini figr genellikle ortada tasvir
251
edilmifltir. Sikkeler zerinde betimlenen imparatorlar paludamentum, zrh ve Sagion gibi askeri, hlamis gibi sivil ve loros gibi konsl kyafetleri ile tasvir edilmifllerdir (Bellinger ve Grierson, 1973, s. 107-115; Demirel Gkalp, 2009, s.19-26).
Resim 10.14a
I. Basileios-Histamenon- n yz. Yalvac

Arkeoloji Muzesi
Resim 10.14b
I. Basileios-Histamenon-arka yz. Yalvac

Arkeoloji Muzesi
Kaynak: Z. Demirel Gkalp, Yalva Mzesi
Bizans Sikkeleri, Ankara, 2009, Kat.no. 476
Bizans sanatnn dier rneklerinde olduu gibi sikkeler zerinde de ha motifi dinsel sembol niteliinde en belirgin ve yaygn kullanm olan iflarettir.
Zaferi simgeleyen viktoria figr, melek ve hristogramlar da (say temsil eden
bir monogram) sikkeler zerinde kullanlan dinsel figrler olarak tanmlanabilir.
Hristiyanln ve Bizans sanatnn en nemli figr ve simgesi olarak sann Bizans
sikkeleri zerinde resmedilmesi ilk kez II. ustinianos (685- 695/705-711) dneminde grlr. Fakat bu nokta da altn izmek gerekir ki, sa tasvirleri Ge Roma
sikkelerinde de kullanlmfltr. rnein mparator II. Teodosiosun (M.S.408-450)
kz Evdokia ve III. Valentinianusun (M.S.422-462) evlilik treni iin baslan sikke
zerinde sa tasviri grlmektedir. Ancak olduka snrl baslmfl bu tip sikkeler
Bizans sikke tiplerini etkilememifltir. sa burada Hristiyanlaflmfl imparatorluk klt ya da dindarl gstermek amacyla zel sembolik sebepten dolay sikke zerinde yer almaktadr. Dolaysyla sann bst halinde sikkeler zerinde ana tip olarak tasvir edilmesi II. ustinianos tarafndan bafllatlmfltr. slamiyetin 678 ylndaki
zaferinden sonra II. ustinianos Troullo Konsilinde Bizans altn sikkelerinin ikonografisinde bir reform yaptrarak ve muhtemelen slamiyete bir tepki olarak sikkelerin n yzne sa tasvirini yerlefltirmifltir (Breckenridge, 1959). Dier bir dinsel tip olarak Meryem figr ise sikkeler zerinde ilk kez imparator VI. Leon
(M.S.886-912) dneminde yer almfltr.
Hristiyan dnyasnn tannan ve sevilen azizleri Bizans sikkeleri zerinde olduka ge dnemde yine dinsel tip olarak sikkeler zerinde tasvir edilmifltir. Sz
konusu aziz tasvirlerinin bulunduu sikkelerde Aziz Aleksandros, Aziz Mihail, Aziz
Andronikos gibi ilk aziz isimlerinin ayn ad taflyan imparatorlarn sikkelerinde betimlendii grlmektedir (Tekin, 1999, s. 31-33).
Loros: Romallarn da
kulland ssl bir pelerin
olan loros, Bizans
dneminde konsl kyafeti
olarak kullanlmfltr. Loros
deriden yaplan, ar, uzun
ve dar dikdrtgen, yaklaflk 5
m. uzunluunda bir atkdr.
Hem imparator hem de
imparatorie tarafndan
giyilen lorosun geliflimi
Roma imparatorluu
dneminde konsullerin
giydii toga ya da
trabeaya dayanmaktadr.
Ha: sann armha
geriliflini sembolize eden
ha I. Teodosios (.S. 379395) dneminde
imparatorluk
seremonilerinde nemli bir
yer alr. sann lme karfl
zaferinin sembol olan ha,
imparatorlar iin
dflmanlara karfl kazanlan
zaferin de semboldr. 6.
yzyl sonlarndan itibaren
Bizans sikkelerinde en ok
betimlenen dini simge
olmufltur.
252
Bizans Tarihi
zet
N
A M A
Bizans Sanatn ierik ve kavramsal olarak tanmlayabilecek;

Sanat oluflturan biim ve ierik, toplumun yaps ile dorudan iliflkilidir. Sanat eserinin amac,
konusu, malzeme ve teknii tarihsel ve corafi
olarak iinde retildii uygarln ve dolays ile
toplumun ekonomik, sosyo-kltrel yaps ve sahip olunan teknik dzeye bal olarak flekillenir.
Yaptn biimi btn bu koflullarn bileflkesi dorultusunda meydana gelir. Bizans mparatorluu
kurulduu kabul edilen 330 ylndan stanbulun
Osmanl Devleti tarafndan fethedildii 1453 senesine kadar hkm srmfltr. Sz konusu tarihsel sre ierisinde imparatorluk snrlar dhilinde retilen sanat, mimarlk, edebiyat rnleri
ve deiflen inan sistemine bal olarak yeniden
flekillenen sosyo-kltrel yap ile iliflkili tm unsurlar Bizans Kenti, Bizans Sanat, Bizans
Mimarisi ve Bizans Edebiyat gibi Bizans st
kimlii altnda tanmlanarak incelenmektedir. Bizans Sanat ncelikle dini ve sosyo-kltrel yap
sonrasnda siyasal ve ekonomik koflullarn belirleyiciliinde dnflm, deiflim ve oluflum evreleri yanstr. Bu dnemler ierisinde Bizans sanat
eserleri farkl plan, konu, teknik ve sluplarda
mimari, duvar resimleri, el yazmalar, maden, fildifli, seramik, cam, tekstil ve sikke gibi eserlerde
yansmalarn bulur.
N
A M A
Bizans mimarisinin zelliklerini dnemlerine

gre tartflabilmek;
Bizansn erken dnemlerinde ok tanrl inan
sisteminden tek tanrl Hristiyanla geifl sonrasnda mimarideki en belirgin deiflim, doal olarak dini yaplarda gerekleflmifltir. Yeni ibadet
yaplar olan kiliseler antik dnemin toplant
yaps olarak tanmlanan bazilikalardan esinlenerek infla edilmifltir. Drdnc yzyldan altnc
yzyln sonuna kadar bazilika, tm Bizans corafyasnda cemaat, piskoposluk hatta manastr
kiliselerinin ana plan flemasn oluflturmufltur. Orta Bizans Dneminde kilise mimarisinde, baflta
baflkent olmak zere, imparatorluun btn blgelerinde yaygn olarak kullanlan plan tipi Kapal Yunan Hadr. Orta Bizans Dnemine damgasn vurmufl Kapal Yunan Ha Planl kiliselerden tarihi bilinilen en eskisi 907 tarihli stanbul
Konstantin Lips Manastrnn (Fenari sa Camii)
kuzey kilisesidir. Dieri ise yaklaflk 920 tarihli
Mireleon Manastr Kilisesidir (Bodrum Camii).
Orta Bizans Dneminde grlen dier nemli
tip ise, Sekiz Detekli tiptir. Ge Bizans dneminde stanbulda Dehlizli Tip ad verilen plan
tipinin ortaya kar. Ge dnem Bizans mimarisi
farkl blgelerde kurulan bamsz yaplanmaya
bal olarak eflitli yerel uygulamalar sergiler. Bu
nedenle 13 yzyl sonras Bizans mimarisi ok
giriflli, ierisinde Avrupadaki adafl mimari sluplar olan Romanesk ve Gotik mimari unsurlarnn da izlenebildii bir dnem olarak karflmza
kacaktr.
N
A M A
Bizans Antsal Resim Sanatn dnemlere ayrarak aklayabilecek;

Erken Hristiyanlk dneminde kiliseler, mezarlar, sivil ve resmi yaplar, freskolar ile sslenmifltir. Bu dneme ait en eski rnek ayn zamanda
erken Hristiyanlk dnemi mimarisinin de ilk rnei olarak tanmlanan Suriyede Dura Evropostaki ev kilisesinin vaftiz odasnda bulunan
Tevrat ve ncilden konularn ifllendii freskolardr. Yine ncl resim rnekleri olarak Roma Katakomplarnn duvarlarnda geometrik, bitkisel
motifler ile insan ve hayvan fgrleri resmedilmifltir. Mezar yaplarnda ayrca Antik dnem mitolojisinden sahneler ile Tevrat ve ncilden konular da resmedilmifltir. Orta Bizans Dneminde
ikonoklast akmn son bulmasnn ardndan youn bir resimsel faaliyet bafllamfltr. Bu dnem
resim sanatnn en nemli zelliklerinden birisi
konularn dzenleniflinde hiyerarflik bir sistem
uygulanmasdr. Orta Bizans Resim Sanatnn bir
dier nemli zellii resimlerde konu snrlamasna gidilmesidir. Dnemin plan ve meknsal
kurgusuna uygun bir seicilikle erken Hristiyanlk sanatnn uzun dizelerinin yerine ncildeki
anahtar (nemli) sahnelerin resmedilmesinin tercih edildii grlmektedir. Ge Bizans DnemiSanat ayn zamanda Paleologoslar Dnemi-Sanat olarak ta tanmlanr. Dnemin resim rneklerinde ortak nokta gemiflteki iki boyutluluu
aflan ve tam anlam ile bir perspektif olarak tanmlanmasa da yzeysel bir derinlik kaygsnn
izlenebilirliidir. Resimlerde eflyalar ve figrler
uzayan ve incelen bir formda dzenlemifltir. Figrlerin Komninoslar Dnemi resim anlayflna
benzer nitelikte hareketli, duygularn youn bir
dflavurumcu kayg ile yanstld grlmektedir.
N
A M A
253
Bizans El Sanat rneklerini tanmlayabileceksiniz.

Erken Bizans dneminden itibaren Bizans sanatnn nemli bir grubu el sanatlardr. Bizans el
sanat eserleri, sanatsal dzenlemenin zerinde
gereklefltirildii malzemenin nitelii ve ifllevine
gre seramik, cam, maden, fildifli, tekstil ve sikke olmak zere snflandrlr. Kullanlan malzemenin nitelii ve dnemin tercihlerine bal olarak deiflen teknik ve sluplarn uyguland el
sanat eserlerinde, bitkisel, geometrik motifler ile
birlikte insan ve hayvan figrlerinin resmedildii
grlr. Eserler zerinde yer alan bezemelerde
Hristiyanla dair dini konu ve simgeler baflta
olmak zere, erken dnemlerde daha youn olmak zere mitolojik sahneler ve sosyal yaflama
dair konulara da yer verilmifltir.
254
Bizans Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Resim Krclk olarak da bilinen 726-842 yllar arasnda zelikle dini resimlerin yok edilmesini ngren
ve yenilerinin yaplmasn yasaklayan sre afladakilerden hangisidir?
a. Fresko
b. Obelisk
c. konoklazm
d. Katakomp
e. Tessera
6. Afladakilerden hangisi, Forum ad verilen, Antik

Roma kentlerinin merkezlerinde yer alan ve evresi
nemli kamusal yaplarla kuflatlmfl meydanlara rnektir?
a. Pastaforium Odalar
b. Dua Odalar
c. Hipoje
d. Vaftizhane
e. Bovis
2. Bizans Resim sanatnn ilk rnekleri yeralt mezar

odalarnda karflmza kmaktadr. Afladakilerden hangisinde sz konusu mezar yaplar birlikte verilmifltir?
a. Katakomp-Bazilika
b. Bazilika-Hipoje
c. Manastr- Katakomp
d. Katakomp-Hipoje
e. Kilise-Vaftizhane
7. Afladakilerden hangisi Bizans dneminde infla edilmifl forumlardan biri deildir?

a. Tauri Forumu
b. Komninos Forumu
c. Bovis Forumu
d. Filadelfion Forumu
e. Arkadius Forumu
3. Yafl sva zerine suda zlmfl boya pigmentleri

kullanlarak yaplan duvar resmi afladakilerden hangisidir?
a. Fresko
b. Mozaik
c. Sikke
d. Sgrafitto
e. kona
4. Renksiz iki cam arasna altn yaldzla yaplan ssleme teknii afladakilerden hangisidir?
a. Sgrafitto
b. Champleve
c. Emay Teknii
d. Kalba fleme Teknii
e. Altn Sandvi Teknii
5. Afladaki objelerden hangisinde fildifli kullanlmaz?
a. Diptikonlar
b. Rliker
c. Trulla
d. Stavrotek
e. Triptikonlar
8. Afladaki kiliselerden hangisi erken Bizans dneminde kubbeli bazilika plan tipinde infla edilmemifltir?
a. Aziz Poliefktos Kilisesi
b. Aya Sofya Kilisesi
c. Aya rini Kilisesi
d. Mireleon Kilisesi
e. Demre Aziz Nikolaos Kilisesi
9. Afladakilerden hangisi Bizans dneminde su ve
suya iliflkin mimari uygulamalar arasnda yer almaz?
a. Yerebatan Sarnc
b. Bakrky Sarnc
c. Bozdoan Kemeri
d. Binbirdirek Sarnc
e. Ylanl Stun
10. Afladakilerden hangisi Bizans kilisesinin blmlerinden biri deildir?
a. Loros
b. Atrium
c. Naos
d. Narteks
e. Apsis
255
1. c
Sra Sizde 1
1204 ylnda stanbulun Latinler tarafndan iflgal edilmesi, Bizans imparatorluu ve dolays ile Bizans sanat ve mimarisi iin yeni bir srecin bafllangc olmufltur.
flgalin ardndan Teodoros Laskarisin ynetiminde Nikaia (znik) mparatorluu kurulmufltur. Ayrca Karadeniz blgesinde 1461 ylna kadar hkm srecek olan
Trabzon mparatorluu; Yunanistann Arta blgesinde
1453 ylna kadar hkm sren Epir Despotluu (12611453) ve baflkenti Mistra olan ve 1460 ylna kadar Mora Despotluu bamsz ynetimler olarak karflmza
kmaktadr. Ge dnem Bizans mimarisi farkl blgelerde kurulan mstakil yaplanmaya bal olarak eflitli
yerel uygulamalar sergiler. Sz konusu yerel uygulamalarn ortaya kmasnn sebebi her bir blgenin farkl
bir politik blok ve dolays ile farkl kltrel etki alan
ierisinde bulunmasdr.
2. d
3. a
4. e
5. c
6. e
7. b
8. d
9. e
10. a
Yantnz yanlfl ise, Antsal Resim Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Antsal Resim Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bizans Sanat konusunu
Yantnz yanlfl ise, Cam Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Fildifli konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Kamusal ve Sosyal fllevli
Bizans Yaplar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Erken Bizans Dnemi Dini
Yaplar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Erken Bizans Dnemi Dini
Yaplar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Erken Hristiyanlk dneminden itibaren Bizans resim
sanatn yanstan en nemli uygulama alan freskolar ve
mozaiklerdir. Bizans dneminde fresko ve mozaikler
kiliselerde, mezar yaplarnda, kamusal ve sosyal ifllevli yaplarda kullanlmfltr.
Sra Sizde 3
Orta Bizans dneminin yaygn uygulanan bezeme teknii, krmz hamurlu, krem-beyaz astarl kaplarnn
zerlerinin astar kaldracak flekilde izilmesi ve kazlmas fleklinde uygulanan sgraffitodur. Sgrafito tekniinin uygulama biimleri ile farkllaflan alt trleri bulunmaktadr: nce Sgrafitto, Kazma Sgrafitto, Genifl Oyma/Cahmpleve.
256
Bizans Tarihi
Acara, M. (1998). Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji
ve Liturjik Eserler, Hacettepe niversitesi Edebiyat
Fakltesi Dergisi, C.15, S.1, s. 183-201.
Acara, M. (2007). Litrjide ve Gnlk Kullanmda Maden Sanat, Kalanlar 12. ve 13. yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul, 37-39.
Armstrong, Pamela. (2008) Ceramics The Oxford
Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford
Universty Press, 429-443
Bakirtzis, Charalambos. (2008) Secular and Military
Buildings The Oxford Handbook of Byzantine
Studies, New York: Oxford Universty Press, 373-385
Bellinger, A. R. ve P. Grierson (Edt.) (1973). Catalogue
of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks
Collection and in the Whittemore Collection, Volume
Three Part 1, Leo III to Nicephorus III 717-1081,
Washington, D.C..
Breckenridge, J.D. (1959). The Numismatc Iconography
of Justinian II (685- 695, 705-711), New York,
American Numismatc Society.
Brandes. W. (1999) Byzantine Cities in the Seventh
and Eighth Centuries - Different Sources, Different
Histories The dea and deal of the Town Between
Late Antiquity and the Early Middle Age, LeidenBoston-Kln, 25-57
Demirel Gkalp, Zeliha (2009) Yalva Mzesi Bizans
Sikkeleri, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar
Dodd, C. E. (1961). Byzantine Siver Stamps, Washington
D.C.
Doer, Lale (2007). Halkn mge Dnyasnda Seramik
Sanat Kalanlar: 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede
Bizans, stanbul: Vehbi Ko Vakf, 48-51.
Doer, Lale (2007). fllev, Teknik ve Estetik Deerlendirmelerle Bizans Gnlk Yaflamnda Srl Seramik
SERESO7 IV. Uluslararas Katlml Seramik, Cam,
Emaye, Sr ve Boya Semineri (Eskiflehir, 709-727)
Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi stanbulda
Palaiologoslar Devri Antlar, stanbul: Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
Eyice, S. (1982). Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu

Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C.
3, 568-618.
Grabar, Andre (1966). Art of The World - Byzantium,
Holle Verlag G.M.B.H., Baden, Germany
Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage, Washington,
D.C.: Dumbarton Oaks Reseacrch Library and
Collection
Haldon, John. (2006) Bizans Tarih Atlas (ev. Ali zdamar), stanbul: Kitap Yaynevi.
Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlk Szl, stanbul: Yem Yayn.
Hayes, J. William (1972), Late Roman Pottery, Londra:
British School at Rome
stanbul:Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Ivison, Eric. (2000) Urban Renewal and Imperial Revival
730-1025 Byzantine Forschungen, XXVI, 1-46
Kazhdan, Alexander (Ed.) (1991). Oxford Dictionary of
Byzantium C.1-3, New York: Oxford University
Press.
Koch, Guntram. (2007) Erken Hristiyan Sanat (ev.
Ayfle Aydn), stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar.
Kuban, Doan. (2005), alar Boyunca Trkiye Sanatnn Ana Hatlar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar
Mango, Cyril (2006). Bizans Mimarisi, Ankara: Rekmay
Ltd. fiti.
Mango, Cyril (2008). Bizans: Yeni Roma mparatorluu
(ev. Gl aal Gven), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Mercangz, Zeynep, E. Akyrek (2007) Yaflam Mekanlar: Mimarlk Kalanlar, 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul:Vehbi Ko Vakf Yay., s.2229
Nicol, Donald M. (1999) Bizansn Son Yzyllar (12611453), (ev. Bilge Umar),
Olcay Ukan, B.Y. (2008). Cam Tarihine Genel Bir Bakfl, Anadolu Sanat, Eskiflehir: Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Fak. Yay., S.19, s.97-110.
Olcay Ukan, B.Y. vd. (2007). Lks retimde ve Gnlk Kullanmda Cam, Kalanlar, 12. ve 13. Yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul:Vehbi Ko Vakf
Yay., s.42-47
Olcay Ukan, B.Y. vd. (2010) Bizans Dnemi Ortaadan Gnmze Anadolu Uygarlklar, Eskiflehir
Anadolu niversitesi Yaynlar, 1-78
Orcasberro, S. (1998). Mozaiin Ksa Bir Tarihi, Sanat
Dnyamz, S.69-70, 149-154.
tken, Y.(1997). Bizans: Antsal Resim ve Minyatr,
Eczacbafl Sanat Ansiklopedisi, stanbul, 257-260.
tken, Y.,vd. (2007). Resim Sanatnda nancn mgeleri, Kalanlar. 12. ve 13.Yzyllarda Trkiyede Bizans, stanbul: Vehbi Ko Vakf, 33-35.
Ousterhout, Robert. (2008) Churches and Monasteries
The Oxford Handbook of Byzantine Studies, New
York: Oxford Universty Press, 354-372
Saradi, Helen. (2008) Towns and Cities The Oxford
Handbook of Byzantine Studies, New York: Oxford
Universty Press, 317-327
Szen, M ve Tanyeli, U. (1999). Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi.
Tekin, O. (1999). Yap Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
257

Untitled

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Untitled

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2298

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl ............................................

BZANS TARHNE AT BAZI KAVRAMLAR................................................

Romadan Bizansa Geifl ........................................................ 28

Bizans ve Mslman Araplar.................................................. 54

Bizans ve Kuzeyli Trk Komflular (4-14. Yzyl)................. 78

Bizans-Seluklu Devlet liflkileri ............................................. 104

kinci Hal Seferi (1147-1149) .....................................................................

Bizans-Osmanl liflkileri.......................................................... 128

Bizans Hukuku ......................................................................... 154

Bizans Hukuk Kaynaklar Olarak Roma Hukukunun Kaynaklar..............

Bizans Devlet Yaps ve Eitim Sistemi ................................ 176

Bizans Ekonomisi..................................................................... 202

Bizans Sanat ........................................................................... 230

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Roma Devlet Gelenei

BZANS TARHNE AT BAZI

Bizans Tarihine Genel

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl

BZANS DEVLETNN GENEL ZELLKLER

Antik Yunan Kltr

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl

Roma Devlet Gelenei

man kadrolar tarafndan el yazmalarn oaltlan nshalar yabanc hkmdarlara

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl

Bir devletin tarihini dnemlendirmek alfltnz konuya gre deiflebilmektedir.

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl

Bizans Tarihinin Hanedanlara Gre Tasnifi

Bizans Tarihinin Kronolojik Tasnifi

II. Nikiforos Fokas

III. Romanos Argiros

IX. Konstantinos Monomahos 1042-1055

Zenon (ikinci defa)

Teodora (ikinci defa)

IV. Romanos Diogenis

VII. Mihail Dukas

III. Nikiforos Votaniatis

II. oannis Komninos

II. Aleksios Komninos

Heraklios ve III. Konstantinos 610 641

II. sakios Angelos

II. ustinianos (ikinci defa)

III. Aleksios Angelos

II. sakios ve IV. Aleksios

III. oannis Dukas Vatacis

II. Teodoros Laskaris

IV. oannis Laskaris

VIII. Mihail Paleologos

II. Andronikos Paleologos

III. Andronikos Paleologos

VI. oannis Kantakuzinos

IV: Andronikos Paleologos

VII. oannis Paleologos

II. Manuil Paleologos

VIII. oannis Paleologos

XI. Konstantinos Paleologos

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl

Bizans Tarihinin Sosyal ve Kltrel Olaylara Gre Tasnifi

Balkanlarda ve Anadoludaki pek ok flehir klmeye, yok olmaya yz tutmufl ve

1. nite - Bizans Tarihine Genel Bir Bakfl