TALT PAA'nn

HATIRALARI
TALT PAA

lksz
Hseyin Cahit Yaln

NDEKLER
Talt Paa'nn El Yazs 7
lksz9
Giri 11
Hatralarm Neden kaleme aldm?

11

Trkiye'ye yaplan hakszlklar 12

I- Merutiyetin lan

13

Jn Trk hareketi 15
lk Ermeni ve Bulgar hareketleri16
Trkiye'den koparlan topraklar
Balkan Harbi facias

18

18

Ruslarn Trkiye'yi zayflatmak siyaseti

Boa giden gayretler

21

23

II- Almanya ile ittifak nasl hazrland?

Breslau ve Gben hadisesinin i yz27

23

Harbe giri arifesinde

28

Trkiye harbe nasl girdi?

30

Malubiyetler balaynca31
Vagon ticareti meselesinin i yz

33

ttihat ve Terakki'nin temizlii 36

III- ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin tekilat 37
Sadrazam Kk Sait Paa

40

IV- Ermeni meselesinin tarihi 43

Ermenilerin iyzn gsteren tarihi vesikalar

45

Ermeniler dmanlarmza nasl alet oldular?52

Kanuni durumdan gayri kanuni duruma gei
Umumi ve hususi tadiller59
Dikkate ayan bir makale61
Ermenilerin tehciri 65
Mspet hadiseler 67
Hkmetin icraat 77
V- Rus vesikalar 80
Trk halkna yaplan zulmler 80
Ermeni cinayetleri 82
Ermeni etelerinin zulmleri
Byk katliam

85

87

Vahetlerin arkas kesilmiyor 92

Ruslarn itiraflar 100
Albay Morel'in hakiki hviyeti 118
VI- ''ttihat ve Terakki'' siyasi frkasna dahil olan
kabineler ve bu frka azalar aleyhine davalar123
Vesikalar 125

57

Ayan Meclisi'nce reddedilen takrir

Baz rk iddialar
Mahkemenin selahiyeti meselesi140
Birinci mahkemenin sonu142
Susuzlar mahkm ediliyor

144

Dahiliye Nazrnn vaziyeti

145

Umumi Harb'in ilanndan kimler mesuldr? 146

Harici siyasetten mesul olanlar 147
dam iin ileri srlen delil

148

Kasten tahrif edilen hadiseler 150

LKSZ

Talt Paa bu hatralarn, mtarekeden sonra memleketi terke mecburiyet

hissederek Almanya'ya ekilmi olduu sralarda kaleme almtr. Merutiyet
devrinin en yksek simalarndan biri olan Talt Paa bize ok alakaya ayan bu
mhim zamanlar hakknda pek nemli malumat verebilirdi. Fakat haller ve artlar
onun tam bir ''hatrat'' yazmasna imkn brakmamtr.
Byle olmakla beraber, temas ettii bahsi tamamyla tenvir etmi (aydnlatm) ve
bize mhim bir vesika brakm olduu phesizdir.
''Tanin'' gazetesinde Talt Paa'nn hatralarn neretmek istediimiz vakit, bunun
zaman itibaryla mnasip bir hareket olup olmayacan epeyce dnmtm.
nk Merutiyet devrinin sadrazam o devrin en ac vakalarndan birine temas
ediyordu. Osmanl mparatorluu tasfiye edilmi, bunun harabeleri arasndan
yepyeni ve diri bir milli Trk Cumhuriyeti km olduu iin, eski hatralar
zerinden snger geirerek maziyi unutmak ve yeni devrin karde vatandalar
halinde yaamak artlarn kuvvetlendirmek bir vazife idi.
Fakat tarih ortadan kaldrlamaz. Onun her tarafn aydnlatmaya almak istikbali
daha emin surette hazrlamak hususunda faydal olur. te bu mlahazaya mebnidir
ki bu (dnceye dayanaraktr ki) bugnk mesut neticelere varncaya kadar ne zor
ve karanlk yollardan getiimizi ortaya koyan bu vesikay matbuata tevdi etmekte

(vermekte) tereddt etmemitim.

O gnlerde tamamen mazi demek olan bu hatralar, bu gnn artlar iinde tam bir
aktalite halini ald. Zamana, tarihe, eski gnlerin hallerine ve artlarna
baklmakszn, Trk eref ve haysiyetine dmanlar tarafndan hcumlar, Trkn
hakkn gasp iin iftiral faaliyetler balam bulunuyor. Bu durum iinde, Talt
Paa'nn hatralar hususi bir ehemmiyet ve kymet kesbediyor.
Talt Paa vatann ok seven, vatannn hayr ve selameti urunda nefsine
varncaya kadar her eyini feda etmeye hazr bulunan bir ahsiyetti. Brakt
hatralar bu noktadan da bizi tenvir edebilir. Memlekete yapt hizmetler arasnda
bu hatralar bugnn en takdir ve kran ile yadedecei bir eserdir.
19 ubat 1946
Hseyin Cahit Yaln

GR

HATIRALARIMI NEDEN KALEME ALDIM?

Birok kimse hatratm yazmak iin beni tevik ettiler, muhtelif cemiyetler bu
maksatla bana mracaat, hatta bu hususta maddi menfaat teklif ettiler. Merutiyetten
nce ve sonra ''ttihat ve Terakki Frkas'nn'' kurulmas hakkndaki hatralarm ve
o zamanki i ve d siyasete mteallik (ilikin) hadiseleri siyasi bir hatra defteri
eklinde deil, fakat tarihi bir tenkid halinde sonradan yazmay tasavvur etmitim.
Ancak, asrlardan beri devam edegelmi sinsi bir siyasetin bugn Osmanl devletine
arzu ettii ekli vermek zere ileri srd haksz ithamlara tahamml
edemeyeceimden aadaki izahlar mufassal (ayrntl) hatralarma giri ve ayn
zamanda da haksz ithamlara cevap olarak yazmaya karar verdim. Bildiim hadise ve
hakikatleri burada tam olarak sralamaya imkn yoktur. Fakat syleyeceklerimin
hepsi hakiki hadisattan ibarettir.
ark meselesi gsterildii gibi bir insanlk ve Hristiyanlk meselesi deil, bilakis bir
nefret ve menfaat meselesidir. Trk devletinin dahili ilerine yaplan mdahaleler hep
buna mstenittir (dayandrlmtr). Filhakika Trk devletinin, Trkler de dahil,
btn tebaasna iyi muamele temin eden muntazam bir idare kurmaya muvaffak
olduunu iddia etmek bir crettir. Fakat bu husustaki hatay yalnz Trklere
yklemek de doru deildir. Ruslarn Yahudilere ve Mslmanlara ve hatta, mstebit
arla kar gelen Hristiyanlara yaptklar vahet her ne kadar insanlk hislerini
galeyana getiriyorsa da Avrupa'nn insaniyetperver diplomatlar bu hususta en kk

bir sz sylemek cesaretini gsteremediler. Rusya hakkndaki en ufak bir ikyetin

harbe sebebiyet verebileceini biliyorlard; bunun iin susmay tercih ettiler.
Hrriyetin hamisi roln taknan, hukuku beer (insan haklar) beyannamesini
nereden Fransa, vahi ve mstebit arla her trl yardmda bulunmaktan
utanmad ve 1871 harbinden sonra bu mstebit devletle bir ittifak dahi yapt.
Almanya'ya kar kuvetli bir Rusya kurulacakt. arln istibdad salamlatrld.
Rusya'nn Trk slahat teebbslerine kar kard manilere gz yumuldu.
Trkiye'nin slahat yapmas hibir zaman ciddi olarak arzu edilmedi. Muahedelerde
ad geen slahat mahiyet itibaryla birer mdahaleden baka bir ey deildir. Bir
devletin idaresindeki terakki ve slahat onun siyasi ve iktisadi istiklaline tbidir
(baldr).

TRKYE'YE YAPILAN HAKSIZLIKLAR

Bir taraftan Trkiye slhat yapmaya zorlanrken dier taraftan da mdahale ve

himayeyle siyasi ve kapitlsyonlar vastasyla da iktisadi istiklalini bsbtn ortadan
kaldrabilmek iin Trkiye'ye tbi olan milletler ayaklanmaya tevik ediliyordu.
Bir Trk airine gre bu gibi slhat tavsiyeleri, elleri kollar baland halde
komas istenen bir insana benziyordu.
Buna mukabil, ngiltere, ancak siyasi menfaatlerinin zoru ile Trkiye'nin ve bilhassa
stanbul'un Ruslar tarafndan igalini nledi; Ayastafanos muahedesinin Berlin
muahedesiyle tadili ancak bu sebebe mstenit idi (dayanrd). Fakat Almanya'nn
askeri ve iktisadi bakmlardan gsterdii ayan hayret derecede abuk terakki,
Bismark tarafndan ittifak msellesin tesisi (l ittifakn kurulmas) ve bilhassa
Alman deniz kuvvetlerinde byk ngiliz donanmasna tehlikeli bir rakip olacak
derecede grlen inkiaf, ngiltere'nin az sevilen arlkla birlemesi neticesini
dourdu. O gnden itibaren Trkiye, Avrupa devletlerinin hibirinden velevki onun
menfaat iin dahi olsa, en ufak bir yardm grmedi. Birlemi olan taraflardan her
biri ark meselesini kendi maksatlarna uygun bir ekilde halletmeye alyordu.
Babli mevcudiyetini temin iin o zamana kadar siyasi tezatlardan istifade ederken
devletler arasndaki muvazene (denge) ve ayrlklar artk kendi aleyhine dnmt.
l ittifak ile ikili ittifakn mnasebetleri ve bilhassa l ittifakn kendi zas
arasndaki mnasebetler o derece gerginlemi ve grlerde o derece ayrlk
bagstermiti ki, devletlerden hibiri ark meselesi siyasetinden vazgemiyordu.
Devletler gruplarndan her biri belki baka bir ekil altnda olmak zere kendi
menfaatlerini temin etmeye alyordu. Trkiye'nin Paris ve Berlin muahedeleri ve
devletlerin garantisi ile temin edilmi olan mevcudiyetine bu muahedeleri imzalam
olan devletlerden hibiri riayet ve hrmet etmiyordu.

MERUTYETN LANI

1908 senesinde Jn Trkler tarafndan Merutiyet ilan edildii zaman Trkiye'nin

Avrupa karsndaki siyasi durumu bu vaziyette idi.
htill, hkmet eklindeki deiiklik, memleket iinde bir ok mcadelelere ve
karklklara sebebiyet vermiti; muvakkat bir zayflk ba gstermiti.
Abdlhamid'in keyfi idaresi merkezde ve vilayetlerde hususi bir zmre yetitirmiti.
Bunlar geni mikyasta kendi menfaatlerini temine alyor, bu esnada da zavall halk
tamamyla eziliyordu. Bu zmre mensuplarn mterek menfaatleri birbirine
balyordu. Hkmet merkezinde nazrlar ve saray mensuplar stanbul'daki
hempalaryla nasl sk skya birlemi ve karlkl olarak birbirlerine yardm
etmekte idiyseler, vilayetlerdeki zenginler ve eraf da nazrlar ve saray mensuplaryla
sk temasta olup halk istismar etmekte devam ediyorlard. Bu zmrenin bir ksm
da muhtelif ekalliyetlerden (aznlklardan) mteekkildi. Yunanllar, Bulgarlar,
Srplar, Ermeniler, Araplar, Krtler ve Arnavutlar; Trkiye'yi inhitata (ykla) ve
lme srklemekte olan Abdlhamit hkmetinden iki trl menfaat teminine
alyorlard.
Bir taraftan Yunanllar bu hkmetin devamnn devletin muhakkak olarak
kmesiyle neticeleneceini anlyor ve kendilerini de bilhassa Rumeli'de onun
mirass olarak gryorlard (1). Dier taraftan da patrikhanenin elde ettii
imtiyazlar ve askeri hizmetten muafiyetleri sayesinde manevi bir istikll de
kazanmlard. Byk mikyasta rakipsiz olarak ticaret yapabiliyor ve bu seretle de
byk servetler temin ediyorlard.
Bulgarlarla Ermeniler bir Avrupa mdahalesiyle kendi istiklllerini temin etmek
maksadyla Abdlhamid'in keyfi idaresini ileri sryorlard.
Krtlerle Arnavutlar ise, sarayn himayesine snmlar, hkmet ykne itirak
etmeksizin ahsen byk istifadeler elde ediyorlard.
Araplara gelince, bunlar kendi menfaatlerini ilerinden Hristiyan ve Mslman
olanlarn byk mevkilere gemesinde ve birok hususi imtiyazlar elde etmelerinde
gryorlard. Bu suretle menfaatlerini temine alan Arnavut, Krt ve Araplar da
yukarda bahsettiim zmreye dahildi. Hristiyan halknn sefaleti
Mslmanlarnkinden farkszd.

JN TRK HAREKET

Jn Trk hareketi memlekete msavat (eitlik) hrriyet ve adalet getirmek emeliyle

ortaya atlmt. Bu prensibi temin maksadyla Jn Trkler, Araplar, Yunanllar,
Arnavutlar, Trkler vesaire gibi yurttaki btn milletleri birletirmeyi, bu suretle de
sevgili vatann selamet ve terakkisi iin birlikte alabileceklerini zannediyorlard.
Fakat ihtilli takip eden hadiseler maalesef bambaka bir ehre gsterdi. Yunanllar,
ttihat ve Terakki'nin asl niyetlerinin tahakkuk etmemesi iin bu birlie iddetle
muhalefet ettiler; msavat ve hrriyet onlarn maksat ve menfaatlerine mugayirdi
(karyd). Msavat demek, btn vatanperverlerin menfaat ve mesaide (almada)
msavat demekti.
Fakat Meclis'te umumi askeri hizmete kar iddetle mukavemet eden Yunanllar
olmutu. Tabiidir ki, msavat ile hususi imtiyazlarn telifi kabul deildi. Osmanllk
fikri ise Elenizm iin bir tehlike idi. ''Osmanl'' tabirinden asabileen Serfie Mebusu
Boo Efendi, Meclisin hitabet krssnden alenen onun iin Osmanlln ''Osmanl
Bankas''ndaki ''Osmanl''dan fazla hibir ey ifade etmediini sylemek kstahln
gsterdi. Bu itibarla Yunanl mebuslar bu gibi ilerde daima hkmet projelerine
muhaliftiler ve mrtecilerle (gericilerle) birleiyorlard.

LK ERMEN ve BULGAR HAREKETLER

Ermenilerle Bulgarlar kendi gayelerini tahakkuk ettirmek iin baka bir yola tevessl
ediyorlard. Kanunu Esasi'nin bahettii hrriyet sayesinde ilk msait frsatta
hkmete kar gelmek ve Avrupa tarafndan yaplacak bir mdahale neticesinde
kendilerine muhtar bir idare ve nihayet istikll temin maksadyla bir ksm Anadolu
ve bir ksm da Rumeli'de asabi bir sratle ve gayet ak bir ekilde milli varlklar
iin alyorlard. Jn Trklere kar tamamyla Kanunu Esasi'ye sadk ve mttehit
(birlik iinde) bir tavr taknyor, Avrupa'ya kar ise eski ve yeni hkmetten ikyet
ediyor ve Trk vahetinin eln (imdi de) devam ettiini ispata urayorlar,
iddialarnn delillerini siyasi komiteler vastasyla elde etmeye alyorlard. Adana
hadiseleri, Rumeli'deki galeyan ve cinayetler srf onlarn eseridir; bunlar sonradan
Mslman halka atfedilmitir (yklenmitir).
Bununla Mslman halkn katliama itirak etmediini sylemek istemiyorum; niyetim
bu tevik ve tahriklerin Ermeni ve Bulgarlar tarafndan srf siyasi maksatlarla
yaplm olduunu ispat etmektir.
Adana hadiselerini mteakip dahiliye nazr oldum. Btn arzu ve hedefim muhtelif
milliyetleri, bilhassa Ermeni ve Trkleri bir dostluk ba ile birletirmek idi. Adana
hadiseleri hakkndaki tahkikat evrakn dikkatle tetkik ettim. Hadiselerin Ermeniler
tarafndan tahrik edilmi olduu, tahkikat komisyonu azas olan Ermenilerin ahadeti
ile de teeyyt ediyordu. (dorulanyordu) Komisyon azasndan biri olan Agop
Babikyan Efendi bunu bizzat bana da itiraf etti. Tahrik edilmi olan halkn zalimane

cinayetlerde bulunduu da tahakkuk ediyordu. Adana hadiseleri 31 Mart'ta ve irtica

gnlerinde vuku bulmutu. Takip edilen maksadn halk kitlelerinin taassubunu tahrik
ederek, katliama sebebiyet vermek suretiyle Avrupa'nn dikkat nazarlarn stlerine
ekmek ve Kilikya'da muhtar bir Ermeni birlii vcuda getirmek olduunda phe
yoktu. Ben bu ite bitaraf bir devlet adam sfatyla siyasi maksadm unutmak ve
Mslman olsun, Ermeni olsun, katliam faillerini mstahak olduklar cezaya
arptrmak istiyordum. Bu hadiseler srasnda Mslman halk katliama tevik etmi
olan mft ve dier Mslmanlarn da cezalandrlmalarnda srar ettim. Bunun
zerine mahkeme mfty ve eriklerini (ortaklarn) idama mahkm etti. Ve bu idam
kararnn nazrlar heyetince tasdikini temin eden yine ben oldum. Hafifletecekleri
kanaatinde idim. Komitelere kar daima azami msamahay gsterdim ve onlarn
hakiki maksatlarn bilmiyormu gibi hareket ettim. Fakat hkmetin bu hareket tarz
komitelerin ihtiraslarn hififletmek yle dursun, onlar bilakis takviye etti.
Hlasa, Jn Trkleri mutaassb, nfus sahibi ve yalnz kendi menfaatlerini dnen
ve muhtelif milliyetlere mensup olan kimselerin siyasi sebeplerle dahilde Jn
Trklerin serbest hkmetine kar kardklar glkler ve manilerle mcadele
ederken hariten de mevcut muahedeler (anlamalar) ayaklar altna alnyordu.
Hakiki bir sebep gsterilmeksizin baz hkmetler tarafndan emri vakilerle Trk
devletinin baz paralar gasp ediliyor ve bu muahedeleri birlikte imza etmi olan
devletler de bu hususta sktu muhafaza ediyorlard.
TRKYE'DEN KOPARILAN TOPRAKLAR

Bir taraftan Bulgaristan 1908 senesinde, stanbul'daki maslahatgzar Bay Eof'un

bir ziyafete davet edilmedii bahanesini ileri srerek arki Rumeli'yi Bulgaristan'a
ilhak ile krall ilan ederken, dier taraftan da Avusturya ortada hibir sebep
olmakszn Bosna-Hersek'i ilhak ettii halde, her iki devlet grubu da bunu protesto
etmek cesaretini gsteremedi. Bu srada Belika'nn bitarafln garanti eden bir
muahedeyi ihlal ettii iin Almanya'ya harp ilan etmi bir kabine olan Asquith
kabinesi mevkii iktidarda bulunuyordu. Bu arazi ilhaklar ve muahede ihlalleri bundan
ibaret deildi. 1906 senesinde Fas hakkndaki anlamadan sonra talya hibir sebep
olmakszn Trablus'a hcum etti. Berlin muahedesine imzalarn koymu olan
devletler, bu gasp karsnda skta brndler. Trkiye srf bu gasp ve emrivakileri
protesto maksadyla talya'ya kar harbe balamaya mecbur kald. Bir maksad da
baka devletlerin itihalarn kapamak ve yeni ''emrivaki''lere mani olmakt.
Maatteessf bu gayret ve fedakrlklar o ihtiras ve hevesleri durdurmaya muvaffak
olamad. Harbin uzun srmesi yznden ve frka ihtilaflar dolaysyla dahilde
bagsteren kargaalklardan istifade temin etmek maksadyla bize kar Balkan
ittihad (birlii) vcut buldu.

BALKAN HARB FACASI

Balkan harbini nlemek, Avrupa byk devletleri iin basit bir iti. Hangi devlet
grubuna dahil bulunursa bulunsun, byk devletlerden herhangi birinin ciddi bir tavr
taknmas bu kadar kan dklmesine mani olmak iin kfi idi. Fakat siyasi hesap ve
dnceler burada da akl selim ve insanlk ideallerine galip geldi. itilaf devletleri
bu ittihad (birlii) kendi maksatlarna uygun grdler ve l ittifak karsnda bir
kuvvet vcuda getirmeyi mit ettiler. Buna mukabil Avusturya Sefiri Markof
Palaviccini'nin bana muhtelif grmelerimizde teyit ettii (dorulad) gibi
Trkiye'nin harpten muzaffer kacan mit ediyordu. Avusturya malup ve
harpten zayf dm Balkan devletlerinin ve bilhassa Srbistan'n kendi arzularna
tabi olacan ve kendisinin de Arnavutluk meselesinde hususi ve byk bir rol
oynayabileceini umuyordu. teki devletler grubu ise -Trkiye harpten galip kmak
artyla- harpten sonra da statkonun muhafaza edileceini bir ihtiyati tedbir olarak
beyan ediyordu. Ordunun teekkl tarz deitirilmi, fakat yeni nizam henz tatbik
olunmamt. O srada iktidar mevkiinde bulunan Gazi Ahmet Muhtar Paa
Kabinesi, Avrupa'nn bir harbe msaade etmeyecei kanaatyla olacak, talim
maksadyla silah altna arlm olan ktalar, yani takriben 100 bin kiiyi terhis
etmiti. Fakat harp knca ordu tuhaf bir vaziyette kald. Bir taraftan ktalar terhis
edilirken, dier taraftan yeni ktalar silah altna alnyor ve kadrolar deimi
olduundan ne subaylar askerleri ve ne de askerler subaylar tanyordu.
Byle karmakark bir ordu ile harp, Trkiye iin daha balamadan kaybedilmiti.
Arnavutluk'un ve Makedonya'nn byk bir ksmnda Trklerin ekseriyeti tekil ettii
nazar itibara alnmakszn 1913 senesinde Londra Konferans gaddar bir operatr
gibi ameliyatlara giriti ve Balkan haritas zerinde ban serbeste oynatt. Fakat
bu ameliyat arzu edilen neticeyi vermediinden, baka ksmlar da hastaland.
Bu suretle btn Avrupa tedavisi mmkn olmayan bir hasta olmaya mahkm
edilmiti. Umumi Harbi, Balkan Harbi dourmutu. Umumi Harb'in neler tevlid
edeceini (douracan) ise imdiden tayin ve takdir etmeye imkn yoktu. u
muhakkak ki, ortadan kalkan Avrupa muvazenesi (dengesi) daha senelerce teesss
edemeyecek ve bir sr iktisadi ve siyasi hadiselerle karlalacaktr.
Balkan Harbi'nde zayf dm olan Trkiye'nin artk hibir hakk kalmamt.
''Kuvvet hakka stndr'' sz, Trkiye'ye btn muliyle ve alenen tatbik
olunuyordu. Memleketin, drt yz, be yz seneden beri Trk devletine balanm
olan birok ksmlar, vilayetler, halk, dini ve medeni mnasebetler nazar itibara
alnmakszn merhametsizce devletten koparlyordu; Londra Konferans btn bu
hususlarda srf hak kuvvetindir prensibi ile hareket ediyordu.
kinci Balkan Harbi patlayp da Trkiye hak ve kuvvetine dayanarak srf kltrel
tarihi slam eserleri ihtiva eden ikinci payitaht Edirne ve havalisini tekrar igal ettii
zaman her taraftan itirazlar ykseldi. Bu sralarda devletlerden hibiri Trkiye'den bir
menfaat beklemiyordu; bunlardan her biri Balkan devletlerini kendi tarafna
kazanmaya gayret ediyordu. Bu hakszlklarn sebep ve mikyasnn (lsnn) yine

siyasi menfaat olduu grlyor. Balkan devletlerine Trkiye'ye harp ilan etmek ve
harp sonunda kendileri iin arazi koparmak hakk tannd halde Trkiye'ye
Bulgaristan'a harp ilan etmek ve be yz seneden beri maliki bulunduu arazi
paralarn geri almak hakk tannmyordu. Sir Edward Grey sefirimizi, ''Edirne'ye
gittiiniz takdirde stanbul'u da kaybedersiniz'' eklinde tehdit etti: Bay Sasanoff,
Edirne'ye yrymz hakknda Harbiye ve Bahriye nazrlaryla yaplan mzakere
neticesinde hazrlam ve vermi olduumuz mufassal (ayrntl) notaya cevap
vereceini bildirmi ve Bay Pichou da Londra kararlarna kar gelmeye hakkmz
olmadn iddia etmiti. Hepsi bizi Trkiye'nin zevaliyle (yok olmasyla) tehdit
ediyorlard. O zamanki Trk hkmeti Avrupa'nn ve bilhassa Rusya'nn ve
Rusya'ya haris arzu ve heveslerinde mzahir (taraf) olmak mecburiyetinde bulunan
ngiltere ve Fransa'nn maksat ve fikirleri hakknda tam malumat sahibi idi. Edirne'nin
yeniden zapt, ruhen ve manen ezilmi olan milletin maneviyatn ykseltti. almak
ve yaamak midi yine canland. Tabii bu Trkiye'nin lmn ve mirasn bekleyen
Rusya'y hi memnun etmedi.

RUSLAR'IN TRKYE'Y ZAYIFLATMAK

SYASET

Rusya Trkiye'yi kltmek iin Rumeli'de emirlerini ifaya hazr sand Bulgaristan
ve Anadolu'da kurmak istedii muhtar Ermenistan sayesinde Trkiye'yi ember iine
almak ve bu suretle Rusya iin her trl tehlike ortadan kalktktan sonra Trklerin
Kafkasya'daki Mslmanlarla mnasebetlerini de bsbtn kesmek istiyordu.
Bundan sonra stanbul hakkndaki planlarn tatbik etmek Rusya iin artk kolay bir
i olacakt. Ermeniler Ruslarn bu planlarn renir irenmez hi sevmedikleri ve
zulmlerine Kafkasya'da daima maruz kaldklar Rusya'ya meylettiler. Trkiye'de
istiklal kazanabilecekleri zaman ve frsatn artk gelmi olduunu zannettiler. Hinak,
Tanak, Ramgavar gibi milli Ermeni birlikleri Ermeni patriiyle birletiler ve
Amiyasanl Katogigos'un tavassutuyla Nubar Paa'nn reislii altnda bir heyet
tekil ettiler. Nubar Paa heyetinin ve komisyonunun istanbul'da Rus hkmeti ve
sefaretinden talimat aldn, bizim temasta bulunduumuz Ermeni komiteleri
gizlemek lzumunu dahi hissetmediler.
Rus hkmeti dier devletlerin prensip itibaryla muvafakatn da aldktan sonra
stanbul'daki sefiri Bay Giers vastasyla 1914 senesinde Babli'ye bir teklifte
bulundu. Bu teklif u noktalar ihtiva ediyordu: Alt vilayetin birletirilmesi, bir idare
makam tesisi. Mslman ve Hristiyanlarn ayn nispette silah altna arlmas(1);
memur ve bilhassa polislerin tayininde ayn nispetin nazar itibara alnmas, bu
vilayetin bir umumi vali tarafndan idaresi (2).
Babli mzakerelere girimiti ve teklifleri tahfife (hafifletmeye) alyordu.
Bu srada ben, Sait Halim Paa Kabinesi'nde dahiliye nazr bulunuyordum.

Rusya'nn maksatlar aikrd; bu itibarla ben, nazrlar meclisinde istiklalimize kar

ak bir ekilde tevcih edilmi olan prensipler aleyhine rey vermitim. Sadrazam Sait
Halim Paa bunu Rus sefirine bildirmiti. Rus sefiri de benimle grmek arzusunu
izhar etmiti. Sefir, bir gn gelerek Rusya'nn bu meseleyi Trk menfaatlerine uygun
olarak halletmek arzusunda bulunduunu ve byle hsnniyet dolu bir teklif
karsnda tereddde mahal olamayacan bildirdi. grmemiz gayri resmi ve
tamamyla hususi mahiyette olduu iin kendisine ak olarak bana, Trkiye'nin i
mnasebetleri hakknda syledii szlerin bizim istiklalimize mugayir olduunu ve
bizim Petersburg'daki sefirimiz, dahiliye nazrna mracaatla Trkistan hakknda
slahat teklifinde bulunmas halinde bunun da Rusya'nn istiklaline aykr deceini
syledim. Bu itibarla bu eit szlerle huzurumuzu karmamalarn rica ve maksad
tamamyla bildiimizi ve ''Rusya byle arzu ediyor, biz kuvvetliyiz, siz zayfsnz,
binaenaleyh, kabule mecbursunuz, demenin daha doru olacan da ilave ettim.
Bunun zerine sefir benimle gremeyeceini beyan ederek uzaklat.

BOA GDEN GAYRETLER

Bundan sonra Ermenileri iknaya altmz bir devre geldi, yabanc

mdahalelerden sarf nazar edilerek slahatn birlikte yaplmas teklifinde bulunduk.
Fakat biz vaziyeti deitirmeye artk imkn olmadn, Ermeni milletinin vaki
vaatlere artk itimad kalmad ve bu itibarla tekliflerimizin reddedildii cevab ile
karlatk. Bunun zerine her iki devlet grubu sefirleri, Rus sefirinin tekliflerine
itirak ettiklerini Babli'ye bildirdiler. Fakat Alman sefirinin beyanatnn dier
sefirlerin beyanat kadar kati olmadn hissetmek kabildi.
Bu srada Avusturya veliahd katledildi. 1914 senesinin 22 Haziran'nda siyasi ufuk
kara ve tehlikeli bulutlarla kaplanmt.

II

ALMANYA LE TTFAK NASIL HAZIRLANDI?

Trkiye, dahili idaresini tekilatlandrmak, ticaret ve sanayiini inkiaf ve himaye

ettirmek, demiryollarn (1) geniletmek, hlasa yaayabilmek ve varln (1)
koruyabilmek iin teden beri devlet gruplarndan birine iltihak edebilmek zere bir
imkn aramt. Fakat devletlerden hibiri buna muvafakatini bildirmemiti.
Bu sralarda Sadrazam Sait Halim Paa bir gn Sefir van Wangenheim'in
Almanya'nn Trkiye ile msavi artlar altnda bir ittifak akdetmek istediini

kendisine am olduunu bize bildirmek zere Enver (Mentee) Paa'y, Halil Bey'i
ve beni yanna ard. Bizim noktai nazarlarmz sordu. Hepimiz u kanaatte idik ki
mevcudiyetini muhafaza edebilmesi iin Trkiye'nin byle bir Avrupa devleti ile
ittifak etmesi elzemdi ve Trkiye ancak ilim, sanat, sanayi ve ticaret bakmndan bu
derece ilerlemi bir devletin yardm ile kendi mevcudiyetini ve terakkisini temin
edebilirdi. Sadrazam mzakereleri bizzat idare etmek istediini bildirdi ve bu
meseleyi gizli tutmamz rica etti. Henz resmi ve muayyen bir teklif olmadndan
dier arkadalara hibir ey sylenmemesini arzu ettiini bildirdi. Biz derhal, bu
teklifin bir harp tehlikesinden domu olduunu anladk. Bir devletin zayf Trkiye'yi
ittifakna almak istemesi iin bu derece ehemmiyetli bir sebebin mevcut olmas lazm
geleceini de tabii buluyorduk. Fakat bizim dncemiz bir umumi harbin
kmayaca ve bizim de bir kere bu ittifaka girmekle, artk devletimizi her trl
tehlikeden korumu olacamz merkezinde idi.
ttifak nihayet muayyen bir ekil ald ve anlama sadrazam ile von Wangenheim
tarafndan imzaland. Ayn ekilde Avusturya sefiri ile de bir anlama yaplarak imza
edildi. Bundan az sonra Almanya ile Rusya arasnda harp patlad. Anlamaya gre,
derhal harbe girmemiz icap ediyordu. Sadrazam derhal harbe girmek niyetinde
olmad iin her iki sefiri de oyalyordu. Ben ve arkadalarmn bazlar ise, bu hali
memleketimizin menfaatlerine uygun bulmuyorduk; nk bir taraftan yapm
olduumuz bir anlamay ihlal ediyor, dier taraftan ise, Almanya'ya kar
sempatimizi aa vurmakla tarafszlmz suiistimal etmi oluyorduk. Bu suretle
her iki devlet grubu da gayr memnun idiler. Sadrazam ise her iki mttefik sefirin de
bizim derhal harbe girmemizde srar etmediklerini, fakat bizim ittifaka sadk
kalmam olduumuzu beyanla iktifa ettiklerini ve bu beyanlaryla onlarn da bize
kar hi bir taahhtlerinin kalmam olduunun anlalm bulunduunu bildirdi.
Nazrlar heyetinin bir toplantsnda, sefirlere Bulgaristan ve Romanya'nn durumlar
anlalmadan Trkiye'nin derhal harbe itirak etmesinin gerek mttefiklerin, gerek
Trkiye'nin menfaatlerine aykr olacann bildirilmesine ve Bulgaristan' elde etmek
hususunda almak lazm geldiine, ikna edilmesi icap ettiine karar verildi.
Mzakerelerimizi ekseriya geceleri sadrazamn yalsnda yapyorduk. Yine bir akam
bu meseleleri grmek zere nazrlar heyeti halinde toplanmtk. Biraz geciken
Harbiye Nazr Enver Paa, glerek yeni bir ocuumuzun dnyaya gelmi
olduunu, yani ''Gben''in bu anda anakkale Boaz'ndan ieri girmi bulunduunu
syledi. Sadrazam fevkalade heyecana kapld; az sonra uak, Alman sefirinin gelmi
olduunu bildirdi. O ana kadar hibirimizin ''Gben''in gelecei hususunda bir bilgisi
yoktu. Eski Amerikan sefiri Morgentham eserinde ''Gben''in geliinin nceden
tespit edilmi olduunu, Wangenheim'in kendisine bir siyasi muvaffakiyet olarak
tasvir ettiini yazyor, bu katiyen doru deildir.
Wangenheim'in hakikate uygun olmayan byle bir eyi sylemi olduu kabul
edilecek olsa bile, kendisinin son derece namuslu, seciyeli ve drst bir ahsiyet
olduu sabittir. Fakat Morgentham, kitabnn baka yerlerinde de hakikati gizleyip
tahrif etmekte olduu ve stanbul'da bulunduu mddete kimse tarafndan ciddiye

alnmad sabit bulunduu iin bu hatann da kendi icad olduu muhakkaktr.

Morgentham kitabnda benden de bahsederek, ne Trk ve ne de Mslman
olmadm iddia ediyor. Bu iddia da Peygamberin Mslman olmad iddias gibi
manaszdr. Ben Trk olu ve bir Mslman babann Mslman olu olduumu her
zaman ispat edebilirim. Kanaatimce de bir insan doduu ve inand dine ve iinde
byd halka mensuptur. Din ve milliyet meseleleri srf kanaat ve telakki
meseleleridir. Avrupa'da da bugn ayn prensipler hkimdir. Mesela vaktiyle
Almanya'ya hicret etmi Franszlar rken Fransz olduklar halde Almanya'da
doduklar ve Almanca konutuklar iin kendilerini tamamyla Alman
hissetmektedirler. Bence bu meselelerin hibir ehemmiyeti ve kymeti yoktur. Srf
Morgentham'n yalanlarn ispat etmek maksadyladr ki, doum ve rk meselelerine
temas etmek ihtiyacn hissettim. Benim babam Balkan Harbi'ni mteakip
Bulgaristan'a terk olunan Karacal Ali kazasnn epleci kynde domutur. Edirne
vilayetinde bu kaza halkna ''Dal'' denmektedir. Bunlar vaktiyle Anadolu'dan hicret
etmi olan eski ve halis Trk ailelerine mensupturlar. Bunlarla Pomaklar arasnda hi
bir mnasebet yoktur. Pomaklar, Rodop Dalarnn tesinde otururlar ve Bulgarca
konuurlar. Tahsilini Edirne Medresesi'nde ikmal etmi olan babam, orada ''epleci
Ahmet Efendi'' olarak tannm ve ilahiyat mderrislii etmitir. Dedeme kynde
''Halil Bayraktar'' derlermi. Onun babas Ahmet, babamn babas da Ak Hseyin
olarak tannmlardr. Ak Hseyin'in Alemdar'n ihtillcileri ile birlikte stanbul'a
geldii iddia edilmektedir. Her ikisinin de mezarlar ve hatta Ak Hseyin'in babasnn
mezar dahi epleci'de bulunmaktadr. Alkadar olanlar bunu kolaylkla tespit
edebilirler. Annem aslen Kayserilidir. Onun baba tarafndan byk babas da olak
Mehmet Aa olup yenieri olarak Edirne'ye gelmitir. Gerek kendisi, gerek olu
Tomruk Aal yapmlardr. Ana tarafmdan byk annem de Karacal Ali
dalarnda Dedeler kyndendir. Bu izahattan maksat benim hakiki Trk olu Trk
ve tamamyla Mslman olduumu ve Bay Morgentham'n kitabnda bu hususta
dahi yalan sylendiini ispat etmektir.

BRESLAU VE GBEN HADSESNN YZ

Sadrazam ile baz nazrlar ''Gben'' ve ''Breslau''un bitaraflk kaidelerine tevfikan ya

48 saat iinde anakkale Boaz'ndan kmalarna ve yahut da silah ve toplarn
teslim etmeleri lzumuna kani idiler. Toplanm bulunduumuz odaya tekrar gelen
Sait Halim Paa, Wangenheim'n bu teklife son derece fkelendiini ve mttefik
sfat ile byle bir hatt harekete hakkmz olmad kanaatinde bulunduunu
sylediini bildirdi. Bunu yine uzun mzakereler takip etti ve neticede Wangenheim'e
kar kullanlacak lisan ve Trkiye'yi derhal harbe sokmamak iin bavurulmas
lazm gelen vasta ve areler hakknda bir karara varld. Sadrazam bu haberi bizzat
bildirmek istemedi. Halil Bey ve ben sefirin bulunduu salona giderek kendisine
tereddtlerimizi izah ettik. Wangenheim fevkalade heyecanl idi ve yzn ter
kaplamt. O anda Halil Bey'in aklna gemileri satn almak geldi ve Wangenheim bu

teklifi kabul etti. Gemilerin sat bir gsteriten ibaret olmayp hakikatti.
Bundan sonra, sefirlerle Bulgaristan'n nasl kazanlmas lazm gelecei hususunda
mzakereler yapld ve sefirler de bizim noktai nazarmza itirak ettiler. Nazrlar
heyeti, Radislawoff ile grmek zere Halil Bey'le beni Bulgaristan'a gndermeye
karar verdi. Zevahiri korumu olmak iin Yunanistan'a, Adalar meselesini grmek
zere Bkre'te mzakerelere balanmas teklif edilecekti. Yunanistan bu teklifi kabul
ederek, Zaimis ve Politis'i Bkre'e gnderdi.
Sofya'ya muvasalatmzda Radislawoff'u Trkiye ile ittifaka mtemayil bulduk.
Genadieff'in tavassutuyla sefarette mzakerelere baland ve bu suretle herhangi bir
tecavz karsnda, birlikte mdafaaya geilmesini temin etmek zere kaleme alnan
muahedename, padiah tarafndan tasvip hakk mahfuz kalmak artyla, tarafmzdan
imza edildi. Bulgaristan'n harbe itirak etmek istedii bu suretle sabit olmutu.
Radislawoff sadece vakit elde etmek ve Rus muhiplerine kar efkr umumiyeyi
kendi lehine kazanmak istiyordu.

HARBE GR ARFESNDE

Nasl ki, biz harbe girmeden nce Bulgaristan'dan emin olmak istiyor idi isek ayn
ekilde Bulgarlar da Romanyallar temin etmek istiyor ve bizim btn srar ve
tacillerimize (acelelerimize) kar hep bu noktay ileri sryorlard. Bkrete Alman
ve Avustura bykelileriyle Bulgar orta elisi arasnda uzun mzakereler cereyan
etti. O zamanki sefir Radeff, Romanyallardan Bulgaristan'n harbe itirak etmesi
halinde Romanyallarn Bulgaristan'a taarruz etmeyeceklerine dair yazl bir teminat
istiyordu. Bu teminat elde edebilmek iin hepimiz altk. ermin kral nezdinde
teebbslerde bulundu ve Bratianu ile birlikte bizi ziyarete geldii zaman yeniden bir
saat kadar grtk. Bratianu, tahriri (yazl) teminatn bitaraflnn ihlali demek
olacan ve bilakis byle bir teminatn Bulgaristan' harbe srkleyebileceini
syledi. Radeff ise, buna mukabil hkmetinin bununla iktifa edemeyeceini bildirdi.
Bununla beraber Bratianu ile yaptmz mzakereler neticesinde Romanya'nn
harbin sonuna kadar bitarafln muhafazaya azmetmi olduuna kani olduk.
Serdedilen mantki deliller kanaatimizi takviye etti. Bratianu bize Romanya'nn kk
bir memleket olduunu ve Romanya hangi taraf lehine olursa olsun, harbe girdii
takdirde payitahtlarnn dahi ikinci gnde zaptedilip memleketin tahrip edileceini
syledi.
Yunanllarla anlamaya imkn olmad. Halil Bey'i Bkre'te brakarak stanbul'a
dndm. Sait Halim Paa'ya kati bir karar almasn teklif ettim. Sadrazam aka
ederek, benim fazla harp olduumu syledi. Ben asla harp deilim, fakat hatt
hareketemizin mttefiklerimize kar drst olmad, tilaf devletlerine kar ise
tarafgirane gzkt kanaatinde idim. Bu itibarla bir mddet daha harbe
girmememize mttefiklerimiz muvafakat ettikleri takdirde mukaveleye bu hususta bir

zeyil (ek) ilavesini teklif ettim. Nazrlar heyeti bunu kabul etti. Adliye Nazr Halil
Bey'in bu hususta mzakere etmek zere Berlin'e gitmesine karar verildi. Halil Bey,
Kurban Bayram'nn nc gn Berlin'e yola kmaya hazrlanyordu. Biz
mttefiklerimizle harbe itirak edeceimiz gnn geleceini sylemek suretiyle
gittike sabrszlaan ve asabileen Baron von Wangenheim' teskin etmeye
(yattrmaya) alyorduk. Arefe gnnde, Karadeniz donanmasyla Amiral
Souchon arasnda bir muharebe vuku bulduunu ve ''Gben''in Rus sahillerini
bombardman ettii haberini aldk. Sadrazam bu darbeden son derece heyecanland
ve ertesi gnk bayram merasimine itirak edemeyeceini bana tahriren (yazl)
bildirdi.
Bu hadiseden hibirimiz daha nceden malumattar deildik. Fakat herkes gibi, ben
de Enver Paa'nn haberi olduuna kaniydim. Bayram gn Meclisi Mebusan Reisi
Halil Bey'in evinde toplandk. Ben Enver Paa'ya epeyce hcum ettimse de, hi
haberi olmadn yeminle temin etti. Bu hadise de harbi artk bir emrivaki haline
getirmiti. Sadrazam istifasn verdi. Bu vaziyeti daha aylarca uzatacana kani idi.
Fakat kat'i karar verme zaman artk gelmiti. Bayramn nc gn sadrazamn
evinde toplandk. Nazrlarn ekserisi derhal harbe girmeye, taraftar grnmyorlard.
Mevcut vaziyeti muhafaza etmeye allmasna karar verildi. tilaf devletleri sefirleri
ise, mevcut vaziyetin idamesini u artn tahakkukuna balyorlard: Alman askeri
heyetinin ve btn zabitan ile birlikte ''Gben''in hudut harici karlmas. Bu artlar
yerine getirebilmek hkmetin kudret ve iktidar dahilinde deildi. Bundan baka
arkadalardan bazlar mttefiklerimizin srar etmeleri halinde derhal harbe girilmesine
taraftardlar. Sadrazam bir karar vermek mecburiyetinde kald ve neticede harp
haline gememizi tercih etti. Cavit de dahil olduu halde dier nazrlar istifalarn
verdiler.

TRKYE HARBE NASIL GRD?

Trkiye, bu suretle harbe girdi. Almanlarn garp cephesindeki ilk muvaffakiyetleri ve

daha sonra Hindenburg'un Mazur glleri civarndaki zaferleri, anakkale'nin gerek
karadan ve gerek denizden mdafaas, Kt-tl-amare muzafferiyeti harbi ok popler
yapmt. Harbe girme karar aleyhinde rey vermi olanlar, Almanlarn nihai
zaferinden phe ettikleri iin, aleyhte bulunmulard. Yoksa, btn Osmanllar
Trkiye'nin, yenilmeyen bir Almanya ve Avusturya birliinde mevcudiyet ve istikllini
muhafaza edeceine kaniydiler. Bu hakikat, Rus ihtilalinden sonra da ak olarak
grnyordu.Btn mlahazalar Almanya'nn malup olmayaca ihtimaline gre
yrtlmt. Fakat Almanya'nn mutlak galibiyetine inanlmyordu. Hi kimse harbe
girildiinden dolay pimanlk hissetmiyordu. Padiah, veliaht (Vahdettin), yan ve
Mebusan Meclisleri, subaylar, halk ve memurlar memleketin kurtarlm olduuna
kaniydiler. Fakat harbin drt sene sreceine ihtimal verilmemiti. Harbin birinci ve
ikinci senelerinde halk btn yk ve klfetleri memnuniyetle tad, maln ve cann
severek verdi. Hibir yerden bir ikyet iitilmedi. Subaylar ve sivil memurlar

ereflerini muhafaza ettiler. Pek ender olmakla beraber intizamszlklar vukuunda

failler derhal cezalandrlyordu.

MALUBYETLER BALAYINCA

Harbin nc ve drdnc senelerinde evk ve heyecan azalmaya balad. Avrupa

cephelerindeki daimi hezimetlerle ordularmzn Filistin, Erzurum ve
Badat'tan ricatlar, o yer halknn Anadolu'ya ka, ziraatte alanlarn azalmas
yznden gda maddelerinde bagsteren ktlk ve nihayet ktalarda ve cephe
gerisindeki baz subaylar tarafndan yapld sylenen suiistimaller halk arasnda
gittike honutsuzluk uyanmasna sebebiyet verdi. Harbin tamamyla kaybedilecei
hatra gelmemekle beraber, harp bitinceye kadar Trk arazisinin tahrip olunaca ve
Trk halknn yani memleketin asl nfusunun feci mahrumiyetlere maruz kalaca
korkusu herkes zerinde korkun bir tesir brakmaya balad. Cephelerdeki subay
zayiat gerideki ktalardan alnan subaylarla telafiye allyor ve alan bu yerlere
de vaktiyle tekade (emekliye) sevkedilmi olan subaylar getiriliyordu. Ne bu
subaylar ahlak ve seciyelerine gre ayrmak ve tayin etmek ve ne de crmlerini
cezalandrmak kabil oluyordu; onlar geri armak ve ordudan ihra etmek onlar
mkfatlandrmak demek olacakt. stikbali ve hsnniyeti olmayan bu subaylar en
ar suiistimalleri yapyor ve pek oklar da ceza grmyorlard. Btn bunlar halkn
mitsizlik ve teessrn arttryordu.
Suiistimalleri mspet ekilde meydana kan subaylar ibret numunesi olarak ve
cezalandrlmak zere, Harbiye Nezaretine teslim ediliyor; fakat btn ikyet ve
ricalar ise neticesiz kalyordu. smail Hakk Paa kendi adamlarna son derece geni
selahiyetler vermiti ve btn kudretini yle harekete geirmiti ki, sivil makamlar
tarafndan ileri srlen iddialar neticesiz kalyordu.
Maalesef bu zihniyet Nezaretin baka ksmlarna da sirayet etmiti. Filhakika ahsi
menfaat ve maksatlar istihdaf eden (ama edinen) ikyetler de yaplyordu; fakat
Nezaret prensip olarak -hakl veya haksz olsun- her trl ikyete kar alakasz
kalyordu.
Kumandanlar hakknda ve bilhassa Levazm Amiri smail Hakk Paa hakknda
Enver Paa'ya sk sk ikyetler vki oluyordu. Enver Paa harp devamnca smail
Hakk Paa'ya iddetle ihtiyac olduunu ve smail Hakk Paa olmakszn ordunun
iae edilemeyeceini ve binaenaleyh harbe devam etmenin imknszlaaca cevabn
veriyordu; ikyette srar edilmesi halinde istifa etmekle tehdit ediyordu. Byle nazik
bir zamanda Enver Paa'nn istifas btn orduyu mkl bir vaziyete sokmu
olacandan kimse bunu kabule cesaret edemiyordu.
Anadolu'da nakil vastalar tamamyla gayr kfi idi. Yegne seri nakil vastas
Konya - Badat demiryolu idi. Bunun da lokomotif ve vagonlar yetmiyordu. yi
araba ve vagon bulunmadndan hemen tekmil (btn) nakliyatn deve, eek veya

kanlarla yaplmas icap ediyordu. Byk srarlardan sonra Alman ordu idaresi
nihayet baz nakil malzemesi ve vagon teslim etti. Ancak bu vagonlarn bir ksmnn
kendi ihtiyalarna tahsisi art koulmutu. O srada bu art reddetmeye imkn
yoktu.

VAGON TCARET MESELESNN YZ

htiyalar olan maddeleri satn almak zere, Almanya ve Avusturya bir satn alma
irketi tesis etmilerdi. Fiyatlarn daimi olarak ykseliinin byle bir irket tesisini
zaruri kld iddia ediliyordu. Bu tedbirler bir dereceye kadar hakl olmakla beraber
komisyonlar tarafndan yaplan insafszca muameleler birok ikyetlerin
ykselmesine ve Meclis-i Mebusan'da da baz istihzalara (aklama istemelere)
sebebiyet verdi.
Almanya'nn verdii nakil vastalarna ramen demiryollar ordunun ihtiyac olan
cephane ve gda maddelerinin nakline yetmiyordu ve tccarlara da hi bir vagon
tahsis edilemiyordu. Dier taraf lehine kabul edilen art mucibince satn alma irketi
kendi emrine tahsis edilmi olan vagonlarla kendi mallarn muntazaman
nakledebiliyordu. Satn alma irketi bu suretle memlekette yegane alc vaziyetine
girmiti ve her mal arzu ettii fiyata satn alabiliyor ve memleket piyasalarna nfuz
edebiliyordu. Memlekette milli banka ve zirai kredi messeseleri bulunmadndan
hkmet bu tarz satn almaya mani olacak kudrette deildi. Alnan btn tedbirler
neticesiz kalyor ve sadece byk suiistimallere meydan veriyordu. Cephane ve gda
maddeleri naklinden tasarruf edilen vagonlarn says haftada iki gemiyordu.
Bunlar da tabii olarak ne Adana'daki pamuklarn ne de Ankara'daki ynlerin
tanmasna yetiyordu. Ayn zamanda iltimas ve imtiyazlar da balad. Vagonlar
satn alnyor ve satlyordu. ki vagon iin msaade alm kimselerin binlerce liralk
menfaat temin ettikleri syleniyordu. Mesela para temin ve gizliden gizliye ticaret
yaptn rendiim iin vazifesine nihayet verdiim (...) valisi (...) bey, Enver
Paa'ya mracaat ederek acnacak halini anlatm ve kendisine yardm edilmesini
istemiti. Vali, merutiyetten evvel, Enver Paa ile dosttu. Eski dostluk icab olarak
kendisine bir veya iki vagon iin izin verildi. Derhal kendisinin bu vagonlar sayesinde
be bin lira menfaat temin ettii ayi oldu (duyuldu).
Bu ilere bir son verilerek artk kimseye vagon verilmemesi iin Nazrlar Meclisi'nde
bizzat Enver Paa'dan srarla ricada bulundum. Bunun zerine numara srasna gre
bir cetvel tanzim edildi. fakat bu da bir ok intizamszlklara meydan ve halkn
ikyetine sebebiyet verdi. Tccarlar deil, ticaretle hi bir alakas olmayan kimseler
para kazanyordu. Bu tedbir de bir netice vermeyince, yalnz demiryolu idaresine
satn alma hakk tannd. Bu suretle hem Almanya'ya rekabet edilecek, hem de
kazancn bir iki ahsa mnhasr kalmayp btn memlekete temil edilebilmesi iin
dahili ticaret himaye altna alnm olacakt.

Rusya'da da olduu gibi iktisaden verimli olmayp yalnz askeri bakmdan

ehemmiyeti bulunan demiryollar askerler tarafndan ina ettirilmek isteniliyordu: Bu
itibarla Harbiye Nezareti'nde ''Askeri demiryollar idaresi'' nam altnda bir ube
kuruldu. Maalesef bu tedbir de bu ubenin banda bulunan ve hak ve adalet
tanmayan smail Hakk Paa yznden ksa bir zamanda iflas etti ve yeniden
suiistimallere yol at. smail Hakk Paa bir taraftan mfrit (ar) gayretkelii
sayesinde halk eziyor, dier taraftan ise himaye ettii kimseleri ihsanlara
garkediyordu. Demiryollar idaresi on milyon liradan fazla bir kr temin ettii halde
fuzuli zarar bundan ok daha yksekti. Baka bir are bulunamadndan ve smail
Hakk Paa'nn azli de imknsz olduundan bu intizamszlklar uzun zaman srd,
byk zararlar dourdu ve pek ok ikyetlere sebebiyet verdi.
Bu harp, milli hislerin uyandrlmasn ve bu hissin halkn ruhunda yer almasn icap
ettiriyordu. Gaye hakl ve zaruri idi, fakat umdeleri hakikati gizlemek olan kimseler
tarafndan yaplan neriyat dier milliyetler (ekalliyetler) zerinde zararl tesirler
brakt. Ayn tesir ticaret sahasnda da grlyordu. Her harpte Trk olmayan
unsurlar servet sahibi oluyor, vatandalar ise insanca zayiat verdikten baka fakru
zarurete de dyorlard. Bu itibarla vatandalar ticarete tevik etmek ve kendilerine
kolaylk gstermek lzumu grld. Bu tedbir sayesinde kylnn byk mikyasta
himaye grmesine ve Anadolu'da milli irketler tarafndan idare edildii iin milli bir
servet tekil eden servet terakm etmesine (birikmesine) ramen, usul dairesinde
cereyan etmeyen ve normal bir ekilde tatbik edilemeyen bu teebbsler bir ok itiraz
ve tenkitlere meydan vermitir. Esnaf cemiyetleri alicenap bir ekilde ve milli
maksatlarla kurulmutu. Bu cemiyetlerin reisleri baba efkatiyle alyor ve hibiri
kendisi iin en ufak bir menfaat temini bile dnmyordu. Bu kadar muhabbet
ve bu kadar iyi bir maksatla kurulmu olan bir eserin halkn da itimadn kazanmas
iin lzumlu olan salam temelin yaratlmam olmas ne kadar yazktr.
Vatandalara refah temin etmek prensibini messislerinin, dolaysyla bile olsa, hibir
menfaat dnmemeleri takviye ediyordu. Fakat sonralar ayn prensip sayesinde
baz ahsiyetlerin yakn akrabalar ve dostlar, ticaretle hi bir mnasebetle alakalar
olmad halde byk servet elde ettiler ve bu da halkn btn itimadn sarst.

TTHAT VE TERAKK'NN TEMZL

Bu suiistimaller karsnda ittihat ve Terakki Cemiyeti daima temiz kalmtr.

Cemiyete yaplan btn hcumlar haksz ve sebepsizdir; daha dorusu maksad
mahsusla yaplmtr. Cemiyetin ve ittihat ve Terakki Frkas'nn ruhu demek olan
merkezi, halka en ufak bir hakszlk bile yapld zaman daima sesini ykseltenlerin
en banda gelmitir. Cemiyet azas bugn de on sene evvelki erait iinde
yaamaktadrlar. Cemiyet daima safiyetini muhafaza etmi ve maddi menfaatlerden
uzak kalmtr. Cemiyete dayanan nazrlar, meclis azalar Avrupa'nn hibir
memleketinde rastlanmayan bir ekilde iffetlerini muhafaza etmilerdir. Bu
frkada mfrit vatanperver, sinirli tecrbesiz ve inat kimseler bulunabilir ve bu gibi

unsurlar frka iin bir tehlike tekil edebilir. Fakat cemiyete hrszlk ve erefsizlik
isnat etmek en byk cinayettir. ''ttihat ve Terakki'' cemiyeti erefle kurulmu, btn
muvaffakiyetlerini drstl ve fedakrl sayesinde elde etmi ve btn siyasi
hayatn erefli bir ekilde yaamtr. stanbul'da bu ahsiyetleri yakndan veya
uzaktan tanyan herkes bunu teyit edecektir (dorulayacaktr). Trkiye'de tedenberi
byk teebbslerle itigal eden yabanclar da bunu inkr edemeyeceklerdir. ttihat
ve Terakki Cemiyeti iktidar mevkiini iki kere kaybetti. Fakat her seferinde de btn
dnyaya drstln ispat etti. Onun eref ve haysiyetini pheye drecek en
ufak bir nokta dahi gsterilemez. Azalarndan yalnz ikisi veya azami halkn
hislerini incitecek hareketlerde bulunmu ve bu suretle gerek kendilerine ve btn
mahrumiyetlere sabrla katlanan arkadalarna ve gerekse memlekette yegne
tekilatl siyasi birlik olan cemiyete kar deta bir cinayet ilemilerdir. Bu kimselerin
miza ve ahlaklar ve ahsi dnceleri hakknda, ayrca fikirlerimi bildireceim.
Burada sadece bu ahsn ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin siyasi gidii zerinde
hemen hemen hi bir nfuzu olmadn imdiden tebarz ettirmek isterim. Her
de kymetli vasflara malikti.

III

TTHAT VE TERAKK CEMYET'NN TEKLATI

ttihat ve Terakki Cemiyeti kongrede statsn gittike ikmal (tamamlam) ve tashih

(dzeltmi) etmiti. Son tadilat (deiiklik) 1329-1330 (1914-1915) senesinde
yaplmt. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bugnk ekli tamamyla Avrupa'daki bu
gibi cemiyetlerinkine benzemektedir. Cemiyetin biri Meclis'te dieri dnda olmak
zere iki brosu vard. Meclis'teki bro ''frka idare heyeti'' nam altnda mnhasran
frkaya taallk eden (ilgilendiren) ilerle itigal etmektedir. Meclis dndaki bro
merkezi umumi nam altnda bilhassa intihap (seim) ilerine bakmakta ve ayn
zamanda propaganda ilerini de idare etmektedir. Bu iki bro stnde de, dahili ve
harici mnasebetlerle uraan ve her sene kongre tarafndan seilen meclisi umumi
gelmektedir.
Meclisi umumiye, merkezi umumi azalarndan baka kabine azalar ve bir de frkaya
mensup olan yan ve Mebusan Meclisleri azalar itirak edebilirler. Kezalik kongre
tarafndan seilen bir reis meclisi umumiye riyaset eder. ''ttihat ve Terakki
Cemiyeti''nin aleni ve gizli tekilat ite bunlardan ibarettir. Meclisi Umuminin
hkmet ilerine mdahale ettii iddias tamamen aslszdr. Merkez azalar meclisi
umumi halinde toplandklar zaman, daima hkmetin hareketlerini tenkit etmilerdir.
ok kere fazlaca asabi olan zevata sknet tavsiye ettim. Bilhassa yukarda izah
ettiim suiistimallerin nne geilememesi ve faillerin cezalandrlamamas keyfiyeti
meclisi umumide uzun ve iddetli mnakaalara sebebiyet vermiti. Bu gibi tenkitler

hkmet ilerine mdahale mi demektir? Avrupa'da ve mesela Fransa'da Radikal

Sosyalist Frkas'nn kendi arasnda yapaca bir toplantda hkmetin tedbirlerini
tenkit etmeye haklar yok mudur? Frka namzetleri olarak seilmi ve sonradan bu
frkann muvafakatyla kabineye girmi olan nazrlarn bu eit tenkitleri dinlemekten
imtinaa (saknma) haklar var mdr? Bu kabil tenkitlerin maddi ve fiili bir hkm
olmad gibi bunlar, bazlarnn tefsir etmek istedikleri gibi hkmetin haklarna
mdahale de deildir. erefli ve drst bir nazr evvelemirde arkadalarn tenvir
etmeye (aydnlanmaya) ve tenkitlerini nazar itibara almaya mecburdur.
Bu, dorudan doruya ahlaki bir mkellefiyettir. Bunu kabul etmeyen bir nazr frka
ile mnasebetlerini kesmi olur. Eer meclis nazarnda bir kymeti varsa, mevkiini
muhafaza edebilir. Avrupa'da bu ekilde hareket eden nazrlar vardr. Frka, bunlar
kendi azas arasnda ve btn dnyaya kar tehir ve terzil (rezil) etmekten
ekinmemitir. Hulasa, yukarda da sylendii gibi, meclisi umumide merkezi umumi
azalar hakknda yaplan tenkitler ancak ahlaki (manevi) bir kymeti haizdir; bu
itibarla yalnz tenkit deil, ayn zamanda tekdir de lazmdr. Bu sebeple merkezi
umumi azalar, ttihat ve Terakki Cemiyeti azalar vastasyla Ermeni ve Rumlarn
tehcirine (zorla g ettirilmesine) itirak etmi olmak ve bu hususta emirler vermek
iddiasyla stanbul'da tevkif edilmilerdir.
Bu tevkifat her ne kadar, mttefik matbuatnn da itiraf ettii gibi, mttefiklerin srar
ve tesirile yapld ise de, hkmetin; haklarna, kanuna ve bugn dahi mevcut olan
istiklale dayanarak yabanc devletlere kar icap eden mdafaada bulunmu olmas
lazm gelirdi. Fakat hkmet, yabanc eller vastasyla, kendi hasmlarndan intikam
alm olmak gibi bir lekeden kurtulamayaca gibi, ilerin ald seyirden memnun
olduu da muhakkaktr. Gnn birinde yapm olduu bu cinayetten ve bu hatadan
dolay bu hkmetin de cezasn bulaca phesizdir. Bu tarzda hkmetin
istiklaline, kanunlarna ve mahkemelerine messir olmaya alan bir kudret hi
phesiz, gnn birinde ayn sebeplerden dolay onlar da tevkif ettirecektir.
Merkezi umumi azalar hakknda ileri srlen cinayetlerden biri, azadan birinin bu
mesele hakknda valilerle tahriren temas ettii iddiasdr. Fakat biz daha ileri giderek
azadan bazlarnn katliama hakikaten itirak etmi olduunu kabul edelim. Bu
takdirde bu azann mstakil olarak ilemi olduu bir cinayetten dolay, bu eit
cinai fikir ve fiilleri reddedeceine phe olmayan dier bir aza nasl mesul (sorumlu)
tutulabilir? ttihat ve Terakki Cemiyeti msellah (silahl) bir kuvvet midir ve azas
zerinde icra ve infaz kuvvetini haiz midir? Sular ve bunlara tekabl eden cezalar,
ceza kanununda yazldr. Herkes bizzat iledii sutan dolay mesuldr. Kimin
mterek fail saylaca hakknda da ceza kanununda sarih (ak) hkmler
mevcuttur. Ceza kanuna gre kendisinin dnp hazrlad bir suu bakasna
grdren kimse de manevi faildir. tilaf devletleri ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kendi
dmanlar addediyor ve bu itibarla onu zarar veremeyecek bir hale drmek
istiyorlar. Bu hakszlkta ikinci bir hakszlk mndemitir (vardr). Bugn tevkif
edilip Malta'ya nefyedilmi (srgn edilmi) aza arasnda mesela Rahmi Bey gibi
yleleri vardr ki benim bildiime gre bunlar Almanya ile birlemek ve ngiltere ve
Fransa'ya kar harp etmek aleyhtardrlar. Bunun byle oluu tabiidir. Binlerce azas

bulunan siyasi bir birlikte tabii olarak muhtelif noktai nazarlar temsil olunur. Verdiim
bu izahat hrriyet ve medeniyet uruna harp etmi olan tilaf devletlerinin takip
ettikleri siyasetin sinsi ve intikam hissi ile dolu olduuna yeni bir delil deil midir?

SADRAZAM KK SAT PAA

Merutiyetin tesis olunduu srada hkmetin banda Kk Sait Paa

bulunuyordu. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkezi ile yakndan temas edebilmek
maksadyla stanbul'a murahhas (delege) gnderilmesi iin umumi mfetti Hseyin
Hilmi Paa'ya bir telgraf ekilmiti. Seilen heyet arasnda ben de bulunuyordum.
Sait Paa Kabinesi, Hakk Paa mstesna, tamamyla eski rejim ahsiyetlerinden
mrekkepti (olumutu). Bunlar arasnda suiistimalleriyle, hafiyecilikle hret
kazanm bir ok kimse bulunuyordu. Sait Paa ile yaplan ilk grmede heyet
kendisine buhran ve ihtilal devresinde memleketi byle bir kabine ile idare
edemeyeceini syledi. Sait Paa, meseleyi Sultan Abdlhamid'e arz edecei
cevabn verdi. Ertesi gn Sait Paa'nn istifasn verdii renildi. Abdlhamit,
heyetin noktai nazarn sorduktan sonra Kamil Paa'y yeni bir kabine tekiline
memur etti. Kamil Paa, Meclisi Mebusan'n toplanmasndan bir ay sonraya kadar
hkmetin banda kald. Geoff hadisesi, Rumeli'nin Bulgaristan'la birlemesi ve
krallk ve istiklalin ilan Kamil Paa zamanna tesadf eder (1). Kamil Paa'nn yerine
Hseyin Hilmi Paa geti. 31 Mart hadisesi onun idaresi srasnda olmutur. 31
Mart'ta hkmetin idaresini Tevfik Paa ele ald; onun zamannda da Adana
hadiseleri vuku buldu. Daha sonra Tevfik Paa yerine Hilmi Paa ve bunun yerine de
ittihat ve Terakki Cemiyeti ile hibir alakas olmayan Roma sefiri Hakk Bey getirildi.
talyan harbi onun kabinesi zamannda balad. Hakk Paa Kabinesi'nde frka Azas
olarak yalnz Cavit Bey, Hayri Bey ve ben bulunuyorduk. talyan harbi balamadan
nce Cavit Bey ve ben kabineden ekilmitik. Hakk Paa'nn istifasndan sonra
mevkii iktidara yine Kk Sait Paa geti. Bunun da ekilmesinden sonra Gazi
Muhtar Paa riyaseti altnda Kamil Paa ve Cemalettin Molla'nn da dahil olduklar
Abdulhamit vari bir hkmet tekil olundu. Balkan Harbi, harbin ziya ve Londra
Konferans hep bu byk kabine zamannda olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyeti o
zamana kadar mstakil bir kabine tekil etmeye cesaret edememi ve sadece muhtelif
kabineleri desteklemitir.
Frka hibir zaman hkmetin d siyasetine mdahale etmemi, daima mesul
nazrlar heyetinin ve sadrazamn siyasetine kr krne tabi olmutur. Kamil
Paa'nn halefi Mahmut evket Paa da hkmetin idaresinde tamamyla mstakildi
(bamszd) ve frkann itirazlarna ramen Gndere muahedesiyle Edirne'yi
Bulgaristan'a terketmiti. ttihat ve Terakki Frkas ancak Sait Halim Haa kabinesiyle
birlikte zerine bir mesuliyet alm oluyordu. Frka parlamentoda rey beyan etmek
suretiyle dier kabineler iin manevi bir mesuliyet altna girmi olmasna ramen

Kanunu Esasi hkmlerine gre ancak mesul (sorumlu) bir mevki igal eden kimseler
mesul tutulabileceklerinden hakiki bir mesuliyet mevzubahis olamaz. Bugn nasl Sait
Paa Kabinesi ve onu takip eden kabine reisi ve azalar Umumi Harp'ten dolay
mesul tutulmak istemiyorsa, bu esas icab olarak, talyan harbinden dolay Hakk
Paa Kabinesi ve onun Hariciye nazr, Bosna ve Hersek ve Bulgaristan
hadiselerinden dolay Kamil Paa Kabinesi ve kabine azalar ve Bulgar harbinden
dolay da Gazi Muhtar Paa Kabinesi azalarnn tevkif edilmeleri lazm gelirdi.
Halbuki hali hazrdaki hkmet programnda, btn maziyi ve hakikati unutarak on
senelik hadiselerden dolay Sait Paa ve Talat Paa kabinelerini mesul tuttuunu ilan
ediyor. Dier taraftan onlarn prensipleri icab olarak mesul tutulmalar lazmgelen
baz ahsiyetler kendi kabineleri zamanna rastlayan ahsiyetlerdir. Beyanlarndaki bu
tezatlar ve vaki icraat imdiki hkmetin nasl intikam hrsyla dolu bir siyaset takip
ettiini ispata kafidir. Kanunu Esasi'ye gre nazrlar ancak Divan l muhakeme
edebilir. Kanun vaznn (koyucusunun) bu husustaki maksad aktr. Yukarda
zikrettiim siyasi hadiseler hakknda tahkikat yapacak ve bir hkm verecek olan bir
mahkeme ancak Ayan Meclisi'nin, Temyiz Mahkemesi'nin ve ray Devletin,
devlette en yksek mevkileri igal etmi olan azalarndan teekkl edebilir. Btn
hayatn Tophane fabrikasnda top ve tfek imaliyle geirmi bir generalin, bir
binbann ve iki yzbann bu hadiseleri kavramasna ve bu hususta bir hkm
vermesine imkn yoktur. Bu itibarla milletin ve btn memleketin Kanuni Esasi'ye ve
herkesin vicdanna aykr olan sath ve mesnetsiz bir karar sadece intikam mahsul
suni bir eser olarak telakki edecei muhakkaktr.
IV

ERMEN MESELESNN TARH

Ermeniler 1878 Rus harbinden beri Anadolu'nun ark vilayetlerinde muhtariyet elde
etmeyi mit ediyorlard. Ayastafanos (1) Muahedesi'nin akdi srasnda Ermeniler
ayn maksatla Avrupa devletlerinin Berlin Konferans'ndaki salahiyetli mmessillerine
mracaat etmilerdi. Nfus miktar nazar itibara alnmakszn Bulgar prensliinin ve
ark Rumeli'nin tesisi ark vilayetlerinde ekalliyette bulunan Ermenilerde mit
uyandrmt. Ermeniler, Berlin Muahedesi'yle ancak ark vilayetlerinde slahat
yaplmasn temin etmilerdi. Bu mitlerle takviye edilmi olarak Ermeniler ark
vilayetlerinde, Kafkasya'da, stanbul'da, Cenevre ve Msr'da tekilat kurmu ve
Trk ve Krt mezalimi hakkndaki yalanlarn yaymak zere propaganda organlar
tekil etmilerdi. ttihat ve Terakki Cemiyeti Kanunu Esasi'nin yeniden ilanndan nce
harici merkezi (2) vastasyla Ermenilere dahili ilere itirak teklifinde bulunmutu.
Harici merkezin, Ermenilerin baka maksatlar takip ettikleri ve muhtariyet ve ayrlma
programn tahakkuka altklarn bildirmi olmasna ramen ttihat ve Terakki
Cemiyeti Kanunu Esasi'nin ilannn belki dahili merkezle bir anlama temin eder
midiyle teklifinde srar etmi ve d merkezi Ermenilerle yeniden mzakereye

girimeye adeta icbar etmiti. Paris'te yaplan muhtelif mzakerelerin neticesi olarak,
Ermeniler nihayet, Trklerin faaliyetini daha iyi renmi olmak kasdyla itirak
etmeyi kabul ettiler.
ttihat ve Terakki Cemiyeti istibdat idaresine kar mnferiden veya mtemian
teebbse geilecei anda Anadolu'nun muhtelif ehirlerinde merkezler tekil etmek
ve Selanik'teki umumi merkezin nazar dikkatini celp etmeden Anadolu'dan
Rumeli'ye ihtiya ktalar gnderilmesine mani olmak niyetinde idi. Cemiyet, ayrca
Abdlhamit zerinde manevi tesir icra ederek tekilatn daha geni ve mull
temellere dayamak istiyordu. Ve Ermenilere cemiyetin tekilat henz zayf olan
stanbul ve Selanik merkezleriyle birlikte hareket etmelerini ve hi kimseye zarar
vermeden oralarda geceleyin birer bomba atlmasn tavsiye etmiti. Ermeniler byle
bir teebbs icra etmenin kendileri iin ne stanbul ve ne de Selanik'te kabil
olduunu syleyerek btn bu teklifleri prensip olarak reddettiler. ttihat ve Teraki
Cemiyeti Merutiyeti mnhasran kendi dahili tekilat sayesinde kabul ettirmeye
muvaffak olunca btn Ermeni matbuat bu muvaffakyetin elde edilmesi hususunda
Ermeni ihtilal komitesi Tanak tekilatnn da byk gayretler sarfetmi ve Jn
Trklere byk yardmlarda bulunmu olduunu iddia etti. Jn Trkler, byle bir
iddiada kendi teebbsleri iin bir tehlike grmediler ve hl Ermenilerle
anlaabileceklerini mit ettiklerinden bu neriyat icap ettii ekilde tashih etmek
lzumunu hissetmediler ve Erminelere de bir iftihar hissesi braktlar. Derhal
Merutiyeti mteakip, stanbul'a dnen komite reisleri ve menfasndan (srgnden)
dnen Patrik zmirliyan Efendi, byk tezahrlerle karland. Gerek payitahtta,
gerek vilayetlerde Jn Trkler keyfi idareye kar yaplan mcadelede ehit dm
veya ldrlm olanlar iin yaplan matem merasimine itirak ettiler. Her iki tarafa
da uzun nutuklar irat edildi. Merutiyet iin dualar ve mstakbel muvaffakyetler iin
de yeminler edildi. Btn bu dostluk tezahrleri her iki tarafn da programlar
karlatrlp mukayese edilmeden teati edildi.
Ermeniler programlarn ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ibraz ettikleri zaman
gayelerinin tahakkuku iin hibir fedakarlktan ekinmeyecekleri ve koyduklar
hedefe varmak hususunda son derece ciddi olduklar grlyordu.
Jn Trkler, Merutiyetin ilannda Ermeni vatandalarna kar en byk samimiyetle
hareket etmi ve istikbale tam bir itimatla baktklarn gstermilerdir. Fakat Tanak
ve Hinak Ermeni komiteleri 1908-1918 senelerinde Trkiye dahilindeki ihtilalci
faaliyetlerini geniletmek ve halk silahlandrmak hususunda byk bir gayret
sarfettiler. Ermeni komitelerinin karm olduu bir talimatnamede yle deniyordu:

ERMENLERN YZN GSTEREN

TARH VESKALAR

''Silaha ihtiyac olan kimse evvelemirde emniyet ettii dier birinden en iyi cins

silahn hangisi olduunu sormaldr. Bittabi Avrupa'nn imal ettii bunlarn en iyisi ve
en mkemmelidir. Fakat bundan Ermeni'ye bir fayda yoktur. Zira ne biz Avrupa'ya
gidebiliriz, ne de Avrupa'nn silah Ermenistan'a gelir. Esasen bu silahlarn elde
edilmesi mmkn olsa bile kurunlarn daima tedariki kabil deildir. Binaenaleyh
silahmz etrafmzda aramalyz. Biz hkmetin hududunda bulunuyoruz.
Bunlarda bugn iki trl silah vardr. Rusya'da eskiden Berdan kullanlrd, bugn
ise Mosik kullanlmaktadr. Trkiye'de eskiden Martin vard, bugn ise Mavzer
vardr. Bunlardan en iyisi hkmetin elinde bulunandr. Bundan baka bu silahlar
bize yakn olduundan kurunlarn kolayca ve ucuz fiyatla elde etmek mmkndr.
Maamafih hibir memlekette hkmet miri silahlarn ahali tarafndan kullanlmasna
msaade etmediinden ve bundan gerek alc ve gerek satc iin tehlike
bulunduundan biz tedariki daha kolay olan eski silah tercih etmeliyiz.
u halde u ayan dikkat sual hatra gelmektedir: Eski ve fena bir silahla yeni ve iyi
bir silah tayan kimsenin karsna nasl klabilir? Bu mlahaza lzumsuzdur;
nk evvela dmanlarmz hibir zaman kendi silahlarndan bizimkiler kadar
isitfade edemeyeceklerdir; saniyen iyi bir silahn halkn elinde her zaman faydal
olamayaca da malumdur.
Rusya'da hkmetin bir ka silah fabrikas vardr. Trkiye'de ise bir tek fabrika bile
yoktur. Binaenaleyh silah tedariki hususunda Rus Ermenileri Trkiye'deki
arkadalarna yardm ve tavassut (araclk) etmeye mecburdurlar.
Kylere gelince, bunlar trldr:
1) ki Ermeni ky arasnda olup mnhasran Ermenilerle meskn olan kyler.
2) Ermenilere mensup olmayan mntkalarda bulunup mnhasran Ermenilerle
meskn olan kyler.
3) Ayn zamanda Ermeni ve Ermeni olmayanlarla meskn bulunan kyler.
Tekilat bakmndan bu nevi ky arasnda fark yoktur. Her ky bir heyet tekil
edecek ve btn kuvvetler bunlara tabi olacaktr. Her heyet 1- sabit, 2- seyyar olmak
olmak zere iki ksma ayrlr. Her ksma birer reis ve birer muavin verilir. Seyyar ve
sabit heyetler her kyde, silah kullanmakta en byk tecrbesi olan kimseyi
kendilerine reis olarak seerler. Bu reis kyn en byk amiri de olacak ve oradaki
btn kuvvetler bu reise bal bulunacaklardr. reis ayn zamanda mntka
kumandannn ve erkan harbiyenin vekilidir.
Ayn mntkada bulunan kylerin reisleri toplanarak aralarnda kiiden mrekkep
bir Erkan Harbiye heyeti seerler. Erkan Harbiye heyeti veya mntka kumandan
bir arpma srasnda kendi mesuliyetleri altnda, silah kullanmasna iktidarlar
olmad tahakkuk edenlerin silahlarn alarak daha iyi yetimi olanlara verebilirler.
Ani bir hcuma urayan kyler yardm istemek zere derhal civar kylere postaclar
karrlar. Muhtelit kylerde oturan ve azlkta olduklar iin civar kylerden yardm
bekleyecek olan Ermeniler tayabilecekleri mallaryla birlikte hemen Ermeni
mntkalarna geerler.

Ermenilerin ounluu tekil ettii muhtelit (kark) bir kyde Ermeniler dman
rehine olarak alkoyar veya o ky terketmelerini temin ederler. arpma srasnda
evlerin kaplar ak bulundurulacak ve nizami askerlerden ve zabtann takibatndan
kaanlar ieri kabul edilecektir. Silah olmayanlarn byle bir zamanda dar
kmalar katiyen men olunmaldr. Dmann eline den silahlarn bedelini btn
ky halk der. Dmandan alnan silahlar alanlarndr.
Kylere hcum iin unlar gz nnde tutulur:
1) Dman kylerinin mstahkem mevkilerini bilmek icap eder.
2) Ricat hatt nceden tayin edilir ve noktalar marifetiyle emniyet altna alnr.
3) Dmann nereden takviye alabilecei tespit ve buna mani olunur.
4) Hcum edilecek ky yalnz taraftan evrilir. Muhasara edilenlerin kaabilmesi
iin drdnc taraf ak braklr; nk drt bir taraftan sarlm olan dmann
her eyi gze alarak arpmas yznden muvaffakyet ve muzafferiyet tehlikeye
debilir. Taarruz edenlerin bir ksm, dman yakndan tazyik etmek ve kaanlara
kabil olduu kadar byk zarar verebilmek iin serbest braklan tarafa gizlenmelidir.
Esasen kyn bir tarafn serbest brakmaktaki asl sebep dmana firar imkn
brakmaktan ziyade onun mukavemetini krmak ve bu suretle de zaferi daha abuk
elde etmektir.
5) Dman artmak iin taarruz saati olarak afak zaman seilmelidir. Daha
erkenden yaplacak hcum karanlk yznden kalacak ve lzumsuz kan dklmesine
sebebiyet verecektir.
6) Dman arasnda tela ve kargaalk karmak iin mteaddit yerleri atee
vermek ve bunun iin de icap eden tedbirleri nceden almak lazmdr.
7) Taarruz eden kuvvetler arasnda svari bulunmazsa birka at teminine
allmaldr. Bunlar tannmamalar iin l ve yarallarn naklinde kullanlacaktr.
Hcumdan bir iki gn nce Erkn Harbiye'nin seecei muktedir ve emniyetli
kimseler kylere gnderilir. Bunlar kendilerini tantmadan lzum olduu mddete
mezkr mntkada kalrlar. Her biri tahkikatn tamamladktan sonra bir rapor verir;
taarruz hazrlklar bu rapora gre yaplr.''
1910 senesinde Tanaksiyon komitesi tarafndan Kopenhage'da toplanan Sosyalist
Kongresi'ne (1) verilen bir memorandumda Ermeni tekiltndan bahsedilirken
Ermeniler'in silahlandrlaca ve reislerinin nezareti altnda geceleri talim yapacaklar
zikredilmektedir. Bundan baka Bitlis'teki Rus Konsolosu 1910 senesinde, 3
Knunuevvel (aralk) tarihli raporunda Bitlis vilayetindeki Tanaksiyon komitesinin
hareketlerinden bahsederken komitenin vaktiyle Trk kuvvetlerine kar dvm
olan azalarnn mektep muallimi olarak vilayet dahilinde ihtill hareketini idare
ettiklerini, komitenin pek ok azas olduunu, komite merkezinin Mu'ta olup btn
tekiltn 20 komiteden ibaret bulunduunu yazmaktadr. 19 Terinisani (kasm)

1910 tarihli bir raporda Trklerle birlikte yaamak istemedikleri iin Ermenilerin,
Tanaksiyon komitesinin emirlerine itaat etmeyen Ermenileri ldrecekleri ve bu
cinayetleri Trklere atfedecekleri yazldr. Ermeniler tarafndan yaplan bu eit
hareketlere ramen ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ermenilerle mzakerelerini en byk
drstlkle devam ettirmitir.
lk mzakereler, Tanak Saan Komitesi'yle yapld. Tanaklar yukarda etraflca
izah edilmi olan Rus teklifini ihtiva eden bir program hazrlamlard ve ttihat ve
Terakki Frkas'nca tasvip edildikten sonra Meclis'i Mebusa'nda birlikte mdafaa
etmek ve Tekilt Esasiye'yi ona gre tdil etmek istiyorlard. Jn Trkler bu
programn birok noktalarn kendi prensiplerine uygun bulmadlar. Uzun
mzakereler ve grmeler yapld. Trklerin itirazlarn u ekilde hulsa etmek
kabildir:
Osmanl mparatorluu Trkler, Araplar, Krtler, Ermeniler, Rumlar, Bulgarlar,
Srplar vesaire gibi muhtelif kavimlerden mrekkep olduundan Ermeni programna
gre siyasi bir muhtariyetin kabul dier milliyetlere de ayn ekilde bir tekilt
kurmak hakkn verecektir. Bu ise yalnz memleketteki birlii bozmakla kalmaz belki
alt yz seneden beri imparatorluun zerine kurulmu olduu temelleri de ykarak
imparatorluu inhitata (ke) doru gtrebilir.
Jn Trkler programlarna hususi bir idare tesisini, ayn salhiyetlerin temili ve
mkellefiyetlerin datlmasn da idhal etmi olduklarndan Ermenileri kendi
programlarn kabule ikna etmeye altlarsa da, Ermeniler buna asla yanamadlar.
Tanaklar btn komitelerin ihtillci tekiltlarn muhafaza etmelerine ve muhtemel
reaksiyonlara kar daima silahl olarak hazr bulunmalarnda srar ettiler. Fakat hi
phesiz ki, tasavvur ettikleri hakiki sebep milli ve ihtillci tekilt ak bir ekilde
idame ve tevsi etmekti. (geniletme). Her iki taraf da program ve gaye itibaryla bir
anlamann mmkn olmadna kani olmakla beraber karlk olarak birbirlerine
itimat ettiler ve aradaki noktai nazar ihtilflarna ramen ilerde belki her eye ramen
anlamak midiyle iyi mnasebetlerde bulundular. Ermeniler daha sonra gayelerini
tahakkuk ettirmek emeliyle ahsi ihtilflar yznden vcut bulmu olan serbest
frkaya yanatklar halde, ahsi temaslar neticesinde hemen bu frkann uzun
mddet devam edemeyeceini anladlar. Bu itibarla ttihat ve Terakki ile olan iyi
mnasebetlerini yeniden tesis etmeyi tercih ettiler.
Balkan harbi patlayncaya kadar Ermeniler umumi ve hakiki bir isyana teebbs
etmediler; btn faaliyetleri tekiltlarnn ikmaline mnhasr kalyordu. Hkmet ve
frka ile mnasebetlerini devam ettirmekteki siyasetleri Abdlhamit zamannda ecnebi
memleketlerine gitmi olan Ermenileri geri getirmeye ve kendilerine emlklerini iade
etmeye almaktan ibaretti. Hkmet bu meselede de hsnniyyet ve msamaha
gsterdi ve gayri menkullerin iadesi iin bir kanun lyihas hazrlad. Bu arazi
meseleleri yalnz Krt deil, ayn zamanda o civardan olan Trk mebuslar arasnda
da itirazlara sebebiyet verdi. Bu mesele yznden Jn Trkler aleyhine kuvvetli bir
cereyan domu olmasna ramen hkmet kanunu zorla tatbik ettirmeye karar verdi.
Kanun, Ermenilerce gayri kfi addedildiinden bu husustaki mzakereleri ve tadil

ilerini uzatp durdular. Arazi meselesinin uzamas ve ara sra vuku bulan mahalli
kargaalklara bizzat sebebiyet verdikleri emniyetsizlik hakkndaki ikyetler
yznden Ermeniler mtemadiyen Avrupa'nn dikkat nazarlarn zerlerine
ekiyorlard.
Balkan Harbi'nden sonra Trkiye dahilinde olduu kadar harice kar da zayf
dmt. ttihat ve Terakki Frkas dahili siyasette Araplar ve Ermenileri de tatmin
edecek bir program tanzim etmek mecburiyetinde kald. Beyrut'ta teekkl etmi
olan slahat komitesi azalar harpten sonra Paris'e bir komisyon gndererek
Fransa'nn tavassutu ile slahatn tatbikini istemeye karar verdiler. Bu komisyonun
Mslman azas kendilerini mdafaa zmnnda teebbsleri munhasran Hristiyan
Araplarn elinde brakm olmamak iin bu harekete itirak etmi olduklarn
sylediler.
Komisyonun o srada stanbul'da bulunan birka Mslman azasyla mzakerelere
giriildi ve kendilerine byle bir teebbsn yabanc mdahalesini icap ettirecei izah
edildi; bizzat hkmetin arzu ettikleri slahata muvafakat edecei kendilerine temin
edildi. Bunun zerine komisyonun bir ksm stanbul'a geldi ve bir uzlama elde
edildi. (Hususi bir faslda bu meseleye tekrar avdet edeceim.)
Bunun zerine daha msait bir zemin zerinde bir anlama elde etmek zere
Ermenilerle mzakereye giriildii zaman Ermeniler bu sefer de dier bir ekilde
Trkiye'nin zaafndan istifade teminine kalktlar.
Rusya'nn Trkiye dahilinde muhtar bir Ermenistan tesis etmeye karar vermi olduu
Ermenilerce malm olduundan -yukarda da zikrettiimiz gibi Rus sefirinin hatt
hareket tavsiyeleri dairesinde- aralarnda mevcut frka ihtilflarn bertaraf ettiler ve
Hinak, Tanak, Ramgavar frkalar tekiltlarn patrikhaneninki ile birletirdiler.
Dier taraftan S. Amiyasin Katois ve Nubar Paa riyasetinde Avrupa
ehirlerinde bir Ermeni muhtariyeti talebinde bulunmak vazifesiyle Paris'e gnderilmi
olan bir heyet tekil ettiler.

ERMENLER DMANLARIMIZA
NASIL ALET OLDULAR?

Buraya Tanaksiyon komitesinin Ruslarn Ermenileri Avrupa'da propaganda

maksatlaryla tahrik ettikleri hakknda ehemmiyetli bir delil olan bir beyannamesini
ilave ediyorum:
''Son derece gizlidir.
''Balkan harbinin yeniden patlamas siyaset simasnn ufuklarn kara bulutlarla
kaplamtr. Bunu, Ermeni meselesi iin son derece msait telkki edenler mevcuttur.
Fakat bu doru deildir. Muhtelif ahsiyetler, muhtelif makamlar ve bilhassa

cemiyetimiz Ermeni meselesine iyi bir netice vermek maksadyla birok teebbste
bulunmulardr. Bu itibarla bize gnderilmi olan birok mektuptan en ehemmiyetli
noktalar aada toplu olarak tekrar ediyoruz:
1) Ermeni meselesi bu anda Londra'da toplanmakta olan sefirler konferansnda
mzakere mevzuu olmayacaktr.
2) Sulh, kat'i olarak temin edildikten sonra ngiltere, Fransa ve Rusya bizim meseleyi
ele almaya karar vermilerdir.
3) Bu devlet, Ermeni vilayetlerinde hususi bir idare tesisi hakknda hemfikirdirler;
dier bir ifade ile islhatn icras ancak bu suretle temin edilmi olabilir.
Paris'teki Poincar, Londra'daki Sir Edward Grey, Petersburg'daki Bay Sasanoff ve
bunlarn stanbul'daki sefirleri biraz daha sabredilmesini tavsiye ediyor ve arzularnn
fiile inklp ettirileceini mit ediyorlar.
Aralarnda Balkan komitesinin en namdar azas da bulunan Londra'daki
Ermeni-ngiliz komitesi tam faaliyet halindedir. Bu komite, alt devlet
hkmdarlarna, kabinelerine ve Amerika Cumhurreisi Bay Taft'a bir memorandum
takdim etmitir. ngiltere, Fransa ve Rusya sefirleri hkmetlerinden bu mesele ile
itigal etmek zere talimat almlardr. Bu meseleye itirak etmeleri veya hi deilse
itiraz etmemeleri iin dier hkmetlere mracaat edeceklerdir. Herhalde Londra'daki
sefirler konferansnda Ermeni meselesinin mzakere edilmesi iin karar verilmitir.
Fakat halk katiyen telalanmamaldr; nk Anadolu'daki Osmanl meselesi
Avrupa'daki Osmanl meselesinin hallinden sonra ele alnacak ve grlecektir. Bu
meselede en ehemmiyetli nokta bu hususta ngiltere ve Rusya arasnda fikir ihtilf
bulunmamasdr. Fransz hkmeti ve sefareti bu mesele ile btn ruhu ve kalbi ile
alkadardr. Ermeniler Petersburg'da Hariciye Nazr'na mracaat etmilerdir. Nazr
da, stanbul'daki sefirine talimat vermeyi vaat etmi ve Ermenilerin Londra ve Paris'te
propaganda yapmalarn da ilave etmitir ki, asl ayan dikkat olan nokta da budur.
Evvelce de bildirdiimiz gibi Patrikhane teklifimizi tamamyla ve derhal kabul
etmitir. imdi grlerimizi etraflca bildirmemizi bekliyorlar. Bu anda bununla
megulz ve yaknda programmzn ana hatlarn bildireceiz.
Petersburg'dan iki Ermeni delege gelmi ve Ermeni muhitlerle temas edip mhim
malmat elde ettikten sonra tekrar gitmilerdir.
Bize yazldna gre Van'daki mdafaa tekiltmz inkiaf etmektedir, bu tekilt,
Krtler zerinde byk tesir icra etmitir, bizzat vali bile bugne kadar ki tarzn
deitirmi ve bize yanamtr.
Meselenin siyasi ksmndan baka ahsi mdafaa ksmnn da bizce ehemmiyeti
vardr. Baz yerlerde vaziyet ok glemitir. Ermenileri bu vaziyetten kurtarmak
iin gzlerimizi o taraflara evirmemiz lazmdr.
ubelerimize aadaki ricada bulunuyoruz:

1- 1913 senesi aza aidatnn gnderilmesi,

2- ahsi mdafaa tekiltna taallk eden (ilikin) teebbslerimizi daha byk bir
gayretle tedvir edebilmemiz (dndrebilmemiz) iin Tanaksiyon komitesine tabi
olan tiyatro, konserlere ve Kzlhaa nasl hareket edecekleri hakknda talimat
verilmesi,
3- Halkn en iyilerinin bizden olduuna emin olarak propaganda yaplmas ve
toplantlar tertibi,
4- Hayrenik gazetesi tarafndan alm olan ianeye itirk edilmesi.
5- Btn elence, merasim vesairede ahsi mdafaa tekilt iin iane toplanmas.''
Bu ehemmiyetli vesikann sonunda Ermenilerin vaziyeti ktletii takdirde
Azerbaycan'dan Anadolu'ya asayii iade etmek zere Rus askerinin gelecei de
zikrediliyordu.
Avrupa'nn ark vilayetlerinde slhat yaplmasn istemesi ve Rumeli'deki arazisini
de daima bu ad altnda vki mdahaleler yznden kaybetmi olduunu pekl bilen
Babli bu seferki mdahalenin de teden beri Trkiye'ye kar dmanca bir siyaset
takip eden Rusya'nn tahrikiyle olduunu da anladndan bir mdahale teklifi vaki
olmadan nce kendi teebbs ile ve Avrupal mtehassslarn tavassutuyla zikri
(ad) geen vilayetlerde slahat yapmaya karar verdi. Hariciye Nezareti bu niyetini
ngiliz hkmetine Londra Sefiri Tevfik Paa vastasyla bildirdi ve kfi miktarda
mtehasss gnderilmesini rica etti.
Babli en byk ciddiyet ve samimiyetle slhat icras taraftar idi. Bu seretle
ngilizlere tannan bu imtiyazdan siyasi bir maksat gdlyordu; bu tarzda Kbrs
mukavelesi hkmleri de takviye edilmek isteniyordu. Yukarda da zikredildii gibi
Rusya'nn imtina (ekinmesi) zerine bidayette (balangta) ngilizler tarafndan
kabul edilmi olan bu teklif sonradan reddediliyordu. Bu imtina birok mitleri
sndrd. Artk btn maksadn ''slhat'' olmayp bu yerlerin Rus nfuzuna
terkinden ibaret olduu apaikrd.
Bu srada Mahmut evket Paa Kabinesi iktidar mevkiinde bulunuyordu. Ben
kabinede deildim. Frkann umumi ktibi idim. Mahmut evket Paa'nn
muvafakatyla bir kere daha Ermenilere mracaat etmek istiyorduk. Eski Nafia Nazr
Halayan Efendi'nin evinde baz eflerle bulutuk. Ben meseleyi nakil ve hkmetin
slhat icraya ciddi ve kati ekilde karar verdiini, mdahale ve Rusya'nn tevikiyle
yaplacak slahatn hi bir netice vermeyeceini ve yeni siyasi entrikalarla iki millet
arasnda yeniden dmanlk sokulacan etraflca izah ettim.
Vatanseverlik hislerine hitap ederek bu mdahaleden sarfnazar etmelerini, buna
mukabil oralarda muntazam bir ordunun tesisi (kurulmas) iin Avrupa'dan
mtehasss memur getirtilmesini srarla rica ettim. Fakat bu samimi teklif, halk ve
patrikhaneyi ikna etmenin mmkn olamayaca beyanyla reddedildi. Ermenilerin
slahat istemeyip de Rus mdahalesi ile muhtariyet ve sonra da istiklllerini temin

etmek istediklerini pekl anlyordum. Daha sonra Ermenilerin 1913 Eyll'nde

Kstence'de toplanan Hinak komitesinin kongresinde istikll fikrinin her tarafta
mdafaa edilmesine karar verilmi olduu kongrenin aada tekrar ettiimiz
raporlarndan anlalyor.

Hinak Komitesi'nin 17 Eyll 1913'te Kstence'deki kongresi hakknda zabtname

Hinak Komitesi'nin Trkiye'deki vaziyeti:

10 Temmuz 1908'de bir askeri isyan sonunda Trkiye'de Merutiyet ilan edildii
zaman bunun zaruri neticesi Trkiye'de yaayan muhtelif unsurlarn milli varlklarn
muhafaza etmeleri ve bunlar arasnda da Ermenilerin, idarenin her trl tazyikinden
arnm olarak milli esaslarna uygun ekilde inkiaf ve tekml edebilmeleri idi.
62 seneden beri ihtill ve mcadele iinde yaam bulunan ve kendini mahvolmaya
mahkm gren Ermeni milleti geici bile olsa kuvvetlerini yeniden toplamak ve siyasi
sahnede tekrar grnmek iin huzur ve istirahate muhtat.
Merutiyet tarafndan yaplan vaadler ok mahdut (snrl) grndnden
komitemiz imkn dairesinde mevcut artlardan istifade etmek midiyle kendisi
tarafndan yaplm olan fikirleri olgun bir hale getirmeye almtr. Bu sebeple
Hinak komitesi de altnc murahhaslar meclisi umumisinde Meruti Osmanl
hkmetinden ayrlmak istemeyerek serbeste faaliyette bulunabilmesi iin hkmete
kanuni bir ekilde grnmeye karar vermitir.
Drt be senelik bir devre iinde Osmanl merutiyetinin vaadlerinden bir tanesini
dahi tutmad ve devlete karlan kanunlarn hedeflerinin btn siyasi frkalarn ve
bilhassa sollarn ve radikallerin ezilmesi olduu ve idaredeki yeni nizam ve tekiltn
muhtelif milliyetleri mahvetmekten ibaret olduu anlald. Hkim olan milletin bir
hkmet kurmak kudretine malik olmad meydana kt. Bu anda hkmetin
idaresini elinde bulunduran ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde bir oligari hkm
srmektedir. Bu frkann takip ettii program Trk brokrasisine bal kalmak ve
mterakki (ileri) bir hkmet tesisine mani olmaktadr. Zahiri gayesi muhtelif
unsurlar birletirmek olduu halde hakikatte ise takip ettii siyaset, icabnda onlar
ezmek maksadyla bu milletleri daimi tazyik altnda bulundurmaktan ibarettir.
Hkmete gelince, elde tuttuu hkim bir snf tarafndan (Ermenilerin mahvedilmesi
iin) kabul ettirilmi olan bir siyaseti tevik ve merhametsizce takip etmektedir.
Grlyor ki, Ermeni milleti bu siyaset ve daima kendi aleyhine kullanlan bu
kuvvetler yznden yok olmak mertebesine gelmitir; bu itibarla bu artlar altnda
kendi prensiplerini artk takip edememesi tabiidir: Ermeniler hkim snflardan
kurtulmu ve balarnn stnde sallanan ldrc klc bertaraf etmek iin
istikbalde sabit ve cesur bir hatt hareket takip etmek mecburiyetinde olduklarna
kanidirler.

Hinakyan Frkas'nn yedinci murahhaslar meclisi umumiyesinde bir tek muhalif

reyle beeri ve milli haklarn elde edilmesi iin artk meru vastalarn kullanlmamas
lazm geldiine, istikbalde gayri meru yollara tevessl etmenin ve yeni siyasi ve
iktisadi artlar elde edilinceye kadar frka mcadelelerine daha byk bir hz
verilmesinin daha muvafk olacana karar vermitir.

KANUN DURUMDAN GAYR KANUN

DURUMA GE

Yedinci murahhaslar umumi meclisinin toplanmasndan evvel Trkiye'de ve Trkiye

dnda bulunan btn ubelerin kanuni bir ekil altnda yeniden
tekiltlandrlmasna ve temerkzne (toplanmasna) karar verilmiti. Hali hazr
vaziyeti karsnda ise Hinak Frkas yedinci murahhaslar meclisinde aadaki
hususlar karar altna alnmtr:
1- Osmanl mparatorluu'ndaki dier ubelerin itimadn kazanamad gibi frkann
halihazr ihtiyalarn da karlayamam olan Trkiye komitesi idare meclisinin feshi
ve yerine yeni bir meclisin tayini.
2- Trkiye'deki ubelerin icra kuvvetlerinin en byk icra kuvveti merkezi olan
''Merkezi dare Meclisine'' bundan byle ''Trkiye dare Meclisi'' adnn verilmesi.
3- Trkiye'deki dare Meclisi azalar Osmanl mparatorluu'ndaki komitenin ubeleri
tarafndan seilmi olduundan umumi merkezi idare meclisine kar bir dereceye
kadar bir otorite tannmasna ve fakat kararlarnn merkezin tasvibine (onanmasna)
bal olmasna.
4- Bugn mevcut ubeler ve dier tekilt halihazr vaziyetlerini zahiren (geici
olarak) muhafaza etmekle beraber umumi merkez idaresinin verecei talimata ve
Trkiye idare meclisine yaplacak tebligata tevfikan komitemizin faal aza ve
murahhaslar ile gizlice, el altndan ve tedricen gayri meru faaliyette bulunmalarna
ve son kararlar mucibince komite tarafndan yeniden gizli ubeler tekiline
(kurulmasna) allmasna.
5- Eski dahili nizamnameler hali hazr mnasebetlerine uyacak ekilde tadil
edilmelidir; imdiye kadar tatbik edilmekte olan siyasi iktisadi prensipler mlgadr
(kaldrlmtr); yerlerine son defa komite tarafndan kabul edilmi olanlar ikame
olunacak ve ayn zamanda onlar tatbik edecek olan faal zalar da gsterilecektir.
UMUM VE HUSUS TADLLER:

Mstakil Ermenistan. - Osmanl Devleti'nin Ermenistan'da tatbik etmek istedii

umumi ve hususi slhat meselesine mdahale ve slhata mmanaat etmekle (engel

olmakla) beraber Hinak komitesi mstakil bir Ermenistan kurulmakszn, hangi
unsura mensup olursa olsun, Ermenistan ahalisinin emniyet iinde yaayp inkif
edemeyeceine ve Ermeni milletinin milli varln dahili ve harici taarruzlara kar
koruyamayacana tamamyla knidir; bu itibarla komite bu fikri mdafaa etmeyi
kararlatrmtr.
Ermenilerin bu taleplerini hakl gsterecek tarihi hibir haklar yoktur. Osmanllar
ark vilayetlerini Ermenilerden almadlar. Ermeniler ise Osmanl mparatorluu'nun
kuruluundan bugne kadar hudutlarnn temini ve istiklli hususunda hibir gayret
veya hizmet sarfetmediler. Osmanllara iltica etmi (snm) olan bu halk hsn
kabul ve daima vatanda muamelesi grd. Ermeniler btn memlekette yerletiler.
Krtlere komu olduklar ksmlar istisna edilecek olursa her tarafta iyi muamele
grdler. Bu muntkalarda hkmet intizam teminine muvaffak olamadndan Trk
ve Krt kylerindeki vaziyet Ermenilerinkinden farkszd. Anadolu'da, muhtelif
vilayetlerde ve stanbul'da Ermeniler dier milliyetlere nazaran daima daha tasasz ve
mesut bir hayat sryorlard. Vatann btn menafiinden (karlarndan) istifade
eden bu halk onun kederlerine ve yklerine asla itirak etmiyordu. Memleketin gerek
saadetinden gerek straplarndan daima menfaat temin ediyorlard; vatan iin hibir
harbe itirak etmediler ve bu uurda bir damla kan dkmediler. Bilkis harp
zamanlarnda ticaretlerini devam ettiriyor ve taahht ilerine giriiyorlar, ok para
kazanyor ve iyi ve kt gnlerde rahat ve huzur iinde yayorlard. Bu ltuflara
teekkr olarak imdi ekseriyeti tekil eden nfusu kovmak ve istiklllerini elde etmek
zere Osmanl vatannn bir parasn koparmak istiyorlar.
Tarih, bu eit nankrln bir eini kaydetmemitir. Rus-Alman harbi balad
zaman Ermenilerin Osmanl memleketi ve halk hakkndaki zihniyetleri bu idi. Umumi
Harp, Ermenilerin artk tamamyla emin olduklar muhtariyetin tesisini geciktirdi.
Onlar btn mitlerini bu harbe balam ve bu itibarla da Rusya'nn bu harpten
muzaffer kmas iin btn kuvvetlerini kollamaya karar vermilerdi. Aadaki
vesikalar bu kararlar aka gsteren birer delildir.

Tanak komitesi tarafndan am ubesine yazlan mektup

stanbul.........1914

''Osmanl hkmeti, 21 Eyll 1914'te seferberlik ilan etti. Ayn gn Tanaksiyon

Komitesi'nin stanbul'daki merkezinde fevklade bir faaliyet grnyordu. Reisler
birleerek taradaki ubelerine ifre ile talimat verdiler. Ayn faaliyet Hinak,
Ramgavar ve Veranasnial komitelerinde de grlyordu. Islhat meselesi dolaysyla
esasen birlemi bulunan btn bu komiteler imdi bsbtn birlemeye ve birlii
salamlatrmaya alyorlard.
Ruslar hududu geip Osmanl ordular geri ekilmeye balad zaman, mevcut

vastalardan istifade edilmek suretiyle her tarafta umumi bir isyan yaplmaldr.
Osmanl ordusu bu suretle iki ate arasna alnm olacaktr. Btn resmi binalar
uurulacak, hkmet dahilde igal edilecek ve Alman nakliyatna hcum edilecektir.
Bunun zerine Osmanl ordusu ilerledii takdirde, Ermeni askerler silahlar ile birlikte
ktalarn terkedecekler, ete tekil edip Ruslarla birleeceklerdir.''

DKKATE AYAN BR MAKALE

Harpten nce Bak'da intiar eden Areve gazetesi 11 Eyll 1914 tarihli nshasnda
aadaki makaleyi neretmitir:

Mhim dakikalar nnde

Bugn hudutlarmzda cereyan eden hdiseler, etrafmzda olup bitenler btn

dikkatimizi ekmeye lyktr. Bu anlar yalnz Rus tarihi iin deil, biz Ermeniler iin
de mhimdir. Asrlardan beri esaret zincirleri altnda yaayan ve en yksek mefkresi
yok edilmeye allan bir millet bugn nmzde ykseliyor ve Ermeni meselesinin
hallini talep ediyor. Ermeniler bu maksatla mucizeler yaratm ve bilhassa bu asrn
son rubunda, hasmlaryla daima cesaret ve metanetle mcadele etmi olan
kahramanlar ve fedailer yetitirmitir.
Osmanl Ermenileri meselesine nihayet bir son vermek ve namuslu igzr, alkan
ve faziletli bir halkn asrlardanberi iinde yaad faciay bitirmek lazmdr.
Avrupa byk devletleri Berlin Kongresi'nden bugne kadar bizim iin bir ey
yapmadlar. Sulh zamanlarnda Osmanl hkmetine kar zayf ve tesirsiz bir
siyasete sndk, bugn ise bir kasrga btn dnyay kartrmakta ve her millet
mevcudiyetini temine ve gne altnda bir yer edinmeye almaktadr. Milliyet
meselesi bugn bambaka bir ekilde ve tarihte ei olmayan bir iddetle
canlanmaktadr. Byk ve kk milletlerin akbetlerinin bahis mevzuu olduu bir
anda biz uykuda m kalacaz? Ermeniler birka asrlk bir maziye bakmaktadrlar.
Fakat hibir zaman bugnk kadar ehemmiyetli tarihi bir an yaamamlardr.
Ecdadmz bir milleti yok olmaktan kurtarmaya ve bugne kadar korumaya muvaffak
oldular. Onlar, Ermeni fazilet ve meziyetlerini Asya'dan gelen frtna ve hcumlara
kar mdafaa ettiler ve bu hal sayesindedir ki, bugn siyaseten zayf ve kk
olmakla beraber mevcut milletlerden biri olarak saylmaktayz. imdi meydan
terkedip zl iinde ekilelim mi, yoksa bize uygun bir istikbal temini iin alalm
m? Bu ehemmiyetli anda bizim neslimize tevcih edilen sual (ynelen) ite budur!

Milletler kalknyor, hudutlar hareket iindedir, herkes kendi talihini kendisi izmek
istiyor. Ermeni genliinin ve Ermenilerin bu ar gnlerde, gemi nesillerin
kendisine brakm olduu miras ve istikbalden beklediimizi dnmesi lazmdr.
19'uncu asr, Ermenileri tarihin Van'dan stanbul'a, Zeytun'dan Samsun'a, Erivan'dan
iraz'a, Lor ve Karaba'a kadar etraflarna ym olduu glkleri yenmek
suretiyle yeni bir Ermenistan yaratmaya almlardr. Bugn bu kadar mhim
hadiseler karsnda bulunan ite bu yeni teekkldr. Bu yeni olabilecei gibi bilakis
inkiaf edebilir ve 19'uncu asrn dier kk milletleri gibi byyebilir. Yarn veya
br gn hudutlarda tarihi hadiseler vukubulabilir ve dnya harbinin grltleri
Ermenistan ufkunda bir akslmel vcuda getirebilir. Ermeniler gelecek olan bugne
hazr olmal ve onu sadece vifak (ba) ve birlik laflar ile deil fiil ve hareket ile
karlamaldrlar. Bugne kadar kendini feda etmi ve btn tehlike ve straplar
zerine alm olan Ermeni halknn ancak ufak bir ksm idi. Drt bir taraftan
komiteleri tenkit edenlerin nihayet bizzat meydana karak milli vazifelerini ifa
etmeleri zaman oktan gelmi deil midir?
Ermeniler! anl ecdadmzn kahraman ruhlar bugn bize bakmaktadr! Bunu idrak
edebilecek miyiz? Ve bu ar gnlerde, daha tehlikeli bir zamanda ve daha kt
artlar altnda urunda mcadeleye balam olduklar bu yeni hayat tahakkuk
ettirebilecek miyiz?

Hinak Komitesi'nin ayn gazetede ve Saray Bosna suikastini mteakip nerettii

beyanname

''Zulm ve taaddiye (baskya) maruz bulunan ve her trl haklarndan mahrum

klnm olan Ermeni unsurunu kurturmak zere rubu (eyrek) asrdan daha fazla bir
zamandanberi kanl izlerde yryen sosyal - demokrat Hinakyan komitesi isyan ve
mcadele anlarn almak zere hali hazrdaki siyasi ahvalden istifade etmekte ve
Osmanl istipdadn kanlar iinde bomak zere Toros'un zirvesinden ve
Ermenistan'n en cra hudutlarndan sahneye kmaktadr.
Hinakyan komitesi maddi ve manevi btn kuvvetlerini toplamak suretiyle ihtill
klc ile milletlerin varl urunda yaplan bu muazzam mcadeleye itirak edecek
ve ittifak msellesin (l ittifakn) ve bilhassa Rus ordularnn mttefiki olarak
elinde olan btn ihtilalci ve siyasi vastalarla, Ermenistan'da, Kilikya'da, Kafkasya
ve Azerbaycan'da zaferi temin etmek iin itilaf devletlerine yardm edecektir.
Vatanperverane zaruretler icab olarak kendisine ve medeniyete kar olan vazifesini
ifa edecektir.
Hayatlarn, Ermenistan'n kurtuluu uruna feda etmee hazr olan kahramanlar
btn maddi ve manevi kuvvetleriyle ortaya atlmaldrlar. kendi gayeleri ve ihtilal
uruna dkm olduklar kanla iftihar ederek yarnn kongresinde Ermeniler de yer
alsn ve hayat ve siyasi hrriyeti zerindeki haklarn ileri srmek suretiyle

vatanlarnn ve itilaf msellesin himayesi altnda istiklallerini temin etmeye muvaffak

olabilsinler. Harbin afa dosun ve ile hak, adalet, hrriyet ve uhuvveti
aydnlatsn.
O halde, arkadalar, ileri ve i bana! Kendi lmmzle Ermenistan' tehdit eden
lm boalm ki, o ebediyen yaasn!''

1914, Paris
Sosyal Demokrat Hinakyan
Komitesi Umumi Merkezi

Bu vesikalar seferberliin ilan edildii srada hkmetin eline gemitir. Hkmet

hadiselerin vukuunu beklemeye, ihtilalci maksatlara kar hibir harekete gememeye,
sadece mukabil tedbirler almaya karar verdi. Ben Tanak Komitesi'nin tannm
azalarna ve bilhassa Erzurum Mebusu dostum Varteksi Efendi'ye hkmetin bu
kararlardan haberdar olduunu ve Ermeniler bu eit muamelelere tevessl ettikleri
takdirde ok iddetli tedbirlerle karlaacaklarn bildirdim. Bununla hkmetin her
eyden haberdar olduunu bildirmek ve bu suretle bu niyetlerin kuvveden fiile
kmasna mani olmak istiyordum. Seferberlik zerine silaha arlm olan
Ermenilerin bir ksm hudut haricine, dier bir ksm ise silahlaryla birlikte
memleketin i taraflarna kat; ve oralarda tek tk arpmalara dahil oldu.
Bakumandan Enver Paa, Ermeni patriini davet ederek kendisine Trkiye'nin bu
harpte Ermeni vatandalarndan sadakat beklerken silahlaryla birlikte taraya kam
olan Ermenilerin kylere hcum edip memurlar ldrdklerinin resmi raporlardan
ak olarak anlalmakta olduunu bildirdi ve bundan sonra patrie iyi nasihatlerde
bulunmasn tavsiye etti. Enver Paa, bundan baka patrie gayet ak bir ekilde,
bu hareket, umumi bir mahiyet ald takdirde askeri hkmetin en sk tedbirleri
almak mecburiyetinde kalacan da syledi. Patrik bu eit rezaletleri yapmaya
cesaret edenlerin komite azas olduklarn kendisinin ise, Ermeni halkna komitenin
harektn nazar itibara almayarak, bundan sonra da sadakati muhafaza etmelerini
tavsiye edecei cevabn verdi.
Ermeni komiteleri patriklie Trkiye'nin Rusya'ya harp ilan etmesi halinde nasl
hareket etmesi icap edeceini daha nceden bildirmi olduklarndan bu tavsiyeler
hibir netice vermedi. Derhal harbin balamasn mteakip Mu, Bitlis ve Van
vilayetlerinde Ermeniler tarafndan tahrik edilen isyanlar balad.

ERMENLERN TEHCR (ZORLA G)

Bunun zerine umumi kararghta ''Ermenilerin tehciri'' hakknda bir kanun

hazrlanarak heyeti vkelya arzedildi. Ben bu kanunun tamamyla tatbiki aleyhinde
idim. Jandarmalar tamamen, polisler ise ksmen ordu hizmetine alnm ve yerlerine
milisler konmutu. Tehcirin bu vastalarla yaplmas halinde ok irkin neticeler elde
edileceini biliyordum. Binaenaleyh istikbali dnerek, bu kanunun tatbik
edilmemesinde srar ettim ve meriyete (yrrle) girmesini de geciktirmeye
muvaffak oldum.
Bir mddet sonra Van, Ruslar veya daha dorusu Ermeni gnll eteleri tarafndan
igal edildi. Bu etelerin Tanak komitesinin, Osmanl Meclisi mebusannda da aza
bulunan iki reisi olan Pastrmacyan ve Papazyann emri altnda olduklar sonradan
renildi. Canlarn kurtarmaya muvaffak olan baz kimselerin verdikleri ifadeden
Van'n igali srasnda kaamam olan slam halkn ldrldkleri, kadnlarn
erefleriyle oynand ve birok gen evli kadn ve kzlarn evlerde toplattrlarak bu
evlere umumhane nazaryla bakld anlalyor. Van'dan kaan ve binlerce kadn,
erkek ve ocuktan ibaret olup silahlar bulunmayan halk zerine Ermeniler tarafndan
makineli tfek atei almtr.
Van'daki bu hadiseleri dahildeki dier isyankr hareketler takip etmitir; ktalarna
iltihak etmek zere gnderilen baz mnferit askeri birliklerin bu eteler tarafndan
ldrld anlalmtr. Kumandanlar tarafndan karargh umumiye gnderilen
raporlardan anlaldna gre Mslmanlara kar ehirlerde, kylerde ve oselerde
yaplan katliam ve taarruzlar Rus cephesinde o civar halkndan tekil olunan askerler
zerinde ok kt tesirler brakmtr.
Ordu idaresi yeniden tehcir kanununun tatbikinde srar etti. Ben tekrar kabul
aleyhinde bulundum. Mteaddit ve ok ac haller bana gstermiti ki, Hristiyanlarn
Mslmanlara yaptklar zulmler Avrupa'da byk bir msamaha ve sknetle
karland halde Mslmanlarn en ufak bir hareketi haddinden fazla
bytlyordu. Ve bu itibarla Ruslarn bu harpte Ermenilerin yan banda
bulunmas yznden kacak olan intizamszlklarn bizim aleyhimize istismar
edileceini nceden biliyordum.
Bu mzakereler esnasnda meslektalarmdan bazlar beni hissizlik ve vatana
sadakatsizlikle itham edecek kadar ileri gittiler. Filhakika ordu, azami derecede
tehlikeli bir vaziyette bulunuyordu. Ordunun, bu hususta bir kanun kmadan nce
icap eden tedbirleri almas imkn mevcuttu. Bu bakmdan kanunu daha fazla
uzatmakta fayda yoktu. Bu kanun ordu ve kolordu kumandanlarna isyan eden halk
mnferiden veya toplu bir halde baka mntkalara sevketmek selahiyetini veriyordu.
Harp yznden memleketin her tarafnda rfi idare ilan edilmi olduundan sivil idare
de askeri kuvvetin elinde bulunuyordu. Tehcire evvela Erzurum'da baland.
Erzurum Valisi Tahsin Bey Dahiliye Nezareti'ne sevkiyat srasnda Ermenilerin,
Krtlerin taarruzlarna uram olduklarn bildirdi. Valiyi telgraf bana ararak
yardm iin orduya mracaat etmesini ve faillerin de iddetle cezalandrlmasn
emrettim. Filhakika ordu kumandanl bir tabur asker gnderdi ve ele geirilebilenler
kuruna dizilmek suretiyle cezalandrldlar.

Sevkiyat srasnda Karahisar ve Urfa'da isyan kmtr. Bu hadiseler hakknda

aada mufassal (ayrntl) izahat verilecektir:
syan hareketleri evvela Zeytun'da (Mara'n Sleymanl buca) balamtr.
Seferberliin ilann mteakip Ermeniler lenen isyana balam, vergileri demekten
imtina etmi ve asker toplanmas hususunda verilen emirlere muhalefet etmilerdir.
Askerlik vazifelerini ifa zmnnda askerlik ubelerine giden Mslmanlara sokakta
taarruz edilmi ve bunlar soyulmu ve ldrlmtr. Zeytun halk subay ve
kumandanlar emri altnda bir milis tekil etmiti; bu suretle ''Zeytun ihtilalci alay''
ismi altnda ehirleri mdafaa etmek istiyorlard. Tabii bu imkn bulamadklarndan
mavzer ve martin silahlaryla daa kmlar ve Mslman kylerine taarruz ve askeri
nakliyat iz'a etmeye balamlardr.

MSPET HADSELER

17 Austos 1914'te yani seferberlikten birka gn sonra Enderunlu Mslmanlar

taarruza uram, paralar alnm ve ilerinden bir ou da ldrlmtr. Ayn
gn ete takibinde vazifeli olan baz jandarma subaylar zerine ate edilmi ve
Mara yolu zerinde Beanl Ky'nden ve ok Mslman ldrlmtr. Gnlerce
sren takipten sonra bu haydutlardan altm bei, zerlerinde birok bomba,
dinamit, martin ve gras tfekleri olduu halde yakalanabilmitir.
Bir mddet iin sknet teesss ettikten sonra, mteakip senenin Knunusani (ocak)
aynda isyan harekt yeniden canlanmtr; bu seferki taaruzlar dorudan doruya
Osmanl memurlarnn ikametghlarna ve jandarma ktalarna kar yaplmtr.
Zeytun'da Hinak komitesi reisi akrolu Patos'un reislii altnda yaplan toplantda
hkmet konana hcum edilerek cephanenin ele geirilmesine, btn memurlarn
aile efrad ile birlikte ldrlmesine ve telgraf hatlarnn tahribine karar verilmitir.
Tahrikiler baka baka evlerde oturduklarndan ve iaret de vaktinde
verilemediinden bu korkun komplo icra edilmeden nce renilmitir.
1915 senesinde Zeytun Ermenileri, Mara'tan Zeytun'daki jandarmalara cephane
gnderildiini haber almlar; cephane nakliyatn soymak zere yollara gizlenmiler,
fakat nakliyat baka bir yoldan yapld iin bu niyetlerini tatbik edememilerdir.
Bunun zerine on yedi kiiden ibaret bir jandarma koluna hcumla altsn ldrp
ikisini yaralamlardr. Bundan baka Zeytun ile Mara arasndaki telgraf hatlarn
tahrip ederek bu suretle bu yollarda hkimiyet elde etmilerdir.
27 ubat 1915'te Mara Vali Muavini skneti iade maksadyla Zeytun'a gelmitir.
Gece devriye ile birlikte ehirde dolarken, asiler tarafndan ldrlmtr. Ertesi
gn askerlik ubesine gitmekte olan bir Mslman da ldrlmtr.
Komitenin talimat zerine kam olan birok Ermeni, asilerle birlemitir. Bunlar
yeniden jandarmalarn cephanesini ele geirmek istemi ve klaya hcum etmeye

karar vermitir. Bunlar, evvelemirde hkmet konana giderek bir asker ve bir
jandarma ldrmler, memurlar ve ailelerini tehdit etmiler ve gerek adi ve gerek
siyasi btn Ermeni sulular hapishaneden kurtarmlardr. Bunlardan alt yz il
yedi yz kadar Zeytun'un yksek noktas olan Tekke Manastr'na yerlemi ve
burasn tahkim etmilerdir. Takip esnasnda jandarma binbas Sleyman Efendi
ile yirmi asker ldrlmtr. Her ne kadar asilerin bazlar ele geirilmise de,
dierleri karanlktan istifade ederek kamlardr. Kaanlar askerlere, memurlara,
jandarmalara ve bilhassa Mslman ahaliye hcumla cinayetler ileyen eteler tekil
etmilerdir. Bu etelerden biri be Mslman ldrm bir dieri bir Ermeni ky
olan Odicak'a snarak bir jandarma ve on drt Mslman ldrmtr. Zeytun
isyannda reislik etmi olan Melkon ismindeki bir Ermeni tevkif olunduu zaman
komitenin ngilizlerin, skenderun'a kt haberini yayarak, Osmanl hkmetine
mmkn olduu kadar fazla mklat karlmas emrini vermi olduunu
bildirmitir. Melkon'un dier ifadelerine nazaran isyann tahrikilerinden bir ou
Osmanl hkmeti tarafndan iyilik grm kimselerdir. Hkmet onlara ait bir ok
silah, bundan baka komitenin mhrn ve aleyhlerine delil tekil eden bir sr
vesikay msadere etmitir.
Bitlis, Erzurum, Mamuretlaziz, Diyarbakr, Svas, Trabzon, Ankara ve Van
vilayetlerinde komite kezalik merkezler tekil etmiti. Bunlar daha harp balamadan
nce tekilatlarn kurmu ve komitenin emirleri dairesinde harekete gemeye
hazrlanmlard.
VAN, Harp ilann mteakip Rus ordular Ermeni gnlllerle birlikte hcuma
getikleri zaman Van'daki Ermeni halknn durumu deiti. Bazlarnn memur ve
askerlere hcum etmek zere birlemi olmalarna ramen, messir bir harekette
bulunabilmeleri iin zaman lazmd. Muhtelif ksmlara gnderilen emirler Ruslarla
birlikte harekete geilebilmesi iin Ruslar gelinceye kadar beklemenin zaruri olduu
yolunda idi. Derhal harekete geilmesi ok kan dklmesine sebebiyet verecek, karla
kapl olan yollar ise Ruslarn abuk ilerlemelerine imkn vermeyecekti. Rus subaylar
ile yaplan anlamalar mucibince (gereince) Ruslar hududa tecavz eder etmez
Ermenilerin Ruslara iltica edecei ak olarak itiraf ediliyordu. Bu yeni anlamalardan
haberdar olmayan baz Ermeni kylleri, Kad smail Efendi ile bir ka jandarmay
ldrerek telgraf hatlarn kesmilerdir.
1915 senesinde Kimar kynde koyunlarn sayld bir srada bir isyan
hareketi bagstermi, bin kadar Ermeni meydana karak Mslmanlara hcum
etmi ve jandarmalar kumandanlar Sleyman Efendi ile birlikte ldrmtr.
Kendilerini mdafaa maksadyla, iki Mslman ky arasnda bulunan kylerdeki
Ermeniler, Ermenilerle meskn yerlere tanm ve ihtilale hazrlanmaya balamtr.
Gen Ermeniler esasl noktalar igal ederken komitenin dier azalar silah altna
davet ediliyordu. Bitlis, Van ve atak arasndaki telgraf hatlar tahrip edilmi,
hkmet merkezleri taarruza uram ve iki kii ldrlmtr. Kylerde ise
Mslman halk ldrmeye teebbs ediliyordu.
atak, Havasur, Timur ve Kade'te isyan hareketlerini bastrmak zere vilayet

merkezinden ktalarn yola karlm olduunu renen Vanl Ermeniler Hamit Aa

Klas'n ve jandarma ve polis binalarn atee vermi ve ehir iinde vahi bir
katliamda bulunmulardr.
Yalnz Van ehrinde isyan eden Ermenilerin says be bini geiyordu ve hepsi de en
yeni silahlarla tehiz edilmiti (donatlmt). Bunlar mevkilerini son hadde kadara
mdafaa ediyorlard. ehirdeki hkmet konan, askeri messeseleri,
Dyunuumumiye binasn, Osmanl Bankas ubesini ve dier binalar tahrip etmi
ve Mslman mahallelerini atee vermitir. Yedi yz kadar si Van mstahkem
mevkiini el bombalaryla uurmutur. Bu isyan hareketleri Nisan'a kadar devam
etmitir. Nisan ortalarna doru asgari drder yz kiilik Ermeni eteleri Rus
zabitlerinin kumandasnda hududu gemeye balamtr. Yaplan arpmalar
neticesinde ''Mstakil Ermenistan'' ibarelerini tayan bayraklar ve ''intikam'' gibi
kelimeleri havi levhalar ele geirilmitir.

...

ZMT VE ADAPAZARI: Ruslarn Heraklea'y bombaladklar anda Ermeniler

birdenbire hatt hareketlerini deitirmi ve dman lehine casusluk yapmaya
ve memleket iinde tahrikatta bulunmaya balamlardr. Ermeniler tarafndan
hkmet merkezi civarnda bu gibi hareketler mit etmeyen hkmet tahkikat
yaptrmaya mecbur kalmtr. Bu esnada Adapazar'nda binlerce bomba, mavzer ve
grasa tfekleri, jandarma niformalar ve bomba imaline mahsus makine ve aletler
bulunmutur. Aratrmalar zmit'e kadar temil edilmi ve burada da yzlerce silah
ele geirilmitir. Tevkif olunan komite reisleri bu silahlarn, Rus askerleri Sakarya
mansabna varr varmaz Trkiye dahilinde kargaalklar karmak ve Osmanl
ordusunun mukavemetini krmak maksadyla toplanm olduklarn sylemilerdir.
Bu plan Merutiyetin ilann mteakip izilmitir. zmit ve civar ve bilhassa Bahecik
isyan hareketlerinin merkezi olarak seilmitir.
Asilerin reisleri planlarnn kefedilmi olduunu renince eteler tekil etmi ve
bunlar Yalova'ya doru gndermitir. Daha sonra zmit'teki ii gruplar bu etelerle
birlemi ve bir ok Mslman ldrmtr.

...

BURSA VLAYET: zmit hareketlerinden sonra Bursa isyana balam ve

Mslmanlara taarruz edilmitir. Bu yzden Osmanl ordu idaresi kuvvetlerinin
mhim bir ksmn buralarda sabit tutmaya mecbur kalmtr. Yaplan aratrmalar
neticesinde yzlerce silah, binlerce tabanca, bomba vesair silahlar bulunmutur.

Bunlardan baka komitenin tekilat hakknda mspet vesikalar elde edilmitir. Bu

meyanda isyan hareketlerine muallim ve ruhanilerin de itirak etmi olduu
anlalmtr.

...

ADANA VLAYET: Bu vilayetteki tekilat en ince teferruatna kadar ilenmiti.

Harp ile birlikte burada da isyan hareketleri balamtr. Bu vilayet, Irak ve Suriye
hatt zerinde bulunduundan Ermeniler tilaf devletleri lehine casus olarak
ehemmiyetli rol oynamlardr. Bunlar tilaf devleti donanmas lehine casusluk
yapm ve lzumunda dmanlarla birlemitir: Biroklar ele geirilerek divan
harplere verilmitir. Yaplan aratrmalar sonunda yzlerce silah, mhimmat, bayrak
vesair malzeme elde edilmitir.

...

SAMSUN VE ZMR VLAYETLER: zmir'de pek ok dinamit bulunmutur.

Samsun'daki isyan hareketi dorudan doruya zmir murahhas tarafndan idare
edilmitir. Bir Ermeni kilisesinde pek ok silah, mhimmat ve flar dolusu dinamit
bulunmutur.

...

URFA HAREKET: devletin dier ksmlarnda olduu gibi burada da isyan

hareketleri harbe girmemizle birlikte balamtr. Dier yerlerde olduu gibi burada
da plan Ruslarn taarruzu halinde Trk ordusunun ricatini nlemek ve Osmanl
kuvvetleri ilerledikleri takdirde memlekette isyan kartmaktan ibaretti. Komiteci
Ermeniler buraya kadara gelmi ve dier Ermenileri isyana tevik etmilerdi. Van'n
Ermeniler tarafndan igal edildii ve Ruslarn pek yaknda yardma gelecekleri
ayiasn yaymlardr. Urfa'daki Ermeni mahallesi beyz evden ibarettir. Btn bu
evler tatan yaplm, kuyu ve yeralt mahzenlerine sahiptir. Komite isyandan evvel
herkesin vazifesini tayin etmi ve kendilerine bildirmiti. Asiler gda maddeleri
tedarikini temin iin icap eden tedbirleri dahi almlard. Bu esnada hkmet
1894'lleri silah altna arm, ayn zamanda Kirmu'ta isyan karak 6-19 Austos
1915'te Urfa'ya da sirayet etmitir.
Bir Ermeni kilisesi bulunan Kirmu'ta isyan balad zaman hkmet derhal asker ve

jandarma gndermi, bunlarn ou ldrlmtr. Urfa'daki kfi miktarda kta

bulanmadndan hkmet takviye kuvvetleri gndermiti. Bu kuvvetler gelinceye
kadar Ermeniler, Mslman halka hcumla biroklarn ldrmlerdir. Sokaklarda
barikatlar kurulmutur. Gelen ktalarn kumandan hkmete sadk kalan Ermenileri
ehri terketmeye davet ettii halde ehri bir tek Ermeni dahi terketmediinden
barikatlara ate alm ve hepsi tahrip edilmiti. Urfa isyan iyice tetkik edilecek
olursa, bilhassa bu ehrin Ermeniler tarafndan en mhim bir merkez olarak seilmi
olduu grlr. Fakat bu ite ngiliz, Fransz ve Ruslarn da byk yardmlar
olmutur. Bodrumlar vesair yerler cephane ve silahlarla doldurulmu, dokuz on hafta
idare edecek kadar gda maddeleri stok edilmiti. Ermeniler tilaf devletleri
konsoloslarndan geni mikyasla muavenet grmlerdir. Amerikan misyonerleri,
mesela misyoner Leslie, bayrak ve giyim eyas vermek suretiyle yardmda
bulunmutur. Muvaffakiyetlerinden emin olan Ermeniler, Osmanl kuvvetlerine kar
harekete gemekte tereddt etmemilerdir. Sonradan zehir imek suretiyle intihar
eden mezkr misyoner brakm olduu evraknda hareketlerinden yalnz kendisinin
mesul olduunu ve Ermeni isyanna itirak etmi olmayp beraber srklenmi
olduunu yazmaktadr.

...

ARK KARAHSAR HAREKET: Trabzon ve Erzurum vilayetleriyle hemhudut

olan Karahisar sanca Svas vilayeti Ermeni hareketleri iin ehemmiyetli bir s rol
oynuyordu. Komiteler buralara pek ok azalarn ruhani ve muallim olarak
gnderiyor ve isyan fikirlerini yayyordu. Seferberlikten sonra bu propaganda
arttrld ve Seponil nam altnda bir ruhani btn vilayette dolaarak halk silahl
isyana tevik ediyordu. 2-15 Haziran 1915'te Ermeni mahallesinde silah aratrmalar
yapan polisler ldrld. Ayn zamanda telgraf telleri kesilmek suretiyle Karahisar'n
dier yerlerle olan muhaberesi (haberlemesi) kesildi. Mslman ahali bir gn ve bir
gece kurun ve bomba taarruzlarna maruz kaldktan sonra Ermeniler reisleriyle
birlikte, geni mikyasta mdafaa hazrlklar yapm olan Karahisar Kalesi'ne
ekildiler. Burada pek ok cephane ve gda maddeleri stok edilmiti. Buradan btn
ehire ate verildi, yalnz yz ev kadar kurtulabildi. Bunun zerine hariten arlan
ktalar kaleyi muhasara ettiler, Ermeniler yirmi be gn mdafaada kaldlar.
Muhasaradakiler tarafndan yaplan bir yarma teebbs neticesinde yz Ermeni
kaabildi, geri kalanlar kadnlar ve ocuklarla birlikte teslim oldular. Bu isyan
hareketi esnasnda ikisi subay olmak zere seksen drt asker ldrld; sivil
ahaliden de otuz kii lm ve yirmi kii de yaralanmtr.

...

YOZGAT (BOAZLIYAN) HADSELER: Takriben altm silahl Ermeni,

Boazlyan mntkasndaki akmak kyne taarruz etmitir. Birok Ermeni eteleri
Ankara civarndaki Yekna ormanlarnda gizlenmi ve takriben yz kiilik Ermeni
eteleri isyan hareketlerini olak Ali kyne kadar getirmitir. Yozgat'n Kumkuyu
kynden dier yz kadar haydut, civardaki Mslman kylerini yakmlar ve 15
Eyll 1925'te asker, jandarma ve polis ktalarmza hcum etmilerdir. atkebir
kynde yz kadar Ermeni barikatlar ve siperler yapm ve gnlerce ktalarmzla
dvmtr; neticede Kzlcaova istikametinde kamlardr.
Memleket dahilindeki umumi isyan zerine ordu idaresi tehciri her yerde
tatbike balamtr. Bunun zerine her iki kuvvetler arasnda hakiki bir dahili harp
eklini alan iddetli arpma ve dvler balamtr. Trk askerleri ve
halk Ermenilerin Trk nfusunu ortadan kaldrmak niyetinde bulunduuna ve Trk
devletinin istiklaline son vermek iin Ruslarla birlemi olduuna kani
idiler. Anadolu'nun muhtelif yerlerinde sevkiyat balaynca bu stanbul'daki
Ermeniler arasnda ve bilhassa komitelerde fevkalade heyecan mucip oldu. Ermeni
komitelerinin idare merkezi, yani d tekilatn dima stanbul'da bulunuyordu. Bu
ehir ayn zamanda btn askeri hareketlerin de merkezi idi. Binaenaleyh umumi
karargh ve Boazlarn mdafaasn tekilatlandrmak zere emri altnda olan polis
mdriyetine komite ileriyle uraan herkesi tevkif etmek ve rfi idare mntkas
dna gtrmek emrini vermitir. Bu emir verilir verilmez polis mdr beni
haberdar etti. Mevzubahis ahslarn bir ksm Kafkasyal idi; hepsi bir gecede tevkif
olunarak Konya'ya gnderildiler. Sonradan gnderilen tahkikat komisyonu
tarafndan bunlarn kendilerini Ankara'ya divan harbe gtrmekte olan jandarmalar
tarafndan vurulduklar tespit edilmitir. Bunun zerine bu jandarmalar divan harbe
verilmi ve muhtelif cezalara ve hatta lm cezasna mahkm edilmilerdir.
Vartakes Efendi'ye mteaddit defalar stanbul'u terketmesini tavsiye ve hatta
kendisine nakdi yardm vaat ettim. Bundan ailesi dahi haberdardr. Fakat
kendisi gitmedi. Sonradan stanbul'daki komite tekilatnda olduu iin yerini
terkedemedii anlald.
Divan harbin karar zerine srgnler Diyarbakr'dan geri getirildiler. Bunlar tehcir
komisyonuna dahil olduklar iin sevklerine mani olmak istedim. Fakata askeri
makamlar tarafndan yola karlmlard. Yaplan tahkikattan anlalyor ki,
kendileri Ahmet ve Hilal adnda iki serserinin hcumuna uramlardr; bu
sonuncular divan harp tarafndan lme mahkm edilmitir.

HKMETN CRAATI

Gerek resmi tahkikat dosyalarndan ve gerek intihap dairelerinden (seim

blgelerinden) geri gelen mebuslarn verdii malumattan anlalyor ki, vicdansz,
ahlaksz ve di baz kimseler vaziyetten ahsen istifade etmek istemiler ve bu gibiler

birok cinayetlerin ilenmesinde mil olmulardr. Umumi valiler ve valiler mesuliyet

korkusuyla hadiseleri mmkn olduu kadar ehemmiyetsiz gstermeye alm ve
kabahati ksmen Krt ahaliye yklemitir. Mebuslarn verdii malumat cidden feci
idi. Birok gece uyku uyuyamadm. Bir taraftan sivil makamlara icap eden tedbirleri
almalar iin emir verdim, dier taraftan askeri makamlardan failleri cezalandrmak ve
ahaliyi korumak zere ktalar gndermelerini iddetle talep ettim. Bundan baka
devletin en yksek mercilerinden, Temyiz Mahkemesi ve Devlet ras azalarndan
ve ceza mahkemeleri reislerinden drt tahkikat komisyonu tekil edip Anadolu'ya
gnderdim. Bu komisyonlar birok memurlar azlederek mahalli divan harplere
verdiler. Tahkikat zabtlarnn bir sureti komisyonlar tarafndan Babli'ye verildi; bu
suret (ariv) hazinei evrakta mahfuzdur.
Gerek tehcirler ve gerek isyan yznden Ermeniler ok zayiat vermitir. Bunu itiraf
etmek lazmdr, fakat ark vilayetlerindeki Mslmanlarn da Ermeni vatandalarmz
yznden ayn miktarda zayiata uradklar bir vakadr.
Ruslarn Van', Bitlis'i, Mu'u ve Erzurum'u igali srasnda yaplan ve bizzat Ruslar
tarafndan itiraf olunan zulm ve cinayetler o derece vahicesine yaplmt ki,
Mslman halk artk ikametghlarnda kalmaya cesaret edemeyerek a ve plak
olarak hicrete (ge) balamtr. Bu suretle hicret eden Mslmanlardan alt yz bin
kii lmtr. Ermeni frkaclar tarafndan kendi programlar lehine istismar edilen
ve btn mesuliyeti hkmete ykletilmek istenen bu Ermeni meselesi izah ettiim
ekilde cereyan etmitir.
Esas itibaryla askeri bir ihtiyat tedbirinden baka bir ey olmayan tehcir, vicdansz
ve seciyesiz insanlarn elinde bir facia eklini almtr. Maksadm bu hareketlerin
irkinliini gizlemek deildir. Sadece srf bu hadiselerden dolay btn hkmeti ve
ttihat ve Terakki Komitesi idare merkezini ve bu ile hi bir alakas olmayan
azalarn itham etmenin hakszlk ve keyfi hareket olduunu sylemek istiyorum.
ttihat ve Terakki Komitesi azalar Ermenilere kar yaplan hareketlerden dolay son
derece mteessirdiler ve daima bu hadiseleri nlemek zere hkmet zerinde
messir olmaya altlar. Baz fena fikirli dman propagandaclar Almanlarn,
Trkleri, Ermenileri ezmek hususunda tei ettiklerini (desteklediklerini) sylemek
suretiyle Ermeni hadiseleri dolaysyla Almanya'nn erefine de tecavz etmilerdir.
Hadiseler ise tamamyla aksini ispat etmektedir; zira her yeni vaka duyulur duyulmaz
Alman hkmeti bu gibi hadiselere son verilmesini tavsiye eden notalar gndermiti.
Bu husustaki btn vesikalar da Babli'de bulunmaktadr.
Tarafsz bir mahkeme kurulduu takdirde, vuku bulan cinayetleri mdafaa etmi
olmakszn bir hakikat olarak iddia edebilirim ki, hadiselere bizzat Ermenilerin
sebebiyet vermi olduu meydana kacaktr. Lepsiuse kitabnda benim Kont... nun
bir grme esnasnda Almanya bizim yerimizde olsa idi ayn ekilde hareket ederdi,
szn sylediimi yazyor. O zaman Belikallarn tehcirinin henz balamam
olduunu da ilave ediyor; byle bir ey sylediimi de hatrlamyorum. Belikallarn
tehciri ile Ermenilerin tehciri arasndaki mukayesede hi isabet yoktur. Belika
muharip bir devlettir, askerleri olduu kadar sivil halk da vatanlarn mdafaa etmek

hakkn haizdirler. Ermenilere gelince, onlar birer Osmanl vatandadrlar.

Mukayese yapmak icap ederse Silezya'daki rlandallar ele almak lazmdr. Bundan
baka arki Prusya'daki Alman ricati esnasnda, Polonyallarn ordu mensuplarn
ldrdklerini ve dman hereketlerini kolaylatrmak maksadyla isyan
krklediklerini, keza rlandallarn cepheye giden ngiliz askerleri zerine ate
atklarn mukayeseye katmak icap eder.
Baz faillerin divan harpler tarafndan mahkm edilmedikleri iddiasna kar, ihtilal
srasnda rlanda'da birok rlandallar kendi eliyle ldrm olan bir ngiliz
subaynn ngiliz divan harbi tarafndan mecnun (deli) olduu esbab mucibesiyle
serbest brakldn, kezalik katil Jaucas'n jri tarafndan beraat ettirildiini
zikretmek kifayet eder. Belki baz Trk divan harpleri karar verirken ahsi hislerine
kaplmlardr. Buna mukabil hkmetin bu faillerin harpten sonra daha sk bir
takibe maruz tutulacaklarna dair bir karar vardr. Ben sevkleri esnasnda Ermenilere
yaplan muameleleri tamamyla itiraf ve hadiseleri olduklar gibi nakletmek cesaretini
gsterdim. Hakikati sylemek cesaretini gstermek ve Ermenilerin
Mslmanlara yapm olduu cinayet ve zulmleri adil bir ekilde itiraf etmek sras
imdi hasmlarmzdadr. Bu keyfi muameleler bir ok eserde mevzubahis olmusa
da Ermenilerinkinden henz hi bahsedilmemitir. Bundan iki netice kmaktadr. Ya
tilaf devletleri Mslmanlarn Hristiyanlar tarafndan ldrlebilecei hususunda
propagandaclara hak veriyor, yani Mslmanlarn kannn hakl olarak aktn
kabul ediyor, yahut da frkaclar tarafndan siyasi menfaat temini maksadyla
ilenmi olan cinayetleri hakl buluyorlar. Mtarekeden sonra da bu maksatlarn Jn
Trkleri takip etmek suretiyle ispat etmilerdir. Bu Jn Trkler arasnda Ermenilerin
tehciri aleyhine rey vermi hatta Ermenilere yaplan zulm karsnda gzya
dkm ve buna ramen Malta'ya gnderilerek orada hapsedilmi olan komite
azalar da vardr. Dier taraftan, ldrlm olan yz binlerce Mslmann bir
ksmn kendi eliyle katletmi olan ...... General ...... nam altnda Ermeni murahhas
olarak Londra'da ve Paris'te hrmetle karlanmtr. Ancak yukarda kardmz
neticeler kabul edilmek artyla insaniyetperver ngiliz ve Franszlarn bu kanl elleri
nasl sktklarn anlamak mmkndr.

RUS VESKALARI (1)

Halkn Erzurum, Erzincan ve civarndan ekildii sralarda Ermeniler tarafndan

Mslmanlara yaplan cinayet ve fena muameleleri dostlar ve silah arkadalarnn
azndan dinleyelim. Aadaki vesikalar bu zilletler iin aksinin ispat kabil olmayan
birer delildir.

TRK HALKINA YAPILAN ZULMLER

Rus ordusunun ricat: Yarbay Twerdokhleboff'un Ermenilerin Rus ihtilalinin

balangcndan Erzurum'un Osmanl ktalar tarafndan istirdad tarihi olan 27 ubat
1918'e kadar Erzurum ve havalisi Trk halkna yaptklar muameleler hakkndaki
notlar.
Trklerle Ermeniler arasndaki dmanlk Avrupa'da oktanberi biliniyordu. Fakat
bunun Umumi Harp'te olduu dereceye varacan kimse tasavvur etmiyordu.
Ermenilerin Trklere tahamml edemedikleri herkese malumdur: buna ramen daima
bir mazlum rol taknm ve bilgi dereceleri ve dinleri neticesi olarak en ar
muamelelerin kurban olduklarna btn dnyay hakikaten ikna edebilmilerdir.
Btn dier Avrupallara nispeten Ermenilerle en ziyade temas etmi olan Ruslar bu
halkn medeniyeti ve ahlaki hususunda bambaka bir kanaat edinmitir. Bunlar
hasis, haris ve paraya dkn ve bakalarnn zararna yaayan bir halk olarak
tanmtr. Rus kyls bu halkn ruhuna nfuz etmiti.
Rus askerlerinin azndan ok kere u szleri iittim:
''Trkler u Ermenilerin iyice hakkndan geldiler. Fakat onlar laykyla yok
edemediler; bir tanesi geri kalmayacak ekilde yapmalar gerekirdi?''
Ermenilerin askeri deeri bundan iyi deildi; Rus ktalarnda yer alm olan Ermeniler
en aa dereceleri igal etmitir. Ne kadar terzil (rezil) edici olursa olsun daima
cephe gerisi hizmetlerini tercih etmilerdir. Saysz firar ve kendini yaralama vakalar
Ermeniler hakknda edinilen fikirleri takviye etmitir.
Bizzat mahedem neticesinde rendiim hadiseler ve ihtilalden balayarak
Erzurum'un, Trkler tarafndan istirdadna (geri alnmasna) kadar geen iki ay
iinde olanlar hakknda bana sylenenler bu halk aleyhine tasavvur edilen btn
ktlkleri de amaktadr.
1916 senesinde Erzurum'un Rus ktalar tarafndan igalinden sonra hibir
Ermeni'nin ehre veya havalisine yaklamasna msaade edilmemitir. Birinci
Kolordu Kumandan General Katilin Erzurum ehir ve mntkas igal kuvvetlerinin
banda bulunduu mddete Ermeni unsurunu ihtiva eden hibir birlik oraya
gnderilmemitir. Ancak ihtilal yznden btn bu tedbirler kaldrldktan sonradr
ki, Ermeniler Erzurum'a ve havalisine saldrm, ehir ve havalisi kylerde evleri
soymak ve sahiplerini ldrmek gibi cinayetlere balamlardr. Ruslarn igali
srasnda onlarn mevcudiyeti Ermenilerin cinayetlerini alenen ika etmelerine (aka
yapmalarna) mani olmutur; katil ve soygunculuklar karanlklarda yaplmtr. 1917
senesinde esas itibaryla askerlerden teekkl eden Erzurum ihtilalci Ermeni komitesi
halkn silahlarn toplamak bahanesiyle umumi bir aratrma tertip etmitir. Fakat bu
aratrmalar hibir nizama tabi olarak yaplmad iin soygunculuk eklini alm ve

askerler tarafndan btn iddetiyle devam ettirilmitir. Soyguncular arasnda en

azgnlar dman nnde en korkak hareket etmi olan Ermeni askerleri olmutur.

ERMEN CNAYETLER

Bir gn ehrin sokaklarndan birinden atla geerken bir Ermeni asker tarafndan idare
edilen ve yetmi yanda birer ihtiyar olan iki Trk herhangi bir hapishaneye
gtrmekte olan Rus askerlerinden ibaret olan bir gruba rastladm. Ermeni asker hrs
iinde idi ve telle rlm bir kamy sallayarak vahi bir tavrla biareleri
sryordu. Beyhude yere bu askerleri biare yetmiliklere daha insanca muamele
yapmalar lzumuna ikna etmeye altm. Gruhu idare etmekte olan Ermeni
zerime doru geldi ve kamsyla beni tehdit ederek; ''Bizleri kana bomu olanlar
mdafaa ve onlara yardm etmeye cesaret ediyorsunuz'' diye haykrd. Etrafna
baka Ermeniler de topland ve tabii onun yann tuttular; bu kimseler ve her frsatta
subaylar dven ve hatta ldren Rus askerlerinin karsnda vaziyetim ciddileti. Bu
srada bir subay idaresinde peyda olan muntazam bir devriye sahneyi deitirdi.
Ermeniler svt ve Rus askerleri de ihtiyarlar artk taciz etmeden gtrdler.
Cephedeki Rus askerlerinin dalmas cephede geri kalan veya Erzurum'un dier
mntkalarndan gelmi olan Ermenilerin baka milliyetlerden mteekkil ktalar
gelinceye kadar Trk kylsne gayri insani muamelelerde bulunmas tehlikesini
dourdu. Ermeni ileri gelenleri bu gibi eylerin vuku bulmayacan kati surette temin
ediyorlard; Trklerle Ermenilerin tam bir anlama elde etmeleri iin alacaklarn
iddia ediyor ve bunun iin icap eden admlar attktan sonra neticeden emin
grnyorlard.
Hakikaten hadiseler balangta bu vaitleri teyit eder (dorular) mahiyette idi: Mesela
Rus askerleri tarafndan kla haline getirilmi olan camiler boaltld, temizlendi ve
yeniden askerler iin mesken olarak kullanlmad. Trklerden ve Ermenilerden
mrekkep milisler tekil olundu; bizzat Ermeniler Trklere kar barbarca
hareketlerde bulunacak olanlar mahkm etmek zere harp divanlarnn kurulacan
ilan ediyorlard. Btn bu manevralarn hile ve desiseden (aldatmadan) ibaret olduu
sonradan meydana kt. Milis tekilatna girmi olan Trkler, geceleri devriyeye
kanlarn ekseriya geri gelmediklerini ve akbetleri hakknda da hibir ey
renilmediini grnce iin farkna vardlar. Tarlalarda altrmaya gtrlen
Trkler de kezalik yok oluyorlard. Dier taraftan nihayet kurulmu olan divan harp
azalar, bizzat idama mahkm edilmek korkusuyla hibir ceza veremiyorlard.
Yamalar ve katiller bir misli artt: Ocak-ubat ve arasnda Erzurum'un en asil
sakinlerinden biri olan Hac Bekir Efendi kendi evinde ldrld. Bunun zerine
General Odielice ktalarn kumandanna katilin gn iinde buldurulmas emrini
verdi; fakat btn aratrmalar neticesiz kald.
Ermeni ktalarn amirleri ktalara hkim olan sonsuz intizamszlklar yznden

bakumandan tarafndan cezalandrldlar. Bakumandan Ermeni ileri gelenlerine

mracaat ederek eteler tarafndan yaplan vahetleri ve keza tarlalarda almaya
gnderilen Trklerin yarsnn dnmediini yzlerine vurdu ve Ermeniler igal altnda
bulunan mntkalarda hakimiyeti elde etmek istedikleri takdirde buna layk olmalar
lazm geldiini de bildirdi; yaplan zulmlerin Ermenilerin namn (adn) kirlettiini
de ilave etti. Kendilerine harbin henz bitmemi ve sulh kongresinin de bu
mntkalar Ermenilere henz brakmam olduunu, bu itibarla bunu hak
edebilmeleri iin kanunlara hrmet eden ve hrriyete layk olan bir millet olduklarn
imdiden ispat etmeleri icap ettiini syledi.
Ermeni teekklerin kumandanlar ok ufak bir ekalliyet (aznlk) tekil eden
Ermeniler tarafndan yaplan cinayetlerin btn milletin erefine halel getirmeyeceini
makul Ermenilerin, Trklerin gemiteki mstebit idaresine kar intikam hissiyle
yaplan bu muamelelere mani olmak iin mmkn olan her eyi yapacaklar cevabn
verdiler: fazla olarak pek yakndan dilne bir ekilde tatbik edilmek zere ciddi
tedbirler hazrladklarn da ilave ettiler. tekrar ve tekrar edilen bu teminatlardan az
sonra Erzincan'daki Trklerin ldrld haberini aldk. eteler tarafndan deil,
fakat ehrin doktoru ve ordu mteahhitleri tarafndan tertip olunan bu katliamn izah
edeceim teferruatn bizzat bakumandan Odielice'nin azndan iittim. Bu
Ermenilerin isimlerini kati olarak bilmediim iin burada zikredemeyeceim.
Silahsz vesair her trl mdafaa vastalarndan mahrum olan sekiz yz Trk
ldrlmt. Ermeniler byk kuyular kazm ve oraya gtrlen zavall Trkleri
hayvanlar gibi boduktan sonra stste iine atmlardr. Bu idam ameliyelerini idare
etmekte olan bir Ermeni bedbaht kurbanlarn sayarak: ''Yalnz yetmie mi vardk, o
halde daha on kii iin yer var, haydi bakalm!'' diye barmtr. Bunu mteakip
boluu doldurmak zere on biare daha ldrlm ve st toprakla rtlmt.
Mteahhidin kendisi elenmak maksadyla seksen biareyi bir eve kapam ve evden
kanlar birer birer kafalarna vurmak suretiyle bizzat ldrmtr. Ermeni
katliamndan sonra, son derece iyi silahl olan Ermeniler Erzurum'a doru ekilmeye
balamlardr. ekilmekte olan ktalar Krtlerin hcumuna kar korumak zere
onlar bir ka top ile takip etmekte olan bir Rus subay bir gn birka Ermeni
ktasn muharebe hattna sokmak istemitir. Bunlar doru bir ekilde dvmek
istemeyerek, kendilerinden kurtulmu olmak maksadyla Rus subaylarnn oturduu
eve ate vermilerdir. Subaylar byk glkle lmden kurtulmu, fakat btn
varlklarn yangnda kaybetmilerdir.

ERMEN ETELERNN ZULMLER

Erzincan'dan Erzurum'a ekilmekte olan Ermeni eteleri yollar stndeki btn

Mslman kylerini ve sakinlerini yok etmilerdir.
Rus ordusunun Erzurum'a ricati srasnda topu cephanesini tatmak zere

Krtlerden ve hibirinde silah bulunmayan bu civar sivil halkndan arabaclar

seilmitir. Erzurum yaknlarnda Ermeniler Rus subaylarnn istirahat etmek zere
ekilmi olmalarndan istifade ederek arabaclar ldrmeye balamlardr.
Biarelerin feryatlar zerine kouan Rus subaylar mdahale etmemeleri iin silaha
tehdit edilmi ve ayn akbete uramak tehlikesine maruz kalmlardr. Katliam en
vahi bir ekilde cereyan etmitir.
Topu Temeni Medivani, Erzurum'da Rus topu subaylar kulbnde aadaki
sahneye ahit olduunu bildirmitir: Bir Ermeni, Krt arabaclarndan birine vurmu,
elinde tuttuu denei, lm halinde arka st den arabacnn azna sokmak
istemise de, dieri can havliyle dilerini skm olduundan bu korkun
teebbsnde muvaffak olamamtr. Bunun zerine fkesinden esasen lm halinde
bulunan biareyi vcuduna indirdii tekmelerle ldrmtr.
Bizzat Odielice lice kynden kaamam olan btn Trklerin katlediklerini ve
balar kr satrlarla koparlm olan saysz ocuk cesedi grdn bana syledi.
28 ubat'ta yani katliamdan hafta sonra lice'den dnen Yarbay Griasnoff bana
unlar anlatmtr: Kye giden yollarda uzuvlar hurdaha olmu cesetlere
rastlamtr; yoldan geen her Ermeni bir de kfr savurarak bunlara tkrmekte imi.
Caminin 10-15 saen (10 metre = 4.69 saen) byklndeki avlusu takriben bir
buuk metre yksekliinde cesetle rtl idi. Bunlar arasnda her yata kadn, erkek
ocuk ve ihtiyar bulunuyordu. Kadnlarn vcutlarnda rza geme alametleri
gzkyordu; kadn ve gen kzlarn tenasl aletlerine fiekler sokulmutu. Yarbay
Griasnoff, Ermeni ktalarnda telefoncu olarak alan birka gen Ermeni kzn
caminin avlusuna ararak, vatandalarnn yapt vaheti gstermi ve kapal bir
tekdir mahiyetinde olmak zere bununla iftihar edebileceklerini sylemitir. Fakat bu
manzara karsnda dehet iinde kalacaklar yerde sevinten gldklerini grnce,
Griasnoff'u nefretle kark bir hayret kaplamtr. Heyecana kaplarak onlara
kfretmi ve Ermenilerin kadnlarn da dahil, en alak ve barbar bir millet olduunu
sylemitir; bizzat bir subayn bile salarn dimdik yapan byle bir manzara
karsnda tahsil ve terbiye grm gen kzlarn sevinten lgn bir hale
gelmelerinin bunlarn rsi vahetlerine inkr edilemez bir delil olduunu ilave etmitir.
Bu szler zerine kzlar mteessir grnmeye almlardr; gllerinin asabiyetten
ileri geldiini iddia etmilerse de karlarndakini ruhen kana ne kadar susam
olduklar hususunda aldatamamlardr.
Alaca mntka kumandannn mteahhidi olan bir Ermeni 27 ubat'ta bu kyde
yaplan gayri insani muameleler hakknda unlar anlatmtr: Ermeniler bir Trk
kadnn kalbini kardktan sonra bir duvara ba aa akmlardr.

BYK KATLAM

Byk Erzurum katliam 7 ubat'ta balamtr. Ermeni topular sokaklarda 270

kiiyi yakalam, btn elbiselerini soyduktan sonra hepsini bir hamama gtrm ve
burada en haris hislerini tatmin etmilerdir. Fevkalbeer gayretlerin neticesinde bu
biarelerden hayatta kalm olan yz kii kurtarlabilmitir. Dierleri ise szde
askerler tarafndan ''kurtarlmtr!''
Bu alaka hareketleri tertip eden topulara katlm olan Karagedoff ismindeki bir
Ermeni piyade avuudur. Ayn gn sokaklarda da birok Trk ldrlmtr. 12
ubat'ta Ermeniler Erzurum istasyonunda masum ve silahsz on kiiyi ldrm ve
onlar mdafaa etmek isteyen Rus subaylarn lmle tehdit etmilerdir.
Bu sralarda hakl bir sebep olmakszn bir Trk ldrm olan bir Ermeniyi
hapsetmitim; bakumandan onun divan harbe verilmesini emretmiti. Eski kanun
mucibince cinayet ileyenlerin idam edilmesi icap ediyordu. Ermeni subaylardan biri
kendisine aslacan syledii zaman katil hiddetle yerinden frlayarak hayretler
iinde: ''Hibir Ermeni'nin bir Trk iin ldrld grlm mdr?'' diye
bard grlmtr. Ermeniler, Erzurum'da Trk pazarn kl etmilerdi. 16
ubat'ta topu alaynn bulunduu mntkada Tepeky'n kadn, erkek ve
ocuklardan ibaret halknn yok edildiini rendim. Ayn gn, Erzurum'daki
intizam iade etmek zere Kafkasya hkmeti tarafndan gnderilmi olan Andranik
Erzurum'a geldii zaman kendisine bu katliamdan bahis ve failleri cezalandrmasn
rica ettim; ricalarmn neticesini hibir zaman renemedim.
Andranik Topu subaylar kulbnde intizamn yeniden iade edileceini vaat etti.
Fakat intizamn iadesi maksadyla Kafkasya hkmeti tarafndan gnderilmi olan
Doktor Sovrieff ve Andranik'e ramen bu vaatler tatbik mevkiine konmad. Sadece
ehirdeki hareketler bir derece azald. Btn nfusu ldrlm kylerde ise bittabi
sknet hkm sryordu. Trkler tarafndan yaplan askeri harekatn lice'ye
yaklamakta olduu haberi yaylnca Erzurum'da Trklerin tevkifi yeniden balad.
Bu tevkifler bilhassa 25 ve 26 ubat'ta arttrld. 26 ubat' 27'ye balayan gecede
Rus subaylarn aldatm olan Ermeniler yeni bir katliama sebebiyet verdiler. Fakat
yetien Trk askerlerinden korkarak katlar. Bu katilam, tesadfi deildi; tamamyla
tertip edilmiti. O zamana kadar tevkif edilmi Trkler toplattrlarak birer birer
ldrldler. Ermeniler bu gece ilenen katillerin saysnn bini bulduunu iftiharla
anlatyorlard. ehrin mdafaasna memur Ermeniler o kadar azd ki, bin be yz
kiiden ibaret olan ve yalnz iki topu bulunan Trk kuvveti karsnda kamaya
mecbur oldular. Buna ramen o gece alaka ilenen cinayetlerin says pek oktu.
Ermenilerin mnevver snf bu katliama hakikaten mani olabilecek vaziyette
olduundan vahete etelerden ziyade (ok) bu snfn itirak etmi olduu ve
herhalde asl mesul olanlarn bunlar olduu neticesine varmak icap ediyor. Aa
snf reislerinin emirlerine kar son derece itaatkrdr. Yalnz Rus subaylar hibir
cebir vastasna malik olmadmz halde btn emirlerimizi ifa ediyorlard; alanen
soygunculua itirak etmeye hibir zaman cesaret etmemilerdir. Katliam gecesinde
alayn birka takm bulunan klada bir tek Rus subay nbeti bulunmasna ve
krk Krt seyisinin etrafnda yzlerce Ermeni olmasna ramen bir Krt dahi

ldrlmemitir.
Btn Ermeni sekinlerinin istisnasz olarak bu korkun zulmlere itirak etmi
olduunu tabiidir ki, iddia etmek istemiyorum; bu cinayetleri btn kuvvetleriyle tel'in
eden Ermeniler grdm gibi, bunlara yalnz szle deil, fiilen mmanaat edenlere
de (engel olanlara da) rastladm. Fakat unu da sylemeliyim ki, bunlar ancak pek
ufak bir ekseriyeti tekil ediyor ve hemehrileri tarafndan kara listeye geirilmi
bulunuyorlard; bunlar, halkn idealine kar gelmekle itham ediliyorlard. Yine dier
bazlar zahiren bu vahete kar hasm gibi gzkyor, fakat gizliden gizliye bunlara
itirakten ekinmiyorlard.
Tekdir ve ithamlar karsnda baz Ermeniler skutlarn muhafaza ediyor, ounun
ise u cevap aznda daima hazr bulunuyordu: ''Siz Russunuz ve Ermeni milletinin
idealini anlayamazsnz.'' Bazen de kendilerini u suretle mdafaa ediyorlard:
''Trkler, Ermenilerin hususunda baka trl m hareket ediyorlar? Bizim yaptmz
intikamdan baka bir ey deildir.''
Yukarda anlatlan hadiseler, Ermeni milletinin ve mnevver zmresinin kana susam
idealini ak olarak gstermektedir. Bu ayan teessf hadiseleri vuku bulmam hale
sokmak hibir kimsenin, hibir insann kudretinde deildir. Ermeniler rzgr ektiler,
fakat frtna bieceklerini unuttular.

Erzurum, 16 Nisan 1918

Erzurum ve Deveboynu mevkileri muvakkat kumandan ve topu ikinci alay
kumandan Yarbay Twerdokhleboff

...

Erzurum'da kinci Rus Mstahkem Mevki Alay'nn Resmi Harp Gazetesi (1)

Rus Kafkasya ordusu 1917 Ocak ay ortalarna doru ne bakumandanlktan ve ne

de ordu kumandanlndan emir almakszn o zamana kadar igal etmekte olduu
yerleri boaltarak, geri ekilmitir. Yalnz Deveboynu'nda igal edilmi olan
yerlerdeki ktalardan Erzurum mstahkem mevkii topu alayndan krk subay, srf
vazife hissiyle, askerler tarafndan terk edilmi olan toplarnn balarnda kalmtr.
Terk edilen yerlerde nakil vastaszl yznden tanamayp oralarda braklan drt
yzden fazla top mevcuttu. Vazife hissi ve erefle hareket eden subaylar,
bakumandanlktan, toplar terketmelerine imkn verecek bir emir veya mdafaaya
devam edebilmeleri iin takviye kuvvetleri gnderileceine dair bir haber
bekliyorlard. Birinci alay subaylarndan ikinci topu alaynn nvesi tekil edilmitir.

Ordunun ricat neticesinde Erzurum'da ''Ermeni Askeri Birlii'' adn alan bir Ermeni
ihtilalci komitesi teekkl etmitir. Ayn zamanda ordu kumandanl mstahkem
mevki ikinci topu alayna drt yz acemi Ermeni gndermise de, bunlarn ekserisi
kam, geri kalanlar da ancak mevkilerdeki bataryalarn muhafazasn zerlerine
alabilmilerdir.
Ordunun ricatinden az evvel ve Rusya ile Trans Kafkasya arasndaki muvasalann
kesildii srada, Tiflis'te ''Trans Kafkasya Komiserlii'' ad altnda muvakkat bir
hkmet teekkl etmitir. Bu hkmet, mstakil bir Trans Kafkasya hkmeti
olmadn, Trans Kafkasya'nn Rusya'nn bir mtemmim cz (tamamlayc
paras) bulunduunu, sadece intizam iade edilinceye kadar mevkezi idareyi temsil
edeceini ilan etmitir.
Komiserlik, 18 Ocak 1917'de dalm olan ordu yerine Ruslar, Grcler ve
Mslmanlar ve kezalik erkesler, Ossetin'ler, Aissor'lar gibi daha kk milletlerin
de itiraki ile milliyet esasna dayanarak ve kolordudan terekkp etmek zere yeni
bir ordu kuracan ilan etti. Erzurum ve Deveboynu mstahkem mevkilerindeki
topular ayn ekilde, yani btn milliyetlerin askerlerinden tekil ve Ermenilerden
ibaret olup Rus subaylar tarafndan kumanda edilmekte olan ktalar hakknda bir
karar verilmesine intizar olundu. Nvesi ve kumandas Rus olan bu ktalara Ermeni
ktas gzyle baklmayaca tabii idi. Fazla olarak daima Rus ktalarnn adn
tamakta olan ve fiilen Rus ordusuna hizmet edip maalarn Rus hazinesinden alan
subaylar tarafndan idare olunan bu tekillerin, Ermeni tekili saylacana dair hibir
emir de almamtk. orduda bir Ermeni kiliseninin bulunmay ve yalnz Rus
papazlar tarafndan idare olunan bir kilisenin mevcudiyeti bu ktalarn Rus
karakterine baka delildir.
Ruslarn hemen hemen iki aydanberi devam eden ricat srasnda askerler arasnda
intizam iade edilemezdir; bunlar firar, yama, subaylarn tehdit ediyor ve
mtemadiyen ihtilal halinde bulunuyordu.
Bulgaristanl bir Ermeni olduu anlalan Albay Torkum Erzurum mevki
kumandanlna tayin edildi.

VAHETLERN ARKASI KESLMYOR

1918 senesinin Ocak aynn ortalarna doru piyade ktalarna mensup baz
Ermeniler Erzurum erafndan bir Mslman kendi evinde ldrerek, evini yama
etmilerdir. Bakumandan Odielice btn ktalarn kumandanlarn toplayarak bu
feci cinayetin failinin nihayet gn iinde bulunmasn emretti. Bundan sonra
Ermeni subaylara dnerek, her eyden evvel Ermeni rknn erefinin mevzubahis
olduunu ve haydutlarn bulunmas iin icap eden silahl yardm esirgemeyerek,
dnya efkar umumiyesi karsnda kendilerini hakl gstermelerini syledi ve unu
ilave etti: ''Eer Ermenilerin ika ettikleri mezalime son verilmezse, Ermeniler

tarafndan tehdit edilmekte olan can ve mallarn korumak zere Mslman ahaliye
silah datmak mecburiyetinde kalacam.'' Bu ithamlara Albay Torkum cevap verdi
ve muber olarak birka kii tarafndan yaplan cinayetlerin btn halka
ykletilmesinin haksz olacan bildirdi. Kta kumandanlar da sze kararak
bakumandana, ceza kanununun tatbiki suretiyle btn katilleri idama mahkm
edecek olan bir divan harp tekilini teklif ettiler. Bunun zerine Odielice bu
husustaki lzumlu emirleri vermi olduunu syledi.
Albay Torkum, yanlmyorsak, 25 Ocak'ta mstahkem mevkideki ktalar tefti
etmi, 21 pare topu attrm ve bu gsteri ile halka ordunun kuvvetini anlatmak
istemitir. Bu tefti esnasnda Albay Torkum, Ermenice bir nutuk vermitir. General
Odielice'ye hitap ederek Ermenistan'n istiklalini ilan etmi ve kendisinin mstakil
devletin efi olarak hkimiyeti icraya baladn beyan etmitir.
Bakumandan, bu tuhaf beyan renir renmez onun mellifi olan yeni devlet efi
Torkum'u derhal Erzurum'dan, uzaklatrmtr.
Bu tedbir Rus hkmetinin her ne pahasna olursa olsun bir Ermeni devleti tekiline
mani olmak istediini ak bir eklide gstermitir.
Genelkurmayn mteaddit kereler Ermenilere Erzurum veya dier depolardan
kendilerine dalm olan silah, cephane vesair askeri malzemenin muvakkat olarak
ve bu havalide baka Rus ktalarnn bulunmamas yznden verilmi olduunu
hatrlattn rendim. Bu suretle Ermeniler ilk talepte geri verilmesi lazm gelen bu
eyann muhafzlarndan baka bir ey deildi.
Bu sralarda Ermeniler, tasavvur edilmeyecek bir vahetle Erzincan havalisindeki,
silah vesair mdafaa vastalarndan mahrum zavall Trkleri ldrm ve zulmlerini
tamamladktan sonra Trk ktalar yaklat haberi zerine Erzurum istikametinde
kamlardr.
Bakumandanlktan alnan ve sonra cinayetlerin ika olunduu yerde hazr bulunan
Rus subaylarnn ahadeti ile de teeyyt eden (kuvvetlenen) haberlere gre
Ermeniler, Erzincan'da sekiz yzden fazla Trk ldrm ve bu esnada yalnz
meru mdafaa neticesi olarak bir Ermeni kaybetmilerdir. Dier taraftan Ermeniler
Erzurum civarndaki lice'nin zavall Mslman halkn kadn ve ocuk ayrt
etmeden yok etmilerdir.
7 ubat'ta u hadise nazar dikkatimi celbetmitir: ehirdeki Ermeni milis ve
askerlerin birka yz Mslman mehul bir yere doru gtrmekte olduklarn
tespit ettim. Bu tedbirin sebebini sorunca, bu iilerin tren hattndaki kar
kreklemek zere toplatlm olduklar cevabn aldm. Yalan olduu ileride
vereceim izahatla sabit olacak olan bu cevapla iktifa ettim. Saat e doru alaymn
subaylarndan biri olan Temen Lipski, bana telefon ederek birka Ermeni askerin
sokakta be Trk vurduklarn, sonra kla meydannn bir kesine dikerek
merhametsizce dvp nihayet ldrdklerini bildirdi. Rus subaynn bu bedbahtlar
lehine vaki mdahalesinin tehditlerle karlanm ve bu sahnenin dier bir ahidi olan

bir Ermeni subaynn, haydutlarn tarafn iltizam ederek Lipski'yi mdahaleden men
etmi olduunu ilave etti. Bu haber zerine refakatimde dier Rus subay olduu
halde acele olarak cinayet mahalline gittim. Yolda bana telefon etmi olan subaya,
Erzurum Belediye Reisi Stavroski refakatinde rastladm; her ikisi de Ermeniler
tarafndan tevkif edilmi olan bir Trk dostlarn aramaya gidiyorlard. Lipski'den
askerlerin klaya girilmesine silahla mani olduklarn rendim. Yoluma devam
ederek kla yaknlarnda kladan kan ve dehet iinde kaan on iki Mslman
fark ettim. Birini durdurdum. Fakat dilini bilmediim iin kendisiyle anlamaya imkn
olmad. Nihayet mklatsz olarak klaya girebildim. Derhal sokakta tevkif edilen
Mslmanlarn nerede olduklarn sordum. Askerler, ehirden hibir kimsenin
klada olmadn temin ettiler. Bizzat klann btn ke bucan tefti ettim ve
nihayet hamamda en byk fecaatin kurban olan yetmi Mslman buldum. Derhal
atrdm tahkikat neticesinde bu cinayetin mevviki (tevikisi) olarak alt
Ermeni'yi tevkif ettirdim. Tahkikat neticesinde hviyetini tespit edemediim bir
Ermeni'nin klaya komu olan evlerden birinin damnda olan bir Mslman tfekle
ldrdn rendim. Bu alaka suikastn kurbanlarn tabii olarak derhal serbest
braktm.
Bu tahkikata mahsus evrak ve benim resmi ktlarmla kurtarabildiim
Mslmanlarn bir listesi 27 ubat'ta Erzurum'un Osmanl ktalar tarafndan
istirdad srasnda kayboldu. Fakat bu hadiseler bugn bile beni her grlerinde
bana kar olan kranlarn bildiren Trklerin isticvab (sorgusu) neticesinde
yeniden tevsik olunabilir (belgelenebilir). Dier taraftan Erzurum Belediye Reisi Bay
Stavroski, ktibi bulunan ve yukarda zikrettiim liste ve zabtnameyi tanzim etmi
olan Bay Ali Pepeoff btn bunlar teyit edecek mevkidedir.
Topu alayna verilmi olan subay namzedi Ermeni Karagedoff'un btn bu
fecaatlerin mevviki (tevikisi) olduu, Trk evlerinde yaplan cebri aratrmalar
neticesinde bu gibi cinayetlerde artk tecrbe sahibi olan Ermeni askerlerin
yardmyla mobilya vesair eyay ele geirdii tahkikat neticesinde meydana
kmtr. Karagedoff da dier Ermeni askerlerle birlikte hapsedilmitir. Ayn gece
bakumandana bu mntkalarn komiseri Selatoff ve muavini Stavroski'nin
huzurunda btn bu hadiseler bildirilmitir. Ermeniler ayn gn birka Trk daha
ldrm ve Trk pazarn kl etmilerdir. Erzurum ve havalisinde bugnlerde
mnferit katillerin vuku bulduu da umumi olarak renilmitir. Tafta civarnda bir
Trk ldrm olan bir Ermeni'yi bizzat tevkif ederek mevki kumandanna teslim
ettim. Tarlalarda almak zere gtrlen Trklerin ounun dnmedikleri ve
izlerinin kaybolduu ehirde syleniyordu. ehir idaresi bakumandan bu
kayplardan haberdar etti. Yksek topu subaylar arasnda yaplan bir toplant
neticesinde hazrlanan bir raporu bakumandana vererek, mevcudiyetimiz hibir
fayda temin etmedii iin Erzurum mstahkem mevkiini derhal terketmemiz iin izin
istedik. Ermeni fecaatini nlemek hususundaki imknszlk yznden orada
bulunmamz nammz kirletecekti. Odielice bize Osmanl ordusu kumandan Vehip
Paa'nn ktalarn Erzincan' igal etmek ve Rus ktalaryla irtibat tesis edilinceye
kadar yrylerine devam etmek hususunda emir aldklarn bildiren bir telgrafn
gsterdi. Vehip Paa, bu mntkalarda Ermenilerin Trk halkna kar iledikleri

mezalimin nne gemek iin bunun yegna are olduunu sylyordu.

Bu hadiseler neticesinde Trans Kafkasya Komiseri, Osmanl hkmetine sulh teklif
etti. Cevaben alnan radyo telgrafta Osmanl ordusu kumandan bu teklifi kabul
ettiini bildiriyor ve usule riayet etmi olmak iin Trans Kafkasya Komiseri'nin
teklifini hkmetine de bildirmi olduunu ilave ediyordu. Tarafmzdan yaplan
teebbs neticesinde General Odielice Trans Kafkasya Komiserler Reisi Gegekuri
ve Bakumandan General Lebedinski ile telgrafla temasa geti.
Gelen cevapta, Ermeni mezaliminin kati bir ekilde durdurulmasn talep eden bir
ltimatomun Ermeni Milli Meclisi'ne verilmi bulunduu ve meclisin de Doktor
Savrieff ile Andranik'i Erzurum'daki ayan teessf hadiselere son vermek zere
murahhas sfatyla bu ehre gndermi olduu bildiriliyordu. Subaylarn taleplerine
gelince, komiserler meclisi, Osmanl hkmetinin sulh teklifine kar verecei cevap
gelinceye kadar subaylarn yerlerini terk etmemelerini rica etti. Meclis yapm
olduklar btn bu hizmetlerden dolay subaylara teekkr ettikten sonra Rusya'nn
yeni bir tehlikeye maruz bulunduunu ve subaylarn son dakikaya kadar mevkilerini
muhafaza edeceklerinden emin olduunu bildiriyordu.
Dier taraftan ordu kumandan bir gnlk emir nerederek subaylara yerlerini terk
etmemelerini tavsiye etmi ve bunlarn Ermeni cinayetleri yznden erefsiz bir
mevkiye dmelerini veya hibir sebep olmakszn hayatlarn fedaya maruz
kalmalarn istemediini ve bu itibarla bu gibi hakszlklarn vukuuna mani olmak iin
btn kuvvetini sarfedeceini mdafaa etmek zere ve mnhasran Rus
bakumandannn emrine tabi olmak artyla Erzurum'da kaldk. Bu srada Osmanl
hkmetinin Trans Kafkasya Komiserlii'nin teklifine msait cevap vermi olduunu
ve sulh iin ilk grmelerin 17 ubat'ta Trabzon'da balayacan iittik. Ordu
kumandan, ifahen btn subaylara Osmanl ktalaryla Erzurum'da ve civarda
dvmek niyetinde olmadn, sulh yaplncaya kadar Erzurum'da kalmamz ve
muahede hkmlerine gre silahlarn ve dier askeri malzemenin ya Rusya'ya
tanacan veyahut da toptan Osmanl hkmetine teslim edileceini bildirdi.
Osmanl ktalarnn Erzurum'u, sulh imzalanmadan nce istirdada (geri almaya)
teebbs etmeleri halinde toplar tahrip edilecek ve ktalar subaylaryla birlikte
Rusya'ya ekileceklerdi. Btn bu ihtimaller iin kati emirler bize en ge yedi gn
evvel bildirilecekti.
Subaylarn Erzurum'da ikametleri hakknda bir karar verilinceye kadar Krtlere kar
mdafaa etmek zarureti aikrd: nk sulh mzakereleri esnasnda Osmanl
hkmeti Krtlerin hibir emir tanmadklar ve tamamen mstakil hareket ettiklerini
resmen beyan etmiti. Bu itibarla ordu kumandan daha ocak ay sonunda gayeleri
gda maddeleri depolarn yama etmek olan Krtlerin hcumlarn tardedebilmek
(uzaklatrabilmek) zere Erzurum-Erzincan hattna kafi miktarda top gnderilmesine
karar vermiti. Bu suretle her stratejik noktaya iki top ve bir subay gnderilmitir.
Ermeni ktalarnn Erzincan ve Erzurum'dan ricati (geri ekilmeleri) esnasnda bu
toplar da geri getirilmitir. 10 ubat'ta ayn maksatla Trabzon, Surp Nian yolu
zerinde bulunan Byk Kiremitli mevkilerine ve ehrin stratejik dier bir iki

noktasna ikier top yerletirilmitir. Palanden tarafndan muhtemel bir Krt

taarruzuna kar da Kars ve Harput limanlar arasna da toplar yerletirilecek.
Mnhasran muhtemel Krt taarruzlarna kar yerletirilmi olan ve takmlaryla
birlikte bu hizmeti yapmaya muktedir olan toplar, topusu bulunan ve ate amak
suretiyle bunlar bir iki dakika iinde mahvedebilecek olan muntazam bir orduyu
kar hibir ey ifade edemezdi. ubat ortalarna doru uzak mevkilerde bulunan
toplarn mekanizmalar ve kamalar toplattrlarak merkez deposuna teslim edilmi ve
sra yaknlarnda bulunan toplara gelmiti. Palanden'de bulunan toplar iin de ayn
emir verilmi, fakat henz icra edilmemiti. Yalnz Krt taarruzlarnn def ve yazdan
nce hareket edemeyecek vaziyette sanlan Osmanl ktalarnn bu kadar abuk
ilerleyecekleri beklenmiyordu. 12 ubat'ta dilerine kadar silahl Ermeni haydutlar
istasyon civarnda alenen on, on iki Trk ldrmlerdir. Bu cretkrane cinayetten
hiddetlenen iki Rus subay onlar kurtarmaya teebbs etmi, fakat bizzat silahla
tehdit edildikleri iin biareleri kendi talihlerine brakmak mecburiyetinde
kalmlardr. Ordu kumandan, 13 ubat'ta rfi idare ilan ve bir divan harp tekil
etmi ve eski kanuna tevfikan lm cezasnn tatbikini emretmitir.
Albay Morel, Erzurum mstahkem mevki kumandanlna ve bir Emeni de divan
harp reisliine tayin edilmilerdir. Ayn gnde bakumandan ile General Gerassimoff,
Erzurum'u terkettiler. Topu iin geri ekilmeye mecbur olmas halinde bir toplama
yeri bulmak istiyorlard. Ben Erzurum'da kalarak Mstahkem mevkiin topu
kumandasn zerime aldm. Albay Morel'in erknharbiyesi Rus subaylarndan
mrekkepti ve alay kurmay bakan da Kurmay Yzba Schnauer idi.
Ordu kumandannn hareketinden sonra Albay Morel'in hareketi tamamyla deiti.
Erzurum'un son dakikaya kadar mdafaa edilmesi icap ettiini, subaylarla halktan
shhatte olanlarn ehirden kmalarna msaade etmeyeceini bildirdi. Divan harbe
baz subaylarn Erzurum'u terketmek hususundaki arzularn bildirdiim zaman
mahkeme azasndan bir Ermeni olan Soklaumian yzme kar bararak ehri
terketmeye niyetlenenlerin hepsini bizzat idam edeceini ve yalnz kendisi tarafndan
verilen seyahat msaadesini havi olmakszn kamaya teebbs edenleri divan harbe
sevkedeceini syledi. O zaman kurtulmas gayet g olan bir kapanda tutulmu
olduumuzu ve rfi idare ile divan harbin Ermeni etelerine kar deil, fakat Rus
subaylarna kar tatbik edileceini anladm.
Mezalim ehirde eskisi gibi hkm srmeye balad. Silah ve mdafaadan mahrum
zavall Trk nfusu eskisi gibi Ermenilerin hcumlarna maruz kalarak yalnz Rus
subaylarnda bir ilticagh (snak) buluyorlard. Bunlar ise, kendilerine ancak pek az
yardmda bulunabiliyorlard. Emrimde bulunan birok subay sokakta tevkif edilip
soyulan Trklerin hayatn kurtarmak iin cebir kullanmak zorunda kalmlardr.
Orduda mhendis olan Karayeff, sokakta gpegndz bir Trk soymu olan bir
Ermeni'yi kaarken vurmutur. Masum ve silahsz Trkleri ldren haydutlarn
iddetle cezalandrlaca va'di eskisi gibi l bir laftan ibaret kalmtr. Harp
divannn tesisini (kurulmasn) isteyen Ermeniler olduu halde mahkeme,
Ermenilerin intikamndan korktuu iin hibir Ermeni'yi mahkm edememitir. Bunu
esasen Trkler daha nce sylemi ve Ermeniler tarafndan tekil olunan bir

mahkemenin hibir zaman bir Ermeni'yi mahkm etmeyeceini tebarz ettirmilerdi

(belirtmilerdi). Bu suretle biz ''Karga kargann gzn kartmaz'' darb meselinin
canl bir misalini gryorduk. Salam olan btn Ermeniler kadnlar korumak
bahanesiyle kadnlarla birlikte ehirden kayorlard.
avu Karagedoff'un benim muvafakatim (iznim) olmadan hapishaneden karlm
olduunu rendim. Albay Morel'den bunun sebebini sorduum zaman yaplan
tahkikat neticesinde masumiyetinin (susuzluunun) anlald cevabn aldm. ben
ve iki subaym bu zatn tevkifini icap ettiren hadisenin en mhim ahitleri olduumuz
halde anlalan bu tuhaf tahkikat esnasnda dinlenmeyen yegne kimseler de bizdik.
Netice itibaryla Albay Morel'in gsterdii sebeple kanaat etmeyerek, meseleyi
alayda yeniden tahkik ettim ve bu husustaki dosyalar Albay Alexandroff'a verdim.
Dier taraftan Taf'da tevkif ettiim katil de cezalandrlmamt.

RUSLARIN TRAFLARI

Albay Morel, Erzurum'daki Trk halkn isyan etmelerinden korkuyordu.

17 ubat'ta, Andranik igal altnda olan mntkalar komiser muavini Doktor Savrieff
ile birlikte Erzurum'a geldi.
Ermeni meselelerini muntazaman takip etmediimiz iin Andranik'in Osmanl
hkmeti tarafndan lme mahkm edilmi bir sulu olduunu bilmiyorduk. Bu
teferruat 7 Mart'ta Osmanl ordusu kumandan ile yaptm bir konumada
rendim. Andranik, bir Rus tugenerali niformas ile ieri girdi. Gsnde
St.-Vladimir niannn drdnc snf ile St.-Georges hann ikinci snfn
tayordu. Erzurum'a vasl olduu gnn gecesi Albay Morel, Andranik'ten ald
bir telgraf zerine Erzurum'dan kaacak olan korkaklar mahvetmek zere
Kprky'e makineli tfek yerletirilmi olduunu ilan etti. Andranik gelir gelmez
Erzurum mevki kumandasn ele ald. Albay Morel onun emrine ve biz de bu
sonuncusunun emrine tabi idik. Andranik'in geldii gn emrim altndaki mntkada
bulunan Tepeky'nn erkek, kadn, ocuk btn halk ldrld. Bu mntkada
hizmette bulunan subaylarmdan biri de menhus (kt) haberi getirdi. Ben de
Andranik'le ilk mlakatmda bunu kendisine anlattm. Benim yanmda Tepeky'e
derhal 20 svari gnderilmesini ve katillerden hi deilse bir tanesinin yakalanarak
getirilmesini emretti. Bu emrin ne netice verdiini bugne kadar renemedim.
Albay Torkum yeniden ehirde peydah oldu. Kendisiyle birlikte Ermeni topu albay
Dolukhanoff Erzurum'a geldi. ilk sz kendisinin topu mfettii, yani benim mirim
bulunduu oldu. Kendisine, benim bir tmen kumandan vazifesini grdm ve bir
mire ihtiyacm olmadn bildirdim. Aksi takdirde hizmetten ekileceimi ilave
ettim. Bu hadise zerine Albay Dolukhanoff'un Erzurum mstahkem mevkii
topusunun idaresini deruhte edecei (alaca) ilan edildi. Binnetice onun tarafndan

bana verilen emirler eskisi gibi mevki kumandan Andranik namna gelmi olup kendi
namna verilen emirler deildi. Zamannda, emrim altnda bulunan topu bl
kumandan olan Ermeni yzba vekili Canbulatyan da benim ilerime karmaya
balad; ldak ve dinamolaryla birlikte btn toplarn geri gnderilmesi emrini
verdiim zaman hibir malzemenin gnderilmesine muvafakat edemeyeceini, nk
zaruri olarak Erzurum'da kalacak olan Ermenilerin bunlara ihtiyac olacan bildirdi.
Bu beyanattan da anlalyordu ki, Ermeniler btn hizmetin kumandasn ellerine
almak ve Rus subaylarn da sadece bu emirleri tatbik edecek olan birer memur
mevkiine sokmak istiyorlard. Yani farkna varmadan bunlar Ermeni istiklali uruna
altrmak istiyorlard. nk eer Rus subaylar ne maksatla kullanldklarn
farketselerdi, ekserisi ekilerek Ermenileri subaysz brakm olacaklard. Aada
yedinci Kafkasya da topusu bl kumandan Yzba Peliat tarafndan
yaplm olan beyanat, Ermenilerin topu subaylarnn istifasndan ne kadar
korktuklarn gstermektedir. 7'nci da topusu blnn 7 ubat'ta Sarkam'a
ekilmek zere hazrlandn haber alan Ermeniler ayn beinden itibaren
kumandan topusu ile birlikte tevkif etmi ve ordu kumandannn emri zerine
serbest brakmak mecburiyetinde kalnca ayn manevray kere daha
tekrarlamlard. Erzurum'daki Ermeniler bakumandan, topular ehri terkettikleri
takdirde btn ehrin kan iinde yzecei yolunda tehdit etmilerdi. Ordu
kumandan topunun gnderilmesinden sarfnazar edilmesi (ekinilmesi) iin emir
vermeye mecbur oldu. Yedinci da topu bl kumandanyla anlamak icap etti.
Ermenilerin Rus topu subaylarna kar zor kullanmalar halinde birbirimize
karlkl olarak yardmda bulunmay ve Ermeni menfaatine almayacamz da
ak olarak Ermenilere sylemeyi aramzda gizlice kararlatrdk. Elimizdeki maddi
kuvvet; top, makineli tfek ve Rus subaylarndan ibaretti. Da topusu bl
subaylar ikametghlarn mmkn olduu kadar birbirlerine yakn setiler. Mevki
topusu subaylar olan bizler de igalden beri umumi kararghn bulunduu slam
mahallesindeki evlerimizi aramzda yaklatrdk.
Andranik geldiinden beri Albay Morel ve muhitinde Erzurum ahalisinin isyan etmesi
korkusu artt. Albay isyan mevviklerinin tevkifi annda halkn ayaklanmas halinde
bombardman idare etmek zere Mecidiye kalesine muktedir bir Rus subaynn
yerletirilmesi emrini verdi. Bizler de Mslman mahallesini brakarak Ermeni
mahallesinde oturmak emrini aldk. Biz iki seneden beri bu mahallede oturmu ve
Mslman halkla mtemadiyen temas etmi olduumuzdan Ermenilerin bu teklifini
ok acayip bulduk. Rus subaylar dvebilecek bir dmana kar dvmek zere
hizmette kalm olduklarn, fakat hibir zaman kadn ve ocuklara kar topu atei
amayacaklarn bildirdiler. Ermenilerin, Mslmanlarn ayakland bahanesiyle
Mslmanlar zerine ate almasn isteyeceklerinden hi kimse phe etmiyordu.
Ermeni mahallesine gemeye gelince, bu aadaki sebepten dolay imknszd:
1) Naklin verilen zaman iinde yaplmasna imkn yoktu; 2) Rus subaylarnn slam
mahallesinden ekilmi olmas bizzarure Ermenilerin engelsiz olarak katliam
yapmalarn inta edecekti; 3) Rus subaylar bir mddetten beri itimat etmemeye
baladklar Ermenilerin arasna gidip oturamazlard. Mstahkem mevki kadrosuna
dahil olmayan da topu bl subaylar da bu teklifi reddettiler. Bunun zerine

Ermeniler kirli ilerini kendilerini yapmak mecburiyetinde kaldklarn anlayarak

hareketin reisleri olarak itham ettikleri baz kimseleri tevkife baladlar.
Albay Morel'in ehrin bombardman edilmesi teklifi btn dikkatleri ekecek
mahiyette olduundan emrim altnda olan btn subaylar toplamay zaruri buldum.
Bir gn ara ile iki kere toplandk. Birinci toplantya unlar itirak etti: Erzurum'un
btn topu subaylar, birka gn evvel gelmi olan iki ngiliz subay, Albay Morel,
Sinkevi, Dolukhanoff ve Torkum ile Andranik kezalik Doktor Savrieff, ngiliz
subaylarnn davet edilmesindeki maksat onlara Rus subaylarla Ermeni kumandanlar
arasndaki mnasebeti gstermek ve avdetlerinde buradaki ikametleri esnasnda neler
grp tetkik ettiklerini el ile tutulur birer hakikat olarak teyid edebilmeleri iin
Ruslarn Ermeni barbarlna mani olmak hususunda ne gibi vastalara malik
olduklarn tespit ettirmekti.
Dorudan doruya emrim altnda olan telgraf ve telefon hatlarna malik
olmadmdan emirlerimin hedeflerine varmadndan emindim. Binaenaleyh bu
toplantdan istifade ederek Ermenilerin, o ana kadar bizzat mahade ettiim veya
baka kaynaklardan rendiim vahet ve kirli mezaliminin teferruatn anlattm.
Hazr olanlara Ermeni ktalarnn disiplin derecesini izah ettim. Bakumandan
Odielice'nin azndan iittiim misalleri zikrettim ve izahatm u szlerle bitirdim:
''Biz Erzurum'da kalan Rus subaylar niformalarmzn himayesi altnda Ermenilerin
en feci cinayetleri ilemeleri iin deil, mirlerimizin emirlerine itaat ve Rusya'ya
hizmet etmek iin kaldk. Eer Erzurum'da bulunduumuz mddet zarfnda
Ermenilerin barbarca ve vahi fiilleri son bulmad takdirde bizler, yani Rus
subaylar, iimizi brakarak ehri terketmemize msaade edilmesinde srar edeceiz.''
Benden sonra sz alan dier subaylar iddialarm her bakmdan teyit ettiler
(doruladlar).
zahatma kar verdii cevapta Andranik, Ermenilerin Ruslara ebediyyen mteekkir
kalacan; kendilerinin byk Rusya nfusunun bir tmemmim cz' olduklarn ve
bu anda Rus menfaatlerine hizmet etmi olmaktan baka bir gaye takip etmediklerini
bildirdi. Ermeniler tarafndan yapld iddia olunan mezalime gelince: Bunun
Trklerle Ermeniler arasnda mevcut gerginliin bir neticesi olduunu syledi.
Erzurum'a seyahatinin yegne sebebi bu gibi fenalklarn nne gemek olduuna
gre, Ermeniler akllarn balarna toplamadklar takdirde ehri terkedecek olan ilk
ahsn kendisi olacan da ilave etti.
Bu toplantdaki mzakereler tercmanlar tarafndan tercme ediliyordu. Arzu eden
subaylarn Erzurum'u terketmeleri imknna dair ileri srlen bir suale cevap olarak
Andranik cesaretlerinden emin olmayanlarn ehri terketmelerini faydal bulduunu
ve buna imkn dahilinde muvafakat edeceini syledi. Albay Sinkevi, herkesin
huzurunda, Erzurum'da subaylar tarafndan ifa edilmekte olan hizmetin yalnz ve
yalnz Rusya iin olduuna kani bulunduundan kendisinin de bu kanaatle kalacan
bildirdi.
Bir netice elde etmi olmak iin btn subaylar takriben on gn kadar beklemeyi ve
hatt hareketlerini Andranik'in verdii teminatn hakikate uyup uymadn

gsterecek olan hadiselere tbi klmaya karar verdiler.

Bu mlakat yirmi veya yirmi bir ubat'ta olmutu. Bundan bir mddet sonra Albay
Dolukhanoff bana ve dier Rus subaylarna, bu subaylarn Ermenileri hakir
grmeleri hatta onlardan nefret etmelerinden dolay hayretlerini bildirdi. Andranik,
ertesi gn maktul ister Ermeni, ister Mslman olsun her katilin muhakkak
yakalanarak ayn ekilde cezalandrlacan, Mslmanlarn ekinmeden
ticaretlerine yeniden devam edebileceklerini ve tarlada almak zere kitle halinde
gnderilen iilerden geri gelmeyen Mslmanlar bulunduu takdirde bunlar
toplayan mahalle azalarnn kayplarn hayatlarndan dolay mesul tutulacan
bildiren Trk dilinde byk levhalar Erzurum sokaklarna yaptrtt.
Ertesi gn maiyetimden biri olan Ermeni yzbas Canbolatyan ile ehrin bir
sokandan atla geiyorduk. Baz kimselerin duvardaki ilan okumakta olduunu
grdk. Canbolatyan kendilerine Trke olarak Mslman halkn isyana teebbs
etmedii takdirde Ermenilerden korkmasna lzum olmadn anlatt. Cevap olarak
Mslmanlarn iki senedenberi tekdire deer bir harekette bulunmadklarn ve
bundan byle de, byle bir harekette bulunmak niyetleri olmadn sylediler ve
btn arzularnn silah ve her trl mdafaa vastalarndan mahrum kalm olan
Mslmanlarn sebepsiz olarak ldrlmemeleri olduunu ilave ettiler.
Yzba Canbolatyan'dan benim Rus topu kumandan olduumu ve gerek benim
gerek Rus arkadalarmn Mslmanlara ktlk yaplmasn istemediimizi ve
elimizde olan btn vastalarla bu zavall kimseleri eskisi gibi mdafaa etmee devam
edeceimizi kendilerine izah etmesini rica ettim. Orada bulunan Trklerin birou
bilhassa ilerinden bir ikisi szlerimi tasvip ederek benim 7 ubat katliamnda
kendilerinin hayatn kurtarm olduumu sylediler. Bize tercmanlk etmekte olan
Canbolatyan Ermeni komitesinin bir azas bulunuyordu.
kinci toplantya yalnz Rus subaylar itirak etti. Yabanc olarak yalnz Doktor
Savrieff'in bulunmasna msaade edildi. Grlen mevzular unlard: Erzurum
ikinci mstahkem mevki topu alaynn Ermenilerin zannettii gibi bir Ermeni alay
olmayp bir Rus alay olduunun tavzih ettirilmesi (aklattrlmas); subaylardan hi
biri gnll olarak Ermeni hizmetine girmemi, iimizden hibiri bu hususta imzasn
atmam veya bu manada bir mukavele yapmamt. Bu alay bir Rus alay olduu
takdirde Rus askerlerinin gnderilmesini, yok bilakis bir Ermeni alay ise Rus
ordusunda yeniden hizmet etmek zere onu terketmek isteyenlere msaade
edilmesini istedik.
rfi idare halinin ilan edilmi olmas sadece Kafkas cephesinden gayr bir cephede
arpmay tercih edecek olan Rus subaylarnn gitmesine mani olmaya yaramt.
Dier taraftan ayi olduu (duyulduu) zere, eer Trans Kafkasya Rusya'dan
ayrlacak idi ise, bu memlekette yabanc olarak kalmamak iin behemehal (mutlaka)
Rus subaylarnn hareketine izin verilmesi icap ediyordu. Uzun mnakaalardan
sonra u kanaate vard ki, alnan tamimlere gre her subay resmen Harbiye
Nazrl'nn veya Rus kolordularndan birinin emri altna sevkini istemek hakkna
malikti. Bu hususta bana verilen her istiday salahiyetli mercilere tavsiyemle birlikte

gndereceimi bildirdim.
Bu toplant esnasnda karakteristik bir misal olarak yedinci Kafkasya da topu
taburunda subay olan Muavin Yzba Yermoloff'un hadisesi de zikredildi: Bu
subay, terfi olunduu yeni Ermeni taburundan baka bir yere naklini istemiti.
Kendisini bundan vazgeirmek hususunda yapt beyhude teebbslerden sonra
srar ettiini gren Albay Morel, istidasnn zerine bu subayn vazifesini yapmaya
muktedir olmad iin cephe genel kurmay emrine iade edildiini yazmt; ayn
zamanda kendisine 24 saat iinde Erzurum'u terketmek emri verilmiti. Bu hadise
Ermeni menfaatlerine hizmet etmek istemedii ve dier taraftan da Albay Morel'in
Ermenilerin hizmetinde bulunduunu alenen sylemek tedbirsizliinde bulunduu iin
kymetli ve fedakr bir subayn erefine nasl tecavz edildiini gstermektedir.
Andranik tarafndan sylenenleri kelime kelime tekrar eden Doktor Savrieff sulh
yaplncaya kadar Erzurum'da kalmzn mnhasran Rus menfaatine uygun
olduunu ve medeni bir devlete mensup subaylarn: ''Bize yabanc olan Ermeniler
Trklerle hesabnz siz kendiniz grnz; bouunuz! Biz Ruslarn sizin dahili
ilerinize karmamza ne lzum var!? Allah belanz versin!'' demeye haklar
olmadn syledi. mit ettii neticeyi vermeyen nutkundan sonra Savrieff bize
insaniyete hizmet etmek istediimiz takdirde Mslmanlarn Ermeniler tarafndan
ldrlmesine mani olmak zere Erzurum'da kalmamzn en mukaddes bir vazifemiz
olduunu syledi.
Andranik'in vaatleri tahakkuk etmedi; Mslman halk buna esasen hibir zaman
inanmamt. Dkknlar kapanm ve tedhi devam ediyordu. Mslman mahallesi
sokaklarnda canl bir insana rastlamak kabil deildi. Yalnz belediye binas
civarndaki bir iki dkkn kepenklerini ayor ve tek tk Mslmanlar gndzleri
orada buluabiliyorlard. Hibir Ermeni cezalandrlmad. Herkese Ermenilerin
kusursuz olduu fikrini alamak iin gayet masumane, Andranik'in vaatlerinin
tutulmu olmas iin masumlarn cezalandrlmas m icap edecei sualini
soruyorlard. Fakat Rus subaylar onlara bizzat kendilerinin birok Ermeniyi sulu
sfatyla resmi makamlara teslim ettiklerini syledikleri zaman aksini ispat kabil
olmayan bu szler karsnda sukt ediyorlard. Katiller durmad, sadece daha gizli
olarak yaplyordu. En feci cinayetler ehirden ve binnetice Rus subaylarnn
gznden az veya ok uzakta bulunan kylerde ileniyordu. Erzurum'a civar olan
kylerdeki Trkler de kezalik yok oluyorlard ve akbetleri hakknda kimsenin sahih
(ak) bir malumat yoktu.
syan bahanesiyle ehirdeki tevkifler bir misli arttrld. Albay Morel'e bu
mevkuflarn vaziyeti ve Erzincan'da olduu gibi ldrlmek tehlikesine maruz
bulunmalar hakknda sorduum mstehzi (alayc) suale kar Albay Morel bana
bunlarn bir ksmnn kuvvetli muhafzlarn nezareti altnda Tiflis'e gnderildii ve
dierlerinin de rehine olarak Erzurum'da alkonulduu cevabn verdi.
oselerde Ermeni kaaklarndan mrekkep (oluan) silahl eteler nlerine kan
herkesi ldryorlard. Bunu ister korku neticesi, ister soymak maksadyla
yapsnlar, netice hep birdi. Andranik gelmeden nce takmlar cepheye gitmekten

imtina ediyorlard. Andranik geldikten sonra filhakika cepheye gitmek zere yola
ktlar, fakat asl maksatlar alakasna kamakt. Bizzat at zerinde bulunan
Andranik bile kaaklar kl darbeleri ve hatta yumruklaryla toplamaya alyordu.
Andranik bata olduu halde btn Ermenilerin midi Rus topusunda idi.
stihkmda bulunan toplardan ancak yetmii mukataalarn ve kfi miktarda disiplinli
piyadenin bulunmas artyla istifade mmkn olacan dnyorlard; esasen asl
maksatlar da aikrd: Ricat halinde toplarn himayesine snmak! Hadiseler bu
telakkiyi teyit etti. (Dnceyi dorulad).
Trabzon'da sulh mzakerelerinin balamas talik edilmiti (gecikmiti). Erzurum
kurmaylndan 17 ubat iin takarrr etmi (karar verilmi) olan mzakerelerin 20
ve sonra da 25 ubat'a brakldn rendik.
Kararghn iki mahalli, ehrin birbirinden uzak iki ucunda idi; bu iki mahalli birbirine
balayan telefon fevkalade bozuk olduundan gnde iki kere oradan oraya tanmak
mecburiyetinde idiler.
Albay Morel'e yaptm bir ziyaret esnasnda kendisinden ve kurmaydan
rendiime gre, Erzurum civarnda muntazam Trk ktalar olmayp, ilerinde
1916 senesinde Erzurum'dan ekilmi olan Trk ktalarnn bakayasndan nizami
askerler de bulunan o havali kylleri ve Krt eteleri ile arplyordu. bu etelerin,
Mslman halkn hayatn korumak zere acele bu mntkaya gelmi olan kanl
subaylar tarafndan tekil olunduklar sanlyordu. Bu ktalar sadece Ermeniler
tarafndan Erzincan'da braklm olan iki da topuna maliktiler. Bunlar
Erzincan-Oltu-Fem istikametinde olduu gibi dier taraftan Kars ve Palandken
istikametinden de ilerleyebilirlerdi.
Albay Morel, bilinmeyen bir sebepten dolay, taarruzun Oltu tarafndan yaplacan
zannediyordu. keif ii Ermeniler tarafndan son derece kt yaplyordu. Bunlar
daha ziyade kylerde soygunculuk yapmak, adam ldrmek ve hayvanlar almakla
vakit geiriyordu. keif kollarnn iki bin kiilik bir kuvvet tarafndan taarruza
uradklarn bildirdikleri zaman bu hakikatte iki yz kiiden ibaretti. yz, drt
yz kii tarafndan hcuma uradklar zaman bir l ve bir yaral brakmak suretiyle
ellerinden kurtulmu olduklarn sylemekten utanmyorlard. Bir gn, bir Ermeni
subay drt yz kiilik bir dman kuvvetinin ktasna taarruza getiini telefonla
bildirmiti; hakikatte ise kar kylerden birinden silahsz iki kii km ve hemen de
geri dnmlerdi.
Erzincan'n Ermeniler tarafndan boaltlmasndan Erzurum'un Trkler tarafndan
igaline kadar geen zaman zarfnda Ermeni keif kollar sadece, ayaklar donmu
olarak veya yoluna devam etmesine mani olan dier bir halde bulunmu olmas
muhtemel olan bir tek Trk atlsn ele geirebilmilerdir.
Subaylarn ikinci toplantsndan sonra bazlar baka bir vazifeye nakillerini talep
etmilerdi. Bunlarn istidalarn Albay Morel'e verdiim zaman, Albay Morel son
derece hiddetlendi ve hareketlerine divan harp kararyla mani olacan bildirdi.
Toplarn henz Rus subaylarn elinde bulunduuna ve bunlarn haksz ve sert

tedbirlere topu ateiyle cevap verebileceklerine fazla olarak talepleri kanuni olup
firar saylamayacandan bunlarn is'afnn (isteklerinin yerine getirilmesinin) zaruri
bulunduuna dikkat nazarlarn ektim. Bana, subaylar srarda devam ettikleri
takdirde kendilerine Yzba Yermoloff'da olduu gibi namlarn kirletecek vesikalar
tanzim edeceini bildirdi. Albay Dolukhanoff'un Tiflis ve Batum'da syledii gibi,
arzular hilafna vazifeleri banda tutulan subaylardan hibir hizmet beklenemeyecei
mukabelesinde (karlnda) bulundum. Bunun zerine bana kendisinin bu maksatla
Erzurum'a altm ngiliz topu subaynn gnderilmesini rica ettii ve bu hususta
resmen vaat ald cevabn verdi. Bu anda Erzurum'da istasyon eflii vazifesini
grmekte olan fakat buna devam etmek istemeyen bir Rus veya Polonyal askerin
tevkif edilerek vazifesinde kalmaya icbar edildiini (zorlandn) rendim.
Emirlerimin acele yerine getirilmesi bahanesiyle hakikatte ise icabnda karlkl
yardmda bulunabilmek maksadyla subaylarma birbirlerine ok yakn oturmalarn
emrettim.
Yzba Yermoloff, 25 ubat'ta hareket etmiti. Kendisine yolda Sarkam'ta
durarak kurmay bakan General Visinski ve topu kumandan General
Gerassimoff'u grmek, Ermeniler karsndaki kt durumumuzu bildirmek, grp
duyduklarn anlatp bizi bu mkl vaziyetten mmkn olduu kadar abuk
kurtarmalarn rica etmek vazifesini vermitim.
24 ubat'ta civarda keif uuu yapan bir Trk teyyaresi fark ettim; bundan
dmann Erzincan ve hatta belki de Mamahatun'da bulunduunu tahmin ettim. Bu
anda Albay Morel bana Trklerden Erzurum'un tahliyesi hususunda bir teklif aldn
syledi. Erzurum'un Trkler tarafndan igalinden sonra kolordu kumandan Kzm
Bey bana bu teklifin lalettayin bir kttan ibaret olmayp, kendi imzasn tayan
resmi bir mektup olduunu bildirdi; Albay Morel ise kolordu kumandannn imzasn
tayan bu resmi teklifi alelde bir propaganda kd mahiyetinde gstermek
suretiyle beni yanltmak istemiti. Mstahkem mevkiin kurmay 24 ve 25 ubat'ta
hibir tehlike mevcut olmadn bildirmiti. Sadece Tekke Deresi civarnda
Krtlerin toplandklar tesbit edilmi ve bunlarn ilerleyii de o havalideki bir takm
tarafndan durdurulmutu. Erzurum'dan gnderilen ktalarn dman Ilca'nn
gerilerine att da syleniyordu. Tekke Deresi'ndeki Ermeni ktasnn 26 ubat'ta
taarruza urad haberini aldk. Kurtulanlarla tamamyla geri atlarak ayn istikamette
kamakta olan Ilca'daki memurlar byk bir sratle Erzurum'a geldiler.
Albay Morel'den taarruz edenlere kar top atei amak emrini almsam da, bu emri
yerine getirmek iin hibir sebep bulamamtm. Harput yolunda sadece panik
halinde kamakta olan Ermeni askerler grnyordu. Trabzon yolunda sanki bir
manevra yapyormu gibi kesif bir kitle halinde Erzurum'a doru ekilmekte olan
Ermeni ktalar grnyordu. leden sonra gayet yaknlarda, Gz Ky'de dman
ktalarnn bulunduu haberi geldi. Bunlarn takriben bin be yz kii kadar
olduklarn tahmin ettim. Bu ktalar, Krt etelerine benzemiyor, bilakis muazzam bir
ekilde emir edilmekte olan bir alay hissini veriyordu. Andranik, kaanlar toplayarak
dmana kar srmeye alyordu, fakat bu korkaklar toplanr toplanmaz yeniden
kayorlard. Dier taraftan topu atei geceye kadar devam etti. Krtlerin taarruzu

balayp da bu taarruzlara kar koymak hazrlklar yapld andan itibaren Rus

subaylar kendilerine den vazifeyi erefle ifa etmek zere gitmek niyetlerinden vaz
getiler.
Byk Kiremitli yaknlarndan bataryam korumak vazifesini zerine alm olan
Ermeni piyadelerini ileri gtrmeye muvaffak olamadm: bilakis Ermeniler bataryam
brakarak Harput istikametinde geri ekildiler. Tekke Deresi'nden kam olan
Ermeniler kaarken bile srleri alyor ve yolda rastladklar mnferit kylleri
ldryorlard.
Trklerin Erzurum'a yaklam olmalar Rus kurmay tarafndan hi beklenmiyordu:
Dvmek hususunda hibir emir verilmemiti veya verilmi olsa bile bundan benim
malumatm yoktu. Benim vazifem gayet basitti: Bu vazife dmann ehrin tahkim
edilmi olan hatlarn gemesine mani olmak iin onu ate altna almaktan ibaretti.
Esasen en ndeki hatlarda benim emrim altnda bulunmayan piyade ve da topusu
bulunuyordu.
Ayn gn akama kadar Ermeni milisleri ihtiyarlar ve hastalar da dahil olduu halde
ehirdeki Mslman erkekleri bir araya topladlar. Bu tedbirin sebebi sorulduu
zaman karla rtl olan demiryollarn temizlemek zere ii topladklar cevabn
verdiler.
Ayn gn kapmda ismim yazl olmasna ramen bir Ermeni talebesinin bir gruh ile
birlikte, kendi tabirince, aratrma yapmak zere evime girmeye alt haberini
aldm. Bu keyfi tedbire kar gelen karmn mmanaati (engel olmas) zerine ne
evime girmeye ve ne de evin sahibi olan ihtiyar bir Trk' ve orada bulunan bir iki
Krt hizmetiyi alp gtrmeye muvaffak olamam, buna mukabil tekrar
edemeyeceim hakaretler savurmutur. Bizzat talebe bu tedbirlerin Andranik'in emri
ile yapldn sylemitir. Bunun zerine tekrar aramaya gelmeleri halinde, ihtiyarn
bana geerek kurtulmas imknn vermi olmak iin aradaki bir kapy atrdm.
Son zamanlarda Andranik'e veya kurmayna her gidiimde icabnda onlarla olan
mnasebetlerime ahadet edebilmesi iin seferberlik mdr Yzba Yulkevi'i de
beraberimde gtryordum. Bir gece yine onunla birlikte subaylarn bir toplantsna
gittim. Vardmzda toplant balamt. Toplantda Andranik, Doktor Savrieff,
Albay Sinkevi, Morel ve Dolukhanoff ve dier baz kimseler de vard. Albay
Sinkevi beni grnce bakumandan Odielice'nin u telgrafn okudu: ''Osmanl
ordusu kumandan Vehip Paa ktalarna Erzurum'u igal etmeleri emrini verdiini
telsizle bana bildirmitir. Mstahkem mevkideki btn toplar tahrip ederek ktalarla
ekiliniz. mza: Odielice.''
Biraz ge kalm olan bu emir, toplar tahrip etmeye vakit brakmad. Andranik,
hrsn aldktan sonra niyetinin, lzumlu tahribat yaptktan sonra ekilebilmek iin
iki gn daha Erzurum'da kalmak olduunu bildirdi. Doktor Savrieff, ehirde hkm
sren yangnlar durdurmak iin bir ey yaplmadn ve ihtiyarlarla hastalar da
dahil btn Mslmanlarn toplanarak mehul bir semte gtrldklerini bildirdiim
zaman bu intizamszlklara bir son verilmesi iin emir verildiini syledi. Fakat bu
gzel vaadin neticesi de daha ncekiler gibi kald.

Andranik tarafndan alnan kararn tatbik imknlar zerinde grtkten sonra geri
ekildik. Erzurum'u daha iki gn tutmak meselesine gelince; mdafilerin says ve
ilerilere kadar sokulmu mevkilerimizin kuvveti karsnda ehri yalnz Krtlere kar
deil, muntazam bir orduya kar dahi krk iki gn bile mdafaa etmek kabildi.
Mtareke mzakereleri esnasnda Osmanl hkmeti Krtler zerinde nfuzu
olmadn resmen bildirmi olduundan Krtler tarafndan yaplmas muhtemel bir
taarruza kar icap eden tedbirleri almak vazifemdi. Karargha dndm zaman
toplarn tahrip edilmesi emrini verdim. Bunlar iki gn iinde herhalde tahrip
edilebilirdi. Subaylarmn verdii raporlardan, piyadelerin siperlerden kamak iin
karanlktan istifade ettiklerini rendim. Albay Morel'i bundan haberdar ettim, fakat
kendisi beni teskin ederek (yattrarak) takviye kuvvetleri gndermi olduunu,
binaenaleyh bu bakmdan bir tehlike mevcut olmadn syledi. Evime dnerek saat
bire doru yattm.
Saat iki ile arasnda ehirde mnferit tfek sesleri iittim ve Ermeni sesleri,
kaplar kran balta grltleri ile ve srklenip gtrlen zavall Mslmanlarn
korku feryatlarn farkettim. ki dnce rahatm karyordu: 1) erefimiz tehlikeye
dmt; nk (hrriyet iin dvmekte olan!!) alak Ermeniler tarafndan
ilenmekte olan cinayetleri bizzat grmeyenler bu feci mezalimin Rus subaylarnn
muvafakatyla yapldn sanabilirler; bizi de bu vahiler gibi itham edebilirlerdi. 2)
Bakumandanln maksad, muntazam Osmanl ktalaryla bir meydan
muharebesini kabul etmek olmadndan ve taarruz edenler arasnda da bu gibi
ktalarn bulunmas muhtemel olduundan bir sui tefehhm (anlamazlk) yukardan
verilen emirlere kar itaatsizlii dourabilirdi.
Bu iki nokta yznden, aadaki iki karar aldm: 1) Baka tedbirler fayda etmedii
takdirde, toplarn bir ksmn Ermenilere evirip onlar emirlerimize itaate mecbur
etmek suretiyle Ermenilerin zulm ilemelerine mani olmay; 2) Osmanllara derhal
mzakereciler gndererek ehrin iki gn sonra hi kan dklmesine meydan
verilmeden teslim edileceinin bildirilmesini kendisine teklif etmek zere, sabah
erkenden Albay Morel'e gitmek. Dier taraftan Trklerin, Ermeniler tarafndan
katliama uramasna mani olmak iin kargaalklar silah kuvvetiyle bastracak olan
ve iinde Ermeniler bulunmayan ktalar tekil etmek.
Ertesi sabah erkenden, Yzba Gulkevi de refakatimde olduu halde Albay
Morel'e giderken yolda topu cephanesi deposunun nnde bu depoyu muhafazaya
memur Ermeni temeni Bargratonyan'a rastladm.Bana, geri ekilme emri karsnda
cephanelii ate vermek istediini, fakat benden bu hususta bir emir beklediini
syledi. Bu szlerine hayret ettim, nk cephanelik Albay Dolukhanoff'un emrine
tabi idi. Fakat topulara cephanenin tahribi iin hibir emir verilmemi olduundan,
cephanelie ate verildii takdirde bundan ehir halk olduu kadar, Rus
subaylarnn da tehlikeye maruz kalacaklarn anlattm ve kendisini ikna ederek bu
tedbirden vazgeirdim ve cephaneyi kurtardm.
Albay Morel'in kararghna yaklatm zaman, herkesin kamakta olduunu
grdm. Amerikan konsolosunun kararghn karsnda bulunan evi alevler

ierisinde idi. Albay Morel ve Torkum, atlar zerinde idiler: eyalarn bir otomobil
ve birka arabaya yklettikten sonra onlar da kamaya hazrdlar. Saat sabahn
yedisi idi. Vaziyet hakknda izahat istedim; ricat emri sabahn beinde verildiine
gre bundan haberim olmayna hayret ettiklerini bildirdiler. Benim de korktuum
buydu. Rus subaylar ve topusunun himayesi altnda Ermeniler kamaya muvaffak
oluyorlard. Fakat bizzat Rus subaylar toplarla nian alarak taarruz halinde olan
dman geri atarken Ermeniler Mslmanlar ldrmek ve kamak iin tamamyla
serbest kalmlard.
Bizzat ben gelmemi olsaydm. Rus subaylarnn hibirinin ricat emrinden haberi
olmayacakt.
Bir an iin Mecidiye kalesine koarak zrhlara brnm piyade ateine kar mahfuz
(korunan), serbeste Kars'a doru kamakta olan kahraman Ermenilerin arkasndan
son bir selam olarak bir arapnel yamuru gndermeyi dndm, fakat aralarnda
bir veya iki masumun da bulunduunu dnerek bu fikrimden vazgetim.
Toplarn tahrip edilememi olmas, asl Ermeni fatihlerin hile ve korkaklklarnn bir
neticesidir. Kararghma dnmek zereydim ki, olduka tenha bir sokakta ac ac
feryatlar ve muazzam bir infilak iittim. Fakat karlar zerindeki kan lekelerinden o
civarda bir msademe (atma) olduunu anlaynca arabadan inerek, yoluma yaya
olarak devam ettim. Fakat civardaki sokaklarn birinden Ermeni milis kumandannn
bir at stnde meydana ktn grnce, az kalsn ahidi olacam korkun vaheti
anladm.
Kararghma dner dnmez, bataryalarma piyadelerle birlikte ekilmeleri ve nakliye
arabalarn subaylarn emrine hazr tutmalar emrini verdim. nc atlarn daha
geceden kam olduklarn rendim. Diine kadar silahl kaan Ermeniler, atlar
zm ikier ikier bir hayvana binerek kamlard. Seyisim, atlar almalarna mani
olmak istemi, fakat onlar zerine ate ederek bu esnada hayvanlarmdan birini
vurmulard. Elli nakliye arabasndan yalnz tanesini temin edebildik. Onu da baz
subaylar kullandlar. Az sonra Osmanl ordusunun ehre girdiini rendik ve
bunlarn babo Krtler olmayp, muntazam ktalar olduunu anladk. Kahraman
Ermeni piyadeleri geceden istifade ederek, rzgr sratiyle Erzurum - Kars yolundan
kamlard. Hakikaten bir frtna km olsayd Erzurum'u bu kadar ksa bir
zamanda Ermeni pisliinden temizleyemezdi.
Ne siperlerde, ne de ehirlerde en ufak bir yaras bulunan bir Ermeniye rastlamak
mmkn deildi. Bu da, Ermenilerin Erzurum'u ne kadar byk cesaret ve ecaatle
(yiite) mdafaa ettiklerine yeni bir delildir. Yegne esirler Rus subaylarndan
ibaretti; Ermeniler ehrin mdafaasna menfi bakmdan yardm etmi olmakla iftihar
edebilirler. Trklerin ehri igal ettiklerini renince yaverimle birlikte
mevcudiyetimizi bildirmek zere resmi makamlara mracaat ettim.
Sokaklardan geerken karlatm Trkler, hayatlarn kurtarm olduum iin en
samimi ekilde kranlarn izhar ettiler (belirttiler). Bu kadirinaslk ayn derecede
dier Rus subaylarna kar da gsteriliyordu; nk bu subaylar olmasayd

Erzurum'u istirdat eden (geri alan) Trk ktalar ehirde hayatta kalm bir tek Trk
bulamayacaklard.
Romal Muharrir Petron, Ermeniler hakknda unlar sylemitir: ''Ermeniler de
insandr, fakat evlerinde drt ayak stnde gezerler! Rus airi Lermentroff da onlar
u szlerle methetmitir: Sen klesin, sen korkaksn, nk sen bir Ermenisin.
Erzurum, 29 Nisan 1918
Erzurum ve Deveboynu Mstahkem Mevkileri Kumandan,
11'inci mstahkem mevki topu alay kumandan
Yarbay: Twerdokhleboff.

ALBAY MOREL'N HAKK HVYET

Rus Kafkas ordusuna kumanda etmekte olan General Odielice, 9 ubat 1918'de
nc Ordumuzun kumandanna bir radyo telgraf gndererek u izahat vermitir:
''Ekselansnza aadaki ayan teessf hadiseleri bildirmeyi bir vazife bilirim:
''Baz mevvikler (kkrtclar), Mslmanlarn 15/16 Ocak aynda kargaalklar
kardklar haberini yaymalar zerine Erzincan'da yerlemi olan ktalar
Mslmanlarn ikametghlarnda aratrmalar yapmaya balamlardr. Mslmanlar,
ehrin muhtelif noktalarnda mukavemet gsterip bir asker de bir tabanca kurunuyla
yaralannca ktalar Mslmanlara ate amlardr; her iki tarafta da says henz
tespit edilemeyen l ve yarallar vardr. Rus subaylarnn mdahalesi kan akmasn
durdurmu ve kargaalklarn daha ziyade yaylmasn nlemitir. Bundan baka
Mslmanlar aleyhine tahrik edenlerle aslsz ayialar yayanlara kar ciddi tedbirler
alnmtr.''
ngiliz veya Fransz erkn harbiyesinden olup Ermeni ihtilalci tekilatn idare etmek
zere ocak aynda Erzincan'a gelmi olan Albay Morel denilen bir zat, mevki
kumandanna bir mektup gndererek Krtlerin Erzincan - Erzurum yolu zerindeki
Rus askeri nakliyatna ve bizzat ehre taarruza hazrlandklarn iddia etmitir. Morel,
ahalisi Krtlere yardm ettii iin, Erzincan - Erzurum yolu zerinde bulunan
Mslman kylerinin tahrip edilmeleri iin emir verdiini de ilave etmitir.
Hatlarmza kam olan yarallarn birbirine tevafuk eden (uyan) ahadetleri
yukarda zikri geen Albay Morel idaresindeki Ermeni ihtilalci tekilat hakkndaki
izahatn doruluunu teyit etmitir.
Ordu kumandan muavini, Albay Morel'in, garnizon ktalar olarak ilan ettii
askerlerin, Murat adnda bir haydut reisi tarafndan sevkedilmekte olan Ermeni
etelerinden ibaret bulunduunu tevsik eden (dorulayan) vesikalara maliktir.

Erzincan garnizonu denen ktalara kumanda etmi olan Morel'in Kelkit'te Rus
murahhaslarnn ahsi emniyetini temin etmekten aciz oluu kezalik Morel'in Rus
niformas giymi bir Ermeni etesi reisinden baka bir ey olmadn ispat eder.
Hatlarmza iltica eden Erzincanllarn verdii izahata gre ete reisi Murat, btn
Mslmanlarn kilise meydannda toplanmalarn emretmi ve Ermeni devriyeleri
halk evlerinden srkleyerek gruplar halinde Vahit Bey'in evinin nne gtrmtr.
Gece esnasnda Ermeni eteleri Vahit Bey'in evini ve dier mhim binalar keza
klalar yakm, kl etmilerdir. Binden ok kadn ve erkek alevler iinde lmtr;
yangndan kurtulmak iin pencerelerden atlayanlar kurunla vurulmu ve snglerle
ldrlmtr.
Erzincan'n en muteber halkndan olup kurtularak bize snmaya muvaffak olan
Hulusi Efendi alevlere kurban olan zavalllarn dehet ve feryatlarn iittiini
bildirmitir.
Arak ismindeki dier bir Ermeni ete reisi civar kyler halknn Bayburt'ta
toplanmalarn emretmitir; fakat bu halk Erzincan'da vuku bulan korkun vakay
renmi olduklarndan kadn ve ocuklarla birlikte karlarla kapl olan dalara
kamlardr.
Cephelerimize biti mntkalarda ilenmi olup Rus kumandanlna usul dairesinde
bildirilmi olan vahi fiillere aada birka misal zikredeceiz: Ermeniler, Erzincan
Belediyesi'nin eski ktibi Mehmet Efendiyi alp gtrdkten sonra annesini, karsn
ve drt ocuunu ldrmlerdir. Ermeniler keza karsn cebren karmak
istedikleri Veysi olu isminde birisini de ldrmlerdir.
12 Ocak'ta Ermeniler, Kelersen Ky'ne baskn vererek on be Mslman balam
ve hepsini de ldrmlerdir.
7 Ocak'ta Rus niformalar giymi olan Ermeniler Karadeniz'deki Fol Ky'nden
kadn ve erkekten ibaret elli kii toplayarak Trabzon istikametinde gtrmlerdir.
Bu biarelerden bazlarnn cesetleri sonradan nehirde bulunmutur.
arlpazar cenubunda Kzlaa Ky'nde, elleri bal olan Mslman cesetleri
bulunmutur. Zavalllarn sng yaralaryla ldrlm olduklar anlalmtr.
Ermeniler, Kurkul ve Erikli Kyleri civarndaki Mslman halk katliama tabi tutmu
ve kadnlarn alenen rzlarna gemilerdir.
Kuvvetli Ermeni eteleri btn bir ay zarfnda arlpazar, Akkilise ve nesel ahalisini
soymu ve ldrmtr.
Elli kiilik kuvvetli bir Ermeni etesi Arvasa'ya baskn yapm, burasn soymu ve
pazarn yakmlardr. Ricatleri esnasnda Sarpo, Sadak, Ke, Ardasa,
Gmhane, kisan, Bayburt, Trhan ve Erzurum'a Ruslar tarafndan braklm olan
byk miktardaki gda maddeleri Ermeniler tarafndan alnmtr.
Erzincan'da Ermeniler harite olan btn mrasele (haberleme) ve mnakalt

(ulatrma) kesmi ve bundan sonra byk sayda ahaliyi evlerinde yakmtr;

dierleri bir kiliseye tklarak kilise ate verilmitir. Bundan baka bombalarla
Yenicamii ve Belediye binasn uurmulardr. Erzincan civarnda Ermeniler be yz
Mslman el ve ayaklarndan balayarak ldrmlerdir.
Mir Hseyin Aa Dersim'in 800 nfusuyla birlikte Ermeni etelerin elinden kurtularak
Trk hatlarna iltica etmeye muvaffak olmutur.
Yukarda naklettiimiz barbarca muameleler renebildiklerimizin yalnz bir
ksmdr. Trk hatlarna bitiik olmayan mntkalardaki zavall Mslman ahalinin
akbeti hakknda bu anda hibir bilgimiz yoktur ve mazlumlarn bu listesinin daha
feci bir ekilde uzayp gitmesinden korkulabilir.
Hi phesiz Rus subaylarnn grmedikleri, grp iitmedikleri ve Mslman
kadn, ocuk ve erkeklerinin vahi ve hayvanca ldrlmeleriyle neticelenmi olan
yz binlerce vakalar mevcuttur. Btn bu vahet ve cinayetler karsnda galipler
skt ediyor ve failleri alklyorlar. Demek ki, dnyada biri galiplere ve dieri de
malplara mahsus olmak zere iki trl adalet varm. Hakikatte ise yalnz bir tek
adalet bulunmal ve bu adalet icra edilmedii takdirde bunu tatbik edecek olan
manevi bir kuvvet mevcuttur ve zamanda buna mani olamayacaktr.
Benim kanaatimce yukarda tekrar edilen btn hadiselerin birinci derecede amili
kendi siyasi maksatlar iin Ermenileri bu hususa kkrtm olan Ruslar ve ikinci
derecede de onlara alet olan Ermeni komiteleridir. Ruslarn maksad Trkiye'de
Ermenisi olmayan bir Ermenistan kurmak, komitelerin maksad ise Ermenilerin
nfusun ancak onda birini tekil ettikleri mntkalarda ekseriyeti tekil eden dier
ahaliyi muhtelif yollarla yok etmek suretiyle bir Ermeni devleti kurmak idi. Hibir
hakka dayanmayan bu maksatlar, emperyalist siyaset fikrinin hkim olduu bir
zamanda tatbika kalkmak gayri tabii idi, fakat o zaman tatbik edilebilmeleri belki
mmknd. Yalnz, ekseriyeti tekil eden milletlere bir takm haklar tanmak istenen
bir zamanda ayn prensibi tatbik etmeye kalkmak o memleketlerde yaayan
nfusun birbirlerini karlkl olarak ldrmekte devam etmelerinden zevk almak
demek olur. Avrupa'da ve patrikhanedeki istatistiklere gre Ermeni nfusu sair
nfusun onda birini tekil ediyordu. Eer kabul edildii gibi birok Ermeni hicret
etmi ve byk bir ksm da sefalet iinde yok olmusa itiraf etmek lazmdr ki, bu
nispet bugn iin bsbtn bozulmutur. Nfusunun yzde doksan Trk ve bir
ksm Krt, fakat hepsi Mslman olan Erzurum, Erzincan, Diyarbakr, Harput,
Adana ve ksmen Svas vilayetlerinden bir Ermeni devleti vcuda getirmek niyeti bu hususun tekrar tebarz ettirilmesi lazmdr - bu kanl arpmalar ebediyen
devam ettirmek arzusundan baka birey deildir. Fakat itilf devletleri konferans bu
hakikati nazar itibara ald ve dil ve daimi bir sulh temin etmek istedii takdirde
gayri tabii ve gayri mantki bir devlet kurmaktan sarfnazar edip ekseriyetin haklarn
koruyaca her trl pheden ridir.

VI

''ttihat ve Terakki'' siyasi frkasna dahil olan kabineler ve bu frka azalar aleyhine
davalar

Siyaset dnyasnda hibir hkmet halihazrda mevkii iktidarda bulunanlarn

hkmeti gibi bu derece irkin ve gln bir ekilde kanun ve hak karsnda
klmemitir. Aratrlan ve uydurulan hadiseler arasnda daha ciddi itham ve
iftiralar bulunabilirdi. Anlaldna gre hali hazrda iktidar mevkiinde bulunanlardan
hibiri bu adi ithamlara ve milli erefi lekeleyen iftiralara itirak etmemi yalnz
eskiden Abdlhamid'in porselen fabrikasnn mdr olan ihtiyar bir paa ve birka
subay bu alakla alet olmulardr.
Kanunu Esasi'nin 92'nci maddesi gayet sarih (ak) ve kati (kesin) olarak devlet
nazrlarnn ancak Divan li tarafndan muhakeme edilebileceklerini mirdir.
Bu hkmler hilfna olarak, muhtelif kabinelerde yer alm olan ahsiyetler bir harp
divan tarafndan mahkm edilmektedirler. Bu suretle Kanunu Esasi'ye bir darbe
indirilmektedir. Alt ay nce yan ve Mebusan meclisleri nnde kanunu esasi
zerine yemin etmi olan hkmdar ve halife bu suretle yemininden nkl
ettirilmektedir (Vazgeirilmektedir).
Bu budalalklar evvelemirde harp ilanndaki ve baz memurlar ve halk tarafndan,
harp esnasnda hiyaneti vataniyesi yznden srf askeri bir tedbir olan ve padiah
tarafndan tasvip edilmi bulunan bir kanuna msteniden (dayanarak) harp mntkas
dna sevkedilen bir millete yaplan tecavzlerdeki mesuliyeti tespit etmek ve bunu
ttihat ve Terakki Frkas'na ykletmek maksadyla yaplyordu. Bununla tilaf
Devletlerine imdiki hkmetin ve btn Osmanllarn oldu bitti onlarn dostu
olduunu veya daha dorusu divan harpte mddei umumi sfatyla hareket eden
yzbann aadaki iddianamesinde syledii gibi hkmet ve halk daima yaplan
iyilikleri mdrik olduu halde ttihat ve Terakki Frkas'nn yalnz be on kiiden
mrekkep olan komite ve hkmetinin sebepsiz olarak tilaf Devletlerine kar harbe
girmi ve harp esnasnda da masum ve mazlm Ermeni ve Rus milletlerine kar
vahetler ilemi olduklarn anlatmak istiyor ve bunlar Afrika vahetlerine yakr
bir tarzda mahkeme huzuruna getirip mahkm etmekle btn meseleyi halletmi
olduklarn zannediyorlar. Yeni hkmet maznunlarn mahkmiyetinden sonra tilaf
devletlerinin: harbin tahrikileri cezalandrlm olduuna ve yeni hkmet de teden
beri Fransz ve ngilizlerin dostu bulunduuna gre Trkiye iin bu harpten fena
neticeler kmasn! diyeceini mit ediyor. Bundan baka, Jn Trklerin fena
hareketlerinden dolay cezalandrldklar bir zamanda Ermeni ve Rumlar'n bir
vatanda gibi hareket edip maziyi unutacaklarn zannediyorlar.
Bu sersemler ancak bir mddet sonra, Clmenceau'dan siyasi bir tokat yedikten
sonra zan ve kanaatlerinin ne kadar yanl olduunu anlayabildiler. Clmenceau,
verdii cevapta harbe bila sebep girmi ve Rumlara ve Ermenilere fena muamele

etmi yolundaki szlerini bir itiraf eklinde telkki ederek u mukabelede (karlkta)
bulunmutu: ''Harbe sebepsiz olarak itirak ettiinize gre bunun neticelerine de
katlanmanz lazmdr ve baka milletlere yaptnz ktlklerden dolay siz hkmet
srmeye layk ve kadir deilsiniz. Rum ve Ermeni patrikleri yalnz Jn Trklerden
deil, drt yz seneden beri Trk idaresinden memnun olmadklarn bildiriyorlar.''
Aada, stanbul'un en tannm avukatlarnn veya daha dorusu stanbul
Barosu'nun btn azasnn harp divan huzurundaki mdafaasnn metnini aynen
nerediyorum; buna gre siyasi muamelelerinden dolay devlet nazrlar aleyhine
ancak Divanli'de dava alabilir. Bundan baka mucip sebepleri ve kanun zerinde
fazla durmakszn bu mdafaann reddi hakknda verilen karar ve nihayet davay
izah ederken mddei umuminin (savcnn) yapt gln beyanat da dercediyorum.
Bu tarihi vesikalar okunurken imdiki hkmetin mahkemeleri ve hatta bizzat Divan
Harbi kendi nefretine nasl alet olarak kulland ve Divan Harp azalarn ne gln
ve irkin bir vaziyete soktuu anlalmaktadr.

VESKALAR

Divanharbi rfi Zabtnamesi

27 Nisan 1335

Dava Vekili Celettin Arif Bey- Mdafaalarn deruhte eylediimiz zevatn heyeti
hkimeleri huzuruna sevki iin kararname ve iddianamede isnat edilen mevaddn
mahiyeti kanuniyeleri bizi evvelemirde hukuku umumiye ile alakdar edecek baz
izahat vermeye mecbur ediyor. Tabii makam iddiann dermeyan buyurduu vehile
Devleti Osmaniye'nin teesssnden beri sebkat etmemi olan bu tarihi hadisenin,
kavanini mevzuamzn icabat katiyesi dahilinde tedviri vazifei mhimmesi heyeti
celilelerinin kemali adaletine ve azmi metanetine ve alelhusus fturu napezir mesaisine
mevdudur. Mahkemei liyelerinden sadr olacak olan hkm yalnz mekkillerimizi,
nesli hazr deil, ensali mstakbelei Osmaniye'yi ve adaletin en mbeccel ve en ulvi
misallerini mtevaziane ifadeleriyle kaydeden tarihi slam Osmaniye'yi alakadar
eyleyecektir. Ve btn beeriyet arka ve arkn bilhassa bizlere mteveccih olan
nazarlarnda memleketimizde adaletin her trl arazndan, her trl aibeden, her
trl ihtiraslardan mnezzeh olarak kabiliyeti tatbikiyesinin derecesini gsterecektir.
Yine mahkemei devletleri huzuruna vazifesini tamamyla mdrik, ancak hak ve
hakikatin tecellisine hizmet etmek azim ve kararyla kyoruz. Heyeti celilelerinin
mutasf bulunduu seciyat liyei, nsfetin bu tarihi vazifemizi teshil edeceine de
eminiz. Yine makam lii iddiann dermeyan buyurulduu vehile rz, intikam
vesaire mahkemesi liyenizin igal eylemekte olduu o mevkii linize kadar
ykselemez ve bu gibi eyler heyeti hkimei celileyi hibir vehile mteessir edemez.
Adaletin temerkz etmesi lazm gelen bu mahalli mukaddesten; sadelikle, ihtiamla,

evketle bir ses ykselecektir ve bu ses, btn ortaya atlan o grltleri bastracak
ve btn zametiyle istikbalde bile iitilecektir. Bu ses, adaletin ve hakk hakikatin
sesi olacaktr. ite, bu kanaat ve samimiyetledir ki, hususat tiyenin dahi arzn
kendimiz iin bir vecibe addediyoruz: Mekkillerimize isnat olunan thmet, taktil
vesairede hem fiil olmak veya fer'an zimethal bulunmak hususlardr ki, gerek
iddianame, gerek kararname, ttihat ve Terakki Cemiyeti mnfesihasnn biri: tekilat
hafiye, dieri; tekilat aleniyeye ait iki tarzda idaresini irae ediyor ve tekilat hafiyesi
marifetiyle idare edildii taktil vesaire gibi mtaleme tekilat aleniyesi dahi zahir
olarak mekkillerimizden bir ksmnn hem fiil ve bir ksmnn da bilerek mzaheret
suretiyle fer'an zimethal olduklarn dermeyan ediyor. Tarz iddia u ekilde
bulunmasna nazaran bu davann heyeti liyelerinin vazifesine dahil olup olmamas
meselesi, en ziyade muhtac tetkik bir meselei kanuniye tekil eder.
Mekkillerimizden Sait Halim Paa ile Halil, Nesimi, brahim ve kr Beyler malum
olduu vehile vkelay sabkai devlettendirler. Kanunu Esasi'nin vkelay devlete ait
olan faslnn otuz ve otuz nc maddeleri nazar dikkate alnd surette grlr
ki, vkelat devletin umuru memurelerine mteallik muhakemelerinin ancak
Divanli'ye aidiyeti ve memuriyetlerinden hari srf zatlarna ait olan her nevi
davalarnn da mahalli ryeti bir mahakimi umumiyedir.
Dier taraftan, Kanunu Esasi'nin yirmi nc maddesi gayet katidir. Kanunu
Esasi'nin yirmi nc maddesi diyor ki: Hi kimse, kanunen mensup olduu
mahkemeden baka bir mahkemeye sevkolunamaz. Daha dorusu icbar olunamaz.
Ve keza Kanunu Esasimizin yz on beinci maddesi daha kati surette ifadei meram
ediyor ve diyor ki: Kanunu Esasi'nin bir maddesi bile hibir sebep ve bahane ile tadil
ve icradan iskat edilemez. Demek ki u suretle bu davann iki muhtelif mahkemede
ryet edilmemesi ahkm msellemei kanuniyeye mstenittir. onun iin biz bu
meseleyi evvela drt cihetten tetkik ettik. Birinci cihet zati madde olacaktr. kinci
cihet, mekkillerimizin ahsiyet ve sfatlar, salisen isnat olunan ef'alin ekali
kanuniyeleri ne suretle olduunu, rabian da i bu davann tahkikatna makam aidince
ru edilmi bulunmas nukat nazarndan vazife meselesinin tetkiki lazm gelir.
Evvela: Zat madde; kararname ve iddianamedeki isnadatn balcas tehcir
kanununun hini tatbiknda vukua getirilen ceraime mtedair bulunuyor. Halbuki usul
dairesinde meclisi vkela kararyla bittanzim iradei saniyeli hazreti padiahiye iktiran
ettikten sonra neir ve ilan olunan bir kararnamenin esnay tatbikinde vukua getirilmi
olan crmler olsa olsa, Kanunu Esasi'nin otuz birinci maddesi mucibince, tayin
edilmi olan hudut dahilindedir. Kanunu Esasi'nin otuz birinci maddesi gayet sarihtir.
Diyor ki: ''Mebusan zasndan biri veyahut birka heyeti mebusann dahili dairei
vazifesi olan ahvalden dolay vkelay devletten bir zan hakknda mesuliyeti mucip
ikyet beyan ettii halde evvela heyeti mebusann nizami dahilisi mucibince bu
misillu mevaddin heyete havalesi lazm gelip gelmeyeceini mzakereye memur olan
ubede tetkik olunmak zere ikyeti m'ir heyeti mebusan reisine verilecek takrir
reis tarafndan nihayet gn zarfnda o ubeye gnderilir ve bu ube tarafndan
tahkikat lazime icra ve itika olunan zat tarafndan izahat kfiye istihsal olunduktan
sonra ikyetin ayan mzakere olduuna dair ekseriyetle tertip olunacak kararname
heyeti mebusanda kraat olunarak ve ledel'iktiza ikyet olunan zat davet ile bizzat

veya bilvasta verecei izahat istima klnarak azay mevcudenin slsan ekseriyeti
mutlakasile kabul olunursa muhakeme talebini m'ir mazbatas makam sadarete
takdim ile ledel'arz mteallik olacak iradei saniye zerine keyfiyet divanliye havale
olunur'' denilmesine gre demek ki vkelay devletten bir veya birka zatn aleyhinde
vazifesi olan ahvalden dolay mesuliyeti mucip ikyet beyan edildii halde o
ikyetin tahkikatnn icraas mnhasran Meclisi Mebusan'n ubesine aittir. O ube
de dorudan doruya mstantiklik vazifesini ifa eder. zahata gre zat madde umuru
memureden mtevvellid bulunduu cihetle Kanunu Esasi'nin 38'inci maddesinin
sarahati katiyesi karsnda mekkillerimiz hakkndaki davay memuriyetlerinden
hari ve srf zatlarna ait deaviden telakki etmek mmkn deildir. ddianame ve
kararnameye nazaran ttihat ve Terakki Cemiyeti mnfesihasnn ilan merutiyetten
tarihi inhilaline kadar biri programa ve nizamnamei dahiliye mstenit zahiri ve aleni
dieri de talimat ifahiye ve mahremaneye mstenit mestur vasf iki mahiyet ve
mutearrzadeyi cami ve muhtevi olduu ve mezalimi sairenin hafi tekilat ile vukua
getirildii ve mekkillerimizden bazlarnn vkelay devletten madut bulunmalar
hasebile ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin meclisi umumi azay tabiyesinden olduklar
ve bu itibarla cemiyeti hafiye tarafndan ittihaz edildii iddia olunan efali crmiyeye
vakf olduklar halde bunlar menetmemek suretiyle mzaheretlerinin mesbuk olduu
dermeyan ediliyor ki, bu da farzedilse bile bu ekildeki isnadna umuru vezaifi
memurelerinden mtevellit olabilir. Ve Kanunu Esasi'nin 33'nc maddesinin fkrai
ulasndaki ''memuriyetlerinden hari ve srf zatlarna ait'' meselesi bu kadroya
giremez. nk mekkillerimizden vkela sfatn iktisap etmi olan baz zevatn
meclisi umumi azay tabiiyesinden bulunmalar hasebile keza meclisi umumi de
vcud farzedilen cemiyeti hafiye mntesibini tarafndan ika olunan ceraime muttali
olduklar halde bunlarn ikana mani olmamalar ve hatta -yine iddianamedeki sz
alyorum- bilerek menetmemi olmalar teslim edilse bile, bu hareketleri vazifei
memurelerini suiistimal etmek crmn tekil edebilir. nk vkelann vazifesi esas
itibaryla bu eylere mani olmaktr. Mani olmadklar iin vazifelerini suiistimal
etmilerdir demektir. Bu da, vazifesi memuriyetten mnbais olmak itibaryla kanunu
esasinin balaya nakletmi olduumuz 31'inci maddesi vehile Divanli'ye
sevkedilmeleri lazmdr. Yine iddianame ve kararnamede deniliyor ki, bir tekilat
mahsusa vardr: Harbiye tekilat mahsusas. Bu tekilat mahsusann ttihat ve
Terakki Cemiyeti ile mnasebettar olduu ihsas ediliyor ve bu da bizim
mekkillerimiz iin bir meselei tecerrm olmak zere gsteriliyor.
Halbuki, tekilat mahsusa birtakm esbab askeriyeye mpteni idi ve dorudan
doruya Harbiye Nezareti tarafndan ihdas edilmi bir daire olmak hasebile
messesat umumiyei devletten bir dairedir, bir ubei dahiliyedir. Bu dairenin bir
merkezi ve uabat muhtelifesi olduu gibi Harbiye Nezareti'nden verilen
talimatnamei resmi dairesinde tedviri umur ile mkellef birtakm memurin ve
mstahdemin bulunduu ve bunlarn maaat da devletin umumi btesinden tediye
edildii tabiidir ki, cmlece malumdur. Bu tekilat mahsusuya ait Harbiye
Nezareti'nde mahfuz bulunmas lazm gelen kuyudat resmiye ve dosyalar
celbedilirse grlr ki, bu iddiamz mahz hakikattir. nk tekilat mahsusa bir
dairei resmiyedir ve onun banda bulunan birtakm muvazzaf zabitan ve memurin

vardr ve bunlar da maalarn daima devletin umumi btesinden almlardr. Bu

dairenin umurunu tedvir eden ehas meyannda ttihat ve Terakki Cemiyeti azasndan
birtakm zevat bulunmu, bunlarn da o suretle bulunmalar acaba tekilat
mahsusay devairi resmiyei devletten hari tutabilir mi? Bittabi tutamaz. nk
bugn de birok kimseler kendi hususi vazifeleri olduu halde ayr birtakm yerlerde
de memur olabilirler ve oralarda da hizmet edebilirler. Mesela ttihat ve Terakki
Cemiyeti azasndan birtakm zevat vard ki, bunlardan kimi mdafaai milliyede, kimi
cemiyeti tedrisiyei slamiyede, kimisi de Hicaz shhye komisyonunda muvazzaf
idiler ve orada alyorlard. Bu zevatn oralara girmesi nasl bu devairi resmiyei
ilmiye veya shhiye olmak gibi dairei resmiyeden karlamaz ise, tekilat
mahsusada, resmi olan bu dairede bulunmalar ve orada almalar, bu daireyi,
messesei resmiye halinden karamaz.
Saniyen mvekkillerimizin ahsiyet ve sfatlar hakknda baz mtaleat
dermeyan edeceim: Arzeylediim vehile mvekkillerimizden bir ksm vkelay
devlettendir. Vkela, Kanunu Esasi'mizin mevadd sarihasna gre devletin siyaseti
umumiyesinden mtereken ve dairei nezaretlerine ait olan muamelattan dolay da
mnferiden ve dahili dairei vazifesi olan ahvalden dolay da cezaen divanli
huzurunda mesuldr. Kanunu Esasi'nin mevadd maruzas sarahati katiyesine
iptinaen mesuliyet maddesi ne heyeti istintakiye ve iddia tarafndan ve ne de
mahkemei devletleri tarafndan tefsir edilemez. nk, Kanunu Esasi'nin yz on
yedinci maddesinin fkrai ahiresi mucibince tefsir salahiyeti Meclisi yan'a aittir ve
ancak bu tefsiri Meclisi yan yapar. Nitekim heyeti yan, Meclisi yan
zabtnamesinin 29 Kanunuevvel 334 tarihli zabtnamesinde mnderi olduu vehile
tehcire katil faillerinin tecziyesinde hkmetin derecei faaliyetini anlamak zere
Meclisi yan reisi sabk Ahmet Rza Bey tarafndan vki olan suale, hkmet
namna cevap veren Adliye Nazr beyefendi, tehcir suretiyle ika edilen ceraimi
dereceye ayrmt.

YAN MECLS'NDE REDDEDLEN TAKRR

Bunlardan birincisi: Divanli'ye sevki lazm gelen memurin tarafndan ika olunmas
muhtemel ceraimdir. kincisi bunlarn gayr memurin canibinden ika olunan ceraim.
ncs ehas diye tarafndan ika olunan ceraimdir. Hkmeti Osmaniye namna
orada sz syleyen Adliye Nazr beyefendi, Meclisi yan'a bu yolda beyanatta
bulunmu ve demiti ki: divanliye sevki lazm gelenler hakknda ve bu ilere taalluk
eden ahvalde mddeiumumilerin hi bir takibatta bulunamayaca ve tahkikat
esnasnda bu kabil ceraime msadif olursa bunu tespit ederek makam nezarete
bildirmesi iktiza edecei ve Divanli'ye ait olan muhakematta ayan dikkat bir
mesele vardr ki, o da, crm efrad ahali ile mterek olursa en byk mahkemeye
tbi olmas kaidei hususiyedir: u halde Divanli'ye sevki lazm gelen mesailde
efrad ahaliden bazlarnn methali olduu takdirde bu gibi efradn da kffeten
Divanli'ye sevkleri icap eder. nk crm, ceraimi mrtebitedendir. Demek ki bu

mesele Meclisi yan'da mzakere edilmi ve Meclisi yan'n karar, malum olduu
zere, tefsir mahiyetini haiz bulunmutur. Verilen karar, dorudan doruya vkeladan
olan vezatn Divanli'ye sevkedilmeleri ve hatta vkeladan gayr var ise onlarn da
Divanli'ye sevkleri esas Meclisi yan'da inceden inceye mzakere edilmi ve
Damat Ferit Paa hazretleri tarafndan Divanli tekili hususunun intihabat cedideye
talik ve vkelay maznun muhakemelerenin divan harplere msaraaten sevki
hakkndaki takrirleri mlkiye encmeninin mazbatasyla birlikte Meclisi yan'da
mzakere edilmi ve Adliye Nazr arzeylediim vehile ifadatta bulunduktan sonra
Ferit Paa hazretlerinin takriri Meclisi yan'ca reddedilmi ve Adliye Nazr'nn tefsir
mahiyetinde Meclisi yan'da dermeyan ettii szler Meclisi yan'ca kabul edilmitir.
Demek ki, Meclisi yan'n bu suretle vermi olduu karar, bir tefsir karardr. Onun
iin yine tekrar ediyorum, ne mstantik, ne de makam- lii iddia ve ne de makam-
devletleriniz Kanunu Esasi'yi tefsir edebilmek salhiyetini haiz olamazlar. Karar
mezkur ile tehcir ve tekabbl ceraiminin vkelnn memuriyetlerinden hari olmayp
umuru memurelerinden mtevellit olduu Meclisi yan'ca kabul edilmi ve vkelann
Divanli'ye sevkleri Meclisi yan'ca takarrr etmiti. Bu kararn muvacehei
ilmiyesinde heyeti celilelerince mevzuubahis davay ryete vazifedar olduuna dair
karar verildii takdirde tabiidir ki, sadr- lahik hazretlerinin Meclisi yan'da
reddolunan takrirlerini mahkemei devletleri tervi makamnda telakki buyurmu
olacak ki, bu da, Kanunu Esasi ile ne dereceye kadar kabili teliftir, buras da cayi
teemmldr. te bu arzettiimiz esasata iptinaendir ki, mvekkillerimizin mevkileri
hasebiyle kendileri ancak Divanli'de muhakeme olunabilir. Salisen, mvekkillerimize
isnat olunan ceraimin mahiyet ve ekli kanunisi kararnamenin bir fkrai mahsusasnda
beyan olunduu vehiyle, isnat olunan ceraimin mvekkillerimizin vazifeleri haricinde
ceraimi diyeden madut olduu farz ve tasavvur edilse bile, bu misillu ceraimin
mahalli ryeti yine iktiza eder. Cnk divanharpler istisnai mahiyeti haiz ve salahiyeti
kazaiyeleri derecesi idarei rfiye kararnamesinde musarrah olduu vehiyle mahdut
ve muayyen mahakimi hususiyedendir. Buras, yz yirmi be senesinden beri
idarei rfiye altndadr.

BAZI RK DDALAR

stanbul'da ilan olunan idarei rfiye bir zamanlar Gazi Muhtar Paa kabinesi
zamannda kaldrlm ve fakat memlekette grlen sar ihtilal zerine yeniden
vazedilmitir. Zaten Kanunu Esasi'mizin 113'nc maddesi, idarei rfiyeyi tarif
ediyor; diyor ki: Mlkn bir cihetinde ihtilal zuhur edeceini meyyed sar ve emarat
grld halde hkmeti seniyenin o mahalle mahsus olmak zere muvakkaten
idarei rfiye ilanna hakk vardr. darei rfiyeyi tarif ediyor: Kavanin ve nizamat
mlkiyenin muvakkaten tatbikinden ibaret olup idarei rfiye tahtnda bulunan
mahallin sureti idaresi nizam mahsus ile tayin olunacaktr, diyor. darei rfiye
kararnamesi ekil ve suretinde olmak zere, neir ve ilan olunuyor ve idarei rfiyenin
salahiyeti kanuni bir surette tahdit edilmi oluyor. Filhakika Kanunu Esasi'nin maddei

maruzas, idarei rfiyeyi ihtilal haline hasretmesi, emniyeti hariciye ve dahiliye

mevzuubahis olmas mtalaat akiranemizi tamamyla teyit eden vesaiki
kanuniyedendir. nk Kanunu Esasi ile mutlaka bu suretle divanharplerin
salahiyetleri tamamyla tayin ve tahdit edilmitir. Mvekkillerimizin Divanli
huzurunda muhakemelerinden bir lahzack olsun sarfnazar eylesek ve idarei rfiye
kararnamesinin haklarnda tatbikini kabul etsek bile mvekkillerimize isnat olunan
crmlerin kararnamenin yedinci maddesi mucibince mahakimi adliye tarafndan
ryet edilmesi lazm gelir. Divanharp mnhasran makamna kaim olduu mahakimi
diyei cezaiyenin vezaifiyle mkellef olduundan bir mahkemei fevkalade olan ve en
byk mahkeme telakki edilmesi lazm gelen Divanli'nin makamna hi bir sebep ve
suretle kaim olamaz. Kezalik idarei rfiye kararnamesinin dokuzuncu maddesini
aynen okuyorum:
''Divanharp mnhasran makamna kaim olduu mahakimi diyei cezaiyenin
vezaifiyle mkellef olduundan idarei rfiye ilan olunan mahallin haricinde kin
mahkemede baklan veya baklacak olan mahallin mahakimi diyesinin selahiyeti
dahilinde olmayan bir ie mdahaleye hakk olamayaca gibi idarei rfiye altnda
bulunan mevkiin mahakimi diyesinin idarei rfiye ilanndan evvel bir dereceye kadar
ryet etmi olduu ilere dahi bakamayacaktr'' denilmekle Divanharp'in hem dairei
selahiyeti, hem dairei kazaiyesi ve hem de vazifesi tahdit edilmi oluyor. Mahakimi
diyenin bir dereceye kadar ryet etmi olduu ilere vaziyetten menedilen Divan
Harp, nasl olur da en yksek mahkeme olan Divanli'nin deruhte etmi olduu bir
ie vaziyet edebilir ve o ii grmek ister? Kezalik iddia ve kararnamede
mvekkillerimizden vkelalkta bulunmu olanlarn ttihat ve Terakki cemiyeti Meclisi
umumisinin azay tabiiyesinden bulunmalar hasebiyle cemiyetin tekilat hafiyesi
tarafndan ika iddia edilen efali cinaiyeye muttali olduklar halde bilerek mzaheret
ettikleri dermeyan olunmaktadr.
Bu iddia ancak hafi cemiyetlere dahil bulunan ve cemiyetlerin hedef ve gayesini takip
edenlere sari ve amil olabilir. Yoksa mcerret vkelyi devletin ttihat ve Terakki
Cemiyeti meclisi umumisi azay tabiiyesinden bulunmalar keyfiyeti azay cemiyetten
bazlar tarafndan hafiyen tekil edildii farzolunan cemiyeti hafiyeye
mensubiyetlerine delalet edemez. Zaten bu sebebe mebnidir ki, byle bir iddia ve
isnat ne iddianame ve ne de kararnamede mesbuk deildir. Farzmuhal olarak ttihat
ve Terakki meclisi umumisinde azalk sfatn iddia-i vakiin sbutuna bir sebebi kafi
addetsek bile anasr muhtelifeden mrekkep olan ttihat ve Terakki meclisi umumisi
bilmum azasnn da mefruz cemiyeti hafiyeye mzaheretlerini kabul etmek
lazmgelirdi. Filhakika bir mzaheret tarzndan olan bu isnat, Divaniyea mebusu
merhum Fuat Bey tarafndan ita edilip vkelnn Divanli'ye sevki hakkndaki takrir
muhteviyatnda da mevcut bulunuyordu ve bu isnat ile beraber ayr ayr bir takm
efali crmiye atfedilmi olmasna nazaran itimai ceraim kaidei kanuniyesi mucibince
bu ceraimin Kanunu Esasi mucibince Divanli huzurunda ryeti muktazidir.
Msaade buyurulursa Sadettin Bey devam etsinler.
Sadettin Ferit Bey (Dva vekili) - Divaniye mebusu merhum Fuat Bey tarafndan
verilmi olan takrir Meclisi Mebusan zabtnamelerinde muharrerdir. Orada hatr

cizanemde kaldna gre on veya on iki bent zerine o kadar mull ve o kadar
umumi surette dnlm ve yazlmtr ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin u
memlekete ika ettii taavvur olunan veyahut tasavvur edilebilecek olan tekmil ef'ali
ihata etmi ve tamamyla Kanunu Esasi'nin hududu dairesinde dnlerek gerek
vkelnn Divanli'ye merbutiyeti dolaysyla onlar hakkndaki aksamn ve gerekse
efrad ahaliden bulunan dier kesann yine bu mterek bulunulan fiilden dolay
anlara tebaan Divanli'de muhakemesinin icras lazm gelecei dermeyan edilmi ve
uzun uzadya terih ve izah olunmutur.
Yine Meclisi Mebusan zabtnameleriyle ve netayici fiiliyesiyle sabit olduu vehile o
takrir kabul edilerek tahkikat vazifesini icra edecek olan ubei mahsusasna havale
olundu, tahkikat icra edildi ve u tahkikatn icrasyla isnat edilmi olan efalin bugn
heyeti muhteremenize, divan celilemizde mevzuubahis olan ancak bir ksmdr. Bu
cihetin tahkiki dahi yine bu ubede mevzuubahs bulunmutur. ubei tahkikiye
malumu linizdir ki, bir czdr ve cz ise ya bilfiil mevcut veya bilkuvve mevcut
olan bir kln parasdr. Fer'idir. Tabiri mahsus ile demin refik muhteremim
Cellettin rif Beyefendi tarafndan bir heyeti istintakye eklinde gsterilmi olan bir
heyeti tahkikiyedir, tahkik ise istintakn ekli umumisi olmak zere dorudan doruya
Divanliye nisbet olunmakta tereddt edilmeyecek mertebededir. te bu suretle bu
davaya Divanli vaz'yet etmese bile bir dava bir mahkemede derdesti tetkik ve
tahkik iken ayn davann baka bir mahkeme tarafndan tahkik tetkik ve ryetine
mesa kanuni yoktur. u msellem ve Kanunu Esas'nin yirmi nc maddesine
mtenit olan u vazife hibir nazariye ve hibir itihad ahs ile tayir edilemez.
Kararnamede mekkillerimizden baz zevat tarafndan esnayi tahkikte u vazife
meselesinin dermeyan edilmi olduu zikrediliyor ve esbab mucibesile u talepleri
reddediliyor. Tabiidir ki esnay tahkikte dermeyan olan bu itiraz mtekaddemin
reddi zerine bir itiraz, bir vaziyeti kanuniye almak ihtimali yoktur. nk
Divanharbi mahsusun u noktai nazar da ne ekilde, yani bu heyeti tahkikiye
mukarreratn ne derece zerine tetkik etmek imknyla mcehhez bulunduu malum
deildir. Binaenaleyh hukuku umumiyeden ve mahkemenin salahiyetinden bahsetmei
tabiidir ki, bugn mahkemei liyeniz huzurunda ispat vcut etmeye talik etmi
bulunuyorlar. Efendim, Kararnamede; vkelnn vazifelerinden mtevellit bir crm
siyasileri olursa Divanli'ye sevkolunurlar ve doksan ikinci madde ile Kanunu
Esasi'nin otuz nc maddeden evvel eer otuz birinci maddeyi tetkik etmi olsa
idiler, demin refik muhteremim Cellettin rif Bey tarafndan pek vkfane
arzedilmi olan otuz birinci maddede vkelnn ne gibi ahvalden dolay Divanli'ye
sevki lazm gelecei musarrah bulunduunu tahattur eder ve otuz nc maddeye
temas etmek lzumunu hissetmezdi. Halbuki otuz nc madde yine heyeti
tahkikiyenin vazife iddiasn red yolunda ittihaz ettii karar teyit etmiyor. Efendim,
madde gayet sarihtir, orada vkelnn vazifei memuriyetinden hari srf zatlarna ait
denilmitir. imdi burada kanunun istimal ettii bir kelimeyi herhalde imale etmek,
ihmal etmemek muktaziyat kanuniyeden olduu gibi vazifei memuriyetlerinden hari
demekle vazifei memuriyetleri dahilinde bulunan ahvalin Divanli'ye aidiyeti tekrar
teeyyt ettikten sonra srf zatlarna ait, yani bir crm ahsi, ehas adiyei saireye
vukubulan taarruzlar; mesela vkeldan birisinin yolda birisine bir tokat atmas,

tahkir etmesi, yahut o ahsa ait olarak bir sahtekarlk fiili irtikap etmesi gibi ahval ki,
bu fiil o memurdan yani o zattan sanati memuriyeti itibaryla deil, sfat zatiyesi
itibaryla sadr olmu bulunuyor. Yoksa vazifei memuriyeti itibaryla yaplmasna
veyahut yaptrmamaya dikkate mecbur bulunduu ahvali yaptrmamas gibi ehas
saireye kar vukubulmu olan ceraim, otuz birinci madde mucibince dorudan
doruya Divanli'ye aittir. Heyeti tahkikiyenin u fiilde crm siyasi mahiyeti
tasavvur etmesi bizce zayf bir nazariye halinde kalm oluyor. nk bunu def ve
red yolunda doksan ikinci maddeye temessk etmiler. Doksan ikinci madde; vkel
ile mahkemei temyiz resa ve azasnn ve zat ve hukuku ahane aleyhinde harekete
ve devleti bir hali muhataraya ilkaya tasaddi eyleyenlerin muhakemesine attir;
deniliyor, binaenaleyh vkelnn Divanli'ye gitmesi lazm gelir. Ve dava u ekli
siyaside olmasyla mukayyettir. Buraya kadar izah ettiimiz nazariyelere heyeti
tahkikiyenin maksadna vusul arzusuyla vasl oluyoruz. Halbuki bu madde
Divanli'nin teekklne taallk ediyor ve fasl Divanli deniyor. doksan ikinci
madde orada balyor. Evvela Divanli'nin sureti teekklnden bahsediliyor sonra
da deniliyor ki: ''Vazifesi vkel ile mahkemei temyiz resa ve azasnn ve zat ve
hukuku ahane aleyhinde harekete ve devleti bir hali muhataraya ilkaya tasaddi
eyleyenlerin muhakemesidir.'' Bu fkrada evvela vkeldan bahsediliyor; demek ki,
Divanli'nin vazifesi evvela vkely muhakeme etmektir. u kayd mutlak tabiidir
ki, vkelnn Divanli'de muhakemesini istilzam eden hususattr.
Evet, Divanli'nin vazifesi 31'inci maddenin sarahati ve 33'nc maddenin teyidi ile
vkelnn Divanli huzurunda ryet edilecek davalarn ryet ve tetkik etmek,
ikincisi mahkemei temyiz resa ve azasnn muhakemesidir. Malmulinizdir ki,
Mahkeme-i temyiz mmlmahakimdir, onun fevkinde bir mahkeme yoktur. derecat
itibaryla mehakimi resa ve aza ve eczasnn nerede muhakeme edilecei malm ve
musarrahtr. Mahkemei temyiz azasnn fevkinde bir mahkeme bulunmadndan ve
onlara tevdi edilmi olan vezaif ruhu adalete temas tam halinde bulunduundan
gerek kasd mahsus ile, gerek vazife memuriyetini suiistimal neticesi olarak ika
edilmi olan crmden mtehassl zarar telafi etmek iin baka bir makam
kalmadndan...
Reis - Bunlar malm eyler mekkillerinize ait olan vukuattan bahsediniz.
Sadettin Ferit Bey (Devamla) - Binaenaleyh u noktai nazardan mahkemei temyiz
azasnn vazife ve memuriyetlerinden mnbais olan fiilleri yine Divanli'ye girecektir.
Dier hususattan dolay tatvili makale lzum grmyorum. imdiye kadar irat etmi
olduumuz u vazifei itiraz vkely sabkai devletten bulunmu olan
mekkillerimize ait gibi gryoruz. Fakat esas itibaryla Divanli'ye ait olmayan bir
fiil ile tecrim edilmi olan, hemfiil addedilmi bulunan zevatn ef'alinde zimethal
olmak zere bulunurlar. Tabiidir ki, hazr bilmuhakeme olan deil, dorudan
doruya faili asil gibi itham edilmi vkel da bulunuyor. Fer'an zmethal olmak
itibaryla u crmn mekkillerimizi zrar etmek ihtimali olsa dahi evvelce de
arzedilmi olduu zere fer'iyet itibaryla crmn mahalli tetkiki, mahalli ryeti
Divanli olunca bundan mrtebit olmak dolaysyla Divanli'ye zaten Divanharb'e
merbut olmad tasavvur edilen zevatn dahi u hakkmz dermayan etmeye haklar

olaca derkrdr. nk Divanli davaya vaziyet etmi ve davay ryete balam

ve en byk mahkeme olmak dolaysyla tekmil deaviyi ryet etmesi lazm gelir.
Adaletin salim bir srette ve tarik kanunide cereyan etmesi iin byle olmak icap
eder. Reis Paa hazretleri, refik muhteremim Cellettin ?rif Beyefendi tarafndan
mukaddemede arzedildii vehile divan muhteremenize kar emniyet ve itimat
nmtenahidir, fakat bizim bir vazifei kanuniyemiz var ki, mvekkillerimiz hakknda
yaplacak muhakemenin herhalde mercii mahsusunda ve onlar hakknda verilecek
hkmn ve o hkm ita ile mkellef olan zevat tarafndan verilmesini talep etmektir.

MAHKEMENN SELAHYET MESELES

Reis Paa hazretleri, bizim bu vazifei itirazmz esasen bu davay heyeti muhtereme
ryet ediyor diye deildir. Heyeti muhteremeniz bizi yeni dinliyor. ihtimal bizim
tarafmzdan vaki olmam olsa bile dorudan doruya mahkeme tarafndan da
nazar dikkate alnabilir. Bu cihet heyeti tahkikiyede mevzuu bahis olmutur ve biz de
bu hakk her zaman dermeyan etmek vaziyeti kanuniyesini haiz bulunmu oluyoruz
ve bunu imdi dermeyan ediyoruz ve diyoruz ki: heyeti muhteremeniz kendi
huzuruna gelen u davay ryete salahiyettar olmadna karar ita buyursun. nk
malumu linizdir ki, mahakimin derecata taksimi byk bir kaideye, byk bir
hikmete mstenittir. Mahkemei muhteremenizden sdr olacak mukarreratn divan
devletlerinin tekiline dair ilan edilmi bulunan kararname ile meyyettir. Binaenaleyh
divannzn kudret ve salahiyeti hkmiyesi pek vasi ve pek katidir. Fakat bu salahiyet
ve katiyetlerin hadiseye keyfiyeti tatbikini takdir edecek bir divan umumi bir
mahkemeyi tarih ve btn bunlarn fevkinde her ferdin icraatn cerh veya muaheze
edecek bir de mahkemeyi kbra vardr. te biz de bir taraftan halifei zianiyle
milyonlarca afradyla tamamii ahkmn muhafazaya yemin ile teyit edilen Kanuni
Esasimizin muvacehei maddisinde, dier tarafdan Mahafetallah terkibile telhis olunan
btn mukaddesatn huzuru manevisinde tarihin heyeti celilenize tahmil ettii en ar
vazifei adaleti ifaya davet ediyoruz ve davann heyeti celilenizin salahiyeti haricinde
bulunduundan bahsediyoruz.
Mahmut Mahir Efendi (Dava vekili) - Efendim. Sadettin Ferit Bey, itimai ceraimden
bahsettiler, ezcmle mvekkilim brahim Bey, vazifei memuresinden mutevellit siyasi
ve gayri siyasi birtakm ceraimden dolay Divanli'nin heyeti tahkikiyesine, yani
Meclisi Mebusan'n ubei mahsusasna celbolunuyor. Makam iddiann
kararnamesinde Divanli'nin vazifesine tecavz edilmeyeceinden bahsedildi.
Demek ki, mvekkilim brahim beyefendi'ye mahkemei liyelerine sevkedilen
crmden maada, bir crm isnat olunuyor. u halde kendilerinde itima ceraim var
demektir. Ceraimi itimaiye halinde mecmu ceraimin kffesi birden muhakeme edilir.
onlarn en ar hakknda hkm sdr olur. En ar cezay mstelzim olan hkm,
dierlerinin yerine kaim olur. Yoksa ceraim tefrik edilerek bir ksm bir mahkemede,
bir hkme iktiran, dieri dier bir mahkemede bilmuhakeme hkme iktiran etmek
yani, ayr ayr crmler iin ayr ayr hkmler vermek caiz olmaz. Binaenaleyh

kendileri haklarnda dier mahkemede derdesti ryet olan bir dava iin madem ki
Divanli'ye ait olan davaya mahkemei lileri vaziyet edemiyor, dier bir mahkemenin
vaziyet etmi olduu bir crme vaziyet etmemek icap eder. nk bu halde, yani
itimai ceraim halinde tetkiki ve ayr ayr muhakemesi kanunen caiz olamaz.
Cemal Moll Bey - Reis Paa hazretleri, bendeniz de refik muhteremime itirak
ediyorum. Dier bahisler kendi ahsma ait baz mlahazattan ibarettir. Vazife
meselesini tekrar ediyorum.
Mustafa Nazmi Bey (Mddeiumum) - Dermeyan edilen vazife ve salahiyet meselesi
hakknda bendeniz de noktai nazarm arzedeceim. cras talep olunan
muhakemenin (iitilmiyor sadalar) Bu Divanharb'e mi, yoksa Kanuni Esasi'nin tayin
ettii Divanli'ye mi aittir. Bu cihetin tayini isnat olunan crmlerin umuru
memureden mnbais olup olmadnn tayinine mtevakkftr ve kararnamede ve
ithamnamede iddia olunan crmler memuriyet itibaryla tahadds etmemi, merkezi
umumide ve merkezi umuminin itimai umumisinde tahadds etmi ceraimden
dolaydr. u halde, sureti sevki dava vazifei memureden mnbais olmak zere
telakkiye msait deildir. brahim Bey hakkndaki ceraimi itimaiye meselesi henz
malm deildir. Baz evrakn, Meclisi Mebusan'dan mddeiumumilik makamna
gnderildiini haber verdiler. Eer bu crmn hini muhakemede vazifei memureye
taallku tahakkuk ederse, olvakit nazar dikkate alnabilir. Vazife ve salahiyet
meselesi katiyen mevzuubahis olamaz. Fakat hali hazr itibaryla bu mahkemei
liyenizin dairei salahiyetindedir. nk sevki dava undan ibarettir. Kararnamede
kraet olunan srf ahsi ceraimdir. Eer hini muhakemede yle olmad tahakkuk
ederse olvakit nazar dikkate alnabilir.
Reis - Lazm gelen tahkikatn ifasndan sonra kararmz tebli edeceiz. Perembe
gn saat birde inallah ikinci muhakemeye mbaeret ederiz.

BRNC MAHKEMENN SONU

Divanharp cezay mucip be fiile istinat ederek, devlet nazrlarndan sadrazam,

harbiye nazrn, bahriye nazrn ve maarif nazrn idama mahkm etmi ve ayn
kabineye dahil olup mahkeme huzuruna bizzat km olan telgraf nazrn beraet
ettirmitir.
Mahkmlarn susuz olduunu ve hkimlerin iledikleri cinayeti memleketin efkr
umumiyesi ve btn dnyann nazarlar karsnda ispat iin bu be fiili srasyla
tetkik etmek kifayet edecektir.
Madde 1 - Divanharp'te ryet olunan muhakemat neticesinde tahakkuk eden
Trabzon, Yozgat, Boazlyan taktil cinayetinin ttihat ve terakki erkanndan
bulunanlar tarafndan tertip ve icra ettirildii ve esnayi mdafaada dermeyan
olunduu gibi mezkur cinayetin vukuundan sonra haberdar olanlar bulunduu

farzolunsa bile ittiladan sonra dahi men'i tekerrr ve evvelkilerin mtecasirleri

hakknda birgna teebbsatta bulunulmam olmas.
Evvela: Eer cinayetlerin ttihat ve Terakki Cemiyeti reisleri tarafndan tertip ve icra
edildiinin anlalm olduu iddia ediliyorsa, kararda bunlarn kimin tarafndan ve
ne ekilde tertip ve icra edildii zikredilmemektedir. Mantkan hep faraziyelere istinat
edeceiz. ddia edilen bu muameleler ttihat ve Terakki Cemiyeti azalar tarafndan
ahsen yaplm veya devlet memurlarna nfuz ve tesir edilmek suretiyle
yaptrlmtr. Eer bunlar ahsen yaplmsa, bu takdirde ahsen ilenen bir
cinayetten dolay btn frkann ve hkmetin de mesul tutulmalarna tabiidir ki,
lzum yoktur. Bilakis devlet memurlarna nfuz ve tesir yapld iddia edilmek
isteniyorsa, bu takdirde ttihat ve Terakki komitesi azasnn hkmete kar
mevvik ve muharrik mevkiinde olmad da tabidir ve btn mesuliyet de bu nfuz
ve tesir altnda hareket etmi olan memurlarn zerine dmektedir.
SUSUZLAR MAHKM EDLYOR

nc bir imkn da, ttihat ve Terakki Komitesi azasnn hkmet memurlaryla

birlikte hareket etmi olmasdr. Bu takdirde ise gerek cemiyetten dolay birlikte
hesap sorulmas ve bunlarn mahkm edilmesi lazm gelir. Buna mukabil mahkm
edilen kabine azalar arasnda, Ermeni tehcirleri esnasnda Suriye'de bulunan ve
binaenaleyh bu ilerle hibir alakas olmayan Bahriye Nazr Cemal Paa da vardr.
Kendisine bilakis Ermeni cemaatler o mntkalara gnderilen Ermeni muhacirlere
gsterdii iyi muamelelerden dolay mteaddit defalar kranlarn bildirmilerdir.
Maarif Nazr Doktor Nzm Bey, mtarekeden ancak ay nce kabineye girmi ve
kabinenin tehcir mnasebetiyle ald tedbirlere hibir suretle itirak etmemitir. Bu
noktalar hi nazar itibara alnmad iin, harp divannn isimleri kendisine
bildirilmi olan ahsiyetleri hibir delil aramakszn, dorudan doruya lme
mahkm ettii anlalyor.
Saniyen: Mahkmiyet sebebi olarak - mdafaaya gre cinayetlerin ikandan sonra
bundan haberdar olan kimseler varsa bunlarn bu cinayetlerin tekerrrne mani
olmadklar ve failler aleyhine hibir teebbste bulunmadklar ileri srlmtr. O
srada stanbul'da bulunmayan Cemal Paa'nn bundan baka bu hadiselerle
dorudan doruya hibir mnasebetleri olmayan Maarif, Ticaret, Evkaf, Nafia ve
Harciye Nazrlar gibi ahsiyetlerin sonradan renmi olduklar fazedilebilir. Bu
ahsiyetlerin malmat edindikten sonra, mani olmak iin hibir teebbste
bulunmam olmalar mahkmiyet iin bir sebep olarak kabul edilmektedir. Bir kere
mahkmlardan Cemal Paa bizzat Suriye cephesinde kumandanlk ederken iddia
vehile Boazlyan ve Yozgat'ta ilenen cinayetlere nasl mani olabilirdi. Sonra o
zaman kabineye dahil olmayan Doktor Nzm Bey ne yapabilirdi? Mahkmlar
arasnda Cavit Bey de bulunuyor. Bu zavall da harp ilan yznden kabinede hkim
olan noktai nazar ihtilaf neticesinde istifa etmi ve Ermeni tehcir hareketi tamamyla
bittikten sonra srf benim srarm zerine ve vatana hizmet etmek maksadyla

yeniden kabineye girmiti. Gerek Doktor Nzm Bey ve gerek Cavit Bey hadiselerin
vukuu srasnda hususi birer fertten baka bir ey deildi. u halde, hususi fertlerden
birine verilen cezann bu maznunlara da verilmesi lazm gelirdi.

DAHLYE NAZIRININ VAZYET

imdi meseleye ithal edilmi olan dier nazrlara ve zellikle Dahiliye Nazrna
gelelim; Yukarda da iaret ettiim gibi Ermenilerin sevkyat esnasnda ilenen baz
cinayetlere onlarn ikandan sonra haberdar olmutum. Derhal tekerrrne mani
olmak ve sulular cezalandrmak iin icap eden tedbirleri aldm. Bu tedbirlerin
neticesi olarak faillerin bir ou lme mahkm edildi ve bir ksm da muhtelif
cezalar yedi. Dahiliye Nezareti derhal Anadolu'nun muhtelif yerlerinde tahkikat
yapmak ve tehcir srasnda ilenen cinayetlerin faillerini hemen mahalli mahkemelere
ve Divanharplere teslim etmek zere memleketin en yksek memurlarndan
mrekkep drt tahkikat komisyonu gndermitir. Bu ahslar acaba vazifelerini
yapmamlar mdr? Eer yapmadlarsa onlarn da mahkeme huzuruna arlmalar
icap ederdi. Temyiz mahkemesi ve cinayet mahkemesi reisleri kezalik ray devlet
azalar bugn mstantik karsnda ifade vermediklerine ve mesul tutulmadklarna
gre bunlarn vazifelerini yapm olduklarna kani olmak icap eder.
Bu halde, Dahiliye Nazr da hadiseleri rendii zaman failleri derhal takip ettirmi
ve tekerrrne mani olmak iin icap eden tedbirleri almt. Binaenaleyh birinci
madde iin ademi mesuliyet kabul lazmdr.

UMUM HARB'N LANINDAN

KMLER MESULDR?

Madde 2 (aynen). - Reisi umumi sadresbak Sait Halim Paa, seferberliin

bidayetinde sahilhanesine davet eyledii merkezi umumi azalarna harbe itirak etmek
pek muhataral olduu ve devlet iin en iyi vaziyetin bitaraflk olaca hakknda
izahat ita ve delail irae eylemi olduu halde kabul ettiremediinden harbe itirak
edilmi olduunun meclisi mebusanda ita eylemi olduu ifadat mazbutas
mnderecatndan anlalmas ve ttihat ve Terakki murahhas mesullerinden Rza
Bey'in esnayi muhakemesinde Trabzon'da tekil olunan etelerden ilan harb
beklemeksizin Rusya memaliki dahiline sevkettii ehas vastasyla tecavzatta
bulunduunu itiraf etmesi ve harbin meclisi vkelaca taht karara alnmakszn ilan
ettirilmesi zerine ol zaman Maliye Nezaretinde bulunan Cavit Bey'le Nafia Nazr
rksulu Mahmut Paa ve Posta ve Telgraf Nazr Osman ve Ticaret Nazr
Sleyman Elbistani efendilerin istifalar delaletleriyle harbin heyeti mesulei vkelnn

kararlar ile ilan edilmeyip, ttihat ve Terakkice mltezim ve tasammm olmas

hasebiyle ihtiyar olunmu id.
Bir kere seferberlik bildirilirken hibir zaman harbe itirak mevzuubahis olmam ve
bylece bir toplantya itirak iin hibir zaman davet vaki olmamtr. Eer Sait
Halim Paa bunu hakikaten sylemise son ayan teessf hadiseler yznden
fikirlerinin teevv etmi olduunu kabul etmek icap eder. Seferberlik balarken
Nazrlar arasnda bunun umumi mi, mahdut mu, yoksa mahalli mi olmas icap
edecei meselesi domutur. Harbiye Nazr umumi seferberlii teklif etmiti; Nafia
Nazr Mahmut Paa ve Maliye Nazr Cavit Bey bunun aleyhinde idiler. Fakat Enver
Paa teklifinde srar ettiinden, onlar da umumi seferberlii kabul ettiler. Trkiye
seferberlikten ancak ay sonra harbe girmeye mecbur kalmt. Trkiye'nin harbe
ne ekilde girdii de yukarda etrafiyle izah edilmitir.
- Fakat byle bir toplantnn yapldn kabul edelim, siyasi bir frkann veya
herhangi bir birliin azasnn hususi bir noktai nazara sahip olmak ve bu kanaati
aka sylemek hususundaki hakkna hangi kanuna msteniden mani olunabilirdi.
Kanaat ve dnlerini serbeste syledikleri iin lme mi mahkm edilmeleri
lazm gelir? Bundan daha manasz bir hkm tasavvur olunabilir mi?

HARC SYASETTEN MESUL OLANLAR

Harici siyasetten dorudan doruya sadrazam ve Hariciye Nazr mesuldrler. O

srada her iki vazifeyi de Sait Paa ayn zamanda zerine almt. Eer o, noktai
nazar da kendi kanaatyla telif edemiyor idiyse, ay sonra harp itinab kabil
olmayan bir hal ald zaman niin istifa edip ekilmedi? stifa etmediine gre onun
da harbe itirak lzumuna kani olduunu kabul etmek icap eder.
Saniyen: Rza Bey'in harpten nce Rusya'ya eteler gnderildiini itiraf ettiinden
bahsedilmektedir. Mtekait bir zabit sfatyla prensiplerine sadk olan Rza Bey birok emsalleri gibi - seferberlik balangcnda frka ile olan mnasebetlerini kesmi
ve bir harp ihtimalini dnerek kendini harbiye nezareti emrine hazr tutmutur.
Btn bu gibi zabitlere kolordularn resmi olmayan makamlarnda vazifeler
verilmitir. Harp balangcndan evvel her kolordu hazrlklarda bulunmak zere
dman tarafna casuslar, muharrirler ve dier ahslar gndermek hakkn haizdir.
Bu gibi ahslar yakalandklar takdirde, dman devlet tarafndan ceza grrler.
Fakat kendi ordusunun sonraki harektn teshil eden kimselerin kendi devleti
tarafndan lme mahkm edildiine hibir devletin tarihinde tesadf etmeye imkn
yoktur. te bu vak'a da bizim tarihimizde vuku bulmutur ve hem de tarihimizi
lekeleyebilecek bir ekilde.

DAM N LER SRLEN DELL

Salisen: Harp, Nazrlar Meclisi'nin karar olmakszn ilan edilmi olduundan,

nazrlardan Cavit Bey, Mahmut Paa, Oskan Efendi ve Elbestani Efendi istifalarn
vermilerdi. Bundan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin harbi istemi ve aram olduu
neticesini karmak istiyorlar. dam iin bu bir delil olarak ileri srlyor.
Yukarda hususi bir faslda zikrettiim gibi harp de facto ilan edilmi deildir. Fakat
''Gben'' Karadeniz'de Rus donanmasyla arptktan sonra harp bir emrivaki halini
almtr. Nazrlar Meclisi'nde bu emri vakii nlemek, imdi dahi harbe girmemek
karar alnmtr; fakat, Nazrlar Meclisi'nde tilaf devletlerinin artlarnn kabul
hakknda yaplan mzakerelerde noktai nazar ihtilaflar hasl olmutur. artlarn
kabul aleyhinde olanlar harbe itiraki kabul etmi oluyorlard.
Sadrazam uzun tereddtler ve srekli mzakerelerden sonra nazrlar meclisinde
alenen ve sarahaten harbe itirake karar verdiini bildirdii zaman aksi fikirde olanlar
Kanunu Esasi mucibince istifalarn verdiler. Sadrazam, kabinesini tamamladktan
sonra mesul nazrlar meclisinin karar zerine hkmetin program ilan edildi ve harp
ilan alakal makamlara bildirildi.
Btn hadise bu ekilde cereyan etmi olduundan harbin mesul Nazrlar Meclisi'nin
karar olmakszn ilan edildii yolundaki iddialar ak bir yalandan ibarettir ve hem
de szleri delil olarak kullanlan Cavit Bey ve arkadalar tarafndan meydana
karlan bir yalan.
Madde 3 (Aynen). - Sadr esbak Ahmet zzet Paa hazretlerinin ifadat
mazbutalarndan istinbat olunduu zere Harbiye Nezareti'nden istifa eylemelerinin
frkann mdahalesi zerine hasl olan ihtilaftan msbais bulunmas.
Mahkeme kararnn bu maddesi btn eserin ahikasn tekil etmektedir; burada
hukuki bir gr siyasi bir grle birlemektedir. Frkann mdahalesi yznden bir
nazr vazifesinden ekildii iin kabinede kalan meslektalar lme mahkm
edilmektedirler. nk bu da idam kararnda bir sebep olarak gsterilmektedir. Bu
zavalllar bunu yazarken ne memlekette brakaca ne de Avrupa'da husule getirecei
tesiri dnm deillerdir. Bu kimseler meruti idareye sahip memleketlerde
nazrlarn makamlarn ekseriya bir frkann mdahalesi yznden husule gelen
noktai nazar ihtilaf neticesinde terkettiklerini hibir zaman iitmemilerdir. O srada
Maarif Nazr Emrullah efendi, Maliye Nazr Nail Bey, hatta Hseyin Hilmi Paa,
cemiyetin mdahalesi neticesinde hasl olan noktai nazar ihtilaf yznden
makamlarndan ekilmilerdi. Yukardaki kaideye gre bu kabinenin btn
nazrlarnn idama mahkm edilmeleri icap ederdi. Bu madde hakknda fazla sz
syleyecek deilim. Ve noktai nazar ve kanaatlerini izhar etmek iini makamlarn
ayn ekilde terk etmi olan parlamentocu nazrlara brakyorum. Byle gln bir
netice hakknda ancak onlar hkm verebilir. Sadece bizim memleketimiz iin yeni
bir misal olarak ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin mdahalesiyle uyuamamas
yznden vazifesinden ekilmi olan Ali Kemal Bey'i zikretmekle iktifa edeceim.

KASTEN TAHRF EDLEN HADSELER

Madde 4. (Aynen) - ttihat ve Terakki stanbul merkezince, iae ilerine memur

edilen ve bilahare memuriyeti meclisi umumi ve kongrede kabul olunan stanbul
murahhas Kemal Bey'in tekil etmi olduu evvelden bir heyeti tccariye ve badeh
baz irketler ve cemiyetlerle muamelat ticariyeyi yeddi inhisarlarna alarak halkn
varn younu ellerinden alm olmalarndan serveti umumiyenin ehas mahdudeye
ve salifzzikir irketlere intikal ettirilmesi hem birok Osmanllarn noksan
tagaddiden ya mall kalmalarna veyahut vefatlarna ve binnetice kuvvay mdafai
devletin tenakusuna sebebiyet verilmi olduu ve ayn zamanda hkmete ait vezaife
ttihat ve Terakki stanbul merkezinin mdahale ettirilmi bulunduu 1332 (1917)
senesi kongresinde kraet olunup maattakdir kabul olunan layiha hakkndaki istihaza
cevaben ehremanetinden mevrut tezkerei cevabiye melfutatndan msteban olduu.
Bu ksmn siyasi hasmlara kar, delil ve vesika ibraz lzumu hissedilmeksizin, srf
propaganda maksadyla yazlm olan bir gazete makalesinden aynen alnm olduu
grlyor. Kongrenin mevzuubahis olan kararn okumak lzumu dahi hissedilmi
deildir. Ticari birliklerden, irketlerden bahsediliyor, fakat bu irketlerin kimin
tarafndan kurulduu, tahdit olunan ticaretin neden ibaret olduu ve bu tahditlerin
mul hakknda hibir sz sylenmiyor. imdi elime geen stanbul gazetelerinde
ayn irketlerin hl almakta olduunu ve ticaretlerine devam ettiklerini gsteren
ilanlarn bulunmas ayan dikkattir. Demek ki, bu ticaret birlikleri ve irketler hl
feshedilmemi ve mahkemece de hl mesul tutulmamtr
Bu ksmda hadiseler kasten tahrif edilmi ve sinsi bir ekilde deitirilmitir.
Mahkeme bir vakaya dayanmadan ve muayyen madde zikretmeden ttihat ve
Terakki frkas aleyhine propaganda yapmaktadr. Hakikatte ise bu irket ve birlikler
bu ksmda zikri geen ve iddianamede esas ittihaz edilen halleri nlemek hususunda
btn kuvvetleriyle alm ve bunda da ksmen muvaffak olmutur.
ehremaneti, dier Avrupa ehirlerinde olduu gibi, muntazam bir tekilata sahip
olmadndan ehremini ilk harp senelerinde stanbul salahiyeti murahhas Kemal
Bey'i ve arkadalarndan bazlarn hububat satn almak, ekmeklerin piirilmesine ve
tevziine nezaret etmek zere kullanmtr; nk. Kemal Bey, komitenin merkezi
idaresinin salahiyetli mmessili sfatyla muhtelif loncalarla sk bir temas halinde idi.
Kemal Bey, bu ileri kendi namna ve ahsen grmtr. Fakat Kemal Bey'in btn
muameleleri ehremanetinin kontrol altnda idi. Kemal Bey ve arkadalar bu ii milli
bir vazife saymlar ve mukabilinde hibir ey beklemeksizin gece gndz
almlardr. Bunlar gibi dnmeyen ve ahsiyetlerini tanmayan kimseler,
yukarda verdiim izahata inanabilecek haleti ruhiyeye malik deillerse bu, hakikatte
hibir deiiklik yapmaz.
Ekmek satndan tutarn bu anda hatrlayamadm pek byk kazan elde

edilmitir. Mesela 57 paraya satlmas lazm gelen bir ekmek 2 paralk sikkeler
mevcut olmadndan bu fiyata satlamad gibi, 55 paraya da satlamayaca iin
60 paraya satlmtr. Bu satlardan byk meblalar elde edilmitir. Alakal
ahsiyetler sahipsiz olan bu paray bir taraftan iktisadi hayat canlanacak dier
taraftan halkn hayati ihtiyalar ucuzlatlacak ekilde sarfetmeyi dnmlerdir.
Bunun iindir ki, hususi sermayelerle irketler kurulmu ve sahipsiz olan bu para da,
sonradan elde edilecek kazanlarla bir slam bankas iin sermaye temin etmi olmak
maksadyla bu irketlere yatrlmtr.
Kemal Bey ve arkadalar bu suretle hareket etmekle mahdut kimselerin itirak ettii
bu irketlerin servetini arttrmak deil, bilakis irketlerin servet biriktirmelerine mani
olmak istemiti; ite bunun iindir ki, birok ahslar kendilerine dman olmutur.
Bu dmanlar arasnda her trl insanlar bulunuyordu: Mslman, Hristiyan ve
Yahudi tccarlar ve mteebbisler. Yalan haberler yayarak efkr umumiyeyi tahrik
etmek hususunda bunlar Divan Harp'ten ziyade almlardr. Bu dedikodular o
srada kongre halinde toplanm olan ttihat ve Terakki Komitesi'ni frkann en
tannm bir azas aleyhine yaplan ithamlar tahkik etmeye ve Kemal Bey'den izahat
istemeye sevketmitir. Tahkikat bitirilip verilen izahat da renildikten sonra, Kemal
Bey'in srf ahsi gayreti ile vcuda getirmi olduu bu teebbsleri tasviben tanmak
icap etmitir. Suiistimal yerine yirminci asrda emsaline az tesadf edilir bir
fedakrlk ve paraya kymet vermemek grlmtr. Sonradan btn izahat
vesikalaryla birlikte bror halinde neredilmitir.
Bu vakann da yukarda ana hatlar gsterilen ekilde cereyan etmi olduunu
binlerce stanbullu teyit edecektir. Bugn Bahriye Nezareti'nde bulunan ayan azas
Salih Paa da bu dedikodular tesiri altnda kalarak benden izahat istemiti. Bu izahat
Kemal Bey'den aldktan sonra onun teebbslerini takdir etmi ve bu kadar ok
kimse tarafndan bilinen bir ite suiistimal mevzubahis olamayacan sylemitir.
Muhakeme esnasnda idare merkezi azalarnn srarlarna ramen, Kemal Bey'den bu
hususta izahat istenmemi olmas ayan teessftr. denilebilir ki, Divanharp de
neticede kongre gibi tasvip etmek mecburiyetinde kalmaktan korkmutur; nk
yukarda zikredildii gibi, hakikaten btn dmanla ve hasmla ramen
irketlerin hl devam edii yaptklar muamelelerin temiz ve lekesiz olduunu
gstermektedir.
Fakat btn bu meseleyi Divanharbin tahrifen tasvir etmi olduu ekilde kabul
edelim. Bu takdirde Kemal Bey'in ahsi hareketlerinden dolay kabine azalarn ve
bilhassa bizzat muameleler aleyhinde olmamakla beraber bunlarn ekli aleyhinde
bulunmu olan zavall Cavit Bey'in idama m mahkm edilmesi icap ederdi; adalet
byle mi tecelli eder?
Madde 5 (Aynen) - eyhlislam esbak Musa Kzm Efendi'nin Meclis yanda
mahakimi er'iyenin Adliye Nezaretine nakli mzakere olunduu srada irat olunan
suale cevaben: ''Benim reyimi sual etmeyiniz. Bunu frka byle istiyor, byle olacak''
demi olmas ve esnay muhakemede hususu mezkru tavzih ve tasdik eylemesi dahi
frkann devlet umuruna mdahalesini gsterdii. te blda ta'dat olunan mevadd

hamse ve tevatren ayi olan ve netayicile hususat saireden devletin umurunda bir
ksm mhimmini vkely devletin rey ve itihatlaryla temit eylemelerine meydan
verilmeyerek mal ve makasidi hususiyeye gre bilmdahale sevkedilmi olmalar
tahakkuk eylediine binaen hkmeti Osmaniyenin ekli kanunisini vcude getiren
kuvay selse fevkinde drdnc bir kuvvei tehdidiye'' bulunduu.
Bu ksm da, dierleri gibi o ekilde kaleme alnmtr ki, mahkmlarn efkr
umumiye nazarnda kendilerini kolayca mdafaa ve masumiyetlerini ispat
edebilmeleri imkn verilmemitir. Divanharp azalarnn asker oluu tekilat esasiye
ve frka meseleleri hakknda hibir fikirleri olmadn gstermeye kafidir; bu itibarla
bu bakmdan mazurdurlar. Fakat Divanharb'in verdii karar sadrazamn tavassutu
ile zat ahaneye arzedilmitir ki, bu da sadrazamn bu gln meselede itiraki
olduunu gsterir. er'iye mahkemesinin Adliye Nezareti'ne balanmas devletin icrai
kuvvetine taalluk eden bir mesele deildir. Bu devletin esas tekilatnn ehemmiyetli
bir meselesidir.
er'iye mahkemelerinin slah senelerden beri ttihat ve Terakki Komitesi programna
ithal edilen bir meseledir. Fakat er'iye mahkemelerinin Adliye Nezareti'ne
balanmas ancak kapitlasyonlar kaldrldktan sonra hkmet tarafndan nazar
itibara alnm ve Meclisi Mebusan'daki mzakereler esnasnda frkaya hkmeti
takviye etmek imkn vermi olmak iin bu tadilin programa ithali kongreye teklif
edilmitir. Kongrede, leh ve aleyhte birok noktai nazarlar ortaya atlmtr;
programa alnmasna byk bir ekseriyetle karar verilip hkmet de bunu Meclis'e
teklif etmeyi kabul edinceye kadar uzun mzakereler cereyan etmitir.
Hissettiime gre Musa Kzm Efendi, o zaman srf ahsi tereddtler yznden
tatbik glklerinden bahsetmitir. Fakat teklif byk bir ekseriyetle kabul edilince
onun tereddtleri de zail olmu ve beyannameyi kendisi de imzalamtr. Fakat bir
kere aksini kabul ederek kendisinin bu teklife muhalif olduunu dnelim. Her nazr
bir meselenin leh ve aleyhindeki kanaat ve grn izhar ve mdafaa edebilir ve
eer kendi kanaati lehine rey ekseriyeti temin edemezse, ya ekseriyetin noktai
nazarna iltihakla mevkiini muhafaza eder veyahut da kendi noktai nazarnda srarla
istifa eder. Ve kendi gr hususunda tam kanaat sahibi ise bu takdirde frkadan da
karak noktai nazarn mecliste ve matbuatta serbeste mdafaa eder. ekil kabul
edilmedike mesele hakknda mzakere cereyan edemiyecei gibi, bu hususta bir
karar dahi verilemez.
Bu tarz hareket Nazrlar Heyeti'nin, frkann ve kongrenin mzakerelerinde olduu
kadar meruti idareye sahip olan btn devletlerde de caridir. daha ileri gideceim:
Mesela bir kabine efi halli Meclisi Mebusan'a ait olan bir esasi mesele hakknda
kabine arkadalaryla, ekseriyetin reyini kazanmak suretiyle uyumu ve dayand
frkann da ekseriyetini temin etmitir. Bu takdirde kabine arkadalarndan biri veya
birka bunun aleyhine olduklar takdirde bunlar iin ya ekseriyete tabi olmak veya
kabineden ekilmekten baka are yoktur. Musa Kzm Efendi, birinci yolu tercih
etmi ve mevkiinde kalmtr. Zavall Musa Kzm Efendi! Kendisi bu yzden uzun
seneler iin menfaya, dier arkadalar da lme mahkm edilmitir.

...

Divanharb'in aylarca sren tahkikatndan sonra nihayet ortaya atabildii bu be cinai

madde nasl benim masumiyetim iin kati birer delil ise benim siyasi ve devlet
hayatma taallk eden muamele ve hareketlerim hakknda yaplacak btn tahkikat da
bir gn benim vatana hizmet etmi olduuma ahadet edecektir.
Siyasi hayatmda hibir zaman hislerime kaplmadm ve hibir zaman ahsm ve
arkadalarm dnmedim. Bir ok kimseler beni eski arkadalarma yumuak
davranm olmakla itham etmilerdir; bu tamamyla yanltr! Vatan endiesi ve
ammenin selameti icap ettirdii her halde yalnz fedakrlk tanmmdr.
Benim kanaatime gre memlekette vatan iin daha nafi (yararl) bir yer igal etmi
olan bir kimse daha yoktur. Beni yakndan tanyanlar bunu teyit edeceklerdir. Ve
beni tanmayanlar da bugn bu hadiseler karsnda teyitlerini esirgemeyeceklerdir.

SON
C'in Kltr Hizmeti

Atatrk
c Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri
Blent Tanr
c Kurtulu (Trkiye 1918-1923)
c Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar)
Prof. Dr. Sina Akin
c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi I
c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi II
Prof. Dr. Macit Gkberk
c Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk
Yunus Nadi
c Trkiye'yi Sokakta Bulmadk
Falih Rfk Atay

c Ba Veren nklap (Ali Suavi)

Bki z
c Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer
Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya
c Devrim Hareketleri inde Atatrklk
Sabahattin Selek
c Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e)
smail Arar
c Atatrk'n zmit Basn Toplants
Prof. Dr. Niyazi Berkes
c 200 Yldr Neden Bocalyoruz I
c 200 Yldr Neden Bocalyoruz II
Ceyhun Atuf Kansu
c Devrimcinin Takvimi
Paul Dumont-Franois Georgeon
c Bir mparatorluun lm (1908-1923)
Ali Fuat Cebesoy
c Snf Arkadam Atatrk I
c Snf Arkadam Atatrk II
Abdi peki
c nn Atatrk' Anlatyor
Paul Dumont
c Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev
Kl Ali
c stikll Mahkemesi Hatralar
Prof. Dr. Niyazi Berkes
c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I

c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler II

S. . Aralov
c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I
c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar II
Sabahattin Selek
c smet nn'nn Hatralar
Nurer Uurlu
c Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu
George Duhamel
c Yeni Trkiye Bir Bat Devleti
Blent Tanr
c Trkiye'de Yerel Kongre ktidarlar
Prof. Dr. Suna Kili
c Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli
Falih Rfk Atay
c Atatrk'n Bana Anlattklar
Reit lker
c Atatrk'n Bursa Nutku
Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya
c slamclk Cereyan - I
c slamclk Cereyan - II
c slamclk Cereyan - III
M. akir lktar
c Atatrk ve Harf Devrimi
Kl Ali
c Atatrk'n Hususiyetleri
Mustafa Kemal

c Anafartalar Hatralar
Ecvet Gresin
c 31 Mart syan
Doan Avcolu
c 31 Mart'ta Yabanc Parma
Metin Toker
c eyh Sait ve syan
Sleyman Edip Balkr
c Eski Bir retmenin Anlar
Yunus Nadi
c Birinci Byk Millet Meclisi
Kemal Slker
c Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu
Prof. Dr. Neda Armaner
c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk
Fazl Hsn Dalarca
c Destanlarda Atatrk, 19 Mays Destan
Yunus Nadi
c Mustafa Kemal Paa Samsun'da
smet Zeki Eyubolu
c rticann Ayak Sesleri
Nuri Conker
c Zbit ve Kumandan
Mustafa Kemal
c Zbit ve Kumandan ile Hasbihal
smet Zeki Eyubolu
c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik

Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur

c Ermeni Meselesi-I
c Ermeni Meselesi-II

TALT PAA'nn
HATIRALARI