Professional Documents
Culture Documents
com Sayfa 1
Ebussuud (896-982)
Hoca Çelebi diye de anılan büyük Türk bilgini ve devlet adamı Ebussud, 17 Safer 896 ( = 30 Aralık
1490) da İskilip'te doğdu.
Dedesinin babası olan Türkistanlı Mehmed Kuşçu, Uluğ Beğ'in doğancıbaşısı idi.
Ebussuud'un babası Yavsı Muhiddin Mehmed, Ali Kuşcu'nun kızı Sultan Hatun'la, yani amcasının
kızıyla evlenmiş ve bu evlenmeden Ebussuud doğmuştur. Buna göre Ebussuud'uu soykütüğü şöyledir:
Mehmed Kuşçu
Ebussuud
926 da bu görevinden azledildi. 10 ay sonra İstanbul'da Davud Paşa Medresesi'ne, 928 de Mahmud
Paşa Medresesine, 931 de Gebze'deki Mustafa Paşa Medresesi'ne müderris olarak tayin edildi. 932
de Bursa’da,934 de İstanbul'da Sahn-ı Semân'a müderris olup beş yıl bu görevde kaldı.
www.atsizcilar.com Sayfa 2
944 Rebiülevvelinde Rumeli Kazaskeri olup sekiz yıl bu hizmetle kaldı.
952 ortalarında şehislâm olarak 5 Cemaziyelevvel 982 veya bir kayda göre 6 Cemaziyelevvel 982 pazar
gecesi öldü (1). Eyüp'te çarşı içindeki hazîreye gömüldü.
Ebussuud uzun boylu, zayıf, çok çalışkan, nükteci, yumuşak, fakat son derece vakurdu.
Büyük bir tefsir ve fıkıh bilgini olduğu için çağdaşları tarafından «ikinci Ebu Hanife» diye
adlandırılmıştı.
Kanunî Sultan Süleyman'ın büyük güvenini kazanıp onun âdeta sırdaşı olmuştu. Din bilginlerinin ikiye
ayrılıp Ebussuud'un azınlıkta kaldığı bir meselede padişah, Ebussuud'un reyini kabul etmişti. 27
Cemaziyelevvel 957 de (= 13 Haziran 1550 cuma), Süleymaniye camisinin temel atma törenini
Ebussuud'a yaptırması da bu güvenin hissî bir gösterisi olsa gerektir.
II. Selim tarafından da büyük saygı gören Ebussuud hicrî hesapla 30 yıl süren ve Osmanlı tarihinde
benzeri bulunmayan şehislâmlığında kazandığı büyük üne rağmen bunu asla kötüye kullanmamıştır.
Fetvaları meşhurdur. Kıbrıs fethinin, Osmanlı devletinin emniyeti bakımından gerekli olduğa hakkında
Ebussuud'dan fetva alınmıştır.
Şeriatı Türk örfüyle bağdaştırmasını bilmiş ve devlet düzenini bozmak istidadı gösteren tasavvuf
cereyanlarına karşı şiddetle cephe almıştır. Şehzade Bayazıd'ın öldürülmesi için de fetva vermiştir.
Kemalpaşaoğlu'ndan daha sağlam bir muhakemeye ve bugünkü ölçülere göre daha ilmî bir görüşe
malik olduğu muhakkaktır. Dar kafalı din bilginleri olan Çivioğlu ve Birgili ile mücadelesi bu yüzdendir.
Onların yasak etmek istediği <para vakfı» nı ve <Kuran öğretenlere ücret verme» yi kabul ederek
iktisadî düzeni ve kamu menfaatini korumuştur. Örf ve âdetleri esirgeyerek içtimaî düzenin
bozulmamasını, huzursuzluklar olmamasını sağlamıştır.
Örfle şeriatın çatışmaması için Osmanlı devletinin temeli olan toprak kanunlarını fetvalar şeklinde
tedvin ederek ilmiye sınıfının ileriki muhalefetlerini önlemiştir.
Memlekette umumileşen kahveye ve Karagöze müsaade ederek, netice bakımından dinin aleyhine
olacak olan lüzumsuz taassuplardan kaçınmıştır.
www.atsizcilar.com Sayfa 3
Ebussuud üç dile de hâkimdi. Türkçeyi sade olarak da, münşiyâne olarak da yazmıştır. Türkçe ve
Arapçada şairdir. Türkçe - Arapça mülemma bir münâcâtı da vardır. Kanunî çağında revaçta olan
düşünce ve muhakemenin hâkim bulunduğu şiirler yazmıştır.
Ebussuud'un Mehmed, Mahmud, Ahmed, Mustafa adında dört oğlu ile Hadice, Kerime, Halime adında
üç kızı bilinmektedir.
Hattat ve Farsçada şair olan büyük oğlu Meylî Mehmed Çelebi (931-971), Halep kadısı iken ölmüştür.
Müderris olan üçüncü oğlu Şemseddin Ahmed Çelebi bilgin, fakat o nisbette de küstah ve mütecaviz
olduğundan bu davranışlarıyla babasını üzmüştür. Berş ve afyon kullandığı için 970
cemaziyelevvelinde daha 30 yaşına varmamışken öldü.
Rumeli kazaskerliğine kadar yükselen Mustafa Çelebi (966 — 1007) fıkıh bilginidir. Ebussuud'un
günümeze kadar gelen nesli, Mustafa Çelebi'den türemiştir. Meylî Mehmed Çelebi'nin Abdülkerim ve
Abdûlvâsi adında iki oğlu olmuşsa da nesil onlardan devam edememiştir.
İstanbul Edebiyat Fakültesinin Tarih Dalından mezun olup 1956 başından beri Süleymaniye
Kütüphanesinde Müdür Yardımcısı bulunan Nimet Bayraktar Hanım, mezuniyet tezi olarak hazırladığı
Ebussuud ve soykütüğü hakkındaki eserinden faydalanmama müsaade etti. Bu tez çok mufassal olup
Ebussuud ailesinin evlenme bağlarıyla bağlandığı aileler hakkında da bilgi vermekte, kız çocuklardan
üreyen torunlar da alınmaktadır.
Ben, yalnız erkek tarafından gelen şahısları aldım; bir de Ebussuud'un erkek tarafından gelen nesli
tükendikten sonra günümüze kadar gelenleri isim olarak işaretledim.
Bu eserin tamamlanmasına yardım ettiği için Nimet Bayraktar Hanım'a teşekkür ederim. Ebussuud
soyu hakkındaki tezinin basılması Türk tarihi bakımından kazanç olacaktır.
Atsız
12 Temmuz 1963 Cuma
Süleymaniye kütüphanesi
www.atsizcilar.com Sayfa 4
www.atsizcilar.com Sayfa 5
Ebussuud'un Eserleri
Kitap, risale ve makale şeklinde 22 eserini görebildiğim Ebussuud, Kemalpaşaoğlu gibi her alana el
atmamış, kendi eserlerine şerh yazmak gribi acayiplikler yapmamış, en büyük eseri olan Arapça tefsir
dışında bilhassa ikisi de Türkçe olan fetvaları ve kanun-arzları ile Türk medeniyet tarihinde büyük bir
yer tutmuştur.
Eserleri şunlardır:
www.atsizcilar.com Sayfa 6
11 — [Namazın şartları hakkında risale].................Türkçe
12 — [Keşşaf haşiyesi].......................................... Arapça
13 — [<’İnâye> ye haşiye].................................... Arapça
14 — [Türkçe mesh risalesi.....................................Türkçe
15 — [Arapça mesh risalesi]................................. Arapça
16 — Ğamezât el-Melih..........................................Arapça
17 — Şevâkıb el-Enzâr fi EvaJil el-Menâr................Arapça
18 — [Tagannî hakkında makale]..........................Arapça
19 — [<Makâm> ve <mukâm> arasındaki fark].......Arapça
20 — [Sapık mezhepler] ...................................... Türkçe
21 — Risale-i İmâniyye.............................................Türkçe
22 — [Kaza ve kader hakkında risale].......................Türkçe
Kanunî Sultan Süleyman adına yazılmış Arapça büyük tefsir. Padişah bu tefsire büyük bir ilgi gösterdiği
için daha bilmeden. Şad suresine kadar yazılan kısım, isteği üzerine kendisine gönderilmiş (972) ve
Ebussuud'un yövmiyesi 200 den 500 akçaya çıkarılmıştır. Eser 973 Recebinin ilk cuma günü (= 25 Ocak
1566) bitmiş ve Ebussuud'un yövmiyesine 100 akça daha eklenmiştir.
Basmalar:
Yazmalar:
www.atsizcilar.com Sayfa 7
5) Amcazade Hüseyin Paşa 15
760 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 8
16) Ayasofya 135
[1-12. sureler = Fâtiha-Yûsuf]
İkisi 470 yaprak.
bir
takım 17) Ayasofya 135 [Mükerrer]
[13-114. sureler = Ra’d-Nâs]
480 yaprak.
Zilkade 973 istinsahlı.
www.atsizcilar.com Sayfa 9
27) Ayasofya 145
[1-14. sureler = Fâtiha-İbrâhîm].
İkisi 555 yaprak.
bir
takım 28) Ayasofya 146
[15114. sureler = Hicr-Nâs].
488 yaprak.
991 istinsahlı.
33) Cârullah 80
[1-6. sureler = Fâtiha-En'âm].
433 yaprak.
1005 istinsahlı.
34) Cârullah 81
[5-12. sureler = Mâ'ide-Yûsuf].
386 yaprak.
35) Cârullah 82
[1-2 den bir parça = Fâtiha-Bakara'dan bir parça].
104 yaprak.
36) Cârullah 83
[36-114. sureler = Yâsin-Nâs].
145 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 10
38) Damad İbrahim Paşa 58
728 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 11
52) Damad İbrahim Paşa 71
[13-114. sureler = Ra'd-Na's].
530 yaprak.
55) Dârülmesnevi 38
İkisi 601 yaprak.
bir
takım 56) Dârülmesneivi 39
632 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 12
63) Fatih 178
708 yaprak.
997 istinsahlı.
www.atsizcilar.com Sayfa 13
78) Fatih 193
216 yaprak
www.atsizcilar.com Sayfa 14
93) Fatih 206
177 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 15
107) Fatih 277
[18-19. sureler = Kehf-Meryem].
73 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 16
119) Hacı Mahmud Efendi 205
[48-114. sureler = Feth-Nâs].
165 yaprak.
122) Hamidiye 47
602 yaprak.
İkisi 997 istinsahlı.
bir
takım 123) Hamidiye 48
537 yaprak.
998 istinsahlı.
124) Hamidiye 49
766 yaprak.
1002 istinsahlı
125) Hamidiye 50
742 yaprak.
1006 istinsahlı.
126) Hamidiye 51
755 yaprak.
129) Hüdâî 68
476 yaprak
www.atsizcilar.com Sayfa 17
132) Hüsrev Paşa 751 (13 b - 15a)
[2. sure = Bakara'dakİ Kürsi âyeti].
www.atsizcilar.com Sayfa 18
144) Köprülü Mehmed Paşa 69
598 yaprak.
[Sayfa kenarındaki yazılar da metne aittir].
www.atsizcilar.com Sayfa 19
158) Mihrişah Sultan 15
629 yaprak.
1180 istinsahlı.
www.atsizcilar.com Sayfa 20
169) Nuruosmaniye 203
784 yaprak.
1089 istinsahlı.
www.atsizcilar.com Sayfa 21
182) Nuruosmaniye 216
[1 -15. sureler - Fatiha-Hicr]
İkisi 548 yaprak
bir
takım 183) Nuruosmaniye 217
[16-114.sureler = Nahl-Nâs]
450 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 22
193) Pertevniyal 903 (Eski nu. 757) (26b)
[“Kul lâ ekûlu lekûm” ayetinin tefsiri]
201) Reisülküttab 26
[1 – 13. sureler = Fatiha – Ra’d]
İkisi 378 yaprak
bir
takım 202) Reisülküttab 27
[14 – 114. sureler = İbrahim - Nâs]
319 yaprak
997 istinsahlı
203) Reisülküttab 28
821 yaprak
204) Reisülküttab 29
540 yaprak
19 Recep 995 istinsahlı
www.atsizcilar.com Sayfa 23
205) Reşid Efendi 36
[1 – 19. sureler = Fatiha - Meryem]
İkisi 708 yaprak
bir
takım 206) Reşid Efendi 37
[20 – 114. sureler = Taha - Nâs]
376 yaprak
210) Serez 84
[1 – 6. sureler = Fatiha – En’am]
447 yaprak
213) Serez 89
[1 – 2 ortası = Fatiha – Bakara ortası]
79 yaprak
214) Serez 90
819 yaprak
215) Serez 91
[5 – 12. sureler = Ma’ide - Yûsuf]
293 yaprak
216) Serez 92
[1 – 3 ortası = Fatiha - İmran]
96 yaprak
www.atsizcilar.com Sayfa 24
217) Servili Medresesi 9
[1-2. sure ortası = Fatiha—Bakara ortası]
283 yaprak.
1126 istinsahlı.
221) Süleymaniye 68
845 yaprak
222) Süleymaniye 69
[1-12. sureler = Fatiha – Yûsuf].
İkisi 385 yaprak.
bir
takım 223 Süleymaniye 70
[13-114. sureler = Ra’d - Nâs].
372 yaprak.
224) Süleymaniye 71
[1-15. sureler = Fâtiha-Hicr].
İkisi 355 yaprak.
bir
takım 225) Süleymaniye 72
[16-114. sureler = Nahl-Nâs].
343 yaprak.
226) Süleymaniye 73
[1-15. sureler = Fatiha – Hicr].
İkisi 358 yaprak.
bir
takım 227) Süleymaniye 74
[16-114. sureler = Nahl-Nâs].
346 yaprak.
228) Süleymaniye 75
[1-13. sureler = Fatiha – Ra’d].
507 yaprak.
İkisi 986 istinsahlı
bir
takım 229) Süleymaniye 76
[14-114. sureler = İbrâhim-Nâs].
472 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 25
230) Süleymaniye 77
[1-15. sureler = Fatiha – Hicr].
İkisi 361 yaprak.
bir
takım 231) Süleymaniye 78
[16-114. sureler = Nahl-Nâs].
232) Süleymaniye 79
[1-6. sureler = Fatiha – En’am].
346 yaprak.
10016 istinsahlı
www.atsizcilar.com Sayfa 26
241) Tunovalı 29
[1—14. sureler = Fâtiha-İbrahîm].
524 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 27
254) Yeni Cami 28
622 yaprak.
259) Yozgat 23
[1 – 7. Sure ortası = Fatiha – A’raf ortası]
380 yaprak
260) Yozgat 24
[1 – 18. Sure ortası = Fatiha – Kehf ortası]
590 yaprak
261) Yozgat 25
[1 – 17. Sure ortası = Fatiha – Esra ortası]
564 yaprak
262) Yozgat 26
[6 – 15. Sureler = Fatiha – Hicr]
323 yaprak
1027 istinsahlı
263) Yozgat 27
[30 – 114. Sureler = Rûm – Nâs]
339 yaprak
264) Yozgat 28
[39 – 114. Sureler = Zümr – Nâs]
157 yaprak
www.atsizcilar.com Sayfa 28
265) Yusuf Ağa 6
[1 – 13. sureler = Fatiha – Ra’d]
588 yaprak.
İkisi [Sondan biraz eksik]
bir
takım 258) Yusuf Ağa 7
[14 – 114. sureler = İbrahim- Nâs]
563 yaprak.
[3 – 12. yapraklar eksik]
[Fetvalar]:
Her konu üzerinde Türkçe vesikalardır. Hukuk ve kültür tarihi bakımından değerlidir.
Aralarında bir iki de Arapça fetva vardır.
5) Ayasofya 1453
230 yaprak.
7) Bağdatlı Vehbi 579 (1a – 7b, 34a, 39a, 41b, 42b, 54b – 55a, 56b, 57b, 61b – 63b)
1173 istinsahlı.
8) Bayazıd 7912 (3b – 8a, 29a – 30a, 34b, 36a, 36b, 48b – 52a)
9) Cârullah 938
511 yaprak. 1062 istinsahlı.
10) Cârullah 971 (15b – 33a, 49b – 98b, 115b – 116a, 120b – 121a, 171b – 178b)
www.atsizcilar.com Sayfa 29
12) Düğümlü Baba 449 (105a)
[Sadaka, sıla hakkında]
13) Esad Efendi 587 (23a, 25a, 95a – 95b, 166b – 171a)
23) Esad Efendi 3459 (12b – 23a, 185b – 187b) [Arada başkalarının da fetvaları var].
29) Esad Efendi 3682 (316b – 337b, 354b – 400b, 444b – 449b [=zikir ve sema aleyhinde], 462a – 474a)
www.atsizcilar.com Sayfa 30
31) Fatih 2349
133 yaprak.
1014 istinsahlı.
36) Hacı Beşir Ağa 676 (7b – 8a, 12a, 102b – 103a, 107a – 113a, 116a, 127b – 129b, 133a, 134a)
41) Hacı Mahmud Efendi 1238 (1b – 36b, 107b – 108b, 148a – 150a)
Rebiülevvel 1102 istinsahlı.
[Arada başkalarının da fetvaları var].
www.atsizcilar.com Sayfa 31
46) Hasan Hüsnü Paşa 423
324 yaprak.
59) Lala İsmail 706 (239a – 253b) [Arada başkalarının da fetvaları var].
[269a – 269b de İstanbul’da idam olunan <Karaman Şeyh>in idam sebebi hakkında suali cevaplı
fetva].
63) Laleli 3720 (142a – 143b, 144b – 149b, 171b – 174a) [En sondaki Kızılbaşlar hakkında]
www.atsizcilar.com Sayfa 32
64) Laleli 3738 (134a – 135b) [Kaza ve kader hakkında].
66) Mihrişah Sultan 440 (47b – 67a) [Arada başkalarının fetvaları da var].
71) Reşid Efendi 1036 (32a, 33a, 46a-51a, 52a - 56b, 59b-61a, 67b, 76a, 110a-112b, 117b-118a, 125a-134a)
79) Şehid Ali Paşa 936 (22b – 46a) [Menkulün vakfı hakkında Arapça fetva]
www.atsizcilar.com Sayfa 33
82) Şehid Ali Paşa 1071
259 yaprak.
83) Şehid Ali Paşa 2720 (169b – 170b) [Kaza ve kader hakkında]
86) Şehid Ali Paşa 2857 (4b – 16a) [Vardar Yenicesi Şeyh ül-Kurrâsı Molla Hasan’ın Kur’an okuma
hakkındaki istifasına cevap]
87) Şehid Ali Paşa 2859 (81b, 83b – 84a, 99b, 106b, 108a)
91) Üniversite (Türkçe) 2106 (17b – 122b) [Arada başka yazılarda var].
93) Yazma Bağışlar 1009 (169b – 205b) [Arada başkalarının fetvaları da var].
94) Yeni Cami 376 (156b – 165b) [Değirmen vakfı hakkında Arapça fetva].
www.atsizcilar.com Sayfa 34
Fetva Örnekleri
1
Metín
El-cevâb : Bir almadan oldukları kizb-i şarîhdür. Zülfikâr etraf beglerinden hediyye gelmişdür. İmâm
Ali'ye verdi. İki çatal degüldür. Nihayet olıkrak bir kılıcdur- Vurduğım iki biçdügi vakidür. Uzaduğı ğayr-
i vâki'dür. Düldül, Habeş beginden Hazrete armağan gelmişdür. Sultân-i kevneyn hayâtda iken
bazarlığı anuñla görürlerdi. Bir boz katır idi. Üç günlük yolı bir sâ'atda aldugı gayr-i vâki'dür. Ketebehü
Ebü'ssu'üd rahimehü Tacâlâ".
2
Metin
www.atsizcilar.com Sayfa 35
(Hacı Beşir Aga 676, 133a)
Transkripsiyon
Şehzade Sultân Bâyezid merhum. Sultân Süleyman Han Hazretlerine 'işyân suretin gösterdükde
merhum Ebû'ssu’ûd Efendi'nün verdügi fetva :
Bir sultân-i câdilün ebnâsından biri tarafından huruc edüp baczı kılâ'a müstevli olup ve ba'zı bilâdun
ehline mal şalup cebr ile alup casker cemc edüp gayrı tarik ile defc mümkin olmayup kıtale mübaşeret
eyleseler anlarun kıtalleri ve şınup cemciyyetleri tağılıncaya değin katilleri şercan helâl olur mı, beyân
olına.
El-cevâb: Helâldür- Naşş-i KurJân-i 'azîm ile şâbit olmış hükm-i şer(îdür ve icmâc-i sahâbe-i kiram dahi
anun üzerinedür. Kıtale kadir olanlar kıtal ile, kadir olmayanlar kelâm-i hakk ile ve ducâ-yi hayr ile def'-
i fitne vü fesada sa'y etmek vâcibdür. Vcallâhu aclem. Ketebehü Ebû’ssu’ûd ül-hakir.
3
Metin
Transkripsiyon
Efendi ta’biri Türki söz midür ve ma’nâsı ne demekdür? Zeyd : <Efendi demek kâfirâne bir sözdür.
Vakt olur ki efendi Allâh'dur derler. Böyle deyen kâfir olur» dese Zeyd'e ne lâzım olur?
www.atsizcilar.com Sayfa 36
El cevab: Efendi lafzı Türki luğat ile kefere luğatı mabeyninde müşterekdür. Şabun gibi. Ma'nâsı kulun
ve cârîyenün mâliki demekdür. Ğayrı nesnenin mâlikine efendi denilmez. Hak Tacâlâ Hazretine efendi
demek hatâdur. Esmâ'uİlâhı tahfifdür. İzn-i şer'i olmayıcak itlâk olınmaz.
4
Metin
Transkripsiyon
Mes'ele : Bir vilâyetde vâfir yağmur yağup zelzele-i 'azime vâkifa olup Zeyd'ün bağı yerinden ayrılup
'Amr'un bağında karâr eylese Zeyd bağını kemâkân tasarrufa kadir olur mı? Beyân buyurılup ..... ola.
El-cevâb : Eğer Zeyd'ün bağınun kıymeti 'Amr'un bağı kıymetinden ekser ise Zeyd( 'Amr'a bağınun
kıymetini verüp tasarruf eder. Eger cAmr'un bağı Zeyd'ün bağından bahâlı ise 'Amr, Zeyd'e bağınun
kıymetini verüp bağı cAmr tasarruf eder. Ebü’ssu’ûd;
5
Metin
Transkripsiyon
Hind ve Hind'ün bâliga ve nâbâliga kızları olup bile hammâma girüp yunduklarında hammâmcı olan
mezbüre kızlardan yunduklarından ötüri ücret-i hammâm Caleb edüp alıbilür mi ?
www.atsizcilar.com Sayfa 37
El-cevâb: Ol diyarda olan hammamlardan hammam hakkı almak cadet olmayup ve girdükleri vakit
kavl eylemeseler isti'mâl etdükleri şu teberrü' olur. Akça alınmaz.
Şûret-i mezkürede mezbüre kızlar hammama girüp akçasın vermemiş olsalar hammamcı sonradan
taleb eder olsa şer an alıbilür mi? El-cevâb : Mu'tâd degül ise ve kavi olınmadı ise alınmaz.
6
Metin
Transkripsiyon
Şöfiyyeden bir ta'ife şeyhlerini ta'zimen öninde secde eylemeğe şebih başlarını yere koşalar, gâh
abdest ile, gâh abdestsüz şer'an ol tâ'ifeye ne lâzım olur?
El-cevâb: Secde-i tahiyyet ve selam içün eder ise kebâ irdendür. 'ibâdet içün eder ise küfr-i mahzdur
bil-ittifâk. Ta'zim içün ba'zı eimme katında küfrdür. Hiç niyyet eylemese ba'zı eimme küfrdür
demİşlerdür. Ba'zı kebire demişler.
7
Metin
Transkripsiyon
Mes'ele : Bilâ'özr on seneden ziyâde terk olınan tarla da'vâsınun istimâ'ı câ'iz olur mı?
El-cevâb: Olmaz.
www.atsizcilar.com Sayfa 38
8
Metin
Transkripsiyon
Zeyd, :Amr'da olan hakkını müddet-i sefer ba'id yerde olup yedi sekiz sene mahbûs olduğından gayrì,
yollarda harami ve küffar ve nehr-i kebir olup geçid vermemegin yigirmi sene te’hir eylese ba'dehü
varup taleb edüp emirsüz almaga kadir olur mı?
EI-cevâb: Olur.
9
Metin
Transkripsiyon
Serhadda tımarları olan sipâhilerün sınur huşüşında olan da'vâlarında zimmilerün şehâdetin kabul
edesin deyü beglerbegi, kaziye mektüb göndermekle kazı, sipahiler yüzine zimmîlerün şehâdetin
istimâc edüp hükm etse hükmi nafiz olur mı?
El-cevab : Emr-i sultani olmayınca olmaz. Yerleri tasarruf eden zimmîlerün husûmetlerin
sipahilerinden kat’-i nazar kadîmden nice olıgeldügine zimmi şâhidler dinlenüp mucibi üzere hükm
edüp sipahilerine behrelerin ana göre aldurasın deyü hükm-i şerif olıcak nâfizdür.
www.atsizcilar.com Sayfa 39
10
Metin
Transkripsiyon
İnhilâl-i yeminde Şafi'iye muraca'at edüp fesh-i yemine hükm eylese nâliz olur mı?
El-cevâb : Bu diyarda Şâfi'i olmaz. Memnundur. Hâkim-i Şâfi’înün hükmi ref’-i hilaf edemez.
11
Metin
Transkripsiyon
Bir sancak beginün tımarı sihil yerde olup haşılını zabt eyledükden sonra sancak begi tebdil olup bir
yaylak yerde sancak verilüp anın da haşılı mezkur begün tahviline düşse ol tımarın haşılın almak şer'i
midür ?
El-cevâb : Tahviline düşeni alur.
12
Metin
www.atsizcilar.com Sayfa 40
Transkripsiyon
Zeyd câriyesiyle cem’ olup ‘avratı havfından şabâh abdest alup namaza öykünse rüku'ın ve sücüdın
şahih eylemese zeyd'e ne lâzım olur.
13
Metin
Transkripsiyon
14
Metin
Transkripsiyon
Bir kimesne kendi çapası ile ve baltası ile orman açup zirâ'at içün tarla ve çayır else yâhud kır yer olup
çifti ile ihya eylese ol kimsene fevt oldukda bir oglın ve bir kızın kosa çapası ile ve çifti ile ihya etdügi
yerlerden kıza hişşe değer mî ve degdügi takdirce tapu verür mi?
www.atsizcilar.com Sayfa 41
El-cevâb : Emr-i pâdişâhide yer oğlana intikâl eder, kıza hişşi verülmez. Meğer defterlerde mülk kayd
olıınmış ola. Eğer vefat eden kimesnenün oglı olmayup hemân kız kalsa kıza verülmeyüp şahib-i tımar
kime diler ise tapuya verürlerdi sene semane ve hamsin ve tis’ami’ede. Anın gibi baltası ile ve çapası
ile orman ve tağ açup mezre'a ve çayır eylese ve'lhaşıl akça ve emek harc eylemiş olsa anun gibi
yerler âhara tapuya verüldügi takdirce kızlar babalarınun harc eyledügi maldan mahrûm kalmak lâzım
gelmegin kızlara verülmek emr olunmışdur. Lakin kız, karındaş yerine kıyas olunup bigaraz kimesneler
ne mikdâr tapu takdir ederler ise kızlar verüp almak buyurulmışdur.
15
Metin
Transkripsiyon
Vefatında mirasa karışmamak üzere hayâtında kızına emlak bagışlasa, kızı dahi kabul etmiş iken
vefatında yine hissesini alur.
16
Metin
Transkripsiyon
Bir gece bir meclisde hayâl-i zıll oyunı getürilüp imâm ve hatib kimesneler seyr eyleseler 'azle
müstehakk olurlar mı?
El-cevâb : Eger 'ibret içün nazar edüp ehl-i 'ibret fikri ile tefekkür etdilerse olmazlar.
17
Metin
www.atsizcilar.com Sayfa 42
Transkripsiyon
Zeyd-i sipahi reayasından alduğını İnkâr eylese mezbûr verdüklerine yeminleri ile halâs olurlar mı?
El-cevâb: Olmazlar. Amma her birinün verdügine aharları şehâdet etmek meşrüfdur.
18
Metin
Transkripsiyon
19
Metin
Transkripsiyon
Bir karye ehli bir yer içün kadimi mer’âmuzdur deyü beyyine ikâmet etdüklerinde üç dört nefer
kimesne zikr olan yer mâ-tekaddemden zirâ'at edegeldük, kadimi mezre'adur deyü beyyine ikâmet
eyleseler kangısınun beyyinesi evlâdur?
www.atsizcilar.com Sayfa 43
[Kanunlar, arzlar] :
Türk medeniyeti tarihi bakımından Ebussuud'un en mühim eserleri bunlardır. Kanun, kanunname,
mâruzât adlarıyla anılan bu yazılar devlet kanunları olup Sultan Süleyman'ın <Kanunî> lâkabını
almasında herhalde âmil olmuşlardır, önce padişaha arzedilip onun tasdikinden çıktıktan sonra
kanunlaştığı için mâruzât adını almışlardır. Bunların bir kısmı fetva şeklinde <el-cevâb>ın karşılığı ile
bitmektedir. Bir kısmı da eski veya yeni kanunların hükümleri hatırlatılarak hazırlanmıştır. Valiler ve
kadılar tarafından uygulanan bu kanunların fetva şeklinde düzenlenmesinde devlet nizamının
değişmelerden korunması düşüncesi hâkim olmuş olmalıdır. Dİnî olmayan devlet kanunlarına şer'î bir
biçim vererek ilerde müteassıplarca yapılacak itirazları önlemiştir. Böylece uzak görüşlü bir devlet
adamı olduğunu göstermiştir.
Basmalar :
Yazmalar:
www.atsizcilar.com Sayfa 44
11) Fatih 2341 (253b — 285 b)
17 Rebiülevvel 1194 istinsahlı.
21) Harput 58
44 yaprak.
[Öşrî ve harâcî topraklar hakkında kanun ve fetvalarla bu konudaki arzlar].
[Arada daha sonraki zamanlara ait kanunlar da var].
www.atsizcilar.com Sayfa 45
27) Kasidecizade Süleyman Sırrı 240 (40b — 46b, 231a —233a)
12 Rebiülevvel 1299 istinsahtı.
www.atsizcilar.com Sayfa 46
Kanun ve Arz örnekleri
1
Metin
Transkripsiyon
Tokuz yüz kırk dört târihinde mü'ekked emr-i ‘âli sâdır olmışdur:
Bir mescid etrafında Müslüman evleri kalmayup kefere evleri ihata eylemiş olsa imâm ve müezzin
vazifeden mahrum olmamalarıyiçün evkât-i hamsede imâm ve mü’ezzin edâ-i hidmet eyleseler
aldukları vazife helâl olur mı?
El-cevâb: Olur. Ol evleri bahâlarıyile Müslümanlar almaga te'hir eylemeyüp kefereden bahâlarıyle
cebren almak lâzımdur. Muktezâ-yi şer’-i şerif budur. Aşla te'hir etmeyüp kefere elinde bu misillü
mescid etrâfında olan evleri almak babında emr-i 'âli sâdır olmışdur.
2
Metin
Transkripsiyon
Kânun: Hazret i Fâtih-i Kostantiniyye Sultan Muhammed Han Hazretleri, Buğdan seferinden rücü’
eyledüklerinde sekiz yüz seksen bir târihinde erbab-i tımar ve zi'amete defter şüreti kayd olunup
mezâri’ ve
www.atsizcilar.com Sayfa 47
kura ta’yin olunmak ferman olunmag ile kânun oldı. Sene 881. Bundan evvel hemân fülân zi'âmet yâ
fülân tımarı fülâna verdüm deyü yazarlar imiş.
3
Metin
Transkripsiyon
Kânun: Yıldırım Bâyezid Han zamân-i şeriflerinde vilâyet kâzîlerine hüccet akçası ve resm-i kısmet ve
sicili akçası alınmak ta’yîn buyurılup kânun olmışdur. Yedi yüz toksan altı târihinde bu minval üzere
kânun olmışdur.
4
Metin
Transkripsiyon
Mes'ele: Re’âyânun taŞarruflarında olan tarlalarun ba’zı çayır olmag ile kabil olmayup zirâ’at
etmemeg ile çayıra koyup bir yıl haşıl olan otlugın biçüp intifâ’ eyleseler mîrî tarafından ihtiyâç olıcak
ol tarlaları re'ayâdan miri içün alınmak şer’an ca’iz olur mı? Beyân buyurıla.
www.atsizcilar.com Sayfa 48
El-cevâb: Re’âyânun ellerindeki yerleri mülkleri degüldür. Arâzîyi memleketdür. Hin-i fetihde
kimesneye temlik olunmayup zirâ'at ve hiraşet edüp ‘öşr adına harâc-i mukâsemesin ve resm-i çift
adına harac-i muvazzafın vermek emr olunmışdur. Re’âyânun hakkı hemân zirâ’at ve hiraşetle zahmet
çeküp tahsil etdüginüñ hukuk-i mezküresin verdükden sonra baki kalanlardan almakdur. Hattâ üç yıl
ta’til eylese elinden alınup ahara vérülmek meşrû’dur. Tarlayı çayıra komak ta'tildür. Mukabelesinde
ki mukâta’dur, zira’atdan haşıl olacak 'öşre mukabil olmaz ve haşılun ‘öşri alınmak ile bakisi ra’iyyetüñ
olmak ‘amel ile hâşıl olan gallâtıdur. Re’âyânun ‘amelinsüz hâsıl olanuñ ‘öşri alınmak ile bakîsi
ra'iyyetüñ olmaz. Belki mesnetleri ile hâşıl veren yérlerüñ hâsılatına beytü'l-mâlden hacet olıcak
âhara vérülmek meşru’ degüldür. Ancak ellerinde olan tarlaları mukabelesinde her çiftliğe ta’yîn
olunan harâc-i muvazzafınun bir mikdârı ref’ olunmak lazımdur.
5
Metin
www.atsizcilar.com Sayfa 49
(Lala ismail 706, 265a — 265b)
Transkripsiyon
Tokuz Yüz Elli Yedi Rebi’üI-âhırı Evâ'ilinde Merhum Sultan Süleyman Han Hazretlerine Şeyhü'l-islam
Ebû’ssu’ûd Efendi Hazretleri ‘Arz Etdükde Buyurılan Şöret
On beş yıl bi-ğayr-i ‘özr-i şer'i temhir olunan da'vâ emr-i şerif olmayınca İstim’ olunmaya deyü
buyuruldı. Zira ‘özr-i şer’süz bir müddet terk-i da’va edince istimâ’ olunmak ve olunmamak hakkında
kibâr-i e'immeden bir müddet-i mu’ayyene nakl olunmaz. İcâre ve yâ ‘ariyye ve yâ cebr ile konulan
menâzilde maktul bulunup katili bilinmese İmâm Ebü Yûsuf kavli ki menzil müstakillen konuk elinde
olup şâhibi bile olmayıcak sahibine diyet ve kasâmet lâzime olmamakdur. Anunla ramel-i mutasarrıf
olanlarun hıfz u hırâsetde ziyâde ihtimamlarına bâ’iş olup def -i fesada enseb görülmeğin bununla
‘amel oluna deyü buyuruldı.
Nüvvâbun redd-i ebediye müstehakk cürmi sabit olup hiç bir yerde niyabet etmeye deyü ahkâm-i
şerife yazılıgelmiş degüldür. Eger min
www.atsizcilar.com Sayfa 50
ba'dú niyabet etdürmeyesin deyü kati-yi mahsusa emr olunmuş ise ahar yerde niyabet etmege
münafi degûldür. Şöyle ki redd-i ebediye istihkakı olmayup mûcerred :azl ferman olunmuş ise
nüvvâbun azli ve maşbi kuzüta müfevvezdür. Kazi şalahın anlayup yine naib naşb etöege mani'
degüldür deyi buyuruldı.
Bir zimmi mürd olup malı beytü'l-mâl emim elinde zabt olunupvarisi gelüp verasetine zimmı şâhidler
getürse kıyâsen makbul değildir. İstihsanen makbüldür. 'Amme beytül-malinde kûzzat-i vilâyet
istihsân ile ‘amel eyleyeler. Müslümân şâhid görülsün demek Dobra Venediklü davasında tezvir fehm
olunmagın denilmiştir.
Kaçkun kulun müddeti yetdükden sonra hâkim izniyle bey’ olunsa beyi şer’an sahih ve nafiz olur.
Sahibi zahir olıcak yâveciden akçasın alur. Kulı almaga kadir olmaz. Amma kul sipahinûn olıcak bey’ine
kûzzat izinden nehy olunup gaflet ile izinverilüp bey olunursa nafiz olmayup sahibi kimde bulursa
şer’an alup ol dahi satandan şer’ ile akçasını alup ve re’aya kaçkunları bahasına bey olundukda bey’i
mukarrer olup gabn-i fahişle bey’ olundukça muhayyer olmak buyuruldı.
Bir evde maktûl yâ maşlub bulunan kimsenün diyet-i İmam-i A’zam rahimetu’llahi ta’âlâ katında
mevzi’ mülk ise malikine, vakf ise canib-i vakfa; İmam Ebu Yusuf ‘aleyhi rahme katında mutasarrıfa
düşer. Sûbaşı sahibini sahibini çıkarıp bir kimesneyi habs edüp maktül bulunsa ol evi tasarruf eden
sûbaşıya düşer ve bir kimesne bir şahsın evine müstakilen konuk olup konduğu evde maktül bulunsa
evin sahibi ile ma’an sakin olmayıcak sahibine diyet ve kasime lazime olmaz. Bu makûlelerde mülk
sahibinün ve vakf canibinün ‘alakası olmayup âhar yerde iken diyet anlara tahmil olunup İmam-i
Azam kavliyle ‘amel olunmak mutaşarrıfinûn hıfzlarınde taksir ve müsahelelerine mü’eddi olmag ile
İmam Ebu Yusuf kavliyle ‘amel olunup diyet mutaşarrıfine tahmil olunmah hıfz u hırasete ve ihtimam-
i def-i fesada enseb görilüp paye-yi serir-i a’laya ‘arz olundukda bu huşuşda İmam Ebu Yusuf
‘aleyhi’rahme kavliyle ‘amel olunmak ferman olundı.
Üç günlük mesafeden akall olıcak nakl-i şehâdet istima’ olunmaya deyü buyuruldı.
Sene ihda ve hamsin ve tis’am’e tarihinde kûzzat mutlaka izn-i velisüz nikâh etmeyüp ihtiyatla ‘amel
ile me’murlardur. Bilad-i şelaşede mahkemelerde sûret-i emr-i şerif meslûndur.
www.atsizcilar.com Sayfa 51
[Mektuplar]:
Ebussuud’un türlü kimselere yazmış olduğu mektuplar. Yalnız Mekke şerifine yazılan mektup (Esad
Efendi 3436 24a – 24b) Arapça olup ötekiler Türkçedir.
www.atsizcilar.com Sayfa 52
8) Peçevî Tarihi (İstanbul 1282 basımı) l, 63— 67
[63 — 66 da, ahlâksızlarla arkadaşlık ettiği için üçüncü oğlu Şemseddin Ahmed Çelebi'ye yazdığı
mektup, 66 — 67 de Şemseddin Ahmed Çelebi ile meşgul olduğu için Kanunî Sultan Süleyman'a
yazdığı teşekkür mektubu].
Mektup Örneği
(Edirne Kadısı Şah Efendi'ye yazılan mektup)
Metin
Transkripsiyon
Benüm Şâhum. Sana üç vaşiyyetüm vardur. Biri budur kim cümle emründe tekemmül, ve biri dahı
budur kim hâkim olduğunuz hayşiyyetiyile izdiham-i 'avama tahammül ve biri dahı budur kim lutf-i
Hakka tevekkül ve'sselâm yâ Şâh. İttaki'llâhe 'an katci rızki halk’ilâhi. La havle vela kuvvete, illâ bi'llâh.
Ebü’ssu'ûd rahimehu'llâh.
[Şiirler] :
Orta çapta bir şâir olan Ebussud'un, çoğu Türkçe olan şiirlerinden bir takımı elimizdedir. Kanunî'ye
yazdığı Arapça mersiye meşhurdur. Bir de Türkçe-Arapça mülemma münâcâtı vardır.
Metin
www.atsizcilar.com Sayfa 53
Transkripsiyon
Yâ erhame’-halâ’k aşlih umûrenâ
Yâ rabbenâ bi-fazlik temmim kuşûrenâ
Kaldı miyân-i zulmet-i gafletde kalbümüz
Min zav’i nüri zikrik nevvir şudûrenâ
Bir köhne köprüdür bu cihan kim gelen geçer
Bi'l-emni ve'sselâme ic’al ‘ubûrenâ
Şol dem ki hâke şala bizi şarşar-i ecel
Iftah min el-cînâni riyâhan kubûrenâ
Rüz-i cezada cem’ olıcak emrün ile halk
Yessirlenâ bi-ehli na’imin huzûrenâ
Lutfun ümizi birle sürer can u dil sürûr
Yâ ze'l-Keremi bi-lutfîk hallid sürûrena.
www.atsizcilar.com Sayfa 54
Birincisi (297b – 299a) nin ilk mısraı:
İkincisi (299b – 300b) nin ilk mısraı:
www.atsizcilar.com Sayfa 55
18) Yazma Bağışlar 1285 (81b — 82a)
Türkçe kaside. İlk mısraı: Gitdi hengâm-i şebâb elden dem-i vuşlet gibi.
Kaside 45 beyitlidir.
Duanâme :
Büyükvezir Semiz Ali Paşa (Şevval 968 — Zilkade 972=Temmuz 1561—Haziran 1565) nın isteği üzerine
hazırlanmıştır. Bir başlangıçla yedi bölümden ibarettir. Dualar, tabiî, Arapça olmakla beraber
açıklamaları Türkçedir. Başlangıç:
6) Dârütmesnevt 424
16 yaprak.
1049 istinsahtı.
9) Fatih 679
63 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 56
16) Lâleli 1534
35 yaprak.
Duanâmeden örnek
Metin
Transkripsiyon
Bayram geceleri: Meşâyih-i mütekaddimin buyururlar ki iki bayram gecelerini ihya eylemek
müstehabdur ve anda kangı ducâ okunursa kabul olunur.
).
Başlangıç:
1) Ali Emîrî Efendi (Arapça) 756
13 yaprak.
www.atsizcilar.com Sayfa 57
2) Bağdatlı Vehbi 477 (1b — 16b)
1097 istinsahiı.
Şakatât el-Avâm:
Avamın yanlış söylediği Arapça kelimeler hakkında Türkçe bir makaledir. Sakatat el-'Avâm adı müellif
tarafından verilmişe benzemiyor. Galetât adı ile de anılır.
www.atsizcilar.com Sayfa 58
5) Serez 3879 (45b — 46a)
Türkçe. Başlangıç:
[«Keşşaf» haşiyesi]:
538 de ölen Zemahşeri'nin < El-Keşşaf ‘an Hakâ'ik el-TenzîI> adlı tefsirinde, 48. sure olan fetih
suresine haşiye. Arapçadır. Başlangıç:
[«(İnâye» ye haşiye]:
593 te ölen Burhânü’ddîn :Alî el-Mergînânî'nin «El-Hidâye> adlı tanınmış fıkıh eserine 786 da ölen
Ekmelü’ddîn Muhammed el-Bâbertî'nin
www.atsizcilar.com Sayfa 59
<EI-<İnâye> adiyle yaptığı şerhin bazı bölümlerinin Arapça haşiyesi. Başlangıç:
El-'İnâye'nin siyer = cihad bölümüne yapılan haşiyenin özel adı «Tehâfüt el-Emcâd» dır.
www.atsizcilar.com Sayfa 60
1) Hâlet Efendi 401 (120b – 133a)
1137 istinsahlı.
[Müellif nüshasından kopya].
Ğamezât el-Melih :
747 de ölen Şadru'şerri'a 'Ubeydu’llâh b. Mesûd el Mahbûbi'nin <Tenkih> adlı fıkıh usûlü eserine 792
de ölen Teftâzâni tarafından yapılan «Telvih> adlı şerhin «Kaşr el-'Âm» bölümüne Ebussud’un Arapça
tâlîkatıdır. Başlangıç:
www.atsizcilar.com Sayfa 61
[Sapık mezhepler]:
Türkçe. Cebriye, Kaderiyye, Râfıziler, Haricîler, Muattıla ve Müşebbihe hakkında kısa bir makale.
Başlangıç:
Risâle-i İmaniyye:
Bu Türkçe risalenin Ebussuud'a aidiyeti şüphelidir. Başlangıç:
Basması
1) İstanbul 1264, Matbaa-i Amire (Taşbasması).
[Bu taşbasmasının bir nüshası: İzmirli 969].
www.atsizcilar.com Sayfa 62