Orta Asya Türk Tarihi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2288

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1285
ORTA ASYA
TRK TARH
Yazarlar
Prof.Dr. Ahmet TAfiAIL (nite 1-4)
Yrd.Do.Dr. M. Bilal ELK (nite 5)
Do.Dr. lyas KEMALOLU (nite 6)
Prof.Dr. smail AKA (nite 7)
Prof.Dr. Mehmet ALPARGU (nite 8)
Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE (nite 9, 10)
Editr
Prof.Dr. Ahmet KANLIDERE
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Uzm. Orkun fien
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. zlem Doruk
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Orta Asya Trk Tarihi
ISBN
978-975-06-0962-6
4. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Trk Tarihinin Bafllangc........................................................
TRK TARHNN GENEL ZELLKLER.....................................................

Trk Ad Hakknda .......................................................................................
Trkiye ve Trk Yurdu.................................................................................
ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439) ...............................
kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleri .......................................
Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap ..............................................................
AK HUN DEVLET (367-558) ......................................................................
TABGA DEVLET (385-550) ......................................................................
GK-TRK DEVLETLER ............................................................................
I. Gk-Trk Devleti (552-582) ....................................................................
Dou Gk-Trk Devleti (582-630) ..............................................................
Bat Gk-Trk Devleti (582-630) ................................................................
Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681) .........................................................
II. Gk-Trk Devleti (682 -745) ..................................................................
Gk-Trklerin Sosyal Yaps .......................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
4
5
6
7
8
8
9
10
10
12
13
14
14
16
18
19
20
20
21
Uygur Kaanl........................................................................ 22
BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR.................................................
UYGUR KAANLIININ YKSELfi ..........................................................
Bayan or Kaan (747-759) .........................................................................
Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul .......................................
Tun Baga Tarkan (779-789)..........................................................................
Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi .....................................................
DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILIfiI ........................................................
Kansu (840-1226) ve Beflbalk Uygurlar (840-1368) ..................................
UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTER .....................................................
UYGUR MEDENYET .................................................................................
Edebiyat ve Sanat ..........................................................................................
Mimari Eserler................................................................................................
zet ...............................................................................................................
2. NTE
23
25
25
27
28
30
31
31
32
34
34
36
39
40
41
41
41
Trk Boylar ............................................................................. 42

TLES BOYLARI ...........................................................................................
KIRGIZLAR (M.. 202-M.S. 960) ..................................................................
TRGfiLER (634-766) ...................................................................................
Sar Trgifl Devleti (690-712) ........................................................................
1. NTE
43
44
47
48
3. NTE
iv
indekiler
Kara Trgifl Devleti (716-739) ......................................................................

KARLUKLAR (627-1212)................................................................................
OUZLAR (766-1000) ...................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
4. NTE
Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar...................... 60

AVRUPA HUNLARI (374-469).......................................................................
AVARLAR (558-805) ......................................................................................
SABARLAR (469-576).....................................................................................
HAZARLAR (626-1000)..................................................................................
Hazar-Arap Mnasebetleri ...........................................................................
Hazar-Rus liflkileri ........................................................................................
Hazar-Macar Mnasebetleri ..........................................................................
Hazarlarda Din ..............................................................................................
TL BULGAR DEVLET (680-1391) ..............................................................
TUNA BULGAR DEVLET (679-869) ............................................................
PEENEKLER (860-1091) ..............................................................................
UZLAR (860-1068) .........................................................................................
KUMAN-KIPAKLAR (1000-1303) ................................................................
zet ...............................................................................................................
5. NTE
48
48
52
55
56
57
58
58
58
61
63
65
66
67
68
68
69
69
70
72
73
73
76
77
78
78
79
Mool stilas Zamannda Trkistan ...................................... 80

CORAF MEKN OLARAK TRKSTAN....................................................
MOOL MPARATORLUU (1206-1259) ....................................................
Bir Lider Douyor .........................................................................................
Kaan Cengiz.................................................................................................
Seferler ...........................................................................................................
in Seferi .......................................................................................................
Dou Trkistan Seferi ...................................................................................
Harezm Seferi ................................................................................................
Cengiz Kaandan Sonra Mool mparatorluu ..........................................
Moollarda Devlet Ynetimi.........................................................................
Gndelik Yaflam............................................................................................
Yasa................................................................................................................
Yam (Posta) Sistemi ......................................................................................
Pax-Mongolica ...............................................................................................
Mool mparatorluunda Trkler................................................................
HAREZMfiAHLAR (1097-1231) ......................................................................
Teflkilat...........................................................................................................
Devlet Ynetimi ............................................................................................
Asker Teflkilat ...............................................................................................
81
82
82
83
83
83
83
84
86
87
88
89
89
90
90
91
94
94
94
indekiler
Sosyal ve ktisad Hayat................................................................................

AATAY HANLII (1227-1370).................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
94
95
99
100
101
102
102
103
Altn Orda ve Ardl Hanlklar................................................ 104

ALTIN ORDA DEVLET.................................................................................
ALTIN ORDADA TEfiKLAT VE UYGARLIK ...............................................
Teflkilat...........................................................................................................
fiehircilik, Ticaret ve lim ..............................................................................
KAZAN HANLII (1437-1552)......................................................................
Kazan Hanlnda Sosyal ve ktisad Hayat ................................................
ASTRAHAN HANLII (1466-1556) ...............................................................
KASIM HANLII (1445-1681) .......................................................................
SBR HANLII (1468-1607) .........................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Timur ve Timurlular ............................................................... 124

TMUR (1370-1405) .......................................................................................
TMURLULAR .................................................................................................
fiahruh (1405-1447) .......................................................................................
Ulu Beg (1447-1449) ...................................................................................
Abdlltif (1449-1450)...................................................................................
Abdullah (1450-1451)....................................................................................
Eb Said (1451-1469) ....................................................................................
Hseyin Baykara (1469-1506).......................................................................
TMUR VE TMURLULAR DNEMNDE UYGARLIK ..................................
mar Faaliyetleri.............................................................................................
Ticari Faaliyetler ............................................................................................
Edebiyat .........................................................................................................
Resim ve Ssleme..........................................................................................
Musiki.............................................................................................................
HNDSTAN TMURLU MPARATORLUU (1526-1858).............................
Babr ve mparatorluun Kuruluflu .............................................................
Ykselifl Dnemi ...........................................................................................
Zayflama ve kfl Devri ............................................................................
zet ...............................................................................................................
6. NTE
105
110
110
110
112
114
115
116
117
118
119
120
121
121
122
125
129
129
131
132
132
132
133
134
134
134
135
136
136
137
137
139
141
142
144
145
146
147
7. NTE
vi
indekiler
8. NTE
Trkistan Hanlklar................................................................. 148

ZBEK HANLIKLARI ....................................................................................
zbeklerin Ortaya kfl ve fiibanler Dnemi ...........................................
Mvernnehrde zbekler ..........................................................................
Astrahan Hanedan Zamannda Buhara Hanl..........................................
Mangt Hanedan ve Cengizli Geleneinin Deiflmesi................................
Harezm ve Hive Hanl ...............................................................................
Ferganada Hokand Hanl..........................................................................
DOU TRKSTAN HANLIKLARI................................................................
Yarkend (Saidiye) Hanl ............................................................................
Kaflgar Emirlii ..............................................................................................
DEfiT- KIPAK VE KAZAK HANLII .........................................................
Osmanl Devletinin Trkistan Hanlklar ile liflkileri.................................
DEVLET TEfiKLATI VE KLTR .................................................................
Nfus, Yerleflme ve fiehir .............................................................................
Hanlk ve Saray Teflkilat ..............................................................................
Ynetim Sistemi.............................................................................................
Askeri Yap ....................................................................................................
ktisadi ve Mali Durum .................................................................................
Eitim, Kltr ve Sanat .................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
9. NTE
149
149
149
150
150
151
152
153
153
154
155
156
157
157
159
159
161
161
162
164
165
166
166
167
167
Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri ..................................... 168

TATAR UYANIfiI............................................................................................
Tatar Uyanflnn Kkleri ...............................................................................
Tatarlarda Din Reform Hareketi .................................................................
CEDTLK HAREKET ................................................................................
smail Gaspralnn Reform Program .........................................................
Usl-i Cedit Mektepleri ................................................................................
Ortak Bir Trk Dili Oluflturulmas ..............................................................
Kadnlarn zgrlefltirilmesi .........................................................................
Milli ve Siyasi Bilinlenme ..........................................................................
KAFKASYADA YENLEfiME ........................................................................
Kafkasyada Rus Yaylmas ve Etkileri .........................................................
Azerbaycanda Deiflme ve Dnflm .........................................................
KAZAK MODERNLEfiMES ..........................................................................
TRKSTANDA CEDTLK ......................................................................
arlk Ynetimi ve Etkileri ...........................................................................
Trkistanda Cedit Hareketi ..........................................................................
zet................................................................................................................
169
169
171
172
172
173
173
174
174
176
176
177
178
180
180
183
186
188
189
189
190
indekiler
Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya ............................ 192

TRKYE VE ORTA ASYA ............................................................................
BOLfiEVK YNETMNN LK DNEM: 1917-1928 .................................
Sovyetlere Karfl Direnifl: Basmaclk Hareketi ............................................
Sultan Galiyev ve Milli Komnistler.............................................................
SOVYETLEfiTRME SYASET ......................................................................
Sovyetlerin Milliyetler Politikas ...................................................................
Kazakistana Rus Gmenlerin Yerlefltirilmesi ............................................
Sovyetlerin ktisat Siyaseti.............................................................................
Din Karfltl ve Ateizm................................................................................
Kadn Dnfltrme Siyaseti .........................................................................
Sovyetlerin Dil Siyaseti..................................................................................
Orta Asyada Sovyet Tarih Yazcl............................................................
Stalin Sonras Geliflmeler ve Sovyetlerin kfl........................................
BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER VE SOVYET MRASI .......................
Kltr Deiflmeleri ........................................................................................
Devam Eden Alflkanlklar ...........................................................................
zet ...............................................................................................................
193
194
197
199
200
200
201
201
202
202
203
204
205
206
206
208
210
211
212
212
213
vii
10. NTE
viii
nsz
nsz
Orta Asya Trk tarihi esas olarak Trkistan Trklerinin ve onlarn uzantlar
olan halklarn tarihlerini iermekte olup Genel Trk Tarihi alanyla byk lde
rtflmektedir. ok genifl bir corafyay ve zaman dilimini kapsayan bu tarih,
ana blmde incelenebilir. 1. slam ncesi Trk Tarihi: Trklerin ilk ortaya kt zamanlardan bafllayp Hun, Gk-Trk, Uygur devletleri, Orta Asyada devlet
kurmufl dier Trk boylar ile Karadenizin kuzeyinde hkm srmfl olan Avrupa Hunlar, Bulgarlar, Peenekler, Ouzlar, Hazarlar ve Kpaklarn tarihi bu ereveye dhildir. 2. XIII-XIX. Yzyllar Arasnda Orta Asya Trk Tarihi: Harezmflahlar, Mool mparatorluu, aatay Hanl, Altn Orda ve ardl devletler, Timurlular ve Trkistan Hanlklarnn tarihi orta dnemi oluflturmaktadr. 3. XIX.
Yzyldan Gnmze Trk Dnyas Tarihi. Bat ve Dou Trkistanda yaflayan
zbek, Kazak, Trkmen, Krgz, Karakalpak ve Uygur Trklerinden baflka, dilUral blgesinde yaflayan Tatar ve Baflkurtlarn, Krm Tatarlarnn, Sibiryada yaflayan Trk topluluklarnn ve Kafkasya Trklerinin yakna tarihlerini ve gnmzdeki durumlarn iermektedir. arlk Rusyas ve Sovyet dnemleri ile bamszlk sonras geliflmeler bu alanda incelenmektedir.
Orta Asya Trk tarihi hem Trkiye hem de Orta Asya, dil-Ural ve Kafkasya
Trklerinin ortak hafzalarn, geleneklerini ve medeniyetini, davranfl tarzlarnn
altnda yatan kltr bilmek asndan nemlidir. Ortak bir alflmann rn olan
bu kitapta Orta Asya Trk tarihi btn ynleriyle incelenmeye alflld. slam ncesi Trk tarihi, bu alanda deerli alflmalar olan Ahmet Taflal; Timur ve Timurlular, bu konunun stad smail Aka; Hindistan Timurlular Ahmet Kanldere;
Mool mparatorluu dneminde Trkistan, Harezmflahlar ve aatay Hanl M.
Bilal elik; Altn Orda ve ardl devletler ise lyas Kamalov tarafndan kaleme alnd. Timurlulardan sonra Bat Trkistanda hkm sren fiibanler, Buhara, Hive ve
Hokand Hanlklar, Kazak Hanl ile Dou Trkistanda kurulan Yarkend Hanl
ve Kaflgar Emirlii bu konularn uzman Mehmet Alpargu tarafndan yazld. Trkistann yakn dnem tarihine ve son 20 ylda ortaya kan geliflmelere de yer ayrld. Rusya Trklerinin fikir tarihi ile arlk ve Sovyet egemenliinde yaflayan Trkistanllarn muhatap olduklar tesirler Ahmet Kanldere tarafndan ele alnd.
Kitapta olabildiince zl bilgiler verilmeye ve zellikle kltr tarihi zerinde
durulmaya alflld. Ama yine de siyasi tarih arlkl, zor ve youn ksmlar olduunun farkndayz. renmeyi daha cazip ve aktif hle getirecei dflncesiyle,
mmkn olduunca harita ve resimlere yer verildi ve bunlarn yanlarna ayrntl
aklamalar koyuldu. Kitabn ksa zamanda hazrlanmfl olmasnn ortaya karaca muhtemel noksanlarn ileride yaplacak basklarda tamamlanmas umulmaktadr.
Youn bir alflmayla kitabn en gzel bir flekilde hazrlanmas iin titizlik gsteren deerli meslektafllarma samimi teflekkrlerimi sunarm.
Editr
Prof.Dr. Ahmet Kanldere
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Trk tarihinin genel zelliklerini aklayabilecek;
Byk Hun mparatorluu ve Ak Hun Devletinin Trk tarihindeki yerini deerlendirebilecek;
inde kurulan Tabga Devletinin tarih srecini tanmlayabilecek;
I. Gk-Trk Devletinin ortaya kfln ve tarih nemini aklayabilecek;
II. Gk-Trk Devletinin tarih srecini deerlendirebilecek;
Gk-Trklerin sosyal yapsn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk Tarihinin Bafllangc
Byk Hun mparatorluu
Gk-Trk Devletleri
Ak Hunlar
Tabgalar
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Trk Tarihinin
Bafllangc
TRK TARHNN GENEL

ZELLKLER
ASYA HUN MPARATORLUU
(M.. 221- M.S. 439)
AK HUN DEVLET (367-557)
TABGA DEVLET (385-550)
GK-TRK DEVLETLER
Trk Tarihinin Bafllangc

TRK TARHNN GENEL ZELLKLER
Avrasyann genifl bozkrlar tarihin ilk devirlerinden itibaren Trk kkenli halklara yurtluk etmifltir. Bu sebepten slam ncesi Trk tarihi sadece Orta Asyada deil, Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinde, hatta Macaristan ovalarna uzanan genifl
sahada da gerekleflmifltir. Milyonlarca kilometre karelik bu alanlar corafi olarak
afla yukar ayn iklim zelliklerini gstermektedir. Trk tarihinin bilinen en eski
devirlerinden XI. yzyla kadar Trk kkenli topluluklar Moolistann dousundaki Kerulen Irmandan Tuna boylarna kadar ok genifl bir alanda hareket etmifllerdir. Nitekim bu genifl alanda sz konusu halklarn (boylarn) izlerini takip etmek, bir bakma erken dnem Trk tarihini aydnla kavuflturmaktr. Ancak, kaynaklarn ou Trk dilinde deil, komflu milletlerin dillerinde (in, Fars, Arap,
Grek, Latin ve Rus dillerinde) yazlmfltr. Bu durum Eski Trk tarihini arafltrmay
zorlafltrmaktadr. Ancak, sz konusu alann tamamnda eski Trk dilinin yadigrlar bulunmaktadr; runik alfabe de denen bu oyma yaz ounlukla tafllarn stne kaznmfltr.
Eski Trk topluluklarnn su kaynaklar (rmak, gl vs.) ve yaylak-kfllak hayat
zerinde kurulu bir sistemleri vard. Bu her boyun kendi insan topluluu ve ekonomisinin temel dayana olan hayvanlaryla birlikte yaflad belirli bir alan olduu anlamna gelmektedir. Aslnda, genel bir bakflla burada sz konusu edilmesi
gereken iki nemli zellik ortaya kmaktadr. Bunlardan birincisi Trk gleridir.
Bu normal bir yaylak kfllak hayat deil, eflitli nedenlerle yafladklar blgeyi kitleler halinde terk ederek, ok uzun mesafeler kat etmek suretiyle bir baflka alana
gitmeleridir. Bunlar ok nemli tarihi sonular dourmufltur. Siyasi ve ekonomik
olmak zere glerin iki temel sebebi vardr. Ekonomik sebep denince zellikle
nfusun artmas nedeniyle otlaklarn yetersiz kalmas, kuraklk veya ar kfl flartlar yznden ktlk kmas ve baflka etkenler gsterilebilir. Siyasi sebebe gelince
zellikle in, Hsien-pi ve Mool gibi kavimlerin basksyla yerlerini terk edip baflka sahalara gitmeleridir.
kinci karakteristik zellik ise Eski Trk toplumunun sosyal yapsdr. Bu sosyal
yapy aileden (ogufl) bafllayarak, urug-boy, bodun fleklinde birbirinin iine geen
halkalar fleklinde belirtmek mmkndr. Bu sosyal sistem halkalar iinde boy birimi n plana kmaktadr. Boylarn toplumsal zellik olarak tafld sosyal dayanflma ve dinamizm, bireylerine birlikte hareket etme arzusunu getirmifl ve ok
uzun mesafeleri etin mcadelelerle aflmalarn salamfltr.
Tarihte Trk adyla anlan ilk

devlet 552 ylnda bugnk
Moolistan topraklarnda
kuruldu. Devletin ad Orhun
yaztlarnda Trk ve Trk
flekillerinde kaydedilmifltir.
Bylece Trk ad ilk defa
resmi bir kimlik kazanmfltr.
Byle bir sistemle zaman (derinlik) ve mekn (genifllik) denkleminde Trk

boylar Avrasya bozkrlarnda kendilerini gsterme frsat buldular. zellikle kendilerine elveriflli alanlarda hayvanclkla uraflarak (bozkr ekonomisi) hayatlarn
srdrrken kendi aralarnda siyasi birlikler oluflturdular. Bu siyasi birliklerin bazlar imparatorluk seviyesine ykseldiler. Asya Hun mparatorluu bu alanda ilk rnektir. Hunlarn yklmasndan sonra Orta Asyada egemenlik Tunguz ve Mool
kkenli (Juan-juan) topluluklara geti. Ama bu esnada blgeden ine g edenler, Kuzey inde kk apta Hun ve Tabga devletlerini kurdular. Bat ynnde
g edenler, Bat Trkistan ve Afganistanda Ak Hun, Orta ve Dou Avrupada Avrupa Hun devletlerini kurdular (IV. yzyldan sonra).
552 ylnda Juan-juan hkimiyetine son veren Gk-Trkler, tarihte Trk adyla
tannan ilk devleti kurarlarken ksa srede Orta Asyann tamamna hkim oldular.
Bu yeni sosyal ve siyasi sistem iinde ortaya kan urug, boy, bodunlar toplam X.
yzyln ikinci yarsnda Seluklularn ortaya kflna kadar srd. Gk-Trkler zamannda kurumsallaflmfl bir bozkr devleti aka grlmektedir. Ayrca bu dnemde Trk dili Yenisey ve Orhun rma kylar baflta olmak zere blgenin birok yerinde tafllar zerinde kaznarak ilk rneklerini veriyordu. Sosyal, kltrel ve
devlet teflkilat bakmndan Gk-Trk Devleti btn Trk tarihi iinde model devlet olarak kabul edilmelidir. Uygur, Karahanl, Gazneli, Seluklu ve Osmanl devletleri bu model zerinde ykselmifllerdir.
Ayn modeli Avrupaya taflyan Avarlar, 558-805 yllar arasnda nce bir imparatorluk kurdular, daha sonra Orta Avrupada derin etkiler braktlar. Attila Hunlarnn kalntlar ile karflan Ogurlar, Bulgarlar meydana getirdiler. Byk Bulgarya
Devletinin yklmasndan sonra Tuna, til (Volga) ve Kafkaslarda ayr Bulgar
topluluu dodu. Bir ksm Hristiyan, dier bir ksm slam dinlerine girdiler. Bu
arada zellikle vurgulanmas gereken bir baflka Trk kkenli topluluk ise, Sabarlardr. Onlar Bat Sibiryadan kopup gelerek Kafkaslarda yaklaflk bir yzyl hkim
oldular. Bizans kaynaklarnda, Sabarlarn teknolojik bakmdan geliflmifl olduklarndan bahsedilmektedir. Ayrca 520li yllarda ncilin Trkeye tercme edildii bile
rivayet edilmektedir. yz yllk bir mre sahip Hazar Kaanl, farkl dinlere tand genifl hoflgr ile tannmfltr. Hazarlar zamann iki byk imparatorluu
olan Bizans ve slam (Emevi ve Abbasi) imparatorluklarn Kafkaslarda baflar ile
durdurmufllard. 860larda Peenekler, yzyl sonra Uzlar (Ouzlar), devamnda da
Kuman-Kpaklar, Orta Asyann bozkrlarndan koparak Dou Avrupa ve Balkanlara gelerek nemli tarihi roller oynadlar.
Asya Hunlarnn sonunda olduu gibi Gk-Trk ve Uygur dnemlerinde de
ok sayda Trk kkenli topluluk Kuzey in ynne doru g etmifltir. Gittikleri
yerlerde (Kansu ve Ordos) nceleri kk devletler kurdularsa da 50-100 yllk bir
srete asimile olarak inlilefltiler. Ancak, bu blgelerde gnmze kadar onlardan kalan baz unsurlar vardr.
Trk Ad Hakknda
lkalardan itibaren Trklerin ok sayda milletle temas etmeleri sonucunda Trk
ad farkl milletlerin kaynaklarnda eflitli flekillerde kaydedilmifltir. Trk ad 542 ylnda tarih sahnesinde yer alan, Gk-Trk (Kk-Trk) Devletiyle resm bir kimlik
kazanmfltr. Aslnda bu devletin ad Gk-Trk deil, Trk idi ve bazen iki heceli
Trk fleklinde yazlyordu. XIX. yzyln sonunda baz Trkologlarn kabul ettii
biimiyle Gk-Trk kullanm yaygnlaflmfltr.
1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc
Trk adnn nasl olup da yaygnlaflarak gnmze ulafltn da ksaca aklamak gerekir. Moolistanda kurulan Trk adl devlet, ksa zamanda btn Orta Asyay, Kuzey ini, hatta Tibeti hkimiyeti altna ald. Arkasndan Koreden Karadenize kadar Kafkaslarn kuzeyi, hatta Kuzey Afganistan kendine balad. Bylece
hem dou (in, Tibet, Kore) hem de bat kaynaklarnda (Bizans) Trk Devleti
adyla genifl yer edindii gibi Orta Asya Trkiye olarak anlmaya bafllad.
Bamszl yaklaflk iki yz yl sren Trk (Gk-Trk) Devleti, 745 ylnda yklarak tarih sahnesinden ekildi. Devletin topraklarnn dou kanadnda Uygur
Devleti, Dokuz Ouz boylarnn zerinde hkim olarak idareyi srdrd. Bat
Gk-Trk topraklarnda ise nce eflitli boy federasyonlar Trgifl (Trkifl/Trkler)
adn alarak varlklarn devam ettirdiler. 766 tarihinde Trgifl siyasi birlii ortadan
kalknca Ouzlar (kabileler) olarak Tanr Dalar, u ve Yedisu havzasndan Sr
Derya (Seyhun) boyu zerinden Mangfllaka ve hatta tile kadar dank halde yafladlar. Ouz ad bu dnemde n plana ksa da Trk kimliklerinden dolay slam
kaynaklarnda Trkmen, Rus kaynaklarnda Tork adyla anlmaya baflladlar.
Bundan sonra kurulacak olan Seluklu Devleti baflta olmak zere dier btn
Mslman Trk devletleri farkl adlarla adlandrlsalar da kimlik zelliklerini korudular. Osmanl mparatorluu ktada yayldnda Batllar tarafndan Trk
Devleti adyla bahsediliyordu. Ayn flekilde nce Msr, sonra Anadolu Trkiye
olarak adlandrld.
Bylesine zengin ve genifl bir tarihe sahip olan Trklerin, ayrca ok eski bir
millet oluflu tarihileri Trk adn ok eski tarih kaynaklarda aramaya sevk etmifltir. Herodotosun M.. V. yzylda dou kavimleri arasnda zikrettii Targitalarn
Trk isminin ilk flekli olabilecei ileri srlmfltr. skit topraklarnda oturduklar
sylenen Tyrkaeler, Tevratta ad geen Yafesin torunu Togharma, eski Hind kaynaklarnda bildirilen Turukhalar, Thraklar ve hatta Troyallarn Trk adn ilk defa
taflyan kavimler olduklar sanlmfllardr.
slm kaynaklarnda bildirilen ran Zend-Avesta rivayetleri ierisinde hkmdar
Feridunun olu Turac (Tur-Turan) ve Yafesin torunu Trkten treyen neslin de
Trk adn ilk taflyan kavim olduu dflnlmfltr. Dier yandan o dnemlerde
ran-Turan mcadelelerinde zikredilen Afrasyabn (Tonga Alp Er) bir Trk baflbuu olduu tahmin edilmektedir.
Trkede cins ismi olarak eskiden beri mevcut olduu bilinen Trk kelimesinin Altayl (Seyhun nehri kuzeyi) kavimleri ifade etmek zere 420 tarihli bir Pers
metninde ve daha sonra yine 515 hadiseleri dolaysyla Trk Hun (kuvvetli Hun)
tabirinde kullanld bilinmektedir. Trk adna kaynaklarda eflitli anlamlar verilmesine ramen, g anlamna geldii anlafllmfltr. Resm devlet ad olarak ilk
defa Gk-Trk Devleti tarafndan kullanlan Trk kelimesinin bundan nce Trk
veya Trk flekilleriyle kullanld ve daha sonra Trk haline dnflt kabul
edilmektedir.
Trkiye ve Trk Yurdu

Trkiye tabiri ise daha VI. yzylda Bizansllar tarafndan Orta Asya iin kullanlyordu. Yine onlar IX. ve X. yzyllarda Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan sahaya da Trkiye adn vermifllerdi. XI-XII. yzyllarda Msr ve Suriyeye Trkiye
denirdi. Anadolu ise XII. yzyldan itibaren Trkiye olarak tannmaya bafllamfltr.
Gnmzde Balkanlardan in Seddine kadar uzanan ok genifl bir sahada yaflayan Trklere alar boyu flphesiz birok blge yurtluk yapmfltr. Bunun gnmzde saha adlar olarak yansmalar doudan batya flyledir: Yakutistan, Gney
Ouz: Kabileler anlamna

gelen Ouz ad Bat GkTrk geleneinin devam
olmas sebebiyle Ruslarca
Tork ve Araplarca Trkmen
fleklinde kullanlmfltr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE

D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sibirya-Altaylar, Moolistan, Kansu-Ordos, Dou Trkistan, Bat Trkistan, Kuzey

S O R U
Afganistan, Horasan,
Kafkaslar ve Azerbaycan, Musul-Kerkk, Halep civar, Anadolu, Balkanlar, Krm ve Kazan. Saydmz blgelerdeki Trkler, binlerce yln
hadiseleri neticesinde
gnmzde hl sz konusu blgelerde varlklarn devam
DKKAT
ettirme baflarsn gstermektedirler.
Genel olarak Orta Asya drt bin yl, Anadolu bin yl Trklere vatan vazifesi grSIRA SZDE
mekle beraber en eski Trk ana yurdu zerinde eflitli arafltrmalar yaplmfltr. Yaznn mevcut olmad zamanlarda arkeolojik ve antropolojik arafltrmalar bilim
adamlarnaAMALARIMIZ
yn vermektedir. Dolaysyla yaplan arkeolojik kaz neticeleri Trklerin en eski ana yurdu konusunda baz ipularn ortaya karmfltr.

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trklerin kurduu ilk devlet
olan Asya Hun
mparatorluu ayn
zamanda Orta Asya tarih
sahnesinin ilk byk
imparatorluudur. Hunlarn
tarih sahnesine kesin
kfllarnn tarihi belli
olmamakla birlikte,
efsaneyle karflk yazlan in
kaytlarnda M.. 2255lere
kadar gtrlmektedir.
Trk adnnKanlam
T A ve
P Trkiye tabirinin deiflik dnemlerdeki kullanm hakknda brahim Kafesolunun Trk Milli Kltr (stanbul, 1997) kitabnda ayrntl bilgiler bulabilirsiniz.
TELEVZYON
ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439)

Trklerin kurduu ilk devlet olan Asya Hun mparatorluu ayn zamanda Orta Asya tarih sahnesinin ilk byk imparatorluudur. Hunlarn tarih sahnesine kfllarNTERNET
nn kesin tarihi belli olmamakla birlikte, efsanevi in kaytlarnda M.. 2255lere
kadar gtrlmektedir. Bu dnemde Hunlarn ad kaynaklarda farkl flekillerle yazlmfltr. in kaynaklarnda, deiflik isimlerle geen Hunlar, M.. 318 ylnda bir
anlaflma dolaysyla Hun adnn en ok bilinen Hsiung-nu flekli ilk defa kullanlmfl ve bu durum bir daha deiflmemifltir. Hsiung-nu kelimesinin Hun adnn tam
karfll olduu ise M.S. 311 tarihli Soda bir metinden anlafllmfltr.
Pek ak olmamakla birlikte, Hunlarn atalarna dair baz belgeler mevcuttur.
Kaplumbaa kabuklar ve kemikler zerine yazlan sz konusu yazlarda Hunlarn
atalarnn indeki hanedanlarla iliflkilerine yer verilmektedir. Daha sonraki devirlerde de grld gibi, Ordos ve Kansu blgeleri arasndaki alan, Hunlarn atalarnn ine akn yoludur. Bu aknlar neticesinde indeki aa saban kullanan ve
geliflmemifl Lung-shan kltrnn yerine Yang-shao kltr ortaya kmfltr. Yangshao kltr demirin kullanm, atn evcillefltirilmesi, gk klt gibi zellikleri dolaysyla bozkr zellikleri taflmaktadr. Bu kltrn siyasi sahnede temsilcisi Chou (M.. 1122-255) Devletidir. Bozkr zellikleri taflyan bu devlet zamanla inlileflmifltir. Dier taraftan in zerine dzenlenen Hun aknlar asrlarca durmak bilmemifl, bu aknlar durdurmak iin M.. 780li yllarda in Seddinin ilk temelleri atlmfltr. Hunlarla savafllarda baflarl olamayan inliler, yz yl sren bir askeri reform yapmfllar, ordularn Hun tarznda teflkilatlandrarak, eiterek ve silahlandrarak onlar durdurmaya alflmfllardr. Nihayet, Chin hanedannn imparatoru byk bir imar faaliyetine giriflerek M.. 247-221 yllar arasnda in Seddinin inflasn tamamlamfltr.
Ad bilinen ilk Hun hkmdar (fian-y) Tou-mandr (M.. 221-209). Onun
vaktinde inliler Hunlar yenerek Kuzeybat inden karmfllardr. Bu durum Orhun, Selenga, Onon ve Ongin gibi rmaklarn havzalarnda, yani tken ve Moolistan corafyasnda Hunlarn nfus olarak glenmelerine sebep olmufl, gelecekteki byk imparatorluun temeli atlmfltr.
Babas ve vey annesinin entrikalarna ramen kendisine kurulan tuzaklardan
kurtulan Mo-tu (Mete/Bahadr), M.. 209da Hun tahtna kmfl, nce douda
kendini tehdit eden Tung-hular, daha sonra gneydeki Ye-chihlar yenerek rakipsiz olduunu gstermifltir. Akabinde Kuzeybat indeki atalarnn eski toprak-
larn alarak devletini zellikle ekonomik adan glendirmifltir. Bunun yannda

Orta Asyada Krgzlar ve Ting-lingler gibi 26 boy ve devletii kendine balayarak
devletini genifl bir imparatorluk haline getirmifltir. M.. 199 ylnda kendisinden en
az drt kat byk orduya sahip in imparatorunu kuflatarak, ona byk bir tehlike yaflatmfltr. Devletin snrlar Koreden Aral Glne, Baykal Glnden in Seddine ve Dou Trkistan iine alacak flekilde genifllemifltir. Tamamn iflgal edecek
gc olduu halde ini ele geirmemifl, ancak kendi ekonomisini glendirmek
maksadyla ini vergiye balamfltr.
Orta Asyann en byk imparatorluu haline gelen Asya Hun mparatorluunun bu gl durumu M.. 174 ylnda Metenin lmnden sonra olu Chi-y
(M.. 174-160) zamannda da devam etmifltir. Onun olu Chn-chen (M.. 160126) dneminin ilk yirmi ylnda Hun stnl srmfl, ancak daha sonra onun
ve dier devlet adamlarnn baflarsz ynetimi yznden lkede huzursuzluklar
bafl gstermifltir. Buna inlilerin entrikalar da eklenince savafl meydanlarnda yenilgiler birbirini takip etmifltir. Bu arada inliler Bat Trkistann dier halklaryla
(Ye-chihlar, Wu-sunlar) temasa gemifller ve Hunlara karfl ittifak yapmfllard.
ine karfl askeri stnlklerini M.. 119 ylnda bir savaflta kaybeden Hunlarn
mcadelesi durmad; M.. 56 ylna kadar bamszlklarn korudular. Dflarda
inlilere karfl savafltklar gibi, lke iinde de onlarn mttefikleri olan Wu-huanlar, Hsien-piler, Ting-lingler ve Wu-sunlarla mcadele ediyorlard.
M.. 56 ylnda tahta kan Hun hkmdar Ho-han-ye, lkesi iin tek kurtulufl
aresinin indeki Han hanedanna balanmak olduu dflncesini tafldn devlet meclisinde syleyince byk bir tartflma kt. Bamszlk taraftarlar davalarn kaybedince hkmdarn kardefli Chih-chi liderliinde Bat Trkistana g ettiler. Burada yerleflerek ayr bir devlet kurdular ve M.. 36da zerlerine gnderilen
kalabalk in ordusuna kahramanca direndilerse de, malup olarak yok edildiler.
Douda kalan Hunlar ise inin siyasi stnln tanyarak varlklarn srdryorlard. M.. 8 ylnda Hun tahtna geen Wu-chu-liou, ine olan siyasi bamlla son verdi. Devleti eski gcne kavuflturma ynnde nemli admlar att. Kuzey ini yerle bir eden aknlar dzenledi. Onun M.S. 13te lm zerine bafla geen kardefli ve dier hkmdarlar devrinde de gl durum devam etti.
Ancak, M.S. 46 ylnda Hun lkesinde byk bir ktlk knca devlet yeniden
zayflamaya yz tuttu. Hun hkmdar ekonomik destek iin inlilerle anlaflmak
zorunda kald. Wu-sunlarla inliler ortak harekt yapnca Hun lkesi karflkla
srklendi ve M.S. 48 ylnda kuzey ve gney olmak zere ikiye ayrld.
Asya Hun hkmdar Mo-tu (Mete) devrinde devletin snrlar nerelere
SIRAulaflmfltr?
SZDE
kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleri
D fi N E L M
ine balanmay reddeden Kuzey Hun Devleti, bamsz bir flekilde
varln srdryordu. Ancak, kan ktlklar yznden Kuzey Hunlar ekonomik zorluklarla
S O R zmlemeye
U
karfl karflya kaldlar. Bunu bazen ine karfl aknlar dzenleyerek
alfltlar. Hkmdarlar Wu-ta fiany, M.S. 52de bir ara inin himayesini kabul etti
ise de, kendisinden sonra gelenler durumu toparladlar. Maverannehire kadar seDKKAT
fer dzenleyerek glerini ayakta tuttular; Semerkand kralnn olunu rehin almay
baflardlar. Arkasndan indeki Han mparatorluuna karfl harekete getiler. OnlaSZDEkaldlar.
rn aknlar karflsnda bir fley yapamayan inliler barfl istemek SIRA
zorunda
inliler, Kuzey Hunlarn savafl meydanlarnda yenemeyince doudaki Hsienpileri ve Ting-lingleri ayaklandrdlar. Zor durumda kalan Kuzey Hunlarnn h-
AMALARIMIZ
M.. 56 ylnda bafla geen

Hun hkmdar Ho-hanyenin, devlet toplantsnda
lkesindeki kt durumdan
kurtulmak iin tek arenin
indeki Han hanedanna
balanmak olduunu dile
getirmesi zerine byk bir
tartflma ortaya kt.
Bamszlk taraftarlar,
Chih-chi liderliinde Bat
Trkistana g ederek
orada ayr bir devlet
kurdularsa da, zerlerine
gnderilen kalabalk in
ordusu karflsnda yenildiler
ve tarih sahnesinden
ekildiler (M.. 36).

SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
kmdar savafl meydannda lnce 58den fazla kabile ine snarak onlara itaat
etti. M.S. 73ten sonra inliler ve Gney Hunlar ortaklafla Kuzey Hunlarna saldrp bozguna urattlar. Bylece ken Kuzey Hun Devleti M.S. 93 ylnda tamamen
tarihe karflt. Halknn ounluu batya doru kayarken, onlarn topraklarn doudan gelen Hsien-piler iflgal etti.
M.S. 48de ine balanan Gney Hun Devleti, ilk zamanlarnda silik bir vaziyette idi. inliler daha ok Kuzey Hunlar ile uraflt iin arada kalmfllar ve inlilerle iflbirlii yapmfllard. Kuzeydeki devlet yklnca seslerini duyurmaya baflladlar. ine karfl baz aknlar dzenleseler de genelde onlarn hkimiyeti altnda yaflamak zorunda kaldlar. M.S. 303 ylna kadar varlklarn bu flekilde srdrebildiler. Baz kuvvetli Hun boylar Kuzey Han, lk Chao, Son Chao, Kuzey Liang ve
Hsia gibi kk Hun devletlerini kurarak M.S. 439 ylna kadar varlklarn devam
ettirdiler.
Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hunlar ocuklarn daha kk yafllarda binicilie alfltrrlard. Genlik ana geldiklerinde mkemmel binici olurlard. Atl savafl usullerini Hunlar ok iyi uyguluyorlard. Sahte geri ekilme esasna dayal bir savafl taktikleri vard ki, onun sayesinde kendilerinden stn ordular ember iine alarak malup ederlerdi. Hunlar
savafl iin dolunay vaktini beklerlerdi.
Hunlarn sadece hayvanclkla uraflmadklar, tarm da yaptklar bilinmektedir.
Son yaplan arkeolojik kazlarda Altay Dalarndaki ulflman Irma blgesinde
sulama kanallar gn flna karlmfltr. Orhun ve Selenga rmaklar havalisinde
yaplan kazlarda ise sabanlar, oraklar ve tarm rnlerini tmede kullanlan deirmen tafllar ele gemifltir.
Asya Hunlarna ait yazl Trke metinler mevcut olmasa da, in kaynaklarnda
SIRA
SZDE
kaydedilmifl,
Hun
dilinden kalma baz kelimeler vardr. Bunlar Ching-lu (kl) ve
Cheng-li ku-tu (tanr kutu) gibi szcklerdir.
in kaynaklarnda, Hunlara ait mzikle ilgili bilgilerden de sz edilmektedir.
D fi N E L M
Dokuz delikten oluflan Pi-li adl sazn cenaze trenlerinde kullanld anlatlr. Huchia ise yukars dar, aflas ksa ve genifl bir alet olup melankolik havalar alnrR U
d. Pi-pa ise SatO zerinde
alnan telli bir mzik aletiydi.
Pazrk, Tuyehta ve Noin-ula benzeri ok nemli arkeolojik merkezlerde ele geen Hunlardan
eserler gnmzde Petersburgda Hermitaj Mzesinde serD K Kkalma
AT
gilenmektedir. Buluntular hal, kee rt, at koflum takmlar, eflitli silahlar, elbiseler, kemer tokalar ve demirden retilmifl ev eflyalardr. Bunlarn zerindeki deSIRA SZDE
senler ve sslemeler bozkr hayvan slubunu meydana getirmektedir. Aa oymalardan yaplan at yular takmlarndaki yanak ssleri dikkat ekmektedir. At eyerlerindeki sslemeler
de doadaki hayvan mcadelelerini yanstr. Hun ncesi dneAMALARIMIZ
me ait Pazrk hals dnya tarihinin ilk dml hals kabul edilmektedir.

Hunlar devriK hakknda

T A P ayrntl bilgileri Bahaeddin gelin, Byk Hun mparatorluu
Tarihi (Ankara, 1982) adl eserinde bulabilirsiniz.
AK HUN
(367-557)
T E L EDEVLET
VZYON
Ak Hunlar, tarih kaynaklarnda Eftalitler olarak da bilinirler. M.S. 350li yllardan
sonra Juan-juan Devletine bal Hun kalnts Uar ve Hun adl iki Trk kabile grubu Altaylar havalisindeki yerlerini terk ederek Gney Kazakistan blgesine geldi.
NTERNET
Burada yaflayan daha nceden gelmifl olan Hun kitlelerini Avrupaya ittiler. Daha
sonra gneye ynelerek Afganistann Toharistan civarna geldiler (367). Daha sonra Maverannehir ve u havalisini ele geirdiler. Arkasndan hkimiyetlerini Hazar
Denizi dousu ve gneyine kadar genifllettiler. Onlarn ilk hcumlar neticesinde
Sasan mparatorluu byk sarsnt yaflad ise de, daha sonra iki lke arasnda barfl yapld.
359 ylnda Amidi (Diyarbakr) kuflatan ran ordularnn yannda yardmc olarak Ak Hun kuvvetleri de bulunmufltu. 420 ylndan sonra Ak Hun-Sasan iliflkileri
yeniden bozuldu. Ak Hunlarn Eftal (Abdel) hanedanndan Kn-han, rann i ifllerine karflarak nfuzu altna ald veliaht Firuzu Sasan hkmdar yapt (459).
Daha sonra Kuzey Hindistan istikametine ynelip, Gupta Devletini datt (470
dolaylar). Ancak, Sasan Devleti zerine Ak Hun basks durmuyordu. 484 ylnda
Ceyhun Nehri kylarnda malup edilen Sasanlerin Herat blgesi Ak Hunlarn eline gemiflti. Bundan sonraki devirlerde Sasanlerin i ifllerine karflan Ak Hunlar,
fiah Kubadn yeniden tahta kmasn saladlar.
Hoten, Kua, Aksu ve Kaflgar taraflar da Ak Hunlarn eline gemiflti. Kabilde
oturan Tegin unvanl Toramana adndaki kumandan tarafndan btn kuzey Hindistan zapt edilmiflti. Ak Hun Toramanann olu Mihiragula ordusunda srekli yedi yz savafl fili bulunduruyordu. Kuvvetli oluflundan dolay Mihiragula (515-545)
en byk Ak Hun hkmdar grnmektedir.
pek Yolunu elinde tutan Ak Hun Devletinin topraklarnda douda Gk-Trklerin, batda ise ranllarn gz vard. Her iki devletin ortak hareketi neticesinde,
557 ylnda Ak Hun Devleti ykld. Topraklarnn byk bir ksm ve pek Yolu
Gk-Trklerin eline geerken, dier ksm ran hkmdar Anflirvna baland.
Afganistanda bulunan Ak Hun hkmdar Hakan unvann taflyor, Kuzey Hindistana uzanan blgeyi idare eden prenslerine ise Tegin unvan veriliyordu. 520
ylnda Ak Hun hkmdarnn Bedehflandaki yazlk merkezini ziyaret eden nl
Budist rahip Sung Yn, Ak Hunlarn flehirlerde oturmadklarn, merkezlerinin seyyar bir karargh olduunu, su ve otlak aramak iin yer deifltirdiklerini, yazn serin yerlere, kfln lman blgelere g ettiklerini, hkmdar adrnn duvarlarna
ynl hallar serildiini ve hkmdarn ipekten ifllemeli bir elbise giydiini yazmfltr.
inden karak Akdeniz dnyasna kadar ulaflan pek Yolunun en nemli kesimi Ak Hun Devleti topraklarndayd. Baz kaynaklara gre Ak Hunlar keeden
yaplmfl veya ipekten elbiseler giyiyorlar, adrlarda oturuyorlard. Ak Hunlar yafladklar corafi mevki bakmndan Budist ve eski ran sanatlarndan etkilenmifllerdi. Ak Hun sikkelerinde inci dizisi motiflere, insan portrelerine ve ay-yldz gibi tasvirlere rastlanr.
Ak Hunlarn merkezini ziyaret eden Budist rahipten neler renmekteyiz?
SIRA SZDE
TABGA DEVLET (385-550)
fi N E L M
Hunlarn yklmasndan sonra ine giden Trklerin kurduu Ddevletlerden
biri de
Tabga Devletidir. Tabgalar, 250li yllardan sonra in Seddinin kuzeyinden, gO R U zere siyaneye indiler. IV. yzyl baflnda Tai (Ping-cheng) flehri merkezS olmak
si bir g haline geldiler. Tabga hkmdar Kuei (386-409) Hsien-pilerin bir kabilesi olan Mu-junglar malup ederek byk miktarda toprak ele geirdi. Bu sralarDKKAT
da kuzeyde Juan-juan Devleti olduka glenmiflti. Tabgalar, onlarla yaptklar
150 yl kadar sren mcadeleden galip ktlar ve bugnk Moolistana da hSIRA Wu-sun
SZDE
kim oldular. Batya doru geniflleyerek Hunlarn eski komflusu
Devleti
AMALARIMIZ
K T A P

SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
10
baflta olmak zere Yeh-pan, Kaflgar, Kua ve Turfan gibi merkezleri kendilerine
baladlar.
460 ylna kadar hkimiyet sahasn geniflleten ve Gney inde de baz blgelere hkim olan Tabga Devleti, bir yandan inlilerin gittike daha fazla miktarda
devlet memuriyetlerine getirilmesi, dier yandan Budizm ve Konfyanizmin etkisi ile inlileflmeye bafllamfltr. Tabga Devletinin idari kadrosunun gittike inlileflSIRA SZDE
mesi sonucunda
mill varln korumak isteyen halk iinde birok isyanlar ortaya
kmfl, bu isyanlar bir yandan fliddetle bastrlrken br yandan da ileride daha
fliddetli bir bozulmay getiren kararlar alnmfltr. syan ve i karflklklar sonucunD fi N E L M
da Tabga Devleti, 534 ylnda ikiye ayrlmfltr. Doudaki topraklarda daha sonra
inlileflen Kuzey Chi sllesi (550-577), mill benliini korumak isteyen batdaki
R U
topraklarda SdaO Chou
sllesi (557-581) kurulmufltur.
Tabgalarn rf det ve geleneklerinin ou, kendilerinden nceki ve sonraki
Trk boylarnn
ile benzer zellikler gsterir. Din inanlar hakknda veriD K Kkltr
AT
len bilgilere gre Tabgalarda maara, da ve orman kltleri bulunuyordu. Dier
Trk boylarnda olduu gibi kurttan treme ve g efsaneleri, Tabgalar arasnda
SIRA SZDE
da anlatlyordu. badetlerini tafltan binalar iinde gereklefltiriyorlard. Atalar, hakanlarnn soyu, Gk ve Yerin kutsal ruhlar iin kurban keserler ve kutsal saydklar kayn AMALARIMIZ
aalarn dikerlerdi. Bu kayn aalar bydnde kutsal ormanlar
meydana geleceine inanrlard. Budistleflme ile birlikte bu gelenekler unutulmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

Tabgalar hakknda
fazla bilgiyi W. Eberhardn in Tarihi (Ankara, 1987) adl eseK T A daha
P
rinde bulabilirsiniz.
K T A P
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
T ESIRA
L E Vinlileflti?
SZDE
ZYON
Tabgalar nasl
GK-TRK
D fi N E LDEVLETLER
M
NTERNET
I. Gk-Trk Devleti (552-582)

S O R U
Tarihte Trk adn resm devlet ismi olarak ilk defa kullanan Gk-Trkler, bamszlklarn kazanmadan nce Mool asll Juan-juanlara bal idiler. O srada Altay
Dalarnn gney
D K K A Teteklerinde yaflayan Gk-Trkler demir retiyorlard. Gk-Trklerin kesin olarak tarih sahnesine kfllarndan nceki dnemlerine ait bilgiler efsane ve rivayetlerle karflktr. in kaynaklarndan ve arkeolojik kazlardan anlafllSIRA SZDE
dna gre Gk-Trklerin kkeni Altay Dalarnn kuzey blgelerine dayanmakta, Hunlarn kuzey kolundan geldikleri ifade edilmektedir.
542 ylAMALARIMIZ
civarnda Kuzey ine akn yapabilecek kadar glenen Gk-Trkler,
giderek siyasi durumlarn da kuvvetlendirdiler ve 545 ylnda indeki Bat Wei devletiyle ilk resm iliflkiyi kurdular. Arkasndan reisleri Bumn liderliinde Tles
boylarn kendilerine
K T A P balayarak asker adan ve nfus bakmndan glerini artrdlar. Bylelikle kendine gveni artan Bumn, tbi olduu Juan-juan hkmdarnn kzyla evlenmek istediyse de, teklifi hakaret edilmek suretiyle reddedildi. Bunun zerine
ani bir kararla Juan-juanlara hcum eden Bumn, ok ksa zamanda
TELEVZYON
onlarn devletini ykarak yerine Gk-Trk Devletini kurdu (552). l Kaan unvann alan Bumn, devletin ilk hkmdar oldu ve kuruluflun ilk ylnda ld. Yerine byk olu Kara Kaan, Gk-Trk tahtna geti ise de, onun da hkmdarl
uzun srmedi.
N T E 553
R N E Tylnda lmesi zerine, kardefli Mukan Gk-Trk tahtna oturdu.
Yaklaflk yirmi yl kaanlk yapan Mukan zamannda Gk-Trk Devleti, her ynyle ok parlak bir dnem yaflad. Koreden Karadenize kadar uzanan sahada

11
yaflayan btn Tles ve dier Trk boylarn, kuzeyde Krgz Trklerini ve yabanc kavimleri devlete balad. Gk-Trk Devleti ksa zamanda dnyann en gl
devleti oldu. 557 ylnda Ak Hun (Eftalit) devletini ykarak pek Yoluna hkim oldular. Bat tarafndaki fetihler Mukan Kaann amcas stemi Yabgu kumandasndaki ordular tarafndan yaplyordu. Bu arada, kuzey inde bulunan Chou ve Chi
devletleri zerinde ar bir bask kuruldu. Mukan Kaan her iki devletten de kendi milleti menfaati dorultusunda faydalanmay bildi.
Mukan Kaan, btn Gk-Trk Devletinin hkmdar olmakla beraber, daha
ok devletin dou ksmyla ilgileniyor, bat ksmn ise devletin kuruluflundan beri, Tanr Dalarnn kuzeyindeki Aktada oturan stemi idare ediyordu. Yabgu unvann taflyan steminin btn icraat doudaki kaanlk adna idi. stemi Yabgu,
kendisine karfl dflmanca tutum taknan Sasan hkmdar Anflirvana karfl Bizans mparatorluu ile temasa geti. 567 ylnda stanbula bir eli heyeti gnderdi. Bu elilik heyeti, tarihte Orta Asyadan stanbula gnderilenlerin ilki idi. Buna
karfllk Bizansllar da stemi Yabgunun merkezine eli gnderdiler. Trk-Bizans
ittifak, Sasan mparatorluunu zor durumda brakmfl ve daha sonralar slam
kuvvetlerinin ran fethetmelerini kolaylafltrmfltr.
Tibetin dousunda yaflayan ve o devirde nemli bir asker g olan Tu-y-hun
kavmi de Gk-Trk ordularna boyun edi. Artk, tamamen bir cihan devleti haline gelen Gk-Trk Devleti 572 ylnda byk kaann kaybetti. Mukan Kaann
lm zerine, kardefli Taspar, kaan oldu. Her bakmdan ok geliflmifl ve kuvvetli bir devletin baflna geen Taspar, fazla byyen devleti yeniden teflkiltlandrd;
kk kaanlklar ihdas ederek devletin muhtelif ksmlarn oul ve yeenlerine
verdi. Bu flekilde kendisi kaanlar kaan, yani Byk Kaan oldu.
Taspar Kaan da aabeyi Mukan gibi in devletleri zerindeki bask politikasn srdrd. Bu esnada her iki in devleti de Gk-Trklerle yaknlaflabilmek iin
birbirleriyle yarfl ediyorlard. Ancak, Taspar Kaan, Trklerin yapsna hi uymayan Budizme meyletti ve merkezi tkende bir Buda mabedi infla ettirdi. Dier
taraftan Kuzey indeki devletlere karfl yanlfl politika izlemesi yznden devletin
itibar sarsld. nce destekledii bir inli prensi daha sonra bir tuzakla dflmanlarna yakalatt. 581 ylnda hastaland zaman, Trk geleneine uymayan bir veraset flekliyle Gk-Trk tahtna, aabeyi Mukann, annesi Trk olmayan olu Ta-lopieni aday gsterdi. Ayn yl ldnde, Ta-lo-pien kaan olarak benimsenmedi.
Devlet meclisinde yaplan uzun mzakereler sonucunda Kara Kaann olu Iflbarann tahta gemesi kabul edildi.
Bu hkmdarlk tartflmalar srasnda I. Gk-Trk Devleti sarsld. Devletin ileri gelenleri arasnda derin ayrlklar ortaya kt. Bat tarafn babas stemiden sonra idare etmeye bafllayan Tardu, meydana gelen anlaflmazlklardan ilk faydalanan
kifli oldu. Tardu, inlilerin kurt bafll sancak gndererek tahrik etmesi sonucu, 582
ylnda Bat Gk-Trk Devletinin bamszln ilan etti. Bu hadise ile I. Gk-Trk
Devleti sona erdi ve Gk-Trk Devleti Bat ve Dou olmak zere ikiye ayrld.
Mukan Kaan zamannda

Gk-Trk Devleti parlak bir
dnem yaflad. Douda
Koreden batda Karadenize
kadar uzanan sahada
yaflayan btn Tles ve
dier Trk boylar, kuzeyde
Krgz Trkleri ve yabanc
kavimler devlete baland.
Gk-Trk Devleti ksa
zamanda dnyann en gl
devleti durumuna geldi.
SIRA SZDE
I. Gk-Trk Devleti kaan Mukan, ine karfl nasl bir politika izlemifltir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
12
Resim 1.1
Eski Trklere ait
bir heykel ve
mezar abidesi
(Barlk bozkrlar,
Tuva zerk
Cumhuriyeti). Eski
Trkler atalarnn
ruhlarna sayg
gstermek
amacyla belli
alanlara heykeller
ve balballar
dikerlerdi.
Kaynak: V. N.
Basilov (ed.),
Nomads of
Eurasia, Seattle,
1989.
Dou Gk-Trk Devleti (582-630)
626 yln takiben yeniden

bafllayan in entrikalar,
627 ylnda yaz mevsiminde
kar yamas neticesinde
kan ktlk ve baz boylarn
topluca isyan devleti
ypratt. Ayrca, Trk asll
olmayan vezirler tarafndan
trenin bozulmas da, Dou
Gk-Trk Devletinin
yklmasn hazrlad.
582 ylnda I. Gk-Trk Devleti ikiye ayrldktan sonra Iflbara, Dou Gk-Trk
Devletini idare etmeye devam etti. in entrikalarnn ard arkas kesilmedii iin
hanedana mensup dier baz teginler de baflkaldrmfllard. Zor durumda kalan Iflbara, inden yardm almak suretiyle kaanln koruyabildi. Ancak, 585 ylnda
indeki Suei hanedannn siyasi stnln kabul etmek zorunda kald. Onun
587de lm zerine kardefli Baga, kaan oldu. Bir sene kaanlk yapan Baga,
588 ylnda bir savafl esnasnda vurularak ld. Iflbarann olu Tou-lan, kaan olarak tahta geti.
593 ylnda bafl kaldran Tou-lan Kaan inliler, yine bir baflka Gk-Trk
prensini kullanmak suretiyle zayflattlar. Ayrca Tles boylarn da isyana teflvik ettiler. kan isyanlar sonunda Tou-lan Kaan ldrld (601). Bir sre iin, Dou
Gk-Trk Devletini Bat Gk-Trk kaan Tardu ynetti. Ancak, inliler, hayvanlarn ve askerlerini zehirlemek suretiyle onun gcn zayflattlar. Bu srada ortaya kan Tles boylarnn isyan sonucu Tardu denetimi tamamen kaybetti ve Tuy-hunlara snmak zorunda kald (603). Bu olaydan sonra Tardu tarih sahnesinden ekildi.
Ayn ylda Chi-min, inlilerin destei ile Dou Gk-Trk tahtna geti. Onun
baflkenti tken deil, gneyde in snrna yakn bir noktada idi. 609 ylna kadar Suei hanedanna bal olarak hkmdarlk yapt. Ad geen tarihte lm zerine karakteri kendisine hi benzemeyen olu tahta geti. ncelikle devletin saygnln kurtard. Dou Gk-Trk Devletini ok kuvvetlendirdii gibi 615 ylnda
in imparatorunu Yen-men kalesinde kuflatt. Daha sonra in tarihinin en parlak
devleti saylan Tang mparatorluunun kurulufluna yardm etti. Babasnn aksine,
ine hkmedercesine bir siyaset uygulad. 619 ylnda, lmnden sonra yerine
geen kardeflleri Chu-lo (619-621) ve l (Hsieh-li) (621-630) devirlerinde devlet
gcn korudu. Ancak, 626 ylndan sonra yeniden bafllayan in entrikalar, 627
ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde kan ktlk ve hanedandan olmayan boylarn topluca isyan devleti ypratt. in snrlarna yakn bir yerde ava -
13
kan l Kaan, pusuya dflrld. Kendisi yanna kat yeeni tarafndan inlilere teslim edildi ve bylece 630 ylnda Dou Gk-Trk devleti inliler tarafndan
ortadan kaldrld.
Dou Gk-Trk Devleti neden ypranp yklfla gitti?
Bat Gk-Trk Devleti (582-630)
SIRA SZDE
D fi N E L M
582 ylnda doudaki byk kaanlk merkezinden ayrlp, bamsz hkm srmeye bafllayan Tardu, 603 ylna kadar kaanln devam ettirdi. Onun idaresinde
S O R Ubaland. DaKuzey Afganistan ve rann kuzey dousu Bat Gk-Trk Devletine
ha sonra randaki taht mcadelelerine karflan Tardu, bu lke ilerine gnderdii
ordular sayesinde zaferler kazand. 598 ylndan sonra Dou Gk-Trk
Devletine
DKKAT
ve ine ynelen Tardu, zellikle in hesabna casusluk yapan Tu-li (ve daha sonra Chi-min) isyannn bastrlmasnda Dou Gk-Trk kaan Tou-lana yardm etSIRA SZDE
miflti. Ancak, inliler, hayvan ve askerlerinin su iecei pnarlar zehirlemek suretiyle onu tuzaa dflrdler ve byk bir darbe vurdular. Arkasndan Tardu, Tles
boylarnn isyan neticesinde Tibetin dousunda yaflayan Tu-y-hunlara
AMALARIMIZ snmak
zorunda kald (603).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Harita 1.1
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tardunun yerine Chu-lo (Tardunun torunu) geti ise de, onun sert tutumu yznden Tles boylarnn bir ksm isyan etti. Chu-lo 612 ylnda ine snd. Orada inlilerin adna Korelilerin isyann bastrd. Ancak, onun inliler hesabna kazand baflarlar Dou Gk-Trk kaan Shih-pinin nefretine sebep oldu. Urunda mcadele ettii inlilerin ihanetine maruz kalarak, Shih-pi Kaana teslim edilip ldrld.
K T A P
VI. yzylda ve
VII. yzyl
baflnda GkTrk Kaanl.
TELEVZYON
Kaynak: R.
Grousset, The
Empire of the
NTERNET
Steppes, New
Brunswick,
1970.
14
Chu-lo Kaan ine gidince Tardunun dier torunlarndan She-kuei Kaan olmufltu. Onun ilk ifli dank Trk boylarn bir araya getirmek oldu. Bat
Gk-Trk Devletinin hem siyasi snrlarn, hem de asker gcn dedesi Tardu
zamanndaki kadar bytt. She-kueiin lmnden sonra yerine kk kardefli
Tung Yabgu geti. Kaynaklarn zellikle ok zeki, cesur, taktiki bir flahsiyet olarak tanmlad bu kaann ilk ifli lkedeki btn boylar devlete itaat ettirmek oldu. Hindistann Keflmir blgesini idaresi altna ald. pek Yolu zerindeki btn
Sod flehirleri onun lkesine katld. 623 ylnda Bat Gk-Trklerinin bir savaflta
Sasanleri yenmesi slm dnyasnda nemli tesirler brakt. 630 ylna doru lkedeki huzursuzluklar artmaya bafllad. Bu ylda amcas Bagatur, Tung Yabguyu ldrd ve yerine gemek istedi. Ancak, devlet tam bu srada byk bir karflkla
srklendi. Neticede Bat Gk-Trk Devleti ine bal birok beylie ayrld.
Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681)

630 ylnda her iki Gk-Trk Devleti de in esaretine girmifl bulunuyordu. Bu durum Trklere ok ar gelmifltir. VIII. yzyln baflnda yazlan Orhun yaztlarnda
bu husus ac bir flekilde vurgulanmfltr. Bu yaztlara gre Trklerin in esaretine
girmesinin sebebi vard: 1. in entrikalar, 2. Trk hkmdarlarnn baflarsz
idaresi, 3. Trk milletinin hkmdarlarna itaatsizlii.
inliler, 630 ylndan sonra bir ksm Gk-Trk halkn kuzey eyaletlerine yerlefltirmek suretiyle idare etmeye alfltlar. Gk-Trk lkesini ise beyliklere paralayarak ellerinde tutuyorlard. in hkimiyetine karfl birok Trk beyi isyan etti.
Bunlarn en nemlisi in sarayn basmak isteyen Chie-shih-shuain 639 ylndaki
bafl kaldrfldr. Ad geen bey in sarayn basarak veliahd karp, kendi lkesine gtrmeyi planlamflt. Ayrca kendisi gibi Gk-Trk hanedanndan biri olan
Ho-lo-huyu kaan yapacakt. Ancak, havann aniden frtnaya dnflmesi ve nehrin taflp nlerini kesmesi yznden bu giriflim baflarsz kald. Bundan sonra 648
ylnda Altay Dalarnda Che-pi Tegin isyan ederek bamszln ilan etti. Ancak
inliler, yine eflitli hileler evirerek, onu tesirsiz hale getirdiler. Dier Trk boylarn ona karfl isyana teflvik ettiler.
650 yln takiben inliler Orta Asyay ellerinde tutmak iin yeni bir yol denediler. Gk-Trk lkesinde eflitli asker valilikler kurarak Trkleri idare etmeye
baflladlar. Btn bunlara ramen Gk-Trkler arasndaki istiklal atefli gn getike artyordu. 670li yllarda baz Trk gruplar glenmeye bafllad. Ordosta isyan
ederek imknszlklar iinde savaflan Trk prensi Ni-shih-fu yenilerek, in baflkentine gtrlp orada idam edildi (679). Yine Gk-Trk soyundan A-shih-na Fu-nien de elli arkadafl ile birlikte ldrld (681). Bu arada Kutlug ve etrafndakiler bamszlk savaflna giriflmifllerdi. Kutlug, Dou Gk-Trk Devletinin son hkmdar l Kaann neslinden geliyordu. O ve arkadafllar ilk nce gizlice bir teflkilat kurarak harekete getiler. Sratle yaylan bu teflebbse katlanlarn says ksa
zamanda befl bini buldu. 681 ylndan itibaren in eyaletlerine basknlara baflland. 682 ylnda zafere ulafllarak II. Gk-Trk Devleti kuruldu. Hapiste bulunduu
inden kap gelen Tonyukuk ise Apa Tarkan unvann alarak onun en byk
yardmcs oldu. Onun grevi btn asker ve idari iflleri planlamakt.
II. Gk-Trk Devleti (682 -745)

Bundan sonra Kutlug, en byk yardmcs Tonyukuk ile birlikte girifltii bamszlk mcadelesinde inlilere ard arda darbeler indirerek, hem kendi gcn artrd,
hem de dier Trk boylarn itaat altna ald. Eski Gk-Trk Devleti yeniden can-
15
land. 682 ylnda tkende Ouzlar yenilip devlete balannca Kutlug, lterifl Kaan iln edilerek, II. Gk-Trk Devleti kurulmufl oldu.
Yeni kurulan bu devletin ilk ifli inden intikam almak oldu. Pekinden Kansuya kadar uzanan btn Kuzey in blgelerine Trk aknlar bafllad. 682-87 yllar arasnda bu sahaya krk alt sefer tertip edildi. Ayn zamanda Ouzlarn ve Kitanlarn devlete ball salamlafltrld.
692 ylnda len lterifl Kaann yerine kardefli Kapgan geti. Faaliyetleri asndan Trk tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Kapgan Kaan, tahtta kald
yirmi drt yl iinde politikasn, srekli ini bask altnda tutmak, inde dank
halde yaflayan esir Trkleri kurtarmak, Orta Asyada yaflayan ne kadar Trk varsa
hepsini Gk-Trk devletine balamak fleklinde ana temel zerine oturtmufltu.
Kapgan, tahta geiflinin arkasndan ine aknlara bafllad. 695 ylna kadar hem
doudaki Mool Kitanlar, hem de indeki Tang mparatorluunu bask altna almay baflard. Arkasndan 696-97 yllarnda Krgzlar itaat altna aldktan sonra Trgifllere yneldi. Bu arada Gk-Trklerin isteklerini yerine getirmeyen ine karfl
byk bir sefer dzenlendi. Trk ordular fiantung ovasna ve Yeflil Irmaa (Yangtse) kadar uzand. Savunma iin sefere karlan inli generaller korkularndan
Trk ordularna yaklaflamyor, sadece uzaktan seyrediyordu. Bu yln sonuna doru lkenin bat tarafndaki Trgifller tamamen Gk-Trk hkimiyetine girdiler.
Harita 1.2
Orhon Yaztlar
(Moolistan) XIX.
yzyln sonunda
keflfolunmufl olup
Trk dilinde yazlmfl
en eski
kaynaklardandr.
Tonyukuk Yaztnda
II. Gk-Trk
Kaanlnn
komutan ve devlet
adam Tonyukukun
yapt ifller kendi
azndan
anlatlmaktadr.
Dier iki yazttan Kl
Tigin 732 ylnda,
Bilge Kaan yazt ise
735 ylnda
dikilmifltir. Kl Tigin
ve Bilge Kaan
yaztlarnda I. GkTrk Kaanl genel
hatlaryla
zetlendikten sonra,
esaret dnemi ve II.
Gk-Trk Kaanl
ayrntl olarak
anlatlmaktadr.
Kaynak: A. Tafl,
Trklerin Kkenleri,
Atlas Dergisi.
16
Bilge, kaan olduktan sonra

devletin baflna byk dert
aan isyanlar bastrd ve
devletin birliini yeniden
salad. inlilerle iyi
geinmeye alflarak onlarla
dostluk kurdu. Budistleflme
yolundaki eilimleri, devlet
meclisi tarafndan, Trklerin
yapsna uymayaca
gerekesiyle reddedildi
(723).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bundan sonra Bat Trkistana ynelen Kapgan Kaan ve onun emrindeki Tonyukuk, Bilge ve Kl Tegin gibi kumandanlar idaresinde Trk ordusu 701 ylnda
Demir Kapya (Temir Kapg) ulaflt. Ertesi sene Tangutlar ve baz Sod kolonileri
yenilerek boyun edirildi. 709 ylna kadar uzak blgelerdeki Basmllar, ikler ve
Azlar itaate alnd. syan eden Krgzlar 710da yeniden devlete baland. Ancak,
bundan sonra Kapgan Kaann anlafllmaz sert tutumu yznden devlete bal btn boylar birer birer isyan etmeye baflladlar. Birok Trk boyu ine snd. Bu
isyanlarda in entrikalarnn byk rol vard. Kapgan Kaan ve devletin dier ileri gelenleri bu isyanlarla uraflmak zorunda kalyorlar, dflmanlar in ile mcadele etme frsatn bulamyorlard. Bu boy isyanlarndan birinin, Bayrku isyannn bastrlmasndan sonra tkene geri dnerken yanna fazla asker almayan Kapgan Kaan, St ormanndan geerken Bayrkularn saldrsna urad ve ldrld. Kesik bafl orada bulunan bir inli casus tarafndan in baflkentine gtrld (716).
Onun yerini alan olu nelin kaanl yetersiz bulunarak tahttan indirildi. Yerine lteriflin olu Bilge, kaan oldu. lk ifl olarak, amcas zamanndan beri devletin baflna byk dert aan boylarn isyann bastrd. ok uzun mcadelelerden
sonra devletin birlii yeniden saland. Bunu baflardktan sonra inlilerle iyi geinmeye alflt ve onlarla dostluk kurdu. Bilgenin inlilerin etkisinde kalarak Budistleflme istei, devlet meclisi tarafndan, Trklerin yapsna uymad gerekesiyle
reddedildi (723).
nl devlet adam Tonyukuk, 727 yl dolaylarnda ld. 726-27 yllarnda Trk
tarihinin en muhteflem abidelerinden biri olan Tonyukuk Yazt dikildi. Yazt, Tonyukukun azndan Gk-Trk devletinin yeniden kuruluflu, yaplan mcadeleler,
inin hilekrl ve Trk halknn itaatsizlii gibi konular zerinde durmaktadr.
731 ylnda Kl Tegin lnce aabeyi Bilge onun adna bir yazt Orhun nehri yaknna dikti. Bu yaztta da Kl Teginin mcadeleleri ve kazand baflarlar Bilge
Kaann azndan anlatlmaktadr. Trk halknn gemiflin ac olaylarndan ders almas isteniyordu. 734 ylnda len Bilge Kaan adna olu tarafndan 735 ylnda
bir yazt dikildi. Bu yaztta da Kl Tegin gibi Trk halkna tler veriliyordu.
Bilge Kaandan sonra devletin baflna geen kaanlar yetersiz flahsiyetlerdi. Ksa zamanda devlet zaafa urad. 742 ylnda isyan eden Basml ve Uygurlar yaptklar hcumla Gk-Trk Devletini sarstlar. Son Gk-Trk hkmdarnn sahip olduu g 745te Uygurlar tarafndan datld.
Kapgan Kaann
uygulad politikasnn esaslar ne idi?
SIRA SZDE
Gk-Trklerin Sosyal Yaps
D fi N E L M
Devlet kavramnn
il ile ifade edildii Gk-Trklerde en yksek asker ve idari
mevkide kaan bulunurdu. Hkmdar karfll olan kaan, devlet baflkan, baflkuS O R ve
U hkmet baflkan idi. Kaann icraatn denetleyen bir devlet
mandan, meclis
meclisi olan toy mevcuttu. Bu meclis, gerektiinde kaanlar tahtndan indiriyor
veya kaan olan birini bu makama kabul etmeyebiliyordu. Kaann hanm (haDKKAT
tun) da devlet idaresinde sz sahibiydi. Gerektiinde kaan kendi fikirleri dorultusunda etkileyebiliyordu. Dier taraftan ayguc (baflbakan), buyruk (bakan), ge
SIRAyeleri
SZDE vard. Aslnda kaandan sonra ikinci byk unvan yabgu
gibi hkmet
(kanat idarecisi)dur. Daha sonra flad, tegin, ilteber, erkin ve tudun gibi unvanlar
sralanmaktadr.
in kaynaklarna gre saylar 28den fazla olan bu unvan ve maAMALARIMIZ
kamlar, devletin iinde bulunduu duruma gre bazen farkl grevleri yerine getiriyorlard.

K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
17
Gk-Trk sosyal yaps aile, urug (aileler birlii), boy (ok), bodun (millet) ve il
(devlet) fleklinde birbirine sk skya bal halkalar halinde tezahr ediyordu. GkTrkler, adafllar olan devletlere gre ok farkl hukuk sistemine sahiptiler. Anayasa karfll olarak tre vard. Sosyal dzen treye bal kalnarak salanyor ve
herhangi bir bunalm yaflanmyordu. Vatana ihanet, adam ldrmek, zina yapmak
ve hrszlk gibi ar sularn cezas idamd.
Gk-Trk ekonomisi temelde hayvancla (at ve koyun) dayalyd. Tarma elveriflli blgelerde ziraat geliflmiflti. Mesela Turfan ve civarnda sebze ve meyveciliin ok ilerledii tespit edilmifltir.
Gk-Trk tarihinin en mhim zelliklerinden birisi, hi flphesiz, Orhun havalisi baflta olmak zere btn Orta Asyann deiflik yerlerinde Gk-Trk alfabesiyle yazlmfl yzlerce yazt brakmfl olmalardr. Arkeolojik kazlar ilerledike birok
SIRA SZDE
yeni yaztn bulunaca muhtemeldir. Bugnk Avrupa milletlerinin
ounun henz yazy tanmad bir devirde Trklerin byle kltr abidelerine sahip olmalar epey dikkat ekicidir.
D fi N E L M
Gk-Trk devletinde hanedann mensup olduu A-shih-nann dflnda birok
Trk boyu daha vard. Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tardufl, Bayrku, Ouz, Bugu,
S OAslnda
R U
Basml, zgil, Az ve Trgifl gibi boylar bunlarn en nemlileri idi.
nceleri
Kerulen Irmandan Karadeniz ve Kafkaslarn kuzeyine kadar uzanan genifl sahada yaflayan btn Trk boylarn tamam kaynaklarda Tles adyla
D K K Agemektedir.
T
Gk-Trk Devletinin douda ve batda gten dflmesi zerine sz konusu boy
grubunun iinden bazlar glenerek n plana ktlar ve 627 ylndan sonra kaySIRA SZDE
naklarda kendi zel adlaryla anlmaya baflladlar.
Gk-Trklerde sosyal yap nasl belirmektedir?
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

7
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
D fi N E L M
K T A P
S O R U
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
SIRA
N T E SZDE
RNET
SIRA
N T E RSZDE
NET
K T A P
Gk-Trkler hakknda daha fazla bilgiyi Ahmet Taflaln 3 ciltlik Gk-Trkler
(Ankara,
2004) adl eserinden renebilirsiniz.
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
18
zet

A M A

A M A
Trk tarihinin genel zelliklerini aklamak.

Trk tarihinin bilinen en eski devirlerinden XI.
yzyla kadar Trk kkenli topluluklar Moolistann dousundaki Kerulen Irmandan Tuna
boylarna kadar ok genifl bir alanda hareket etmifllerdir. Trk tarihine ait kaynaklarn ou Trk
dilinde deil, komflu milletlerin dillerinde (in,
Fars, Arap, Grek, Latin ve Rus dillerinde) yazlmfltr. Ancak, eski Trk dilinin runik harflerle
yazl yadigrlar da bulunmaktadr. Eski Trk
toplumunun sosyal sistemi iinde boy birimi n
plana kmaktadr. Boylarn toplumsal zellik
olarak tafld sosyal dayanflma ve dinamizm,
bireylerine birlikte hareket etme arzusunu getirmifl, ok uzun mesafeleri etin mcadelelerle aflmalarn salamfltr. Trk ad Gk-Trk Devletiyle resmi bir kimlik kazanmfltr. Trkiye tabiri
ise, VI. yzylda Bizansllar tarafndan Orta Asya
iin kullanlyordu. Yine onlar IX. ve X. yzyllarda Volgadan Orta Avrupaya kadar uzanan sahay da Trkiye olarak anyorlard. XI-XII. yzyllarda Msr ve Suriyeye Trkiye denirdi. Anadolu ise XII. yzyldan itibaren Trkiye olarak tannmaya bafllamfltr.
Byk Hun mparatorluu ve Ak Hun Devletinin
tarih nemini deerlendirmek.
Asya Hunlarnn ilk tarihi M.. 2255lere kadar
gitmektedir. Ancak, M.. 318den M.S. asrlara
kadar sren bir Hun tarihi sz konusudur. M..
209da Mo-tu (Mete) ile glenen Hunlar, daha
sonra kendi aralarndaki anlaflmazlklar ve in
entrikalar sonucu ikiye ayrldlar, ktlk vs. sebepler yznden ykldlar. Bir ksm Kuzey
inde devlet ve beylikler kurdular. Hunlardan
bir ksm Bat Trkistan, Afganistan blgesine gelerek Ak Hun (Eftalit) Devletini kurdu. pek Yolu ve ran zerinde nemli roller oynayan bu
devlet, 557 ylnda Gk-Trkler ve randaki Sasan Devleti tarafndan ykld.

A M A

A M A

A M A

A M A
inde kurulan Tabga Devletinin tarih srecini tanmlamak.

Tabgalar, Kuzey inde bozkr karakterinde bir
devlet halinde ykseldiler. Blgeyi ve etraflarndaki devletleri kendilerine baladlar. 465ten
sonra Budizmin etkisine girerek inlilefltiler ve
556ya kadar siyasi varlklarn srdrdler.
I. Gk-Trk Devletinin ortaya kfln ve tarih
nemini aklayabilmek.
Gk-Trklerin, 542de Altay Dalarnn gney
eteklerinde olduklar bilinmektedir. 552de bal
olduklar Juan-juanlar yenerek bamszlklarn
ilan ettiler ve ksa zamanda Orta Asyay kapladlar. 582de Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrldlar. Dou ksm ounlukla baflarl bir siyaset
yrterek 630a kadar yaflad. Bat ise n Asya
zerinde etkili olduktan sonra douya ynelince
gcn kaybetti. 621den sonra bir ara toparland ise de 630da i karflklklar yznden ykld.
II. Gktrk Devletinin tarih srecini deerlendirmek.
630-82 arasnda Dou Gk-Trk lkesi ine balanan boy beylerinin idaresinde geti. 682de Kutlug nderliinde bafllayan isyan hedefe ulaflt ve
II. Gk-Trk Devleti kuruldu. Kapgan ise (692716) nceleri zaferler dolu idare yrtse de aflr
sert idaresi yznden boy isyanlar kt. Bundan
sonra devletin baflna geen Bilge Kaan ve kardefli Kl Tegin lkede huzuru saladlar. Ancak,
onlardan sonra Gk-Trk Devletinin mr uzun
srmedi; 745 ylnda Uygurlar tarafndan ykld.
Gk-Trklerin sosyal yapsn aklamak.
Devletin karfllnn il olduu Gk-Trklerde,
sosyal yap ogufl (aile), urug, boy ve bodun gibi
halkalardan meydana geliyordu. Tre hkmleri
ise Anayasa hkmndeydi. Bozkrlarda geliflen
ok salam gelenekler zerinde ykselen devlette kendine zg bir hukuk sistemi de vard. GkTrk Devletinde hanedann mensup olduu Ashih-nann dflnda Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tardufl, Bayrku, Ouz, Bugu, Basml, zgil, Az ve
Trgifl gibi boylar da bulunmaktayd.
19
Kendimizi Snayalm
1. Trk kelimesinin anlam afladakilerden hangisidir?
a. Gl, kuvvetli
b. Sert ve savafl
c. Treyen adam
d. Mifer
e. Terk edilmifl
2. Ad bilinen ilk Hun hkmdar afladakilerden hangisidir?
a. Mo-tu (Mete)
b. Tou-man
c. Lao-shang
d. Hu-han-ye
e. Pi-nu
3. M.. 119da inliler Hunlar savafl meydannda yenebilmek iin afladakilerden hangisini yapmfllardr?
a. Hun lkesinde i savafl karmfllardr.
b. Hunlara fazla ipek ve dier hediyeler yollayarak
rehavete kaplmalarn salamfllardr.
c. lkelerinde uzun sren bir askeri reform yaparak ordularn Hun tarznda dzenlemifllerdir.
d. Hun lkesinde ktlk kmfltr.
e. Romallar, inlilere yardm etmifllerdir.
4. Tabga Devleti afladaki olaylardan hangisi nedeniyle inlileflmifltir?
a. Tibetlilerin Tabgalar malup etmesi
b. Ak Hunlarn, Tabgalar ine srmesi
c. Hunlar inden ekonomik yardm talep ettiinde rahip gnderilmesi
d. Tabgalarn, Budizm dininin etkisinde kalp Buda retilerini kabul etmesi
e. Korelilerin Tabgalar Juan-juanlara karfl destek
vermeye armas
5. Gk-Trkler afladaki devletlerden hangisini malup ederek bamszlklarn kazandlar?
a. Bat Wei
b. Dou Wei
c. Ak Hun Devleti
d. Bizans mparatorluu
e. Juan-juan Devleti
6. Afladakilerden hangisi I. Gk-Trk Devletinin ikiye ayrlma sebebidir?

a. inlilerin steminin olu Tarduya kurt bafll sancak gnderip bamszln tandn bildirmesi (582)
b. Ak Hunlarn Gk-Trkler tarafndan yklp topraklarnn iflgal edilmesi
c. Tibetlilerin, Gk-Trkleri yenip onlar corafi
olarak blmesi
d. Gk-Trk lkesinde ktlk kmas
e. inlilerin Gk-Trklere prenses gndermeleri
7. Afladakilerden hangisi II. Gk-Trk Devletinin kurucusudur?
a. Kapgan
b. Tengri
c. Bilge
d. Kl Tegin
e. Kutlug
8. Bilge Kaan ok sevdii kardefli Kl Tegin lnce
afladakilerden hangisini yapmfltr?
a. Onun adna yazt diktirmifltir.
b. ine savafl amfltr.
c. Yerine kendi olunu tayin etmifltir.
d. inlilerden ok ekinip savunma hazrlklarn
artrmfltr.
e. Uygur, Basml ve Bayrkularn isyanlarn bastrma tedbirleri almfltr.
9. Gk-Trk Devletinde il kavramnn karfll afladakilerden hangisidir?
a. Meclis
b. Eyalet
c. Vilayet
d. Yksek mahkeme
e. Devlet
10. Gk-Trk ekonomisinin temeli afladakilerden hangisine dayanyordu?
a. Hayvancla
b. pek retimi ticaretine
c. Tarma
d. El sanatlarna
e. Denizcilie
20
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. a
Sra Sizde 1
Mo-tu devrinde Asya Hun Devletinin snrlar Koreden,
Aral Glne, Baykal Glnden in Seddine ve Dou
Trkistan iine alacak flekilde Tibete kadar ulaflmfltr.
2. b
3. c
4. d
5. e
6. a
7. e
8. a
9. e
10. a
Yantnz yanlfl ise, Trk Ad Hakknda ksmn yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise, Asya Hun mparatorluu
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Asya Hun imparatorluu
Yantnz yanlfl ise, Tabga Devleti konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, I. Gk-Trk Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, I. Gk-Trk Devleti ve Bat Gk-Trk Devleti konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, II. Gk-Trk Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, II. Gk-Trk Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Gk-Trklerin Sosyal Yaps konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Gk-Trklerin Sosyal Yaps konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Seyyahlar, Ak Hunlarn flehirlerde oturmadklarn, merkezlerinin seyyar bir karargh olduunu, su ve otlak
aramak iin yer deifltirdiklerini, yazn serin yerlere, kfln lml blgelere g ettiklerini, hkmdar adrnn
duvarlarna ynl hallar serildiini ve hkmdarn
ipekten ifllemeli bir elbise giydiini bildirmektedirler.
Sra Sizde 3
Tabga Devleti, bir yandan inlilerin gittike daha fazla miktarda devlet memuriyetlerine getirilmesi, dier
yandan Budizmin ve Konfyanizmin etkisi ile inlileflmeye bafllamfltr.
Sra Sizde 4
Mukan Kaan zamannda Gk-Trk Devleti gcnn
zirvesine ulaflt. Gk-Trkler 557 ylnda Ak Hun Devletini ykarak pek Yoluna hkim oldular. Devletin bat tarafnda stemi Yabgu fetihler gereklefltiriyordu. Mukan Kaan, kuzey inde bulunan iki devlet Chou ve
Chiler zerinde ar bir bask kurdu ve her iki devletten de faydalanmay bildi.
Sra Sizde 5
626 ylndan sonra yeniden bafllayan in entrikalar,
627 ylnda yaz mevsiminde kar yamas neticesinde kan ktlk ve hanedandan olmayan boylarn topluca isyan etmeleri Dou Gk-Trk Devletini ypratt. Ayrca,
trenin Trk asll olmayan vezirler tarafndan bozulmas, devletin ksa zamanda yklmasn hazrlad. 630
ylnda in snrlarna yakn bir yerde ava kan l Kaan pusuya dflrld. Yanna kat yeeni tarafndan inlilere teslim edilince Dou Gk-Trk Devleti tarih sahnesinden ekildi.
Sra Sizde 6
Kapgan Kaann izledii siyasetin esas, ini srekli
olarak bask altnda tutmak, inde dank bir durumda yaflayan esir Trkleri kurtarmak ve Orta Asyada yaflayan btn Trk boylarn kendi devletine balamakt.
21
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 7
Gk-Trk sosyal yaps aile, urug (aileler birlii), boy
(ok), bodun (millet) ve il (devlet) fleklinde birbirine sk skya bal halkalar halinde flekillenmiflti. Gk-Trk
devletinde hanedann mensup olduu A-shih-nann dflnda birok Trk boyu daha vard. Krgz, Karluk, Uygur, Sir Tardufl, Bayrku, Ouz, Bugu, Basml, zgil, Az
ve Trgifl gibi boylar bunlarn en nemlileri idi.
Eberhard, W. (1987). in Tarihi, Ankara: Trk Tarih

Kurumu.
______. (1942). inin fiimal Komflular, Ankara: Trk
Tarih Kurumu.
Gzel, H. C.; K. iek; S. Koca (ed.) (2002). Trkler III, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar.
Kafesolu, . (1987). Trk Milli Kltr, stanbul: tken Neflriyat.
gel, B. (1982). Byk Hun mparatorluu Tarihi,
Ankara: Kltr Bakanl
______. (1987). slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Tarihte Trk Devletleri (1987). I-II, Ankara: Ankara
niversitesi.
Taflal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk Boylar, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
______. (2004). Gk-Trkler, I-III, Ankara: Trk Tarih
Kurumu.
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz


Uygurlarn ortaya kfln ve bamszlklarn kazanmalarn aklayabilecek;
Uygur Kaanlnn ykselmesi srecini tanmlayabilecek;
Uygurlarn Maniheizm inancn kabul srecini deerlendirebilecek;
Uygur Kaanlnn yklfl ve Uygur glerini aklayabilecek;
Uygurlarn hangi kltrel zelliklere sahip olduklarn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dokuz Ouzlar
Bayan or Kaan
Bg Kaan
Maniheizmin kabul
fiine-Usu Yazt
Karabalgasun Yazt
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Uygur Kaanl
BAIMSIZLIKLARINA KADAR
UYGURLAR
UYGUR KAANLIININ
YKSELfi
DEVLETN ZAYIFLAMASI VE
YIKILIfiI
UYGUR DEVRNN GENEL
KARAKTER
UYGUR MEDENYET
Uygur Kaanl
BAIMSIZLIKLARINA KADAR UYGURLAR
Uygurlarn meydana getirdii zengin tarih, onlarn inli tarihiler tarafndan kkenlerinin eski devirlerde gsterilmesine yol amfltr. in kaynaklarnda deiflik
flekillerde yazlan Uygur adna 945 ylnda yazlan bir in kaynanda flahin gibi
dolaflan, hcum eden anlam verilmektedir. Uygur Kelimesinin uydan (akraba,
mttefik) geldii ve On Uygur adnn 10 mttefik manasnda olduu da kaytlarda
gemektedir. Daha baflka anlamlarn da verildiine de rastlanmaktadr.
Uygurlarn kkeni konusunda kilit konumunda olan Kangl boylardr. Aslnda
Kangllar tek bir boy olmayp, bunlarn hepsi Uygur da deildi. Sadece Yan-ho
adl kabile Uygurlarn adnn ilk flekli olarak grnmektedir. 605 ylndan sonra ayn isim Wei-ho flekliyle yeniden Tles boylarnn iinde yerini almfltr. Bu srada
Tola Irmann kuzeyinde bulunan Uygurlar, Bugu, Tongra Bayrku ve Bura gibi
dier Tles boylar ile birlikte yaflyorlard ve adlar geen bu boylarla beraber bir
erkin tarafndan idare ediliyorlard. Dolaysyla, 605 yl dolaylarnda onlarn kk
bir kabile olduu sonucuna varyoruz. Saylarnn on bin ve bunun yarsnn da asker olduu sylenmektedir. Tola Irmann kuzeyinde yaflayan Tles boylarnn
ilerinde gsterilmesi ve kkenlerinde aka bunun belirtilmesi konuyu netlie
kavuflturmaktadr. Zaten bu blgede yaflayan Tles boylar, 140 yl sonra Dokuz
Ouz adyla Uygur Kaanlnn ana unsurunu oluflturacaktr.
627 yln takiben Dou Gk-Trk Devleti hzla zayflaynca Sir Tardufllar, doudaki Tles boylarnn iindeki en kuvvetli boy olarak n plana kt. in tarafndan da tannan Sir Tardufl birlii 646 ylna kadar tken blgesi ve Tola Irma
civarna hkim oldu. Onlara balanan Uygurlarn unvan Huo lteber idi. Bu tarihte Sir Tardufllar zayflayp askeri gleri dalnca, ok sayda boy indeki Tang
hanedanyla iliflki kurup onlardan askeri unvanlar alrken, Uygurlar da bofl durmamfllard. Onlar da irtibata geerek inden generallik unvanlar aldlar. Uygurlarn
ad, 627 ylnda vergilerin artrlmas zerine Gk-Trklere isyan eden boylar arasnda da gemektedir. zerlerine gnderilen yz bin kiflilik Gk-Trk ordularn
yenmeleri flhretlerinin artmasna sebep oldu. Dou Gk-Trk hkmdar l Kaan onlarn zerine yeeni Tu-liyi gndermifl, o da yenilmiflti. Uygurlar 646da Sir
Tardufllarn malup edilmesi srasnda inlilere yardmc olmufllard.
inliler 648 ylnda Altay Dalarnda bamszln ilan eden Che-pi Kaan liderliindeki Gk-Trkleri de, Karluk, Uygur ve Bugular kullanmak suretiyle malup etmifllerdi. Daha sonra in hkimiyetini tanmayan Bat Gk-Trk beylerinden
945 ylnda yazlan bir in

kaynanda Uygur, flahin
gibi dolaflan, hcum eden
anlamnda kullanlmfltr. Bu
kelimenin uydan (akraba,
mttefik) geldii ve On
Uygur adnn 10 mttefik
manasnda olduu da
bilinmektedir.
24
birinin bozguna uratlmas iin hazrlanan in ordusuna Uygurlardan yaklaflk 50

bin kiflilik bir ordu katlmfl, inlilerle beraber Taflkente kadar ilerlemifllerdi.
717 ylnda Uygur lteberi ile Karganda savaflan Bilge Kaan onu malup edip
douya kamasna sebep olmufltur. Bu bilgiler flnda Uygurlarn 740l yllara
kadar fazla bir varlk gsteremedikleri sonucuna varmak mmkndr. Ancak, Uygurlarn dhil olduklar Dokuz Ouz boy birliinin II. Gk-Trk Devleti dneminde (682-745) devlete karfl isyanlarda daima n saflarda olduu anlafllmaktadr. Devlete balandklar zamanlarda dou kanadnn halk tabakasn oluflturuyorlard.
SIRA SZDE
742 ylna gelindiinde Uygurlarn ok kuvvetli bir flekilde tarih sahnesinde beD fi N E L M II. Gk-Trk Devleti, Bilge Kaann lmnden sonra (734)
lirdii grlmektedir.
hzla zayfladnda Karluk, Basml ve Uygurlar n plana ktlar. Aslnda onlarn i
karflkla dflt
S O R U srada in mparatoru devreye girmifl ve Sun Lao-nu adl eliyi
Uygur, Karluk ve Basmllara gndererek onlar Gk-Trklere karfl tahrik etmiflti.
Ayaklanan bu
boy 742de Gk-Trk kaan Kutlugu ldrdler. Basmllarn reiDKKAT
si kaan seilirken Uygurlar dou (sol), Karluklar bat (sa) kanat yabguluklarn
aldlar ve hep beraber ine eli gndererek resmen tanndlar. Uradklar felaketSIRA SZDE
lerden ylmayan Gk-Trkler, en nihayet Ozmfln olunu kaanla getirdilerse
de (744 yl) baflarl olamadlar. 745 ylnda bu kaan da Uygurlar tarafndan ortadan kaldrld.
AMALARIMIZ
Bu arada, Uygurlar ile Basmllarn aras almfl, Karluklar da Uygurlarn tarafn tutunca Basmllar yenilmifllerdi. Uygurlarn, Karluk ve Basmllara gre daha
K T A Psebebi hi flphesiz kalabalk Dokuz Ouz boylarnn kendi
kuvvetli olmasnn
yanlarnda yer almalaryd. Bu Dokuz Ouz kabilesi Bugu, Bayrku, Hun (Qun),
Tongra, zgil, Chii-Pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku ve Edizden olufluyordu. Bunlara
T E Lkatlnca
E V Z Y O N On Uygur olarak anlmaya baflladlar. Uygur Devletinin baflUygurlar da
langta halkn bu boylar meydana getirmifllerdir. Bu sebepten dolay Uygurlar baz slam kaynaklarnda Dokuz Ouz olarak kaydedilmifllerdir. Uygurlar kendi ilerinde de dokuz
(kk kabile) blnmfllerdi: Bunlar Yalakar, Uturgar,
N T E R Nurua
ET
Krebir, Baga Sgr, Ebireg (Abrak), Hazar, Hu-wu-su, Yagmurkar ve Ayabire
adlarn taflyorlard.
Bamszlklarn kazandktan sonra Uygur Kaanlnn ilk hkmdar Kutlug
Bilge Kl oldu. Yeni bir imparatorluk doarken douda ve batda Uygurlarn topraklar genifllemeye bafllamflt. Bafllangta Uygurlara balanan topraklar batda Altay Dalar ile douda Manurya arasnda uzanyordu. Dou Gk-Trk Devletinin
eski topraklarn kaplamfllard. Karluklar ise daha st seviyede olan sol yabguluu
aldlar. Kutlug Bilge Kl 747de lnce yerine olu Bayan or tahta geti.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Sir Tardufllarn
askeri glerinin dalmas, Uygurlar ne ynde etkiledi?
SIRAzayflayp
SZDE
SIRA SZDE
Uygurlar bamszlklarn
kazandktan sonra Karluklar nasl bir rol oynadlar?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. nite - Uygur Kaanl
UYGUR KAANLIININ YKSELfi

Bayan or Kaan (747-759)
Bayan or Kaann devri her bakmdan Uygur Devletinin gelifltii salam temellere oturduu bir dnem saylr. Sekiz yllk sre iinde devlet her bakmdan bymfl, etrafndaki boy ve devletlere stnln kabul ettirdii gibi teflkilatlanmasn tamamlamfltr. Kaan, Hun ve Gk-Trk dnemlerinde olduu gibi, ncelikle Orta Asyadaki boylar kendine balamaya alflmfltr. lk zamanlarda Bayan
orun kaanl halkn bir kesimi tarafndan tannmak istenmemifl olmaldr. Onlar Bayan orun babas vaktinde yabgu ilan edilmifl olan Tay Bilge Tutuku kaan
ilan ettiler. Ktanlar ve Tatarlar da onlara katlnca Bayan or iin tehlike byd.
Bkek civarnda iki gn sren arpflmalarda Ktan ve Tatarlar malup etmeyi
baflarnca kendi soyundan gelen btn kabileler dnp ona baland. Beyleri ve
dier ileri gelenleri cezalandrd. Buna ramen halk yeniden ayaklanp Ktan ve
Tatarlardan bir daha yardm istedi. Ancak, istedikleri yardm gecikince, Bayan or
onlar ok ar bir bozguna uratt gibi srlerini ve kadnlarn alp geri dnd.
Arkasndan Selengann kuzeybatsnda Ktan ve Tatarlar ar bir bozguna uratt.
Kamaya alflan Ktanlar kendiliinden teslim olurken, Tatarlar Keyra Irma kaynanda ve Birk Suyunda skfltrlp, askerlerinin yars ldrldkten sonra
teslim alndlar. Dier isyanclar Tuzlu Altr Gl civarnda malup edildikten sonra devletin dou tarafndaki huzursuzluklar sona erdi (750den nce).
750 sonbaharnda Kem (Yenisey) boyunda yaflayan ikler itaat altna alnd.
Ayn yln ilkbaharnda Uygurlar Kuzey Bat Manuryadaki Tatarlar malup ettiler.
751de bir kez daha ikleri yendiler, Krgzlara baskn dzenlediler. Bu seferleri yapan Bayan orun bir kumandan idi. Kendisi ayn sralarda Bolu (Urungu) nehri
zerinde Karluklar yendi. 752 ylnda atflmalarda ise Basmllar, Trgifller ve Karluklar malup ettiler. fiine-Usu Yaztndan anlaflldna gre, Bayan or Kaann
i savafllar 755 ylna kadar devam etmifltir.
Kurulufllar srasnda Uygurlarn mttefiki olan Karluklarn batsnda Trgifller
yaflyordu. Karluklarn gc zaten biliniyordu. Bunlar zamanla Trgifllerle birleflince nemli bir rakip oldular. Dolaysyla Karluklar zerine sefer dzenleme ihtiyac
ortaya ktnda, Bayan or batya doru ilerledi. Altay-Tanr Dalar arasnda genifl Cungarya-Tarbagatay bozkrlarnda Karluklar yenerek, onlar batya doru ekilmek zorunda brakt. Daha sonra Trgiflleri de malup edince Uygur Devletinin
snrlar Seyhun rmana kadar geniflledi.
Kuzeyde Yeniseyin Bat kolu Kemik Irma civarnda yaflayan ikler de Bayan or Kaana balanrken, bu blgenin gl boyu Krgzlar henz ona boyun
ememifllerdi. Bu arada Selenga civarnda isyan eden Sekiz Ouz ve Dokuz Tatarlar malup edildiler. Artk Orta Asyada herkes Uygurlarn siyasi stnln kabul etmek zorunda kalmflt.
Bu arada in tarihinin en parlak hanedanlarndan olan Tang mparatorluu karflkla srklendi. Dier taraftan 751 ylndaki Talas Savaflnda uradklar malubiyet, onlarn Orta Asyadan geri ekilmelerini salad. Ardndan Sod asll An
Lu-shann kard isyan Tang mparatorluunu tamamen karfltrd (755). Bu isyan Tang hanedannn atrdamasna yol aarken, yeni imparator Uygurlarn yardmyla dflt aresiz durumdan kmaya alflyordu.
25
26
Bayan or Kaan zamannda

in tarihinin en parlak
hanedanlarndan olan Tang
mparatorluu karflkla
srklendi. 751 ylndaki
Talas Savaflnda uradklar
malubiyet, inilerin Orta
Asyadan ekilmelerini
salad. Ardndan Sod
asll An Lu-shann
kard isyan Tang
mparatorluunu tamamen
karfltrd (755).
SIRA SZDE
Uygur kaan bir Uygur prensesini gelin olarak Tang sarayna gnderdi. Bayan
orun hedefi evlilik yolu ile akrabalk kurmak suretiyle Tang hanedann etki altna almakt. Yine birok devlet adamn baflkente yollayarak, yeni diplomatik giriflimlerde bulundu. Arkasndan kendisi kt byk seferde inli devlet adam Kuo Tsu-i ile birlikte ine doru ilerledi ve Sar Irmak kenarnda ine saldran Trk
asll Tongra boyunu yendi. Uygurlar 757 ylnda ine bir Yabgu ile birlikte drt
bin kadar asker ve ok sayda at gndermifller, inliler de onlar byk ziyafetle
karfllamfllard. Yabgu, indeki isyann bastrlmas ifline giriflti. Uygur ordusu
Feng Suyu kenarnda asileri yendi ve isyanclarn eline geen baflkent Chang-an
geri alnd. Arkasndan yazlk baflkent olan Lo-yang geri almak zere harekete
getiler.
Uygur kuvvetleri Yabgunun idaresinde ilerleyip asileri tamamen bozguna urattlar; Lo-yang da yamaladlar. Onlarn sayesinde lkesine tekrar sahip olan
mparator Uygur kumandanlarn ar hediyelerle dllendirdi. 758 ylnda mparator, Bayan or Kaana kk kzn efl olarak gnderdi. Tarihte in mparatorlarnn z kzlarn yabanc lkelere gelin gndermeleri ok nadirdir. Herhalde bu
Uygurlarn ine yapt yardmlarn karfll olmaldr. Prenses muhteflem bir merasimle Bayan or Kaana gnderildi. Kaan byk bir devlet adaml rnei
gstermifl, kendisine sunulan hediyeleri devlet adamlarna datmfltr. Bayan or
Kaan adna 759 ylnda Moolistann fiine-Usu Gl civarnda bir yazt dikilmifltir. Yaztta Bayan or Kaann zaferleri ve baflarlar anlatlmaktadr. Bayan or
Kaan baz inli ve Sodlu ustalara Selenga zerinde Ordu Balk adnda bir flehir
kurdurtmufltur.
SZDE
Uygur kaanSIRA
neden
bir Uygur prensesini indeki Tang sarayna gelin olarak gnderdi?
D fi N E L M
fiekil 2.1
D fi N E L M
Uygur
S O R UKaanl
S O R U
Kaynak:
R.
The
D Grousset,
KKAT
Empire of the
Steppes, New
Brunswick,
SIRA
SZDE 1970.
AMALARIMIZ

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
27
Bg Kaan ve Uygurlarn Maniheizmi Kabul

Uygur Kaanln her ynden gelifltiren ve ykselten Bayan or Kaan 759 ylnda lnce yerine olu Bg geti. Bg Kaan, indeki Tang hanedanna isyan
eden Shih Chao-inin gnderdii elilere yz vermedii gibi tahkir de etti. Buna
karfllk inli eli eski dostluklarndan ve verilen hediyelerin okluundan bahsederek onu etkilemeye alflt. Hatta daha nce inde savaflan Yabgunun yannda
yeni imparatorun olduunu dahi vurgulamflt. Bu arada inin kuzey snrlar Uygurlar tarafndan dzenlenen aknlara maruz kalmflt. Ancak inin daha derinlerine girme ifli Pu-ku Huai-en tarafndan engellendi. nk bu lkeyi yakndan tanyan Trk asll Pu-ku Huai-en, Uygurlarn menfaatine deil zararna sonular kacan biliyordu.
inin zenginlii, kalabalk ve genifl yaps ayn zamanda kltr kuzeyden gelen kavimleri yutuyordu. Sz konusu aknlardan sonra sakinleflen Uygurlar, ordularn yeniden dzenlediler. Artk, Tang hanedanna yardma gelmeye niyetlenmifllerdi. Pu-ku Huai-en dou kanadnn idarecisi tayin edildi. Uygur askerlerinin
getikleri yerleri yamalamamalar iin inliler ordunun yolunu deifltirmeye alflyorlard. Bg Kaan, Sar Irmakn kuzeyindeki Shao Chouda konakladnda
yanndaki inli veliahd ve kumandanlar tren dans yapmadklar iin azarlayarak tam anlamyla hkim olduunu gsteriyordu. O srada Uygurlara ihtiyac olan
inli devlet adamlar uradklar hakaretlere ses karamamfllard. Arkasndan Puku Huai-en, Uygur kuvvetlerine kumanda ederek asi Shih Chiao-iyi bozguna uratt. Bu isyann bastrlmas karfllnda Tang imparatoru, Kaana birok hediyeler gnderdii gibi, ayrca yllk iki bin ailenin vergi gelirini ona yollamaya da raz
olmufltu.
762deki Lo-yang seferinin Uygur tarihinde bir baflka etkisi daha gerekleflmifltir. Sz konusu seferler esnasnda Mani dini rahipleri, Bg Kaan ile tanflmfllar,
onu etkileyerek, onunla birlikte Uygur baflkenti Karabalgasuna gelmifllerdir. Onlarn anlattklarna hayran olan Kaan, hayvansal gdalar yemeyi yasaklayan, savafllk duygusunu zayflatan bu dini kabul etti. Kaann hedefi Uygurlarn bozkr
hayatn brakp flehirli olmalarn salamak, dolaysyla lkeyi daha bayndr hle
getirmekti.
Bg Kaan, Maniheizmi kendi halkna kabul ettiren ilk ve tek hkmdardr.
Ancak, onun bu dine neden sempati duyduu anlafllamamaktadr. Karabalgasuna gelen drt rahibin en nls Juei-hsi (nfuz edici vakar sknet) adl biri
idi. Uygur Devlet adamlar arasnda bu dinin kabul hakknda uzun tartflmalar
meydana geldi. Kabulne karfl kan devlet adamlarn ad geen rahip ikna ederek susturmufltu. Daha sonra Kaan halk onarl gruplara bld ve her grubun baflna birini getirerek geri kalan dokuzunun eitimini verdi. Siyasi sebeplerle, indeki Budizme karfl Maniheizmin tercih edilmifl olma ihtimali de vardr. nk en
byk rakip Budist inli kltr Uygurlar iin asimilasyon asndan tehlikeli olabilirdi.
Maniheizmi kabul etmesindeki esas neden Bg Kaann halknn yerleflik hayat ve dolaysyla refah renmesini istemesidir. Bu dinin kabulyle hem halk
zenginleflecek, hem de kuvvetli Budist inin etkisinden uzak kalnacakt. Ayrca,
Uygur Devleti Maniheist inancnda olan tccar Sodlular yanna ekerek mali adan da glenecekti. Mani dininin resmen kabulnden sonra Uygur merkezine kadn ve erkek sekin rahiplerden oluflan heyetler geldi. Maniheizm dnyasnda kaann ve Uygurlarn flhreti yayld. Bu arada Bg Kaan ileri bir adm daha ata-
Bg Kaan, Maniheizmi
kendi halkna kabul ettiren
ilk ve tek hkmdardr.
762deki Lo-yang seferinden
sonra Maniheist rahiplerle
tanflan Bg onlar
Karabalgasuna dnerken
yannda gtrmfl, onlarn
etkisiyle Maniheizm inancn
kabul etmifltir.
Maniheizm veya Mani dini:
III. yzylda Pers
mparatorluunda Mani
tarafndan kurulan bu din,
baz Hristiyan, ran ve
Zerdflt unsurlarn
birleflmesinden oluflur.
Temelinde bir dalizm
vardr. Dnyada iki zt unsur
devaml bir mcadele
halindedir; yi ve kt, yani
aydnlk ve karanlk daima
atflr. Maniheizm IV.
yzylda Batda, Afrikada
ve Kk Asyada yaylmaya
bafllamfl, buradaki dier
dinlerin takipilerini,
zellikle Hristiyanlar
endifleye dflrmfltr.
Maniheizm bu lkelerden
kovalannca Orta Asyaya
snmfl ve orada kendisine
taze bir hayat bulmufltur.
Uygurlarn 762de Lo-yang
flehrini zapt etmesinden
sonra, Maniheizm Uygurlar
arasnda hzla yayld ve
Uygur devletinin resm dini
haline geldi. Bg Kaan,
inde Mani tapnaklar infla
etmek iin in
imparatorundan bir
kararname karmay
baflarmfltr. Uygur
devletinin yklmasndan
sonra hmisini kaybeden
Maniheizm inde takibata
uramfl ve ibadet yerleri
yklmfltr.
28
rak Mani dininin inde de yaylmas iin teflebbse geti. Kaann bu yoldaki basklarna dayanamayan Tang imparatoru, Lo-yangda Mani tapnaklarnn kurulmasna izin vermek zorunda kald (768).
Trk asll bir boydan gelip daha sonra ine giderek orada yerleflen Pu-ku
Huai-en yukarda da grld gibi Uygurlarla birlikte Tang mparatoruna karfl
isyanclarla savaflp nemli baflarlar kazanmflt. Ancak, sz konusu isyan bastrlnca doan bofllukta kendisi isyan etti (764). Ertesi yl iki yz binden fazla Uygur,
Tibetli, Tangut ve Nu-la gruplarn yanna ekerek hkimiyet alann daha da geniflletti. Ancak, Pu-ku Huai-enn ani lm, Tang hanedann kurtarmfltr. Geride
kalan asilerden Tibetliler lkelerine geri dnerken, isyana katlmfl olan Uygurlar
in ile anlaflt. Daha sonra bu Uygurlar ve inliler hep birlikte Tibetlileri malup
ettiler.
Bu hadiseler dolaysyla Bg Kaann o dnemde inden istediklerini elde
ettiini sylemek mmkndr. inden srekli olarak gnderilen hediye ve vergilerle Uygurlar zenginleflirken, inde skntlar bafllad. Bg Kaan 769 ylnda bir
inli prensesle evlenmek iin teklifte bulunduunda derhal kabul edildi. nk
Uygurlarn gcnden ekinen ve srekli yardm talep eden inliler onlar kzdrmak istemiyorlard. Dier yandan Uygurlar, ticari iliflkilerde de artk baflarl oluyorlar, her bir atn karfllnda ok fazla ipek alyorlard. Siyasi iliflkilerdeki stnlk ticari iliflkilere yansmflt. Bu durum 778 ylna kadar devam etti. nceden isyanlardan dolay ok ypranan Tang hanedan artk kendini toparlamaya bafllayp
ayn tarihte snrlarda ufak apta da olsa asker baflarlar elde edince durum birden
deiflti. in baflkenti Chang-anda uzun sreden beri kalan ve rahat bir flekilde yaflayan Uygur tccarlarna karfl tavr aldlar. Bg Kaan, bunun zerine ine saldrd, ilk arpflmada galip gelerek 10 bin inliyi ldrd ise de Tai-chou valisi onu
malup etmeyi baflard. Artk i isyanlardan kurtulan Tang hanedan kendini toparlamfl ve nfusu artmflt.
Uygur Kaanlnn iindeki halk unsurunu oluflturan Dokuz Ouzlar ve tccar kavim Sodlular, Bg Kaan ine karfl byk bir sefer dzenlenmek iin
ikna ettiklerinde vezir Tun Baga Tarkan, buna engel olmaya alflt. Baflarl olamaynca Kaan ve yaknlarn ldrterek ortadan kaldrd ve kendisi devletin baflna
geti.
SIRA SZDE
SIRAenSZDE
Bg Kaann
nemli zellii nedir?
Tun Baga Tarkan (779-789)
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
786 ylnda Sha-to Trkleri,
Uygurlarn vergileri artrp
mallarn
ellerinden almas
SIRA SZDE
zerine onlardan ayrlp
Tibetlilerle iflbirlii yaptlar;
onlarla birlikte Beflbalk
AMALARIMIZ
iflgal ettiler. Bu dnemde
Tibetlilerin glenmesi Orta
Asya tarihinin akfln
deifltirdi.
Tun Baga Tarkan 789 ylna kadar on yl tahtta kald. Tang hanedan artk glendii iin, ine karfl eskisi gibi hkimane davranfllar gstermek yerine barfl yanS O izledi.
R U
ls bir politika
Onun dneminde inde Uygur tccarlarnn yannda Dokuz
Ouzlar da serbeste dolaflyorlar ve ticaret yapmalarnn yannda yerli halka zarar
veriyorlard.DBunlarn
baflnda Tudun unvanl biri bulunuyordu. 780de in impaKKAT
ratoru onlardan lke snrlarnn dflna kmalarn istedi. inliler nceleri onlardan
ekinse de, Uygur tccar arasna nifak sokarak onlar bldler ve daha sonra baflSIRA SZDE
ta Tudun olmak zere hepsini ldrdler. Uygur kaan Alp Klg Bilgenin bu
duruma tepkisini nlemek iin hediyeler gnderdiler.
Sha-to AMALARIMIZ
Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas zerine
786 ylnda onlardan ayrlp Tibetlilerle iliflki kurdular; Tibetlilerle birlik olarak Beflbalk flehrini ele geirdiler. Bu dnemde Tibetlilerin glendii, Kua ve Kaflgar gi-

K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
29
bi Uygur flehirlerine saldrdklar grlmektedir. Karluklarn dou grubu ve Shatolarn Tibetlilerin tarafn tutmas Uygurlarn iflini zorlafltryordu. 790da Beflbalk
Tibetlilerin eline geince Tang mparatorluu Orta Asyadan tamamen ekildi.
Tun Baga Tarkann (Alp Kutlug Bilge Kaan) 789 ylnda lm zerine yerine olu To-lo-ssu, Ay Tengride Kut Bulmfl Klg Bilge unvanyla tahta geti. ki
yl kadar sren hkmdarl dneminde Tibetlilerin iflgal ettii Beflbalk flehrini
kurtarmaya alflt ve bunda baflarl oldu. 790 ylnda kardefli veya hatunu tarafndan zehirlenerek ldrld. Kardefli hemen kendini kaan ilan etti ise de devlet
adamlar bunu kabul etmeyip ldrlen kaann olunu tahta geirdiler.
Sha-to Trkleri, Uygurlarn vergileri artrp mallarn ellerinden almas
ne yaptlar?
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
Resim 2.1
Bir Uygur
S O Ryer
U
elyazmasnda
alan resim (VIII.IX. yzyl, Koo,
DKKAT
Dou Trkistan).
Resimde, iki sra
halinde oturan,
SIRA
SZDE
bafllarnda
beyaz
klah ve beyaz
elbiseleriyle
Maniheist
AMALARIMIZ
rahipler
grlmektedir.
Ortada Uygur
K T A P
alfabesiyle
yazlmfl bir
metin
bulunmaktadr.

TELEVZYON
Kaynak: J. P.
ONeil (ed.),
Along the Ancient
Silk Routes,
New
NTERNET
York, 1982.
30
Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi

Kaan olduunda henz 16-17 yafllarnda bulunan A-cho Kaan, devlet idaresinde kontrol salayacak durumda deildi. Onun zamannda inlilerle iyi iliflkiler
kuruldu, Tibet zerine seferler yapld ve sonunda Ling-chouda Tibetliler ar bir
bozguna uratld. 795 ylnda oul brakmadan lnce yerine Yaglakar kabilesinden olmayp Ediz kabilesinden gelen bir evlatlk olduu anlafllan kifli devlet
adamlar tarafndan Ay Tengride lg Bulmfl Alp Ulug Bilge unvanyla kaanla getirildi.
Yeni kaan ilk ifl olarak Karluk isyann bastrd. Daha sonra Tibetlileri bozguna uratt ve kuzeydeki Krgzlara karfl byk bir zafer kazand. pek Yolu zerinde ok stratejik mevkide bulunan Dou Trkistan ve zellikle Turfann zerinde
hkimiyet salanmas devlete ok fazla ekonomik gelir kazandrmflt. Kuzeydeki
zengin demir yataklarn kullanan Krgzlar, randan ine kadar elde ettikleri kaliteli demiri satyorlard. Krgzlarn tbi olmasyla demir ticaretinin kontrol Uygurlarn eline geti. Uygur kaannn faaliyetleri Karabalgasun Yaztnda ayrntl bir
flekilde anlatlmfltr. Daha sonra Tanr Dalar havalisindeki Karluklarla savaflan bu
kaan nce Tibetlileri kesin olarak bu blgeden uzaklafltrd. Akabinde Karluklar
Ferganaya kadar srd. Kuca ve Karaflar tamamen Uygurlarn eline geti. On yl
tahtta kalp devleti eski gcne kavuflturan bu kaan, 805 ylnda ld.
Tengride Bolmfl Alp Klg Bilge adyla tahta geen yeni kaan yl kadar kaanlk yapt. Onun dnemine ait bilgiler snrldr. Tahta kflnda inliler eli gnderip kutlamfllard. 806 ylnda Mani dini rahipleri Uygur elileri ile beraber in
baflkentine gitmifl ve kendilerine bir ibadethane kurmufllard. Onlarla birlikte ok
sayda Uygur ine gidip bu lkede koloniler oluflturmufllard.
808 ylnda kaan lnce yerine Ay Tengride Kut Bulmfl Alp Bilge Kaan gemifltir. Dier kaanlara gre epey uzun sre tahtta kalan bu hkmdar dneminde bir nceki kaann elde ettii baflarlarn sonucu grlmfl, savafl meydanlarnda ok az arpflmalar yaplsa da devletin gc kendini gstermifltir. lkenin iinde herhangi bir boy isyannn kmamas salanan i huzurun belirtisiydi.
Dfl iliflkilerde ise en byk rakip Tibetliler (Tangutlar) idi. Eski durumlarna kyasla epeyce glenen Tibetliler, pek Yoluna gzlerini diktiler, zellikle Turfan
ve onun dousundaki topraklar zaman zaman istila ettiler. Sha-tolarn Uygurlarla
aralarnn almasn frsat bilip onlar kendilerine baladlar. Bu yzden aralarnda
uzun mcadeleler oldu. Bu savafllarda genellikle Uygurlar galip geliyordu. Uygurlarn Tibetliler elindeki Lian-chouyu ele geirmeleri zerine Sha-tolar Tibetlileri
brakp Uygurlara balandlar. Bu srada inden dnen Uygur elileri Tibetliler tarafndan soyuldular. Bunun zerine Uygurlar 812 ylnda Gobi ln geerek Tibetliler zerine akn yaptlar. Tibetliler Uygurlarn baflkenti Karabalgasun blgesine kadar sefer dzenledilerse de baflarl olamadlar.
Uygur kaannn -nan-chu (nan?) adl eliyi 813 ylnda ine gndererek bir
in prensesiyle evlenme talebinde bulunduu bilinmektedir. Tang imparatoru bu
talebi masraflarnn arl yznden reddetmek istemifl, ancak bunu aklamaya
ekinip oyalama yoluna gitmifltir. inli devlet adamlar Uygurlarn bu duruma kzp byk problemler karacan ileri sryorlard. Uygur kaan 820de Alp Tarkan baflkanlnda bir heyet daha yollayp evlilik yolundaki srarn tekrarlaynca
mparator Hsien-tsung aresiz boyun emek zorunda kald.
DEVLETN ZAYIFLAMASI VE YIKILIfiI

Kaan 821 ylnn baflnda lnce Kn Tengride lg Bulmfl Alp Klg Bilge unvanl yeni kaan tahta geti. Bu kaann yllk saltanatnda daha nce sz verilen inli prenses gelin olarak geldi. Bu evlenme dolaysyla kaynaklarda ayrntl
bilgiler verilmektedir. 824 ylnda bu kaann da lm zerine devleti kertecek
olan Ay Tenride Kut Bulmfl Bilge Kaan tahta geti. in entrikalar bu dnemde
youn bir flekilde devletin iini karfltrrken, inliler bol hediyelerle kaana hibir
fley olmamfl gibi davranyordu. Tabii ki, devletin zayflamasnda daha nceki kaann zamannda gelen inli prensesin entrikalarnn byk rol vard. 832 ylnda
bu baflarsz kaan ldrlerek saltanatna son verildi.
Yeni kaan Hu Tegin ncekine hi benzemiyordu. Devleti nispeten toparlad
ise de daha sonra baz devlet adamlarnn ihtilal yapmak teflebbslerini engellemeyi baflardysa da, vezirlerinden Krebir, Sha-tolarla birlikte ona hcum ederek ldrd. Yerine Hazar Tegini kaan olarak tahta geirdi. 839 ylnda ok ar geen
kfl mevsimi yznden Uygurlarn srlerinin ou telef oldu. Bu da siyasi bunalm daha da arlafltran ktl ortaya kard, lkedeki huzursuzluu arttrd. nceki kaann tahttan indirilifli srasnda merkezde olmayan kumandanlardan Klg
Baga, Krgzlarn yanna giderek onlarla birlikte yz bin svariyle Uygur baflkentini bast ve Hazar Tegini ve Krebiri ldrd. Kaanlk ota da iinde olmak zere btn deerli varlklar Krgzlarn eline geti (840).
Bylece Uygur Kaanl ykld ve Uygurlarn on befl boyu bat ynne, Karluklara doru gitti. Bir grup Uygur Tibete, dier bir grup ise Kucaya snd. Geride kalan on Uygur boyu kendi aralarnda ge Tegini kaan setiler (840). Bu
arada Krgzlarn baskn srasnda ele geirdikleri in asll prensesi geri aldlarsa
da kendi aralarnda anlaflamadlar. Sha-tolarn desteiyle ad geen prenses kurtarlarak ine gtrld. Devletin eski dirliini salayamayan ge Kaan 847 ylnda ldrlp ortadan kaldrld. Batya doru giden grup ikiye ayrlarak bir ksm
Kucaya, dier ksm Beflbalka yerleflti.
Kansu (840-1226) ve Beflbalk Uygurlar (840-1368)

Orhun blgesinde kendilerine hayat olmadn anlayan Uygurlar, bundan sonra
iki kola ayrlarak deiflik lkelere g ettiler. Bir grup Kansu blgesine giderek
Kansu Uygur Devletini kurdu. Ancak, bu devlet genelde ine bal kalmfl, nce Tang hanedan (907ye kadar), sonra Befl Hanedan devrinde (960a kadar) in
ile iyi iliflkilerini srdrmfltr. Bazen karfl gelseler de herhangi bir byk atflma olmamfltr.
Pek fazla bir asker varlk gsteremeyen Kansu Uygurlar, 940tan sonra Ktanlara, 1028den sonra Tangutlara, 1226da ise Moollara tbi oldu. Onlar gnmzde hl Sar Uygurlar adyla varlklarn srdrmektedirler.
Orhun blgesindeki siyasi varlklarn kaybettikten sonra bir ksm Uygurlar
Beflbalk blgesine gitmiflti. Bunlar Beflbalk, Turfan ve Tanr Dalar etrafna yerleflmifltiler. Beflbalk Uygurlar, bu sralarda Tibetlilerin youn basks altndaki
Tang hanedan tarafndan tannd. Uygur lkesi pek yolu zerinde olmas ve doal kaynaklara sahip bulunmas sebebiyle ksa sre iinde zenginleflti. Uygurlarn
desteiyle Maniheizm inanc inde yayld. 911de Kansu Uygurlarnn Tun-huang almas zerine inden koparak tamamen bamsz oldular. Ancak, Tibetliler
ve Karluklar arasnda skflan bu Uygurlar hakknda fazla bir kayt tutulmamfltr.
Anlafllan o ki, Uygurlar Turfan, Hami, Kaflgar, Beflbalk ve Kuca gibi flehirlerde sa-
31
32
nat, edebiyat ve ticaret sahasnda kendilerini gelifltirdiler ve nemli eserler ortaya

koydular. 947de baflkentleri Koo, yazlk merkezleri ise Beflbalkta bulunuyordu.
948den sonra hkmdarlar duk-kut unvanyla anlmaya bafllamfltr.
Beflbalk Uygurlarnda Budizm daha fazla yaylmfl, neredeyse Maniheizmin yerini almfltr. Daha sonraki asrda az olmakla beraber Nesturi Hristiyanl ve zellikle de slamiyet kabul grmfltr. Takip eden devirlerde slam buradan ine
doru yaylmfltr.
Karahtay Devrinde Uygurlarn duk-kut Baruk Art Tegin adl bir hkmdarlar bulunuyordu. duk-kut 1209 ylnda, Cengiz Hana baland. Moollar dneminde duk-kut slalesi varln devam ettirdi ve 1368 ylnda sonra duk-kut, Hoshang Ming mparatorluuna teslim oldu. Karahtay ve Cengiz mparatorluu dneminde birok Uygur yksek mevkilerde grevler almfltr (Tata Tonga gibi). Uygur kltrnn izleri zenginliinden ve derinliinden dolay Orta Asyann dousunda ve batsnda her zaman hissedilmifltir.
UYGUR DEVRNN GENEL KARAKTER
Uygurlarda ay ve kn gibi
tabirlerin kullanlmas
Maniheizmin etkisini
gstermektedir; On
kaandan yedisinin
unvannda Tengride, Ay
Tengride, ve Kn Tengride
tabirleri gemektedir. Bu
tabirler, hkimiyetin gkten,
gneflten veya aydan
geldiine olan inanc
gstermektedir. Maniheizm,
795ten sonra Beflbalk,
Koo, Kuca, Aksu, Karaflar ve
Kaflgar gibi flehir
devletikleri zerinde Uygur
nfuzunun artmasnda
nemli bir rol oynamfltr.
Uygur Kaanl Gk-Trk devletinin sahip olduu mirasn zerine kurulduu iin
bu devletin, yani bozkr kltrnn geleneini srdryordu. Ancak, zamanla inlilerle fazla yaknlaflma ve Maniheizmin girmesi hayat tarzn eskisine gre deifltirmelerine sebep oldu. Sodlularn devlet mekanizmasnda yer alp etkili olmalarnn
da bunda rol vard. Uygur Devleti Dokuz Ouz boylar zerinde ykselmiflti; halk
unsurunun esas onlard. Zaten, dier kalabalk Karluk ve Trgifl gibi boylar Orta Asyann batsnda Sr Derya, u, Talas ve li gibi rmaklarn havzalarnda younlaflmfllard. Nitekim Dokuz Ouz tabiri in kaynaklarnda doudaki Tles boylarna verilen addr ve ilk defa 627 ylnda kullanlmfltr. Bunun yannda Uygurlar kendi ilerinde on kabileden olufluyordu. lk hanedann ad Yaglakar kabilesinden geliyordu
ve 795e kadar bu durum devam etti.
Uygur Kaanlnn snrlar douda Mool kkenli Shih-weilere kadar uzanyordu. Dier taraftan batda Altaylar, inde Kansu-Ordosa kadar olan blge, Gobi lnn gneyi ve Beflbalk-Turfan havzas snr saylabilirdi. Ancak bu yndeki snr
Tibetlilerin basklar yznden bazen elden kyordu. Beflbalktaki Kaan Fu-tu
kalesi bir ara Karluklarn eline gemiflti.
kinci hanedandan itibaren unvanlarn deiflmesi ay ve kn gibi tabirler Maniheizmin etkisini aka gstermektedir. Bunun yannda 795ten sonra Beflbalk, Koo,
Kuca, Aksu, Karaflar ve Kaflgar gibi flehir devletikleri zerinde Uygur nfuzunun
artmasnda Maniheizmin katks grlmektedir.
Karabalgasun, devletin merkeziydi ve devlet meclisi burada toplanrd. GkTrklerin kulland btn unvanlar Uygurlar tarafndan da kullanlyordu. Ama baz unvanlarn karfllklar deiflmiflti. Mesela, ince kkenli olan Tutuk unvan asker vali yerine boy reisi anlamna geliyordu. Onlarn saylar 11 olup siyasi grevlerinin yannda devlet iin vergi toplamaktaydlar. 779da bir ihtilal yapan Tun Baga
Tarkan, verdikleri zarardan dolay Maniheistleri devletten uzak tutmufltur. On hkmdarn yedisinin hanm inli idi.
On kaandan yedisinin unvannda flu terimlerden biri bulunmaktadr: Tengride, Ay Tengride, Kn Tengride. Bu, hkimiyetin gkten, gneflten veya aydan geldiine inanldn gstermektedir. Aslnda bir bakma Uygur kaanlarnn sz konusu unvanlarla hkmdarlklarnn sadece Uygurlarla snrl olmayp, btn dnyann
hkmdar olduu dflncesinin olduu sonucunu karmak da mmkndr.
Her ne kadar in imparatorlar Uygur kaanlarnn kendileri tarafndan tayin

edildiini iddia etseler de, aslnda Uygur kaanlar onlara karfl daima hkimane
bir tavr taknmfltr. 762de asi Shih Chao-iye karfl Tang hanedanna yardm iin
ine giden Bg Kaan, in veliahdnn kendi nnde dans etmesini istemifl, buna karfl kan inli memurlar dvlerek ldrlmfllerdi. Uygurlarda ilgin bir
nokta da ynetme becerisi gsteremeyen basiretsiz hkmdarlarn sk sk tahttan
indirilerek katledilmeleridir.
821 ylnda Ordu Balk ziyaret eden Arap seyyah Tamim bn Bahrn bildirdiine gre Maniheizm flehirli halkn bal olduu iki dinden (dieri Gk Tanr inanc) biri idi. Bu da gsteriyor ki, btn propagandalara ramen Mani dini Uygurlar
arasnda tam olarak yaygnlaflmamflt.
Uygurlarda toplumsal yap hzl bir deiflim gstermifl, zellikle ekonomide
ve dflnce tarznda flehirleflmeye doru atlmlar yaplmfltr. Henz devletin kurulufl aflamasnda, 744te in kaynaklarnda Uygurlar hakknda sulak ve otlaklar bulmak iin gezerler, atlk ve okulukta ustadrlar gibi kaytlar vardr. Aslnda daha sonraki dnemlerde de, Uygurlarn byk bir ksm gebe olarak kalmaya devam etmifltir. At, sr, koyun ve deve yetifltirmek onlarn iktisadi temelini oluflturmaktayd. Bozkr hayat flartlar gerei, en deerli hayvanlar koyun ve
at olarak gze arpmaktadr. Atlarn zellikle in ile yaplan ticarette n plana
kt grlmektedir.
An Lu-shann oluna karfl 757de klan seferde 4 bin kiflilik Uygur ordusuna
gnlk 20 sr, 200 koyun ve 2900 kg. tahl verilmesi etin ne kadar ok tketildiini gstermektedir. Hayvancln yannda, Maniheizm ncesinde bile Uygurlar
arasnda tarmn var olduu bilinmektedir. Maniheizmin tesiriyle tarm daha da
yaygnlaflmfltr. Mani din adamlar soan benzeri fleyleri yiyorlard. 821 ylna gelindiinde her ne kadar ziraat yaygnlaflsa da otlaklarn nemi hl devam ediyordu. Karabalgasun byk bir flehir olup ziraat yaygn bir flekilde yaplmakta idi. Arkeologlarn arafltrmalarna gre Uygurlar deirmen tafllar ve harman tokmaklar
kullanlyor, hatta sulama yapyorlard. Baz Uygur mezarlarnda l ile birlikte gmlen dar gibi tahl kalntlarna rastlanmfltr.
Ziraatn geliflmesine paralel olarak, flehircilik de geliflmiflti. Kaann emriyle iki
flehir infla edilmifltir. Bunlardan biri Baybalk olup kaann 757 ylnda kurulmaya
bafllanmflt. Dieri ise Karabalgasun idi. inde kaann saray olan Karabalgasunun
etraf surlarla evriliydi ve 12 byk demir kaps vard. Nfusu kalabalk olup arfllar ve esnaf mevcuttu. Bunun yannda flehre hkim bir mevkide, ok uzaklardan grlebilen altndan bir adr olduu, bunun sarayn dz damnn zerinde
bulunduu ve iine yz kiflinin sd kaydedilmifltir. Byk Uygur Kaanl devrinden bafllayarak, Beflbalk ve Koo gibi flehirlerin etrafnda Uygur nfusu toplanmflt. Beflbalk Uygurlar dneminde flehir kltr buralarda epeyce geliflmifltir. Ticareti de renen Uygurlar, lks eflyalara ihtiya duymaya baflladlar. inlilerle Atipek ticareti hi grlmedii kadar artmflt. Uygurlar elde ettikleri ipein fazlasn
ya baflka lkelere ihra ediyorlar ya da para birimi olarak kullanyorlard.
Tang hanedann temelinden sarsan An Lu-shan isyan bertaraf edilince baz
Uygurlar inde kalmfllard. Onlar orada zenginlefltiler ve bankerlik yapmaya baflladlar. Zamanla bu durum ylesine geliflti ki, bunlar IX. yzyln sonlarna doru
inin hemen btn maliyesini kontrol edecek duruma gelmifllerdi.
Uygurlar deve ve ata dayal basit bir ulaflm sistemi kurmufllard. ok kalabalk
gruplar halinde yola kldnda atlarn, develerin ve arabalarn beraber olduu
33
Uygurlarda ziraatn
geliflmesine paralel olarak,
flehircilik de geliflmiflti.
Kaann emriyle 757 ylnda
Baybalk flehri infla edilmeye
bafllanmflt. inde kaann
saray olan Karabalgasun
flehrinin etraf surlarla
evriliydi ve 12 byk demir
kaps, kalabalk bir nfusu
olup arfllar ve esnaf
bulunmaktayd.
34
kervanlar kullanlrd. 820 senesinde binlerce Uygur ve inlinin bulunduu kafile

Chang-andan Uygur baflkentine doru yola kmfltr.
Her ne kadar flehirleflme olsa da adr nemli bir barnak yeri olarak varln
devam ettirmifltir. Zenginlerin iki veya daha fazla adr olurdu fleklinde kaytlar
bulunmaktadr.
Eserini IX. yzyl ortalarnda yazmfl olan el-Chize gre, Uygurlar Mani dinini kabul ettikten sonra Karluklara yenilmeye bafllamfllard. Yeni kabul edilen din
Uygur kaanlarnn savafl isteklerini kreltmifl olmalyd. Uygurlar arasnda bozkr
ve flehirli olmak zere iki farkl hayatn ortaya kmas devletin temelini sarsan
baflka bir sebepti. Devletin baflkent dflnda otoritesi zayflamfl, boy reislerine serbest hareket etmek iin frsat domufltu. Lks ve gevflek hayat asker mcadelelere karfl devlet adamlarnn gcn bitirirken, vezirler iktidar ele geirmek iin
frsat kolluyorlard.
Ordu geleneklere uygun olarak kaanlarnn emrindeyse de, merkez otoritedeki gevfleme sonucunda Tutuklar n plana kyorlar, zayf kaanlara sadakatle
bal olmuyorlard.
SIRA SZDE
fi N E L M
UYGURD MEDENYET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
795ten sonra
Beflbalk,
SIRA
SZDE Koo, Kuca, Aksu, Karaflar ve Kaflgar gibi flehir devletikleri zerinde Uygur nfuzunun artmasnn sebebi nedir?
slm ncesi Trk devletlerinde boylar yazn yaylak denilen serin, sulak, otla bol
yksek yaylalarda,
S O R U kfln ise kfllk denilen daha lk ova ve vadilerde yaflarlard. Hkmdarlarn da yazlk ve kfllk olmak zere iki merkezleri bulunurdu. Uygurlar
iin de durum ayn idi. Kfllk blgede evlerin daha ziyade kerpi veya ahflap olDKKAT
mas tercih edilirdi. Surlar bile kaln aa ktklerinden yaplrd.
Ticari adan bakldnda, Uygurlar komflu devletlere canl hayvan, ksele, deSIRA SZDE gdalar satarlar, karfllnda hububat ve ipek alrlard. Bu deri, krk ve hayvansal
virde Trklerle komflular arasndaki ticaret iki yoldan gereklefliyordu. 1. pek Yolu: Bu yol inden bafllyor, Trklerin ounlukta olduu Asyadan geip AkdeAMALARIMIZ
nize ulaflyordu. pek Yoluna hkim olan devlet devrin dnya ticaretine hkim
olacandan, blgenin byk devletleri arasnda kyasya bir rekabet vard. 2. Krk
Yolu: Bu yol,
K Hazar
T A P ve Bulgar lkelerinden bafllayarak, Ural, Gney Sibirya, Altaylar ve Sayan dalar zerinden ine ve Amur nehrine uzanyordu. Bozkr sahasnn ounluunu otlaklar meydana getirmekteydi. Tarma elveriflli topraklarda Uygurlar buday
ve dar baflta olmak zere tahl rnlerini ekip bimekteydiler.
TELEVZYON
slm ncesi Trk devletlerinde ekonomi, bal devletlerden alnan yllk vergi
ve hediyeler ve halktan toplanan vergilere dayanyordu. Vergi toplama ifllemi zel
memurlar tarafndan yerine getiriliyordu. Ayrca ifllek ticaret yollarndan salanan
TERNET
vergiler ve Nmadencilikten
elde edilen yksek gelir devletin mali gcn artryordu. Para olarak zeri resm damgal ipek paralar kullanyorlard.

K T A P
fiine-Usu Yazt: Uygur
Kaanlna ait olup OrhunSelenga nehirleri arasndaki
Tfiine-Usu
E L E V Zgl
Y O yaknnda
N
bulunmufltur. Gk-Trk
harfleriyle yazlmfl olan bu
yazt Bayan or Kaan
adna dikilmifltir. Kitabede
N T E RveN EOrhun
T
Selenga
rmandan, On Uygur,
Dokuz Ouzlardan ve Trk
lkesinden
bahsedilmektedir. Ayrca
Uygur, Trk, Karluklar, On
Oklar, Sekiz ouzlar ve
Dokuz Tatarlar gibi kavimler
arasndaki mcadelelerden
ve Uygur kaannn ikler
zerine yrdnden
bahsedilmekte (750),
Basmllarla olan mcadele
anlatlmaktadr.
Edebiyat ve Sanat
Trk destanlar bozkr insannn hayat mcadelesi rnekleriyle doludur. Bu edebiyat trnde kurttan treme, gkten inme ve flktan olma motifleri bulunmaktadr.
Uygur mitolojisinde kurdun rehberlik vasf ak olarak grlr. Kutlu Da efsanesine gre kutlu bir kaya Uygur lkesine bereket ve mutluluk getirmektedir. Bu
kaya inlilere verilince memlekete ken uursuzluklar, alk ve ktlk yznden
Uygurlar g etmek zorunda kalmfllardr.
35
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Uygur Kaanlna ait fiine-Usu Yazt, Orhun-Selenga nehirleri arasnda fiineUsu gl yaknnda bulunmufltur. Gk-Trk harfleriyle yazlmfl olan bu yazt
D fi N E L M
Bayan or Kaan adna dikilmifltir. Kitabede Selenga ve Orhun rmandan, On
Uygur, Dokuz Ouzlardan ve Trk lkesinden bahsedilmektedir. Ayrca Uygur,
O R Ukavimler araTrk, Karluklar, On Oklar, Sekiz Ouzlar ve Dokuz TatarlarS gibi
sndaki mcadelelerden, Tardufl, Tlis ve Krgz kavimlerinden sz edilmektedir.
Uygur kaannn ikler zerine yrdnden bahsedilmekteD (750),
K K A T Basmllarla
mcadele anlatlmaktadr.
Trke, ince ve Soda olarak dilde yazlan Karabalgasun Yazt, bafllanSIRA SZDE
gtan IX. yzyln ilk eyreine kadar Uygur tarihini konu alr. Asl metin GkTrk alfabesiyle yazlmfltr. Ancak, Trke olan ksm ok tahrip olmufltur; sadece
baz kelimeler okunmaktadr. Yaztn Soda olan yz de ok
fazla silinmifltir. SaAMALARIMIZ
dece ince ksm salam kalmfltr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

Uygur yaztlar hakknda ayrntl bilgi iin Hseyin Namk Orkunun

Yaztlar
K Eski
T A Trk
P
(Ankara, 1936-41) adl eserine bakabilirsiniz.
Uygurlar yerleflik hayata getikten sonraki dneme ait belgeler
T E L E Volduka
Z Y O N fazladr.
Arkeolojik kalntlar, el sanatlar, resimler, hukuk vesikalar, eli raporlar, zellikle
Turfan Uygur Devleti kltr halknda deerli bilgiler vermektedirler. Bunlardan biri 981-984 tarihleri arasnda inin resmi elisi olarak Uygurlara giden Wang YenNTERNET
tenin raporudur. Bu rapora gre: Kao-chang flehrine yamur ve kar yamaz, ayn
zamanda buras ok scaktr. Burada evler beyaz badanaldr. Chin-ling dalarndan
kan nehir flehrin btn evresini dolaflr, tarlalar ve meyve bahelerini sular ve su
deirmenlerini iflletir. Zengin insanlar at eti, geri kalanlar ise sr eti ve yaban kaz
yerler. Onlarn mzik aleti olarak kulland alet kopuzdur. Samur krk, pamuklu
kumafl ve iek motifleriyle ifllenmifl giysiler retirler. Onlarn detlerine gre byk
bir ksm ata binerler ve ok atarlar. fiehrin iinde pek ok iki katl binalar vardr. nsanlar iyi yzldr ve usta sanatkrlardr. Bunlar altn, gmfl ve demir kap yapmnda ok ustadrlar. Onlar ayn zamanda yeflim tafl ifllemesini de ok iyi bilirler.
Turfan Uygurlar mimari sahada da ok eser vermifllerdir. Bu eserlerde Trk
ota ve ordu gelenei, eski bozkr kltr zellikleri grlmekte idi. Malzeme
olarak da, afl boyal ve yaldzl aa, balk, tula ve tafl (nadiren) yannda oymal
keramik ve srl tula da kullanrlard. Uygurlar daha Orhun Irma kylarnda Ordu-balkta iken de bu teknikleri biliyorlard. Arkeolojik kalntlardan anlaflldna
gre Uygurlar surlu flehirler, hkmdar kalesi, dini klliyeler, gller ve akarsularn
bulunduu baheler yapmfllardr.
Maniheizm kendi sanatn da birlikte getirmifltir. Maninin kendisi bizzat ressam idi. Bu dinin adn bile duymak istemeyen Mslman yazarlar, onun resimdeki baflarsndan hayranlkla sz ederler. Uygur Devletinin Turfan blgesinde
ve zellikle de dikut flehrinde bulunan freskler ve minyatrler, Maniheizmin
Uygurlar arasnda ne kadar gl bir flekilde yayldn gstermektedir. Bu minyatrlerde Uygur asll mminlerin yannda beyaz elbiseli Mani rahipleri resmedilmifltir. Murtuk ve Bezeklikteki Budist fresklerin bazsnda Uygur mminlerin
resimleri vardr. Bunlar Uygur kltrnn zenginliini ortaya koymaktadr. Bu
fresklerdeki Sodlu kervanclar, Uygurlarn bunlar vastasyla rann dinleriyle
temas kurduklarn gstermektedir.
Uygur devri sanatnda Trklerin dik duruflu, ciddi ifadeleri, protokol sras ile
diziliflleri resimlerde grlmektedir. Uygur devrinde realist portre sanat geliflmifl-
AMALARIMIZ
K T A P
Karabalgasun
T EYazt:
L E V ZTrke,
YON
ince ve Soda olarak
dilde yazlan bu yazt,
bafllangcndan IX. yzyln
ilk eyreine kadar Uygur
tarihini anlatmaktadr.
NTERNET
Yazt, Uygurlarn ilk
hkmet merkezi olan
Karabalgasunda dikilmifltir.
Trke ve Soda olan
ksmlar ok tahrip
olmufltur; ince olan ksm
salam kalmfltr.
Maniheizm ve Resim Sanat:

Maniheizm inancnn
kurucusu olan Maninin
kendisi bizzat ressam idi.
Dolaysyla bu din kendi
sanatn da beraberinde
getirmifltir. Turfan
blgesinde ve zellikle de
dikut flehrinde bulunan
freskler ve minyatrler,
Maniheizmin Uygurlar
arasnda ne kadar gl
yayldnn delilidir. Bu
minyatrlerde Uygur asll
mminlerin yannda beyaz
elbiseli Mani rahipleri
resmedilmifltir. Murtuk ve
Bezeklikteki Budist
fresklerin bazsnda Uygur
mminlerin resimleri vardr.
36
Resim 2.2
Uygur prensi.
Kumafl zerine
resmedilmifltir (IX.
yzyl, Koo,
Dou Trkistan).
Resmin sol alt
tarafnda glkle
okunan Uygurca
bir yazda Bu
benim babam,
Tengrim (?) Han
Tutuk iin ibaresi
yer almaktadr.
Kaynak: J. P.
ONeil (ed.), Along
the Ancient Silk
Routes, New York,
1982.
tir. Trk ressamlar hayal ve gzellefltirilmifl flahslar yerine tabi portreler iziyorlard. Trk rf adetlerini temsil eden tablolar yaplmfl, Trk ordusunun kahramanlar ve Uygur kaanlarnn resimleri Budist mabetlerinin duvarlarn sslemifltir.
Bozkr sanatnn hayvan motifleri, bilhassa at resmi yerleflik Uygur sanatnda da
nemini korumufltur.
Yerleflik medeniyetin en byk
zelliklerinden biri flehirleflmedir.
Kurulan bu flehirlerde pazarlarn ortaya kmas, ticaretin geliflmesi ve ticarette parann kullanlmas Uygurlarn ilerlemesinin ak gstergeleridir.
Elimize geen hukuk vesikalarndan anlaflldna gre Uygurlarn
alm-satm ve bor alp vermede belirli bir para ve l sistemleri vard.
Bor olarak alnan mal ve para faiz
karfllnda genellikle ilkbaharda alnr, mahsuln kaldrld sonbaharda denirdi. Bu kaytlar bize ziraatn
ok geliflmifl olduunu gstermektedir. Bor karfll her ay faiz demesi yaplmas, belki de Trklerde ilk
bankacln temelini teflkil etmifltir.
Evlatlk verme vesikalarnda evltlk
verilen oul ve babaln karfllkl
uymak zorunda olduklar hususlar
kaydedilmektedir. Mesela, evlatla
verilen oul yeni ailesine karfl ahlaki grevlerini yerine getirecektir. Sorumluluklarn yerine getirmedii
takdirde cezalandrlacaktr. Buna
karfllk babalk da yeni evladna kendi z evlad gibi davranacak onun
btn maddi ve manevi sorumluluklarn yklenecektir. leride kendisinin de bir evlad dnyaya gelse, onu
z evladndan ayrt etmeyecek ve
onun yetiflmesine yardmc olacaktr.
Mimari Eserler
Uygur kltr ve sanatnn karakterini eski Trk din inanlar ile Maniheizm ve Budizm meydana getirmifltir. Sanat ve mimarlk eserleri de bu inanlarn gereklerini
yanstyordu. Uygur mimarisinde dikkati eken bir baflka geliflme, Budist klliyelerinin Trk ordu-balk yaps gibi i ie iki surla evrili olmasdr. Drt kflede byk dalar temsil eden kuleler ve mstakil infla edilen iflaret kalesi vard. Pagoda
mimarisinin zelliklerini taflyan bu kuleler zamanla Uygur sanatnn incelikleriyle
deiflerek inceldi ve Trk minaresine dnflt.
Dou Trkistanda tapnak ve manastrlar genellikle bir klliye manzaras arz
etmektedir. Kare saylabilecek dikdrtgen bir sur ile evrili olan ve ierisinde h-
37
kmdar saraynn ve baz kflklerin de yer ald Koo flehrinin gneyinde, merkez bir avlu etrafnda gruplanmfl meknlardan oluflan manastr bu durumdaki rneklerden sadece bir tanesidir. Koo, Yar-Hoto, Murtuk ve Sengim flehrindeki manastrlar da etraflarnda rahip hcreleri ve dier eflitli yardmc fonksiyonlar stlenen mfltemilat yaplar ile birlikte ele alnyordu. Bu yaplar genellikle bir ykselti zerine yaplmfl dikdrtgen planl yaplardr.
Budist tapnaklar Uygurlardan evvelki Trk dnemlerinde de vard. Gk-Trkler
dneminde Akbeflim flehrinde tipik zellikleriyle Budist tapnaklar yer almaktayd.
Ancak Budist ve Maniheist tapnaklar asl geliflimini Uygur devrinde gstermifltir.
Uygur manastr ve tapnaklar, Seluklu ve Osmanl klliyelerinin kaynan
teflkil etmektedir. Uygur tapnaklar arasnda en nemlilerinden biri Koo tapnadr. Akbeflim flehrindeki Budist tapnaklardan birine benzeyen bu mabedin kflelerindeki ve kaplarnn yanndaki kuleler sonraki mimar geliflmeler asndan dikkati ekmektedir.
Dier nemli tapnaklar arasnda Murtuk Sengimde bulunan baz din yaplardan bahsedebiliriz. Tapnaklarn bir blmnde ayr olarak infla edilmifl, ok katl
kule fleklinde olup Trke olarak ediz ev denilen pagodalar ilgi ekicidir. Bu pagodalardan birisi, Yar-Hoto, flehrinin merkezinde yer alan ana tapnan snr ierisinde, nifllerine (infla esnasnda duvar iinde braklan oyuk) Buda heykelleri yerlefltirilmifl bir kule fleklinde ykselmektedir. Stupa denen Budist trbeler, ii dolu
bir kubbe fleklindeki yaplard. Uygur stupas ise kubbeli otaa benzer bir yapya
dnflmfltr.
Resim 2.3
Uygurlar
Budizme ve
Maniheizme
girdikten sonra
ok zengin kltr
rnleri meydana
getirdiler. Uygur
resim sanat,
slami dnemde
ran ve Hint
minyatr sanatn
derinden
etkilemifltir.
Yukardaki (IX.
yzyl, Bezeklik,
Dou Trkistan)
resimde Uygur
prensi
grlmektedir.
Kaynak: J. P.
ONeil (ed.), Along
the Ancient Silk
Routes, New York,
1982.
38
Uygur devri Trk sanat tarihinin en ilgi ekici mimari eserleri arasnda kayalara oyulmufl maara tapnaklar da gsterilebilir. Bu tapnaklarn esas inin kuzeyinde devlet kuran Tabgalarda da grlmektedir. Dou Trkistandaki Bezeklik,
Kzl ve Tun-huang maara tapnaklar ok nldr. Bunlar arasnda Uygur tarznn en sekin rnekleri Bezeklik mabetleridir.
Bezeklik maara tapnaklar Murtuk vadisinde, Kzl Da mevkiinde kayalara
oyulmufl 40 tapnaktan meydana gelmektedir. Tapnaklarn genel plan en ite yer
alan ve yalnz rahiplerin girebildii ve tapnlan Buda veya dier bir ilhn heykelinin bulunduu i tapnak ile bunun etrafndaki dehliz ve ikinci derecede meknlardan oluflmaktayd. Bu mabetler duvarlar youn bir flekilde fresko tekniiyle yaplmfl ve din anlam olan resimlerle bezendii iin Bezeklik adn almfltr.
Trk Budist mimarisinde geliflen stupalar, slmiyetten sonraki Trk trbe mimarisinin temelini oluflturmaktadr. Uygurlardaki stupa flekli yurt tipi adr fleklinden ilham almflt. slmiyetten sonraki Trk mimarisinde soan kubbe denilen
lotus kubbe tipi de ilk kez Uygur stupalaryla bafllamfltr. Trklerden nce stupalar, bir din flahsiyetin kemiklerinin ve eflyalarnn muhafaza edildii kubbeli yaplardan ibaretti.
Koo flehrinin surlar dflnda, kuzeydou tarafnda bulunan ve Kofl-Gumbaz
olarak adlandrlan stupalar Uygur stupalarnn en gzel rneklerindendir. Ayn flekilde Toyuk flehrindeki stupalar ile Yar-Hoto flehrinin gneydousunda bulunan
birok stupa da zikredilmeye deer zelliklere sahiptir.
Genel olarak Orta Asya mimarisinde, zel olarak Uygur mimarisinde sivil mimarinin en nemli rnleri saraylar ve evlerdir. Saraylar eski ordu-kent kurulufllarnn kale ksmna karfllk geliyordu. Bazen yalnz bu i kale saray olarak nitelendiriliyor, bazen de sur ierisinde saray ve kflkler sz konusu oluyordu.
Kooda hkmdar saray kalntlar ortaya karlmfltr. Bir set zerine infla
edilmifl bu saray, ayn zamanda ift sra surlarla kuflatlmfl bir kale (ordu kent) idi.
Sarayn meknlarnn kubbeli veya dz tavanl olduu ve divanhanelerinin kuzey
ve batda bulunduu sanlmaktadr. Bu tip saray dzenlemelerinde bazen setin kflelerinde daha kk kflkler de bulunuyordu.
Saraylarn baz rnekleri bu flekilde bir set zerinde deildir. Mesela Yar-hoto
saray harabeleri surla evrili bir avlu ierisinde ve baflka bir tiptedir. Uygur evleri
ise, genellikle kaplumbaa tarz at denilen, kvrk atl, etraf duvarla evrili, masif rgl, drt kfle veya yuvarlak pencerelidir.
Trklerde ordu-kentler sivil ve asker mimarinin kaynaflt yaplardr. Proto tipleri Milattan nceki devirlere inen bu kent tipinde, surlar ve kulelerle evrili, yaflanlan meknlar ve alanlar topluluu vard. En dflta ise bir hendek bulunurdu. Drtgen
plandaki ordu-kentte drt ynden gelen yollar hkmdarn kflk veya adrnn olduu yerde kesiflirdi. Erken devirlerden sonra ordu kentlerde bir i kale bir de dfl
kale teflekkl etmiflti. Hkmdar veya yneticinin iskn edildii ksm i kale idi.
Eski Trk topluluklarnda nemli asker yap rneklerinden olan Karguy ya da
Kargu denilen gzetleme kuleleri hudut blgelerinde, nemli mevkilerde, surlar
zerinde veya sur iinde yer almfllardr. Bu kuleler Trkler ve inliler tarafndan
infla ediliyordu. zellikle Gk-Trk devrinden slm dneme kadar olan zaman
ierisinde bunlar ok yaygnd. Bu kuleler genellikle drt kfle veya yuvarlak planl olarak infla edilmifllerdir. Sz konusu eserler bazen yukarya doru incelerek
ykselmekte, bazen de yukarda darlaflan dz bir blmle sona ererek tepesi kesik bir piramidi andrmaktadr.
SIRA SZDE
UygurlardakiSIRA
stupa
flekli mimari yapnn esas neden ilham almfltr?
SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
39
zet

A M A

A M A

A M A
Uygurlarn ortaya kfln ve bamszlklarn

kazanmalarn aklamak.
Uygur adna bir in kaynanda flahin gibi dolaflan, hcum eden anlam verilmektedir. Yine
uydan (akraba, mttefik) geldii ve On Uygur
adnn 10 mttefik manasnda olduu da bildirilmifltir. Orta Asya Trk tarihinin eski devrinde
bozkr corafyasnda bozkr kltryle kurulan
nc byk devlet Uygur Kaanldr. Tola
Irmann kuzeyinde bulunan Uygurlar, Bugu,
Tongra, Bayrku ve Bura gibi dier Tles boylar ile birlikte yaflyorlard ve adlar geen bu boylarla beraber bir erkin tarafndan ynetiliyorlard.
Uygurlar VIII. yzyln ortasnda Gk-Trklerin
zayflamas zerine Basml ve Karluklarla birlikte
hareket ederek bamszlklarn kazanp kendi
devletlerini kurdular. Kurucularnn ad Kutlug
Bilge Kaandr.
Uygur Kaanlnn ykselifl srecini tanmlamak.
Bayan or Kaan devrinde Uygurlar, hem Orta
Asyada hem de inde zirveye ktlar. 750-55
yllar arasnda Kaanlk iindeki dier Trk boylarn (Basmllar, Karluklar, Trgifller ve dierleri) malup ederek itaat altna ald ve bylece i
birlii salad. Bayan or, indeki i karflklklar zamannda Tang hanedannn yardmna kofltu; inin yazlk baflkenti Lo-yangn geri alnmasnda ve isyanclarn bastrlmasnda etkili oldu.
Onun zamannda Selenga nehri zerinde Ordubalk flehri kuruldu, fiine-Usu Yazt dikildi. Dier Trk boylarnn ou Uygur Kaanlnn snrlar iine dhil oldular. VIII. yzyl sonu ve IX.
yzyl bafllarnda Uygurlar ite ve dflta parlak ve
zengin bir dnem geirdiler.
Uygurlarn Maniheizm inancn kabul srecini deerlendirmek.
Bg Kaan, 762deki Lo-yang seferi srasnda
Mani rahipleri ile tanflmfl, onlardan etkilenmifl
ve drt rahibi Uygur baflkentine getirmifltir. Hayvansal gdalar yemeyi yasaklayan ve savafllk
duygusunu zayflatan bu dini kabul eden Bg
Kaann hedefi Uygurlarn bozkr hayatn brakp flehirli olmalarn salamak, dolaysyla lkeyi daha bayndr hale getirmekti. Siyasi sebepler-
le, indeki Budizme karfl Maniheizmin tercih

edilmifl olma ihtimali de vardr. nk en byk
rakip Budist inli kltr Uygurlar iin asimilasyon asndan tehlikeli olabilirdi. Ama esas neden Bg Kaann halknn yerleflik hayat dolaysyla refah renmesini istemesidir. Bu vesileyle halkn zenginlefleceini ve kuvvetli Budist
inin etkisinin cazibesinden uzak kalacan dflnmfl olduu anlafllmaktadr. Ayrca Mani dinine bal olan tccar Sodlular yanna ekerek
mali adan da glenecekti. Bg Kaan bir
adm daha atarak Mani dininin inde de yaylmas iin teflebbse gemifl, 768de Lo-yangda
Mani tapnaklarnn kurulmasn Tang imparatoruna kabul ettirmifltir.

A M A

A M A
Uygur Kaanlnn yklfln ve Uygur glerini

aklamak.
821den sonra i ekiflmeler yznden lke sarsld. Tahta kan kaanlar duruma hkim olamyorlard. Nihayet, Uygur devlet adamlarndan birinin teflvikiyle Krgzlar, 840 ylnda Byk Uygur Kaanln yok ettiler. Arta kalan Uygurlarn bir ksm Kansu, dier bir ksm ise Beflbalk
blgesine g etti. Buralarda beylik fleklinde devletikler kurdular.
Uygurlarn hangi kltrel zelliklere sahip olduklarn belirlemek.
Uygurlar, glerinden sonra Budizm ve Maniheizmin de etkisiyle yerleflik hayata getiler ve bu
alanda farkl bir kltr ortaya koydular. Mimari,
resim ve heykel sanat gibi alanlarda eserler verdiler. Olduka ok sayda olan edeb eserlerinden birou gnmze kadar ulaflmfltr. Bu kaanlk yaklaflk yz yl devam ettikten sonra Krgzlar tarafndan yklnca ikiye ayrlan Uygurlarn bir ksm Kansu-Ordos blgesine, dier bir
ksm ise Beflbalk blgesine geldiler. Sonraki
asrlarda her iki grup da hayat tarzn deifltirerek yerleflik kltre getiler. Maniheizm, Budizm
ve slam dinlerinin de etkileri buna eklenince,
eski Trklerin farkl bir ynleri ortaya kt. Neticede yerleflik hayat tarz onlara gnmze kadar
gelen eflsiz sanat eserleri meydana getirme imkn tand. Dolaysyla Uygurlar, Trk tarihinin kltrel adan ok farkl bir cephesini oluflturdular.
40
Kendimizi Snayalm
1. Uygurlar afladaki devletlerden hangisini ykarak
bamszlklarn ilan ettiler?
a. Hunlar
b. Karluklar
c. Samanileri
d. Trgiflleri
e. Gk-Trkleri
2. Uygurlarn Tola Irma civarndaki Tles boylarnn
iinde gsterilmesinin sebebi afladakilerden hangisidir?
a. Aka Tleslerin dou grubundan gelmeleri
b. Batdan, Ouzlardan gelmeleri
c. Talas Savaflnda yer almalar
d. Karluklarla akraba olmalar
e. Basmllarla ittifak halinde bulunmalar
3. Uygur Devletinin tam olarak teflkilatlanmasn hangi
kaan salamfltr?
a. Bayan or
b. Bilge Kl Kaan
c. Bg Kaan
d. Tun Baga Tarkan
e. Ay Tengride Kut Bulmfl lg Bilge Kaan
4. Uygurlarn An Lu-shan isyann bastrmak iin ine
yardm etmelerinin sonucu afladakilerden hangisidir?
a. Ekonomik kazan salayarak inin iifllerine
karflma frsat bulmufllardr.
b. inin stnln tanyp balanmfllardr.
c. Tibetlilere de yardm etmifllerdir.
d. Baflkentlerini ine taflmfllardr.
e. Hatrasna yazt dikmifllerdir.
5. Bg Kaann Tun Baga Tarkan tarafndan ldrlmesinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Sodlularn telkinlerine kaplarak gereksiz yere
ine sefer amak istemesi
b. An lu-shan isyann bastrmas
c. Maniheizmi herkese zorla kabul ettirmek istemesi
d. Karluklardan aflr vergi talep etmesi
e. Krgzlarn barfl teklifini kabul etmemesi
6. 795 ylnda kaan olan Ay Tengride lg Bulmfl Alp

Ulug Bilge Kaan ilk ifl olarak afladakilerden hangisini yapmfltr?
a. Karluk isyann bastrd.
b. Krgzlara karfl byk bir zafer kazand.
c. pek Yolunu emniyet altna ald.
d. Tibetlilere sefer dzenledi.
e. Budist rahipleri lkesine ard.
7. Uygur kumandanlarndan Klg Bagann, Krgzlarn yanna giderek onlarla birlikte yz bin svariyle Uygur baflkentini basarak Hazar Tegin ve Krebiri ldrmesinin, Kaanlk ota dhil btn deerli varlklarn
Krgzlarn eline gemesinin (840) sonucu afladakilerden hangisidir?
a. Arta kalan Uygurlar Krgzlara snd.
b. Arta kalan Uygurlar, Bat Trkistana gitti.
c. Arta kalan Uygurlar, ine snd.
d. Arta kalan Uygurlar Tibete snd.
e. Arta kalan Uygurlar ikiye ayrlarak Kansu ve Beflbalk taraflarna gitti.
8. 821 ylnda Ordu Balk ziyaret eden Arap seyyah Tamim bn Bahra gre flehirli halkn bal olduu iki dinden biri Gk Tanr inanc ise dieri afladakilerden hangisidir?
a. Mslmanlk
b. Hristiyanlk
c. Maniheizm
d. Budizm
e. Hinduizm
9. Kutlu Da efsanesine gre kutlu bir kaya Uygur lkesine afladakilerden hangisini getirmektedir?
a. Uursuzluk
b. Savaflma gc
c. Tanrya yaknlk
d. Kamlara ibadet yeri
e. Bereket ve saadet
10. Gk-Trklerin kulland btn unvanlarn ayn zamanda Uygurlar tarafndan da kullanlmas afladakilerden hangisini gstermektedir?
a. Uygurlarn in devlet yapsn taklit ettiini
b. Bozkr kltrnn srekliini
c. Uygurlarn kendilerine zg bir devlet sistemi
gelifltirdiklerini
d. Uygurlarn Bat Gk-Trk lkesinden ktn
e. Krgzlarn Uygurlara bu konuda yardm ettiini
41

1. e
2. a
3. a
4. a
5. a
6. a
7. e
8. c
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise, Bamszlklarna Kadar

Uygurlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bamszlklarna Kadar
Uygurlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bayan or konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bg Kaan ve Uygurlarn
Maniheizmi Kabul konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Tun Baga Tarkan konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Dier Kaanlar ve Devletin Glenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Devletin Zayflamas ve Yklfl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Uygur Devrinin Genel Karakteri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Edebiyat ve Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Uygur Devrinin Genel Karakteri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Uygurlar in ile irtibata geerek generallik unvanlar
aldlar.
Sra Sizde 2
Karluklar daha st seviyede olan sol yabguluu aldlar.
Sra Sizde 3
Bayan orun hedefi evlilik yolu ile akrabalk kurmak
suretiyle Tang hanedann etki altna almakt.
Sra Sizde 4
Bg Kaan, Maniheizmi kendi halkna kabul ettiren
ilk ve tek hkmdardr.
Sra Sizde 5
Uygurlardan ayrlp Tibetlilerle iliflki kurdular.
Sra Sizde 6
795ten sonra Beflbalk, Koo, Kuca, Aksu, Karaflar ve
Kaflgar gibi flehir devletikleri zerinde Uygur nfuzunun artmasnda Maniheizmin katks vardr.
Sra Sizde 7
Uygurlardaki stupa flekli yurt tipi adr fleklinden ilham almflt.
andarlolu, G. (1967). Sar Uygurlar ve Kansu
Blgesi Kabileleri, Tai-pei.
______. (2004). Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr,
stanbul: Trk Dnyas Arafltrmalar Vakf Yaynlar.
Gzel, H. C.; K. iek, S. Koca (ed.). (2001).Trkler,
II, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar.
Kafesolu, . (1987). Trk Milli Kltr, stanbul:
tken Neflriyat
Orkun, H. N. (1936-1941). Eski Trk Yaztlar, Ankara:
Trk Tarih Kurumu.
gel, B. (1955). Uygur Devletinin Teflekkl ve
Ykselifl Devri, Belleten, XIX/75, s. 331-376.
Sinor, D. (der.). (2000).Erken Asya Tarihi, stanbul,
Taflal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk
Boylar, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Tekin, fi. (1993). Eski Trklerde Yaz, Kt, Kitap ve
Kat Damgalar, stanbul: Simurg Yaynlar.
______. (1971). Eski Trklerde Gebe (=tken) ve
fiehir (=Hou) Medeniyetlerinin Tahlili, Atatrk
niv. Fen-Edebiyat Fak. Arafltrma Dergisi, say
3, s. 35-60
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz


Tles boylarnn nemini tanmlayabilecek;
Krgz Kaanlnn ortaya kfln ve geliflmesini aklayabilecek;
Trgifllerin Orta Asyadaki tarih rollerini tanmlayabilecek;
Karluklarn dier devlet ve kavimlerle olan iliflkilerini aklayabilecek;
Ouzlarn Trk tarihindeki rollerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk boylar
Tlesler
Sir Tardufllar
Krgzlar
Trgifller
Karluklar
Ouzlar
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Trk Boylar
TLES BOYLARI
KIRGIZLAR (M.. 202-960)
TRGfiLER (634-766)
KARLUKLAR (727-1212)
OUZLAR (766-1000)
Trk Boylar
TLES BOYLARI
627ye kadar Baykal Glnn dousundan Karadenizin kuzeyine kadar uzanan
sahada Gk-Trk Devletine bal dier Trk boylar Tles ismiyle adlandrlyordu. Tlesler, en fazla boy saysna sahiptiler. Tlesler, IV. ve V. yzyllarda yaflayan Kangllarn devamdr. Byk Hun mparatorluu zamannda devlete bal, fakat bat blgelerinde yaflayan boylarn genel isminin Ting-ling olduu bilinmektedir. Sonra Orta Asyadaki dank boylar Kangl olarak adlandrlmfltr. VI. yzyln ortalarnda, Gk-Trklerin byk bir hzla ykseldii srada Orta Asyada onlara bal dank Trk boylarnn genel ad ise Tlestir. Gk-Trkler, Tles boylarn yenip, onlarn 50 bin ailesini kendilerine baladktan sonra istiklllerini elde
etme yolunda byk gven kazanmfllard. Dolaysyla Gk-Trk Devletinin kuruluflunda Tleslerin katks ok nemlidir.
Tlesler, Gk-Trkler gibi bir hayat tarzn srdryorlard. Belirli bir yerde ikamet etmedikleri, dalar ve vadileri takip ederek yafladklar bilinmektedir. Hareketli hayat tarzlar sayesinde ar ve vahfli hayat flartlarna karfl dayanklydlar. Orta Asyada yaflamfl btn Trk topluluklarnn ortak zellii olan at stnde ok atmada usta olmalaryla tannyorlard. inin bat snrlarna yakn olan Turfan civarnda yaflayan Tles gruplarnn bitki yetifltirme ve tarm gibi ifllerle uraflmalarndan da Trklerin slam kabullerinden nce Orta Asyada tarm yaptklar anlafllmaktadr. Bu boylar tarmla ve bahecilikle urafltklarndan, daha ok sr yetifltiriyorlard ve dolaysyla ata ihtiyalar azd.
603 ylnda Bat Gk-Trk kaan Tardunun yenilgiye uramas zerine Altaylarn batsnda Tanr Dalar havalisinde yaflayan Tles boylar dald. Tles boylarnn tarihleri byk oklukla Bat Gk-Trkleri iinde geliflti. Ancak, Sir Tardufl, Bayrku ve benzeri boylarn bunlara dhil olmad anlafllmaktadr. Douda kalanlarn hepsi 627 ve takip eden yllarda birer mstakil siyasi g olarak ortaya ktlar.
Tles boylarnn corafi dalm Orta Asya Trk tarihi asndan ok nemlidir.
Moolistanda Tola Irmann kuzeyinde kk Tles kabileleri yaflyordu. Bir ksm Haminin bats, Karaflarn kuzeyi ve Ak Da (Tanr Dalar) eteklerindeydiler.
Tles boylarndan bazlar biraz daha kuzeyde Altay Dalarnn gney batsn yurt
tutmufllard. Baz Tles kmeleri Semerkandn kuzeyinde, Sr Deryann (Ars rma) yannda, dier bazlar ise Hazar Denizinin dousunda bulunuyordu. Ayrca, Karadenizin kuzey dousunda yaflayan Tles kabileleri de vard.
Tlesler: Tlesler IV. ve V.

yzyllarda yaflayan
Kangllarn devamdr. En
fazla boy saysna sahip
olan Tlesler, 627ye kadar
Baykal Glnn
dousundan Karadenizin
kuzeyine kadar uzanan
sahada yaylmfllard. GkTrk Devletine bal dier
Trk boylar Tles ismiyle
adlandrlyordu.
44
627 tarihinden sonra Orta

Asyada yaflayan Trk boylar
bamsz yaflayacak kadar
z gvene sahip oldular.
Bunlar iinde en glleri
Sir Tardufllar, Bayrkular,
Bugular ve Uygurlar idi. Bu
boylar sonraki dnemde
nemli tarih roller
stlendiler. ncelikle Sir
Tardufllar, 646 ylna kadar
bamsz bir devlet kurdular.
Tles ad nemini yitirse de,
Tlesler eflitli Trk
topluluklar iinde varln
srdrmeye devam etti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tlesler, Bat Gk-Trk Devletinin zayflamas (603) zerine tekrar siyasi sahnede rol oynamaya baflladlar. Tardunun malubiyeti ile bir ara dalan Tles boylarnn orta grubu, yani Altay Dalarnn gney-bats ile Tanr Dalarnn kuzeyinde yaflayanlarnn, Bat Gk-Trk kaan Chu-lo tarafndan itaate alndn sylemek
mmkndr. Tleslerin glenmelerinden endiflelenen Chu-lo Kaan, ar vergiler
koymak suretiyle onlarn mallarn toplad. Arkasndan Sir Tardufllarn kendisine itaatten vazgeeceklerini zannederek onlarn kabile liderlerinden yzden fazlasn ortadan kaldrd.
Bu ar basklara dayanamayan Tles boyu Chi-piler, erkinleri Ke-leng liderliinde Gk-Trkleri malup etmeyi baflarabildiler. Dier bir Tles boyu olan Sir
Tardufllar da erkinleri Ye-shihy Kk Kaan unvanyla tahta geirdiler. Onun
gcnden korkuya kaplan Hami, Koo ve Karaflar gibi kk devletikler de ona
baland. Ancak, Chi-piler ve Sir Tardufllar bamszlklarn uzun sre devam ettiremediler; Bat Gk-Trk Devleti yeniden kuvvetlenince ona balandlar.
Dou Gk-Trk Devletinin yeniden glenmesiyle etkisiz bir duruma gelip
ona balanan Tles boylarndan Tola ve Kerulen rmaklar civarnda oturanlar, 627
ylndan sonra inin destei ile isyan ettiler. Dou Gk-Trk Devleti, bu isyan neticesinde iyice zayflad ve arkasnda da ktlk knca tamamen dald. 627 tarihi
Orta Asyada yaflayan btn Trk kkenli boylar iin dnm noktasdr. Bu tarihten sonra bu boylar bamsz yaflayacak kadar z gvene sahip oldular. Bunlarn
en glleri Sir Tardufllar, Bayrkular, Bugular ve Uygurlar idi. Onlar ilerleyen devirlerde nemli tarih roller stlendiler. ncelikle Sir Tardufllar, 646 ylna kadar
bamsz bir devlet kurdular. Tles ad bahsettiimiz tarihte nemini yitirse de eflitli Trk topluluklar iinde varln srdrmfltr.
SIRA SZDE
Tles boylarnn
Gk-Trk Devletinin kurulufluna katks nasl olmufltur?
KIRGIZLAR (M.. 202-M.S. 960)
fi N E L M
KrgzlarnDanayurtlar
Kgmen (Sayan) Dalarnn kuzeyi ve Yenisey nehrinin
kollarnda bulunan Kem havzas idi. Krgz adnn kr-gezmekten veya Krk
S O R Ukonusunda fikirler vardr. ince metinlerde Krgz ismi deiflik
Ouzdan geldii
flekillerde yazlmfltr. Krgzlar, ilk defa Byk Hun mparatorluunun hkmdar Mo-tu (Mete)
zamannda zikredilmifllerdir. M.. 202 ylnda Hunlara balanan
DKKAT
Krgzlardan bundan sonra bahis yoktur. Bu esnada Krgzlar Altay Dalarnn kuzeyinde Kem (Yenisey) Irma civarnda yaflyorlard.
SIRA SZDE
M.. 99da
inli generaller Li Ling ve Wei L, indeki Han hanedanndan kap Hunlara sndklar zaman, Hunlar, bu generallerden Wei Ly Ting-lingler
zerine, LiAMALARIMIZ
Lingi ise Krgzlar zerine idareci tayin ettiler. M.. 46 ylnda Hun hkmdar Chih-chi tarafndan malup edilen Krgzlar, bu hkmdara itaat etmek
zorunda kaldlar; Altay Dalarnn dousu ve Sayan Dalarnn kuzeyine ekildiler. Krgzlarn
Wu-sunlarn yaflad Isk Gln kuzeyine doru yaK TbuA dnemde
P
yldklar ve Chih-chiye yenilince tekrar eski yerlerine dndkleri anlafllmaktadr.
Gk-Trk Devletinin kuruluflundan sonra Krgzlarn tarih metinlerde yeniden
yer almayaT Ebafllad
L E V Z Y O N grlmektedir. Aslnda Gk-Trk Devleti kurulmadan nce
de efsanelerde Krgzlarn adlarna tesadf edilmektedir. Gk-Trklerin ikinci kken efsanesinden Krgzlarn 552 tarihinden nce Abakan nehri ile Yenisey nehri
arasnda yafladklar sonucunu karmak mmkndr.
N T EGk-Trklerin
RNET
553 ylnda
baflna geen Mukan Kaan, devletini hzla bytmeye bafllamflt. 555te doudaki Ktan kavminin yenilmesinden sonra, onlarn kuze-

3. nite - Trk Boylar
yindeki Krgzlar Mukana itaat etmifllerdi. 572 ylnda Mukan Kaan lnce onun
yas trenine katlan kavimler arasnda Krgzlar da vard.
630da Bat ve Dou Gk-Trk devletleri yklarak indeki Tang hanedanna
balandklarnda Trk boylar bamsz bir flekilde hareket etmeye baflladlar.
627yi takip eden zaman srecinde g kazanan Sir Tardufllara baland anlafllan Krgzlar, onlar tarafndan gnderilen bir ilteber tarafndan ynetiliyorlard. Bu
arada Gk-Trk beyi Che-pi Tegin, Karluk ve Krgz gibi Trk boylarn kendine
balayarak kuvvetlendi. Gk-Trk beyi 648de baflarsz olup gcn kaybedince
Karluk, Sir Tardufl ve Bugu gibi Trk boylar in imparatoruna eli gnderip hediyeler sundular. Krgzlar da bu esnada eli gndererek in imparatoruna kendi lkelerinde yetiflen mallardan hediyeler sundular.
650 yln takiben inliler tarafndan Gk-Trk lkesi asker valiliklere blnd zaman Krgz asker valilii de ihdas edildi. Krgz reisi iltebere askeri vali ve
sol savunma generali unvan verildi. Krgzlar 650-83 arasnda, 708 ylnda (ve
713-55 tarihleri arasnda drt kez) ine eli gndererek hediyeler sundular.
Orhun Yaztlarnda Krgz ad defalarca kaydedilmifltir. lterifl Kaann 692 ylnda lmnden sonra yerine geen kardefli Kapgan Kaan devletini her alanda
glendirmeye bafllamflt. Tonyukuk Yaztndan anladmz kadaryla inliler,
On-ok ve Krgzlarla anlafltlar; On-ok ve Krgzlar Altay dalarnda oturacaklar,
inlilerle anlaflp Gk-Trk kaan Kapgana saldracaklard. Ancak, Kapgan ve
Tonyukuk ynetimindeki Gk-Trk ordusu 696-97 kflnda Kgmen Dalarn aflarak, Yenisey kollarndan An Irma kysnda Krgzlar ok ar bir bozguna uratt. Krgz han da orada ldrld.
Krgzlar, 708 ylnda indeki Tang mparatorluu ile temasa getiler. Bunun
neticesinde Gk-Trk Devletine karfl isyan etmifl olmallar ki, 710 ylnda Bilge ve
Kl Tegin kardefller tarafndan yeniden malup edildiler. 731 ylnda Kl Tegin ld zaman cenazesine Krgzlardan nanu or gelmiflti.
Gk-Trk Devleti yklp yerini Uygurlara braknca ilk kaan Bayan or devletin
birliini salamak maksadyla Krgzlarla savaflt. 779 ylndan nce Bg Kaan tarafndan malup edilen Krgzlar, onun yerine geen Tun Baga Tarkandan da ar bir
darbe yediler. 800l yllarn baflnda Krgzlarn yine Uygurlarla savaflp yenildiklerini
gryoruz. Uygurlardan Kutlug Bilge Kaan, Krgzlar zerine kt seferde, onlarn
reisini ldrd gibi ok sayda at ve sr ele geirdi. Ayrca Krgzlarn Orta Asyadaki dier boy ve flehirlerle yapt demir ticareti Uygurlarn eline geti.
Uygur hkimiyeti dneminde Krgz ad sar, kzl yzl fleklinde ifade edilmektedir. Bu esnada Krgzlar, yine de Karluk, Tibet, ran gibi boy ve devletlerle
mnasebetlerini devam ettirdiler. Uygurlar, onlarn reisi A-jeya makam ve unvanlar vererek kendilerine balamfllard. Uygur Devleti zayfladnda A-je kaanln ilan etti. Bunun zerine Uygurlar baz kumandanlarn gndererek isyan bastrmak istedilerse de Uygur kumandanlar kuvvetli Krgz ordusuyla bafl edemediler.
Bu srada Uygur kumandanlarndan Kllg Baga, Krgz kaan A-jeya rehberlik
ederek kendi kaannn merkezini bastrtt. Yenilen Uygur kaan Ho-sa ldrld
(840). Dier btn Uygur kumandanlar ve teginleri de malup oldu. Uygurlarn
altn ota ve in asll prensesleri Krgzlarn eline geti. Krgz kaan kendi hkmet merkezini Uygur kaannn merkezine on befl gnlk mesafede bulunan
Lao Dann gneyine nakletti.
Krgzlar, elde ettikleri bu byk zaferden bir yl sonra on tarkandan oluflan bir
eli heyetini ine gnderdiler. Uygurlarn elinden alnan in asll prensesi iade
edeceklerdi. Ancak, Uygur kaan ge, Krgz elilik heyetini yolda bast ve tar-
45
46
Resim 3.1
Yenisey
yaztlarndan
Altn-kl Yazt
(VII. yzyl).
Yenisey nehri
havzasnda
bulunduu iin bu
adla anlan ve
runik harflerle
yazlan bu yaztlar
Orhon
yaztlarndan daha
eskidir. lim
adamlar Yenisey
yaztlarnn
Krgzlar
tarafndan
yazld
grflndedirler.
Yenisey nehrinin
kuzey taraflarnda
Krgzlar
oturmaktayd.
Kaynak: H. N.
Orkun, Eski Trk
Yaztlar, Ankara,
1987.
kanlarn hepsini ldrerek, in asll prensesi ele geirdi. Krgzlar, yaklaflk bir asr
sren Byk Uygur Kaanlna son vererek tken blgesini ele geirdikten
sonra, 843 yl bafllarnda ine bir elilik heyeti daha yollayarak yeni kurduklar
devletin tannmasn istediler.
844te inliler, Krgzlarla bir anlaflma yaparak Uygurlar ve Kara Arabal kabilesini cezalandrmay kararlafltrdlar. Krgz elisi Tirek
nan iki beyaz atla ve mektupla in sarayna
geldi. Eliye son derece hrmetle davranlmfl, flerefine elenceler dzenlenmiflti. Aradan geen zaman iinde inliler verdikleri
sz tutmaynca grflmeler uzad. Buna ramen Krgzlar kendi baflbakanlar Apay 70
bin kiflilik kuvvetle Shih-weilerin zerine yolladlar. Shih-weiler yenildi ve Uygurlar, Krgzlar tarafndan alnp Gobi lnn kuzey
taraflarna gtrldler. Dalara ve ormanlara kaan Uygurlar ise Dou Trkistan istikametinde ilerleyip Kuca civarndaki Uygurlar
idare eden Menlig Tegine balandlar.
860-73 tarihleri arasnda defa ine eli
gnderen Krgzlar, Budizm dinini reten
klasik kitaplardan istemifller, ancak inliler
onlar oyalamfltr. 863te gelen Alp nan adl Krgz devlet adam: Bize klasik kitaplar
hediye etmenizi istiyoruz. Ayrca her sene eli gndererek ini gezmek ve in takvimini
renmek isteriz. Bundan baflka An-hsi blgesinden itibaren btn topraklar in hkimiyetine dndrmek iin Uygurlara taarruz
ederek onlar cezalandrmamz kabul etmenizi dileriz demifl, fakat imparator bunu kabul etmemiflti.
slam kaynaklarnda Krgzlar hakknda ok az malumat vardr. ki ylda bir Krgz lkesinden Maverannehre kervan geldiinden bahsedilmektedir. Gelen mallar deerli krkler, misk ve zellikle ok yapmnda kullanlan aalard. Oradan
Krgz lkesine baflta dokuma rnleri ve birok ticaret mal giderdi. Krgz kaan, Kemcikefl adl flehirde otururdu. Bundan baflka flehirleri yoktu. Krgzlar llerini yakan tek Trk kavmiydi. adrlarda ve keeden kulbelerde oturur, atefle taparlard. Krk, misk ve boynuz elde etmek iin avlanrlard. Dvnu LgtitTrkte Krgzlarn Trklerden bir boy olduu vurgulanmfltr.
Krgzlar, Uygurlar zerine baflarl seferler yapmfl olmalarna ramen Moolistanda fazla kalamadlar. 960lardan sonra doudan gelen ngtlerin basksyla eski yurtlarna geri dndler. Cengiz Han dneminde hzla ykselen Mool mparatorluuna balandlar ve Tanr Dalarna g ettiler. Bir ksm eski yurtlar Hakasyada kald.
Krgzlarn kanunlar ok sertti. Savafltan kaanlar, memuriyetlerini iyi yapamayanlar, vatana ihanet edenler ve hrszlk yapanlar bafl uurulmak suretiyle
cezalandrlrd.
47
Krgzlarn en nemli eserleri, Kopen mezarlar, Uybat kurganlar, Kapal ve

Tuyuhtyansko gibi kurganlardan karlmfltr. Bunlar altn ve gmfl kaplar, at koflum takmlar, ok, yay, kl ve hanerler, mifer, zrhlar ve keramikler gibi nesnelerden oluflmaktadr. Ayrca aatan yontulmufl hayvan figrlerine de rastlanmaktadr. Bozkr kufla sanatnda olduu gibi av sahneleri Krgzlarda da yaygnd. Eski Trklerde en erken devirlerde bir klt olan av ile ilgili tasvirler bir eyer kafl zerinde yer ald gibi kayalar zerine de izilmifltir.
840 ylnda Krgzlarn Uygur Kaanln ykmasnn sonucu ne olmufltur?
SIRA SZDE
TRGfiLER (634-766)
D fi N E L M
630 ylnda Bat Gk-Trk lkesinde Tung Yabgunun ldrlmesi
zerine lke i
karflkla srklenmiflti. Baflbofl kalan eflitli boylar, 635 ylnda kendi aralarnda
teflkilatlanarak Trgifller denilen halk meydana getirmifllerdir. Buna
bafllaS O R ramen
U
rnda daima Bat Gk-Trk hanedanndan gelen beyler bulunmufltur. Aslnda 634
ylnda Bat Gk-Trk hanedanndan Iflbara lkesini on boya blmfl, her boya biDKKAT
rer ok vermifl bundan sonra unvanlar On fiad ve On Ok fleklinde sylenmeye bafllamfltr. Trgifller bunlardan birinin addr. Yazl belgelere gre ilk defa 651 ylnSZDE (581-659)
da tarih sahnesinde grlen bu Trk boyu, Bat Gk-Trk SIRA
Devletini
meydana getiren On-Ok konfederasyonuna bal befl Tou-lu grubunun drdnc
boyu olarak Barotala nehri boylarnda tarih sahnesinde yer alr. VII. yzyln ortaAMALARIMIZ
larnda Trgiflleri Ho-lo-shih or isimli bir baflbu ynetmekteydi.
656 ylnda indeki Tang mparatorluunun kol hlinde Bat Gk-Trk
Devleti topraklarna saldrmas, dier Trk boylarn olduu gibi, Trgifl boyunu da
K T A P
etkiledi. Bunun sonucunda Trgifller Isk Gl ile li nehri taraflarna g ettiler. Onlardan kk bir grup da Beflbalk taraflarna g etti.
inlilerin yapt bu sefer sonucunda, bat Trk kabileleri gibi Trgifl boyu da
T E LTang
E V Z Y OmparatorluN
in egemenlii altna girdi. Trk oymaklarn ynetmek zere
u tarafndan devlet hizmetinde grevli Trk kkenli bir kaan gnderildi. Bu durum 690 ylna kadar devam etti. II. Gk-Trk Devletiyle sk sk atflan Trgifller,
Bolu savaflnda malup oldular.
NTERNET
720 ylnda, batdan gelen Emev ilerleyifli devam ediyordu. Maverannehir
zerinde Trklerin hak sahibi olduunu dflnen Su-lu Kaan, Arap ordusunun
ilerleyifline karfl buradaki mahalli flehir devletlerine elinden gelen yardm yapt.
737 senesinde bir kumandannn komplosuna kurban giden Su-lu Kaann lm
zerine Trgifl Devleti birliini koruyamad. in mparatorluu bu durumdan yararlanmak istedi. inliler, Trgifllere karfl baz baflarlar kazandlarsa da, Emevlerle Karluklarn iflbirlii ile hareket ettii Talas Savafln (751) kaybettiler ve blgeden ekilmek zorunda kaldlar. Bir ara Uygur Devletinin basksna maruz kalan
(735-756) Trgifller, Sar-kara kabileler arasndaki ihtilafn bymesi yznden bir
daha kendilerini toparlayamadlar ve Seyhun boylarna doru g etmeye baflladlar. Onlardan boflalan topraklar zerinde Karluk Devleti kuruldu (766).
Sar Trgifl Devleti kurulmadan nce baflbular Baga Tarkan unvann taflyordu. Onun iki devlet merkezi vard. Birisi Tokmakn kuzey batsndaki Ordukent,
dieri nceleri li nehri yaknndaki Kong-yue flehri, sonralar ise gler sebebi ile
taflnlan Kouna-flar (Eskiflehir) idi. Sar Trgifl kaan bu flekilde iki byk kabile
grubunu rahat bir flekilde idare ediyordu.
II. Gk-Trk Devletinde devlet ynetiminde kaandan sonra iki flad yer alyordu. Sar Trgifl Devleti bu durumu kendine rnek almfl grnmektedir. Burada
Yabgu ve fiad, Tou-lo ve Nu-shih-pi adl kabile gruplarn ynetmekle grevli idi-
SIRA SZDE
fi N EBatLM
Trgifller: 630Dylnda
Gk-Trk Devletinin
yklmasndan sonra,
S ObirRksm
U
dalan boylardan
yeniden rgtlenerek
Trgifller denilen kabileler
federasyonunu
DKKAT
oluflturmufllardr. 634
ylnda Bat Gk-Trk
hanedanndan olan Iflbara
SIRA
SZDE
lkesini on boya
blmfl,
her
boya birer ok verilmiflti.
Bundan sonra bu boylar On
fiad ve On Ok fleklinde
AMALARIMIZ
anlmaya bafllanmfltr.
Trgifller bunlardan birinin
addr.

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
48
Sar Trgifl Devletinin devlet

ynetimi II. Gk-Trk Devleti
ile ok fazla benzerlik
gsterir. Kaandan sonra
yabgu ve flad yer alyordu.
Bundan sonra buyruk (vezir)
ve beyler fleklinde bir
hiyerarfli mevcuttu.
ler. Yabgu ve fladdan sonra beyler yer alyordu. Burada beyler, byk bir ihtimalle boy baflkanlar idiler. Sar Trgifl Devletinde bir de buyruk (bakan, vezir) grlmektedir. Buyruk, idarede yabgu ve fladdan sonra, fakat beylerden nce gelirdi.
690l yllarda Kara Trgifl Devletinin baflnda or unvanl biri bulunuyordu.
Halka sert davranan ve blgeyi iyi idare edemeyen bu kaan, II. Gk-Trk Devletinin aknlarna karfl koyamaynca ine kamak zorunda kald. Baflsz kalan Trgifllerin baflna Baga Tarkan geti. Halkn iyi idare ettii iin sadece Trgifller deil, evredeki btn dier Trk boylarnn ou kendi arzularyla ona balandlar.
Bylece birliine katlan dier boylarla beraber ok glenen Baga Tarkan, II.
Gk-Trk Devletine karfl inlilerin yannda yer ald. Onun lmnden sonra yerine olu Suo-ke geerek kaan unvann ald ve mensup olduu Trgifl boylarnn
sfat (sar) ile bir devlet kurdu.
Sar Trgifl Devleti (690-712)

Baga Tarkann kurduu bu devlet ksa zamanda Trk boylarn bir araya getirdi.
Turfandan Seyhun nehrine kadar uzanan genifl bir blgeyi idare eden Sar Trgifl
kaan 16 yllk icraatnn ilk sekiz yln teflkiltn tamamlamaya ve birlii salamaya harcad. kinci sekiz ylnda ise II. Gk-Trk Devletinin kudretli kaan Kapgann ilerleyiflini durdurmak istedi. Ancak Bolu Savafln (698) kaybedince otoritesi sarsld. Yerine geen olu So-ko ise (706-710) ksa sren saltanatnda, tahtna
gz diken kumandan Klorla ve kardeflinin sebep olduu ihtilflar gidermekle
uraflt. Daha sonra Bars Bey, II. Gk-Trk Devletinin himayesinde kaan unvan ile Trgifl tahtna karld ise de, o da lkede birlik ve beraberlii salayamad.
Kara Trgifl Devleti (716-739)
Trgifl Devleti 756

tarihinden sonra zayflad.
Sar ve Kara kabileler kendi
kaanlarn tahta geirip
birbiriyle savaflmaya
baflladlar. 766 ylndan
sonra giderek glenen
Karluklar batya doru
hareket ederek Tokmak
taraflarn ele geirdiler.
Trgifller ise Seyhun
boylarna doru g etmek
zorunda kaldlar. Bir ksm
Tanr Dalarnn
gneyindeki Karaflar
civarna gitti. Trgifl boylar
daha sonra Ouzlar adyla
tarih sahnesinde yer aldlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
716da Kapgan Kaann lmnden sonra Su-lu kendisini Kaan iln etti. Su-lu
Kaan, takip ettii dfl politika ile takdir toplad. Tibet Krall ve II. Gk-Trk
Devletinden bir prenses alan Su-lu Kaan in mparatorluu ile mnasebetler kurdu. Su-lunun iki byk kumandan vard. Biri Klor unvanna sahipti. Onlar, iki
byk kabile konfederasyonunu idare ediyorlard.
Beflbalk blgesi Trgifllerinin teflkilt ve idaresinde orijinal zellikler grlr.
Burada boy baflkanlar han unvanna sahiptiler. Bu unvan daha sonra Trgifllerden
Karahanllara gemifltir. Kara Trgifl Devleti ykldktan sonra Karaflar flehrinde ortaya kan Trgifllerin flefi yabgu unvanna sahipti. Burada yabgu bamsz bir devlet baflkan grnmndedir.
Sar Trgifl Devletinin ordu mevcudu yz krk bine ulaflyordu. Kara Trgifl
Devletinde Su-lu Kaan nceleri iki yz bin kiflilik bir orduya sahipti. II. Gk-Trk
Devletine tbi boylardan bir ksmnn da kendisine katlmasyla bu say yz bini buldu.
756 ylndan sonra Trgifller zayflad. Sar ve Kara kabileler kendi kaanlarn
tahta geirip karfllkl savafltlar. 766 ylnda Karluklar ok kuvvetlendiler. Batya
doru hareket edip Tokmak civarn ele geirdiler. Trgifller ise Seyhun boylarna
doru g ettiler. Bir ksm Tanr Dalarnn gneyindeki Karaflar civarna gitmiflti. Trgifl boylar bir sre sonra Ouzlar adyla tarih sahnesinde yer aldlar.
Trgifller nasl
SIRAortaya
SZDEkt?
KARLUKLAR (627-1212)
D fi N E L M hanedanna yakn boylar arasnda gsterilmifltir. Altay DalaKarluklar, Gk-Trk

rnn gney etekleri Gk-Trklerin tarih sahnesine ilk ktklar yerdir. Zaten Kar-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
49
luklar, kaynaklarda Tles boylar arasnda deil, Trgifller gibi Gk-Trk hanedanndan gsterilirler. Dolaysyla, Karluklarn Gk-Trklerin bir kolu olduunu sylemek mmkndr.
Tarih sahnesinde ilk grndkleri srada Karluklar, Altay Dalarnn batsnda
Pu-ku-chen Suyu kenarnda gsterilmektedirler. Buras onlarn ilk yurtlar olmayabilir. Ancak, 630 ylndan nce Karluklarn yaflad blge konusunda bize fikir
vermektedir. 627 yln takiben Dou Gk-Trk lkesinde byk bir boylar hareketi oldu. O srada Bat Gk-Trk kaan Tung Yabguya bal Sir Tardufllar en
kuvvetli boydu. Tung Yabgu ile anlaflamayan Sir Tardufllar, Dou Gk-Trk lkesine g ederek l Kaana itaat ettiler. Bylece Tanr Dalarnn kuzey dousu boflalnca Altaylarn gney eteklerinde yaflayan Karluklar, bu genifl alana yaylarak
glendiler.
Bu srada Karluklar kabile halinde, Altaylarn gney bats, Beflbalkn kuzey
bats ve Pu-ku-chen Suyunun kenarnda yaflyorlard. Karluklar, 627 ylndan sonra bal olduklar Bat Gk-Trk Devletinin hkmdar Tung Yabguya isyan ettiler. Bat Gk-Trklerinin nemli boylarndan biri olan Karluklarn bafl kaldrmas,
ok kuvvetli bir durumda olan Tung Yabgunun gcn sarsmfltr.
Bundan sonra 648 ylna kadar kaynaklarda Karluk adna rastlanmaz. Sir Tardufllarn 646ya kadar Dou Gk-Trk lkesine hkim olmalar, Bat Gk-Trk lkesinde hanedan soyundan gelen beylerin taht kavgas iine dflmeleri gibi olaylar sebebiyle Karluklar inin dikkatinden kamfl olmaldr.
Dou Gk-Trk Devleti 630 ylnda yklnca Sir Tardufllar, in tarafndan tannarak bamszlklarn iln etmifllerdi. Bir ksm Gk-Trk ahalisi de onlara balanmflt. Ancak, Sr Kartufllar hanedandan gelen Che-pi adl beyi kaan yaparak
kendi bafllarna geirmek istediler. Che-pi ise ortaya kan siyasi anlaflmazlklara
dayanamad ve kaarak Altay Dalarnn kuzeyinde taraf sarp kayalarla evrili
bir yere snd. Sir Tardufllar bin svariyle onu takip ettilerse de yakalayamadlar. Che-pi, bol otlu bu genifl yerde gcn artrd. Zaten buras onun eskiden idare ettii saha idi. Askerlerinin says otuz bine ulafltnda oradan karak etrafa siyasi otoritesini yaymaya bafllad. Bat taraflarndaki Karluklar ve Yenisey nehri kaynaklarndaki Krgzlar kendisine tbi oldular. Karluklar sklkla Sir Tardufllarn srlerini yama ediyorlard. inliler Orta Asyada hibir gcn byyp kendilerine rakip olmalarna izin vermek istemediklerinden harekete getiler. Che-pi ine
balanmay reddedince in elisi Karluklar kendi tarafna ekerek onu ortadan
kaldrmak istedi.
Kendisi iin kurulan tuzan farkna varan Che-pi, olunu bir orduyla gndererek inli elileri ortadan kaldrd. in imparatoru bu defa baflka bir generalini
Che-pinin zerine yollad. Bu general nce Uygur ve Bugu gibi boylarla iflbirlii
yapt; arkasndan Karluklar da Che-piyi terk ederek in ordusu tarafna getiler.
in, Uygur, Bugu ve Karluklardan oluflan ordu A-hsi Dana ulaflt. Rakiplerinden
korkmayan Che-pi, kendisine bal olan btn halk savafla davet etti. Ancak, hi
kimse savaflmak istemeyince yanna hatununu ve birka yz svariyi alarak Altay
Dalarna kat ise de, inliler onu yakalayp in baflkenti Chang-ana getirerek
imparatora sundular; ancak ldrlmeyip hayat baflland.
Neticede Tang hanedan Dou Gk-Trk lkesinde ine karfl bafllatlan bir bamszlk hareketini daha bastrmfl oldu. in mparatorluu, bu lke corafyasnda
yaflayan btn boylarla dorudan temasa geti. Boy idarecilerine ince unvanlar
verildi, boylarn yaflad yerlerde asker valilikler kuruldu. Karluklar da teflekkl
halinde bulunduklar boy ile birlikte in imparatoruna balandlar. Karluk boy-
Che-pi adl beyin bertaraf

edilmesiyle, Dou Gk-Trk
lkesinde ine karfl
bafllatlan bir bamszlk
hareketi daha bastrlmfl
oldu. in mparatorluu, bu
lkede yaflayan btn
boylarla dorudan temasa
geti. Boy idarecilerine
ince unvanlar verildi,
boylarn yaflad yerlerde
asker valilikler kuruldu.
Karluklar da in
imparatoruna balandlar.
Karluk boylarnn reisleri iin
ynetimi tarafndan asker
valiler (Tu-tu) olarak
atandlar.
50
715-20 yllar arasndan

Karluklarn birok defa II.
Gk-Trk Devletine karfl
ayaklandklar, bazen inin
de bu ayaklanmalar teflvik
ettii, fakat her defasnda
bu isyanlarn bastrld
grlmektedir. 734ten
sonra II. Gk-Trk Devleti
gerilemeye yz tuttuu
dnemde, Karluk, Basml ve
Uygur boylar
hareketlendiler. II. Gk-Trk
Devletine karfl isyan edip
Kutlug Kaan ldrdler.
ttifakla Basmllarn reisini
kaanlk makamna
oturttular. Uygurlar, dou
(Sol) kanat yabguluunu,
Karluklar ise (Sa) bat
yabguluunu aldlar.
larnn reisleri asker vali (Tu-tu) tayin edildiler. Daha sonra sz konusu kabilelerin
de gneye doru hareket etti. Vardklar yer muhtemelen Tanr Dalar silsileleri idi. Epey kuvvetli hale gelmifl olmallard ki, onlar hakknda Bat Gk-Trk ve
dier kk devletler onlardan korkar hle gelmiflti ifadesi kullanlmfltr.
Bundan sonra Karluklar Kabile Yabguluu unvann aldlar. Bu unvan onlarn siyas ve asker bakmdan olduka kuvvetlendiklerini gstermektedir. Her ne
kadar Karluklar, Che-piye ihanet edip inlilerin tarafna getiler ve daha sonra
onlardan unvanlar aldlarsa da baz gruplarnn ayr hareket ettikleri grlmektedir. fiyle ki, 650den sonra ine karfl isyan eden Bat Gk-Trk beyi A-shih-na
Ho-luya bal boylar arasnda Karluklar da grlmektedir. Baz Karluk boylar Bat Gk-Trk Devletinin dou tarafnda yer aldlar. A-shih-na Ho-lu, 652de Karluk
ve benzeri boylarla Turfan iflgal etti. Bu boylar 654 ylnda in ordusu kumandan Liang Chien-fang ve Uygurlar tarafndan malup edildiler. 657 yl Karluklarn
tam olarak ine itaat ettii tarihtir. En az drt ayr kola blndkten sonra artk bir
daha birleflemediler.
Bu tarihten sonra ok uzun saylabilecek bir sre Karluklarn adna in kaynaklarnda rastlanmaz. Ancak, 711 ylnda ine eli gnderdiklerinden bahsedilir.
nk Kapgann zalimce idaresine baflkaldrmfllard. Yaklaflk 46 yllk devrede
Karluklarn nerede olduklar ve ne yaptklar sorusuna, onlarn II. Gk-Trk Devletine itaat ettikleri fleklinde cevap vermek mmkndr.
714 ve 715 yllarnda baz Trgifl kabileleri (On Ok, On Kabile) ile birlikte Karluklar da ine ballklarn bildirmifllerdi. Arkasndan Karluk kabilesi Tang hanedanna snd. mparator onlar Trgifllerin zerine yollad. Ancak, Trgifller
kendilerini baflaryla savundular. 715 ylnda Karluk reisi Tamg Iduk Bafl, GkTrklere saldrd. Kl Teginin stn baflarlar gsterdii savaflta Karluklar ar bir
bozguna uradlar ve ine balanmak zorunda kaldlar. Karluklarn, II. Gk-Trk
Devletine karfl ayaklanmalar durmak bilmiyordu. 716da Kl Tegin bir defa daha
Karaglde Karluklar malup etti.
720 ylnda inlilerin tahrikleri neticesinde baz isyanlar kt. Karluklarla GkTrkler arasnda ine yakn yerlerde arpflmalar meydana geldiinde Tudun Yamtarn idare ettii Gk-Trk ordusu Karluklar bir kez daha yendi. Bu hadiseden
742ye kadar Gk-Trklerle Karluklar arasnda bir atflma olmad grlmektedir.
734te Bilge Kaann lmnden sonra II. Gk-Trk Devleti gerilemeye yz
tuttu ve bafla geen kaanlarn yetersizlii sebebiyle devlet idaresi atrdamaya
bafllad. Bu dnemde say ve nfuz bakmndan kuvvetli olan boylar hareketlenmeye baflladlar. Bunlar Karluklar, Basmllar ve Uygurlard. Bu boy, devlet
adamlarnn birbiri ile mcadele ettii II. Gk-Trk Devletine karfl isyan edip Kutlug Kaan ldrdler. Zafer kazanldktan sonra ittifakla Basmllarn reisini kaanlk makamna oturttular. Uygurlar, dou (Sol) kanat yabguluunu alrken, Karluklar (Sa) bat yabgusu oldular.
Bu arada Uygurlar, inlilerle gizlice temasa gemifl ve ardndan Karluklarla birleflerek Basml kaann ldrmfllerdi. Neticede Karluklar Sol Yabguluu, yani daha yksek mertebe olan mevkii elde ettiler. Ayrca, Uygur Devletinin nc kuvvetini meydana getiriyorlard.
Uygur-Karluk dostluu fazla devam etmedi. Altaylarda oturan Karluk gurubu,
Uygurlara saldrmaya niyetlenince 746-747 ylnda malup edildiler ve batda Trgifllerin blgesine katlar. 751 ylnda Boluda bir kere daha Uygurlarn hkmdar Bayan orun basknna maruz kaldlar. Basmllarla anlaflan Karluklar, yine
Uygurlara savafl atlarsa da netice alamadlar. Daha sonra Trgifller ve Karluklar
51
tekrar hcuma kalktlarsa da, Bayan or Kaan, Basmllar ve Karluklar Yogra Yarflta yenmeyi baflard. Buna ramen baz kifliler kap Karluklara snnca bir savafl daha olmufl, nihayet baflsz kalanlar Trgifllere snmfllard. Bunun sonrasnda Uygurlarla Karluklar arasnda son bir savafl daha olmufl, Karluklar bir daha onlarn karflsna kamamfllard. Bu arada Karluklar inlilerle eli teatisinde bulunuyorlar ve dfl destek aryorlard.
Bundan sonra ancak, 791 ylnda in kaynaklarnda Karluklara ait bilgi vardr.
Bu kayda gre Tibetlilerle ittifak yapan Karluklar, birlikte Kaan Stupa flehrini
(Beflbalkn kuzeyi) aldlar. Zaten artk onlarn inlilerle komfluluu kalmamflt.
XI. ve XII. asrlarda Kuku Nor civarnda grlen Karluk bakiyelerinin bunlar olduu sanlmaktadr.
Taflkentte Bat Gk-Trk hanedanndan gelen ve Tudun unvann taflyan biri
tarafndan ynetilen devlet, kuzeyde Sr Derya kysndaki Kara Trgifl Devletiyle
atflmaya baflladnda (740tan sonra) doudaki Karluklar kendine mttefik yapt ve bylelikle stnlk salad. Yeni kurulan devlette Karluklar da grev almfllar
ve Yabgu olmufllard. Ancak, ok gemeden Taflkent flehir devletii ine tbi olmay (vassall) kabul etti.
751 senesinde Orta Asya tarihinin akfln deifltirecek bir hadise meydana geldi. Tang imparatoru adna Dou Trkistan idare eden inli vali, Taflkent tudununu hapse att. Tudunun olu batdaki dier devletiklere kaarak durumu anlatt.
Bu devletikler, Dou Trkistan in elinden kurtarmak iin Arap kuvvetlerini ikna ettiler. inli vali uzun bir yryflten sonra Talas flehrine yaklaflt. Atlah denilen
mevkide Arap ordularyla in ordusu befl gn sren bir savafl yaptlar. flte bu arpflmalarn fliddetli annda Isk Gl Karluklar Araplarn tarafn tutarak ine karfl
cephe aldlar. n ve arka cepheden saldrya maruz kalan in ordusu yenilip geri
ekilmek zorunda kald.
Bundan sonra Karluk gruplar Tanr Dalarnn kuzey silsileleri, Isk Gl taraflar ve Talas Irma boylarna doru yayldlar. Onlarn arlk merkezleri artk Bat Trkistan idi. Tokmak, Evliya-ata ve dier flehirleri ele geirdiler. 766ya doru
bir Karluk Devleti kuruldu.
809 ylnda Feyzabad yaknndaki Vascirt adl yerde Karluklarn yafladklar bilinmektedir. X. yzylda bn Rsteh, Amu Deryann kollarndan Vahflab civarnda
Karluklarnn yafladn zikretmektedir. Huddl-lem adl eserde ise Karluklarn
Hilend ve Belhe kadar yayldklar bildirilmektedir. XII. yzyldaki olaylarda Buhara Karluklarnn adlar geer. Karluklar, aaniyan ile Tirmiz, Nahflab ve Kiflde
Bat Karahanl hkmdarlar ile savafltlar. Celaleddin Harezmflah Gazneye geldiinde karflsnda yine Karluklar bulmufltur. Onlarn reisi Seyfeddin Hasan kendisine itaat etmiflti. O Moollardan kaarken topraklarnn bir ksmn Karluk Seyfeddin Hasana brakt. Yzyln sonunda onlarn Belh ve Tirmize doru kaydklar
anlafllmaktadr.
inin Tanr Dalar civarndan elini ekmesi, bu havalide ve kuzeyde yaflayan
boylarn ifline yarad. Bundan sonra Tokmak (Suyab) ve Talas blgesine gelen Karluklar, Trgifllerin Nu-shih-pi boyunun bulunduu sahalar ve Bat Gk-Trklerinin eski merkezlerini ele geirdiler ve Balasagunu baflkentleri yaptlar. Trgifl boylar onlara tbi oldu. 766-775 yllar arasnda Kaflgar aldlar. Ferganay da Abbaslerin elinden alp, Ouzlarla ittifak ederek Peenekleri yendiler. Tibetlilerle iflbirlii yaparak Beflbalkn kuzeyindeki Kaan Stupa flehrini iflgal ettiler. Ksacas 766y
takip eden yllarda mstakil bir Karluk Devleti bulunmaktayd.
II. Gk-Trk Devletinin

yklmasndan sonra nemli
Trk boylar arasnda
mcadeleler olduu
grlmektedir. 745 ylnda
Uygurlar, inlilerle gizlice
anlaflarak ve Karluklarla
birleflerek Basml kaann
ldrdler. Bylece Karluklar
Sol Yabguluu, yani daha
yksek mertebe olan mevkii
elde ettiler. Ancak, UygurKarluk dostluu fazla devam
etmedi. Altaylarda oturan
Karluk gurubu, Uygurlara
saldrmaya niyetlenince
746-747 ylnda malup
edildiler. 751 ylnda
Karluklar Boluda bir kere
daha Uygurlar tarafndan
malubiyete uratldlar.
Karluklar, bundan sonra
Basmllarla anlaflarak yine
Uygurlara karfl savafl
atlarsa da netice
alamadlar. Karluklarn
bundan sonraki giriflimleri
de Uygurlar tarafndan
bertaraf edildi; sonunda
baflsz kalan Karluklar
Trgifllere snmak zorunda
kaldlar. 751-59 yllar
arasndaki bu
mcadelelerden sonra
Karluklar bir daha
Uygurlarn karflsna
kamadlar.
751den sonra bir ksm
Karluk gruplar Tanr
Dalarnn kuzey silsileleri,
Isk Gl taraflar ve Talas
Irma boylarna doru
yayldlar. Arlk merkezleri
artk Bat Trkistan idi.
Tokmak, Evliya-ata ve dier
flehirleri ele geirerek 766ya
doru Karluk Devletinin
temellerini attlar.
52
Aslan l Trgig, 780li yllarda Karluk hkmdar idi ve Kaflgar, Yarkent ve Talas blgelerini ynetiyordu. 791 ylnda Karluklar Tibetlilerle iflbirlii yaptlar ve
Uygurlarla arpfltlar. Karabalgasun Yaztnn ince ksmnda Karluklarn 791-812
tarihleri arasnda Uygurlara malup olduklar bildirilmektedir.
840 ylndaki Krgz baskn sonrasnda Uygurlardan bir ksm Karluklara snd. IX. yzyln ikinci yarsndan sonra Tanr Dalarnn dou ksmna gelen Uygurlar Karluklar tehdide baflladlar. li ve Isk Gl havalisindeki savafllarda kesin
netice elde eden taraf olmad. Ayn devirde Krgzlar da kuzeyden srekli olarak
Karluklar taciz ettiler ve Bancul kasabasn ele geirdiler. 817-836 arasnda bir Karluk elisinin Tibet kraln ziyarete gittii bilinmektedir.
Karluklar bat tarafnda Abbaslerle mnasebet kurdular. Ferganay ele geiren
Karluklar bir sre sonra buralar kaybettiler. 775te Halife Mehdinin stnln
tanyanlar arasnda Karluk yabgusu da vard. Ayn yabgu 792-793te Ferganay ele
geirince zerine gelen Amr b. Cemili yenmeyi baflarmfl, ancak Yahya el-Bermekyi durduramamflt. Daha sonra patlak veren Rafi b. Leys isyanna Karluklar da
katldlar. Halife Memun zamannda bu tr mcadeleler devam etti. 816da Otrarda Karluklar, vezir Fadl b. Sahl karflsnda ar bir yenilgiye uradlar. Karluk
yabgusu Kimek lkesine kat. 822de Fergana Karluklar tarafndan bir kez daha iflgal edildi ise de Horasan valisi tarafndan geri alnd.
Karluklar IX. asrn ikinci yarsnda zayflamaya baflladlar. Kendi ilerinde karflkla srklendikleri gibi doudan gelen Uygurlarn hcumlar da onlar sarst.
Nihayet, Samanlerden smail b. Ahmedin 893 ylnda Sr Deryann dousuna yapt seferde 10 bin Karluk ldrmesi onlara ar bir darbe vurdu ve Talas flehri Samanlerin eline geti.
893ten sonra, Karluklara bir baflka darbe de Ouzlar tarafndan geldi. Bu arada Ouz yabgusunun dahi ld savafllar yapld. Kaflgar flehri tarafnda da Yamalarla savafl devam etmekte idi. 943e doru Kaflgardan hareket eden Karahanllar u vadisine girerek Karluklara son verdiler.
Kaynaklarda Karluklara ait 15 yer ismi gsterilmifltir. Karluk lkesinin dousunda Tibetin baz ksmlar, Yama ve Dokuz Ouz snrlar, gneyinde Yamalarn
baz ksmlar ile Maverannehir lkesi, batsnda Ouz snrlar, kuzeyinde Tuhsi,
igil ve Dokuz Ouz lkeleri vard. Buras bayndr ve lman iklimli bir yerdi. Karluk hkmdarlar nceleri Cabguy veya Yabgu unvann alyorlard. Onlarn bir
ksm avc, bir ksm ifti, bir ksm oband. Zenginlikleri koyun, at ve eflitli
krklerdi. Bu dnemde Karluk hkmdarlar Atasagun unvann taflyordu.
Byk Uygur Kaanl yklnca (840) Karluklarn siyasi nfuzu artt ve bu blgede kurulan Karahanl Devletinin esas ktlesini meydana getirdiler. Pendnme
adl eserde bildirdiine gre Gazneli Devletinin kurucusu Sebk Tegin, bir Karluk
flehri olan Barshandan kmfltr. Karluklar zamanla Karahanl Devletine cephe almfllard. Bu durum doudan gelen Karahtaylarn iflini kolaylafltrmfltr. zellikle
Katavan savaflnda olumsuz etki yaptklar ve 1137 ylndan sonra Karahtaylarn
Horasana kadar sokulmalarna sebep olduklar bilinmektedir. Gnmzde zbekistanda ve Fergana vadisinde hl Karluklar soyundan gelenler yaflamaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
657 tarihinde
Karluklar
SIRA
SZDE Tanr Dalarna doru hareket etmeden nce neler yaptlar?
OUZLAR (766-1000)
fi N E L M
Ouz ismi,D Gk-Trk
Devletinin zellikle 630da merkez hkimiyetinin kmesiyle birlikte tarih sahnesine kmaya bafllamfltr. Ouz kelimesi kabileler anlam-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
53
na geldiinden dolay farkl blgelerdeki kabileler, Ouz, Dokuz Ouz gibi kabile federasyonlar fleklindeki adlarla anlmfllardr. Ouz ismi gerek Trk gerekse
in kaynaklarnda sk sk gemektedir. Ouz ismi etnik bir boy deil, dorudan
Trk kabileleri anlamna gelmektedir. Bir baflka ifade ile Ouzlar, Gk-Trk devletlerinin halk ktlesini temsil etmektedir.
Ouz ad zerine ok eflitli aklamalar yaplmflsa da, artk kabileler anlamna
geldii, yani ok+u+z olduu kabul edilmektedir. Zaten Bat Gk-Trk Devletinde
634 yln takip eden hadiselerde On Oklarn (On Kabile) ortaya kmas ve Trgifllerin meydana gelmesi Ouzlar konusundaki filolojik delilleri desteklemektedir.
Gk-Trk tarihinin 627 ylna kadar olan ksmnda hi Ouz adnn gememesi,
her fleyden nce Tleslerin Ouz ncesi fonksiyonunu icra ettiklerini gstermektedir. Bir baflka ifade ile 627 ylndan sonra Tles ad nemini kaybetmifl, Orta Asyada yeni boy dalgalanmalar ve yaplanmalar grlmfltr.
Tarihi sre asndan bakldnda, Trgifllerin devam olarak Ouzlar grmek
daha dorudur. Bilindii gibi 766 ylndan sonra Uygurlarn basksyla Tanr Dalar, Isk Gl, Yedisu, u ve Talas havalisine gelen Karluklarn skfltrmasyla Trgifller (Ouzlar) daha da batya, Sr Derya boylarna ve daha kuzey batya doru
kaymfllardr. Zaten bu blge eskiden beri Tles ve Trgifl blgesi idi. Muhtemelen
603 dolaylarnda kaynaklarda adlar verilen Tles boylar daha sonra On Oklar,
yani Seyhun Ouzlarn oluflturdular.
Ouz ad zerine ok eflitli

aklamalar yaplmflsa da,
artk kabileler anlamna
geldii, yani ok+u+z olduu
kabul edilmektedir; Ouz,
Dokuz Ouz gibi kabile
federasyonlar olmas da bu
grfl destekler. Ouz ad
Trk ve in kaynaklarnda
sk sk gemektedir. Ouzlar,
Gk-Trk devletlerinin halk
ktlesini temsil etmekteydi.
Gk-Trk tarihinin 627 ylna
kadar olan ksmnda hi
Ouz adnn gememesi,
nce Tleslerin Ouz ncesi
fonksiyonunu icra ettiklerini
gstermektedir. 627 ylndan
sonra Tles ad nemini
kaybetmifl, Orta Asyada yeni
boy dalgalanmalar ve
yaplanmalar ortaya
kmfltr.
Resim 3.2
Arkasn dnp ok
atan bozkr
svarisini
resmeden bir
minyatr (XVI.
yzyl, Topkap
Saray Mzesi).
Orta Asyada
yaflamfl btn
Trk
topluluklarnn
ortak zellii, at
stnde ok atmada
usta olmalaryd.
IX. yzyldan itibaren slam kaynaklarnda Ouzlarn varl artk iyice belirginleflmektedir. Bundan sonra sficab flehrinden Hazar Denizine uzanan Mangfllak da
iinde olmak zere, genifl bir alan Ouzlarn yurdu olarak ortaya kmaktadr. Mangfllakta gney snr Grgen (Curcan) idi. Siyah-kuh (Karada) yarmadas tamamen Ouzlar tarafndan iflgal edilmiflti. Buradan douya doru gidildike Aral Glnn gneyindeki Baratekin kasabasna varlyordu. Buharann kuzey snrlarna
kadar yaylan Ouzlarn esas arlk merkezi Seyhun boylaryd. Karauk adyla
kaynaklarda geen Karadalarn (Karatav) kuzeyindeki Sozak, Ouzlarn en doudaki flehirleri olmaldr. Kuzeyde ise snrlar Cim-Emba rmaklarnn kuzeyine ulafl-
54
yordu. Sr Derya (Seyhun) boylarndaki dier Ouz flehirleri Yenikent, Cend, Barnlg-kend, Sgnak, Karnak, St-kent, Savran (Sabran), Aflnas, Otrar (Farab), kan,
zkend ve Sayram-sficab belli bafll Ouz flehirleri idi. Dede Korkut ve Ouz Destanlarnn konular bu blgede, Sr Derya boylarndaki Karadalarda gemektedir.
Sonraki kaynaklar, 775-785 tarihleri arasnda Ouzlarn, Maverannehire geldiklerini bildirse de Abbasilerin Horasan valisi Abdullah b. Tahir zamannda (828844) ilk hadiselerde Ouzlarn ad geer. 838-840 yllarnda Ouzlar malup edilip
bin kadar esir verirler. 860larda Avrupaya g eden Peeneklerin bir ksm Ouzlarn yannda kalmfltr.
X. yzyl bafllarnda, Ouzlarn Yeni-kent merkezli bir devlet kurduklar grlmektedir. Hkmdarnn unvan Yabgu olup, ona naip eden ise Kl Erkin idi. Orduya ise sbafl kumanda ediyordu. Ynal Tarkan gibi baflka unvanl devlet adamlar da vard. Yzyln ortalarna doru Ouzlarn Karauk, Sayram ve Savran flehirleri etrafnda younlaflmfllard. slam corafyaclarna gre Ouzlarn sahas batda
Hazar Denizine ulaflmfl, Mangfllak (Binkfllak) ve Grgen flehrinin gneyine varmflt. Dolaysyla Karadalarn eteindeki Karauk flehrinden Hazara uzanan sahaya Ouz Bozkr deniliyordu.
Harezmin yerli hanedan Afrigiler, Ouzlarn basks altna girmifllerdi. Karluklarla yaptklar savafllarn birinde Ouz yabgusu (hkmdar) hayatn kaybetmiflti.
SIRA SZDE en byk boylarndan biri olan iillerle Ouzlar arasnda
Karahanl Devletinin
dflmanlk vard. Kuzeydeki Kimeklerle bazen dost, bazen dflman idiler. Bu arada, OuzlarD slam
kaynaklarnda Trkmen adyla anlmaya baflladlar.
fi N E L M
Ouzlar, douda Karluklar, kuzeyde Kimek, Kpaklar ve Hazarlar, kuzey batda
Peeneklerle srekli mcadele halinde idiler. Bununla birlikte kesin tarih belli olmaO R U Ouz Yabgu Devletinin ykld anlafllmaktadr. Seluk Bey ve
sa da 1000li Syllarda
oullar Seluklu Devletini ykseltmifller, bylece Anadoluya giden yol almfltr.
Ouzlar, Dbu
Oklar ve Boz Oklar olmak zere ikili teflkilat halinde
K Kdevirde
AT
idiler. Boz Oklar, Kay, Bayat, Alka Evli, Kara Evli, Yazr, Der, Dodurga, Yaparl, Afflar, Kzk ve Bedili, Karkn; Oklar, Bayndr, Peenek, avuldur, epni,
SIRA SZDE
Salur, Eymr, Alayuntlu, Yreir, dir, Bdz, Yva ve Knk adlaryla yirmi drt
alt boya ayrlmfllard. Ouz Yabgu Devleti yklnca, Ouzlardan byk bir grup
Karadenizin
kuzeyinden batya doru g etmifl ve Uzlar diye bilinen boyu meyAMALARIMIZ
dana getirmifllerdi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

K T A P
Ouzlar hakknda
bilgiyi Faruk Smer Ouzlar (Ankara, 1972) adl eserinde
K T Aayrntl
P
bulabilirsiniz.
TELEVZYON
Bunlardan
T E L E baflka,
V Z Y O N Maverannehir, Taflkent, Fergana, Huttal, fiuman ve Toharistanda grlen Trk kkenli devletikler olduu grlmektedir. Huttal hkimi Erkin unvann taflyor, ine tarhan unvanl eliler yolluyordu. 720de Buhara hkimi Tu-fiad, Taflkent hkimi ise Tegin adlaryla tannmaktayd. Toharistanda ise
N T E Rkifliler
N E T hkm sryordu. Onlarn Gk-Trk A-shih-na slalesinden
Yabgu unvanl
geldii bilinmektedir. Ayrca, rtifl Irma boyunda Kimekler, Aral Glnn kuzeyinde Kangllar, Kaflgarn kuzeydousu zkent, u ve Talas blgelerinde Yagmalar yaflamaktayd. Isk Gln gneyinde oturan iiller, u Irma boyunda Tohslar, Toharistan taraflarnda Kalalar (Hala), Talas civarnda Argu, Tanr Dalarnn dou taraflarnda Yabaku, omul, Irak, aruk, Ezgifl ve Kenek gibi Trk
boylar bulunmaktayd.
NTERNET
SIRA SZDE
Ouz kelimesinin
anlam nedir? Bu durum tarihte neyi ifade etmektedir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
55
zet

A M A

A M A

A M A
Tles boylarnn nemini tanmlamak.

Tlesler, IV. ve V. yzyllarda yaflayan Kangllarn devamdr. Tles boylar Gk-Trk dnemindeki en nemli boy grubunun addr. Onlar bir
bakma Gk-Trk Devletinin halk ktlesiydiler.
VI. yzyln ortalarnda Orta Asyadaki dank
Trk boylarnn genel ad Tles idi. Gk-Trkler
Tles boylarn yenerek onlar kendilerine balamfllar, bylece bamszlk ynnde kendilerine
olan gvenleri artmflt. Tlesler, Gk-Trkler gibi konar-ger bir hayat tarzna sahiptiler. Moolistann dousundaki Kerulen Irmandan Karadenizin kuzeyine kadar olan genifl bir alana yaylmfllard. 603 ylnda Bat Gk-Trk kaan Tardunun yenilmesi ve devletin zayflamas zerine
yeniden bamsz bir flekilde hareket etmeye baflladlar. 627 ylndan sonra mstakil bir siyasi g
olarak ortaya ktlar.
Krgz Kaanlnn ortaya kfln ve geliflmesini aklamak.
Krgzlar, tarihte bilinen en eski Trk boyudur.
lk defa M.. 202de Hunlar zamannda tarih sahnesinde grldler. Esas yurtlar Yenisey Irmann doduu Gney Sibirya blgesidir. GkTrkler ve Uygurlar devirlerinde nemli tarih
roller oynamfllar, bu devletlere balanmfllardr.
840ta Uygur Kaanln yktlarsa da, tkende
fazla barnamayp eski yurtlarna geri dndler.
Moollara balandktan sonra Tanr Dalar havalisine, yani bugnk yerlerine g etme sreleri bafllad.
Trgifllerin Orta Asyadaki tarih rollerini tanmlamak.
Trgifller, Bat Gk-Trklerinin devamdr. Esasnda bu devlet yklmaya yz tutunca boylar li
ve u rmaklar havalisinde toplanarak On Ok
adyla yeniden teflkilatlandlar (634). Trgifller,
bu On Ok (Kabile)tan birinin addr. Yeni boylarn baflnda Gk-Trk hanedanndan gelen beyler bulunuyordu. Trgifller, inlilere karfl baflarl savafllar yaptklar gibi, ou zaman II. GkTrk Devletine itaat etmediler. 737-38de kaanlar Su-lu lnce aralarndaki birlik dald. 766da
Karluklarn basksyla Seyhun boylarnda youn-
lafltlar. Daha sonra ise Ouzlar olarak bilinen

boy grubunu meydana getirdiler.

A M A

A M A
Karluklarn dier devlet ve kavimlerle olan iliflkilerini aklamak.

Karluklar, Gk-Trk hanedanna yakn bir boy
olmakla birlikte, genelde devlete problemler karmfllardr. nceleri kabile halinde bulunuyorlard. Batdan ayrlp Dou Gk-Trk Devletine gittiler. II. Gk-Trk Devleti dneminde sk
sk isyan ettiler. Nihayet Basml ve Uygurlarla
birleflerek l ittifak halinde Gk-Trk Devletini yktlar. Ancak, stnlk salayamadklarndan Uygurlara balandlar. Zaman iinde Tanr
Dalarna, Fergana vadisine ve Beflbalka yayldlar. Kk devlet ve beylikleri oldu. Talas Savaflnda stratejik rol oynadlar. Karahanl Devletinin nemli bir unsuru hline geldiler. Gazneli
Devletinin kurucularndan Sebk Tegin de Karluklardandr.
Ouzlarn Trk tarihindeki rollerini deerlendirmek.
Ouzlar, 630da Dou Gk-Trk Devletinin yklmasndan sonra ne kmaya baflladlar. Ouz
kelimesi kabileler anlamna kullanlmfltr; baz
kabileler Ouz ve Dokuz Ouz gibi adlarla
anlmaktadr. Ouz kelimesi etnik bir boyu deil, Trk kabilelerini anlatmaktadr. Gk-Trk
Devletinin halk kitlesini Ouzlar oluflturmaktaydlar. Ouzlar, Bat Gk-Trklerinin yani Trgifllerin devam olarak Gney Kazakistan sahasnda
yer aldlar. Buradaki devletlerinin ad Ouz Yabgu idi. Karahanllar ve Samanoullar ile mcadele ettiler. Kuzeydeki Kpaklarla savafltlar. nce Ok ve Boz Ok olmak zere ikiye, sonra
12flerden 24 alt boya ayrldlar. Seluk Bey ile
glenen Ouzlar, Seluklu mparatorluunu
kurdular. Dalgalar halinde n Asyaya gelerek,
ok sayda devlet, beylik ve nihayet Osmanl mparatorluunu meydana getirdiler.
56
Kendimizi Snayalm
1. Turfan civarnda yaflayan Tles gruplarnn bitki yetifltirme gibi ifllerle uraflmalar afladakilerden hangisini gstermektedir?
a. Tleslerin boylar halinde yafladn
b. Tleslerin topra ok sevdiklerini
c. Tleslerin ine yaklaflmak istediklerini
d. Trklerin slam ncesi devrede yerleflik hayat
ok sevdiklerini
e. Trklerin slam ncesi devrede Orta Asyada tarm yaptklarn
2. Krgzlar, Hunlar zamannda afladaki blgelerden
hangisinde yaflyorlard?
a. Baykal Glnn dousunda
b. Moolistanda Tola Irma kenarnda
c. Gney Kazakistanda
d. Altay Dalarnn kuzey ve dousunda Kem (Yenisey) Irma civarnda
e. Orhun Irma civarnda
3. Krgzlarn 555te kendiliklerinden Mukan Kaana
itaat etmesinin sebebi afladakilerden hangisidir?
a. Tu-y-hunlara karfl ittifak yapmak
b. ine karfl birlikte sefere kmak
c. Hzla ykselen Gk-Trk gcn kendilerinden
grmek
d. Juan-juan Devletinin yklflna katkda bulunmak
e. Bat Gk-Trk lkesine g etmek
4. 737 senesinde bir kumandannn komplosuna kurban giden Su-lunun lm zerine Trgifller afladakilerden hangisini yapmfltr?
a. Karluklara balandlar.
b. Birliini koruyamadlar.
c. Uygurlara sndlar.
d. Moolistann dousuna g ettiler.
e. Krgzlardan yardm istediler.
5. Kara Trgifl Devletinde Su-lu Kaann iki yz bin
kiflilik bir orduya sahip olduunun belirtilmesi afladakilerden hangisini gstermektedir?
a. Trgifl nfusunun aslnda ok kalabalk olduunu
b. Karluklarn Trgifllere asker verdiini
c. inlilerin Trgifllere yardm ettiini
d. Dou Gk-Trk ordusundan onlara destek verildiini
e. Araplarn Trgifllerden ok korktuunu
6. Karluklarn kaynaklarnda Tles boylar arasnda

gsterilmemesinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Karluklarn Tibete yakn alanlarda yaflamalar.
b. Karluklarn, ilk kez Sibiryada tarih sahnesine
kmalar
c. Karluklarn Karahanllara katlmalar
d. inlilerle ok sk iliflki kurmalar
e. Karluklar Gk-Trklerin bir kolu olmas
7. Tibetliler ve onlarla 791 ylnda ittifak yapan Karluklar ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Ferganaya hcum ettiler.
b. Etsin Gl bataklklarn iflgal ettiler.
c. Isk Gl civarn ele geirdiler.
d. Birlikte Beflbalkn kuzeyini aldlar.
e. Gk-Trklere karfl savaflarak tkeni kuflattlar.
8. Dou Trkistan idare eden Kao Hsien-chihnn,
Taflkent Tudununu hapse atmasnn sonucu afladakilenden hangisidir?
a. Talas savaflna yol amas
b. inlilerin halk tarafndan sevilmesi
c. Araplarla inlilerin dorudan temas etmeleri
d. Karluklarn, Trgifllere yardm etmesi
e. Blgedeki yerel idarelerin bafl kaldrmas
9. X. yzyl bafllarna gelindiinde Ouzlarn kfllk merkezi afladakilerden hangisindedir?
a. Cendde
b. Yeni-kentte
c. Savranda
d. Sayramda
e. Karnakta
10. Ouzlarda ordu kumandannn unvan afladakilerden hangisidir?
a. Erkin
b. Yabgu
c. Sbafl
d. lteber
e. Kl Erkin
57
Okuma Paras
el-Chize gre Trkler
el-Chiz (766/76-870) Arap edebiyatnn en meflhur flahsiyetlerindendir; halifelerin yaknnda bulunmufl, saray
evresinde ilm faaliyetlerini srdrmfltr. Onun Fezil el-Etrk [Trklerin Erdemleri] adl eserinde Trkler
hakkndaki izlenimlerini (asker yetenekleri, karakterleri, kkenleri ve vatanlarna dflknlkleri hakkndaki
kanaatlerini) ieren ksmlar aflada verilmifltir:
Trkn mrnn gnlerini toplasan at zerinde geen
gnlerinin yer zerinde oturarak geirdii gnlerden
daha ok olduunu grrsn. Trkn yorarak ldrd (atlatt), gaza esnasnda binmeyi kabul etmedii atla hi bir Toharistan at yola dayanamaz. Haric ile
birlikte yola ksa, haric henz hafife hzlanmadan
Trk btn hzyla gitmeye bafllar. Trk, hem oban,
hem seyis, hem canbaz, hem baytar, hem svaridir. Hlasa Trk bafll baflna bir millettir. nsanlar bir sarp yokufla varnca dierleri yoldan gittii halde, Trk yolu brakp yokufl yukar daa trmanr. Sonra, da keisinin
inemeyecei yerlerden aflaya sarkar. Trkn atnn
srtnda arl, yerde yrrken ayaklarnn tprts yoktur. Bizden bir svarinin nnde iken gremediini o,
arkasnda iken grr. O, bizden bir svariyi av, kendisini pars, svariyi geyik, kendisini av kpei yerine koyar. Allaha yemin olsun ki, Trk, eli kolu bal olarak
bir kuyuya atlsa mutlaka bir aresini bulup kurtulur.
Trk, ancak korkulmas gerekenden korkar. mit edilmeyecek fleye karfl mit beslemez. Bir fleyi elde etmeye alflmaktan onu kesin mitsizlik alkoyar. Daha ounu elde etmedike az brakmaz. Eer her ikisini elde etmesi mmknse hi birini feda etmez. yi bilmedii bir fleyin hi bir tarafn iyi bilmez. yi bildii hususun tamamn salam yapar. Her ifli bizzat kendisi yapar. i dfl gibidir. Hibir netice kmayacak bir fleyle
uraflmaz. Uyku ile vcudunu dinlendirmese uyumaz.
Bununla beraber uykusu uyanklkla karflktr. Uyankl esnasnda uyuklamaz.
Trkler yaltaklanma, yaldzl szler, mnafklk, kovuculuk, yapmack, yerme, riya, dostlarna karfl kibir, arkadafllarna karfl fenalk, bidat nedir bilmezler. eflitli
fikirler onlar bozmamfltr. Hile-i fleriyye ile baflkalarnn maln helal saymazlar. Onlarn tek ayb ve baflkalarndan soutan husus, vatanlarna karfl ok ifltiyak
duymalar ve zaferin sevincini, birbiri peflinden vukunu, ganimetin tadn ve okluunu, sahralardaki oyunlarn, adrlardaki gezintilerini hatrladklar ve uzun
zaman bofl durmakla kahramanlklarnn bofla gitmesi-
ni, aradan uzun mddet gemekle enerjilerinin tkenmesini istemedikleri iin, muhtelif memleketlerde dolaflmay ok sevmeleri, yamaya ve apulculua dflknlkleridir.
Trklerin kadnlar erkekleri gibidir. Hayvanlar kendileri gibi Trk hususiyetini taflr. kamet etmek, bir yerde
elenmek, uzun mddet kalmak, beklemek, az hareket
etmek, az iflle meflgul olmak Trklere ok ar gelir. Zira onlarn bnyeleri hareket zerine kurulmufltur. Durmaktan nasipleri yoktur. Ruhi kuvvetleri, beden kuvvetlerinden daha fazladr. Onlar ateflli, hararetli, anlayfll kimselerdir. Hatralar ok, bakfllar keskindir. Kt geimi cizlik, uzun zaman bir yerde kalmay ahmaklk,
rahatl ayak ba, kanaatkrl azimsizlik, muharebeyi
terk etmenin zillet getireceini kabul ederler.
Onlar sanat, ticaret, tp, ziraat, geometri, meyvecilik ve
aa yetifltirmek, binalar yapmak, kanallar amak ve
mal toplamakla meflgul olmadlar. Sadece, gaza yapmak, avclk etmek, ata binmek, kahramanlarla arpflmak, ganimet elde etmek, eflitli memleketleri tanmakla meflgul olduklarndan ve yaratlfllar bu ifller iin msait olduundan, bunlar iyice salamlafltrdlar, bu konularda en yksek dereceye ulafltlar. Sanatlar, ticaretleri, zevkleri, vndkleri, aralarnda gndzleri ve geceleri konufltuklar harp mevzuu oldu. Bylece harp sanatnda, Yunanllarn felsefe ve ilimde, inlilerin sanatta, bedevilerin saydmz hususlarda, Sasanlerin devlet ve siyasette elde ettikleri dereceyi elde ettiler.
Kaynak: Eb Osman Amr b. Bahr el-Chiz, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ev. R.
fieflen, Ankara, 1988, s. 68-82.
58

1. e
2. d
3. c
4. b
5. a
6. e
7. d
8. a
9. b
10. c
Yantnz yanlfl ise, Tlesler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise, Krgzlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Krgzlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Trgifller konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Trgifller konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Karluklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Ouzlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Ouzlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Gk-Trkler, Tles boylarn yenip, onlarn 50 bin ailesini kendilerine baladktan sonra istiklllerini elde etme yolunda byk gven kazandlar.
Sra Sizde 2
Byk Uygur Kaanl yklp, Uygurlar etrafa dalmfllardr.
Sra Sizde 3
634 ylnda Bat Gk-Trk hanedanndan Iflbara lkesini on boya blmfl, her boya birer ok verilmifl bundan
sonra unvanlar On fiad ve On Ok fleklinde sylenmeye bafllamfltr. Trgifller bunlardan birinin addr.
Sra Sizde 4
Dou Gk-Trk lkesinde ine karfl bafllatlan bir bamszlk hareketini daha bastrldktan sonra, in mparatorluu, Gk-Trk corafyasnda yaflayan btn
boylarla dorudan temasa geti. Boy idarecilerine ince unvanlar verildi, boylarn yaflad yerlerde asker
valilikler kuruldu. Karluklar da boy ile birlikte ine
balandlar. Karluk boylarnn reisleri asker vali (Tu-tu)
tayin edildiler.
Sra Sizde 5
Ouz ad zerine ok eflitli aklamalar yaplmflsa artk kabileler anlamna geldii yani ok+u+z olduu kabul edilmektedir. Baz kabile federasyonlarnn Ouz
( Kabile) ve Dokuz Ouz (Dokuz Kabile) gibi adlarla anlmas bu grfl desteklemektedir.
Agacanov, S. G. (2003). Ouzlar, ev. E. N. Necef, A.
Annaberdiev, stanbul: Selenge Yaynlar.
Eberhard, W. (1942). inin fiimal Komflular, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Kafesolu, . (1987). Trk Mill Kltr, stanbul: Boazii yaynlar.
Minorsky, V. (2008) Huddl-lem, ev. A. Duman,
M. Aar, stanbul: Kitabevi Yaynlar.
gel, B. (1971). Trk Mitolojisi, Ankara: Trk Tarih
Kurumu.
______. (1991). slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Taflal, A. (2004). in Kaynaklarna Gre Trk Boylar, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
______. (2002). slam ncesi Devrede Orta Asyada
Yaflayan Trk Boylar, Trkler, II, s. 323-367.
Smer, F. (1972). Ouzlar (Trkmenler), Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz


Avrupa Hun mparatorluunun tarih roln ve etkilerini tanmlayabilecek;
Avarlarn Avrupa tarihindeki yerini deerlendirebilecek;
Sabarlarn Kafkasyadaki tarih rollerini aklayabilecek;
Hazarlarn Avrasya tarihindeki yerini aklayabilecek;
Bulgar devletlerinin dil-Ural ve Balkan tarihindeki nemini tanmlayabilecek;
Peenekler ve Uzlarn Avrasyadaki tarih rollerini aklayabilecek;
Kuman-Kpaklarn tarih nemini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Avrupa Hunlar
Attila Hunlar
Avarlarn G
til Bulgar Devleti
Tuna Bulgar Devleti

Peenekler
Uzlar
Kuman-Kpaklar
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Dou Avrupa'daki
Trk Devletleri ve
Boylar
AVRUPA HUNLARI (374-469)

AVARLAR (558-805)
SABARLAR (469-576)
HAZARLAR (626-100)
TL BULGAR DEVLET (680-1391)
TUNA BULGAR DEVLET (679-869)
PEENEKLER (860-1091)
UZLAR (860-1068)
KUMANLAR (KIPAKLAR)
(1000-1303)
Dou Avrupa'daki Trk

Devletleri ve Boylar
AVRUPA HUNLARI (374-469)
Asyadaki Byk Hun mparatorluunun zayflamas zerine M.. 48 ve M.S. 93
yllar arasnda Bat Trkistan sahasna, zellikle Gney ve Kazakistan bozkrlarna
gler oldu, blgedeki Trk nfusu artt. Bunlar daha nce gelenleri til (Volga)
nehrine doru ittiler. Bu blge, yani Cim ve Yayk rmaklar civar iki yzyldan
fazla Hun boylarna yurtluk yapt. Trk boylar ok kalabalklafltklar iin otlaklarn yetersizleflmesi zerine kendilerine yeni vatan aramaya baflladlar.
Baz Hun gruplar til nehrini aflarak 330-350 tarihleri arasnda Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban ve Terek nehirleri arasndaki bozkrlar istil ettiler. 374-375 tarihinde Balamir nderliinde Hun kitleleri, til nehrini hzla geerek batya doru
ilerlemeye baflladlar. nce Alanlar yerlerinden ederek batya doru ittiler. Arkasndan Ostrogotlar ar bir malubiyete urattlar. Yenilen ve ordusu dalan Ostrogot (Dou Gotlar) kral Ermanarik, savafl meydannda intihar etti. Malup Ostrogot kitleleri dank bir vaziyette geri ekilirken Prut nehri boylarndaki Vizigotlar (Bat Gotlar) yerlerinden oynattlar. Neticede Avrupa tarihindeki meflhur Kavimler G bafllad. ok ksa bir zaman iinde Balkanlar, Pannonya, talya, Galya, spanya ve Kuzey Afrika yabanc kavimlerin hcumlarna sahne oldu. Hunlarn savafl teknii ve asker usulleri karflsnda Avrupal kavimler dehflete dflt.
Bask ve Kursk liderliindeki bir Hun grubu, 395-396 yllarnda Kafkaslardaki
Derbent ve Daryal geitlerinden geerek Anadoluya akn yaptlar. Dou Anadoluya girerek, Erzurum, Malatya ve ukurovaya kadar ilerlediler. Antakya ile Urfay kuflatp, Suriyeye girdiler; Kudse kadar uzanp geri gndler. Dou Anadoluya aknlar yaptktan sonra Urfaya kadar ilerlediler. Hunlarn bu aknlarndan dolay Urfa baflpiskoposu Efraim Bunlar Yecc Mecc kavmidir. Kheylnlarnn
zerinde frtna gibi giderler. Geriye dnp ok atarlar demifl ve Trkler hakknda
daha sonralar birok hayal rn hikye ve efsanenin domasna sebep olmufltur.
400 yl civarnda Karpat Dalar mntkasna geldiklerinde bafllarnda Uldz
(Yldz) bulunan Hunlar, onun idaresinde batya doru ilerlemeye bafllad. Devletin arlk merkezi tilden Orta Avrupaya kayd. Hunlar, Tunaya ulaflnca Kavimler Gnn ikincisi bafllad. Bu arada, Bat Roma mparatorluu ile dost olan Uldz, 406 ylnda Gotlarn ve dier yabanc kavimlerin elinden Bat Romay kurtard. 410larda Uldz lnce Hunlarn baflna geen Karaton daha ok devletin dou
iflleriyle uraflt. Ondan sonra 422den sonra Hunlarn baflna Rua, Oktar ve Muncuk isimlerinde lider geti. Bunlarn arasnda Ruann pozisyonu daha ileriydi.
Bask ve Kursk liderliindeki

bir Hun grubu, 395-96
yllarnda Kafkaslardan
geerek Anadoluya doru
hareket ederek Erzurum,
Malatya ve ukurovaya
kadar geldiler. Antakya ile
Urfay kuflattktan sonra
Kudse, oradan Dou
Anadoluya kadar
ilerledikten sonra Urfaya
kadar akn yaptlar.
Dnemin olaylarn kaleme
alan Urfa baflpiskoposu
Efraim Hunlar hakknda:
Bunlar Yecc Mecc
kavmidir. Kheylnlarnn
zerinde frtna gibi giderler.
Geriye dnp ok atarlar
demektedir.
62
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Onun ordular Orta Tuna ve Tissa havzalarn ele geirerek buralardaki Germen ve
Slav kavimlerini itaat altna ald. V. yzyln ortalarna doru Orta Avrupadan Hazar Denizinin dousuna kadar uzanan bir Hun Devleti ortaya kt.
Rua, 433 ylnda lnce Hunlarn baflna Muncukun oullar Attila ve Bleda
geti. ki kardeflin idaresi on bir yl kadar srd. Bu devirde Hun mezarlarnn soyulmas zerine Dou Roma seferine kld. Balkanlardaki Bizansllara ait kalelerin ou Hunlarn eline geti. 445 ylnda Bleda lnce Attila tek hkim oldu. Devletini geniflleterek douda Aral Glnden, batda Ren nehrine kadar otuzdan fazla kavmi hkimiyeti altna ald. Dou Romaya karfl savafllara giriflerek Lleburgaza kadar geldi. 447de kt byk Balkan seferinde Dou Roma mparatoru
Theodusiusu
uratt. Harp tazminat ve yllk vergi almak karfllnda
SIRAbozguna
SZDE
onunla barfl yapt.
Attila, yllar nce kendisine gnderilen Honoriann niflan yzn bahane
D Roma
fi N E L Mmparatorluunun yarsn veya devletin idaresine katlma hakederek, Bat
kn istedi. Bunun reddedilmesi zerine sefere giriflti ve Bat Roma kumandan AeO R U
tius ile ParisS yaknlarnda
Campus Mauriacus denilen yerde karfllaflt (451 Haziran). 24 saat sren savaflta her iki taraf da ar kayp verip geri ekildiler. Ancak, Attila maksadna eriflmifl, Bat Romann asker kayna olan Galyay tahrip etmiflti. SaDKKAT
ys iki yz bine varan Hun ordusunun yars Germenler ve Gotlardan olufluyordu.
Ertesi sene (452 ilkbahar) talya seferine kan Attila, Kuzey talyay istil etti.
SIRA SZDEele geirdi. Dehflete kaplan Roma mparatoru, Roma flehrini
Milano ve Pavyay
terk etmeye karar verdi. Ancak Papa Leonun gelip kendine yalvarmas, vergi ve
prenses Honoriann
niflan yzn teklif etmesi zerine Attila, ordusunu toplaAMALARIMIZ
yarak talyadan geri dnd.

Hun kaan KAttilann

T A P hayat hikyesi iin fierif Bafltavn Byk Hun Kaan Attila (Ankara, 1998) adl eserini okuyabilirsiniz.
Attila, TTrk
olduu kadar, dnya tarihinde de arkasnda derin izler,
E L E V tarihinde
ZYON
hatralar brakan bir liderdir. Birok milletin hafzasnda lmszle ulaflmfltr.
Onun hakknda talyada, Galyada, Germen lkelerinde, Britanyada skandinavyada ve btn Orta Avrupada yzyllar boyu azdan aza dolaflan efsaneler t N T Eresim,
R N E T heykel sanatlarna konu olmufl, hakknda pek ok kitap yaremifl, roman,
zlmfltr. Tiyatro yazarlarna, kompozitrlere ilham vermifl, adna bir dzineye yakn opera bestelenmifltir. Almanlarn meflhur Nibelungen Destan gibi adafl kaytlar, onu babacan, iyiliksever ve yksek vasfl bir hkmdar olarak tantmaktadr. Tanrnn klc Arese sahip olduu, Attilann bu sayede btn dnyay ele geirecei onun hakknda sylenen efsanelerin en meflhurudur. Din taassup iindeki Hristiyan din adamlar onun hakknda acmasz ve gaddar diye hikyeler uydurmufllardr.
Attilann 453 ylnda bir dn gecesinde lm zerine yerine olu lek geti. Ancak, Bat Hun Devleti artk zlmeye bafllamflt. Gerek o ve kardeflleri arasndaki taht mcadeleleri, gerekse Germen kitlelerinin bamszlklarn iln etmek
iin harekete gemeleri ksa zamanda devletin dalmasna yol at. lek, Gepid
kralyla yapt savaflta ldrld. Dengizik, 468 ylnda Bizansllara yenildi ve esir
dflt. stanbula getirilerek idam edildi. Attilann en kk olu rnek kendisine
bal baz gruplarla Karadenizin kuzeyine dnd. Ona bal gruplar buradaki
Ogur Trklerine karflarak Bulgarlar meydana getirdiler.
63
4. nite - Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar
Hunlar, Avrupa tarihinde ok derin tesirler braktlar. Her fleyden nce kavimler gne yol aarak etnik adan bugnk Avrupa milletlerinin temelini attlar.
Hunlar sayesinde Avrupa, estetik adan bozkr sanatn tanmfl oldu. Bat Roma
mparatorluu gibi byk bir devletin tarihe karflmasna ve talyaya yabanc kavimlerin yerleflmesine sebebiyet verdiler. Neticede Roma-Germen siyasi oluflumu
bafllad. Bunun yannda kylnn ve gszn korunmasna ynelik flvalyelik
ruhunun domasna sebep olan Hunlar, asker adan Trk ordusunun tesirlerini
Ortaa boyunca yaflayacak flekilde Avrupa milletlerine aktardlar.
Hunlarn vergiye baladklar Bizansla yaptklar anlaflmalarda ticarete nem
verdikleri anlafllmaktadr. 434teki Margos Barflna gre ticaret yine Hunlarn izin
verdii snr kasabalarnda yrtlecekti. Grek tacirlerinin Hunlar aldatmas Attilann Bizans zerine yrme sebeplerinden birisi olmufltur. Hunlar Balkan seferinde Belgrad ve Nifl gibi mstahkem mevkileri ele geirdiler. 447 tarihindeki Anatolios Barflndan sonra Tuna nehrinden befl gnlk mesafedeki yerler boflaltlmfl ve
ticaret bundan sonra sadece Nifl flehrinde yaplmfltr.
Hunlar Avrupa tarihinde hangi etkileri yapmfllardr?
SIRA SZDE
AVARLAR (558-805)
fi N E L M
Avarlarn kkeni M.S. 350li yllara kadar gitmektedir. Ana HunD kitlesinden
ayrlan
Uar-Hunlarn bir kolu Toharistan, Tanr Dalar ve Kuflan blgesini, Maveranehiri ve Sodianay ele geirerek Akhun (Eftalit) Devletini kurdu.
S O R UUar-Hunlarn
SIRA SZDE
kuzey kolu Gk-Trk hkimiyetinin 552den itibaren ykselmesi
zerine batya
doru kayd. nce Kafkaslara, sonra Karadenizin kuzeyine, nihayet Orta AvruDKKAT
paya geldiler. Bunlarn Moolistann dousunda ortaya kan ve byk bir devlet
D fi N E L M
kuran Juan-juanlarla ilgisi yoktur. Aslnda Apar ad altnda bu boy Kl Tegin YazSZDE
tnda gemektedir. 572 ylnda Mukan Kaan ldnde onunSIRA
cenazesine
katlanS O R U
lar arasnda Avarlar (Apar olarak gemektedir) da vard.
AMALARIMIZ

Avarlarn kkeninin 552de Gk-Trklerin ykt Mool kkenli Juan-juan

D K K A Tdevletiyle hibir ilgisi yoktur.
KSIRA
TSZDE
A P
Avarlara, Bizans ve Slav kaynaklarnda Abar, Avar, Abari gibi isimler verilmekte ve kendilerince Apar denilmektedir. Kafkasyaya gelerek ran blgesindeki Alanlar kendilerine balayan Avarlar, 558 ylnda Bizansa elilerAMALARIMIZ
gndererek, toprakTELEVZYON
larnda yerleflmek iin bir blge talep ettiler. Ayrca Bizans snrlarn korumak ve
bu hizmet karfllnda da bir miktar vergi almak isteinde bulundular. O esnada
Balkanlarda Ogurlarla uraflan mparator Justinianos teklifi kabul
K T edip
A P onlarla bir
NTERNET
anlaflma yapt. Bunun zerine Avarlar, Karadeniz kysnda ve Kafkasyadaki
Sabarlar, Onogurlar ve bir Slav kabilesi olan Andlar malp ederek, snrlarn Afla
Tunaya kadar genifllettiler. Volga ile Tuna arasndaki ok genifl
T E L E blgede
V Z Y O N yaflayan
Trk boylar da Avarlarn hkimiyetini tandlar. Ayn zamanda Karpatlara kadar
ilerleyen Avarlar, Tunann batsnda bulunan Longobardlarla anlaflp Dou Macaristandaki Gepidleri de itaat altna aldlar. 568den itibaren Longobardlarn Kuzey
TERNET
talyaya gmeleriyle Macaristan topraklar Avarlara kald. Bu Nsuretle
Avarlar, Orta Avrupada hkimiyetlerini iyice glendirdiler. Batda Franklar yendikten sonra
gneyde bugnk Belgrad ve Eszek gibi Bizansn nemli snr kalelerini de ele
geirdiler.

SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K TSZDE
A P
SIRA
TAMALARIMIZ
ELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
64
626 ylnda, Avarlarla

Sasanlerin anlaflmal olarak
gereklefltirdikleri stanbul
kuflatmasnda Bizans ok
zor anlar yaflad. Ama
kuflatmann uzun srp
baflarsz olmas Avarlarn
glerinin kaybolmasna yol
at.
Avarlarn en gl devirleri Bayan Kaan zamanna rastlar. Bayan Kaan devlet merkezini Tuna ile Tisa nehirleri arasndaki stratejik adan nemli bir yere naklederken imparatorluun snrlarn Dnyeperden Elbeye, Adriyatikten Kuzey Denizi sahillerine kadar geniflletti. Avarlar, 565 ylnda Bizans imparatoru Justinianosun lmnden sonra ortaya kan karflklklardan faydalandlar. Bizanstan
byk paralar aldklar gibi Karadeniz kysndaki kaleleri de kuflatarak blgeden
topladklar esirleri Roma mparatorluunun bofl olan arazilerine yerlefltirdiler.
Trakya ve Makedonyadaki aknlarna hz vererek Selnik flehrini kuflattlar. Ancak,
ran savaflndan dnen Bizans ordular karfl hcuma geince geri ekilmek zorunda kaldlar ve Tisa nehrine kadar takibe uradlar. Avarlarn imdadna Bizans ordusunda patlak veren Fokas isyan (602) yetiflti. Avarlar, 616 ylna kadar Bizansa
karfl Longobardlarla birlikte hareket etmelerine ramen, bu tarihten sonra talyaya da aknlardan geri durmadlar. Ayrca, Bizanstaki iktidar zayfln frsat bilip Slavlarla birlikte Dalmaya, Orta Yunanistan ve Peloponnese kadar aknlar
yaptlar. Bizans imparatoru Herakleios (610-641), Avar, Slav ve Trk Bulgarlardan
meydana gelen kuvvetler karflsnda Trakyada tutunamaynca byk paralar karfllnda barfl yaparak Selaniki kurtard (619).
626 ylnda, Avarlarla Sasanlerin anlaflmal olarak gereklefltirdikleri stanbul
kuflatmasnda Bizans ok zor anlar yaflad. Bundan bir sre nce ranllar Filistin,
Suriye ve civarlarn ele geirmifllerdi. Bizans mparatoru Herekleios, Hazarlardan
yardm talebinde bulunmak iin Dou Karadeniz blgesinde iken, ran ordusu
Anadoludan geerek Boaziine kadar ulaflt. Dier taraftan Bulgar ve Slav birlikleriyle takviyeli Avar ordusu da Balkanlar ve Trakyadan geerek Bizans surlar
nne geldi. ki atefl arasnda kalan Bizans, aresizlik ve mitsizlik iindeyken
Avarlarn emrindeki Slavlar Bizansn kflkrtmalar sonucunda Avarlara karfl isyan
etti. Donanmann olmayfl sebebiyle Avarlar kuflatmadan bir netice alamadan geri
dnmek zorunda kaldlar. Tehlikeyi ucuz atlatan Bizansta o gn bayram iln edildi ve yzyllarca kurtulufl gn olarak kutland.
Alpler ile Dalmayadaki Slavlarn ve mttefikleri olan Trk Bulgarlarn 630 ylnda isyan etmeleri Avarlar zor durumda brakt. Bunlara bir de Avar kaannn
zamansz lm eklenince ifller iyice karflt. Bulgarlarn, kaanlk makam zerinde hak iddia etmeleri gibi devlet iin hi de hofl olmayan durumlar ortaya kt.
Neticede isyan bastrld ama Onogur Bulgarlar bamszlklarn iln ederek Dnyesterin dou ksmlarn ele geirdiler. Tuna, Sava blgesi ile Kuzey ksmlar da
Slavlarda kalnca Orta Macaristan topraklarna skflp kalan Avarlar her geen gn
daha da zayfladlar. 791 ylndan itibaren yaklaflk on befl yl Frank imparatoru Byk Charlesn din savafllarna direnen devlet, 805te paralanarak dald ve zamanla Hristiyanlaflp dillerini de kaybederek kalabalk kitleler ierisinde eridi.
Avarlarn en meflhur devlet adam 562den itibaren hakanlk makamnda grlen Bayandr. Kaann yetkileri ok fazla idi. Avrupa Hunlarna kyasla daha kat
bir idareleri vard. Devlet teflkilt mahalli idari blgelere ayrlmflt. Bozkr halk
olan Avarlarn ordularn zrhl svari, oku birlikleri teflkil ediyordu. Kendilerine
sonradan katlan gruplar, genellikle snr boylarna yerlefltirirlerdi. Zaten 602den
itibaren de yerleflik hayata gemeye hz vermifllerdi. Kaynaklardan anlaflldna
gre, Avarlarn son dnemlerinde, devletin baflnda yine hakan unvan taflyan birisi bulunurdu. Hakann hanmnn (Hatun) da devlet idaresinde nemli bir yeri
vard. Hakandan sonra en nemli makam ise Yugurrus (Yurufl) idi. Devletin bat
ksmnn baflnda Tudun, gney blgesinin baflnda Tarkan bulunmaktayd.
65
Avarlarn, Bizansa eli gndermelerinin sebebi nedir?
SABARLAR (469-576)
SIRA SZDE
fi N E L M
Bat Sibirya ile Kafkaslarn kuzey blgeleri arasnda tarih rolD oynadklar
bilinen
Sabarlar; Bizans tarihlerinde Sabar, Sabir, Savir; Ermeni, Sryani ve slm kaynaklarnda ise Savir, Sabir, Sibir olarak gemektedir. Filologlar tarafndan
S O R U Sabar kelimesi Sab+ar = Sap-ar fleklinde izah edilmifltir ki, sapan, yol deifltiren, serbest
olan ablamlarna gelmektedir. simlerinin anlam Trke olan Sabarlara ait bilinen
DKKAT
flahs adlar da Trkedir (Balak, liger ve Boark gibi).
Sabarlarn asl yurtlarnn Tanr Dalarnn bats ile li Nehri arasndaki saha olSIRA SZDE bal bir
duu sylenmektedir. nceleri muhtemelen Asya Hun mparatorluuna
topluluk idiler. V. yzyl Bizans tarihisi Priskosun verdii bilgiye gre, isimleri ilk
defa Bat Sibiryaya g eden kavimler arasnda gemektedir. Doudan gelen AvarAMALARIMIZ
lar karflsnda tutunamayan Sabarlar, batya ynelmifller ve Altay Dalar ile Ural
arasndaki dzlklerde yaflayan Ogur Trklerini yurtlarndan kararak Tobol-flim
rmaklar evresine yerleflmifllerdir.
K T A P
Sabarlar, VI. yzyl bafllarnda Dou Avrupaya gelerek blgedeki Bulgar gruplarn hkimiyetleri altna alarak til-Don nehirleri arasnda ve Kuban nehrine kadar olan sahaya yaylmfllardr. Bylece Bizans ve Sasan imparatorluklarna snr
TELEVZYON
olan Sabarlarn tarih nemleri artmfltr. Bu esnada Bizans ile savafllar devam eden
ranllarn safnda yer alan Sabarlar, meflhur hakanlar Balakn idaresinde Bizansllar malup ederek Ermenistan blgesine aknlar tertip etmifller, Anadoluya girerek Kayseri, Ankara ve Konya havalisine kadar ilerlemifllerdir. N T E R N E T
Sonraki yllarda menfaatleri ve devrin flartlarna gre bazen Bizansn bazen
rann yannda yer almfllardr. Nitekim Bizans imparatoru I. Justinianos (527565), kymetli hediyeler karfllnda Balaktan sonra devletin baflna geen hanm Boarkla anlaflarak onlar kendi saflarna ekmesini bilmifltir. Bunun neticesinde bir mddet Bizans ile mttefik kalan Sabarlar, Sasanlerle yaptklar savafllarda (zellikle fiehinflah Anuflirvan karflsnda) epeyce kayplar vererek eski
glerini kaybettiler. Sabarlarn, ranllar ile Bizansllarn o gne kadar bilmedikleri savafl teknii ve gcne sahip olduklarn, VI. yzyl Bizans tarihisi Prokopios hayranlk verici ifadelerle anlatmaktadr. 557 ylnda Avarlarn ok sert
hcumuna maruz kalan Sabarlar daldlar. Hkim olduklar blge bat GkTrklerin eline geti. Gney Kafkasyadaki yurtlar ise Bizansllarn kontrolne
girdi (576). Bundan sonra blgede dank bir vaziyette yaflayan Sabarlar, VII.
yzyln ortalarnda Hazar Devletinin kuruluflunda yer aldlar. Hazar topluluklar arasnda nemli bir yer tutan Belencer ve Semender Boyu Sabarlara dayanmaktadr.
Sabarlardan geriye kalan tarih hatralarn baflnda, genifl bir corafyaya verilen Sibirya ad gelmektedir. XVI. yzylda kurulan Sibir Hanl ve hanln baflflehri olan Sibir kelimeleri dikkat ekmektedir. XIX. yzylda Bat Sibiryada yaplan arafltrmalar, blgede yaflayan Vogul, Ostiyak ve rtifl Tatarlar arasnda hl Sabarlardan izler bulunduunu gstermektedir. Halk masallarnda, kahramanlk hikyelerinde Sabarlar genifl yer tutmakta ve ata olarak kabul edilmektedir. Ayrca, Ob, Tura ve rtifl boylarnda Saber, Saper, Savri ve Sbr fleklinde
yer ve kale adlar bulunmakta olup, Ay-Sabar ve Kn-Sabar gibi flahs isimleri
de vardr.

SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
66
HAZARLAR (626-1000)
Dou Avrupada ilk defa muntazam devlet kuran Trk topluluu Hazarlardr. Sabarlarn yaflad sahada Sabar ismi yerine birdenbire ortaya Hazar isminin kmas, Sabarlar ile Hazarlar arasnda balant olduunu gstermektedir. Hazar kelimesi, Sabar gibi, serbest dolaflan, gezen anlamna gelmektedir. Hazar Hakanl topraklarnda birok Trk gruplar vard. Bunun iin buralarda eflitli Trk leheleri
konufluluyordu. Hazarlarn corafi durumu ok nemli bir mevkide bulunduu
iin, Hazar lkesinin arlk merkezi til Boyudur. Buras, til, Yayk, Don ve Kuban gibi drt byk nehrin havzasn oluflturuyordu. Ayn zamanda en nemli ticaret yollar zerinde bulunuyordu. Bu yollardan en nemlisi til nehridir. slm
dnyas ile in ve skandinavya arasndaki ticaret faaliyeti buradan geiyordu. Ayn flekilde Harezmden til boyuna ve oradan Karadeniz sahillerine giden kervan
yolu da buradan gemekte idi.
Harita 4.1
X. yzylda Karadenizin kuzeyindeki Trk devletleri ve boylar.

Kaynak: R. Grousset, The Empire of the Steppes, New Brunswick, 1970.
Hazar ismi ilk defa 558de Sasan-Sabar savafllarnda gemekte, 576 ylnda
Gk-Trk hkimiyeti Karadenizin kylarna ulaflnca in kaynaklarnda da grlmektedir. 568 ylndaki Bizans kaynanda ise artk iyice tannrken, ayn zamanda
Trk ad ile de anlyordu. Bu sralarda Hazarlar, Bat Gk-Trk Kaanlnn batda en u noktasn meydana getiriyorlar ve yine Bat Gk-Trklerinin arzusu ile Sasanlere karfl Bizansa yardm ediyorlard. slm ve Ermeni kaynaklarna gre Hazarlarn Gk-Trklere ball VII. yzyln ortalarna kadar srmfltr. Bu devirde
67
Hazarlarn Derbendi geerek Grcistana ve Azerbaycana aknlar yaptklarn ve

Tiflisi kuflattklarn grmekteyiz. 626 ylnda Avarlarla Sasanler stanbulu kuflatnca, Bizans mparatoru Herakleios Tiflise gelip Hazar yabgusu ile grflerek ondan
salad ordu ile Bizans ilerine yrd. Daha sonra yine Hazarlardan orpan
Tarhan Sasanlere karfl baflarlar kazanp Anadoluyu Sasanlerden kurtard. Bu srada Yabgu, Tiflise girip baz Ermeni kitlelerini hkimiyetine ald (629).
Hazar Hakanlnn gerek kuruluflu 630 ylndadr. Bu tarihte douda GkTrk Devleti fetret devrine girince, Hazarlar mstakil bir devlet olarak tarih sahnesine ktlar. Hazar Devleti kurulur kurulmaz, Sasan ve Bizans imparatorluklar
arasndaki savafllarda rol oynamaya baflladlar; Hazarlar Bizansla dostluk kurup,
Sasanlere saldrdlar. Trk-Bizans ortak hareketinin neticesinde Sasan mparatorluu zayflad, arkasndan slm kuvvetleri tarafndan yklarak, tarih sahnesinden
ekildi. slm kuvvetlerinin hareketi Kafkaslarda Ermenya blgesinde geliflmeye
bafllaynca, Trk-Bizans dostluu daha da artt. Siyasi menfaatlerin ortak olmas,
hkmdar aileleri arasnda evlenmeler yolu ile akrabalk kurulmasna yol at. mparator II. Justinianus (685-695) ve V. Costantinus (741-775) Hazar prensesleri ile
evlendiler. Costantinusun Hazar prensesi iekten doma olu IV. Leon (775780), Hazar Leon olarak tannmfltr.
Bizans imparatorlar ou zaman kendi i ve dfl meselelerinde Hazarlarn yardmn salamaya alfltlar. VIII-IX. yzyllarda Hazar Hakanl geniflleyerek Dou Avrupann en nemli devleti oldu. Bu srada Kama ve til boyundaki birok kavim, dil Bulgarlar ve eflitli Fin kavimleri Hazar hakanna tbi idi. Ayrca orta Dinyeper boyundaki eflitli Slav kavimleri Hazar hkimiyetini kabul ettiler. Hazar Hakanlnn snrlar Yayk nehrinden bafllayarak batda z nehrine kadar genifl bir
sahay kaplyordu. Bu sralarda Karadenizin kuzeyindeki Byk Bulgarya devleti,
Hazarlarn hcumlar neticesinde yklmfl, buradaki btn genifl ovalar Hazarlarn
eline gemiflti.
Sabar-Hazar balantsn nasl kurarz?
SIRA SZDE
Hazar-Arap Mnasebetleri
630 ylnda, douda GkTrk Devleti fetret devrine

girince, Hazarlar mstakil
bir devlet haline geldiler ve
Sasan-Bizans
mcadelesinde Bizansllarn
yannda yer aldlar, Sasan
Devletinin zayflamasnda
rol oynadlar. Bizansla olan
dostluklarn evlilik yoluyla
pekifltirdiler; Hazar prensesi
iekten doan IV. Leon
tarihte Hazar Leon olarak
bilinmektedir.
fi N E LBu
M mcadele
Hazarlarn tarihinde Araplarla olan mcadele nemli bir yer Dtutar.
yz yl kadar srd. Neticede Arap ilerleyifli Kafkaslarda durduruldu. Bu olay ile
Araplara douda da mani olunuyordu. Hazar lkesine ilk bykS Arap
O R U taarruzu Halife Osman zamannda yapld. 651-652de Arap kuvvetleri Derbendi aflarak Hazar
baflkenti Belencere kadar sokuldularsa da, Hazarlar bunlar pskrttler. BlgedeDKKAT
ki Arap harekt Halife I. Velidin zamannda yarm asr kadar devam etti. Arap
kuvvetleri 714de Derbedi ele geirdiler. Fakat stanbulu kuflatmak iin blgeden
SIRA SZDE
ayrldklar zaman Hazarlar tekrar hcuma getiler ve Azerbaycann
byk bir ksmna yayldlar. 722de Araplarn Ermenya valisi Hazar topraklarnda byk baflarlar kazand. Araplar 730 ylnda, Hazarlarn hcumu neticesinde burada tutunaAMALARIMIZ
mayarak Azerbaycandan ekilmek zorunda kaldlar. Araplarn Hazarlara karfl en
byk zaferi 737 ylnda Azerbaycan valisi tarafndan saland. Arap hcumlar
karflsnda zor duruma dflen Hazar hakan barfl istemek zorunda
kald, hatta MsK T A P
lmanl kabul ettiini bildirdi. Ancak, Arap kuvvetleri geri ekilmesiyle tekrar eski dinine dnd.
Halifelik Emevlerden Abbaslere geince Arap-Hazar mcadelesi yavafllad. ErTELEVZYON
menya valisi Hazar hakan ile anlaflabilmek iin halifenin arzusu gereince bir Hazar
prensesi ile evlendi. Ancak, Hazar hakan prensesin doum srasnda lmn baha-

NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
68
ne ederek ordusunu slm topraklarna gnderdi. 764 ylnda Hazarlar Tiflisi ele geirdiler. 799 ylnda ise hakanlarnn kumandasnda Ermenistana girdiler. Halife Harun
Reflidin kumandan Yezid, Hazar hcumunu durdurmay baflard. slm mparatorluunun en kudretli devrinde, Hazarlarn Araplara karfl gsterdii direnifl bu Trk devletinin ne kadar gl olduunu gsterir. slm kaynaklarndan anlaflldna gre bu
devlet in ve Bizansla ayn ayarda ve Dou Avrupann en byk siyasi kuruluflu idi.
Hazar-Rus liflkileri
VIII. yzyln sonlar ile IX. yzylda Hazarlarn kuzey ve bat snrlarndaki komflular ile mnasebetlerinin arttn gryoruz. Hazarlarn salad barfl ve huzur
sayesinde skandinavya-Bizans ticaret yolu geliflti. Bu arada skandinavyal bir kavim olan Knezler, bu yolu takip ederek Kiev blgesine geldiler. Burada Hazarlara
bal olarak ticaret yapmaya baflladlar. Bu sayede zenginleflen Knezler, 862 ylnda Rurik adl bir knez baflkanlnda Kiev-Rus Knezliini kurdular. Bu knezliin
geliflmesinde Hazar tesiri ok fazladr. Bundan dolay Kiev kelimesi ancak Trke
ile aklanabilmektedir. Yine ilk kurulan Rus birliinde baflkann ad Hakanus idi.
988de Hristiyanl kabul eden Vladimir ile daha sonra knez olan Yaroslav da Hakanus unvann kullanyordu.
Hazar-Macar Mnasebetleri
Hazar Hakanl X. yzyl

ortalarna kadar Dou
Avrupann en gl devleti
idi. Bundan sonra ortaya
kan i karflklklar devletin
gcn ypratt. Devlet,
ekonomik ynden de
zayflaynca Harezmden
getirilen paral askerlerin
cretlerini deyemez duruma
dflt. Doudan gelen
Peenek hcumlar ve
Slavlarn Karadeniz
sahillerine olan hcumlar
Hazarlarn ticaretine darbe
vurdu. Hazar Devleti bu
basklara bir asr kadar
dayandktan sonra, XI.
yzylda Kuman-Kpak
basks sonucunda tarih
sahnesinden ekildiler.
Hazarlara bal kavimlerden birisi de Macarlard. Macarlar, aslnda Fin-Ogur kkenlidir. Ural Dalarnn ormanlk yamalarndaki eski yurtlarn terk ederek bozkr blgesine ekildiler ve Ogur Trkleri ile uzun sre beraber yafladlar. Aslnda
kendi blgelerinden Sabarlarn basks ile g etmifllerdi. Bu srada baz Macarlar,
eski yerlerinde kaldlar. nceleri Kuban havzasnda olan Macarlar, daha sonra
Don boylarna gittiler. Burada Hazarlara balandlar. Ayrca onlar tarafndan teflkiltlandrldlar. Macar Arpad hanedanl bu srada ortaya kt. Fakat doudan Peeneklerin belirmesi ile Macarlarn rahat bozuldu. Bunun zerine Orta Avrupaya
doru g ettiler. Daha sonra Karadenizin kuzeyine gelen Macarlar, burada Knd ile ge tarafndan idare edildikleri srada, her oyman baflnda Hazar hakannn tayin ettii birer r bulunan yedi kabileden olufluyorlard. Ayrca burada Trklerle bsbtn karfltklarn kabile adlar gstermektedir.
X. yzyl ortalarna kadar Hazar Hakanl Dou Avrupann en kuvvetli devleti olma zelliini srdrd. Ancak, i dzenin bozulmas ve dfl tehlikelerin artmas, devletin gcn yavafl yavafl azaltt. Hazar Hakanl, Gk-Trklerinkine benzeyen mkemmel bir asker teflkilta sahipti. Hazar ordusunda ok sayda Harezmli
cretli asker bulunuyordu. Zamanla devlet, ekonomik ynden zayflaynca bunlarn cretlerini deyemez duruma geldi. Bu yzden ortaya kan huzursuzluklar
devleti sarst. Ayrca doudan gelen Peenek hcumlar Harezm-til ticaret yolunu
tehlikeye soktu. Bu srada lkenin Karadeniz sahillerindeki ticaret merkezleri Slavlarn hcumuna maruz kald. Ruslar Kuban blgesine kadar ilerlediler ve bu blgeyi yama ettiler. Afla Sirderya evresindeki Trk kavimleri arasndaki kaynaflma neticesinde Hazar Hakanl iyice sarsld. Hazar Hakanl yzyl kadar daha
ayakta kalabildi. 965 ylnda Rus prensi Svyatoslav, Don boyu ve Kuban blgesinin Tama Tarhan flehrini iflgal etti. Arkasndan da Kuman-Kpaklar Hazarlarn Harezm ve Trkistan ile balantlarn kestiler ve ticaret faaliyetlerini engellediler. Sonunda, Hazarlar, Kuman-Kpak basks altnda XI. yzyl ierisinde kaybolup gittiler. Bugn Avrupada Musevi inancna mensup olan Karaim Trkleri ve Kafkaslarda yaflayan Karaaylarn Hazar kalntlar olduu bilinmektedir.
69
Hazarlarda Din
Hazar Hakanlnn kurulmasndan sonra blgede barfln salanmas ulaflm arttrmfl, dolaysyla blge her tr milletten ok eflitli insanlarn kaynaflt bir yer hline gelmifltir. Byle bir ortamda eflitli dinlerin bir arada bulunmas tabi bir durumdu. Hazarlar aslnda Gk Tanr dinine inanyorlard; halkn ounluu
bu dinde idi. Fakat zamanla hakan ailesi Musevilii kabul etti. Beyler ve saray erkn da Musevi idi. Tccar zmre arasnda Mslmanlk yaygnd. Karadenizin kuzeyinde Ortodoksluk da epeyce yaylmflt. slm tarihilerinin kaytlarna gre camiler, kilise ve sinagoglar yan yana bulunuyordu. Hazarlar, Museviliin Karay
mezhebine girmifllerdi. 960 tarihli, Endls Emevi devletinin Musevi nzrlarndan
birinin Kurtubadan Hazar Hakanlna gnderdii mektup ile hakann branice
yazd cevap konusunda uzun tartflmalar olmufltur. Bu yazflmalarn gereklii
tartflmal olmakla birlikte, mektubun verdii bilgilerin doruluu dikkat ekicidir.
Karay mezhebi mensuplar, zamanla Hazar lkesinde kalabalklafltlar. Gnmzde Krm ve Polonyada yaflayan Karaimlerden ana dilleri Trke olan cemaat Musevi Hazar Trklerinin devam saylmaktadr.
Hazar Kaanlnn gc nasl zayflad?
TL BULGAR DEVLET (680-1391)
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kafkaslarn ve Karadenizin kuzeyinde Hun kalnts ve Ogur Bulgarlarnn
oluflturduu devlete Byk Bulgarya (Magna Bulgaria) denmifltir. Kurucusunun ismi
Kurttur (Kubrat). Bulgar hkmdar ailesi Asya Hun hkmdarlar
baS O Rsllesine
U
lanmaktadr. 630 ylnda Orta Asyada Gk-Trklerin fetret devrine girmesi ile Hazarlar gibi Bulgarlar da idareyi kendi ellerine alarak Byk Bulgar Devletini kurDKKAT
dular. Bunda Avarlarn, 626daki stanbul kuflatmasndan sonra Balkanlar ve Dou
Avrupada nfuzlarn yitirmeleri de etkili oldu. Bulgar Devleti, mparator HerakSIRAdevlet
SZDE uzun yaflaleios (610-641) zamannda Bizans ile sk iliflkiler kurdu. Ancak,
mad ve kurucusunun 665te lmnden ksa bir mddet sonra flehzadeler arasndaki mcadeleden istifade eden Hazar Hakanlnn basks sonucu paraland.
AMALARIMIZ
Devletin yklmasndan sonra Otuz-Ogurlarn ounluunu oluflturduu bir
grup kuzeye ekilerek dil Bulgarlar Devletini kurdu. Kurtun olu Bat-Bayan,
On-Ogur Bulgarlar ve Macarlarn baflnda Hazarlara tabi olarak
Kafkasyadaki
K T A P
yurtta kald. Bulgar kitleleri ile Tunaya ynelen dier oul Asparuh ise, Balkanlara geerek (668), Tuna Bulgar Devletini kurdu (679).
til Bulgar Devleti, Byk Bulgarya Devletinin paralanmas zerine til-olTELEVZYON
man (Kama) sahasnda kurulan, Otuz-Ogurlarn ounluu teflkil ettii VII-XV.
yzyllar arasnda yaflayan devlettir. Devletin merkezi olan flehir de Bulgar adn taflr. Bulgarlar, bu sahann yerli halk olan Fin-Ogurlar (eremifl, Mordva, Zuryen,
N T E Uzlardan
RNET
Voltyak kavimlerini) idarelerine almfllar, Hunlardan, Sabarlardan,
ve Hazarlardan da baz kalntlarla kaynaflarak blgeyi sratle Trklefltirmifllerdir. Bulgarlarn Orta til sahasna VI. yzyl sonlarnda gelmifl olmalar gerekir.
Bulgarlarn VII. ve IX. yzyllar arasndaki hayatlarna dair bilgimiz ok azdr.
Bilinen nokta, Hazarlarn Dou Avrupada en kuvvetli devlet seviyesine erifltikleri
ve til Bulgarlarnn da Hazarlara balandklardr. Hazarlarn merkezi olan til, byk bir ticaret yeri haline dnflnce, Bulgarlarn da til nehri boyunca yaplan byk ticarete faal bir flekilde katlmalar gerekleflmifltir. til Bulgarlar, bir yandan
iftilik, bir yandan da ticaret yapyorlard. Orta til sahas, tabi zenginlii ve ulaflm bakmndan ticarete olduka msaitti.

SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
70
Bulgarlar esas olarak ticaret

ve ziraatla
uraflmaktaydlar. Asker
gleri daha ziyade
savunmaya ynelikti. X.
yzyl sonunda gerekleflen
Rus saldrlarn
pskrtmeyi baflarmfllardr.
1223 ylnda Kalka
Savaflndan dnen Rus
ordularn pusuya dflrp
malup etmifllerdi. 1236da
Mool ordular Bulgar
lkesini iflgal ettiler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bulgar tccarnn, gerek Hazar ilinde ve zellikle Harezmde, gerekse Samanler lkesinde slm tccaryla olan sk temaslar neticesinde, Bulgarlar arasnda slm dini yaylmaa bafllad. IX. yzyln sonlarnda, Bulgarlara ait en eski kaytlar,
onlar, camileri ve mektepleri olan, tacir ve ifti bir kavim olarak gstermektedir.
X. yzyl bafllarnda til Bulgarlar Mslman kltr dairesine iyice girmifllerdi.
Bulgar hkmdar fielkey Olu Almufl, 920-921de Halife Muktedir Billahtan slm retecek limler, slam binalar infla edecek ustalar ve Hazarlara karfl savunma iin yaplacak kale ve dier masraflar iin para talebinde bulundu. Halife bu istei kabul ederek bir elilik heyeti yollad. Bu heyette halifenin mektubunu hkmdara okumakla ve hediyelerini teslimle grevli Ahmed bn-i Faldan da vard.
Elilik heyeti 2 Nisan 921de Badattan hareketle Horasan zerinden Harezme,
oradan da Yayk ve tili geerek Bulgar line vard (12 Mays 922). bn-i Fadlan,
Badata dndkten sonra seyahati ve Bulgar linde bulunduu gnleri anlatan bir
eser yazmfl ve o devir Bulgar tarihi iin eflsiz bilgiler brakmfltr. bn-i Fadlan seyahatnamesinde, o devirde Orta Asyann batsnda yaflayan Ouz, Peenek, Hazar
ve dier Trk boylar hakknda da bilgiler vermektedir.
Bulgarlar ticaret ve ziraatla uraflmakla birlikte, askerlie de nem vermifllerdir.
Ancak, onlarn asker gc daha ok savunmaya ynelikti. X. yzyl sonunda vuku bulan Rus
ou kez pskrtmeyi baflardklar bilinmektedir. Bu taSIRAsaldrlarn
SZDE
rihten Mool istilasna kadar olan dnem hakknda pek fazla bilgi bulunmamaktadr. Moollar, Kalka Savaflnda (1223) Kuman ve Rus ortak ordusunu yendikten
fi N E L M
sonra AralD blgesine
dnerken Bulgarlar tarafndan pusuya dflrlp malup
edilmifllerdi. Belki de bu saldrnn intikamn almak maksadyla Moollar 1236 seS O Rlkesine
U
nesinde Bulgar
yneldiler, flehir ve kyleri yakp yktlar. Bu arada Bulgar
flehrini de tahrip ettiler.
Bulgar flehri, Altn Orda Hanl zamannda Pulat-Timur Han tarafndan ikinci
DKKAT
defa ar bir tahribata uratld (1361). Timurun, Altn Orda Han Toktamfla karfl
yapt sefer esnasnda flehir bir kez daha tahrip edildi (1391). Tutunmasna imkn
SIRA SZDE
kalmayan halk
dald, bir ksm Kamann kuzeyine, Kazan taraflarna gt. XV.
yzyl ortalarnda buralarda Bulgar-Kpak karflm Mslman ahali bulunuyordu
ki, bunlar AMALARIMIZ
sonraki Kazan Hanlnn esas nfusunu oluflturmufllard. Ayn blgedeki uvafllarn, eski Bulgarlarn torunlar olduklar kabul edilmektedir.

Avrupa Hunlar,
K THazar
A P Kaanl, Peenekler, Uzlar, Kumanlar ve til Bulgarlar hakknda
ayrntl bilgiyi Akdes N. Kuratn IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri (Ankara, 1992) adl eserinde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
TUNA BULGAR DEVLET (679-869)

Bulgarlardan bir zmre ayrlarak batya doru gitmifl, Tunaya kadar ilerlemiflti. Asparuhun kurduu Tuna Bulgar Devletinin sahas, 681 senesinden itibaren BesaNTERNET
rabya ile Dobrucadan
baflka, btn Kuzey Bulgaristana, douda Karadenize, gneyde Balkanlarn geitlerine ve Batda sker nehrine kadar yaylyordu. Komfluluklarndan dolay en fazla iliflkileri Bizansla olmufltur. Bizans tarafndan resmen
tannmasndan sonra, Tuna Bulgar Devleti Balkanlarda ve Orta Avrupada faal bir
rol oynamaya bafllamfltr.
II. Justinianus 688de Bulgarlara karfl taarruza geti. Bulgarlar onlar durdurabilmek iin Trakyaya kadar ilerledilerse de imparatorun ordusu nnden ekilmek zorunda kaldlar. Bunun zerine Slavlarn oturduklar yerleri tahrip eden imparator geri dnerken, Bulgarlar bir da geidinde Bizans ordusunun etrafn sara-
rak imha etti. Buradaki karflklklar, Bulgarlara Bizansn i ifllerine karflma frsat
verdi. Srgne gnderilen II. Justinianus, Asparuhun halefi olan Tervel Handan
yardm istedi. 705te onun destei ile ikinci defa Bizans tahtna kt. mparator yerini salamlafltrnca, skflk durumda iken verdii yerleri geri almak iin 708de
Bulgarlar zerine yrdyse de malp oldu.
Tervel Han, 716da imparator III. Theodosios ile bir ticaret ve barfl anlaflmas
imzalad. Bu anlaflmann sonucunda Araplar 718de Bizans baflkentini kuflattnda
baflkenti birlikte savundular ve Araplarn geri ekilmesini saladlar. Tervel Han,
Bizans ifllerine bir kez daha mdahale etmek istedi ise de, 718de lmesi buna frsat vermedi.
Bizans imparatoru Konstantinos Koprinimos Araplar yendikten ve tahtn salamlafltrdktan sonra Bulgarlara karfl hcuma geerek pek ok esir ald. Bulgarlar
bu durum karflsnda barfl istemek zorunda kaldlar. Bulgar han, 759da mparator
ile anlaflma imzalad ise de, imparator tekrar taarruza bafllad, ancak bu defa yenilerek geri ekildi.
Bundan sonra, Tuna Bulgar Devleti i isyanlar yznden bunalm iine dflt
ise de, Kardam Han lkenin i durumunu dzeltti. Saldr girifliminde bulunan Bizansllar malup etti (791 ve 792). Ondan sonra tahta geen Kurum Han, Dou
Macaristan ve Erdeli ele geirdi. Bulgar baflkenti Presyaslav tahrip ederek ilerleyen Bizans mparatoru I. Nikephorosu yenilgiye uratt. Kalabalk bir ordu ile yeniden Bulgarlar zerine yryen II. Mikhaeli de malub eden Kurum Han, adeta
Bizans ortadan kaldracak duruma geldi ve altn mzran Yaldzl Kapuya asmaya ant iti. 809da Sofyay, Nifl ve Belgrad kalelerini iflgal ederek, Orta Avrupa
ve Yakn Dou arasndaki en byk asker sevkiyat ve ticaret yolunu denetimi altna ald. 813te Edirneyi, daha sonra stanbulu kuflatt ise de, saldrlarn en youn olduu bir zamanda anszn ld (814).
Omurtag Han (814-831) zamannda Bizans mparatorluu ile 30 senelik bir anlaflma imzaland. Bu anlaflma Bulgaristana gneyde skn, Bizansa da mallarn
gmrk demek flart ile kuzeye sevk edebilme imkn salyordu. Onun zaman
Tuna Bulgarlarnn en parlak devri oldu. Kurulan flehirler, saraylar, kflkler, su yollar, abideler, Pliska ve Preslav flehirleri ile Madara kasabas civarnda yksek bir
kaya zerinde Kurum Hann kitabeli kabartmas, o alardan bize kalan yadigrlardr. Ancak, yerli Slav ahaliye oranla sayca az olan Bulgar Trkl, o tarihlerde yavafl yavafl Bizans kltrnn tesirindeki ounluun etnik basksn hissetmeye bafllamflt. Slavlarn devlet hizmetlerine alnmas, yerlilerle evliliklerin artmas
ve kalabalk yerli halkn dili st tabakada yaylmas sonunda, Trk unsuru Slavlaflmaya bafllad.
Slavlaflma, Bulgar hanlar Malamr ve Presiyan zamanlarnda artarak devam etti. Boris Hann 864de Ortodoksluu resmen kabul etmesi Bulgarlarn Hristiyanlafltrmas yolunu at. Bylelikle Bulgar Trk devleti, bsbtn karakterini kaybedip, Slav, Bizans kltr evresine tamamen girmifl oldu. O gne kadar kullanlan Trke Han unvan da Borisin halefi Simeon (893-917) tarafndan ar a
evrildi.
Kurum Hann infla ettirdii Pliska flehri, Tuna Bulgarlarnn eski baflkenti idi.
Madarada kayaya yaplan kabartma, Kurum Hann hatras iin yaplmfl nemli
bir eserdir. Kabartmada hkmdar svari olarak gsterilmekte, elinde hkmdarlnn iflareti bir kadeh tutmaktadr.
71
Bulgar hkmdar Kurum

Han, II. Mikhaeli de malub
ettikten sonra neredeyse
Bizans Devletini ortadan
kaldracak gce eriflti. 809
ylnda girifltii fetihlerle
Balkanlarn nemli flehir ve
kalelerini ele geirdi, Orta
Avrupa ve Yakn Dou
arasndaki en byk asker
sevkiyat ve ticaret yolunu
denetimi altna ald. 813te
Edirneyi, daha sonra
stanbulu kuflatt ise de,
814 ylnda ani lm ile bu
giriflimi akim kald.
72
PEENEKLER (860-1091)
Peeneklerin en nemli
zellii, ok genifl alana
uzun zaman hkmetmelerine
ramen aralarnda birlik
kurup tek devlet haline
gelememifl olmalardr.
Karadenizin kuzeyinde
Peeneklere ait topraklar
1060 ylndan bafllayarak
dier bir Trk boyu olan
Kumanlar tarafndan ele
geirildi. Bunu takip eden
20 yl iinde Kumanlar Tuna
nehri taraflarna kadar
ilerlediler. Peeneklerin
aknlarndan kurtulmay
planlayan Bizansllar bu
frsattan faydalandlar ve
Kumanlar Peeneklere
saldrmaya teflvik ettiler.
Peenekler, 1091 ylnda
Meri nehri kysnda
Bizansla meflgul olduklar
bir srada Kuman saldrs
sonunda daldlar ve tarih
sahnesinden ekildiler.
Bat Gk-Trk boylarndan olan Peenekler, Hazarlarn ve Uzlarn (Ouzlarn)

basksna dayanamayarak 860-880 yllarnda kalabalk kitleler hlinde tili geerek
Don-Kuban blgesine g ettiler. Buralarda yaflayan Macarlar yerlerinden kardlar. Peenekler, Karluk ve Ouzlarn basks ile VIII. yzyln ikinci yarsnda Bat
Sibiryaya ekilmek zorunda kaldlar. Daha sonra Don-Kuban mevkiine geldiler.
889-893 yllarnda ise, Don nehrinden Dinyeperin batsna kadar uzanan sahaya
hkim oldular. Peeneklerin buralarda sekiz boy hlinde yafladklar bilinmektedir.
Bu boylar flunlardr: Ertim, Yula, or, Klbey, Karabey, Tolma, Kapan ve oban.
Bu adlardan bazlar eski Trk unvanlardr (Yula, or, klbey, Kapan, Kargan). Ertim, or ve Yula boylar birlikte hareket edildiinde idareci durumundaydlar ve
bunlara Kenger (Kangar) denilmekte idi. XII. yzyla gelindiinde boy says on
e ykseldi. Hazarlar, Uzlar, Macarlar, Fin kabileleri ve Slavlar, Peeneklerin
komflular idi.
Don nehrinden Tunaya kadar uzanan bozkrlar ellerinde bulunduran Peenekler, zellikle Kiev Rus devleti zerinde byk tesirler brakmfllardr. Peenekler ilki 915 ylnda olmak zere Ruslar zerine 1036 ylna kadar on bir byk akn
yaptlar. 968 ylnda Kievi kuflattlar ve Knez Svyatoslav malp ederek Ruslarn
Karadenize inmelerini engellediler. Bu durum, Bizansn menfaatlerine de uygun
dflyordu. 915te bafllayan Peenek-Bizans dostluu, stanbuldan gnderilen eliler ve hediyelerle bir mddet devam ettirildi. Peenekler, ayrca Bizanstan kumafl, baharat, boya, ss eflyas ve mcevherat alyor, karfllnda bal mumu, tutkal
ve kymetli deri satyorlard.
Uzlarn (Ouzlar) srekli basks Peenekleri batya ge sevk ediyordu. Bu
yzden Peeneklerin bir ksm 942-970 yllar arasnda Macaristana yerlefltiler. Peenekler, XI. yzyln bafllarnda Dnyester boyuna inince Don blgesindeki gleri zayflad. Bundan istifade eden Ruslar, Peeneklere 1036 ylnda ar bir darbe
vurunca, Tuna boylarna geldiler. Tuna nehri onlarla ile Bizans arasnda snr oldu.
Uz basksnn fliddetlenmesi zerine Peenekler Balkanlara doru kaymaya baflladlar. Baz Peenek boylar Bizansn snr bekilii yapyordu. 1048den sonra Bizans hizmetine girenlerin says artt. Bunlar arasndan Anadoluya da gnderilenler oldu. Anadoluda Peeneklerle ilgili birok yer ad, Bizans tarafndan yerlefltirilen bu Peeneklere aittir. Bunlardan bir ksm Malazgirt savaflnda Alparslan tarafna geerek Bizansn yenilmesinde rol oynamfllardr.
1050 ylndan itibaren Peenekler, Balkanlarda Bizans ile fliddetli mcadelelere
girifltiler. zmir Beyi akan, stanbulu zapt etmek zere Peenek baflbularyla anlaflt. Egedeki donanmas ile akan, Marmara sahillerinde Seluklular, Edirnede
Peenekler stanbulu kska altna almak zere anlafltlar (1091). ok zor durumda kalan Bizansn imdadna doudan gelen Kumanlar yetiflti. 1060 ylndan itibaren Peeneklere ait Karadenizin kuzeyindeki sahay iflgal eden Kumanlar, 1080lere doru Tuna boylarna kadar ilerlediler. Bizansllar bu durumdan faydalanmann
yollarn buldular. Meri nehri kenarnda Bizansa kesin bir darbe indirmeye hazrlanan Peenekler, Bizansn tahriki ile ok kalabalk olan Kumanlarn saldrsna
uradlar (1091) ve tarih sahnesinden ekildiler.
Hayatta kalmay baflarabilen Peeneklerin bir ksm Macaristana gittiler ve Peflte evresi ile Fert vilyetinde yerlefltirildiler. Bir ksm da Uzlar ve Kumanlar arasna karfltlar. Balkanlarda kalanlarn ou ise, Vardar nehri boyunca yerlefltiler.
Makedonyadaki Meglano-Ulahlar ile Sofya etrafndaki fiop-Bulgarlarnn Peenek
neslinden olduklar sylenmektedir. Anadolu, Srbistan, Rusya, Macaristan ve Kaf-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
73
S O R U
S O R U
kaslarda baz yer adlar ile halk efsanelerinde Peeneklerin hatralar yaflamaktadr.
Orta Macaristanda ele geen meflhur, Nagy-Szent Miklos hazinesinin
D K K A T altn kaplar
zerindeki Gk-Trk alfabeli yazlarn Peeneklere ait olduu ortaya karlmfltr.
Ayrca Gney Rusyada Poltavada bulunan Perescepine hazinesi de onlara aittir.
SIRA SZDE
Yz elli yldan fazla Karadenizin kuzeyinde yaflayan Peenekler, her biri kendi baflbuunun idaresinde olarak boy teflkilt evresinde kalmfllar ve bir devlet
kuramamfllardr. XI. yzyl ortalarnda Turak adnda bir baflbu
on bir Peenek
AMALARIMIZ
boyunun baflna gemiflse de btn boylar hkimiyeti altna alamamfltr.
DKKAT
SIRA SZDE

Peenekler hakknda ayrntl bilgiyi Akdes N. Kuratn Peenek Tarihi

1992)
K T (stanbul,
A P
adl eserinde bulabilirsiniz.
UZLAR (860-1068)
TELEVZYON
Ouzlarn bir kolu olan bu kavim Rus yllklarnda Tork (Trk), Bizans kaynaklarnda ise Uz diye gemektedir. Uzlar, 860l yllarda Peenekleri til tesindeki yurtlarndan kararak o sahaya yerleflmifller ve sonradan batya doru ilerlemifllerdir.
N T E R N Ekarfl
T
Kiev knezi Vladimirin mttefiki olarak 985 ylnda til Bulgarlarna
yaplan
sefere baz Uz gruplar da katlmflt. Uzlarn Kiev blgesine gleri, 1036 ylnda
Peenekleri malp etmelerinden sonra olmufltur. Uzlar Peenek yurduna sevk
eden sebep ise, 1030 ylndan itibaren Don nehri boylarnda faaliyet gstermeye
bafllayan Kumanlardr. Nitekim Uzlar, Kumanlarn ileri harekt neticesi Dinyeper
havalisine doru kaymfllardr (1048).
Kiev Rusyasnn gney blgelerine kadar yaylan Uzlar, 1060 ylnda ani bir
Rus hcumuyla malp oldular ve kalabalk Uz kitleleri batya doru ekilmek
mecburiyetinde kaldlar. Uzlardan bir ksm Kiev dolaylarnda Rus knezlerinin hizmetine girerek Ros nehri boyunca yerlefltiler. Batya giden Uzlar ise 1065 ylnda
Bizans ve Bulgar direniflini krarak Tuna boylarna geldiler. Bu blgede, daha nce yurtlarndan ettikleri Peeneklerle komflu oldular. Bu srada, Kuman basks yznden Tunay geerek Balkanlar ve Trakyaya kadar ilerlediler.
Uzlarn yayldklar genifl corafyay tam manasyla idareleri altnda tutmaya
gleri yoktu. Bu srada bastran fliddetli kfl ve Uzlar arasnda bafl gsteren salgn
hastalklar ok sayda insan kaybna sebep oldu. Ayrca Bizans entrikas, intikam
alma duygusuyla harekete geen Peenekler ve blge halknn hcumlar da Uzlarn glerini yitirmelerine sebep oldu. Basknlardan kurtulan az sayda Uz, Macaristana akn tertip etmifllerse de baflarl olamadlar (1068).
Bir miktar Uz kalnts Bizans ordusuna alnarak baflta Makedonya olmak zere
eflitli blgelere gnderilmifllerdir. Bu Uzlardan bir grubun Seluklulara karfl Anadoluda Bizans saflarnda bulunduu bilinmektedir. Gney Rusyaya dnen baz Uzlar
ise, Kiev flehrinin varofllarna yerlefltirilmifltir. Dou Avrupa sahasnda ksa bir dnem
faaliyet gsteren ve dier Trk boylarna kyasla kendileri hakknda ok az bilgi sahibi olabildiimiz Uzlarn gnmze kadar gelen bakiyeleri bugnk Moldavyada
yaflayan, dil ve kltrlerini byk lde muhafaza eden Gagauz Trkleridir.
KUMAN-KIPAKLAR (1000-1303)
Kpaklar X. yzylda rtifl nehri boylarnda bulunan ve ayn soydan gelen Kimeklerin flim-Tobol vadilerinde oturan bir koludur. Kpaklarn yafladklar blgeye
gre daha gneyde kalan ve dier bir kollarn teflkil eden Kumanlarn da kendilerine katlmalaryla kuvvetlenen Kpaklar, yer darl yznden Volga zerinden
Gney Rusyaya kadar ilerlemifllerdir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kuman ad baz kaynaklarda

sar, sarfln, sar sal
insanlar manasna gelir.
Kpak kelimesinin
Trkedeki karfll fkeli,
aniden kzan, Kuman ise
sarmtrak, solgun
anlamna gelmektedir.
74
Resim 4.1
Kpak tafl heykeli
(XIII. yzyl,
Moskova Devlet
Tarih Mzesi).
1055 ylnda Rus-Kuman mcadeleleri baflladnda Kumanlarn baflna Bolufl

vard. O nce Pereyaslavl knezi ile anlafltysa da 1061de Ruslarla yaplan savaflta
Kumanlar galip geldiler. Alta Irma savaflnda bir kez daha malup ettiler (1068).
Aknlarna devam eden Kumanlar, 1080lerde Balkafl Gl-Talas havalisinden Tuna azna kadar yaylmfllard. Kafkaslarda da Kuban blgesine, kuzeyde Oka Nehri boyuna yani dil Bulgarlar hududuna kadar genifllediler. Onlarn yafladklar blge slm kaynaklarnda Deflt-i Kpak, Bat da ise Comania diye tannmaktadr.
Bu devirde Kuman-Kpak lkesi 5 ksm hlinde idi; Orta Asya, Yayk-Volga,
Don-Donets, Afla Dnyeper ve Tuna. Kumanlar, buralarda ayr gruplar hlinde,
kendi baflbular idaresinde yaflyorlard. 1091de Lebunium Savaflnda Bizans kuvvetlerine yardmc olarak katlan Kumanlar, Tuna blgesinde yaflayanlard. Rus
knezlerinin kendi aralarndaki taht mcadeleleri esnasnda kendilerine yakn knez
adayn desteklemek maksadyla da onlarn topraklarna girdikleri oluyordu. 1096da
Kieve gnderilen iki eli grubunun ldrlmelerini savafl sebebi saylarak Kiev ve
civarn yamaladlar. Fakat knezlerin birleflik hareket etmeleri karflsnda malubiyete urayan, 1103teki birleflik knez kuvvetleri karflsnda tutunamayan Kumanlar,
1105-1111 tarihleri arasnda Rus kuvvetleri zerine drt defa akn yapmaktan da geri durmadlar. Tuna Kumanlarndan bir grup Macaristana giderek orada cretli askerlik yaptlar. XII. yzyln ortalarnda Dnyeper Kumanlarnn Pereyaslavl knezliine karfl 1177 ve 1179da aknlar yaparak kk galibiyetler elde etmelerine ramen
1184te birleflik Rus ordusuna malup olmaktan da kurtulamadlar. Bu savafl esnasnda yedi bin esir arasnda drt yz on yedi bey ve beyzdenin bulunduu da sylenmektedir. Bu hadiseden bir yl sonra Novgorod knezi gor kumandasndaki Rus
ordusunu Don nehri boyunda Kayal Irma kysnda kuflatarak imha ettiler. Savafl
esnasnda Prens gor ve dier knezler Kuman baflbuu Kneke esir dfltler. Bu
sefer, Rus edebiyatnn tannmfl eseri olan gor Destanna konu olmufltur.
Grclerle mnasebete giren Don ve Kuban civarndaki Kumanlar, Kafkaslarn gneyine kadar gemifller,
Seluklu aknlarn durdurabilmek iin Grclere yardm
etmifllerdir (1110). Grclerle aralarnda siyasi evlilikler
de yaplmfltr. Baz Kuman kitleleri oruh ve Kr dolaylarna kadar ilerlemifller, fiirvan ve Azerbaycana seferler
tertip etmifllerdir. Grclere yaplan yardm neticesinde
Tiflis, Grc krallnn baflkenti olmufltur. Seluklular
devrinde Azerbaycan Atabeyliinin kurucusu l-Deniz de
soy olarak Kafkaslardan gelmifl bir Kuman Trk idi. Krm yarmadasna giden Kumanlar ticaretle meflgul olmufl,
kk kasabalar kurmufllardr.
XIII. yzylda Kumanlarn Deflt-i Kpaktaki nfuzlar
zayflamfl, dou blgesindekiler Harezmflahlarla irtibata
gemifl, onlarn ordusunda vazife almfllardr. Yine bu dnemde Moollar karflsnda tutunamayan Kumanlar Ruslarla birlikte hareket etmifller, Krm yarmadasndaki ticaret liman flehirlerini de Anadolu Seluklularna terk edince iktisad ynden ok zayflamfllard. 1223de Kalka Savaflnda Ruslarla birlikte Moollar karflsnda malup olan
Kumanlar iyice daldlar. Bir ksm Macaristana, bir ksm da til Bulgarlar sahasna ekilmek suretiyle Kpak
bozkrlarndaki hkimiyetleri son bulmufltur.
75
XIII. yzyln bafllarndan itibaren, iktisad skntlar, hayvan hastalklar ve

lmler yznden, shhatli grbz ocuklarn para karfllnda baflka lkelere
gndermifllerdir. Msrda kurulan Eyyb Devletinin asker ihtiyac Deflt-i Kpaktan ve Kafkaslardan getirilen bu insan gc ile karfllanmaa bafllanmflt. Bu
yolla Msra gidenler arasnda zzeddin Ay-begin 1250de Sultan yaplmas ile Msrdaki Eyyubiler Devleti ksa zamanda Kuman-Kpaklarnn eline geti. Yine ayn soydan olan Sultan Beybars (1260-1277) Moollar Suriyeden karmakla flhret
bulmufltu. ktidar erkez Klemenlerine geinceye kadar bu slle Msrda hkm srmfltr.
Hindistan Delhi Trk Sultanlnn ikinci hkmdar sllesinin kurucusu Ulu
Han da Kpak byklerindendir. Kuman-Kpaklar, Karadenizin kuzeyinde Ruslarn gneye inmesini nledikten baflka, blgenin Trkleflmesini de salamfllard.
Bugn Romanyada yaflayan ak sar salar ve mavi gzleri ile dier topluluklardan ayrlan angolarn Kumanlardan geldii ileri srlmektedir. Bir grup da Macaristana yerleflmifltir. Buradaki baz yer isimleri onlarn hatralardr. Ayrca Macar
dilinde mevcut baz Trke szler Kuman-Kpaklara aittir.
Orta Asya ilerinden Macaristan ovalarna kadar yaylmfl olan Kuman-Kpaklarn dili Trke iinde mhim yer tutar; Kuman-Kpaklarn konufltuu dil Orta
Trkesi oluflturur. Kuman-Kpaklarn en mhim hatras, 1303 ylnda Krmda
bir talyan tccar ve misyoneri tarafndan yazlan Ltince, Farsa, Kuman-Kpaka Codex Cumanicus adl szlktr. Bu eser 2500 Kuman-Kpaka kelime ile ncilden tercmeler ve baz Katolik ilhileri iermektedir.
XIII. yzyl baflnda ortaya

kan maddi skntlar
sebebiyle Kuman-Kpak
ocuklar Orta Douya
gnderilmifllerdir. Kpak
ocuklar Msrda hkimiyet
sren Eyyubi Devletinin
ordusunda hizmet
etmifllerdir. Bu yolla Msra
gidenler arasnda zzeddin
Ay-beg 1250de Sultan
olmufl, bylece Msrdaki
Eyyubiler Devleti KumanKpaklarnn eline
gemifltir. Ayn flekilde,
Kpak soyundan gelen
Sultan Beybars (1260-1277)
Moollar Suriyeden
karmakla tannmfltr.
XI. yzylda Kuman-Kpaklar nerelerde ve nasl yaflyorlard?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
76
zet

A M A

A M A

A M A

A M A
Avrupa Hun mparatorluunun tarih roln ve

etkilerini tanmlamak.
Asyada Byk Hun mparatorluu yklnca Orta Asyann batsnda younlaflan Trk kitleleri,
birka asr iinde kalabalklaflnca otlak ve yer
darl yznden til nehrini geerek Dou Avrupaya geldiler. Germen kavimlerini yerlerinden
oynatarak Kavimler Gn bafllattlar. 410larda Tuna ve Orta Avrupaya yerleflerek byk bir
imparatorluk haline geldiler. 434de bafla geen
Attila, zamannn en byk devletleri Dou ve
Bat Romay bask altna ald ve Avrupa tarihinde derin izler brakt. Onun lmnden sonra
halefleri devleti koruyamad. Arta kalanlar Karadenizin kuzeyinde larla karflarak Bulgarlar meydana getirdiler.
Avarlarn Avrupa tarihindeki yerini deerlendirmek.
Avarlar, Uar-Hunlarn bir koludur. Gk-Trk hkimiyeti Orta Asyay kaplaynca, 558 ylnda Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyine geldiler ve 805
ylna kadar Macaristan merkezli bir devlet kurdular. En meflhur hkmdarlar Bayan Kaandr.
stanbulu kuflattlarsa da almay baflaramadlar.
Avrupa tarihinde birok kalc etki yaptktan sonra Franklar tarafndan ortadan kaldrldlar.
Sabarlarn Kafkasyadaki tarih rollerini aklayabilmek.
Sabarlar Bat Sibiryadan gelip Kafkaslarn kuzeyi ve gneyinde devlet kurdular. En bilinen hkmdarlar Belek ve onun yerine geen dul efli
Boarktr. Bizans ve Sasanlerle denk bir mcadele yrtmfller, stn savafl teknikleri ile meflhur olmufllardr.
Hazarlarn Avrasya tarihindeki yerini aklamak.
Hazarlar, Sabarlarn devamdrlar. Dier Trk
devletlerinden farkl olarak ticaret, flehir ve cretli ordular ile n plana kmfllard. Ama asl
flhretlerini Musevi dinine girerek yaptlar. Bizansla genelde dost, Araplarla atflmal iliflkiler
kurdular. lk Rus knezliinin kurulmasna katk
saladlar. 630dan 1000 ylna kadar varlklarn
srdrdler.

A M A

A M A

A M A
Bulgar devletlerinin dil-Ural ve Balkan tarihindeki nemini tanmlayabilmek.

Dou Avrupada nemli devlet kuran Bulgarlar,
nce Karadenizin kuzeyinde Byk Bulgar Devletini tesis ettiler. O yklnca bir ksm Kafkaslarda
kalp Balkarlar meydana getirdiler. Dier bir kol
til boyundan kuzeye karak Kazan civarnda til
Bulgar Hanln kurdular ve XIV. yzyl ortalarna
kadar varlklarn srdrdler. 922de slam resmen kabul etmeleri sebebiyle ilk Mslman Trk
devletlerinden saylrlar. Ticarette zenginleflerek
ok deerli kltrel rnler meydana getirdiler.
Balkanlara doru ilerleyen Bulgar grubu Tuna Bulgar Hanln kurdu. Bizansla ok etkili savafl ve
barfl iliflkileri yafladklar gibi hanlar Kurum, stanbulu kuflatt. Onun yerine geen olu Ormurtag
devlete en parlak devrini yaflatt. Tuna Bulgarlar
zamanla Slav ve Hristiyan nfusun iinde eriyip
Slavlaflarak kendi kltrlerini kaybettiler.
Peenekler ve Uzlarn Avrasyadaki tarih rollerini aklayabilmek.
Peenekler, 860tan sonra til nehrini geerek Dou Avrupaya ayak bastlar. 8 boy halinde yaflayarak, herhangi bir devlet kuramamalarna ramen
ok genifl alanda 1090 tarihine kadar etkili oldular. Ruslarn gneye inmelerini engelledikleri gibi
Bizans da skfltrdlar. Bazen onlara yardm ettiler. Bizans, Kumanlar Peeneklerin zerine srerek ortadan kaldrtt. Peenekler Balkanlarda Macaristanda deiflik blgelere daldlar. Arkalarndan gelen Uzlar da ayn kaderi paylafltlar.
Kuman-Kpaklarn tarih nemini deerlendirmek.
rtifl nehri civarnda Kimeklerle baz dier boylarn karflmas sonucu oluflan Kuman-Kpaklar,
Orta Avrupadan Altaylara, Kazandan Msr ve
Hindistana olan genifl bir sahada ve ayrca Kafkaslarda, Azerbaycanda ve Anadoluda etkili oldular. Birok kavimle temas kurup farkl siyasi
oluflumlarda boy gsterdiler. Bugnk Trk
Dnyasnn nemli bir ksmnn temeli onlar tarafndan atld. Bir ksm Macarlarla karflt. Dier
bir ksm Romen Devletinin kurulufluna katk
saladlar.
77
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Hunlarn Avrupaya g etmelerinin sebebi deildir?
a. in ve Wu-huan basks
b. Hsien-pi basks
c. Otlak yetersizlii
d. Nfusun kalabalklaflmas
e. Bizansllarn hcumlar
2. Attilann Bat Roma taht zerinde hak iddia etmesinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Prenses Honoria yznden
b. Dou Romann etkisinde kalarak
c. Aetiusa yardm etmek istedii iin
d. Galyay kendine balamak zorunda olduu iin
e. Kendisine bal Gotlar, talyaya gittii iin
3. Afladakilerden hangisi Sasanlerle birlikte Avarlarn stanbul kuflatmasnn uzamasnn sonucu deildir?
a. Bulgarlarn Bizansa yardm etmesi
b. Avarlarn zayflamas
c. Sasanlerin g kaybetmesi
d. Avarlarn Macaristanda younlaflmas
e. Bulgarlarn Avarlara karfl ayaklanmas
4. Sabar ad dilbilimciler tarafndan afladakilerden
hangisiyle aklanmaktadr?
a. Ana kitleden ayrlan
b. Srekli g eden
c. Yolu takip eden
d. Gezen Adam
e. Sapan, yol deifltiren
5. VII. yzylda Hazar-Bizans dostluunun pekiflmesinin temel sebebi afladakilerden hangisidir?
a. Museviliin Bizanstan gelmesi
b. Arap ordularnn Kafkaslara dayanmas
c. Ticaretin gelifltirilmek istenmesi
d. Hazarlarn Hristiyan olmak istemeleri
e. Bizansllarn stanbulda Hazar modas bafllatmak istemeleri
6. Afladaki ifadelerden hangisi Hazar-Rus iliflkileri ile
ilgili deildir?
a. skandinavya-Bizans ticaret yolu geliflti.
b. Kiev flehri kuruldu.
c. lk Rus knezleri Hakan unvann kullandlar.
d. Ruslar Kiev blgesine geldiler.
e. Bizansllar, Ruslar kendi taraflarna ektiler.
7. Afladakilerden hangisi til Bulgar hannn Abbasi

halifesine eli gndermesinin sebebi deildir?
a. til Bulgarlarnn Mslman kltr dairesine girmifl olmalar
b. Hazarlara karfl kale kurmak iin yardm istemeleri
c. slam dinini retecek fakihlerin gnderilmesini
istemeleri
d. Cami yapm iin usta talep etmeleri
e. Ouzlara karfl askeri destek istemeleri
8. II. Justinianus 688de Bulgarlara karfl taarruza gemifl, Bulgarlar da onlar durdurabilmek iin Trakyaya
kadar ilerlemifl ancak mparatorun ordusu nnden
ekilmek zorunda kalmfltr. Afladakilerden hangisi bu
olaydan sonraki geliflme deildir?
a. Bulgarlar, bir da geidinde, Bizans ordusunun
etrafn sararak imha etti.
b. Srgne gnderilen II. Justinianus, Asparuhun
halefi olan Tervel Handan yardm istedi.
c. Bulgarlar Bizansn i ifllerine karflma imkan
buldular.
d. II. Justinianus 705te Tervel Hann destei ile
ikinci defa Bizans tahtna kt.
e. Bulgarlar stanbulu kuflattlar.
9. Afladakilerden hangisi Peenek-Bizans iliflkilerinin
sonucu deildir?
a. Peeneklerin Bizanstan kumafl, baharat, boya,
ss eflyas ve mcevherat alp, karfllnda bal
mumu, tutkal ve kymetli deriler satmalar
b. Peeneklerin Anadoluya yerlefltirilmeleri
c. zmir Beyi akann stanbulu zapt etmek zere
Peenek baflbularyla anlaflmas
d. Kumanlarn, Peeneklere ait sahalar iflgal etmeleri
e. Bizansllarn Kumanlar Peeneklere saldrtmas
10. Kpak genlerinin para karfllnda n Asyann
zengin lkelerine gnderilmesi afladakilerden hangisini gstermektedir?
a. slam dininin Karadeniz kuzeyinde etkili olduunu
b. Grclerin Kpaklar srekli skfltrdn
c. Kpaklarn sayca kalabalk ve ekonomik adan zor durumda bulunduunu
d. Kpak byklerinin Msr ve Suriyeye gelmek
istediklerini
e. Moollarn Kpaklara ok ar darbe indirdiini
78
1. e
Sra Sizde 1
Hunlar, Kavimler Gne yol amalar sebebiyle bugnk Avrupann etnik flekillenmesinde etkili oldular.
Savafl ve barfl iliflkileri dolaysyla edebiyat sahasnda
destan ve efsanelere konu olacak edebi tesirler braktlar. Onlarn sayesinde Avrupa bozkr sanatn ve kltrn tanmfl oldu. Bat Roma mparatorluunun tarihe
karflmasnda ve talyaya yabanc kavimlerin yerleflmesinde rolleri oldu. Hun ordusunun gl yaps Ortaa
boyunca Avrupa milletlerinin hafzasnda yer etti.
2. a
3. a
4. e
5. b
6. e
7. e
8. e
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise, Avrupa Hunlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise, Avrupa Hunlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Tuna Bulgar Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sabarlar konusunu yeniden gzden geiriniz..
Yantnz yanlfl ise, Hazarlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Hazarlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, til Bulgarlar konusunu
Yantnz yanlfl ise, Tuna Bulgar Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Peenekler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Kpaklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Avarlar 558 ylnda Bizansa eliler gndererek, topraklarnda yerleflmek iin bir blge talep ettiler. Ayrca Bizans snrlarn korumak ve bu hizmet karfllnda da
bir miktar vergi almak talebinde bulundular.
Sra Sizde 3
Sabarlar, VII. yzyln ortalarnda Hazar Devletinin kuruluflunda yer aldlar. Hazar topluluklar arasnda nemli bir yer tutan Belencer ve Semender boylar Sabarlara
dayanmaktadr.
Sra Sizde 4
Hazar ordusunda hizmet eden Harezmli cretli askerlerin cretlerinin denememesi ve dier huzursuzluklar
devleti sarst. Ayrca, Peenek hcumlar Harezm-til ticaret yolunu tehlikeye soktu. Ruslar Kuban blgesine
kadar ilerlediler ve bu blgeyi yama ettiler. Afla Sirderya evresindeki Trk kavimleri arasndaki kaynaflma
neticesinde Hazar Hakanl iyice sarsld. 965 ylnda
Rus prensi Svyatoslav, Don nehri boyu ile Kuban blgesindeki Tama Tarhan flehrini iflgal etti. Bundan baflka, Kuman-Kpaklar Hazarlarn Harezm ve Trkistan
ile balantlarn keserek onlarn ticari faaliyetlerini engellediler.
Sra Sizde 5
Bu dnemde Kuman-Kpak lkesi 5 ksm hlinde idi:
Orta Asya, Yayk-Volga, Don-Donets, Afla Dnyeper
ve Tuna. Buralarda ayr gruplar hlinde, kendi baflbular idaresinde yaflyorlard.
Bafltav, fi. (1941). Sabir Trkleri, Belleten, V/17-18,
Ankara, s. 53-99.
Dunlop, D. M. (2008). Hazar Yahudi Tarihi, stanbul:
Selenge Yaynlar.
Kafesolu, . (1987). Trk Mill Kltr, stanbul: Boazii Yaynlar.
Kurat, A. N. (1992). Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: Muray Yaynlar.
______. (1937). Peenek Tarihi, stanbul: Devlet Basmevi.
Rasonyi, L. (1988). Tarihte Trklk, Ankara: Trk Kltrn Arafl. Ens. Yaynlar.
______. (2006). Dou Avrupada Trklk, stanbul:
Selenge Yaynlar.
79
ORTA ASYA TRK TARH
5
Amalarmz
N
N
N
N
N

Trkistan corafyasn genel hatlaryla tanmlayabilecek;
Mool mparatorluunun kuruluflunu aklayabilecek;
Moollarda devlet ynetimini aklayabilecek;
Harezmflahlar mparatorluunun yklfl nedenlerini kavrayabilecek;
aatay Hanlnn bir devlet olarak kuruluflundan itibaren karfllaflt temel
sorunlar deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trkistan
Mvernnehr
Harezm
in
Cengiz Kaan
Moollar
Harezmflahlar
aatay Hanl
Posta Teflkilat
Pax Mongolica
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Mool stilas
Zamannda
Trkistan
CORAF MEKN OLARAK

TRKSTAN
MOOL MPARATORLUU (12061259)
HAREZMfiAHLAR (1097-1231)
AATAY HANLII (1227-1370)
Mool stilas
Zamannda Trkistan
CORAF MEKN OLARAK TRKSTAN
Trkistan, Trklerin yaflad yer anlamnda olup Bat Trkistan ve Dou Trkistan olarak iki ksmdan oluflur. Trklerin en eski yaflam alanlarndan biri olan Bat Trkistan, Hazar Denizinin dousundan bafllayp bugnk Trkmenistan, zbekistan, Tacikistan, Krgzistan, Kazakistan ile kuzey Afganistan (buras Afgan Trkistan olarak da bilinir) topraklarn iine alr. Bat Trkistanda iki nemli yerleflim blgesi dikkat eker. Bunlar Harezm ve Mvernnehrdir.
Harezm, Aral Glnn gneyinde, bu gle dklen Amu-Derya (Ceyhun)
Nehrinin afla mecras boyunca uzanr. Pitnak flehrinden bafllayan blgenin batsnda Kara-Kum l, dousunda ise Kzl-Kum l vardr. Bu iki ln varl
Harezm iin doal engel vazifesi grmfl ve onu dfl istilalara karfl korumufltur. En
nemli flehirleri Grgen (rgen), Hive, Kat, Vezir ve Hezaresbdir. Mvernnehr nehrin tesi anlamna gelir. Burada nehirden kast Amu-Derya Nehridir.
Blge bu nehrin orta ve yukar mecrasnn dousundaki topraklardr. En nemli
flehirleri Buhara ve Semerkanddr.
Yine Trklerin en eski yurtlarndan biri olan Dou Trkistan, bugn in Halk
Cumhuriyetinin batsnda yer alr ve burada byk oranda Uygur Trkleri yaflar.
inlilerin yeni topraklar anlamna gelen Sinkiang (Sincan) ismini verdii blge, tarih iinde Kaflgarya veya Altflehr olarak da anlmfltr. En nemli flehirleri Yarkend,
Kaflgar, Aksu ve Urumidir.
Harita 5.1
Cengiz Kaann
in ve Harezmflah
mparatorluunu
istilalar
Kaynak: Robert
Marshall, Doudan
Ykselen G:
Moollar, stanbul:
1996.
82
MOOL MPARATORLUU (1206-1259)

Bugnk Moolistan, Orta Asya, Tibet, Afganistan, ran, Irak, Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan ve Ukraynann tamamyla; Sibirya, Rusyann Avrupada kalan
topraklar, Trkiye ve inin bir ksm bu imparatorluun hkimiyeti altna girmifltir. Byle byk bir imparatorluun kurucusu, sradan bir kabile liderinin olu olarak dnyaya gelen Temuindir. ocukluunda ve genliinde yaflad olaanst zorluklara ramen kendisinden yzyllarca sz ettirecek bir imparatorluu ve bunun yan sra ynetim anlayfln oluflturmay baflarabilmifltir. Bundan baflka onun zamanna kadar tarih kaytlarda pek de nemli bir yer iflgal etmeyen Moollar kendinden en ok sz edilen halklardan biri durumuna getirmifltir.
Bir Lider Douyor
Merkitler: XII. yzyln

ortasnda Selenga Nehrinin
afla mecrasnda yaflayan
bu Mool kabilesi Cengizin
en nemli dflmanlarndan
biri olmufltur.
Kerayitler: Merkit
kabilesinin gneyinde
yaflayan bu kabilenin
liderleri Nasturdir.
Kurultay: Kaan seimi,
sefer planlama ve ganimet
paylaflmnn yapld byk
toplant.
Resim 5.1
Cengiz Kaan.
Kaynak:
http://en.wikipedia.
org/wiki/Genghis_K
han
Borcigin boyundan Yesgey Bahadrn olu olan Temuin, bugnk kuzey Moolistan topraklarnda bulunan Onon Nehri kysnda domufltur. Doum tarihi net
olmamakla birlikte, kaynaklarda 1155, 1162 ve 1167 yllarna iflaret edilmektedir.
Dokuz yaflna geldiinde babas Yesgey Bahadr, onu Ongirat (Kongrat) kabilesinin lideri Dey-Seenin kz Brte ile niflanlamfltr. Kz istemeden dnerken, babas Tatarlar tarafndan zehirlenince Temuin ailesiyle yalnz kalmfl, kabilesi onu
terk etmifltir. Bundan sonra, baflta Merkitler olmak zere evre kabilelerin saldrlar nedeniyle zor gnler geiren Temuin, zellikle andas (kan kardefl) Camuka
(Camuha)nn yardmyla ayakta kalmay baflarabilmifltir.
O dnemde orta Moolistan topraklarnda hkm sren Kerayit kabilesi lideri Turul (Ong) Hann himayesine giren Temuinin bir mddet sonra Camuka ile
aras bozulmufltur. Her ikisi de Moollarn tek hkmdar olmak isteyince birbirilerinden ayrlmfllar; Temuin de kendisini destekleyenler tarafndan 1196 ylnda
lider seilmifltir.
1206 ylna kadar Temuin evresindeki kabileleri idaresine almfltr. Tayciutlar,
Tatarlar, Naymanlar, Merkitler ve Kerayitleri kendisine tabi klp andas Camukay ortadan kaldran Temuin, bu ylda Onon Nehri kysnda dzenlenen bir kurultayla
btn Trk ve Mool kabileleri tarafndan kaan seilmifl ve Cengiz adn almfltr.
83
5. nite - Mool stilas Zamannda Trkistan
Kaan Cengiz
Cengiz, kaan seilince kendisine tbi kabileler arasnda bir dzenlemeye gitmifl,
SIRA SZDE
onlar onlu sisteme gre blerek aslnda Asyann daha nce
yabanc olmad
bir sistemi yeniden uygulamaya koymufltur. Kariyerinin ilk yllarndan itibaren yanndan ayrlmayan ve ona hep destek olanlara nker (Mool hkmdarlarnn
yolD fi N E L M
dafl, en yakn grevlileri) unvann vermifl ve onlar dllendirmifltir. Uygur ktipler tayin ederek ocuklarna okuma-yazma retilmesini emretmifl, bu geliflme UyS O R U
gur-Mool alfabesinin bafllangc olmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Gnmzde meritrokrasi olarak tanmlanan bu anlayflta Cengiz Kaan

D Kdevlet
K A T sekinlerini (yneticilerini, ileri gelenlerini) soylu olufllarna gre deil, sahip olduklar temel niteliklere ve deerlere bakarak yaratmfltr. Zaten andas Camuka ileSIRA
anlaflamadklar
en
SZDE
nemli mesele bu olmufltur. Camuka, soylu olmayan birinin st ynetim organlarnda grev almasna karfl karken Cengiz soya hi dikkat etmemifltir.
Seferler
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Kurultaydan sonra Cengiz Kaann lke snrlarn geniflletme siyasetini izlemesi

K ganimete
T A P
kanlmazd. Yeni imparatorluun varln srdrebilmesi iin
ihtiyac
vard. Eer kendisine destek verenler ve tbi olanlarn beklentilerini karfllamazsa
bu durum ynetiminin sonunu getirebilir, en azndan konumunun zayflamasna
TELEVZYON
neden olabilirdi.
Moollarn kaan iin geniflleme zengin tarm lkeleri olan ana merkezden
olufluyordu. Bunlardan ilki in olup burada Tangut (kuzeybat in), Kin (kuzey
in) ve Song (gney in) hanedanlar hkm srmekteydi. kinci
merkez Kara-HiNTERNET
taylarn hkm srd Dou Trkistan, nc nemli merkez ise bat tarafndaki Harezmflahlar mparatorluuydu. Bu blgeler yeni kaan iin nemli dflman ve ayn zamanda hedefti.
Cengiz Kaann devletini bytmek iin hedef ald merkez nerelerdir?
SIRA SZDE
fi N E L M karnca
nce Tangutlar zerine ynelen Cengiz Kaan onlar sorun Dolmaktan
(Tangutlar kesin olarak Mool hkimiyetine ancak 1227 ylnda alnabilmifltir), artk onun iin kuzey in yolu almflt. Dzenledii aknlarlaS Kin
O R Umparatorluunun baflkenti Pekini iflgal etti. Pekinin fethi Cengiz Kaana nceki zaferlerinden elde ettii itibardan daha fazlasn kazandrd.
DKKAT
Kin mparatorluuna son bir darbe vurup tamamen ortadan kaldrma aflamasna gelmiflken, Cengiz Kaan byle yapmad ve 1217 ylnn Eyll aynda in iflleSIRA ve
SZDE
rini generallerinden Mukaliye devrederek ona bir tanma brakt
Moolistana
dnd. Mukali, Kin topraklarna seferler dzenlemeye devam etti.
Dou Trkistan Seferi
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Tanma (Tamma): Gebe

garnizon birlii, asker
zelliinin yan sra bir
kabile federasyonu
olup
AMALARIMIZ
sosyal nitelii de vardr.
N N
Cengizin Kin mparatorluunu tamamen kertmeden ynn batya evirmesini

temelde sebebe balayabiliriz. Bunlar, Moollarn himayesine
K T girmifl
A P kabileler
ile Dou Trkistanda hkm sren Nayman Kabilesine mensup Klgn de
iinde yer ald baz sorunlar, Moollarn bat ynnde sefer dzenleyebilecek
g ve kudrete ulaflmas ile bat lke ve blgelerinin zenginliidir.
TELEVZYON
NTERNET
K T A P
in Seferi
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
84
Klg, Dou Trkistana gelerek burada hkm srmekte olan Budist KaraHitay Devletine snmfl, bu devletin hkmdar tarafndan iyi muamele grmfl,
hatta onun kzlarndan biriyle evlenmiflti. Ancak ksa srede glenip evresine
Nayman ve Merkit kabilelerini alan, ayrca Muhammed Harezmflahn desteini de
elde eden Klg bir darbeyle taht ele geirdi. lkede sert bir ynetim sergiledii gibi evre blgelere seferler dzenleyip bu blgeleri bask altna ald. Seferlerinden biri de Almalk blgesine olmufl, burann yneticisi Cengiz Kaann himayesinde olduu halde onu ldrtmflt. Bu geliflme Mool imparatorunun mdahalesini gndeme getirdi. En byk komutanlarndan Cebe Noyan Dou Trkistan
seferine memur eden Cengiz Kaan, onun emrine 20.000 kiflilik bir ordu verdi. Cebe Noyan, Klg yenilgiye uratt gibi ele geirdii pek ok flehirde eski hkmdarlarndan eziyet gren Mslman halk tarafndan kurtarc gibi karflland.
1218 ylnda tamamlanan bu fetih hareketiyle, Kaflgar, Isk-Gl evresi, u ve li
vadileri Mool idaresine girmifl oldu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K D KT KAA TP
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
Cengiz Kaann
SIRA Dou
SZDE Trkistan seferinin grnrdeki sebebi nedir?
Harezm Seferi
D kurulan
fi N E L M Harezmflahlar mparatorluu, 1218 ylnda en parlak dnemi1097 ylnda
ni yaflyordu. Merkez topraklar Amu-Deryann mecras boyunca Aral Glnn
gneyinde yer
S O alan
R U Harezmde kurulan imparatorluun baflkenti Grgenti. 1218
ylna kadar, Kara-Hitay Devleti, Harezmflah Muhammed ile Cengiz arasnda paylafllmfl, bylece komflu olunmufltu. ki imparatorluk arasnda eliler gidip gelmifl,
DKKAT
SIRA SZDE
dostluk iliflkileri
kurulup ticaretin gelifltirilmesi karar alnmflt.
Her Trk imparatorunun hedefi olan ini fethetmeyi Cengiz Kaann baflarSIRAok
SZDE
mas ve onun
da kuvvetli olmadna dair yanlfl istihbarat raporlar, MuhamD fi N E L M
med Harezmflahn Moollara karfl tavr almasnda baflat etkenler olmufltur. 12181219 kflnda Cengiz Kaana ait 450 kifliden oluflan bir ticaret kervan HarezmflahAMALARIMIZ
S O Rvalisi
U
lara bal Otrar
nalck tarafndan yamalanmflt. Baz kaynaklara gre valinin agzll, baz kaynaklara gre ise kervanda casuslar olduunu ileri srmesi valiyi byle
sevk etmifltir. Casusluk meselesinde vali muhtemelen
K A Tharekete
K D KTbir
P
haklyd. nk Mool kaan komflusunun gcn renmek istiyordu. Neden
her ne olursa olsun kervandaki mallara el konulmufl ve Cengiz Kaana haberi
SIRA SZDE
ulafltran biri
T E L Edflnda
V Z Y O N herkes ldrlmflt. Durumu renen Mool imparatoru,
soukkanlln koruyarak Muhammed Harezmflaha bir elilik heyeti gndermifl
ve valinin AMALARIMIZ
kendisine teslimi ile yamalanan mallarn iadesini istemiflti. Ne var ki,
kaann istei yerine getirilmedii gibi gnderdii elilerden biri de ldrlmflt.
N N
N N
NTERNET
K T A P
K T Harezm
A P
Cengiz Kaann
seferinin nedenleri hakknda ayrntl bilgiyi H. Ahmet zdemirin Mool stilas (stanbul, 2005) kitabnn birinci blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
Harezmflahlar
bu hareketi geri dnlmez geliflmelere sebep olT E L E V Z Yimparatorunun
ON
mufltur. Cengizin sefer dzenlemesi artk kanlmazd. stelik Muhammed Harezmflahn uluslararas hukukta dokunulmaz olan tacir ve elileri ldrmesi onu
haksz konuma dflrmflt. Sonunda Cengiz, byk bir ordu hazrlayp HarezmNTERNET
flahlar seferine kt.
Anayurdundan ok uzakta ve olduundan daha gl zannettii Harezmflahlara dzenleyecei sefere ok iyi hazrlanan Cengiz Kaan, fetih hareketinde in seferi tecrbelerini kulland gibi, sefer sonunda elde ettii inli uzman ve savafl
NTERNET
85
tekniklerinden de yararlanmfltr. Buna karfllk Muhammed Harezmflah byk bir

imparatorlua sahip olmasna ramen onun egemenlii lkenin pek ok yerinde
SIRA SZDE
daha yeni salanmfl, ancak tam anlamyla pekiflmemiflti. Ayrca,
Cengiz Kaan bir
meydan savafl ile karfllamak yerine ordusunu imparatorluk flehirlerine datp
blge savunmas fleklinde strateji gelifltirmiflti. nk ordusunun
ile bir
D fi Moollar
NELM
meydan savaflnda baflar kazanacana inanmyordu. Nedeni, ordusunun byk
oranda cretli askerlerden oluflmasyd. Orduyu oluflturan Trk ve Tacik gruplar
S O R U
birbirine rakiplerdi ve aralarnda ekiflme vard.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Muhammed Harezmflahn annesi Terken Hatun da aslnda nemli bir

Asker
D K faktrdr.
KAT
zerinde nfuza sahip annesiyle arasnn ak oluflu ordusuna gvenememesinin bir dier
nedenidir.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Ordusunu e ayrp koldan Harezmflahlar mparatorluunun zerine yryen Cengiz Kaan, Otrar flehrinden bafllamak zere imparatorluk
flehirlerini birer
AMALARIMIZ
birer ele geirdi. Mesela, bu flehirlerden Buhara fiubat 1220, Semerkand Mart 1220,
baflkent Grgen ise Nisan 1221de teslim oldu. Mool fetih hareketi o kadar ani
ve fliddetli olmufltu ki, Muhammed Harezmflahn kuflatmaya uzun
K T sre
A P dayanacan tahmin ettii flehirlerin birbiri ardna ksa srede dflmesi onun direncini krmfl ve kamasna neden olmufltur. Sonunda, Hazar Denizinde snd bir adada
kederinden lmfltr. Olu Celleddin Harezmflah, MoollaraT Ekarfl
L E V Zksm
Y O N baflarlar
kazansa da, o da tutunamamfl ve Austos 1231de ldrlmfltr.
N N
SIRA SZDE
Cengiz Kaan, istila hareketine neden Otrar flehrinden bafllamfl olabilir?
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
fi N E L M
ResimD 5.2
Cengiz Kaan
Buharay ele
S O R U
geirdikten sonra
flehir halkn dflar
kard. HerDbirinin
KKAT
yanna bir Mool
askeri vererek
deerli mallarn
SIRA SZDE
getirmelerini
emretti.
N N
AMALARIMIZ
Kaynak: Don
Nardo, Genghis
Khan and the
Mongol Empire,
Gale, 2010.K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
86
Trkistann istilasndan sonra Cengiz Kaan, daha batdaki blgeler hakknda

bilgi edinmek amacyla bir keflif seferi tertip ettirmifltir. I. Deflt-i Kpak Seferi olarak da anlan bu seferin komutanlna iki nl generali, Cebe ve Sbtey, atanmfltr. Kuzey ran zerinden, Hazarn evresi boyunca kuzeye ilerleyen ordu 1223
ylnda bugnk Ukrayna topraklarnda, Kalka Nehri kenarnda mttefik KpakRus ordusuyla savaflmfl ve onlar yenilgiye uratmfltr. Bu zaferle Dou Avrupann fethi gndeme gelmifltir.
Cengiz Kaandan Sonra Mool mparatorluu

Naip: hkmdarn olmad
dnemde imparatorluu
yneten kifli.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Cengiz Kaan, Harezmflahlardan sonra Tangutlar zerine dzenledii sefer srasnda 1227de lmfltr. Onun lm zerine en kk olu Tuluy imparatorluun
naibi olmufl, 1229 ylnda tamamlanan kurultayda ise kaanla Cengizin nc
olu gedey (1229-1241) seilmifltir.
gedey ok hassas bir dnemde kaan seilmiflti. nk baflkent Karakuruma
uzak yerlerin fetihleri ok yeniydi ve savafllan devletler kaybettikleri topraklar geri almak iin harekete getikleri gibi i karflklklar da ortaya kmflt. Gl bir
ynetim ortaya koyan gedey, bu sorunlarn stesinden geldii gibi idare dzenini de salamlafltrmfltr. Onun dneminin en nemli geliflmesi Dou Avrupada
imparatorluun genifllemesine imkn salayan II. Deflt-i Kpak Seferi (12291242)dir. Yeni kaan dneminde bat ynnde genifllemenin yan sra, gney in
ve Ortadou ynnde de seferler dzenlenmifltir.
gedeyin lmnden sonra imparatorlukta yeni kaann seimi uzun srd.
Ara dnemde naiplii, len kaann hanm Trekene Hatun yapt. gedey zamannda olduka glenen merkez idare, belirsizliin olduu ara dnemde byk
yara ald. Hanedann en by olan Altn Orda han Batu da, II. Deflt-i Kpak Seferi srasnda anlaflmazla dflt gedeyin olu Gykn yeni kaan seilmesine engel olmaya alflt. Bylece hanedan yeleri arasnda ilk atlak ortaya kmfl oldu. Ancak, sonuta Gyk (1246-1248) yeni kaan seildi.
Sadece on sekiz ay kaanlk yapabilen Gyk, kaynaklarda sert ve zeki, bunun
yan sra da aksi ve hasta biri olarak tasvir edilir. Kaan seiminde kan skntlar
nedeniyle gvenliini garanti altna almak amacyla Gyk idare merkezini Karakurumdan babasnn hissesi olan mil Nehri kysna taflmfltr. Babas dneminde
gney inde hkm sren Song Devleti (960-1279), Irakta bulunan Abbas Halifelii (750-1258) ve randaki smailler (1090-1271) zerine dzenlenen seferleri
devam ettirdi. Batu Han zerine tahmin edilen bir sefer hazrl srasnda hastalanarak Nisan 1248de ld.
Gykn devlet
deifltirmesinin nedeni nedir?
SIRA merkezini
SZDE
Yeni kaan seilinceye kadar imparatorlua Gykn hanm Oul Kaymfl nafi Ndnemde
ELM
iplik yapt.D Ara
Batu Hann desteini kazanan Tuluyun olu Mngke
(1251-1259)nin kaanl kesinleflince aatay ve gedey hanedanlarna mensup
olanlar (flehzadeler)
buna fliddetle itiraz ettiler. mparatorluun st dzey yetkiliS O R U
lerinin de Mngkeye karfl tavr almas imparatorlukta merkez ynetime byk
g kaybettirdi. Mngke kendisini istemeyenleri ortadan kaldrarak sorunu zDKKAT
mek zorunda kald. Kaanlna karfl kan devlet ileri gelenlerinden ounu ldrtt. Cengiz hanedanna mensup olanlarn bir ksm ldrld, bir ksm srgSIRAbir
SZDE
ne gnderildi,
ksm ise kaanlk merkezinde gzetim altnda tutuldu. Sonunda
Mngke 1251 ylnda kaan seildi.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
87
Onun dneminde Kore, gney in, Tibet, Irak ve ran bafllca sefer gzerghlar olmufltur. Kaann kardefli Kubilay gney in; dier kardefli Hlagu ran ve
Iraka baflarl seferler gereklefltirmifllerdir. Ne var ki, imparatorluun son kaan
olan Mngke 1259 ylnda in seferi esnasnda lmfltr.
Ondan sonra Tuluyun drt olundan ikisi olan Kubilay ve Ark-Buka arasnda
kaanlk iin atflma yaflanmfl, Ark-Buka baflkent Karakurumda kaan ilan edilirken Mool ordusunun desteini arkasna alan Kubilay ise Pekin (Hanbalk)de
kaan olmufltur. Bylece Mool mparatorluunda ayn anda iki kaan ortaya kmfltr. ki kardefl arasndaki mcadele drt yl srmfl, sonunda Kubilay kazanan
taraf olmufltur. Ne var ki, onun kaanl baflta Altn Orda olmak zere dier hanlklar tarafndan kabul grmemifltir. Bu nedenden tr Mool mparatorluunun
sona erdiini sylemek mmkndr. Artk Deflt-i Kpakta Altn Orda, Mvernnehr ve Dou Trkistanda aatay Hanl, randa lhanllar ve inde de Yan
Hanedan Mool mparatorluunun ardllar olarak hkm srmfllerdir.
Moollarda Devlet Ynetimi

Cengiz Kaana kadar bir orman kavmi olan ve tarih kaytlarda pek de bahsedilmeyen Moollar, onunla birlikte en ok sz edilen halklardan biri olmufllardr.
Cengiz Kaann neredeyse sadece kendisine ait olan bu baflars bir halk dnfltrmfl ve Asya tarihinin grd ilk en byk kara imparatorluunun kurulmas
ile neticelenmifltir. Peki, byle bir imparatorluun teflkilat nasld?
Cengiz Kaan Borcigin Boyu (obok)nun bir paras olan Kiyat Klan (yasun)na
mensuptu. O ve nesli imparatorlukta tek ynetici aile olarak kabul edilmifl, XIX.
yzyln bafllarna kadar onun soyundan olmayan biri Orta Asyada kurulan devletlerde iktidara gelememifltir. Timur gibi gl liderler dahi kendilerini kaan ilan etmekten ekinmifller, yanlarnda kukla da olsa Cengiz Kaan soyundan birini bulundurmak zorunda hissetmifllerdir. Kaynaklarda bu durum hanbaz (han oyunculuu) olarak ifade edilmifltir.
Hanbaz nedir?
SIRA SZDE
Cengiz, 1206 kurultaynda kaan unvan almfl ve ondan sonra btn ardllaD fi N E L M
r bu unvan kullanmfllardr. mparatorluk hanedann ortak mal
kabul edilmifltir.
Ynetici aile ak kemik, hanedan dflndan olan en st devlet grevlileri de dhil
S O R U
olmak zere btn halk (tebaa) ise kara kemik olarak ifadelendirilmifltir.
Yeni
kaan, Cengiz evlad olmak kaydyla kurultayda seilmifltir.
Nker terimi bafllangta, Cengizin daha kklnden itibaren yannda buDKKAT
lunmufl, ona koflulsuz destek vermifl ve kariyerini elde etmede etkin rol stlenen
kifliler iin kullanlmfltr. Bu kifliler Cengizin kaan seilmesinden sonra devletin
SZDE
siyas-asker brokrasisinde nemli grevlere getirilmifllerdir. SIRA
Ne var
ki, bu terim
daha sonraki yzyllarda anlam kaymas yaflamfl ve sradan askerleri ifade etmek
iin kullanlmfltr.
AMALARIMIZ
Kaan birden fazla efl alabilirdi; ama ilerinden biri bafl hanm olurdu. Kaanlar efllerini genellikle kendi klanlarnn dflndan almfllardr. En ok tercih edilen
ise Cengizin de eflinin bal olduu Kongrat kabilesidir.
K T A P
Hanmlar kaanlarn, hem hayatta iken, hem de ldkten sonra otalarnn
bekisiydiler. Kurultaylara katlrlar; hatta zaman zaman yeni imparator seilinceye
kadar naiplik vazifesini stlendikleri de olurdu. Ayn zamanda
sahibi
T E Llfl
E V Z Y(tmar)
ON
de olup bu lflten elde edilen kazancn kullanm hakkna sahiplerdi.
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
88
Darugac: Tbi krallklarda

yerel yneticileri kontrol
etmek iin Moollar
tarafndan kullanlan
mfettifl, deneti.
SIRA SZDE
Cengiz Kaan, kendisine tbi kabileleri yeniden organize ederek hem tebaas
iinde tek ortak paydann kendisi olmasn salamfl, hem de bu sistemi ordusunun
da temeli haline getirmifltir. Onluk sistem (10, 100, 1.000, 10.000) ad verilen bu
uygulama ile gl bir idari ve asker dzen oluflturmufltur.
Moollarn baflka lke veya toplulua sefer dzenlemelerini temelde nedene balayabiliriz: 1) Cengizin atalarna yaplan saldrlarn intikamn almak; 2)
Moollarn dflmanlarn himaye edenleri cezalandrmak; 3) Mool elilerini ldrenlerden hesap sormak.
Tbi olan yneticinin Moollara yedi flart yerine getirmesi gerekirdi: 1) saraya
gelip ballk bildirmesi, 2) kardefl veya olunu rehin olarak gndermesi, 3) nfus
saym yapmas, 4) savafl zamannda asker gndermesi, 5) vergi demesi, 6) Mool darugac atanmasn kabul etmesi, 7) Yam (posta) teflkilatnn kendi topraklarndaki gereksinimlerini karfllamas.
Yerel (eyalet) ynetimler iin darugac atanrd. Onlarn vazifesi vergi toplamak, asker salamak ve yerel memurlar ile soylular arasnda ortaya kan anlaflmazlklar zmekti. Darugaclar genelde Mool taraftar Trk yneticiler arasndan seiliyordu. Trkistan flehirlerinin idaresi ise Cengiz Kaandan itibaren dorudan merkeze bal olmak zere Yalava ailesi aracl ile gereklefltirilmifltir.
Mahmud Yalava ve ondan sonra bu greve gelenler genel vali sfatyla kaana
karfl sorumlu olmufllar ve burann vergilerini de dorudan baflkent Karakuruma
gndermifllerdir.
DarugacnnSIRA
grevleri
SZDE nelerdir?
Mool mparatorluunda nfus saym ilk kez Cengiz Kaan tarafndan 1206 yD fi ve
N E Lbtn
M
lnda yaplmfl
nfus hane halk erevesinde Kke Debterde kayt altna
alnmfltr. Cengiz Kaan 1225 ylnda yeniden nfus saym yaptrmfltr. mparatorluk topraklar
nfus saymnn yenilenmesi gerekmifltir. Bu amala,
S Ogeniflledike
R U
mesela, 1233 ylnda kuzey inde, 1240larda Rusyada nfus saym yaplmfltr.
Btn imparatorluu kapsayan nfus saym ise ilk kez Mngke Kaan zamannda
DKKAT
1252 ylnda yaplmaya bafllanmfl, 1258 ylna kadar ancak tamamlanabilmifltir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA
SZDE
Gndelik
Yaflam
SIRA SZDE
NTERNET
Mool mparatorluunun merkez konumundaki Asya (bugnk Moolistan

topraklar) blgesinde iklim flartlarnn elveriflsizlii nedeniyle tarmla neredeyse
AMALARIMIZ
hi urafllmamfl, savafl veya yama sonucu elde edilen ganimet haricinde halkn
ana geim kayna hayvanclk olmufltur. Dolaysyla, hayvanlar iin otu bol olan
yerler keflfetmek
ve oralara g etmek en nemli meselelerden biri olmufltur. Bu
K T A P
yzden hayat tarz kanlmaz olarak gebeliktir. Hayvanlarn yaylak ve kfllak olmak zere iki merkez arasnda yl iinde srekli hareket ettirmifllerdir. Koyun ve
at, beslenen
en nemli hayvanlar olup gebeler onlarn etinin yan sra, st (ieTELEVZYON
cek), yn ve deri (elbise) ile dflksndan (snma) da yararlanmfllardr. Ayrca hayvanlar ulaflm amal deerlendirdikleri gibi deiflim arac olarak da kullanarak
yerleflik topluluklar ile ticaret yapmfllardr. Para kullanm ise Cengiz Kaann l N Tksa
E R N Esre
T
mnden ok
nce uygulanmaya bafllamfltr.
SIRA SZDE
Gebeler iin
nemini belirtiniz.
SIRAhayvancln
SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
89
AMALARIMIZ
Yasa
N N
Cengiz Kaan ve nispeten ardllarnn yaymladklar yarlklar, kurallar ve uygulaK T A P

malar zaman ierisinde Mool mparatorluunun bir eflit anayasas olmufltur.
1206 kurultaynda Trk ve Mool kabileleri tarafndan kaan seilince Cengiz baflta ordu ve idar ifller olmak zere eflitli alanlarda emirler verip uygulama biimleELEVZYON
rini gstermifltir. Bu kararlar ve uygulanmadnda verilecek Tcezalar
yasa (yasak,
jasak, zasak) olarak anlmfltr.
Mool kanunlarnn bir deerlendirmesi iin bkz. http://www.turkishstudies.net/sayiNTERNET
lar/sayi2/1saadettin%20gomec.pdf
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yasaya Cengizden sonraki kaanlar dneminde baz eklemeler yaplarak kayda geirilmifl, ancak o tamamen yazl hale gelmemifltir. Mool mparatorluunun
ardllar devrinde yasa ile slam dininin uygulamalar olan fleriat atflmfl, Cengiz
soyundan gelen baz hkmdarlar yasa taraftar olurken bazlar fleriat taraftar olmufllardr. Bazlar ise ikisinin birbirinin tersi olmadn ispat etmeye ve uzlafltrmaya alflmfllardr.
Yam (Posta) Sistemi

gedey Kaan (1229-1241) dneminde profesyonelleflen posta teflkilat her 45
kmde bir posta istasyonu (menzil) oluflturulmasna ve yollarn bu ifl iin uygun hale getirilmesine dayanr. Bu istasyonlardan yabanc eliler ile tccarlar yararland gibi asl ama imparatorluun iletiflimini hzl bir flekilde gereklefltirmektir. Kaandan gnderilen emirler ile ona ulafltrlmas gereken bilgileri taflyan habercilere kimin emriyle yolculuk yaptklarn belirten kimlik belgesi payza verilir, bu kimlii gsterdiklerinde ise onlar burada yedek at, yiyecek ve dinlenme imkn elde
ederlerdi.
Resim 5.3
Habercilerin
tafld bronzdan
yaplmfl payza
rnekleri.
Kaynak: Robert
Marshall, Doudan
Ykselen G:
Moollar, stanbul,
1996.
Bu istasyonlarn iaflesi yam denilen evredeki halk tarafndan karfllanrd. Ayrca onlar kendi blgelerindeki kpr, geit ve kuyularn bakmndan da sorumlu
tutulabilirlerdi. Kubiri isimli bir vergi deyerek bu grevlerini finanse ederlerdi.
Yamlar denetleyen resm grevliler vard.
90
Pax-Mongolica
Mool Barfl olarak tercme edebileceimiz bu terim meflhur pek Yolu zerindeki Mool egemenliini ve bu egemenlik sayesinde tacirlerin rahat ve huzur iinde,
bir kere vergi deyerek inden Dou Avrupaya kadar ulaflmalarn ifade eder. O
gne kadar inden hareket eden kervanlar Dou Trkistan zerinden Mvernnehr blgesine, oradan da ya Hazar Denizinin kuzeyinden Karadenizin kuzeyinden, ya da Hazar Denizinin gneyinden ran zerinden en nemlisi ipek olan ticaret emtiasn batya naklederlerdi. Elbette her devlet ve snr yeni vergi demekti.
Tacirler ya yeniden vergi vererek yollarna devam ederler, ya da mallarn ulafltklar lkenin tccarlarna satarak geri dnerlerdi. Ayrca gvenlik de nemli bir skntyd. Kervanlar sklkla yamaya maruz kalr, durumu flikyet edebilecek bir
merci de pek bulunamazd. Ancak Mool hkimiyeti ile birlikte pek Yolundaki
ok uzun bir mesafe artk hem gven iinde afllabilmifl, hem de tacirler pek ok
kere vergi demek klfetinden kurtulmufllardr.
Tccarlar, Moollar iin ok nemliydi. Onlar imparatorluun ihtiya duyduu
mallar temin ettikleri gibi, Mool idareciler iin komflu lkeler hakknda bilgi ulafltran ve diplomat vazifesi stlenen kiflilerdi. Bu nedenle tccarlar Yam sisteminden
yararlanabildikleri gibi, gvenlikleri de en st dzeyde salanyor, hatta nakit ihtiyalar dahi karfllanyordu. Kaanlk tccarlarla ortaklk (ortok) anlaflmas yaparak
onlara ticari adan destek oluyordu.
Mool mparatorluunda Trkler

Mool mparatorluunun kurulufl aflamasnda esas unsur Moollard. Ama devletin ksa srede genifllemesiyle birlikte pek ok Trk boyu Moollara tabi oldu.
nk in haricinde Mool mparatorluunun yaylma alan, zellikle Trkistan
ve Deflt-i Kpak sahas, hep Trk topraklaryd. Dolaysyla baflta Uygur, Karluk,
Kangl ve Kpaklar olmak zere pek ok Trk boyu Mool egemenliine girmifltir. Onlar imparatorluun nfusunu artrp hkim unsurun byk oranda Trk olmasna neden olduklar gibi asker ve idar st kademelerde de grev almfllardr.
Bylece Trk etkisi Mool mparatorluunda kanlmaz olarak ortaya kmfltr.
Zaten pek ok arafltrmac, bu Trk nfuzundan dolay siyasi teflekkle Trk-Mool mparatorluu adn vermifltir.
Kaan olmasndan sonra Cengize tabi olan ilk Trk boyu Uygurlardr. Ne var
ki, bu tabiiyet iflgal veya fetih yoluyla deil, daha ok Uygurlarn 1209 ylndan itibaren Mool hkmdarna itaatlerini sunma fleklinde gerekleflmifltir. nce Beflbalk Uygurlar kaana ballk bildirmifllerdir. O dnemde Cengiz daha ok kuvvetlenmediinden Uygurlarn tabiiyetine ok sevinmifl ve kzlarndan birini onlarn
idikutu (lideri, hkmdar) ile evlendirmifltir.
Mool hkimiyeti altndaki Uygurlarn ou Budist olup Mslman olanlarnn
says ok azdr. Uygurlar Cengiz Kaann seferlerine katldklar gibi darugaclk
ve bafldarugaclk gibi idari grevler de stlenmifllerdir. Ayrca kaann ocuklarna retmenlik yapp Uygur-Mool yazsnn imparatorlukta gelifltirilmesinde ve
kullanlmasnda etkin olmufllardr. Zaten pek ok kaynakta Moollarn alfabelerini
XIII. yzylda Uygurlardan aldklar belirtilmifltir. Bundan baflka Yksekretim
hocalar ile doktorlarn da byk ksm Uygurlardand. Ayn flekilde Karluklar,
Kangllar, Kpaklar ve dier Trk boylarndan insanlar da Mool mparatorluunda asker ve idar kademelere getirilmifllerdir.
91
Mool mparatorluunun ardllarndan Yan Hanedan zamannda inde Uygur etkisi belirgindi. Kubilay Hann saraynda Uygurlar st dzey grevler stlenmifllerdi. indeki Uygur asll Budist din adamlar Trk dili ile din metinler zerinde alflmalar yapyorlard. Ayrca Budizm metinlerini Uygurcaya da eviriyorlard. Ksacas, indeki Mool saraynn kltr dili Trkeydi.
Altn Ordada Trk nfus o kadar youndu ki, yz yl gemeden hanlk, her ne
kadar hkmdar ailesi Mool olsa da, artk bir Trk devleti nitelii kazanmflt. Zaten Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbaflkanl Forsundaki on alt byk Trk devletine izafeten konulmufl on alt tane yldzdan biri de Altn Orda Devletini iflaret
eder. Yine, Trkistan merkezli kurulan aatay Hanlnda da Mool olan aristokrat tabaka haricinde neredeyse nfusun tamam Trkt. Mool hkmdarlar yerel
yneticilerini kendilerine sadk Trklerden semifller, ok nemli bir olay meydana gelmedike onlarn ynetimlerine karflmamfllardr. aatay Hanl iinde
Trk nfusun younluu nedeniyle, ilerleyen yllar iinde aatay ismi ile Trk ismi o kadar zdeflleflmifltir ki, Timurlular dneminde (1370-1507) aatayl terimi,
Trkler iin kullanlmfltr. Ayrca bu devirde geliflen Trk dili ve edebiyat da aatay dili ve edebiyat olarak adlandrlmfltr.
HAREZMfiAHLAR (1097-1231)
Harezmflahlar Devletinin merkez blgesi, ismini ald Herezmdedir. Buras Hazar Denizinin dousunda, Aral Glnn hemen gneyinde olup etrafnda KaraKum ile Kzl-Kum lleri bulunur ve Amu-Derya Nehri sayesinde bu ller iinde
verimli bir vaha grnmndedir. Harezm, en eski alardan itibaren insan topluluklarnn ilgisini ekmifl ve onlar tarafndan yaflam alan olarak tercih edilmifltir.
Bylece blge, Trkistann hem siyasi hem de kltrel adan en nemli merkezlerinden biri olmufltur. Harezmin topra, Ceyhun (Amu-Derya) Nehri ve bu nehirden alan kanallar sayesinde olduka verimli olduundan tahl, pamuk ve baclk olduka geliflmifltir. Bunun yan sra blge topraklar hayvanclk iin zengin
meralar sunar. Gney Rusya, ran, in ve Hindistan birbirine balayan yollarn
zerinde yer almas nedeniyle Harezmde ticaret geliflmiflti. zellikle ticaret yollar zerinde olmas, blgenin ykseliflinde etkili olduu gibi, Moollar rneindeki
gibi istilasnda da etkin olmufltur.
Harezmflahlar Hanedannn atas Anufl Tegin Gare, Seluklu saraynda tafltdrlk vazifesine kadar ykselmifl, 1077 ylnda Seluklu sultan Melikflah (10721092) tarafndan Harezm valiliine atanmfltr. Ne var ki onun bu valilii szde olmufl, fiilen grevini yerine getirememifltir. Ondan sonra bu mevkie olu Kutbddin Arslantigin Muhammed (1097-1128) atanmfltr. Seluklu hkmdar adna blgeyi otuz yl yneten Kutbddin, atandktan sonra Harezmin fiili idaresini eline ald gibi sonradan resmleflecek Harezmflahlar Hanedannn ynetim srecini de
bafllatmfl oldu. Her ne kadar kendisi bamsz bir idareci olmasa da, yaptklaryla
neslinin hkmdar olmas iin salam bir zemin hazrlad.
lm zerine Seluklu sultan Sencer (1118-1157), onun olu Aleddin Kzlarslan Atsz (1128-1156) Harezmflah tayin etti. Her ne kadar Seluklu sultanna
bal olsa da, Atsz nispeten kendi baflna buyruk hareket etmifl, kuzeybatsnda
yer alan Mangfllak ile Seyhun (Sr-Derya) Nehrinin dousuna seferler dzenleyerek buralarda nfuz oluflturmaya alflmfltr. Onun fetihlerinden rahatsz olan Sencer, asker harekt dzenleyerek onu yenilgiye uratmfltr. Buna ramen Harezmflah grevden almamfltr. Bunun en byk nedeni Seluklu Devletinin kuzeydou ynnden gelebilecek saldrlara karfl gvenliini baflaryla salamasyd.
Tafltdr: Hkmdar elini

ykarken veya abdest alrken
leen tutup su dken saray
grevlisidir.
SIRA SZDE
92
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ne var ki, btn urafllarna ramen Atsz bamszln kazanamadan 1156 ylnda vefat etti.
S O Rl-Arslan
U
Yerine olu
(1156-1172) geti. Onun siyaseti iki merkezli olmufltur. Birincisi bal bulunduu Seluklulara ynelik olup Irak ve Horasan merkezlidir.
kincisi ise Kara-Hitaylarn
hkm srd Mvernnehr merkezlidir. Sultan SenDKKAT
cerin lmnden sonra yerine geen Mahmud Sultana tabiiyetini bildiren l-Arslan, Seluklular ile dostane iliflkiler gelifltirmifl, onlar arasnda meydana gelen ihtiSIRA SZDE
laflarda ou
kere araclk yapmfltr. Ancak Seluklu ynetiminde flartlarn deiflmesiyle birlikte 1167 ylnda Horasann dousunda hkimiyetini glendiren lArslan, Niflaburda
hutbeyi kendi adna okutmufl, bylece Seluklular karflsnda
AMALARIMIZ
bamszln ilan etmifltir.
N N
K T A P
l-Arslann Kbat
TveAdou
P siyaseti hakknda ayrntl bilgiyi brahim Kafesolunun Harezmflahlar Devleti Tarihi (Ankara, 1984) kitabnn nc blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
1158 ylndan
l-Arslan dou meseleleri ile uraflmfltr. Kargafla iinde
T E L E V Z Yitibaren
ON
bulunun Kara-Hitaylara ait Mvernnehr topraklar zerine yryen Harezmflah
nce Buhara, ardndan Semerkand fethetmifltir. Ne var ki, baflarlarn salamlafltramadan 1172de lmfltr.
N T E R N E T nedeniyle l-Arslann yerine ilk olarak kk olu Sultanflah
Veliaht seilmesi
gemifltir. Aabeyi Aleddin Muhammed Tekifl bunu kabullenmeyerek taht kavgasna giriflmifl, lke iinde kendi idaresi altnda birlii ancak 1193 ylnda salayabilmifltir. Dneminde (1172-1200) bir yandan kardefline karfl savaflrken, bir yandan
da Kara-Hitaylara karfl topraklarn savunmak durumunda kalmfltr. Sonraki dnemde, zellikle Kpak ve dier Trk boylarn hizmetine almasyla birlikte KaraHitay Devletine karfl baflarl taarruzlarda bulunmufl, baflta Buhara olmak zere
pek ok flehri fethetmifltir.
Daha sonra batya ynelen Muhammed Tekifl, 1187 ylna kadar Merv hari Dou Horasanda pek ok yeri hkimiyeti altna ald. Rey flehrine kadar ilerleyerek
1194te Irak Seluklu Devletine son verdi ve buralar kendisine balad. Bu tarihten lnceye kadar birka istisna dflnda ciddi bir sorunla karfllaflmayan Aleddin
Muhammed Tekiflin, zellikle Terken Hatun ile evlenmesi kalabalk Kpak ve
Kangl Trk boylarnn kendi hizmetine girmesini hzlandrmfl, baflta ordu olmak
zere onu insan gc asndan olduka glendirmifltir.
1200 ylnda lnce taht olu Aleddin Muhammed (1200-1220) devralmfltr.
Dneminin ilk yllar Gurlu Devleti ile Horasan zerinde hkimiyet mcadelesi ile
gemifltir. Hatta Gurlular, Harezmflahlarn baflkenti Grgeni kuflatacak kadar Sultan Muhammed karflsnda stnlk salamfllardr. Ancak Kara-Hitaylarn Harezmflaha yardm etmesi durumu deifltirmifltir. Gurlu ordusu geri ekilmek zorunda braklarak, Muhammed Harezmflah byk bir tehlikeden kurtulmufltur. Ne var ki bu
kez de lkesinde Kara-Hitay nfuzu ortaya kmfltr. Bunun nn almak iin Harezmflah, Gurlularla dostluk iliflkilerini gelifltirmifltir. 1206 ylnda Gurlu Devletinin
dalmas zerine harekete geen Sultan Muhammed, Horasandaki pek ok flehri
hkimiyeti altna almfltr. Sonra Kara-Hitaylar zerine ynelen Harezmflah, bafllangta baz baflarlar elde etse de, Kara-Hitay ordusu karflsnda ok ar bir yenilgi
almfltr. Ama ksa srede toparlanan Muhammed Harezmflah sonunda 1210 ylnda Kara-Hitaylar yenilgiye uratarak btn Mvernnehri zapt etmifltir. Daha
sonra imparatorluunu Umman Denizine kadar geniflleten Muhammed Harezmflah, Irak da kendisine balamfltr. Bylece imparatorluunu olduka geniflleten
NTERNET
93
Harezmflahn, bundan sonra in, Anadolu ve Msr ele geirmeyi planlad pek
ok kaynakta ifade edilmektedir.
Ancak Muhammed Harezmflahn gcnn zirvesinde oluflu yalnzca grnflteydi. Fethettii yerlerde tam olarak nfuz oluflturamad gibi, baflta ordu olmak
zere ynetimde hep annesi Terken Hatunun glgesinde kalmflt. Onun grnflteki bu kuvvetli durumu ve byk bir imparatorlua hkmetmesi iki dfl geliflme
ile tersine dnmfltr. nce Abbasiler (750-1258) karflsnda 1217 ylnda byk
bir yenilgi almas, arkasndan da Mool istilasna maruz kalmas devletini birdenbire dalmann efliine getirmifltir. Cengiz Kaann kendi zerine dzenledii sefere ynelik hibir ciddi tedbir almamas ve srekli ondan kamas neredeyse btn imparatorluk topraklarnn kaybna yol amfltr. Sonunda Muhammed Harezmflah, Hazar Denizi zerinde snd bir adada lmfltr.
Resim 5.4
Cengiz Kaan
Buhara Camiinde
halka hitap
ederken gsteren
bir minyatr.
Kaynak: R.
Marshall, Storm
from the East: from
Ghengis Khan to
Khubilai Khan,
California, 1993.
Yerine olu Celleddin (1220-1231) son Harezmflah olarak tahta gemifltir. Ne

var ki, Mool istilas nedeniyle imparatorluk dalmfl, kendisine tabi ok az kifli
kalmflt. Moollara karfl byk bir diren gsterse de, komflu Mslman beylik ve
devletlerle Moollara karfl iflbirlii yapmak yerine onlara bal flehirlere saldrmas, byle bir ittifakn domasna engel olmufltur. zellikle Anadolu Seluklu Devleti hkmdar I. Aleddin Keykubad ile 1230 ylnda Yass-emen Savafl yapmas ve yenilmesi birlik umutlarn bitirmifltir. Bu yenilgiden sonra, 1231 ylnda ldrlnce imparatorluk ortadan kalkmfltr.
94
Teflkilat
Harezmflahlar Devletinin hkmdar ailesi Anufl Tegin soyundandr. O ve onun
neslinden gelenler Harezmde bal olduklar Seluklulara uzun yllar sadakatle
hizmet ederek devletin kuzeydou snrlarn muhafaza etmifllerdir. Bamsz bir siyasi yap olarak ortaya ktklarnda, devlet teflkilat asndan, Seluklularn bir
uzants olmufllar, pek ok kurumu onlardan miras almfllardr. Dolaysyla, btn
ynetim terimleri, memuriyet isimleri ve devlet kurumlarnn iflleyifl tarz, birka istisna dflnda, Seluklular ile ayndr.
Devlet Ynetimi
Nevbet: Sarayda ve baz zel

yerlerde gnde birka kez
alnan asker mzka.
Harezmflah olarak anlan hkmdarlar Ebul-Feth, Hdavend ve es-SultanulMuazzam gibi unvanlarn yan sra skender-i Sn (kinci skender) gibi daha
abartl unvanlar da kullanmfllardr. Her hkmdarn ayr bir turas olup bamszlk sembol olan bayrak, ota ve merasim elbiselerinde siyah renk kullanlmfltr.
Aleddin Muhammed dneminde dier bir bamszlk alameti olan nevbet gnde
befl kere tekrarlanyordu. Hkmdarlar genel olarak veliaht tayini yaparlard. Veliaht hkmdarlktan nce devlet tecrbesi kazanmas iin genellikle Horasan valilii grevine getirilir; burada yetiflmesi ve eitimi ile atabey unvanna sahip biri
onunla ilgilenirdi. Onun emrinde imparatorluun merkez teflkilatnn dar kapsaml
bir rnei bulunurdu. Veliaht bu teflkilat idare ederek daha byne hazrlanrd.
Hkmdar eflleri genellikle imparatorluk iindeki nfuzlu kabilelerden olurdu.
Mesela, Aleddin Tekiflin hanm ve Aleddin Muhammedin annesi Terken Hatun, Kangl veya Kpak kabilesindendi. ok nfuzlu biri olup zaman zaman olunun hkimiyetini glgede brakmfltr. Olunun uygulamalarna srekli mdahale
etmesinin devletin ani kflndeki etkenlerden biri olduuna flphe yoktur. Harezmflahlar, daha Atsz dneminden itibaren, salam ynetim kurumlarna ve gl bir brokrasiye sahipti. Hkmdardan sonraki en yetkili kifli brokrasinin bafl
olan vezirdi. Onda vezaret mhr ve memuriyetinin simgesi olarak altn divit bulunurdu. Emrinde bulunan divan teflkilat devletin iflleyiflini salard. Devletin resm dili Farsayd.
Asker Teflkilat
Atsz dneminden itibaren gl bir orduya sahip olan Harezmflahlar, Tekifl zamannda blgenin en byk asker gc olmufllardr. Orduda grev alan herkes, en
st rtbelisinden en alt rtbelisine kadar ikta sahibiydi. Devlet belirli bir toprak
parasndan alaca vergi gelirini, asker hizmeti karfllnda bir ordu grevlisine
devrediyordu. Hkmdarn yanndaki klelerden oluflan hassa ordusundan baflka,
eyalet merkezlerinde, flehzade ve asker valilerin maiyetindeki askerler ile snr kalelerinde birlikler de vard.
Sosyal ve ktisad Hayat

Asker snfn dflndaki herkes reaya (tebaa) kabul edilirdi. Reayann bafllca grevi verilen emirleri uygulamak ve vergi vermekti. Bu reaya grubu iinde toplumsal
ve iktisadi bakmlardan birbirinden farkl snflar mevcuttu. Mesela byk ticaret
hacmine sahip tccar snf bunlardan biriydi. Ticaret yollar zerinde bulunmas
nedeniyle, lkede ticaret olduka geliflmifl, Grgen gibi byk merkezlerde bunun sonucu olarak olduka genifl ve canl bir flehir hayat ortaya kmflt. Byle flehirlerde arfllarn olduu sokaklarn st kapal olup her sokakta ayr bir esnaf ko-
95
lu bulunurdu. fiehir halk ayr din veya mezheplere bal iseler ayr ayr mahallelerde otururlard. fiehir hayatnn geliflmiflliine ramen halkn esas ksm iftilerden oluflmaktayd. lkede tarm da olduka geliflmiflti. Amu-Derya Nehri ile bu nehirden alan kanallar sayesinde lke kapsaml bir sulama ana sahip olmufl, bu
da zengin bir tarm kltrnn ortaya kmasna imkn salamfltr.
AATAY HANLII (1227-1370)

Cengiz Kaan lmeden nce imparatorluunu drt olu arasnda paylafltrmflt.
Buna gre, en byk oul Cuci (1180-1227) kuzey Harezm ve Deflt-i Kpak sahasn, ikinci olu aatay (1185-1242) Hive ve Kat flehirlerinin dhil olduu gney
Harezm, Mvernnehr ve Dou Trkistan topraklarn, nc oul gedey
(1186-1241) Balkafl Gl ile Baykal Gl arasndaki topraklar (Cungarya ile Altay
dalarnn bat taraf), drdnc ve en kk oul Tuluy (1192-1232) da baflkent
ve dousu ile indeki imparatorluk topraklarn almflt. Cengiz her olunun emrine drt bin kiflilik asker birlik vererek onlar yeni yurtlarna gndermiflti.
Cengizin oullar arasndaki bu toprak/yurt paylaflm, en azndan bafllangta
her birinin ayr birer bamsz siyasi yap olduu anlamna gelmez. Her paray kaana bal birer eyalet ve baflndaki yneticiyi de birer eyalet valisi olarak grmek
mmkndr. nk bamszln en nemli belirleyicilerinden biri olan tebaadan
vergi almaya bafllangta hibir Cengiz evlad teflebbs etmemifl, bu yurtlarda yaflayan halk vergisini darugaclar araclyla dorudan kaana demifltir. Ne var ki,
Cengiz Kaann torunlar ve sonraki kuflaklar ynetimi devraldka paralanma derinleflmifl ve bu yurtlarn her biri ayr birer hanlk (devlet) olarak ortaya kmfltr.
Her ne kadar hanla sonradan ismi verilse de, aatay Hanlnn kurucusu ve
hanedann ilk temsilcisi aatay kabul edilir. Onun hissesine yerleflik nfus blgeleri dflmfltr. Amu-Derya Nehrinden Dou Trkistana kadar blgeyi iine alan
flehirlerin halk byk oranda Trk ve Mslman olduu gibi yneticisi olan genel
vali hkmndeki Mahmud Yalava da aataya bal olmayp dorudan kaanlk
ynetimine tabi olmufltur. Bu durum baflta aatay olmak zere sonraki pek ok
han dneminde skntya neden olmufl, hanlarn tebaalar zerinde mutlak otorite
kurmalarna engel olmufltur.
Gebe gelenek erevesinde aatay Hann yayla Almalk ve Kuyas evresi, kflla ise Yedi-Su Havzasndaki Kayalk flehri civaryd. Buna gre, aatayn
iki merkezi vard ve Ulu-Ev adndaki ota bu iki yer arasnda mevsimlere gre taflnrd. Gebe geleneklerine ve Cengiz yasasna sk skya bal olan aatay
Han babasnn lmnden sonra ailenin en by olarak kardefli gedeye destek vermifl ve dzenlenen kurultayda onu kaan setirmifltir.
1242 yl baflnda lnce vasiyeti zerine yerine torunu Kara-Hlag (12421246) gemifltir. Ne var ki, o dnemde kaan olan Gyk ve ondan sonra kaan
seilen Mngkenin hanlk iifllerine karflp han seiminde rol oynamalar hanlkta kargaflaya neden olmufltur. Bu kargafla ortam Algu (1261-1266)nun tahta geifliyle nispeten dzelmifltir.
Algu, bafllangta Ark-Bukaya tabi olmufl ve vergi demifltir. Ancak bu tabiiyet
kendisine pahalya mal olmaya bafllaynca taraf deifltirerek Kubilayn safna gemifl, bu da Ark-Bukann aatay Hanl topraklarna kez sefer dzenlemesine neden olmufltur. lk iki seferi baflaryla sonusuz brakan Algu, ne var ki, ncsnde yenilince hanl Ark-Buka tarafndan yamalanmfltr. Bunun zerine
hanlk merkezini Dou Trkistandan Mvernnehre taflyan Algu, baflkentini de
Yaylak: lkbahar ve yaz

aylarnn geirildii yer.
Kfllak: Sonbahar ve kfl
aylarn geirildii yer.
96
Semerkand yapmfltr. Daha sonra iktidardaki gcn salamlafltran Algu, Mesud

Yalava kendisine bal klmfl ve flehirlerin de gelirlerini kaanlk hazinesine deil, aatay Hanl hazinesine aktarlmasn salamfltr. Bundan baflka Algu, daha
nce Altn Orda han Batu (1242-1256) tarafndan ele geirilen aatayllara ait Harezm topraklarn tekrar kendisine tabi kld gibi Afganistan zerine sefer dzenleyerek burada da egemenlik kurmufltur. 1266 ylnda ldnde aatay Hanlnda merkez idare olduka glenmifl ve hanlk resmen olmasa da fiilen Kubilayn vesayetinden kurtulmufltu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Ulus: Genelde bir kifli ismiyle
birlikte anlan bu terim
anld
kifli veya onun
SIRA SZDE
soyundan gelenlere bal
kabile, halk veya tebaay
ifade eder (rn. gedey
Ulusu: gedey veya evladna
AMALARIMIZ
tbi halk).
Algu dneminde
SIRA ynetim
SZDE alanndaki nemli geliflmeler nelerdir?
Algudan sonra hanln ilk Mslman han Mbarek fiah bafla gemifl, ama o
D fi Ark-Bukay
NELM
srada kardefli
ortadan kaldran Kubilay baflkentini Pekine taflyarak
burada Yan Hanedann kurmufltu. Otoritesini salamlafltrdktan sonra tekrar aatay Hanlnn
S O R Uiifllerine karflmfl ve onu kendisine bal uydu bir devlet yapmak iin Mbarek-fiahn yerine hanln ikinci Mslman hkmdar olan Barak
(1266-1271) getirmiflti. Kubilayn Barak tercih ediflinin bir sebebi de o sralarda
DKKAT
gedey Ulusunu canlandran Kayduya karfl ortak bir cephe oluflturabilmekti.
Barak, hanlkta otoritesini salamlafltrdktan sonra, Kaydu (1296-1301) ve lSIRA SZDE
hanl hkmdar
Abaka (1265-1282) ile mcadele ettii gibi Kubilayn zerine
gnderdii orduya karfl da hanln savunmak zorunda kalmfltr. Kubilay karflsnda baflar kazanmfl, Kaydu karflsnda da bafllangta durum kendi lehine iken
AMALARIMIZ
sonradan Kayduya yardma gelen Altn-Orda askerleri nedeniyle savafl kaybetmifltir. 1269 ylnda yaplan antlaflmaya gre, bamszln kaybeden Barak, Kayduya tbi olmufltur.
K T A P Mesud Yalava da artk Trkistan flehirlerini Barak adna deil, Kaydu adna ynetecekti.
Bamszln yitiren Barak, Kaydunun otoritesi altnda bu defa ynn lhanl topraklarna
T E L E Vevirmifl
Z Y O N ve bu devletin han Abaka ile 1270 ylnda Herat yaknnda karfl karflya gelmifltir. Savafl Abaka kazanmfltr. Zafer zerine hareketine devam eden Abaka, aatayl lkesinde iflgal, katliam ve yama yapmfl, bu srada
Barak lmfltr.
N T E Rkadar
N E T kargafla iinde kalan aatay Hanl, bu ylda Kaydunun
1277 ylna
hanln baflna Barakn olu Duva (Dua)y getirmesiyle nispeten istikrar kazanmfltr. Ama Kaydunun ld yl olan 1301e kadar aatay Hanl, onun nfuzundan kurtulamamfltr.
Yaklaflk otuz yl iktidarda kalan Duva (1277-1307), kendinden nceki dnemde harap olan hanl imar ettirmifl, merkez otoriteyi kuvvetlendirmeye alflmfltr.
Tbi olduu Kayduya karfl dikkatli bir politika izlemifl, onunla karfl karflya gelmemeye zen gstermifltir. Kubilayn, Kaydu-Duva ittifakna karfl saldr dzenlemeye cesaret edememesi, Duvann ifline yaramfltr. Horasan snrn glendirdii
gibi Hindistana kadar ulaflan seferler dzenlemifltir.
1294 ylnda Kubilay lnce yerine Olcay-Timur (1294-1307) hkmdar olmufl,
onun iktidara gelifli durumu deifltirmifltir. Olcay-Timur, Kaydu zerine yl srecek bir sefer dzenlemifl, sonunda 1301 ylnda onu ldrmeyi baflararak ok
nemli bir rakibinden kurtulmufltur. gedey Ulusunun baflna Kaydunun yerine
onun kadar nitelikli olmayan apar (1301-1306) gemifltir. Her ne kadar iktidara
gelmesinde apara yardmc olsa da, Duva ksa sre sonra ona cephe almfltr. Bunun zerine iki taraf 1304 ylnda savaflmfl, sonuta apar yenilgiye urayarak yurduna dnmfltr. Bu yenilgi neticesinde aparn dflt g durumdan yararlan-
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
97
mak isteyen Olcay-Timur onun zerine yrmfltr. Sefer baflarl olmufl, apar
yurdunu terk etmek zorunda kald gibi halk da drt bir yana dalmfl, bylece
gedey Ulusu ortadan kalkmfltr. Daha sonra Olcay-Timur ileri harektna devam
ederek aatay Hanl topraklarna saldrmfl, yaplan mcadelede Duva onun
ilerlemesini nlemifl, ancak bu srada kendisi de yaplan bir savaflta yaralanarak
lmfltr.
Duvadan sonra aatay Hanlnda Olcay-Timurun nfuzu artmfltr. Kt durum Duvann olu, Kebekin aabeyi sen-Buka (1309-1319)y tahta karmasyla
dzeltilmeye alfllmfl, ancak lhanl ve Yan hanlklarnn saldrlarna maruz kalnmfltr. Yerine geen Kebek (1319-1326) dneminde hanlkta istikrar salanmfl;
Afganistan ve Dou Trkistan hanla baland gibi Hindistan zerine seferler
dzenlenerek bol ganimet elde edilmifltir. Bu sayede hanln geliri artmfl ve hanlkta ilk kez para bastrlmfltr. Hkmdarn adna izafeten kebek olarak anlan bu
paralar gmfl veya bakrdan imal edilmifltir. Daha sonraki hanlar da para bastrmasna ramen parann ismi hep kebek olarak anlmfltr. Kebek Han, Nahfleb
(Nesef) flehrine yakn yerde Karfl adnda bir saray yaptrarak hanln siyasi merkezini Mvernnehre taflmfltr. Daha sonra bu saray evresinde yerleflim says
artarak bir flehir meydana gelmifl ve bu flehir Karfl olarak isimlendirilmifltir.
Harita 5.2
1331 Ylnda
aatay Hanl.
Kaynak: C. Atwood,
Encyclopedia of
Mongolia and
Mongol Empire,
New York, 2004.
aatay Hanlnn son byk han Tarmaflirin (1326-1335)dir. aatay Hanedan iinde Mbarek-fiah ve Barak Handan sonraki nc Mslman handr.
Mslman olunca Aleddin adn almfltr. Onunla birlikte hanlkta Cengiz Yasas
nemini yitirmeye, slamiyet hzla yaylmaya bafllamfltr. slam lkeleriyle hanln
iliflkilerini gelifltirmifl, bu da ticarete yansmfltr. Ancak yasa taraftarlar sonunda
onu ldrmfllerdir.
Ondan sonra hanlk yklfl srecine girmifltir. Zaten yetki alan snrl olan ve
hem i, hem de dfl dengeleri gzetmek zorunda olan hanlar artk yetiflmeyince
devlet ynetiminde kabile aristokrasisi g kazanmfltr. Kabile beyleri hanlkta b-
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
98D K K A T
KKAT
Orta Asya Trk DTarihi
SIRA SZDE
tn yetkiyi SIRA
ellerine
SZDEaldklar gibi istediklerini hanlk makamna karp istediklerini
indiriyorlard. Hanlarn otoritesi szdeydi. zellikle Emir Kazagan (1345-1358) bu
devrin en nemli flahsiyetidir. 1370 ylna kadar kabile beylerinin etkisinde kalan
hanlk, buAMALARIMIZ
tarihte Emir Timurun Semerkandda tahta kmasyla ortadan kalkmfltr. Bylece, Trkistan topraklarnda artk Timur dnemi bafllamfltr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
Bu dnemdeK aatay
T A PHanlnn durumu ve kabile aristokrasisinin g kazanmas konusunda daha ayrntl bilgiyi Beatrice Forbes Manzn Timur: Bozkrlarn Son Gebe Fatihi (stanbul, 2006) isimli kitabnn ikinci blmnde bulabilirsiniz.
TELEVZYON
aatay Hanl Mool mparatorluunun bir paras, bu imparatorluk ortadan

kalktktan sonra da ardllarndan biri olduu iin teflkilat asndan iki siyasi yap
benzerlik gstermektedir. Ancak farkllklar da vardr. Mool mparatorluunun
drde taksim
N T Eedildii
R N E T yukarda belirtilmiflti. Bu drt blm birbirinden farkl zelliklere sahip corafya ve kltr evrelerinde teflekkl ettii iin ynetim teflkilatlarnn da baz farkllklar gstermesi olaandr. Ayrca aatay Hanl kuruluflundan itibaren baz skntlarla karfl karflya kalmfltr. Bu farklar ve karfllafllan skntlar genel olarak flu flekilde ortaya koyabiliriz:
aatay Hann hissesine genel itibariyle yerleflik nfusun youn yaflad flehirler dflmflt. Daha Cengiz Kaan zamanndan itibaren bu flehirlerin idaresi aatay Han ve slalesinden alnmfl, bizzat kaan tarafndan atanan ve dorudan kaana karfl sorumlu olan yerli genel valiler tarafndan gereklefltirilmifltir. Bu valiler
Yalava ailesinden atanmfltr. Bu flehirlerin vergileri aatay Hanl hazinesine
deil dorudan kaanlk hazinesine aktarlmfltr. Bu durum aatay hanlarnn aslnda kendilerine tabi olmas gereken halknn bir ksmna hkmedememesi anlamna geliyordu ve hanln en nemli sknt noktasyd. Dolaysyla aatay hanlar yerleflik nfusun deil, gebe nfusun yneticisi olmufltur denilebilir.
aatay Hanl topraklarnda yaflayan halkn byk ksm hem Mslman hem
de Trkt. Dolaysyla Mool unsur yzyl bile gemeden bu youn Trk ve Mslman halk ierisinde eriyecektir. Hatta hanlar iinde de slamiyeti kabul edenler
olacaktr.
aatay Hann Cengiz Yasasna sk skya bal olmas ve bu yasay kat flekilde uygulamas hanlkta sknt yaratan bir konudur. Gebe hayat tarz anlayflna
dayanan yasann tarmla uraflan ve Mslman olan flehir halkna hitap etmesi
mmkn deildi. Dolaysyla halk yasa uygulamalarndan ok zarar grmfltr.
aatay hanlarnn hanlk iinde toplanan bir kurultayla deil, dorudan kaanlk tarafndan seilmesi sknt yaratan bir baflka durumdur. Dier hanlklar kaanlk mdahalesinden ok erken bir devirde kurtulabilmiflken, aatay hanlar
Duva Hana (1277-1307) kadar bunu baflaramamfllardr. Kaann aatay hanlarn atamas, onlarn hanlk iifllerine dorudan karflmasn da gndeme getirmifltir.
Ayrca bamszlk simgesi olan hkmdarn kendi adna sikke darp ettirmesi (para bastrmas) Kebek Hana (1319-1326) kadar gerekleflmemifltir. O zamana kadar
hanlkta baslan paralar hep anonimdi. Onunla birlikte bakr ve gmfl para baslmfl olup altn sikke hi yoktur.
aatay Hanlnda devlet ifllerini han adna yrten en nemli devlet grevlisi vezirdi. aatay Han devrinde bu grevi Otrarl Habefl Amd stlenmifl, sonra da
Bahaeddin Merginan isimli bir kifli bu greve atanmfltr. Vezir Habefl Amdin
oullar ile aatay Hann oullarnn bir arada yetiflmeleri ve eitim grmeleri
gz nne alnrsa, vezirin Mool aristokrasisi iinde nemli bir yer iflgal ettiini
sylemek mmkndr. Bundan baflka dier nemli devlet grevlileri, hanlarn
yarlklarna krmz renkli damga vuran Al-Tamgac, mali ifllerden sorumlu Bitiki,
av ifllerinden sorumlu Bars ile Yasa ve Yarg ifllerinin bafl Yasa Emiri idi.
99
zet
N
A M A
Trkistan corafyasn genel hatlaryla tanmlamak.

Trkistan, Hazar Denizinin dousundan itibaren bafllar ve bugnk Trkmenistan, zbekistan, Krgzistan, Tacikistan, Kazakistan, kuzey
Afganistan ile inin batsnda bulunan Sincan
Uygur zerk Ynetimini iine alr. ki ksmdan oluflur: Bat Trkistan ve Dou Trkistan.
Dou Trkistan bugn in Halk Cumhuriyetinin dousunda bulunan ve Uygur Trklerinin
yaflad Sincan Uygur zerk Blgesine karfllk gelir. Yukarda saydmz dier ksmlar ise
Bat Trkistan oluflturur.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Mool mparatorluunun kuruluflunu aklamak.

Mool mparatorluu Cengiz Kaan tarafndan
kurulmufltur. Babasnn lmnden sonra yalnz
kalan Cengiz, zorluklar karflsnda ylmamfl ve
mcadeleci ruhu, etrafnda insanlarn toplanmasna olanak salamfltr. Her geen gn kendisine
tabi olanlar artmfl, bu tabi olanlarn desteiyle
de evresindeki kabilelerle savaflarak onlar idaresi altna almfltr. Bylece Tayciutlar, Tatarlar,
Naymanlar, Merkitler, Kerayitler ve dier kabileleri hkimiyeti altna alarak sonunda 1206 ylnda dzenlenen kurultayda btn Trk ve Mool
kabilelerin lideri seilmifl ve imparatorluunu
kurmufltur.
Moollarda devlet ynetimini aklamak.
Mool mparatorluunda en yksek otorite kaand. Kurultayda seilen kaan her zaman iin
Cengiz neslinden olmak zorundayd. lke hanedann ortak malyd. Kaann hanm da devlet
ynetiminde etkin olup hkmdar olmadnda
ya da ldnde naiplik vazifesi stlenebilirdi.
Merkezin dflndaki flehirler genellikle yerel Mslman aileler tarafndan idare edildi, huzur ve
sknet bozulmad ve vergilerini dzenli dedii srece Mool ynetimi flehirlere karflmad.
Harezmflahlar mparatorluunun yklfl nedenlerini kavramak.

Harezmflahlar mparatorluu uzun mddet, Byk Seluklu mparatorluuna tabi olarak var
olmufl, son dnemlerine doru bamszln
kazanp frsatlar deerlendirerek ok ksa srede bymfltr. Bu byme kontrolsz ve hazmedilerek gereklefltirilmediinden karfllafllan
ilk nemli skntl durumda (Mool istilas) imparatorluk dalmann efliine gelmifl ve sonunda yklmfltr.
aatay Hanlnn bir devlet olarak kuruluflundan itibaren karfllaflt temel sorunlar deerlendirmek.
aatay Hanl yerleflik nfusun youn olduu
bir blgede kurulmufltur. Hanln esas unsuru
gebe geleneklerine sahip olduundan bu durum skntlara neden olmufltur. Yine halknn
byk oranda Trk ve Mslman oluflu, Cengiz
yasasna sk skya bal ynetici kadro ile anlaflmazlklarn ortaya kmasna neden olmufltur. aatayl hanlarn kendi kurultaylarnda seilmeyip kaan tarafndan atanmas bamsz
bir siyasi yap olma asndan hanl skntya
dflrmfltr.
100
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Bat Trkistan flehirlerinden
biridir?
a. Semerkand
b. Yarkend
c. Kaflgar
d. turfan
d. Urumi
5. Pax Mongolica nedir?

a. Moollarn posta teflkilat
b. Mool kanunlar
c. Mool barfl
d. Mool fetihleri
e. Mool mparatorluunun Cengizin drt olu
arasnda taksimi
2. Cengiz 1206 kurultaynda kaan ilan edilmeden nce savaflmad topluluk afladakilerden hangisidir?
a. Tayciutlar
b. Naymanlar
c. Kara-Hitaylar
d. Merkitler
e. Kerayitler
6. Seluklularn, Harzemflahlarn bafllarna buyruk hakaret eden yneticilerini ortadan kaldrp blgeyi dorudan kendi idarelerine almamalar Harezmflahlarn afladaki zelliklerinden hangisinden kaynaklanmaktadr?
a. Seluklu Devletinin kuzeydou snrlarn koruyor olmalar
b. Moollar ile arada tampon blge olmalar
c. inin saldrlarn nlemeleri
d. Dou lkeleriyle ticareti gelifltirici siyaset takip
etmeleri
e. Harezmde zengin bir tarm kltr meydana
getirmeleri
3. Afladakilerden hangisi Cengiz Kaann Harezmflahlar lkesini istila nedenlerinden biridir?

a. Nayman Klgn ittifak nerisi
b. Tangutlarn Cengizi ynlendirmesi
c. Otrar Hadisesi
d. Harezmflahlarn Moollar zerine sefer dzenlemesi
e. Seluklu Devletinin Harezmflahlara yardm
etmesi
4. Kubilay Han zamannda bir Tibet kltr hayranl vard. Fakat Mool prensleri Tibeteyi bilmiyorlard. mparator bu sebeple Tibete eserleri kendi diline,
yani Uygurcaya tercme edilmesini emretti. Tercmeler bittikten sonra da baslarak prenslere datlmasn
emretti.
Bahaddin gelin ingiz Hann Trk Mflavirleri adl
eserinden alnan yukardaki metne dayanarak afladaki yarglardan hangisine ulafllabilir?
a. Mool prenslerine zorla Tibet kltr eserleri
okutuluyordu.
b. Mool saraynn kltr dili Uygurcadr.
c. Kubilay Han okumay sevmese de okuyanlara
sayg duyard.
d. Moollar savaflmaktan ilimle uraflmaya ok az
vakit ayrmfllardr.
e. Kubilay Hann ilim sevgisi dedesi Cengiz Kaandan gelmektedir.
7. Harezmflahlarn ksa srede yklmasnda afladakilerden hangisinin etkili olduu sylenemez?

a. Mool istilas
b. Abbbasiler karflsnda alnan yenilgi
c. Ordunun cretli askerlerden oluflmas
d. Muhammed Harezmflahn gen yaflta hkmdar olmas
e. Terken Hatunun nfuzu
8. Afladakilerden hangisi aatay han Algu zamanndaki geliflmelerden biri deildir?
a. Hanlk merkezinin Semerkanda taflnmas
b. fiehirlerin gelirlerinin kendi hazinesine aktarmay baflarmas
c. Kaybedilen hanlk topraklarnn geri alnmas
d. Afganistan zerine sefer dzenlemesi
e. lhanl Devleti aleyhine genifllemesi
101
Okuma Paras
9. Afladakilerden hangisi aatay Hanlnn yklflnda etkili faktrlerden biridir?
a. Kabilelerin hanlk iinde nfuz kazanmas
b. in istilas
c. Harezmflahlarla dfllen ihtilaf
d. Mool istilas
e. Seluklu Devletinin varl
10. Mool mparatorluu ve ardllar dneminde ulus
terimi afladakilerden hangisini ifade etmektedir?
a. Posta teflkilatn
b. Kaan ile tccarlarn yapt antlaflmay
c. Eyalet valisini
d. Asker rtbeyi
e. Hanedan soyundan birine tabi halk
Kaynaklarmzn bize sylediine gre, inggis Han,

daha salnda, Mool Ulus adn verdii imparatorluu drt olu arasnda blfltrmflt. Fethedilen yerlerin hanedan mlk saylmas, eski Trk geleneklerinden alflk olduumuz bir yntemdi. Trklerin tarihinde
lfl adn verdiimiz bu paylaflmda, geleneksel tarih
grflne gre kaanlk gedey Hana; ucat yani batdaki ularn fethi en byk oul Ci Hana; yasa yani
devlet dzenini ikinci oul aaday Hana ve ailenin
mal mlk de, ocan bekisi en kk oul Toluy
Hana verilmiflti. Genellikle bu lfl drt ayr ulus halinde hatta snrlar da afla yukar belli olan toprak birimleri, blgeler olarak dflnlr. Ancak olaylarn bu flekilde anlafllmasna sebep bizim bakfl amzdr. Biz
yerleflik bir dzenden geldiimiz iin ve snrlar belirgin olan toprak esasnda dflndmz iin ve daha
sonralar da gerekten de drt ulus denilen byle bir
paylaflm, leflim olmufl olduu iin, topraklarn belirgin snrlarla leflimini ve daha dorusu snrlarn oluflumunu inggis Hann lmyle bafllatrz. Bu dnemde
inggis ailesi iinde aile hukuku ile devlet hukukunun
tam olarak ayrldn da sylemek zordur. Bildiimiz
kadar ile btn oullarn lflleri vard; lfller nce
halk yani ordu esasnda idi; onun iin de ulus deyimi
kullanlr. Ulus o dnemde hkimiyet altndaki toprak
deil de tabi halk anlamna geliyordu.
Kaynak: senbike Togan, inggis Han ve Moollar,
Trkler, VIII, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s.
250.
102

1. a
2. c
3. c
4. b
5. c
6. a
7. d
8. e
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise Coraf Mekn Olarak Trkistan konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bir Lider Douyor konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Harezm Seferi konusunu
Yantnz yanlfl ise Mool mparatorluunda
Trkler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Pax-Mongolica konusunu
Yantnz yanlfl ise Harezmflahlar konusunu
Yantnz yanlfl ise Harezmflahlar konusunu
Yantnz yanlfl ise aatay Hanl konusunu

Sra Sizde 1
Cengiz Kaann devletini bytmek iin hedef ald
merkez in, Kara-Hitaylar ve Harezmflahlardr.
Sra Sizde 2
Cengiz Kaann Dou Trkistan seferinin grnrdeki
sebebi Nayman Klgn Cengiz Kaann himayesindeki Almalk blgesi yneticisini ldrmesidir.
Sra Sizde 3
Cengiz Kaann himayesindeki bir ticaret kervannn
Otrar valisi tarafndan yamalanarak kervandaki tccarlarn ldrlmesi, istila hareketinin Otrardan bafllamasnda etkin olmufltur.
Sra Sizde 4
Kaan seiminde kan skntlar nedeniyle gvenliini
garanti altna almak amacyla Gyk, idare merkezini
Karakurumdan taflmfltr.
Sra Sizde 5
Cengiz Kaan ve soyundan gelenler imparatorlukta tek
ynetici aile olarak kabul edilmifl, yaklaflk XIX. yzyln baflna kadar onun soyundan olmayan biri Orta Asyada kurulan devletlerde iktidara gelememifltir. Timur
gibi gl liderler dahi kendilerini kaan ilan etmekten
ekinmifller, yanlarnda kukla da olsa Cengiz Kaan soyundan birini bulundurmak zorunda hissetmifllerdir.
Kaynaklarda bu durum hanbaz (han oyunculuu) olarak ifade edilmifltir.
Sra Sizde 6
Onlarn vazifesi vergi ve asker toplamak, yerel memurlar ile soylular arasnda ortaya kan anlaflmazlklar
zmekti.
Sra Sizde 7
Gebeler hayvanlarn etinin yan sra, st (iecek),
yn ve deri (elbise) ile dflksndan (snma) da yararlanmfllardr. Ayrca onlar ulaflm amal deerlendirdikleri gibi deiflim arac olarak da kullanarak yerleflik
topluluklar ile ticaret yapmfllardr.
Sra Sizde 8
Algu Han, devlet merkezini Dou Trkistandan Mvernnehre taflmfl, baflkentini de Semerkand yapmfltr.
Genel vali de artk kaana deil, Algu Hana bal olarak hizmet edecek ve flehirlerin gelirleri kaanlk hazinesine deil, aatay Hanl hazinesine aktarlacakt.
Barthold, V. V. (1990). Mool stilasna Kadar Trkistan, Haz. H. D. Yldz, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar.
Kafal, M. (2005). aatay Hanl 1227-1345, stanbul: Berikan Yaynevi.
Kafesolu, . (1984). Harezmflahlar Devleti Tarihi,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Kprl, F. (1997). Hrizmflahlar, MEB slam Ansiklopedisi, V/I, Eskiflehir, s. 265-296.
Marshal, R. (1993). Doudan Ykselen G: Moollar, ev. F. Doruker, stanbul: Sabah Kitaplar, 1996.
Manz, B. F. (2006). Timurlenk: Bozkrlarn Son
Gebe Fatihi, ev. Zuhal Bilgin, stanbul: Kitap
Yaynevi.
gel, B. (2002). Sino-Turcica: ingiz Hann Trk
Mflavirleri, stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.
zdemir, H. A. (2005). Mool stils ve Abbasi Devletinin Yklfl: Cengiz ve Hlg Dnemleri
(612-656/1216-1258), stanbul: z Yaynclk.
Roux, J. P. (2001). Mool mparatorluu, stanbul:
Kabalc Yaynevi.
Taneri, A. (1997). Hrizmflahlar, TDV slam Ansiklopedisi, XVI, stanbul, s. 228-231.
103
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Altn Orda Devletinin kurulufl ve geliflme srecini deerlendirebilecek;
Altn Ordann flehircilik, ticaret ve ilim alanlarndaki geliflmelerini aklayabilecek;
Kazan Hanlnn (1437-1552) Trk tarihindeki yerini tanmlayabilecek;
Astrahan Hanlnn (1466-1556) tarih srecini deerlendirebilecek;
Kasm Hanlnn (1455-1681) tarih roln aklayabilecek;
Sibir Hanlnn (1468-1607) blgedeki roln deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Altn Orda
Tatarlar
Kazan Hanl
Kasm Hanl
Berke Han
Astrahan Hanl
zbek Han
Saray
Toktamfl Han
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Altn Orda ve
Ardl Hanlklar
ALTIN ORDA DEVLET

ALTIN ORDADA TEfiKLAT VE
UYGARLIK
KAZAN HANLII (1437-1552)
ASTRAHAN HANLII (1466-1556)
KASIM HANLII (1455-1681)
SBR HANLII (1468-1607)
Altn Orda ve Ardl

Hanlklar
ALTIN ORDA DEVLET
Cengiz Han (1206-1227) daha hayattayken, fethettii topraklar Mool geleneklerine gre kendi oullar arasnda paylafltrmflt. Mkemmel kumandanl ve tecrbeli devlet adaml ile kendisini ispatlayan olu Cuci (l. 1227)ye Altay Dalar
ve Bat Sibiryadan bafllayarak dil-Ural blgesi ve tesi verilmifltir. Bunlara ilveten Cuci Hana batda Mool atlarnn basabilecei her yeri fethetme hakk da tannmfltr. Bylece Deflt-i Kpak olarak da bilinen bu corafyada Cuci Ulusunun
temelleri atlmfltr. Fakat Cuci Ulusunun bymesi ve tabii snrlara eriflmesi Cucinin olu Batu Han (1227-1255/56) zamannda gereklefltirilen ikinci Kpak seferinin neticesinde mmkn olmufltur. kinci Kpak Seferi (1229-1242), yeni teflekkl olan Cuci Ulusuna Volga Nehri ile Karpat Dalar ve Tuna Nehrinin azna kadar uzanan Bat Deflt-i Kpak bozkrlarn at iin Batu, Altn Ordann ilk
han olarak kabul edilmektedir. Yaplan seferler sonucunda, 1236 ylnda dil Bulgar Devleti, 1237-1238 yllarnda Rus knezlikleri hkimiyet altna alnmfltr. 1240
ylnda Kiyev fethedilmifl ve batya yani Polonya, ekoslovakya, Macaristan, Srbistan ve Bulgaristan zerine sefer yaplmfltr. Avrupallar, bafllarna gelebilecek olaylarn korkusunu yaflarken, Batu Han aniden ordusunu geri evirmifl, nk baflkent Karakurumda degey Kaan vefat etmiflti. Neticede Batu Hann seferleri sonucunda Deflt-i Kpak, Hrezm, Kuzey Kafkaslar, Krm ve dil Bulgar Devletinin
topraklarnda Altn Orda Devleti kurulmufltur.
Batu Hann seferlerinin sonucunda kurulan bu devlet, aslnda ok daha sonrasnda Altn Orda olarak adlandrlacaktr. Devletin temellerinin Cuci Han tarafndan atlmfl olmasndan dolay Dou kaynaklarnda bu devlet Cuci Ulusu olarak
geiyordu. Ele geirilen blgedeki nfusun ounu gebe Kpaklar oluflturduu
iin bu blgeye Deflt-i Kpak, yani Kpak Bozkr da deniliyordu. Ancak 1290larda Orda ad ortaya kmfltr ki, bu kelime Cuci Ulusunun sonuna kadar kullanlmfl, hatta daha sonra da devam etmifltir. Altn Orda tbiri ise ancak Batunun
kurmufl olduu devletin izinin bile kalmad dnemde kullanlmaya bafllanmfltr. lk defa bu tbire 1564 yl civarnda yazlmfl olan Kazan Kroniinde rastlanmaktadr. Bu tbirin ortaya kmas altn ve kymetli kumafllarla ssl olan hann
kararghyla ilgilidir. XIV. yzyl seyyah bn Battta, hann kararghn flyle anlatmaktadr: zbek Han, sslenmifl olaanst bir altn otada oturur. Ota, altn
yapraklarla kapl aa ubuklarndan yaplmfltr. Ortasnda ayaklar gmfl, st
deerli tafllarla ssl bir taht mevcuttu.
Ulus, btn boy ve halklarn

birleflmelerinden meydana
gelir ve devlet, hkmdarlk,
imparatorluk anlamlarn
taflmaktadr.
Cengiz Han, lmeden nce
lkesini oullar arasnda
paylafltrmfl, Deflt-i Kpak
denilen kuzey bozkrlarn
olu Cuciye vermiflti.
Cucinin olu Batu Han ise
dil Bulgarlar ve Kpak
Trklerini hkimiyeti altna
alarak Altn Orda Devletini
kurmufltur.
Orda ya da ordu kelimesi
Trk ve Mool dillerinde ayn
manaya gelmekte ve bu
dillerin szlklerinde ezelden
beri mevcut olup,
bafllangta yurt, han
yurdu, saray yurdu
anlamna gelmekteydi. Daha
sonra bu kelime asker
birlik, saray, maiyet,
ordugh, kee
adrndaki aile, tannmfl
kiflilerin hanmlarnn
kaldklar yer gibi anlamlar
kazanmfltr. Mahmud
Kaflgar, ordu sznn,
melik kasabas, yani imamet
(devlet idaresi) beldesi
anlamna geldiini aklar.
Kasaba kelimesi de melik
kasrna ve flehrine verilen ad
olmaktan tr, memleketin
baflkentine iflaret ederdi.
Aslen ordu, hkmdarn
adrnn veya kflknn
bulunduu mstahkem bir
kaleden ibaret idi ve
kaplad alan pek byk
olamazd.
106
Altn Orda Devletinin esas

kitlesini Kpaklar ve dier
Trk boylar oluflturuyordu;
Moollar sayca azd ve
zamanla asimile olarak
Trklefltiler. 1257de tahta
geen Berke Han slam kabul
etti; zbek Han zamannda
(1312-1340) ise Mslmanlk
tamamen yerleflti. Bylece,
Altn Ordann slamlaflmas
sreci bafllamfl oldu.
Her ne kadar Altn Orda Devleti, blgeye dflardan gelen Moollar tarafndan
kurulsa da, blgeye gelen Moollarn says fazla deildi. Bu durum karflsnda da
iflgal olunan memleketlerin (Kpak Bozkrlarnn) Moollaflmasndan sz etmek
mmkn deildir. Buradaki esas kitleyi Kpaklarla dier Trk boylar oluflturduundan dolay, buraya gelen Moollar ok ksa sre ierisinde asimile olmufllardr.
Berke Han dneminde slamiyetin kabul ve zbek Han zamannda btn lkeye yaylmas ile Altn Orda, Trk slam Devleti hline gelmifltir.
SIRA SZDE
D fiHan
N Ezamannn
LM
Berke
nemli
bir ksm ran Moollarnn
(lhanllarn) kurucusu
Hlag
S O Han
R U ile uzun sren
savafllarla geti. Azerbaycan
ve Grcistan sahalar
zerindeki mcadeleler
D K K kald.
A T Berke Han
sonusuz
dneminde Bizans zerine
baflarl bir sefer
dzenlenmifl
(1261), Rus
SIRA SZDE
knezlikleri (beylikleri)
zerindeki hkimiyet artmfl,
nfus saym yaplmfl, etkili
bir vergi toplama sistemi
AMALARIMIZ
(darugalk) gelifltirilmifltir.
Onun zamannda Altn Orda,
blgenin en gl
devletlerinden
K T A P biri olmufltur.
Altn Orda Devleti,

tarih boyunca hangi adlarla zikredilmifltir?
SIRA SZDE
Cuci Hann lmnden sonra Cengiz Han, Deflt-i Kpak lkesini torunlar BaD fi N E L M
tu ile Orda Han arasnda taksim etmifltir. Trk devlet teflkilatndaki iki blml
devlet idaresi temelinde yaplan bu taksimata gre, daha sonra fethedilecek Sa
S O Rboyu
U
Kol illeri, Volga
illeri ile birlikte Batu Hana, Sol Kol illeri ile Srderya boyundaki iller Orda Hana verilmifltir. Cengiz Han, Batuya hkimiyet alameti olarak Altn Busaal DAk
kurdurduu iin onun soyundan gelenler Ak Orda Hane K KOrday
AT
dan olarak anlmfllardr. Bu hanedann hkimiyet devresi de 1227 ylndan Batu
ailesinin sonuncusu Berdibek Hann (1357-1360) lmne kadar 133 yl srmflSIRA SZDE
tr. Orda Han neslinden gelenler Gk Orda hanedanln teflkil etmifller ve Batu
Han slalesinden gelenlere bal kalmfllardr.
AMALARIMIZ
1255/56
ylnda len Batu Handan sonra tahta srasyla oullar Sartak ve
Ulaki kmfltr. Ancak onlarn hkimiyeti uzun srmemifl ve tahta Batu Hann
kk kardefli Berke kmfltr. slamiyeti kabul eden ilk Altn Orda han olan BerK T A lhanllarla
P
kenin hkimiyeti
mcadele ile gemifltir. ki kardefl lkenin snrlarnn kurulufl aflamalarnda kesin belli olmamas, taraflarn coraf, stratejik ve iktisad nem arz eden Azerbaycan ve Grcistan topraklarn paylaflamamalar, MemTELEVZYON
lk Devletinin Altn Orda hanlarn dflmanlar lhanllara karfl devaml kflkrtmalar gibi nedenler, Altn Orda-lhanl mcadelesinin sadece Berke dneminde
deil, lhanllarn yklflna kadar devam etmesine neden olmufltur. Ancak Berke
Han, lhanllara
N T E R karfl
N E T Altn Orda topraklarn korumay baflarsa da, onlara karfl bir
stnlk salayamamfltr. Berke Han dnemi nemli geliflmelerden biri de komutanlarndan Nogay Mirzann Bizans zerine baflarl bir sefer dzenlemesidir
(1261).
Berke Han dneminde Rus knezlikleri zerindeki hkimiyet artmfl ve Rus topraklar da dhil olmak zere ele geirilen btn topraklarda toplanacak vergileri
dzene oturtmak, acemi askerlerden birlikler salamak, ayrca yetenekli zanaatkr
ve ustalar belirleyerek devlet teflkiltnda grevlendirmek zere nfus saym yaplmfltr. Vergilerin toplanmasn salamak iin Altn Ordann hkim olduu btn topraklarda darugalk ad verilen yeni bir teflkilat kurulmufl ve bu teflkilatn baflna darugalar getirilmifltir.
N N
Daruga, Mool idari

geleneinde en nemli ve
yaygn memuriyetler
Tarasnda
E L E V ZyerY Oalmakta,
N
fethedilen blgelere tayin
edilen sivil ve asker ifllerle
uraflmaktayd. Vergilerin
toplanmas ve asayiflin
N T E R N E T darugalar
muhafazasndan
sorumluydu. dar ifllere pek
karflmasalar da darugalar
Rus knezlerini kontrol
altnda tutmufllardr. Yine
nfus saym, ele geirilen
blgelerdeki halktan birlik
oluflturma, posta ifllerini
dzenleme ve toplanan
vergiyi Hana gtrme de
darugalarn grevleri
arasndayd. Darugalarn
emrinde birer asker birlik
bulunuyordu. Rus knezleri
itaat etmez, vergiyi demez
ya da Hann emrine uymaz
ise, darugalar icra organ
olarak birlii ile birlikte
flehre girme ve knez ile halk
cezalandrma yetkisine
sahipti.
107
6. nite - Altn Orda ve Ardl Hanlklar
Harita 6.1
Mool seferleri ve
ekilmeleri
Kaynak: R.
Marshall, Doudan
Ykselen G:
Moollar, stanbul,
1996.
Berke Han zamannda Altn Orda, blgenin en gl devletlerinden biri hline

gelse de Byk Mool Hanna, yani Moolistana olan ballk hl devam ediyordu. Ancak ondan sonra tahta kan yeeni Meng Timur (1266-1282) Altn Orday
tamamen mstakil bir devlet hline getirmeyi baflarmfl ve kendi adna para bastrmfltr. Meng Timur da aynen Berke gibi bir taraftan lhanllarla mcadele etmifl,
dier taraftan da Rus knezlikleri ile yakndan ilgilenmifl ve bir nfus saym daha
yaptrmfltr.
Meng Timurdan sonra ise Tuda Meng (1282-1287) ve Tula Buka (1287-1291)
gibi hanlar hkimiyet srmfllerdir. Meng Timurun kardefli olan Tuda Meng,
temifl Hacya gre, aklsz, deli biriydi. Nitekim slamiyeti kabul ettikten sonra
memleket ifllerine bakmaktan vazgemifl; dervifller ve fleyhlerle arkadafl olmufl ve
Tula Buka iin tahttan feragat etmifltir. Bu dnemlerde Altn Ordada arkalarna kabilelerinin desteini alan emirlerin rol artmfl ve bunlar adeta hkimiyete ortak olmaya bafllamfllardr. Cengiz Han soyundan gelmediklerinden dolay han olamamalarna ramen bu emirler, zellikle zayf hanlarn iktidarda bulunduklar ve taht
kavgalarnn kzflt dnemlerde sahneye kyor ve glerini sergiliyordu. Bu
emirlerden ilki, Mangt kabilesinden Nogay Mirza olmufltur. Daha Berke zamannda glenmeye bafllayan Nogay, sadece i politikada deil, Bizans ve Ruslarla mnasebetler gibi dfl meselelerde dahi hanlardan bamsz hareket etmifltir. rnein
Bulgar Knezliinin Altn Ordann vassal hline gelmesi de Nogay sayesinde
mmkn olmufltur.
Berkeden sonra Altn Orda

tahtna geen Meng Timur
(1266-82) son zamanlarnda
Byk Hanla ilgisini keserek
tamamen bamsz hle
geldi ve kendi adna para
bastrd.
108
XIII. asrn sonlarna doru,

tahta geen hanlarn zayf
idaresi yznden merkez
otorite zayflamfl, bunun
sonucunda baz kabilelerin
desteini alan emirler g
kazanmfltr. Bunlar iinde
en tannmfl olan Nogay
Mirza, neredeyse hkimiyete
ortak olarak lkenin i ve dfl
siyasetinde nemli roller
oynamfltr. Daha gl bir
han olan Tokta tahta
getikten bir sre sonra
(1291-1313) Nogay Mirzay
bertaraf ederek lke
idaresini tamamen ele
almfltr.
Her geen gn gc artan Nogay Mirza, Tula Bukann tahtn kaybetmesinde

ve Meng-Timurun olu Toktann tahta kmasnda da nemli rol oynamfltr. Ancak Tokta Han (1291-1313), nceki hanlarla kyasla ok daha glyd ve tahtn
Nogayla paylaflmaya hi niyeti yoktu. Bundan dolay tahta ktktan ok gemeden Nogaydan kurtulmufl ve gerek i meseleler, gerekse de dfl meselelerle bizzat
kendisi ilgilenmifltir. lhanl hkmdarlar Gazan ve Olcaytu hanlarla Azerbaycan
iin mcadeleyi devam ettirdii gibi, kendisinden nce biraz da olsa zayflayan
Rus knezliklerinin balln da yeniden salamfltr.
Tokta Han, lmnden nce olu lbasar rakipsiz veliaht yapabilmek iin Batu (Sayn) Han evldndan herkesi ldrtmfltr. Fakat lbasar kendisinden nce
lnce Sayn Han ailesinin sona erme tehlikesi ortaya kmflt. Ancak Toktann ldrtt kardefli Turulcann ldrlmesi srasnda gebe olan Gelin Beyalun, ksa bir mddet sonra doan oluna zbek adn vermifl ve onu lmden kurtarabilmek iin Kabartay lkesinde yakn olan nal Bein yanna gndermiflti. lbasarn lmnden sonra bu durumdan haberdar olan Tokta Han, yakn emirlerini,
derhal flehzadeyi getirmek zere vazifelendirmifltir. Beyler zbek Han alp dndkleri zaman Tokta Han lmfl ve zbek de 14 yaflndayken tahta kmfltr. zbek Han genken tahta ksa da onun dneminde Altn Orda, adna yakflr bir flekilde altn dnemini yaflamfltr. Onun zamannda btn lkede slamiyet yaylmfl, lkede imar iflleri hz kazanmfl, flehirlerde cami ve medreseler infla edilmifltir.
zbek Handan sonra byk olu Tinibek Han ksa bir sre (1341-1342) hkm srdkten sonra tahta Canibek Han (1342-1357) kmfltr. Canibek Han zamanndaki en nemli geliflme ise yaklaflk bir asr sren lhanllarla mcadelenin
Altn Ordann galibiyetiyle sonulanmas ve Azerbaycann ele geirilmesiydi. Ancak ok gemeden emirlerden Kangl Tulubayn kflkrtmasyla Berdibek, babasn ldrmfl ve kendisi tahta kmfltr. Bununla da yetinmeyip Berdibek, Emir Tulubayn tavsiyesi zerine 12 kardeflini de ldrmfltr. Ayrca Berdibekin takip ettii politika lkede hoflnutsuzluklara yol amfl ve daha kendisi hayattayken kendisine karfl yedi han rakip olarak ortaya kmfltr. Kendisinden sonra tahta karmak istedii olunun kendisinden nce lmesiyle han kendisini ikiye vermifl ve
bu dflknl yznden yllk saltanattan sonra vefat etmifltir. Bylece Batu
(Sayn) Han slalesi sona ermifltir.
Berdibek Hann lmnden sonra Altn Orda Devletinde yaklaflk 20 yl srecek olan karflklklar devri bafllamfltr. Yirmiden fazla hann tahta kt bu devirde hanlarn otoritesi yok denecek seviyeye inmifl; bu da Rus knezlikleri de dhil
olmak zere btn itaatindeki uluslar zerindeki hkimiyeti etkilemifltir. Bu dnemin nemli zelliklerinden biri de yine bundan yaklaflk bir asr ncesinde olduu gibi gl bir emirin (Mamay Mirza) Altn Orda tarihinde nemli rol oynamasdr. Mamay Mirzann 1380de meydana gelen Kulikovskaya Muharebesinde
Dmitriy Donskoy komutasndaki birleflik Rus ordusuna malup olmas ise Altn
Orda-Rus mnasebetlerindeki dengeleri alt st etmifltir. Her ne kadar Cuci Hann
olu Tokay-Timurun neslinden gelen Toktamfl Hann (1379-1397) tahta kmas
ve Altn Ordada birlii tekrar salamasyla Rus knezlikleri tekrar itaat altna alnsalar da Ruslar, kendi aralarnda birlik olduklar zaman Altn Orday yenebileceklerini anlamfllard.
1382de Toktamfl, Ruslar bozguna uratsa ve Hrezm ile Azerbaycan hari, evvelce Altn Orda Hanlna bal olan topraklardan hepsini tekrar Altn Orda snrlar ierisine dhil etse de, tahta kmasna yardm eden Aksak Timurla mcadele-
Altn Ordann gl
hkmdarlarndan biri de
Canibek Handr. Onun
zamannda lhanllarla
yaplan mcadele
kazanlmfl ve Azerbaycan
ele geirilmifltir. Ancak,
Canibekin 1257 ylnda
lmnden sonra ortaya
kan taht kavgalar ve
karflklklar devletin
zayflamasna sebep
olmufltur. 1380 ylnda
Ruslarn Mamay Mirzay
malup etmeleri zerine
devlet byk bir darbe
almfltr.
109
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ye giriflmifl ve ona nce 1391de Kundurada, 1395te de Terek muharebesinde

malup olmufltur. Vaktiyle Nogay ve Mamayn yapt gibi, Altn Ordadaki karD fi N E L M
flklk dneminden yararlanarak tarih sahnesine kan Mangt kabilesinden Emir
Edigey de Toktamfl malup edince Toktamfl, hayatnn geri kalann Deflt-i KpS O R U
akn llerinde geirmek zorunda kalmfltr.
Edigey Mirza, Toktamfl Handan sonra Cengiz soyundan gelenleri tahta kartarak lkeye hkim olmufl, asker ve siyasi bakmlardan lkeyi geici
de olsa bir isDKKAT
tikrara kavuflturmufltur. Edigey 1408 ylnda Moskovaya karfl baflarl bir sefer bile dzenlemifltir. Edigeyin lmesiyle Altn Orda, paralanma dnemine girmifltir.
SIRA SZDE
Bunun sebebi olarak sadece Timurun seferlerini ileri srmek yanlfl
olur. Toktamfl
Handan nce yaflanan fetret devirleri, emirlerin hanlara karfl isyan ederek itaat etmemeleri, 1380 ylnda Ruslara karfl alnan malubiyet ve Rusyann
her geen gn
AMALARIMIZ
g kazanmas gibi sebepler de Altn Orda Devletini paralanma srecine itmifltir.
Cucinin neslinden gelen

Toktamfl Han (1379-91)
Altn Orda birliini yeniden
D fi1382de
NELM
kurmay baflard.
Ruslar malup ederek
knezlikleri tekrar itaat altna
ald. Harezm ve SAzerbaycan
O R U
dflndaki Altn Orda
topraklarn tekrar ele
geirdi. Ancak, Emir Timur
DKKAT
ile girdii mcadelede
birok yenilgiye urad ve
hayatnn sonunu Kpak
bozkrlarnda geirmek
SIRA SZDE
zorunda kald. Yerine geen
Edigey Mirza lkeye hkim
olarak geici bir istikrar
salad ise de,
onun
AMALARIMIZ
lmyle Altn Orda Devleti
paralanma srecine girdi.
N N
Altn Orda Devleti hakknda ayrntl bilgiyi lyas Kamalovun Altn Orda
(stanK T ve
A Rusya
P
bul, 2009) adl eserinde bulabilirsiniz.
K T A P
Altn Ordann paralanmasyla yeni uluslar meydan kmfltr.

ilki
T E L EBu
V Zuluslardan
YON
olan Nogay Ordas, Yayk Nehrinin havzasnda kurulmufltur. Nogaylarn dousunda, Kazakistan topraklarnda zbek ve Kazak (Krgz) ordalar meydana gelmifltir.
Ayn flekilde Bat Cuci Ulusunda da paralanmalar olmufl ve Kazan, Krm, Kasm
NTERNET
ve Astrahan hanlklar kurulmufltur. Krm Hanl, neredeyse kuruluflundan
hemen
sonra Osmanl Devletinin hkimiyetine girmifl ve bu sayede dier hanlklara kyasla daha uzun mrl olmufltur. Dier taraftan Altn Orda paralansa da, Saray merkezli Altn Orda, varln Byk Orda olarak 1502 ylna kadar devam ettirmifltir.
TELEVZYON
ki kardefl ulus olan Altn Orda ile lhanllar arasndaki savafllarn sebebi
neydi?
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
SIRA SZDE
HaritaD 6.2
fi N E L M
Cengiz
Devletinin
ardl
S O R U
olan hanlklar
Kaynak: R.
Marshall,D K K A T
Doudan
Ykselen G:
SIRA SZDE
Moollar,
stanbul, 1996.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
110
ALTIN ORDADA TEfiKLAT VE UYGARLIK

Teflkilat
Altn Orda sa (Ak Orda/Batu Han Hanedanl) ve sol (Gk Orda/Orda Han Hanedanl) olmak zere iki kola ayrlmflt. Ak Orda, devleti temsil ederken, Gk
Orda blm de ayr bir devlet olmayp devletin afla idari kanadn oluflturuyordu. Her iki kanadn da baflnda Cengizoullar bulunuyordu. Devletin baflndaki
hkmdar, han unvann taflrken, hanmnn unvan hatun fleklindeydi. Altn
Ordadaki en nemli devlet organ ise kurultay idi. Han, hann eflleri, Gk Orda
hanlar, han oullar, kabile beylerinin (tmen beyleri ile bin beyleri) katld kurultaylarda han seimi, byk muharebelerin yapm ve devleti yakndan ilgilendiren dier nemli konular grfllyordu. Tmen beyleri ile bin beyleri olan Kyat,
Kongrat, Mangt, fiirin, Barn ve Secut gibi kabilelerin beyleri (emirleri), lke ynetiminde, zellikle fetret devirlerinin yafland yllarda sz sahibi olmufllardr.
dari teflkilatta nemli bir yere sahip olan vezir hviyetindeki atalk, yasa ve yarg
ifllerine bakan yasa emiri ve defterdarlar (bitikiler) da kurultaylara katlyorlard.
Altn Orda ordusu ise geleneksel Trk teflkilatndaki onlu sisteme gre dzenlenmifl tmenler ve binliklerden meydana geliyordu. Hanlar, kabile taksimat sistemini btn Altn Orda Devleti iin benimsemifl ve lkeyi yurtlara blmfllerdir.
Yaylak, kfllak, otlaklardan oluflan bu yurtlarn gerek snrlar, gerekse de yneticileri han tarafndan belirleniyordu. Buna gre de hanlar baflbularn, baflbular tmen beylerinin, tmen beyleri bin beylerinin, bin beyleri yz beylerinin, yz beyleri de on beylerin yurtlarn tayin ediyorlard. Yurt sahibi, gerektii zaman yurdun
llerine gre tamamen tehiz edilmifl belirli asker says gnderecek, yine yurdun llerine gre vergi deyecekti. Bunun yannda yurtlar babadan oula geebilecek flekilde rs mlkiyet deildi.
Altn Ordada en geliflmifl messeselerin baflnda yam (posta) teflkilat gelmektedir. Altn Orda da dhil olmak zere Cengiz oullarnn hkim olduu btn
corafyada birer gnlk mesafe aralnda posta istasyonlar kurulmufl, bu istasyonlarda devletin resm postaclar ve devletin elileri iin yedek atlar bulundurulmufltur. Baz posta istasyonlarnda yedek atlarn yannda yedek posta binicilerinin
de bulunduu bilinmektedir. Yam (posta) istasyonlarnn masraflarn bafllangta
meskn yerlerin halk karfllamakla ykml idi. Yam teflkilatnn yan sra darugalk teflkilatna da nemli grevler yklenmifltir. Bu grevlerin en nemlisi vergi
toplanmasyd. Altn Orda ve bal corafyalardan flr tertibinde olan ve hasat sonunda, mstahsilin elde ettii tahln 1/10 orannda alnan kalan, hayvan srlerinden 1/100 orannda ayn olarak alnan kopur, tccarlardan alnan tamga, ev (veya baca) baflna toplanan ttn, Ruslardan alnan dany (hara, kfl) vergisi, yam
teflkilatnn masraflarnn karfllanmas iin toplanan yam (ulag), ulaklara ve seyahat eden devlet grevlilere ve hayvanlarna erzak temini ngren ssn, sabanlk,
av paras, kpr paras, ordu paras, koltka (hediye) gibi vergiler toplanmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DarugalarnSIRA
grevleri
SZDE nelerdi?
fiehircilik, Ticaret ve lim
fi N E L M yaylan Altn Orda Devletinde ok sayda flehir infla edilmifl,

ok genifl Dcorafyaya
seferler srasnda zarar grenler de restore edilmifltir. Devletin snrlar ierisindeki
en byk flehir
S O Rise
U baflkent Saray idi. Saray flehri, Batu Han tarafndan II. Kpak
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Seferi dnflnde Volga Nehrinin sol kysndaki bir dzlkte infl edilmifltir. fiehir, Altn Orda Devletinin ortasnda ve byk ticaret yolu stnde bulunduundan
dolay ok ksa zaman ierisinde geliflmifl ve blgenin en nemli siyasi ve ticari
merkezi durumuna gelmifltir. Berke Hann slamiyeti kabul etmesi ve slam lkeleriyle iliflkiler gelifltirmeye bafllamasyla flehirde cami, medrese, trbe, kervansaray, hamam ve benzeri yaplar infla edilmeye bafllanmfltr. Harezm mimarisinin etkisi altnda kalan Saray, ayn zamanda ilim merkezi olmufltur. 75 bin nfusu ve yayld alanla Saray, XIV. yzyln ortalarnda Avrupann en byk flehirlerinden
biriydi. Saraydan baflka kaynaklarda Bulgar, Macar, kek, Suvar, Bilyar, Orda-Bazar, Sarayik, Astrahan, Kefe, Ker, Sudak, Harezm (Urgen) ve Glistan gibi byk flehirlerin ad gemektedir.
Altn Orda hanlar ticarete de byk nem veriyorlard; nk ticaret, onlarn
en nemli gelir kaynaklarnn baflnda geliyordu. Ticaret yollarnn ve tccarlarn
gvenliini salamak ve bylece ticaretin geliflmesini hzlandrmak amacyla Altn
Orda ve dier Trk-Mool devletlerinde ortak teflkilat kurulmufltur. Tccarlara tannan imtiyazlar da hanlarn ticarete verdikleri nemi gstermektedir. Nitekim Altn Ordada tccarlarn seyahatleri kolaylafltrlyor, savafl zamannda kervanlara
cepheden geme izni veriliyor, esir alnan tccarlar milliyetlerine baklmakszn
serbest braklyordu.
Orta Asya, lhanllar, Memlkler, Akdeniz, Bizans, Avrupa, Rus knezlikleri, Litvanya, Cenova ve Venedik gibi lke ve blgelerle yaplan ticarette Altn Ordann
yabanc lkelere ihra ettii mallar arasnda krkler, deriler, balmumu, tahl eflitleri, peynir, flarap, balk, at ve esirler yer almaktadr. Altn Orda ihracatn karfllnda nakit paradan ziyade mal alyordu. rnein Kefe limanna her eflit kumafl, hal, altn, ipek, iplik, getiriliyordu. Ayrca in ve randan porselen ve ipek, Buharadan pamuk ve hal, Hindistandan inci ve mercan gelirdi.
Altn Orda flehirleri, ayn zamanda birer ilim merkeziydiler. Arap ve Farsa kaynaklarndan anlaflld kadaryla Altn Ordada astronomi, tp, corafya ve din
alanlarda byk alflmalar yaplmfltr. Tabip Abdurrahman bn Nasrul-Mausl
(1254-1330), Sarayda tp baflta olmak zere birok ilimle uraflmfltr. Kaynaklarda
Bulgar flehrinde Mesud adl birinin astronomi ile uraflt, namaz saatlerini belirlemeye alflt kaydedilmifltir. 1354te Glistan flehrinde Kemaleddin Trkmen,
nl Harezmli ilim adam Mahmud bn mer el-agminnin astrolojiye dair eseriyle ilgili kendi yorumlarn kaleme almfltr. Arap tarihisi El-mer kendi eserinde corafya ilmi ile uraflan Harezmli tccar Numan el-Harezmden bahsetmektedir. slam limlerinden Ebu er-Recai Muhtar bn Mahmut ez-Zahid ise 1259da
yapmfl olduu alflmasna Berke Hann unvan olan Nasreddinden tr Risale-i Nsriye adn vermifl ve Berke Hana takdim etmifltir.
1310da Rabguznin kaleme ald Ksasul-Enbiya, 1369da H. Katibin yazd
Cmcme Sultan, halk edebiyat rnlerinden Kisekbafl Kitab (Destan) gibi eserlerin nshalar, dnyann birok ktphanesinde saklanmaktadr. Yine XIII.-XIV.
yzyllarda Sarayda Glistan bit-Trk ile Suheyl ve Gldrsn adl eserlerin yazar Seyfi Saray, hukuk kitaplar kaleme alan Sadreddin et-Taftazan, meflhur fakih
el-Bazzaz yaflamfllardr. XIV. yzylda Harezm Muhabbetnme, Kutb Hsrev
fiirin adl edebi eserleri kaleme almfllardr. Bu eserlerin ou Trke olarak kaleme alnmfltr. Tatar arafltrmaclar, sz konusu Trkenin Uygur ve aatay lehesinden farkl olduu ve gnmz Tatarcasna yakn olduu kanaatindedirler. Baflta M. Usmanov olmak zere Tatar tarihileri, bu lehe iin Tatar Trkesi terimini kullanmaktadrlar.
111
Ortak: Ticaret yollarnn ve

tccarlarn gvenliini
salamak ve bylece
ticaretin geliflmesini
hzlandrmak amacyla Altn
Orda ve dier Trk-Mool
devletlerinde ortak teflkilat
kurulmufltur. Moollarn
Uygurlardan benimsedikleri
bu teflkilat, bir tr ticaret
flirketi olup, devlet
hazinesinden dflk faizle
kredi almfl ve zellikle
byk apta ve uluslararas
ticaret ile meflgul olmufltur.
Ayrca bu teflkilat, birok
ykmllk ve vergiden
muaf tutulmufl ve dier yerli
tccar zmreleri iinde
ayrcalkl bir yere sahip
olmufltur. Bylece ticaret,
devletin kontrol altna
alnmfl ve desteklenmifltir.
XIII. ve XIV. yzyllarda Altn

Orda sahasnda Trk
edebiyat byk bir geliflme
gstermifltir. Deflt-i Kpak,
Azerbaycan ve Harezmde
nemli edeb eserler ortaya
konulmufltur. Bunlar
arasnda Kutb adndaki
kymetli bir flairin yazd
Hsrev fiirin hikayesi,
Harezmnin
Muhabbetnmesi zellikle
nemlidir.
112
SIRA SZDE
Altn Orda hanlarnn

SIRA SZDEticaret alanndaki siyasetlerinin zellikleri nelerdir?
D fi Harita
N E L M 6.3
D fi N E L M
Altn Orda
SHanl
O R U
S O R U
Kaynak: Emre
DYaln,
K K A T senbike
Togan (haz.),
Mool Hanlar
ve Miraslar,
SIRA
SZDE
National
Geographic
(Austos 2001).
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
KAZAN HANLII (1437-1552)

Edigeyin lmnden sonra Altn Ordada birbirleriyle rekabet eden ok sayda
han ortaya kt. Bu hanlarn baflnda Toktamfl Handan sonra Edigeyin yardmyla Altn Orda tahtna kan Timur-Kutlu Hann (1396-1399) torunu Ulu Muhammedi zikretmek gerekmektedir. Ancak daha 1437 ylnda Kk Muhammed,
Ulu-Muhammed Hana karfl ayaklanmfl ve Ulu-Muhammedi Saray terketmek
zorunda brakmfltr. Ulu-Muhammed Han, ailesi ve ou kadn ve ocuklardan
oluflan 3 bin kifliyi yanna alarak Tulaya yakn kk bir flehir olan Beleve yerleflmifltir. Hann amac burada bir birlik kurarak Saraydaki taraftarlar ve Moskova
Knezi II. Vasiliyle de anlaflarak taht tekrar ele geirmekti. Fakat II. Vasiliy, kendi
snrna dayanan Ulu-Muhammed ve askerlerinden rahatsz olmufl ve onlardan
flehri terk etmelerini istemifltir. Ulu-Muhammed, bunun zerine Afla dil blgesine yneldi ve burada eski Kazan flehrini ele geirerek Kazan Hanlnn temellerini att.
1445 ylnda Ulu-Muhammedin olu Mahmutek (Mahmud) babasn ldrmfl
ve kendisini Kazanda han ilan etmifltir. Onun uzun sren hkimiyeti dneminde
(1445-1461) Kazan Hanl, devletleflme srecini tamamlamfl, blge asayifl ve emniyete kavuflmufltur. Bundan dolay hanln baflkenti Kazan, bir ticaret merkezi
hline gelerek Bulgar ve Sarayn yerini almfl, dil, Azak ve Krmdan buraya ok
sayda ahali gelmifltir. Kazan Hanlnn devletleflme sreci, Mahmutek Han zama-
113
nnda tamamlandndan dolay, baz tarihiler Kazan Hanlnn kurucusu olarak

Ulu-Muhammedi deil de olunu gstermektedirler.
Ne yazk ki Kazan Hanlnn tarihi, taht kavgalar ve i sorunlarla doludur.
Hanln devam mddeti olan 115 yl iinde 15 han hkm srmfl, bunlarn bazlar ikifler-er kez tahta kmfllardr. Btn bunlar hi flphesiz lkeyi istikrarsz
ve dflmanlarna karfl zayf hle getirmifltir. Kazan Hanlnn flansszl, Altn Ordann paralanmasyla glenmeye bafllayan Rus knezliklerinin Moskova etrafnda birleflmeleri ve Kazan Hanl da dhil olmak zere komflularna karfl yaylmaclk politikas izlemeye bafllamalardr. Nitekim Kazan Hanlnn tarihi, Ruslarla
yaplan savafllarla gemifltir. ki lke arasnda toplam 14 savafl vuku bulmufltur.
1469da III. van baflkanlndaki Ruslar ilk kez Kazan kuflatmfllardr. Bu kuflatma bir sonu vermese de Ruslar, artk saldrya gemifllerdi. Moskova Knezlii
bir taraftan topraklarn geniflletirken, dier taraftan da Altn Ordaya (Byk Ordaya) olan balln azaltyordu. 1462 ylnda Byk Orda hanlarnn Rus paralarndan ad kartlrken, 1472 ylnda da III. van Byk Ordaya vergi demeyi
kesmifltir. 1472 ve 1480 yllarnda Byk Orday malup eden Ruslar 1502de Byk Ordaya son vermifllerdir.
XVI. yzyldan itibaren Kazan Hanlndaki iktidar mcadelesi zellikle Ruslarn bu mcadeleye dhil olmalar dolaysyla artmfltr. Ruslarn yan sra Krmllarla Nogaylar da bazen kendi istekleriyle bazen de Kazanllarn daveti zerine bu
mcadeleye dhil olmufl ve bylece Kazan Hanlndaki taht sorunu, uluslararas
boyut kazanmfltr. Aslnda bu mcadele, Altn Orda miras ve blge hkimiyeti
iin verilen bir mcadeleydi. Tatar hanlklar arasnda bir birliin olmamas, snrlarn geniflletme konusunda kararl olan Ruslarn ifline yaryordu. Sonu olarak,
1552 ylnda Kazan, Ruslar tarafndan ele geirilmifltir. Kazan halk kltan geirilmifl, kadn ve ocuklar esir edilmifl, cami ve medreseler yklmfltr. Saraydaki bSZDEolarak bilitn mallara el konulurken, sarayn yanna bugn KafedralnySIRA
Kilisesi
nen bir kilise infla edilmifltir. Bylece Altn Orda corafyasnda ilk kurulan Kazan
Hanl bamszln da ilk kaybeden Tatar hanl olmufltur.
D fi N E L M
Kazan Hanlnn dflmesi Rusya ve Trk dnyas asndan nemli sonular
ortaya karmfltr. Hanln Ruslarn eline gemesiyle Orta dil sahasnda VI. yzS O Hazar
R U
yldan beri devam eden Trk hkimiyeti sona ermifl oldu. Ruslarn
Denizi ve
Afla Ural blgesine doru yaylmasnn nndeki en byk engel ortadan kalkmfl oldu. Bylece, ksa bir zaman iinde Rusya snrlarn HazarD kylarna
ve KafKKAT
kaslara kadar uzatt. Ural blgesini de ele geiren Rusya, Sibirya ve Trkistan istikametine doru yaylma imkn buldu. Bundan sonra, Astrahan Hanlnn da
SIRA SZDE
dflmesiyle Rusya ve Osmanl devletleri snrdafl oldular. Ayrca, Kazann alnmasyla yabanc bir unsur Rus devleti bnyesine girdi; Rusya sadece Ruslardan oluflan bir devlet olmaktan kp yeni tebaalar edindi ve bylelikle
imparatorluk olma
AMALARIMIZ
yoluna girdi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
Kazann dflfl ve Rusyann Trk illerinde yaylmas hakknda Akdes

Rusya
K TN. AKuratn
P
Tarihi (Ankara, 1987) kitabnda ilgili blme bakabilirsiniz (s. 143-174).
K T A P
Kazan Hanlnn coraf konumunun msait olmasna ramen hanln

TSIRA
E L E VSZDE
uzun
Z Y O Nmrl olmamasnn nedeni neydi?
TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
114
Resim 6.1
Eski Kazann
Grnfl.
Ressam: T.
Hacahmetov.
Kaynak:
R. Fahretdinov,
Tatar Tarihi,
Kazan, 1999.
Kazan Hanlnda Sosyal ve ktisad Hayat
Suyurgal terimi, Moolca

suyurgamak mastarndan
tremifl olup bafl,
teflvik, mkft
anlamna gelmektedir.
Suyurgal, Ortaada bir
askere veya subaya savaflta
hizmeti karfllnda verilen
ve ona gelir getiren, miras
braklabilen toprak, timar
anlamnda kullanlmfltr.
Kazan Hanl da aynen dil Bulgar ve Altn Orda devletleri gibi, fark din ve rktan birok kavmin bir arada yaflad bir lke idi. lkenin btn alanlarnda Bulgar, Kpak ve dier Trk boylarnn karflmndan meydana gelen ve daha sonra
Tatar olarak adlandrlacak Kazan Trkleri hkim konumdayd. Tatarlardan baflka
hanlkta Baflkurtlar, uvafllar, eremisler (Mari), Arlar (Udmurtlar), Mordvalar gibi
topluluklar yaflyordu. Kazan Hanlnn resm dini slamiyet olmakla birlikte Kazan hanlar da aynen Altn Orda hanlar gibi btn dinlere msamahal davranmfllardr. Gerek Tatarlar, gerekse de dier halklarn byk ounluu, kylerde yaflyor ve ziraat ve hayvanclkla uraflyordu. uvafllar ve Mordva halk arclkla da
uraflyorlard. Balklk ve avclk da ok geliflmiflti. Gayrimslim halklardan vergi olarak eflitli hayvanlarn krkleri toplanyordu. Bundan dolay Kazan panayrlarnda Kazanl tccarlar en ok bal ile krk ticareti yapyorlard.
Kazan Hanlnn idari ve asker yaps ise Altn Ordann teflkilatna ok benziyordu. Kazan hanlarnn hepsi, Cengiz Hann soyundan gelmifltir. Hann hkimiyeti snrsz olmakla birlikte, hanlar nemli meseleleri grflmek iin yanlarnda
drt nemli zat bulunduruyorlard. Bu nemli zattan kastedilen karaibeyleri idi.
fiirin, Argun, Barn ve Kpak kabilelerinin reisleri olan bu karaibeyler, Altn Ordada daha ok mirza, emir, bey olarak geiyordu. Her ne kadar karailerden oluflan divana sadece danflmanlk hakk tannsa da han ve karailerin flahsi becerilerine gre onlarn etki ve yetkileri deiflmifltir. Hanlarn kk yaflta olduklar dnemlerde hkimiyet bilfiil onlarn elindeydi.
Asker teflkilat ise Altn Orda nizamna gre kurulmufltu. Ordunun esas ksmn,
atl birlikler oluflturuyor ve bunlarn baflnda da Tatar zadegnlarnn oullarndan
oluflan olan zmresi bulunuyordu. Olanlar, hanlarn resm vesikalarnda ruhani
ve asilzadelerle birlikte zikrediliyor ve bunlara da hizmetleri karfllnda arazi veriliyordu. Kazan Hanlnda topran byk iftlikler hlinde iflletildii, han ailesinin, beyler, mirza, olanlar ve din adamlarn arasnda paylafltrld bilinmektedir.
Bu topraklar bunlara hana hizmetlerinden dolay suyurgal olarak verilmifltir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
115
S O R U
S O R U
Yukarda ad geen ynetici ve imtiyaz sahibi kimselerin yan sra vergiye tbi
olan ahali de mevcuttu. Bu zmreye flehrin tccar, esnaf, ifliler
iftiler
D ve
K K Akyl
T
dahil oluyordu. Devlet idaresinde hibir rol oynamayan bu zmrenin baflta vergi
deme olmak zere eflitli ykmllkleri vard. Tatar kaynaklarnda, kul ve kaSIRA SZDE
ra halk olarak tasvir edilen toplumun bu tabakas, hukuki adan bamsz olmasna ramen, uygulamada derebeylere bal fakir kimselerdi. Kaynaklarda geen
vergi isimlerinden anlaflldna gre, Kazan Hanlndaki vergi
sistemi de Altn
AMALARIMIZ
Ordadaki sisteminin devam niteliindeydi.
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Kazan Hanlnn tarih nemini anlamak iin M. Hudyakov tarafndan

Kazan
K T A yazlan
P
Hanl Tarihi (Ankara, 2009) adl kitaba bakabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
Resim
T E L6.2
EVZYON
Kazan yaknndaki
eski Bulgar flehri
harabelerinin
1839daki N T E R N E T
durumunu
gsteren gravr.
Kaynak:
N. Gizatullin (ed.),
fiehri Bolgar,
Kazan, 1997.
ASTRAHAN HANLII (1466-1556)

Astrahan Hanl adn XIII. yzylda Volga Nehrinin Hazar Denizine dkld
yerde kurulan Astrahan flehrinden almaktadr. fiehrin kurulufl tarihi kesin olarak
bilinmemekle birlikte, ad bn Battutann seyahatnamesinde getiinden dolay
XIII. yzyln ilk yarsnda flehrin mevcut olduu anlafllmaktadr. Astrahann Trke ad Hac Tarhan fleklindedir. Arap gezgini bn Battuta bu ismi flyle aklamaktadr: Tarhan onlarn kulland manada vergiden muaf olan yer demektir. fiehrin adn almasndan nce bir Trk hac bu civarda yerleflti, sonra sultan bu yerleri vergiden muaf kld. Altn Orda zamannda Astrahan, devletin nemli ticaret
merkezlerinden biri iken, Altn Ordann paralanmas ve Astrahan Hanlnn kurulmasyla yeni hanln baflkenti olmufltur. Kaynak eksikliinden dolay Astrahan
Hanlnn kurulufl sreci bir takm tartflmalara yol asa da tarihilerin byk bir
ksm, hanln kurulufl tarihi olarak 1466y, kurucusu olarak da Altn Orda Han
Kk Muhammedin torunu Kasm (1466-1490) kabul etmektedirler.
Corafi konumu, doal zenginlikleri, flehrin eskiden beri ticaret merkezi olmas, hanln ksa srede geliflmesini salamflt. Ancak hanlk, Kazan Hanl gibi bir
trl istikrara kavuflamamfltr. Kasmn kardefli Abdlkerim Handan (1490-1514)
116
sonra Astrahan Hanl, dfl lkelerin mdahalesi ile karfl karflya kalmfltr. Krm
Han Mengli Giray, Altn Ordann miraslarn kendi etrafnda birlefltirmek iin
Byk Ordaya son verdikten sonra Astrahan da kendi nfuzu altna almak istemifl ve ayn amac gden Nogaylarla mcadeleye bafllamfltr. Ayrca Moskova arlar da Krm hanlarnn amalarndan haberdar olduklar iin Astrahanda Krmllarn gcnn artmasn istemiyor ve kendileri Astrahanla diplomatik ve ticari mnasebetler gelifltirmeye alflyorlard. Bylece Astrahan Hanl taraftan adeta
ablukaya alnmfl ve bu ablukaya da hanlk ancak yarm asr dayanabilmifltir. Kazan Hanlna son verdikten sonra IV. van, 1556da Astrahan da ele geirmifltir.
KASIM HANLII (1445-1681)

Kasm Hanl, Kazan Han Ulu-Muhammedin II. Vasiliyi malup etmesiyle sonulanan savafl (7 Temmuz 1445) neticesinde kurulmufltur. II. Vasiliy bu savaflta
esir dflmfl ve serbest braklmas karfllnda Ulu-Muhammed bir takm flartlar
ne srmflt. Bu flartlardan biri de Moskova Knezlii snrlar ierisinde bir hanln kurulmas idi. Ulu-Muhammed bylece bir taraftan bu hanla kendi oullarndan birini oturtarak Moskovay kontrol altnda tutmak istemifl, dier taraftan da
Kasm Hanlna tampon blge rol ykleyerek Kazan Hanlnn gvenliini
salamaya alflmfltr. Savafltan hemen sonra Ryazan blgesinin kuzey-dousunda
yer alan Meflerskiy Gorodok flehri, yeni bir hanln kurulmas iin Ulu-Muhammedin idaresine verilmifltir. Ulu-Muhammed buraya kendi olu Kasm atadndan dolay, bu flehir ve hanlk Kasm olarak adlandrlmfltr. Ne yazk ki, bafltan
beri bu hanlk, kurulufl amacna hizmet etmedii gibi, Kazan Hanlnn dflman
hline gelmifl ve Rus arlarnn elinde dier Tatar hanlklarnn iifllerine karflmalar iin bir ara olmufltur. Nitekim Ulu-Muhammedin lmnden hemen sonra
Kazanda bafllayan taht kavgasna Rus ar da karflmfl ve Kasm Han Kazan tahtnda grmek istemifltir. Ancak Kasm Han, Ruslarn desteine ramen Kazan tahtna kamad gibi, Rus arna bal hle gelmifltir. Kasmdan sonra tahta kan
hanlar Rus arnn Byk Orda ile Kazan Hanl zerine yapt seferlere Ruslarn
tarafnda katlmfl ve kendi dindafl ve soydafllarna karfl savaflmfllardr.
Kasm hanlarnn en meflhuru, hi flphesiz Sayn Bulat Han (1567-1573) idi. Sayn Bulat Han 1573te Hristiyanl kabul etmifl ve Semn Bekbulatovi adn almfltr. 1574 ylnda ise IV. van, onun adna tahttan feragat etmifl ve Semn iki sene Rus tahtnda kalmfltr. sve ile yapt Livon savafllarnda (1558-1583) zor duruma dflen IV. van, lke iindeki boyar ve yerel knezlerin muhalefetini ancak
Rus tahtna Cengiz soyundan biri getii takdirde bastrabileceini dflnyordu.
IV. van, bu amacna ulaflmak iin de Semn Bekbulatoviden daha uygun aday
bulamazd. Semn, Cengiz Hann torunu Ordann soyundan geliyordu ve Altn
Ordann son han Ahmetin en byk torunuydu. Semnun konumu (Kasm Han) da IV. vann plann hayata geirmek iin son derece uygundu. Bylece, IV.
van hem Cengiz soyundan gelen hem de ayn zamanda han olan Semnu Rus
tahtna kartarak, Rusyann merkezileflme ve arn otoritesini artrmaya ynelik
politikasn temellendirmeye alflmfltr.
Sayn Bulat Handan sonra Kasm tahtnda Kazak ve Sibirya slalelerinin temsilcileri bulunmufltur. Sibirya slalesi temsilcilerinin de tahta karlmas ise Ruslarn Sibiryadaki yaylma siyasetleriyle balantlyd. Ruslarn glenmesi ve Tatar
hanlklarn tek tek ele geirmeleriyle birlikte Kasm Hanlnn Ruslar asndan
nemi azalmfl ve Ruslar 1681 ylnda hanla son vermifllerdir. Kasm flehri 1778de
117
Ryazan vilayeti snrlar ierisine alnmfltr; gnmzde de ayn ilin ierisinde Kasimov adyla varln srdrmektedir.
Kasm Hanlnn nemli zelliklerinden biri, kendi slalesine sahip olmamas
ve Kazan, Krm, Astrahan, Kazak ve Sibirya hanlarnn ve onlarn evlatlarnn bu
hanlkta hkm srmeleridir. Ancak Kasm Hanlnn tahtnda kim bulunursa bulunsun hanlk, Moskovann kuklas olmaktan kurtulamamfltr. Kasm Hanlnn
Trk dnyasna en byk hizmeti ise hi flphesiz Moskovaya yakn bir corafyada Trk nfusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr. Teflkilat ve idare bakmndan dier Tatar hanlklaryla ayn yapya sahip olan Kasm Hanl nfusunun ounluunu Trkler oluflturmufltur. Bunlar daha sonra Kasm Tatarlar olarak anlacaktr. Kasm Tatarlarnn oluflumunda Altn Orda Trklerinin yan sra Fin-Ugor
halklar da yer ald. Konuflma dilleri ise Kazan Tatarcasndan biraz ayrlmaktadr.
Mifler Tatarlarnn kkleri de bu hanla dayanmaktadr.
Kasm Hanlnn Trk ve slam tarihi asndan nemi nedir?
SBR HANLII (1468-1607)
SIRA SZDE
D fi Nhanlk
E L M da Sibir
Altn Orda Devletinin paralanmasndan sonra kurulan bir baflka
Hanl idi. Bugnk Moolistann kuzeyinden Sibiryaya kadar uzanan bir blgeyi iine alan hanlk, Altn Ordann paralanmas srecinde fieybanler
S O R U (fiibanler),
Ak Orda ve Altn Orda dneminde Sibiryada kendisine yurt verilen Taybugann
neslinden gelenler arasnda verilen mcadele neticesinde kurulmufltur. Bu mcaDKKAT
deleden fieyban soyundan gelen bak galip kmfl (1468) ve blgenin en byk
flehirlerinden Tmene hkim olarak yeni bir devletin temellerini atmfltr. Bu hanSZDE
lk bafllangta Tmen Hanl olarak adlandrlmfltr. Ancak SIRA
1495te
Taybug soyundan gelen Mehmet, bak Han ldrmfl ve baflkenti de Sibir flehrine taflmfltr. Bundan dolay hanln ad Sibir Hanl olarak deifltirilmifltir. Daha 1555 ylnAMALARIMIZ
da (Yadigr Han zamannda) hanlk, Rus ilerleyifline karfl koyamamfl ve ar
vnn hkimiyetini tanmak zorunda kalmfltr. Bunun zerine bak Hann torunu
Km, Yadigr Han bozguna uratarak hkimiyeti ele geirmifltir
Ancak
K T A(1563).
P
Ruslar yaylmaclk siyasetini devam ettirme konusunda kararlydlar ve XVII. yzyln baflnda bu sreci tamamlamfllardr. Sibir Hanlnn Rusyaya ilhaknda Stroganov ailesi nemli rol oynamfltr. Trk kkenli olan Stroganovlar,
XVI. yzylda
TELEVZYON
Perm blgesinde byk topraklara sahiplerdi. Stroganovlar, Bat Sibiryadan krk
elde etmek amacyla 1581de idarelerinde bulunan Kazak birliini keflif amacyla
blgeye gndermifllerdir. Ateflli silahlara da sahip olan Ermak baflkanlndaki bu
N T E R N E T Ermak, ele
Kazak birlii, iki yl ierisinde buradaki Tatar Hanln ele geirmifltir.
geirdii topraklar tek baflna elinde tutamayacandan dolay ar IV. vann yanna elilik heyeti gndererek ardan bu topraklar kendi himayesi altna almasn
istemifltir. ar IV. van, bu teklifi memnuniyetle kabul etmifltir. Sibiryann tamamen zapt ise 1593-1604 ylarnda tamamlanmfltr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Altn Orda Devletinin kurulufl ve geliflme srecini aklamak.

Batu Hann kinci Kpak Seferi (1229-1242) sonucunda Deflt-i Kpak, Hrezm, Kuzey Kafkaslar, Krm ve dil Bulgar Devletinin topraklarnda
Altn Orda Devleti kurulmufltur. Blgedeki esas
kitleyi Kpaklar ve dier Trk boylar oluflturduundan, buraya gelen Moollar ok ksa sre ierisinde asimile olmufllardr. Berke Han dneminde slamiyetin kabul ve zbek Han zamannda
btn lkeye yaylmas ile Altn Orda, Trk ve
slam devleti hline gelmifltir. Rus knezliklerini
240 yl boyunca hkimiyetleri altnda tutan Altn
Orda hanlar, Bizans zerine baflarl seferler dzenlemifl, lhanllarla uzun yllar devam eden mcadeleyi kazanmfl ve Msr Memlkleriyle dosta
mnasebetler gelifltirmifllerdir.
Altn Ordann flehircilik, ticaret, ilim ve kltr
alanlarndaki geliflmelerini aklamak.
Genifl bir corafyaya yaylan Altn Orda Devletinde ok sayda flehir infla edilmifltir. Devletin
merkezi olan Saray flehri, byk ticaret yolu stnde bulunduundan dolay ok ksa zaman
ierisinde geliflmifl ve blgenin en nemli siyasi
ve ticari merkezi hline gelmifltir. Altn Orda hanlar ticarete byk nem vermifller, yollarn ve
tccarlarn gvenliini salamak ve bylece ticaretin geliflmesini hzlandrmak amacyla ortak
adl bir teflkilat oluflturmufllardr. Saray, ayn zamanda ilim merkezi olmufltur. Astronomi, tp,
corafya ve din alanlarda nemli geliflmeler salanmfltr. Altn Orda sahasnda (Deflt-i Kpak,
Azerbaycan ve Harezmde) Trk edebiyat da byk bir geliflme gstermifltir.
Kazan Hanlnn (1437-1552) Trk tarihindeki nemini tanmlamak.
Kazan Hanl, 1445 ylnda Ulu-Muhammedin
olu Mahmutek zamannda devletleflme srecini
tamamlamfltr. Hanln baflkenti Kazan, ticari
merkez hline gelerek Bulgar ve Sarayn yerini
almfl, dil, Azak ve Krmdan buraya ok sayda
ahali gelmifltir. Ancak, taht kavgalar ve i sorunlar devleti ypratmfl, lkeyi istikrarsz ve dflmanlarna karfl da zayf hle getirmifltir. 1552 ylnda
Kazan, Ruslar tarafndan ele geirilmifl ve bylece bamszln kaybeden ilk hanlk olmufltur.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Astrahan Hanlnn (1466-1556) tarih srecini deerlendirmek.

Altn Ordann paralanmas sonunda kurulan
hanlklardan Astrahan Hanl, baflkenti olan Astrahan flehrinin ticaret merkezi olmas sayesinde
ksa srede geliflmifltir. Ancak hanlk bir trl istikrara kavuflamamfl, Kasmn kardefli Abdlkerim Handan (1490-1514) sonra Astrahan Hanl,
dfl lkelerin mdahalesi ile karfl karflya kalmfltr. Krm Han Mengli Giray, Nogaylar ve Moskova arlar hanlk zerinde hkimiyet kurma
mcadelesine giriflmifllerdir. taraftan adeta ablukaya alnmfl olan Astrahan Hanl, bu duruma
ancak yarm asr dayanabilmifltir. Kazan Hanlna son veren IV. van, 1556da Astrahan da
ele geirmifltir.
Kasm Hanlnn (1455-1681) tarih roln
aklamak.
Altn Ordann paralanmasyla ortaya kan hanlklardan Kasm Hanl, daha ilk zamanlardan itibaren Kazan Hanlna dflman hle gelmifl ve
Rus arlarnn elinde bir ara olmufltur. Sayn Bulat Handan (1567-73) sonra Kasm tahtnda Kazak ve Sibirya slalelerinin temsilcileri bulunmufltur. Ruslar 1681 ylnda bu hanla son vermifllerdir. Kasm Hanlnn Trk dnyasna en byk
hizmeti, Moskovaya yakn bir corafyada Trk
nfusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr.
Sibir Hanlnn (1468-1607) blgedeki roln
deerlendirmek.
Bafllangta Tmen Hanl olarak adlandrlan
hanlk, 1495te Taybug soyundan gelen Mehmedin, bak Han ldrmesi ve baflkenti Sibir
flehrine taflmas sonrasnda Sibir Hanl olarak
anlmaya bafllanmfltr. 1555 ylnda (Yadigr Han
zamannda) hanlk, Rus ilerleyifline karfl koyamamfl ve ar vnn hkimiyetini tanmak zorunda kalmfltr. Bunun zerine bak Hann torunu Km, Yadigr Han bozguna uratarak hkimiyeti ele geirmifltir (1563). Sibiryann Ruslar
tarafndan tamamen zapt ise 1593-1604 ylarnda
tamamlanmfltr.
119
Kendimizi Snayalm
1. Altn Orda Devleti afladaki hanlardan hangisi zamannda Byk Mool mparatorluundan tamamen
bamsz hle gelmifltir?
a. Batu
b. Berke
c. Meng Timur
d. Tuda Meng
e. Tokta
2. Afladakilerden hangisi Kazan Hanl ahalisinden
deildir?
a. Baflkurtlar
b. Tatarlar
c. uvafllar
d. Mari ve Udmurtlar
e. Yakutlar
3. Altn Orda ve ardl olan hanlklarla ilgili afladaki
ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Altn Ordada mirza ve emir gibi terimlerle ifade
edilen Kazan Hanlndaki karaibeyleri, lkenin siyasi ve asker hayatnda nemli rol oynamfllardr.
b. Kasm Hanl, btn Rus knezliklerini etrafnda
birlefltiren Moskova Rusyas ile en fazla savaflan
Tatar Hanl olmufltur.
c. Trk kkenli Stroganov ailesi, Sibiryann Rusyaya ilhaknda nemli rol oynamfltr.
d. Altn Orda ve ardl olan hanlklarla ilgili kaynaklarn azl, konuyla ilgili ok sayda soruyu
cevapsz brakmaktadr.
e. zbek Han zamannda Altn Ordada slamiyet
yaylmfl, lkede imar iflleri hz kazanmfl, flehirlerde cami ve medreseler infla edilmifltir.
4. Kulikovskaya savaflnda (1380) Mamay Mirzann Rus
ordusuna malup olmasnn en nemli sonucu afladakilerden hangisidir?
a. Altn Orda Devleti toprak kaybna uramfltr.
b. Rus knezlikleri bamszlklarn kazanmfllardr.
c. Blgedeki ticaret yollar Ruslarn kontrolne
gemifltir.
d. Ruslar, kendi aralarnda birlik olduklar iin Altn Orday yenebileceklerini anlamfllardr.
e. Altn Orda paralanmfltr.
5. Altn Orda ve ardl hanlklarla ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?

a. lhanllarla yaplan savafllar yznden Altn Orda ve lhanllar arasndaki ticari mnasebetler
de tamamen kesilmifltir.
b. Altn Orda ve ardl hanlklarda ilmi alflmalar
yaplmamfltr.
c. Altn Orda hanlar ticaretin geliflmesine karfl kyorlard. Bundan dolay tccarlarn seyahatleri
zorlafltrlyor, tccarlar ska esir alnyorlard.
d. Cuci Hann lmnden sonra Cengiz Han,
Deflt-i Kpak lkesini torunlar Batu ile Orda
Han arasnda taksim etmifl ve bylece birbirinden tamamen bamsz iki yeni devlet ortaya
kmfltr.
e. Kazan Hanlnda toprak byk iftlikler hlinde iflletilmifl ve han ailesi, beyler, mirza, olanlar ve din adamlar arasnda suyurgal olarak
paylafltrlmfltr.
6. Afladakilerden hangisi 1574-1576 yllarnda Rus
tahtna kan Tatar handr?
a. Sayn Bulat Han
b. Nur Devlet Giray
c. Can Ali
d. Ulu Muhammed
e. Murtaza
7. Afladakilerden hangisi darugalarn grevlerinden
biri deildir?
a. Vergilerin toplanmas
b. Askeri birliklerin oluflturulmas
c. Tayin edildikeri blgelerde dzenin salanmas
d. Han adna paralarn baslmasnn salanmas
e. dari ve sivil grevleri yerine getirmesi
8. Afladaki devlet-baflkent eflleflmelerinden hangisi
dorudur?
a. Altn Orda-Kefe; Kazan Hanl-Kazan; Kasm
Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Tmen
b. Altn Orda-Saray; Kazan Hanl-Kazan; Kasm
Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Sibir
c. Altn Orda-Saray; Kazan Hanl-Bulgar; Kasm
Hanl-Kefe; Sibir Hanl-Sibir
d. Altn Orda-Bulgar; Kazan Hanl-Saray; Kasm
Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Tmen
e. Altn Orda-Bulgar; Kazan Hanl-Kazan; Kasm
Hanl-Kasm; Sibir Hanl-Sibir
120
Okuma Paras
9. Afladakilerden hangisi Krm Hanlnn dier Tatar hanlklarndan daha uzun mrl olmasnda nemli rol oynamfltr?
a. Krm hanlarnn Lehistan ile ittifak kurup Ruslara karfl birlikte hareket etmeleri
b. Dier hanlklara gre daha az taht sorunu yaflamalar
c. Krm Hanlnn Osmanl idaresinde olmas
d. Krm Hanlnn Rus topraklarndan daha uzakta olmas
e. Krm Hanl topraklarnn Ruslar iin bir nem
arz etmemesi
10. Afladakilerden hangisinde Ruslarn Tatar hanlklarn ele geirme sras doru olarak verilmifltir?
a. Sibir Hanl-Kazan Hanl-Krm Hanl-Astrahan Hanl
b. Kazan Hanl-Astrahan Hanl-Sibir HanlKrm Hanl
c. Astrahan Hanl-Kazan Hanl-Sibir HanlKrm Hanl
d. Kazan Hanl-Krm Hanl-Astrahan HanlSibir Hanl
e. Astrahan Hanl-Kazan Hanl-Krm HanlSibir Hanl
Bayram bitti, ordu hareket etti, ben de sultanla beraber

Hac Tarhan (Astrahan) flehrine gittim... arfllar muhteflem olan bu flehir dil Nehrinin kenarna kurulmufltur. Grdm flehirlerin en gzellerindendir. dil Nehri de dnyann en byk nehirlerindendir. Sultan, souk bastrp nehir donuncaya kadar Hac Tarhanda kalr, nehrin bitifliindeki sular donduunda emreder; ahali binlerce yk saman getirerek donmufl rman stne
dker. Burada hayvanlar saman yemiyor! nk saman
onlara zarar veriyor, Hint diyarnda da byle. Srlerin
yiyecei yeflil ayrlardr. lke bereketli ve otlanmaya
elverifllidir. Halk bu donmufl nehir ve ona bitiflik sularn zerinde konak gider arabayla! Kfl mevsiminin
sonunda baz kafileler bu yolu tercih ederse boulurlar,
buzlar zld iin. Hac Tarhan flehrine vardmzda Bizans hkmdarnn kz olan Bayelun Hatun hem
ocuunu dourmak hem de babasn ziyaret edip dnmek amacyla stanbula seyahat iin sultandan izin istedi; istei kabul edildi. Bunun zerine ben de sultandan rica ettim; stanbulu grmek frsatn bana kazandrsn diye!...
Kaynak: bn Battuta Seyahatnamesi, haz. A. S. Aykut,
stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2004, s. 485-486.
121
1. c
Sra Sizde 1
Devletin temelleri, Cuci Han tarafndan atlmfl olmasndan dolay Dou kaynaklarnda bu devlet Cuci Ulusu olarak geiyordu. Ele geirilen blgedeki nfusun
ounu gebe Kpaklar oluflturduu iin bu blgeye Deflt-i Kpak, yani Kpak Bozkr da deniliyordu. Altn Orda tbiri ise ancak Batunun kurmufl olduu devletin izinin bile kalmad dnemde kullanlmaya bafllanmfltr. Altn Ordann paralanmasyla
devlet, 1502 ylna kadar Byk Orda adyla varln
srdrmfltr.
2. e
3. b
4. d
5. e
6. a
7. d
8. b
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise Altn Orda Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kazan Hanlnda Sosyal
ve ktisadi Hayat konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kasm Hanl (1455-1681)
Yantnz yanlfl ise Kazan Hanlnda Sosyal
ve ktisadi Hayat konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kasm Hanl (1455-1681)
Yantnz yanlfl ise Altn Ordada Teflkilat ve
Uygarlk konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise btn konular yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise btn konular yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
ki kardefl lkenin snrlarnn kurulufl aflamalarnda
kesin belli olmamas, taraflarn coraf, stratejik ve ekonomik nem arz eden Azerbaycan ve Grcistan topraklarn paylaflamamalar, Memlk Devletinin Altn
Orda hanlarn dflmanlar lhanllara karfl devaml kflkrtmalar gibi nedenler, Altn Orda-lhanl mcadelesinin lhanllarn yklflna kadar devam etmesine neden
olmufltur.
Sra Sizde 3
Mool idari geleneinde en nemli ve yaygn memuriyetler arasnda yer alan daruga, fethedilen blgelere
tayin edilen sivil ve asker ifllerle uraflmaktayd. Vergilerin toplanmas ve asayiflin muhafazasndan darugalar
sorumluydu. dari ifllere pek karflmasalar da darugalar
Rus knezlerini kontrol altnda tutmufllardr. Nfus saym, ele geirilen blgelerdeki halktan birlik oluflturma,
posta ifllerini dzenleme ve toplanan vergiyi Hana gtrme de darugalarn grevleri arasndayd. Darugalarn emrinde birer asker birlik bulunuyordu. Rus knezleri itaat etmez, vergiyi demez veya Hann emrine
uymaz ise, darugalar icra organ olarak birlii ile birlikte flehre girme ve knez ile halk cezalandrma yetkisine
sahipti.
122
Sra Sizde 4
Ticaret, devletin nemli gelir kaynaklarndan biri olduundan, Altn Orda hanlar ticarete byk nem vermifllerdir. Ticaret yollarnn ve tacirlerin gvenliini salamak ve bylece ticaretin geliflmesini hzlandrmak
amacyla ortak adnda bir teflkilat kurulmufl, bylece ticaret, devletin kontrol altna alnmfl ve desteklenmifltir. Tacirlere tannan imtiyazlar da ticarete nem verildiinin gstergesidir. Tccarlarn seyahatleri kolaylafltrlyor, savafl zamannda kervanlara cepheden geme izni veriliyor, esir alnan tccarlar milliyetlerine baklmakszn serbest braklyordu.
Sra Sizde 5
Kazan Hanlnn tarihi, taht kavgalar ve i sorunlarla doludur ki, bu husus lkeyi istikrarsz ve dflmanlarna karfl da zayf hle getirmifltir. Bunlarn yan sra
Altn Ordann paralanmasyla glenmeye bafllayan
Rus knezliklerinin Moskova etrafnda birleflmeleri ve
Kazan Hanl da dhil olmak zere komflularna karfl yaylmaclk politika izlemeye bafllamalaryla da Ruslara karfl birlik olamayan Tatar hanlklarnn sonunu
belirlemifltir.
Sra Sizde 6
Kasm Hanlnn Trk dnyasna en byk hizmeti
hi flphesiz Moskovaya yakn bir corafyada Trk nfusu ve onlarla birlikte slamiyeti yaymasdr.
Arat, R. R. (1953). Kasm Hanl, slam Ansiklopedisi, VI, s. 380-386.

Devlet, N. (1992). Altn Ordu, Doufltan Gnmze
Byk slm Tarihi, IX, stanbul: a Yaynlar, s.
103-123.
Hudyakov, M. (2009). Kazan Hanl Tarihi, ev. .
Kamalov, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Kafal, M. (1976). Altn Orda Hanlnn Kurulufl ve
Ykselifl Devirleri, stanbul: stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Kamalov, . (2005). Avrasya Fatihi Tatarlar, stanbul:
Kakns Yaynlar.
______. (2009). Altn Orda ve Rusya: Rusya
zerindeki Trk-Tatar Etkisi, stanbul: tken
Neflriyat.
Mercan, fi. (1989). Mustafadel-Ahbar fi Ahvali Kazan
ve Bulgar, Kazan: Tatarstan Kitap Neflriyat.
Taflal, A. (2001). Kasm Hanl, TDV slam
Ansiklopedisi, XXIV, s. 543-544.
Yakubovskiy, A. Yu. (2000). Altn Ordu ve kfl,
ev. H. Eren, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz


Timurun ortaya kfln ve onun Mvernnehr, Harezm, Horasan ve ran
fethetmesi srecini aklayabilecek;
Timurlular zamanndaki siyasi geliflmeleri aklayabilecek;
Timurlular dnemindeki medeniyet ve kltr hayatnn temel niteliklerini
belirleyebilecek;
Babr dnemini ve Hindistan Timurlu Devletinin kuruluflunu tanmlayabilecek;
Hindistan Timurlu Devletinin ykselifli ve yklfl srecini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Timur
Toktamfl
Yldrm Bayezid
fiahruh
Ulu Beg
Eb Said
Hseyin Baykara
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Timur ve Timurlular
TMUR (1370-1405)
TMURLULAR
TMUR VE TMURLULAR
DNEMNDE UYGARLIK
HNDSTAN TMURLU
MPARATORLUU (1526-1858)
Timur ve Timurlular
TMUR (1370-1405)
Cengiz Han lkesini taksim ederken, olu aatayn hissesine Trkistan dflmflt. Lkin XIV. yzyl bafllarna gelindiinde aatay Hanl kntye yz tutmufl
olup, idare Cengiz Han soyundan gelen hanlardan ok kabile reislerinin elinde bulunuyordu. lkede hkimiyet Barlas ve Celyir kabilelerinin elinden kp, pek itibar olmayan, melez ve karflk anlamna gelen Karaunas kabilesinin eline gemiflti. flte bu karflklklar ve kabileler arasnda mcadeleler srasnda Timur 8 Nisan
1336 tarihinde, Semerkand dolaylarnda bulunan, Kefl (fiehr-i Sebz) yaknlarnda
Hoca Ilgar kynde domufltur. Annesi Tekina Hatun, babas Barlas kabilesi emiri Turagaydr. lk defa 1360 ylnda adndan sz edilmeye bafllanan Timur, blgede kabileler arasndaki atflmalara katlmfl, zaman zaman saf deifltirmifl, yarar
dokunacan umduu kimselerle akrabalk iliflkileri kurup, kendine mttefikler
salamak suretiyle gcn artrp, 10 yllk mcadeleden sonra Mvernnehre
hkim olarak, Semerkandda tahta oturmufltur (9 Nisan 1370). Kendisinin aksak
veya lenk olarak adlandrlmasna yol aan parmaklar, sa kolu ve sa ayandan yaralanmas da bu zamana rastlamaktadr.
1371-1379 yllar arasnda drt defa Harezm zerine yryen Timur, bu blgeyi tamamen ele geirdi. O, tahta oturduu srada ran, lhanl devletinin dalmasndan sonra paralanmfl bir durumda bulunuyordu. Horasann dousunda Kertler, batsnda Serbedarllar, Hazar denizinin gneydousunda Toga Timurlular,
rann gneyinde Fars ve Kirman blgesinde Muzafferliler, Irak- Arap, Irak- Acem
ve Azerbaycan blgelerinde ise Celyirliler hkm sryorlard. Timur, Horasann
bu durumunu blgenin ele geirilmesi iin uygun grerek, 1380 ylnda Horasan
zerine yryerek Kertler, Toga Timurlular ve Serbedarllarn varlna son verdi.
Horasana seferleri srasnda rann durumunu gren Timur, 1386 ylnda bu lkeyi ele geirmeye karar vererek, Semerkanddan hareket etti. Yllk Sefer
(1386-1388) diye anlan bu sefer srasnda o, Mzenderan, Luristan ve Grcistan
zerinden Azerbaycana gelerek, Karabada kondu. Onun, Kuzey ran ve Azerbaycan ele geirmesi, vaktiyle Cuci ulusu ile lhanllar arasnda olduu gibi, bu
blgede mcadelenin yeniden bafllamasna yol aacakt. Zira Timurun desteiyle
Altn Ordada idareyi ele geiren Toktamfl, flimdi Timura kafa tutmaya bafllamflt.
Vaktiyle Altn Orda hanlar zamannda olduu gibi, flimdi de Toktamfl, Memlk
sultanna Kahireye bir elilik heyeti gndermiflti. Timurun randa gittike kuvvetlenmesi ihtimaline karfl, Altn Orda han ile Memlk sultan arasnda, vaktiyle lhanllara karfl olduu gibi, bir ittifak hazrland anlafllmaktadr.
126
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Timur ve Toktamfl
Han arasndaki mcadele hangi flartlar altnda ortaya kt?
SIRA SZDE
1387 yl baharnda Toktamfln askerlerinin, Kafkasyadan Derbendi geerek
D fikysna
N E L M gelmeleri zerine, Timur karfllk olarak olu Miranflah gnSamur rma
dermifl, lkin ciddi bir arpflma olmadan, Toktamfln askerleri geri ekilerek,
uzaklaflmfllard.
zerine Toktamfl, Timurun yokluundan yararlanarak,
S O R Bunun
U
douya ynelmiflti. rann gneyinde fiiraz kuflatmakla meflgul olduu bir srada,
Toktamfln, Sirderya zerine yrmesinden dolay, dnerek 1391 yl baflnda SeDKKAT
merkanddan harekete geen Timur, Yesi ve Sayram zerinden bozkr aflarak, taraflar 20 Haziran 1391 tarihinde Kundurca (Kunduzca) mevkiinde karfllaflmfl ve
SIRA SZDE
savafl Timurun
stnl ile sona ermiflti. Lkin bu yenilgi Toktamfln kaderini
belirlememiflti.
Toktamfla karfl sefer srasnda, daha nce boyun edirilen randaki baz yerel
AMALARIMIZ
idarecilerin onun yokluundan yararlanarak kendisine yz evirmeleri zerine Timur, 1392 yl Haziran aynda Befl Yllk Sefer (1392-1396) diye anlan sefere kt.
Horasan, Mzenderan
ve Luristan zerinden fiiraza gelip Muzafferliler slalesine
K T A P
son verdi (1393). Bylece o, flimdi Badad kaplarna dayanmfl bulunuyordu. Bu
srada Anadoluda henz hkimiyetini salamlafltramamfl bir Osmanl devleti, Sivas-Kayseri
Kad Burhaneddin, Orta Anadoluda Karaman Oullar,
T E Ldolaylarnda
EVZYON
Dou Anadoluda Erzincan emirlii ve Kara Koyunlular, Marafl dolaylarnda Dulkadrllar, Diyarbekir yresinde Ak Koyunlular hkm sryorlard. Grld zere Anadoluda siyas bir birlik yoktu. nemli tek siyas varlk olan Memlk devle N T E R N E T yznden ypranmaya bafllamflt.
ti ise i mcadeleler
Timurun Badad kaplarna gelip dayanmas birok devlette huzursuzluk yaratt. Bu tehlike karflsnda Osmanllar, Memlkler, Altn Orda ve Sivasta tedbirler
alnrken, Anadolu beyliklerinde sevin havas esmeye bafllamflt. Yaklaflan tehlike Byezid, Berkuk, Toktamfl ve Kad Burhaneddini birbirine yaklafltrmfl, fakat
ok gemeden Timur bu ittifak paralamak zere harekete gemifl ve Sivasa doru ilerlemeye bafllamflt. Ancak Erzuruma kadar gelen Timurun aniden dnmekte olduu haberi geldi. Toktamfln Kafkasya taraflarnda baz faaliyetleri yznden Timur, Toktamfl zerine ynelmiflti. O muhakkak ki, Anadoluya girdiinde ittifak yelerinin kendi zerine yryeceklerini hesap etmifl olmaldr.
Bu geri dnfl srasnda Timur nce Grcistanda fetihlerde bulundu. 1394 yl
gznde Azerbaycann kuzeyinde fiekide bulunurken, Altn Orda kuvvetlerinin
fiirvan yresini yamalad haberini almflt. Nihayet taraflar hazrlklarn tamamlayarak 15 Nisan 1395 tarihinde Terek rma kysnda karfllafltlar. Savafl bu sefer
de Toktamfl kaybetmifl, fakat ele geirilememiflti. Bu yzden onun kuvvet toplayarak, yeniden mcadeleye giriflmesini nlemek ve ar darbe indirmek dflncesiyle Timur z (Dnepr) rma taraflarna giderek, Toktamfla taraftar olan baz
kabileleri yamalayp, onlar Balkanlara doru srdkten sonra, kuzeye Ten (Don)
rmana doru yneldi. O, Moskova dolaylarna kadar gelerek, etraf yamalamfl
ve dnflte zengin Azak, Hac Tarhan (Astarhan) ve Berke Saray zerine giderek,
buralar da yamalanp yaklmfllard. Bylelikle o, Altn Ordaya kesin darbeyi indirmeyi dflnyordu. Bu savafln nemi gerekten byktr. Bylelikle befl yl
iinde Altn Ordaya iki byk darbe indirilmifl, bundan sonra bu devlet sradan bir
devlet durumuna dflmflt. Ayrca bu savafl Orta Asya, Gneydou Avrupa, Baltk lkeleri ve Rusya iin nemli bir hadise teflkil eder. Bylelikle artk Altn Orda
hanlar, Rus knezleri iin bir tehdit ve tehlike olmaktan kmflt.

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Timurun Azerbaycan ve
Anadoluya ynelmesi
(1392-96) blgedeki
gruplar ve devletleri
etkiledi. Bu srada
Anadoluda henz siyasi bir
birlik oluflmamflt;
Karamanoullar, Kad
Burhaneddin Devleti,
Erzincan Emirlii, Dulkadrl
Beylii ve Akkoyunlar orta ve
dou Anadoluda varlklarn
srdryorlard. Memlk
devleti i atflmalar
yznden epeyce ypranmfl
bulunuyordu. Timurun
Badada kadar gelmesi
zerine Osmanllar, Altn
Orda Devleti ve Memlkler
ve Kad Burhaneddin Devleti
hazrlk yapmaya ve tedbirler
almaya baflladlar. Baz
beylikler ise Timurun
gelifliyle yeni mitlere
kapldlar.
7. nite - Timur ve Timurlular
Befl Yllk Seferden dnflte Timur, in tarafna bir sefer yapmay dflnyordu. Buna ramen birdenbire fikrini deifltirip Hindistan zerine yrmeye karar
verdi. Bu seferi ileride yapmay tasarlad seferlerine maddi kaynak salamak
amacyla yapmfl olmas kuvvetle muhtemeldir. Kfirler ve putperestler ile cihat ad
altnda 1398 yl baharnda Semerkanddan hareket ederek, Pencab ve Sind yrelerinde hkm sren Tuluk hkmdar II. Mahmud, Delhi dolaylarnda yenilgiye
uratlmfl, flehre giren Timur, yama ve katliamda bulunduktan sonra, bol ganimet
ve fillerle Hindistandan ayrlarak Semerkanda dnmfltr (Nisan 1399).
Daha nce Befl Yllk Sefer srasnda Sivasa doru ilerlerken, dnp Toktamfl
zerine yryen Timur, yeniden Orta Douya dnmek niyetiyle gitmiflti. Zira Toktamfla karfl glip geldikten sonra, fiirvandan Byezide gnderdii mektubunda
niyetlerini aka ortaya koyuyor, Berkuk ile Kad Burhaneddine haddini bildireceini sylyor, Byezidi de tehdit ediyordu. Ancak onun Altn Orda seferinden
dnflte Hint seferine kmas, ittifak yeleri arasndaki balar da gevfletmiflti. Esasen Kad Burhaneddinin 1398 yl yaznda Ak Koyunlu Kara Ylk Osman Beg tarafndan ldrlmesi, blgede salanmfl olan iflbirliinin de sonu olmufl ve Timuru olduka sevindirmiflti.
Kad Burhaneddinin ldrlmesi zerine Byezid, douya doru yaylma engelinin ortadan kalktn grerek harekete gemifl, hatta hareketini Memlklara ait
topraklar zerine de yneltmiflti. Bir sre nce Karaman Oullarndan Konya, Larende ve Aksaray alan Byezid, Kad Burhaneddinin ardndan Amasya ve Sivas
kendi topraklarna katmflt. 1399 ylnda Berkuk da lnce, bundan yararlanan Osmanl sultan Malatya, Darende ve Divriiyi iflgal etmiflti. Bylece o Anadolunun
siyas birlii yolunda byk admlar atmfl, fakat Timura karfl yalnz kalmflt.
Hint seferinden dnen Timur, bir sre sonra yeniden batya yneldi. Zira daha
nce fiirvandan Byezide gnderdii mektubunda, tekrar geleceini yazyordu.
Kad Burhaneddin ile Berkukun lmfl olmalar, Memlk devleti iindeki mcadeleler ile Byezidin g kullanarak gereklefltirdii toprak kazanlarnn yaratt
hoflnutsuzluk, Timurun pek byk bir glk ile karfllaflmayacan gsteriyordu.
Btn bu flartlar deerlendiren Timur, 1399 yl gznde, Yedi Yllk Sefer
(1399-1404) diye adlandrlan batya doru son seferine kt. Kfl Karabada geirmifl, baharda ise Bingle gelmiflti. Artk Anadolu ve Suriyeyi istila iin geride
hibir tehlike yoktu. Onun Azerbaycana gelmesi zerine yurtlarn terk eden Kara
Koyunlu Yusuf Beg ile Celyirli Sultan Ahmed, Timurun Sivasa gelmekte olduunu iflittiklerinden, Memlklara snmaya karar vermifller, fakat bu mmkn olmaynca Timurun Sivas ele geirmesinden sonra gneye doru yrdn grerek, Byezide snmfllard.
Byezid ile Timurun aralarnda gidip-gelen eli ve mektuplar vastasyla anlaflmalar mmkn olmad gibi, Byezidin Timurun himayesindeki Mutahhartenin
merkezi Erzincan zerine yrmesi, Timura Anadolu zerine tasarlad istila seferi iin meflru bir sebep hazrlamflt. Lkin Timur, Sivas ele geirdikten sonra gneye Memlklar zerine ynelmiflti. Suriyeye gelerek, Halep, Hama, Humus ve
Dmaflk gibi flehirleri ele geiren Timur, Memlklere ar bir darbe indirmifl, ardndan tekrar Tebrize dnmflt. O daha Suriye seferi srasnda tehdit dolu mektubunda baflarlarn saydktan sonra Byezidin kendisine itaat etmesini istemifl, buna karfllk Byezid de kendi soyu ve zaferlerini sayarak savafla hazr olduunu bildirmiflti. Timur bu cevaba karfl arada dostluk salanmas gerektiini ve bu dostluun kfirlere karfl slamn gcn artracan sylemifl, lkin Byezidin oullarndan birini rehin olarak gndermesi ve gnderecei hilat giymesini de istemiflti
127
128
Ankara Savafl ncesindeki bir

takm geliflmeler, Byezid ile
Timuru karfl karflya getirdi.
lk gerginlik, Timurun
Azerbaycana geldiinde Kara
Koyunlu Yusuf Beg ile
Celayirli Sultan Ahmedin
yurtlarn terk ederek
Byezide snmalaryla
bafllad. Timur ve Byezid
arasnda gidip gelen eliler
araclyla anlaflma mmkn
olmad gibi, yazflma tarz
da aradaki gerginlii arttrd.
Byezidin Timur
himayesindeki Erzincan
zerine yrmesi, Timurun
Anadoluya tasarlad sefer
iin meflr bir sebep
yaratmflt. Timur, gnderdii
eliler vastasyla Byezidin
kendisine itat etmesini,
Anadolu beglerinden alnan
yerleri eski sahiplerine geri
vermesini, Kara Yusufun
kendisine teslim edilmesini
istiyordu. slam dnyasnda
hakl bir flhret kazanan
Byezid doal olarak bu
teklifleri reddetti ve bylece
savafl kanlmaz hle geldi.
ki, bu aka Byezidin tbilii kabul etmesini istemek demekti. Esasen Timur artk savafla karar vermifl bulunuyordu. Bu bakmdan Byezide kabul imknsz tekliflerde bulunarak, flehzadelerin birinin yanna gnderilmesi, tbilik almeti olarak
kendisine gnderilecek olan kemer ve klah kabul etmesini, Anadolu beglerinden alnan yerleri eski sahiplerine geri vermesini, Kara Yusufun kendisine teslimini istemiflti. Tabi ki bunlar reddedilmiflti. Esasen bu teklifler kabul edilse bile, bunlar baflkalarnn takip edecei akt. O bylelikle Byezidi sulayp savafln sorumluluunu ona yklemek istiyordu. Daha ihtiyatl davranlmasn tavsiye eden
vezir Ali Paflaya, Byezid: fierefimiz ve karfl koyacak gcmz vardr. Tbi olup,
istikllsiz yaflayamayz diyerek, srdrmekte olduu Bizans kuflatmasn da kaldrmfltr. 1396 ylnda Niboluda Hal ordularn periflan eden Byezid, slam dnyasnda kazand flhret ve gururuna malup olmufltu.
Nihayet Timur 1402 yl Mart aynda Azerbaycandan Anadoluya doru harekete geerek, Kemah, Sivas, Kayseri, Krflehir zerinden gelip Ankaray kuflatt. Bu
srada Byezid de Ankaraya yaklaflmfl bulunuyordu. Ankara Savaflnda (28 Temmuz 1402) Osmanl ordusu yenilerek dald. Bu karflklk ierisinde devlet ileri
gelenlerinden her biri bir flehzadeyi yanna alarak kamfl, Byezid ise tutsak dflmflt. Bylelikle onun byk devlet olma hayal ve gayretleri son bulmufltu. Bizans elli yl kadar daha varln srdrme imkn elde etmifl, Rumelinde fetihler
durmufl, flehzadeler arasndaki hkimiyet mcadeleleri ve Timur tarafndan Anadolu begliklerinin yeniden canlandrlmas yznden Anadolunun birlii bozulmufl,
bir Fetret devri yaflanmas gerekmiflti.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ankara Savafl
Osmanllar
asndan ne gibi sonulara yol amfltr?
SIRA
SZDE
Ankara Savaflndan sonra baflta Bursa olmak zere Anadolunun eflitli yerleriD fi N E L M
ne asker sevk
edilirken, Timur ise Ktahya, Denizli, Aydn, Ayasuluk (Seluk), Tire zerinden zmire geldi. XIV. yzyl ortalarnda Trklerin elinden kmfl buluO R U
nan zmir veS evresindeki
baz kaleler yeniden alnarak, flehir Aydnoullarna brakld. Bizans imparatoru Manuel, Byezidin dflt duruma olduka sevinmifl,
eli ve armaanlar gnderip Timura balln bildirmiflti. Bir sre sonra Timur da
DKKAT
zmirden ayrlmfl, Denizliden Akflehire doru yneldii srada, Byezidin Akflehirde ld haberini almflt (Mart 1403). Bir yl kadar Anadoluda kalp, AnadoSIRAcanlandran
SZDE
lu begliklerini
Timur, Ankara Savaflnda kendi saflarna geen, lhanllar zamannda Anadoluya gelmifl bulunan Mool asll Kara Tatarlarn byk bir
ksmn daAMALARIMIZ
alarak Semerkanda dnmfltr (Temmuz 1404).

Resim 7.1
Emir Timur tarafndan yaptrlanKHoca

T A P
Ahmed Yesevi trbesinin giriflinde yer
alan iki ton arlndaki Afl Kazan
(Trkistan flehri, 1397). Bronzdan
yaplan kazann
T E Ldkm
E V Z Y Otekniiyle
N
TELEVZYON
evresi kufi yazlarla sslenmifltir.
Vaktiyle trbede yemek datmnda
kullanlan bu kazana, dualar edilmekte
ve adaklar sunulmaktadr. Kazan,
N1934te
T E R N E TStalinin emriyle Leningraddaki
NTERNET
Hermitage Mzesine gtrlmfl,
1989da Kazaklarn giriflimiyle yeniden
getirilip trbedeki yerine konulmufltur.
K T A P
Daha Hint seferinden nce in zerine yrmeyi dflnen Timur, nihayet

mflriklere ar bir darbe indirmek niyetiyle sefere kmaya karar verdi. Bu maksatla Semerkanddan ayrlp (Kasm 1404), Sirderya rman buzlar zerinden geip Otrara gelmifl, fakat burada hastalanarak, 69 yaflnda lmfltr (18 fiubat 1405).
Geriye 2 olu Miranflah ve fiahruh kalmfl olmakla birlikte, o torunu Pir Muhammedi veliahd tayin etmifl, lkin vasiyetine ramen kimse onun hkmdarln tanmamfltr. Moskovadan Delhiye, zmirden ine kadar uzanan seferlerine ramen, lmnde varislerine brakt lke o kadar genifl olmayp, lm oul ve torunlar arasnda fliddetli taht mcadelelerine yol amfl ve nihayet kk olu fiahruh hkimiyeti ele geirmifltir.
Timurun seferleri flehir hayatnn yaygn olduu slam dnyas ile bozkr kltrnn hkm srd blgelerde gereklefltirilmifl olup, o genellikle bozkrlara
deil, yerleflik kltrn hkim olduu zengin ve medeni lkeleri ele geirmeyi gaye edinmifltir. Dolaysyla Kazak bozkrlar, Deflt-i Kpak ve doudaki Mool lkelerine hkim olmaktansa, Mvernnehr, Harezm, Horasan ve ran gibi blge
ve lkeler fethetmeyi tercih etmifltir. Onun hayat bize seferler ve zaferlerden ibaretmifl gibi grnse, dehas sadece asker alanda imifl gibi zannedilse de, imarc
yannn, idarecilik ve askerlik yanndan hi de afla kalmad grlr. O sadece
bir asker deil, ayn zamanda devlet adam idi. Tek baflarszl, haleflerine bu
olaanst kabiliyet ve dehasn aktaramamfl olmasdr. Hayat boyunca byk
zaferler kazanmfl, fakat lmnden sonra yaflamayan bir sistem brakmflt. Sistemin bozulup, devam etmemesi hususu anlafllmayacak bir fley deildir. fiahs sadakat ve ballklara dayanan iktidarlarn salam bir flekilde devam edemedikleri daima grlmektedir.
TMURLULAR
fiahruh (1405-1447)
Timurun lm srasnda yanndaki begler bafllangta sefere devam etmeye karar
vermifller, lkin az sonra bundan vazgeerek, Semerkanda dnme karar almfllardr. Ancak bu begler bir gn nce vasiyetin tutulaca ve Pir Muhammedin tahta
oturtulacana dair Timura sz verdikleri halde, bundan vazgeerek fiahruha
meyletmeye bafllamfllard. Timurun lmnn ardndan beglerden bazlar orduda bulunan torunu Halil Sultan hkmdar iln etmifl ve o, baflkent Semerkanda
girmifl ise de hkimiyeti pek uzun srmedi. 1409 ylnda fiahruh, Semerkand ele
geirince, Timurun miras iin giriflilen mcadele de ksmen sona ermifl oldu.
1420 ylna kadar fiahruh lkenin byk bir ksmnda hkimiyetini pekifltirmekle birlikte, batda henz ciddi hibir faaliyette bulunmamflt. Timurun lm zerine yeniden siyas sahnede grnen Kara Koyunlu Yusuf Beg, Timurun olu Miranflah ve torunu Ebubekiri st ste iki kere yenmek (1406 ve 1408) ve eski arkadafl Celyirli Sultan Ahmedi ortadan kaldrmak suretiyle (1410) Azerbaycanda hkimiyeti ele geirince Timurlularn tehlikeli bir komflusu olmufltu. stelik Ankara
Savaflndan sonra dalan Osmanl devleti yeniden toparlanmfl, vaktiyle Timurun
yksek hkimiyetini kabul etmifl olan elebi Mehmedin faaliyetleri de Heratta endifle konusu olmaya bafllamflt. Anadoluda birliin yeniden kurulmasn hofl karfllamayan fiahruh, 1416da gnderdii mektubunda, Osmanl sultann, kardefllerini ortadan kaldrdndan dolay knamakta idi. Ayrca Osmanllarn, vaktiyle Timurun canlandrd Anadolu begliklerine karfl olan tutumlar da hofl karfllanmyordu. Vaktiyle Timura olduu gibi flimdi de fiahruha Anadoluya gelmesi iin da-
129
130
vet mektuplar gnderiliyordu. Osmanl hkmdarlar ikinci bir Timur tehlikesi ile
karfl karflya gelmek istemiyor ve gaz ile uraflmay tercih ediyorlard. Zaman zaman fiahruhun, babasnn fethettii yerleri yeniden istil ile Boazlar zerinden
Balkanlara ve Krmdan tekrar Azerbaycana dnmek niyetinde olduu syleniyordu. Hem slm dnyasnda gcn gstermek, hem de kendisine bir trl bafl emek istemeyen Kara Koyunlulara darbe indirmek zere fiahruh 1420, 1429 ve 1434
yllarnda Azerbaycan ve Dou Anadoluya gelmifl ise de Kara Koyunlu Trkmenleri meselesi onun salnda zmlenemeyen bir mesele olarak kald. Bu tehlike zamanla daha da byyerek, Cihanflah dneminde Kara Koyunlularn lkenin
byk bir ksmn ve baflkent Herat iflgallerine kadar vard.
Harita 7.1
XV. asrda
Timurlular
lkesinin
dalm.
Kaynak:
R. Grousset, The
Empire of the
Steppes, New
Brunswick,
1970.
1427 ylnda Heratta Cuma namaz kflnda Huruflerin suikastinden yaral

olarak kurtulan, 1434de oullarndan Baysungur, 1437de brahim Sultan ve
1444de Muhammed Cukinin lmlerini grp zlen fiahruh, 1446da kendisine
karfl ayaklanan torunu Sultan Muhammed zerine yrd srada Rey yaknnda
ld (12 Mart 1447). Zamannda ordularnn btn savafllarda galip gelmesine bakarak onun uzun sren saltanatnn baflarl olduu hkm verilebilir. Zira o, babasnn hkim olduu lkeleri byk lde elde tutmay baflard gibi, i mcadelelere son vermifl, devletin 40 yl daha gl olarak devamn salamflt. Her ne
kadar bu babasndan kalan hazine ve tecrbeli komutan ve idareciler sayesinde
mmkn olmufl ise de, onun adam seme konusunda yetenekli bir kimse olduu
inkr edilemez. Dindar bir hkmdar olup, tefsir, hadis, fkh ve zellikle tarih kitaplar okurdu. Kendisi ve hanmlar pek ok hayr eseri infla ettirmifllerdi. Minyatr ve hat sanatnda Tebrizli Cafer, Gyaseddin Nakkafl, Halil Musavvir, mimaride
Kvameddin, musikide Meragal Abdlkadir, tarih yazclnda Hafz- Ebr ve fierefeddin-i Yezd ve says yzleri aflan flairleriyle Herat ve olu Ulu Begin baflkanlnda Kadzde-i Rum, Kaflanl Cemflid ve Ali Kuflunun yrttkleri matematik
ve astronomi alanndaki alflmalarla Semerkand, fiahruh devrinde douda adeta
bir altn a yaflamfltr.
131
Ulu Beg (1447-1449)

Timurun lmnden sonra Halil Sultann Semerkand tahtndan uzaklafltrlmasnn ardndan (1409), Mvernnehrin idaresi Ulu Bege brakld ve lnceye kadar orada, Semerkandda yaflad. Paralar zerinde ve hutbede babas fiahruhun ad
gemekle birlikte, adafl tarih yazarlar onu bir vali olarak deil, bir sultan olarak
gryorlard. 1425 tarihli bir kitabede o, daha babasnn salnda En byk sultan, btn hkmdarlarn efendisi ve yeryznde Tanrnn glgesi olarak gsterilmifl; 1427 ylnda kendisine ithaf edilen bir eserde ise Sultanlarn en by, en
limi, en dili olarak nitelendirilmifltir.
Ulu Bey bir hkmdar ve ayn zamanda astronomi bilgini olmas ve ona gelinceye kadar bir limin tahta oturduu grlmediinden slam tarihileri tarafndan Aristonun hkmdar rencisi skendere benzetilmifltir. Matematik alannda
epeyce bilgisi olup, infla ettirmifl bulunduu Semerkand medresesindeki derslerde
birka gnde bir hazr bulunur ve bu dersleri bilimsel tartflmalar takip ederdi. Bazen ise medresedeki herhangi bir renci ile tartflmaya bizzat giriflirdi. Zira bilimsel konularn iyice anlafllmadan kabul edilmesi ve nezaket gerei olarak anlafllmfl gibi davranlmasndan hofllanmazd. Matematikteki bilgisi yannda, astronomide de ispatlar yapyor ve dersler veriyordu. Medresedeki bu bilimsel faaliyetten
baflka, sarayda seminer mahiyetinde bilimsel toplantlar yaplmakta idi. Hangi bilim dal ele alnrsa alnsn, o alann en sekinlerinin toplanmfl bulunduu Semerkandda bilimsel alflma yapmak iin her trl imkn salanmfl olup, mderrisler byk yetkilere sahip bulunuyor, rencilere burslar veriliyordu. O ve alflma arkadafllar, alflmalarnn sonucunu 1437 ylnda Zic-i Ulu
Beg adl eserle ortaya koymufllar ve eser bat dillerine
de evrilmifltir. Bu eser Ortaa slam dnyasnda astronominin son sz ve ilmin teleskop bulununcaya dek en
son derecesidir.
Timurun bu torunu, devlet ifllerine srt evirerek babasnn salnda veraset konusu ile ilgilenmemifl, iki yllk saltanat ise mcadeleler
iinde gemifl ve olu Abdlltif tarafndan kurulan mahkemenin gyabnda verdii
karar zerine ldrlnce
(1449), lkede karflklklar
daha da artmfl, devlet Herat
ve Semerkand merkez olmak
zere ikiye ayrlmfltr.
Resim 7.2
Ulu Begin
doumunu
gsteren
minyatr.
Kaynak:
C. Macleod;
B. Mayhew,
Uzbekistan: The
Golden Road to
Samarkand,
Hong Kong,
1999.
132
Abdlltif (1449-1450)
Abdllatifin idareyi ele geirmesi ile birlikte Semerkand Ulu Beg zamanndakinden olduka farkl bir grnm almflt. Abdlltif de babas gibi astronomi ve tarih ile ilgileniyor, din adamlarna ve dervifllere saygda kusur etmiyor ve onlarn
derslerine devam ediyordu. Onun zaman Ulu Beg devri ile kyaslanacak olursa
din adamlar iin iyi, ahali ve asker iin kt bir devir olmufltur. O, itaatte en ufak
bir kusur iflleyeni cezalandrrd. Buna ramen kendisine suikast dzenlendi. Bu
teflebbsn baflnda ise efendilerinin cn almay grev bilen Ulu Begin adamlar bulunuyordu. Suikast, hkmdar, konandan sabah namazna giderken meydana geldi (8 Mays 1450). Ktil suikasttan sonra kaarak Trkistan (Yesi) flehrine
gelmiflti. Fakat aslnda kamasna gerek yoktu. nk Abdlltifin ldrlmesinin
ardndan idare Abdlltifin dflmanlarnn eline gemiflti. Abdlltif, suikast srasnda Trke olarak Allah ok tedi! diyerek atndan dflmfl ve ldrlmflt.
Abdullah (1450-1451)
Suikastlar, brahim Sultann olu Mirza Abdullah tahta oturttular. O, hazinedeki paray askerlere datmakla ifle bafllamak zorunda kalmflt. Abdlltifin fliddete
dayanan idaresinden sonra, nisbeten yumuflak olan Abdullah ile fieyhlislmn rnek aldklar Ulu Beg zaman geri gelmifl bulunuyordu. daredeki bu deifliklik,
zellikle din adamlarnn yaflad Buharada hofl karfllanmamflt. Abdlltifin
lm haberi zerine flehrin idarecileri, tutsak bulunan Eb Saidi serbest brakarak,
ona biat etmifllerdi. Ardndan Eb Said hemen Semerkand zerine yrmfl, lkin
yenilerek kamflt. Buna ramen Eb Said bir sre sonra Trkistan (Yesi) flehrini
ele geirmeyi baflarmfl, bunun zerine 1451 yl baflnda Abdullahn gnderdii
ordu flehri kuflatmfl ise de Eb Said, zbek elbisesi giydirerek etrafa gnderdii
adamlar ile zbek Ebl Hayrn yardm iin gelmekte olduu sylentisi kararak,
kuflatanlar aldatmay baflarmflt. Bundan dolay Semerkanddan gelen ordu kuflatmay kaldrmak zorunda kald. Fakat bu defa Abdullah bizzat kendisi sefere kt.
Bu durumda Eb Said, gerekten zbeklerden yardm istedi. Ebl Hayr bunu frsat bilerek, Eb Said ile birlikte Semerkand zerine yryerek flehrin yaknlarnda
kendilerinden daha kalabalk olan Abdullahn ordusunu yenilgiye urattlar (Haziran 1451). yle ki Abdullah dahi ldrlenler arasnda bulunuyordu. Glipler
bundan sonra kolayca Semerkand ele geirerek, Eb Saidi tahta oturttular.
Eb Said (1451-1469)
Eb Saidin saltanat ise, Ulu Beginkinin aksine din adamlarnn hkimiyeti devri idi. Daha bafllangta Abdlltifin ktilleri ldrlmfl ve bylece Semerkandda
Ulu Begin 40 yl sren hoflgrl hkimiyeti yerine, Eb Saidin Taflkentten davet ettii Nakflibend tarikat fleyhi Hoca Ahrrn yine 40 yl srecek olan hkimiyeti bafllamfl oluyordu.
Trkistanda bunlar olurken, Horasan ve Irak- Acemde Timurlu mirzalar arasndaki ekiflmelerden yararlanmaya karar veren Kara Koyunlu Cihanflah, 1458 ylnda Horasan zerine yryerek Herat ele geirdi. Cihanflah artk sdece Mvernnehr hkimi Eb Saidden endifle etmekte idi. Murgab suyu kysnda konan
Eb Saidin hareketleri Trkmenleri gerekten endiflelendiriyordu. Bu yzden Cihanflah, Eb Said ile barfl grflmelerine giriflti. Barfl salanmasna ramen Eb
Saidin Herata doru ilerlemesi devam etti. Onun bu cretli hareketinin sebebi
Azerbaycandaki olaylar idi. Cihanflah, Mak kalesinde hapsettirmifl olduu olu
Hasan Alinin kaleden kat ve Tebrizi ele geirip, hkmdarln iln ettiini
duymufl ve bu durumda Horasanda daha fazla kalmann gereksiz olduunu dflnerek, Eb Said ile anlaflp dnmeye karar vermiflti. Cihanflahn Horasan boflaltmas, Irak- Acem, Fars ve Kirmann Kara Koyunlularda kalmas flart ile barfl
yapld.
Eb Said 1467-68 yl kfln Mervde geirdi. Burada iken Cihanflahn Ak Koyunlu Hasan Beg tarafndan ldrld haberinin ulaflmas zerine, Eb Said
rann bat blgelerini ele geirmeye karar verdi. Esasen Cihanflahn olu Hasan
Ali, babasnn cn almak iin Eb Saidden yardm istiyordu. Eb Said nihayet
niyetli olduu bu sefere kmak zere kfllak yurdundan hareket ile Ak Koyunlu
Hasan Begin yayla olan Karabaa doru yrmflt. Kendisine Hasan Beg tarafndan birka kere barfl teklifinde bulunulmufl ise de, o bunu kabul etmeyerek
ilerlemifl, lkin Hasan Begin ok iyi tand blgelere gelince, Ak Koyunlu hkmdar Timurlu ordusunun ikmal yollarn kesmifltir. Bunun zerine g duruma
dflen Timurlu ordusu dalmfl, Eb Said ise tutsak alnarak ldrlmfltr (fiubat
1469). Onun lmyle Timurlular Horasann batsnda kalan topraklar Ak Koyunlulara terk etmifl oldular.
Hseyin Baykara (1469-1506)

Eb Saidin lm haberinin ulaflmasnn ardndan Hseyin Baykara flehre girdi.
Onun baflkenti Herat, tpk Ortaalarn teki medeni merkezleri olan fiam, Badad, Kahire ve stanbul gibi hem medeniyet, hem de elence merkezi idi. Sultan,
hanedan mensuplar, ordusu ve flehir halk kendilerini tamamen elenceye kaptrmfllard. Fetih ve sefer dflncesi artk kalmamfl olup, devlet snrlarnn genifllemesi, gelirlerin artmas da sz konusu olmuyordu.
Hseyin Baykarann bafllangta fiilie eilimi vard. Bu bakmdan 12 mamn
adna fii hutbesinin okunmasna da izin vermiflti. Fakat zamanla, zellikle Ali fiir
Nevanin tesiri ile tekrar Snnlie dnmfltr. Zamannda siyas, idar ve mal glkler hi eksik olmad. En byk sknt ise mal hususlarda idi. Buna are bulmak
iin eflitli kimseler vezirlik makamna getirildiler. Zaman zaman iki kifli ayn anda
vezirlik makamna getirildi ise de, iki vezirin ifl baflna gelmesi de beklenenin aksine devlet ifllerinde aksaklk ve vezirler arasnda uyuflmazla yol at.
Onu meflgul eden en nemli i meselelerden biri ise oullarnn ayaklanmalar
olmufltur. 1500 yl yaznda o, yeniden ayaklanan olu Muhammed Hseyine karfl Astarabada yrd. Halbuki bu srada zbekler Semerkand ele geirmeye alflyordu. Muhammed fiiban, Semerkand zapt ederek, burann hkimi Sultan
Aliyi ldrtt. Daha sonra, geici bir sre iin burasn gelecein Hindistan Timurlu hkmdar Babre brakmak zorunda kald ve nihayet 1501 ylnda Semerkand kesin olarak ele geirdi.
1501 ylnda Ali fiir Nevanin lmnn ardndan Hseyin Baykara ve Herat
pek az yaflayabildiler. fiibanlerin zaferini kolaylafltran ve Babrn hatralarnda
sz ettii, Hseyin Baykarann lmnden sonra (1506) birbirinden nefret eden
oullar Muzaffer Hseyin ile Bedizzamann birlikte, ortak olarak sultan iln edilmeleri gerekten hayret edilecek bir fleydi. Mvernnehrde durumunu glendiren Muhammed fiiban, 1507 ylnda Herat da ele geirdi. Bu medeniyet merkezinde Babrn ifadesine gre dnya grmemifl olan kyllk hkm srmeye
bafllamflt. Fakat aslnda ahlak anlayfllar kntye uramfl, canlln kaybetmifl
bir flehir topluluunun bozkrdan gelen ypranmamfl, diri zbekler karflsnda tutunmalar zaten beklenemezdi.
133
134
XVI. yzyl Timurlular iin felket devri oldu. Gebe zbekler, bu yzyln
baflnda nce Harezm ve Mvernnehri, ardndan Herat ele geirerek Timurlu
hkimiyetine son verdiler (1507). Safev hkmdar fiah smailin 1510 ylnda Muhammed fiibanyi ldrmesinden yararlanan Babrn btn gayretlerine ramen
Mvernnehr ve Harezm blgeleri zbek hkimiyetinden kurtarlamayarak, Timurlu sllesi ancak Babrn Hindistanda kurduu devlet sayesinde varln
srdrebildi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
TimurlularnSIRA
kfln
SZDE hazrlayan sebepler nelerdir?
TMUR VE TMURLULAR DNEMNDE UYGARLIK

D fi N E L M
mar Faaliyetleri
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Timur, Semerkand
S O R U imara ok nem vermifl, ele geirdii lkelerden getirdii ustalara Semerkand civarnda yeni yerleflme yerleri kurdurmufl, ba ve konaklar infla ettirmiflti. Timur ve hanedan mensuplarndan bazlarnn gml olduu Gur-i
DKKAT
Mir adl trbe Timur tarafndan infla edilmiflti. Onun infla ettirdii eserlerin en
nemlilerinden biri ise Ahmed-i Yesev hankhdr. Timurdan sonra fiahruh zamaSIRA
SZDE
nnda devlet
merkezinin
Herat olmas bu flehrin ykselmesini salad. O, Mool istils srasnda tahrip edilmifl olan Merv flehrini yeniden infla ettirmiflti. Ulu Begin
infla ettirdii eserler olarak Buhara medresesi, Semerkand medresesi ve Khek teAMALARIMIZ
pesi eteindeki nl rasathane saylabilir. Hseyin Baykara devrinde Herat, kltr
ve sanat merkezi olarak zirveye ulaflt. O, burada medrese, hankh ve darflflifa infla ettirdii Kgibi,
T Ali
A Pfiir Nev de Herat ve evresinde 370 tane hayr eseri infla ettirerek, bunlar idare iin bir vakf kurmufltu. Bu gibi imar faaliyetlerine hanmlarn
ve beglerin de katldklarn biliyoruz.

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Timur ve Timurlular
zamannda ticarete de ok
nem verildi. Semerkandda
pek ok dokuma atlyesi
bulunuyor ve flehir baharat
ticaretine merkezlik
ediyordu. Tebriz ve Sultaniye
nemli ticaret merkezleriydi.
Gneydeki Hrmz de
uluslararas ticaretin nemli
bir merkeziydi. Kabil ise,
Hint mallarnn pazar ve
datm merkezi durumunda
idi. Kuzeyde ayn rol
Sunak flehri oynuyordu;
Deflt-i Kpakn eflitli
yerlerinden getirilen rnler,
zellikle deri ve krk alnp
satlyordu. Devlet merkezi
Herat ise devletin
gelirlerinin ve servetin
biriktii yerdi.
TELEVZYON
Ticari Faaliyetler
Tahripkrlna ramen Timur, ticaretin devlet iin byk bir gelir kayna olduunun farknda idi. Semerkandda pek ok dokuma atlyesi bulunuyor ve flehir
N T E R N Emerkezlik
T
baharat ticaretine
ediyordu. Clavijonun ifadesine gre Timur, baflflehrini dnyann en mkemmel flehri yapmak iin ticareti daima teflvik etmiflti. Bu dflnce iledir ki, 1402 ylnda Fransa kralna gnderdii mektubunda Karfllkl olarak tccarlarn gelip-gitmesini, tccarlara glk karlmamasn, zira dnyann
tccarlar sayesinde bayndr ve mreffeh bir hal aldn ifade ediyordu. Tccarlar koruma siyaseti fiahruh zamannda da devam etti. Zira bununla ilgili ifadelere biz
onun ine ve Memlk sultanna gnderdii mektuplarnda da rastlyoruz.
Tebriz ve Sultaniyenin ticar nemi, lhanllar zamannda olduu gibi, Timurlular zamannda da devam etti. Sultaniye uluslararas bir pazar durumunda idi. Burada biriken pek ok rn Mslman tccarlardan baflka Ceneviz ve Venedikli tccarlar vastasyla Trabzon, Kefe ve Suriye zerinden Avrupaya sevk ediliyordu.
Gneydeki Hrmzn de uluslararas ticaretin nemli bir merkezi olduu anlafllyor. Gney randaki Yezd flehrinde ise bol miktarda fleker kamfl retildiinden
fleker imalathaneleri bulunuyordu. lkenin en iyi dokumalar da buradan her yana gnderiliyordu. En canl ticaret merkezlerinden birisi ise Kabil olup, Hint mallarnn pazar ve datm merkezi durumunda idi. Kuzeyde ise ayn rol Sunak
flehri oynuyordu. Burada Deflt-i Kpakn eflitli yerlerinden getirilen rnlerin,
zellikle deri ve krk gibi rnlerin ticareti byk nem taflyordu.
Kkenleri Uygurlara uzanan, Moollar devrinde canlandrlan, devlet sermayesine dayal ortaklk kurumu, bu devirde de varln srdrmekte idi. Devlet hazinesinden kredi alan ortaklara byk imknlar salanyor, hatta Tarhanlk verilerek
vergilerden muaf tutulup, hi kimsenin onlar rahatsz etmemesi, rflvet istememesi ve hayvanlarna dokunmamas buyruluyordu. Hissedarlar arasnda hkmdar
ailesi ve ileri gelenlerin bulunduu bu ortaklklarda faizli kredi usul de uygulanmfl, bu ise fleriata aykr grldnden zaman zaman anlaflmazlklara ve ulemnn muhalefetine yol amfltr.
Baflkent olmasndan dolay Herat, devletin gelirleri ve servetin biriktii yerdi.
Eb Said dneminde byk bir ticaret merkezi haline gelen flehirde byk sermaye sahipleri ortaya kmfl, hatta hkmdar zaman zaman onlardan bor alma yoluna gitmifltir. Ardndan Hseyin Baykara devrinde Heratta biriken servet, her trl iktisadi faaliyetleri de artrmfl, eski arfl ve pazarlar yeni ilvelerle bytlmflt. Herata balanan ticaret yollar zerinde bu devirde yeni yeni ribatlar yaplmfl
olmas bunun en byk delilidir.
Edebiyat
Timur, pek ok hkmdarda mevcut bulunan baflarlarnn yazlarak, flahsnn ebedileflmesi arzusu tafldndan seferleri srasnda gnlk tutturuyor ve tarih yazcln teflvik ediyordu. fiam ve Yezdnin Zafernme leri bu teflvik sonucu ortaya
kmfl olup, Timurun hayatn renmek iin baflvurulmas geren en nemli kaynaklardr. fiahruh devrinin en byk tarih yazar flphesiz Hafz- Ebrdur. Abdrrezzak- Semerkand, Mirhond ve Handmir son dnem Timurlu tarihini renebilmek iin nemli kaynaklar olup, Farsa yazlmfllardr.
Bu devirde Farsa fliir artk gerilemeye yz tutmufl olup, bafllca temsilcileri olarak fiirazl Hfz (lm. 1390) ile Cm (lm. 1492) saylabilirler. Zengin flehir merkezlerinde, ran flairlerini tanmfl olan Timurlu mirza ve begleri, kendi dilleri ile de
fliirler yazlmasn arzu ediyorlard. Bu arzu ve teflvik ksa zamanda rnlerini verdi. XV. yzyl aatay edebiyatnn zaman bakmndan ilk nemli simas olan Sekkaknin Divan bize kadar gelmifltir. Onun kaside ve gazelleri ilk rnler olmasndan dolay deerli olup, o, bir fliirinde Dnya benim gibi bir Trk flair, senin gibi
(Ulu Beg) bir lim hkmdar ortaya koymadan nce, felek daha uzun yllar dnmeye devam edecektir diyor. Timurun torunu Mirza skender adna yazd Mahzenl-Esrr adl mesnevisi ile tannan Harezmli Haydar, Trk Gy (Trke syleyen) lkab ile flhret kazanmflt. XV. yzyln ilk yarsnn en gl flairi Ltf idi.
O, kaside, gazel ve tuyuk gibi nazm eflitlerinin hepsini baflar ile kullanmflt. fiairleri himaye eden bu mirza ve beglerin kendileri de Trke fliir yazyorlard. Bunlar arasnda Seyyid Ahmed, skender, Bedizzaman, fiah Garib, Sultan Ahmed ve
Eb Bekir mirzalara ait eser veya paralar bizce bilinmektedir.
Baz begler adna Uygur alfabesi ile eserler oaltld da grlmektedir. Bahtiyarnme, Miranme, Kutadgu Bilig ve Tezkire-i Evliy gibi eserlerin o devirde
Uygur alfabesi ile yazlmfl rnekleri gnmze kadar gelmifllerdir.
XV. yzyln ilk yarsnda geliflen aatay edebiyat, yzyln ikinci yarsnda da
bu geliflmesini srdrd. Sultan Hseyin Baykara ile Ali fiir Neva bu devirde devletin hem siyas idaresine, hem de kltr hayatna damgasn vurmufl olan flahsiyetlerdir. Ali fiir Neva, hayatnn sonlarna doru yazd Muhakemetl-Lgateyn
adl eserinde, kelime zenginlii ve ifade kabiliyeti bakmndan Trkenin Farsadan ok stn olduunu ilk defa sylemek cesaretini gstermifl ve Trk flairlerini
Trke yazmaya teflvik etmifltir. Bu bakmdan da o, Trkeyi Farsadan geri kalmayan bir kltr dili haline getirmeye alflmfltr. Bu gayreti sonucunda Neva,
135
136
Trkenin sadece bir fliir dili deil, nazm ve nesrin her eflidini ifade gcne sahip, Farsa ile her hususta rekabet edebilecek bir kltr dili olduunu gsterecek
eserler meydana getirdi. O, serveti, siyasi gc ve eserleri ile Heratta sanatkrlarn kutbu durumuna ykselmifl olup, n Trkistandan Balkanlara kadar btn
Trk yurtlarnda yaylmflt. Neva dili, yksek bir edebi dil olarak kabul edilmifl,
eserlerini tanmak edeb kltrn tamamlanmas iin gerekli saylmfl ve eserleriyle ilgili bir takm szlk ve antolojiler dzenlenmifl, eserlerine daha salnda nazireler yazlmfltr. O devrin Herat, sadece Horasan ve Trkistann medeni merkezleri ile deil, fiiraz, Badad, Tebriz, Kahire, Bursa, stanbul ve Kazan gibi flehirlerin edebi evreleri ile de temas halinde idi.
Resim ve Ssleme
Timurlular devri resim sanatnn menflei olarak Badad ve Tebrizdeki Celyirli
okulu ile fiiraz okulu gsterilmektedir. Timur buralar ele geirdikten sonra, bu flehirlerdeki sanatkrlarn bir ksmn Semerkanda gtrmfltr. Bu sanatkrlara ait
mimari eserler ve onlarn duvarlarn ssleyen baz duvar resimlerinin varl kaynaklarda kaydedilir. adafl tarih yazar bn Arabflah, Timurun baz saraylarnda
onun savafl meydanlar, flehir kuflatmalar, seferleri, zaferleri ve elence meclislerinin tasvir edildii resimlerden sz eder. Ayn yazar Timur devrinin en byk nakkafl olarak Badadl Abdlhayy saymaktadr.
Timurun lmnn ardndan karflklk yllar sona erince, bu sanatkrlarn bir
ksm Heratta toplanmfllard. Buna ramen Badad, Tebriz ve fiiraz gibi eski merkezler faaliyetlerini tamamen durdurmamfllard. Resim sanat fiirazda Mirza skender zamannda devam ettii gibi, onun lmnden sonra dier Timurlu mirzalar ve
Trkmen hanedanlar Kara ve Ak Koyunlular zamannda da faaliyetini srdrd.
Kendisi de hattat olan fiahruhun olu Baysungur, Herattaki konan adeta bir
sanat akademisi haline getirmiflti. Tebrizli Caferin 1427 tarihli bir raporu bize burada alflanlar ve alflmalar hakknda ilgi ekici bilgiler veriyor. Anlaflldna gre, burada 100den fazla sanatkr alflyordu ve herkeste mesleinde en iyi, en byk olma arzusu yaygn bir hal almfl, bunun sonucu olarak Timurlu resim sanat
byk ilerleme kaydetmiflti.
Baysungurun lmnden sonra da bu alflmalarn devam ettii anlafllyor. Zira daha sonra Hseyin Baykara ve Nevanin flahsnda yeniden koruyucu bulan sanatkrlar ortaya kmfl, minyatr sanatnda bir yenilik yapmay baflaran Bihzad yetiflmiflti. O, daha sonra Safevlerin yanna giderek, yetifltirdii talebeleri ile Timurlu
resim sanatnn devamlln da salamfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Timurlular dnemi
sanat denilince akla gelen geliflmeler nelerdir?
SIRA SZDE
Musiki
D fi N E L srasnda
M
Timurun seferleri
ele geirerek Semerkanda gnderdii sanatkrlar arasnda baz algc ve okuyucular da bulunuyordu. bn Arabflah Timur devri okuyucular arasnda
Mahmud, Celleddin ve Meragal Abdulkadirin adlarn
S O Abdlltif,
R U
vermektedir. Clavijonun etraflca anlatt gibi, kadn ve erkeklerin katld toylar
veriliyor, bu arada alglar alnp, flarklar syleniyordu. Bu devirde musikide
KKAT
zellikle iki Dkiflinin
adndan daima zamann en byk stadlar olarak sz edilir.
Bunlardan biri Endicanl Yusuf, dieri ise musiki nazariyeleri ilmindeki bilgisi ile
SIRA SZDE
tannan Meragal
Abdlkadir idiler. Sesinin gzelliini ifliten fiahruhun olu brahim Sultan, Endicanl Yusufu defalarca kardefli Baysungurdan yanna fiiraza istemifl ise de bu istei yerine getirilmemifl idi. Meragal Abdlkadire gelince o, Ti-

AMALARIMIZ
K T A P
137
murun Badad ele geirmesi zerine Semerkanda gnderilmifl, Timurun lmnden sonra ise Heratta yaflamfl ve eserlerini de burada kaleme almfltr. Onun
ocuklar daha sonralar Osmanl lkesinde de musikiflinas olarak tannmfllardr.
Timurlular devrinin kltr merkezi Herat, XVI. yzyln baflnda nce Timurlular
ile fiibanler ve ardndan da fiibanler ile Safeviler arasndaki mcadeleler sonuncunda eski ihtiflamn kaybetti. yle ki Timurlularn sona ermesinden henz 5-10 yl
gemeden kltr ve sanat merkezi olarak Heratn artk hibir nemi kalmamflt.
HNDSTAN TMURLU MPARATORLUU (1526-1858)

Babr ve mparatorluun Kuruluflu
SIRA
SZDE olan ZaTimur soyundan gelen ve Hindistan Timurlu mparatorluunun
kurucusu
hirddin Muhammed Babr, 1483te Ferganann Andican flehrinde dodu. Timurlu hkmdar Eb Saidden sonra Timurlular Devleti paralanmfl, Babrn babaD fi N E L M
s mer fieyh Mirza bu paralanmada Fergana hkmdar olmufltu. mer fieyh
Mirza, komflu beglerden ikisinin saldrs srasnda lnce (1494), onbir yaflndaki
S O R U
olu Babr hkmdar oldu.
Babrn Hindistanda kurduu mparatorluk ngilizceye Mughal (veya

D K K Aeski
T yazlflyla
Mogul) olarak gemifl ve yle yerleflmifltir. Trkede kullanlan Trk-Mool mparatorluu tabiri bu kullanmdan esinlenmifl olmaldr. Moollarla baz alakalar olmakla beraSIRA SZDE
ber, Timurlular ve onlarn Hindistandaki uzantlar Mool deildiler. Dolaysyla, Hindistanda mparatorluk kuran bu slale iin Trk-Mool yerine Timurlu veya Babrl
tabirlerini kullanmak daha dorudur.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

Babr, Maverannehirdeki begler

arasnda kan savafllarda Semerkand iki defa ald ise de, sonunda
zbek han fiiban (fieyban) Hana
brakmak zorunda kald. Semerkand
ve Ferganay kaybettikten sonra Pamir Dalar tarafna ekildi ve bir
mddet burada ordusuz ve tahtsz yaflad. Babr, burada geliflmeleri dikkatle takip ediyor ve frsat kolluyordu. fiiban Hann malup ettii Timurlu beglerinden bazlar kap onun etrafnda toplandlar. Bylelikle bir ordu oluflturan Babr, 1504te Hindukuflu geerek Kbil flehrini ele geirdi. Ama Babrn gz hl ata topra olan Semerkand, Fergana ve Herattayd. Ancak, fiiban Hann Hive
ve Belh flehirlerini ele geirdikten
(1505) sonra Herat da almas (1507)
onun kuzeydeki topraklara dnme
midini zayflatt. Ayn yl fiiban
Hann Kandahara yapt bir saldry bertaraf etti ve Kbilde padiflah ol-
AMALARIMIZ
Resim 7.3
K T A P
BabrKkitap
T A P
okurken gsteren
minyatr.
TELEVZYON
Kaynak:T E L E V Z Y O N
Minyatyur k
Babur-name,
Samarkand,
1969.
NTERNET
NTERNET
138
Resim 7.4
Keyifli Babr
meflale ile at
stnde.
Kaynak:
Minyatyur k
Babur-name,
Samarkand,
1969.
SIRA SZDE
du. Bu srada randaki Safev Trk Devleti ile zbekler arasnda da bir mcadele
vard. fiah smail, 1510 ylnda Merv yaknlarnda yaplan bir savaflta zbekleri
malup etti. fiiban Han bu savaflta ldrld.
zbeklerin yenilmesi, Babrn kuzeye, Ferganaya dnme mitlerini yeniden
alevlendirdi. fiah smail ile ittifak yaparak zbekler zerine sefer yapt ve Semerkand ele geirdi (1511). Bunu takip eden yllarda fiah smailin Osmanllarla meflgul olmas sebebiyle zbeklerle tek baflna mcadele etmek zorunda kald. Daha
gl olan zbek kuvvetleri karflsnda bu blgede daha fazla tutunamad ve Semerkand terk etmeye mecbur oldu.
Ata topraklarn ele geirmekten midi kesilen Babr, bundan sonra tamamen
Hindistana yneldi. Timurun torunu olarak Hindistana sahip olmay meflru bir
hak olarak gryordu. Blgedeki flartlarn elveriflli olmasndan da yararlanarak
Hint seferine kt. 1526da Panipatta yaplan meydan savaflnda Delhi Sultan brahimi malup ederek Delhi ve Agray ele geirdi. Askerlerinin says az olmasna
ramen galip gelmesindeki en nemli etkenlerden biri Osmanllardan ald ateflli
silahlara sahip olmasyd.
Babr, merkezi Agra olmak
zere kuzey Hindistan ve Afganistanda byk bir devlet kurdu.
Panipat savaflndan bir sene sonra byk bir kuvvetle harekete
geen Rajputlar yine topu teflkilatnn destei ile Agra civarnda malup ederek hkimiyetini
pekifltirdi. Bunu takip eden yl
iinde btn kuzey Hindistana
hkim oldu. 1530da hastaland.
Olu Hmayunu veliaht tayin ettikten biraz sonra ld.
fiurasn da unutmamak gerekir ki, Hindistana ynelmek Babr iin bir mecburiyetti. Bu lkenin iklimine, yiyeceklerine ve
farkl kltrne alflmak onun iin
epeyce zor olmufltur. Yazd htra kitabnda bu duygularn
aka ifade etmifltir. Maiyetindeki adamlarn ve ordusunu da burada tutabilmek epeyce zor olmufltur. Onlar bu seferi geici bir hadise gibi gryor, bir an evvel memleketlerine dnmek istiyorlard. Ancak, Babrn inat iradesi ve kararll onlarn buraya alflmak ve artk buray yurt tutmak durumunda
olduklar gereini kabul etmelerini salad.
Babr, birbiriyle mcadele edip duran kk devletlerin olduu Hindistanda
gl ve asrdan fazla devam edecek olan byk bir imparatorluun temellerini att. ok farkl dillerin konuflulduu ve siyasi paralanmflln hkm srd
Hint ktasnda siyasi birlik ve gvenlik saland, istikrarl bir ynetim hkim oldu.
Ayn zamanda, hayat ve toplum anlayflnda bir kltr birlii saland.
Babrn Hint
lkesindeki
baflarlarnn en nemli sonular nelerdir?
SIRA
SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
139
Babr, dnya tarihinin ok nadir ve sekin hkmdarlarndandr. Hayat eflitli zorluklarla gemifl, zaman zaman lkesiz, ordusuz, etrafndaki ok az insanla
mcadele etmek zorunda kalmfl olmakla birlikte, difliyle trnayla kazand baflarlar sayesinde byk bir devlet bina etmeyi baflarmfltr. ok iyi bir asker ve idaSIRA SZDE
reci olduu kadar, edebiyatta ve sanatta incelmifl zevklere ve kltre sahipti.
Trke olarak yazd fliirler aatay edebiyatnn en gzel rneklerini oluflturmaktadr. Ama onun asl nemli eseri, Vekyi veya Bbrnme
tannan
D fi Nadyla
ELM
kitabdr. Hatra, gnlk ve seyahat izlenimlerinden oluflan bu eserde zel hayatnn en gizli noktalarn, kusur ve zaaflarn byk bir cesaret ve dorulukla anlatS O R U
mfl, zor zamanlarn, korktuu ve kamak zorunda olduu anlar
yazmaktan ekinmemifltir. Ayrca, Timurlularn Maverannehr tarihi, adafl olan baz flahsiyetlerin (babas mer fieyh Mirza, Hseyin Baykara, Ali fiir Neva)
ile
D K biyografileri
KAT
Hint lkesi hakkndaki izlenimlerini yazd ksmlar da ok zengin bilgiler iermektedir. Bu ynleriyle eser, otobiyografi trnde dnya klasiklerinden saylmakSIRA SZDE
tadr. Hatra yazma alflkanl kendisinden sonra da devam ettirilmifltir. Kz Glbeden Begmn Hmyunnmesi, Cihangirin Tzk-i Cihangir si ve hatta yeeni Mirza Haydar Duglatn Tarih-i Reflid adl eserinin hatra
ieren ksmlar bu
AMALARIMIZ
erevede deerlendirilmektedir.
SIRA SZDE
Babr, mahir Dbir fiasker

N Eve
LM
idareci olduu kadar,
edebiyat ve sanatta da son
derece yksek bir kltre
S O R U
sahipti. Trke olarak
yazd fliirler ve zellikle
Vekyi veya Bbrnme adl
D trnde
KKAT
eseri otobiyografi
dnya klasiklerinden olup
aatay edebiyatnn en
gzel rneklerindendir.
SIRA SZDE
Gnlk ve hatra tarznda
yazd bu eser, kendi
devrinde ve sonraki
dnemde rnek
AMALARIMIZ
oluflturmufltur.

Bbrnme hakknda ayrntl bilgiyi mer F. Aknn, TDV slamK Ansiklopedisi

ndeki
T A P
Bbrnme makalesinde bulabilirsiniz.
Ykselifl Dnemi
TELEVZYON
Babrn lmnden sonra yerine geen olu Hmayun zamannda Gcarat ve

Bengalde isyanlar bafl gsterdi. Hmayun, Afganl bir slaleden gelen fiir fiah karflsnda iki kere (1539-40) yenildi ve Delhiyi terk ederek Lahora ekilmek zorunda
N T E R NMirza
E T ve Kmkald. fiirflahn glenmesi karflsnda, kendisi ve kardeflleri (Hindal
rn Mirza), Safevlere sndlar; 15 yl boyunca srgn hayat yaflamak zorunda
kaldlar. Bu srada Afganl fiir fiah kuzey Hindistanda nemli bir g olarak ykseldi; lkenin vergi ve mali sisteminin temellerini att. 1545te yerine geen yetenekli
olu da babasnn sistemini devam ettirdi. Ancak, onun lm zerine Afganllarn
ileri gelenleri birbirine dfltler. Bu durum Hmayunun 1555te yeniden Hindistana dnmesine imkn verdi. Hmayun, blnmfl Afganllar bertaraf ederek Hindistann kuzeyinde (Delhi ve Agrada) Timurlu hkimiyetini yeniden tesis etti.
Hmayunun ok gemeden vefat etmesi zerine 14 yaflndaki olu Ekber
(1556-1605) tahta geti. ocuk yaflta birinin tahta gemesini frsat bilen Afganl
Adilflah byk bir ordu ile harekete geti ve Delhiyi ald ise de, fiii bir Trk olan
Bayram Hann cesur giriflimleri sayesinde Afganl tehlikesi bertaraf edildi. 1560da,
Panipatta dflman ordusunu malup eden Ekber, Delhiyi yeniden ele geirdi.
Uzun sren hkmdarl srasnda Hindu Rajputlarn direniflini krd. Bazen diplomatik yollara baflvurarak, bazen de asker g kullanarak blgedeki hkimiyetini pekifltirdi. 1567ye gelindiinde, Ekber Kuzey Hindistann tartfllmaz hkmdaryd. Uzun sren hkmdarl srasnda imparatorluu genifllemeye devam etti.
Ekber, 1573te gl Gcarat Sultanln topraklarna katt ve Rajput devletlerinin
ounu tbi kld. 1576da Bihar ve Bengaldeki Afgan kalelerini ele geirdi. 1585te,
zbek tehdidi altnda olan kuzeybatdaki dalk blgede Timurlu gcn yeniden
tesis etti; Kbili denetim altna ald, Keflmiri zapt etti. 1595te Kandahar Safevlerin elinden ald. 1600de Ahmednagar ve Mslman Dekkan devletini topraklarna katt. Bylelikle, Hindistanda Delhi Sultanlndan beri en genifl mparatorluu meydana getirmifl oldu.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ekber, Hindistan Timurlular

iinde, lml ve birlefltirici
felsefesi ile dikkati eken bir
flahsiyet ve hkmdardr.
slamn sezgisel yorumu
olan tasavvufa ve tasavvuf
ehline zel bir ilgisi vard.
Hindistandaki btn
inanlara sayg esasna
dayanan bir siyaset izledi.
Sadece Snni slamn
temsilcisi olmad. Btn
mezhepler ve dinler
arasnda karfllkl bir
anlayfl ve msamaha
duygusunun yerleflmesi iin
aba gsterdi. Farkl
grflleri uzlafltrmak iin
eflitli inanlarn
temsilcilerini bir araya
getiren dzenli toplantlar
yapt.
140
Ekber, az kullanlan topraklarn aktif bir flekilde kullanlmasn teflvik eden bir
sistem yerlefltirdi. Mal iflleri (Mslman veya Hindu olmasna bakmakszn) becerikli ellere teslim ederek ve etkili bir vergilendirme yoluna giderek devlet gelirlerini artrd. Bu sayede, birok flehirler kurarak ve eserler ortaya koyarak lkeyi bayndr bir
hle getirdi. Ynetimde ve mal ifllerde yeni dzenlemeler yapt, salam kanunlar
koydu, rflveti engellemek iin gl tedbirler ald. mparatorluk geniflleyip daha
fazla Hindu tebaaya sahip olduktan sonra, Hindular da devlet ynetimine katan,
katlmc bir siyaset takip etmeye zen gsterdi. Hindular mal ifllere getirmek ve asker komutanlar olarak tayin etmek suretiyle devlete balamay bildi; Rajput fleflerinin disiplinli insan gcnden ve askeri yeteneklerinden yararland. Rajput prensesleriyle yaplan evlilikler yoluyla onlarn Timurlu hanedanyla yaknlaflmasn salad.
slamn sezgisel yorumuna eilimli olduu anlafllan Ekber, tasavvuf ehline ve
zellikle iflt tarikatna byk bir hrmet gsteriyordu. O ayn zamanda btn
mezheplere ve dinlere karfl msamahal bir tavr sergiledi. Sadece Snn ve fii inanlarna deil, Hindistandaki btn dier inanlara sayg esasna dayanan bir
siyaset izledi. Mslman olmayan tebaadan alnan cizye vergisini kaldrd. Her bir
din topluluun temsilcilerinin taleplerine dikkat ve ilgiyle kulak verdi. Mslman
olmayanlara karfl herhangi bir bask uygulanmasna izin vermedii gibi, onlarn tapnaklar infla etmelerinde maddi yardmlarda bulundu. Evli olduu Hindu Rajput
prenseslerinin sarayda kendi din inanlarnn gereklerini yerine getirmelerine izin
verdi. Din konusundaki farkl grflleri uzlafltrmak ve karfllkl anlayfl gelifltirmek
amacyla dzenli toplantlar yapyor, eflitli grfllerin temsilcilerini bir araya getiriyordu. Bafllangta slmiyetin deiflik grfllerinin temsilcilerinin katld bu toplantlara, daha sonra dier dinlerin temsilcilerini de katt. Kendisi de deiflik inanlar arafltrp anlamaya alflyordu. Ekber, bir zaman sonra hakikati anlama yolunda gelifltirdii baz tecrbelerine dayanarak bir tr tarikat oluflturdu; saray evresinden baz kimseler ona hem bir hkmdar hem de din lider olarak baland.
Olu Cihangir (1605-1627) babasnn din siyasetini genel olarak devam ettirdi.
Onun zamanndaki en nemli geliflme Avrupallarn Hindistandaki faaliyetlerini
artrmalardr. Hollandal, Portekiz, Fransz ve zellikle ngilizlerin Hindistandaki
yerleflmeleri ve ticari faaliyetleri artt; Hindistann zenginliklerinden yararlanmak
iin birbiriyle rekabet eden Avrupallar, Timurlu slalesinden ticar imtiyazlar ve
kolaylklar elde etmek iin yarflyorlard. Cihangir dnemindeki bir baflka vaka ise
Farslaflma eiliminin artmasyd; oullarna Hsrev ve Perviz, torununa Dr adlarn koymufl olmas bunun bir gstergesidir.
fiahcihan (1627-1658) dneminde devletin snrlar geniflledi; Dekkanda baz
yerler alnd. Onun zaman nispeten huzur ve skn iinde geti. mar faaliyetlerine nem verildi; Delhi dnyann en gsteriflli flehirlerinden biri hline getirildi. Agrada Tac Mahal, Delhide Cuma Mescidi gibi muhteflem eserler infla edildi. Ekber
zamanndaki kltr siyaseti bir dereceye kadar devam ettirildi; baz Hindu eserleri tercme edildi. Din alannda, Snn slam merkezli bir eilim kendini gsterdi;
slam dinine dnmeler teflvik edildi, fiilere karfl baskc bir tavr sergilendi. fiahcihann hastalanmas zerine, kardefller arasnda mcadele bafllad. Evrengzb bu
mcadeleyi kazanarak tahta geti.
Yarm asr hkmdarlk yapan Evrengzb (1658-1707) son byk Timurlu hkmdardr. Dedesi Ekberin hoflgrsnn aksine, Evrengzb sofu dindar, hatta
mutaassp bir flahsiyetti. fiilerin Muharrem yinlerine karfl tedbirler ald, Hindu
festivallerine kstlamalar getirdii ve ikiyi yasaklad bilinmektedir. Onun zamannda Hindistann bat tarafnda yer alan dalk Maharafltra (Maharatalar) lkesi,
141
Sivaci adnda bir Hindu flefin baflkanlnda birleflti. Evrengzb uzun bir sre onun
kard sorunlarla uraflmak zorunda kald. Sivaci ile yaplan mcadele ok kanl geiyor fakat kesin bir sonu alnamyordu. Teflkilat bir flahsiyet olan Sivaci, hafif silahl ordusuyla ani ve hareketli saldrlarda bulunuyor, skfltnda bir yolunu
bulup kurtulmasn biliyordu. Bu olaylar srasnda Evrengzb aka Hindu karflt
bir siyaset izledi; onlarn din okullarn kapatt, baz tapnaklarn yktrd. Bunlardan birinin yerine Evrengzb camiini yaptrd (1669). Bunu izleyen yllarda Satnami mezhebindeki Hindular isyan ettiler. Evrengzb, Hindu unsurlara karfl tutumunu srdrd ve 1679da Hindulara yeniden cizye vergisini koydurdu. Hindu inancnda olan devlet adamlarn ynetim kademelerinden uzaklafltrd veya daha alt
mevkilerde grev verdi. Onun bu siyaseti Hindu isyanlarna zemin hazrlad.
Evrengzb, Hindistana tamamen hkim olmak amacn hedeflemiflti. dilflah ve
Kutupflah devletlerini ortadan kaldrd. ngilizlerin ve Portekizlilerin ilerlemelerini
baflaryla durdurdu, mparatorluk aleyhinde hareket eden fii Biapur ve Golkonda devletlerini ortadan kaldrd. Bununla beraber, uzun sren atflma ve isyanlar
bastrma faaliyetleri imparatorluu yormufl, kaynaklar bitme noktasna getirmiflti.
Evrengzbin son yirmi yl Dekkandaki mcadelelerle geti. zellikle, 1690larda,
imparatorluktaki atflmalar yeni ve daha tehlikeli bir aflamaya girdi. Saltanatnn
sonunda, bu sorunlar Pencaptaki Timurlu gcne karfl byk bir tehdit durumuna geldi. 1707de ldnde devlet ciddi bir flekilde sarslmfl bulunuyordu.
Zayflama ve kfl Devri

Evrengzbin lmnden sonra imparatorluk hzla gerileme iine girdi. Yerine geen Bahadr fiah, baz baflarlarna ramen, imparatorluu toparlayamad. Nasrddin Muhammed (1719-1748) zamannda ise Afganl Nadir fiahn istilas Timurlu
devletini darmadan etti. 1738-39 yllarnda Nadir fiah, Kbil ve Delhiyi iflgal etti
ve yamalad; birok kymetli eflyay ve eseri alp rana tafld. Nadir fiahn lmnden sonra Afganllarn baflna geen Ahmed fiah Durrn Hindistann kuzey
batsndan girerek Pencb yamalad ve Babrller ordusunu Sirhindde malup
etti (1748). Bu olayn zerinden ok gemeden Nasrddin Muhammed vefat etti.
Onun lmnden sonra lke iyice kntye yz tuttu. Giderek glenen Sihler lkenin kuzey batsndaki Pencbn tamamn ele geirdiler. Bu srada ortaya
kan nemli bir geliflme de ngiliz Ticaret fiirketinin g kazanmasyd. ngiliz tccarlarndan oluflan ve vaktiyle belli flehir ve iskelelerde ticarethane ama izni almfl
olan bu flirketin yneticileri, lkedeki zayflk ve karflklklardan yararlandlar; ordu ve donanma oluflturdular. Hindistann eflitli yerlerinde topraklar edinerek yerlefltiler. Portekiz, Hollanda ve Fransz flirketlerini savaflla yenerek Hind ticaretini ellerine geirdiler.
1800l yllarn baflnda Timurlular artk ngiliz Ticaret fiirketinin nfuzu altna
girmifl bulunuyorlard. mparatorluun hemen her yeri karflklk iindeydi. Delhideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin eflitli yerlerinde Hindu devletleri
ve Mslman prenslikler ortaya kt. Son Timurlu hkmdar II. Bahadr fiah tahta kt zaman, Delhiye kadar btn lke ngilizlerin eline gemifl bulunuyordu.
Bahadr fiah, ngilizlere karfl 1857de kan Sipahi isyannda parma olduu bahanesiyle ailesiyle birlikte lke dflna srld. Timurlular devletinin tamamen ortadan kaldrlmasyla Hindistan btnyle ngilizlerin eline geti.
Hindistan Timurlu Devletinin ypranma ve kfl srecini nasl aklarsnz?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
142
zet

A M A

A M A
Timurun ortaya kfln ve onun Mvernnehr, Harezm, Horasan ve ran fethetmesi srecini aklamak.
lk defa 1360 ylnda adndan sz edilmeye bafllanan Timur, 10 yllk mcadeleden sonra Mvernnehre hkim olarak, Semerkandda tahta
oturdu. 1371-79 yllar arasnda Harezm blgesini, 1386-88 yllarnda Kuzey ran ve Azerbaycan
ele geirdi. 1391 ve 1395 yllarnda Toktamfl
Hanla yapt savafllar kazand ve Altn Orda
devletine byk bir darbe indirdi. 1392-96 yllar
arasnda fiiraza gelip Muzafferliler slalesine son
verdi. 1398-99 yl baharnda Pencab ve Sind zerine sefer yapt, bol ganimetle Semerkanda dnd. 1402de Ankara Savaflnda Osmanl ordusunu yenerek Anadolunun birliini bozdu. Timur
genellikle bozkrlara deil, yerleflik kltrn hkim olduu zengin ve medeni lkeleri ele geirmeyi gaye edinmiflti. Asker dehas yannda, imarc yannn, idarecilik ve askerlik yanndan hi de
afla kalmad grlr.
Timurlular zamanndaki siyasi geliflmeleri
aklamak.
Timurun olu fiahruh (1405-47), babasnn hkim olduu lkeleri byk lde elde tutmay
baflard; i mcadelelere son verdi. Olu Ulu
Beg, bir hkmdar olduu kadar bir astronomi
bilginiydi. lmnden (1449) sonra lkede karflklklar artt; devlet Herat ve Semerkand merkez
olmak zere ikiye ayrld. Abdlltifin (14491450) sert dneminden sonra, nispeten yumuflak
olan Abdullah (1450-1451) ile Ulu Beg zamanna dnlmfl gibi oldu. Eb Saidin (1451-1469)
saltanat ise, aksine din adamlarnn hkimiyeti
devri oldu. Onun zamannda Ak Koyunlu karflsnda Timurlu ordusu dald ve Horasann batsnda kalan topraklar Ak Koyunlulara terk edildi.
Hseyin Baykara (1469-1506) zaman siyas, idar ve mal glklerle geti. XVI. yzyln baflnda gebe zbekler, nce Harezm ve Mvernnehri, ardndan Herat ele geirerek Timurlu
hkimiyetine son verdiler (1507).

A M A

A M A
Timurlular dnemindeki medeniyet ve kltr hayatnn temel niteliklerini belirlemek.

Timur, Semerkand imara ok nem verdi. fiahruh zamannda Merv flehri yeniden infla edildi.
Ulu Beg dneminde Buhara medresesi, Semerkand medresesi ve nl rasathane yapld. Hseyin Baykara devrinde Herat, kltr ve sanat merkezi olarak zirveye ulaflt. Timur, tarih yazcln teflvik etmifltir. fiam ve Yezdnin Zafernmeleri bu teflvik sonucu ortaya kt. XV. yzyl
aatay edebiyatnn en nemli simalar yetiflti.
Ali fiir Neva, eserleri ile Heratta sanatkrlarn
kutbu durumuna ykseldi. Timuriler zamannda
resim ve ssleme sanat da zirveye ulaflt; minyatr sanatnda bir yenilik yapmay baflaran Bihzad
yetiflti. Musikide Endicanl Yusuf ve Meragal Abdlkadir gibi zirveler ortaya kt.
Babr dnemini ve Hindistan Timurlu Devletinin kuruluflunu tanmlamak.
Timur soyundan gelen Zahirddin Muhammed
Babr, onbir yaflnda hkmdar oldu (1494). Maverannehirdeki beylikler arasnda kan savafllarda malup oldu ve lkesini zbek han fieyban Hana brakarak Pamir Dalar tarafna ekildi. 1504te Hindikuflu geerek Kbil flehrini
ele geirdi. Ata topra olan Semerkand, Fergana
ve Herat alma giriflimleri baflarszlkla sonulannca, tamamen Hindistana yneldi. 1526da Panipatta yaplan meydan savaflnda Delhi Sultan
brahimi malup ederek Delhi ve Agray ele geirdi; kuzey Hindistan ve Afganistanda byk
bir devlet kurdu.

A M A
Hindistan Timurlu Devletinin ykselifli ve yklfl srecini deerlendirmek.

Babrn lmnden sonra yerine geen Hmayun, Afganl fiir fiah karflsnda iki kere (1539-40)
yenildi ve 15 yl boyunca srgn hayat yaflamak
zorunda kald. Hmayun, 1555te yeniden Hindistana dnd, blnmfl Afganllar bertaraf
ederek Hindistann kuzeyinde Timurlu hkimiyetini yeniden tesis etti. Olu Ekber (1556-1605),
blgedeki hkimiyetini pekifltirdi ve 10 yl iinde
Kuzey Hindistann tartfllmaz hkmdar oldu.
Cihangir (1605-1627) zamannda Hollandal, Portekiz, Fransz ve zellikle ngilizlerin Hindistandaki yerleflmeleri ve ticari faaliyetleri artt.
fiahcihan (1627-1658) dneminde devletin snrlar geniflledi, imar faaliyetlerine nem verildi;
Son byk Timurlu hkmdar olan Evrengzbin
(1658-1707) siyaseti Hindu isyanlarna zemin hazrlad. ngiliz Ticaret fiirketi yneticileri, lkedeki zayflk ve karflklklardan yararlandlar. Delhideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin
eflitli yerlerinde Hindu devletleri ve Mslman
prenslikler ortaya kt. 1858de Hindistan btnyle ngilizlerin eline geti.
143
144
Kendimizi Snayalm
1. 1393 senesinde Timur, Anadoluya yneldiinde blgedeki devletlerin tepkisiyle ilgili afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. Osmanl Devleti, Anadoluda henz hkimiyetini salamlafltramamflt.
b. Memlk Devleti, bu srada i mcadelelerle ypranmfl bulunuyordu.
c. Anadolu Beylikleri, Timurun yaklaflmasn endifleyle izliyorlard.
d. Anadoluda henz tam bir siyasi birlik oluflmamflt.
e. Timurun yaklaflmas, Osmanl, Memlk ve Altn
Orda devletlerinde huzursuzluk yaratt.
2. Toktamfl Hann, Timur tarafndan tamamen bertaraf edilmesinin en nemli sonucu afladakilerden
hangisidir?
a. 1391de Kunduzcada yaplan savafl Timurun galibiyetiyle sonulanmas
b. 1395te Terek kysnda yaplan savaflta Toktamfl Han malup olarak byk bir darbe almas
c. 1395 savaflndan sonra Timurun, Moskova taraflarna gelerek etraf yamalamas
d. Altn Orda hanlarnn Rus knezleri iin bir tehdit
ve tehlike olmaktan kmas
e. Altn Orda Devletinde gerileme almetlerinin
bafl gstermesi
3. Afladakilerden hangisi Ankara Savaflnn (1402)
sonularndan biri deildir?
a. Bayezidin byk devlet olma hayal ve gayretleri son buldu.
b. Bizans elli yl kadar daha varln srdrme imkan elde etti
c. Rumelide Osmanl fetihleri bir sre iin durdu.
d. Anadoludaki beylikler yeniden canlanarak Anadolunun siyasi birlii bozuldu.
e. Yenilgiye ramen Osmanl Devleti glenerek
ortaya kt.
4. Afladakilerden hangisi fiahruh dneminin zelliklerinden biri deildir?

a. Azerbaycan ve Anadoluya gelerek blgenin siyasi birliini bozmufltur.
b. Babasnn hkim olduu lkeleri byk lde
elde tutmay baflarmfltr.
c. Onun zamannda Semerkand, douda deta bir
altn a yaflamfltr.
d. Kendisi ve hanmlar pek ok hayr eseri infla
ettirmifllerdir.
e. fiahruh i mcadelelere son vermifl, devletin 40
yl daha gl bir flekilde devamn salamfltr.
5. Afladaki Timurlu Hkmdarlarndan hangisinin zaman din adamlar iin iyi, fakat halk ve asker iin kt
bir devir olmufltur?
a. Ulu Beg
b. Abdullatif
c. fiahruh
d. Timur
e. Hseyin Baykara
6. Afladakilerden hangisi Timurlular dnemi edeb
zelliklerinden biri deildir?
a. Bu devirde Farsa fliir gerilemeye bafllamfltr.
b. Timurlu mirza ve begleri, kendi dillerinde (Trke) de fliirler yazlmasn arzu etmifllerdir.
c. Baz begler adna Uygur Alfabesi ile eserler oaltlmfltr.
d. aatay edebiyat XV. yzyldan itibaren gerilemeye yz tutmufltur.
e. Ali fiir Neva, Trk flairlerini Trke yazmaya teflvik etmifltir.
7. Afladakilerden hangisi Timurlular Dnemi ticaret
faaliyetlerinin zelliklerinden biri deildir?
a. fiahruh zamannda tccarlar koruma siyasetine
devam edilmifltir.
b. Timurun tahripkrl yznden blgede ticaret
giderek gerilemeye bafllamfltr.
c. lhanllar Dneminde olduu gibi, Tebrizin ticar nemi devam etmifltir.
d. Sultaniye flehri uluslararas bir pazar durumuna
gelmifltir.
e. Baflkent Herat, devletin gelirlerinin ve servetin
biriktii yer hline gelmifltir.
145

8. Afladakilerden hangisi htra trnden bir eserdir?
a. Tzk-i Cihangir
b. Muhakemetl-Lgateyn
c. Miranme
d. Zc-i Ulu Beg
e. Kutadgu Bilig
1. c
2. d
3. e
4. a
9. Afladaki olaylardan hangisi Hindu isyanlarna zemin hazrlad?

a. ngiliz Ticaret flirketinin g kazanmas
b. Ndir fiahn Hindistan iflgal ederek birok flehri yamalamas
c. Evrengzibin baskc siyaseti ve cizye vergisini
yeniden koydurmas
d. Panipat Savaflndan bir yl sonra Babrn Rajputlar malup etmesi
e. Ekberin din konusundaki farkl grflleri birlefltirme abas
10. Ekber Dnemindeki uygulamalarla ilgili afladaki
ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Topraklarn aktif bir flekilde kullanlmasn teflvik eden bir sistem gelifltirildi.
b. Rflveti engellemek iin gl tedbirler alnd.
c. Etkili bir vergilendirme yoluna gidilerek devlet
gelirleri arttrld.
d. Hindular da devlet ynetimine katan, katlmc
bir siyaset takip edildi.
e. Gayri Mslimlere cizye vergisi konularak devlet
gelirleri arttrld.
5. b
6. d
7. b
8. a
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise Timur (1370-1405) konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise fiahruh (1405-1447) konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Abdullatif (1449-1450 konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ticaret konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Babr ve mparatorluunun Kuruluflu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hindistan Timurlu mparatorluu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ykselifl Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
146

Sra Sizde 1
Timurun 1386-88 yllarnda Kuzey ran ve Azerbaycan
ele geirmesi onu Altn Orda han Toktamfl ile karfl
karflya getirdi. nceki dnemlerde de bu blgeler Altn Orda hanlar ile lhanllar arasnda bir ekiflme unsuru olmufltu. Toktamfl Han bu mcadelede kendisine
mttefik bulmak amacyla Memlk sultan ile temas
kurdu.
Sra Sizde 5
Babr, birbiriyle mcadele edip duran kk devletlerin olduu Hindistanda gvenlik ve asayifli salad;
asrdan fazla devam edecek olan byk bir imparatorluun temellerini att. Bylelikle, Hint lkesinde siyas
birlik ve gvenlik hkim oldu. ok deiflik kltrden
insanlarn yaflad lkede belli derecede bir kltr birlii meydana geldi.
Sra Sizde 2
Osmanl ordusu yenilerek dalmfl, Byezid tutsak olmufl, devlet ileri gelenlerinden her biri bir flehzadeyi
yanna alarak kamfllard. Bizans elli yl kadar daha
varln srdrme imkn elde etmifl, Rumelinde fetihler durmufltur. fiehzadeler arasndaki hkimiyet mcadeleleri yznden Osmanl Devletinde bir Fetret devri
bafllamfltr. Timur tarafndan Anadolu beyliklerinin yeniden canlandrlmas yznden Anadolunun birlii
bozulmufltur.
Sra Sizde 6
Evrengzbin lmnden sonra imparatorluk hzla gerileme iine girdi. 1838-39 yllarnda Afganl Nadir fiahn
istilas lkeyi darmadan etti. Daha sonra, Afganl Ahmed fiah Durrn Hindistann kuzey batsndan girerek
Pencb yamalad ve Babrller ordusunu Sirhindde
malup etti (1748). Bu olaydan sonra lke iyice kntye yz tuttu. Sihler lkenin kuzey batsndaki Pencbn tamamn ele geirdiler. ngiliz Ticaret fiirketinin
g kazand; Portekiz, Hollanda ve Fransz flirketlerini
savaflla yenerek Hind ticaretini ellerine geirdi. Delhideki merkez otoritenin kmesiyle, lkenin eflitli
yerlerinde Hindu devletleri ve Mslman prenslikler
ortaya kt. 1857de kan Sipahi isyan sonunda Hindistan btnyle ngilizlerin eline geti.
Sra Sizde 3
XIV. asrn ikinci yarsndan itibaren, sultan, hanedan
mensuplar ve baflkent (Herat) halk tamamen elenceye kaplmfllard. Fetih ve sefer dflncesi kalkmfl gibiydi. Bu yzden devletin snrlar genifllemiyor, gelirler artmyordu. XVI. yzyln bafl ise Timurlular iin
bir felaket zaman oldu. Kuzey bozkrlarndan gelen
gebe zbekler nce Harezm ve Maverannehri, ardndan Herat ele geirerek Timurlu hkimiyetine son
verdiler.
Sra Sizde 4
Resim sanatnda nemli geliflmeler olduu grlmektedir. Resim sanatnn kkenleri Badad ve Tebrizdeki
Celayirli okulu ile fiiraz okuluna dayanmaktadr. Timur
buralar ele geirdikten sonra sanatkrlar Semerkanda
gtrmfltr. Timurdan sonra sanatkrlarn bir ksm
Herata ynelmifl, burada ve daha nceki merkezlerde
Timurlu resim sanat byk ilerlemeler kaydetmifltir.
Minyatr sanatna yenilik getiren Bihzad gibi bir sanatkr yetiflmifltir. Musikide ise Endicanl Yusuf ve Meragal Abdulkadir gibi statlar ortaya kmfltr.
Aka, . (1995). Timurlular, Ankara: Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar.
Alan, H. (2007). Bozkrdan Cennet Bahesine: Timurlular (1360-1506), stanbul: tken Neflriyat.
Babur, Z. M. (1943-1946). Vekayi, ev. R. R. Arat, I-II,
Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Barthold, W. (1997). Ulu Beg ve Zaman, ev. . Aka,
Ankara: Trk Tarih Kurumu..
______. (2006). Orta Asya Trk Tarihi Hakknda
Dersler, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Clavijo, R. G. (1993). Anadolu, Orta Asya ve Timur,
ev. . R. Dorul, stanbul: Ses Yaynlar.
Kprl, F. (1945). aatay Edebiyat, slam Ansiklopedisi, III, s. 270-323.
Levend, A. S. (1965-1968). Ali fiir Neva, I-IV, Ankara:
Trk Tarih Kurumu.
Manz, B. F. (2006). Timurlenk: Bozkrlarn Son Gebe Fatihi, ev. Z. Bilgin, stanbul: Kitap Yaynevi.
Roemer, H. R. (1974). Timurlular, slam Ansiklopedisi, XII/I, s. 346-370.
Roux, J. P. (1994). Aksak Timur, ev. A. R. Yalt, stanbul: Milliyet Yaynevi.
fim, N. (1987). Zafernme, ev. N. Lugal, Ankara:
Trk Tarih Kurumu.
Yksel, M. fi. (2009). Timurlularda Din-Devlet liflkisi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
147
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N

zbeklerin Mvernnehrdeki hkimiyetleri srasnda meydana gelen bafllca olaylar aklayabilecek;
zbek Hanlklarnn Rus iflgaline girifl srecini deerlendirebilecek;
Kaflgar Hanl dneminde meydana gelen bafllca geliflmeleri aklayabilecek;
Kazak Hanl ve hanlkta Tavke Hann nemini deerlendirebilecek;
Trkistan Hanlklarnda ynetim sistemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
zbek
Kazak
Mvernnehr
Harezm
Deflt-i Kpak
Dou Trkistan
Osmanl
Hokand
Yakup Bey
Rusya
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Trkistan
Hanlklar
ZBEK HANLIKLARI
DOU TRKSTAN HANLIKLARI
DEfiT- KIPAK VE KAZAK
HANLII
OSMANLI DEVLETNN
TRKSTAN POLTKASI
DEVLET TEfiKLATI VE KLTR
Trkistan Hanlklar
ZBEK HANLIKLARI
zbeklerin Ortaya kfl ve fiibanler Dnemi
Hanlarnn soyu Cengiz Hann en byk olu Cuciye dayanan zbekler, bozkr
halk olarak adlandrlan Trk kavimleri arasnda saylmaktadr. simlerini Altn Ordann Mslman hkmdar zbek Handan almfllardr. zbeklerin bir ulus halinde gl bir konuma gelmesi Ebul-Hayr Han zamannda olmufltur. Bu hann
dneminde zbekler Deflt-i Kpakta hkimiyetlerini tam olarak gereklefltirdikleri gibi, Timurlularn Mvernnehrdeki i anlaflmazlklarna mdahale edebilecek lde kuvvetlerini arttrmfllard. Ebul-Hayr Hann 1468deki lmnden
sonra zbekler dalma srecine girmifller, torunu Muhammed fiiban Han onlar
toplamaya muvaffak olamad gibi, kendisi de Mvernnehre g ederek siyasi
ve asker faaliyetlerini burada srdrmfltr.
Mvernnehrde zbekler
fiiban Muhammed Han ynetiminde zbekler, Mvernnehrde Timurlular ile
SIRA SZDE
yaptklar mcadeleyi kazanmfllar, fiiban Muhammed Han Timurlularn baflflehri
Herat ele geirerek 27 Mays 1507de hkmdarln ilan etmiflti. zbeklerin Mvernnehrde hkimiyet mcadelelerini srdrdkleri devrede
D firanda
N E L M fiah smail, Safev Devletini kurmufltu. Yeni kurulan bu devletle zbek Hanl arasndaki
iliflkiler savafl ortamna srklenmifl, Merv Muharebesinde zbekler yenilgiye uS O R U
ramfllar ve fiiban Muhammed Han da bu savaflta ldrlmflt.
Deflt-i Kpak: XI. yzyl

ortalarndan XIII. yzyln ilk
yarsna kadar olan
devredeki Kpak Hanlnn
yayld sahay ifade
etmektedir. Deflt-i Kpak,
douda rtifl rmandan
bafllamakta; Bat Sibiryay
Hazar Denizinin ve
Karadenizin kuzeyindeki
bozkrlar iine aldktan
sonra Deflt-i Kpakn
batdaki snr Karpat
dalarna dayanmaktadr.
Deflt-i Kpak ayrca,
gneyde Krm iine alarak,
Kuzey Kafkasyadaki Kuban
ve Terek rmaklar
SIRAsnr
SZDE
olmak zere Hazar Denizine;
Aral Glne ve oradan da
Seyhun boylarna kadar
D fi N E L M
uzanmaktayd.
S O R U
Bafllangta fleyhlik davas gden smail, randa etrafna ok sayda mrit

daha
D K K Atoplamfl,
T
sonra bu gten yararlanarak, fleyhlikten flahla geifl srecini bafllatmfl ve bunda da baflarl olmufltur.
SIRA SZDE
1510-1533 yllar arasndaki devrede Safevlerle Horasann hkimiyeti iin mcadele eden zbeklerdeki en nemli flahs Ubeydullah Sultan
olmufltu. Daha sonAMALARIMIZ
ra Ulu Han olarak da grev yapan Ubeydullahn 1539da lmesinden sonra 1561
ylna kadar istikrarsz bir dnem yaflanmfl, II. Abdullahn gerek babas skender
K T A gsterdii
P
Han (1561-1583), gerekse kendi iktidar (1583-1598) dnemlerinde
abalar hanl ileri bir noktaya taflmflt. karflklklar ortadan kaldrlmfl, genifl bir
fetih politikas gereklefltirilmiflti. Bu dnemde Horasann byk ksm, Harezm
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
Ulu Han: Bir hanlkta

birden ok sultan han
unvan kullanmaya
K hana
T A P
bafllaynca esas
zaman ierisinde ulu han
denmeye bafllanmfltr.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
150
Togay Timurlu: Cengiz

Hann en byk olu Cuci
Hann on nc olunun
ismi Togay Timur olup onun
soyundan gelenler Togay
Timurlu olarak anlmfllardr.
Bu hanedan mensuplar
Astrahan Hanl
yneticilerinden olup
Moskova arl Astrahan
iflgal edince Buharaya
snmfllardr.
ve Buhara onun eline gemifl, ancak daha sonra Safev fiah I. Abbas (1587-1629)
Herat hari Horasan zbeklerden geri almaya muvaffak olmufltur.
Abdullah Han zamannda Buhara zbek Hanlnn uluslararas alanda nemli siyasi teflebbslerde bulunduu, Osmanl Devleti, Rusya ve Babrl devletleri ile
iliflkilerini younlafltrd grlmektedir. Abdullah Han, Sibirya Hanlna da asker yardmnda bulunmufltur. II. Abdullahn yerine geen Abdlmminin izledii baskc ynetim sonucunda ldrlmesinden sonra fiiban Slalesi sona ermifl,
Ruslarn Astrahan iflgal etmesi zerine XVI. yzyl ortalarnda fiibanlere snan
Togay Timurlu slalesi yeleri Buharada duruma el koyarak, iktidar ele geirmifllerdir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
K T A P
K T A P
D fi N E L M
Astrahan Slalesinin
ilk yllarnda bafla geen hanlar Safev tehlikesini nlemek ve
D fi N E L M
Kazaklarla mcadele etmek zorunda kalmfllardr. Hanlktaki istikrar mam Kulu
S O R Uzamannda gerekleflti. O, merkez bir otorite salamfl olmasna
Han (1611-1641)
S
O R Umerkez dflnda olan blgelerdeki etkinliinin artmasn engelleramen emirlerin
yemedi. mam Kulu Han hem Kazaklarla, hem de Mool asll Kalmuklarla baflaDKKAT
ryla mcadele
D K Ketti
A T ve bu durum onun prestijini arttrd. mar faaliyetlerine nem
verdi, dfl iliflkilerinde de barfl bir politika izledi. Bu dnemin nemli hanlarnSZDE Han (1645-1681) olmufltur. O, Buharada hanlk grevini ydan biri de SIRA
Abdlaziz
SIRA SZDE
rtyorken, kardefli Subhan Kulu da Belhi adeta bamsz bir vilayet olarak idare
etmekteydi. Abdlaziz Han zamannda Buhara Hanl Hivelilerin ykc saldrlarAMALARIMIZ
na urad. AMALARIMIZ
Bu saldrlardan blge skntya uramasna ramen, hanln btnl
korunabildi. Subhan Kulu (1681-1702) dneminde Hivelilerin aknlar ile mcadeleye devam edilmifl, ancak ynetimdeki bozulmalar artmfltr.
K T A P
II. Ubeydullah
(1702-1711) baflarsz saltanat dneminden sonra yerine
K T A Hann
P
geen Ebul-Feyz Han (1711-1747) zamannda hann otoritesi byk lde azalmfl, Mangt boyundan atalklar n plana kmfltr. Bu dnemde ran hkmdar
TELEVZYON
Nadir fiah T1739da
Buhara topraklarn iflgal etmifl, onun lmnden sonra da ataELEVZYON
lklar Ebul-Feyz Han tahtan indirmifllerdir. Bu olaydan ksa bir sre sonra Buharada Cengizli olmayan bir hanedan, Mangt Hanedan ifl baflna gemifltir.
N N
N
N
Mangt: Trkistandaki
kabilelerden biri olup Deflt-i
TKpak
E L E Vsahasndaki
ZYON
Tparalar
E L E V ZNogay,
YON
Maverannehrdeki paralar
Mangt olarak bilinmektedir.
NTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
Astrahan Hanedan Zamannda Buhara Hanl
D fi N E L M
D fi N E L M
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
II. Abdullah SIRA

Han SZDE
dnemindeki nemli geliflmeler nelerdir?
NTERNET
TERNET
Nadir fiahn NTrkistan
iflgali ve etkileri hakknda ayrntl bilgiyi http://www.gefad.gazi.edu.tr/window/dosyapdf/2009/4/30.pdf adresinde bulabilirsiniz.
Mangt Hanedan ve Cengizli Geleneinin Deiflmesi

Hanedann iktidara getii ilk dnemde Buharada ayaklanmalar bafl gstermifl ve
halkn zerindeki vergi yk de nemli lde artmfltr. Tepkilerin younlaflmas
zerine fiah Murat (1785-1800) tahta gemifl, o emirler ve halkla kurduu diyalog
sayesinde lkeyi esenlie karma konusunda nemli admlarn atlmasn salamfltr. Onun dnemini Buhara tarihileri adil bir ynetimin gereklefltii devre olarak tanmlamfllardr. Emir Haydar (1800-1826)n bafla gemesi de baz ayaklanmalarn kmasna neden olmuflsa da, bu ayaklanmalar bastrlabilmifltir. O mal durumun dzeltilmesi iin baz tedbirler almflt. Haydarn olu ve halefi Nasrullah
(1826-1860) zalim bir emirdi. Gcn arttrmak iin topu snfyla desteklenen dzenli bir ordu kurdu. Ancak baflarlarnn bir ksm geici oldu. Olu Muzaffereddin ise dier Trkistan Hanlklarndan toprak elde etmek iin mcadeleye giriflti,
oysa bu esnada Rus istilas bafllamflt. Rusya, Krm Harbinden sonra prestijini d-
151
8. nite - Trkistan Hanlklar
zeltmek ve ekonomik karlar elde etmek iin faaliyet alann Trkistan sahasna
kaydrmflt. Btn hanlklarn birleflmesi halinde bile Rusyann asker varl karflsnda Trkistan Hanlklar zayf durumda bulunduklar halde, hanlklar aralarndaki ekiflmelere dahi son verememifllerdi. 1865-1880 arasndaki dnemde Rusya
Trkistan topraklarnn btnn kontrol altna almfl, 1731den itibaren fiilen yrtt Trkistan iflgal projesini tamamlamflt. Bu erevede Buhara Emirlii
1920ye kadar geen sre iinde Rusya denetiminde varln srdrmfl, 2 Eyll
1920de Sovyet kuvvetleri Buhara Emirliinin varlna kesin olarak son vermifllerdi.
Rusyann iflgali hangi Buhara emiri zamannda bafllad?
Harezm ve Hive Hanl
SIRA SZDE
D fi N E L M
Harezm, Ceyhun Irmann dkld Aral glnn gneyinde ve bu nehrin iki

tarafnda uzanan arazinin addr. Barthold, Orta Asyadaki Trk lkelerinden en
S O zbekler,
R U
batsnn Harezm olduuna iflaret ederek, bu blgenin halknn
Trkmenler ve Sartlardan olufltuunu ifade eder. Merv Savaflndan sonra fiibanlerin
elinden kan ve Safevlerin hkimiyetine giren Harezmde bir sre sonra halk
DKKAT
ayaklanmfl ve zbeklerin bir baflka kolu olan Yadigarlerden lbars bafla geirmifl, bylece blgede zbekler tarafndan yeni bir hanlk kurulmufltu.
SZDE Berekler,
Yadigaroullar dneminde hanedan Harezmde etkili SIRA
olmufltur:
Aminekiler, Ebulekler. XVI. yzyl iinde Harezm iki kere Mvernnehr zbeklerinin istilasna uramfltr. Ubeydullah ve II. Abdullah Hanlar dnemlerinde gerAMALARIMIZ
eklefltirilen bu iki iflgalden de Harezmliler kendilerini kurtarmfllar ve yeniden bamszlklarn kazanmfllardr. XVII. yzyln baflnda Harezmde ynetimin baflnda Arap Muhammed Han bulunmaktayd. Onun zamannda Hive saltanat merkezi
K T A P
olarak kabul edilmifl, hanlk daha sonralar blgeyle ilgili yaplan arafltrmalarda bu
isimle anlmflt. Rus Kazaklar ve Kalmuk saldrlarnn bertaraf edildii bu dnemden sonra, Trkmenlere dayanarak han ilan edilen sfendiyar i anlaflmazlklar
TELEVZYON
zmeye alflmfltr. Ondan sonra Ebul-Gazi Bahadr Han 1643 ylnda Hive tahtna gemifltir. O, Trkmenlerin devlet iindeki tesirini ortadan kaldrmaya gayret etmifl ve ok sert tedbirler almfltr. Ebul-Gazi, Buhara Hanlna karfl eflitli aknlar
gereklefltirmifl, onun bu faaliyetine olu Anufla (1663-1687) dneminde
N T E R N E T de devam
SIRA SZDE
edilmifltir. Anufla Handan sonra yerine geen hanlar dneminde inaklar n plana
gemifllerdir. XVIII. yzylda 1715-1728 yllar arasnda baflta bulunan fiir Gazi dnemi olduka nemlidir. fiirgazi muktedir bir han olarak Trkmenler
D fi N E L Mve Karakalpaklar itaat altna ald gibi, Meflhedi ele geirmifl ve 1716da Aleksandr Bekovi
erkasskiy kumandasndaki Rus keflif kolunun bertaraf edilmesini de salamfltr.
S O RSZDE
U
1728-1740 yllar arasnda II. lbars Han tahtta bulunmufl, NadirSIRA
fiah ile arasnn bozulmas zerine 1740 ylnda blgeye sefer dzenleyen Nadir fiahn ordusu ile lbars Hann ordusu arasnda yaplan savaflta lbars Han ldrlmfl,
sDD fiK KNYadigarler
EA LT M
lalesi sona ermifltir. Kongrat boyundan naklar bu devreden itibaren hanlk ynetimine el koymufllar, 1804de naklardan ltzer Han, Hivede
gelenein
tersine
SIRA
SZDE
S O R U
Cengizli olmayan ilk han olarak Hive tahtna gemifltir.
D fi N E L M
Barthold: Tam ad Wilhelm
Barthold veya Vasiliy
S O R U
Vladimirovi Bartholddur.
1869-1930 yllar arasnda
yaflamfl olup Trk tarihi
D en
KKAT
arafltrmaclarnn
nemlilerinden biridir.
SIRA SZDE
N N
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O RSZDE
U
SIRA
Kongrat: Cengiz Han ve
soyuna en ok kz veren
kabile olup bu ailenin
DKKAT
D fi N E L M
dnrdrler. 1804 ylnda
bu kabilenin lideri
Harezmde kendisini
han
SIRA SZDE
ilan etmifltir. S O R U
N N
SIRA SZDE
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
Hivede Cengizli olmayan birinin hanlk iddias byk tepkiye neden

AMALARIMIZ
Dolmufl,
K K A T ama ltzer
bunu aflarak kendisine destek olacak insan gcn elde etmeyi baflarmfltr.
Hive Hanlnda Cengizli gelenein deiflimi hakknda ayrntl bilgiyi

K T M.
A PBilal elikin,
Cengizli Hkimiyet Anlayfln Deifltirme Giriflimleri: Kongrat Hive Hanl rnei adl
makalesinde bulabilirsiniz.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
152
Rusyann Hive Hanl topraklarn iflgal ettii devreye kadar geen sre iinde hanlar Karakalpaklar ve Trkmenleri itaat altna almaya alflmfllar, Karakalpaklarn bir blm de ilerideki srete Buhara Hanlna g etmek zorunda kalmfllardr. Muhammed Emin Han (1845-1855) zamannda Horasan ve Merve aknlar
gereklefltirilmifl, Hivede iskn faaliyetlerine nem verilmiflti.
Rusyann iflgali ncesinde Hivede 1856-1865 yllar arasnda Seyyid Muhammed Hann iktidarda bulunduunu grmekteyiz. Onun zamannda Karakalpaklar
ve Trkmenler yenilgiye uratld. Karakalpaklarn bir blm yurtlarn terk ederek Buharaya ya da Ruslarn hkim olduklar topraklara g etmek zorunda kaldlar. II. Muhammed Rahim Han (1865-1910) zamannda ise Rusyann iflgali bafllad.
Rus iflgalinin ncesinde Kongratlar ynetimindeki Hivede yaplan birok iyilefltirici teflebbslere ramen, hanlk hep insan ve kaynak sknts ekmiflti. Bunun yannda uzun sren savafllar neticesi ekonomik adan skntya dfllmfl, lke topraklar byk lde ekilemez duruma gelmifl, hanlk Trkmenler zerindeki hkimiyetini nemli lde yitirmiflti. Rusya byle bir ortamda Hive Hanlnn topraklarn iflgal etmeye bafllad. Buhara gibi Hive de varln 1920lere kadar Rusyann himayesinde srdrd. Rusya burada Ceyhunun (Amu-Deryann) sa kys boyunca iflgal ettii topraklar iin bir ynetim oluflturdu. Hivenin denetimini
salamak iin Rusya Savafl Bakanl ile Dfliflleri Bakanl iflbirlii yaptlar. Rusya
bu blgeden hammadde temin ediyor, buraya mamul maddeler pazarlyordu.
Hive hanlar Muhammed Rahim ve ondan sonra bafla geen sfendiyar Han zamanlarnda byk vezir Said slm Hoca devlet ynetimine katkda bulundu. Rusyadaki ihtilalden sonra, 1919da Hiveye kendi kaderini tayin hakk verildi. Buna
ramen Sovyet Hkmeti 25 Ocak 1920de Hiveyi iflgal etti. 30 Nisan 1920de
Gen Hivelilerin toplad kongre ile hanla son verildi ve 1924 ylna kadar srecek Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Ferganada Hokand Hanl

Fergana Vadisi Trkistann jeopolitik zellikleri ynnden nemini daima korumufl olan bir blgesidir. Tienflan (Tanr) ve Pamir dalar ile evrili olan bu verimli blgenin bir dier hususiyeti de pek Yolu a iinde yer almasdr. Ferganada
zbeklerin Ming boyundan fiahruh Biy, adak Hocalarnn blgedeki hkimiyetine son vererek Hokand flehrini kurmufltu. Bu hanln kendi varln tam olarak
hissettirmesi rdana dneminde oldu. Ynetimin ise sistemli bir flekle dnflmesi
Narbuta Bey zamannda gerekleflmifl olup kaynaklar ondan han olarak sz etmifllerdir. Alim Han zamannda Hokand geliflme ve geniflleme srecine girdi. Emirlerin ynetim zerindeki basklarn nlemeye alflan Alim Han, dzenli bir ordu
kurmufl ve Taflkenti de topraklarna katmflt. Alim Hann yerine mer Han geti.
Bu dnemi Fergana tarihileri hanln en gl dnemi olarak gstermifllerdir.
Hokand Hanlnn topraklar mer Hann olu Muhammed Ali (Madali) zamannda nemli lde geniflledi. Hokand Hanl Trkistan hkimiyeti iin mcadele eder konuma gelmiflti. Hanln topraklar Kpak bozkrndaki blgeler: Akmescit, Trkistan, Taflkent, u Vadisi ile Afla li olarak ifade edebileceimiz yerlerdi
ki bu blgeler flu an Gney Kazakistan ve Kuzey zbekistanda bulunmaktadr.
Buradan Pamir blgesine yani flimdiki Tacikistan ve Modern Krgzistann byk
bir ksmna kadar uzanyordu. Bu genifl topraklara ramen hanlkta tam olarak bir
istikrar bulunmamaktayd. Muhammed Ali, halkn bir blm ve din adamlaryla
iyi geinemiyordu. Onlar da Buhara hanna baflvurarak yardm istediler. Topu
kuvvetlerinin etkisiyle Buhara ordusu baflarl oldu ve Madali ldrld. Bu devre-
153
den itibaren Hokand karflklklar iersinde yaflad. Buhara ordusunun iflgaline son
verildi ise de i karflklklar devam etti. Hudyr Hann iktidarnda da istikrar salanamad. Hudyr Han Rusyann blgedeki ilerleyifli srasnda Hokand topraklarnn nce bir blmn Rusyaya terk etti, daha sonra Rusya 1876 ylnda hanln btn topraklarn iflgal ederek hanla son verdi.
Hokand Hanlnn zirve dnemi hangi han zamanndadr?
DOU TRKSTAN HANLIKLARI
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yarkend (Saidiye) Hanl

S O (1514-1533)dr.
R U
Bu hanln kurucusu aatay soyundan gelen Sultan Said Han
Said Han, Kaflgar, Yarkend ve Hotan flehirlerini ele geirerek 1514te hanl kurmufltur. Said Han, hanl glendirmek, halkn durumunu iyilefltirmek
D K K A T iin baz teflebbslerde bulunmufl ve reformlar gereklefltirmifl, kardefli Mansur da Mslmanl yaymak iin gayret gstermifltir. Sultan Said Hana faaliyetlerinde hem emiri ve
SIRA SZDE
hem de tarihi olan Haydar Duglat yardmc olmaktayd. Hanln baflkenti nce
Kaflgar, sonra Yarkend flehirleri oldu. Bundan dolay bu hanlk Yarkend Hanl
olarak da isimlendirilmifltir. 1533 ylnda tahta geen Abdrreflid
birlii salayamaAMALARIMIZ
mfl, Kazaklar ve Krgzlar ile mcadele etmifl, bu mcadelelerinde baflar elde edememifltir. Haydar Duglat onu gvenilmez ve etkiye ak bir han olarak deerlendirmektedir. Olu Abdlkerim zamannda baz zbek flehzadeleri
kaK T A Kaflgara
P
mfllar ve bylece zbekler ile Kaflgarllar arasndaki mnasebetlerde skntlarla
karfllafllmfltr. Yarkend hanlar bir sre sonra Kazaklarn ve Kalmuklarn bafl kaldrdklar kuzey Moolistann denetimini de kaybetmifllerdi.T EHanln
L E V Z Y O Negemenlik
alan sadece Dou Trkistan ile snrl kalmflt. Ynetim ise Aksu, Kaflgar ve Yarkend ile Turfan fleklinde blnmflt. Kaflgar birok sebepten dolay en nemli flehir olarak n planda bulunuyordu. pek Yolu zerinde eski bir kesiflme noktas
N Thkmdarlklarn
ERNET
olan Kaflgar, Mvernnehre bir kpr olduu gibi, blgesel
baflflehri ve politik anlamda da nem taflyan eski bir flehirdi.
Bu erevede Hocalar olarak isimlendirilen zmrenin faaliyetleri de byk
nem taflmaktayd. Said Hann devleti kurmasndan sonra Mvernnehr blgesinden Kaflgar ve Yarkende din adamlar gelmekteydi. Bu din adamlar nce Said
Han etkilemifller, Abdrreflid Hann saraynda da herkesin gvenini kazanmfl
olan Mahdum- zam bulunmufltu. Mahdum- zam (Ahmed Hoca Kasan) bu blgede hem yneticiler, hem de toplumun dier kesimleri zerinde olduka nemli
bir etkiye sahip oldu. Oullar Kaflgaryada iki hanedan oluflturdular. Hoca shakn
oullar ile Hoca Kalann oullar arasndaki ekiflmeyi Hoca shakn taraftarlar
kazannca, dier aile Kaflgara gitmek zorunda kald ve bu ailenin yelerinden Hoca Hidayetullah (Afak-Appak) evresini geniflleterek, siyasi mcadelelerin iine
girdi. Giydikleri kyafetlerden dolay Aktalk ve Karatalk olarak ikiye ayrlan bu
din topluluk iinde Appak Hoca Aktalkllar temsil ediyordu. Appak Hoca Budist Kalmuklarn desteini alarak, XVII. ve XVIII. Yzyllar iinde (1678-1755) 77
sene srecek olan Hocalar dnemini bafllatmfltr. Bu dnemde Kalmuklara verilen
yllk 3,5 ton gmfl vergi yznden halk fazlasyla ezilmifltir. Kalmuklara karfl baflarl bir mcadele veren indeki Manu Slalesi, Kalmuklar yenilgiye urattktan
sonra Dou Trkistan zerinde tasarrufa bafllamfl, 1760 ylndan itibaren Dou
Trkistan iflgal etmifltir. Dou Trkistanda in egemenliine karfl isyanlar bafl
gstermifl ise de bu ayaklanmalar inliler tarafndan bastrlmflt.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
Kalmuklar: Oyrat veya
Cungar diye de
LEVZYON
isimlendirilenT EMool
topluluudur. Kubilay Hann
soyundan gelenler
tarafndan ynetildiler.
Liderleri tayfli unvann
NTERNET
taflmaktayd.1368de
inden karldktan sonra
batya yneldiler.
154
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Kaflgar Emirlii
Emirliin kurucusu Yakup Bey 1820 ylnda Taflkent yaknlarnda Piflkentte doD fi faaliyetlerine
NELM
mufltur. Siyasi
Hokandda bafllayan Yakup Bey, 1853-1863 yllar arasnda Ruslarla mcadelelerde bulunmufl, Dou Trkistandan yardm talebi gelince blgeye gnderilmifltir.
Yakup Beyin liderlik vasflar ve diplomatlk yn onu
S O R U
ksa zamanda dier yneticilerden ayrmfl, kuvvetleri ile 1867de Kua, 1869da
Korla ve 1871de Turfan ele geirmiflti. Onun hedefi Manu kuvvetlerini etkisiz
DKKAT
duruma getirmek,
Mslmanlarn gcn birlefltirmekti.
Aksu, Kaflgar Emirliinin baflflehri olmufl, blgenin stratejik nemi dolaysyla
SIRA SZDEda blgedeki faaliyetler dikkatle izlenmeye bafllanmfltr. ngilngiltere tarafndan
tere, Rusya ve inin blgedeki yaylmalarn engellemek ve doal kaynaklar iflletmek iin Yakup Beyin devletiyle bir iflbirlii yaplabileceini dflnmekteydi. BuAMALARIMIZ
nun iin blgeye gayri resm temsilci gndermifl ve bu temsilci de hanlk ile ilgili
olumlu rapor dzenlemifltir. Yakup Bey ayrca Osmanl Devleti ile de iyi iliflkiler
kurulmasna zen gstermifl, 1870 ylnda Osmanl Devletinin tabiiyetine girme isK T A P
teini iletmifltir. Elinin dnflnden sonra hutbe Sultan Abdlaziz adna okunmaya bafllanmfl, 1875 ylnda Kaflgara Osmanl Devleti baz asker uzmanlar gndermifltir. Kaflgar Emirlii bylece 40.000 kifliden oluflan bir ordu oluflturmufltur. RusTELEVZYON
ya ile olan iliflkiler de 1872 ylnda yaplan ticaret anlaflmasyla iyi bir yola girmifl,
Rusya Dou Trkistann bamszln tanmak zorunda kalmflt.
N N
Kaflgar Devleti
Devleti arasndaki iliflkiler hakknda daha ayrntl bilgiyi
N T E ile
R N EOsmanl
T
http://www.gefad.gazi.edu.tr/window/dosyapdf/2003/2/2003-2-41-60-3nuriyavuz.pdf adresinde bulabilirsiniz.
Kaflgar Emirlii bir sre sonra yeni bir tehlike ile karfl karflya kalmfl, baflnda
General Tso Tsung Tangn bulunduu bir in ordusu Dou Trkistan iflgal etmek zere harekete gemiflti. Yakup Bey, lkesi iinde baz gruplarn karlar zedelendii iin i karflklklar karmas ve Mslman inlilerin kendilerine yardmc olmamas, zellikle Hotanllarn ikna edilememesi gibi sebeplerden dolay yeterince gl konumda bulunmuyordu. General Tso Tsung Tang nce 1868-1872
yllar arasnda fiansiden Kansu blgesine kadar olan kesimde in ynetiminin denetimini tekrar salamak iin gayret gsterdi. Bunda da nemli lde baflarl oldu. Onun stratejisi in idaresi altnda bulunan Mslman nfusu ikna etmekti.
1876 ylnda Urumi, inliler tarafndan iflgal edildi. 1877 Maysnn ortasnda Turfan, inlilerin eline geti. Blgelere gnderilen Trk kumandanlar da inlilere karfl iyi savunma yapamyorlard. Bu da inlilerin iflini byk lde kolaylafltryordu. Ayrca inliler halk arasnda propagandalar yaparak Yakup Beyin gcn byk lde azaltmaya alflyorlard. inliler karflsnda baflarszla urayan Yakup Han kuvvetlerinin durumu, savafln ortasnda onun ani lm ile tamamen
ktye dnmfl ve onun lmnden sonra Dou Trkistann flehrinde ayr hkimiyet alanlar tesis eden beyler bu flekilde in istilasnn kolaylaflmasna zemin
hazrlamfllardr. 1878de inliler btn Dou Trkistan ele geirdiler. Rusya,
inin yaratt fiili durumu St. Petersburg Antlaflmasyla tanmak zorunda kald.
Yakup Beyin milletleraras alanda baflarl bir politika izledii, Osmanl Devleti, ngiltere ve Rusya ile nemli mnasebetler kurduu grlmektedir. lkesinde eskiden beri devam eden blnme taleplerinin olmasnn baflarsnn devam etmemesinde en nemli faktr olduu kabul edilmektedir.
DEfiT- KIPAK VE KAZAK HANLII
SZDE
XV. yzyln ikinci yarsnda zbeklerden ayrlan bir kolunSIRA
oluflturduu
Kazak
Hanl ksa zamanda Deflt-i Kpakta varln kabul ettirmifl ve hanlk blgedeki
dier Bozkr topluluklarna karfl etkin bir mcadele ortaya koymufltur. XV. yzyD fi N E L M
ln sonunda ve XVI. yzyln baflnda Kazaklarn baflnda Burunduk Han bulunmaktadr. Kazaklarn ykselifl dnemini salayan kimse ise Kasm Han olmufltur.
O R U
Kasm Hann tahtta bulunduu sre ierisinde Kazaklar, Deflt-i SKpaka
hkim olduklar gibi, gl bir ordu da meydana getirmifllerdir. Kasm Han, hem iyi bir kumandan, hem de dil bir hkmdard. Eski Trk tresine uyan Kasm
D K K A THan yeni bir
yasay da yrrle koymufltu. Kasm Handan sonra gelen hanlar baflarl bir ynetim sergileyemediler. Kasm Hann lmnden sonra, 1538 ylna kadar tahtta
SIRA SZDE
bulunan Kazak hanlar dneminde Kazaklar g durumlara dflmfller, bu devreden sonra bafla geen Hak Nazar Han, figay Han ve nihayet Tavkel (Tevekkel, Tevekkl) Han zamannda ise hanln toparlanmas sreci yaflanmfl,
bunun yannAMALARIMIZ
da zbeklerin eflitli faaliyetlerine Kazak hanlar da katlmfllardr.
N N
155
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K Kumekovun
T A P
Kazak Hanlnn kurulufl sreci ile ilgili daha ayrntl bilgi iin B.
Kazak
Devletinin Oluflumu adl makalesine bakabilirsiniz.
K T A P
Kazaklar XVI. yzyln sonunda ve XVII. yzyln baflndaT Ebaflta

sebepL E V Zcorafi
YON
ler olmak zere baz nedenlerden dolay kk, orta ve byk cz olmak zere
ynetim birimine ayrlmfllardr. Bununla birlikte XVII. yzyl ve XVIII. yzyln bir
blmnde de Kazaklardaki merkez hanlk gelenei devam etmifl ve 1718den
NTERNET
sonra Kazaklar siyasi birliklerini devam ettirmek hususunda nemli
problemlerle
SIRA SZDE
karfllaflmfllardr. XVII. yzyln baflnda flim Hann kesintili geen hkimiyet dneminde Seyhun boyundaki flehirlerin denetiminin Kazaklarda olmasn temin et fi N E L M iine gimek iin baz teflebbsler gereklefltirilmifl, kendisiyle saltanat Dmcadelesi
ren Tursun Sultan da Taflkent, Trkistan, Endican flehirlerine doru yaylma gstermiflti. Cihangir Han zamannda Kalmuklarla mcadele edilmifl,
S Oonun
R U 1652 ylnda lmnden sonra yerine Tavke (Tevke, Tavk) Han gemiflti. Tavkenin uzun
sren hkmdarlk dnemi olmufl ve o 1718de lmfltr. Tavke Hann ok zeki
D Kda
K A Tsayg grdolduu, kendi halkndan olduu gibi evresindeki topluluklardan
kaynaklarda belirtilmektedir. Basireti ve adaleti ile tannmfl olup beyler arasnSIRAolarak
SZDE nem kadaki anlaflmazlklara son vermifl, Kazaklara barfl getiren insan
zanmfltr. Tavke, ayn zamanda kk boylar da birlefltirerek Kazaklarn daha fazla blnmelerinin nne gemifltir.
Tavke Han, btn hayatn Kalmuklarla mcadele ederek AMALARIMIZ
geirmiflti. Kalmuklarn saldrlarn nlemifl olmasna ramen Kalmuk tehlikesini tamamen bertaraf
edememifltir. flim, Cihangir ve Tavke hanlarn sayesinde Kalmuklarn ancak SeyK T A P
hun havzasndan daha ileriye gitmelerini engellenmifl olmaktayd. Tavke Han, Cedi Carg (Jeti Jarg, Yedi Yarg) ismi verilen Kazak yasalarnn koyucusu olarak da
bilinir. Onun zamannda her ordann yaylak, kfllak ve otlak olmak zere iflgal
TELEVZYON
edecei sahalar belirlenmiflti. Hayatnn son yllarnda Tavke Hann otoritesi azalmaya bafllad. Ordalarn baflndaki sultanlar da bamsz bir tutum ierisine girdiler.
TELEVZYON
nternet: Tavke Han Dnemi ve Yasalar hakknda daha ayrnt bilgiyi

N T Ehttp://yordam.maRNET
nas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/sbd/sbd3/sbd-3-05.pdf adresinde bulabilirsiniz.
NTERNET
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
156
Resim 8.1
Ablay Hann
portresi
Tavke Handan sonra Kazaklar bir arada tutabilecek byk liderler ortaya kmad. nce Kalmuk istilas ve peflinden de Kazak topraklarnn Rus iflgaline uramas yznden Kazaklar yeniden birleflik bir Kazak hkimiyeti oluflturamadlar.
Kazaklarn bir kere daha birliini Ablay gereklefltirmifl ise de bu durum devamllk kazanmamfltr.
Osmanl Devletinin Trkistan Hanlklar ile liflkileri
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Osmanl Devleti, zellikle Yavuz Sultan Selimin ran politikas ve blgeye olan yakn ilgisi ile XVI. yzyln baflndan itibaren Trkistan meseleleriyle yakndan ilgilenmifltir. liflkilerde belirleyici faktr Safevi Devleti olmufltur. Osmanl Devleti, SaSIRA yafladnda
SZDE
fevilerle sorun
Trkistan Hanlklarna daha fazla ilgi gstermifl olup
Trkistan Hanlklar da skntya dfltklerinde Osmanl Devletine baflvurmufllardr. Hanlklar hac yolunun gvensizlii ve bu yolun kapatlmas gibi Moskova ile
D fi N E L M
yafladklar problemler konusunda Osmanl Devletine flikyetlerini iletmifller, Osmanl hkmdarlar da problemlerin zm iin gerekli teflebbslerde bulunmuflS O R U
lardr.
Rusyann Trkistan iflgalinde ise Osmanl Devleti mesafenin uzak ve siyasi
durumun uygun
sebebiyle hanlklara yardmda bulunamamfltr. OsmanD K K olmamas
AT
l Devleti Trkistanda birlik iinde hareket eden hanlklar grmek istemifl ve onlarn aralarndaki anlaflmazlklarda taraf tutmak yerine Trkistan Hanlklarnn kenSIRA SZDE
di aralarnda iflbirliini gelifltirmelerini tavsiye etmifltir. Hacca giden Trkistanllarn ihtiyalarn gidermek ve Trkistanla iliflkileri daha da younlafltrmak maksadyla Osmanl
Devletinin yaplmasna n ayak olduu zbek tekkeleri iliflkilerde
AMALARIMIZ
byk nem taflmfltr.
N N
K T A Trkistan
P
Osmanl Devletinin
Hanlklar ile mnasebetleri hakknda daha ayrntl bilgi
iin Mehmet Alpargunun Osmanl Devletinin Trkistan Politikas isimli makalesine bakabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
157
Harita 8.1
XVIII ve XIX.
Yzyllarda
Trkistan
Hanlklar;
Kaynak: B. Hayit,
Trkistan
Devletlerinin Mill
Mcadeleleri
Tarihi, Ankara:
2004.
DEVLET TEfiKLATI VE KLTR

Nfus, Yerleflme ve fiehir
XVI. yzyln baflnda zbeklerin Deflt-i Kpak terk ederek Mvernnehr topraklarna yerleflmesi ile zbeklerin hayat tarzlarnda nemli deifliklikler meydana
geldi. Siyasi ve idari deiflmenin yannda ekonomik durum ve buna bal olan birok unsur da deiflime urad. Bu deiflme zbeklerde nceki durumdan daha
farkl bir yapnn ortaya kmasna neden oldu. Onlar, Deflt-i Kpakta bozkr yaflayfl tarzna uygun bir biimde yaflarlarken, Mvernnehrde nce yar yerleflik
bir hayata intibak ettiler, bir ksm ise daha sonralar eflitli yerleflim birimlerinin
daimi sakinleri oldular.
Resim 8.2
Trkistanda
Kullanlan Taflma
Arac
158
zbeklerin Mvernnehr topraklarna ynelmeleri siyasi ve asker dflncelerin yannda iktisadi ynden de onlar asndan iyi sonular ortaya karmfltr. Yerleflik hayatn btn zellikle rmak sularndan yararlanmaya dayanan ve yapma
sistemle oluflturulmufl ve sulama kanallar yolu ile dzenlenen tarma dayand.
Bozkrda kalan Kazaklarda ise krsal ekonomi ger hayatn iinde yer almaktadr. Bu trl bir yaflayfl iinde gerler srekli bir eve sahip olmamfllardr. Yurt terimi gerler iin ev anlamna gelmektedir. Gerlik kurallarnn iflledii Deflt-i
Kpakn byk blmnde ve Gobi lnde flehirleflme gerekleflmemifltir. zbeklerle Kazaklar ayn kkenden gelmifl olmalarna ramen, zamanla zbek ve
Kazaklarn devlet yaplar olduka farkllaflmfl ve kltrel farklar da XVII. yzylda
daha belirgin bir hale gelmiflti.
Buhara Hanl kesin snrlara sahip bir hanlk deildi. Hkmdarlarn baflarlarna gre snrlar geniflleyip, azalabilirdi. Birbirine yakn yllar itibariyle hanlkla ilgili bilgiler veren seyyahlar snrlar konusunda eliflkili ifadeler kullanmfllardr.
Hanikoffa gre, 1843te hanln kuzeyde Bukan Dalar, douda Aktav, Karatav
ve fiehr-i Sebz dalar ile gney batda Belh ile snrlarn izmek mmkn olmaktadr. Batda Hive topraklar snr olarak kabul edilirdi. Hanln XIX. yzylda nfusunun 2,5 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.
Harezm blgesi Mvernnehr ve rann verimsiz bozkrlar ve llerinden ayr olup her zaman komflularndan soyutlanmfl bir durumda bulunmufltur. Blge,
l ile ayrlmfl iki blmden oluflur: Nfusun ana eleri; zbeklerin yannda yerleflik yerli Sartlar ve birok yar yerleflik, yerleflik Trkmen kabileleri, Kara Kalpaklar ve bunlara ilaveten baz Kazak topluluklardr. XIX. yzylda Hive Hanlndaki nfusun 700.000 civarnda olduu tahmin edilmektedir.
Hokand Hanlnda Fergana vadisinde nfusun 750.000 kiflisi yaflamaktayd.
Hanln nfusu byk ounlukla zbekler, Tacikler, Krgzlar ve Kazaklardan
olufluyordu. zbekler, Babr zamannda Trke konufltuu ifade edilen halktan,
Tacikler ise Farsa konuflan insanlardan olufluyordu. XVI. yzyl baflndan itibaren
Krgz ve Kazak gibi Trk topluluklar da blgede grndler.
Yerleflim birimlerinin durumuna gelince, baz arafltrmaclar Trkistan flehrini
temel flehir fonksiyonlaryla rlmfl youn tarmsal bir yerleflme yeri olarak kabul
etmeye ynelik bir tutum sergilerler. Kasabalar byklklerine gre, birok mahalleden oluflmaktadr. Kfllaklar da birok mntkay kapsayabilmektedir. fiehir blgelerinde mahalleler duvarla evrili, bir ya da iki kaps olan yerleflim yerleriydi. Gndzleri bu kaplardan girilirdi. Gece boyunca kaplar kapal olurdu ki, bu durum
flehrin korunmasn ve insanlarn gvenlik iinde olmasn salayan bir mekanizma
oluflturmaktayd.
Her mahallenin kendi camisi, mezarl ve ortak alanlar mevcuttu. Genellikle
temel slami bilgilerin aktarld ve davranfl eitiminin verildii bir mahalle mektebi vard. Taflkent ve Buhara gibi flehirlerde medreseler bulunurdu. Mahallelerde
aksakallar nemli ifller yaparlard. Ortak meknlardan sz edecek olursak hamam,
hastane ve ayhaneleri belirtmemiz mmkndr.
Dou Trkistanda ise gvenlik sebebiyle flehirler byk surlarn arkasnda korunmaya alnmflt. Yarkend flehrinin alt kapsndan her biri, iki yannda birer
burla korunuyordu ve surlarn altmfl, yetmifl metre gerisindeydi. Bylelikle flehre
bu geifllerden birinden girmeye alflan dflmanlar daha kapya ulaflmadan ok
yamuruna tutuluyorlard. Yaknlardan geen bir rman suyunu kanallar aarak
flehre getirmifllerdi.
Hanlk ve Saray Teflkilat

Tarih sre iindeki deifliklikler gz nnde tutulduu takdirde, Buharada bafllangta han sonralar emir dediimiz en yksek dereceli kimse baflta bulunmaktayd. Bu grev sahibine Hivede ve Kazaklarda han, Hokandda nce bey, daha
sonra han, Dou Trkistanda han ve daha sonraki dnemde emir unvanlar verilmekteydi.
zbek slalelerinin erkek yeleri sultan olarak adlandrlmaktayd. Bu sultanlar
kurultayda bir araya geliyorlar, hanln genel siyaseti hakknda karar veriyorlard.
Yeni fethedilen topraklar zaferin kazanlmasna katkda bulunan sultanlar ve onlarn yaknlarna kurultayda verilmekteydi. Bunlar da elde ettikleri blgenin zenginlii lsnde gl duruma geebiliyorlard. Bylece merkeze karfl deta yar bamsz bir konuma da gemifl oluyorlard. Kazaklarda ise han seimi sultanlarn
toplantsnda kararlafltrlmaktayd. Beyler senede bir kere hann liderliini tasdik
etmek, ona tavsiyede bulunmak ve onun emirlerini dinlemek iin toplanrlard.
Hanlk yetkisi kifliye verilirdi. Beyler sultanlar seiyorlar, sultanlar da belirli bir
blgeyi denetim altnda tutma grevini stleniyorlar ve han seiyorlard. zbekler hanlarndan dil olmasn, lkenin korunmas ve fetih yoluyla topraklarnn geniflletilmesini bekledikleri gibi, onlara gre han gl, cesur ve cmert de olmalyd. Han ise halkn kendisine flartsz itaatini istemekte ve grevlerini unutmamalar
gerektiini onlara bildirmektedir.
Saray grevlilerinden bahsedersek, Buharada Astrahan ve Mangt ynetimleri
dnemlerinde saray brokrasisi olduka karmaflk bir flekil almflt. Trkistan Hanlklarnda mahrem afla seviyedeki saray memurlarnn genel unvanyd. Bunlar
eflitli zel grevlere sahipti. Saray iinde sekin bir yere sahip olan eflik aas bafl hkmdarn saray iindeki korunmasndan sorumluydu. fiigavulun grevi yabanc elilerin ve hann nemli misafirlerinin huzura karlmasyd. naklar Buharada emir olmayan kiflilerin isteklerini hana iletirler, aldklar cevab kiflilere ulafltrrlard. Astrahanllar dneminde inaklar inflaat ifllerinin de mesuliyetini taflyorlard. Dier makam sahipleri gibi onlarn da orduda grevleri bulunmaktayd. Mihteri Kalan grevindeki kifliler Buharada farkl dnemlerde farkl iflleri gereklefltirdiler: vergi toplama; vergilerin harcama kalemlerine gre planlanmas; han ailesinin
harcamalar iin kaynak temin etmek ve sarayn ihtiyacn salamak gibi grevleri
yrttler. Saray kadrosundaki ve ordudaki grevlilerden biri de ehrelerdi. Bunlar maiyet grevlileriydi. Bunlara ilave olarak seremoni ifllerini yapan udayc, genel ktip olarak mnfl ve ktphaneciyi de sayabiliriz.
Ynetim Sistemi
zbek Hanlklar monarflik bir sisteme sahipti. zbek kabile aristokrasisinin sosyal stats bir flekilde daha yksekti. zbek kkenli olmayan kifliler yneticiye kiflisel bir sadakatle bal olmalar halinde ynetimde kilit rollerde yer almaktaydlar.
Hanlklar arasnda en tannan ve en zengin olan Buhara Hanlyd. lke byk
lde zerklie sahip olan ve vergi toplayan valileri (hkimleri) olan vilayetlere
ayrlmflt. Belh vilayeti bamsz bir blge olarak kabul ediliyordu. Genellikle bu
flehrin ynetimi tahtn vrisine braklmaktayd. Burada merkez ynetimdeki rneine benzeyen bir yaplanma mevcuttu. Hokand Hanlnda Kpaklar ve Krgzlar gibi gebe gruplar sadece orduda deil ayn zamanda da merkez ynetimde
nemli rol oynamaktayd. arasnda en k olan Hive Hanl ayn zamanda da en merkez olanyd: taflra valilerine (merkezden uzaktaki valilere) kstl oto-
159
160
rite verilmiflti ve vergiler merkez ynetim tarafndan grevlendirilen kifliler tarafndan ylda bir ya da iki kez toplanmaktayd. Harezmdeki kabile nfusu taflra valilerinin yetki alannda deillerdi. Bu nfus kendi zerk yneticileri tarafndan idare edilmekteydi.
Buharada koflbegi, divan beyi ve bey gibi yksek devlet memurlar dorudan
Emire karfl sorumluydular. En yksek hukuki otorite olan Emir, zina, hrszlk,
kervan soygunu gibi sular bizzat kendisi yarglard. yeleri han tarafndan atanan
nemsiz bir danflma kurulu vard. Hivede de danflma meclisi statsnde bir organ oluflturulmufltu. Bu meclis Ebul-Gazi tarafndan meydana getirilmiflti. Hanlklarda din adamlarnn da zellikle baz hanlar dneminde ynetim zerinde byk
etkisi bulunmaktayd.
Trkistan hanlklarnda idari grevlerin tanmlarnda sreklilik mevcut deildi.
Zaman iinde makamlarn fonksiyonlar ve nem sralar deiflmekteydi. Baz dnemlerde hanlklarn ok nemli makam olarak kabul edilen bir grev, bir sonraki devrede alt seviyede bir grev olarak karflmza kmaktadr. dari grevlilerin
yaptklar iflin dflnda asker ykmllklerinin de bulunduu grlmektedir.
zellikle Buhara Hanlnda izlenen bir baflka husus da bir makama ait olmas gereken bir grevin, bir baflka makamn da grev alan iinde grnmesidir. Hkmdarlar ok nemli grevleri bir kiflinin grev alanna sokmaktan ekiniyorlard. Bu
durum hanlkta istikrarszlk yaratyordu. Buhara Hanlndaki vilayetlerin her biri
bir hkim (vali) tarafndan ynetiliyordu. Vilayetler de tmenlere blnyordu.
Kaflgarya, idari bakmdan on byk ana blge ve ok sayda kk blgeye ayrlmaktayd. Her bir blgenin yneticisine bey, toksaba, pansat veya yzbafl denilmekte olup, bunlar Emire balydlar.
Ynetim grevindeki makam sahiplerine gelince, atalk nemli bir makam olarak ortaya kmaktadr. Buharada XVIII. yzyln bafllarna kadar byk atalk, kdemli emir ve birinci vezir olarak grev yapmaktayd. Atalk unvannn en geliflmifl
hali Kaflgar Emirliinde kendisini gstermifl olup hanln baflnda bulunan Yakup
Beyin unvan atalkt. Koflbegi, XVII. yzyl ile XIX. yzyl arasnda Trkistan hanlklarnda yksek rtbeli memurlara verilen unvandr. Buharada koflbegiliin ykselifli Astrahan slalesinin kfl dnemi ile bafllamaktadr. Hivede ise koflbegi
zbek soylular arasndan atanyordu. Asker ifllerden sorumlu olan koflbegi XIX.
yzylda hanln ynetiminde mihter ile birlikte nemli derecede etkili olmufl; zbek, Karakalpak ve Trkmenlerin youn olarak yaflad hanln kuzeyinden sorumlu olmufltur. Koflbegi hanla beraber savafllara katld gibi, asker birliklerin
durumundan da sorumlu olmaktayd. Askerlerin teftifl edilmesi, hanln nfus saym, vergi ve savafl tazminat gibi baz ifller de kendilerine verilmifltir. Mflrifin grevleri arasnda, hkmdarn yapt ihsanlar kaydetmek, defterlerde vergi kaytlar, hara (arazi vergisi) gibi kaytlar tutmak; mir-fleb gece gvenliini salamak,
dadhah halktan gelen flikyetleri almakla grevliydi. Mirahur rtbesi de ok
nemliydi. Bu grevde olan sadece hkmdarn deil, tm devletin atlar ve yk
hayvanlarndan sorumluydu.
Adli yapya gelince, bafllangta fleyhlislam n planda iken, daha sonra onun
yerini kad-kalan (bafl yarg) ald. Bu kifli emir tarafndan seiliyordu. Kazasker
ordu hkimi olup, mftler de fetva vermekteydiler. Halkn olumsuz davranfllarn izlemek ve cezalandrmak da bafl reise ait bir grevdi.
SIRA SZDE
Koflbeginin grevleri
SIRA SZDEnelerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
161
Askeri Yap
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tarihlerinin byk ksmnda srekli savafl ortam iinde olan Trkistan HanlklaD fi N E L M
rnda asker faaliyetler kendisini gnlk hayatn iinde devaml
surette hissettiriyordu. Bu bakmdan her ocuk kk yafllardan itibaren asker bir eitimden geS O beylerin
R U
iyordu. zbeklerde ordu, merkezdeki hann, sultanlarn ve bal
kuvvetlerinden oluflmaktayd. Orduda svari ve piyade snflar bulunmakta, askerlerin
ok, kl, mzrak, topuz gibi silahlara sahip bulunduklar grlmektedir.
DKKAT
zbeklerde ateflli silahlar da bulunmaktayd. Bunu zellikle erken zamanlarda
minyatrlerden tespit etmek imknmz bulunmaktadr. Anadolulu olan tfeki ve
SIRA SZDE da bilmektopu ustalarnn XVI. yzylda Orta Asya lkelerinde grev yaptklarn
teyiz. Bu ustalarn bir ksm tfeki ustas vazifesini yerine getirirken, dier bir blm ise topu ve taktiki olarak grev yapmaktaydlar. zbekler
savafllarda XVI.
AMALARIMIZ
yzylda tolgama (evirme) fleklindeki bir savafl taktii uyguluyorlard.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Trkistan Hanlklarnda askeri sistem iin daha ayrntl bilgi iinK Mehmet
T A P Alpargunun
Trkistan Hanlklar isimli kitap blmne bakabilirsiniz.
ktisadi ve Mali Durum
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Buharada tarmsal retim yapay sulama sistemine bal olarak yrtlmekteydi.

Harezmde Trkmenler, Deflt-i Kpakta Kazaklar hayvanclkla uraflyorlard.
Buday Buharann tahl rnlerinin arasnda en nemlisidir. Arpa, pirin, susam,
N T E R N E T ok nemdar blgede yetifltirildii gibi pamuk yetifltiricilii de tarmsal retimde
li bir yer tutmufltur. Rusya zellikle iflgalden sonra blgeden nemli lde pamuk
temin etmifltir. Kaflgar Emirliinde da halkn byk bir ounluu tarmla uraflyor, buday, arpa, pirin ve pamuk ziraat gereklefltiriliyordu. Sebzecilik hem Buharada, hem de Harezmde yaplyordu. Meyvecilik de Buharada ok geliflmiflti.
Hokandda ise XIX. yzylda buday, pirin, susam, pamuk, arpa, yulaf, msr, kenevir, keten ve dier rnler yetifltirilirdi. Pamuk ekimi 1876da Rusyann blgeyi
iflgalinden sonra byk lde geniflledi. nk Rus tekstil endstrisi bunu gerektiriyordu. Harezmde ipekilik Buharaya gre daha fazla geliflmiflti. Kazaklarda ise
ekonominin temeli hayvan yetifltiriciliine dayanmaktayd. Bu erevede at yetifltirilmesine ve kkbafl hayvancla nem verilmekteydi.
Esnaflk ve zanaatkrlk Buhara Hanlnn ekonomisinde nemli rol oynamaktayd. Usta-rak iliflkisi iinde zanaatkr yetifltirilmesine nem verilmifl, raklarn
haklarnn korunmas iin ustayla aralarnda mukavele dzenlenmifltir. Hokand
flehrinde kumafllk n plana kmflt. Ayrca bu hanlkta mlekilik, bronz su
srahileri, gmfl bilezikler retilirdi. Kaflgar blgesinde baz mallardaki retim de
n plana kmflt. Pamuklu ve ipekli dokuma, ayakkab imalat, halclk bunlar
arasnda gsterilebilir. Metal iflleri de bu blgedeki urafl konularnn baflnda gelmekteydi.
SIRA SZDE
Buharada Rus iflgalinden sonra pamuk retimindeki artfl neye balayabiliriz?
AMALARIMIZ
NTERNET
Mal duruma gelince, Buhara ve Hivede mal sistemin temelini toprak vergisi
D fi N E L M
oluflturmaktayd. Buradan temin edilen vergi, hara ve flr olarak alnrd. Hayvanlardan alnan vergi de nemliydi. Bunun dflnda eflitli vergi ve ykmllkler
S O olduunda
R U
de bulunmaktayd. Zaman zaman hanlklarn mali durumu kt
yeni
vergiler de talep ediliyordu. XVII. yzylda Moskoval elilerin belirttiine gre
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
AMALARIMIZ
162
hanlk hazinesine, elde edilen vergi gelirlerinden pak az girmekteydi. Vergi giriflinin nemli bir blm hanlk hazinesinin aleyhine dorudan beylerin ve brokrasinin temsilcilerinin elinde kalyordu. Devlet harcamalar ancak darphaneden ve ticari harlardan salanan gelirle karfllanmaktayd. Hkmdarlarn kullanm iin bu
gelirler esas tutulmakta olup han denekleri bu gelir kaleminden demekteydi.
Kaflgarda ise dier vergilerin yannda ticari vergiler nem taflmakta olup ithal edilen mallar iin hanlk krkta bir vergi almaktadr.
Ticari hayat Trkistan iin byk nem arz etmektedir. Bu erevede Buhara
ticaretin nemli merkezlerinden birini oluflturuyordu. Buhara ksmen in, Rusya
ve Hindistan arasndaki byk ticaret yollarnn zerinde bulunmasndan, ksmen
de Buharallarn ticarete olan ilgisinden dolay eski zamanlardan itibaren ticari bir
merkez hviyetindeydi. Buharal tacirler in, ran, Hindistan, Moskova ve Sibiryadan mal alp baz devletlere mal sattklar gibi, Harezm, Kaflgar ve Deflt-i Kpaka da mal gnderiyorlard. Buharallar Osmanl Devletine baz pahal baharatlar, boyalar, porselen ve in ile Hindistandan temin ettikleri deerli tafllar satyorlard. Ayrca batya ham ipek, tbbi bitkiler de buradan Osmanl Devleti yoluyla
gnderilmekteydi. Kazaklar ve hanlktaki tacirler arasnda zaman zaman ortaya kan siyasi istikrarszla ramen canl bir ticaret hayat bulunmaktayd. Kazak atlar, et ve deri, baz krk eflitleri Kazaklardan temin ediliyordu. Kazaklar, Buharadan duruma bal olarak, un ve tahl, ipek giyim, hazr elbiseler, mcevher, kl ve kalkan alyorlard. Nadiren de ateflli silahlar onlara satlyordu. Kaflgarya ile
ticaret Buharallarn denetiminde bulunuyordu. Trkistan Hanlklarnda ok sayda
kervansaray bulunmaktayd. ran ve Moskova ile de ticaret yaplyordu. Kervanlarla yaplan ticaret yeniada alternatif ticaret yollar bulunmasna ramen varln
uzun sre devam ettirmifl, Rusyann 1880-1906 yllar arasnda Trkistan arazisi
zerinde gereklefltirdii ana demiryolu a ile taflmaclk bu alana kaymfltr.
Eitim, Kltr ve Sanat

XV. yzylda Timurlu Rnesans denilen parlak dnemden sonra bilim ve eitim
hayat durgun bir ortam iine girdi. Bu durum Trkistan Hanlklarnn varln devam ettirdii srecin byk bir blmnde devam etti. Eitim, mektep ve medrese olarak iki dereceli okul sisteminden oluflmaktayd. Buhara zellikle dini bilimlerin eitimin yapld nemli bir merkez konumundayd. Trkistan hanlar eflitli yerlerde medreseler yaptrdlar, eitim ve retim hayatna katkda bulundular.
Vakf sistemi eitimi destekliyordu. Bununla birlikte pozitif bilimler asndan
nemli geliflmeler salanamad. Matematik ve astronomi XV. yzyldaki canllnda deildi. Tp alannda baz eserler kaleme alnd; XVI. yzylda Sultan Ali ila,
Muhammed Yusuf gz hastalklar ve anatomi ile ilgili eserler yazdlar. XVII. yzylda da Subhan Kulu Han bu alanda eser yazmfl olup darflflifa da infla ettirmiflti.
Edebiyat alflmalarna gelince, Trkistan Hanlklarnda halk arasnda flifah
edebiyatn nemli bir rol bulunmaktayd. zbek, Kazak ve Krgz destanlar eflitli sanatkrlar tarafndan nesilden nesle aktarlmfllardr. Mvernnehr sahasnda
XVI. yzylda Muhammed fiiban Han bir divan ile eitim ve din konularnda eserler kaleme almfl, Ubeydullah Han da eflitli ilim dallarnda sz sahibi olmufl, flairlii ile de n plana kmflt. XVII. yzylda Buhara Hanl snrlar iinde nemli
flairler yetiflmifltir. Bunlar arasnda Turd, Suf Allahyar gibi flairlere rastlanmaktadr.
Harezmdeki edebiyatlara ise XVIII. yzylda bir divan ve felsef destan bize ulaflan Niflatiy, Yusuf ve Zleyh isimli mesnevisi olan Andelib, Divn- Revnak sahibi Revnak rnek olarak gsterilebilir. Hanlar arasnda da edebiyatla ilgilenen sima-
lar bulunmaktadr. Feruz mahlasyla yazan Hive han II. Muhammed Rahim Han,
XIX. yzylda iyi bir flair ve besteci olarak karflmza kmaktadr.
Hokandda da nemli flairler yetiflti. Bunlar arasnda realist sanat anlayflna sahip olan Mahmuru, flair ve destan yazar olan fievkiy Namagiyi, hicviyeler yazan
Pesendiyi zikretmek mmkndr. Bunlarn yannda mer Han ve kars Nadire de
iyi flairler arasnda saylmaktadr. Kazandklar baflarlarn gelecek nesiller tarafndan da bilinmesi iin Trkistan hanlar tarihi teflvik etmifllerdir. XVI. yzylda zbeklerde Fazlullah b. Ruzbehan, Mihmannme-i Buhara; Vasf, Bedyil-Vekyi; Hafz Tanfl, fierefnme-i fiahiyi kaleme almfllardr. Harezmde temifl Hac tarihi yazlmfl olup, XVII. yzylda ise bu blgede Ebul-Gazi Bahadr Hann fiecere-i Trk alannda ok nemli bir eser olarak ortaya kmfltr. Bunlara sonraki
dnemde Munis, Ageh, Beyan gibi tarihileri ilave etmek gerekmektedir. XVII.
yzylda yedi cilt halinde hazrlanan Buharada Mahmud b. Valinin eseri Bahrl
Esrar fi Menakbl-Ahyar dneminin tarihini aydnlatmfltr. fierafeddin Alm b.
Nureddinin Tarih-i Rakimsi ise Baki Muhammed dnemi ile ilgili bilgiler vermektedir. Ayrca tarihiler arasnda Yusuf Mnfl ile Hac Mir Muhammed Salimi
saymak mmkndr.
Gzel sanatlar ile ilgili olarak Buharada hat sanat alannda ok gzel rnekler
bulunmaktayd. mar faaliyetleri iinde Buharada nemli eserler meydana getirilmifl olup flehir yeni surlarla evrilmifltir. XVI. yzylda inileri ile ssl Byk Cami mimari adan nemlidir. Yine Mir Arap Medresesi bu yzyln nemli bir eseridir. Gzde olan yaplardan iki medreseden birisi Kofl Medrese, dieri ise Kkeldafl Medresesidir. XVII. yzylda Semerkandda emirlerden Yalangtufl Biy tarafndan Registanda yaptrlan iki medrese nemlidir. Hive Buhara gibi ok zengin bir
mimariye sahip deildir. Hivede Cuma Camisi, Allah Kulu Han Medresesi gibi
eserler mimariye rnek olarak gsterilebilir
163
164
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
zbeklerin Mvernnehrdeki hkimiyetleri srasnda meydana gelen bafllca olaylar aklamak.

zbekler XVI. yzylda Mvernnehre gelerek
burada hkimiyet kurdular. Buhara ve Hive hanlklarn oluflturdular. XVIII. yzylda ise Ferganada kurulan Hokand Hanl da zbekler tarafndan meydana getirildi. Buhara Hanl randa
bulunan Safev Devleti ile XVI. yzyl boyunca
Horasan iin mcadele etti. Bunun yannda Kazaklarla da eflitli savafllar yapt. XVII. yzylda
Hive Hanlnn hcumlarna karfl Buhara hanlar Mvernnehri savunmak zorunda kaldlar.
XVIII. yzylda kabilelerin merkez otoriteye karfl kmas ve hanlarn yetersizlikleri sonucunda
Astrahan Slalesi Mvernnehrde etkili olamad. Bu erevede ran Hkmdar Nadir fiah Mvernnehri iflgal etti. ran ordusunun ekilmesinden sonra Mangt slalesi bafla geerek yeni
bir dnem bafllatt. Bu slale i karflklklar nleyebildiyse de, adafl anlamda hanln geliflmesine katkda bulunamad.
zbek Hanlklarnn Rus iflgaline girifl srecini
deerlendirmek.
XIX. yzyl hanlklarn Rus iflgaline girdii yzyl
oldu. zbek Hanlklar askeri ynden Rusyann
iflgalini nleyecek durumda deillerdi. Bunun
yannda hanlklar kendi aralarnda skntlar yaflyorlar, uzun sre devam eden muharebelerle asker ve ekonomik durumlarn skntya sokuyorlard. Rusya ise Krm Savaflndan sonra prestij
kaybetmifl ve ekonomik olarak da zellikle Trkistandan pamuk temin etmek iin harekete gemiflti. Sistemli bir iflgal faaliyeti sonunda Hokand
Hanl tamamen ortadan kaldrlmfl, Hive ve
Buharann kk birer hanlk olarak yaflamasna
izin verilmiflti.
Kaflgar Emirlii dneminde meydana gelen bafllca geliflmeleri aklamak.
Emirliin kurucusu Yakup Bey, Hokandda siyasi alflmalarn srdrrken, Kaflgar ve evresinden yardm talep edilince blgeye gelmifl, ksa
zamanda etkin bir ynetim ortaya koyarak inlilere karfl gl bir direnifl sergilemifltir. Emirliin
kurulmasndan sonra ngiltere de blgedeki karlar sebebiyle Yakup Beyin faaliyetlerini desteklemifltir. Ayrca Osmanl Devleti ile bu emirlik
arasnda yakn iliflkiler kurulmufltur. Kaflgar Emirlii, Osmanl Devletine balln ilan etmifl ve
Osmanl Devleti de bu emirlie silah yardmnda
bulunmufltur. Ancak emirlikteki i karflklklar
ve Yakup Beyin lmyle devlet dalmfl ve
blge inin eline gemifltir.
N
A M A
N
A M A
Kazak Hanlnda Tavke Han dneminin nemini deerlendirmek.

Kazak Hanl XV. yzylda ortaya kmfl, ksa
zamanda Deflt-i Kpakn en etkin siyasi ve asker gc haline gelmifl, Seyhun boyundaki flehirler iir Buhara ile nemli mcadelelerde bulunmufltur. Hanlk kuruluflundan bir mddet sonra orduya ayrlmfltr.Tavke Han XVII. yzyln
sonunda Kazaklarn baflna geen nemli bir handr. Uzun sren hanlk dnemi boyunca evresinde sayg uyandran, halknn karlarn koruyan ve onlar barfl iinde yaflatmaya alflan Tavke Han, Kalmuklarn saldrlarnn devam ettii
bir dnem olduu iin ncelikle bu hcumlarn
nlenmesine alflmfl, ancak Kalmuk tehlikesi
tamamen ortadan kaldrlamamflt. Tavke Han
sivil alanda da nemli bir faaliyetin iine girmifl
ve Yedi Yargy hazrlatarak yrrle koydurtmufltur. Onun zaman ordalarn hareket alanlarnn belirlendii ve bylece anlaflmazlklarn azald bir dnem olarak gzkmektedir.
zbek Hanlklarnda ynetim sistemini aklamak.
Monarflik bir dzen iinde ynetilen hanlklarda
zbek kabile aristokrasisin sosyal statsnn
yksek olduu grlmektedir. Buhara Hanl
vilayetlere ayrlmflt. Hive Hanlnda daha merkeziyeti bir ynetim anlayfl geliflmifl olup vergiler merkez ynetim tarafndan toplanmaktayd. Buharada yksek devlet memurlar hana
(sonra emir) karfl dorudan sorumluydular. yeleri han tarafndan atanan nemsiz bir danflma
kurulu mevcuttu. Bunun benzeri bir kurul da Hivede bulunuyordu. Din adamlarnn ynetim
zerinde nemli etkisi vard.
165
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki hanlardan hangisi zamannda zbekler
bir ulus halinde gl bir konuma gelmifllerdir?
a. Ebul-Hayr
b. Muhammed fiiban
c. mam-Kulu
d. Ebul Feyz
e. Ebul-Gazi Bahadr Han
6. Afladaki makam-grev efllefltirmelerden hangisi

yanlfltr?
a. Hakim-eyalet valisi
b. Koflbegi-yksek ordu komutan
c. Mflrif-deftere vergi kayd yapma
d. Dadhah-devletin atlarndan sorumlu
e. Mirfleb-gece gvenliinden sorumlu
2. Afladakilerden hangisi II. Abdullah Han dnemi

geliflmelerinden biri deildir?
a. karflklklar ortadan kaldrlmfltr.
b. Kapsaml bir fetih siyaseti izlenmifltir.
c. Harezm ele geirilmifltir.
d. Horasann bir ksm kaybedilmifltir.
e. Deflt-i Kpak fethedilmifltir.
7. Afladakilerden hangisi Trkistan Hanlklarnn iktisadi hayatna iliflkin bir zellik deildir?
a. Harezmde Trkmenlerin, Deflt-i Kpakta Kazaklarn hayvanclkla uraflmas.
b. Kaflgar halknn byk ounluunun tarmla
uraflmas.
c. Buhara ve Harezmde sebzecilik yaplmas.
d. Hokandda buday, pirin susam vb. rnler yetifltirilmesi.
e. Kazaklarda tarmn baflta gelen geim kayna
olmas.
3. Ceyhun Nehrinin dkld Aral Glnn gneyinde ve bu nehrin iki tarafnda uzanan blgenin ad
afladakilerden hangisidir?
a. Mvernnehr
b. Harezm
c. Fergana
d. Kaflgarya
e. Deflt-i Kpak
4. Trkistan Hanlklarnn Rus iflgaline direnememelerinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. in ile dfllen ihtilaf
b. Hanlklarn Rusyaya ok yakn olmas
c. Hanlklarn ortak hareket edememeleri
d. Hanlklarn savafl olmayp daha ok ticaretle
meflgul olmalar
e. Osmanl Devletinin hanlklar srekli savafla teflvik etmesi
5. I. Nadir fiahn Trkistan stilas
II. erkaskiy Seferi
III. Dou Trkistanda Hocalar dneminin bafllamas
Yukardaki geliflmelerin kronolojik sras afladakilerden hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. I-II-III
b. I-III-II
c. II-I-III
d. II-III-I
e. III-II-I
8. Trkistan Hanlklarnda ticaretin geliflmesinin en

nemli nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Ticaret yollarnn zerinde olmas
b. Osmanl Devletinin teflviki
c. Rusyann bu yndeki ynlendirmesi
d. inin ncelik imkan sunmas
e. ngilterenin teflvikleri
9. Afladaki hkmdar ve dneminde meydana gelen
geliflmeler ile ilgili eflleflmelerden hangisi yanlfltr?
a. mam Kulu Han - Kazak ve Kalmuklara karfl
mcadele etti.
b. Abdlaziz Han - Hive Hanlnn saldrlaryla
uraflt.
c. II. Ubeydullah Han - Nadir fiahn istilas gerekleflti.
d. Subhan-Kulu Han - Hive Hanlnn saldrlar
devam etti.
e. Ebul-Feyz Han - Mangt boyundan atalklar ne
plana kt.
10. Hivede Yadigaroullar Hanedannn sona ermesinin en nemli nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Nadir fiahn istilas
b. Rus istilas
c. in istilas
d. Buhara Hanlnn istilas
e. Kaflgar Hanlnn istilas
166
Okuma Paras
Bir Seyyahn Gzyle XIX. Yzylda Hokand

Bir asrdan daha eski olmayan Hokand modern bir flehirdi. Dolaysyla, genifl caddeleri vard ve pek ok Asya flehrinden daha feraht. fiekil itibariyle hemen hemen kare idi ve bana sylendiine gre 500 camisi vard ve her cami muhitine ortalama otuz hane dflt
iin 75.000 kiflilik bir nfus ortaya kyordu. Nitekim
halkn ounluunun flehir duvarlarnn i tarafnda yaflyor olmasna ramen, bu bana iyi bir tahmin gibi geliyor.
Kervansarayn damndan sadece nmzde uzanan tm
flehri deil, hanl da grebiliyorduk. Hemen nmzde arflnn kerpiten dz dam vard ve bir ucundan dier ucuna kolay bir gezintiye izin veren birok caddeyi
de kaplyordu. Sol yannda krmzmtrak kurflun tulalardan infla edilmifl, ykseke yuvarlak flekilli tavan ve
Kurandan ayetler ieren mavi ve beyaz duvar inilerinin kaplad genifl silmeleriyle bir grup cami ve medrese vardr. fiehri ayran kk derenin zerinde gz
alc kemeriyle tuladan Kifl-kupriuk kprs bulunur.
Sol tarafta yeni infla edilmifl olduundan mavi, sar ve
yeflil renkte canl inilerinin tm parlakl ile flldayan,
girifl kapsnn ssledii hann saraynn gzel bir n
cephesi vardr. Etrafmzda her yerde bol imenlerin az
ok rtt ve ba ve bahelerin tm ihtiflamn evreleyen kerpi damlar uzanyordu. Zeminin dz oluflu
yznden flehir Taflkentin canl pitoresk grntsne
sahip deildir. Fakat bu kusuru muhteflem da manzaras ile telafi edilmifltir.
Bat ve gneybat ynnde Hocent yaknlarndaki alak tepeler ve kuzeyde atkal (akal ?) dalar vardr.
Dou ve gneyde hanln tam snrnda ise karla kapl
grkemli Alay sradalar uzanr. Kk, fakat ekici
Fergana vadisinin ortasnda olduumuzu fark ettik ve
birka kadem ykseklikte olmamza ramen ona hayat
veren nehir olan Sir Deryay grebiliyorduk.
fiehirde at srtnda dolaflrken hemen hemen tamam ilgin olan flehrin ou yerini grmeye muvaffak oldum.
Buna ramen scak yznden at srmek zellikle rahatsz edici idi. Zira pazar kapandnda akflam saat yediden itibaren evde bulunmaya mecburduk. Dolaysyla
tabii olarak gnn bofl vakitlerini telef etmifltik.
1. a
Kaynak: Eugene Schuyler, Trkistan Bat Trkistan

Hokand Buhara ve Kulca Seyahat Notlar, ev. Firdevs
etin ve Halil etin, stanbul, s. 346-347
2. e
3. b
4. c
5. e
6. d
7. e
8. a
9. c
10. a
Yantnz yanlfl ise, zbeklerin Ortaya kfl

ve fiibanler Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Mvernnehrde zbekler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Harezm ve Hive Hanl
Yantnz yanlfl ise, zbek Hanlklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Trkistan Hanlklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Ynetim Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, ktisadi ve Mali Durum
Yantnz yanlfl ise, ktisadi ve Mali Durum
Yantnz yanlfl ise, Astrahan Hanedan Zamannda Buhara Hanl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Harezm ve Hive Hanl
167
Sra Sizde 1
II. Abdullahn ulu hanl 1583-1598 yllar arasndadr. Onun dneminde i karflklklar ortadan kaldrlmfl, genifl bir fetih politikas gereklefltirilmiflti. Bu dnemde Horasann byk ksm, Harezm ve Buhara fethedilmifl, Osmanl Devleti, Rusya ve Babrl Devletleri
ile iliflkiler kurmufltur.
Alpargu, M. (2002). Trkistan Hanlklar, Trkler, VIII,

Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, s. 557-605.
. (2008). Osmanl Devletinin Trkistan Politikas, Trk Dfl Politikas: Osmanl Dnemi, I, editr: M. Bykl, stanbul: Gkkubbe, s. 33-52.
. zbekler, TDV slam Ansiklopedisi, XXXIV,
s. 119-121.
. M. B. elik (2009). Nadir fiahn Bat Trkistan
Seferi ve Sonular, Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, XXIX, s. 511-530.
Andican, A. (2009). Osmanldan Gnmze Trkiye
ve Orta Asya, stanbul: Doan Kitap.
elik, M. B. (2007). Cengizli Hkimiyet Anlayfln Deifltirme Giriflimleri: Kongrat Hive Hanl rnei,
Sakarya niversitesi SBE Akademik ncelemeler Dergisi, II/1, s. 175-187.
Hayit, B. (1995). Trkistan Devletlerinin Milli Mcadeleleri Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Kumekov, B. (2007). Kazak Devletinin Oluflumu, Kazakistan Tarihi: Makaleler, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Kurban, . (1995). Dou Trkistan in Savafl, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Saray, M. (1997). Dou Trkistan Tarihi, stanbul: Kitabevi.
Togan, Z. V. (1981). Bugnk Trkili (Trkistan) ve
Yakn Tarihi, stanbul: Enderun Yaynclk.
Sra Sizde 2
Rus iflgali, Emir Muzaffereddin zamannda gerekleflmifltir.
Sra Sizde 3
Hokand Hanlnn zirve dnemi hkmdar mer
Handr.
Sra Sizde 4
XVII. yzylda koflbegi yksek ordu komutan ve Emirl-mera rtbesine sahipti. Asker ifllerden sorumlu
olan koflbegi XIX. yzylda Hive Hanlnn ynetiminde mihter ile birlikte nemli derecede etkili olmufl, zbek, Karakalpak ve Trkmenlerin youn olarak yaflad hanln kuzeyinden sorumlu olmufltur. Koflbegi hanla beraber savafllara katld gibi, asker birliklerin durumundan da sorumlu olmaktayd. Askerlerin teftifl edilmesi, hanln nfus saym, vergi ve savafl tazminat gibi baz ifller de sorumluluklar arasndayd.
Sra Sizde 5
Buharada pamuk ekimi 1876da Rusyaya katlmasndan sonra byk lde geniflledi. nk Rus tekstil ve
endstrisi bunu talep ediyordu.
ORTA ASYA TRK TARH
9
Amalarmz
N
N
N
N
N

Tatar Uyanfln ve sonularn tanmlayabilecek;
Ceditilik hareketinin temel zelliklerini aklayabilecek;
Azerbaycandaki yenileflme hareketinin dinamiklerini belirleyebilecek;
Kazak modernleflmesinin kendine has zelliklerini tanmlayabilecek;
Trkistandaki Cedit hareketini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
arlk ynetimi
Tatar Uyanfl
Ceditilik
Eitim reformu
Kadnlarn zgrlefltirilmesi
Kazak modernleflmesi
Siyasi bilinlenme
Milli bilinlenme
TATAR UYANIfiI
CEDTLK HAREKET
KAFKASYADA YENLEfiME
KAZAK MODERNLEfiMES
TRKSTANDA CEDTLK
indekiler
Orta Asya Trk Tarihi Rusya Trklerinde

Fikir Hareketleri
Rusya Trklerinde
Fikir Hareketleri
TATAR UYANIfiI
Tatar Uyanflnn Kkleri
Mslman halklar iki yz yldan fazla bir zamandan beri Bat medeniyetinin ykselifli karflsnda kendini yeniden tanmlama ve yaplandrma sreci iindedir. Batya corafi bakmdan yakn olan ve kltrel adan daha fazla temas halinde olan
Kazan Tatarlar bu anlamda ilgin bir deneyim yaflamfllar ve dier slam toplumlarndaki tepkilere benzeyen, fakat onlarnkiyle tam da rtflmeyen bir mcadele
(veya bafl etme) tarz gelifltirmifllerdir. Kazan ve evresinde din alanda bafllayan
bu uyanfl, daha sonra sekler bir boyut kazanarak eitim reformu hareketi (Ceditilik) olarak devam etmifl, XX. yzyln baflnda ise siyasi ve milli faaliyetler fleklinde genifl bir harekete dnflmfltr. Kafkasyada, Kazakistanda ve Trkistan Hanlklarnda da benzer geliflmeler ortaya kmfltr.
Tatar uyanfl olarak da bilinen reform hareketi dil-Ural blgesinin en byk
flehri olan Kazanda bafllamfl ve ok gemeden Rusyada yaflayan dier Trk kkenli topluluklar da etkisi altna almfltr. Bu uyanfln niin ncelikle Tatarlar arasnda ortaya ktn anlamak iin onlarn yaflad tarih koflullara bakmak gerekir. Rus hkimiyetine girmeden nce, dil (Volga) nehri boyunda yaflayan bu halk,
geliflmifl bir medeniyet seviyesine sahipti ve daha nce dil Bulgarlar adyla tannyordu. Trk halklar arasnda ok nce yerleflik hayata geen ve geimlerini daha ziyade ticaret yoluyla salayan dil Bulgarlarnn, Ruslarla, Hazarlarla ve Harezmdeki Mslman topluluklarla iliflkileri vard. X. yzyln baflnda slam benimseyen dil Bulgarlar, XIII. yzyln ilk yarsnda Mool istilasna maruz kaldlar.
Mool istilasnn ilk zamanlarndaki tahripkr etkisi getikten sonra; zamanla
Bulgarlarla Kpak unsurlar arasnda bir kaynaflma hsl oldu. Altn Orda Devletinin asl kitlesini oluflturan bu halk, Tatarlar olarak tannd. 240 yl devam eden
Altn Orda hkimiyeti, Rus tarihileri tarafndan Tatar boyunduruu olarak nitelendi. Altn Ordann yklmaya yz tutmasyla ortaya kan Kazan Hanl, dil Boyundaki Tatar hkimiyetini XVI. asr ortasna kadar devam ettirdi.
1552de Kazan Hanlnn Rus hkimiyetine dflmesi, Tatarlarn kaderini farkl
bir flekilde etkiledi. Onlar, Endls Mslmanlarndan sonra Hristiyan bir topluluun istilasna maruz kalan ilk Mslman topluluktu. Kazann dflfl, Astrahan, Sibir, Krm, Kafkasya, Kazak topraklar ve Trkistana kadar uzanacak olan Rus yaylmasnn yolunu at. Bundan sonra Rusya Hazar Denizine indi ve Osmanl
170
Devletiyle snrdafl oldu. Rus istilasnn ilk iki yz ylnda Tatarlar youn bir baskya ve Hristiyanlafltrmaya maruz kaldlar. Hristiyan olanlar vergiden muaf tutulurken, Mslman kalanlarn vergileri katland, camileri ykld. Bu basklar sonucunda yerli halkn nemli bir ksm flehirlerden ekilerek daha cra ve uzak yerlere
gittiler. Btn bu bask ve zorlamalar istenen sonucu vermedi; Tatarlardan ok az
Hristiyanl benimsedi; byk kitle kendi iine kapand ve uzun yllar gzden
uzak ve Ruslardan ayr bir flekilde yafladlar. Kimliklerini korumak iin slama daha sk sarldlar ve muhafazakr bir topluluk haline dnfltler.
II. Katerina (1762-1796) dneminde bask siyaseti terk edildi ve Kazan Tatarlarna karfl yumuflama siyaseti takip edilmeye baflland. Katerina, Tatarlarn cami
yapmalarna iliflkin kstlamalar kaldrd, hatta Kazanda byke bir cami (Tafl
Mescit) yaplmasna izin verdi. Yine onun emriyle Ufada Mslman Din daresi
(Mftlk) kuruldu (1789). Bir mft (fleyhlislam) ve kaddan oluflan bu idare, din adamlarn tayin etme ve Mslmanlarn evlenme, boflanma ve miras gibi
iflleriyle uraflacakt. Devlete atanan mft, Mslmanlarn en st dzey temsilcisi olarak belirlendi.
Resim 9.1
Kazanda II.
Katerinann
izniyle infla edilmifl
olan Tafl Mescit
(sonraki ismi:
Mercan Mescidi).
Kaynak: E.
Turnerelli, Views of
Kazan, London,
1839.
Rusya bu dnemde dar ve tek uluslu bir devlet anlayflndan, farkl dinlerden
olan tebaay da kapsayan bir imparatorluk olma yoluna girdi. Krm Hanlnn
Rusyaya ilhak edilmesi sonucunda lkeye nemli miktarda Mslman nfusun
katlmas da bu kararda etkili oldu. Katerina Tatar din adamlarn dinden uzak ve
gebe bir hayat sren Kazaklar arasna gndermek suretiyle onlar medenilefltirmek ve devlete kaynafltrmak istedi.
II. Katerina bununla da kalmad; eskiden beri ticarete yatkn bir halk olan Tatarlara ticari haklar tand (1792). Bu imkndan yararlanan Tatar tacirleri, Rusya ile
Orta Asya arasndaki ticarete araclk ettiler ve bu sayede nemli bir zenginlik elde ettiler. Tatar ticaret adamlarnn hayr faaliyetleri sayesinde XIX. yzyln baflnda Tatar din kurumlar ve ulema snf glendi. lim tahsil etmek isteyen Tatar
genleri tacirlerle birlikte Buhara medreselerine gidiyor, orann meflhur medreselerinde okuduktan sonra tekrar vatanlarna dnerek medreseler kuruyorlard. Ta-
171
9. nite - Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri
tar ulemasnn bu faaliyetleri sonunda, daha nce zorla Hristiyanlafltrlmfl olan

Tatarlar (Kreflinler) ve pagan inanlara bal komflu kavimler (uvafl, Mordva ve
Votyak halklar) arasnda slamlaflma ve Tatarlaflma grlmeye bafllad.
SIRA SZDE
II. Katerina zamannda Tatarlara tannan ticari haklar ne gibi geliflmelere
yol at?
Rus yetkililer, daha fazla slamlaflma ve Tatarlaflmann nne geebilmek iin

D fi N E L M
tedbirler almaya baflladlar. Bu tedbirlerin planlaycs, misyoner ve dou bilimcisi
Nikolay . lminski (1822-1891) idi. lminski, 1860larda olduka iyi eitilmifl ve
S O R U bir flekilde
gayretli yerel eitmenlerden bir kadro oluflturmak suretiyle, yzeysel
Ortodoks Hristiyan olan yerel halklar Kilise iinde muhafaza etmeye ve onlar slamn etkisinden uzak tutmaya alflt. lminski, MslmanlarnDgiderek
artan tesiKKAT
rinden II. Katerinay sorumlu tutuyordu, zira arie Tatarlarn Mslman Din daresi etrafnda rgtlenmelerine imkn salamflt. lminski bu messeseyi etkisiz
SIRA SZDE
klmak iin mmkn olan her fleyi yapt; 1884teki Mft tayinine mdahale ederek bu makama en kabiliyetsiz kiflinin getirilmesi iin alflt. Bir yandan da Rus Ortodoks misyonerler slama karfl yayn faaliyetlerini arttrdlar.
AMALARIMIZ
Tatarlarda Din Reform Hareketi
SIRA SZDE
1
Rusya TrkleriDarasnda
fi N E L M
uyanfl hareketinin ncelikle
Kazan Tatarlar arasnda
kmas tarih ve dier
S O R U
flartlara dayanmaktadr.
Ticaret yollarnn kesifltii
Volga boyunda, Hristiyan
KKAT
Ruslarla komfluDolarak
yaflayan Tatarlarn tarih
gemiflleri dil Bulgarlarna
dayanmaktadr.
OnlarSZDE
Trk
SIRA
kavimleri iinde ilk defa
yerleflik hayata geenlerden
olup ticarete yatkn bir
halkt. 1552de
Kazan
AMALARIMIZ
Hanlnn Rus iflgaline
uramasndan sonra
Tatarlar iki yzyl kadar ar
basklara uradlar.
K TXVIII.
A P
yzyln sonunda Rusyann
yumuflama siyaseti
sonucunda onlara verdii
ticari haklar iyi bir flekilde
TELEVZYON
kullandlar. Ticaretten
zenginleflen tacirlerin de
katksyla XIX. yzyln
baflnda Kazan ve
evresinde kltrel bir
N T E Rhareketi
NET
canlanma ve uyanfl
ortaya kt. Yzyln
sonunda Krmdaki usl-i
cedit hareketiyle birleflen bu
akm Kafkasya ve Trkistan
Trkleri zerinde de etkili
oldu.
N N
slama karfl yrtlen propaganda faaliyetleri Tatar ulemas zerinde

K T A P uyarc etki
yapt ve onlar karfl faaliyete sevk etti. Misyonerlerin slamda kadnn afla bir konumda olduu tezini ifllemeleri, ulemay bu konuda karfl tezler gelifltirmeye ve daha faal bir flekilde aba gstermeye yneltiyordu. Misyonerlerin
haT E L Eoluflturduklar
VZYON
yr kurumlar ve eitim (okul ama, yetimhaneler, hastaneler kurma, kraathaneler
ve ktphaneler kurma) faaliyetleri ise yenilik taraftar Tatar ulemasnda hayranlk
uyandryor, dflndkleri reformlar iin model oluflturuyordu.
NTERNET
XIX. yzylda esas olarak Rusya yoluyla gelen Avrupa medeniyetinin
tesirleri,
reform yanls ulemann geleneksel inan ve deerleri sorgulamalarna yol at.
Ulemann getirdii zm nerileri, byk oranda din renk taflmaktayd, zira slam hem inan hem de belli bir kltr biimi olarak Tatarlarn milli kltrlerini
korumalarnda byk bir neme sahipti.
Rus kltrnn basks karflsnda eski tarz direniflin yeterli olmadn dflnen
Tatarlarn says da giderek artyordu. zellikle gen Tatarlar, corafi ve siyasi bakmdan sorunlu olan evrelerini gz nne alarak, dier Mslman toplumlara kyasla daha dikkatli hareket etmeleri gerektiinin farkndaydlar. Saylar olduka az
olan reformcu ulema, mevcut din anlayfllarn sorgulamak ve hemen her fleyi yeniden yaplandrmak gerektii kanaatindeydiler.
Tatar ulemasnn din konularda tartflmaya yatkn olduu anlafllmaktadr. Yafladklar corafyann dier slam blgelerinde olmayan problemleri (gecelerin ok
ksa olduu gnlerde yats namaznn klnp klnmayaca, uzun gnlerde orucun
nasl tutulmas gerektii gibi) ortaya karmas da onlar arasnda uzun bir tartflma
ve fikir yrtme becerisinin geliflmesine sebep olmufltur.
Tatarlar arasnda ortaya kan din reform akm ze dnfl bir zellie sahipti. Bu akmn ncs olarak kabul edilen Abdunnasr Kursav (1771-1812), slam
inancnn sonraki dnemlerde yerleflen ve slamn zne aykr olan yabanc unsurlardan arndrlp slamn ilk zamanlarndaki sadeliine dndrlmesi gerektii
grflndeydi. Eitimini Buhara medreselerinde alan Kursav, 1808de Buharada
Emirin huzurunda yaplan din bir tartflmada serbeste fikrini akladnda, din-
172
Rusya Trklerinde reform

hareketi din nitelikli olarak
ortaya kt. Din konularda
fikir yrtme becerisine
sahip olan Tatar ulemas,
slam dnyasndan gelen
ze dnfl eilimlerin de
etkisiyle reformist bir sylem
gelifltirdiler. Mslman
toplumunun iinde
bulunduu kmazdan ve
geri kalmfllktan
kurtulmann arelerini
slamn zne dnmede ve
yabanc tesirlerden
arnmada gryorlard. XIX.
yzylda Kursav ve Mercan
gibi Tatar din limlerinin
nclnde bafllayan bu
hareket sonralar modernist
eilimlerle de birleflerek
Rusyann dier Trk kkenli
Mslman topluluklar
zerinde etkili oldu. Ancak,
hibir yerde Kazandaki
kadar gl olmad. Din
reformculuk Sovyet
dneminin bafllarna kadar
devam etti.
den kmakla sulanarak Emir Haydar tarafndan lme mahkm edildi, ancak
Trkmen fleyhi Niyaz Kulunun himayesi sayesinde hayatn kurtarabildi.
Tarihi yan da olan din limi fiihabddin Mercan (1818-1889) de Buhara medreselerinde eitim grd; Kursav gibi o da Mslman toplumlarn geri kalflnn temel sebebinin slamn ulema tarafndan yanlfl yorumlanmasndan kaynaklandn ileri srd. slam limlerinin yakaland taklit hastal yznden Mslmanlarn fikir retemediklerini ve ilm bakmdan durgunluk noktasna geldiklerini savundu. Bu durumdan kurtulmak iin, slamn ilk dnemlerindeki fikir hrriyetine
ve itihat serbestliine dnlmesi gerektiini ifade etti.
Mercn, ilm gerilii aflmann ve toplumu deifltirmenin en nemli dinamiini
medreselerin slah edilmesinde grd ve yzyllardan beri slam dnyasnda tartfllmaz bir yeri olan Buhara medreselerindeki eitim sistemini elefltirdi. Medreselerde akl yrtme yerine bilineni tekrarlamaya dayanan bir eitim tr hkimdi.
Ders kitaplar artk zaman gemifl bilgilerle doluydu; matematik, tarih ve corafya
gibi ilimler okutulmuyordu.
1870lerden bafllayarak, Rusya Trkleri modernlikle daha fazla yz yze geldiler. Rus sosyal hayatna karflan fakat dine de sk bir flekilde bal olan Tatar tccar, yeni geliflmeler karflsnda eski tarz slam anlayflnn ykledii formllerden
sknt duyuyordu. Mercn gibi saygn bir din liminin slamiyet ile modernlii uzlafltran yorumlar onlarn hayat tarzlarna uygun dflyordu.
Mercnnin medreseye ynelik elefltirileri zellikle gen ulema zerinde etkili
oldu. Onun Buharadaki eski medrese usuln elefltiren grflleri yaygnlafltktan
sonra ilim tahsil etmek isteyen genler artk Buhara yerine stanbul ve Msra yneldiler. Mercan sayesinde yaygnlaflan din reformculuk akm, Sovyet dneminin
ilk yllarna kadar etkinliini srdrd.
CEDTLK HAREKET
smail Gaspralnn Reform Program
XIX. yzyln ikinci yarsnda Tatarlar, II. Katerina dnemindeki giriflimcilik gcn kaybettiler. Bu dnemde Rus toplumunda nemli iktisadi, siyasi ve sosyal geliflmeler yaflanrken, Mslman toplumu savunmac bir muhafazakrlkta kald.
Rusya Trklerinin kltr ve fikir hayat Trkistandan gelen eski fikirlerin etkisi altndayd; buralarda eskiden beri tannan medreselerin eitim usl yzyllardr pek
deiflmemiflti. Ayrca, Rusya Trkleri giderek artan siyasi, ekonomik ve din basklara maruz kaldlar ve durgunluk dnemine girdiler. Rusyann Trkistan ele geirmesi Tatar tccarn olumsuz etkiledi; Orta Asyadaki pazarlar Ruslara da ald.
Buralar Rus sanayisinin hammadde kayna ve Rusyadan gelen mamul madde ve
tahl iin pazar haline dnflmeye bafllad. Bu ticarette Tatarlar sahip olduklar araclk konumunu kaybetmeye baflladlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
TrkistannSIRA
Ruslar
tarafndan iflgal edilmesi blgedeki Tatar tccarn nasl etkiledi?
SZDE
Durum bu flekilde devam ederse az zaman sonra, Rusya Trkleri ellerindeki saD fi N Ede
L Mkaybedeceklerdi. Krml smail Gaspral (1851-1914), bunu
nayi ve ticareti
eer biz byle gidecek olursak Rusyadaki Trklerin istikbali karanlktr diyerek
dile getiriyordu.
S O R URusyada farkl adlarla anlan, fakat aslnda ayn soydan gelen
Trk topluluklar mevcut ayrlkta devam ederlerse etraflarn kuflatan Slav denizi
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
SIRA SZDE
173

D fi N E L M
iinde kaybolma tehlikesiyle karfl karflya idiler. Ayrlklar ortadan kaldrmak iin
S O R U
birlikte hareket etmek zorundaydlar.
Krmn eski ve soylu bir ailesinden gelen Gaspral, 1883te yaynlad Tercman gazetesi ile Rusya Mslmanlarnn (veya Trklerinin) milli ve fikr uyanfl
DKKAT
iin deta bir r at. Rusya Trklerinin dnyevi anlamdaki fikr, kltrel ve siyasi hareketleri onun bu giriflimiyle bafllatlabilir. Gaspral, Rusya Trklerinin milSIRA SZDE
li ve din kimliklerinden ayrlmakszn Batllaflmalar gerektiini
savundu. Onun
ngrd reform programna gre mektep ve medreseler slah edilmeli, Trk kavimleri arasnda ortak bir edeb dil oluflturulmal, kadnlarn AMALARIMIZ
eitimlerine erkeklerinki kadar nem verilmeliydi.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
smail Gaspralnn ngrd reform program hakkndaki ayrntl

K bilgiyi
T A P Yusuf Akurann derledii Trk Yl 1928 (Ankara, 2009) adl eserin ilgili ksmnda bulabilirsiniz
(s. 355-364).
Usl-i Cedit Mektepleri
TELEVZYON
Gaspralnn reform yolundaki en nemli giriflimi, 1884te at ilk usl-i cedit

mektebidir. Onun Krmda Bahesarayda kurduu okulda uygulad kolay okuNTERNET
ma yazma metodu (usl-i cedit) giderek yaygnlaflt ve ksa zamanda Rusyann dier Mslman blgelerine de yayld. Alfabenin retilme metoduyla bafllayan bu
giriflim giderek sosyal hayatn tmn iine alan reform akmna dnflt. Eitim,
din, dil ve kadnlarn durumu konularnda reform yaplmasn savunanlar Ceditiler adyla anlmaya baflladlar. Yeniliki hareket, kendi karfltn da dourdu. Onlarn bu giriflimlerini toplum iin sakncal olarak gren ve deiflime karfl kanlar
Kadimciler (muhafazakrlar veya eskilik taraftarlar) olarak tanndlar.
Ulemann nemli bir ksmn oluflturan Kadimciler, mektep ve medreselerde
eitim reformuna fliddetle karfl kyorlard. Tiyatro gibi yeni sanat etkinliklerini
bozulma olarak alglyor, kadnlarn erkeklerle eflitliini kabul etmiyor, kadnlarn
okumalarn (onlara sadece ilmihal yeterlidir diyorlard) doru bulmuyorlar, Rusa
renilmesine karfl kyorlard. Kadimcilerin en tannmfl olan Veli Molla, Orenburg flehrindeki medresesine hesap ve corafya derslerini bile sokmuyor, modern
ilimlerin gereksiz olduunu savunuyor, Mslman genlerde grlen din zayfln sebebini modern ilimleri okumalarna balyordu. Ceditilerle Kadimcilerin tartflmalar zaman zaman fliddetlenmifl, Sovyet dnemine kadar devam etmifltir.
Ortak Bir Trk Dili Oluflturulmas

Gaspralnn en nemli faaliyetlerinden biri de ortak bir Trk dilinin oluflturulmas ynndeki giriflimidir. O, stanbul Trkesini, Osmanl ve Tatar leheleri arasnda arac durumda bulunan Krm lehesi temelinde iflleyip sadelefltirerek btn
Trkler iin ortak bir edeb dil haline sokmak dflncesindeydi. Trk dili, Arapa
ve Farsadan alnan gereksiz szlerden arndrlmal ve halk tarafndan anlafllabilecek bir sadelie kavuflturulmalyd. Gaspralnn Tercman gazetesi (Bahesaray, 1883-1918) araclyla yaygnlafltrd bu dil, Krm, dil-Ural, Kafkasya ve
Trkistan aydnlar zerinde etkili oldu. Bu dille yazanlarn oluflturduklar genifl bir
edebiyat ortaya kt.
Ortak Trk dili hareketinin aksine geliflen dier bir ynelifl ise yerel dillerin ne
karlmas akmyd. Bu eilimin ncs Tatar yazar Kayyum Nasr (1825-1902)
idi. Onun saf Tatarca yazma akm bir ksm Tatar aydnlarn etkiledi. Trk toplu-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Ceditiler: smail
Gaspralnn 1884te at
yeni metot (usl-i
N T Ecedit)
R N Eile
T
retme taraftar olan
reformcular, Usl-i
Ceditiler veya onun
ksaltlmfl olan Ceditiler
olarak anlmfllardr.
Bafllangta alfabenin pratik
bir flekilde retilmesi
esasna dayanan bu giriflim
daha sonra sosyal hayatn
btn alanlarnda reform
yaplmas fleklinde
genifllemifltir. Krmda
bafllayan Ceditilik hareketi,
ksa zamanda dil-Ural
blgesine ve Kafkasyaya,
XX. yzyln baflnda ise
Trkistana yaylmfltr.
Kadimciler: Rus hayatnn

ve dflncesinin youn
basks karflsnda bu
tesirlerden korunmak ve bu
flekilde Tatar kltrn
muhafaza etmek isteyen
kimselerdi. Onlar,
Ceditilerin fikirlerini bir
yozlaflma hareketi olarak
gryor, onlarn ileri
srdkleri itihat
dflncesinin slamn
temellerini ykacandan
endifle ediyorlard.
Kadimciler zellikle krsal
alanlarda genifl bir halk
desteine sahiptiler.
174
luklarnn ayr ayr edeb diller oluflturmas eilimi Rus devletinin karlaryla uyum
halindeydi. Sovyet devrinde Gaspralnn bafllatt ortak Trke akm engellenirken, yerel dillerin gelifltirilmesi teflvik edildi.
Kadnlarn zgrlefltirilmesi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ceditilik hareketinin en nemli unsurlarndan biri de kadnlarn zgrlefltirilmesi

ve sosyal hayata dhil edilmesi giriflimiydi. Kazan Tatarlar, kadnlarn durumlarn
iyilefltirme konusunda. XIX. yzyln sonlarndan itibaren nemli admlar attlar;
kadnlar artk yzleri ak, serbeste dolaflabiliyor, okula gidebiliyor, hastane ve
okullarda alflabiliyorlard. Avrupada ve Rusyada kadnlarn erifltikleri eitim dzeyi ve sosyal hayata serbeste katlmalar Tatar aydnlarn etkiliyordu. Bu duygulara tercman olan Gaspralya gre, Mslman toplumun ilerlemesi iin, kadnlarn eitim ve retimine erkeklerinki kadar dikkat etmek gerekiyordu. Eer kadnlarn anlayfl seviyesi erkeklerinkinden afla kalrsa toplum devam edemezdi; onlarn haklarn ve milli geliflmeye yapacaklar katklar inkr etmek, milletin ilerlemesi iin gerekli insan kaynann yarsn yok saymak demekti. Kadnlarn katlSIRA slam
SZDE toplumunun Bat toplumlar seviyesine gelmesi ok g, hatm olmakszn
ta imknszd.
smail Gaspralnn kz fiefika Hanmn editrlnde kan ve Rusya TrkleD fi N E L M
rinin ilk kadn dergisi olan lem-i Nisvnla (Bahesaray, 1906-10) birlikte, kadnlar da yayn hayatna aktif bir flekilde katlmaya ve kendi dflncelerini ifade etmeS OBundan
R U
ye baflladlar.
sonra kan Sym Bike (Kazan, 1913-18) adl kadn dergisi, kadnlarn toplumdaki durumunu ve roln tartflyor, ocuklar iyi bir flekilde
yetifltirme veD eitme
K K A T konusunda kadnlar aydnlatmay amalyordu. Rusya Trklerinin 1906 ylnda gereklefltirdikleri kongrelerde ve zellikle 1917deki byk
kongrede kadn meselesi youn bir flekilde tartflld. Bu tartflmalardan, Rusyal
SIRA SZDE
Mslman kadnlarn, din sylemi bir yana brakarak evrensel haklar balamnda
haklarn kazanmak yolunu tercih ettikleri, kadnlarn bizzat bu tartflmalara katlarak statlerinin
ykseltilmesi ve toplumda daha etkili konuma gelebilme mcadeAMALARIMIZ
lesi verdikleri grlmektedir.
N N
Rusya Trklerinin
yllar arasnda gereklefltirdikleri toplantlardaki tartflmalaK T A1905-17
P
rn ayrnts iin Nadir Devletin Rusya Trklerinin Milli Mcadele Tarihi (Ankara,
1999) adl kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
Milli ve Siyasi Bilinlenme

Ceditiliin en nemli katklarndan biri de milli ve siyasi bilinlenmeye zemin hazrlamasdr. Basn ve yayn ifllerindeki ilerlemeler, Trkiye ile olan kltrel iliflkiNTERNET
lerin artmas
ve Rus okullarnda okuyanlarn oalmas gibi geliflmeler XX. yzyln baflnda Rusya Trkleri arasnda milli ve siyasi bilinlenmeyi glendirdi. Rusya Mslmanlar arasnda soy bilinci (Trklk duygusu) giderek daha fazla n plana kt ve Rusya Mslmanlar yerine Rusya Trkleri tanmlamas daha fazla
yaygnlk kazand.
1905 Devrimi ile Rusyada iki yl kadar srecek olan bir zgrlk ortam ortaya kt. Dier halklar gibi, Rusya Trkleri de aktif kltrel ve siyasi faaliyetlere
girifltiler. Siyasi faaliyetlerin rgtleyicisi olarak ne kan Abdrreflid brahim
(1857-1944), Rus liberal aydnlarnn faaliyetlerini izleyerek Rusya Mslmanlarnn ihtiyalarna uygun talepleri tespit etmeye alflt. Tatar ileri gelenleriyle Azeri entelektellerini bir toplantda buluflturdu. Toplantda Snn-fii farkllnn or-
175
tadan kaldrlmas ve Rusya Mslmanlarnn tek bir din idare altnda toplanmas kararlafltrld.
Austos 1905te Rusyal Trk aydnlar ilk defa bir araya gelerek bir kongre gereklefltirdiler ve burada Rusya Mslmanlar ttifak adnda bir siyasi parti kurmay kararlafltrdlar. Parti, Rusya Mslmanlarnn siyasi, sosyal ve eitimle ilgili reformlar gereklefltirmek iin birlikte hareket etmelerini ngryordu. Bu reformlar gereklefltirmek iin liberal Ruslarla iflbirliine gidilmeli, Mslmanlar Ruslarla
eflit haklar elde etmeye alflmal, hkmetin koyduu snrlamalarn kaldrlmas
iin barfl yolla mcadele verilmeliydi. Ayrca, eitimin yaygnlafltrlmas iin
okullar, okuma odalar almal, kitap, gazete ve dergiler yaynlanmalyd.
kinci Kongrede (Petersburg, Ocak 1906) Mslman kadnn oy kullanmasnn
slama uygun olup olmad tartflld. Katlanlarn ou, zellikle ulem, bunu
onaylamasa da, kadnlarn oy kullanmasnn slama aykr olmad ve hatta gerekli olduu kabul edildi. nc Kongrede (Nijni-Novgorod, Austos 1906) Mslman Din daresinde esasl bir slahat yaplmas kararlafltrld: Halk mfty bizzat kendisi semeli, imam, mezzin ve mderrislerin tayini, mektep ve medreselerin idaresi Din dare elinde olmalyd.
1906 ylnda, Rusya Trkleri arasnda mevcut olan Cediti ve Kadimci gruplarna yeni bir akm daha eklendi. Bu, Ayaz shak (1878-1954) ve arkadafllarnn
bafllatt inklp ve sosyalist eilimli Taclar hareketiydi. Ta Yoldz gazetesi etrafnda rgtlenen genlerden oluflan bu grup, arlk ynetimini ihtilal ile
devirmek yanlsyd. Bu genler, ulemaya karfl aktan aa muhalefete giriyor,
onlarn grfllerini ve yaflantlarn acmaszca elefltiriyorlard. Talar, btn
milletlerin ve halklarn, kadnlarla erkeklerin eflit haklara ve zgrlklere sahip
olmas gerektiini savunuyor, Rusya Mslmanlar iin din ve milli zerklik talep ediyorlard.
1907 yl ortalarndan itibaren Rusyada bafllayan basklar sonucunda faaliyet
alan darlaflt. Rusya yeniden mutlakiyet rejimine yneldi. Parlamento datld,
seim kanunu muhalifler ve Rus olmayan topluluklar aleyhine deifltirildi, basna kstlamalar getirdi. nklp ve milliyeti aydnlar baskya ve takibata maruz
kaldlar.
1908de Osmanl baflkentinde ortaya kan Jn Trk Devrimi Rusyal Trk aydnlar stanbula ekti. Bu dnemde stanbul, Rusya ve Trkistandan gelen aydnlarn kblesi oldu. Osmanl ve Rusya Trkleri arasndaki youn fikir alflverifli ve
kltrel yaknln artmas bu dnemde gerekleflti. Kazanl, Krml, Kafkasyal ve
Trkistanl aydnlar Osmanl siyasi ve kltr hayatnda nemli roller oynadlar.
1917 fiubat Devrimi Rusya Trkleri iin yeni mitleri ortaya kard. arlk rejiminin devrildii bu inklp gnlerinde Rusyann her tarafndan yola kan Mslman
vekiller ortak taleplerini dile getirmek zere bir araya geldiler. Rusya Trklerinin o
zamana kadar gereklefltirdii bu en byk kongrede (Moskova, 1-11 Mays) mektep-medreselerin ve Din darenin slah, kadn-erkek eflitlii, kadnlarn eitimine
nem verilmesi ve sosyal hayata katlmalarnn gereklilii gibi konular tartflld.
Toplantnn en nemli meselelerinden biri ne tr bir zerklik talep edilmesi
noktasndayd. Kazan Tatarlar ve Kuzey Kafkasyallar demokratik bir Rusya iinde
kltrel zerklikten yana bir tavr ortaya koydular. Kazan Tatarlarndan Ayaz shak ve Sadri Maksud Rusyann niter bir devlet olmas grflndeydiler; Rusya slamlarnn ancak Kazan Tatarlarnn rehberlii altnda din ve dillerinin muhafazasna nem vererek yaflayabileceini savundular. Bu yzden, Azerbaycanl, Trkistanl, Krml, Kazak ve Baflkurtlarn toprakl zerklik yanls hareketlerine karfl var
Ceditilerin en ok zerinde
durduklar mesele, eitim
sisteminin
modernlefltirilmesiydi. Basn
ve yayn yoluyla bu konudaki
grfllerini yayarak bir ekol
haline dnfltrdler.
Ceditilerin dier hedefi,
Rusyada farkl isimlerle
anlan, fakat ayn soydan
gelen Trk kkenli
topluluklarn dil bakmndan
yaknlafltrlmasyd. Bu
giriflim belli dzeyde baflarl
olduysa da, bu durum
Rusyann ifline
gelmediinden, yerel
lehelerin canlandrlmas
ve farkllklarn arttrlmas
eilimi teflvik edildi. Cediti
aydnlar Mslman
kadnlara reva grlen
duruma son verilmesi ve
onlarn erkeklerle eflit
haklara sahip olmalar
konusunda da aba
gsterdiler. 1905 Rus
Devriminin salad
zgrlk ortamndan
faydalanarak btn Rusya
Mslmanlar (veya Trkleri)
olarak bir araya geldiler ve
ilk defa sorunlarn
tartflarak zm arayfllar
gelifltirdiler. Milli
bilinlenmeyle birlikte siyasi
bakmdan da rgtlendiler.
1917de Rusya Trkleri

zerklik talep edecek
dzeyde bir siyasi bilince
erifltiler. Ancak, bunun ne
tr bir zerklik olmas
gerektii konusu onlar iki
farkl kampa ayrd. Btn
Rusya Mslmanlar
Kongresinde Tatarlarn ou
ve Kuzey Kafkasyallar niter
bir Rusya iinde Mslman
cemaatin kltrel zerkliini
savundular. Azerbaycanllar,
Krmllar, Baflkurtlar ve
Trkistanllar ise federal bir
Rusya iince ulusal (etnik ve
blgesel) zerklikten yana
tavr koydular. Yaplan
oylamada ikinci grubun
grfl kabul edildi ve
Rusyann federal temellere
dayanan demokratik bir
cumhuriyet olmas fikri
benimsendi.
176
gleriyle karfl ktlar. Sonuta, toprakl zerklikten yana olanlar Tatarlarn savunduu talepleri reddettiler ve bylelikle Rusya Trkleri arasnda nemli bir ayrlk ortaya kt; bundan sonra her bir grup kendi kaderini belirleme yoluna gitti.
1905-17 arasnda yaplan faaliyetlerin sonucuna bakldnda, Rusya Trklerinin
arlk ynetimine sadk bir tebaa olmak durumundan zerklik iddia edecek bir
noktaya geldiler. Rusyann Mslman Trk aydnlar tarihlerinde ilk defa olarak
bir araya gelerek ortak bir siyasi liderlik oluflturdular; Ortak Trk dili oluflturma ve
kadn haklar konusunda nemli ilerlemeler saladlar.
KAFKASYADA YENLEfiME
Kafkasyada Rus Yaylmas ve Etkileri
Rusyann Kafkasyaya olan ilgisi ar Petro zamanna kadar uzanr. 1722 tarihinde Ruslar Hazarn batsn ve gney kylarn ele geirdilerse de, bu yaylma giriflimi 1735te ran hkmdar Nadir fiahn baflarl ilerleyifli sayesinde bertaraf
edildi. 1785te Rusya yeni bir giriflimde bulunarak Krm ve Kuban aras blgeyi
ele geirdi. Grc krallklarnn birbiri arkasndan Rusya himayesini kabul etmesiyle Rus hkimiyeti, ran himayesinde varln srdren Kafkasya hanlklarna
(Kuba, Derbent, fieki, Gence, Erivan, fiirvan, Bak, Karaba ve Nahcivan hanlklar) kadar dayand.
Bu istilann nndeki en byk sorun ran engeliydi. XIX. yzyln ilk on yl
bu hanlklar zerindeki hkimiyet mcadelesiyle geti. 1812de Rusyann galip
geldii savafl sonunda imzalanan Glistan Antlaflmasyla, ran fiah Karaba, fieki,
Kuba ve Derbent hanlklar zerindeki hkimiyetinden vazgemek zorunda kald.
Bundan on drt yl kadar sonra, rann kaybettii topraklar geri alma teflebbs
baflarszlkla sonuland. 1828de yaplan Trkmenay Antlaflmasyla Erivan ve
Nahcivan hanlklar ile Ordubad blgesi Rusyaya brakld. Antlaflmadan ksa bir
sre sonra bafllayan Osmanl-Rus savafl Osmanllarn yenilgisi ve 1829 Edirne Antlaflmasyla son buldu. Bylece Ruslar Karadenizin dou kysn da ele geirerek
blgedeki hkimiyetlerini perinlediler.
Rus yaylmas blgenin etnik ve demografik yapsn deifltirdi. Aras nehrinin
kuzeyinde yer alan Trk halkna fiirvanllar deniliyordu ve bunlarn ounluu
Snni mezhebine mensuptular. Rus istilas sonunda bunlardan bir ksm Osmanl
topraklarna g etti; bylelikle blgedeki Snniler nfus kaybna urad. arn
emriyle Erivan ve Nahcivan Hanlklar topraklarnda bir Ermeni oblast (blgesi)
kuruldu. 1860larda Rusyann Dastan ele geirmesiyle Osmanl devletine yaplan gler sonunda Snni nfus nemli oranda azald. Rusya blgedeki etnik ve
mezhepsel farkllklar ustalkla kullanmakta, Snni halkn kard isyanlar fii
milislerden oluflan glerin yardmyla bastrmaktayd.
Hanlklar ortadan kaldrlp yerine Rus idari sistemi yerlefltirildi. 1820lerde Azerbaycan topraklarnda Rus vilayetleri (Bak, Derbend, fieki, Karaba, fiirvan, Talifl)
kuruldu. 1841de alnan yeni bir kararla hanlk ynetiminin son kalntlar da ortadan
kaldrld. Daha nce aa ve beylere verilen toprak bafllar yeni getirilen Rus gmenlere datld. Ancak bu karar memnuniyetsizliklere ve isyanlara sebep oldu. Bunun zerine, 1845te yeni bir dzenlemeye gidilerek Kafkasya Genel Valilii oluflturuldu ve yerel sekinlerle iflbirlii siyaseti izlenmeye baflland. Bundan bir yl sonra,
aalar ve beyler dvoryan (orta halli toprak sahibi) snf statsne ykseltildi. Ayrca,
aa ve bey ocuklarna sivil idari grevlerde memur olma imkn saland.
177
1865te lml politika terk edilerek Ruslafltrma ve merkezileflme siyaseti izlenmeye baflland. Yerel personel brokrasinin en alt katmanlarna itilerek nemli
mevkilere Rus kkenliler yerlefltirildi. fiehir yerel ynetimlerinde Mslman halk
nfus oranlarnn olduka altnda temsil edildi. Yzyln sonuna doru Rus gmenlerin yerlefltirilmesine devam edildi. lkenin en iyi topraklar yeni gelenlere
verildi. Bu durum, Rus karflt duygular glendirdi.
dari dzenlemelerin olumlu yan Azerbaycanda i birlii glendirmesiydi.
Hanlklarn ilga edilerek Elizavetpol (Gence) ve Bak Gubernatrl (Valilii)
ad altnda iki vilayetin kurulmas yerel blnmfll ortadan kaldrd ve Azerbaycan anayurdu denilebilecek bir lkenin ekirdeini oluflturdu.
Azerbaycanda Deiflme ve Dnflm

Azerbaycandaki deiflme ve dnflm XIX. yzyln baflnda Ruslarn Azerbaycana nfuz etmesiyle yakndan alakaldr. Ynetimin blge hammaddelerini alp
yerine Rus mallarn srmesi, Azerbaycann geleneksel iktisad sistemini ve feodal
yapsn deifltirdi. 1859da Bak ve civarnda petrol rafinerileri kurulmas ile petrol retiminde byk bir artfl oldu; Bakye yabanc sermaye girdi. Demiryollar
ve limanlarn yaplmas ve zellikle Bakdeki petrol ocaklarnn iflletilmesi, blge
nfusunu arttrd. Rus mallarn satarak zenginleflen bir tcir snf ortaya kt.
Aa, bey ve tcir snfnn ocuklar Rus okullarnda okuyarak Avrupa fikirlerinden haberdar oldular. Bylece XIX. yzyln ikinci yarsnda Bat kltr geleneinde yetiflen bir aydn snf ortaya kt. Ancak genifl halk kitlesi hl fii ulemann
tesiri altndayd. Ulema snf genifl halk kitlesinin ve eski gelenee sadk beyler ve
hanlarn desteine sahipti. Bu dnemin fikir hayatna Batdaki geliflmeler dorultusunda toplumu deifltirmeye alflan yeniliki aydnlarla geleneki ulema arasndaki mcadeleler damgasn vurdu.
Azerbaycanda aydnlanma hareketini ortaya karan etkenler nelerdir?
SIRA SZDE
Yenilikilerle gelenekiler arasndaki tartflmalarn en nemlisi, eitim kurumlaD fi N E L fikirleri

M
r hakkndayd. arlk ynetiminin eitim siyaseti ile yenilikilerin
belli
noktalarda rtflyordu. Ynetim Rusay yaygnlafltrmay planlyordu. Yeniliki
aydnlar da Rusa renmenin gerekli olduu grflndeydiler; SRusa
O R U renmenin
Mslmanlarn modern meslekler edinmelerini kolaylafltracan ve onlarn dfl
dnyadan haberdar olmalarn salayacan dflnyorlard. Geleneki ulema ise
DKKAT
yenilik taraftarlarn Ruslaflmaya alet olmakla suluyordu. Ayrca, yenilik taraftarlarnn klasik ran edebiyat yerine Trkeye arlk vermeleri de ran kkenli AzerSIRA SZDE
baycanl fiilerin tepkisine yol ayordu.
Azerbaycandaki aydnlanma hareketi genellikle Mirza Fethali Ahundzde
(Ahundov, 1812-1878) ile bafllatlr. Ahundzde, Azer toplumunun hasta ve aksak
AMALARIMIZ
ynlerini, cahil mollalar, ok evliliin zararlarn, ranl devlet adamlarnn cizliklerini ve cimri tccar tiplerini mizah bir dille elefltiren komediler yazd. Okuma
yazma bilmeyen halka fikirlerini anlatmada tiyatroyu en iyi Kvasta
grd.
T Aolarak
P
Ahundzde slam ncesi ran kltrn vmesine ve ranl kimliine ramen, ana
dili olan Azer dilini canlandrmaya alflt; yazd eserlerle modern Azer edebiyatnn temellerini att.
TELEVZYON
Azerbaycan halknn ranla olan ban krmak iin ar hkmeti zellikle
1840-1850lerde yerel kltr canlandrma ve yerel dilde edebiyat teflvik etme
ynnde bir siyaset izledi. II. Aleksandr (1855-81) zamannda ise bunun yerini
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
178
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Ruslafltrma siyaseti ald. Ancak milli edebiyatn geliflmesi durmad, ikinci nesil aydnlarda (1870lerde) daha ciddi ve gl bir flekilde ortaya kt. Bu neslin nemli bir kesimi Snni kkenliydi ve Osmanllarn Tanzimat (1856-76) hareketinden
etkilenmifllerdi.
Azerbaycan Rusya ilerine balayan demiryolunun yaplmas, bu sayede ticari ve fikr alflveriflin artmas, petrol sanayisindeki ilerlemeler gibi geliflmeler Azerbaycan Bat kltrne yaklafltrd. Eitim, basn ve tiyatro alanlarnda petrol zengini yerli zenginlerin (zellikle Zeynelabidin Tagiyevin) yaptklar hayr faaliyetleri de bu geliflmelere nemli katklar salad; gazetecilik ve tiyatronun geliflmesine
vesile oldu. Gazete ve dergiler, milli dilin geliflmesi iin nemli vasta olmalarnn
yan sra, siyasi ve sosyal reformlar iin de bir ekol vazifesi grd.
Rusya Trkleri arasnda ilk gazete olan Ekinci (1875-77) Moskova niversitesinde okuyan ve oradaki Halklk (Narodnik) hareketinden etkilenmifl olan Hasan
Bey Zerdab (1837-1907) tarafndan karld. Krml smail Gaspralnn at
SZDE ve yine onun kard Tercman gazetesi de Azerbaycan ayusl-i ceditSIRA
okullar
dnlarn etkiledi, Trk kavimleri arasnda birlik ve dayanflma fikirlerini yayd. Bu
fikirlerden etkilenen milliyeti aydnlarn youn kltr faaliyetleri, XX. yzyln baD fi N E L M
flnda Azerbaycan Trkleri arasnda siyasi bilincin geliflmesini hazrlad.
Rusyadaki inklp ve sosyalist fikirlerden etkilenen baz Azerbaycan genleri,
S O Radl
U sosyalist bir grup oluflturdular. Bunlar, eitimin yaygnlafltrlma1904te Himmet
sn, milli dilde eitim yaplmasn ve alflma flartlarnn iyilefltirilmesini savunuyorlar
ve BakdekiD Mslman
ifliler arasnda destek buluyorlard. Bu arada, baz gen ayKKAT
dnlar Trklk fikrini ifllemekte, Trk kavimleri arasnda dil birlii salanmasn savunmaktaydlar. Trklk akm zellikle Trkiyedeki 1908 Meflrutiyet DevriSIRA SZDE
minden sonra g kazand. 1905-1920 arasnda Azerbaycanda kltrel alanda nemli admlar atld ve lkenin nderliini stlenecek bir aydn snf olufltu. Mehmed
Emin Resulzade,
Hseyinzade Ali ve Ahmed Aaolu gibi Azer aydnlar TrkiyedeAMALARIMIZ
ki Trklk fikrinin geliflmesinde de nemli katklarda bulundular.
N N
Azerbaycandaki
olgusu hakknda byk lde Tadeusz Swietochowskinin
K T yenileflme
A P
Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan, 1905-1920 (stanbul, 1988)
adl kitaptan yararlandk. Bu kitabn ilk iki blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz. T E L E V Z Y O N
KAZAK MODERNLEfiMES
NTERNET
Kazaklarn Bat kltrne almas Rus tesiri sayesinde olmufltur. arlk rejiminin
N Tsrgn
E R N E T gnderdii Rus entelektellerinin bunda nemli bir pay varKazakistana
dr. Srgnlerden birou Kazak halkna sempati beslemifl, onlarn kltrne ilgi
duymufl ve Kazak dflncesini etkilemifllerdir. Kazakistanda alan Rus okullar da
Kazak aydnlarnn yetiflmesinde etkili olmufltur. XVIII. yzyln sonunda Orenburg
ve Omskta alan Rus okullar tercman yetifltirmeyi amalyordu. Bunlara XIX.
yzyln ilk yarsnda Omsk, Orenburg ve Sibiryada alan asker okullar eklendi.
Bu okullarda okuyan rencilerin kk bir ksmn varlkl ailelerden gelen Kazak
ocuklar oluflturuyordu. Bu genler Rus okullarnda eitim grdkten sonra, tercmanlk ve retmenlik gibi grevlerle hkmet hizmetine giriyorlard.
179
arlk hkmeti yksek asker rtbeler ve maafl vermek suretiyle kendisine

balad Kazak aristokrasisi yelerinin ocuklarn Rus okullarnda okutmalar iin
teflvik ediyordu. Rus eitimi Kazak hayatnda nemli deiflikliklere sebep oldu.
Soylu kiflilikleri sebebiyle zaten halk kitlesinden uzak olan bu genler, aldklar
Rus eitimi ile halktan iyice koptular. Bu yeni nesil, kendi yerli kltrlerini, hatta
bazlar ana dillerini bile iyi bilmiyorlard. Bat tarz eitim alan bu aydnlar, iinden ktklar Kazak toplumunun deer ve alflkanlklarn modern bir toplum srecine geiflte engel olarak gryorlard.
Resim 9.2
okan Velihanov ve
F. M. Dostoyevski
(1859da
Semipalatinskte).
Kazak aydn .
Velihanov, Rusyann
en nemli yazar ve
dflnrleriyle dost
olmufltur. Tannmfl
romanc Dostoyevski
onun yakn
arkadaflyd. Bu iki
dostun birbiriyle olan
mektuplaflmalar
vardr. Dostoyevski
onun zerinde
nemli bir etki
brakmfltr; ayn
zamanda eserlerini
yazarken birok
konuda Velihanova
danflmfltr.
Kaynak: . Strelkova,
fiokan, Almat, 1985.
Rus muhitinde yetiflen aydnlarn tipik rnei Kazak okan Velihanovdur

(1837?-1865). O, gebe Trklerin Avrupa medeniyetiyle temasa gelmesi sonucu
ortaya kan aydnlar zmresinin en nemli rneidir. Velihanovun fikr oluflumu,
Rus liberalleri ve Rus-Alman Doubilimcileri muhitinde geliflti. 1853te Omsktaki
asker okulu bitirdikten sonra Sibirya ktasnda grev ald. Grevi icab Kazaklar
arasnda dolaflrken Kazak folkloruna ait bilgileri toplad ve yaynlad. Velihanov
Avrupa medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Ruslar o medeniyetin taflycs olarak grd. Kazaklar din adamlarnn (mollalarn) etkisinden kurtarp medeniyetin kucana atmak iin samimiyetle alflt, fakat hayatnn son yllarnda hayal
krklna urad. Velihanov Ruslara sempati duymakla beraber, iindeki Kazaklk
duygusunu daima korumufltur. Rus ordusuyla birlikte Evliyaataya girerken Ruslarn bir Kazak kadnn ldrmelerine tahamml edememifl, asker niformasn kararak bozkra ekilmifl, bundan sonra kendi soydafllar arasnda yaflamfl ve gen
yaflta lmfltr. Dzensiz ve ksa hayatna ok eser sdrmfltr. Onun ilm alflmalar modern Kazak kltrnn geliflmesine ve Kazak yazl edebiyatnn oluflmasna nemli katklar salamfltr. (Togan, s. 543-50).
XIX. yzyln ikinci yarsnda bu yabanclaflmfl aydn grubu ile genifl halk kitlesi arasndaki kopukluk, daha lml bir aydn grubu tarafndan giderilmeye bafllan-
180
d. Bat ve Kazak kltrlerini sentez etmeye alflan bu grubun en tipik rnei bray Altnsarindr (1841-1887). Rus-Kazak retmen okulunu bitiren Altnsarin iyi
bir pedagogdu ve Kazaklar aydnlatmay kendine grev bilmiflti. 1887de kadnlarn eitim grmesi iin giriflim yaptysa da hkmetten destek grmedi.
Bat kltrn benimsemekle birlikte Kazak kltrn de muhafaza etmeye
alflan dier bir Kazak aydn Abay Kunanbayevdir (1854-1904). Soylu bir aileden
gelen Abay, Rus dflnrlerinden etkilenmifl olmakla birlikte slam kltrne de
flina idi. Ruslarn baskc politikalarna karfl kt. Aydnlatmac abalar Ruslarn
hofluna gitmedii gibi kendi halkndan da takdir grmedi.
XIX. yzyln sonuna doru Kazak aydnlar arasnda milliyetilik eilimi kendini gstermeye bafllad. Rus ve Bat dflncesi karflsnda teslimiyeti bir tavr sergileyen Batclardan farkl olarak, Kazak milliyetileri daha ziyade aatay edebiyatna ve geleneksel Kazak folkloruna ilgi duyuyor, Rus kltrnn etkisinden uzak
durmaya alflyorlard. Bu kesimin en tannmfllar Alihan Bukeyhanul (18691932), Ahmed Baytursunov (1873-1937), Mir Cakb Devletuli (1885-1937) ve Magcan Cumabayuli (Cumabayev, 1876-1938) idi.
1905te Rus olmayan milliyetler zerindeki snrlamalarn kaldrlmasyla milliyeti eilim daha belirgin bir flekilde kendini ifade etme imknn buldu. Bu arada
Batclar ile milliyetiler arasndaki ayrlk da artt. 1917 Ekim Devrimi olduunda
Batclar devrimin baz ksmlarn kabul ederlerken, milliyetiler bunun halkn milli geleneklerine ters dfltn syleyerek yeni rejime flpheyle yaklafltlar.
Sonu olarak, XIX. yzylda ve XX. yzyln bafllarnda Rus ve onunla birlikle
Bat dflncesi Kazakistana girmifl, Kazak dflncesinde yeni akmlarn oluflmasna sebep olmufltur. Kazak halknn byk ounluu geleneksel hayatna devam
ederken ok kk bir aydn grubu Kazak yazl edebiyatnn temellerini atmfllardr. Rus yazl edebiyatndan gl bir flekilde etkilenen Kazak aydnlar Kazak
szl edebiyat geleneine dayanan yeni bir edebiyat oluflturmay baflarmfllardr.
TRKSTANDA CEDTLK
arlk Ynetimi ve Etkileri
Pugaev syan: XVII.
yzylda Rusya hl Ortaa
kltr ve tesiri altndayd.
iktisad bakmdan Bat
Avrupann gerisindeydi.
Merkez otorite, asilzade ve
beylerin siyasi haklarn
zorla ellerinden almak
suretiyle kendisini
glendirdi. Alnan haklarn
karfllnda asilzadelere
topraklar verildi ve kyller
zerindeki haklar arttrld.
Bylelikle, 1649da toprak
klelii (serflik) yasal bir
kurum haline geldi. XVIII.
yzylda en yksek noktaya
ulaflan klelefltirme sreci,
kyl isyanlarna sebep
oldu. Bunlar iinde en
tannmfllar Stenka Razin
(1667-71) ve Pugaevin
nclk ettii (1773-75)
isyanlardr.
Rusya, Byk Petro (1689-1725) zamanndan beri Trkistanla ilgilenmekteydi. XVIII. yzyln baflnda Ruslar, Kazak ve Kalmklara karfl rtifl nehri boyunca karakollar
ve dayanak noktalar infla ettiler. Mool kkenli Kalmklarn basksndan bunalan
Kazaklarn Kk Cz han Ebulbayr, 1730da Rus himayesini kabul etti. Ruslar, Ural
nehri boyunca yeni kaleler infla edip buralara Rus Kazaklarn yerlefltirdiler; Ural,
Orenburg ve Sibirde Rus Kazaklarnn asker birlikleri olufltu. 1740-42 senelerinde
Kk Czn dousundaki bozkrlarda yaflayan Orta Cz de Rus himayesine girdi.
Rus ynetiminde geen yz yl iinde Kazaklar arasnda hoflnutsuzluklar ve
ayaklanmalar bafl gsterdi. Rus kuvvetleri bunlar fliddetli bir flekilde bastrd ve isyanclar cezalandrd. Baflkurtlar Pugaev syanna da (Salavat Yulay baflkanlnda) gl bir flekilde katldlar. Ruslarn Orenburg ve Yayk taraflarndaki topraklar Kazaklarn ellerinden almalar huzursuzluu arttrd ve isyanlara sebep oldu.
Bunlar iinde en nemlisi 1838 ylnda bafl gsteren Kenesar Sultan adndaki bir
Kazak liderliindeki isyan hareketidir. On yl kadar mcadele veren Kenesar
1845te Ruslara yenilerek Yedisuya ekildi, bundan iki sene sonra Krgzlar tarafndan ldrld. 1854te Ruslar Almat nehri zerinde Vernoye adnda tahkimli bir
mevki infla ederek Yedisu blgesinde hkimiyetlerini kurdular. Bylelikle XIX.
181
yzyln ortalarnda Issk Glden Srderya nehrine kadar olan Kazak-Krgz bozkrlar tamamen Ruslarn eline geti.
XIX. yzylda Orta Asya, gneydeki ngilizlerle kuzeydeki Ruslar arasnda bir
rekabet sahas oldu. ngilizlerin gneyden Trkistana yaklaflmalarndan endiflelenen Ruslar, 1839da Hiveyi ele geirmek niyetiyle harekete getilerse de, bu giriflim baflarszlkla sonuland. Ruslar bu arada Orta Asya hanlar ile iyi mnasebet
kurmaya alflyorlard. 1841de meflhur Dou bilimcisi N. V. Hanikovun da katld bir heyet Buhara Hanlna gnderildi. 1847de Ruslarn Raim tahkimli mevkiini yapmalaryla iliflkiler yeniden gerginleflti. Ruslar 1853te Akmesciti, 1860ta
Piflkek (Biflkek) ve Tokmak, 1864te ise Trkistan, imkent ve Evliya-Ata flehirlerini ele geirdiler.
1865te Trkistann byk flehirlerinden Taflkent, 1868de Trkistann dier
byk flehri olan Semerkand Ruslar eline geince Buhara emiri Rus himayesini kabul etmek zorunda kald. Rusyann hzl ilerlemesi karflsnda tutunamayacan
anlayan Hokand han da Ruslarla bir antlaflma yapmak zorunda kald (1868). Hokand han grnflte bamsz olmakla birlikte Rus nfzu altna girdi. Bundan sekiz yl sonra (1876) Rusya Hokandda kan bir karflkl bahane ederek hanl
tamamen iflgal etti ve burada Fergana adnda bir eyalet oluflturdu. 1873te Rus generali P. von Kaufman Hive Hanlna doru harekete geti ve ksa sren bir direniflten sonra buray ele geirdi (1873).
Ruslar 1879da Teke Trkmenlerinin elindeki Gktepeyi ele geirmeye girifltilerse de, burada epeyce kayp vererek ekilmek zorunda kaldlar. 1880-81 yllarnda Ruslar Gktepeye karfl yeniden saldrya getiler; epey bir kayp verdikten
sonra buray ele geirebildiler. Ksa bir sre sonra Aflkabad flehri de Ruslar eline
geti. 1884te Mervin dflmesiyle Trkistan tamamen Ruslar tarafndan iflgal edilmifl oldu.
Trkistanda Rus yaylmasna karfl en byk direnifl nerede olmufl ve
nasl
geliflmifltir?
SIRA
SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
ResimD9.3
fi N E L M
Hive Han ve
maiyeti (XIX.
S O R U
yzyl sonu, .
Voljinski).
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
182
Sart: Sovyet dneminden

nce, Trkistanda yerleflik
halka verilen isimdi. Bu
tabir etnik bir tanmlama
olmayp, daha ziyade sosyal,
iktisadi ve kltrel bir
kategoriyi ifade etmede
kullanlyordu. Sovyet rejimi
Sart tabirini kmseyici
bir anlam tafld
gerekesiyle kullanmdan
kaldrmfltr.
Ruslarn Trkistan iflgalinden sonra Orta Asyann grnts hzla deiflmeye

bafllad. Demir yollarnn dflenmesine 1880de, flimdiki Trkmenistandan baflland: Krasnovodsk (Kzlsu) hatt infla edildi. Zamanla bu hat Amuderya kysna, oradan da Taflkente ulaflt. 1900-1905 arasnda Taflkent-Orenburg hatt yapld ve
bundan sonra yeni hatlar infla edilerek devam etti.
Demir yollarnn infla edilmesi, yeni usulde nakliyat ve ticaret, telgraf, posta teflkilat, bankalarn oluflturulmas gibi geliflmeler geleneksel yapy etkiledi. Kervan
yollar eski nemini kaybetti. Ulaflm vastalarnn geliflmesi, ayr kmeler halinde
yaflayan Trk topluluklar arasndaki mesafeleri ksaltarak aralarndaki iliflkileri arttrd. Artk, Kazandan Taflkente on gnde, Orenburgdan Bakye drt gnde,
Kaflgardan stanbula haftada gidilebiliyordu. Trk kmeleri arasndaki ticari
iliflkiler artyor ve faal bir fikir alflverifli oluyordu. (Akuraolu, 61).
Trkistanda yeni flehir hayat da gelifliyordu. Orenburg, Orsk, Troysk ve Semi
Palat flehirlerine Ruslarla birlikte Kazan Tatarlar da gelip yerlefliyor, buralarda
Mslman mahalleleri oluflturuyorlard. Kazaklar da bu flehirlerin etrafna kadar
gelip pazarlarda alflverifl yapyorlar, fakat onlar Tatarlar gibi yerleflme eilimi gstermiyorlard. Kazaklar, sadece Semi Palat yaknnda yeni bir flehir oluflturdular
(Alafl). Onlar daha ok Temir-Uyl, Karkal, Turgay ve rgz flehirlerinde yerlefltiler.
Ruslar, eski flehirlerin yannda yerlefliyor, kendi mahallelerini oluflturuyorlard.
Trkistan halknn yeni hayata katlm pek aktif deildi. Yerli halktan sadece
baz hkmet kurumlarnda, bankalarda ve ticari messeselerde tercman olarak
alflanlar vard. Ruslar bu katlmn artmasna yardmc oldular ve yerel aristokrasiyi kendi taraflarna ekerek onlar araclyla halk etkilemek yoluna gittiler. Bunun nemli sonularndan biri yerli aydn aristokrasisinin geliflmesi oldu. Bu snf
Kazak ve Baflkurt kkenli ordu subaylar ile Kazak sultanlar oluflturuyordu. Bunlar modern eitimin yerleflmesinde aktif rol oynadlar.
Ruslar, Orta Asyann yerleflik halknn, yani Sartlarn meden bir unsur olmalar sebebiyle gebe Kazak-Krgzlara gre daha abuk Avrupa medeniyetini benimseyeceini zannediyorlard. Ancak, olaylar bunun tersini gstermifltir. Sartlarn
(zellikle Taciklerin) banazlk derecesinde eski ran-slam kltrnn etkisi altnda olmalar onlarn modernlie gemelerinde bir engel oluflturuyordu. Kazak-Krgzlar ve zbeklerin flehirli olmayan kesimi Avrupa medeniyetine daha kolay
uyum salyorlard. (Togan, s. 272-275.)
Rus iflgali Kazak lkesinde byk bir dnflme sebep oldu. Rus gmenlerin
getirilmesiyle blgenin nfus yaps nemli lde deifltirildi. Ancak, Rus smrge siyaseti Kazak-Krgzlarn kendi topraklar zerinde yerleflik hayata gemelerini
istemiyor, onlar verimsiz topraklara ve llere sryordu. Daha nce biraz ekincilikle ve hayvanclkla geinen Kazak-Krgzlarn topraklar Rus gmenler tarafndan iflgal edilip llere atldktan sonra yaylak ve kfllak yollar kesildi ve artk tamamen hayvanclkla yetinmek zorunda kaldlar, ala mahkm edildiler. Bu durum dayanlmaz hle gelip isyan ettiklerinde, kyma ve srgnlere uratldlar.
Bu isyanlar srasnda Kazanl ve Taflkentli Mslman tacirler halk arasnda dolaflp Rus yanls propaganda yapyorlard. Tatar tacirleri Kazaklara yksek fiyatla
mallar satyor, borlandryor, paralar denmediinde Rus yetkililerin desteini
alyorlard. Rus iflgalinden sonra, Kazakistanda Rus flehirleri infla edildi, Kazaklar
ihtiyalarn aracsz olarak Ruslardan almaya baflladlar. Bunun sonucunda Kazanl tacirlerin ifli bozuldu.
Yine ayn dneminde, bir ksm Tatar mollalarnn davranfllar yerel halkta hoflnutsuzluk yaratyordu. Din dareye bal olan ukazl (resmi belgeli) Tatar molla-
183
lar Kazaklar arasnda Rus memuru gibi davranmakta ve her hareketlerinde Rus
kuvvetine dayanmaktaydlar. Mslman halkn doum, evlenme ve boflanma ifllerini nfus defterlerine kaydeden bu mollalar Kazak halkn Ak Padiflah dedikleri
Rus arna sadk bir tebaa olmaya davet ediyorlar ve slam dininin ull-emre (yneticilere) itaat etmeyi emrettiini telkin ediyorlard. okan Velihanov gibi Kazak
aydnlar bu mollalar fliddetle elefltirmifllerdir.
SZDE
XIX. yzylda ortaya kan Kazak isyanlar srasnda Tatar mollalarSIRA
ve tacirlerinin
rollerini deerlendiriniz.
D fi N E L M
Rus ynetiminin Trkistan halk zerindeki etkileri bafllangta yzeysel dzeyde kald; fikir alannda pek geniflleme olmad. Modern metotlar kullanmalarna
O R U gibi fleyler
ramen Trkistanllarn ou ruhen mutaassp kaldlar. ki ve Selence
SIRA
SZDE tccarlardaha kolay etkisini gsteriyordu. Ruslarla en ok temas halinde olanlar
d. Para ve mevki-makam gibi fleylerle daha fazla ilgili olan Taflkent
oD K K Atccarnn
T
u Rus taraftaryd.
D fi N E L M
Rusya, nceki yzyllarda Tatarlara uygulad bask siyasetinin aksine, TrkisSIRA SZDE
tanda ince bir siyaset izliyordu. Rus yetkililer, siyasetleri gerei halkn din inanS O R U bir emirnalarna sayg gsteriyorlard. Rus generali ernayev 1865te yaynlad
mede fleriata uymayan Mslmanlarn cezalandrlacan ilan
etmiflti.
AMALARIMIZ
Trkistanllar iinde Avrupa fikirleriyle tanflanlar, ounlukla
yaknlaD KRuslarla
KAT
flan varlkl ailelerden geliyorlard. Onlar bulunduklar flehrin modern kesiminde
yer alan Rus mahallesinde yaflayabiliyor, evlerini Avrupa tarznda
K T Adfleyebiliyor,
P
SIRA SZDE
atl arabaya binebiliyor, ocuklarn Rus okullarnda okutabiliyorlard. Bunlar arasnda Rusyann Avrupa ksmna, hatta Bat Avrupaya seyahat edenler vard. Ancak, bunlar toplam nfusun ok kk bir ksmn oluflturuyordu.
AMALARIMIZ
T E L E V ZGenifl
Y O N halk kitlesi hl eskiden olduu gibi yaflamaya devam ediyordu.
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
D fi N E L M
SIRA SZDE
N N
Trkistanda Cedit Hareketi

Trkistandaki Ceditilik veya reform hareketi, XIX. yzyln sonu, XX. yzyln baNTERNET
flnda ortaya kt. Daha ziyade Krm ve Kazandan gelen etkiler sayesinde geliflti.
Rus okullarnda okuyanlarn oalmas, ulaflmn kolaylaflmas sonucu slam dnyas ve Rusyann dier merkezleriyle olan iliflkilerin artmas, Gaspralnn Tercman gazetesi ve usl-i cedit mekteplerinin etkileri, slam dnyasndan (stanbul,
Suriye, Msr ve Hindistandan) gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni fikirlerin
geliflmesinde etkili oldular. 1905 Rus ve 1908 Osmanl Meflrutiyet hareketleri ile
Hindistanda smrgecilie karfl mcadele fikirleri Trkistanda siyasi bilincin
oluflmasnda nemli tesirler icra ettiler. Btn bu tesirlerin yannda, Rus iflgali sonras ortaya kan teknik ve iktisadi geliflmeler de Trkistanda yenilik ve deiflim
fikrinin flekillenmesinde nemli bir rol oynad.
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P
SIRA SZDE
N N
K TZ.AV.PTogann BuRus iflgalinden sonra Trkistandaki geliflmeler hakknda byk lde

N T E R N E T yararlandk.
gnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi (stanbul, 1981) adl eserinden
Bu kitabn Mstemleke Olan Trkistanda Siyasi Hayat (s. 239-378) adl blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
TAMALARIMIZ
ELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
Trkistandaki Ceditilik hareketi

biraz daha ge olarak,
1890larda bafllamfl,
Buharadaki koyu
muhafazakrlk sebebiyle ar ve
N T ilerlemifltir.
ERNET
zahmetli bir flekilde
Hive hanlar genel olarak yenilik
konusunda daha esnektiler.
Yzyllardan beri slami ilimlere
merkezlik yapan ve meflhur
medreseleriyle tannan Buhara
lkesi Timur zamanndan sonra
gerilemeye bafllamfl, XIX.
yzylda ise bir taassup ocana
dnflmflt. Bu yzden,
buradaki yenileflme abalar
byk bir direniflle
karfllaflmfltr. Buna ramen,
Krm, Kazan ve Osmanl
aydnlarndan etkilenen
Trkistan aydnlar XX. yzyln
ilk eyreinde eitim, basn ve
yayn alanlarnda, vatan,
hrriyet ve meflrutiyet gibi
kavramlarn yerleflmesinde ve
siyasi modernleflme bakmndan
nemli katklarda bulundular.
184
Harita 9..1
XIX. yzylda Orta
Asya
Kaynak: D. R.
Brower; E. Lazerini,
Russias Orient,
Bloomington, 1997.
Trkistandaki Cedit hareketinin en tannmfl simas Mahmud Hoca Behbddir

(1874-1919). Semerkandl bir molla ailesine mensup olan Behbud, Buhara medreselerinde eitim grd. Kendi gayretleriyle Rusa rendi. Cehletin zararlarn konu
alan dram trndeki eserini (Pederkfl, 1912) yazd. 1913-15 arasnda yine dergisini ve daha sonra Semerkandda Sd-y Trkistan gazetesini kard. 1917 fiubat
devriminden sonra siyasi faaliyetlerde bulundu. 1916-19 yllar arasnda Trkistann
bamszl ynnde alflt ve Basmaclk hareketini destekledi. 1919da, Karfl flehrinde, Emir yanllar tarafndan tafllanarak ldrld.
Eserlerini tamamen slam dnyasndaki bunalm zerinde younlafltran ve Buhara Hanlnn gerilik sebeplerini arafltran dier bir aydn, Abdurrauf Ftrattr
(1880-1938). Ona gre, slam toplumlarnda grlen geriliin sebeplerinden biri
ulemnn durumu idi. Ftrat, Mnzara adl meflhur eserinde hocalarn rencilerden rflvet almasn elefltirirken limin bozulmas, lemin bozulmasdr szn
hatrlatr. Ulemann dnyadan habersiz olduunu, medresede ok zamanda (yaklaflk 20 yl) az ve faydasz fleylerin retildiini, Arapann bile doru drst retilmediini, medreselerde ikinin ve ahlakszln yaygnlafltn ifade eder.
Eski ve yeni tarz okullar karfllafltrarak Cedit mekteplerinin faydalarn ve zelliklerini anlatr.
Kazan Tatarlarnn giriflimiyle 1897de Endican ve Semerkandda, 1898de Tokmakta usl-i cedit mektepleri ald. Bunu Trkistann yerlisi olan insanlarn atklar okullar takip etti. 1901de ise ilk defa olarak bir zbek (Mnevver Kar) Taflkent flehrinde yeni usulde bir mektep at. Bu okullarn fleriata aykr olduklarn
syleyen mutaassp ulemann tesirinde kalan Buhara Emiri, 1909da usl-i cedit
okullarn kapatt.
SIRA SZDE
SZDE
TrkistandaSIRA
Cedit
hareketi ne zaman ve hangi tesirler altnda ortaya kmfltr?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Trkistan Ceditilerinin fikr ve siyasi oluflumunda Osmanl tesirleri de grlmektedir. XX. yzyl baflnda ve zellikle 1908 Jn Trk Devriminden sonra ifl baflna gelen ttihat ve Terakki Partisi, Trkistan genleri zerinde nemli etkiler yapt. Abdurrauf Ftrat, Mukimiddin ve Osman Hoca gibi tannmfl zbek flair ve yazarlar stanbulda bulunduklar srada Jn Trk liderleriyle bulufltular ve buradaki
yeni fikirlerden etkilendiler. Gen Trklerin Sultan Abdlhamid ynetimine karfl
verdikleri mcadeleden esinlenerek, Buhara ve Hivede benzer bir devrimi gereklefltirmeyi hedeflediler.
stanbulda bulunduktan sonra memleketlerine dnen Trkistanl aydnlar orada 1909da Gen Buharallar adnda gizli bir rgt kurdular. Yine ayn ylda stanbuldaki bir grup Trkistanl gen, Buhara rencilerine yurt dfl eitimi salamay amalayan teflkilatlar oluflturarak Trkistanl rencileri tahsil iin stanbula
gnderdiler. Hive Hanlndaki reform yanls genler ise Gen Hiveliler adnda
bir araya gelerek rgtlendiler.
Buharal Cediti nderlerden Abdurrauf Ftrat stanbuldaki eitimi srasnda
Osmanllardaki reform fikirlerinden etkilenerek eserler yazd; vatan, hrriyet ve
meflrutiyet gibi Trkistanl aydnlarn henz yabanc olduklar kavramlar dile getirdi. Buhara ynetimini elefltiren ve vakit geirmeksizin reformlar yaplmasn talep eden yazlar yazd.
zellikle 1908-14 yllar arasnda stanbul, Trk dnyasnn cazibe merkezi haline geldi. Kuzeyde ise Kazan flehri, Rusyada yaflayan Trk kkenli topluluklar
iin bir ilim, kltr ve sanat merkezi durumuna eriflti. Rusya Trklerinin fikir hareketleri Kazanda meydana geliyor ve sonra Trkistana, Kazakistana ve Dou
Trkistana kadar yaylyordu. Ancak, I. Dnya Savafl ve savafltan sonra ortaya kan geliflmeler her iki merkezi de olumsuz etkiledi. stanbul, hzla Trk dnyasnn merkezi olma zelliini kaybetmeye bafllad. Osmanl Devleti malup olduktan ve ttihat ve Terakki tasfiye edildikten sonra Trk dnyas aydnlarnn dayanacak hibir destei kalmad. stanbul matbuat artk ilm, edeb ve siyasi hareketlere rehberlik etmekten uzakt. Yeni kurulan Sovyet ynetiminde de flartlar olumsuza doru evrildi. Kazandaki okullar, matbaalar, medreseler ve kitap flirketleri
ortadan kaldrld; Kazann Trkistanla olan ticareti tamamen kesildi, iktisad gc yok edildi. Bilim ve kltr kurumlarnn faaliyet alan yeni oluflturulan zerk
Tataristanla snrland.
185
186
zet
N
A M A
N
A M A
Tatar Uyanfln ve sonularn tanmlamak.

Tatar uyanflnn kkleri XIX. yzyln bafllarna
kadar uzanr. Rus istilasnn ilk iki yz ylnda
ar basklara maruz kalan Tatarlar, kimliklerini
korumak iin slama daha sk sarldlar ve muhafazakr bir topluluk haline dnfltler. II. Katerina (1762-96) dneminde salanan ticari haklardan yararlan Tatar tacirleri zenginlefltiler ve
reform yanls ulemann abalarna katk saladlar. Batya corafi bakmdan yakn olan ve kltrel adan daha fazla temas halinde olan Kazan
Tatarlar dier slam toplumlarndaki tepkilere
benzeyen, fakat onlarnkiyle tam da rtflmeyen
bir mcadele tarz gelifltirdiler. Hareketin en tannmfl simalar ulemadan Abdnnasr Kursav
(1771-1812), tarihi ve din limi fiihabddin Mercan (1818-1889) ve onlarn takipileri olan gen
ulema nesli ve aydnlar grubudur. Din alanda
bafllayan ve ze dnfl bir zellik taflyan bu
uyanfl, daha sonra sekler bir boyut kazanarak
eitim kampanyas (Ceditilik) fleklinde devam
etti. XX. yzyln baflnda ise siyasi ve milli faaliyetler fleklinde genifl bir harekete dnflt.
Ceditilik hareketinin temel zelliklerini aklamak.
Krml pedagog ve gazeteci Gaspral, 1883te
yaynlad Tercman gazetesi ile Rusya Trklerinin milli ve fikr uyanfl iin bir r at. Ona
gre, Rusya Trklerini saran sorunlarn afllabilmesi iin, mektep ve medreseler slah edilmeli,
Trk kavimleri arasnda ortak bir edeb dil oluflturulmal, kadnlarn eitimlerine erkeklerinki kadar nem verilmeliydi. Gaspralnn reform yolundaki en nemli giriflimi, 1884te Krmda at ilk usl-i cedit mektebidir. Onun kurduu
okulda uygulad kolay okuma yazma metodu
(usl-i cedit) ksa zamanda Rusyann Mslman
blgelerinin her tarafna yayld. Alfabenin retilme metoduyla bafllayan bu giriflim giderek sosyal hayatn tmn iine alan reform hareketine
dnflt. Eitim, din, dil ve kadnlarn durumu
konularnda reform yaplmasn savunanlar Ceditiler adyla anlmaya baflladlar. Onlarn bu gi-
riflimlerini toplum iin sakncal olarak gren ve

deiflime karfl kanlar Kadimciler olarak tanndlar. Ceditiliin en nemli katklarndan biri de
milli ve siyasi bilinlenmeye zemin hazrlamasdr. Ceditilerin 1905-17 arasnda yaptklar faaliyetler sonucunda Rusya Trkleri arlk ynetimine sadk bir tebaa olmak durumundan zerklik
iddia eden bir noktaya geldiler.
N
A M A
Azerbaycandaki yenileflme hareketinin dinamiklerini belirlemek.

Azerbaycandaki deiflme ve dnflm XIX. yzyln baflnda Ruslarn Kafkasyaya nfuz etmesiyle bafllad. Rus ynetiminin uygulamalar Azerbaycann geleneksel iktisad sistemini ve feodal
yapsn deifltirdi. Ulaflmn kolaylaflmas ve bu
sayede ticari ve fikr alflveriflin artmas gibi geliflmeler Azerbaycan Bat kltrne yaklafltrd.
Eitim, basn ve tiyatro alanlarnda petrol zengini yerli zenginlerin yaptklar hayr faaliyetleri de
bu geliflmelere nemli katklar salad; zellikle
gazetecilik ve tiyatronun geliflmesine vesile oldu.
Gazete ve dergiler, milli dilin geliflmesi iin
nemli vasta olmalarnn yan sra, siyasi ve sosyal reformlar iin de bir ekol vazifesi grdler.
Azer aydnlanmasnn nclerinden Mirza Fethali Ahundzde (1812-1878) Azer Trkesini
canlandrmaya alflt. Yazd tiyatro ve komedi
eserleriyle modern Azer edebiyatnn temellerini
att. Milli edebiyatn geliflmesi ikinci nesil aydnlarda (1870lerde) daha ciddi ve gl bir flekilde ortaya kt. Gaspralnn Tercman gazetesi
de Azerbaycan aydnlarn etkiledi; Trk topluluklar arasnda birlik ve dayanflma fikirlerini
yayd. Aydnlarn youn kltr faaliyetleri, XX.
yzyln baflnda Azerbaycan Trkleri arasnda
siyasi bilincin geliflmesini hazrlad. 1905-20 yllar arasnda Azerbaycanda kltrel alanda
nemli admlar atld ve lkenin nderliini stlenecek bir aydn snf olufltu.
N
A M A
Kazak modernleflmesinin kendine has zelliklerini belirlemek.

Kazaklarn Bat kltrne almas Rus tesirleri
sayesinde oldu. arlk rejiminin Kazakistana srgn gnderdii Rus entelektelleri ve Kazakistanda alan Rus okullar Kazak aydnlarnn yetiflmesinde etkili oldular. Saylar az da olsa, Rus
okullarnda okuyan Kazak aristokrasisinin ocuklar Kazak modernleflmesinde nclk rol
oynadlar. Rus muhitinde yetiflen aydnlarn tipik
rnei olan okan Velihanov (1837?-1865), Bat
medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Ruslar o medeniyetin taflycs olarak grd. Kazaklar din adamlarnn etkisinden kurtarp medeniyetin kucana atmak iin samimiyetle alflt, fakat hayatnn son yllarnda hayal krklna urad. Onun ilm alflmalar modern Kazak kltrnn geliflmesine ve Kazak yazl edebiyatnn
oluflmasna nemli katklar salad. XIX. yzyln
ikinci yarsnda daha lml bir aydn grubu Bat
ve Kazak kltrlerini sentez etmeye alfltlar.
Bunlarn en tannmfllar bray Altnsarin (18411887) ve Abay Kunanbayevdir (1854-1904). XIX.
yzyln sonuna doru Kazak aydnlar arasnda
milliyetilik eilimi kendini gsterdi. Rus ve Bat
dflncesi karflsnda teslimiyeti bir tavr sergileyen Batclardan farkl olarak, Kazak milliyetileri daha ziyade aatay edebiyatna ve geleneksel Kazak folkloruna ilgi duydular, Rus kltrnn etkisinden uzak kalmaya alfltlar. Bu kesimin en tannmfllar Alihan Bukeyhanul (18691932), Ahmed Baytursunov (1873-1937), Mir Cakb Devletuli (1885-1937) ve Magcan Cumabayuli (Cumabayev, 1876-1938) idi. Kazak halknn
byk ounluu geleneksel hayatna devam
ederken ok kk bir aydn grubu Kazak yazl
edebiyatnn temellerini attlar. Rus yazl edebiyatndan gl bir flekilde etkilenen Kazak aydnlar Kazak szl edebiyat geleneine dayanan
yeni bir edebiyat oluflturmay baflardlar.
N
A M A
187
Trkistandaki Cedit hareketini tanmlayabilmek.

Trkistandaki Ceditilik veya reform hareketi,
slam dnyasndaki durgunlua ve geleneksel
medrese ruhuna karfl bir tepki hareketi olarak
dodu. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas,
ulaflmn kolaylaflmas sonucu slam dnyas ve
Rusyann dier merkezleriyle olan iliflkilerin artmas, Gaspralnn Tercman gazetesi ve usl-i
cedit mekteplerinin etkileri, slam dnyasndan
gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni fikirlerin geliflmesinde etkili oldu. Rus, ran ve Osmanl Meflrutiyet hareketleri ile Hindistanda smrgecilie karfl mcadele fikirleri Trkistanda siyasi bilincin oluflmasnda nemli tesirler icra etti.
XIX. yzyln ortalarndan itibaren Rus iflgali sonras ortaya kan teknik ve iktisadi geliflmeler de
Trkistan genlerinde yenilik ve deiflim bilincinin flekillenmesinde nemli bir rol oynad. Trkistandaki Cedit hareketinin en tannmfl simalar Mahmud Hoca Behbd (1874-1919) ve Abdurrauf Ftrattr (1880-1938). Trkistan Ceditilerinin fikr ve siyasi oluflumunda Osmanl tesirleri
de grlmektedir. Trkistanl Ceditiler Gen
Trklerin Sultan Abdlhamid ynetimine karfl
verdikleri mcadeleden esinlenerek, Buhara ve
Hivede benzer bir devrimi gereklefltirmeyi hedeflediler.
188
Kendimizi Snayalm
1. 1870lerde Ortodoks Misyonerlerin slama karfl yrttkleri propagandann sonularyla ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Ulemay karfl tezler gelifltirmeye yneltti.
b. Ulemadan bazlar, elefltirileri ciddiye aldlar.
c. Tatar Ulemas zerinde uyarc etki yapt.
d. Tatar Ulemas arasnda ylgnlk yaratt.
e. Ulemay dflnmeye ve fikir retmeye sevk etti.
2. Tatar reformcusu fiihabddin Mercanye gre afladakilerden hangisi Mslman toplumlarn geri kalfllarnn temel sebebidir?
a. slamn ulema tarafndan yanlfl yorumlanmas
b. Mslmanlarn teknik bakmdan geri kalmalar
c. Avrupadaki geliflmelerden habersiz kalnmas
d. pek Yolunun tl kalmas sonucu Trkistanllarn dfl dnyadan soyutlanmalar
e. Medreselerde yeterli bilim adamnn olmamas
3. Afladakilerden hangisi arlk Dneminde Azerbaycandaki geliflmelerden biri deildir?
a. Hanlklarn snrlar yeniden belirlenmesi
b. arlk ynetimi blge hammaddelerini alp yerine Rus mallarnn srlmesi
c. Azerbaycann geleneksel iktisad sisteminin deiflmesi
d. Azerbaycann feodal yapsnn deiflmesi
e. Azerbaycann nfusunun artmas
4. Afladakilerden hangisi Azerbaycanda arlk Ynetiminin uygulamalarndan biri deildir?
a. Demir yollarnn yaplmas
b. Ticari alflveriflin kstlanmas
c. rann kltrel etkisini krmak iin yerel kltrn canlandrlmas
d. Limanlarn yaplmas
e. Bakdeki petrol ocaklarnn iflletilmesi
5. Tatar uyanflnn temel zellii, afladakilerden hangisidir?
a. slam dnyasndaki dier hareketlere benzememesi
b. Krm ve evresinde ortaya kmfl olmas
c. Gebe bir gelenekten gelen Tatarlar arasnda
kmfl olmas
d. Misyoner lminskinin tesiri altnda geliflmifl olmas
e. Din reform fleklinde bafllamfl olmas
6. Kafkasyadaki Rus yaylmasnn sonularyla ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?

a. Hanlklar ilga edilip yerine Rus idari sistemi yerlefltirildi.
b. Rus yaylmas blgenin etnik ve nfus yapsn
deifltirdi.
c. Blge Mslmanlarndan bir ksm Osmanl Devletine g etti.
d. Azerbaycan birok paraya blnd.
e. Blgeye Rus gmenler getirildi.
7. Afladakilerden hangisi milli ve siyasi bilinlenmeyi
glendiren etkenlerden biridir?
a. Din bilincin ne kmas
b. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas
c. Ulemann Cediti ve Kadimci fleklinde iki ayr
kampa blnmesi
d. Rusyann niter bir devlet olmas talebi
e. arlk ynetimine sadk bir tebaa olunmas gayretleri
8. Kazaklarn 1730 ve 1740-42 tarihlerinde Rus himayesini kabul etmesinin sebebi afladakilerden hangisidir?
a. arlk ynetiminin cazibesi
b. Rus asker gc karflsnda Kazaklarn direnememesi
c. Dier Trk topluluklarnn da Rus hkimiyetini
benimsemifl olmalar
d. Kalmk basksnn verdii skntlar
e. ngilizlerin, gneyden Trkistana yaklaflmalar
9. arlk ynetiminin Kazak-Krgzlarn yerleflik hayata
gemesini istememesinin sebebi ne olabilir?
a. Ynetimin onlar iin hayvancln daha uygun
olduunu dflnmesi
b. Rus smrge siyasetinin ifline gelmemesi
c. Kazak-Krgzlarn henz yerleflik hayat iin hazr
olmamalar
d. Kazak-Krgzlarn sklkla isyan etmeleri
e. Kazak topraklarnn yerleflime uygun olmamas
10. Afladakilerden hangisi Trkistanda siyasi bilincin
oluflmasnda etkili olmamfltr?
a. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas
b. Ulaflmn kolaylaflmas sonucu slam Dnyas ile
iliflkilerin artmas
c. slam Dnyasndan gelen tesirler
d. Hindistandan gelen smrgecilie karfl mcadele fikrinin etkileri
e. Medrese eitiminin bozulmas
189

1. c
2. a
3. a
4. b
5. e
6. d
7. b
8. d
9. b
10. e
Yantnz yanlfl ise, Tatarlarda Din Reform Hareketi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Azerbaycanda Deiflme ve
Dnflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Azerbaycanda Deiflme ve
Dnflm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Kafkasyada Rus yaylmas
ve Etkileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Milli ve Siyasi Bilinlenme
Yantnz yanlfl ise, Trkistanda Ceditilik konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Tatarlar ticarete yatkn bir topluluktu; dil Bulgarlar zamanndan beri onlarn ticaretle urafltklar bilinmektedir. Rus hkimiyetine girdikten sonra bu alanda kstlamalara maruz kalmfllard. II. Katerinann salad ticar imtiyazlar sayesinde Orta Asya pazarlarna, hatta ine
kadar uzanan bir corafyada ticaret yaptlar; Rusya ile
Trkistan arasndaki ticarette arac roln stlendiler.
Bu sayede zenginlefltiler. Onlarn hayr faaliyetleri ve
eitim kurumlarna verdikleri destek sebebiyle dil-Ural
blgesinde ortaya kan uyanfl hareketine nemli bir
katk saladlar.
Sra Sizde 2
Ruslarn Trkistan iflgal etmeleri Tatar tacirlerini olumsuz etkiledi. Daha nce bu pazara giremeyen Rus tacirleri iin artk engel kalmad. Bylelikle, Tatarlar Trkistan ile olan ticaretteki arac olma konumunu kaybettiler. Orta Asya Rus sanayisinin hammadde kayna haline geldi; ayn zamanda Rusyada retilen mallar ve tahl iin Pazar olmaya bafllad.
Sra Sizde 3
Azerbaycan Rusya ilerine balayan demir yolunun
infla edilmesi, bu sayede ticari ve fikri alflveriflin artmas, petrol sanayisindeki ilerlemeler gibi geliflmeler Azerbaycan Bat kltrne yaklafltrd. Azer petrol zenginlerinin eitim, basn ve tiyatro alanlarnda verdikleri
destekler de aydnlanmaya nemli katklar salad; zellikle gazetecilik ve tiyatronun geliflmesine vesile oldu.
Gazete ve dergiler, mill dilin geliflmesi iin nemli vasta olmalarnn yan sra, siyas ve sosyal reformlar iin
de bir ekol ifllevi grdler.
Sra Sizde 4
Rus asker gcnn Trkistanda karfllaflt en byk
direnifl Trkmenistanda oldu. Teke Trkmenlerinin
1879-81 yllar arasnda verdikleri destans mcadele
btn dnya kamuoyuna tarafndan duyuldu. Batl muhabirler ve yazarlar bu konuda eserler kaleme aldlar.
Ruslar Trkistanda en byk kayplar burada verdiler.
Ancak, Trkmen direnifliler Ruslarn teknik stnl
karflsnda daha fazla dayanamadlar. Aflkabadn ardndan, 1884te Mervin de Ruslar eline dflmesiyle Trkistan tamamen Rus hkimiyetine girmifl oldu.
Sra Sizde 5
Tatar mollalar (din adamlar) II. Katerinann izniyle
kurulan Mslman Din daresine balydlar. Gebe
Kazaklar slamlafltrmak suretiyle medenilefltirmek ve
bylelikle onlar Rus Devletine kaynafltrmak amacyla
Kazak bozkrlarnda grevlendirilmifllerdi. Tatar mollalar ara itaat edilmesi gerektiini telkin ediyorlar ve slam kurallarn bu ynde yorumluyorlard. Doum,
lm ve evlenme gibi olaylarn deftere kaydedilmesi ifli
de onlara verilmiflti. Bu grevleri yaparken Rus glerinden yardm almalar ve bazen hakszla varan aflrlklar Kazak halk arasnda hoflnutsuzlua sebep oluyordu. Ayn flekilde, Tatar tacirlerinin Kazaklar arasnda
ticaret yaptklar srada braktklar olumsuz izlenimler
de halkn onlardan soumasna yol ayordu. Trkistan
hanlklarnn Ruslar tarafndan iflgal edilmesinden sonra Rus tacirlerinin Orta Asya pazarna girmesiyle Tatar
tacirlerinin iflleri bozuldu.
190
Sra Sizde 6
Trkistanda Cedit hareketi XIX. yzyln sonu, XX. yzyln baflnda ortaya kmfl, daha ziyade Krm ve Kazandan gelen etkiler sayesinde geliflmifltir. Rus okullarnda okuyanlarn oalmas, Gaspralnn Tercman
gazetesi ve usl-i cedit mekteplerinin etkileri, slam
dnyasndan gelen reformcu akmlar Trkistanda yeni
fikirlerin geliflmesinde etkili oldular. 1905-1908 yllar
arasnda Rus, ran ve Osmanl Meflrutiyet hareketleri ile
Hindistanda smrgecilie karfl mcadele fikirleri Trkistanda siyasi bilincin oluflmasna zemin hazrlad. Ayrca, Rus iflgali sonras ortaya kan teknik ve iktisadi
geliflmeler de Trkistanda yenilik fikrinin olgunlaflmasna katk salad.
Akuraolu Yusuf (1328). Trklk, Altn Armaan 2,
stanbul, s. 46-64.
Bacon, E. E. (tarihsiz). Esir Orta Asya, ev: T. Say, stanbul: Tercman 1001 Temel Eser (zgn ad: Central Asians under Russian Rule, New York, 1966).
Devlet, N. (1999) Rusya Trklerinin Mill Mcadele
Tarihi (1905-1917), Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Erflahin, S. (2000). Ftrat: Buharada Cedidcilik-Eitim Reformu. Mnazara ve Hind Seyyahnn
Kssas, Ankara: Kltr Bakanl.
Kanldere, A. (2005). Kadimle Cedid Arasnda Musa
Crullah: Hayat, Eserleri, Fikirleri, stanbul:
Dergh Yaynlar.
Krml, H. (1996). Krm Tatarlarnda Mill Kimlik
ve Mill Hareketler (1905-1916), Ankara: Trk
Tarih Kurumu.
Kprl, M. F. (1942). Azer, slam Ansiklopedisi,
II, stanbul: Maarif Matbaas, s. 118-151.
______. (1945). aatay Edebiyat, slam Ansiklopedisi, III, stanbul: Maarif Matbaas, s. 270-323.
Kurat, A. N. (1966). Kazan Trklerinin Medeni Uyanfl
Devri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, XXIV/3-4 (Temmuz-Aralk),
s. 95-194.
Swietochowski, T. (1988). Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan 1905-1920, ev: N.
Mert, stanbul: Balam Yaynlar.
Yakn Tarihi, stanbul: Enderun.
10
ORTA ASYA TRK TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Orta Asya Trkleri ile olan ortak ve farkl noktalar belirleyebilecek;
Sovyetlerin ilk dneminde Trk blgelerindeki geliflmeleri tanmlayabilecek;
Sovyetlerin Trk topluluklarn dnfltrme projesini aklayabilecek;
Trk Cumhuriyetlerindeki Sovyet mirasnn izlerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Orta Asya
Sovyetlefltirme
Kltr deiflimi
Basmaclk
Kolektiflefltirme
Ruslafltrma
Lehelefltirme
Kadnn zgrlefltirilmesi
indekiler
Orta Asya Trk

Tarihi
Sovyet Dnemi ve
Sonrasnda Orta Asya
TRKYE VE ORTA ASYA

BOLfiEVK YNETMNN LK
DNEM: 1917-1928
SOVYETLEfiTRME SYASET
BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER
VE SOVYET MRASI
Sovyet Dnemi ve
Sonrasnda Orta Asya
TRKYE VE ORTA ASYA
Uzun yllar arlk ve Sovyet egemenliinde yaflayan Trkistanllarn benliklerinde
oluflan farkll anlamak iin, onlarn bu sre iinde muhatap olduklar tesirleri iyi
bilmek gerekir. Trkiye ve Orta Asya Trklerinin tarih ve dil ortaklklarnn yannda, zaman iinde oluflan kltr farkllklarn da doru alglamak icap eder. Dolaysyla, bu nitede Trkistann etnik yaplanmas, lisan durumu ve tarih geliflimi ana hatlaryla ele alnacak, Sovyet dneminin etkileri incelenecektir.
Orta Asyann alglanmasndaki temel sorun, bu konudaki duygusal yaklaflmlardr. 1991 ncesinde Orta Asyann Trk insanna kapal olmas sebebiyle bu konudaki bilgilerin ou gerei yanstmyordu. Trk arafltrmaclarn eski Sovyetler
Birliinde yazlan eserlere ulaflmas imknsz gibiydi. Herfleyden nce dil engeli
vard; eserlerin ou Rusa ve yerel dillerde yazlmfllard. Meflrutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde Trkiyeye gelen iyi yetiflmifl Rusyal Trk aydnlar ve bilim
adamlar nesli (Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Zeki Velidi Togan, Akdes Nimet
Kurat) bu dnyadan gtkten sonra Trkistan hakkndaki bilgilerimiz gerilemeye
ve giderek bir efsane halini almaya bafllad.
Sovyetler daldktan ve Trk Cumhuriyetleri bamszlklarn kazandktan
sonra onlarn bamszln tanyan ilk devlet Trkiye oldu. Cumhuriyetler bu
nemli giriflimi unutmadlar. Trkiyenin bu cesur davranflnda uzun yllardan beri Orta Asya halkna duyulan sevgi ve zlemin rol bykt. Maalesef, daha sonraki giriflimlere de bu duygusal yaklaflm damgasn vurdu. Onlarn kltrel alt yapsn ve mevcut durumunu anlamadan atlan admlar yznden giriflimler kalc
olamamaktadr.
Orta Asya halklarnn 75 yl boyunca g kullanlarak tbi tutulduklar asimilasyonu grmezden gelemeyiz; Sovyet dneminin ayrfltrc siyaseti onlar zerinde
etkili olmufltur. Sovyetlefltirme srasnda Trkiye zellikle olumsuz tantlmaktayd.
O gnleri yaflayan zbek, Kazak, Krgz ve Trkmenler bunun canl tanklardr.
Trkiyeye karfl en ufak bir ilgi ve sempati bile Pan-Trkist damgas yemelerine
sebep olabiliyordu.
fiurasn kabul etmek gerekir ki, arlk Rusyas ve Sovyet dnemlerinde Trkistanllar Ruslarla baz ortak alflkanlklar edindiler; bilim dili olarak Rusay tandlar
ve ilmi eserlerini bu dille yazdlar. Ruslarn elence ve merasimlerini bir dereceye
kadar benimsediler; onlarla aralarnda belli bir kltr ortakl peyda oldu. Sovyetlefltirme politikalarnn etkisiyle, her bir boy farkl milliyet bilinci ve edebi dil ge-
Trkistan: Trkili
anlamna gelen Farsa bir
kelimedir. Gk-Trkler VI.
yzylda Amuderyaya kadar
ilerlemifllerdi. Dolaysyla,
Sasanler zamannda Trk
lkesi Amuderyann
kuzeyinde bafllyordu. VIII.
yzylda Arap fetihleri
yznden Trkler Srderya
nehrinin kuzeyine ekildiler.
Bu yzden Arap
corafyaclar iin Trkistan
lkesi Maverannehrin
kuzey taraflaryd. Siyasi bir
birim olarak Trkistan ad
ilk kez Orta Asyay ele
geiren Ruslar tarafndan
kullanld. 1867de baflflehri
Taflkent olan Trkistan
Genel Valilii kuruldu.
fiimdiki Kazakistan ve
zbekistan topraklarnn bir
ksm ile 1898den sonra
Hazar tesi blgesi
(Trkmenistan) buraya dhil
edildi. 1917 Devriminden
sonra, Valiliin snrlar
biraz daraltlarak Trkistan
zerk Cumhuriyeti kuruldu.
1924te milliyet esasna
gre blme siyasetinin
uygulanmasndan sonra
Trkistan kelimesi terk
edildi ve Orta Asya tabiri
kullanlr oldu (Barthold, s.
140-142).
194
Orta Asya: 1885te Orta

Asyadaki Rus iflgali
tamamlandktan sonra bu
blge Rus kaynaklarnda
Trkistan veya Rus
Trkistan olarak anlmaya
bafllad. 1917 Devriminden
ve zellikle 1924teki milli
cumhuriyetlerin
kurulmasndan sonra,
Sovyet yaznnda Orta
Asya tabiri kullanlr oldu.
stelik Kazakistan bunun
dflnda tutuldu. Birok
Batl yazar da bunu
benimsedi. Ancak, Trkler ve
baz Batl yazarlar Orta
Asya denildiinde, Bat
Trkistan (zbekistan,
Kazakistan, Trkmenistan,
Krgzistan ve Tacikistan
Cumhuriyetlerinin kaplad
alan), Dou Trkistan
(indeki Uygur zerk
Cumhuriyeti), Afganistann
kuzeyi ve rann Horasan
blgesini kastetmektedirler.
Kltrel ve tarih balar
sebebiyle Tatar-Baflkurt
blgesini ve Azerbaycan da
bu tanma dhil edenler
vardr. Orta Asya, kltr ve
tarih asndan bir Trk-Fars
uygarlk alandr. Corafi
bakmdan kuzeyi bozkrlarla
kapldr; gney taraf ise
ller ve bozkrlar da
iermekle birlikte, daha
ziyade yerleflik alanlardan
oluflmaktadr.
lifltirdi. zbek, Kazak, Trkmen ve Krgz adlarn milli kimlik olarak benimsediler.
Trk kelimesi onlar iin Trkiye Trklerini ifade etmektedir. Bununla beraber
Trkiye Trkleriyle olan soy akrabalnn da bilincindedirler. Dier yandan, Trkiye Trkleri de deiflti. Avrupa kltryle olan yaknlaflma, dil ve kltr alanlarnda gereklefltirilen reformlar sonucunda Trk toplumu XX. yzyln baflna gre olduka farkl bir noktadadr.
Btn bunlar Trkiye ve Orta Asya Trkleri arasnda ok eskiye dayanan kltrel ortaklklarn kaybolduu anlamna gelmez. Bunun en basit kant, Orta Asyadan Trkiyeye gelen rencilerin ksa bir srede aksansz bir flekilde Trke
konufluyor olmalardr; onlarn ounu Trk rencilerden ayrt etmek zordur.
Trkiyeden Orta Asyaya giden Trkler de ok ksa denebilecek bir sre iinde yerel dile uyum salamaktadrlar. Halbuki o lkelerde yllarca yaflamfl olan Ruslar ve
dier halklar, yerel dilleri konuflamamaktadrlar.
Trkiye ile Orta Asya Trkleri arasndaki uzaklk derece derecedir. Trk topluluklar iinde dil bakmndan bize en yakn olanlar, Ouz lehesi ile konuflan Orta Asya Trkmenleridir. zbek lehesi ara konumdadr; Trkiye Trkleri onlar anlamakta fazla zorlanmazlar. Ancak, Kpak lehesiyle konuflan Kazaklar, Krgzlar, Karakalpaklar (ayn zamanda Orta dil sahasnda yaflayan Baflkurtlar ve Kazan
Tatarlarn) anlamak iin daha fazla aba sarf etmek gerekir. Orta Asya Trklerinin
kltrel alt yapsn anlamak iin flimdi de Sovyet dneminde onlarn kltrlerinin
nasl flekillendiine bakalm.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trk dilli halklar

tabiri neyi ima etmektedir?
SIRA SZDE
BOLfiEVK YNETMNN LK DNEM: 1917-1928
D fi N E L M
arlk rejimini
tasfiye eden 1917 fiubat Devrimi, umut, hrriyet ve demokrasi arayfllar dnemi oldu. nceki nitede de bahsettiimiz zere, Rusya Trkleri bu dS O kongreler
R U
nemde nemli
gereklefltirdiler, gelecein nasl flekillendirilmesi gerektiini tartfltlar, siyasi partiler oluflturdular. Kazan Tatarlarnn oluflturduu ttifak
Partisi zaten mevcuttu. Kazaklar Alafl-Orda, Krm Tatarlar Milli Frka adnda parDKKAT
tiler kurdular. Azerbaycan Trkleri sosyalist (Himmet) ve Trk (Msavat) eilimli iki ayr parti teflkil ettiler. Hive ve Buhara Hanlklarnda rgtlenen Gen HiveSIRA Buharallar
SZDE
liler ve Gen
gizli faaliyetler yrtyorlard. Btn bu gruplarn ortak yan Rusya Mslmanlarnn sorunlarna zm aramalar ve Trk topluluklar
arasnda dayanflma
taraftar olmalaryd.
AMALARIMIZ
Sovyetlerin modern uluslar yaratma projesinin ilk uygulamas, dil-Uralda oldu.
Bu blgede yaflayan Tatar ve Baflkurtlar hayat tarzlar farkllk gsterse de, ayn tarih ve kltrel
K Tmiras
A P paylaflyorlard. 1918de Beyaz Rus ordularnn basks altndayken, Bolflevik liderler bir Tatar-Baflkurt Cumhuriyeti oluflturma fikrini kabul etmifllerdi. Ama Beyazlar yendikten sonra Sovyet liderleri tavrlarn deifltirip dilUral blgesinde
byk bir devlet yerine, Baflkurdistan ve Tataristan flekT E L E V kurulacak
ZYON
linde iki kk cumhuriyet oluflturarak, Trk topluluklar arasnda ilk blnmeyi
gereklefltirdiler (1919da Baflkurt, 1920de ise Tatar zerk Cumhuriyetleri kuruldu). Tatarlarn nemli bir ksm Baflkurdistan iinde brakld. Rusyadaki MslNTERNET
man Trk topluluklarnn
liderliini yapmfl olan Tatarlar bylece kk bir topluluk konumuna indirildiler.
Rusya Trkleri arasnda ilk bamszlk hareketi Azerbaycanda gerekleflti.
1918 Maysnda Azerbaycanllar bamszlklarn ilan ettiler. Bak flehri Bolfleviklerin ve Ermeni Taflnaklarn denetiminde olduu iin Gence flehri baflkent olarak
N N
195
10. nite - Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya
belirlendi. Trkistanda 1917 sonunda Hokand merkezli zerk bir cumhuriyet ilan
edildi. Baflkurdistanda Zeki Velidi nderliinde bir Baflkurt Cumhuriyeti, Kazakistanda ise Alafl-Orda Hkmeti kuruldu. Bu giriflimler bir sre sonra Bolflevik gleri tarafndan datldlar.
SZDE
Trkistanllarn gznde iflgalci konuma dflmek istemeyenSIRA
Lenin,
daha yumuflak bir siyaset izlemeye karar verdi. Nisan 1918de Moskovann direktifiyle Trkistan zerk Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyetin baflkenti
ve RusD Taflkentti
fi N E L M
ya Federal Sovyet Cumhuriyetine balyd. Trkistan adyla kurulmufl ilk cumhuriyet olan bu lke 1924 Ekim ayna kadar devam etti. Sovyet rejimi bu tarihten sonS O R U
ra Trkistan fikrini yok etmek iin uraflt.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Trkistan zerk Sovyet Cumhuriyeti, btn Trkistan deil, Kazakistann

zbeD K K A gneyi,
T
kistann kuzeyi ve bugnk Krgzistan ve Trkmenistan topraklarn kapsyordu.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
Harita 10.1
N N
1920-24 yllar arasnda

AMALARIMIZ
Trkistann idari
yaps.
Haritada Krgzistan
olarak gsterilen yer
aslnda Kazakistandr.
K T A P
XX. yzyln bafl Rus
kaynaklarnda Kazaklar
Krgz olarak gemekte,
Krgzlar ise Kara
TELEVZYON
Krgz olarak
bilinmekteydi. Haritada
Trkistan .S.S.C.
olarak grlen blge,
1917 Devriminden
N T Esonra
RNET
Trkistan Genel
Valiliinin yerine
kuruldu. 1920de ise
Buhara ve Hive
Hanlklar ortadan
kaldrlarak yerlerine
Buhara Halk
Cumhuriyeti ve Harezm
Halk Cumhuriyeti
kuruldu.
Buhara ve Hive Hanlklar Bolflevik Devriminden sonra bir sre varln devam ettirdi. Hive Ceditileri XIX. yzyln sonundan beri hanlkta etkiliydiler. Nispeten ileri grfll olan Hive hanlar Ceditilerin faaliyetlerine engel olmadlar.
1919da Yomut Trkmen kabilesinin reisi Cneyt Han, Hive hann tahttan indirerek yerine Abdullah Han geirdi. Cneyt Han ile tamam zbeklerden oluflan Hiveli Ceditiler arasnda ekiflmeler yafland.
1920de Kzl Ordu birlikleri Hiveyi iflgal etti. Hanlk sistemi kaldrlarak yerine
Harezm Halk Cumhuriyeti kuruldu. Hkmet yeleri Gen Hivelilerden (Ceditilerden) olufluyordu. Sovyet Rusya, Harezmin bamszln tand. Ancak, bir taraftan da buradaki Sovyet temsilcilii vastasyla Komnist bir rgtlenme oluflturmaya alflt; bunda da baflarl oldu. 1921de Komnist grubun yardmyla devlet
baflkan ve dier Ceditiler tutukland. Bylece Harezm Cumhuriyeti Komnistle-
1924ten sonra Stalinin

talimatyla Orta Asya
cumhuriyetleri yeniden
flekillendirildi.
cumhuriyet (Trkistan zerk
Cumhuriyeti, Buhara ve
Harezm Halk Cumhuriyetleri)
ortadan kaldrld. Blge
etnik temellere gre yeniden
dzenlenerek zbekistan ve
Trkmenistan
Cumhuriyetleri ile
zbekistana bal
Tacikistan zerk
Cumhuriyeti kuruldu. Bunun
yannda, Rusyaya bal
Krgzistan (aslnda
Kazakistan) ve KaraKrgzistan zerk
Cumhuriyetleri ile
Karakalpakistan zerk
Blgesi yaratld.
196
rin denetimine geti. 1924te ise Sovyet Rusya, Harezm Halk Cumhuriyetine son
verdi. Harezm topraklarnn byk bir ksm zbekistana, geri kalan Trkmenistana baland.
Buharann kaderi de Hivenin durumuna benzer bir seyir takip etti. 1920 yl
Eyll aynda Kzl Ordu birlikleri Buhara Hanln iflgal etti. Emir lkeyi terk edip
Afganistana snd. teden beri Emire karfl mcadele eden Buhara Ceditileri, bu
durumdan yararlanarak Buharada milli bir cumhuriyet kurmak iin harekete getiler. Sovyetlerle iflbirlii yaparak Buhara Halk Cumhuriyetini kurdular. 4 Mart
1921de Sovyet Rusya ile bir antlaflma yapld. Buna gre Sovyetler Buharann yeni statsn tand ve bamszln onaylad; Buhara Cumhuriyeti para basma
hakkna sahip olacak, ancak askeri g Ruslarn elinde olacakt. Buhara Cumhuriyetinin ilk yapt ifllerden biri Farsa yerine zbekeyi resmi dil olarak kabul etmek oldu. lkenin dou ksmnda bulunan Basmac unsurlar Afganistandaki Emir
Alim Hann talimatlar dorultusunda yeni cumhuriyete karfl cephe aldlar. Ceditiler, kendilerine yakn grdkleri Basmac liderlerle grflerek onlar milli amalar konusunda ikna etmeye ve yeni cumhuriyete destek salamaya alfltlar. Bir
taraftan da Bolflevik basks karflsnda belli bir zerklii korumak iin urafltlar.
Ancak, cumhuriyet giderek Ruslarn denetimine girdi ve 1924 ylnda datld; Buhara Halk Cumhuriyetinin topraklar yeni kurulan zbekistan, Trkmenistan ve
Tacikistan cumhuriyetleri arasnda paylafltrld.
Resim 10.1
Buhara Halk
Cumhuriyetinin nceki ve
sonraki bayra. 1920-22
yllarnda kullanlan nceki
bayran zerinde Arap
harfleri ve yeflil-krmz
zemin zerinde sar ay-yldz
vard. zerinde Rus harfleri
ve yldzn iinde orak eki
bulunan bayrak ise
Cumhuriyetin iyice
Bolfleviklerin denetimine
gemesinden sonra (1923)
kabul edilen bayraktr.
Kaynak: T. Kocaolu,
Trkistanda Yenilik
Hareketleri ve htilaller,
Haarlem, 2001.
1929 ylna kadar zbekistana bal zerk bir cumhuriyet olan Tacikistan, bu
tarihte Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statsne ykseltildi. 1936da cumhuriyetlere
son flekli verildi: Karakalpakistan zbekistana baland. Kazakistan ve Krgzistan
zerk statden cumhuriyet statsne ykseltildi. Bir zaman Kazakistana baflkentlik de yapmfl olan Orenburg, Kazakistandan alnarak Rusya Federasyonuna
aktarld. Bylece Orta Asyann blmlenmesi Sovyet dnemindeki son halini almfl oldu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
D fi N E L M
S O R U
197

S O R U
DKKAT
Trkmenistan sklkla Trkistanla karfltrlmaktadr. Trkmenistan,DTrkistan

corafyaKKAT
SIRA SZDE
sndaki cumhuriyetlerden biridir. ok yaplan yanlfllardan biri de Tacikistann Trk cumhuriyetlerinden zannedilmesidir. Tacikler, Trk halklaryla uzun sre
yakn kltr
SIRAok
SZDE
ve tarihi paylaflmfl olmakla beraber, ran bir dil olan Tacike konuflmakta
ve kendilerini
AMALARIMIZ
Trk halklarndan farkl grmektedirler.
AMALARIMIZ
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
N N
Sovyetler Birliinin dil-Uralda, Kafkasyada ve Trkistanda yaylma

K siyaseti,
T A P Komnist
htill ve Trk halklar hakkndaki ayrntl bilgiyi Trkler ansiklopedisinin (Ankara,
2002) XVIII. cildinin ilgili blmnde (s. 741-905) bulabilirsiniz. K T A P
TELEVZYON
Sovyetlere Karfl Direnifl: Basmaclk Hareketi
TELEVZYON
Trkistanda Sovyet Kzl Ordusunun
saldrlar ve Bolflevikler tarafndan daNTERNET
yatlan reformlar Basmaclk olarak bilinen bir isyan hareketinin ortaya kNTERNET
masna sebep oldu. Basmac tabiri,
baskn yapan, eflkya anlamnda olup
Ruslar tarafndan olumsuz anlamda kullanlmfl, fakat daha sonra yaygnlk kazanarak zamanla harekete sempati duyanlar arasnda da benimsenmifltir. Tacik, zbek, Trkmen ve Krgz gruplarndan taraftar toplayan bu ayaklanma,
4 fiubat 1918de Rus Kzl Ordusunun
Hokand gn kuflattktan sonra, flehir surlarndan ieri girerek ok sayda
insan ldrmesi zerine flehrin ileri gelenlerinin kamasyla bafllad. Sovyetlerin Hive ve Buharay ilhak etmesinden
sonra, orada da Basmaclk bafllad. Sovyet hkimiyeti Taflkent flehri ile snrland; kyler ve kasabalar isyanclara
sempati duyuyordu.
fiehirli aydnlar (Ceditiler) nceleri
Basmac hareketine pek yanaflamyorlard; nk o vakitlerde Basmac kumandanlar (Korbafllar), Buhara Emirinin ve onun destekisi olan eskilik
taraftar ulemann nfuzu altndaydlar.
1921de Emirin Afganistana kamasyla bu durum deiflmeye bafllad; Basmac hareketinin nderliini elde etmek iin
aydnlarn giriflimleri artt ve giderek Basmaclk milli bir hareket nitelii kazand.
syanc zbek, Kazak ve Trkmen kylsyle flehirli gen aydnlar arasnda uyum
hli ortaya kt.
Basmaclk, modern savafl yntemlerinden haberi olmayan Trkistanl kyllerin bildikleri eski usl etecilikten ibaretti; eflgdm ve merkezi kumandadan yoksundu. Kk gruplar arasndaki dflmanlklar, taraf deifltirmeler, zaman zaman
Bolfleviklerle iflbirlii gibi durumlar hareketi zayflatyordu. Basmac liderler arasn-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Resim 10.2
NTERNET
zbek Basmac
(1919). Sol
kolundaki ay-yldz
NTERNET
dikkati
ekmektedir.
Kaynak:
http://dic.academic.
ru/dic.nsf/ruwiki/1
06418
198
Basmaclk: Trkistanda
Sovyet rejiminin
dayatmalarna karfl
1918de bafllayp 1930larn
bafllarna kadar devam eden
isyan ve direnifl hareketidir.
Kzl Ordunun Hokandda
ok sayda Trkistanly
ldrmesi zerine patlak
verdi. Sovyetlerin Hive ve
Buharay ilhak etmesinden
sonra oralarda da
Basmaclk bafllad. 1921de
Emirin Buharay terk
etmesinden sonra flehirli
aydnlar (Ceditiler) de
Basmaclara katld. Bu
sralarda harekete katlan
Enver Pafla, dank ve ete
harbi fleklinde sren
mcadeleyi modern bir
flekilde rgtlemeye alflt.
Onun flehit dflmesinden
sonra hareket biraz zayflasa
da devam etti. Sovyet
rejiminin verdii geici
tavizler hareketi zayflatt.
Bundan sonra direnifl dalk
kesimlerle snrl kald.
da ok cesur, iyi ahlak sahibi, iyi eitim almfl, etrafta ne olup bittiini arafltran
kimseler olduu gibi, flahsi karlarn nde tutan, bozgun dnemlerinde Bolfleviklerle anlaflan, zayf flahsiyetli kimseler de vard. Basmaclar birou zbeklerin deiflik kabilelerine (Nayman, Lakay, Trk, aatay) mensuptu. Tacik, Trkmen ve
Karakalpak afliretlerine mensup olanlar da vard.
1921 ylnda, Kafkasya ve Moskovada bir takm grflmelerden sonra Trkistana gelen Enver Pafla, Basmac hareketini modern bir flekilde rgtlemeye alflt. Corafi bakmdan engebeli olan Dou Buhara taraflarnda mcadele verdi. Feyzbd, Klb, Belcuvn mntkalar Enver Paflann karargh oldu. Enver Pafla,
Sovyet hkmetine bir nota gndererek Kzl Ordunun lkeyi terk etmesini istedi.
1921 yl sonunda Buhara Cumhurbaflkan olan Osman Hoca Kzl Orduyu lkeden karma girifliminde bulunduysa da, ifllerin yolunda gitmemesi yznden Afganistana snmak zorunda kald. Bundan bir yl kadar sonra Enver Pafla Belcuvnda Rus gleri tarafndan flehit edildi.
Paflann lm Basmaclar arasnda byk bir znt ve flaflknlk yaratt ise
de, hareket devam etti. Hac Sami Beyin nderliinde Basmaclar yeniden rgtlediler. Hac Sami Bey Kzl Orduya karfl iki yl kadar mcadele ettikten sonra Afganistana snd.
Sovyet rejimi isyan bastrabilmek iin bir takm geici tavizler verdi. 1922de
vakf mallarn iade etti. fier mahkemelerin tekrar yrrle girmesine, Kuran
okullarnn yeniden almasna izin verdi. Bylelikle Basmaclara olan halk desteini zayflatt. Bu tedbirlerin etkisi sonucunda direnifl daha ok dalk blgelerle snrl kald. Basmacln zayflamasyla birlikte blgede Sovyetlefltirme program
uyguland. Vakf mallar azaltld, fier mahkemeler kapatld. 1927de bafllatlan
kolektiflefltirme ile birlikte Basmaclk yeniden g kazandysa da, bu durum uzun
srmedi. Sovyetler artk ilk yllarda olduu gibi Trkistanllar vaatlerle oyalamaya
gerek grmyordu. Camiler ve Kuran okullar tamamen kapatld, din adamlar tutukland. 1931de Tacikistandaki direnifl krld ve hareketin liderlerinden Lakay
brahim yakaland.
Trkistanda Bolflevik hkimiyetinin kurulmasndan beri Trkmen isyan devam etmekteydi. Trkmenlerin Yomut kabilesi reisi Cneyd Han, ynetimindeki
Basmaclarla 1924te Hiveyi ele geirdi ve 1927ye kadar mcadele etti. Bu yln
Eyll aynda Sovyet hkmetiyle barfl yaparak silahlarn teslim etti. Sovyet hkmeti Cneyd Hann kabilesi ve silah arkadafllar arasna ayrlk sokmaya ve tahriklerde bulunmaya devam etti. Bunun zerine Cneyd Han llere kaarak Ahmed
Bek ve fialtay Batr etelerine katld. Bundan sonra Trkmen isyan ciddi bir flekil
ald.
Cneyd Hann eteleri Trkmenistann Taflavuz vilayetinde faaliyetlere girifltiler. Taflavuz blgesi topraklarnn sular zbekistana bal Hive taraflarndan geliyordu. Hanlk ynetimi zamannda Trkmenlerle zbeklerin atflmalar hep bu su
meselesinden ortaya kyordu. Bolflevikler bu geleneksel atflmay krklediler
ve zbeklerle Trkmenleri birbirine karfl kflkrttlar. Bu yolla bir taflla iki kufl vurmak istiyorlard. Bunlardan birincisi Cneyd Han ortadan kaldrmakt. kincisi ise,
Taflavuz ve Khne rgen civarndaki Trkmenleri yok ederek buralara Rus gmenler yerlefltirmek iin arazi hazrlamakt. Cneyd Han ete savafln 1929 ylna
kadar srdrd. Trkmenistandaki direnifl de krldktan sonra, Sovyet ynetimine
karfl ayaklanma son buldu.
199
Sultan Galiyev ve Milli Komnistler

Sovyet rejiminin ilk on ylnda yerel
g, daha nce Ceditilerin safnda
olup Devrimden sonra Bolflevikler
safna geen fakat gemiflinden tamamen kopmamfl olan Tatar komnistlerinin elindeydi. Tatar milli
komnizminin lideri ve en zgn
dflnr Mir Said Sultan Galiyev
Komnist Partisi hiyerarflisinde en
st dzeye ykselebilen Mslman
temsilciydi.
Sultan Galiyev ve arkadafllar, smrge basksna maruz kalmalar
dolaysyla btn Mslmanlar ve
proleterleri bir millet olarak gryor, ezilmifl halklarn dinini temsil
eden slama saldrmay doru bulmuyorlard. Milli komnistler Marksizm ve slamn ilkelerinden bazlarnn uyuflabileceine dikkat ekiyorlard; slamda kolektivizm, eflitilik, alflkanlk ve zekt gibi ilerici bir vergi sisteminin olduuna iflaret ediyorlard. Onlara gre Mslmanlarn asl
SIRA SZDE
zaaf, siyasi ve iktisadi gerilikten kaynaklanyordu. Bu gerilik din
karflt propaganda ile deil, Mslmanlar siyasi, iktisadi ve kltrel kurumlarn liderliine ekmekle afllabilirdi. Mslman kitleler kendilerine has zerk bir
hareket
D komnist
fi N E L M
iinde bir araya gelerek mcadele vermeliydi. Din karflt propaganda ile uraflanlarn zellikle Hristiyan misyoner gemifle sahip Ruslardan oluflmas da Tatarlarn
S O R U
dikkatinden kamyor, arlk ve Bolflevik siyasetleri arasndaki paralellii gryorlard.
Sultan Galiyev, 1923te burjuva milliyetisi olmakla sulandD ve
Bu
K Ktutukland.
AT
ilk tutuklanfl ile 1928deki tutuklanp partiden ihra edilifli arasndaki dnemde de
faaliyetlerini gizlice srdren Sultan Galiyev, yeni tezleriyle milliyeti
komnistleSIRA SZDE
ri rgtlemeye devam etti. Orta dil, Azerbaycan, Dastan, Kuzey Kafkasya ve
Trkistan iine alan bamsz bir Turan devletinin kurulmasn ngryordu. BuAMALARIMIZ
nu kendi birliine ak bir tehdit olarak gren Moskova, 10 yl
iinde Sultan Galiyevi ve dier Tatar milli komnistlerini ortadan kaldrd.
Resim 10.2
Sultan Galiev
(1892-1940).
Onun bafln ektii
milli komnizm
hareketi, sadece
Rusya Trkleri ile
snrl kalmayp
nc
Dnyadaki milli
kurtulufl
hareketlerinin
birouna da esin
kayna oldu.
Kaynak: A.
Bennigsen; S. E.
Wimbush, Muslim
National
Communism in the
Soviet Union,
Chicago, 1979.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P Sultan GaSultan Galiev zerine temel kitap, A. Bennigsen ve C. Lemercier-Quelquejaynin

liyev ve Sovyetler Birliinde Milli Komnizm (Ankara, 1995) adl eseridir.
K T A P
Yerel aydnlarn yok edilmesine 1923te Kazak Alafl-Orda TPartisinin

E L E V Z Y O Nyelerinin
tasfiyesiyle devam edildi. Onlar Rus gmenlerinin yerlefltirilmesine fliddetle muhalefet ediyor, Kazaklarn elinden alnan topraklarn geri verilmesinde srar ediyorlard. Krm zerk Sovyet Cumhuriyetinin reisi olan Veli brahimov ve arkadafllaNTERNET
r, Komnizmi hakkyla uygulamadklar gibi, Tatarlarn karlarn
kollayp gzetmekteydiler. Fakir ve topraksz Tatarlara toprak datmas, yurt dflnda yaflayan
Tatar gmenlerini Krma getirerek yerlefltirmesi ve Moskovann gmen yerlefl-
TELEVZYON
NTERNET
200
Veli brahimov (18??-1928):

Fakir bir zanaatkrn olu
olup, Tercman gazetesinde
matbaa iflilii yapt.
Gaspralnn yolunu takip
etti. 1917den sonra Milli
Frkann sol kanadnn
nderiydi. Krmda Beyaz
Rus glerinin iflgali
srasnda Bolflevik
direniflinin
rgtleyicilerinden olan
brahimov, 1920den sonra
Krm zerk Sovyet
Cumhuriyetinin baflkan
oldu. Tatar milli karlarn
gzeten bir siyaset izledi.
Tatar milli okullar, ilm
enstitleri, mzeleri,
ktphaneleri ve
tiyatrolarn yeniden at.
Krm Tatar dili, tarihi ve
kltr konusuna nem
verdi. Btn bunlar Stalinin
gznden kamad. 1928de
milliyeti sapma ile
sulanarak tutukland ve
kurfluna dizildi.
tirme ynndeki talimatna karfl direnmesi, Veli brahimovun sonunu hazrlad.

Veli brahimov ve yardmcs Baydarl Mustafa burjuva milliyetilii ve karfl devrimcilikle sulanarak 1928 yl Ocak aynda tutuklandlar ve Mays aynda kurfluna
dizildiler. Onlarla ilgili grlen 3500 kifli bu kymdan etkilendi; bunlardan bazlar idam edildi, bazlar hapse veya srgne gnderildi. Bylelikle, eitimlerini Devrim ncesinde almfl olan Tatar aydnlar tamamen tasfiye edilmifl oldu.
1937-38 yllarnda siyasi basklar had safhaya ulaflt; birok aydn geceleri evlerinden alnarak gtrld; bunlardan birounun kbetinin ne olduu ok sonralar anlaflld. zbekistanda parti yneticileri olan Feyzulla Hocaev, Ekmel kramov, tannmfl yazarlardan Abdurrauf Ftrat, Abdlhamit Sleyman olpan ve daha birok aydn tutukland, kurfluna dizildi veya srgn edildiler. Kazaklardan Ahmet Baytursunov ve Turar Rsklov kayboldular.
SOVYETLEfiTRME SYASET
Bolflevikler iktidara geldiklerinde, Kuzey Trkistan (Kazak bozkrlar) 200 senedir,
gney Trkistan ise 50-60 yldr Rus (arlk) idaresindeydi. Trkistan iin asl tehlike Sovyet dneminde ortaya kt. Sovyetler Birlii ideolojik bir devletti ve bu
yzden egemenlii altndaki toplumu dnfltrmek iin radikal giriflimler bafllatt.
Alfabe deifliklikleri, Trk leheleri zerinde yaplan planlamalar, ulusal blmleme siyaseti, Rus gmenler yerlefltirilerek blgenin toplumsal yapsnn deifltirilmesi gibi projeler byk bir kararllkla uyguland. Geleneksel yapy deifltirmek
iin, dine karfl youn bir kampanya yrtld, kadnn toplum hayatna katlmas
saland, zoraki kolektiflefltirme uyguland, eitim faaliyetlerine byk nem verildi ve Rus dili yaygnlafltrld.
Sovyetlerin Milliyetler Politikas
Trk Dilli Halklar: Rusada

eski Sovyetler Birliinin
Trk kkenli halklar iin
Trk dilli halklar tabiri
kullanlmaktadr. Bu tabirin
siyasi bir misyon tafld
aktr; Trk dilli halklar
denilerek Trkler arasndaki
yaknln ortak bir dile
sahip olmaktan ileri
gitmedii vurgulanmak
istenmektedir.
1924te Milliyetler Komiseri olan Stalinin talimatyla Trkistandaki mevcut cumhuriyetler ortadan kaldrld ve etnik esasa dayal yeni cumhuriyetler yaratld. Sovyetlerin siyasetine gre, nce etnik milli kimlikler oluflturulacak, daha sonra bunlar
yeni Sovyet nsan kimlii (homo sovieticus) iinde eritilecekti. Ama, kk kabile cumhuriyetleri oluflturmak suretiyle Trkistan birlii tehlikesini ortadan kaldrmakt. Bir kabile temsilcisinin dier kabileye ait bir yerde grlmesi, o kabilenin
istila politikas ve emperyalizmi fleklinde gsterildi. Bu yzden, Taflkent ve civarnda yerleflmifl olan Kazak-Krgz ve Tatarlarn byk bir ounluu bu blgeleri terk
etmek zorunda brakldlar.
arlk ynetimi zamannda Kazak-Krgz, zbek, Trkmen ve Taciklerin birbiriyle iliflkileri dier millete olan mnasebet gibi deildi; flehirli ve kyl arasndaki farklar gibiydi. Bolfleviklerin ulus yaratma abalar sonunda Trkistanda 6-7
millet ortaya kt. Eskiden milliyet atflmalar yalnz Ruslarla Trkistanllar arasnda oluyordu; Bolfleviklerin uyguladklar siyaset sonunda Trk boylar arasnda da
gerginlikler ortaya kmaya, birbirlerine karfl nefret duygusu artmaya bafllad.
(Milletler Niza, s. 25).
Sovyet ynetimi dalarda bulunan Tcik unsurunu ovalara yerlefltirdi ve bunlar pamuk ekmee mecbur etti. Ovalarda bulunan zbeklerin elinde bulunan toprak ve su, pamuk ekmek flartyla bunlara verildi. Gney Klb ve Aral havzalarna
ve dier pamukuluk mntkalarna Mminbd, Garm ve Feyzbd taraflarndan
binlerce Tcik gmen yerlefltirildi. Dou Buhara Tcik milletine baland. Burada Bolfleviklerin uyguladklar siyaset zbeklerle Tcikler arasna ayrlk ve dflmanlk sokmak oldu.
201
Cumhuriyetlerin snrlar belirlenirken bunlarn etnik yaps deil, Sovyetlerin

stratejik hesaplar gz nne alnd. Snrlar sanki ileride ortaya kabilecek atflmalara zemin hazrlamak zere izilmifl gibidir. Fergana vadisinde ve baflka yerlerde snrlar birbiri iine gemekte, her bir cumhuriyet iinde dierine ait adacklar
fleklinde blgeler bulunmaktadr. Ortaya kacak atflmada baflvurulacak hakem
Moskova olacaktr.
Kazakistana Rus Gmenlerin Yerlefltirilmesi

arlk dneminde bafllayan Rus gmeni gnderme ifli, Sovyet dneminde byk
bir hz kazand. 50 yllk arlk dneminde zbek vilayetlerine toplam 250 bin kadar Rus gmeni sevk edilmifl iken, Sovyet ynetimi sadece 4 yl iinde bu saydan
daha fazla Rus gmenini blgeye yerlefltirdi. Trkistan bir srgn yeri olarak grldnden, sulular buraya gnderiliyordu. Kazakistann en verimli alanlar Rus
gmenler tarafndan iflgal ediliyor, Kazak-Krgzlar ise kum llerine kovuluyordu. zellikle 1920de Kazak-Krgz blgesine ok sayda gmen gnderildi. Devrimin ilk gnlerinden beri Rus komnistleri ile Kazak-Krgz komnistleri arasnda
bu mesele zerinde tartflmalar vard. Kazak-Krgzlarn haklarn savunan yerli komnistler Rus gmenlere karfl kyorlard.
Sovyet ynetimi 1928 yl baflnda g kanunlar ilan etti. Gler Trkistanl
aydnlar son derece rahatsz ediyor ve endifleye sevk ediyordu. Ge raz olmayan Kazak komnistler milliyeti ve Alafl Ordac olmakla sulanyorlar, bunlarn karflsna Rus taraftarlar karlyordu. Btn bu gler sonunda lkenin nfus
yaps deiflti; Kazaklarn oran azalrken Ruslarn says artt.
Sovyetlerin ktisat Siyaseti

ktisadi durum da Trkistanllar aleyhine deifliyordu. arlk ynetimi Trkistann
yerli sermayesinin serbest bir flekilde geliflmesinin yollarn kapattysa da, hi olmazsa yerli tacirlerin Rus mallarn satarak bir miktar sermaye toplanmalarna imkn brakmflt. Bolflevikler, bu imkn da onlarn ellerinden ald; yerli ticarethanelerin yerlerine Moskova kendi kooperatiflerini yerlefltirerek ticaretin kontroln
btnyle ele geirdi.
Moskovann pamuk talebini karfllayabilmek iin, zbekistann tarm alanlar
pamuk ekimine hasredildi. Bunun sonucunda Trkistanllar ekmek ve buday konusunda tamamen Rusyaya baml hle geldiler. Trkistanllarn yetifltirecei pamua karfllk olarak buday gya Rusya verecekti. Rusya bunu vermedii takdirde 1918deki gibi alk durumunun ortaya kmas ve milyonlarca insann lmesi
kanlmazd. Yerli sanayi ve bez dokuma iflleri durduundan, Trkistanllar, pamuk ektii halde bundan elbise dikip giyemiyordu; bu konuda da Moskova fabrikalarna baml hle gelmifllerdi. Aral Gln besleyen nehirlerin sularnn aflr
kullanlmas sonucunda gl kurumaya bafllad ve bu da byk bir evre felaketine
sebep oldu.
1918-19 yllarnda Bolflevikler kylerde kolhoz (kolektif iftlik) usuln yaygnlafltrmaya alfltlar; zel ve kk iftliklere karfl mcadele bafllattlar. Kolektiflefltirme uygulamas 1921de alk felaketine yol at. Bunun zerine Bolflevikler
bu siyasetten geici olarak vazgetiler. lke iktisadi bakmdan toparlanncaya kadar kapitalist iflletmelerin, zel iftliklerin devamna izin verdiler. Hkmet kolhozlara byk miktarda yardm etmee devam etti. Buna ramen yldan yla kolhozlar dalmakta, zel iftlikler ise geliflmekteydi.
Kolhoz: Rusada kolektif

iftlik anlamna
gelmektedir. Kolhozlar
Sovyetler Birlii zamannda
tarm ve hayvanclkla
uraflan birliklerdi. Kolhozlar
2000li yllara kadar devam
etmifltir. Ayrca, devlet eliyle
iflletilen sovhozlar (devlet
iftlikleri) da vard.
202
1928de bu geici dneme son verildi; zel iftlikler zorla kolektif hle getirildi. Devletin hayvanlara el koymaya kalkflmas zerine, gebelerin ou hayvanlarn devlete teslim etmektense kesmeyi tercih ettiler. Bunun sonucunda ortaya kan alk yllarnda Kazakistanda 1 milyondan fazla insan yaflamn yitirdi; Kazaklarn bir ksm indeki Dou Trkistan blgesine gmek zorunda kald.
Din Karfltl ve Ateizm
Kulak: Sovyetler Birliinde,

zengin, kapitalist iftiler
iin kullanlan aflalayc
bir tabirdir. Gerekte ise,
rejime muhalif olan btn
kyller iin kullanlmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Din konusunda Sovyet idaresinin henz zayf olduu ilk dnemde yerel Mslmanlarn desteini kazanmak iin geici baz tavizler verildi. 1923 ylnda toplanan
Komnist Partisi Kongresinde, din karflt propagandaya dair ilkeler kabul edilerek
kararnameye baland. Bu tr propagandalar, parti teflkilatlar rehberliinde, okullar ve okuma evlerinde yaplacakt. Bunlar yaplrken inanlarn ve din duygularnn tahkir edilmemesi zellikle vurguland.
1924 ylnda din zerindeki kontrol sklafltrmak amacyla baz zorluklar karld. Camileri kullanmak iin yirmi kiflinin bir araya gelip bir mukavele imzalamas gerekiyordu. Bolflevikler camilerden vergi alyorlard. Buralar sradan birer ticarethane olarak kabul ediyor, oralarda bir takm kimseler bir araya geliyor, isterse
manev olsun bir kar salamak iin alflyorlar, o halde devlete vergi vermeleri
gerekir diyorlard.
1925 ylndan itibaren Sovyetler btn dinlere karfl sistemli bir kampanya bafllatt. Bu kampanyada, din insanlarn dnyay doru olarak grmesini engelleyen
bir gz ba olarak sunuldu. slam dininin tccar ve sermaye snfnn dini olduunu iddia edildi. 1928den sonra dine karfl fliddetli bir faaliyete giriflildi; dinin tamamen ortadan kaldrlmas iin baflta Sovyet Gvenlik rgt (GPU) olmak zere,
btn devlet cihazlar ve parti kurumlar seferber edildi. Din adamlar sistematik
bir flekilde takip edildi. 1929-30 yllarnda birok din adam Ural ve Sibirya blgelerindeki toplama kamplarna srgne gnderildi. Ky imamlar kulaklar snfna
dhil edildiler; topraklarna ve mallarna el konulup aileleriyle birlikte srldler.
Allahszlar derneklerinin says artt. Medreseler din karflt mzelere dnfltrld,
camilerin says hzla azaltld, vakf mallarna el konularak din adamlar nemli bir
gelirden yoksun brakld.
SIRAsiyaseti
SZDE nasl flekillendi?
Sovyetlerin din
II. Dnya Savaflnn bafllamas zerine Sovyetler, Mslmanlara karfl yumuflafi N E L M

ma siyasetiD izlemeye
bafllad. 1941de Ufa, Buynaksk (Dastanda), Bak ve Taflkent flehirlerinde drt ayr Mftlk (Din dare) kuruldu. Bylece hem MslmanS O gnln
R U
larn bir para
almak, hem de din ifllerini devletin kontrolnde toplamak
amac gdld; zira mftlkler hkmet ve KGB tarafndan ynlendiriliyordu.
DKKAT
Kadn Dnfltrme Siyaseti

Sovyetlerin ncelik verdii eflitli sosyal amalardan biri de kadnn aile basksnSIRA SZDE
dan kurtarlmas
ve sosyal hayata aktif bir flekilde katlmasyd. Rejim, kadnn ifl
gcnden yararlanmak istiyor, bunun iin onu geleneksel balardan koparmay
amalyordu.
Bunun iin, kadnn serbest bir hle gelmesi gerekiyordu. Kadn evAMALARIMIZ
de kapal kald mddete gelenekselliin srdrcs olacak, yeni yetiflecek nesiller de bundan etkilenecekti.
Kadn dnfltrmek
amacyla bir dizi giriflimler yapld. Evlilik yafl on sekize
K T A P
karld, ok evlilik ve bafllk paras alnmas yasakland. zel kadn birlikleri ku-
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
203
rularak kadnlar kolhozlarda alfltrlmaya baflland. Kz ocuklarnn okutulmas

zorunlu hle getirildi. Dier yandan, byk aileler paralanarak akrabalk balar
zayflatlmaya alflld. Geleneksel ev tiplerinin tersine, pencereleri dfla bakan binalarn yaplmas teflvik edildi. Sadece kadnlarn katld trenler yerine, erkeklerin de katld karma trenler zendirildi. Kadnn zerindeki yk azaltmak iin
krefller ald.
zbek ve Tacikler arasnda kkleflmifl, eski ran kltr gelenei hkimdi. Bu
kltr nceki yzyllardaki dinamizm ve reticiliini kaybetmifl, donmufl ve khneleflmifl ve taassup derecesinde bir muhafazakrlk afllar hle gelmiflti. Bu yzden, kadn dnfltrme giriflimleri zbek ve Tacikler arasnda byk bir direniflle karfllaflt. Mesela, kz ocuklarnn okutulmasna karfl diren gsteriyorlard. Buna karfllk, gebe gelenekten gelen Kazak ve Krgz kadn yeni geliflmelere daha kolay uyum salyordu.
1927de ateflli mitingler dzenlenerek kadnlara arflaflarn atma trenleri yaptrld; pee yrtma kampanyas bafllatld. Buhara muhafazakrlnn merkezi olan
Kermine mntkasndaki Kadnlar Kolunun giriflimiyle yaplan bir toplantda hanmlar: yaflasn hr fiarkn hr kadnlar! diye barmfllar ve peelerini atmfllard. Kadn Hareketi teflkilatnn faaliyetleri sonucunda, 1927 ylnda bir ay iinde 60
bin kadn peelerini atmflt. Bu kampanyaya baz tepkiler oldu; Dou Buharada
Lakay kasabasnda Kadn Hareketi derneinin faal yelerinden bazlar ldrld.
Sovyetlerin Dil Siyaseti

Sovyet rejimi, Trk topluluklarnn Arap alfabesinden Latine geirilmesini ok
nemli gryordu. Bu konu Komnist Partisinin Rusya Trklerine karfl uygulad politikann merkezine oturdu. Lenin bizzat bu konuya nem verdi. Douda komnizmin yaylmasna engel olan eski medeniyetleri kertmek iin en nemli
aracn alfabe siyaseti olacan dflnyordu. ktisadi durumu bozuk olmasna
ramen Sovyet devleti Latin projesine cmerte para destei veriyordu.
Sovyet rejimi Trk topluluklar iin Latin alfabesini tartflmaya atnda Rusyal Trk aydnlarn ou bu giriflime karfl ktlar. Komnist ideolojiyi benimseyenler bile (mesela, Tatar limcan brahimov) byle bir deiflikliin ok zararl sonulara yol aacan ileri srdler. Latin alfabesi karfltlar Sovyetlerin ve proletaryann dflmanlar olarak grlyor, devrim-karflt damgas yiyordu. Sovyet rejimi Latincilii benimsetmek iin baz milliyeti unsurlar da yanlarna ekerek, kongreler
dzenleyerek halk kilesini etkilemeye alflt.
1926 ylndan sonra Sovyet hkmeti Latin politikasn daha sert bir flekilde uygulamaya bafllad. Sovyet ruhuyla yorulmufl yeni edebiyatn oluflturulabilmesi iin
eski medeniyete ait edebi rneklerin yaynlanmasna son verilmesine, bunun yerine Tolstoy ve Maksim Gorki gibi Rus yazarlarn eserlerinin tercme edilerek Latin
harfleriyle baslmasna karar verildi. 1928de Trkistan dillerinin yazlmasnda Latin alfabesi resmen kabul edildi.
Bu srada Trkiyenin de Latin alfabesini benimsemesi Sovyet liderlerini endifleye sevk etti; Latin alfabesi sayesinde Trkler arasnda ortak edebiyat geliflebilir,
Trkistanllar Sovyetlerden uzaklaflarak Trkiyeye yaklaflabilirdi. Bu olas tehlike
Sovyet politikaclarnn ve dilcilerinin dikkatlerini Trkistann edebi diline evirdi.
Latin alfabesi, leheler arasndaki farklar briz hle getirmek iin kullanld.
Sovyet rejimi, Trk topluluklarnn bir dil etrafnda birleflme abalarn devrim
karfltl olarak alglyordu. Pan-Trkizm ve Pan-slamizm tehlikelerinin tamamen
bertaraf edilebilmesi iin Ruslarn kendi dillerini yaymalar, kk topluluklar bu
Sovyet ynetimi Trk

topluluklarnda ortak olan ve
onlar Rus tesirlerinden uzak
tutan Arap alfabesinin
kaldrlmasn ok nemli
gryordu. 1928da
Trkistan dillerinin
yazlmasnda ortak bir Latin
harfleri kabul ettirildi. Ayn
yl Trkiyenin de Latin
harflerini kabul etmesi
zerine, Trk topluluklarn
Trkiyeden uzak tutmak iin
onlarn her birine
olabildiince farkl harfli
alfabeler belirlendi. Bundan
10 yl kadar sonra, Rusa
renmeyi glefltirdii
gerekesiyle Latin
alfabesinden vazgeilip Kiril
alfabesi kabul ettirildi.
Sovyet dilcileri Kirile
geerken de mmkn
olduunca farkl alfabeler
belirlemeye zen gsterdiler.
204
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
dile ekmeleri gerekiyordu. Proleter kltrnn geliflmesi de dil politikasnn kararllkla uygulanmasna balyd.
Yeni uluslar oluflturmak iin, leheler arasndaki farkllklar arttrma siyaseti izlendi. Farkllk yaratmak iin, nce Kpakaya yakn bir zbek dili zerinde alflld. Daha sonra Stalinin emriyle Farsann etkisindeki Taflkent lehesi temel alnSIRAlehe,
SZDE hem Trkmenistan ve Trkiye Trkesine hem de Kazak ve
d. nk bu
Krgz (Kpak) lehesine uzak bir modeldi. Ayn zamanda, Farsann etkisiyle ses
uyumunu kaybetmifl tek leheydi. 1937de zbek edebi dili bir daha deifltirildi ve
D fi N E L M
ses uyumunu kaybetmifl lehe benimsendi.
1939-40 yllarnda Sovyet hkmeti Latin alfabesi yerine Kiril alfabesini getirdi.
S Oolarak,
R U
Buna gereke
rencilerin iki alfabe renmek zahmetinden kurtulacaklar ileri srld. Birbirine yakn azlar farkllafltrlmaya alflld (Karakalpak ve Kazak azlar Dgibi).
K K A TSovyet dilbilimcileri Kirile geerken Trk dillerine olabildiince
farkl alfabeler belirlemeye zen gsterdiler. Alfabe deiflikliinin bir ifllevi de nceki yazl kaynaklara ulaflmann engellemesiydi. Yeni nesiller sadece izin verilen
SIRA SZDE
eski metinlere ulaflabiliyorlard. Kiril alfabesinin kabul ise Rusa kelimelerin kabuln kolaylafltrd. Dil siyaseti, uluslar yaratma srecinin de bir parasyd. Bunun iin yeni
lehelerin, alfabelerin ve Sovyet tarih yazmnn infla edilmesi gereAMALARIMIZ
kiyordu.
N N
Sovyetlerin Kdil siyaseti

T A P konusunda Elizabeth Baconn Esir Orta Asya adl eserinden (s.
201-213) yararlandk. Bu kitap, Sovyet dneminin yaratt kltr deiflimi konusunda temel eserdir.
TELEVZYON
Orta Asyada Sovyet Tarih Yazcl

Orta Asyann modern anlamda tarih yazcl Orta Asyada deil, esas olarak Rusyada Rus oryantalistlerin abalar sayesinde ortaya kmfltr. arlk Rusyasnn soNTERNET
nunda ve Sovyetlerin
ilk dneminde verdii eserlerle Orta Asya tarihi arafltrmalarnn temellerini atan bilim adam, Alman asll Rus tarihisi V. V. Bartholddur
(1869-1930). Ancak, Orta Asyada modern tarihiliin geliflmesi asl Sovyet dneminde oldu.
1924te Orta Asya snrlarnn milli esaslara gre flekillendirilmesinden sonra
buna uygun olarak milli tarihler yazlmas ihtiyac ortaya kt. Ynetici elit mevcut siyasi snrlarn tarih haklln ispat etmeye ynelen bir tarih yazmn teflvik
etti. Henz yerel tarihilerin yetiflmedii bu dnemde bu grev Bartholdda yklendi. Barthold, 1925-29 tarihleri arasnda Tacik, Krgz ve Trkmen halklarnn tarihi konusunda ayr eser yazd. Ancak, Bartholdun yazd eserlerin Marksizmle alakas yoktu ve yeni yaratlan etnik cumhuriyetlerin meflrulafltrlmasna
pek katk salamad.
1937-38 yllarnda eitimlerini arlk dneminde almfl ve milli duygulara sahip
yerel aydnlar tasfiye edildikten sonra, proleter eitim alan gen aydnlar nesli bu
grevi stlendiler. Orta Asya tarihi Marksist ideolojik dogmaya uygun olarak yazld. Tarih yazm, insanln evrensel geliflmesinin (sosyo-ekonomik flekillenmenin)
aflamalar, snf mcadelesi, halk ayaklanmalar, ilerici ve gerici gler, ekonomik
iliflkilerin belirleyici rol gibi konular zerinde temellendirildi, tarih olaylar bu
erevede akland. Rus iflgali, feodal basklardan bunalan geri kalmfl Trkistanl
halklarn meden bakmdan ileri Rusya Devletine gnll katlmlar fleklinde yorumland. lgin bir flekilde, yerel aydnlar bu srete aktif bir rol aldlar ve rejimin
taleplerine daha fazla ballk sergilediler.
205
II. Dnya Savafl yllarnda Sovyetler Birliinde tarih yazmnda bir deifliklie
gidildi ve halka vatanseverlik ruhu afllamak iin gemiflteki Rus kahramanlar canlandrld. Savafltan sonra bu eilim Orta Asya tarihilerine de yayld. Her bir cumhuriyette gemiflten baz flahsiyetler seilerek yceltildi. Trklere, Polonyallara veya Ruslarn geleneksel dflman olan baflka milletlere karfl savaflmfl olan kahramanlar tercih edildi. Osmanllara ve Altn Ordaya karfl savaflmfl olan Timur bir
zbek kahraman olarak takdim edildi. Ali fiir Neva en byk zbek flairi olarak yceltildi. zbek basks yznden XVI. yzyln baflnda Trkistandan ayrlmak zorunda kalan Babr, zbek kahramanlarndan biri olarak sunuldu. Mevcut
snrlar dhilinde milli bir tarih yaratmak iin tarih olaylarn saptrlmas gelenei
Sovyetlerin sonuna kadar devam etti.
SZDE
Orta Asyada milli tarihlerin yazlmas hangi sikler altnda ortayaSIRA
kt?
Stalin Sonras Geliflmeler ve Sovyetlerin kfl

D fi N E L M
Sovyet sisteminin belli bir istikrara kavuflmas Hruflev (1953-64) ve Brejnev (196482) dnemlerinde oldu. Bu dnemdeki Orta Asya yneticileri Hruflev dneminde
O R U (1959-83),
yetiflmifl, Brejnev dneminde Parti iinde ilerlemifllerdi. zbek SRaflidov
Kazak Kunayev (1959-86), Trkmen Gapurov (1969-86) ve Krgz Usubayev (196185) uzun sre iktidarda kaldlar. Yerel kadrolarn tamam Sovyet
sadk
D K sistemine
KAT
olup Moskovann talimatlarna harfiyen uymaktaydlar.
Stalinin 1953te lmnden sonra ortaya kan iktidar mcadelesini Nikita
SIRA SZDE
Hruflev kazand. Hruflev, Sovyetler Birliinde Ruslara gre daha az imkna sahip olan dier milliyetlerin geliflmesine yardmc olunmasnn doal bir dev olduu inancndayd. Dolaysyla, onun milliyetler politikas Stalinin
baskc politikalaAMALARIMIZ
rn tersine evirdi. Hruflev, srgne gnderilen milliyetler konusunu cesaretle ele
ald ve onlarn ounu aklad. Birok milliyetin srgnden nceki yerlerine dnmelerine izin verdi. Hruflev zamannda kltrel adan da bir Krahatlk
T A Pbafllad. Milli kltrler ve yerel aydnlar geliflme frsat buldu. Ancak, ekonomik sorunlar lkeyi sarmaya devam etti.
Hruflev, ziraat politikasna arlk verdi. Tahl ekim alanlarnn
T E L E V geniflletilmesini
ZYON
hedefledi. Kuzey Kafkasya, Bat Sibirya ve Kazakistann kuzeyinde bu ziraat politikasn uygulad. Kazak parti liderlii bu fikirden hofllanmad, nk cumhuriyetlerinde daha fazla Rus grmek istemiyorlard. Bu yzden Kazak parti liderlii tasNTERNET
fiye edildi. Hruflevin hmisi olduu Leonid Brejnev parti birinci
sekreterliine getirildi. Binlerce gen komnist ekin ekmek zere Kazakistana akt.
1982de Brejnev ldnde Sovyetlerdeki ekonomik kfl artk iyice kendini
hissettiren bir problem haline dnflt. Befl Yllk Planlardaki hedeflerin gerisinde
kalnd artk gizlenemiyordu. Andropov (1982-1984) ve ernenko (1984-1985)
dnemlerinde i ekiflmeler, yolsuzluklar artt, zgrlkler yeniden kstlanmaya
bafllad. Sovyetler Birliinin her tarafnda kat parti yneticileriyle zgrlklerin
geniflletilmesini savunan gen partililer arasnda ztlaflmalar kt.
Btn bu memnuniyetsizlikler ortamnda ynetime geen Gorbaov (19851991) perestroyka (yeniden yaplanma) denilen siyasi ve iktisadi bir yeniden yaplanma programn uygulamaya koydu. Buna ilave olarak, glasnost (aklk) politikas ile basna daha fazla ifade hrriyeti verdi. Bu reformlar, uzun zamandr gizlenen devlet srlarnn ve Rus olmayan uluslarda milliyeti duygularn aa kmasna sebep oldu. Aral Glnn sularnn ekilmesi faciasnn Sovyetlerin pamuk
retimi hrsndan kaynakland gerei su yzne kt. Arap harflerinden Latin
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
206
alfabesine, oradan Kiril harflerine geifl ve Rusann yaygnlafltrlmas Byk Rus

flovenizminin bir paras olarak grld. Ekonomik skntlarn kendini gstermesiyle, Fergana vadisinde karflklklar ve etnik atflmalar bafl gsterdi (1989).
1991 Austosunda, Gorbaov Sovyetler Birliinin cumhuriyetlerine daha genifl
zerklikler veren bir antlaflmay imzaladktan iki gn sonra, ordudaki yafll generaller ile parti ve KGBnin muhafazakr kanad bir darbe girifliminde bulundu. Rusya Federasyonunun baflkan Boris Yeltsinin halk direniflini rgtlemesi sonucunda darbe baflarszla uratld. Darbeci generaller tutukland ve Gorbaov yeniden lkenin baflna geti. Ancak, bundan sonra fiil g Yeltsine ve cumhuriyetlerin baflkanlarna geti. Yeltsin 23 Austos 1991de Komnist Partisini yasaklad ve
mal varlna el koydu. Bundan bir gn sonra Baltk cumhuriyetlerinin bamszln tand. Ayn gn Ukrayna bamszln ilan etti. 21 Aralkta, Minskte Bamsz Devletler Topluluu fleklinde yeni bir rgtlenmeye gidildi ama artk SSCB
benzeri bir birlik sz konusu deildi. 30 Austos 1991de Azerbaycan, 31 Austosta Krgzistan, 1 Eyllde zbekistan bamszln ilan etti.
Rusya Federasyonuna bal Tataristanda olduka erken bir tarihte milliyeti talepler hz kazand. 30 Austos 1990da Tataristan zerk Cumhuriyetinin Yksek
firas bamszln ilan etti ve daha genifl bir zerklik talebiyle Tataristan Cumhuriyeti adn ald. Moskovann btn karfl kmalarna ramen, 21 Mart 1992de
Tataristan parlamentosu bamszlk konusunda referanduma gitti. Oylamaya katlanlarn yzde 61.4 bamszlk ve Rusya Federasyonu ile eflit dzeyde iliflki kurulmas ynnde oy kulland.
Milli derneklerin yrtt faaliyetler, egemenliin alnmasnda byk rol oynad. Fakat Tataristann iktidar evreleri (nomenklatura) milli sreteki inisiyatifi
sahiplendi. Rusya, bunalml geen 1991 ve 92 yllarnda istemeyerek tanmak zorunda kald daha genifl haklar tekrar almak ve Rusya Federasyonunu niter bir
devlete dnfltrmek iin sistemli bir bask politikas yrtt. Rusya Anayasa Mahkemesi, 2000 ylnda milli cumhuriyetlerin egemen statlerini ortadan kaldrmay
ngren bir karar ald. Tataristan 1999da Latin harflerine gemeyi kabul eden bir
karar ald ise de, Rusya bu giriflimi srncemede brakt.
BAIMSIZ TRK CUMHURYETLER VE SOVYET

MRASI
Kltr Deiflmeleri
Buraya kadar, Sovyet dneminde toplumu dnfltrme abalarndan bahsettik.
fiimdi de, bu abalarnn ne derece etkili olduuna, eskiye gre nelerin deiflip nelerin devam ettiine bakalm. 75 yl ncesiyle karfllafltrldnda Orta Asya halklarnn bu sre iinde nemli bir kltr deiflimi yafladklar bir gerektir. zbek,
Trkmen, Krgz ve Kazak kelimeleri Devrim ncesinde de mevcut olmakla birlikte bugnk anlamda deildi. Bugn artk her bir topluluk bir dierini ayr bir millet gibi grmektedirler. Yeni etnik kimliklerin oluflmas ve leheler arasndaki farkllklarn sistemlefltirilmesi siyaseti nemli lde baflarl olmufltur. Sovyetlerin ilk
zamanlarnda birer kabile olan unsurlar, Sovyet kuramclarnn ve etnograflarnn da
gayretleri sonucunda artk kendilerine ait etnik bir kltr ve edebi dillere sahiptiler.
207
Harita 10.2
Bamsz ve zerk Trk
Cumhuriyetleri. 30 Austos
1991de Azerbaycan, 31
Austosta Krgzistan, 1
Eyllde zbekistan
bamszln ilan etti.
Kazakistan ise Aralk
aynda bamsz oldu.
Rusyaya bal zerk bir
cumhuriyet olan Tataristan,
daha genifl zerklik, hatta
belli bir dzeyde
bamszlk iin 1992de
referanduma gitti. Rusya
istemeyerek de olsa baz
talep ve haklar tanmak
zorunda kald. Ancak,
Rusya giderek kendisini
toparlad ve istemeyerek
verdii haklar geersiz
klan uygulamalara gitti.
Kaynak: B. Hayit, Trkistan
Devletlerinin Mill
Mcadeleleri Tarihi,
Ankara, 2004.
Sovyet dneminde eitim alannda eskisiyle kyaslanamayacak derecede geliflmeler gerekleflti. Okullaflma ve okur-yazar oran ok yksektir. Okul ncesi eitim de son derece yaygndr. Ktphane ve kitap says olduka fazladr. Ancak,
Sovyet dnemindeki devlet destei olmadndan, yeni baslan kitaplarda ierik ve
bask ynnden nemli bir gerileme grlmektedir.
Eski Sovyet corafyasnn dier yerlerinde olduu gibi, Orta Asyada da kltr
hayat son derece zengindir. Resim, mzik, tiyatro, bale ve dier sanat trlerinde
Orta Asya kkenli ok nemli flahsiyetler yetiflmifltir. Halkn azmsanmayacak bir
ksm bu sanatlardan zevk almakta ve sosyal etkinliklere katlmaktadr. niversitelerde ve dier kurumlarda zel gnler ve (retim yelerinin baflarlarn dllendiren) kutlamalar olduka fazladr; bunlar sosyal hayata bir canllk ve anlam kazandrmaktadr.
Orta Asyada kadnlar, arlk dnemiyle kyaslanamayacak derecede hak ve
imknlara sahip oldular. Kadnlarn eitimine nem verildi. Sovyet ynetiminin
teflvikiyle 1930lu yllarda kadnlarn mecliste ve partide temsil edilmeleri nemli
lde artt. Ama Moskovann kampanyas ve basks gevfledike Mslman kadnlarn temsil oran dflt; Mslman kadnlar Avrupal (Rus, Ukraynal) kadnlardan daha dflk dzeyde grevler aldlar. Her fleye ramen, zbekistanda ve dier cumhuriyetlerde kadnlar hayatn iinde yer almakta ve nemli grevlerde bulunmaktadrlar. Kadnlar, Ortadoudaki toplumlarla kyaslandnda ok daha gvenli ve serbest bir konuma sahiptirler.
Bamszlktan sonra Azerbaycan, zbekistan ve Trkmenistan Latin alfabesine
gemifltir. zbekistandaki geifl tedrici olarak yaplmaktadr. Sovyet dilbilimcileri
alfabeleri dzenlerken Trk leheleri arasnda ortaklk olmamas iin zel bir aba
gstermifllerdi. Bamszlktan sonra belirlenen Latin alfabeleri sanki bu yaklaflm
srdrmfl gibidir. zbekistanda yeni alfabe belirlenirken Trkiyedeki deil, ngilizce alfabeye yakn harfler kabul edilmifltir; zbekedeki fl harfi sh ile,
arlk Rusyas Trkistan

ele geirdikten sonra bura
halkn dnfltrme
konusunda fazla istekli
olmad; klasik smrge
rejimi gibi davrand. Sorun
kmad srece yerli halkla
muhatap olmad. lkenin
ham maddelerini alp
ifllenmifl rnleri Trkistana
srd. Sovyet rejimi ise
ideolojik bir devletti ve
toplumu bafltan ayaa
dnfltrmeyi amalad.
Trkistan adn ortadan
kaldrarak bunun yerine
yapay etnik blmleme
siyaseti izledi. Kadnn
iflgcnden faydalanmak ve
geleneksel yapsndan
koparmak iin kkl bir
giriflim bafllatt. Bir taraftan
farkllafltrlmfl yerel diller
gelifltirilirken, dier yandan
Rus dili bilim, sanat ve
ynetim dili olarak dayatld.
Alfabe deifliklikleri, yeni
tarih yazm ve dini ortadan
kaldrma giriflimleriyle
Sovyet rejimi nemli bir
toplumsal dnfltrme
projesini gereklefltirdi.
208
harfi ise ch ile yazlmaktadr. Trkmen alfabesinde ise yerine y harfi benimsenmifltir.
Rusa, zellikle baflkentlerde ve flehir merkezlerinde yaygndr. Zaten Ruslarn
en ok bulunduklar yerler de buralardr. 1970li yllarda Rusa bilmek ok nemliydi. Daha sonraki dnemde buna karfl bir tepki geliflmifl olsa da, Rusa her zaman prestijli bir dil olmufltur. Deiflik etnik gruplar arasndaki iletiflim dili hl Rusadr. Yerel diller daha ziyade krsal kesimlerde yaygndr. zellikle ilim ve kltr
alanlarnda Rusa bilmeden bir fley yapmak imknsz gibiydi; bu durum bugn de
nemli lde geerlidir. Rusa, hl klasik eserlere ulaflmann ve dnya kltr
ile ba kurmann bir aracdr.
Resim 10.4
Sovyet dneminin
ilk yllarna kadn
zgrln
simgeleyen
resimlerden biri.
Sada, genlerin
stndeki eski
yazda Yefller
Uyuflmas [Genlik
rgt] yazs
grlmektedir.
Kaynak: A.
Bennigsen; S. E.
Wimbush, Muslim
National
Communism in the
Soviet Union,
Chicago, 1975.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
Sovyetlerin toplumu
dnfltrme projesi ne lde baflarl oldu?
Devam DEden
Alflkanlklar
fi N E L M
ar zamannda milli sermayeye dayal milli bir basn mevcuttu. Sovyet dneminde
ise sadece devlete bal bir basn vard. Bu basnn masraflar, kd, mrekkebi,
S O R Moskova
U
boyas tamamen
tarafndan salanyordu. Dolaysyla, yalnzca Moskova
iin ve Moskovann emriyle yazlan fleyler baslabiliyordu. Bamszlktan sonra
bu durum pek
D K fazla
K A T deiflmedi. Gazete ve dergi says nfusla karfllafltrldnda
olduka az olup haftada befl gn, bazlar sadece 2 gn yaynlanmaktadr; gazetelerin tiraj olduka dflktr; sayfa dzeni, haber verifl tarz, unvanlarn saylmas
SIRA SZDE
Sovyet dnemini andrmaktadr.
Televizyonlarn ou devlet kanaldr ve Sovyet dnemindeki gibi resm alfllar ve kltr-sanat
programlaryla doludur. Haberlerde olumsuz hibir fley gemeAMALARIMIZ
mekte, her fley tozpembe gsterilmektedir. Sadece sevilmeyen lkeler hakkndaki
haberler olumsuzdur; doal afetler, ekonomik krizler, halktaki huzursuzluklar hep
bu lkelerde
Halkn nemli bir kesimi haber iin Rusya televizyonlarK olmaktadr.
T A P
n izlemektedir. Kendisini daha hzl bir flekilde dnfltren Rusya basnnn haberleri daha inandrc bulunmaktadr.
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Bugn Orta Asyada geleneksel hayat tarz ve aile yaps nemli lde devam
etmektedir. Geleneksel ev mimarisi tamamen kaybolmamfltr. Taflkentin baz mahallelerinde zbek tarz evler bulunmaktadr; tek katl, ie dnk ve kare fleklinde olan bu evlerin odalar avluya bakmakta ve ortasnda ay iilip sohbet edilen
bir ardak bulunmaktadr. Bu tip evlerde byk aileler oturmaktadr. Ne kadar
modernleflmifl olursa olsun, zbek gelini kaynanasna itaat etmek durumundadr.
zbekistandaki gelin selam denilen trensel uygulama bunun sembolik bir
gstergesidir. Gelin, eilerek kaynanay selamlar. Bu ayn zamanda kaynanann
otoritesine boyun eeceinin bir dfla vurumudur. Bu tr ailelerde ev hizmetlerinin
nemli bir ksm gelinin zerindedir. Her ne kadar Sovyet rejimi erkek egemenliini krma abas gsterdiyse de, erkeklerin ailedeki rolnde pek deifliklik olmamfla benzemektedir.
Sovyet dneminde farkl etnik gruplar arasndaki karma evlilikler zendirilmiflti. Bunun etkisiyle azmsanmayacak sayda karma evlilikler olmufltu. Komnist
partisinde ykselmek ve iyi bir makama yerleflebilmek iin Rus efli olmak nemli
bir avantaj salyordu. Bugn evlilikler byk lde ayn etnik gruptan ve dinden
insanlar arasnda olmaktadr. Kendi milliyetleri dflnda evlenme eilimi sadece Rus
kadnlarnda vardr.
niversitelerde teknik ve itibarl blmlerde okuyan rencilerin nemli bir
ksm Ruslardan veya Ruslaflmfl ailelerin ocuklarndan oluflmaktadr. Mesela,
2000li yllarda Kazakistandaki Ahmed Yesevi niversitesinde snflar Rus grubu
ve Kazak grubu fleklinde ayrlmaktayd. Rus grubunda okuyanlar, Ruslar ve diSIRA ve
SZDE
er etnik gruplar ile Ruslaflmfl Kazaklardan oluflmaktayd. Tarih
edebiyat blmlerinde okuyanlar genellikle krsal kesimden gelen Kazak genleriydi. Son yllarda Rusa retiminde byk bir dflfl vardr. Bu durum, bir
taraftan yerelleflD fi N E L M
meyi glendirirken, bir taraftan da dnya kltrnden habersiz nesiller yetiflmesi
endiflesini dourmaktadr.
S O R U
Bamszlktan sonra yazlan tarih ders kitaplarnda metot olarak
Sovyet tarihilii srmekte, olaylar mevcut siyasi atmosfere uygun bir flekilde yorumlanmaktadr. Bununla beraber, kitaplarn ieriinde nemli saylabilecek deifliklikler
grlDKKAT
mektedir. Rus iflgali ve Stalin dneminde yaplan zulmler dikkatli (Ruslar rahatsz etmeyecek) bir flekilde elefltirilirken Ceditilerin katklarna nemli bir yer aySIRA SZDE
rlmaktadr. Sovyet tarih kitabnda ngiliz ajan olarak sunulan Enver Pafla, yeni zbek tarih kitaplarnda Buhara toprandan Kzl Ordunun karlmas ve lkenin
bamszlna kavuflmas iin alflan Basmac nderlerden biri
olarak takdim edilAMALARIMIZ
mekte, bu uurda flehit dflt belirtilmektedir.
N N
K Tanalizleri
A P
Sovyet dnemi srasnda toplumu dnfltrme abalar konusundaki
Oliver
Royun Yeni Orta Asya (stanbul, 2000) adl kitabnda (s. 87-128) bulabilirsiniz.
209
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
210
zet
N
A M A
Orta Asya Trkleri ile olan ortak ve farkl noktalar belirlemek.

Orta Asya Trkleri hakknda bildiklerimiz yetersiz olduu kadar, bir o kadar da yanlglarla doludur. Yalnzca akrabalk duygusuyla yaplan yorumlar ve uygulamalar Trk kkenli topluluklarla olan iliflkilerimizin gereki zemine oturmasn geciktirmekte ve yanlfl anlamalara sebep olmaktadr. Orta Asya halklarnn 75 yl boyunca
g kullanlarak tbi tutulduklar asimilasyon grmezden gelinemez; Bu sre iinde Trkistanllar
Ruslarla baz ortak alflkanlklar edindiler; Rusay bilim dili olarak benimsediler ve ilmi eserlerini bu dilde yazdlar. Dil bakmndan Trk topluluklar iinde bize en yakn olanlar Trkmen, daha sonra zbeklerdir. Kazaklar, Krgzlar, Karakalpaklar ve Orta dil sahasnda yaflayan Baflkurtlar ve Tatarlarn anlamak daha fazla aba
gerektirir. Trk halklarnn her biri kendilerine
ait yazl edebiyat gelifltirmifl olup farkl milliyet
bilinlerine sahiptirler. zbek, Kazak, Trkmen
ve Krgz adlarn milli kimlik olarak benimsemifllerdir. Trk kelimesi onlar iin Trkiye
Trklerini ifade etmektedir. Bununla beraber Trkiye Trkleriyle olan soy akrabalnn da bilincindedirler.
yerel gc elinde bulunduran milli komnistler

Stalin dneminde burjuva milliyetisi olmakla
sulanarak tutuklandlar; birou kurfluna dizildi
veya srgn edildi.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Sovyetlerin ilk dneminde Trk blgelerindeki geliflmeleri tanmlamak.

Sovyetlerin ulus yaratma faaliyetinin ilk uygulamas, dil-Uralda oldu. Sovyetler, 1919da Baflkurdistan, 1920de ise Tataristan zerk Cumhuriyetlerini oluflturmak suretiyle ilk blnmeyi gereklefltirdi. Sovyetler, 1924ten sonra Trkistan
fikrini yok etmek iin uraflt. Trkistan, Buhara
ve Hive Cumhuriyetlerinin yerine zbekistan ve
Trkmenistan Cumhuriyetleri, Tacikistan, Krgzistan (Kazakistan) ve Kara-Krgzistan zerk
Cumhuriyetleri ile Karakalpakistan zerk Blgesi yaratld. Bolflevikler tarafndan dayatlan reformlar sebebiyle ortaya kan Basmac isyan on
yldan fazla bir sre devam etti. Sovyet rejimi geici tavizler vererek Basmaclara olan halk desteini zayflatabildi. 1925ten itibaren, blgede Sovyetlefltirme program uyguland. Vakf mallar
azaltld, fler mahkemeler kapatld, kolektiflefltirme uyguland. Sovyet rejiminin ilk on ylnda
Sovyet dneminde Trk topluluklarn dnfltrme projesini aklamak.

Sovyet rejimi lkede yaflayan Trk topluluklarn
dnfltrmek amacyla etkili ve sistemli bir siyaset izledi. 1924ten sonra etnik temele dayanan
cumhuriyetler oluflturuldu. 1928-39 yllar arasnda Trk topluluklar Arap alfabesinden Latin alfabesine, 1939dan sonra ise Kiril alfabesine geirildiler. Rus gmeni gnderme ifli, Sovyet dneminde hz kazand. Sovyetlerin pamuk ihtiyacn karfllamak zere, zbekistan topraklar neredeyse tamamen pamuk ekimine hasredildi. Kolektiflefltirme uygulamas sonucunda ortaya kan alk yllarnda Kazakistanda 1 milyondan
fazla insan yaflamn yitirdi. Dine karfl yrtlen
kampanya sonunda medreseler kapatld, camilerin says hzla azaltld, vakf mallarna el konuldu. Sovyetler, kadn dnfltrme konusunda
da radikal giriflimlerde bulundu.
Trk Cumhuriyetlerindeki Sovyet mirasnn izlerini tanmlamak.
75 yl boyunca devam eden Sovyetlefltirme siyaseti Trk halklar zerinde derin tesirler brakmfltr. Yeni etnik kimliklerin oluflmasnda ve ayn dil ailesinden gelen leheler arasndaki farkllklarn sistemlefltirilmesi siyaseti nemli lde
baflarl olmufltur. Sovyetlerin ilk zamanlarnda
birer kabile olan unsurlar, artk kendilerine ait
etnik bir kltr ve edebi dillere sahiptirler. Eitim alannda eskisiyle kyaslanamayacak derecede geliflmeler yaflanmfltr; okullaflma oran ok
yksektir. Bamszlktan sonra Azerbaycan, zbekistan ve Trkmenistan Latin alfabesine gemifltir. Basn alanndaki geliflmeler ise olduka
snrldr; gazete haberlerinin verilifl tarz, ierii
ve sansr uygulamas Sovyet dnemini andrmaktadr. Televizyonlarn ou devlet kanaldr
ve Sovyet dnemindeki gibi programlar resm
alfllarn ve sadece olumlu haberlerin verilmesinden ibarettir. Rusa, bir kltr ve iletiflim dili
olarak etkinliini belli dzeyde srdrmektedir.
211
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Orta Asya Trklerini farkllafltran unsurlardan biri deildir?
a. Sovyetlerin ayrfltrma siyaseti
b. Trkiyenin olumsuz olarak tantlmas
c. Trkiye Trkleriyle olan soy akrabalnn bilincinde olmalar
d. Farkl milliyet bilinleri edinmeleri
e. Sovyet dneminde tbi tutulduklar asimilasyon
2. Afladaki Trk topluluklarndan hangisi Kpak lehesi grubundandr?
a. zbekler
b. Kazaklar
c. Uygurlar
d. Gagauzlar
e. Trkmenler
3. Sovyetlerin modern uluslar yaratma projesinin ilk
uygulamas afladakilerden hangisinde olmufltur?
a. dil-Ural blgesinde
b. Kafkasyada
c. Krmda
d. Trkistanda
e. Azerbaycanda
4. Afladakilerden hangisi Basmacl zayflatan sebeplerden biri deildir?
a. Modern bir flekilde rgtlenmesi
b. Efl gdm ve merkezi kumandadan yoksun olmas
c. yelerinden bazlarnn taraf deifltirmesi
d. Eski usul etecilik metoduyla hareket edilmesi
e. Basmaclarn kendi aralarndaki dflmanlklar
5. Sovyetlerin Trk halklarna ynelik milliyetler siyasetinin asl hedefi afladakilerden hangisidir?
a. Orta Asyadaki kk kabileleri birlefltirerek daha byke uluslar oluflturmak
b. Trkistan birlii tehlikesini ortadan kaldrmak
c. Trk boylarnn gl bir flekilde ykselmelerini
salamak
d. Sovyet ideolojisini Orta Asyada yerlefltirmek
e. Halklar arasnda birlikte yaflama becerisini gelifltirmek
6. Sovyetlerin dil politikas afladakilerden hangisi ile

en iyi ifade edilmektedir?
a. Lehelefltirme yoluyla ayrfltrma
b. Komnist ideolojiyi benimsetme
c. Yerel dillerin gelifltirilmesi
d. Devrim ncesi kltrle ba kurma
e. Halkn eitim seviyesini ykseltme
7. II. Dnya Savafl sonrasnda Orta Asyada ortaya kan tarih yazcl ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Geleneksel tarih yazclna dnld.
b. Elefltirel bir tarihilik yaygnlaflt.
c. Yerellii elefltiren bir tarih yazcl geliflti.
d. Kaynaklara dayanan bir tarihilik anlayfl hkim
oldu.
e. Tarihteki baz flahsiyetler seilerek yceltildi.
8. Afladakilerden hangisi Sovyetlerin milliyet siyasetinin bir sonucu deildir?
a. Ayn dil ailesinden gelen topluluklarn dilleri ayrfltrlmfltr.
b. Her bir topluluk dierini ayr bir millet olarak
grmektedir.
c. Yeni etnik kimlikler oluflmufltur.
d. Yeni edebi diller geliflmifltir.
e. Dildeki Rusa kelimeler tasfiye edilmifltir.
9. Sovyet dneminde Rus dilinin konumu hakknda
afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Rusa yerel diller karflsnda tutunamad.
b. Rusa zellikle flehir merkezlerinde yaygnlk
kazand.
c. Etnik gruplar arasndaki iletiflim dili Rusayd.
d. Rusa prestijli bir konumdayd.
e. Rusa tartflmasz bir bilim dili olarak benimsendi.
10. Sovyet sonras geleneksel hayat tarz hakknda afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Geleneksel hayat tamamen ortadan kayboldu.
b. Geleneksel ev mimarisi tamamen kaybolmad.
c. Aile iinde eski tarz hayattan eser kalmad.
d. Erkeklerin aile iindeki rol tamamen deiflti.
e. Yeni nesil kadnlarn aile balar ortadan kalkt.
212
1. c
Sra Sizde 1
Trk dilli halklar tabiri, Trk topluluklar arasndaki
ortakln yalnzca dil ortaklndan ibaret olduunu
ima etmektedir. Dolaysyla bu topluluklar arasnda tarih ve kltrel ortaklklar gz ard etme eilimini yanstmaktadr.
2. b
3. a
4. a
5. b
6. a
7. e
8. e
9. a
10. b
Yantnz yanlfl ise, Trkiye ve Orta Asya ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Trkiye ve Orta Asya ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bolflevik Ynetiminin lk
Yllar ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sovyetlere Karfl Direnifl
ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sovyetlerin Milliyetler Politikas ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sovyetlerin Dil Siyaseti
ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Orta Asyada Sovyet Tarih
Yazcl ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Sovyet Miras ksmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Sovyet rejimi ilk zamanlar dine karfl nispeten hoflgrl davrand. Niha hedef dinin ortadan kaldrlmas olmakla beraber, rejimin henz glenmedii bu dnemde halk rktmemek iin tedbirli hareket edildi. 1925
ylndan itibaren btn dinlere karfl sistemli bir kampanya yrtld. Din adamlar takip edildi, srgne
gnderildi: Camilerin says nemli lde azaltld, vakf mallarna el konuldu. Dier taraftan btn kurumlarda din karflt propaganda yaplarak yeni nesillerin
dinden uzak yetifltirilmesi iin alflld.
Sra Sizde 3
Sovyet rejimi tarihin yeniden yazlmasn istiyordu. Yeni oluflturulan yapay cumhuriyetlere tarihsel meflruiyet
zemini oluflturmak gerekiyordu. Bunun iin tarihiler
seferber edildi; mevcut snrlar esas alnmak suretiyle
tarih yeniden yorumland. Yeni oluflan tarih yazclnda Ruslarn Orta Asyadaki rolleri olumlu olarak yanstld. Her cumhuriyet iin tarihteki baz flahsiyetler seilerek yceltildi.
Sra Sizde 4
Yeni uluslar ve edebi diller yaratma siyaseti nemli lde baflarl oldu. Sovyet ncesinde Kazak, Krgz, zbek ve Trkmen kelimeleri vard ama bunlar daha ziyade kyl-flehirli ve kabile yaps gibi sosyal farkllklar
ifade ediyordu. Sovyet rejimi bu kimliklerin ayr bir millet gibi alglanmasn yaygnlafltrd. Kadnn ifl gcnden faydalanmak isteyen ve onu geleneksel yapdan
koparmak isteyen rejim belki de en byk baflary bu
alanda elde etti. deolojik amala yaplmfl olsa da, eitimin yaygnlaflmas Trkistanllarn da faydasna oldu.
fiehir dzenlemesi ve sanat alanlarnda da gerek anlamda modernleflme Sovyet dneminde oldu. Kltrel
anlamda Ruslaflma olduysa da, geleneksel kimlikler de
dnflme urayarak varln srdrd.
Andican, A. (2003). Cedidizmden Bamszla Harite Trkistan Mcadelesi, stanbul: Emre Yaynlar.
Bacon, E. E. (tarihsiz). Esir Orta Asya, ev: T. Say, stanbul: Tercman 1001 Temel Eser (zgn ad: Central Asians under Russian Rule, New York, 1966).
Barthold, W. (1997). Trkistan, slam Ansiklopedisi, XII/2, s. 140-142.
Bennigsen, A. ve C. Lemercier-Quelquejay. (1995). Sultan Galiyev ve Sovyetler Birliinde Milli Komnizm, ev. B. Tanatar, Ankara: Anahtar Kitaplar.
Bregel, Y. (1996). Notes on the Study of Central Asia, Bloomington: Indiana University.
Hayit, B. (2004). Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Kanldere, A. (2009). Trkistann Tarih, Kltrel Geliflimi ve Rus Tesirleri, Yom: Trk Dnyas Kltr
Dergisi, say 15, s. 29-45.
Kocaolu, T. (2001). Trkistanda Yenilik Hareketleri ve htilaller: 1900-1924, Haarlem: SOTA.
Milletler Niz, Yeni Trkistan, say 10-11-12 (MaysHaziran-Temmuz 1928), s. 25.
Roy, O. (2000). Yeni Orta Asya, ev. M. Moral, stanbul: Metis Yaynlar.
Yakn Tarihi, stanbul: Enderun Kitabevi.
______. (1969). Htralar, stanbul: Hikmet Gazetecilik
Ltd. fiirketi.
213

Orta Asya Türk Tarihi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Orta Asya Türk Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2288

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Orta Asya Trk Tarihi

Trk Tarihinin Bafllangc........................................................

TRK TARHNN GENEL ZELLKLER.....................................................

Trk Boylar ............................................................................. 42

Kara Trgifl Devleti (716-739) ......................................................................

Dou Avrupa'daki Trk Devletleri ve Boylar...................... 60

Mool stilas Zamannda Trkistan ...................................... 80

Sosyal ve ktisad Hayat................................................................................

Altn Orda ve Ardl Hanlklar................................................ 104

Timur ve Timurlular ............................................................... 124

Trkistan Hanlklar................................................................. 148

Rusya Trklerinde Fikir Hareketleri ..................................... 168

Sovyet Dnemi ve Sonrasnda Orta Asya ............................ 192

ORTA ASYA TRK TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Orta Asya Trk

TRK TARHNN GENEL

Trk Tarihinin Bafllangc

Tarihte Trk adyla anlan ilk

Orta Asya Trk Tarihi

Byle bir sistemle zaman (derinlik) ve mekn (genifllik) denkleminde Trk

1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

Trkiye ve Trk Yurdu

Ouz: Kabileler anlamna

Orta Asya Trk Tarihi

Sibirya-Altaylar, Moolistan, Kansu-Ordos, Dou Trkistan, Bat Trkistan, Kuzey

ASYA HUN MPARATORLUU (M.. 221- M.S. 439)

1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

larn alarak devletini zellikle ekonomik adan glendirmifltir. Bunun yannda

kiye Blnme: Kuzey ve Gney Hun Devletleri

M.. 56 ylnda bafla geen

Orta Asya Trk Tarihi

Hunlarda Sosyal ve Kltrel Yap

Hunlar devriK hakknda

1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

TABGA DEVLET (385-550)

Orta Asya Trk Tarihi

I. Gk-Trk Devleti (552-582)

1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

Mukan Kaan zamannda

Orta Asya Trk Tarihi

Dou Gk-Trk Devleti (582-630)

626 yln takiben yeniden

1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

Bat Gk-Trk Devleti (582-630)

Orta Asya Trk Tarihi

Gk-Trklerin Fetret Devri (630-681)

II. Gk-Trk Devleti (682 -745)

1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

Orta Asya Trk Tarihi

Bilge, kaan olduktan sonra

Gk-Trklerin Sosyal Yaps

1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

Orta Asya Trk Tarihi

Trk tarihinin genel zelliklerini aklamak.

inde kurulan Tabga Devletinin tarih srecini tanmlamak.

1. nite - Trk Tarihinin Bafllangc

6. Afladakilerden hangisi I. Gk-Trk Devletinin ikiye ayrlma sebebidir?

Orta Asya Trk Tarihi