Professional Documents
Culture Documents
DO CANDOMBL BAIANO
GERARD BHAGUE,
PROFESSOR DE ETNOMUSICOLOGIA
TEXAS, E. U A.
UNIVERSITY OF
Tomando por hiptese que "a msica dos grupos negros de culto
baiano segue as caractersticas fundamentais de toda msica da Africa
ocidental e afro-aqericana em geral" (I), a maioria dos etnomusiclogos,
folcloristas e antroplogos limitou seus estudos de msica afro-brasileira ao
campo das chamadas retenes africanas. No Brasil, Melville Herskovits,
Koger Bastide, Nina Rodrigues, Artur Ramos, Pierre Verger e outros representam a corrente que destacou as retenes africanas em seus estudos da cultura afro-brasileira. Outros, como Ren Ribeiro ou Franklin
Frazier mostraram com xito que o processo de urbanizao e industrializao do pas tende a romper ou transformar fundamentalmente os laos
culturais com a Africa. Todos os estudiosos concordam quanto nat.iireza sincrtica das religies afro-brasileiras e apontam sobretudo os
elementos africanos (ou de possvel origem africana) nas prticas religiosas do candombl, xang ou pajelana, dependendo da zona geogrfica. O que foi obviamente negligenciado (talvez com a exceo dos ensaios de Mrio de Andrade de sua Msica de Feitiaria no Brasil), foi o
estudo pormenorizado dos elementos locais (regionais ou nacionais) dos
cultos afro-brasileiros. Por "locais" se entendem sobretudo aqueles aspectos que podem ser isolados como pertencentes a uma tradio cultural
cabocla ou amerndia (como se encontra em alguns componentes dos
cultos de cabodo ou de pajelana), e aqueles de origem no-africana nos
grupos de religio mais tradicional, especialmente na cidade do Salvador. Se bem que seria inexato neste contexto considerar as referidas retenes africanas como elementos estranhos cultura local, o objetivo
deste estudo (que aqui s pode ser esboado) o de elucidar algumas
das transformaes recentes observadas na msica de candombl em Salvador cujo ambiente cultural inclui um folclore de derivao africana
bem marcada e que forma parte integral dos elementos locais acima
mencionados. O estudo dos repertrios musicais funcionando nas litur(i) CE. Melville Herskovits e Frances Herskovits. Notas para o Album XIII (The
Library of Congress, Music Division, s.d .) "Afro-Bahian Religious Songs", p. 1.
129
(2)
Cf. Pierre Verger, Notes sur le culte des Orisa et Vodun, Memoires de
I'Institut Franqais d'Afrique Noire. n.O 51 (Dakar, 1957).
130
Transcries e anlises das gravaes colhidas em Salvador por Herskovits em 1941-42 e outras realizadas durante a dcada de 1950 permitiram a implantao de um sistema tipolgico-analtico de classificao
de cantigas, usado apenas como instrumento de trabalho, j que as colees existentes no representam todo o repertrio. A anlise das cantigas usadas como modelos tpicos permitiu tambm definir um estilo "velho" admitido como mais tradicional. Este estilo se caracteriza em geral
por frases meldicas curtas, repeties constantes com variantes por ornamentos. e um estilo vocal que consta de falsete e uma qualidade dura
e metlica de produo vocal, especialmente nos coros femininos. Gravaes de campo mais recentes (1970-73) entre os mesmos grupos ou grupos semelhantes comprovam que houve pouca transformao, isto , as
mesmas cantigas tradicionais continuam a funcionar de acordo com a
tradio. No entanto, o depoimento de vrios pais ou mes de santo indica o desaparecimento do repertrio de vrias cantigas associadas com
uma divindade definida, ou ainda o fato de que jovens babalorixs tm
um conhecimento bastante limitado do repertrio tradicional.
Por serem menos ortodoxos, em geral, os candombls de Angola e
de Caboclo so mais propensos a inovaes. sabido que em quase toda
sua totalidade o candombl de Caboclo derivado musicalmente do de
Angola. Mas novas cantigas aparecem frequentemente no repertrio caboclo. Geralmente estas no so prbpriamente cantigas compostas. Encontramos o fenmeno de aparente transformao estilistica por inovao. (Tal fenmeno foi observado no Recife por Ren Ribeiro.) Esta
transformao ocorre quando a ia6 inicianda, em estado de possesso,
canta (e improvisa) uma cantiga para a divindade que encarna. Apesar
de serem essas cantigas "inventadas" de acordo com os moldes tradicionais,
alguns elementos externos tradio, mas sem dvida pertencentes
tradio secular do improvisador, tendem a aparecer, como, por exemplo,
frases meldicas mais extensas frequentemente seguindo a quadratura
meldica luso-brasileira, estrofes e refro alternados, textos em vernculo.
!e produo vocal mais relacionada com as expresses musicais folclricas
ou urbanas, como o uso do vibrato vocal. O processo pela qual essas
cantigas "improvisadas" se tornam finalmente parte do repertrio ainda no foi esclarecido.
O carter estilistico mais claro dos tipos de cantigas mais tradicionais, novas ou heterogneas, se encontra na prtica de canto responsoria1 que predomina em todos os grupos de candombl. O solista cantor
muitas vezes a ialorix ou o babalorix, a iakeker (me pequena) ou
ainda o alab nas chamadas de santos das festas pblicas. Qualquer membro, entretanto, pode "tirar a cantiga", rendendo assim homenagem aos
orixs. O coro geralmente composto de grupos de mulheres e canta
de modo monofnico. Entre os grupos mais aculturados a heterofonia
pode aparecer, consistindo sobretudo em teras paralelas nas cadncias
das frases corais. comum o solista e coro se sobreporem, um elemento
tipicamente africano. Dentro da configurao do solo e coro alternados,
a estrutura da cantiga baseada na repetio de uma s frase, com algumas variantes menores. Exemplos deste tipo abundam na execuo tradicional do repertrio Ketu em Salvador, conforme observamos nas casas
de candombl mais antigas e tambm nas casas menores e mais recentes.
Nestes casos o solista apresenta na maioria das vezes a estrutura tema com
variaes como base de seu canto. muito frequente o lder solista
e o coro usarem a mesma melodia, s vzes melodias relacionadas, como
no tipo europeu de fraseado musical consistindo em um antecedente e
conseqente. Mais raramente se encontra material meldico sem relao
nenhuma. A grande maioria das cantigas colhidas e analisadas segue a
forma estrfica na msica dos candombls de Ketu, Gege e Angola, enquanto que na msica dos candombls de caboclo e na Umbanda se
observa como regra geral uma alternncia de estrofes e refro. O repertrio vocal Ketu e Gege revela escalas tetratnicas e pentatnicas sem
semitons, e s vezes formaes escalsticas hexatnicas. Escalas diatnicas, especialmente a escala menor europia, se encontram em muitas cantigas dos grupos mais aculturados, o que representa a corrente nacional.
O mbito das melodias das cantigas varia muito. As cantigas Gege revelam claramente a tendncia para maior mbito (mais de uma oitava),
porm as cantigas Ijex e Angola em geral no ultrapassam a oitava. As
cantigas de Umbanda (na maioria de composio recente) tm um mbito meldico caracteristicamente pequeno. O contorno meldico das caiitigas mais tradicionais indica uma tendncia geral de movimentos desrendentes, mas movimentos semelhantes isocronia pendular so tambCm frequentes nas cantigas de Ketu e Gege. As melodias umbandistas
seguem geralmente um movimento conjunto e apresentam mbitos menores que as das cantigas Ketu ou Gege. Nestas ltimas os intervalos
~neldicosso frequentemente grandes, e quando est presente a prtica
responsorial, as frases tendem a ser curtas, uma reminiscncia africana
bem clara. Nas cantigas a solo (axx, por exmplo) a linha meldica se
toma mais comprida e mais complexa. Damos (em Apndice) dois exemplos de transcries de cantigas de Gege e de Ketu como ilustraes das
caracteristicas mencionadas. Note-se que no exemplo no. 2, as figuras
rtmicas do rumpi e do l consideradas juntas constituem a seguinte
rrmula rtmica:
effect that, although stylistically derived from West Africa, such repertories were likely elaborated locally. "National" cult currents (Caboclo, Umbanda) exert a substantial influence on the religious musical
practices of hundreds of small cult centers in Salvador. Stylistic changes
in the music of candombl de cabodo and the constant elaboration of
the musical repertory of the Umbanda groups could be interpreted as
a pertinent illustration of the cultural integration of the area, i.e.,
the effective penetration of national values into a strongly regional and
urbanized cultural system.
TENDANCES RGIONALES E T NATZONALES DANS LA
MUSIQUE DE CANDOMBL DE BAHZA
Les tudes d'anthropologie du candombl ont jusqu' prsent roulign la th2se de rtention africaine, comme u n rsultat de I'influence
de Nina Rodrigues, Herskovits, Verger, et Alter. Des tudes de syncrdtisme religieux ont apparu, mais I'examen dtaill des lments locaux des cultes afro-brtsiliens s'avre ncessaire. La presente recherche
a pour but d'lucider certaines transformations rcentes obserues duns
la musique de candombl Salvador. L'tude des rpertoires musicaus
permet d'ttablir une hypothse de base; bien que se rapportant du point
de vue du style musical I'Afrique occidentale, les repertoires ont t,
en toute probabilit, labors Bahia. Les tendances "nationales" d z ~
culte (comme le culte Caboclo, ou Umbanda) influencent d'une faon
essentielle les pratiques musicales religieuses de centaines de maisons de
culte Salvador. Les transformations de style musical du candombl de
caboclo et l'laboration constante du rpertoire musical des groupes
Umbanda pourraient tre interprtes comme une illustration certaine
de l'intgration culturelle de lu rtgion, i.e., lu pntration efficace de
valeurs nationales duns u n systme culturel esseiatiellement rgional c1
urbain .
APENDICE
Exemplos
Solista
Coro
n.O
'I
IG::
2
r;>
h
Atabaque I1
Ir1
rn
h ,
Agog8
Atabaque I
iI( .
/* /
3
.
4
4
I
Ex. I . Cantiga Gtge. Transcrita por Alan P . Merriam em "Songs of the Gge and
le ha Cults", Jahrbuch jur musikalische Volks und I'iilkerkunde I , ed. Fritz Bose
(Berlim, 1963).
Solista
v
Coro
Agoga.
Rumbi & Lt
Rum
.- -- --
--
------. --T----
---
-.--
.-
----
Ex. 2. Cantiga para Exu (Ketu). Transcrita por Robert Witmer e Gerard BChague.