rfan Erdoan Korkmaz Alemdar

Kitle letiim Kuram ve Aratrmalarnn

Tarihsel ve Eletirel Bir Deerlendirmesi

Size, bu kitapta sunulanlara inann veya inanmayn

demiyoruz; eer inanlmayacak geliyorsa, inanmayn. Biz, yaptnz ve yapmadnz zerine dnmenizi ve her doru ve yanl denileni soruturmanz bekliyoruz. Ne gerek var deil mi? Zaten soruturuyoruz! Bu soruturmamz, yantlarmz ve
yaptklarmz ve yapmadklarmz da sorutursak
ne olur acaba?
zgr dnen insan, insanlama nedeniyle onu
yneten insanms gler iin tehlikedir; baml dnen insan ise, insanmslama nedeniyle kendisinin ve kendi gibilerin, insann ve insanln dmandr.

2010
Yenilenmi 3. bask

BLM X
TARHSEL MATERYALST YAKLAIM:
HERKES N BLM VE ARATIRMA
letiimde tarihsel materyalist yaklamlar, anayol tutucu ve liberal
grler gibi, son iki yzyln youn egemenlik ve mcadele ortamnda
hzla gelimitir. Bu tr iletiim kuram ve incelemelerin varsaymlar
insann materyal hayat retim ilikilerinden kartlr. Bu yaklamlar
Marxn toplum ve toplum deiimi, tarih ve insan, fikirler ve ideoloji
anlayn temel hareket noktas olarak alrlar. Fakat her siyasal ekonomi analizi veya ideolojik analiz Marksist analiz deildir. Baz aydnlar
tarihsel materyalist temelden uzaklamayarak kitle iletiiminde retim
tarz ve ilikilerini incelerler veya ayn temel zerinden hareket ederek
ideolojik analiz yaparlar. Gnmzde, bu tr aklama getiren ve analiz
yapan Marksist, Neo-Marksist ve Marksist ynelimli yaklamlarla kitle
iletiimini inceleyenler giderek artmaktadr.
Marksist ve Marksist ynelimli yaklamn kkeni belki de kendi koullarna deitirmek amacyla evresine reaksiyon gsteren insana,
dolaysyla insann sosyal olarak var oluuna kadar gider. Eski Yunan'daki diyalektik dnceye gre, doaya, insan tarihine ya da kendi entelektel etkinliklerimize baktmzda, sonsuz ilikiler ve karlkl ilikiler grrz. Hibir ey olduu ekilde, olduu yerde ve eskiden olduu
gibi kalmaz, her ey hareket eder, deiir, var olur ve geip gider. Bu
gr ilk kez Heraclitus ortaya koymutur. Geri bu gr, fenomenin
(maddenin/eyin) genelliini anlatr, fakat ayrntl ve yeterli bir bilgi
vermez. Bu bilgi de doal bilimin ve tarihi aratrmann en nde gelen
grevidir. Doann tam incelenmesi Yunan'n skender dneminde balam, Ortaada, Araplar tarafndan gelitirilmitir. Bununla birlikte,
gerek doa bilimi 15. yzyln ikinci yarsndan sonra hzl ve srekli
gelime gstermitir. Bu gelimeyle birlikte, doann zel paralar incelenmi, farkl sreler ve nesneler snflara, gruplara ayrlm ve organik yaplar aratrlmaya balanmtr. Bu yaklam doadaki nesnelerin ilikide olduu btnden soyutlanm olarak incelenmesi alkanln getirmitir. ncelenen nesneler "hareket" yerine "durgunlukta" ve
temel olarak "deimez" olarak ele alnmtr. Bu anlay doa biliminden felsefeye aktarlm ve son yzyllarn dar dnceliliini ve metafizik dnce biimini pekitirmitir. Bu tr metafizik diyalektie gre,
eyler (madde ve dnceler) birbirinden ayr, birbirinden soyutlanm
aratrma konular olarak alnr; "eyler" vardr ya da yoktur; bir ey

190

teki Kuram

ayn zamanda kendisi ve baka bir ey olamaz; olumlu ve olumsuz

kesin bir ekilde birbirini darda brakr; Neden ve sonu birbirine eit
bir ekilde kar tez olarak durur. lk bakta, bu tr gr akla ok yatkn grnr; fakat bu metafizik aklamay birbirine rl bir ekilde
akan gerek yaamla karlatrrsak, ne kadar snrl, soyut ve tek
ynl olduunu grrz: Her organik varlk hem ayr, hem ayn deildir;
her an dardan ekilen maddeyi zmser, dier maddeyi atar; her an
vcudun dokular lr ve yenileri oluur. Diyalektik tezin iki ucu, olumlu
ve olumsuz iki yan, birbirine zt olduklar kadar birbirinden ayrlamaz
ve birbirine kart olmalar yannda, birbiriyle i iedir.
Ayn ekilde, nedensellik ilikisi belli bir durumda geerlilie sahiptir; fakat bu duruma, soyutlanp alnd genel durum iinde bakarsak,
neden-sonu ilikisi evrensel etki ve karlkl etki iine karp birleir.
Neden ve sonu srekli olarak yer deitirir, neden sonu, sonu neden olur (Engels, 1878). lm ve yaam; kle ve kle sahibi; cretli
kle ve kapitalist; doadaki mevsimler; gece ve gndz birbirine kar,
zt ve ayr olduklar kadar birbirine bal ve i iedir: kisinin de varl
birbirinden geerek anlam bulur. Marksist diyalektik, eyleri ve grntlerini, fikirleri, karlkl balar, dizinleri ve hareketleri, kendi doum ve
lmleri iinde kavrar. Doa, diyalektiin testidir; ada doa bilimi
doann srecinin metafizik deil diyalektik, srekli bir hareket, deiim
ve geliim olduunu kantlamtr. Marksist diyalektik yaklamla, insan
tarihi karmakark bir ekilde sregelen anlamsz iddet etkinlikleri
deil, insanln gelime sreci olarak grlr.
18. yzyln Fransz maddecilii hem 17. yzyln metafizik grne, rnein Descartes'in metafizik yanna, Spinoza'ya ve Leibniz'e kar bir mcadele, hem de o zamann siyasi rgtlerine, dinine ve teolojisine kar mcadeleydi. Marx ve Engels'e gre, ngiliz maddeciliinin
ve btn deneysel bilimin gerek kurucusu Bacon'dur. Bacon'a gre,
tme varm, analiz karlatrma, gzlem ve deney aklc yntemin temel gereklilikleridir (Marx ve Engels, 1845:57). Hobbes, Bacon'un
maddeciliini sistemletirdi. Fiziksel hareket mekaniksel harekete kurban edildi ve maddecilik insanla dman oldu. Bu mekaniksel maddeciliin aksine, Marksist maddecilik, insann iyiliine ve entelektel
yeteneklerine, deneyine, her eye gcnn yettiine, alkanln, eitimin ve evrenin insana etkisine, sanayinin byk nemine dayanr
(Marx ve Engels,1845:59).
19. yzyln balarnda Hezelci diyalektik Almanya'da modayd:
"Gerek olan her ey aklcdr ve aklc olan her ey gerektir" temel
gryle hareket eden Hegelciler, iinde yaanlan egemenlik durumunu ve sistemi ycelttiler. Bunun yannda, Hegel'in diyalektii, antitez

Tarihsel materyalist yaklam

191

yoluyla bu yceltmenin kanlmaz kn getirdi (Marx 1873: 99).

Marx kendi diyalektik ynteminin Hegel'inkinden sadece farkl deil,
onun tamamen kart olduunu belirtmitir (Marx, 1873: 99). Hegel'e
gre dnce diye adlandrlan dnme sreci gerek dnyann yaratcsdr. Hegel, dnceyi bamsz bir zneye dntrr ve gerek
dnya, dncenin dsal nesnesel ekli olur. Marx'a gre, dnce
insan beyni tarafndan yanstlan ve dnce eklinde tercme edilen
maddi dnyadan baka bir ey deildir (Marx,1873:19).
nsan ve Yaamn retmesi
Bu balamda Marxn grn aadaki ekilde zetleyebiliriz:
nsan tarihinin ilk koulu, yaayan insanlarn var olmasdr. Kurulacak ilk gerek bu insanlarn fiziki rgtlenmesi ve doayla
ilikisidir.
nsanlar kendi yaamlar iin gerekli geinme aralarn retmeye balar balamaz hayvanlardan ayrlrlar.
Kendi geinme aralarn/olanaklarn reten insanlar, kendi
gerek maddi yaamlarn retirler.
nsanlarn geimlerini salayan eyleri yapma biimi nce kendilerinin sahip olduu ve yeniden retmek zorunda olduklar eylerin doasna baldr. Buna retim biimi denir. retim biimi,
kiilerin basite fiziksel varlklarn (maddi hayatlarn) yeniden
retme olarak, ekonomik faaliyet olarak anlalmamaldr. retim biimi, insanlarn neyi nasl yaptklarn ve kendilerini bu yapla nasl ifade ettiklerini ierir.
Kiilerin doas, retimlerini belirleyen maddi koullara baldr.
Yani kleyi kle, efendiyi efendi yapan iinde yaadklar maddi
koullarn getirdii bir eydir. Klelii ve efendilii gerektirmeyen
koullarda klelii ve efendilii bulamayz.
Ne zaman retimden sz edilirse, toplumsal bireylerin retiminden veya toplum gelimesinin belli bir evresindeki retim akla
gelmelidir. Bu nedenle retimden sz etmek iin ya tarihi gelimenin srecini izlemeliyiz ya da belli bir tarihi dnemle uratmz belirtmeliyiz.
nsann, Toplumun ve Bilincin retimi
Marxn kuramsal anlayna gre toplumsal yaamlarn retirken,
insanlar kanlmaz olarak, kendi dilekleri dnda, belli ilikilere girerler. Bu ilikiler insanlarn yaamlarn retim ilikileridir. Bu retim ilikileri retimin materyal glerinin belli bir dnemdeki durumunu ifade

192

teki Kuram

eder. Dier bir deyimle, belli bir tarihsel dnemde belli bir yerde gelimi retimin materyal glerine uygun bir retim ilikileri vardr. Bu retim ilikilerinin btn toplumun ekonomik yapsn belirler. Bu ekonomik yap toplumun gerek temelidir. Toplumun ekonomik yaps zerinde yasal ve siyasi styaplar ykselir. Bu temele uyan belli sosyal
bilin biimleri vardr. Materyal yaamn retim tarz genel sosyal, siyasal ve entelektel srelerini koullandrr. nsann varln belirleyen
bilinci deildir. nsann sosyal varl bilincini belirler. (Marx ve Engels,
1846; Marx, 1859: 52).
Tarihsel Maddecilik ve Aratrma Anlay
Tarihsel maddecilik Marksist maddeciliin veya Marxn deyimiyle
"maddeci yntemin" insan toplumlarnn evriminin incelenmesine uygulanmasdr. Marksist tarihsel maddecilie dayanan aratrma anlayna gre:
Dnya bizim bilgimizden bamsz olarak vardr. Dnyann varl bizim bilincimize bal deildir. Daha akas, etrafmzda
grdmz, ilikiye girdiimiz ya da grmediimiz, bilmediimiz "eyler" bizim bilincimiz, alglamamz ve bilgimiz dnda
vardr; onlarn var olmas iin onu duymak, tatmak, koklamak
gerekmez.
Dnya, ussal veya ruhsal deil, doasnda ve kkeninde maddeseldir. Bu Marksist maddeciliin eyaya (paraya, mala) tapnmas anlamna gelmez. Tersine Marx insann maddi ilikilerin
ve retim biiminin getirdii yabanclamadan ve ezilmeden kurtulmasn derinden arzulamtr. Maddecilik burjuva ideolojisinin
kara cehaletiyle ve yaratl ideolojisinin ha ve yeil cehaletiyle
ne srd gibi "komnizmin maddeye tapt" anlamna gelmez. Marksist maddecilik eyaya (paraya, mala) tapmaz, aksine
kapitalist ilikilerde, ne dediini bilmeyen cehaletin ideolojisi ve
kltr dahil, sistemin kendisinin maddeye tapnn eletirisini
yapar.
Metafizikten ve mekaniksel maddecilikten farkl olarak, Marksist
maddecilik maddenin ne olduu hakknda bir nyargya veya
kesin bir karara sahip deildir. Madde, nesnel olarak varolann
addr. Beyin, dnce, bilin maddenin rndr veya (madde
insansa) madde hakknda bilgidir. Bunun tesinde, maddenin
doas, yaps, bileimi, kitle, enerji, mekan ve zaman ile ilikili
sorulara yant bilimin vermesi gerekir. Baka bir deyile Marksist maddecilik maddenin varln kantlar ve maddenin zellikleriyle ilgili sorulara bilimsel aratrma ile yant verilmesini nerir.

Tarihsel materyalist yaklam

193

Marksist maddecilik indirgemeci deildir: Maddenin zelliini ve

yksek dzeydeki yapy aa dzeye indirgemez. Tmevarm
ve tmdengelim, analiz ve sentez, zorunlu olarak beraberdirler.
Tek tarafl olarak birini ge karp dierini yere batrma yerine,
her ikisini de nemlerine gre birbirini tamamlayan, birbirine ait
olarak deerlendirmek gerekir.
Marksist maddecilik sonsuz karmak ilikiler ve karlkl ilikiler
dnyasn benimser. ok deiimli analizde saysz mekaniksel
nedenler ve sonular dizisi grrz. Marksist maddecilikte evrenin rn olan bir "yaayan organizma" (insan) bu evreye
karlk verir ve onu deitirebilir. Mekaniksel ve metafiziki
maddecilik evreni devaml deien bir sre olarak kavrayamaz:
Ayn merkez etrafnda dnen hareket, tekrar tekrar ayr sonucu
dourur (Engels, 1882:174; Selsam ve Martel,1984:45, 46).
Tarih Anlay
Marksizm, tarihi birbirini izleyen nceden bilinmeyen nadir olaylar
dizisine ve insanlarn birbiriyle atan isteklerine indirgeyen gr
kabul etmez. Tarihin itici gc, insanlar aras ilikilerdir. "Bizim tarih
anlaymz her eyin tesinde, aratrma iin bir yol gstericidir;
Hegelcilerin tarz gibi yap iin bir manivela deil" (Engels,1890:71).
Her tarih, her toplum aratrlmal, toplumun farkl biimlerinin varlk
koullar tek tek incelenmelidir. Yani incelemeler soyut fikirlerden deil,
somut gereklerden hareket edilerek yaplmaldr.
Maddeci tarih anlay, retimin her toplumsal dzenin temeli olduu ilkesiyle balar: Tarihte grlen her toplumda zenginliklerin dalm
ve toplumun snflara veya tabakalara ayrlmas, (a) ne retildii, (b)
nasl retildii (retim biimi ve ilikileri) ve (c) retilenin nasl el deitirdiine baldr.
Tarih kendi bana hibir ey yapmaz; savalar onun eseri deildir.
Onlar yaayan insanlar yapar. Tarih, kendi amalarna ulamak iin
insan kullanmaz. O, kendi amalar peinde koan insanlarn etkinliklerinden baka bir ey deildir (Marx ve Engels 1844: 63).
nceki tarih gr (a) tarihsel deiimin temel nedenini insanlarn
dncelerinin deimesinde aram, (b) deiimi, siyasal etkenlerin
en nemli ve egemen olduu temeline dayandrmtr; fakat dncelerin nereden geldii ve deiimlerin itici nedenlerinin ne olduu sorulmamtr. Marx tm nceki tarihin snf mcadelesi tarihi olduunu ve
siyasal mcadelelerde temel konunun snflarn toplumsal ve siyasal
ynetimi, egemenliin eski snflar tarafndan korunmas ve yeni snflarn egemenlii ele geirmesi olduunu gstermitir (Engels, 1877: 34).

194

teki Kuram

nsann Merkezde Olmas

Marksist yaklamda insan kuramn ve incelemenin merkezinde yer
alr. Bunu Marx olduka ak bir ekilde belirtmitir: "Yaayan insana
ulamak iin, biz, insann dndnden, dlediinden veya insann
dnldnden, hayal edildiinden ve hikaye edildiinden balayarak yola kmayz. Biz gerek, etkin insandan balayarak yola karz
ve insanlarn gerek hayat sreci temeli zerinde bu hayat srecinin
yansmalarnn ve ideolojik yansmalarnn gelimesini gsteririz" (Marx
ve Engels, 1846: 14).
Marx'a gre insan tarihle beraber deiir; kendini gelitirir; kendini
dntrr; tarihin bir rndr; kendi tarihini kendi yapt iin, kendisi
kendisinin rndr. nsanlar kendi tarihlerini kendileri yapar, fakat bunu istedikleri ekilde, kendileri tarafndan seilmi koullarda yapmazlar; varolan koullar altnda yaparlar.
Tarihin yaplabilmesi iin insann varolmas yannda, yaayabilecek
bir durumda olmas gerekir. Bu gereksinme nedeniyle, yaam her eyden nce, yeme, ime, giyme, barnak gibi birok eyleri zorunlu klar.
Dolaysyla, ilk tarihsel etkinlik bu gereksinmeleri gidermek iin maddi
hayatn kendisinin retilmesidir. Dolaysyla ilk incelenmesi gereken de
budur. kinci olarak, herhangi bir gereksinme karlanr karlanmaz,
yani gereksinimi giderme etkinlii ve bir aracn elde edilmesiyle birlikte,
yeni gereksinimler ortaya kar.
Tarihsel gelimeye giren nc durumda, kendi yaamn her gn
yeniden yaratan insan, etkinliklerle dier insanlar biimlendirmeye
balar. Bu biimlendirme, nce anne, baba ve ocuklar aras sosyal
ilikilerle (aile iinde) olur. Sonra, yeni toplumsal ilikilerle aile ikinci
sraya der. Bireysel ekonominin ortadan kalkmasyla, aile ilikilerine
dayanan retimin de sonu gelir. Bu durumda, aile veya dier sosyal
ilikiler aile dncesine (dncelere) gre deil, ilikilerin kendisinden elde edilecek verilere gre incelenmelidir.
Marx bu toplumsal etkinliin ayr dnem olmadn, ilk insandan beri tarihte kendini gsteren insan etkinliklerinin "an" veya
"yan" olduunu belirtir (Marx ve Engels, 1846: 16,17,18,19).
Toplumun Oluumu Anlay
Marx'a gre, ekli ne olursa olsun, toplum insanlarn karlkl etkinliklerinin rndr. nsanlar isteklerine gre, herhangi bir toplum eklini
semede zgr deildir. nsann yeteneklerinin gelimesinin belli bir
durumu dikkate alndnda, buna karlk olan bir ticaret ve tketim
biimi anlalabilir. Belli bir retim, ticaret ve tketim gelime devresi,

Tarihsel materyalist yaklam

195

yannda ona karlk bir toplumsal altyap, aile, dzen, snflar, tek szckle sivil toplum getirir. Byle bir sivil toplum da onun resmi ifadesi
olan bir siyasal devlet yaratr (1846:45).
Toplum sadece kiiler topluluu deildir; bu kiilerin birbirine kar
olan ilikilerin toplamdr. Kle ya da yurtta olma kiiler aras toplumsal bir ekilde belirlenmi bir ilikidir. nsan ancak toplum iinde ve toplum iinden geerek kledir. Bu, ii, kyl, bakkal, hrsz, zengin, fakir
ve kirac iin de ayndr. Yoksul ile zengin, kapitalist ile ii arasndaki
fark ancak toplumsal adan vardr. Toplumdaki belli ilikiler sonucu
ortaya kan oluumlar (yoksulluk, zenginlik, isizlik, evsizlik, alk), bu
belli biimin deimesiyle deiir, ortadan kalkmasyla onlar da kalkar.
Toplum Deiimi Anlay
Marx toplum deiimini dncelerin veya akln deiiminden geerek olan bir olgu olarak ele almaz. Marxa gre, toplumsal tarihin belli
bir dnemimde, gelien maddi retim gleri varolan retim ilikileriyle
elikiye der. retim ilikilerinin toplumsal deiime engel olmasyla
ortaya kan bu durumla birlikte bir toplumsal devrim dnemi balar. Bu
devrim boyunca ekonomik temelin deimesiyle, tm styap az ok
deiir. Hibir toplumsal dzen, bu dzen iindeki btn retim gleri
gelimeden nce yok olmaz ve daha yksek retim ilikilerinin varolu
koullar, eski toplumun iinde olgunlamadan nce asla ortaya kmaz. Bu nedenle insan kendini, zebilecei grevlere ayarlar. Bu grev, zm iin maddi koullarn varolduu veya hi deilse biimlenme srecinde olduu zaman ortaya kar. rnein burjuva toplumunun
iinde gelien retim gleri snf dmanlnn zm iin maddi
koullar da yaratr (Marx, 1859:52, 53).
Gnmzde egemen ideolojiler iddete ve savaa kartl, bar
ve birliktelii iler. Bu ileme ile yaanan gerekler tersine evrilir; iddetin merkezine terrist-birey yerletirilir. Aslnda iddetin kayna birey deil, rgtlenmi kar yaps ve ilikileridir. iddet, bask, ikence,
sava iletiiminde bulunabilmek, bu iletiimi gerekletirecek aralara
sahiplii gerektirir. Son yirmi ylda dnyadaki iddet, sava, ikencelere
bakldnda, gerekte iddeti, sava, ikenceyi, basky ve terr kimin kime kar kulland aka grlr. Merulatrlm iddeti kullanan egemen glerin merulatrlm savunmaya geenleri terrist
olarak nitelemesi olaandr. rnein, 1970 ve 80'lerde, Gney Amerikadaki katliamlarda, vurucu timlere, vatansever kurululara ve devletin gizli rgtlerine katlmayan tm genlik komnist olarak ilan edildi
ve vatan, din, demokrasi ve millet adna katledildi.

196

teki Kuram

MARX, MARKSZM VE LETM

Marshall McLuhan, Jean Baudrillard ve benzerleri Marxn medya,
iletiim ve kltr hakknda hibir ey sylemediini iddia etmilerdir; bu
iddialar geersizdir, nk Marx iletiimle ilgili olarak, iletiim aralarnn gelimesi; gelimesinin anlam ve sonular; aralarn emtia oluu
ve emtia retimindeki yeri; medya sermayesinin retimi ve tekellemesi; medyada bilgi-iilerinin cretli-alanlar olarak ortaya kmas;
iletiim teknolojilerinin kapitalist retimin zaman ve yerde yaygnlamasnda ara olmas; medyann reklam kanal olmas; kreselleen dnya
ticaretinin sonucu ve arac olmas; medyann ideolojileri tayan ve dolama sokan ara olmas; sistemi savunan basn ile zgrl savunan basnn olmas; medyann zgrlk mcadelesindeki yeri gibi eler zerinde durarak, yeterince nemli eyleri sylemitir.57
Marx iletiimi toplum yaps ve deiimi balam iinde ele alm ve
iletiim teknolojilerindeki gelimelerin getirdii sonular zerinde durmutur. Marksist anlaya gre, iletiim sorunu, (a) retim, datm,
dolam ve tketimin doas ve ilikileri ve (b) ideoloji, bilin ynetimi,
egemenlik ve mcadele balamnda ele alnr. Bu nedenle, kitle iletiiminde Marksist yaklamlar temel olarak iki ynde gelimitir.
1. letiimin retimi, datm, tketimi ve blm
Birincisi kitle iletiiminin kapitalist lkelerde gelimesini iletiimin
retimi ve ilikileri balamnda ele alan yaklamlardr. Bu yaklamlar
Marksist veya Neo-marksist tarihsel materyalist veya siyasal ekonomi
yaklamlar olarak nitelenir. Marx'n retim biimi ve ilikilerine arlk
vererek toplumdaki iletiimi anlamaya alr. zerinde durduu inceleme alanna, konusuna ve ele ald iletiim aracna gre deiiklikler
gsterir. Bu yaklamlar aadaki ekilde ele alabiliriz:
(a) letiimin siyasal ekonomisinin ulusal yanna eilen yaklamlar:
Kapitalist iletiim sistemini ve faaliyetlerini inceler ve aklarlar.
(b) Uluslararas ekonomik dzene ve iletiimde emperyalizm sorusuna eilen yaklamlar: Yeni-smrgeciliin veya emperyalizmin genel iletiim yapsn inceleyenler olarak iki alt-blme ayrlabilir. Birinci
tr yaklamlar sosyo-ekonomik yapya ncelik veren siyasal-ekonomi
yaklamlardr. Bu yaklamlar iletiim konusunu ekonomik ilikiler ve
yaplar konusu iinde ele alr ve incelerler. Bu incelemelerde Marx'n
Kapital'indeki yaklam egemendir. letiimde, Marksist yaklam, rnein, iletiim kurumlarnn ekonomik yaps; pazar ilikileri; tekelleme
57

Ayrntl bilgi iin bkz: letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, say 25, (2007)
veya irfanerdogan.com; Fuchs (2009); McChesney (2007) ve Mosco (2009).

Tarihsel materyalist yaklam

197

ve pazar kontrol; iletiim rnlerinin retimi ve datmndaki yapsal

durum ve ilikiler; retim biiminin ve teknolojisinin yaps; iletiim profesyonelleri ve emekilerinin iletiim rgtleri iindeki yeri ve sahiplikle
olan ilikisi; iletiimde mlkiyet ilikileri; mlkiyet ilikilerinin rnn karakterini belirlemesi; kapitalist iletiim dzeni, dzenin rgtleni, alma ve gelime biimi, iletiim faaliyetlerinin amalar ve iletiim rgtlerinin grevleri ele alnr ve aklanr. Siyasal-ekonomi incelemeleri,
retim tarzndan ve ilikilerinden hareket ederek, dnsel ve ynetimsel styapyla ilgili yorumlar yaparlar. Bu incelemeler, ayn zamanda,
uluslararas iletiimde, kurumsal ve teknolojik yaplarn transferi, rn
transferi ve bu yaplarla birlikte gelen profesyonel pratiklerin ve ideolojinin transferi zerine eilirler.
2. letiimin bilisel ierii, ideolojik/kltrel sonular
kincisi, Marx'n dnce, ideoloji ve bilincin retimi ve ilevleri zerindeki grlerinden hareket ederek gelitirilen almalardr. Bu almalar, bata ideoloji ile retim ilikileri arasnda ba kurmular ve
kltr/bilin endstrilerinin yaplaryla ideolojik egemenlii ilikilendirmilerdir. Bu yaklamlar Marxn kuramnn, rnein ideoloji gibi bir
yann vurgulad iin Neo-Marksist Okullar olarak isimlendirilir. Bu
yaklamlarn nde gelenlerini syle sralayabiliriz:
1920 balarndan itibaren tarih ve snf bilinci, Marksizm ve insan
zgrl zerinde duran G. Lukacs.
Kapitalist kltr endstrisi pratiklerinin yaratt toplum, kltr ve
insanlk durumunun eletirisiyle gelen Frankfurt Okulu.
Hegemoni ve tarihsel blok anlayyla gelen A. Gramsci.
Althusserin Devletin deolojik Aygtlar anlay.
Marxn Alman deolojisinden etkilenen kltrel incelemeler
Uluslararas iletiimde, Marksist ve Neo-marksist bamllk kuram (Baran, Sweezy ve Frank), kltr emperyalizmi ve medya
(iletiim) emperyalizmi tezi.
Bu yaklamlarn k noktalar Marx'n Alman deolojisi, Kapital,
Ekonomi Politiin Eletirisine Giri, Kutsal Aile ve Grundrisse'de paralardr. Bu incelemeler 1960larn Neo-Marksist Bamllk ve Emperyalizm kuramlaryla gelimitir. Bu incelemeler uluslararas ekonomik dzen; bu dzende yer alan lkelerin iletiim sisteminin zellikleri; bu
zelliklerin neden bu biimi ald; ekonomik emperyalizmin ve smrnn iletiim alannda da uygulanmas; teknoloji ve rgt satyla kapitalist yaplarn dier lkelerin yaplarn biimlendirmesi veya etkilemesi; iletiim rn akmyla, ekonomik kar ve bilinleri ve kltrel
pratikleri etkileyerek, kapitalist pazarn satnn yapld; tm bunlara
kar mcadele biimleri ve bu biimlerin olabilecei zerinde dururlar.

198

teki Kuram

LETMLE LGL TEMEL KAVRAMLAR

Marksist ve Marksist ynelimli okullarn kendilerine zg dilleri vardr. Anayol (ana akm) okullarn kavramlarn ya hi kullanmazlar ya da
eletirel bir biimde deerlendirirler. Aada Marksistlerin kulland
ve kullanmad nemli kavramlar sunuldu.
Eletirel (critical)
Eletirel kavram critical kavramndan tercme edilmitir. Doru
anlam, eski dilde muhakeme ve gnmzdeki dilde dnerek soruturma demektir. Eletirel kavram, dil ve anlam zerindeki mcadelede, kurnaz bir ekilde, popler bilie negatif/olumsuz olarak ilenmitir. Popler anlamda eletirel sz, ktlemek, yermek, yanllar
bulup sergilemek, n yarglar sunmak gibi anlamlara gelir. Dolaysyla,
egemen dil ve anlamlandrmada, egemen g yaplar eletireli kendilerine mal etmezler; nk eletirel negatiftir. Kendi karlarna ve kendi g yaplarna ilevsel olan eletirel aklamalar dost tekiler
olarak nitelerler; bu aklamalar pozitif/yapc eletiri olarak deerlendirip desteklerler. Bu tr eletirinin dndaki eletirel kavram
dman tekiler ile zdetirilir. Bu kurnazlkta, ilevsel olan her ey
BZ ile zdetirilirken; ilevsel olmayanlar da ONLAR/TEKLER ile
zdetirilir. Dolaysyla, eletirel okul ktdr.58 Gerei yerinden
eden bu poplerletirmede, endstriyel yapy venler, gerei sunan
ve yapnn sakatlklarn anlatanlar ykc eletirel diye adlandrlr.
Bylece, kar birlii normalletirilirken, bu normalletirilmi anormalliin anormal olduunu syleyene eletirel damgas vurularak ktlenir ve dlanr. Bu egemen uydurunun aksine, eletirel demek, bir
eyi ktleyen, eksiklerini bulan, aalayan, deersizletiren demek
deildir; anlaml bir ekilde soruturan ve irdeleyen demektir. Critical
illness demek ok ciddi hastalk demektir. Critical theory/school ok
hassas/ciddi/nemli konular ele alan, kapitalist sistemin sistemli bir
analizini yapan bir teori (okul) demektir.
Dolaysyla, bu kitapta eletirel kavram, bilginin geerliliinin
analizi olarak kullanld. Eletirel teori veya eletirel okul da, eletiri
sunan teori veya okul anlamnda deil; insan ve toplum gereini, bu
gerein yapsn destekleme veya yceltme kaygs gtmeden, anlamaya ve aklamaya alan yaklam tarz olarak ele alnd.

58

Eletirel okul, amac, yazdklar ve yaptklaryla uzak durulmas gereken

kt teki olarak nitelenir. arpc bir rnek iin bkz: Mathews, 2009

Tarihsel materyalist yaklam

199

letiim, mesaj, gnderen, etki

Marksist okulda konu gndericinin mesajnn etkisi deildir. Etki
kavram kullanlmaz; onun yerine, rnein, ideolojik egemenlik, bilin
ynetimi ve sahte-bilin gibi kavramlar kullanlr. Mesaj gnderilen ve
alnan bir ey olarak ele alnmaz. Mesaj rgtl yaplarn bir rn
olarak ele alnr. Mesaj iletiimde rndr. Gnderen kavram da
kullanlmaz. Gnderen yerine, iletiimi reten her kimse (kii veya rgt), o kullanlr. Bir rn vardr, o rnn gndericisi deil, reticisi ve
datcs vardr. letiim, mesaj gnderme ve alma gibi basit bir iliki
deildir. letiim, insann kendini ve toplumunu retmesinin zorunlu koularndan biridir. letiim insan etkinliklerinin ayrlmaz parasdr. Nerede bir insan etkinlii varsa, orada iletiim vardr. letiim insan ilikilerinin bir zorunluluu, ayrcal ve nceliidir. Mallarn retimi, datm,
dolam ve pazar ilikileri iletiimin alanna girer. Dncelerin retimi,
datm ve dolam da iletiim kavramnn kapsam iindedir. letiim
gerek zaman ve gerek yerde gerek insanla olur.
Alc, izleyici, okuyucu, seyirci, dinleyici
Tutucu ve liberal okullarn alclar 1940lara kadar etkiye ak pasif izleyiciydi. Sonradan kendi etkisini kendi arayan ve bulan aktif izleyici olarak nitelenmeye balandlar. Alclar/izleyiciler birbiriyle bantsz, heterojen ve atomlatrlm kiiler olarak grldler. Bazen de
aile, arkada grubu, cinsiyet, ya, gelir dzeyi ve eitim bakmlarndan
homojen kltrel alt-gruplardan oluan insanlar (mteri, izleyici, okuyucu) olarak ele alndlar. Bunun masum grnen amac, bir ortak faktre gre insanlar gruplandrmaktr. Marksist ve eletirel yaklamlar
alcy sosyal snf iine konumlandrr ve snflar aras ilikiler asndan deerlendirir. Bu balamda kitle iletiiminin rettii nihai maln alclar (okuyucu, dinleyici, izleyicileri) gazete, televizyon, radyo ve bilgisayar gibi bitmi rn tayan aralara sahip olan, fakat retim ve
datm aralarna sahip olmayan, retim ve datmda "emeki" olarak
alan insanlar konumundadr. Tutucu ve liberal okullarn savnn aksine, izleyiciler iletiimin ieriini ve retim koullarn saptama olanaklarna dorudan veya dolayl olarak sahip deildir. cretli (maal) olarak alp rettiklerini, eer paralar yeterse, tketici olarak "seip"
alma olanana sahiptir. Bitmi paketlenmi bir rnn tketicileridir.
Sosyal iletiimde g yapsna bal olarak gelen ilikiler ve iletiimde,
glnn alc olmasyla gszn alc olmas arasnda byk fark
vardr. Bir Amerikan filmini yaynlamak iin satn alan televizyon irketi ile o filmi seyreden birey arasndaki alc olma farkn dnn.

200

teki Kuram

Grlt, iletiimin kmesi ve iletiimsizlik

Pozitivist-deneyci anlaya gre, gndericinin kodlanm amacna
(mesajna) engel olan (kapitalist ereve dndaki ve bu ereveyi
eletiren) her ey "grlt" veya iletiim kmesidir: rencilerin yry ve gsterileri kapitalist ile iiler arasndaki anlamazlk, grevler,
anlama abalarnn sonusuz kalmas, eler arasndaki anlamazlk,
iki arkada arasndaki ksknlk vb eitli grltlerden kaynaklanan
iletiim kmesidir. Eer bu grltler azaltlr/ortadan kaldrlrsa, iletiim kmesi biter; yani mesajlar daha ak seik ve ikna edici bir ekilde sunulursa, rnein elektrik vererek ve trnaklarn skerek aklanrsa, dier taraf inatlktan, banazlktan, kat tutumlarndan vazgeip
ak grl, hogrl, anlayl geri-besleme yaparsa, iletiim tamir
edilir ve her ey yoluna girer. Bu grte yapsal eitsizlik, emek smrs, snflar ya da gruplar aras kar atmas ve egemenlik ilikileri
gz ard edilir. Bu gr, gnderici amalarnn gereklemesi ve
gndericinin egemenliini kurma ve gelitirme amaldr.
Trkiyede, iletiimi profesyonel karlarna uygun bir ekilde szel
ifadeye indirgeyen baz psikologlar, kendini iletiim uzman diye satan
baz arlatanlar ve baz iletmecilerin kulland ve nereden geldii belli
olmayan iletiimsizlik kavram, grlt ve iletiim kmesi kavramlarnn bir tamamlaycsdr. Bu kavramlarla gelen tanmlama, letiimi tek
tarafl amal fonksiyonellik iinde ele alr ve ama gereklemeyince
bunu kme veya iletiimsizlikle anlamlandrr.
Aslnda, fiziksel ve sosyal varln srdrmek zorunda olan insan
iin iletiimsizlik sz konusu olamaz. letiimsizlik, yani iletiimin olmamas, insan denen biyolojik yapnn ve toplum denen sosyal yapnn
lm demektir. letiim yoksa toplum da yoktur; nk iletiim olmakszn toplum olamaz. nsann ilikilerini yrtmesi gerei olan iletiimde
iletiimsizlik olamaz. nsanlar arasndaki ilikide iletiim kmez; iletiimin tarz deiir. likinin, dolaysyla iletiimin nicel ve nitel olarak
deimesi k deil, deiimi anlatr. Ksme, kavga veya tartma
iletiim kmesi veya iletiimsizlik deildir; Ksme, kavga veya tartma iletiimidir. Bunlar uyumayan ama, beklenti ve rtmeyen istek
ve duygularn getirdii iletiim tarzlardr. Klesini kaybeden kle sahibi
iin, elbette bu bir k anlatabilir. Ama kle iin bu bir kurtulutur.
Geri besleme (feedback)
Pozitivist okulda, geri-besleme iletiimde belli beklentileri gerektiren
bir normallii anlatr. Bu anlatmda olumsuz geri-tepki ve kartlk bu
normalliin dndadr; nk geri-besleme yapsal grevsel anlamda,

Tarihsel materyalist yaklam

201

gnderene yararl yant verme demektir. Bu kavram da, pozitivist okulun psikolojik savalarnn, alc zerindeki kontrol merulatrma
mekanizmas olarak ilev gren kavramlardan biridir. Arzu edilemeyen
geri besleme, iletiim kmesi ve iletiimsizlik gibi kavramlarla aklanarak, koullara uyma ve basklar hakl karlr; egemen bir ilikinin
yrtlmesi ve merulatrlmas salanr.
Elde edilebilirlik, eriim, ulama (access)
Trkiyede, eriim/erime, son rne (rnein televizyon alcsna,
bilgisayara) sahiplik olarak tanmlanmaktadr. Bu yanltr: ABDde insanlar eriim mcadelesi verdiklerinde, zaten evlerinde televizyon
vard; istedikleri, program retimi iin televizyonu kullanma olanaklarn
elde etmekti. "Eriim" "medyann tketim iin elde edilebilirlii deildir;
retim iin erimedir. Marksist ve Marksist ynelimli okullarda, eriim
mlkiyet ve retim, datm ve tketim ilikileri iinde incelenir:
Kitle iletiimindeki eriimin anlaml olabilmesi iin, (a) alternatif
medya rgtlenmesi olabilmeli veya insanlar iletiim rn retebilmeli,
databilmeli; (b) medyada ierik retebilecek olanaklara sahip olabilmeli; (c) medyadaki ieriin kamu yararna uygun ekilde doldurulmasna etki edebilmeli, () retimin nerede, ne zaman, nasl ve ne amalarla yaplacana karar veren mekanizmann etkili bir paras olabilmeli; (d) datm kanallarna sahip olabilmeli veya onlar kullanabilmeli,
aksi takdirde retilenin anlam kalmaz. Dikkat edersek, bu ve benzeri
koullarn olmad bir yerde, yurtta gazeteciliinden, etikten, demokrasiden ve katlmc demokrasiden bahsetmek, bili ve davran ynetimidir (imaj ynetimidir = sahtekarln, yalancln kibar ad).
Walter Benjamin (ve Hans Magnus Enzensberger) alclarn da
retici/gnderen olduu, diyalogu mmkn klan bir kitle iletiimi sistemi dnd. Gnmzde, ou alternatif veya radikal medya bu tr
demokratik bir medya sistemi dncesinden hareket ederler. Bu da
ancak halka retim olanaklarnn almasyla mmkndr (Couldry,
2003); ki bu sorun, uzun zaman ABDde eriim tartmas olarak balam ve srmtr. Ardndan da, kurnaz bir ekilde dier lkelerin
kurnaz/gerizekal akademisyenleri eriim tartmasn evinde televizyon alcs, internet balants olmas konusuna indirgenmitir. Bylece,
kitle iletiimindeki tek sessizlie kar retim olanaklarna erime olarak
balayan bir mcadele, pazar promosyonuna ve bitmi-rn pazarlamasna dntrlmtr. Halktan bireylerin retim olanaklarna sahip
olmas, rnein sylemek istediini bir medyada paketledii bir rnle
veya szle sylemesi, demokrasi mi getirir? Pavlovun ekere altrd kpei, byk olaslkla eker eker diyecektir ve Pavlov bakn biz

202

teki Kuram

zaten halka istediklerini veriyoruz diyerek vnecektir. retim olanaklarna sahip olmak, ancak, iyi kazanlar diyerek efendisinin sesi
olan radyo sunucusu ve onun hizmet ettii zel karlara deil, toplumun karlar ve gelimesi temeli zerine kurulmu olan alternatif medya rgtlenmesiyle olabilir (Coyer, 2007; Jankowski, 2003; Carpentier,
2007). yi kazanlar diyen, dinleyicilere sylyor. Kendisinin cretli
kle olduunun farknda deil ve dinleyenlerinin hemen hepsinin cretli
kle veya isiz serbest-kle olduu umurunda bile deil. Senin dinleyicilerin, evden iyi kazanlar elde etmek iin dar kan tccar deiller; maal/cretli olarak alan veya i arayan veya isiz insanlar. Onlara sen, yaamn anlamn iyi kazan olarak sunuyorsun; iyi gnler,
salkl yaam, iyi insan olma, kimseyi a ve yoksul brakmama, kimseye ktlk etmeme gibi dileklerle gelen insanlk bilinci yerine, smrnn bilincini sunuyorsun.
Medya ve ara anlay
Pozitivistler medya dediklerinde, aralar demek isterler. Marksistler medya dediklerinde, kitle iletiim rgtlenmesinden bahsederler. Ara (rnein telefon) son/bitmi rndr. letiim aralar
(means of communication), iletiimi retme, datma ve tketmedeki
yollar, aralar, gereleri ve bilgiyi ierir.
Kitle iletiimi
Pozitivist okulun en anlaml tanmlamasna gre, kitle iletiimi uzmanlam gruplarn, teknolojik aralar (basn, radyo, tv) kullanarak
geni, heterojen ve dank izleyicilere simgesel ierikleri yayma tekniklerini ve rgtlerini ierir (McQuail,1969:2). Marksist kuramlar kitle
iletiimini retim yapan ve datan endstriyel yap olarak ele alr.
Alternatif medya
Trkiyede ve birok lkede, alternatif medya ad altnda propaganda yapanlarn banda, teolojik ve ultra-sa tutucular/gericiler gelmektedir. Bunlarn en baarllar da dnyann hemen her yerinde radikal ve dogmatik Katolik ve Mslman hareketler ve post-faist saclar
olmaktadr (Atton, 2007; Cammaert, 2007; Sandoval ve Fuchs, 2009).
Trkiyedeki Taraf gazetesi, Radikal gazetesi, inan-taciri gazete ve tv
kanallar, sivil toplum rgtleri ve ou internet gruplar gibi alternatif
diye sunulan medya, kresel ve yerel sermayenin siyasal karlarnn
kurnazca biimlendirilmi (sac veya liberal oulcu veya burjuva sol)
uzantlardr.

BLM XI
MADD YAAMIN RETM VE RETM LKLER
Yaayan insana ulamak iin, biz, insann
dndnden, dlediinden veya insann
dnldnden, hayal edildiinden ve hikaye edildiinden balayarak yola kmayz.
Biz gerek, etkin insandan balayarak yola
karz ve insanlarn gerek hayat sreci temeli zerinde bu hayat srecinin yansmalarnn ve ideolojik yansmalarnn gelimesini
gsteririz.
Marx ve Engels, 1846: 14

letiim insann toplumsal hayatn retmesinin zorunlu koullarndan biridir. Materyal hayatn reten insan bunu ancak retim ilikileriyle yapabilir. Bu ilikileri kurmak ve yrtebilmek ise ancak iletiimle
mmkn olabilir. Kitle iletiimi teknolojik aralarla araclanm bir ynetimsel iletiimdir. Kitle iletiiminin materyal yaps iletiimin retilmesi,
datlmas ve tketilmesi ve bunlar iin gerekli rgtlenme, ara, i
gc ve sermaye ilikileri gibi eleri ierir.
retim
Bu kavram sadece maddi retim deil, dnce, bilin, yasa, ahlak,
din, siyaset ve btn toplumsal rgtlerin, ksaca toplumsal yaamn
toplam retimi anlamna gelir. retim kavram "rn retimi" kapsam
iinde kullanlr. rn retimi bir teknolojik aracn retimi olabilecei
gibi, bu teknolojik aracn rettii de olabilir. rnein bir televizyon program bir rndr. Bu rn reten teknolojik aralar da bu aralar reten teknolojilerin bir rndr. Dikkat edilirse, rn kurulan nedensellik
bandaki bir sonutur. Bu sonu materyal olabilecei gibi dnsel
olabilir. Her materyal sonula gelen veya o sonucu aklayan veya anlamlandran bir dnsel olan da vardr. Dolaysyla, dnsel sonu
her zaman vardr. Televizyon programnn yaratt veya destekledii
dnce veya davran tarz da bir rndr. Pozitivist-deneyci okul bunu "mesaj veya program" iine kertmitir. Kltrel analizciler "metin"
kavramn kullanrlar.

204

teki Kuram

Yeniden retim
Yeniden retim (reproduction) insann kendini ve toplumunu materyal ve dnsel olarak srdrme faaliyetlerini anlatr. Yeniden retim,
ekonomik anlamda, bir rnn belli retim teknolojisi ve faaliyetleri yaps iinde tekrar retilmesidir. deolojik anlamda, bu yeniden kavram, retilenin ve retim ilikileri biiminin hem sembolik anlatlmas
hem de merulatrlmasndaki srekliliktir. nsann kendini yenidenretmesi kendi varln srdrmek iin yemesi, imesi, vcuduna
bakmas, elenmesi, dinlenmesi ve ocuk yapmasdr. nsan dahil evrenin tm varlklar yeniden retimle kendilerinin devamn ve srekliliini salarlar. Bu amala giriimlerde ve faaliyetlerde bulunurlar. Yeniden retim kesinlikle kopyalama, aynsn yeniden-yapma ve aynsn
yetitirme iine indirgenmemelidir. nsan tarihi geliim ve deiim tarihidir. nsan tarihini kendini ve toplumunu yeniden reterek yaparken,
sadece durumunu korumay deil, ayn zamanda kendini ve evresini
deitirmeyi amalar. Bu srada egemenliin yannda mcadele de
yeniden-retilir ve gelitirilir. Tarihin tekerrrden ibaret olduu iddias,
tarihi tekerrr ettirerek kendi pozisyonlarn ve durumlarn srdrme
abasnda olanlarn zorlad ve sunduu tarihtir.
Yaamn iletiimi kendisiyle ve evresiyle sreklilik gerektirir. Toplum sadece belirli bir andaki gereksinimlerini deil, ayn zamanda retim koullarn da tekrar retmek zorundadr. Gnlk rgtl faaliyetlerle retilen retim koullar retim glerini ve retim ilikilerini kapsar.
retim g ve ilikilerinin yeniden retilmesi, baka bir deyile teknolojinin rgtlenmesi, gelitirilmesi, igc ve cretlerin denetimi, igcnn yetitirilmesi, toplumsal ilikilerin, deerlerin, inanlarn, kurallarn,
yasalarn merulatrlmas ve uygulanmas, egemen toplumsal rgtlerin (devlet, hkmet, meclis, okul, din, kitle iletiim aralar, aile gibi)
nde gelen ilevleridir. Bu tr yeniden-retimle belli retim ilikileri ve
biimi korunup srdrlmeye allr.
retim Biimi/Tarz
Marx retim biimi kavramn ok sk kullanm fakat tek bir cmleyle tanmlamamtr. retim biimi ile Marx, tarihin belli yer ve zamannda insann kendini ve toplumunu retme eklini anlatr. zlce, retim
biimi toplum yapsdr. Kavram retim aralarnn, i grme yntemlerinin hepsini, retimden tketime kadar tm ilikileri ve fikirleri ierir.
Toplumsal retimde, kltr, gelenek, grenek, ideoloji, fikir, yasa, devlet, ulus vb. dediimiz, maddesel retimle i ie olan maddeselolmayan retim de yaplr. (Hani Marx ekonomik indirgemeciydi?)

Maddi yaamn retimi

205

retim Gleri ve retim likileri

Bu kavram retim aralar, retim deneyimi ve becerileriyle toplumsal faaliyetlerde bulunan insanlar anlatr. Toplumdaki deiimin itici
gc retim gleri ve bu glerdeki deiimdir. Gelimeler bu glerin
konumuyla aklanabilir.
retim ilikileri, en genel anlamyla, toplumsal retim srasnda
(gnlk yaamn retiminde) insanlar arasnda olan ilikilerin btndr. Marksist anlayta retim ilikileri medya ile ilgili ticari retim (haberler, programlar, filmler) ve bilin ile ilikili ideolojik retim faaliyetlerindeki ilikiler anlamnda kullanlr.
Sermaye
Sermaye temel olarak unlar ierir:
a. Hammaddeler: Yer st ve yer alt doal zenginlikler.
b. aralar: Toplumsal retimde kullanlan tm aletler.
c. Emek: nsann kol ve beyin gc (birikmi bilgi) emei
. Deiim deerleri
Egemenlik
Egemenlik, genel olarak bir snfn ya da bir lkenin dier bir lke
zerinde kurduu ve uygulad egemenlii de ieren, fakat bu dar anlam tesinde ekonomik, kltrel, entelektel ve ideolojik alanlar da
kapsayan kontrol ve ynetim anlamndadr. Egemenliin dorudanl,
kapsam ve etkenlii tarihsel koullarn zelliklerine gre deiir. rnein feodal yapda ve 19. yzyln balarndaki smrgecilik ile bir yzyl
sonraki ekonomik ve kltrel emperyalizmle yeniden biimlendirilen
smrgecilik biimlerinde snflar ve uluslararas egemenlik ilikileri
nemli farkllklara sahiptir. Marksist ve Marksist ynelimli aydnlarn
ou egemenlii total egemenlik veya maniplasyon olarak almazlar
ve daha ok insanlarn dnce ve hareketlerine normal grnen snrlar koyarak, belli bir ideolojik ereve iinde kstlayarak salanan dinamik etkinlik olarak alrlar. Egemenlik ne denli youn, kapsaml ve
etken grnrse grnsn yine de bu egemenin srd sistem iinde
(ve sistemler arasnda) snf mcadelesi devam eder. Egemenlik ilikilerde gizli ve ak dmanca atmann varln ifade eder.
Marksist okula gre, egemenlik ynetici snfn retimin koullarn
denetleme pratiidir. zellikle sanayilemi toplumlarda, egemenlik
pratikleri egemenlikle birlikte gider: Bu pratikler ve tekilerle, egemen
snf gnlk yaama kendi ynetimini sokar, fakat toplumsal iletiim
ilikileri sadece egemenlik tarafndan ekillendirilmez. Snf sisteminin

206

teki Kuram

evriminden kan elikiler ve atmalar tarafndan da biimlendirilir.

Bu elikiler ve atmalar egemenliin yapsna meydan okur ve toplumsal deiim iin bir drt salar. Egemenlik ve eliki mcadeleyi
bytr (Mosco, 1983).
Devlet
Devlet ve toplumun yaps, siyasal bakmdan, iki ayr ey deildir:
Devlet toplumun yapsdr, aktif, bilinli ve resmi ifadesidir. Devlet genel
ve zel yaam, genel ve zel karlar arasndaki eliki zerine kurulmutur. Devletin varl ile herhangi bir tr kleliin varl birbirinden
ayrlamaz (Marx,1844a: 216,217). ada devlet tarafndan insan haklarnn tannmas, eski devirdeki (antik adaki) devletin klelii tanmasyla ayn anlama sahiptir. Eski devrin devletinin temeli klelikti.
ada devletin temeli, sivil toplum ve bu toplumun bireyi; yani teki
insanlarla tek ba zel kar olan, cretli iin klesi olan, bencil gereksinimleri olan, bamsz kiidir. ada devlet bu temeli tand, fakat
yaratmad. ada dnyada herkes klelie ve toplumsal yaama ayn
anda katlr; fakat sivil toplumun klelii grnte en byk zgrlktr. nk "imtiyaz" (rnein mlkiyet sahibi olma), yerini "hak" ile deitirmitir, yani herhangi bir hakka sahip olmay, bu hakkn gerektirdii
yaamn unsurlarna sahip olmadan, zgrlk kabul etmek. Bu gerek,
kiinin mutlak kleliinin ifadesinden baka bir ey deildir (Marx ve
Engels, 1845:218,219). Sivil toplumun yelerini birlikte tutan, birbirine
balayan devlet deil, insanlarn temel gereksinmeleri, karlardr. Bu
nedenle, gerekte, devlet sivil hayat deil, sivil hayat devleti ayakta
tutar (Marx, Engels, 1845: 220). Sivil toplumu koruduu bahanesiyle
eitli baka organlarn (ordu, polis gibi) harekete geiren devlet, gerekte, kendi varln biimlendiren toplum eklini, karlar dzenini,
dolaysyla kendini korumak zorunluluu ile hareket etmektedir. "Gnmzn toplumu" btn uygar lkelerde varolan ve her lkenin kendine zg tarihsel geliimi ile az ok farkl ve gelimi olan kapitalist
toplumdur. (Marx, 1875: 255).
Devlet egemen "irade" zerinde ykselmez; bunun yerine, kiilerin
maddi yaam biimlerinden kar ve egemen bir "irade ekline sahiptir. Eer bu "irade" egemenliini yitirirse, bu sadece "iradenin" deitiini deil, ayn zamanda insanlarn iradelerine karn yaamlar ve
maddi varlklarnn da deitii anlamna gelir (Marx, 1846: 227).

Maddi yaamn retimi

207

MARX VE MADD RETMDEN TKETME LETM

retim
Marxa gre iletiim aralar retim safhasnn bir parasdr. rn
pazara getirmeyle veya rnn emtiaya dnm balamnda, tama ve dolaysyla iletiim aralar dolam belirlemez. Bu aralar (1)
dn (kr) belirleyince ve (2) kapitalin para biiminden retimin koulu biimine dntrmeyi belirleyince, dolam belirlerler (Marx,
1857a). Marxa gre, dolam zamann azaltan ana ara, gelimi iletiimdir. 19. yzyln bandan beri son elli yl iletiim alannda devrim
getirdi. Karada ose yolarn yerini demiryollar ald, suda yava ve dzensiz sefer yapan gemilerin yerini hzl ve gvenilir buharl gemiler
ald. Btn dnya telgraf telleriyle sarld (Marx, 1893).
Marxa gre kapitalizmde materyal retim ile entelektel retim (rnein gazetecilik) birbiriyle etkileim iindedir: Kapitalist retim tarzna
tekabl eden entelektel retim, ortaa retim tarzna tekabl edenden olduka farkldr. Materyal retimin kendisi kendine zg tarihsel
biim iinde anlalmadka veya ikisi arasndaki karlkl eylem anlalmadka, entelektel retimin karakterini kavramak imkanszdr
((Marx 1856:82).59 Marxa gre, toplum dna izole edilmi bir bireyin
retim yapmas, birlikte yaamayan ve birbiriyle konumayan bireyler
olmadan konumann gelimesi gibi, samadr (Marx, 1857).
Frederick Engels, bitmemi 1876 makalesinde, The Part Played by
Labour in the Transition From Ape to Man (1975), iletiimi retim tarz
iine yerletirir. Engelse gre, elini kullanmaya balayan insan doal
nesneleri eliyle kullanmaya balad. nsan topluluundaki yaamda
almann gelimesi, insanlarn birbirini destekleme ve birlikte faaliyette bulunma saylarn artrd; insanlar birbirine daha da yaknlatrd;
birlikte i yapmann avantajnn bilincini iledi. Bylece, insanlar birbirine bir eyler syleme noktasna geldiler: Gereksinim kendi organn
yaratt (yaam koullarndaki deiimle iletiim tarznda deiim de
geldi. El kullanmna sesin ve ses tellerinin kullanm eklendi ve buradan szn kullanm kt). Benzer ekilde, Marx iletiim konusunu,
mallarn retimi ve datm iin gerekli teknolojiyi ve iletiim aralarn
59

Dikkat edilirse, Marxn aklamas, altyap ve styap ikilemiyle sunulan

uydurudan ve ekonomik indirgemecilik uydurusundan tmyle farkl..Alman
ideolojisinde bile, tek cmleyi okuma yerine, ondan sonrakileri de okursak, bize
retilen ve kitaplarda durmadan yazlann uyduru olduunu grr. Bu konuda
ve Marxn iletiim konusunu nasl ele ald ile ilgili ayrntl sunum iin bkz:
letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, 2007, say: 25, s. 153-257.

208

teki Kuram

retim, datm ve tketim ile ele alr; bunlar devlet, snflarn olumas
ve toplumlarn deimesi ile balar iinde inceler. Marx iletiim aralarnn gelimesini retim, datm, alveri ve tketim ilikilerinin karakterine getirdii sonular balamnda ele alr. rnein, demiryolunu,
telgraf ve buharl gemileri Marx modern retim aralar iin gerekli ve
yeterli iletiim aralar olarak niteler. Marxa gre kapitalizmde, iletiim
ve tama aralar, nehirde ve denizde giden buharl gemilerin, demiryollarnn ve telgrafn yaratlmasyla, mekaniksel endstrinin retim
tarzna giderek ayarland ((Marx, 1867a). Endstri ve tarmn retim
yntemindeki devrim, ayn ekilde retimin toplumsal srecinin genel
koullarnda, yani tama ve iletiimin aralarnda bir devrimi zorunlu
kld: malat dneminden sanayi dnemine aktarlan tama ve iletiim
aralar bu yeni dnemin hzna, geni dalgalanmalarna, sermaye ve
emein retimin bir alanndan tekine srekli aktarlmasna ve yaratt
dnya pazarnn gereksinmelerini karlamada yetersizdi ve kendilerinin bu yeni sanayi biimine ho karlanamaz bir engel olduunu gsterdiler. Bylece yolcu gemilerinin yapm, iletiim ve tama aralarnda (means) yaygn deiiklikler, nehirde ileyen buhar gemileri, demiryollar, okyanusta ileyen buhar gemileri ve telgraflar ile geni apl,
sanayinin yntemlerine yava yava uyduruldular. Buday kendi retimi iin tohum olarak hizmet grr, fakat rn sadece buday ierir,
dolaysyla, i gc, uygulamalar, gbre gibi ilikili elemanlardan farkl
ekle sahiptir. Ama endstrinin belli bamsz dallar vardr. Bu dallardaki retici srecin rn yeni bir maddi rn, bir emtia deildir. Bu
dallar arasnda, mal ve insan tamas yapan veya mektup, telgraf, iletiimlerin gnderilmesi iini yapan sadece iletiim endstrileri, ekonomik bakmdan nemlidir. (Marx, 1867b). Marxa gre bir ev tketim kadar retim iin de hizmet edebilir. Gemi ve vagon, tama arac olduu
kadar elence aracdr. Bir cadde retimin kendisi iin iletiim arac
olduu gibi, ayn zamanda yrmek iindir (Marx, 1857a).
retici Glerin Gelimesi ve letiim
letiim aralarn tanamaz sermaye olarak niteleyen Marx, iletiim
aralarndaki gelimeyi retici glerdeki gelimeye balar. Dolaysyla, Marx iin iletiim ve tama aralarnn gelimesi genellikle retici
glerin gelimesi kategorisi iinde yer alr. Marxa gre, iletiim aralarnda ve tamadaki gelime, retimden tketime kadar olan tm srelerde abukluu veya yaval belirler. Bu da, her srecin doasn
etkiler. Kapitalist retim tarz bir maln tanmasndaki maliyeti, iletiim
ve tama aralarndaki gelimelerle azaltr (Marx, 1893a).

Maddi yaamn retimi

209

letiim ve tama aralarndaki gelime mallarn dolam zamann

kesinlikle azaltr, fakat farkl maln ve ayn maln farkl pazarlara giden
farkl paralarnn dolamndaki zamann grece farkn ortadan kaldrmaz. rnein, gelimi deniz aralar ve buharl gemiler seyahat
zamann ksaltr ve bunu hem yakn hem de uzak limanlar iin yapar.
Grece fark, geri ou kez azalr, ama kalr. Fakat grece fark iletiim
ve tama aralarndaki gelimelerle corafik uzakla tekabl etmeyecek ekilde deiebilir. rnein, retim yerinden uzaktaki bir yerleim
merkezine giden bir demiryolu, demir yoluyla balanmayan yakndaki
bir yere olan uzakl grece veya mutlak olarak uzatr. Benzer ekilde,
ayn koullar retim yerinin geni pazarlardan grece uzakln deitirebilir. Bu durum, iletiim ve tama olanaklarndaki/aralarndaki deiim yznden, eski merkezlerin gerilemesi/bozulmas ve yeni merkezlerin kmasn aklar.
Ayrca, tama aralarnn gelimesiyle, sadece yer/uzay iindeki
hareketin srati artmakla kalmaz, onunla birlikte corafik uzaklk zaman balamnda ksalr. Sadece birok geminin ayn limana gitmek iin
ayn anda hareket etmesini veya ayn iki istasyon arasnda birka trenin ayn anda seyahatini salayan iletiim olanaklar/aralar kitlesinin
gelimesi olmaz, ayn zamanda, yk gemileri ayn haftann birbirini takip eden gnlerinde Liverpooldan New Yorka gitmek iin yola koyulur
(Marx, 1893b).
Dolam, Pazarn Kresellemesi, Sermaye ve letiim
letiim ve tama aralarnn muazzam gelimeleri gerek dnya
pazarn bir gerek olgu yapt (Marx, 1894; Engels, 1845). Bir yandan,
iletiim ve tama aralarndaki gelimeler mallarn dolam zamann
ksaltrken, ayn zamanda, bu aralardaki gelime giderek daha uzak
pazarlar iin, dnya pazar iin almay zorunlu hale getirir. Uzak yerlere giden mallar ok byk lde artar. Bununla, sosyal kapitalin bir
ksm uzun dnem mal-kapital safhasnda, dolam zaman iinde, kalr. Ayn anda byyen sosyal zenginlik oluur. Bu zenginlik dorudan
retim olana hizmeti verme yerine, iletiim ve tama aralarna ve
onlarn almas iin gerekli tanamaz ve dolamdaki kapitale yatrlr
(Marx, 1893b).
letiim ve Smrgecilik
Marx ucuz mal retimi ve gelimi iletiim ve tama aralarnn yabanc pazarlarn fethedilmesi yolunu dediini; bu srete dier lkelerdeki retimin kapitalist endstriyel yapnn karna uygun bir ekilde, sadece belli rnleri, zellikle tarm rnleri reten smrgelere

210

teki Kuram

dntrldn belirtmektedir: Modern endstrilerin merkezlerinin

gereksinimlerine uyan yeni bir uluslararas i blm kar ve dnyann
bir ksmn, endstriyel olana hizmet veren tarmsal retim alanna evirir. Marxn bu aklamas karlatrmal avantajlar politikasna uygun bir dnya yaratldn anlatmaktadr (Marx, 1867c).
Blm, Nfus, letiim Aralar ve Zenginlik
Marx toplumun nfusunun younluu ile iletiim aralar arasnda
ba kurmaktadr. Marxa gre, seyrek nfusu ve iyi gelimi iletiim
aralar olan bir lkede nfus younlamas, ok nfusu ve ktgelimi iletiim aralar olan bir lkedekinden daha fazladr. Kusurlu
iletiim aralar bir yerdeki ktln dier yerden getirtilmesine izin vermez, dolaysyla, toplumda (alk gibi) sorunlar kar (Marx, 1867d)
Marxa gre bilim, keifler, i blm, gelimi iletiim aralar, dnya
pazarnn yaratlmas ve makineler iiyi deil sermayeyi zenginletirir
((Marx, 1857b).
Endstriyel Deiim ve letiimde Deiim
Marxa gre endstrinin bir alanndaki radikal deiim dier alanlarda da deiimleri getirir. Endstrinin retim tarznda olan bir devrim,
rnein tama ve iletiim aralarnda da devrim yapar.
Marx Grundrissede Romadaki ilkel cemaat retim tarznn gelimelerle yklp gitmesini anlatrken, deiimi ve bu deiimle insann, yeniden retim ve iletiim biiminin deitiini anlatr. retim tarznn deimesiyle sadece yeniden-retim faaliyetindeki somut koullar deimez, ayn zamanda retenler (insanlar) deiir. nsanlar kendilerinde
yeni kaliteler yaratrlar, kendilerini retimde gelitirirler, kendilerini dntrrler, yeni g ve fikirler, yeni iliki/iletiim tarzlar, yeni gereksinimler ve yeni dil gelitirirler. retici emein bu gelimesiyle ayn zamanda toplumun dayand retim tarz zlr (deiir) ve retim tarzndaki deimeyle, somut birey, Romal, Yunanl vb olarak tanmlanan
birey de zlr (Haye, 1980).
Kapitalist Egemenlik ve Mcadelede letiim
Marxa gre, modern endstri bir dnya pazar kurar. Bu pazar ticaret, denizcilik ve iletiiminde byk gelimeler elde eder. Burjuvazi,
retim aralarndaki hzl gelimelerle, kolaylatrlm iletiim aralar
ve yollaryla, btn uluslar, hatta en barbar olanlar bile, kendine eker. Btn uluslar, burjuva retim tarzna kendini ayarlama zorunda
brakr. Tek kelimeyle kendi imajnda bir dnya yaratr. Bazen iiler
zafer kazanrlar; fakat sadece anlk. Uralarnn gerek meyvesi, o

Maddi yaamn retimi

211

anki sonularda deil, gittike artan birlemelerinde yatar. Bu birlemeye modern endstri tarafndan yaratlan ve farkl yerlerdeki alanlarn birbiriyle iliki kurmasn salayan gelitirilmi iletiim aralar
(olanaklar, yollar) yardm eder.
letiim Aralar, Tama ve Yer ve Zamann Kontrol
Marx iin iletiim aralarnn retimi, dolamn fiziksel koulunun
retimi iindedir. O da, tanamayan kapitalin retimi iindedir ve zel
bir durum oluturmaz. retimin, deiim (alveri) deerine, bylece
alverie dayanmas arttka, alveriin fiziksel koullar (iletiim ve
tama aralar) dolamn maliyeti iin daha nemli olur. Doas nedeniyle kapital, her yer engelini aar. Bylece, alveriin fiziksel koullarnn yaratlmas ve bu aralarla zamann kontrol yoluyla yer snrnn
ortadan kaldrlmas, olaanst zorunluluk olur. Ancak, tama maliyetindeki azalmalara uygun oranda kitleler halinde uzak pazarlara dorudan rn salanabildii lde; ancak, ayn zamanda, iletiim ve tama aralarnn kendileri kapital tarafndan ynetilen i iin kr elde etme alanlar salayabildii lde; ancak ticari trafik ok byk miktarda
olduu lde; ucuz iletiim ve tama aralarnn retimi olur.
MARX SONRASI: KTLE LETMNN RETM
Kitle iletiimi, rgtl yaplarn retim faaliyetiyle balayan ve izleyicinin izlemesi ile devam eden bir retim, datm, al-veri, dolam ve
tketim ile devam eden bir yapsal ilikiler andan oluur. Toplumsal
retim yapsnn incelenmesi demek, toplumun incelenmesi demektir.
Kitle iletiimini anlamak, her eyden nce kitle iletiiminin tarihsel olarak toplumsal retim tarz ve retim ilikileri iinde konumlandrlmasn
gerektirir. Bunun anlam kitle iletiim tarihini, iinde gelitii toplumun
tarihiyle birlikte ele almak demektir. Bu yaplrken kanlmaz olarak,
rgtl etkinlik olarak kitle iletiiminin rgtlenme biimleri, rn retim
ve datm biimleri ve retim ilikileri ele alnr. Ayn zamanda, kitle
iletiim rgtlerinin dier rgtler, irketler ve kurumlarla ilikileri de
incelenir. Bunlar kitle iletiiminin incelenmesinde odak ve hareket noktasn belirler. Bu tr yaklam iletiimin siyasal ekonomisi olarak nitelenir. letiimin siyasal ekonomisi, yap ve yapsal iliki incelemesidir.60
Bu tr inceleme yapanlar, kitle iletiiminin irket veya kurum olarak
60

Yapsalclar, semiyotikilerde yap dilin yapsdr; sosyal bilimcilerde yap

toplumun yapsdr.Marksistler dilin yapsn incelerken bile, dilin asla insan
gereini belirledii gibi kurnaz klflarla mitler yaratmazlar, toplumsal yap iinde ve toplumsal yapyla ilikilendirerek aklarlar.

212

teki Kuram

ekonomik (ve siyasal) rgtlenme biimlenmelerini, bu biimlenmelerin

ulus ii ve uluslararas ekonomik ve siyasal yaplarla olan balarn,
tarihsel geliimini, belli bir zaman ve yerdeki durumunu, kitle iletiimi
teknolojileriyle araclanm iletiimin retimi ve retim ilikilerini, ilikilerdeki karlkl balar aklamaya alrlar. Bylece, sistemin nasl
olutuu, alt ve sonularn incelerler. Kitle iletiiminde retim biimini, retim ilikilerini, snf, snf oluumunu (ve snf bilincini) merkeze tayarak ie balarlar. Bu balamda kitle iletiim olgusuna, sistemine, almasna ve sonularna eilirler. Kitle iletiiminin retimi,
retim ilikileri ve koullar zerinde dururlar. Bu srada kitle iletiiminin
rgt yaps, sahiplik, tekelleme, pazar kontrol, kitle iletiimi rgtlerinde i koullar, alma politikalar ve pratikleri, toplu szleme gibi
konulara eilirler. Bu tr aratrmalar yapanlara rnek olarak Smythe,
H. Schiller, Mosco, McChesney, Mattelart, Varis, Golding, Murdock,
Parenti, Schudson, Garnham, Roach, Dorfman, Gandy, D. Schiller ve
Wasco verilebilir. Bu aydnlarn ou konusunu tarihsel balam iinde
ele alr. Bazlar genel olarak medya veya uluslararas medya zerinde
dururken, dier bazlar da, tek bir medyay ele alp incelerler. rnein,
ABDde Schiller, McChesney ve Schudson kitle iletiiminde devlet ve
iletiimde rgtlenme ve rgt ilikileri, Ewen kltr endstrisi ve bili
ynetimi, Wasko sinema endstrisi, ngilterede Sparks, Murdock ve
Curran snf ve iletiim, Attali mzik endstrisi, Pendakur Kanada sinema endstrisinde Amerikan egemenlii zerinde durmulardr. Bu
balamda olduka zengin literatr bulunmaktadr.
letiimi ekonomik balamda ele alp inceleme gerektii zerinde
duran ve akademisyenlere arda bulunan ilk kii, 1950 ve 1960larda,
Smythe olmutur. Bu balamda ilk dersi 1948de University of Illinoisda vermitir. Ona gre, o zamanlar, iletiimde siyasal ekonomi
siyasal politikalarn ve ekonomik srelerin, karlkl ilikilerinin ve
sosyal kurumlara etkilerinin incelenmesiydi. Siyasal ekonomiyi iletiime
uygulamann temel amac, iletiim yaplarnn rgtlendii ve alt
politikalar iinde etkilerini deerlendirmekti; yani, iletiim kurumlarnn
yaplar ve politikalarn toplumsal koullar iinde incelemekti. Bu
amala, retim, kaynaklarn tahsisi, sermaye, rgtlenme ve kontrol ile
ilgili aratrma sorular belirledi ve rencilerini de bu sorular etrafnda
almaya ynlendirdi. Smythein radikal veya Marksist terminoloji kullanmad, fakat yaklam o zamanlarn egemen olan iletiim kuramlar
ve aratrmalarnn dndayd. Odakland sorular Marksistlerin yabancs olmad sorulard: Gelien iletiim sektrn ne tr sahiplik ve
kontrol biimlendirir? Ynetimin politika tercihlerine gre, iletiim rgtleri nasl rgtlenmekte ve yeniden rgtlenmektedir? Modern iletiim

Maddi yaamn retimi

213

sistemleri hangi sosyal ilevler ve kurumsal amalara arlk verir? Belli

trde iletiim rnleri ve hizmetleri retmek iin kararlar nasl verilmektedir? (Schiller, 1999).
1960larda, Smythe ve Schiller iletiimin siyasal ekonomisi zerinde
alyorlard. Yaklamlar, kurumsal ekonomi61 yaklamndan ve
1960lardaki genel siyasal ve ekonomik gelimelerden etkilenmiti. Dan
Schiller (1999: 90) babasnn ve Smythein, 1930 ve 1940lardaki siyasal ve ekonomik atmosfere kar mcadele veren antifaist hareketten ve bu harekette nemli yeri olan Robert Bradyin retilerinden
etkilendiklerini belirtir. Medya ve iletiimde, Frankn Bamllk Kuramna dayanan ilk neo-Marksist yapt Schiller'in 1969'daki "Kitle letiimi ve Amerikan mparatorluu" kitabdr. Bu yaptta, Schiller, Amerikan
kitle iletiim yaplar ve politikalarnn doasn eletirdi. Bunu 1973'de,
yaygn biimde okunan Zihin Ynlendirenler kitab izledi. Schiller,
emperyalizm ve kltr zerine eilen incelemelerini 1970 ve 80'lerde
yaynlad. Schillerin siyasal ekonomi yaklamn destekleyen, Kanadal Smythe tarihsel materyalist yaklamla enformasyon kontrol, tekelci kapitalizmin "izleyiciyi' emtialatrmasn inceledi.
Graham Murdock ve Peter Golding (1974: 205-206) kitle iletiimi
ncelikle, emtia reten ve datan endstriyel ve ticari rgtlerdir diyerek, ngilterede bir ilki balattlar (Mosco, 1996: 102). 1970in sonlarna
doru, Murdock ve Golding siyasal ekonomiyi, Frankfurt Okuluna ve
dier eletirel kuramclarla balar da kurarak, Marksist teori iine yerletirdiler. letiimin siyasal ekonomisinin alann, Garnham (1979), iletiimin siyasal ekonomisi, kapitalist toplumlarda kltrel rnlerin retim ve tketimini incelemeyi ierir diyerek zetlemi; daha sonra, bunu
aarak, medyay, emtia retimi ve mbadele yoluyla dorudan artdeer yaratan ve reklamclk yoluyla dier sektrlerde art-deerin yaratlmasna dolayl katkda bulunan ekonomik birimler olarak ele almtr. Murdock, Golding, Garnham ve benzerleri, sermayenin kltrel
retimin ara ve yollarn kontrol etmesine ramen, bu kltrel emtialar
zorunlu olarak egemen ideolojiyi desteklemez diyerek, hemen herkesin taknts olan ekonomik indirgemecilik ile ilgili grlerini belirtirler.
Dikkat edilirse, ancak 1970lerde, iletiim, snf egemenlii balamnda ele alnmaya balanm; snf egemenliinde, nihai kontroln
tekelci sermayenin elinde olduu belirtilmi; zerklik peindeki aydn ve
61

Institutional political economy Thorstein Veblen, John Commons, Wesley

Mitchell ve John Dewey gibi, Marxn da etkisinde olan, kurumsalclarn anlayna dayanr: Ekonomik yasalar tarihsel, sosyal ve kurumsal faktrlere baldr. Bkz: http://homepage.newschool.edu/ het//schools/institut.htm

214

teki Kuram

uzmanlarn egemen snflarn karlaryla uygun yorumlar sunduklar

bulunmu; izleyicilerin, egemen medyann tanmlamalarn reddettirmeyi salayacak alternatif anlamlandrma sistemlerinden yoksun olduu belirtilmitir (Curran ve Gurevitch, 1977: Wasco, 2005). ngilterede
Open University ve Leicester Center for Mass Communication
Research (Bennet, Curran, Murdock, Golding ve benzerleri) kapitalist
iletiimin yapsn ve ileyiini, mlkiyet ilikilerini, pazar yaps ve devletin dolayl yoldan etkisini incelediler. Glasgow Media Grubu haber
analiziyle buna katld. ngilizler, zellikle Thacher rejiminin tepkili ortamnda youn Marksist ve Marksist ynelimli aratrmalar yaptlar ve
kuramsal tartmalara girdiler.
Kta Avrupasnda A. Mattelart ve S. Siegelaub (1979 ve 1983),
1970 ortalarnda Parisde bir Marksist ktphane oluturmak ve Marksist iletiim kuram ve aratrmalarn gelitirmek iin nemli bir giriimde bulundular. Bu giriimden, Trkiyede pek bilinmeyen iki nemli kitap ve bir de bror kt. Mattelart, Communication and Class Struggle
balkl birinci kitapta, (1979) iletiimin snf analizi zerinde durdu ve
Marxn Kapital yaptndan hareket ederek iletiimin retim tarz ve ilikileri zerinde kuramsal aklama getirdi. Bunun yannda, kitapta kapitalizm, emperyalizm ve iletiimle ilgili 100 zerinde Marksist ve eletirel
yazlara yer verildi. Birok uluslararas tannm aydnn yazlarnn bulunduu ikinci kitapta iletiimin zgrlk hareketlerindeki yeri ve rol
zerinde duruldu.62 Ne yazk ki, bu kitaplarda ve bundan sonraki iletiim kitaplarnn ve aratrmalarnn hemen hepsinde, Marxn allagelmi yazlar dnda, toplum deiimi, retim, datm ve tketime
kadar olan toplumsal retim aamalarnda iletiimle ilgili olarak Marxn
zerinde durduu ve ele alnmas gereken yazdklarna yer verilmedi.
Bu balamda, en anlaml yapt, 1979da Yves de la Hayenin Marx ve
Engelsin yazlarndan toparlad (ve Trkiyede iletiim faklteleri ktphanelerinde bile dolama sokulmam) kitabdr. Bu kitapta, Marx
ve Engelsin iletiim ve iletiim aralar hakkndaki grlerini sunmaktadr. Bu yazlar iletiim aralarnn (means of communication) retim
ve dolamdaki rol; endstriyel deiim ve bu deiimde iletiim teknolojilerinin k ve sosyal ilikilerdeki deiim; tama endstrisi ve
iletiimdeki deiimlerin, bu deiimlerin etkileri ve anlamlar zerinde
durmaktadr. Bu balamda zerinde durulmas gerekenlerin banda,
medyann emtia retimindeki ve emtia dolamndaki rolnn belirlenmesi ve tartlmas gerekir. Bu belirleme, ayn zamanda, medyann
62

Ben Mattelarn bu giriimine destek verdiim iin, bu ender bulunan kitaplara sahibim; isteyen benden kopyasn alabilir (irfan).

Maddi yaamn retimi

215

ideolojik ilevinin ve kar-mcadelenin iletiimi ve medyas zerinde

durmay gerektirir. Bu tr sorunlarla ilgilenen yaklam, iletiimin siyasal ekonomisi bal altnda toplanr.
1970 ve 1980lerde iletiimin siyasal ekonomisinin gelime yllar
oldu, fakat bu srada, kltrel incelemelerdeki kadar olmasa bile, belli
lde, Marxa yaklarken ayn zamanda Marxdan uzaklamalar da
olumaya balad. Bu oluumun kendini gsterdii yllar neoliberalizmin dnyaya saldrya balad yllara tekabl eder. 1990larn
yeni-liberal kreselleen ortam ve bu ortamdaki egemen basklar ve
ynelimlerin de etkisiyle, Conor, Meehan, Mosco, Wasko ve Susman
gibi birok siyasal ekonomist siyasal ekonomiyi yeniden dnme
iine girdiler. Mosco (1996) iletiimin siyasal ekonomisi aratrmalarnn daha geni toplumsal tmlk iinde ele alnmas gerektiini belirtmi ve siyasal ekonominin kltrel incelemeler ve politika incelemeleri
(policy studies) ile ba kurmutur. Avrupadaki siyasal ekonomistlerin
iletiim aratrmalarn eitli neo-Marksist kuramsal gelenek iine btnletirdiklerini, buna karn ABDdekilerin Marksist ve kurumsalc
yaklamlara dayanarak iletiim endstrisinin, smrgen ve demokratik
olmayan irketler dzeninin btnleik bir paras olduunu vurgulayan
hakszlk duygusuyla hareket ettiklerini belirtmitir. nc bir ynelim
olarak da, Paul Baran, Paul Sweezy ve Andre Gunder Frankla gelen
Bamllk Teorisi ve Wallersteinin Dnya Sistem Teorisi gibi yaklamlara dayanr; bu ynelim nc dnyay da katan iletiimin siyasal
ekonomisi zerinde dururlar. Bu ynelim, 1970lerde uluslararas iletiim alannda Schiller, Varis, Mattelart ve benzerlerinin etkisiyle olduka yaygnlam ve UNESCOnun politikalarna egemen olmutu.
Mosconun belirttii gibi, Marksist siyasal ekonomistler aralarnda farklar olsa da, en azndan sermaye, snf, eliki ve egemenlie kar mcadele zerinde dururlar.
Uluslararas alanda 1970lerden beri giderek artan Marksist kuram
ve aratrmalar kitle iletiim aralarnn ve rgt yaplarnn transferi ve
kltrel rnlerin ak ve medya pratikleri zerinde durur; ayn zamanda, rnlerin ideolojik ierikleri ve bilin ynetimi, profesyonel ideolojiler; smrgeci deerlerin, etik anlayn, zlce pazar yapsn destekleyen bilin biimini yayan kltrel egemenliin, kltrel emperyalizmin
olduunu aklar. Uluslararas balamda bu yaklam kullananlara
rnek olarak Smythe, Schiller, Hamelink, Nordenstreng, Mattelart, Varis ve Dorfman verilebilir. Bu kiiler hem maddi retimle hem de dnsel retimle ilgili aklamalar getirdiler. Herbert Schiller uluslararas
balamda iletiimin siyasal ekonomisini incelemitir. Dan Schiller babasnn geleneini srdrmektedir. Benzer ekilde Kanadal Dallas

216

teki Kuram

Smythe izleyicilerin emtialamas ve medyada bamlln retilmesi

zerinde durmutur. Janet Wasko film endstrisi ve finans kapital ile
ilgili siyasal ekonomi aratrmas yapmtr. M. Pendakur film ve video
endstrisinin kresel balamda siyasal ekonomisine eilmitir. N.
Chomsky ve E. Herman medya kontrol, medyann kresellemesi,
endstriyle devlet ilikisi zerinde durmutur. R. McChesney internet
ve telekomunikasyon yasas zerine eilmitir. Benzeri konular Kanadada M. Raboy ve M. Martin tarafndan ilenmitir. Vincent Mosco emtialatrma ve iletiimin siyasal ekonomisi zerinde almlardr.
Mosconun 2009daki kitab iletiimin siyasal ekonomisini ayrntl bir
ekilde tartmaktadr. ngilterede Nicholas Garnham, Peter Golding
and Graham Murdock, Fransada Armand ve Michele Mattelart bu kuramsal yaklamn temsilcileridir. Ariel Dorfmann kltr endstrisi ve
bili ynetimi, bir lkenin insanlar dahil kaynaklarnn emtia olarak satnn nasl yapld (McClennen, 2000) ve kapitalizmin Latin Amerika
gibi lkelerde yaratt insanlk durumuyla ilgili yklemeleri, bize Trkiye gibi lkelerdekine paralel durumu Latin Amerika (Chile) rneinde
sunmaktadr.63 Wayne (2003) Marksist analiz iin ve zellikle kltrel
analiz iin temel bilgiler kazanmada nemli bir yapttr.
ZERNDE DURULAN TEMEL KONULAR
letiimin retiminde zerinde durulan konular olduka zengin eitlilik gsterir. Bu eitliliin nedeni aadaki geree baldr (aada
sunulan her ey aratrma konusu olmutur): letiim endstrisi kapitalist endstrilerin btnleik bir parasdr. letiim endstrilerinin alma biimi, bu endstride rn retimi ve retim ilikisinin nasl olduunu gsterir; iletiimi retim biimi, btn retim aralarn, alma
yntemlerini ve iletiim sreci iinde kiiler arasnda yerlemi retim
ilikilerinin tmn ierir. Bu alan iinde, televizyon, radyo, sinema,
basn ve internet sistemleri vardr. Bu sistemlerle, belli toplumsal iliki
modelleri baarl bir ekilde yerletirilir. Snf mcadelesi koullarnda
retim gleri geliir ve bu sistemler deiir.
Dikkat edilirse, iletiimin maddi retimi zerinde durduu konular,
birbirine bal birok temalar ve alt temalar oluturur. zerinde durulan konular eitli gruplandrmalar iinde toplayabiliriz. rnein, retim
ve retimin elerini ieren konular, datm sistemi ile ilgili konular,
alveri/pazar yaps konular ve tketim ile ilgili konular olarak bir
gruplandrma yaplabilir. Bu her grubun iinde alt-gruplar oluturulabilir.
63

Ariel Dorfmann her tr yaptlar iin bkz http://adorfman.duke.edu/

Maddi yaamn retimi

217

Konular ve aklamalarn aadaki biimde de yapabiliriz:

1. Emtialatrlm dnsel retim aralar olarak kitle iletiim aralarnn snfsal sistem iindeki yerinin saptanmasdr. Bu da, bu aralarn mlkiyet yaps ve egemen snflarn bu aralarn ileyii zerindeki
denetleme biimleri gibi konularn incelenmesini gerektirir.
2. Kitle iletiim aralarnn ilettii (veya erevesi iinde alt)
dnceler, deerler sistemi ve kitle iletiim aralarnn dnsel retime nasl katkda bulunduudur. Genellikle bu tr incelemeler kitle iletiim aralarnn ileyi ve retim yntemleri, profesyonelleme, metin
zmlemesi gibi ideolojik pratiin yaps, biimi ve nasl alt gibi
konular zerinde durur.
3. Egemen retim ilikileri iinde, ona kar, alternatif/devrimci iletiim biimlerinin ve ilikilerinin oluumu ve gelimesini aratrr.
4. Kitle iletiim sisteminin, elikileriyle birlikte, genel toplumsal yapnn ekonomik, siyasal ve ideolojik yanlar ve bu yanlarn birbiriyle
ilikisi iinde ald yerin makro bakmdan incelenmesidir.
Yukardaki konular tarihsel geliim balamnda ele alnaca gibi,
belli bir dnem ve zaman balamnda veya yerel ulusal, blgesel veya
uluslararas seviyede ele alnabilir. Medya endstrilerinin ilikileri belli
yer ve zaman iinde konu olarak ele alnp incelenebilir. Medya endstrilerinin belli bir yer ve zamanda alma koullar (rnein cret politikalar) konu olarak ele alnabilir. Konular sonsuz gibi
Ne tr konu olursa olsun, hepsi de ekonomik, siyasal veya toplumsal pratiin somut sorunlaryla ilgilidir, soyut deildir. Marksist incelemenin amac, kitle iletiimi hakknda kart iletiim sistemlerinin retiminde kullanlabilecek, egemen ideolojinin etkilerini karl ile denkletirebilecek ve ezilen toplumsal gruplar ve snflar iinde devrimci
bilincin ekillenmesine katkda bulunabilecek bilgi elde etmektir.
Aada, bu konulardan nde gelenlerin bazlar zerinde duruldu.
retim Tarz ve likileri: retim, Datm, Mbadele ve Tketim
Marxn retim tarz, retim gleri ve retim ilikileriyle ilgili her ey
kitle iletiimini aklamak ve incelemek iin konu olarak ele alnr. Kitle
iletiiminin materyal retimi zerinde duran incelemeler, iletiimin retiminden tketimine kadar olan aamalardan birine, birden fazlasna
veya tmne eilirler. letiimin genel olarak retimi zerine odaklanan
aratrmalar, kitle iletiiminde, kitle iletiiminin retimini tarihsel olarak,
belli bir dnem iinde veya gnmzdeki durumunu ele alp incelerler.
Bunlar yaparken, konu ulusaldan uluslararasna kadar deien kapsam iinde ilenir. Bu ilemede baz aratrmalar tek bir kitle iletiimi
rgtlenmesini (rnein basn, televizyonu, sinemay, interneti) ele

218

teki Kuram

alrlar; bazlar da birden fazlasn incelerler. Yukardakilerden hangisi

ele alnrsa alnsn, temel ilgi, kitle iletiiminin retiminin (retim, datm, mbadele ve tketimin) nasl rgtlendii ve yrtldnn doas zerinde toplanr.
Marxn emtia ve art-deer reten emein smrsne dayanan
sermaye birikimi sreleri medyay aklarken ve analiz ederken de
kullanlr. Medyaya yatrm yapan kapitalistler medya ieriinin retilmesi ve dolama sokulmasnda emei kullanr.
Medya sermayesinin bir dier karakteri de, medya sermayesi tekeline bal olan veya bamsz medya retimi yapan sermayeden olumasdr. Bu sermayenin karakterinin, i yaptklar veya bal olduklar
medya kurulular ve devletle olan ilikilerinin incelenmesi gerekir.
Medya ayn zamanda, son yllarda youn bir ekilde, oyuncak, yiyecek iecek gibi endstrilerle girdii ortak ilikilerde yan-rnlerin retilmesi ve yaygnlatrlmasnda nemli rol almaktadr. Dolaysyla,
medya sermayesi sadece kendi birincil rnlerini reterek ve datarak
yaamamaktadr; ayn zamanda, medya d yan-rnlerin retimine
payda olmaktadr. Bu balamda sermayenin karakteri ve iliki yaplar
incelenmekte ve aklanmaktadr.
retim: Pazar Koullar ve retim likisi
Bu balamda, iletiim pazarnn yaps, iletiimde tekelleme, neyin,
nerede ve nasl retilecei ve nerede ve nasl pazarlanaca sorular
nem kazanr. Bu sorulara yant, kltrel rnler, bu rnlerin yaratlmas ve datmn iine alan rgtl faaliyetler yaps ve maddi karlar
ba iinde incelenerek anlalabilir. Bu tr imcelemelerin ilkleri yle
sralanabilir: letiim rgtlerinin ekonomik yaplanmas ve dev tekeller
haline gelmesinin incelenmesi (Bagdikian, 1989; Slack, 1983, 1984);
sahiplik ve profesyonel pratikler (Parenti, 1986; Golding, 1977; Elliott,
1977: Curran, 1977); teknoloji ve rgt transferi ve emperyalizm (BoydBarret, 1997); firmalarn uluslararaslamas ve pazar kontrol (Schiller
ve Mattelartn yaptlar); tek ynl akm (Varis, 1977: Hamelink, 1986);
Kapitalizm, iletiim ve snf ilikileri (Murdock ve Golding, 1977); Uluslararas haber ajanslar, basn, film ve mzik endstrilerinin rgtleni
biimleri ve faaliyetleri. rnein Janet Wasco, Marksist siyasal ekonomi yaklamyla, Amerikan film endstrisini incelemi; bankalar ve film
endstrisinin farkl tarihsel dnemlerdeki ilikilerine eilmi; bu ilikilerin nasl ilediini, profesyonel kurallar ve politikalar belirlemitir: Filmlerin finanse edilip edilmemesi kararn bankerlerin temsilcileri tarafndan zenle seilmi kiiler verir. Bu kiiler geni oranda kar yapma grevini baaramazlarsa ya ilerine son verilir ya da dzeltmeye ynelik

Maddi yaamn retimi

219

nlemler alnr. Dier bir ilgi alan, film endstrisinin teki "yan rn"
pazaryla btnlemesidir: Bu yolla irketler halka eitli yan rnleri
tketmeleri iin sunarlar ki, bu, gnmzde byk krlar salayan bir
giriimdir. rnein, baarl filmlerle birlikte ocuk oyuncaklar, oyun
makineleri, t-shirtler ve bilgisayar oyunlar gibi birok yan rnleri kt.
Sermayenin gardiyanlar, sadece insanlar gereksiz harcamaya ynlendirmezler, ayn zamanda gnlk kltrel pratikleri de biimlendirirler.
retim ve Maln Fetiletirilmesi
Genel olarak bu yaklamlar ekonomik sreler ve kitle iletiimi retiminin yaplarna eilirler. deoloji bu sreler ve yaplarda ikincil plandadr. deoloji kendi bana bamsz bir etkinlie sahip deildir, fakat
genellikle bilin ynetimi ve sahte bilin snrlar iinde alr. Kapitalist
toplumda btn etkinlik ve rnler pazar dnyasnn ve mantnn paralardr. letiim etkinlii ve rnleri egemen toplumsal ilikilerden kaamaz. Kitle iletiim aralar her rn ve etkinlik gibi hem fetileme
srecinden geerler hem de fetiletirirler. Bylece insanlar materyal
eylere ve kendilerinden bakaya dnrler; bir eit psikolojik metamorfoz, bakalam ve bakalatrma sreleriyle eylere hayat (canllk) verilir: Para "alr"; sermaye "retir"; televizyon "etkiler."
Meruluunu gvence altna almak iin, kapitalist retim biimi
egemenliinin aklcln kantlayan fetilere gereksinim duyar. Fetilerin ortaya k retim glerinin gelimesiyle yakndan ilikilidir. Bir
srecin ya da olgunun fetie dntrlmesi, retimin gerek koullarndan soyutlanm, yaltlm bir nesne biimi iine kristalletirerek bir
feti haline getirilmesidir. Nereden ve nasl geldii gayret, ok alma,
biriktirme ve akln kullanma gibi kiisel davran zelliklerine balanr.
Bylece mlkiyet yaps ve ilikilerinden soyutlanarak sunulur. retim
aralarna sahipliin ve denetimin getirdii emek smrsn olas
klan retim ilikileri biimi zel giriim, demokrasi, yatrm, i kurma,
kiisel zgrlk, bamszlk gibi kavramlarla fetiletirilir. Bylece, smr sonucu elde edilen zenginlik art-deerin birikimi srecinden koparlp ayrlr. Ayn biimde burjuva iktisatlar deerin saptanmas
hakkndaki kuramlarn "eyann doas" ve rnlerin kendileriyle akladklarnda fetiletirirler. Her feti gibi, iletiim fetii de egemen olan
yayma teknolojisinin baskc ve maniple edici gcn gizler ve onu
zgrlk ve mutluluk gc olarak niteler. Halka da bu aldatc grn
sunulur. letiim aralar, fetiler evreninde, bir aktr olurlar (bir grevi
gren, yapan olurlar) ve doal bir g grnn alrlar. Bu tr ayrma
ve uzaklatrma, egemen snfn bu ideolojik aygtlar zerindeki tekelini
reddetmesine izin verir.

220

teki Kuram

retim likileri, Denetim ve Belirleyicilik

Marx'a gre mal sahiplii, ekonomik denetim ve snf gc ayrlamaz biimde birbirine baldr. Marxtan beri bu bala, zellikle denetim
ve sahiplikle ilikili birok gr ortaya atlmtr.
Pozitivist-deneyci okulun ortaya att tartmada ana konu ada
irketlerde denetimin sahiplikten ayrlm olmasyd. Bu konu sonradan
nde gelen (Galbrait, Parsons, Bell, Huntington gibi) Amerikan toplumbilimcileri tarafndan ayrntl olarak incelendi. Denetimin sahiplikten
artan bir ekilde ayrld grne gre, irketler byyp yeni kaynaklar bulmak iin darya gzn evirince meru paydalarn says
giderek artt. Bunun sonucu, kurucu ve ailesinin paylarnn ounluunu tuttuu geleneksel irket yapsnn yerini, kaynaklarn kullanlmas
zerinde etkili bir denetim iin yeterli temel salamayan kk sahiplikler halinde blnen paylarn oluturduu bir yap ald. Buna ek olarak,
byk irketlerin iletme denetimi yeni elit profesyonellerin eline geti.
Bylece, ynetim aralar zerindeki egemenlik, gnmz irketinin
denetimi iin bir temel olarak, retim aralarnn sahipliinin yerini ald
(Yani gnlk ileyii yrten ve denetleyenler maal yneticiler oldu).
Pozitivist-deneyci okulun bu tartmas ilk bakta akla yatkn grnr; fakat bu gr desteklemek iin sunulan deneyci kant ok ak
deildir. Tersine, kavramlatrma ve yorumlama sorunlar devam eden
tartma konulardr. letiim endstrisi teki sektrlerden de daha az
kant olarak kendini gsterir. Sahipliin yaps ya da bu yapnn denetim dzeyine ilikisi hakknda kapsaml bir aklama ve inceleme yoktur. Gnmzde bile, nde gelen iletiim irketleri ann birounda
bir veya birka aile denetimi salayan pay, dolaysyla, ynetimi ellerinde tutarlar; irketin genel politikas ve bu politikann gnlk uygulamas zerinde nemli denetime sahiptirler. Ayrca, dev firmalardaki pay
sahipliinin birbirinden izole olmu kiiler kitlesi arasnda dald grnn aksine, bu irketler finans kurumlarnn (zellikle bankalarn)
ve dier byk irketlerin kontrol altndadr. zel hisse sahiplerinin
ounun genel pasifliiyle karlatrldnda, rgtsel yatrmclar yatrm yaptklar irketlerin ilemlerine ok daha fazla karrlar. Hisseleri
yeterli miktarda (bazen % 5) ya da stratejik nemde olan kii veya irketler ynetim kurulunda temsilciye de sahiptir.
Ksaca, retim aralarna sahip olanlar hala retim ve datmn ana
sreleri zerinde byk oranda denetim uygularlar; fakat retim aralarnn sahiplerinin ne derecede uyumlu bir grup oluturduu sorusuna
yant getirmez. Bu soruyla ilgili kant da azdr; fakat sahipliin tekellemesi, genileyen birbirine kenetli irket paydal ve ynetimdeki

Maddi yaamn retimi

221

etkinlik, eitli sanayi ve finans kapital sektrleri arasndaki kar ball ve ortakln srdrmeye yardm eder. Varolan aratrmalar sadece kaynak tahsisatnn ana sreleri zerindeki denetimin hala nemli
derecede sahipliine balln deil, ayn zamanda sahip olan grubun
grlebilir ortak karlaryla tehis edilebilir bir kapitalist snf oluturmaya devam ettiini ortaya koyar. Bu Marx'n Alman deolojisi'ndeki
tanmlamasnn hem uygun sorular sormaya, hem de yantlar aramaya
balamak iin genel bir ereve saladn gsterir.
Kitle letiiminde retim likileri ve Denetim
Kitle iletiiminde retim ilikileri ve denetim, kapitalist retim tarz
iinde, o tarzn btnleik bir paras olarak oluur ve geliir. Murdock
ve Golding ngiltere gibi kapitalist ekonomilerde kitle iletiimi denetiminin kaynaklar ve ilemler olmak zere iki dzeyde olduunu belirtirler.
Kaynak denetimi genel amalar, irketin etkinlik alann tanmlama
gc ve retim kaynaklarn harekete geirmede genel yolu saptamay
ierir. Bu drt ana etkinlii kapsar:
Genel politika ve stratejinin formlletirilmesi;
Birlemeler, satn almalar veya yeni pazarlar gelitirme yoluyla
genileme, retimin ve datmn nerede ve nasl yaplaca, i
koullar ve altrma politikalarnn ne olaca ile ilgili kararlar;
Temel finans politikasnn gelitirilmesi, rnein, yeni paylarn
ne zaman karlaca; kime ve hangi koullarda borlanlaca;
Karlarn datm zerinde denetim.
lem denetimi alt dzeyde iler ve kaynaklarn etkili kullanlmas
hakkndaki kararlar ve belirlenmi politikalarn uygulanmasyla snrldr. Bunun anlam da udur: rnein, gazeteciler retim zerindeki
denetimde (rnein haberin seilmesinde) nemli lde bamszla
sahip olabilirler. Bununla birlikte, seim alanlar hala altklar rgtn
amalar ve kullanmalar iin verilen kaynaklarn dzeyi ile snrldr.
Gazetecinin ierii doldurmasyla gelen bu kontrolde, retim yapan
medya personeli, sahiplikle gelen kontroln amalarn iselletirirler;
yani, devletin ve sermayenin istediini ve istemediini renir, bilir ve
kendine mal ederler; ona gre konularn seer ve ierikleri doldururlar.
lem ve kaynak denetimleri arasndaki bu ayrmla "kitle iletiim
aralarn kim denetler?" sorusu byk irketler zerindeki kaynak
denetimi nerede toplanr? Bu kimin karna hizmet eder? Bu denetim
gnlk retimin alan ve ieriini nasl biimlendirir? gibi sorular anlam
kazanr. lk soruya en sk verilen yanta gre, kaynak denetimi irketin
yasal sahiplerinin elinde toplanr ve irketin etkinliinin genel ama ve
ynn bu sahiplerin karlar saptar. Aslnda, denetimde olduu gibi

222

teki Kuram

sahiplikte de iki dzeyi birbirinden ayrmak gerekir: Yasal sahiplik ve

ekonomik sahiplik. irkette payda olma zorunlu olarak irketin etkinlikleri ve politikalar zerinde herhangi bir denetim ya da etki olana getirmez. Yasal sahipliin ekonomik sahiplik olabilmesi iin, paylarn hissedarlara yneticileri seme hakkn vermesi ve bu hakkn etkinlik derecesine baldr. En ok hissesi olan ve etkin biimde rgtlenenler
ekonomik sahiplii elde tutarlar ve irket yneticileri konusunda karar
verirler. Kapitalist irketlerde yasal sahiplik milyonlarca pay ile binlerce
yatrm yapan kii ve firmalardan oluur; fakat ekonomik sahiplik genellikle bir avu kiinin elindedir (Murdock, 1982: 121 -123).
Marx'a gre, retim aralarnn sahiplii kapitalist snfn elinde toplanm, bu onlarn ekonomik retimi kendi karlar dorultusunda ynetmesini ve "kar" eklinde sonulanan art-deerin byk ksmn almalarn salamtr. Bununla birlikte, Marx kapitalistlerin istediklerini
yapmada tamamen zgr olmadklarn belirtmitir: Kapitalistler, byyle ortaya kard ruhlar dnyasnn glerini artk denetleyemeyen
byc ile ayn durumdadr. Kr peinden koularak yaratlan ekonomik sistem periyodik bunalmlar ve krll tehdit eden toplumsal atmalar reten elere sahiptir. Sonuta kapitalistlerin etkinlikleri gerekte krll korumaya alan tepkilerdir. letiim kurumlarn kendi
karlarn ilerletmek ve kendi g ve ayrcalklarn pekitirmek iin bir
ara olarak kullanrlar. Bu zmleme, en basit biimiyle kapitalistlerin
belli iletiim kurumlar iinde karlar ardndan nasl kotuklar zerine
eilir. kinci temel ekli daha genel bir dzeyde inceleme yapar ve kltrel endstrilerin bir btn olarak kapitalist snfn ya da en azndan
egemen bir blmnn ortak karlar korumak iin ileyi biimine bakar. Marx bunu maddi retim aralarn denetleyen snfn ayn zamanda dnsel retim aralar zerinde de denetime sahip olduklar, dncelerin retim ve datmn belirledikleri ve bu snfn dncelerinin o dnemin egemen dnceleri olduu eklinde aklar. Marx'n
aklad gibi kapitalistin istedii olabildiince ok elde etmektir. Bizim
yapmamz gereken kapitalistin isteine gre konumak deildir; fakat
kapitalistin gc, bu gcn snrlarn ve niteliklerini soruturmaktr.
Denetimde Ynetimsel Devrim Dncesi
19. yzyln ikinci yarsnn endstri kurulularnn doasnda nemli
deiiklikler olmutur: ada irketler tek sahiplikten ortaklklara, tek
sahip denetiminden yneticilerin denetimine doru geliti. Marx kapitalistin bu gelimeyle retimden kaybolduunu belirtmitir. Ama Marx'a
gre, sahipler setikleri veya kendilerinin ynettii kurullar yoluyla genel politika ve kaynak tahsisi zerinde etkili denetimlerini srdrdler.

Maddi yaamn retimi

223

Sonu olarak yneticinin ynetim zerklii sahiplerin karlarna uyma

isteine baldr. Pozitivist okul bu sonucu kabul etmez: Paydalarn
oalmas ve paydaln ynetimden ayrlmas irketlerin denetiminde
esasl bir deiim yaratmtr. ada irketler byyp karmaklatka, sadece tam gn alan yneticiler gelimeleri izleyebilme olanana sahiptir ve bilgi akmn denetledikleri iin, uygun grdkleri politikalar mmkn olan klar olarak sunarlar. Mdrler, irketi hissedarlar adna denetler grnrler. Gerekte mdrler daha alt yneticiler
tarafndan hazrlanm politikalar ve stratejilere imza atma durumuna
indirgenmilerdir. Yneticiler en nde gelen denetimciler olarak irket
sahiplerinin yerini almtr.
Pozitivist okulun ynetime arlk veren grn savunanlar "irketleri kim ynetir?" sorusunu sorarlar. Marksistlerin asl sorusu "irketler hangi snfn kar iin ynetilir?" biimindedir. Bu soru etkinliklerin
mantn soruturur ve bu insan gdlerinin tesinde retimin biimi
ve kiilerin bu biimdeki yerlerine baldr. Pozitivist okul yneticilerin
gdlerinin kar deil kariyer ve terfi etrafnda dndn ana ilgilerinin
kendi blmlerinin bamszln ve etkisini artrma, prestij ve stat
kazanma ve beendikleri dnceleri ilerletme olduunu savunur. Bu
gr kapitalist ekonominin etrafnda dnd temel yapsal zorunluluu, yani kazan ve kar artrmay grmezlikten gelir. ada irketlerin toplumsal ve kltrel hayata "hayrsever" olarak veya sosyal sorumlulukla katlmalar karlarn artrma amacndan vazgetikleri anlamna gelmez. irketlerin bu "toplumsal sorumluluk" imajna nem vermeleri dengesiz bir toplumsal ve siyasal bir iklimde ekonomik amac
daha etkili bir ekilde izlemede bir yol olmutur.
Teknolojinin Sunumu ve letiim Aralar
Marksist balamda teknoloji demek belli yer ve zamandaki toplumun yaps demektir. Teknoloji rgtl bir yapy anlatr. Medya teknolojisi, kitle iletiimi rgtlenmelerini anlatr; fakat ou kez, teknolojinin
rettii aralar anlamnda kullanlmaktadr (ki bu yanltr).
Marxa gre iletiim aralarnn kefi ve gelimesi sermaye iin byk avantajlar salar; ayrca, onun altnda yatan bilgi de ona bedavaya
gelecektir. letiim aralar da, dier teknolojiler gibi, art-deer yaratma
aralardr. Sermayenin verimlilik art aray sonucu olarak yeni teknolojiler kullanmas sonucunda, retim artan bir ekilde genel zihin
gcne dayanr; genel sosyal bilgi" retimin dorudan gc olur ve
sosyal yaam srelerinin koullar genel zihin gcnn kontrol altna
girer ve onunla deiime urar (Marx, 1858:706).

224

teki Kuram

Bunun nemli bir anlam da, medya (ve kltr) ve ilgili endstriyel
kapital, sermaye birikimi iin nemli olur (Hardt ve Negri, 2005).
Yeni teknolojilerin gelimesiyle, emein yerini teknoloji alr. rnein, ABDde basm endstrisinde her saatteki kt olarak llen verimlilik, 1997-2006 aras % 21 artmtr. Ayn yllar arasnda, alanlarn says 815,000den 614,000e dmtr. The U.S. Bureau of Labor
Statistics bu gerilemeyi basmevlerindeki bilgisayarlamayla ilikilendirmektedir (Fuchs, 2009: 380). Dolaysyla, teknolojik rasyonalizasyonla ii karlmas merulatrlmaktadr. Medya bu rasyonelletirmenin retildii yerlerden biridir.
Emek, Profesyonellik, Mlkiyet ve rn likisi
Bu balamda rnn kime ait olduu, retenle rn ilikisi, medya
profesyonellerinin mlkiyet ilikilerindeki yeri ve rn biimlenmesinde
oynadklar roller, alma koullar ve sendikalama gibi konular nem
kazanr. Kitle iletiiminde meslein ve retim ilikilerinin doas ile ilgili
almalar giderek artmaktadr. Bu almalarn hem meruluk ve toplumsal dzenin sosyolojik sorunlar, hem de alma koullarnn incelenmesi zerinde durmas gerekir.
Tarihsel bakmdan, emein kullanm, medya profesyonelliinin
olumas ve gelimesi, medyada sendikalama, bir mesleki ideolojinin
evrimi, bu meslein deien pazar ve alma koullarndaki durumu
gibi konular ele alnr ve ilenir.
Ayn zamanda, rnn ideolojik ieriinin karakteri profesyonel ideolojilerle ve profesyonel ideolojilerin de retimin ve retim ilikileriyle
ilikilendirilmesi gerekir; sadece, ideolojik egemenlik ve pratikler zerinde durmak, bize nemli bilgiler verebilir; fakat ayn zamanda, bizi
idealist felsefenin, dncelerin belirleyiciliini ileri sren erevesi iine sokabilir. Medyadaki bu tr alma genelletirip, egemen ideoloji
mesleki ideolojiye, genel retim tarz ve ilikilerini, medyadaki tarza ve
ilikiye balanmaldr. Balar genellikle eksiktir ve sadece kitle iletiim
aralar iine hapsedilmitir.
Sadece egemen tarz ve ilikiler deil, ayn zamanda mcadelelerin
de incelenmesi gerekir. Bu balamda, Batda radikal medya, alternatif
medya, yer alt (underground) medya, Marksist medya gibi isimlerle
gelen olduka ok yaptlar bulunmaktadr. Bu balamda, Trkiyede
ciddi bir aratrma henz bulunmamaktadr.

Maddi yaamn retimi

225

retim, Blm ve inin Yabanclamas

Yabanclama demek, insann kendine, dier insanlara, rettiine,
ilikilerine, dnyasna yabanc hale gelmesi/getirilmesi demektir. inin/alann yabanclamas demek, iin rgtlenii ve yrtl ve
retimin, datmn/blmn ve tketimin ve rnn doas nedeniyle ortaya kan yabanclamadr.
Kapitalist retim tarz ve ilikileri iinde insanlar birden fazla yabanclama deneyimlerler: (a) alanndaki yabanclamada insan rettii
nesneden yabanclar; retilen nesneden yabanclama retim srecinin, retim faaliyetinin bir sonucudur. Mallar/emtialar insan emeinin
yabanclam rnleridir. (b) nsan retim srecinden yabanclar:
Neyin nerede, hangi koulda, ne ama ve sonularla retileceine karar verme gcnden insann tmyle yoksun braklmas; i koullarnn tmyle insann dnda, ona ramen belirlenmesi. (c) rn retildikten sonra, cret vererek retilenden ve zenginlikten emein yoksun
braklmasyla gelen yabanclama. () Kaynaklarla ba kuran parann,
z ve deeri tanmlamas ve taplan ama haline gelmesiyle oluan
yabanclama. (d) Kendini gerekletirememe nedeniyle veya retim
tarznn getirdii maddi ve bilisel egemenlik altnda biimlenmi kendiyle, kendi kendinden yabanclamas. (e) Dier insanlardan yabanclama: nsann iine, iinin rnne ve kendisine olan ilikisinde gerek
olan, ayn zamanda dier insanlarla olan ilikisinde de gerektir.
Marx'n belirttii gibi (1844) "emeinin rn ne olursa olsun, ii
olduu gibi" deildir. Bu nedenle, rn daha ok olduka, ii daha az
"kendisi" olur. inin rnne yabanclamas sadece emeinin bir
nesne olmas deil, fakat rnn iinin dnda, bamszca, iiye
yabanc bir ey olarak var olmas ve iiye kar duran kendi bana bir
g olmas anlamna gelir. Bu nesneye iinin verdii yaam, dman
ve yabanc bir ey olarak iiye kar durmas demektir.
Datm Kanallar ve Kontrol
Kitle retiminde rnlerin tketiminin salanmas talep yaratma ile
olur; fakat datm kanallarn kontrol etmeyen irketler, datm kontrol edenlerle rekabette geri kalrlar. Siyasal ekonomi aratrmalarnn
bir blm datm kanallarnn kontrol ve tekelleme zerinde dururlar ve ayn zamanda, rekabeti pazarn da bir mit/masal olduunu ortaya koyarlar.

226

teki Kuram

rn: Emtia retimi ve Medya

Emtia retimi, emtiann karakterine bal olarak oluturulan endstriyel faaliyetlerle yaplr. Kitle iletiiminin son rn soyut ieriktir. Bu
ierik ya dorudan ieriin taycsyla (rnein vcd) ve/veya dier
aralar silsilesiyle birlikte (rnein mp3 player gibi alc, okuyucu ve
zc ile) satn alnr. Dolaysyla, kitle iletiimi emtia reten rgtl
faaliyetleri ierir. rnein, gazetecilikte, rn gazete denen materyalin
zerine yazlm sembollerdir. Radyoda ve televizyonda rn eitli
adlarla sunulan programlarla gelen ieriktir. Biz kitle iletiimi ann son
halkasyz; bu programlar almak iin televizyon alcsndan uyduya
kadar eitli aralar iin para deriz; bize (son halkaya) gelinceye kadar, programlarn retimi ve pazarda alverii yaplmaktadr. Televizyon giderek demeli kanallar ve programlarla, son halkadaki bizden de
program iin dorudan para almaktadr. Sinemada giri iin cret deriz. Web dnyasnda, internet iin de para deriz.
rn: zleyici-Emtia
Medyann rettii en nemli emtia, tketicilerine sunduu rnler
yannda, reyting sisteminden geerek izleyici-emtiay retmesi ve
reklamclara satmasdr. 1970lerde Smythe tarafndan Marksizmin kr
noktas tartmasyla sunulan bu gr bata sadece ABD gibi medya
sistemiyle snrlyken, imdi tm kresel pazarda geerli olmutur.
rn: Bilgi-Emtia
Kitle iletiiminin bir rn de bilgidir ve bu bilginin ou da haber
eklindeki bilgi ve ticari bilgidir. rnein, Reuters, Associated Press ve
Anadolu Ajans gibi iletiim rgtlerinin son rn, televizyonda retilen bili ynetimi bilmelerinden ok farkl karakterde olan bilgidir; bu
bilgi parayla abone olan mteriler iin retilen haber/bilme/bilgidir.
Dolaysyla, materyal olmayan bu rn (haber, bilgi), bilgi emekileri
tarafndan retilen bilgi-emtiadr. Medya sermayesi bu bilgi-emtia ile
elde ettii art-deerle de birikim salar.
rn: Medyann Kendisinin Emtia Oluu
Medya rgtlerinin kendisi gerektiinde satlan ve satn alnan emtiadr. rnein, bir televizyon irketi satlabilir. Bu balamdaki kuramsal
aklamalar ve incelemeler, sadece medya rnlerinin deil, ayn zamanda medyann kendisinin pazarda alnp satlan irket-emtia oluu
zerinde de dururlar. Medyada, sadece rn eitlenmesi/farkllamas
(diversification) olmamakta, ayn zamanda medya endstrisinde ve

Maddi yaamn retimi

227

ilgili endstrilerde sermayenin sahiplik trlerinde eitlenmeler olmaktadr (rnein, yatay ve dikey entegrasyon, medya d irketlerin satn
alnmas, medya iinde farkl alanlara yatrm yapma; dev firmalarn kar
artrmas iin ortak almas). Bu konular, zellikle 1990lardan beri
olduka youn bir ekilde aratrma konusu olmaktadr.64
rn: Karakteri ve Kalitesi
Siyasal ekonomi analizi yapanlar, medyann yaps, yapsndaki deimeler, endstriler aras ilikiler, endstriler ve devlet ilikisi, pazar
yaps ve pazar ilikileri gibi konular zerinde dururken, ayn zamanda,
tm bunlarn insan ve toplum iin sonular zerinde de odaklanrlar.
Bu sonularn en nde gelenlerinden biri medyann rettii rn (haber, elence, reklam, promosyon, ekonomik ve siyasal iletiimin) karakteri ve kalitesidir. Siyasal ekonomistler bu karakteri ve kaliteyi, alan snflar zerinde bili ynetimi ve kapitalist kltrel egemenlik ve
kltr emperyalizmi ile ilikilendirirler. Bunu yaparken, yaratlan g ve
olanak eitsizlikleri ve bunlara kar mcadele koullar ve durumlarna
da bakarlar. Bu balamda alma yapanlar da olduka oktur.
rn ve Tketici stekleri Ba
Pozitivist okula gre, pazar koullarn kontrol olana yoktur; "tketici kraldr"; kltrel retimin alan ve ierii sonuta izleyicilerin istekleri tarafndan saptanr (=halka istedii verilir); eer belli deerler ve
dnya grleri popler kitle iletiim aralarnda yoksa ya da az temsil
ediliyorsa, bu onlar iin etkili bir talebin olmamasndandr. Marksist
yaklamlar, retimin rgtlenmesi, bunun nceki mal ve zenginlik dalm tarafndan biimlendirilme yollar ile balar ve sermayenin yapsnn retimi eitli ekillerde ve dzeylerde saptad zerinde dururlar: Kitle iletiimi pazarna girmek byk sermaye ister. Bunun anlam,
bu pazarn sadece byk sermaye sahibi olanlara ak olduudur.
Pozitivist-deneyci okul iin, etkili rekabet engelleri sonuta nemsizdir, nk kk ya da byk btn reticiler eit lde tketici talebine baldrlar. (Aslnda, kitle iletiimi irketleri gelirlerinin byk ksmn izleyicilerden deil, reklamclardan ve dier firmalardan elde ederler. Bu durum "tketici egemenlii" tezini tersine evirir; reklamclar ve
reklam verenleri gerek g sahipleri ve reklamclarn rn ve tketici
isteklerinde ana belirleyicisi yapar. Bu durum, reklamclarn kitle iletiim aralarn finanse etmede baskn olduunu ve izleyici isteklerinin
64

Bu tr gelime ile ilgili rnek ve kaynaklar iin bkz: Erdoan, 2008; Erdoan
ve Solmaz, 2005; Mosco, 2009.

228

teki Kuram

ikinci derecede veya nemsiz olduunu gsterir. Reklamcnn istedii,

kitle iletiiminin rettiinin biim ve ieriine nemli etkide bulunur: rnein, kaliteli gazeteler hisse senetleri ve borsa haberlerine daha ok
yer verir; ada sermaye ve irket ekonomisi zerinde durur).
Pozitivist-deneyci gre gre, reklamclar mmkn olduu kadar
ok sayda izleyiciye ulamak istedikleri iin, tketici tercihleri hala en
nemli etkendir. Bu da, haddinden fazla basitletirilmi bir iddiadr:
Reklamclar iin rnle ilgisi olmayanlara veya satn alamayacaklara
ulamann hibir anlam yoktur. Ulalmak istenenler, reklamclar tarafndan belirlenirler. Sonu olarak, Currann aklad gibi, (1978:246)
kitle iletiimi reticileri, avantajl olmayanlara daha az dikkat harcarken,
tercih edilen aznl ekmeye almas nedeniyle reklamn dalm
toplumsal zenginliin genel dalmn izler.
Curran'n belirttii gibi (1982:227) halkn dnyay anlamasn ve yorumlamasn salayan kitle iletiim aralar, imdi kilisenin yerini almaktadr: Papazlar halka g yapsnn Tanr tarafndan dzenlendiini
sylerdi; bugn, profesyonel kitle iletiimcileri izleyicilere g yapsnn
demokratik bir ekilde, oy sandklar yoluyla oluturulduunu bildirmektedirler. Muhalif olanlar kilise tarafndan Tanrnn isteine kar gelen
dinsizler olarak gayri merulatrlr ve aforoz edilirdi. Bugn de muhalifler, "demokrasiyi" reddeden "arlar" veya blcler olarak sulanrlar. Ortaa kilisesi hakszla kar hak aramann tek meru yolunun ezenin vicdanna hitap etmeyi, bu etkili olmazsa yksek devlet otoritesine bavurmay retti. Bugn ada kitle iletiim aralar, benzer
ekilde, meru protesto yntemleri olarak sadece anayasal ve yasal
ilemleri yceltirler. Ortaa kilisesi toplumsal adaletsizlii kiinin gnahna atfederek, eitsizliin kaynaklarn maskelerdi. Bugn ada
kitle iletiim aralar, ok daha karmak yollarla, yapsal eitsizlikleri
tanmlama ve aklamay izleyicileri yanl yola sevk edecek ekilde,
rnein eletirel baklarn kendilerine ve zincirin son halkasndaki
kendi gibilere dndrerek yaparlar. Kilise Tanrnn grnmez elinin tesadfliine eilerek toplumdaki aa statnn kabuln tevik etti
(Kilisede hala zayfn, gszn, alak gnlllerin ldkten sonra
cennete gidecei tekrarlanr). ada kitle iletiim aralar hem zenginlii hem de fakirlii, ok alma ve yetenek yannda, ansa balayarak
benzer kadercilii tevik eder.
Elbette ortaada papalk ve monariler arasnda olduu gibi, gnmzn toplumunda kitle iletiim aralar ve teki g odaklar arasnda da atmalar vardr; fakat bu atmalar nadiren ciddidir ve genellikle toplumsal ve siyasal yapy merulatran etik ve ahlak ereveleri iinde tutulurlar (Curran, 1982:228; Hall, 1977; Murdock, 1995).

Maddi yaamn retimi

229

Medyann zne Oluu ve zleyicinin Sulanmas

Pozitivist-deneyci kuramda kitle iletiim aralar kendi balarna hareket eden, bamszlna sahip "zneler" olarak sunulur. Byle kullanlnca, kitle iletiim aralarnn grev nitelikleri bu aralarn kendileriyle
snrlanr ve kahraman ya da kt adam bu aralar olur. Bu ayn zamanda, egemen snfn ahlak maskesi ardnda gizlenerek radyo, tv
ve basnn aalk, terbiyesiz, baya, saldrgan ve mstehcen ierii,
zararl, kt ve rahatsz edici etkisi hakknda eletiri yapma hakkn da
getirir: Bu ikiyzl eletiri sonunda izleyici (okuyucu) bu tr ierii istedii ve izledii iin sulu bulunur. Kitle iletiim aralarnn sahip olduklar faaliyet zgrlnden dolay toplum zerinde etkili olduklar dnlr: letiim teknolojisi ve kitle kltrnn btn iletilerine ykledii
ilevi gizlemek iin, kitle iletiim aralar devrimci ajanlar statsne ve
ada iletiim olgusu da devrimin kendisine yceltilir.
Mcadele, Direni ve Kitle letiimi
Marx ve Engels, rnein 1842 gazetecilik deneyimlerinden itibaren,
basn zgrl zerinde durmular ve en nemlisi de, daha nce ayrntl olarak Marxn basn ile ilgili grlerinde akladmz gibi, basn zgrlk mcadelesinin arac olarak nitelemilerdir. Marx ve
Engelse gre, Manifesto yaptlarnda, alternatif medya kullanmnn
insanlar aras sosyal mcadelede a kurma ve birliktelik salar; mcadelenin baars iilerin birlemesinde yatar ve gelimi iletiim aralar bu birlemeye yardm eder.
Direniin iletiimini, muhtemelen direnii kontrol etmek ve ynlendirmek isteyen psikolojik sava iine katkda bulunmak isteyen aratrmaclar, kapitalizmi inceleyen aratrmaclardan daha fazla ele almlardr. Bunun da elbette nde gelen nedeni bu tr aratrmalar yapanlarn olduka byk dller almasdr. Radikal, alternatif veya Marksist
ynelimli aratrmaclarn hemen hepsi deien lde direni veya
kartl ele almlardr. zellikle 1970lerdeki almalarda bu olduka
belirgindir. Bu balamda, direnie bilisel katkda bulunmak iin kapsaml bir giriim Mattelart ve Siegelaubun Parisde Marksist ktphane
kurmaya almalar ve kardklar kitabn ikinci cildini snf mcadelesine ayrmalar rnek olarak verilebilir. Direnile ilgili almalar, neri
verme deil, direnii anlama ve gelitirme amacn tayan aratrmalard. Bu aratrmalar sendikalar ve sendika hareketinin incelenmesinden, yeralt basnna, genlere ve kadnlara ynelik dergiler ve magazinlere alternatif olan dergilerin ve magazinlerin kartlmalarna kadar
deien konular ele almlardr.

230

teki Kuram

YAKLAIM RNEKLER
Kitle iletiiminin Marksist ve dier deerlendirmeleri ve eletirileri
kitle iletiim aracnn varoluuyla birlikte kar ve geliir. Medya ile ilgi
ve medya hakknda yazlar 19uncu yzylda, zellikle iletiimin kontrolne ynelik mdahalelere kar ve ayn zamanda medyann (basl
medyann) i yap biimine kar, artmaya balamtr. 20.yzylda bu
art ivme kazanm ve zellikle kinci Dnya Savandan sonra younlamaya balamtr.
letiimin retim tarz ve ilikilerine Marksist adan veya Marksizmden etkilenen yaklamlarla yaklaanlar, zellikle 1960larda ortaya kp gelimeye balamtr. Bu balamda, nnis nc olarak nitelenir; fakat Herbert Schiller ve Dallas Smythe kitle iletiiminde Marksist
analizin balatclardrlar.
1970 banda, Enzenberger (1974) o zamana kadar Marksist medya teorisi olmadn ve dolaysyla bu alanda uygulanacak bir stratejinin de olmadn belirtmitir. Enzenberger, hakl olarak, medya konusunda marksistlerin kuramsal olarak tartmas ve pratik olarak medyay kullanmas gerektiini belirtmektedir ve bunun bir akademik beklenti
olmadn, fakat siyasal bir gereklilik/zorunluluk olduunu vurgulamaktadr. Enzenbergerin sunduu medya teorisi dahil, 1970lerde balayarak artan bir ekilde kitle iletiiminin ulus iinde ve uluslararasndaki
siyasal ekonomisi konusuna eilenler ve liberal-demokratik aratrmaclardan Marksist aratrmaclara kadar deien yaklamlarla alanlar artt. Amerikada ve darda yazdklaryla bilinenler arasnda,
The Media Monopoly (1983) ve The New Media Monopoly (2004) yaptlaryla Ben Bagdikian; Manufacturing Consent yaptyla Edward
Herman ve Noam Chomsky; The New Missionaries of Corporate
Capitalism (1997) yaptyla Edward Herman ve Robert McChesney;
The Myth of the Liberal Media (1999) yaptyla Edward Herman; Rich
Media, Poor Democracy ve Democratic Struggle against Corporate
Media (2002) yaptlaryla McChesney bulunmaktadr. Bunlarn yannda
Vincent Mosco, The Political Economy of Communication (2009),
Laboring of Communication (2008), Knowledge Workers in the
Information Society (2007), The Digital Sublime: Myth, Power, and
Cyberspace (2004). Continental Order?: Integrating North America for
Cyber-Capitalism (2001) gibi yaptlaryla, bu alada deerli katklarda
bulunmaktadr. Ayn deerde Dan Schilleri Digital Capitalism:
Networking the Global Market System (1999), How to Think about
Information (2007), Theorizing Communication: A History (1996) ve
Objectivity and the News: The Public and the Rise of Commercial

Maddi yaamn retimi

231

Journalism (1981) gibi birok yaptlaryla grrz. Bu isimlere uzun

zamandan beri iletiimin siyasal ekonomisiyle ilgili olarak sinema alannda nemli almalar olan Janet Wasko, Marksist praksis zerinde
yntemle ilgili alan Ollman, Peter Golding ve Graham Murdock gibi
isimleri ekleyebiliriz. Bu aydnlar yaptlarnda, kapitalist toplumlarda
retim tarz ve ilikilerine odaklanrlar; bunu yaparken, kaynaklarn nasl tahsis edildii, g ilikileri ve snf sistemi gibi yapsal eitsizlikler
zerinde dururlar; elikileri analiz ederler ve direni iin stratejiler nerirler. letiim alanndaki rgt yaplar ve ilikilerinin anti-demokratik
pratiklerine, siyasal ve ekonomik karlar iin bili ynetimine eilirler.
Siyasal ekonomiyi, tarihsel, btnleik, kapitalist iletme ile kamusal
mdahale arasndaki dengeyle ilgilenen ve adalet, hakkaniyet ve kamu yarar gibi sorular zerine duran yaklam olarak nitelerler.
Adorno: Kltr Endstrisinin Siyasal Ekonomisi
Adorno ayrntl bir medya siyasal ekonomisi kuram oluturmad,
fakat Adornonun grleri, gnmzdeki iletiimin siyasal ekonomisi
yaklamlarn etkilediini Murdock, Garnham, Golding ve Mosco gibi
siyasal ekonomistlerin yaptlarndaki referanslarndan karabiliriz.
Adornoda, hem medyann (kltr endstrisinin) siyasal ekonomi merkezli eletirisini grrz hem de ideolojik (bilin ynetimi) karakterinin
incelenmesini. Marx gibi, Adorno da ada toplumdaki belirleyici elikinin kapitalist toplumsal biimlenmede olduunu ve elikilerin bu
yap iindeki styapda da srdn, yap iindeki paralarn birbiriyle
srekli etkileimde olduunu belirtir. Adornoya gre (1987) sistemin
dinamii ekonomik srelerin kontrolnn artan bir ekilde siyasal gcn ilevi olmaktadr; fakat her zamanki gibi, insanlar ekonomik sreler tarafndan ynetilmekte ve egemenlik altna alnmaktadr.
Kltr endstrisi ve tketicinin bilinci basit bir ekilde birbiriyle eletirilemez (Adorno, 1991). Yani, kltr endstrisinin yayd bililer ile
tketicilerin bililerinin ayn olduu kabul edilemez. Adorno, henz bunun gerekletirilmediini belirtir ve tketicilerin kltr endstrisinin
sunduu her eyi emen sngerler olmadn anlatmaktadr.
Culture Industry Reconsidered yaptnda Adorno (1991), mass
media kavramnn kendisinin kitle kltr endstrisi iin hazrlandn
ve kitle medyasnn hep birlikte sahibinin sesini yeniden-yansttn
belirtir. Kitle kltrnn zn her yerde kendini gsteren tandklk
biimi ve sentetik olarak retilmi davran tarzlar yerletiren bir ilke
olarak tanmlar. Bu durumu standartlatrma olarak niteler.

232

teki Kuram

Culture Industry Reconsidered yazsnda Adorno (1991), kltr

endstrisinin rnlerin emtia olduunu vurgular. rnein haberin emtialatrlmasn aklar. Adornoya gre, kltr endstrilerinin rnleri
ayrlmaz bir ekilde kapitalist retim, datm ve exchange/mbadele
tarzlar iinde yer alr; radyo, televizyon ve gazetelerin baars, kendisi
reklamclara satlan emtia olan ve dier emtialarn satld izleyicileri
ekmesine baldr (Cook, 1996, 27).
Adorno, How to Look at Television yazsnda (1954), televizyon
mesajlarnn gizlenmi anlamlarn anlamak iin, artistin kendini ifade
isteklerine deil, rnnn genel artlarna bakmak gerektiini belirtir:
Bir televizyon ovunu yazarn psikolojisi asndan inceleme, Ford arabalarn Mr. Fordun psikoanalizi asndan inceleme gibidir. Ayn, sz, izleyicinin almlamasyla aklama iin de syleyebiliriz.
Smythe: Bilin Endstrisinin Maddi Yaps
Kanadal ekonomist ve siyasal aktivist Dallas Smythe, gelimi
Amerikan kapitalizmindeki iletiim dzeninin zelliklerine eildi ve Avrupal Marksistleri kendi ktalarna hapsedilmi ve Amerikan gereinden uzak olduklarn ve Amerikan gereinin yaknda Avrupann gerei olacan belirtti. Avrupallar, zellikle ngilizler, kendilerini savunarak karlk verdiler. Aslnda Smythe'in ve Amerikan Marksistlerinin
Avrupa gereini bilmediini belirttiler. Smythe'in, tepkiyle karlanan,
Avrupaya ihtar 1977'lerdeydi. ok gemeden Avrupa Amerikan gereinin "zelletirme ve deregulasyon" saldrsyla karlat; 1990'lara
gelindiinde, iletiimde Avrupa gerei Avrupa gerei olmaktan ok
Amerikan tipi iletiim dzeninin kreselletirdii bir gerek oldu.
Smythe, Trkiye gibi lkeleri, bu deiimde Avrupa'dan sonraya brakmt. Geri Trkiye'de zelletirme, Avrupadakiyle be alt yl gibi
ksa bir zaman farkyla oldu, fakat dier "az gelimi" lkelerde, bu oluum 1990'lardan beri egemen gndeminin bir parasdr.
Smythe'e gre (1981) kitle iletiim aralar tekelci kapitalist sistemin
bir buluudur. Bu aralarn amac btn nfus ve teki rgtlerin nderlii iin sorunlar, deerler ve politikalar "gndemini" oluturmaktr.
Bu aralar izleyicileri kitle halinde retirler ve reklamclara satarlar. Bu
izleyiciler kendilerine kitle halinde retilmi tketim mallar ve hizmetlerinin pazarlamasnda alrlar ve pazarlamasnda tketilirler. Bunu P.
Baran ve P. Sweezy'nin "sivil sat abas" diye adlandrr: zleyiciler,
ayn zamanda, siyasal adaylarn ve kamu politikalarnn pazarlanmasnda alrlar ve pazarlamasnda tketilirler: zleyicilerin retimi, tketimi ve almas (emei) olmakszn, tketici mal ve hizmetlerinin kitle
halinde retimi olanakszdr.

Maddi yaamn retimi

233

Smythe gre, iletiimde tarihsel materyalist yaklamn ana hatlar:

retimin materyallii, toplumsal retim ve tketimde halk birbirine balayan gerek sreler anlamna gelmelidir.
Marksistler, Marx'n zamanndaki rekabeti pazardan farkl olan
gnmzn tekelci kapitalizmin dev irketlerinin i cephesinde olduu
kadar talebi de ynlendirme rolne dikkat etmelidirler.
Talebi ynlendirmek iin, kapitalizm kitle iletiim aralarn kefetti. Bu aralarn ana rn ileti deil reklamclara satlan izleyicilerdir.
Kitle iletiim aralar altyapnn, tabann ana parasdr; nk
bu aralarn rn izleyicilerdir ve bu izleyiciler kitle halinde retilen
tketici mallar ve hizmetlerinin kitle halinde pazarlanmasn baarmada
"maddi bakmdan" retici bir grev yaparlar. (Bu analiz, TRT gibi, yaam koullarnn reklama dayanmad sistemlerde geerli deildir).
Teknoloji burjuva egemenliinin tehlikeli bir ekilde "gizemliletirilmesinden" baka hibir eyin saptaycs deildir. Ne ara, ne de grnrde reklam olay eleri (haber, elence, mzik, spor gibi) iindeki
ileti kitle iletiiminin gerek temelidir. Smythe bu haber, elence, film,
tartma, spor gibi programlar, ksacas kitle iletiim aralarnn ieriini "bedava le yemei" olarak niteler (Kapitalist ilikilerde birini bedava le yemeine gtrdnde bu yemek herhangi bir esas ama iin
bir vesileden baka bir ey deildir).
deoloji, bilin ve egemenlik, bugn, Marksizmin znellik ve pozitivizmle dolu olmaya ynelen alanlardr. Bunlar diyalektik bir ekilde,
halkn etkinlikleriyle karlkl ve baml olarak incelenmelidir. Halkn
etkinlikleri daima siyasal, ekonomik ve toplumsal rgtler iinde baz
dnce, dil ve fiziksel etkinlikleri balar. Birinci Dnya Savandan
sonra devrimci hareketlerin gerici ve faist rejimler tarafndan Avrupa'da bozguna uratlmas, Avrupal Marksistleri ideoloji ve bilincin znel
ve ynlendirici aklamalarna dndrd (rnein Frankfurt Okulu).
Egemen snf biimlerinin devleti, kiliseyi, eitim retim sistemini ve
kitle iletiim aralarn egemenlikte g kullanmann yerine kullandn
kefetmek bir yenilik deildir. Yllarca ark yeniden kefetmek ve ayrntlarla uramak yerine, iilerin zel sektr ve kamu sektr arasndaki diyalektik gerilim srelerini betimleyecek ve zmleyecek
aralar gelitirmek daha yararldr.
Maddi retimin "teknoloji" olarak klk deitirmesinden, sanat ve
bilimin de burjuva snfnn tuzaklarndan kurtarlmas ve diyalektik bakmdan yeniden dnlmesi nemlidir. Smythe'e gre kitle iletiim
aralar, ilgili sanatlar, tketici mallar ve hizmetleri (giyim, kozmetikler,
ayakst yemek gibi) ileri kapitalist lkelerin ve giderek artan bir ekilde nc Dnya lkelerinin halklar iin gnlk gndemler hazrlar.

234

teki Kuram

zleyicilerin grd temel hizmet vardr: Tketici mal ve

hizmetlerini kendilerine pazarlarlar. Siyasal arenada u veya bu aday
iin oy vermeyi renirler. Kendi siyasal ekonomik sistemlerinin doruluuna inanc renir ve onaylarlar.
Kitle iletiim aralar birbirine bal i rgtlenmeleri ile retim ve
alveriine dayanan oligopol piyasalar ile baldr.
Reklamclk, pazar aratrmas, gzel sanatlar, eitim ve retim
bu bilin endstrisinin parasdr.
Kitle iletiim aralar ayn zamanda irket balar ve kesien pazarlar yoluyla profesyonel ve amatr spora, gsteri sanatlarna, izgi
romanlara, ocuk oyuncaklarna byklerin oyunlarna (oyuncaklarna),
kaset retimi ve satmna, otellere, havayollarna, balayc szlemelerle ve reklam servisleriyle tketici mallar endstrisine (otomobil, giyecek, kozmetik ve moda endstrilerine) baldr.
Kitle iletiim aralar, telekomnikasyon, dijital enformasyonun
depolanmas, tekrar kullanlmas, ilenmesiyle ve telekomnikasyon ve
bilgisayar ilemleri iin aralar reten ve elektronik, fizik ve kimya alanlarnda aratrma yapan endstrilerle karlkl bamldrlar.
Bilin endstrisi enformasyon reten bankaclk, finans ve sigorta endstrileridir. Btn bunlara askeri ve sivil devlet organlaryla olan
balarn da eklemek gerekir.
Bilin Endstrisinin Gndemi
Bilin endstrisinin gndemindeki birinci konu, tketici mallarnn ve
hizmetlerinin "yeni modellerini" satn almaya ve askeri alveri abalaryla ien bteyi destekleyen vergileri demeye drtlenmi halk
retmektir. Kitle iletiim aralarnn grevi ayn zamanda nihai rnleri
retmek iin ekillendirilmi izleyicilerin retilmesidir: Siyasal adaylara
oy verme, siyasal sorunlarda "halkoyu" gibi... Kitle iletiimi aralar halka sistemin ideolojisini, snf egemenliindeki toplumsal sistemi halkn
destekledii veya hcum ettii "deerler sistemini" retir.
Kitle letiiminin Ana rn
Smythe'a gre, burjuva ve Marksistler kitle iletiiminin ana rnn
iletiler, enformasyon, imajlar, anlamlar, elence, eitim, ynlendirme,
maniplasyon vs. olarak tanmlarlar. Tm bu kavramlar znel dnsel
varlklardr. Elence, eitim, retim gibi kitle iletiimi ierii "etkilere"
veya "amalara" aittir. Bunun anlam znel srelerin gerek olmamas
demek deildir; fakat tekelci kapitalizm altnda halkn yapmak zorunda
olduu ilerin maddi bir taban vardr. Yiyecek gibi eyler satn alnmaldr ve izleyicinin grevi, reklamcya "deme yapan" bu yandr.

Maddi yaamn retimi

235

Gereki Marksist Kuram

Kuram ve pratik ideolojinin retimi konusunda, znellikten ve gerekten uzak olarak tarihsiz bir tabanda devam etmektedir. Smythe'e
gre, gereki bir kuram ie iletiyle ya da kitle iletiim aralaryla deil,
halkla balamaldr. Smythe u nerilerde bulunur: Yaklam, izleyici
gcnn gerek zaman iinde nasl retildiini tanma ile balamaldr.
okuluslu irketin bir mal retmeye girimesi iin, art deerin gereklemesini garanti etmek iin talebin retilmesi zorunludur. Burada itici
g ileti veya ara deil, nerilen mala izleyicilerin taknaca tavrdr
(para demesi, zaman harcamas, retimi iin enerji harcamas, kullanmas, atmas). Eer beklenen bir kar yoksa izleyici, ileti, ara ve mal
retimi olmaz. Bylece, izleyici tketici mallarnn pazarlamas iin zorunlu bir ara olarak kitle iletiim aralarnn varolu nedeni olur. Pazarlamac olarak izleyici gc ve izleyici hakknda ok az bilgiye sahibiz.
Gereki zmlemedeki temel e kitle iletiim aralar tarafndan
retilen izleyicilerin rolnn herhangi bir mal iin karl bir pazarn yaratlmasnda reklamcnn genel stratejik plan iinde zmlemesini gerektirir. Bu zmleme izleyicilerin kitle iletiim aracndan reklam ve
"bedava le yemei" karmn al yolu ile bu materyallerin iinde
ilendii etkinlikler ve ilikilerin koullar arasndaki ilikiyle uramaldr. Halk ve izleyicilerin "yeri" gerek tarihsel durum iinde saptanmaldr. zleyici iki yze sahip olan yeni bir kurumdur: zel yz bilin endstrisi iin pazar ve pazarlama ajan olarak grev yapar. Kamu yz
eitli kurumlar yoluyla (aile, kilise, sendika gibi) hayatn emtia olmayan amalar iin mcadele eder. ABD ve Kanada'da izleyici bu iki yze de sahiptir: Herkes her zaman izleyicidir, nk ortak olarak herkes
genel mallar retme ve satma giriimindedir.
Bilin, halkn yaamnn tam olarak farknda olmasdr. Bu kendilerini, teki insanlarla eitli rgtlenme ekilleri iinde ilikilerini ve doa
ile ilikilerini "anlamalarn" ierir. Bilin dinamik bir sretir; kii aile ve
teki toplumsal kurumlar iinde byr, durur veya geriler. Duygular,
dnceler, igd, bellek ve btn duyu aralarna girer. Bilin kiilerin gerek yaam deneyiminden gelir.
Smyhtee gre, aratrma seviyede olmaldr:
Uluslararas: zellikle devrimci ve bamszlk hareketleri teorisi,
medya politikalar medya ve spektrum yaplar, ok uluslu irketler, nc dnya giriimleri
Ulusal: rnein, yeni teknolojilerin siyasal ekonomisi, reklamclk
ve emtia ilikileri, kamuoyunun maniplasyonu
Yerel: Sendikalar, ii hareketi, aznlk vb. gruplarla iletiim.

236

teki Kuram

Smythe gre, Marksist aratrma faaliyeti en azndan aadaki temel konularla ilgilenmelidirler:
1. Bilim ve teknolojinin gizemini ama (demystification)
2. Kuram ve pratik ilikisi
3. letiimin kontrolnn merkezilikten k (decentralization)
4. letiim kurumlarnn ve pratiklerinin demokratikletirilmesi
5. rgt ve eylem iin kitlelerin harekete geirilmesi
6. letiimin bar iin promosyonu
Mosco: letiimin Siyasal Ekonomisi
Mosco (1996/2009), iletiimin siyasal ekonomisini, kaynaklarn retim, datm ve tketimini oluturan sosyal ilikilerin, zellikle g ilikilerinin incelenmesi olarak aklar: Siyasal ekonomi, toplumlarn yaamak iin gerekli olan retme etrafnda nasl rgtlendii ve toplumsal
amalar gerekletirmek iin dzenin nasl tutulduu hakkndadr.
Mosco eletirel/critical siyasal ekonominin drt temel zelliini belirler. Bu zellikler, drt temel aratrma alan olarak da kendini gsterir:
1. Siyasal ekonomi toplum deiimi ve tarih zerinde durur; dolaysyla, bu balamdaki incelemeler ve aklamalar getirir.
2. Siyasal ekonomi btnlk (holistic) bir yaklamdr: emtia,
kurumlar, sosyal ilikiler ve hegemoni/egemenlik arasndaki
ilikiler ve bu ilikilerin karakteri zerinde durur.
3. Eletirel okul ve Marksist yaklam, sadece retim tarz ve ilikileri zerinde durmaz, ayn zamanda, bunlar politika problemleri ve ahlak felsefesi konularyla ilikilendirir.
4. Eletirel okul ve Marksist yaklam, filozoflar sistemi anlamaya altlar, asl mesele onu deitirmek diyen Marxn pratik
anlayn benimser.

KAYNAKA
Adakl, G. (2006) Trkiyede Medya Endstrisi, Neoliberalizm anda Mlkiyet ve Kontrol likileri. Ankara: topya.
Adakl, G. (2009) The Process of Neo-Liberalization and the Transformation of the
Turkish Media Sector n the Context of the New Media Architecture. In: Harrison, J.
and Wessels, B. (Eds.) Mediating Europe: New Media, Mass Communications. N.
Y.: Berghahn Books, Pp. 286-318.
Adorno, T. (1954) How To Look at Television. the Quarterly of Film Radio and
Television, 8(3): 213-235.
Adorno, T. (1974) Minima Moralia. London: New Left.
Adorno, T. (1976), Introduction to the Sociology of Music. New. York: Continuum.
Adorno, T (1987). Late capitalism or industrial society? In:V. Meja, D. Misgeld & N. Stehr
(Eds.), Modern German Sociology (pp. 47-232). NewYork: Columbia University
Press.
Adorno, T. & Horkheimer, M. (1977) The Dialectic of Enlightenment, New York: Free
Press.
Adorno, T. (1991) The Culture Industry. London: Routledge.
Alemdar, K. (1985) Kreselleme, Trkiye ve Kitle letiim Aralar, Trk- Yll 97:
275-283.
Alemdar, K. (1998) (Ed.) Medya Gc ve Demokrasi. stanbul: Tses.
Alemdar, K. (2001) letiim ve Tarih, Ankara: mit Yaynevi.
Alemdar, K. (2009) (Der.) Trkiyede letiimin Dn, Bugn ve Yarn. Ankara: AGC
Yayn.
Allor, M. (1988) Relocating the Site of the Audience, Critical Studies n Mass
Communication 5: 21733.
Allport, G.W. (1935) Attitudes. In:The Handbook of Social Psychology, (ed.), C.
Murchison. Reading, MA: Clark University Press, Pp. 798-884.
Amin, S. (2005) Empire and Multitude. Monthly Review, 57(6) Http://Www.Monthly
review.Org/1105amin.Htm
Anderson, C. A. and Gentile, D. A. (2008) Media Violence, Aggression, and Public
Policy. In:E. Borgida & S. Fiske (Eds.), Beyond Common Sense: Psychological
Science n the Courtroom. (Pp. 281-300) MA: Blackwell. Http://Www.Youngmedia.
Org.Au/Pdf/AG_Games.Pdf
Ang, I. (1996) Watching Dallas. London: Routledge.
Artz, L. (2006) On the Material and the Dialectic: toward a class analysis of
communication. In: L. Artz, S. Macek and D. Cloud (Eds).
Artz, L, Macek, S.,ve Cloud, D. L. (Eds.) (2006) Marksizm and Communication Studies:
the Point s To Change It. N.Y.: Peter Lang Publishing.
Atabek, . (2001) letiim ve Teknoloji: Yeni Olanaklar-Yeni Sorunlar. Ankara: Sekin.
Atabek, . (2006) nternette Etik Sorunlarn Ekonomi Politik Balam. Kresel letiim
Dergisi, 2: 1-9.
Atton, C. (2007) Current Issues n Alternative Media Research. Sociology Compass,
1(1): 17- 27.
Atwood, R. and Mcanany, E. (1986), Communication and Latin American Society:
Trends n Critical Research. Madison:University of Wisconsin Press.
Ayers, A. and Saurin, J. (2007) "Beyond the 'Global Unifier': Counter-Hegemony n NeoGramscian Analysis." Http://Www.Allacademic.Com/Meta/P179166_ndex.Html
Ayers, A. J. (2008) (Ed.) Gramsci, Political Economy, and International Relations Theory:
Modern Princes and Naked Emperors. New York: Palgrave Mcmillan.
Bagdikian, B. (1983/1989) Media Monopoly. Boston, Beacon Press.
Bagdikian, B. (2004) the New Media Monopoly. Boston: Beacon Press.

464

teki kuram

Balle, F. (1983) "Mass Media Research n France: An Emerging Discipline". Journal of

Communication 33 (3) :146 -156.
Ball-Rokeach, G. ve M.D. Defleur (1976) "A Dependency Model of Media Effects"
Communication Research 3 (1): 321.
Barkin, S. M. and Gurevitch, H. (1987) Out of Work and On the Air: Television News of
Unemployment. Critical Studies in Mass Communication, 4 (1): 1-20.
Barnouw, E. and Miller, M. C. (Eds.) (1998) Conglomerates and the Media. New York:
the New Press.
Barney, D. (2004) the Network Society, Great Britain: Polity Press.
Barthes, R. (1972) "Myth Today," Mythologies, Ed. and Trans. Annette Lavers. New
York: Noonday Press. 109159.
Barthes, R. (1977) Image-Music-Text. London: Fontana
Barthes, R. (1975) S/Z. (Trans. Richard Miller). London: Cape.
Bartolovich, C. (2003) Post-mperialism Or New mperialism? the Eleventh September of
George Bush. Interventions 5 (2): 177- 198.
Baaran, F. (2000) Iletisim ve Emperyalizm: Trkiye'de Telekomunikasyonun EkonomiPolitikalar, Ankara: Utopya.
Baaran, F. ve Geray, H. (2005) letiim Alarnn Ekonomisi: Telekomnikasyon, Kitle
letiimi, Yazlm ve nternet. Ankara: Siyasal.
Baudrillard, J. (1972/1981) In the Most Complete Ambiguity: Requiem For the Media.
International Journal of Baudrillard Studies, Http://Www.Ubishops.Ca/Baudrillard
Studies /Vol4_1/Levin.Htm
Baudrillard, J. (1983) Simulations, NY: Semiotext.
Baudrillard, J. (1983a) In the Shadow of the Silent Majorities. NY: Semiotext.
Baudrillard, J. (1987) The Evll Demon of Images; Sydney: Power Institude.
Baudrillard, J. (1992) Rise of the Void towards the Periphery. http://www.egs.edu/faculty/
baudrillard/baudrillard-rise-of-the-void-towards-the-periphery.html
Baudrillard, J. (1994). Simulacra and simulation. Ann Arbor: University of Michigan
Press.
Baudrillard, J. (1998) In the Shadow of the Millennium. http://www.ctheory.net/articles.
aspx?id=104
Bell, D. (1973) the Coming of the Post ndustrial Society, NY: Basic Book.
Bell, Daniel (1960), the End of Ideology. New York: Free Press.
Beltran, L. R.O (1976), 'Alien Premises, Objects and Methods in Latin American
Communication Research. Communication Research, 3(2):107 - L 34.
Benjamin, W. (1977) "the Work of Art n the Age of Mechanicle Production. Mass
Communication and Society (1977) S. 384 - 408.
Berelson, B. (1959) "the Stage of Communication Research. Public Opinion Quarterly
23 :1- 6.
Berghe, P.L. Van Den (1963) "Dialectics and Functionalism. American Sociological
Review, 28: 695705.
Bernauer, J. ve Rasmussen, D. (1988) the Final Foucaoult. Mass: MIT Press.
Berube, M. (1996) Cultural Criticism and the Politics of Selling Out. Http://Www.
Altx.Com/EBR/EBR2/Ebr2.Htm
Best, S & Kellner, D. (1991) Postmodern Theory: Critical nterrogations. London:
Macmillan.
Bhabha, H. K. (1992) "Postcolonial Criticism." in Redrawing the Boundares, Edited By
Stephen Greenblatt and Giles Gunn. New York: MLA.
Birdwhistell, R. (1970) Kinesics and Context. New York: Ballantine.
Blau, P. (1964) Exchange and Power n Social Life, NY: John Wiley and Sons.
Blumer, H. 1969. Symbolic Interactionism: Perspective and Method. Berkeley: The
University of California Press.

Kaynaka

465

Blumler, J. G. (1977) the Political Effects of Mass Communication. the Open University,
Unit 8, London: the Open University Press.
Blumler, J. G. ve E. Katz (1974) (Eds.) The Uses of Mass Communications: Current
Perspectives On Communications Research. CA: Sage.
Blumler, J. ve Gurevitch, M. (1975) Towards a comparative Framework for Political
Communication Research. In:S.H. Chaffee (Ed.) Political Communication. Ca: Sage.
Bodley, J. H. (1994) Cultural Anthropology: Tribes, States, and the Global System.
Mountain View, CA: Mayfield.
Boratav, N. P. vd. (1967) Kltr Emperyalizmi. stanbul: Ata
Bottomore, T.B. (1964) Karl Marx. NY: Mcgraw Hill.
Bottomore, T.B. (1974) Sociology As Social Criticism. NY: Pantheon.
Bourdieu, P. (1994) The Field of Cultural Production. In:Polity Reader
Boyd-Barret, O. (1977) Media mperialism: Towards an nternational Framework for an
Analysis of Media Systems, In:J. Curran et al. (1992) Mass Communication and
Society. London: Arnold, S. 116-135.
Boyd-Barrett, O. (1997) International Communication and Globalization. In:Muhammadi,
A. (Ed.) International Communication and Globalization. London: Sage.
Braaten, J. (1995) Habermas's Critical Theory of Society. NY: SUNY.
Bryant, J. ve Miron, D. (2004) Theory and Research n Mass Communication. Journal of
Communication; 54 (4): 662-704.
Burt, C. (1962) The Concept of Consciousness. British Journal of Psychology, 53, 229242.
Buxton, W. (2008) From Park To Cressey: Chicago Sociologys Engagement with Media
and Mass Culture. In:D. W. Park & J. Pooley (Eds.), the History of Media and
Communication Research: Contested Memories (Pp. 345362) N. Y.: Peter Lang.
Callinicos, A. (1989) Against Postmodernism: A Marksist Critique. N. Y.: St. Martin's.
Carey, J. (1992) The Intellectuals and the Masses, Pride and Prejudice Among the
Literary Intelligentsia, 1880-1939. London: Faber & Faber.
Carey, J.W. (1983) The Origins of the Radical Discourse On Cultural Studies. Journal of
Communication 33 (3): 311- 313.
Carey, J.W. (1985) Overcoming Resistance to Cultural Studies. In:M. Gurevitch and
M.R. Levy (eds), Mass Communication Yearbook 5, pp. 27-40
Carey, J.W. (1989) Communication As Culture: Essays On Media and Society. Boston:
Unwin Hyman.
Carey, J. W. (1996). The Chicago School and mass communication research. In:E. E.
Dennis & E. Wartella (Eds.), American communication research: The remembered
history (pp. 2138). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Cazeneuve, J. (1972) La Socit De L'Ubiquite., Paris: Denoel.
Chaffee, S.H. ve E.M. Rogers (1983) Communication As An Academic Discipline: A
Dialogue. Journal of Comnunication 33 (3): 18 30.
Chaffee, S.H. ve J. L. Horkheimer (1985) Origins of the Limited Effects Model. n
Gurevitch, M. ve M.R. Levy (Eds.) Mass Communication Review Yearbook: Vol.,S.
Ca: Sage, S. 75-84.
Chen, K.V. (1986) MTV: the (Dis)Appearance of Post Modern Semiosis Or Cultural
Politics of Resistance. Journal of Inquiry, V. 10 (1) S.66-69.
Chomsky, N. (1992) Deterring Democracy. NY: Vintage.
Chomsky, Noam (2002) Media Control: the Spectacular Achievements of Propaganda.Seven Stories Press. New York, NY.
Chomsky, N. (2003) Hegemony Or Survival: Americas Quest For Global Dominance.
Henry Holt Publishing. New York, NY.
Chomsky, N. (2003a) (3rd ed. By Otero) Radical Priorities. Ca: AK Press.
Cohen, B.C. (1963) The Press, the Public and Foreign Policy. Princeton: Princeton
University Press.

466

teki kuram

Compaine, B.M. (1979/2000) (Ed.); Who Owns the Media. NY: Harmony Books.
Comte, A. (1877) The Progress of Civilization Through Three Stages. inde Etzioni, A.
and Etzioni, H. (1973) (Eds.) S.14 -19.
Conor, E. A. (1994) (Ed.) The Global Political Economy of Communication: Hegemony,
Telecommunication and the nformation Economy. New York: St Martins Press.
Cooley, C.H. (1967) Society and ndividual. inde Levitas, G. B. (1967)(Ed.) Culture and
Consciousness. N.Y.: George Braziller, S. 141-151.
Coser, L. (1956) The Functions of Social Conflict. London: Free Press.
Craig, R. T. (1993) Why Are There So Many Communication Theories? Journal of
Communication 43(3):26--33.
Craig, R.T.(1999) Communication Theory as a Field. Communication Theory, 9(2):15-27.
Crowther-Heyck, (2006) Patrons of the Revolution. Ideals and Institutions in Postwar
Behavioral Science. Chicago: University of Chicago Press.
Curran, J. (1978) The Press as an Agency of Social Control: An Historical Perspective.
In:Boyce, G. Et al. (eds.) Newspaper History. Ca: Sage.
Curran, J. (1982) Communications, Power and Social Order. In:Gurevitch Et al.
Curran, J. (1990) The New Revisionism n Mass Communication Research. European
Journal of Communication. 5: 135-164.
Curran, J. M. Gurevitch and J. Woollacoot (1977) (Eds.) Mass Communication and
Society. Ca: Sage.
akr, H. (2002) Osmanlda Basn ktidar likisi. Ankara: Siyasal Kitabevi.
am, . (2009) Medya almalarnda deoloji. Ankara: De Ki.
amdereli, M. (2008) letiime Giri. stanbul: DEM.
elenk, S. (2008) letiim almalarnda Krlmalar ve Uzlamalar. Anara: De Ki.
Dahrendorf, R. (1959) Class and Class Conflict n ndustrial Society. CA: Stanford
University Press.
Dahrendorf, R. (1964) Toward A Theory of Social Conflict. n Etzioni, A. ve E. Etzioni
(Eds.) (1964 ve 1973) Social Change. NY: Basic Books.
Deepika, B. (2001) Introduction To Postcolonial Studies, Http://Www.Emory.Edu/
ENGLISH/Bahri/Contents.Html.
Deetz, S. A. (1994) Future of the Discipline. In:Deetz, S A (Ed) Communication
Yearbook 17. Thousand Oaks: Sage: 565--599.
Defleur, M. ve S. Ball-Rokeach (1975) Theories of Mass Communication. NY: Longman.
Defleur, M. ve S. Ball-Rokeach (1989) Theories of Mass Communication. (5th Edition)
NY: Longman.
Dekadt, E. ve G. Williams (1974) (Eds.) Sociology and Development. London: Tavistock.
Denisof, R.S. ve Dierleri (1974) (Eds.) Theories and Paradigms n Contemporary
Sociology. Illinois: F.E. Pencock.
Denzin, N. K. (2005) (Ed.) Studies n Symbolic Interaction. New York/London: Elsevier.
Dervin, B., Grossberg, L., O'Keefe, D. & Wartella, E. (Eds) (1989) Rethinking
Communication Vol 1 ve Vol 2.. Newbury Park: Sage.
Deutchman, I. E. and Ellison, Anne (1999) A Star s Born: the Roller Coaster Ride of
Pauline Hanson n the News, Media, Culture & Society 21:3350.
Dewey, J. (1925) Experience and Nature. Chicago: Open Court Publishing.
Dewey, J. (1939) Freedom and Culture. NY: Capricon.
Dijk, J. V. (2006) the Network Society: Social Aspects of New Media. CA: Sage.
Dirlik, A. (1994) the Postcolonial Aura; Third World Criticism n the Age of Global
Capitalism, Critical Inquiry, 20: 32856.
Dobie, A. B. (2002) Theory and Practice: An ntroduction To Literary Criticism. Boston,
MA: Thomson Learning nc.
Doan, . (1998) letiim ve Yabanclama Yazl Kltrmzde lkeler. stanbul: Sistem.
Donohew, L. (1967) Newspaper Gatekeepers and Forces n the News Channel. Public
Opinion Quarterly 31: 231- 239.

Kaynaka

467

Doob, L. (1947) Utilization of Social Scientists n the Overseas Branch of the Office of
War Information, American Political Science Review, 41 (4): 49-67.
Dordick, H. ve Wang, G. (1993) The Information Society. Ca: Sage.
Dorfman, A. (1983) the Empires Old Clothes. New York: Pantheon.
Dursun, . (2004) Haber Hakikat ve ktidar likisi. Ankara: Elips.
Drucker, P. F. (1993) Post-Capitalist Society. New York: Harper Business
Eagleton, T. (1996) The illusions of postmodernism. Mass: Blackwell Publishers.
Eco, U. (1976) A Theory of Semiotics. Bloomington: Indiana University Press.
Edgley, A. (2005) Chomskys Political Critique: Essentialism and Political Theory.
Contemporary Political Theory, 4: 129153.
Eliot, T. S. (1948/1949) Notes Towards the Definition of Culture. New York: Harcourt.
Elliot, P. (1974) Uses and Gratifications Research: A Critique and A Sociological
Alternative. In:Blumler, J. ve E. Kat (1974)
Elliot, P. ve P. Golding (1974) Mass Communication and Social Change in Dekadt, E.
and G. Williams (1974) s. 229-253.
Engels, F. (1877) Karl Marx (Biography) in Selsam, H. Et al.(1983)
Engels, F. (1878) Anti - Duhring. In:Selsam, H. ve H. Martel (1984)
Engels, F. (1882) Dialectics of Nature. In:Selsam, H. ve H. Martel (1984)
Engels, F. (1884) Preface To the First German Edition of the Poverty of Philosophy
Engels, F. (1888) Ludwig Feuerbach. In:Selsam, H. Et al.(1983)
Engels, F. (1890) Letter To Condrad Schmidt. In:Selsam, H. Et Al., (1983)
Enzenberger, H. M. (1974) the Consciousness Industry. NY: Seabury.
Erdoan, . (1994) Amerika; kinci Vatanda Dler ve Gerekler. Ankara: mit.
Erdoan, I. (1995) Uluslararas letiim. stanbul: Kaynak.
Erdoan, . (1997) letiim, Egemenlik ve Mcadeleye Giri. Ankara: mge.
Erdoan, . (1997a) nsann Zincirine Vuruluu. Ankara: Doruk.
Erdoan, . (1999a) Popler Kltr: Kltr Alannda Egemenlik ve Mcadele inde N.
Gngr (1999) Popler Kltr ve ktidar. Ankara:Vadi.
Erdoan, . (2000) Kapitalizm, Kalknma, Postmodernizm ve letiim. Ankara: Erk.
Erdoan, . (2001) lk alardaki Egemen letiim Biimleri zerine Bir Deerlendirme.
Kltr ve letiim 1999, 2 (2): 15-47.
Erdoan, . (2001a) Popler Kltrde Gasp ve Poplerin Gayrimeruluu. Dou Bat,
15(2): 65-106.
Erdoan, . (2001b) Sosyal Bilimlerde Pozitivist-Ampirik Akademik Aratrmalarn Tasarm ve Yntem Sorunlar. Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, 12:17-34.
Erdoan, . (2005) Kitle letiiminde Pozitivist Ampirik Gelenein Kuruluu: Lazarsfeld ve
Ynetimsel Aratrmalar. Gazi niversitesi letiim Dergisi, 20(2): 1-48
Erdoan, . (2007) Pozitivist Metodoloji. Ankara:Erk.
Erdoan, . (2007a) Ampirik Aratrmada Sorunlar: TRT ve RTK Kamuoyu Aratrmalar zerine Bir nceleme Ankara: G...F, 40. Yl Kitaplar Serisi.
Erdoan, . (2008) Teori ve Pratikte Halkla likiler. Ankara: Erk.
Erdoan, . (2008a) letiimi Anlamak. Ankara:Erk.
Erdoan, . ve K. Alemdar (2005) Kltr ve letiim. Ankara: Erk.
Erdoan, . ve P. B. Solmaz (2005) Sinema ve Mzik. Ankara: Erk.
Erikson, E. (1959) Identity and the Life Cycle. New York: International Universities Press.
Eriksson, K. (2007) On Communication n the Modern Age: Taylorism and Beyond.,
Journal For Cultural Research,11 (2):125-139.
Fanon, F. (1952/2008) Black Skin, White Masks. New York: Grove.
Fejes, F. (1984) Critical Mass Communications Research and Media Effects: the Problem of the Disappearing Audience. Media Culture and Society 6 (3):219-232.
Ferguson, C. and Kilburn, J. (2009) the Public Health Risks of Media Violence: A MetaAnalytic Review. Journal of Pediatrics, 154 (5): 759-763.
Festinger, L. (1957) A Theory of Cognitive Dissonance. Evanston: Row, Peters.

468

teki kuram

Fine, G. A. (1993) the Sad Demise, Mysterious Disappearance, and Glorious Triumph of
Symbolic nteractionism. Annual Review of Sociology 19:61--87.
Finlay-Pelinski, M. (1982) Semiotics vs History: from Content Analysis To Contextualised
Discursive Praxis. Semiotica, 40(3/4): 229--266.
Fiske, J. (1982) Introduction To Communication Studies. London: Routledge.
Fiske, J. (1987) Television Culture. NY: Methuen.
Fiske, John (1992) British Cultural Studies and Television. In:Allen, R. C. (Ed.) (1992)
Channels of Discourse, Reassembled. London: Routledge.
Fontana, A. (2005) The Postmodern Turn n nteractionism. In:Denzin (ed., s. 239-254.
Frank, A.G. (1967) Capitalism and Underdevelopment n Latin America. NY: Monthly
Review.
Frank, A. G. (1969) Latin America: Underdevelopment or Revolution. NY: Monthly
Review.
Freedman, J. ve D. Sears (1965) Selective Exposure. In:Berkowitz, L. (Ed) Advances n
Experimental Social Psychology, Vol. 2. NY: Academic Press. 57 - 97.
Fuchs, C. (2009) Some Theoretical Foundations of Critical Media Studies: Reflections
On Karl Marx and the Media. International Journal of Communication, 3: 369-402.
Fukuyama, F. (1992) the End of History and the Last Man. New York: Avon Books.
Gadamer, H.G. (1989) Truth and Method. New York: Crossroad.
Gans, H.J. (1972) The Positive Functions of Poverty. American Journal of Sociology 78
(2): 275 - 289.
Garnham, N. (1979) The Strange Case of Dr. Blumler. Media Culture and Society 1 (1):
23-34.
Garnham, N. (1979a) Contribution To Political Economy of Mass Communication. Media,
Culture and Society, 1(2):123-146.
Garnham, N. (1983) Toward A Theory of Cultural Materialism. Journal of Communication
33 (3): 314-329.
Garnham, N. (1990) Communication Capitalism and Global Culture and Economics of
nformation. Ca: Sage.
Garnham, N. (1990a) Media Theory and Political Future of Mass Communication. n
Granham (1990) S. 1-19.
Garnham, N. (1995) Political Economy and Cultural Studies: Reconciliation Or Divorce?.
Critical Studies in Mass Communication, 12 (1):62-71.
Gary, B. (1996) Communication Research, the Rockefeller Foundation, and Mobilization
For the War On Words. Journal of Communication, 46 (3): 124147.
Geertz, C. (1973) On the nterpretation of Culture. New York: Basic Books.
Gellner, E. (1983) Nations and Nationalism. Oxford: Blackwell.
Gencel-Bek, M. (2003) Avrupa Birlii ve Trkiyede letiim Politikalar. Ankara: mit.
Geray, H. (2003) letiim ve Teknoloji: Uluslararas Birikim Dzeninde Yeni Medya Politikalar, Ankara: Utopya.
Gerbner, G. (1998) Cultivation Analysis: An Overview. Mass Communication & Society
1: 17594.
Gerbner, G. et al.(1994) Growing Up With Tv: the Cultivation Perspective. In: J. Bryant
and D. Zillman (Eds.)
Gerbner, G. et al (1979) The Demonstration of Power: Violence Profile. Journal of
Communication 29 :177 -196.
Gerbner, G. ve Dierleri (1982) Charting the Mainstream: Tv's Contributions To Political
Orientations. Journal of Communication 32 (2): 100 -127.
Gill, G. (1984) Post Structuralism As deology. Arena, 69: 70-95.
Gitlin, T. (1978) Media Sociology: Dominant Paradigm. Theory and Society 6(2): 205253.
Gitlin, T. (1991), "The politics of communication and the communication of politics." In: J.
Curran and N. Gurevitch (eds.), Mass media and society. London: Edward Arnold.

Kaynaka

469

Girgin, A. (2007) Uluslararas letiim. stanbul: Der.

Girgin, A. (2001) Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik. stanbul: nklap.
Glander, T. (2000) Origins of Mass Communications Research During the American
Cold War: Educational Effects and Contemporary mplications. NJ: Erlbaum.
Glasgow University Media Group (1976) Bad News. London: Routledge.
Glasgow University Media Group (1980) More Bad News. London: Routledge.
Glasgow University Media Group(1982) Really Bad News. London: Routledge.
Goffman, E. (1963) Behavior n Public Places. NY: Free Press.
Goldman, R. ve S. Papson (1994) The Post Modernism That Failed. In:Dickens, D. R. ve
A. Fontana (Eds.) Post Modernism and Social nquiry. NY: Guilford, S. 224-253.
Goldstein, F. (2008) Low-Wage Capitalism. New York: World View Forum.
Gonzenbach, W. J. (1994) Children With AIDS Attending Public School: An Analysis of
Spiral of Silence. Political Communication, 11(1): 318.
Goody, J. (1977) the Domestication of the Savage Mind. Cambridge: Cambridge
University Press.
Gouldner, A.W. (1970) The Coming Crisis of Western Sociology. NY: Basc.
Graber, D.A. (1976) Press and Television As Opinion Resources n Presidential
Campaigns. Public Opinion Quarterly 40: 285 - 303.
Gramsci, A. (1971) Selections from the Prison Notebooks. London: Lawrence & Wishart.
Gramsci, A. (1975) Dans Le Texte, Paris: Editions Sociales.
Greenberg, B.S. (1974) Gratifications of Television Viewing and Their Correlates.
In:Blumler, J. ve E. Katz (1974)
Grossberg, L. (1984) Strategies of Marksist Cultural nterpretation. Critical Studies n
Mass Communication 1 (4): 392 - 421.
Grossberg, L. (1993) Cultural Studies and/n New World. Critical Studies n Mass
Communication. 10 (1): 1-22.
Gurevitch, M. et al. (1982) (Eds.) Culture, Society and the Media. London: Methuen.
Gngr, N. (1993) Arabesk: Sosyokltrel Adan Arabesk Mzik. Ankara: Bilgi.
Gngr, N. (1996) Popler Kltr rn Olarak izgi Roman -Abdlcanbaz. Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
Gngr, N. (1999) (Ed.) Popler Kltr ve ktidar. Ankara: Vadi
Habermas, J. (1979) Communication and Evolution of Society. Boston: Beacon.
Habermas, J. (1981) The Theory of Communicative Action, Vol.1:Reason and
Rationalization of Society. Boston: Beacon.
Habermas, J. (1988) On the Logic of the Social Sciences, Trans. S.W. Nicholsen and
J.A. Stark, UK: Polity Press.
Habermas, J. (1994) the Emergence of Public Sphere. n: Polity Reader n Cultural
Theory. Polity Press.
Hall, S. (1977) Culture, Media and deological Effect. In: Curran, Gurevitch and
Woollacott. s. 315 - 348.
Hall, S. (1980) Cultural Studies: Two Paradigms. Media, Culture and Society, 2(1): 5772.
Hall, S. (1982) The Rediscovery of Ideology: Return of the Repressed n Media Studies
n Gurevitch Et.Al. (Ed)(1982), Culture. Society. and the Media, Methuen, London,
New York. S. 56 - 90.
Hall, S. (1984a) Cultural Studies and the Centre: Some Problematics. In:Stuart Hall, Et
al.(Eds.), Culture, Media, Language. London: Hutchinson.
Hall, S. (1992) The Question of Cultural Identity. In:Stuart Hall, et al. Modernity and Its
Futures. London: Polity Press.
Hall, S. Et al.(1978) Policing the Crisis: Mugging, the State, and Law and Order. New
York: Holmes & Meier.
Halloran, J. D. (1968) The Effect of Mass Communication With Special Reference To Tv:
A Survey. London: Leicester University Press.

470

teki kuram

Halloran, J. D. (1978) Further Development Or Turning the Clock Back? Journal of

Communication 28 (2): 120 -132.
Halloran, J. D. (1983) A Case For Critical Eclecticism Journal of Communication, 33 (3):
270 - 278.
Halloran, J.D. (1977) Mass Media Effects: A Sociological Approach. Unit Seven of the
Mass Communication and Society. London: Open University.
Hamelink, C. J. (1986) Is nformation Technoloji Neutral?. In:Jorg, Becker (Ed.)
Communication and Domination: Essay On H. I. Schiller, S. 16-24.
Hardt, H. (1989) The Return of the 'Critical' and the Challenge of Radical Dissent: Critical
Theory, Cultural Studies, and American Mass Communication Research.
Communication Yearbook 12, CA: Sage, P. 558-600.
Hardt, H. (1992) Critical Communication Studies: Communication, History and Theory n
America. NY: Routhledge.
Hardt, H. (1997) Beyond Cultural Studies - Recovering the 'Political' n Critical
Communications Studies. Journal of Communication Inquiry, 21 (2):70-79.
Hardt, H. (1999) Shifting Paradigms: Decentering the Discourse of Mass Communication
Research. Mass Communication and Society, 2:3,175 - 183.
Hardt, M. and A.Negri (2000) Empire. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Harms, J. ve D. R. Dickens (1996) Postmodern Studies: Analysis Or Symptoms?. Critical
Studies n Mass Communication, 13 (3) S.209-225.
Harris, M..(1974/1989) Cows, Pigs, Wars, and Witches : The Riddles of Culture. NY:
Random House/Vintage.
Harris, M. (1980) Cultural Materialism: The Struggle for a Science of Culture. New York:
Vintage Boks.
Harty, M. (1991) The First Conflict Resolution Movement: 1956-1971. Journal of Conflict
Resolution. V. 35, No. 4, December, S. 720-758.
Hasdemir, T. A. (2007) Kamusal letiimde Bilgi Edinme Hakk. stanbul: Dipnot.
Hegel, G.F.M. (1953) Reason n History. Indianapolis: Bobbs - Merrill.
Heider, F. (1958) The Psychology of nterpersonal Relations. NY: Wiley.
Heise, J. (1996) Akkadian Language. Http://Www.Sron.Nl/~Jheise/Akkadian/
Helgerson, Richard T. (1998) Language Lessons: Linguistic Colonialism, Linguistic
Postcolonialism, and the Early Modern English Nation. The Yale Journal of Criticism,
11 (1): 289-300.
Herman, E. S. ve N. Chomsky (1988/2002) Manifacturing Consent: Political Economy of
Mass Communication. NY:Pantheon.
Herman, E (1999) The Myth of the Liberal Media. New York: Peter Lang Publishing.
Herskovits, M. (1955) Cultural Anthropology. New York: Knopf.
Homans, G.C. (1964) Bringing Man Back n. American Sociological Review 29:809-18.
Horton, D., & Wohl, R. (1982) Mass Communication and Parasocial nteraction:
Observation On ntimacy at A Distance. In:G. Gumpert & R. Cathcart (Eds.),
Inter/Media: Interpersonal Communication n A Media World (2nd Ed., Pp. 188-211)
New York: Oxford University Press.
Hovland, C. I. ve Dierleri (1949) Experiments On Mass Communication. Princeton;
Princeton University Press.
Hovland, C.I. (1959) Results from Studies of Attitude Change the American Psychologist
14: 8 -17.
Hovland, C.I. and W. Weis (1951) The nfluence of Source Credibility On Communication
Effectiveness Public Opinion Quarterly 15: 635 - 650.
Hovland, C.I. et al.(1953) Communication and Persuasion. New Haven: Yale University.
Huesmann, L. R. (2007) The Impact of Electronic Media Violence: Scientific Theory and
Research Journal of Adolescent Health, 41 (6): 6-13.
Huesmann, R. L. and Taylor, L. D. (2006) the Role of Media Violence n Violent
Behavior. Annual Review Public Health. 27:393 415.

Kaynaka

471

Huntington, S. P. (1996) The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order.
New York: Simon & Schuster.
Huntington, S. P.Et al.(1975) The Crisis Democracy: Reports On the Governability of
Democracies To the Trilateral Commission. NY: New York University Press.
Innis, H.A. (1950) Empire and Communication. Oxford: Clarendon Press.
Innis, H.A. (1951) The Bias of Communication. Toronto: University of Toronto Press.
hsanolu, E. ve M. Kaar (1995) (Ed.) an Yakalayan Osmanl: Osmanl Devletinde
Modern Haberleme ve Ulatrma Teknikleri. stanbul: Yldz Matbaaclk
rvan, S. (1997) (Der.) Medya Kltr, Siyaset. Ankara: Ark.
Jameson, F. (1991) Post Modernism Or the Cultural Logic of Capitalism. Durham, NC:
Duke University Press.
Jansen, S.C. (1983) Power and Knowledge: Toward A New Critical Synthesis Journal of
Communication 33 (3): 314 - 329.
Jussim, L. (1992) Understanding Reactions To Feedback By ntegrating deas from
Symbolic nteractionism and Cognitive Evaluation Theory. Journal of Personality and
Social Psychology, 62(3, March): 402-420.
Katz, E. (1957) The Two Step Flow of Communication: An Up-To-Date Report On A
Hypothesis. Public Opinion Quarterly 21 (2): 61-78.
Katz, E. (1968) On Reopening the Question of Selectivity n Exposure To Mass
Communications. In:Abelson, R.P. ve Dierleri (Eds.) (1968) Theories of Cognitive
Con- Sistency. Chicago: Rand Macnally. S. 788 - 796.
Katz, E. ve P. Lazarsfeld (1955) Personal nfluence: the Part Played By People n the
Flow of Mass Communication. Glencoe, III: Free Press.
Katz, E., J. G. Blumler and M. Gurevitch (1974) Uses of Mass Communication By the
ndividual in Davison, W.P. ve F.T.C. Yu (Eds.) Mass Communication Research. NY:
Praeger, S. 11-35.
Katz, E., M. Gurevitch and H. Haas (1973) The Use of Mass Media For mportant Things
American Sociological Review 38: 164 -181.
Kaya, R. (2009) ktidar Yuma. stanbul: mge.
Klaslan, E. . (2008) Siyasal letiim: deoloji ve Medya likisi. stanbul: Kriter.
Klapper, J.T. (1960) The Effects of Mass Communication. Glencoe, III: Free Press.
Klapper, J.T. (1963) Mass Communication Research: An Old Road Surveyed. Public
Opnion Quarterly 27 (4) 515 - 527.
Kellner, D. (1993) Critical Theory Today: Revisiting the Classics. Theory, Culture &
Society 10(2):45- 59.
Kellner, K. (1995) Media Culture: Cultural Studies, Identity & Politics Between the Modern & the Postmodern. NY:Routhledge.
Kololu, O. (2006) Osmanl'dan 21. Yzyla Basn Tarihi. stanbul: Pozitif Yaynlar.
Kololu, O. (1999) Medya-Devlet ve Sermaye. Birikim, 117, 69-76.
Kongar, E. (1979) Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei. Ankara: Bilgi.
Kuhn, T. S. (1970). The structure of scientific revolutions (2nd. ed.). Chicago, IL:
University of Chicago Press.
Kumar, D. (2006) Media, Culture, and Society: the Relevance of Marxs Dialectical
Method. Marksizm and Communication Studies: the Point Is To Change It. n: Lee
Artz, Steve Macek, and Dana L. Cloud. NY: Peter Lang, 2006. 71-86.
Lang, K. (1979) Critical Function of Empirical Communication Research: Observations
On. German - American nfluence. Media, Culture and Society 1 (1): 83 - 96.
Lang, K ve Lang, G. (1996, 2006) Television and Politics. NY: Transaction Publishers.
Lasorsa, D. L. (1991) Political Outspokenness: Factors Working Against the Spiral of
Silence. Journalism Quarterly, 68 ( No 12, Spring, S. 131-140.
Lasswell, H.D. (1927) Propaganda Technique n the World War. New York: Knopf.
Lasswell, H.D. (1935) World Politics and Personal nsecurity. NY: Mcgraw Hill.

472

teki kuram

Lasswell, H. (1948) The Structure and Functions of Communication. In Society. In:W.

Schramm, (1960) (Ed.) Mass Communication, Urbana: University of Illinois Press, S.
117-130.
Lasswell, H.D. ve dierleri (1949) Language of Politics. NY: G.W. Stewart.
Lasswell, Harold D. (1948) The Structure and Function of Communicationin Society, n
Lyman Bryson (Ed.) The Communication of Ideas. NY: Harper & Brothers.
Lazarsfeld, P. and F.N. Stanton (1944) Radio Research, 1942-43. New York: Duell,
Sloan, and Pearce.
Lazarsfeld, P., L. Berelson, and H. Caudet. (1948) the People's Choice: How the Voter
Makes Up His Mind n A Presidential Campaign. New York: Duell, Sloan, and
Pearce.
Lazarsfeld, P.F. (1941) Remarks On Administrative and Critical Research. Studies n
Philosophy and Social Science 9:2 -16.
Lazarsfeld, P.F. (1972) Qualitative Analysis: Historical and Critical Essays. Boston: Ally
and Bacon.
Lenert, E. M. (1998) A communication Theory perspective on Telecommunications
Policy. Journal of Communication, 48: 3-23.
Lenin, V.I. Imperialism (1977) The Highest Stage of Capitalism. Lenin Collected Works.
Vol. 22. 1964. Moscow: Progress Publishers, 185-304.
Lerner D. and W. Schramm (1976) Communication and Change n Developing
Countries; the Last 10 Years and Next. Hawaii: University Press of Hawaii.
Lerner, D. (1957) Communication Systems and Social Systems. In:W. Schramm (1960
Mass Communications. Urbana: University of Illinois Press. Pp. 160.
Lerner, D. (1958) The Passing of Traditional Society. NY: Free Press.
Lerner, D. (1963) Toward A Communication Theory of Modernization. In:Pye, L.M.
(1963) (Ed.) Communication and Political Development. Princeton: Princeton
University Press.
Lerner, D. and W. Schramm (1967) (Ed.) Communication and Change n the Developing
Countries. Honolulu: East Est Center.
Levin, J. and W. Levin (1982) The Functions of Discrimination and Prejudice. NY: Harper
& Row.
Levitas, G. B. (1967)(Ed.) Culture and Consciousness. N.Y.: George Braziller.
Lewis, C. (1997) What Counts n Cultural Studies. Media, Culture and Society, V. 19 (1):
83-97.
Linton, R. (1976) Status and Role. In:Coser, L. ve B. Rosenberg (Eds.) Sociological
Theory, 4th Edition. NY: Macmillan. S. 276-281.
Lippman, W. (1922) Public Opinion. NY: Harcourt Brace.
Lipset, S.M. (1963) The First New Nation, NY: Doubleday.
Lipset, S.M. (1986) Siyasal nsan, ev. Mete Tunay, 2. Bask, Ankara: Kuram.
Loevinger, L. (1968) The Ambiguous Mirror. the Reflective-Projective Theoy of
Broadcasting and Mass Communication. Journal of Broadcasting 12 (2): 24-40.
Lyle, J. ve H.R. Hoffman (1971) Television n the Daily Lives of Children. LA: California
University Press.
Lyotard, J.F. (1984) The Postmodern Condition. Manchester: Manchester University
Press.
Malinowski, B. (1926) Antropology. Encyclopedia Britannica, First Suplementary
Volume,S.132. NY: E.B.
Marcuse, H. (1968) One Dimensional Man. Boston: Beacon Press.
Marx, K. (1844) Economic and Philosophic Manuscripts.
Marx, K. (1844a) Introduction To the Critique of Hegel's Philosophy of Right. In:Selsam,
H. ve H. Martel (1984).
Marx, K. (1852) The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte. In: Selsam, H. ve H.
Martel (1984)

Kaynaka

473

Marx, K. (1859) A Contribution To the Critique of Political Economy. In: Selsam, H. ve H.

Martel (1984)
Marx, K. (1873) Capital Vol. 1. In: Selsam, H. ve H. Martel (1984)
Marx, K. (1867a). Capital Vol. I. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1867-c1/
ch15.htm
Marx, K. (1867c). Capital Vol. I. Crises in the cotton trade. http://www.marxists.org/
archive/marx/works/1867-c1/ch15.htm#S7
Marx, K. (1867d). Capital Vol. I. Division of labor and manifacutre. http://www.marxists
.org/archive/marx/works/1867-c1/ch15.htm#S7
Marx, K. (1857a). Grundrisse. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1857/
grundrisse/
Marx, K. (1857b). Grundrisse: Notebook III. http://www.marxists.org/archive/marx/
works/1857/grundrisse/ch06.htm
Marx, K. (1857). Introduction to a Contribution to the Critique of Political Economy.
http://www.marxists.org/archive/marx/works/1859/critique-pol-economy/appx1.htm
Marx, K. (1893). Capital Vol. II. http://www.marxists.org/archive/marx/works/cw/
volume36/index.htm
Marx, K. (1893a) Capital Vol. II. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1885c2/index.htm
Marx, K. (1893b) Capital Vol. II. The time of Circulation. http://www.marxists.org/
archive/marx/works/1885-c2/ch05.htm
Marx, K. (1894) Capital Vol. III. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1894c3/ch30.htm
Marx, K. (1875) Critique of the Gotha Program. In, Bottomore (1964)
Marx, K., & Engels, F. (1970) Selected Works n 2 Volumes. Moscow: Progress.
Marx, K., & Engels, F. (1975) Collected Works. New York: International Publishers.
Marx, K., Engels, F. (1844) Holy Family. In: Selsam, H. Et al.(1983)
Marx, K., Engels, F. (1846) The German Ideology. New York: International Publishers
(1969)
Martin, J. (2002) the Political Logic of Discourse: A Neo-Gramscian View. History of
European Ideas, 28(1-2): 21-31.
Mattelart, A. (1976) Cultural Imperialism n the Multinationals' Age. Instant-Research-OnPeace-and-Violence; 1976, 6, 4, 160-174.
Mattelart, A. ve M. Mattelart (1979) De L'Usage Des Medias En Temps De Crise. Paris:
Alain Moreau.
Mattelart, A. ve S. Siegelaub (1979) (Eds.) Communication and Class Struggle. Vol I.
NY: International General.
Mattelart, A. ve S. Siegelaub (1983) (Eds.), Communication and Class Struggle. Volume
2: Liberation, Socialism (Pp. 11-16) New York: International General.
Mattelart, A. (1994) Les Nouveaux Scnarios De La Communication nternationale.
Barcelona: Generalitat De Catalunya.
Mattelart, A. (1980) Mass Media, Ideologies and the Revolutionary Movement. New
Jersey: Harvester Press
Mattelart, A. and M. Mattelart (1992) Rethinking Media Theory: Signposts and New
Directions. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Mattelart, A. (1995) Unequal Voices. (the Multimedia Explosion: Quo Vadis?) UNESCO
Courier, Feb P11(4)
Mattelart, A. (2003) The Information Society: An Introduction. London: Sage.
Mattelart, Michele and Mattelart, Armand (1987) Le Carneval Des Images: La Fiction
Brasilienne. Paris: La Documentation Franaise.
Matthes, J. (2005) The Need For Orintation Towards News Media: Revising and
Validating A Classic Concept. nternational Journal of Public Opinion Research, 18
(4): 422-444.

474

teki kuram

McChesney, R. (2007) The Communication Revolution: Critical Junctures and the Future
of Media. New York: the New Press.
McChesney, R.(2004) The Problem of the Media: U.S. Communication Politics n the
21st Century. New York: Monthly Review Press.
McClennen, S. A. (2000) Chilex: the Economy of Transnational Media Culture. Cultural
Logic, 3 (2) Http://Clogic.Eserver.Org/3-1&2/Mcclennen.Html.
McCombs, M. (1994) News nfluence On Our Pictures of the World. In:J. Bryant and D.
Zillman (Eds.) Media Effects: Advances n Theory and Research. NY:LEA, S. 116.
McCombs, M., & Shaw, D.L. (1973) the Agenda-Setting Function of the Mass Media
Public Opinion Quarterly, 37, 62-75.
McCombs, M.E. ve D.L. Shaw (1974) The Agenda Setting Function of the Media Public
Opinion Quartery 36 :176 -187.
McCombs,M.E. (1972) Mass Communication n Political Campaigns. Kline, F.G. Et. Al.
(Eds.) Current Perspectives n Mass Communication Research. Ca: Sage.
McLennan, G. (1995) Pluralism. Buckingham: Open University Press.
McLuhan, M. (1962) Gutenberg Galaxy. NY: New American Library.
Mcluhan, M. (1964) Understanding Media. NY: Mcgrawhill.
McQuail, D. (1969) Towards A Sociology of Mass Communication. London: Collier
Macmillan.
McQuail, D. (1972) (Ed.) Sociology of Mass Communications. NY: Penguin.
McQuail, D. (1975) Communication. NY: Longman.
McQuail, D. (1983) Mass Communication Theory. Ca: Sage.
McQquail, D. (1984) With the Benefit of Hintsights: Reflections On Uses and
Gratifications Research. Critical Studies n Mass Communication 1 (2): 177-193.
McQuail, D. (1994) Mass Communication Theory; An ntroduction. London: Sage.
McQuail, D. J. Blumler & R. Brown (1972) The Television Audience: a Revised
Perspective'. In: McQuail, (ed.).
Mead, G.H. (1934) Mind, Self and Society. Chicago: University Chicago Press.
Mead, G.H. (1956) On Social Psychology. Chicago : University Chicago Press.
Meadow, R.G. (1980) Politics As Communication. NJ: Ablex.
Meehan, E. R., Mosco, V. & Wasko, J. (1993) Rethinking Political Economy: Change
and Continuity. Journal of Communication 43(4):105--116.
Melody, W.H. and R.E. Mansel (1983) The Debate Over Critical Vs Administrative
Research Journal of Communication 33 (3): 231- 248.
Merton, R. K. (1968) Social Theory and Social Structure. NY: Free Press.
Meyer, J. (1989) Global News Flow; Dependency and Neo-mperialism. Comparative
Political Studies, 22 (3) October, S. 243-264.
Meyer, D. L. (2008) The Poverty of Constructivism. Educational Philosophy and Theory,
41 ( 3): 332 341.
Michels, R. (1958) Political Parties. Glencoe: Free Press.
Migus, P.H. (1975) Sounds Canadian. Montreal: Peter Martin Associations.
Miliband, R. (1977) Marksizm and Politics. NY: Oxford University Press.
Miller, G. R. (1983) Taking Stock of A Discipline, Journal of Communication 33(3):31- 41.
Miller, D. and Philo, G. (2001) Market Killing. What the free market does and what social
scientists can do about it. London: Longman.
Mills, C.W. (1974) ktidar Sekinleri, ev. nsal Oskay, Ankara: Bilgi Yaynevi.
Mills, C.W. (1979) Toplumbilimsel Dn, ev. nsal Oskay, Ankara: Kltr Bakanl
Miyoshi, Masao (1993)A Borderless World? from Colonialism To Transnationalism and
the Decline of the Nation-State, Critical Inquiry, 19: 72651.
Moeller, Susan D. (1999) Compassion Fatigue: How the Media Sell Disease, Famine,
War and Death. New York: Routledge.
Molm, L. D. (1991) Affect and Social Exchange: Satisfaction n Power-Dependence
Relations. American Sociological Review, 56(4): 475-493.

Kaynaka

475

Monaco, James (1981) How To Read A Film. New York: Oxford University Press (Part
III, 'the Language of Film: Signs and Syntax')
Morgan, L.H. (1967) General Observations Upon Systems of Relationship. In Levitas, G.
B. S. 86 - 94.
Morley, D. (1980) The Nationwide Audience. London: British Film Institute.
Morley, D. (2006) Unanswered Questions n Audience Research. the Communication
Review, 9 (2): 101- 121.
Mosca, G. (1939) Ruling Class. NY: Mcgrawn.
Mosco, V. (1983) Critical Research and the Role of Labor. Journal of Communication 33
(3): 231- 248.
Moy, P., Scheufele, D. A. and Holbert, R. L.(1999) Television Use and Social Capital.
Mass Communication & Society 2, Pp. 2745.
Mueller, C. (1975) The Politics of Communication. NY: Oxford University.
Muessig, C. (2002) Sermon, Preacher and Society n the Middle Ages. Journal of
Medieval History, 28 (1): 73-91.
Murdock, G. (1978) Blindspots About Western Marksizm: A Reply To Dallas Smythe.
Canadian Journal of Political and Social Theory 2: 109 -119.
Murdock, G. (1982) Large Corporations and the Control of the Communication ndustries
Gurevitch, M. Et Al., S. 118 -150.
Murdock, G. (1995) Across the Great Divide: Cultural Analysis and the Condition of
Democracy. Critical Studies n Mass Communication, V. 12 (1) S.89-95.
Murdock, G. ve P. Golding (1977) Capitalism, Communication and Class Relations
Curran, J. Et Al., S.12 -43.
Murdock, G. ve Golding, P. (2005) Digital Possibilities. Market Realities: the
Contradictions of Communications Convergence. n: Communicare Si Putere,
Marinescu, V. (Ed), Editura Niculsecu, Bucharest, S. 160-187
Murdock, G. ve P. Golding (1978) Theories of Communication and Theories of Society
Communication Research, 5 (3): 339 - 356.
Murdock, G. (1992) Citizens, Consumers and Public Culture. In:Skovmand, M. and
Schnder, K. C. (Eds.) Media Cultures: Reappraising Transnational Media: 17-41.
Murphy, J. W. (1988) Making Sense of Postmodern Sociology. British Journal of
Sociology 39(4):600--614.
Neuwirth, K. J. (1995) Testing the Spiral of Silence Model: the Case of Mexico. PH.D.
Thesis. the University of Wisconsin.
Newcomb, T.M. (1953) An Approach To the Study of Communicative Acts Psycbological
Review 60: 393 - 404.
Newcomb, H. and P. Hirsch (1984/1994) Television as a Cultural Forum: Implications for
Research. In: Newcomb, H. (ed.)(1994). Television: The Critical View. New York:
Oxford.
Noelle - Neumann, E. (1974) The Spiral of Silence: A Theory of Public Opinion. Journal
of Communication 24 (2): 43 - 51.
Noelle-Neumann, E. (1983) The Effect of Media On Media Effect Research. Journal of
Communication 33 (3) :157 -165.
Noelle-Neumann, E. (1984) The Spiral of Silence. Chicago: university of Chicago Press.
Nordenstreng, K. (1970) Comments On Gratifications Research n Broadcasting Public
Opinion Quarterly 34 :130 -132.
Oktay, A. (1993) Trkiyede Popler Kltr. stanbul: Yap Kredi.
Osgood, D.E. ve P.H. Tannenbaum (1955) The Principle of Congruity n the Prediction of
Attitude Change, Psychological Review 62: 42 - 55.
Oskay, . (1982a) 19. Yzyldan Gnmze Kitle letiiminin Kltrel levleri. Ankara:
SBF.
Oskay, . (1982b) Toplumsal Gelimede Radyo Televizyon. Ankara: SBF.
Ouassini, A. (2005) What's Happening To S..: G. Fine. In:Denzin (Ed), Pp. 355-361.

476

teki kuram

zbek, M. (1991) Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski. stanbul: letiim.

zdemir, S. (1998) Medya Emperyalizmi ve Kreselleme. stanbul: Tima.
ztrk, S. (2009) Kltr Emperyalizmi ve Modernleme Kuramlar Asndan Trkiyede
Sinema zerine Notlar (1896-1939). Kebike, 27: 157-181.
ztrk, S. (2010) Osmanl'da letiimin Diyalektii. Ankara: Phoneix.
Paras, E. (2006) Foucault 2.0: Beyond Power and Knowledge. New York: Other Press.
Pareto, V. (1968) The Rise and Fall of the Elites. NJ: Bedminster Press.
Park, R. (1938) Reflections On Communication and Culture. American Journal of
Sociology, 44 (2) 187-205.
Park, D. and Poolye, J. (eds.) (2008). The History of Media and Communication
Research: Contested Memories. New York: Peter Lang.
Parsons, T. (1937) The Structure of Social Action. NY: Free Press.
Parsons, T. (1951) Social System. NY: Free Press.
Parsons, T. (1960) Mass Media and Structure of American Society. Journal of Social
Issues 16: 67 - 77.
Parsons, T. (1970) Some Problems of General Theory n Sociology. In:Mckinney, J.C.
and E.A. Tiryakian (Eds.) Theoretical Sociology. NY: Appleton. S. 439 - 472.
Payne, D. E. and C. A. Peak (1977) Cultural Diffusion: Effect the Role of US Television
n Iceland. Journalism Quarterly, 54, 523-531.
Pearson, David E. (1993) Post-Mass Culture. Society, July-August, 30(5):17-23.
Peters, J. D. (1986) nstitutional Sources of ntellectual Poverty of Communication
Research. Communication Research, 13: 527-559.
Philo, G. ve David Miller (2000) Cultural Compliance and Critical Media Studies. Media
Culture and Society. 22 (6): 831-839.
Pool, I. De S. (1977) The Changing Flow of Television. Journal of Communication,
27(2):139-149.
Pooley, J. (2006) Fifteen Pages That Shook the Field: Personal Influence, Edward Shils,
and the Remembered History of Mass Communication Research. The Annals of the
American Academy of Political and Social Science, 206: 130-156.
Pooley, J. (2007) Daniel Czitrom, James W. Carey, and the Chicago School. Critical
Studies n Media Communication, 24, 469472.
Pooley, J. (2008) The New History of Mass Communication Research. In:Park and
Pooley (eds.).
Pooley, J. and Katz, E. (2008) Further Notes On Why American Sociology Abandoned
Mass Communication Research. Journal of Communication 58: 767786.
Popper, K. (1974) Objective Knowledge, llinos: Clarendon Press.
Poster, M. (2001) (ed.) Jean Baudrillard: Selected Writings. London: Polity.
Praetorius, N. (2003) Inconsistencies in the Assumptions of Constructivism and
Naturalism. Theory & Psychology. 13(4): 511539
Pye, L. (Ed) (1963), Communications and Political Development, N.J.: Princeton
University Press.
Radcliffe-Brown, A.R. (1953) On the Concept of Function n Social Science. American
Antropologist 37: 394 - 402.
Radcliffe-Brown, A.R. (1967). Religion and society. NY: Bobbs-Merrill.
Radway, J. (1988) Reception Study: Ethnography and the Problems of Dispersed
Audiences and Nomadic Subjects, Cultural Studies 2(3): 35976.
Raskin, J. D. (2002) Constructivism n Psychology: Personal Construct Psychology,
Radical Constructivism, and Social Constructionism. 5 (3). http://www.acjournal.org/
holdings/vol5/iss3/special/raskin.htm
Reeves, B., & Nass, C. (1996) The Media Equation: How People Treat Computers,
Television, and New Media Like Real People and Places. New York: Cambridge
University Press.

Kaynaka

477

Riley, W. ve J.W. Riley (1959) Mass Communication and the Social System. In:Merton
R. K. Et. Al. (1959) (Eds.) Sociology Today. NY: Basc Books.
Roach, C. (1997) Cultural Imperialism and Resistance n Media Theory and Literary
Theory. Media, Culture & Society 19(1): 47-66.
Robin, R. (1995/2001) The Barbed-Wire College: Reeducating German POWs in the
United States During World War II. NJ: Princeton University press.
Rogers, E. (1962) Diffusion of nnovations. NY: Free Press.
Rogers, E. (1976), The Diffusion of Innovations. In: Lerner, D. ve W. Schramm (1976)
Rogers, E. (1995) Diffusion of Innovations. the Free Press. Fourth Edition.
Rostow, W.W. (1968) The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto.
Cambridge University Press, London.
Rubin, A. M., & Windahl, S. (1986) the Uses and Dependency Model of Mass
Communication. Critical Studies n Mass Communication, 3 (2): 184-199.
Said, E. (1979 ) Orientalism, New York: Vintage Books.
Said, E. (1994) Culture and Imperialism. New York: Alfred A. Knopf.
Samarajiva, R. (1987) The Murky Beginnings of the Communication and Development
Field: Voiceof America and The Passing of Traditional Society. In: N. Jayaweera, S.
Amunugama, and E. T. Ariyaratna (eds.) Rethinking Development Communication,
Singapore: AsianMass Communication Research and Information Centre, s. 319.
San Juan, E. (1995) Postcolonial Theory Versus Philippine Reality. Sentenaryo
Centennial Home Page, nternet.
Sandoval, M. and Fuchs, C. (2009) Towards A Critical Theory of Alternative Media.
Telemat. Informat. Doi:10.1016/J.Tele.2009.06.011.
Sartre, J. P. (1976) Critique of Dialectical Reason. London: NLB.
Savage, J. (2004) Does Viewing Violent Media Really Cause Criminal Violence? A
Methodological Review. Aggression and Violent Behavior, 10, Pp. 99-128.
Schiller, D. (1993) Capitalism, nformation and Uneven Development n S. A. Deetz (Ed.)
Communication Yearbook 16. Ca:Sage. S. 396-406.
Schiller, D. (2000) Digital Capitalism. Ca:Sage. S. 396-406.
Schiller H. I. (1969) Mass Communications and American Empire. NY: A.M.Kelley.
Schiller H. I. (1976) Communication and Cultural Domination. International Arts and
Sciences Press, New York.
Schiller H. I. (1981) Who Knows? Information n the Age of the Fortune 500, NJ: Ablex
Schiller H. I. (1984) Information and the Crisis Economy. NJ: Ablex.
Schiller, H. I. (1989) Culture Inc: Corporate Takeover of Public Expression. New York:
Oxford University Press.
Schiller, H.I. (1991) Not Yet Post mperialist Era. Critical Studies n Mass
Commanication, 8 (1): 13-28
Schramm, W. (1964) Mass Media and National Development, Stanford, California:
Stanford University Press.
Schramm, W. (1973) Men, Messages and Media. NY: Harper and Row.
Schramm, W. (1983) The Unique Perspective of Communication: A Retrospective View
Journal of Communication 33 (3): 6 -17.
Selsam, H. Et al.(1983) Dynamics of Social Change. NY: International Publishers.
Selsam, H. ve H. Martel (1984) Reader n Marksist Philosophy. NY: International
Publishers.
Shannon, C.E. ve W. Weaver (1949) The Mathematical Theory of Communication.
Illinois: University of Illinois Press, 1964 Edition.
Shaw, D. L., Hamm, B. J. and Knott, D. L. (2000)Technological Change, Agenda
Challenge and Social Melding: Mass Media Studies and the Four Ages of Place,
Class, Mass and Space. Journalism Studies, 1 (1): 5779.
Shaw, D.L., Mccombs, M., Weaver, D.H., & Hamm, B.F. (1999) Individuals, Groups, and
Agenda-Melding. International Journal of Public Opinion Research, 11(1), 2-24.

478

teki kuram

Siebert, F. Et al.(1954/1956) Four Theories of the Press. Urbana, ILL: University of

Illinois Press.
Siegelaub, S. (1974) Marksizm and the Mass Media: Towards A Basic Bibliography. NY:
International General.
Siegelaub, S. (1979) Preface: A Communication On Communication. In: Armand
Mattelart & Seth Siegelaub (Eds.), Communication and Class Struggle. Volume 1:
Capitalism, Imperialism (Pp. 11- 21) NY: International Genral.
Siegelaub, S. (1983) Preface: Working Notes On Social Relations n Communication and
Culture. In:Armand Mattelart & Seth Siegelaub (Eds.) Communication and Class
Struggle. Volume 2: Liberation, Socialism (Pp. 11-16) NY: International General.
Sil. N. P. (2008) Postcolonialism and Postcoloniality: A Premortem Prognosis.
Alternatives: Turkish Journal of International Relations, 7(4): 20-33.
Simon, A. F. (1997) Television News and International Earthquake Relief, Journal of
Communication 47, Pp. 8293.
Simpson, C. (1994) The Science of Coercion: Communication Research and
Psychological Warfare 1945-1960. New York: Oxford University Press.
Simpson, C. (1996) Elisabeth Noelle-Neumanns Spiral of Silence and the Historical
Context of Communication Theory, Journal of Communication 46, Pp. 14972.
Slack, J. D. (1984) Communication Technologies and Society: Conception of Causality
and the Politics of Technological Intervention. NJ: Ablex.
Slack, J. D. and M. Allor (1983) The Political and Epistemological Constituents of Critical
Communication Research. Journal of Communication 33 (3): 208- 218.
Smythe, D. (1981) Dependency Road: Communications, Captalism, Consciourness and
Canada. N.J.: Ablex.
Smythe, D. and T.V. Dinh (1983) On Critical and Administrative Research: A New
Critical Analysis. Journal of Communication 33 (3): 117 -127.
Smythe, D. W. (1977) Communications: Blindspot of Western Marksizm. Canadian
Journal of Political and Social Theory. 1(3): 127.
Smythe, D. W. (1986) On Political Economy of C3I. In:Jorge, Pp. 66-76. (C3I=
Command, Control, Communication ve nformation)
Sokal, A. (2008) Beyond the Hoax: Science, Philosophy and Culture. Oxford: Oxford
niversity Press.
Sokal, A. ve Bricmont, J. (1999) Fashionable Nonsense, Postmodern Intellectuals'
Abuse of Science. New York: Picador (St. Martins).
Sparks, C. (2006) Contradictions in Capitalist Media Practices. In: Artz,L. Vd.
Spencer, H. (1892) The Evolution of Societies. n Etzioni, A. and Etzioni, H., S. 9 -13.
Spengler, O. (1980) Decline of the West. New York: random house.
Sproule, J. M. (2008) Communication: from Concept To Field To Discipline. In:D. W.
Park & J. Pooley (Eds.), the History of Media and Communication Research:
Contested Memories (Pp. 164178) New York: Peter Lang.
Steinmetz, G. (2007) The Devils Handwriting. Chicago: University of Chicago Press.
Summers, F. (2008) Making Sense of the APA: A History of the Relationship Between
Psychology and the Military. Psychoanalytic Dialogues, 18:614637.
Sungur, S. (2007) Marksist Dnce Sisteminde Kitle Kltr ve Televizyonda Yaynlanan izgi Filmlerin deolojik levlerine Bir Bak. stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, 2007,(30):125-140.
Tchakotin, S. (1952) Le Viol Des Foules Par La Propagande Politique. Paris: Gallimard.
Tekinalp, . (2002) letiim Aratrmalarnda deoloji ve Kreselleme: Eletirel Bir Bak.
Http://Www.Siyasaliletisim .Org/Pdf/letisimarastirmalari.Pdf
Theobald, J. (2004) The Media and the Making of History. Burlington, VT: Ashgate.
Therborn, G. (1976) Science, Class and Society. London: New Left Books.
Thompson, E. P. (1964) The Making of the English Working Class. New York: Pantheon.
Thompson, E. P. (1978) The Poverty of Theory and Other Essays. London: Merlin Press.

Kaynaka

479

Thompson, J. (1994) The Theory of the Public Sphere: A Critical Appraisal. In:Polity
Reader n Cultural Theory. Polity Press, (91-99)
Tomlinson, J. (1991) Cultural Imperialism. Baltimore: the Johns Hopkins
Topuolu, N. (1996) Basnda Reklam ve Tketim Olgusu Trkiye'de Yeni Gazetecilik
Ynelimleri ve Basnn Sosyo-Kltrel Deiimdeki Rol Ankara: Vadi.
Treanor, P. (1997) Structures of Nationalism. Sociological Research Online, 2 (1)
Http://Www.Socresonline.Org.Uk/Socresonline/2/1/8.Html.
Tuchman, G. (1983) Consciousness ndustry and Production of Culture. Journal of
Comnunication 33 (3): 330 - 341.
Tutal, N. (2006) Kreselleme letiim Kltrleraraslk. stanbul: Krmz.
Ulu, G. (2003) Kreselleen Medya: ktidar ve Mcadele Alan. Ankara: Anahtar.
Uslu, Z. K. (2009) Bilin Endstrisinin ktidar ve Siyaset Pratikleri. stanbul: Beta.
Uzun, R. (2009) letiim Etii. stanbul: Dipnot.
Volosinov, V.N. (1973) Marksizm and the Philosophy of Language. NY: Scminar Press.
Wahl-Jorgensen, K. (2004) How Not To Found A Field: New Evidence On the Origins of
Mass Communication Research. Journal of Communication, 54, 547564.
Wallerstein, I. (1979) Capitalist World Economy. Cambridge: Cambridge University
Press.
Wasco, J. (1981) The Political Economy of the American Film ndustry. Media Culture
and Society 3 (2): 135 -153.
Wasco, J. (2005) Studying the Political Economy of Media and nformation.
Comunicao E Sociedade, 7: 25-48.
Wayne, M. (2003) Marksizm and Media Studies. London: Pluto.
Webster, F. (1995) The Information Society Reader, London: Routeledge.
Weedon, C. (1987) Feminist Practice and Poststructuralist Theory. New York: B.
Blackwell. Http://Www.Massey.Ac.Nz/~Alock//Theory/Foucault.Htm
Westley, B. ve D. Maclean (1957) A Conceptual Model For Mass Communication
Research Journalism Quarterly 34: 31- 38.
White, R.A. (1983) Mass Communication and Culture: Transition To A New Paradigm.
Journal of Communication 33 (3): 279 - 301.
Wilkie, R. (2008) Supply-Chain Democracy and the Circuits of Imperialism. The Red
Critique. Http://Redcritique.Org/Fallwinter2008/Printversions/Supplychaindemocracy
and Thecircuitsofimperialismprint.Htm
Williams, R. (1958/1983) Culture and Society. New York: Columbia University Press.
Williams, R. (1961) The Long Revolution. New York: Columbia University Press.
Williams, R. (1977) Marksizm and Literature. NY: Oxford University Press.
Williams, R. (1980) Problems n Materialism and Culture. London: New Left.
Woollacott, J. (1982) Messages and Meanings. In:Gurevitch, M. et al. (eds.) pp. 91-112.
Wright, C.R. (1959) Mass Communication: A Sociological Perspective. NY: Random
House.
Wright, C.R. (1960) Functional Analysis and Mass Communication. Public Opinion
Quarterly, 24 (4): 605 - 620.
Wright, C.R. (1974) Functional Analysis and Mass Communication Revisited. In:J. G.
Blumler and E. Katz (Eds.), pp. 197 -212.
Yengin, H. (1994) Ekrann Bys Batda Deien Televizyon Yaynclnn Boyutlar
ve Trkiye'de zel Televizyonlar. stanbul: Der Yaynlar.
Zizek, S. (2003) Homo Sacer As the Object of the Dscourse of the Unversty.
Http://Www.Lacan.Com/Hsacer.Htm.