T.C.

ULUDA NVERSTES
LHYAT FAKLTES DERGS
Cilt: 18, Say: 1, 2009
s. 247-278

Krgzistanda Bir Din Eitimi Kurumu: Medreseler

Salih Pay
Yard. Do. Dr., U.. lahiyat Fakltesi
salihpay@gmail.com

M. Akif Klavuz
Do. Dr., U.. lahiyat Fakltesi
makifkilavuz@hotmail.com
zet
Krgzistanda ilk ve ortaretim dzeyinde din eitimi-retimi
veren okullar bulunmamaktadr. Yaygn eitim alannda bireyler
din eitimi ve retimi ihtiyalarn medrese ve cami kurslar
araclyla karlamaktadrlar. Medreselerdeki retim programlar ada sorunlara cevap verecek nitelikte deildir. Bu programlar genellikle XII.-XV. asrlarda hazrlanmtr. Medreselerdeki ders programlarnda genellikle sosyal bilimler ve eitim
bilimlerine yer verilmemektedir. Medreseler devletten ve vakflardan dzenli destek almamaktadrlar. Krgzistan medreselerinde
geleneksel medrese kurulu yaps ve ders programlar konusunda kkl ve dzenli yeniliklere ihtiya duyulmaktadr.

Abstract
A Foundation of Religious Education-Instruction in
Kyrgyzstan: Madrasas
There are not religious education and instruction in schools in
Kyrgyzstan. In the field of non formal religious education, the
people have been meeting their needs by the madrasas and the

mosque courses. The curriculum is not suitable for the

contemporary problems of the students and the people. This
curriculum generally prepared in the XII.-XV. century. In the
curriculum, there are not social sciences and educational
sciences. The madrasas have not been aided by the government
and the foundations. Kyrgyzstan madrasas have been needed a
lot of reforms concerning with the structure and curricuulum.
Anahtar Kelimeler: Orta Asya, Trkistan, Trk Cumhuriyetleri, Krgzistan, Medrese, Eitim-retim, Yaygn Din Eitimi.
Key Words: Central Asia, Turkistan, Turkic Republics,
Kyrgyzstan, Madrasa, Education-Instruction, Non formal
religious education.

Giri
Krgzistan; kuzeyde Kazakistan, batda zbekistan, gneybatda Tacikistan ve gneydouda in Halk Cumhuriyeti ile komu
olan, yaklak 5.300.000 nfusa sahip bir Orta Asya lkesidir.
Krgzistan ok uluslu, ok kltrl ve ok dinli bir lkedir.
Yaklak 80 farkl etnik gruba mensup insann yaad lkede
toplam nfusun %67,4 Krgz, %14,2si zbek, %10,3 Rus, %1i
Uygur, %0,7si Ukraynal, %6,4 Alman, inli, Koreli ve dier etnik
gruplardan olumaktadr1. Nfusun bileenleri bakmndan ok
etnikli bir dokuya sahip lkedeki ulusal kltr, geni bir corafyann
tesiri altnda kalmtr. Mevcut tm dini-kltrel unsurlar koruyup
gelitirmeye alan Krgzistann inan deerleri asndan renkli bir
nitelik tad sylenebilir2. 2000li yllarn banda Krgzistan
nfusunun %84 Mslman, %15i Ortodoks Rus ve geri kalan %1i
ise farkl dinlere mensuptur3.
Krgzlarn atayurdu, farkl grler bulunmakla beraber,
ounlukla Moolistann kuzey bat tarafndaki Krgz-Gl, Yenisey
ve Orhun rmaklarnn yukar boylar ile Altay ve Sayan dalar kabul
edilmektedir. Tarihte en az devlet kuran Trk boylarndan birisi olan
Krgzlar, zaman zaman bamszlklarn kazansalar da ounlukla
Hunlar, Gktrkler, Uygurlar, Karahanllar, Htaylar, Moollar,
zbekler gibi ilerinde Trk olmayanlarn da bulunduu farkl millet
1

zdenolu, Selda, Krgz Cumhuriyeti, Trk birlii ve Kalknma daresi

Bakanl, Temmuz 2005,
http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/K%C4%B1rg%C4%B1zistan.doc,
15.03.2008, s. 6.
Erdem, Mustafa, Krgz Trkleri, Sosyal Antropolojik Aratrmalar, ASAM
(Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi) Yaynlar, Ankara 2000, s. 4448,
93121, 149163.
zdenolu, a.g.e., s. 6.

248

veya devletlerin hkimiyeti altnda yaamlardr. XVIII. yzyln

balarnda Hokand Hanlna balanan Krgzlar, bir sre sonra
ynetimi ele geirmilerse de, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren
balayan Rus istilasna ancak 1876 ylna kadar dayanabilmilerdir4.
arlk Rusyasnn ardndan Sovyet hkimiyetine giren Krgzlar,
ancak Birliin dalmas akabinde, 1991 ylnda yeniden bamsz
devlet kurabilmilerdir.
Krgzlarn slmlama sreci ile ilgili olarak da farkl grler
bulunmaktadr. Onlarn bir ksmnn, en azndan Tanr Dalarnda
yaayan boylarnn slm ile ilk kez tanmalar, slm ordularnn
Trkistana ulat VIII. yzyl olarak kabul edilebilir. Karahanllar
dneminde kitleler halinde slm kabul eden Trk boylar arasnda,
byk ihtimalle Krgzlarn da bulunduu sylenmektedir. Ancak
onlarn slm zmsemeleri Hokand Hanl dneminde gereklemitir5.
Bamszla kavumasndan itibaren pek ok etnik unsurun
ortak vatan olan Krgzistann, tarihte kader birlii yapt lkelerle
ve u anki komularyla ilikileri nedeniyle zengin bir tarihi birikim
ve kltrel dokuya sahip olduu sylenebilir6. Ancak kltrel doku
asndan sahip olunan bu zenginlik, devletin yeniden yaplandrlmasnda ve bu yaplandrma ierisinde din eitimi-retiminin
konumlandrlmasnda karar almay zorlatrmaktadr7.
Sovyetler Birlii dneminde din eitimi-retiminin resmen
yasak olmas nedeniyle, bamszlk ncesi Krgzistanda da din
eitimi-retimi hukuki adan mmkn deildi. Bu sebeple
bamszln elde edilmesinden sonra toplumda din bilgi boluu
hissedilmi; bunu giderebilmek iin din hizmeti sunacak kurululara
ihtiya duyulmutur.
lkelerin ounda halkn din hizmetlerini karlayacak elemanlar yetitirmek zere, devletin sorumluluunda faaliyet gsteren din
eitimi-retimi kurumlar vardr. Ancak Krgzistanda devlete bal
ilk ve ortaretim dzeyinde din eitimi-retimi veren okullar

4
5

6
7

Geni bilgi iin bkz. Erahin, Seyfettin, Krgzlar ve slamiyet, S/E/K Yaynlar, Ankara 1999, s. 1629.
Geni bilgi iin bkz. Erahin, a.g.e., s. 3454; Akramova, Dilaram, Krgzistanda Orto Mekteplerdeki Adep Sabag Dersinde Din Eitimi le lgili Amalarn
Gerekleme Dzeyi (O rnei), doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara 2006, s. 13.
Geni bilgi iin bkz. Ten, Kamil, Krgzistandan Notlar, Bassaray Matbaas,
Bikek 2002.
Ylmaz, Hseyin, ada Dnyada Din retimi ve Krgzistanla Karlatrlmas, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XII, sy.1, Sivas
2008, ss. 91119, s. 108.

249

bulunmamaktadr8. rgn eitimde din eitimi; niversite dzeyinde, O Devlet niversitesine bal O lahiyat Fakltesi9, Araan
lahiyat Fakltesi10, Bikekte Krgzistan slm niversitesi ile
Rasul Ekrem slm niversitesinde gerekletirilmektedir.
Yaygn eitim alannda ise din eitimi alma zgrlnden
yararlanmak isteyen bireyler bu ihtiyalarn, devletten izin alarak
alm medrese ve cami kurslar araclyla karlamaktadrlar.
Krgzistanda din eitimi daha ziyade okul dnda, isteyenlerin
katld cami kurslarnda veya medrese adyla faaliyet gsteren
kurumlarda verilmektedir.11
Bu adan camiler ve din bilgilerin retildii medreseler,
Krgzistandaki din hayatn ekillenmesinde nemli grevler ifa
etmektedir.
Bu makalenin amac, bamszlna yeni kavumu Krgzistanda, medreselerdeki din eitimi-retiminin yaps hakknda bilgi
vermek ve bu kurumlarn kendine has artlar ierisinde daha
verimli hale getirilmesi iin deerlendirmelerde bulunmaktr.
Makalede, nce Krgzistanda din hayat ve din eitimretiminin hukuki temelleri zerinde durulacak, sonra Krgzistan
Medreselerinin ileyii hakknda bilgi verilecektir.
Aratrmayla ilgili olarak nce tarihi geliim sreci iinde
medrese sistemi ve ileyii ile ilgili kaynaklar taranm, Krgzistann
din yaps ile ilgili almalar deerlendirilmitir. Bata Krgzistann
ilk medresesi olma zelliine sahip Abdcabbar medresesi ve dier
medreseler ziyaret edilerek ilgililerle grmeler yaplmtr.
I. Krgzistanda Din
SSCBnin 1991 ylnda dalmasndan sonra, siyasi basklarn
kalkmasn mteakip, blgede yaayan unsurlar kendi kltrel

8
9

10

11

Ylmaz, a.g.m., s. 116.

O lahiyat Fakltesi hakknda geni bilgi iin bkz.: Pay, Salih, Trk
Cumhuriyetleri ile Trk ve Akraba Topluluklarndaki lahiyat Fakltelerine
Dair Bir Deerlendirme (O lahiyat Fakltesi rnei), Uluslararas Globalleme Srecinde Krgzistanda Din Bilimleri ve Ahlak Bilgisi retiminin
Meseleleri Sempozyumu 21 22 Mays 2007, Bikek 2008, ss. 293309.
Araan lahiyat Fakltesi hakknda geni bilgi iin bkz.: Aydar, Hidayet,
Krgzistan O Devlet niversitesi Araan Sosyal Bilimler Enstits lahiyat
Fakltesi rencilerinin Profili, Uluslararas Globalleme Srecinde Krgzistanda Din Bilimleri ve Ahlak Bilgisi retiminin Meseleleri Sempozyumu 21
22 Mays 2007, Bikek 2008, ss. 269292.
Ylmaz, a.g.m., s. 115.

250

kkenlerini aramaya balam ve bir ze dn hareketi gereklemitir12.

Sovyetler Birlii dneminde eitimin her aamasnda ateist
ideolojinin etkin olduu bilinmektedir. Bu ideolojiden olumsuz
etkilenen Krgzistan halk, baz temel din deerlerden nemli lde
uzaklam; oluan manev boluk ise baka dncelerle
doldurulamamtr13.
Din bilinlenme ile ilgili yaplan bir aratrmada, Krgzistanda
dine ynelimin yksek olduu, toplumun nemli bir kesiminin yeni
yetien nesle din eitimi verilmesini istedii, Sovyetler Birlii
dneminde bile, snrl dzeyde de olsa, halkn dindarlnn bir
ekilde devam ettii ve dindarlama srecinin artarak devam
edeceine inanld sonucuna varlmtr14.
lkede, din kart propagandalarn etkisinden kurtulup dine
ynelme ihtiyac duyan insanlara yardmc olmaya alan, ancak
din konularda salkl bilgilendirme yapp yapamayaca tam olarak
anlalamayan pek ok oluum faaliyet gstermektedir. Ayrca, son
yllarda halkn nemli bir kesiminin giderek dine yneliini ve teden
beri var olan din bilgi boluunu frsat bilen misyonerler, bu
lkedeki etki alanlarn geniletmeye almaktadrlar15.
Dier taraftan okul programlarnda salkl bir din eitimi
henz yer almad iin, gebe hayatn getirdii imknszlklar
sebebiyle tarihten beri sregelen pek ok halk inanc, toplumun
nemli bir kesimi tarafndan dinin asl unsuru gibi alglanmaya
devam etmektedir16.
Krgzistanda dinle ilgili baka anlay biimlerinden de sz
edilebilir. Nitekim baz kii ve evrelerce din ve dindar insanlarn
lkenin gelecei bakmndan potansiyel bir tehdit unsuru olarak
grld, madur ve masum kesimlerin din zgrln savunma
12

13
14

15

16

Erdem, Mustafa, O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi Hakknda Bildiri,

Uluslararas Sempozyum Orta Asyada slam 2021 Mart 2004, O 2004, ss. 15
17, s.15.
Ylmaz, a.g.m., s. 114.
Bkz. Cihan, Ahmet, Krgzistanda Din Bilinlenmenin Toplumsal Tezahrleri, O lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 8, O/Krgzistan 2005, ss. 8293,
s. 19; Ark, Durmu, Bamszlk Sonrasnda Krgzistanda Sosyo-Dini
Grnm, lkmz, yl 1, sy. 2, Ankara 2004, s. 299312.
Krgzistandaki misyonerlik faaliyetleri ile ilgili geni bilgi iin bkz: Ylmaz,
Krgzistanda Misyonerlik ve Din Eitimi, Cumhuriyet niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, c. XI, sy. 1, Sivas 2007, s. 91128.
Geni bilgi iin bkz: Temirov, Taalaybek, Krgz Bolgonuma Symktanam,
Sovettik Krgzistan Gazetesi, sy. 259, 10.11.1998, s. 3; Kalafat, Yaar, Ulu
Trkistan Notlar, Ecdat Yaynlar, Ankara, 1995, s. 8485; Polat, Kemal,
Beikten Mezara Krgz Trklerinde Gelenek ve nanlar, Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar, Ankara 2005, 245252.

251

grnts altnda radikal din oluumlara destek saladna

inanlmaktadr17.
Krgzistann 31 Austos 1991de bamszla kavumasyla
genel eitim asndan olmasa bile, din eitimi-retimi asndan
pek ok deiim ve gelime yaanmaya balam; din konusu,
yeniden ele alnarak nemi ve ierii toplumun her katmannda
tartlr olmutur. Mslman Krgz halk, bamszlk sonrasnda,
daha nce uygulanmas yasak olan baz din tren ve merasimleri
gnlk yaamlarnda ska yerine getirmeye balamtr. Btn
bunlarn yannda devlet, halkn talepleri dorultusunda, din eitimiretiminden uzak kalan toplumun, zellikle de gen neslin, dinini
renmesine izin vererek, hatta onlara baz konularda maddi
yardmlarda da bulunarak adeta din eitimi-retimine destek verici
politikalar uygulamaya koymutur18.
Toplumdaki dindarlama olgusunun artmasnda, 1990l
yllarn bandan itibaren teekkl etmeye balayan bamsz devlet
yaplanmas ile din eitimi-retimi yasann kaldrlmas ve aileden
balayarak yaygn ve rgn din eitimi-retimi veren kurum ve
organizasyonlarn faaliyetlerine izin verilmesi nemli bir etken
olmutur. Say ve nitelik asndan giderek ykselen bir eri izen
ibadethaneler, dindarlama olgusunun somut gstergelerinden
sadece biridir.
Tm bu olumlu gelimelere ramen, daha ok yoksul halk
kesimleri arasnda az younluk kazanan dindarlama olgusunda din
deer, alglama ve pratiklerin pek fazla iselletirilmedii ve nemli
bir derinlik kazanmad da yadsnamaz bir gerekliktir.
Bununla birlikte, olduka ge bir dnemde Mslmanlam ve
slm deerler yeterince kk salp yerlemeden, nce arlk
Rusyasnn, akabinde de din kart ve kat bir ateist politika izleyen
Sovyet ynetimi altnda kalm ve son yirmi yl ierisinde de bamsz
olarak yeniden rgtlenme mcadelesi veren bir toplumda, merkez
hkmetlerin dorudan herhangi bir destei olmadan ve yeterli
dzeyde bir din hizmeti sunulmamasna ramen, yoksul sivil halkn
katklaryla gerekletirilen faaliyetlerin byk bir baar olduu
sylenebilir19.
17

18

19

mral, Uulu oyun, Tenirilik, Kron Yaynlar, Bikek, 1994, s. 279;

Esenaliev, Amangul, Diniy Sabat Uur Talab, Krgz Tuusu Gazetesi, sy. 55,
1619.05.1997, s. 4; Anderson, John, Religion, State, and Society in the New
Kyrgyzstan, Journal of Church and State, January 1999, ss. 99116, s. 111
112.
Akramova, Dilaram, Din Eitiminin Genel Eitim indeki Yeri ve Krgzistandaki Durum, yksek lisans tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 2000, s. 93.
Cihan, a.g.m., s. 18.

252

A. Krgzistanda Din Eitiminin Hukuk Temelleri

Krgzistan, demokratik-laik ynetim tarzn benimsemi bir
lkedir. Blgede dinler aras bir atma ve huzursuzluun olmamas
iin devlet, din konusu ile ok ynl ilgilenmekte ve vatandalarn
din konularda bilinlendirme yolunda areler aramaktadr20.
Bamszln ilk yllarnda bu bilinlendirme araynn ilk
admlarnn atld, dnemin Cumhurbakan Askar Akayevin u
szlerinden de anlalmaktadr: Milletimizin nnde duran hedeflerin
gereklemesinde dinin ve din messeselerin rol byktr. slmn
toplumumuzdaki etkisi gittike artmaktadr. Devletimiz dzenli ve belli
ereve ierisinde yaplan slm faaliyetlere destek verecektir21.
Krgzistanda din ileri ile devlet ileri birbirinden ayrlm,
ancak bireylerin din zgrl engellenmemitir. Anayasann 2.
Maddesinde; Vatandalar, din inanc ne olursa olsun, her trl
eitimi alma hakkna sahiptirler ifadesi bulunmaktadr. Ayn
maddede din eitimi ile ilgili u ifadeler yer almaktadr: Vatandalar
dinlerini renmek iin din tekilat kurabilir ve tek bana veya
bakalaryla istedikleri dilde eitim alabilirler22. Ayrca Anayasann
16. Maddesinde de Krgzistan Cumhuriyetinde herkes kendi dinine
inanma, din rf ve adetlerini yerine getirme zgrlne sahiptir23
hkmne yer verilmitir.
Krgzistanda din ve vicdan zgrl ile ilgili haklarn salanmas, korunmas ve din kurumlarn kontrol edilmesi, devletin
sorumluluundadr. 4 Mart 1996da devletin dinle ilgili siyasetini
yrtmek zere Din leri Komisyonu kurulmutur. Hkmete bal
olarak hizmet yrten bu komisyon, sadece Mslmanlarn deil,
dier inan mensuplarnn almalarn da denetlemektedir. Bu
arada Mslmanlarn din ileri ile ilgili haklarnn salanmas
amacyla Krgzistan Mftl ihdas edilmi, ayrca bu mftle
bal olarak ehir ve oblast (blge) kadlklar (mftlk) kurulmutur24.
Krgzistanda slmn bireylere retilmesi ile ilgili almalarda, siyasetilerin szl beyanlarna ramen, devlet desteinin
henz yeterli bir dzeye ulatn sylemek zordur. Bu da lke ynetiminde nemli bir ilke kabul edilen laikliin, baz kiiler tarafndan
farkl yorumlanmasndan kaynaklanmaktadr25.

20
21
22
23
24
25

Akramova, Adep Sabag, s. 3.

Gosudarstvo, Religiya-i Zakon (Zbornik Dokumentov-i Materiyalov), Bikek
1997, s. 34.
Krgz Respublikasnn Konstitutsiyas, Bikek 1993, s. 36.
Krgz Respublikasnn Konstitutsiyas, Bikek 1993, s. 12.
Erahin, a.g.e., s. 168170, 171-177.
Ylmaz, a.g.m., s. 110, 117.

253

Din eitim ve retimi ile ilgili yasal hkmler asndan dier

lkelerle Krgzistan arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Ancak
dier lkeler, yasalarca tannan din eitimi-retimi hakknn bir
gerei olarak okullarnda din eitimi-retimine yer verirken, Krgzistanda eitim-retim sistemi ierisinde bu haktan yararlanmaya
ynelik giriimlerin henz balatlmad anlalmaktadr.
Temel eitimin on bir yl olduu Krgzistann devlet okullarnda, dorudan din eitimi-retimi ile bir ders yoktur. Ancak
Eitim Bakanlna bal okullarda 1991 ylndan itibaren, programa
istee bal olarak okutulmak zere man Sabag26 adyla bir ders
konulmu ve bu ders 2003 ylnda zorunlu hale getirilmitir.
Temmuz 2004te yrrle giren 545 sayl kanun ile dersin ad
Adep Sabag eklinde deitirilmitir.
Adep Sabag, din bilgilerin sistematik olarak retildii bir ders
olmaktan ziyade, baz ahlk kurallar ile Krgz kltr ve geleneklerinin ilendii bir derstir. Dinin hem ahlk, hem de kltr ile
ilikisinin bulunmas sebebiyle, ders programnda ksmen din
konulara da yer verilmitir27.
rgn eitim kurumlarnda din eitimi veren bir dersin
bulunmamas ve bu sebeple lhiyat faklteleri veya Yksek Din
retimi kurumlarndan mezun olanlarn lkenin geneline din hizmeti gtrebilme imknna sahip olmamas, halka din hizmeti gtrecek bireyleri yetitirme amacyla kurulan medreselerin nemini
arttrmaktadr.
B. Krgzistanda Sovyetler Birlii Dneminde Yaygn Din
Eitimi
Bilindii gibi SSCB dneminde camilerin ve medreselerin
fonksiyonlarn icra etmesine izin verilmemitir. 1922 ylnda Sovyet
hkmetinin kabul ettii zel bir kanun, din retimi yasa ve buna
riayetsizlik halinde uygulanacak ar hkmleri ihtiva etmitir.
26

27

Bazlar Krgz dilinde imann; ahlk, onur ve kltr anlamna geldii

dncesiyle, dersin ieriinin kltrel konularla snrl olmasnn laik eitim
anlayna daha uygun deceini belirtmilerdir. Yaplan tartmalar
sonucunda bir karara varlm ve Temmuz 2004de yrrle giren 545 sayl
kanun ile dersin ad Adep Sabag eklinde deitirilmitir. Bu yeni dersin
programnda din ierik azaltlm, kltrel konular ise zenginletirilmitir.
Bkz. Akramova, Adep Sabag, s. 4.
Adep Sabagnn program incelendiinde, kltrel deerler, byklere sayg
ve insanlara kar sorumluluk gibi ieriin yannda; imann deeri, ahlkl
olmann nemi, yardmseverlik, nikh ve aile, ana-babaya sayg, selamlama,
halk inanlar, slm ve Krgzlarn eski inanlar, kltr-din ilikisi gibi din
eitiminin de alanna giren baz konularn dorudan veya dolayl olarak yer
ald anlalmaktadr. Bkz: Akramova, Adep Sabag, s. 3145.

254

Resmi olarak din eitim ve retimi devlet tarafndan uygun

grlmemekle birlikte; kylerde, mescitlerdeki din grevlileri, halkn
din hizmeti alma ihtiyacn snrl da olsa karlamaya almlardr.
Bu husus devlet yetkilileri tarafndan bilinse de ou zaman
grmezlikten gelinmitir. nk devlet yetkilileri bile cenaze, snnet
ve nikh gibi merasimlerde din grevlilerine ihtiya duymulardr28.
Her kyde bulunan ve damla ad verilen din grevlileri, her
ne kadar resmi bir eitim kurumuna devam etme frsat bulamam
olsalar da Kuran okuyabilecek seviyede idiler. Din grevlileri ayn
zamanda ocuklarn din eitimi ihtiyalarn da karlamaya
alyorlard. Din grevlileri ocuklara ncelikle Kuran okumasn
retirlerdi29. Bu erevede genellikle Muallim-i Sani ad verilen
Kuran Okumaya Giri niteliindeki alfabe okutulurdu. Son
sayfalarnda on iki kk srenin de bulunduu kitab bitiren
renciler Kuran okuyabilmekteydiler. Kurann yarsna gelindiinde medreselerde okutulan Muhtasarul-Vikaye isimli Fkh
kitab okumaya balanrd. Kuran- Kerim batan sona molla ile
okunup bitirildikten sonra hatim treni yaplrd. Daha st dzeyde
din eitimi almak isteyenler ise blgede yaayan nl bir molladan
eitim almaya devam ederdi30.
Uzak yerlerden gelen rencilerin iae ve ibate sorunu, byk
oranda yerel imknlarla zlrd. Mollalar, rencilere yardm
etmenin evleri bereketlendireceini syleyerek yardm hususunda
halk tevik ederler; onlar da imknlar lsnde katk salar ve
evlerinde renciler iin oda tahsis ederlerdi. leye kadar hocann
evinde ders gren renciler, leden sonra evinde kald kiiye ev
ilerinde ya da ba-bahe ilerinde yardmc olurlard. renciler,
geimlerini salayan kiilerin evlerinin bir odasnda kald ve
hocann evinin bir odasnda eitim grd iin bu sisteme hcre
sitemi deniyordu31.
Din grevlileri dini birikimlerini arttrmak ve kendilerini
gelitirmek iin ictima ad verilen toplantlar yaparlard. Srasyla
bir kydeki din grevlisi dierlerine ev sahiplii yapard. En bilgili
olan din grevlisi, evin tr denilen giriinin yukar tarafna
oturtulur, kendisine eitli sorular yneltilir, gnlk problemlere
28

29

30
31

Kozukulov, Timur, Tarih Srete Orta Asya ve Krgzistanda Din Siyaseti ve

Eitimi, Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, sy. 24, Erzurum 2005,
ss. 167182, s. 174.
Abdkaimova, Nazira, Krgzistandaki slm niversitesi ve O Devlet
niversitesi lahiyat Fakltesi Eitim Metotlar ve Farkllklar, lisans tezi, O
Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O/Krgzistan 2007, s. 12.
Kozukulov, a.g.m., s. 174.
Aripov, Niyazali, Krgzistandaki Medreseler ve Medrese retimi, lisans tezi,
O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O/Krgzistan 1998, s. 14.

255

zm bulunmaya allrd. Her din grevlisi farkl bilim alannda

uzman olarak grlr ve birbirlerinden faydalanrlard. Bilgileri daha
yeterli olanlar kendilerini daha da gelitirmek isteyenlere hocalk
yapard32.
Sovyet dneminde bugnk Krgzistan snrlarnn yer ald
blgede medreselerin hepsi kapatlmt. Bu dnemde Sovyetler
Birliinde sadece iki medresenin faaliyetine izin verilmiti. Bunlar,
zbekistan snrlar iinde bulunan Takentteki Mir-Arap
Medresesi ile Buharadaki mam el-Buhar slm Enstits idi33.
Buharadaki medresede her sene sadece on drt on alt renci eitim gryordu. Bu medresenin eitim sresi yedi yl idi. renci
medreseyi tamamladktan sonra isterse Takentteki medresede be
yl daha okuyabiliyordu. Medreseyi baaryla bitirenler diplomal bir
din grevlisi olma imknna kavuuyordu.
Sovyet Dneminde Tatar din grevlileri btn Orta Asyada
otorite sahibiydi. Nitekim din kitaplar genelde Tataristanda veya
Moskovada Tatar cemiyetleri tarafndan bastrlyordu. Din ilimleri
Tatarlarn daha iyi bildiklerine dair bir kanaat yaygnd. Bu sebeple
Tataristanda baslan kitaplar da daha makbul kabul edilir ve bu
kitaplardan vgyle bahsedilirdi. Medreselerdeki Tatar nfuzunun
hl devam ettii sylenebilir. nk gnmzde Krgzistan
medreselerinde de genellikle Tataristanda baslan kitaplar okutulmaktadr34.
II. Krgzistanda Medreseler
A. Medreselerin Tarihi Geliimi
Hz. Muhammedin (a.s.), tebli almalaryla Mekke dneminde Drul-Erkamda balayan din retimi35, ilk kurumsallamasn
Hicret sonrasnda Mescid-i Nebinin bir kesinde faaliyete balayan
Suffa Okulu ile gerekletirmiti36. Asr- Saadette ev ve mescitlerin
eitim-retim kurumu olarak kullanlmas uygulamas bilginlerin
evleri, kttb vs. gibi baz gelimeler hari, byk oranda medreselerin almasna kadar srdrlmtr37. Eitim-retim faaliyet32
33
34
35

36

37

Aripov, Medrese retimi, s. 12-13.

Akramova, Din Eitiminin, s. 104.
Kozukulov, a.g.m., s. 174.
Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, rfan Yaynevi, stanbul 1980, c.
I, s. 107; Pay, Salih, Bursa vaz Paa Klliyesi, Eit-San Yaynlar, Bursa
1996, s. 44.
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi, rfan Yaynevi, stanbul 1980, c.
II, s. 827838; Pay, a.g.e., s. 45. Nasr, Seyyid Hseyin, slm ve lim, (ev.
lhan Kutluer) stanbul 1989, s. 17
Kazc, Ziya, slm Messeseleri Tarihi, Kayhan Yaynlar, stanbul 1991, s.
221.

256

lerinin mescitle bu kadar i ie olmas, baz mescitlerde mderris

tayin edilip ders okutulabilmesi, baz medreselerde de minber
konulup hutbe okunmas veya vaaz verilmesi zaman zaman mescit
ve medrese isimlerinin birbirinin yerine kullanlmasna sebep
olmutur38. Nitekim Pedersen, medreselerdekiler de dhil olmak
zere slmdaki btn eitim-retim faaliyetlerini mescit maddesi
iinde incelemitir39. Eitim-retim faaliyetleri, zamanla eitli
ilimlerin tahsil olunaca ve farkl amalar tayan Beytl-Hikme,
Beytl-lm ve Drul-lm gibi kurumlarn, daha sonra medreselerin
ve nihayet daha da gelierek fakat yine cami merkezde olmak zere
klliyelerin bnyelerinde yrtlmtr40.
Eitim-retim faaliyetlerinin yrtld kurumlara medrese adnn ilk defa IX. asrda verildii bilinmekle beraber, medreselerin resmi bir messese olarak devlet eliyle kurulmas X. asrda,
Karahanllar zamannda gereklemitir. Bu asrda ilk medreselere
ait rneklere Belh, Niabur, Gazne ve Merv gibi Trkistan ehirlerinde rastlanmtr41. Bununla birlikte medreselerin, ilk kez Seluklular dneminde Alpaslan (10641072)n gl veziri Nizamlmlk
(. 1092) tarafndan kurulduuna dair yaygn bir kanaat de vardr42.
Bu kanaatin olumasnda, byk ihtimalle ilk kurulan medreselerin
uzun mrl olmamas kadar, Nizamlmlkn medreseleri
sistemletirmesinin de rol vardr.
B. Krgzistanda Medreselerin Kuruluu ve Gelimesi
Trkistann bugnk Krgzistan topraklarnda, zgen, O ve
Balasagun gibi ehirlerde faaliyet gsteren ve blgede hrete
kavumu medreseler vard. Mesela XIII. asrda zgen ehrinde
kurulan medreseye, uzak yerlerden renciler gelmekteydi. XIX. asra
gelindiinde medrese kurma faaliyetlerinin hz kazand grlmektedir. 18381875 yllar arasnda Krgzistann gney blgesinde be
adet medrese kurulmu olmas da bu fikri dorulamaktadr. Bu
tarihlerde Almbek Datkann O ehrinde kurduu medrese ise, pek
ok zellii ile O ve Fergana blgelerinde adeta marka haline
gelmitir. Nitekim Andican vilayetinin kads sabek Ceenbekov,
Odaki Sleyman Dann, Aklbay Adlbay O Pazarnn,
38
39
40
41
42

elebi, Ahmed, slmda Eitim retim Tarihi, (ev. Ali Yardm) Damla Yay.,
stanbul 1983, s, 109.
Pedersen, Jons, mescid, slm Ansiklopedisi, MEB, stanbul 1979, c. VIII, s.
171.
Nasr, a.g.e., s. 17; Pay, a.g.e., s. 4647.
Baltac, Cahit, XV-XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas,
Ankara 1974, s. 5.
Zeydan, Corci, slm Medeniyeti Tarihi (mtc. Zeki Megmiz), dal Neriyat,
stanbul 1976, c. III, s. 409.

257

Muhammedbay Trk Hal Muratbaev de Akbura Nehri kprsnn

civarna Almbek Datkann kurduu medreseyi model alarak birer
medrese kurmulard43.
Grld gibi medreseler, ilk nce bugnk Krgzistan
topraklarnn da bulunduu Trkistanda Karahanllar tarafndan
kurulmutur. Ne var ki arlk Rusyasnn hkimiyetine girmelerinden itibaren pek ok alanda grlen gerileme, ateist politikalarn
izlendii Sovyet dneminde zellikle din ve din eitimi-retimi
konusunda kendini iyice hissettirmi ve bu erevede Krgzistanda
din eitimi veren kurumlar faaliyetlerine devam edememitir.
Krgzistan, bamszlna kavutuktan sonra lkede din hayatta gelimeler olmu; farkl dinlere ait din kurumlar ibadet yerleri
ve eitim kurumlar amaya balamlar44, bu erevede ok sayda
mescit ve cami alm45, baz aydnlar ve siyasetiler adep, ahlak gibi
derslere gereken nemin verilmesi gerektiini vurgulamlardr46.
Mescit ve medreselerde grev yapmakta olan din grevlilerinin
ounun meslek adan yeterli olmay, halkn din eitimi-retimine ihtiya duymas ve dini halka ulatracak kimselerin saysnn
az oluu halkn din bilgi ihtiyacnn karlanmasnda baz yetersizliklere neden olmutur47. Bu sebeple, hizmete sunulan camilere
yeterli din adam yetitirme amacyla medreseler kurulmaya
balanmtr.
Krgzistanda din eitimi-retimi hizmeti sunan kurumlar
statlerine gre faklteler, enstitler ve medreseler olmak zere
grupta incelenebilir. Bunlarn tamam, henz resmiyet kazanmam
olanlarla birlikte yaklak altm civarndadr. Bu kurumlarn kesin
saysn vermek olduka zordur. nk baz din grevlilerinin kendi
gayretleriyle yrttkleri faaliyetler tespit edilemedii gibi, baz
kurumlarn statleri de zamanla deiiklie uramaktadr. Nitekim
Abdcabbar Medresesi bir sre medrese olarak faaliyet gsterdikten
sonra enstitye, Hazreti Umar Medresesi de nce enstitye bilahare
niversiteye dntrlmtr48. Tablo 1de tespit edilebildii
kadaryla Krgzistanda faaliyet gsteren medrese vb. din eitimiretimi kurumlar bulunduklar blgelere gre gsterilmitir.
43
44
45

46
47
48

Nazira, a.g.tez, s. 12.

Geni bilgi iin bk.: Pay, Salih, Krgzistan: Dinlerin Msabaka Alan, Uluda
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XVII, sy. 2, 2008, Bursa, ss. 233-252.
Geni bilgi iin bk.: Pay, Salih, Misyonerlerin Kskacndaki lke: Krgzistan,
Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XVII, sy. 2, 2008, Bursa, ss.
253-283.
Erahin, a.g.e., s. 152-155.
Abdkadirov, Camgr, Abdcabbar Medresesinin retim Sistemi, lisans tezi,
O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O/Krgzistan, 2006, s. 1.
Abdkaimova, a.g.tez, s. 13, 15.

258

Tablo 1. Krgzistandaki Din retimi Kurumlar 49

Din retimi Kurumunun
Bulunduu

Ad

le

Ky

niversiteler
1

Krgzistan slm niversitesi

Bikek

Resul Ekrem slm nv. (Krgz-ran) Bikek

Faklteler

O Devlet . Araan lahiyat Fakltesi

Bikek

O Devlet . lahiyat Fakltesi

Araan

Nurul-slm Enstits

Tokmok

Lokman al-Hakim Enstits

Tokmok

Enstitler
Isskata, Drujba ky

Hazreti Usman Enstits

Karabalta

Aleseevka mah.

Hazreti Umar slm Enstits

Karabalta

Aleksandrovka mah.

Karabalta

Isskata

Alim Enstits

10

Abdcabbar Enstits

11

Amir Hamza Enstits

Calalabat

Ta-Kmr

12

Hazreti Usman Enstits

Batken

Kzl-Kaya

Furkat ky
Toktogul soka

Medreseler

49

13

Beyi Medresesi

Panfilov ilesi

14

y-Tokmok Medresesi

Tokmok

15

Fatik Medresesi

Sokuluk

16

Hazreti Abu Bakr Medresesi

Kemin

17

skra Medresesi

Kemin

18

Madina Medresesi

Sokuluk

Verhnevostovnoe ky

19

Ravza Medresesi

Sokuluk

Can-Cer ky

20

Termeze Medresesi

Sokuluk

Vostony ky

21

Termeziy Medresesi

Sokuluk

Can-Cer ky
Georgiyevka

22

on Ak-Suu Medresesi

Isskgl

Isskgl

23

Kara-Kol Medresesi

Isskgl

Kara-Kol

24

Akal-Ata Medresesi

Talas

Manas

Panfilov ky
Hovopavlovka ky

Kaindi

Tablo 1in hazrlanmasnda yararlanlan almalar unlardr: Aripov, a.g.tez,

s. 3-15; Bykalaca, Orhan Nadir, Krgzistanda Din Eitimi ve Krgzistan
Mslmanlar Dini daresi, yksek lisans tezi, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara 2003, s. 186188; Kozukulov, a.g.m., s. 180;
sabaeva, Mayramkan, Krgzistanda Kuran Eitimi ve Messeseleri, lisans
tezi, O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O 2005, s. 2123;
Abdkaimova, a.g.tez, s. 10-23; Nizamova, Zilola, Krgzistandaki Medreseler,
snf geme tezi, O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O/Krgzistan
2007, s. 10-19.

259

25

Ali ibn Abitolib Medresesi

Talas

Kok-Tokoy

26

Azreti Ali Medresesi

Narn

27

Abdraim Kar Medresesi

zgen

Mrza-Ake ky

28

Abdullayev Medresesi

Nookat

29

Abdussattar Ac Abdullayev Med.

Nookat

30

Ak Mescid Medresesi

Aravan

31

Atanazar Kar Medresesi

Nookat

Eski Nookat ky

32

Boston Medresesi

Nookat

Boston ky

33

Censkoye Medresesi

zgn

34

Goyib Eronlar Medresesi

Nookat

35

Gl Medresesi

Alay

Gl

36

Halid b. Valid Medresesi

Alay

Gl

37

mam al-Buhari Medresesi

Aravan

38

mam at-Tirmizy Medresesi

Nookat

39

mam Azam Medresesi

Karasuu

40

man Bakt Koomu

41

Maflana Fahriddin Medresesi

Aravan

Haus

42

Moldo Taabald Medresesi

Nookat

Kara-Ta ky

43

Muhammed Allah Medresesi

Aravan

Aravan ky

44

Nookat Medresesi

Nookat

45

Rahmatulla Medresesi

46

Rustam Hac Medresesi

Aravan

47

arip-Ata Medresesi

Kara-Kulca

Biymrza ky

48

Sultan Srakar Medresesi

Nookat

Can Bazar ky
Toolos

49

Toolos Medresesi

Nookat

50

Karakl Medresesi

Calalabat

Karakl

51

mam Azam Medresesi

Calalabat

Suzak

52

Abu Bakr Medresesi

Batken

53

Azreti Ali Medresesi

Batken

Can Nookat ky

Mirmahmud

ris kasabas
Kara-Bark soka

Haydarken ehri

54

Azreti Osmon Medresesi

Batken

Kadamcay

Kara-Db ky

55

Bozogl Medresesi

Batken

Leylek

Bozogl ky

56

Ebu Hanife Medresesi

Batken

57

mam Azam Medresesi

Batken

Kadamcay

Kara-Db

58

slm Medresesi

Batken

Leylek lesi

Toguz-Bulak ky

59

Muhammed Medresesi

Batken

Slkt ehri

60

Mulla Muhtar Medresesi

Batken

Kadamcay

61

Tair Medresesi

Batken

Leylek lesi

260

Saydamin Ac soka

Kulundu ky

Tablo 1de grlecei zere Krgzistanda din eitimi-retimi

alannda iki niversite, iki faklte, sekiz enstit ve krk dokuz
medrese olmak zere toplam altm bir kurum faaliyet gstermektedir. Bunlarn %64 lkenin gneyinde, Fergana Vadisinde O,
Celalabat ve Batken eyaletlerindedir. Ayrca kuzey blgesindeki
medreselerin, gneydekilere oranla daha abuk gelitikleri ve
zamanla enstitye dntkleri sylenebilir.
C. Krgzistandaki Baz Din Eitimi-retimi Kurumlar
Krgzistanda faaliyet gsteren medrese vb. din retimi kurumlarnn kesin saylar bilenemedii gibi, bu messeseler hakknda
yaplan aratrmalarn says da ok snrldr. Bunlar da ounlukla
lisans tezi niteliindedir.
1. Krgzistan slm niversitesi
Bikekte olup bamszlk sonrasnda Hazreti Umar Medresesi
adyla faaliyete balam iken, 1993 ylnda Hazreti Umar Adndaki
slm Enstits adyla enstitye, 2003 ylnda ise Krgzistan slm
niversitesi adyla niversiteye dnmtr. Tedrisat, eskiden
hastane olarak kullanlan katl binada yrtlmektedir. Binann
birinci katnda erkekler iin, ikinci katnda ise bayanlar iin
dershaneler, nc katnda da yatakhane vardr. kinci katta ayrca
Krgzistan mfts ve yardmclarnn zel odalar da bulunmaktadr. Sekizi yurt dndan gelmi olan krk iki kiilik zengin bir
hoca kadrosu vardr. renci says ilk yllarda be yz civarnda
iken 2007 ylnda yz ellisi erkek olmak zere iki yz doksan renci
okumaya devam etmektedir. Bu azalmada muhtemelen kurumun
statsndeki deiiklik rol oynam olmaldr. Kuruma medrese ve
enstit mezunlar snavsz, lise mezunlar ise snavla kabul
edilmektedir. Kurumda renim harc alnmamaktadr. retim
sresi be yl olup haftann be gn ders yaplmaktadr. nceleri
leden sonra da ders yaplrken, son yllarda leye kadar yetmi
dakikalk drt ders ilenmektedir. Kurana Giri, Kuran, Tefsir,
Fkha Giri, Fkh Usul, Fkh, Hadise Giri, Hadis, Ulmul-Hadis,
Akaid, Siyer, slm Tarihi, slm Edebi, Devlet Usul, Arap Dili, Sarf,
Nahiv, Belaat, Bilgisayar, Rus Dili ve Hsn-i Hat gibi dersler vardr
ve derslerin genelde Arapa verildii sylenir. Derslerde radyo,
televizyon vb. ara-gerelerden de yararlanlr. Mezunlar mftlkte
veya ehir kadlklarnda idari veya imam, mezzin ve kayym gibi
din grevlisi, medreselerde hoca ve ortaretim kurumlarnda Adep
Sabag retmeni olarak grev alabilmektedirler. Ancak mezunlarn
ou meslei dnda ilerde almaktadrlar. Kurumda mevcut

261

faaliyetlere ek olarak din grevlilerine ynelik bir yldan yla kadar

hizmet-ii eitim benzeri bir program da uygulanmaktadr50.
2. Abdcabbar Enstits
O ilinde olup, Krgzistanda kurulan ilk medresedir. nas
1992 ylnda mrali Hac Bekmuratovun nderliinde balayan
medrese, pek ok hayr sahibinin katklaryla ksa srede
tamamlanm ve 15 Mays 1993te eitim-retime balamtr.
nasna, o dnemde Orta Asya Mftlnn Takentte bulunmas
sebebiyle Takent Mftlnden alnan izinle balanm, alna
ise dnemin Cumhurbakan Askar Akayev ve Krgzistan Mftl
izin vermitir. Medrese, adn ina aamasnda byk miktarda
yardmda bulunan Karasu ili milletvekilinin babasnn ismi
Abdcabbardan almtr. Medresede, ilk din eitimini Byk Molla
olarak bilinen babasndan alan Takent Medresesi mezunlarndan
mrali Hac Bekmuratov ile birlikte alts erkek sekiz retmen
almaktadr. Erkek retmenler arasnda Ezher niversitesi
mezunu olduu gibi ayn medresenin mezunlar da vardr. Bayan
retmenler ise Bekmuratovun kendisinin yetitirmi olduu
kzlardr. Medreseye her sene sekseni erkek olmak zere yz yirmi
renci alnmakta iken son yllarda renci saysnda azalma olmu
ve ellisi erkek seksen renci alnmaya balamtr51.
Abdcabbar Medresesi 1997 ylnda, Krgzistandaki sisteme
gre, mam Fakltesi ve Arap Dili Fakltesinden oluan bir enstitye
dntrlm; 2006 ylna kadar yz elli mezun vermitir.
Enstitye otuz yana kadar olanlar arasndan mlakat snav ile
renci alnmakta olup, retim yl biri hazrlk olmak zere be
yldr. Kz ve erkek renciler ayr snflarda ders grrler ve dersler
Arapa okutulur, ayda bir yazl, szl, ezber ve yznden okuma
eklinde snavlar yaplr. Kuran, Fkh, Tefsir, Hadis, Akaid, slm
Tarihi, Sarf ve Nahiv gibi dersler okutulur. Akaid; Mezhepler Tarihi,
Dinler Tarihi ve Kelam derslerini ierecek ekilde ok kapsaml bir
derstir. Medresede, enstit sistemine geildikten sonra klasik
medrese kitaplarnn dnda da kitaplar okutulmaya balanmtr.
Ders kitaplarn renciler kendileri satn alrlar. Mftlk
rencilere maddi yardmlarda bulunur. Fakat renciler yllk bin
bin be yz Som (otuz be elli USD) renim harc vermek
zorundadrlar. Mezuniyet aamasnda bitirme snavna alnan rencilerin diplomalarna yedi dersin puan ile imam hatip ve retmenlik
uzman olduklarna dair bilgi yazlr52.
50
51
52

Abdkaimova, a.g.tez, s. 15-22.

Abdkadirov, a.g.tez, s. 3-10.
Abdkaimova, a.g.tez, s. 13-14.

262

3. Karakl Medresesi
Karakl Medresesi 1992 ylnda Krgzistan Mfts Kimsanbay Hac Abdurahmanov, Abduvehheb Moldo ve Anarbay Hac
Baltabaevin
nclk
yapmasyla
almtr.
rencilere,
Krgzistann kendi paras tedavle girmeden nce krk ruble burs
verilmitir. 19921993 retim ylnda yz elli olan renci says
1997 ylndan itibaren on bei bayan olmak zere krka dmtr.
Medresenin bir mdr ve mderrisi bulunmaktadr. Mdr
Anarbay Hac Baltabaevdir. Medresede hcre sisteminde retim
yaplmaktadr. Medresede Kuran- Kerim, Sarf, Nahiv, Muhtasarulvikaye, Miktl-Masbih, Mabdal-Kraat, Talimul-Muteallim,
Tahavi Akaidi ve Tecvid kitaplar okutulmaktadr. Medreseye ait bir
yurt olsa da kullanlabilecek durumda olmad iin renciler kendi
imknlaryla akrabalar yannda veya kiralk evlerde kalmaktadrlar.
Mezunlar din grevlisi olabildikleri gibi izin alabildikleri takdirde
Adep Sabag dersine de girebilmektedirler53.
4. Bozogl Medresesi
Batken vilayetinin Leylek ilesinin Bozogl kynde bulunmaktadr. renci says 30 civarndadr. Medrese yurdunda kalan
renciler yeme-ime gibi gnlk masraflarn kendileri karlamaktadrlar. Hcre sistemi ile ders grlen medresede okutulan kitaplar
dier medreselerdekilerle ayndr54.
5. man Bakt Koomu
O ehrinde 2000 ylnda alm olan bu kurum, sadece
bayanlara din eitimi verme amacyla kurulmutur. man Bakt
Koomu adyla bilinen bu medrese, Krgzistanda sadece bayanlara
ynelik eitim retim yapan tek medresedir. renciler ya farkna
baklmakszn bilgi birikimlerine gre on be ile yirmi be kiilik
gruplara ayrlarak ders grrler. Baz gruplar her gn, bazlar ise
haftada kere ders alrlar. Devaml renciler leye kadar, grup
rencileri ise leden sonra ders grrler. Bu sebeple renci says
sabit deildir. Medresenin yz kiilik kapasitesi olmasna ramen
ok sayda niversite rencisi gn iinde belirli bir sre medreseden
yararlanabilmektedir55. Bunlarn says 2003 yl verilerine gre

53
54
55

Aripov, a.g.tez, s. 56.

Aripov, a.g.tez, s. 7.
Nizamova, a.g.tez, s. 14-15.

263

haftada yaklak olarak bine56, 2007 ylnda ise bine kadar

ulamtr57.
Kuran- Kerim, Tefsir, Hadis, slm Tarihi ve Temel Din
Bilgiler ile Sarf ve Nahiv gibi derslerin ilendii medresede TahsilulBeyn, Namaz Dualar, Hadis ve Hayat, rfan ve Maneviyat Bula,
Saadet Asr Kssalar ve Cehenneme Odun Olan Kadnlar gibi kitap
veya risaleler takip edilmektedir. Dersler Arapadan Krgzcaya eviri
eklinde ilenir, snavlar yazl ve szl olarak yaplr. On bayan
retmenin grev yapt medresede, en baarl mezunlar retmen
kadrosuna alnrlar58.
6. mam Al- Buhar Medresesi
O ili Aravan ilesindeki bu medrese, Aravan belediye
bakanlnn verdii arsa zerine yaplmtr. 1993 ylnda inasna
balanan medrese, ayn zamanda kurumun mdrln yapan
Patidin Hac Sotvoldievin nclnde halkn verdii yardmlarla
2002 ylnda ksmen faaliyete geebilecek duruma gelmitir. Halen
eitim retim faaliyetine devam eden medresede be retmen
almaktadr. Ba mderris Bahromcan Ermatov ile Fkh dersi
hocas Umaral Muratov zbekistann Andican ehrindeki medreseden mezun olmutur. Kuran- Kerim dersi hocas Camalliddin
Sultanov ise O lahiyat Fakltesi mezunudur ve ayn zamanda O
ehri kadlnda da almaktadr. Birinci ve ikinci snflarn hocalar
Tohircan Pulatov ve Otabek Karvanov ise tahsillerini ky
imamlarnda tamamlamlardr. Hocalar mesleklerini severek yerine
getirmektedirler. Medresede ou yatl olmak zere altm renci ile
orta renime devam eden renciler ders grmektedir. Yatl
rencilere leye kadar, dierlerine ise leden sonra ders
verilmektedir. Medresede takip edilen mfredat Tablo 2de
gsterilmitir59:

56

57
58
59

Heyat, Farideh, Re-Islamisation in Kyrgyzstan: Gender, New Poverty and the

Moral Dimension, Central Asian Survey, c. XXIII, sy. 3, 2004, ss. 275287, s.
284.
Bu bilgi Nisan 2007de Talantbek Almamatovla mlakat yapan Salih Paya
aittir.
Abdkaimova, a.g.tez, s. 12-13.
Nizamova, a.g.tez, s. 15-17.

264

Tablo 2: mam al-Buhari Medresesinin Mfredat

Birinci Snf

saat

kinci Snf

saat nc Snf

saat

Drdnc Snf

saat

Tecvid

180

----------------

----- ----------------

-----

----------------

-----

Kuran Yaz.
renme

160

----------------

----- ----------------

-----

----------------

-----

Kuran Tefsiri

160

Kuran Tefsiri

160

160

Kuran Tefsiri

160

----------------

-----

----------------

----- Celaleyn Tefsiri

160

Celaleyn Tefsiri

160

Hadis

160

Hadis

80

Manahalul
Hadis1.2

160

Manahalul hadis
3.4.

160

Fkh (muhtasar)

160

Fkh

160

Fkh Usulu

160

Fkh Usulu

160

----------------

-----

----------------

Fkh (erh-i
----- Vikaye)

160

Fkh (erh-i
Vikaye)

160

Akaid

160

Akaid (Nesef,
Ameli)

160

Akaid(Fkh-
Ekber)

160

Akaid (Fkh-
Ekber)

160

slm Tarihi
Nur.Yakn

160

slm Tarihi

160

slm Tarihi

160

slm Tarihi

160

Arap Dili

Kuran Tefsiri

Arap Dili

160

Arap Dili

160

160

Arap Dili

160

Sarf

160

----------------

----- ----------------

-----

----------------

-----

Nahiv

160

Nahiv
(1.2.3.ksm)

160

80

Nahiv (Kfiye,
Afiya)

160

Edep-Ahlak
Terbiyesi

160

----------------

----- ----------------

-----

Dini Esaslar

80

----------------

-----

----------------

----- ----------------

-----

Hitabet

80

----------------

-----

----------------

----- ----------------

-----

Belagat Hitabet

80

Krgz Dili

80

Krgz Dili

80

Krgz Dili

80

Krgz Dili

80

Corafya

80

Corafya

80

----------------

-----

----------------

-----

----------------

-----

Krgzistan
Tarihi

80

Yab.lkelerin
Tarihi

80

----------------

-----

----------------

-----

----------------

-----

Felsefe

80

ngilizce

80

ngilizce

80

ngilizce

80

nglizce

80

Beden Eitimi

80

Beden Eitimi

80

Beden Eitimi

80

Beden Eitimi

80

Muhasebe

50

----------------

----- ----------------

-----

----------------

-----

Nahiv (3-4)

7. Ak Mescit Medresesi
O ili Aravan ilesindedir. Dersler Aravandaki en eski ve en
byk camilerden olan Ak Mescit isimli camide, imam Ahmadcan
hoca tarafndan verilmektedir. Hafzlk retimi yaplmaktadr.
renci says 20 civarndadr. rencilerin bir ksm camide kendilerine tahsis edilen bir odada, dierleri ise aileleri veya akrabalarnn
yannda kalmaktadrlar. Cami odasnda kalan rencilerin yemek ve
banyo gibi imknlar bulunmamasna ramen hallerinden ikyeti

265

olmadklar anlalmaktadr. Hafzl tamamlayanlar Kraat, Sarf,

Nahiv ve dier dersleri almaktadrlar60.
8. Rustam Hac Medresesi
O ili Aravan ilesindedir. Medresenin yneticisi Aravan
ilesinin ba imam Saidburhan hocadr. Dersler, ikinci kat mescit
olarak kullanlan iki katl bir binann birinci katnda, imam
tarafndan sabah namaz sonrasnda verilmektedir. Ayrca medrese
odasnn yannda imama ait bir oda bulunmaktadr. Aravandaki
hcreler ve kk retim yerleri bu medreseye baldr. Medrese
programnda Kuran- Kerim retimi, hafzlk ve temel dini bilgilere
yer verilmektedir61.
III. Krgzistandaki Medreselerde Eitim-retim Kadrosu,
Dersler ve Materyaller
A. Medrese Hocalarnn Eitim-retim Durumu
Ateist dnemde Sovyetler Birliinde sadece zbekistandaki iki
medresenin ak olmas ve bunlarn da snrl sayda renci kabul
etmesinin etkileri, medreseler kurulmaya balandnda ciddi bir
ekilde ortaya kmtr. nk alan medreselerde grev yapacak
hocalarn says ok az olduu gibi, mevcut hocalarn ounun
donanmlar da yetersizdi. Nitekim ilk zamanlarda, medreselerde
grev yapan hocalarn ou kendi gayretleri ile bilgi sahibi olmu
kiilerdi. Gerekten de ilerinde dzenli din eitimi tahsili alanlarn
says nadir denecek kadard. Zamanla medrese mezunlarnn ve yurt
dnda tahsilini tamamlayanlarn devreye girmesi, misafir retim
eleman istihdam edilmesi ve ilahiyat faklteleri mezunlarnn grev
almaya balamas gibi unsurlar hocalarn saysnda art salad
gibi niteliklerinin de iyilemesinde etkili olmutur.
B. Medreselere Kayt
Krgzistan medreselerine renciler dokuzuncu ya da on
birinci snf bitirdiklerine dair belge getirmeleri durumunda kayt
yaptrabilmektedirler. lkede zorunlu retim on bir yl olduu iin
9. snfta iken medreseye kayt yaptranlar zorunlu retimin son iki
snfndan muaf tutulmaktadrlar.
Din bilgisi olmayan renciler, eitime hazrlk snfndan
balamaktadr. Yeterli din bilgisi olan renciler de birinci snftan
balamaktadr.
60
61

Nizamova, a.g.tez, s. 18.

Nizamova, a.g.tez, s. 18.

266

Medrese binasnn bir ya da iki odas snf olarak kullanlmaktadr. Medresenin hcre denilen odalar rencilerin barnmalarna ayrlmaktadr. Medresenin bahesi dnda rencilerin sosyal
etkinlikler yapabilecekleri alanlar yoktur.
C. Medreselerde Okutulan Dersler ve Kitaplar
Medreselerde dersler, mderrisin semi olduu kitabn takip
edilmesi tarznda ilenmektedir. Medreselerde okunan kitaplarn
hemen hepsi, daha nce yaam limler tarafndan kaleme alnm,
klasiksel ve geleneksel eserlerdir.
Belli srede okunmas gereken kitap ya da kitaplarn belirli
blmleri tamamlanmadka baka bir derse geilmesi sz konusu
deildir. Bu anlamda medreselerde mfredat snflara gre
belirlenmi olsa da ders/kitap geme yntemi uygulanmaktadr.
Medreselerdeki retim sresi hazrlk snf dhil be yl olarak
kabul edilmektedir62. Bu program be yldan nce bitirenler olduu
gibi daha ge bitirenlerin de bulunmas, snf geme yerine
ders/kitap geme sisteminin varln ortaya koymaktadr.
Medresede okutulan dersler Arapa ve Yardmc Bilimler, Tefsir
ve Tefsir Usul, Hadis ve Hadis Usul, Fkh ve Fkh Usul, Kelam
ve Akaid gibi sadece slmi Bilimlerle ile ilgili derslerdir63. Din
bilimleri, Genel Kltr dersleri ve Pedagojik Formasyon derslerine
yer verilmemektedir. Ancak enstitye dnm olan medreselerde
Corafya, ngilizce, Beden Eitimi gibi derslerin ilendii de
grlmtr.
Medreselerde her ne kadar geleneksel sistem model olarak
benimsenmise de, medreselerin tamamnda ayn programn takip
edildiini sylemek zordur. nk gerek tercih edilen dersler,
gerekse okutulan kitaplar, kurumun hedef kitlesine gre deiiklik
gstermektedir. Nitekim baz medreselerin program, Trkiyedeki
Kuran kurslarndakine benzer ekilde Kuran- Kerim ve Temel Dini
Bilgilerin retimi ile snrl kalrken, bazlar sadece klasik medrese
programn uygulamakta, bazlarnda ise klasik sistemdekilere Krgz
Dili, Corafya, Yabanc lkelerin Tarihi gibi dersler de eklenmitir.
Klasik program uygulayan medreselerde renim sreleri
boyunca okutulan kitaplar unlardr:

62
63

Akramova, Din Eitiminin, s. 105.

Akramova, Din Eitiminin, s. 105.

267

1. Hazrlk Snfnda Okutulan Kitaplar

Medresenin ilk ylnda renciler, Kafiye ve MuhtasarulVikaye isimli kitaplar okumaktadrlar.
Kafiye, bn Hacib adyla tannan Osman b. mer (l.1248)
tarafndan yazlmtr. Nahiv alannda ileri dzeyde okutulan, sadece
rneklerle retmeyi amalamayp konularn felsefesine de giren bir
kitaptr. renciler bu kitab ezberlemeleri sonucunda baarl kabul
edilmektedirler.
Osmanllarda en alt seviyede eitim veren Haiye-i Tecrid
Medreseleri ya da Yirmili Medreseler ad verilen medreselerde de
Kafiyenin okutulduu bilinmektedir64.
Krgzistanda en muteber fkh kitab olarak kabul edilen
Muhtasarul-Vikaye, Hazrlk snfnda okutulan dier eserdir.
Eserin yazar XVII. yzylda yaayan Sadrueria Mahmuddur.
slm bilim evrelerinde Sadrera unvanyla bilinen iki
lim vardr. Birinci Sadrera (Sadreratl-evvel) Ubeydullah b.
brahim el-Mahbubdir. Bunun olu, Vikye kitabnn yazar,
Burhnera adyla da mehur olan Mahmut b. Ahmet b.
Sadreratl-evvel Ubeydullah b. brahim el-Mahbub el-Hanefidir
(l. 1274). Bu lim, kznn olu olan ikinci Sadrera Ubeydullah
b.Mesut iin, Hidaye kitabndan nemli grd yerleri alarak
Vikye (Vikye er-Rivye f Mesilil-Hidye) adl kitab hazrlamtr. kincisi Sadrerats-sn denilen torun da bu kitab
Muhtasar- Vikye veya Vikye adyla erhetmitir. Bu erh,
Sadrera erhi adyla mehur olmu ve yzyllarca medreselerde
Sadrera adyla orta seviyede bir fkh kitab olarak okutulmutur65.
2. Birinci Snfta Okutulan Kitaplar
Hazrlk snfn geen renciler ilk ylda erh-u Molla, Mikatl-Mesabihin birinci cildini ve Tahavi Akaidini okumaktadrlar.
Kafiyeye, Molla Cam (l.1492) tarafndan el-FevaidzZyaiyye f erhil-Kafiye adyla erh yazlmtr. Bu eser Molla Cam
tarafndan hazrland iin Molla Cam adyla bilinmektedir66.
erh-u Molla isimli eser de onun tercmesidir.
Mikatl-Mesabih mam Hseyin b. Mesud Begavnin
(l.1126) Mesabihus-Snne veya Mikat da denen eseridir. Hadis
64
65

66

Baltac, a.g.e., s. 37.

Hzl, Mefail, Osmanl Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler, Uluda
niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, c. XVII, sy. 1, Bursa 2008, ss. 25-46, s.
37.
Hzl, a.g.m., s. 34.

268

alanndaki temel retim kitab olan bu eserde,

Mslimden alnm 4719 hadise yer verilmektedir.

Buhar

ve

Ktb-i Sitte mellifleriyle ada olan mam et-Tahv

tarafndan kaleme alnm olan Akdetut-Tahviyye isimli eser,
Hanef mezhebinin imamnn akidesini yanstan nemli bir
eserdir. Bu eserin Osmanllarda ve lkemizde yeterince tannmad
ifade edilmektedir.
3. kinci Snfta Okutulan Kitaplar
renciler ikinci snfta
Mikatl-Mesabih isimli eserin
ikinci cildini ve Celleyn Tefsirini okumaktadrlar.
Celleyn Tefsiri, Celleddin Mahall tarafndan balatlan ve
Celleddin es-Suyt tarafndan tamamlanan, iki Cell tarafndan
bitirildii iin Tefsir-i Celleyn denilen eserdir. Bu tefsir gerek
renciler ve gerekse bilim adamlar tarafndan okunan, okutulan,
sk sk mracaat edilen bir tefsirdir67.
4. nc Snfta Okutulan Kitaplar
nc snfta okunan Telvh isimli eser slm Hukuk Usulu
ile ilgili konular iermektedir. erafeddin Ahmed (l.1369)
tarafndan yazlan Tenkhul-Ahdas f Refit-Teyemmmil-Ahdas
adl kitaba Taftazannin (l.1389) yapt et-Telvh f Kefi HakaikitTenkh adl erhidir. Medreselerde Fkh Usl dersinde okutulan
bu ok nemli kitap, ksaca Telvh adyla hret bulmutu. Bu erh
sonradan o kadar tutulmutur ki, bu eser zerine pek ok erh ve
haiye yazlmtr.
renciler ayn yl Belagat ilmi ile ilgili Telhis isimli kitab
okumaktadrlar. Belagat bilim olarak dzgn ve yerinde konuma
sanatnn kurallarn incelemektedir. Kendi iinde Men, Beyn ve
Bedi olarak e ayrlr. Esas amac Kurnn ifade mucizesini ortaya
koymak, slm dininin anlatmnda konumaclar iyi yetitirmek
olan bu bilim, sk sk Arap edebiyat ile de karmtr.
Belgat bilimlerinde okunan kitaplarn temelini Siraceddin
Sekkknin ( -1228) Mifthul-Ulm adl eseri tekil eder. Bu eserin
birinci blm sarf, ikinci blm nahiv ve son blm de men ve
beyn bilimlerine ayrlmt. Bu esere Hatib el-Kazvin ( -1338)
tarafndan yazlan Telhisl-Mifth fl-Men vel-Beyn adl erh
(veya bni Hcibin ayn esere yazd muhtasar) bazen Telhs bazen
Mifth olarak sylenegelmitir. Bu eser, gerek erh gerekse haiye
olarak daha sonraki belgat kitaplarnn esasn tekil etmitir.
67

Baltac, a.g.e., s. 37.

269

Telhs ismiyle bilinen Sadettin Teftazannin Arap Edebiyat

konusundaki Telhs fil-Belaga isimli eseri de medreselerde 3.
snfta okutulmaktadr68.
5. Drdnc Snfta Okutulan Kitaplar
Fkh ile ilgili erhul-Vikaye ile Hidaye isimli eserler 4.
snfta okutulmaktadr. erhul-Vikaye, hazrlk snfnda okutulan
Muhtasarul-Vikayenin geniletilmi eklidir.
Hidye ise Burhanettin Merginnnin (11171197) Hanefi
fkh zerine yazd Bidyetl-Mbted adl eserine kendi yazd
haiyedir. Hidaye kitabnn 13 ylda ve hep oru tutularak yazld
sylenir. inde kullanlan hadislerin salaml ile dikkati eken
kitap ve erhleri yzyllarca Osmanl medreselerinde de ileri dzeyde
temel ders kitab olarak okutulmu, ngilizceye ve Rusaya da
evrilmitir.
Osmanllardan nceki sultan ve emirlerin yaptrm olduklar
Krkl Medreseler ve Hari Elli Medreselerin ilk snflarnda erh-i
Miftah, orta snflarnda erh-i Mevakf ve yksek snflarnda da
Hidaye okutuluyordu69.
Osmanl padiahlar, ehzade anneleri, padiah kzlar ve
ehzadelerin yaptrdklar Dhil Elli Medreselerinde Aa snftakiler
Hidaye, ortadakiler Telvih (Usul- Fkh) ve ilerdeki renciler
Keaf veya Kad Beydav tefsirlerinden birini okuyorlard70.
6. Beinci Snfta Okutulan Kitaplar
Beinci snfta rencilere drt yl boyunca okutulan kitaplar
tekrar okutulmaktadr
Medreselerde okutulan mfredat program ile ilgili olarak
unlar sylemek mmkndr:
Krgzistan medreselerinde retim programlarnda, medreselerin kurulu ve gelime dnemlerinde uygulanan Seluklu ve
Osmanl geleneinin izlerini tayan klasik anlayn uygulamaya
devam edildii grlmektedir.
Bu program erevesinde okutulan kitaplar gnmzde ibadet
ve inanlarla ilgili pek ok ihtiyac karlyor olmakla birlikte an
getirdii ihtiyalara cevap vermede yetersiz kalmaktadr.

68
69
70

Baltac, a.g.e., s. 37.

Baltac, a.g.e., s. 37.
Baltac, a.g.e., s. 37.

270

Krgzistan medreselerinde Fen Bilimleri, Sosyal Bilimler, Genel

Kltr ve Pedagojik Formasyon ile ilgili derslere yer verilmedii
grlmektedir.
Medrese mderrisleri okutacaklar dersler ile ilgili eserlerin
seimi konusunda byk lde muhayyer olmakla birlikte kendi
tahsil dnemlerinde okuduklar kitaplar, mderris olarak grev
aldktan sonra da okutmaktadrlar. Geleneki bir eitim-retim
sistemi ierisinde, mderris daha nceden ne renmise, kendisine
ne intikal etmise o kitab okutmaktadr. Bu da gelenekten farkl
deildir.
Osmanl medreselerinde ilk snflarda derslerin muhtasarnn,
snf derecesi ykseldike mufassalnn okutulmas retim faaliyetlerinde tedricilik usulne uyulduunu gstermektedir.
D. Medreselerde Takip Edilen retim Metotlar
Dersler medresede bulunan kk oda eklindeki snflarda ya
da medreselerin bitiiinde yer alan camide gerekletirilmektedir.
Medreselerde sra bulunmad iin renciler ders hocasnn
huzurunda halkalar oluturarak eitim-retim grmektedirler.
Sekin ve gzde talebeler bu halkann n sralarnda yer almakta ve
dersleri takip eden talebenin seviyesi gz nnde bulundurularak
bizzat hocann nezaretinde yrtlmekte; sk sk tekrarla konularn
iyi renilmesine allmaktadr.
Medreselerdeki eitim-retim geleneksel eitim yntemleriyle
verilmektedir71. Dersler genellikle anlatm yoluyla retilmektedir.
Hoca dersi Arapa kitaptan okuyarak Krgzca manasn vermektedir.
renciler de sadece dersi dinlemek suretiyle konuyu anlamaya
almaktadrlar. Verilen dersi renciler sonra kendi aralarnda
mtalaa etmekte ve anlayamadklar hususlar hocaya sormaktadrlar72.
Medreselerde okutulan kitaplarn nshalarnn rencilerin
elinde bulunmas durumunda metni bir renci ykse sesle
okumakta, hoca da gerekli izahlarda bulunmakta ve metin zerinde
dzeltmeler yapmaktadr. Ayrca renciler ders esnasnda hocann
karsnda dersi takip ederken gerektii yerlerde not tutmaktadrlar.
Bu not tutma yntemi daha ok hocann dikte ettirmesi eklinde
gereklemektedir.
renciler rendikleri bilgilerin bazlarn da ezberlemeye
almaktadrlar. zellikle Arapa grameri ile ilgili kitaplar ezberlemek suretiyle renilmektedir. Ayrca bilgilerin Nass ve otoritelere
71
72

Akramova, Din Eitiminin, s. 105.

Aripov, a.g.tez,, s. 18.

271

dayandrlma zarureti medreselerde ezber yntemini zorunlu hale

getirmektedir. Bu adan mmkn olduu kadar ok sayda ayet ve
hadis ezberlemek gerekmektedir.
Medreselerde soru-cevap metodu da kullanlmaktadr. Hoca
rencilere soru sorup cevabn bekledii gibi, renciler de belirli bir
nizama gre hocaya soru sorabilmektedirler.
Talebeler, medresede rendiklerini medrese yaknndaki
mescit ve camilerde halka anlatmakta veya tatil zamanlarnda
lkenin drt bir yanna dalarak halka bildiklerini anlatmak
suretiyle bir nevi staj da yapmaktadrlar. Ayrca kk snftaki
rencilere son snftaki rencilerin ders vermesi, bu renciler iin
bir bakma staj yapma anlamna gelmektedir.
Medreselerdeki retim, genellikle mahede, tecrbe, tetkik ve
tenkide yer vermeyen, sadece ayetlerin, hadislerin veya dier metinlerin erh ve tefsirine dayanan bir metotla gerekletirilmektedir.
Dersler ayet ve hadislerin yorumlanmasnn ho grlmedii bir
anlayla okutulmaktadr.
Tahlil ve tenkide dayal tartma geleneinin slm eitim ve
retim tarihinde nemli bir yeri olmasna ramen mderrisler, din
meselelere zm bulmak ve tartmak yerine, bu konular eski
bilgilerle geitirmeyi tercih etmektedirler. Bylece medreselerde
dnen, aratran ve sorgulayan insan yetitirmekten ok, sadece
mevcut bilgilerle yetinen, sorgulamayan, hazrla yetinen insan modeli
yetitirilmektedir.
E. Medreselerdeki lme ve Deerlendirme Sistemi
Medrese geleneinde olduu gibi Krgzistan Medreselerinde de
mderris eksenli bir lme deerlendirme pratiinin var olduu
sylenebilir.
rencilerin, rendikleri bilgileri hocaya aktarmalar gerekmektedir. Bireysel retim modelinin yaygn olduu medrese
geleneinde lme deerlendirme uygulamalar da rencinin bireysel
yeteneine uygun olarak yln her hangi bir zamannda mderrisrenci ilikisi erevesinde yaplmaktadr.
renciler snavda baarl olmak iin almaktan ziyade,
hocann takdirini kazanma istei, talebe arasnda ortaya kan
rekabet, tahsilin din bir emir oluunun tevik edicilii gibi bir takm
faktrlerin etkisi ile baarl olmaya gayret etmektedirler.
rencilere ders kitaplarn baaryla gemeleri durumunda
diploma niteliindeki icazetname verilmektedir.

272

Her ne kadar klasik medrese sisteminde bugnk snav

anlayna benzer bir uygulama bulunmuyorsa73 da, gnmz
Krgzistan medreselerinin bazlarnda yazl ve szl snavlarn
yapld bilinmektedir.
IV. Krgzistandaki Medreselerde Sosyo-Ekonomik Durum
A. Hocalara Salanan mknlar
Krgzistanda gerek imam, mezzin, kayym gibi camilerde din
hizmetleri grevini, gerekse imam, mderris ve molla gibi cami veya
medreselerde eitli seviyelerde din eitimi ve retimi faaliyetlerini
yrtenlere dzenli olarak maa veren bir kurum bulunmamaktadr.
Bunun muhtemel sebepleri arasnda, Krgzistanda devlet
bnyesinde din hizmetlerinden sorumlu Mftln Diyanet leri
Bakanl benzeri bir yaplanmaya gidememi olmas da saylabilir.
Bu sebeple medrese hocalarnn byk ounluu maietlerini
kendi imknlar ile salamaktadrlar. Bununla birlikte baz mftler
veya baz hayr sahiplerince maddi olarak desteklenen hocalar da
bulunmaktadr74.
B. rencilere Salanan mknlar
Krgzistan medreselerinde rencilerin ihtiyalar devlet
tarafndan karlanmamaktadr. Ayrca medresenin giderlerini
dzenli olarak karlayacak vakflarn da bulunmad grlmektedir.
Seluklu ya da Osmanl medreseleri genellikle devlet ya da
eitli vakflar tarafndan alm ve korunmu kurumlardr. Medrese
sisteminde eitim-retim hizmetleri karlnda talebelerden
herhangi bir cret talep edilmemitir. Buna karlk medreselerin
kendi bnyeleri ierisindeki vakflarn gelirleri ile medrese rencilerinin gda, yiyecek, kitap ihtiyalar karland gibi, talebelerin
barnma ihtiyalar da karlanmaktayd. Eitim-retim iinde ana
unsurlardan biri olan talebe, her devirde himaye edilmi, bu durum
medreselerin vakfiyelerinde aka ifade edilmitir. Tam bir yatllk
sistemi uygulanan medreselerde rencilere ayrca burs da verilmitir75.

73
74
75

Ergn, Mustafa, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (19081914), Ocak

Yaynlar, Ankara 1996, s. 333.
Aripov, Medrese retimi, s. 7.
anal, Mustafa, Osmanl Devletinde Medreselere Ders Programlar, retim
Metodu, lme ve Deerlendirme, retimde htisaslama Bakmndan Genel
Bir Bak, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, sy. 14,
2003/1, ss. 149-168, Kayseri 2003, s.150157.

273

Krgzistan medreselerinde renciler kullandklar tm

eyalarn evlerinden getirmektedirler. renciler yemek ihtiyalarn
da kendi odalarnda kendi imknlaryla gerekletirmektedirler.
Ayrca baz medreselere bin - bin be yz Som (otuz be elli USD)
har denmektedir. rencilerin aydnlanma, snma ve yemek
piirmek iin harcadklar elektrik harcamalar bu gelir kaynandan
denmektedir.
renciler genellikle krsal kesimden gelmektedir. Ziraat
dnemlerinde ailelerine yardm etmek maksadyla medreseden uzun
sreli izin almaktadrlar.
C. Mezunlara Salanan mknlar
Medreselerden mezun olan rencilerin baarl olanlarnn bir
ksm medreselerde hocalk grevini yrtmektedirler. Ayrca
genellikle kylerdeki camilerde imam olarak grev almaktadrlar.
Krgzistann gney kesiminde ve zellikle krsal kesimde din
grevlilerinin, toplum zerinde etkili bir itibar vardr.
Medreselerden yetien din grevlilerinin halkn din ve itima
hayatlarnda tesir icra etmeleri sz konusudur.
Baz medrese mezunlar da Ortaokullarda Adep Sabag ad
verilen Ahlak Bilgisi dersi retmeni olabilmektedirler76.
Sonu
slm dininin Krgzistanda yayl uzun bir tarihi srete
gereklemitir. Egemenlie kavuma sonrasnda lkede din hayatta
nemli deiiklikler meydana gelmitir. Farkl din ve kltrlerin
hkm srd Krgzistanda din akmlar sistemsiz bir ekilde
gelime gstermektedir.
lkede din problemlerin zlmesinde devletin kontrol ve
desteine ihtiya duyulmaktadr. Bu erevede devlet ile din kurumlar arasnda yeni ilikilerin kurulmas gerekmektedir. Bu husus din
eitim ve retimi kurumlarn yeniden ekillenmesi zorunluluunu
ortaya karmaktadr.
Gnmzde Krgzistandaki medreselerin yap ve ileyileri gz
nnde bulundurulduunda baz problemlerin olduu tespitini
yapmak mmkndr.
Her eyden nce medreseler, birbirleriyle irtibatl olacak ekilde
belli bir plan ve program erevesinde almamaktadr.

76

Akramova, Din Eitiminin, s. 105.

274

Medreselerdeki retim programlar ada sorunlara cevap

verecek nitelikte deildir. Bu kurumlarn neredeyse tamamnda
okutulan ders kitaplar XII.-XIV. yzyllar arasnda kaleme alnm
eserlerdir. Ders programlarnda Fen, Matematik, Sosyal Bilimlerle
ilgili derslerin yan sra Yabanc Dil, Beden Eitimi ve Musiki gibi
sanatla ilgili derslere de yer verilmemektedir.
Mezunlar, eitim seviyesi yksek olan halkn belki ibadetlerle
ilgili konulardaki baz problemlerine cevap verecek din bilgi
birikimine sahiptir. Ancak eitim seviyesi yksek kiileri etkileme
gcne sahip deildir. Ayrca mezunlarn din bilgileri halka
ulatracak yntemler konusunda yeterli donanmlar konusunda
eksiklikleri sz konusudur.
Medreselerdeki retim kadrosu yeterli dzeyde olduunu
sylemek mmkn grnmemektedir. ou medreselerde iki
hoca ile dersler yrtlmektedir. Medrese retmenleri devletten
maa alamamakta ve sosyal gvenceleri bulunmamaktadr.
Din kurumlarn denetimi Din leri Komisyonu tarafndan
yrtlmekle beraber baz medreseler mftlklerin kontrolnden
bamsz bir ekilde renim hayatna devam etmektedir.
Medreseler devletten destek almadklar ve vakflardan dzenli
yardm gremedikleri iin bazen yabanc lkelerden maddi destek
alma durumunda kalmaktadrlar.
Krgzistan medreselerinde geleneksel medrese kurulu yaps
ve ders programlar konusunda kkl ve dzenli yeniliklere ihtiya
duyulmaktadr.
Medrese programlarnn yeniden dzenlenmesiyle ilgili Milli
Eitim Bakanl, Din leri Komisyonu Bakanl, slm eitim
kurumlarnn temsilcilerinden oluan ynetici, idareci, aydnlar ve
eitimciler arasnda eitli ibirlii ve grmeler yaplmasna ihtiya
duyulmaktadr.
Medreselerde ksa vadede halk aydnlatacak din grevlilerini
yetitirmek zere, Trkiyedeki mam Hatip liselerine benzer bir
yaplanmaya ihtiya vardr. Orta retim diplomas hakkn elde
edecek
bu
mezunlar
daha
sonra
lahiyat
fakltelerine
ynlendirilmelidir. Bylece gnmz insannn ihtiyalarna cevap
verecek bir yaplanmann gereklemesine imkn verilecektir.
Kaynaklar
Abdkadirov, Camgr, Abdcabbar Medresesinin retim Sistemi, lisans tezi, O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O/
Krgzistan 2006.

275

Abdkaimova, Nazira, Krgzistandaki slm niversitesi ve O Devlet

niversitesi lahiyat Fakltesi Eitim Metotlar ve Farkllklar,
lisans tezi, O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi,
O/Krgzistan 2007.
Akramova, Dilaram, Din Eitiminin Genel Eitim indeki Yeri ve
Krgzistandaki Durum, yksek lisans tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2000.
--------,Krgzistanda Orto Mekteplerdeki Adep Sabag Dersinde Din
Eitimi le lgili Amalarn Gerekleme Dzeyi (O rnei),
doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara, 2006.
Esenaliev, Amangul, Diniy Sabat Uur
Gazetesi, sy. 55, 1619.05.1997.

Talab,

Krgz

Tuusu

Anderson, John, Religion, State, and Society in the New

Kyrgyzstan, Journal of Church and State, January 1999, ss.
99-116.
Ark, Durmu, Bamszlk Sonrasnda Krgzistanda Sosyo-Dini
Grnm, lkmz, yl 1, sy. 2, Ankara 2004, ss. 299312.
Aripov, Niyazali, Krgzistandaki Medreseler ve Medrese retimi,
lisans tezi, O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O/
Krgzistan 1998.
Aydar, Hidayet, Krgzistan O Devlet niversitesi Araan Sosyal
Bilimler Enstits lahiyat Fakltesi rencilerinin Profili,
Uluslararas Globalleme Srecinde Krgzistanda Din Bilimleri
ve Ahlak Bilgisi retiminin Meseleleri Sempozyumu 21 22
Mays 2007, Bikek 2008, ss. 269292.
Baltac, Cahit, XV-XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas, Ankara 1974.
Bykalaca, Orhan Nadir, Krgzistanda Din Eitimi ve Krgzistan
Mslmanlar Dini daresi, yksek lisans tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2003.
Cihan, Ahmet, Krgzistanda Din Bilinlenmenin Toplumsal Tezahrleri, O lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 8, O/Krgzistan
2005, ss. 8293.
elebi, Ahmed, slmda Eitim retim Tarihi, (ev. Ali Yardm)
Damla Yay., stanbul 1983.
Erdem, Mustafa, Krgz Trkleri, Sosyal Antropolojik Aratrmalar,
ASAM (Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi) Yaynlar,
Ankara 2000.

276

-------, O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi Hakknda Bildiri,

Uluslararas Sempozyum Orta Asyada slm 2021 Mart
2004, O 2004, ss. 1517.
Ergn, Mustafa, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908
1914), Ocak Yaynlar, Ankara 1996.
Erahin, Seyfettin, Krgzlar ve slmiyet, S/E/K Yaynlar, Ankara
1999.
Gosudarstvo, Religiya-i Zakon (Zbornik Dokumentov-i Materiyalov),
Bikek 1997.
Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, rfan Yaynevi, stanbul
1980, c. I-II.
Heyat, Farideh, Re-Islamisation in Kyrgyzstan: Gender, New Poverty
and the Moral Dimension, Central Asian Survey, c. XXIII, sy.
3, 2004, ss. 275287.
Hzl, Mefail, Osmanl Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler,
Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, c. XVII, sy. 1,
Bursa 2008, ss. 25-46.
sabaeva, Mayramkan, Krgzistanda Kuran Eitimi ve Messeseleri,
lisans tezi, O Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O 2005.
Kalafat, Yaar, Ulu Trkistan Notlar, Ecdat Yaynlar, Ankara 1995.
Kazc, Ziya, slm Messeseleri Tarihi, Kayhan Yaynlar, stanbul
1991.
Krgz Respublikasnn Konstitutsiyas, Bikek 1993.
Kozukulov, Timur, Tarih Srete Orta Asya ve Krgzistanda Din
Siyaseti ve Eitimi, Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi
Dergisi, sy. 24, Erzurum 2005, ss. 167182.
Nasr, Seyyid Hseyin, slm ve lim, (ev. lhan Kutluer) stanbul
1989.
Nizamova, Zilola, Krgzistandaki Medreseler, snf geme tezi, O
Devlet niversitesi lahiyat Fakltesi, O/Krgzistan 2007.
mral, Uulu oyun, Tenirilik, Kron Yaynlar, Bikek 1994.
zdenolu, Selda, Krgz Cumhuriyeti, Trk birlii ve Kalknma
daresi
Bakanl,
Temmuz
2005,
http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/K%C4%B1rg%C4%B1zistan
.doc, 15.03.2008.
Pay, Salih, Bursa vaz Paa Klliyesi, Eit-San Yaynlar, Bursa
1996.

277

--------,Krgzistan: Dinlerin Msabaka Alan, Uluda niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XVII, sy. 2, 2008, Bursa, ss. 233252.
--------,Misyonerlerin Kskacndaki lke: Krgzistan, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XVII, sy. 2, 2008, Bursa, ss.
253-283.
--------,Trk Cumhuriyetleri le Trk ve Akraba Topluluklarndaki
lahiyat Fakltelerine Dair Bir Deerlendirme (O lahiyat
Fakltesi rnei), Uluslararas Globalleme Srecinde
Krgzistanda Din Bilimleri Ve Ahlak Bilgisi retiminin
Meseleleri Sempozyumu 21 22 Mays 2007, Bikek, Bikek
/Krgzistan 2008, ss. 293309.
Pedersen, Jons, mescid, slm Ansiklopedisi, MEB, c. VIII, stanbul
1979.
Polat, Kemal, Beikten Mezara Krgz Trklerinde Gelenek
nanlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 2005.

ve

anal, Mustafa, Osmanl Devletinde Medreselere Ders Programlar,

retim Metodu, lme ve Deerlendirme, retimde htisaslama Bakmndan Genel Bir Bak, Erciyes niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, sy. 14, 2003/1, Kayseri
2003, ss. 149168.
Temirov, Taalaybek, Krgz Bolgonuma Symktanam,
Krgzistan Gazetesi, sy. 259, 10.11.1998.

Sovettik

Ten, Kamil, Krgzistandan Notlar, Bassaray Matbaas, Bikek

2002.
Ylmaz, Hseyin, Krgzistanda Misyonerlik ve Din Eitimi,
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XI, sy. 1,
Sivas 2007, ss. 91128.
--------,ada Dnyada Din retimi ve Krgzistanla Karlatrlmas, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c.
XII, sy.1, Sivas 2007, ss. 91119.
Zeydan, Corci, slm Medeniyeti Tarihi (mtc. Zeki Megmiz), dal
Neriyat, c. III, stanbul 1976.

278