"Kat" Kelimesinin Coğrafi Ve

..........
Say: 8 Bahar 2011
Ankara
1
..........
Dil Aratrmalar/Language Studies

Uluslararas Hakemli Dergi
ISSN: 1307-7821
Say: 8 Bahar 2011
Sahibi/Owner
Avrasya Yazarlar Birlii adna
Yakup DELMEROLU
Yayn Ynetmeni/Editor
Prof. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN
Sorumlu Yaz leri Mdr/Editorial Director
Do. Dr. Ekrem ARIKOLU
Yayn Danma Kurulu/Editorial Advisory Board
Prof. Dr. kr Halk AKALIN Prof. Dr. Mustafa ARGUNAH Prof. Dr. Sema
BARUTU ZNDER Prof. Dr. Ahmet BURAN Prof. Dr. smet CEMLOLU
Prof. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL Prof. Dr. Nurettin DEMR Prof. Dr.
Hayati DEVEL Prof. Dr. Musa DUMAN Prof. Dr. Tuncer GLENSOY Prof.
Dr. Grer GLSEVN Prof. Dr. Aye LKER Prof. Dr. Gnay KARAAA
Prof. Dr. Leyl KARAHAN Prof. Dr. Metin KARARS Prof. Dr. Yakup
KARASOY Prof. Dr. Ceval KAYA Prof. Dr. M. Fatih KROLU Prof. Dr.
Zeynep KORKMAZ Prof. Dr. Mehmet LMEZ Prof. Dr. Mustafa NER Prof.
Dr. Mustafa ZKAN Prof. Dr. Nevzat ZKAN Prof. Dr. etin PEKACAR Prof.
Dr. Osman Fikri SERTKAYA Prof. Dr. Vahit TRK Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ
Do. Dr. smail DOAN Do. Dr. Bilgehan Atsz GKDA Do. Dr. Zhal
YKSEL Yrd. Do. Dr. Ferhat TAMR
Yaz Kurulu/Executive Board
Yrd. Do. Dr. Dilek ERGNEN AKBABA Yrd. Do. Dr. Glcan OLAK
BOSTANCI Yrd. Do. Dr. Figen GNER DLEK Yrd. Do. Dr. Feyzi ERSOY
Yrd. Do. Dr. Habibe YAZICI ERSOY Yrd. Do. Dr. Yavuz KARTALLIOLU
Yrd. Do. Dr. Veli Sava YELOK Dr. Hakan AKA Dr. Hseyin YILDIRIM
Akademik Temsilciler/Academic Representatives
Abdulkadir ZTRK (Kayseri), Yusuf ZOBAN (Balkesir), smail SKMEN (zmir),
Musa SALAN (ankr), Aslhan DNER (Krkkale), M. Emin YILDIZLI (Nevehir)
Dzelti/Redaction
Ekrem ARIKOLU Hseyin YILDIZ
ngilizce Danman/English Language Consultant
Yrd. Do. Dr. Cemal AKIR
Web sayfas sorumlular/Web page designers
Hseyin YILDIZ B. Yavuz PEKACAR
Ynetim Merkezi/Management Center
Hacettepe Mahallesi Hamamn Sk. No: 24 Altnda/ANKARA
letiim Bilgileri/Correspondence Address
Do. Dr. Ekrem ARIKOLU - Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi ada
Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm Teknikokullar / ANKARA
Tel: +90 312 202 14 20
e-posta: dilarastirmalari@gmail.com
web sayfas: www.dilarastirmalari.com
Abonelik/Subscription
Fiyat: 10 TL
Yurt ii Yllk Abone Bedeli: 20 TL
T.C. Ziraat Bankas Bakent ubesi ube Kodu:1683
Hesap No: 47095325-5001
Posta eki Hesab: Avrasya Yazarlar Birlii No: 53 23 008
e-posta: kardeskalemler@gmail.com
Yayn Tr/Type of publication
6 aylk, yerel sreli
Tasarm/Design by
brahim Salam +90 532 460 96 41
Bask/Printed by
Sage Matbaaclk Tel: +90 312 283 65 64
Dil Aratrmalar, EBSCO Publishing tarafndan taranmaktadr.
..........
BU SAYININ HAKEMLER
Prof. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN
Prof. Dr. Hamza ZLFKAR
Prof. Dr. Tuncer GLENSOY
Prof. Dr. Saim SAKAOLU
Prof. Dr. Leyla KARAHAN
Prof. Dr. Fatma ZKAN
Prof. Dr. Hlya KASAPOLU ENGEL
Prof. Dr. Mustafa NER
Prof. Dr. Zeki KAYMAZ
Prof. Dr. Fatih KROLU
Do. Dr. Zhal YKSEL
Do. Dr. Ekrem ARIKOLU
Do. Dr. Hatice irin USER
Do. Dr. Nesrin BAYRAKTAR
Yrd. Do. Dr. Habibe YAZICI ERSOY
Yrd. Do. Dr. Feyzi ERSOY
Yrd. Do. Dr. Yavuz KARTALLIOLU
..........
Dil Aratrmalarndan,
Dil Aratrmalarnn drdnc saysna ulam bulunuyoruz.
Dergimizin meslektalar arasnda ilgi grmesi bize evk veriyor. Bu ilginin
devam etmesini diliyoruz. Dergiyi ulatramadmz meslektalarmz ltfen
bizimle temas kursunlar.
Bu sayda yer alan Kazakaya Ait lk Fonetik zler adl makale,
Dvn Lgatit-Trk, Codex Cumanicus ve Msr Memlk sahas szlk ve
gramerlerinde bugnk Kazakaya ait fonetik izlerin peine dyor. Genel
Kpak zellikleri arasnda dorudan Kazakaya ait fonetik zelliklerin
bulunup bulunmadn aratryor. Leyl Karahann incelemesi Trk
toponimisine yeni bir katk olarak deerlendirilebilir. Tlay ulhann Karayca
Sekirme Yoralar hem seirname aratrmalar hem de Karayca iin nemli
veriler barndryor. yeri adlaryla ilgili saha aratrmasna dayanan yaz
konuya yeni bir yaklamdr. Hi kelimesiyle ilgili ortak alma da ilevsel
bir yaklam yanstyor. ahru Piltenin Trkmenceyle ilgili incelemesi,
Trkmencedeki sfat-fiilleri zaman izgisindeki yerine oturtmasyla nem
tayor. Nihal alkann almas ise, dilde metafor yoluyla Cemil Meriin
dnyasna girmeye alyor. Seyfullah Trkmen de atasz ve deyimlerde
bulunan kii adlarnn kullanm sebepleri zerinde duruyor.
Dergide yer alan evirinin de meslektalarmzn dikkatini ekeceini
sanyoruz. Her sayda olduu gibi bu sayda da kitaplarla ilgili deerlendirme,
tenkit ve tantmalar var. Hem dil alanlarnn eserlerini deerlendirmek hem
de alanmzda bir tenkit ortam oluturmak bakmndan bu blmn faydal
olduuna inanyoruz.
Drdnc saymzla sizlere yeniden merhaba diyoruz.
Ahmet B. Ercilasun
..........
Makaleler/ Articles
Kat Kelimesinin Corafi ve
Semantik Yolculuu zerine
Ahmet Bican Ercilasun
indekiler
Contents
Say: 8
Bahar 2011
9-21
Anlamlar Kt Trk Kii Adlar

Tuncer Glensoy
23-29
Kamal Abdulla Mtninin

Konseptual-Linqvistik
Thlilin Giri
Mehman Musaolu
31-49
Bakurt Trkesinde
-sX ve hAnA
Kiplik aretleyicileri
Habibe Yazc Ersoy
51-76
Tarih Trk Lehelerinde ber-/

bir- Yardmc Fiili ile Kurulan
Birleik Fiiller ve Anlamlar
zerine
Zeynep Gener
77-91
Trkiye Trkesinde Yazm

Klavuzlarnda (1928-2005) Nispet
ili Renk Adlarnn Yazm ve
Kullanm zellikleri
Salim Kk
93-114
Trk Dilinde {GA} Ekinin

Kaynaklar - I
Hseyin Yldz
115-140
Trk Dilindeki Fiilden sim Yapan

-cAk Eki Hakknda
Mehmet Hazar
141-153
Ouzca Ayla yle, o ekilde

Kelimesinin Kkeni zerine
Orun nal
155-169
Altay Teorisi Kart Bir ddia

Sir Gerard Clauson
ev. Fatma Ertrk
171-176
..........
Deerlendirme ve Tantmalar/ Reviews
indekiler
Contents
Say: 8
Bahar 2011
Bir Ad Bilimi Kayna: Antik a Anadolu

Yazarlarndan Strabon Ve Geographka
(= Corafya) Adl Eseri
Tuncer Glensoy
179-188
Kartallolu, Yavuz, ada Moolcann

Grameri -Ses ve ekil Bilgisi-, Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 2010,
xvi+136 s, ISBN 978-975-456-100-5
Feyzi Ersoy
189-191
Roland Breton (ev. Orun Trkay),

Dnya Dilleri Atlas, NTV Yaynlar,
stanbul 2007, 80 s., ISBN 978-975-6690-84-0
Dilek Ergnen Akbaba
192-194
Aca, Ferruh (2010), Budist Trk

evresi Metinlerinde Olumsuzluk ve
Yokluk ekilleri, Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara.
X + 246 s., ISBN: 978-975-456-098-5
Hseyin Yldz
195-201
Fuat A. Ganiyev, 2010, Tatarcada

Birleik Kelime Teekkl, TDK Yay.,
Ankara, 154 s. ISBN 978-975-16-2308-9
Ilay Ikta Sava
202-209
Ay, zgr (2009), Trkiye Trkesi

Azlarnda Fiil ekimi, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara, 901 s.,
ISBN 978-975-16-2205-1
Serap Karakl Ak
210-213
Musaolu, Mehman (2010), Kemal

Abdullann Eserleri Trkiye Trkesinde,
Kltr Ajans Yay. Ankara, 207s.
ISBN: 978-975-8951-68-0
Fatma Soytrk Hamza
214-219
Han-Woo CHOI, Trke, Korece, Moolca

ve Manu-Tunguzcann Karlatrmal Ses
ve Biim Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara, 2010, 314s., ISBN 978-975-16-2244-0
Hasan Sevban Kapdan
220-224
..........
Makaleler
Articles
..........
Dil Aratrmalar
Say: 8 Bahar 2011, 9-21 ss.
..........
Kat Kelimesinin Corafi ve

Semantik Yolculuu zerine
*1
zet: Trke kat kelimesi; misil, etaj, elbise

takm vb. eitli anlamlar tayan bir kelimedir. Baz Trk
blgelerinde kata biimi de vardr. Eski Trkeden bugne
btn Trk dnyasnda yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.
Balkanlara da uzanm, hatta etaj anlamnda Hrvataya
da girmitir. Kelime Krgzcada kabat, zbekede kavat
olarak kullanlmaktadr. zbeklerde iki kavat (hamile), krk
kavat (lahana) gibi ilgi ekici birleik yaplar da vardr. Bu
makalede kat sznn, deiik biim ve trevlerinin Orta
Asyadan Balkanlara uzanan corafi ve semantik yolculuu
incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: kat, Trke, corafi yolculuk, semantik
yolculuk
On The Geographic and Semantic

Journey of Word kat
Abstract: In Turkish kat word means misil, etaj,

elbise takm etc. In some regions it is used as kata. This
word is used since Old Turkic in all Turkish world broadly.
And also it is used in Balkans and moreover in Croatian by
mean etaj. This word is used as kabat in Kirghiz and as
kavat in Uzbek Turkish. In Uzbek Turkish this word has
interesting compound forms as iki kavat (hamile) and krk
kavat (lahana). In this paper the semantic and geographic
journey of word kat and its different and derivative forms
will be examined.
Key Words: kat, Turkish, geographic journey, semantic
journey
Prof. Dr, Gazi niversitesi, (Emekli retim yesi)
Trke Szlkte kat iin, ayrntl olarak verilmi 12 anlam, 5 anlama

indirmek mmkndr: 1. st ste konulmu eylerden her biri, tabaka: Evin
st kat, apartman kat, bir kat yufka, bir kat peynir. 2. Bklen veya kvrlan
bir eyin her kvrm: kuman kat. 3. Giyeceklerde takm: Bir kat elbise. 4.
n, yan; huzur; makam, mevki. 5. Kez, defa, misil: ki kat. (Trke Szlk
2005: 1102).
emseddin Saminin verdii derece, miktar (kat kat) anlamn (. Sami
1317: 1016) da yukardaki beinci anlam iinde dnebiliriz.
Tarih yolculuu iinde kat kelimesine ilk defa Kansu eyaletinin Tunhuang ehrinde, 930 ylnda, Kktrk harfleriyle yazlm Irk Bitigde rastlyoruz:
Ulug eb rtenmi, kata tegi kalmaduk; bkie tegi kodmadukbyk (bir)
ev yanm, en alt katna dek (bir ey) kalmam; kesine bucana dek (bir ey)
koymam1 (Ercilasun 2010: 234). Burada ev iin kullanlm olan kat
kelimesi ayn metnin bir baka yerinde rt iin kullanlr: Tokuz kat rg
dokuz kat rt (Orkun II 1939: 86; Clauson 1972: 593)2.
phesiz kelime Ana Trkeye, hatta lk Trkeye dek uzanyor
olmaldr. Kktrk beng talarnda kelimeye rastlamaymzn sebebi elbette
antlarn konusuyla ilgisi olmad iindir. Ancak kelimenin +a ile pekitirilmi
biimi3 II. Uybat (E-31) yaztnda grlr: kata tegzinti defa dnd
(dolat) (Orkun III 1940: 143; Kormuin 1997: 99). Abakan (E-48) yaztnn
drdnc satrnda da kata sz geer: kata defa (Kormuin 1997: 56).
Louis BazinYukar Yeniseyde bulunan yaztlarn 8.-10. yzyllara ait olduu
dncesindedir (Bazin 1991: 115). Yukar Yenisey corafyasndan Dou
Trkistana, Bebalk, Hoo, Turfan, Sengim, Yarhoto ehirlerine dnelim.
eitli nshalar bu ehirlerde bulunmu ve 10. yzylda yazld tahmin edilen
(. Tekin 1976: 25-26) Altun Yaruk adl Budist eserde yine kata kelimesini
grrz: n kata nc defa, ikiley kata ikinci defa (aatay 1945:
46, 114). Kata, Irk Bitig gibi kda yazlm Kktrk harfli bir baka metinde
de geer: kinti kata ikinci defa (Orkun II 1939: 180). En eski metinlerde bir
enklitik ile pekitirilmi olan katn bu metinlerden daha eski tarihlere gidecei
muhakkaktr.
1 Orkun II 1939: 75te bkie. Tercme: byk (bir ) ev yanup bitmi katna kadar kalmam zaviyesine kadar
kalmamdr.; Clauson 1972: 593: (a great house was burnt) kat:a: tegi: kalmaduk down to the (ground) floor nothing
remained.
2 Son kelime Orkun tarafndan rg okunmu ve kilim olarak anlamlandrlmtr.
3 Clauson katann kattan trediini, ancak morfolojisinin belirsiz olduunu, lokatif biiminden crasis yoluyla
km olabileceini dnr (Clauson 1972: 596). Marcel Erdal kelimenin kat- ilave etmek fiilinden kalplam
zarf-fiil olduu dncesindedir (Erdal 2004: 224). James R. Hamilton da -ay zarf-fiil eki olarak dnm, ancak bir
phe belirtisi olarak da soru iaretine yer vermitir (Hamilton 1998: 183). Bence +A, tn-tne gece (Tuhfe 5a), ancakancaka, hemen-hemene, gelirken-gelirkene, yak-yaka taraf rneklerinde de grlen bir enklitiktir (Ercilasun 2008: 44,
52). Ayn anlamda, +la enklitiiyle yaplm katla kelimesinin varl da +ay enklitik olarak kabul etmemiz iin ayr
bir delildir.
10
Kat Kelimesinin Corafi ve Semantik Yolculuu zerine
Dou Trkistann Sengim ehri civarnda birka nshas bulunan ve

10. yzyla ait olduu tahmin edilen Maytrsimit adl Budist eserde hem kat,
hem kata kelimesi sk sk geer. Kat tabaka anlamnda kullanlmtr: trt kat
altunn drt kat altn ile, alt kat teri yirinte alt katl tanrlar diyarnda, yiti
kat karmlar bolur yedi katl su ukurlar vardr. Kata defa anlamndadr:
bir kata bir defa, k kata (. Tekinde k) birok defa (. Tekin 1976:
403, 404).
Kelime, Dou Trkistandaki Hooda bulunmu bir Mani metninde de
tabaka anlamnda geer: anulayuma bu yer suv on kat kk teri yaratukta aar
okayur erti ylece bu yer su, on kat mavi gk yaratldnda ona benziyordu
(DTS 1969: 432).
Trkiyede bir hayli tannm ve yle Yerlerde ad verilmi Budist iirde
de kat kelimesi Irk Bitigde olduu gibi bk ile birlikte geer: teri kat bk
tagta i-ie, derin, kat-kat, kvrm-kvrm dalarda. Ayn iirde kelime tekrar
grubu hlinde de geer: Akau turur kat kat tagta birbirine bal duran katkat dalarda (Arat 1965: 66-67). iir, Tun-huangdaki Bin Buda maaralarnda
bulunmutur. 1028 Tangut istilas srasnda, 107 numaral maarada rlen
duvar arkasnda kalan eserlerden olduu iin tarihi 1028den daha yeni olamaz.
Ayn maarada bulunan ve yine yazl tarihi 1028den eski olan Edg gli
Tigin Ayg gli Tigin hikyesinde de kat sz tabaka anlamndadr: yetti
kat karam iinte yedi kat hendek iinde (Hamilton 1998: 30). Demek ki kat
kelimesi 10. yzylda bugnk Dou Trkistanda ve onun daha dousundaki
Kansuda yaayan Maniheist ve Budist Uygurlar arasnda tabaka anlamnda
ev, rt, hendek, altn, da vb iin kullanlmaktadr. Edg gli Tiginde defa
iin kullanlan sz ise katadr: ka kata taluyka kirip ka defa okyanusa
girip (Hamilton 1998: 22).
10. yzyln nc eyreinde Smn hkmdar Mansur bin Nhun
emriyle yaplan ilk Farsa satr alt Kuran tercmesinin Rylands nshasnda
Farsa yannda Trke de bulunmaktadr. Trke tercmeyi spcab ehrinden
gelen iki Trk liminin yapt dnlmektedir (Ata 2004: XXIII-XXIX).
Bu tercmede kat kelimesi Arapa beyne yedey, ind ve Farsa p, nezdk
anlamlarnda kullanlmaktadr: ol kim bizi katmzda turur o ki bizim
nmzde durur, Terini yalawa katnda olar tururlar onlar Tanrnn elisi
huzurundadrlar. Tabaka anlam da bu eserde ska gemektedir: yti kat kk
yedi kat gk (Ata 2004: 426).
11. yzylda, standart Trkenin kullanld Balasagun ve Kgarda
kelime tabaka; kvrm; huzur, yan anlamlarnda, yani bugnk Trkiye
Trkesindeki anlamda da kullanlr. Kutadgu Biligdeki yiti kat kk yedi kat
gk (278), yiti kat yir (3464), yiti kat felek (4381); DLTdeki yetti kat k:k yedi
kat gk (yazma 455) rneklerinde tabaka anlam aktr. Ancak KBde ok
11
sk kullanlan kara (yagz) yir kat(n) tabaka olarak yer alt anlamn ifade
etmektedir: yagz yir katndak altun ta ol kara yer altndaki altn tatr(213),
bularn sakngl lmke itin / knme yarn bu kara yir katn bunlar dn,
lme hazrlan / yarn bu kara yer altnda piman olma(1429), yagz yir katndak
altun km kara yer altndaki altn gm(5363). u rnekte bu anlam ok
daha aktr: kerek yir ze tur kerek yir katn / awksa z kr bu eg atn
ister yer stnde ol, ister yer altnda / iyi ad ile hret bulduktan sonra (fark
etmez)(5572). u rnekte de dan alt anlam var gibidir: bu taglar katnda
kar gevherg / kazp yetrmezler saa ay arg bu dalar altnda kan cevheri
/ kazp yetitiremezler sana ey temiz (insan)(5364). DLTde kat kadrak dan
yamac anlamnda kullanlr (yazma 237). KBdeki u rnekte de ayn anlam
olmaldr: z kold erse bu za:hid atn / at bold za:hid z tag katn zahit
adn kendin istediin iin / adn zahit oldu, sen de da yamacn (mesken tuttun)
(3915). DLT kelimenin kat yeri, kvrm anlamn da kaydeder: kat bir eyin
kat yeri, kvrm, to:n kat elbise kat (yazma 161). KBde kat kelimesinin
bk ile birlikte, kvrm anlam zerinden mecazi anlamlar kazand da
grlr: maa asu emdi bu sz bk kat (870). Burada sz bk kat, szn
ince ve ayrntl anlamlar, kullanllar anlamndadr. u rnekte ise kat bk,
yalan dolan, kvrma anlamndadr: btn n bolurlar kat yok bki / kiilerke
tegmez bularn yki doru ve drsttrler, yalan dolanlar yoktur / bunlarn
insanlara da ykleri olmaz(4440).
Kgarl Mahmud yan, huzur anlamn Ouzlara mahsus olarak
verir: kat Ouzca. Yannda, indinde anlamnda bir edat. Beg katnda bey
huzurunda (yazma 161). Ancak KBdeki u rneklerde yannda, nnde
anlam vardr: eren er katnda zin kizledi gerek insan bakalarnn yannda
kendisini gizledi(3234), krr erdi kzler bu knlk yirig / tnerdi krmez
katnda erig gzler bu gneli yeri grrd / (artk) karard; nndeki insan
gremez (oldu)(5641).
Kez, defa anlam, Yenisey yaztlarnda, Maytrsimitte ve Edg gli
Tiginde olduu gibi DLT ve KBde de kata kelimesiyle ifade olunur: kata
kerre anlamnda bir kelime. Buradan bi:r kata aydm denir; bir defa syledim
demektir (DLT, yazma 541); dn nelk yalwarmad ka kata birdi tawa:r
nceden niin yalvarmadn; ka defa mal (vergi) verdin (verdiin hlde) (DLT,
yazma 249); bu kn knp asg neg ay ata / ban yirke alsa ulp mi kata ey
baba, bugn piman olmann faydas ne / bin defa uluyup ban yere vurmann
(faydas ne)(KB, 1207), mun birdi emdi maa sen aa: / klur men mun
kri yz mi kata bunu imdi bana sen ihsan ettin / bunun iin (sana) yz bin
defa krederim (KB, 3058). 12. yzyla ait Atebetll-Hakaykta da defa
iin kata kullanlmtr: teizdin keri:mrek a:hm mi kata hm denizden bin
kat daha kermdir (Arat 1951: 46, 85).
12
Kat, 12. yzyln ikinci eyreinde Harezm blgesinde grlr.

Zemahernin 1128-1144 yllar arasnda yazp Harezmah Atsza ithaf ettii
Mukaddimetl-Edebde4 kat kelimesi defa, kez, misil ve huzur, n, ind
anlamlarnda kullanlr: iki kat eva:b kazgand (23-8), iki kat bold (161-8),
kat kat kld baini (82-2); efa:at bold aa bg katnda (174-3), ya
bilgil fula:n katnda ne bar (175-7). u rneklerde katnda, konusunda, iin
anlamnda kullanlmtr: krti aa kitmek katnda (95-5), elig tutut an
birle krmek katnda (109-6) (Yce 1993).
Zeki Velidi Togan tarafndan Bat Trkistanda bulunan ve 12.-13.
yzyla ait olan bir Kuran tefsirinde kat kelimesi tabaka; n, yan, huzur
anlamlarnda; kata ise defa anlamndadr: yeti kat yern altnda turur yedi
kat yerin altndadr, kat kat klu berr anlarga onlara kat kat fazlasyla verir;
menim katmda benim nmde, yanmda, Teri katnda Tanr huzurunda;
krk kata oksa krk kez okusa, tegme kata her defasnda (Borovkov 2002:
148).
Seyhun kylarndaki bir Ouz kasabasndan olan Rabguznin 1310
ylnda Trkistann ortak yaz dili olan Harezm Trkesiyle yazd KsaslEnbiyda kat, kat (tabaka); huzur, yan; takm anlamlarndadr . Bu eserde
defa anlamnda kullanlan kelime ise katladr (Ata 1997: 302-304).
Harezmin Kerder ehrinden Mahmud bin Alinin yazd NehclFerdste kat, kat (tabaka); huzur, yan; (elbise iin) takm anlamlarnda;
kata, defa anlamndadr (Ata 1998: 204-206).
Nihayet kat kelimesi muhtemelen 12. yzylda Kpak Trkleriyle
birlikte Karadenizin kuzeyine ular. 14. yzyln balarnda talyanlar ve
Almanlar tarafndan tespit edilmi Kpaklara ait malzeme iinde kat kelimesi
de vardr ve hem tabaka, hem huzur, kat anlamlarndadr (Toparl vd. 2003:
131). Kpaklar 13. yzyl ortalarnda Msrda gl bir Trk devleti kurunca
onlarla birlikte kelime Msr ve Suriye corafyasna da ular. Huzur, kat
anlamnda devrin hemen hemen btn szlk ve gramerlerinde grld gibi
edeb ve ilm eserlerde de grlr. Tabaka anlamnda kullanlmas ise bu
corafyada daha az tespit edilmitir. Defa anlamnda bu blgede kullanlan
kelime katladr (Toparl vd. 2003: 131, 132). Msr corafyasndan birka
rnek verelim. 1343 tarihli Tercmn- Trkde kat, Arapa indin karl
olarak gsterilir ve seni katunda, anlar katunda, bizm katumuzda gibi rnekler
verilir (Toparl vd. 2000: 75).1387de skenderiyede yazlan rdl-Mlkte
kat, tabaka ve nezd, huzur anlamlarndadr: iki kat ton iinde iki kat elbise
4 Eserin mellif nshas bugne ulamamtr. Nuri Yce, Zemahernin Arapa kelime ve cmlelerin altna
Trkelerini yazp yazmadn tartr ve yazd sonucuna ular. Esasen bilinen en eski nshalar Harezm Trkesi ve
Farsa tercmeli nshalardr ve 13. yzyla aittir (Yce 1993: 7-9).
13
iinde, seni menim katmda bar turur senin, benim yanmda vardr (Toparl
1992: 548). 1391de Msrda yazlan Glistan Tercmesinde kat, yan, nezd,
huzur anlamndadr: bir muallim katna bir oglann kitrp koydlar; bir kiini
krdm, katndak nkerine aytt bir adam grdm, yanndaki hizmetkra
syledi (Karamanlolu 1989: 289-290). 14. yzyl sonlar veya 15. yzyl
balarnda yine Msrda yazlan Mnyetl-Guztda kat, yan, nezd, huzur
ve bklm, kat anlamlarnda kullanlr: menim katmda amellerni yarak
ol turur kim benim indimde amellerin daha iyisi odur ki, bklr, iki
kat bolur (Uurlu 1987: 210).
Harezm dneminden sonra da Bat ve Dou Trkistanda kat kelimesi
devam eder. aatay dneminin nemli szlklerinden Senglh Lgatinde
kata tabaka anlam verilir (Clauson 1972: 593). Defa anlam iin aatay
Trkesinde katla kullanlr: katla (Eckmann 1988: 78). Bu anlamlar birka
rnekle gsterelim. 14. yzyl sonlaryla 15. yzyln ilk yarsnda Semerkantta
eser veren Sekkkden: gone agzlar guncdn kat kat bu bagrm kan irr
gonca azllarn nazndan bu barm kat kat kandr; felekni meti iglip
bolur sehmidin ikki kat senin korkundan felein boyu iki kat olur ; bar- bpyn katnda l-bd uftangay abb elbette sonsuz deniz karsnda kabarcklar
utanr; krerler toydn artukrak tmen mi katla heycn sava da toydan
(ziyafetten) on bin kat daha fazla (gzel) grrler (Eraslan 1999: 492). 15.
yzyln ilk yarsnda ve ortalarnda eserlerini Heratta veren Molla Lutfden:
gl-ehrelerni cevridin kat kat bu bagrm kan irr gl yzllerin cevrinden
bu barm kat kat kandr; agz katnda l-i mdevver degl mdr aznn
yannda deirmi ben beil midir; her kn maa yz katla ger ol ay krnr
eer o ay her gn bana yz defa grnrse. Lutfde defa anlamnda kata
da vardr: bir kata krgeli yzin mr tiler kl vel gnl yzn bir defa
grmek iin mr diler, ancak (Karaaa 1997: 509). Hve han Ebulgazi
Bahadrn 1660ta yazd ecere-i Terkimede kat, yan, huzur, nezd
anlamndadr: Oguz an katga bardlar Ouz Hann huzuruna gittiler; ulug
atalarn katnda (Karg lmez 1996: 393).
Ouzlarn Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlara girip yerlemesiyle
kelime bu corafyalara da ular. Bat Trkesinde, Azerbaycan, Anadolu
ve Balkan corafyasnda kat kelimesi 13. yzyldan bugne dek nezd, yan,
huzur, tabaka ve defa, kez, misil anlamlarnda kullanlmtr. Tarama
Szlndeki rneklerden bu durumu takip etmek mmkndr. 13. yy: eyyad
Hamzann Ysuf ve Zelhasndan: dndi5 eydr imdi bir tur varalum / ikimiz
ol bt katna girelm, Yunus Emreden: gey ar gerek eh hazretinde / rlmadn
dura sultan katnda; 14. yy: Hoca Mesudun Sheyl Nevbahrndan: grr
5 Tarama Szlnde dnd. rnekler tarafmdan dnemin dil zelliklerine gre dzeltilmitir.
14
u bela: od kaldurd ba / bile yansar kuru katnda ya, Darrin Yz Hadis

Tercmesinden: nice kim benm katumda syledi sen katuda da sylesn
didi; 15. yy: Erefolu Rm divanndan: dnya:nu bir p kadarca katlarnda
kadri yok / gzlemezler on ya: azn derviler, Velyetnme-i Hac Bektatan:
ne la:zm biz anu ayana varmak, nin ol bizm katumuza gelmez; 16. yy:
brhimin Trh-i hsinden: bu deizler katnda rmak mesa:besindedr;
17. yy: Ktibden: bilmem hu:ri midr yoksa bir melek / Hak katnda kabu:l
olmayor dilek. Szlklerde de kat, Farsa nezd, Arapa ind karl
olarak gsterilir. Sofyal Nimetullahn 1540ta yazd Lgat-i Nimetullah adl
Farsa-Trke szlkten: Nezd. ind ma:na:sna. Mesela: nezd-i men benm
katumda dimekdr. emsnin 1666da istinsah edilmi Cevhirl-Kelimt
adl Arapa-Trke szlnden: nd. kat. 19. yzyl balarnda Mtercim
smn nl szlklerindeki kaytlar yledir. Burhn- Ka:t: Nezd. Nezdik
mrdifidir, Trkde andan yan ve kat ile tbir ederler. Ka:mus Tercmesi:
nde. Bir isimdir ki mekn- kurb ve huzra dellet eder, hiss ve gerek mnev
olsun; Trkde andan katnda ile ve Frisde nezd ile tbir olunur.
Tarama Szlnde kelimenin esreli kaf ile yazlm kt biimi de
tespit edilmitir: 14. yy: Siyer-i Darirden: ol vakt kim Nemrut la:in pa:dia:h
idi, ktnda ziya:de mneccimler var idi; 15. yy: Abdrrahim Efendinin
Vahdetnmesinden: mkil iler Hak ktndadur geez / Hak ata:s ka:biliyyet
istemez, Ahmed Bcnn Envrl-kninden: ya: rabbi: kang kulu
sen ktuda azizdr; 16. yy: skp kads k Mehmed elebinin Tibr-i
Mesbuk tercmesinden: mal, halku ktlarnda eref-i eya: olmak va:zhdur.
18. yy: Darendeli Ktibzde Bakaynin 1769da yazd manzum Battal Gazi
destanndan: Hak ktnda za:yi olmasn heman / hem suum balagl ya:
pehlevan.
Tarama Szlnde katn tabaka; defa anlam kaydedilmemise de
rnekler arasnda bu anlamda kat kelimesi de vardr. 15.yy: Hibetullah bin
brhimin Satnmesinden: ol yidi kat yirler ol kz katnda yidi mercimek
kadar degldr; 16. yy: Ztden: benm katumda a:la:dur eig / dokuz kat
ardan ey ma:h bi kat.
Kat, defa, kerre anlamnda katla kelimesi de Tarama Szlnde
bulunmaktadr: 13. yy: eyyad Hamzann Ysuf ve Zelhasndan: yazlm
ben Yu:sufdan sen Ya:kuba / sela:m olsun bi katla saa baba; 15. yy: Ren
divanndan: ye durur bi katla dimi ol Emin / zikr-i odbinden emi:nlmznibin.
Bugnk Trk lehelerinin ounda da kat kelimesi ve baz trevleri
canl olarak yaamaktadr. Aada bunlar lehe gruplar hlinde gsteriyorum.
15
Ouz (Gney-Bat) Trk Leheleri

Trkiye Trkesi: Bu lehede kelimenin eitli anlamlar bildirinin
banda gsterilmiti. Kosova Trk azlarnda ayrca kat, para elbise;
kat ruba takm elbise anlamnda kullanlr. Trkiye Trkesindeki katmer
kelimesi ilgi ekici bir trevdir. Tabaka ve kat kat yufkayla oluturulan bir
tr brek anlamndaki katmer Hasan Erene gre +mar ekiyle tretilmitir.
Eren, Krgzca katmar sra, kat, Karakalpaka katmar verilerini de tank
olarak gsterdikten sonra +mar eki iin Trke ku+mar ku tuza, Krgzca
szmr dilbaz, geveze rneklerini verir (Eren 1999: 218). Glensoyda
Kazaka katparl rneini de buluruz . Glensoyda ayrca kelimenin katmer
olarak Arapaya, kathmri olarak Kbrs Rumcasna getii bilgisini de buluruz
(Glensoy 2007: 477). Trkiye Trkesindeki katman kelimesi Cumhuriyet
dneminde yaplmtr ve daha ok jeoloji, sosyoloji, dil bilimi gibi alanlarda
tabaka anlamnda kullanlr.
Gagavuz Trkesi: kat. kat (Gaydarci vd. 1991: 138).
Azerbaycan Trkesi: gat. 1. sra, tabaka, 2. (binann) kat, 3. bklme
yeri, 4. defa, kere (Altayl 1994: 469).
Trkmen Trkesi: gat. 1. sra, tabaka, 2. (binann) kat. Trkmencede
bina kat iin gatbar, katman anlamnda gatlak trevleri de vardr (Tekin
vd. 1995: 237-239).
Karluk (Gney-Dou) Trk Leheleri
zbek Trkesi: kat. 1. tabaka, 2. kvrm, 3. belli kalnlktaki yayvan
nesnelerin her bir kat, 4. sahife, varak, 5. defa, kere -szlkte ayr madde(kbirof vd. II 1981: 560). zbekede katman anlamnda katlam, defa
anlamnda katla kelimeleri de vardr. lgi ekici bir birleik kelime de gebe
anlamndaki ikkikattr (kbirof vd. I: 320). Ancak zbekedeki asl ilgi ekici
kelime kavattr. Kullanm skl kata gre daha fazla olan kavat, Trkiye
Trkesinde grlen btn anlamlara da sahip grnyor: 1. kat, tabaka, 2.
(binann) kat, 3. (raf vb eylerin) kat, 4. yan, sra, saf, 5. defa, kere, 6. (elbise)
takm kbirof vd. II 1981: 531).
Yeni Uygur Trkesi: kat. 1. defa, 2. alt, bodrum. Yeni Uygurcada
binann kat ve tabaka anlamnda kullanlan sz ise katlamdr (Necip
1995: 225-226).
Kpak (Kuzey-Bat) Trk Leheleri
Krgz Trkesi: kat. tabaka, sra. Kat kat. tekrar tekrar. Sra, tabaka
ve beraber anlamlarna gelen katmar trevi ilgi ekicidir (Yudahin 1998:
16
416, 418). Ancak Krgzcada da daha sk kullanlan ve ok anlaml olan kelime

kabattr: 1. sra, tabaka, 2. (binann) kat, 3. defa (Yudahin 1998: 378).
Kazak Trkesi: kat. kat, tabaka, katman. Krgzcadaki katmar kelimesi
Kazakada katpar biimindedir ve 1. kat, katmer, 2. krklk anlamndadr
(Ko vd. 2003: 299, 301). Kazakada da kabat ok anlamldr ve daha sk
kullanlr: 1. kat, sra, tabaka, 2. nesnenin katlanan yeri, 3. (binann) kat, 4.
defa, kez, kere, 5. birlikte, beraber -eki uak kabat kterildi iki uak birlikte
havaland- (Ko vd. 2003: 267).
Karaay-Malkar Trkesi: kat. 1. kat, tabaka, 2. yan, yan, yakn.
Katlam. kat, tabaka. Kabat. 1. defa, kere, 2. (binann) kat (Tavkul 2000: 247,
248, 233).
Krm Tatar Trkesi: kat. 1. kat, tabaka, 2. etaj. Katmer. 1. katl,
kvrml, 2. kvrm. Katmer gul. bir tr gl (Asanov vd. 1988: 79-80).
Kazan Tatar Trkesi: kat. 1. yan, taraf, 2. civar, 3, durulan, yaanlan
yer, 4. birisinin n, kars, 5. karsnda, 6. kat, tabaka, katman, 7. kere, defa.
Katnda. yannda, nnde; huzurunda. Katlam. 1. tabaka, kat, 2. katman. Katlav.
katlam, kat, tabaka. Kabat. defa; yeniden, tekrar; kat. (ner 2009: 161, 151).
Kuzey-Dou Trk Leheleri
Altay Trkesi: kat. kat, sra: camnz alt kat ak torko bold yorgan
alt kat beyaz ipekten idi (Grsoy-Naskali Duranl 1999: 100).
Hakas Trkesi: at. kat, defa, kere. ati. defa, kere, kez: nince nince
ati ok kez. atpar. giyside kvrm, prpr (Arkolu 2005: 157-160).
or Trkesi: kat. 2. kat, tabaka, 3. sra, dizi, takm. Kat komus.
armonika, akordeon. Katpa. 2. kvrm, elbise kvrm, pli (Tannagaeva-Akaln
1995: 43-44).
Tuva Trkesi: kat. sra, kat, dizi (lmez 2007: 193).
Saha Trkesi: xat. ifte, iki katl; tekrar. Kutta, gutta. birlikte (Rsnen
1969: 241).
uva Trkesi: xut. 1. kat, balkon (tiyatroda), sra, dizi, saf, 2. yan,
taraf, yn, evre, 3. defa, sefer, kere. Xut kups. garmon. Xutlam. krma,
kvrm, buruuk, kark, buruukluk. Xutlm. katman, tabaka, kat, toplumsal
snf, tabaka ( Bayram 2007: 276-277).

*
*
*
Grld gibi kat sznn ilk anlam tabakadr. Eski Uygur
17
metinlerinde ev, rt, hendek, altn madeni, da vb eylerin tabakalarn anlatmak

zere kat kelimesi kullanlmtr. 930 tarihli Irk Bitigde grlen binann
alt kat anlamnn bugnk Uygur Trkesinde de grlmesi ilgi ekicidir.
phesiz alt, alt kat anlam tabaka anlamndan gelimitir ve Irk Bitigden
sonra Kutadgu Biligde de rneklerine sk rastlanmaktadr. Uygur metinlerinden
itibaren tabaka anlamndan gelien dier bir anlam kat yeri, kvrmdr. Bu
anlam da Uygur metinlerinden bugne dek uzanmaktadr.
12. yzyla gelinceye kadar defa anlamna rastlamaymz ilgi
ekicidir. Katn defa anlamn ilk defa 12. asrda, Harezm corafyasnda
Zemahernin szlnde grrz. Yenisey yaztlarndan o tarihe kadar defa
iin kata kelimesi kullanlmtr. Kgarl da defa anlam iin katay verir.
Kata bu anlamda aatay Trkesinin ilk dnemlerine dek devam etmi;
sonra da yerini Bat Trkesinde kata, Dou ve Kuzey Trkelerinde katla,
kabat/kavat, kat kelimelerine brakmtr. Bu anlamda kat, Hakas ve uva
lehelerine dek uzanmtr. Defa anlamnda katla, ilk defa 1310da, Seyhun
boylarnda, Rabguznin eserinde grlr; Msr corafyasnda ve aataycada
devam ederek bugnk Dou ve Kuzey Trkelerine ular. Bat Trkesinin ilk
asrlarnda da katla vardr.
Defa anlamnn da tabaka anlamndan gelitiini dnyorum.
Nesnelerin tabaka tabaka, sz gelii iki tabaka, tabaka olmasndan hareketle
kat, defa anlamn da yklenmitir. Buradan tekrar ve iki, ikili anlamlar
da gelimitir. Bu son anlamlar Kazakada ve Sahacada grmekteyiz.
Katn ancak ekimli ekilleri (kat + iyelik eki + bulunma hli
eki) yan, huzur, nezd anlamlarnda kullanlmtr ve Kgarl Mahmud
tarafndan Ouzlara mahsus olarak gsterilmitir. Ancak Kutadgu Biligde,
Karahanl dnemi Kuran tercmesinde kat bu anlamda kullanld gibi Msr
corafyasnda ve aataycada da kullanlmtr. Bat Trkesinde de elbette
yaygn bir kullanm vardr.
Elbise iin takm anlam ilk defa 14. yzylda, Harezm corafyasndaki
Nehcl-Ferdste grlr. Bu anlamn da tabakadan kt muhakkaktr.
Bugnk Trkiye Trkesinde ve kavat biiminde zbek Trkesinde de
bu anlam vardr. Metinler daha dikkatli taranrsa phesiz dier lehelerden
bazlarnda ve Dou ve Bat Trkelerinin tarih dnemlerinde bu anlama
rastlanmas mmkndr. Kelimenin bu anlamla Arapaya gemi olmas da bu
gr destekler.
Tabaka tabaka veya kvrml olan eitli nesneler iin de kat kullanlmtr.
Binann katlar bu anlamda ilk akla gelen kullanmdr. zbekede katn sahife,
varak anlamnda, kavatn raf katlar anlamnda kullanlmas; orcada
kat komusun, uvaada xut kupsn akordeon, garmon anlamlarnda
18
kullanlmas; Krm Trkesinde bir gl tr iin katmer gl, zbekede gebe

iin ikkikat ve lahana iin szl olarak tespit ettiim krkkavat hep tabaka
tabaka ve kvrm kvrm anlamlarndan hareketle ortaya kmtr.
Nihayet tabaka, kvrm vb anlamlar ifade etmek zere kattan km
olan katmar / katmer / katpar / gatbar, gatlak, katman, katlav, katlam,
xutlam, katpa gibi trevler dikkate deer. Kabat/kavat biimlerinin nasl
ortaya kt zihnimde bir soru iareti olarak durmaktadr. Acaba bir inorganik
treme mi sz konusudur; yoksa Farsadan bir geri dnleme mi? Bu konu
aratrlmaya deer.

*
*
*
Kat, Gney Sibirya ve Kansudan Kazak bozkrlarn aarak Karadenizin
kuzeyine; Dou ve Bat Trkistan aarak Azerbaycan, Anadolu ve Balkanlara
uzanrken komu milletlerin dillerine de girmitir. Durumu, Gnay Karaaan
Trke Verintiler Szlnden izleyelim. Farsa kabat, kavat, kat kat,
katman; kvrm, bklm, eklem; Arapa kat; takm elbise; Rusa
kotom, kotmka muhafaza, kutu; torba, anta; Ermenice kat apartman
blmesi, daire; kvrm; kat, defa, kere, katkat katyla, ok katl veya kvrml,
buruuk; Romence cat bina kat, cut kvrm, buruuk; Bulgarca kat kat,
katman; bina kat, daire; takm, grup; defa, kere; Srpa kt sra, dizi; dizi
dizi, kat kat durumunda olan; bina kat; kat kat iplik; Arnavuta kat, kat kat,
apartman kat; Makedonca kat kat, tabaka; Yunanca kti, kt bina kat; kat,
tabaka (Karaaa 2008: 458).
Srpa-Hrvatadaki duruma bir de Abdullah kalyiin Srp-Hrvat
Dilinde Trkizmler kitabndan bakalm: Kt. 1. tabaka, katman, 2. bina kat,
3. elbise iin para, takm elbise, 4. drbnn grnty bytme kat (kalyi
1965: 400). Arnavuta elektronik szle gre kat, 1. bina kat, dolaplardaki st
ste blmeler, 3. botanikte ayn boydaki bitki ve aa trleri anlamlarndadr.
Son olarak kat kelimesinin kk olmadn, onun da bir trev olduunu
belirtelim. A. von Gabain, A. J. Joki, James R. Hamilton ve Glensoyun da
kabul ettii gibi kat, ka- fiilinden -t isim yapma ekiyle tremitir (Doerfer 1967:
467, Hamilton 1998: 183, Glensoy 2007: 474). DLTde Yama lehesine ait bir
kelime olarak gsterilen ka- sanda doldurmak anlamndadr (yazma 554).
Kat- ve kar- fiilleri de hi phesiz ka-nn ettirgen at eki alm biimleridir ve
kat ile kktatrlar.
19
Kaynaklar
KBROV, S. F. vd. Uzbek Tilining zhli Lugti II, Moskva, 1981.
ALTAYLI, Seyfettin, Azerbaycan Trkesi Szl II, stanbul 1994.
ARAT, Reid Rahmeti, Edib Ahmed Yknek - Atebetl-Hakayk, stanbul 1951.
ARAT, Reid Rahmeti, Yusuf Has Hcib Kutadgu Bilig I Metin, stanbul 1959.
ARAT, Reid Rahmeti, Eski Trk iiri, Ankara, 1965.
ARAT, Reid Rahmeti, Yusuf Has Hcib Kutadgu Bilig II eviri, Ankara 1974.
ARIKOLU, Ekrem, rnekli Hakasa-Trke Szlk, Ankara 2005.
ASANOV, . A., Garkavets, A. N., Useinov, S. M., Krmskotatarsko-Russkiy Slovar, Kiyev
1988.
ATA, Aysu, Ksasl-Enbiy II Dizin, Ankara 1997.
ATA, Aysu, Nehcl-Feradis III Dizin-Szlk, Ankara 1998.
ATA, Aysu, Trke lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) Karahanl Trkesi (GiriMetin-Notlar-Dizin), Ankara 2004.
BAYRAM, Blent, uva Trkesi Trkiye Trkesi Szlk, Konya 2007.
BAZN, Louis, Les Systemes Chronologiques dans le Monde Turc Ancien, Budapest-Paris
1991.
BOROVKOV, A. K., Orta Asyada Bulunmu Kuran Tefsirinin Sz Varl (XII. XIII.
Yzyllar) (Rusadan evirenler: Halil brahim Usta, Eblfez Amanolu), Ankara
2002.
CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,
Oxford 1972.
AATAY, Saadet ., Altun Yaruktan ki Para, Ankara 1945.
DOERFER, G., Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden 1967.
Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969.
ECKMANN, Janos, aatayca El Kitab (eviren: Gnay Karaaa), stanbul 1988.
ERASLAN, Kemal, Mevlna Sekkk Divan, Ankara 1999.
ERCLASUN, Ahmet B., La Enklitii ve Trkede Bir Pekitirme Enklitii Teorisi, Dil
Aratrmalar, say: 2 (Bahar 2008), Ankara.
ERCLASUN, Ahmet B., Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Ankara, 2010.
ERDAL, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston 2004.
EREN, Hasan, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Ankara 1999.
GAYDARC, G. A., Koltsa, E. K., Pokrovskaya, L. A., Tukan, B. P. (Rusadan aktaranlar:
smail Kaynak A. Mecit Doru), Gagauz Trkesinin Szl, Ankara 1991.
GLENSOY, Tuncer, Trkiye Trkesindeki Trke Szcklerin Kken Bilgisi Szl I,
Ankara 2007.
GRSOY-NASKAL, Emine Duranl, Muvaffak (hazrlayanlar), Altayca-Trke Szlk,
Ankara 1999.
HAMLTON, James Russel, yi ve Kt Prens yks (Trke eviri: Vedat Kken), Ankara
1998.
KARAAA, Gnay, Lutf Divan - Giri-Metin-Dizin-Tpkbasm, Ankara 1997.
20
KARAAA, Gnay, Trke Verintiler Szl, Ankara 2008.

KARAMANLIOLU, Ali Fehmi, Seyf-i Sary Glistan Tercmesi, Ankara 1989.
KARGI LMEZ, Zuhal, Ebulgazi Bahadr Han ecere-i Terkime, Ankara 1996.
KGARLI MAHMUD, Dvn Lgatit-Trk Tpkbasm, Ankara 1990 (Trke tercme,
Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu tarafndan hazrlanan baslmam eserden).
KO, Kenan - Bayniyazov, Ayabek - Bakapan, Vehbi, Kazak Trkesi Trkiye Trkesi
Szl, Ankara 2003.
KORMUN, . V., Tyurkskiye Yeniseyskiye Epitafii Tekst i ssledovaniya, Moskva 1997.
NECP, Emir Necipovi, Yeni Uygur Trkesi Szl (Rusadan eviren: klil Kurban),
Ankara 1995.
ORKUN, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar II, III, stanbul 1939, 1940.
LMEZ, Mehmet, Tuvacann Szvarl Eski Trke ve Moolca Denkleriyle, Wiesbaden
2007.
NER, Mustafa, Kazan-Tatar Trkesi Szl, Ankara 2009.
RSNEN, Martti, Versuch Eines Etymologischen Wrtebuchs der Trksprachen, Helsinki
1969.
EMSEDDN SM, Kams- Trk, stanbul, 1317.
KALY, Abdullah, Turcizmi u Srpskohrvatskom Jeziku, Sarajevo 1965.
TANNAGAEVA, N. N. Kurpeko Akln, kr Halk, or Szl, Adana 1995.
Tarama Szl IV, Ankara 1969.
TAVKUL, Ufuk, Karaay-Malkar Trkesi Szl, Ankara 2000.
TEKN, inasi, Uygurca Metinler II: Maytrsimit, Ankara 1976.
TEKN, Talat lmez, Mehmet Ceylan, Emine lmez, Zuhal Eker, Ser (hazrlayanlar),
Trkmence Trke Szlk, Ankara 1995.
TOPARLI, Recep, rdl-Mlk ves-Seltn, Ankara 1992.
TOPARLI, Recep genli, M. Sadi Yank, Nevzat H., Kitb- Mecm- Tercmn- Trk
ve Acem ve Mugal, Ankara 2000.
TOPARLI, Recep Vural, Hanifi Karaatl, Recep, Kpak Trkesi Szl, Ankara 2003.
Trke Szlk, Ankara 2005.
UURLU, Mustafa, Mnyetl-Guzt, Ankara 1987.
YUDAHN, K. K., Krgz Szl II (Trkeye eviren: Abdullah Taymas), Ankara 1998.
YCE, Nuri, Mukaddimetl-Edeb, Ankara 1993.
21
22
Dil Aratrmalar
Dvn
Say: 8 Bahar 2011, 23-29
ss. Lgatit-Trkte Geen Her Kelime Trke Kkenli midir?

Tuncer Glensoy*
zet: Trklerin tarih sahnesine klarna kadar uzanan Trk

kii adlar, eitlilik gsterir. Eski Trklerde ocuk dounca
verilen geici adlar yerini sonradan kazanlan gerek adlara
brakrd. Yeni doan ocua verilen adlar, st ste kz ya da
erkek doumlar olduunda ya da ocuklar kt ruhlardan
korumak istendiinde kt anlam ierebilmektedir. Bu
almada Trk kii adlarnn bazlarnda grlen kt ya
da iyi bilinmeyen anlamlar zerinde durulacaktr.
Anahtar szckler: Trke, kt anlam, ad bilimi, kii adlar
Turkish Person Names Which Have

Negative Meaning
Abstract: Turkish person names, which date back that
the Turks appeared in history stage, vary. In early periods
of Turkish tradition, temporary names which are used for
a newborn were supplanted by a secondary name which
obtained. The names which are given to newborns may have
negative meanings to be protected from harmful spirits if
the births occure in reduplication of a gender. In this article,
some of Turkish names which have negative meaning or the
names which have a meaning not regarded as positive will be
disscussed.
Key Words: Turkish, negative meaning, onomastique, person
names
Trk kii adlar tarihi, Trklerin tarih sahnesine klarna kadar

uzanmaktadr. Hunlarn, Sha-tolarn, Massagetlerin, skitlerin (Sakalarn), Kk
Trklerin, Krgzlarn, Uygurlarn, Ouzlarn (Trkmenlerin), Peeneklerin,
Kuman-Kpaklarn tarihlerine baktmz zaman birbirlerinden ok farkl
olmayan kii adlarna rastlarz.
Trk kavimlerinde grlen kadn-erkek kii adlarnn eitlilii ve
zenginlii bu konuda alanlar iin bir kaynaktr. Eski Trklerde ocuk dounca
*
Prof. Dr., Emekli retim yesi
23
Tuncer Glensoy
verilen adlar genellikle geici olurdu. Gerek ad sonradan kazanlan ad idi.

Bu gelenek Moollarda da vard. Mesela, Yesugey Bahadrn olu doduu
zaman, obaya tutsak olarak getirilmi olan Temin [ < temr+in = demirci]
adl bir beyin ad yeni doan bu ocua verilmiti. inggiz ad Teminin
sonradan kazand addr.
Trk ve Moollarda yeni doan ocua verilen adlarn pek ou halk
inanlarna dayand iin bazen kt anlam tayan adlar da grlyordu.
ocuklar ok gen yata len aileler kt ruhlar yanltmak ya da onlar
kandrmak iin Beldenbok gibi adlar koyarlard. Bu tr adlar tayan ocuklara
kt ve alc ruhlar gelmezdi.
Trklerde st ste kz ya da erkek doumlar olunca da dur-, yet-, dn gibi fiillerden tretilmi adlar kullanlyordu: Tursun/Dursun [kz: Dursune
< T. dur-sun+e (Arapa diillik eki)], Durdu, Duran; Yeter/Kzyeter/
Oulgerek; Dne, Dnd gibi.
Trkler ve Moollar genellikle karada yaayan Arslan, Kaplan, Kurt/
Brteinoa, Bozkurt gibi gl hayvanlar ile havada uan Kartal/Brkt,
ahin, Doan, Sungur/Bayinkor gibi alc ve gl kularn adlarn
ocuklarna vermilerdir. Bunlarn yannda narin ve gzel grnml Kuu,
rdek, Suna erkek rdek gibi yaban kularnn adlarn da vermiler, bu adlar
trklerinde de kullanmlardr. Fakat, Bura erkek deve, Barak tyl kpek
ve Nogay bir tr kara tyl kpek adlar da erkek ocuklara konulmutur.
Tarih kaynaklarda ylan ve filin de kii ad olarak konulduunu gryoruz.
Trklerin Tanr inanlar slamiyetten nce de gl idi. Hep tek Tanrya
inanmlar, put; feti gibi eylere tapmamlard. Mool kaan inggizin
besmelesi Mngke Tengri-yin kdr! (Ebedi Tanrnn gc ile) szleri idi.
inggiz savaa kmadan nce hep bu besmele ile gne balard. Bu yzden Tanrnn
verdii insan da Trkler ve Moollar iin kutsald. O yzden Mengberdi adnn
anlam imdiki Tanrverdi, Hudaverdi, Allahverdi, Hakverdi idi.
Gnmz kii adlar Trke (tarih Trk adlar, modern Trk adlar),
Arapa, Farsa, ince, Franszca, ngilizce, Almanca, (bazen) Rusa kkenli
szcklerden olumaktadr. ince adlar genellikle eski ince unvan ve
rtbelere dayanmaktadr; Arapa olanlar slmiyetle ilgilidir. Farsa olanlar
da Seluklularn ran corafyasnda devlet kurmalarndan sonraki dneme
rastlamaktadr. Franszca olan kii adlar Tanzimattan sonra; ngilizce ve
Almanca olanlar ise XX. yzyldan sonra Amerika ve Almanya ile olan
yaknlamalarn sonucunda baz ailelerce ocuklarna verilmitir. Rusa kii
adlar daha ok Sovyetler Birlii boyunduruu altnda seksen yl yaam olan
Trk lkelerinde hem kz, hem de erkek ocuklara verilmitir: Roza, nara,
Viktor, Albert vb.
24
Bugn Trkede kullanlan Arapa ve Farsadan alnt kii adlarnn

bazlarnn anlamlar ya hi bilinmemekte ya da Anneannemin, babaannemin,
dedemin ad imi diye geitirilmektedir. Geitirilen bu kadn ve erkek
adlarndan bazlar da kt anlam tad iin kimseye sevimli gelmemektedir.
Eskiden kz ocuklarna verilmi olan Yosma ad 1. en, gzel, fettan (gen
kadn), 2.ok ssl giyinen ve modaya dkn (kadn), koket (Trke Szlk,
Ankara 2005, TDK Yay., s.2194) anlamlarn tad hlde, baka trl imaj
verdii iin gnmzde artk hi kullanlmamaktadr ve eskimitir.
Arapa ve Farsadan alnt szcklerin kii ad olarak kullanlmas ok
yaygndr. Genellikle anlamlarn bilmeden ocuklarmza verilen bu adlar onlar
her zaman g durumda brakmaktadr. Anlamsz ad ya da anlamn bilmedii
ad tamak kiiyi mutlaka rahatsz eder. Arapa szckler yazl ve syleyi
bakmndan ok dikkat isterler. Mesela: ayn+elif; medli elif; elif+ayn gibi
harflerle yazlan szcklerin hem imls hem de sylenileri ok farkldr. Bunun
yannda ze, zel, dat/zat, z; se, peltek se, sat gibi harflerle yazlan szcklerin
okunular ve anlamlar da birbirlerinden farkldr. Trkiye Trkesinde bu tr
farkllklara dikkat edenler yalnz konuya hkim bilim adamlardr. Halktan bu
tr eitim almam olanlarn yazl ve syleyiteki ayrntlar bilmesi mmkn
deildir. O yzden ocuklara ad verirken bu konuda yazlm Adlarmz,
Trk Kii Adlar vb. gibi bilimsel eserlere bavurmalar gerekecektir.
Bu kk aratrmada Trk kii adlarnn bazlarnda grlen kt ya
da iyi bilinmeyen anlamlar zerinde durulacaktr. rnekler:
afet (Arapa sfat;
) : 1. Solak; 2. pek aklsz (adam); 3. en g ey.
fet (Arapa isim;
): 1. Byk felket, bel; 2. (mec.) ok gzel insan.
[Yukardaki iki rnekte
grlen fark eliften sonraki ayn ( )harfidir.
arasnda olduka byk farklar vardr. Trk insan

Fakat, szcklerin anlamlar
ikinci ad kzna koyarken

ok
gzel insan anlamn semitir. Her iki szcn
teki anlamlar bir Trk kz

iin yakkszdr.]
ah (Arapa isim;
): 1. Karde; 2. dost.
): 1. Ceyln, karaca; 2. (mec.) gzellerin gz.

h (Farsa isim;
[Bu rnekteki temel

farkllk, szcklerden birisinin Arapa, dierinin
ha ile he harflerindedir. Trkler, Farsa szcn

Farsa olmasdr. ml fark
ise
dolay bu ad kzlarna vermilerdir. Moolca
tad ceyln anlamndan
Ceren szc de ayn

anlamdadr
ve Trkede kz ad olarak kullanlr.]
) : 1. ok veya en kudretli; 2. ksa boylu, ksa

akder (Arapa sfat;
boyunlu.
25
Tuncer Glensoy
[Bu szck rahmetli

Prof.
Necati Akderin soyad idi. Sanki Trke ak ve
]der szcklerinden olumu gibi grnyorsa da Arapa olduu kesindir.
) : Akll kadn.
;kle (Arapa sfat
;kile (Arapa isim

) : (hekimlikte) Yenirce denilen bir yara.
[Her ikisi de Arapa

olan
szcklerin imllar da anlamlar da farkldr.
Trke syleyite /i ve kaf

]) farklarna dikkat etmek gerekir.( )/kef(
;aleyn (Arapa edat
) : Bizim zerimize.
[Arapa bir edat olan

bu szck son 20-25 yldan beri kz ad olarak
geen bir szck olup yalnz bana somut bir

kullanlmaktadr. Kuranda
]anlam yoktur.
) : Bir eyin en yukars, en tepesi.
;liye (Arapa isim
;mil (Arapa sfat
) : Emeli olan, isteyen.
;mil (Arapa sfat

) : 1. Sebep; 2.
leyen.
[Hem imllar hem

anlamlar farklde
olan bu iki szckten birincisi
rahmetli Prof. Dr. mil elebiolunun

ilk
ad
idi. Sebep; ileyen anlamlarnda
]kullanlm olmamaldr.
;bde (Farsa isim

) : arap, iki.
[Trkede kz ad kullanlmaktadr.
Grld
]gibi anlam iyi deildir.
): pck, p.
;bse (Farsa isim
[Trkede iir ve arklarda

kullanlan
bu szcn kzlara ad olarak
]verilmesi uygun deildir.

.
;cnib (Arapa isim

): Taraf, cihet, yan.
[Trk edebiyatlarndan
Ali Canip Yntemin ilk addr. Anlam gzel
]deildir.
;cem (Farsa isim

):
1.
Hkmdar,
;ah
2. ark mitolojisinde arap ve
.
ikinin mucidi; Sleyman

Peygamberin
lkab; 3. Byk skenderin lkab.
.
] szcnden farkl yazlr.

anlamndaki [Arapa toplama
cem
26


imen (Farsa isim; emen
) : 1.Yeil ve ksa otlarla rtl yer; 2.
3. Pastrmaya
Aa ve iei olan ayr, yeillik;
konulan bir ot.
[Trkede kz addr.
Dorusu
emendir. Pastrmaya srlen acl ve
sarmsakl macuna aman denir.]
gsfend (Farsa isim;

gsfend
) : Koyun.

[Trkede kz ad olarak
kullanlmtr.
Trk kzna uygun deildir.
Trklerde yaban hayvanlarndan

Kunduz,
Ceylan/Ceren
gibi adlar kzlara;
Porsuk, Boa, Kulan gibi

adlar
da erkeklere
verilmise de koyun saflndan
dolay ad olarak verilmemitir.]

.
hdise (Arapa isim;

Hadisat, havadis. Yeni bir ey, ilk defa
) :
kan, macera olan bir nitelik

ve
durum.
[Son yllarda mehur

olan,
. doup bym bir Trk kadn
Almanyada

arkcs.]
hfz (Arapa sfat;

): Aa
dren, alaltan (Allahn adlarndan).
) : Hfzeden, saklayan, koruyan; 2.

hfz (Arapa sfat; hfzdan.
.
Ezberleyen.

[Trkiye Trkesi ile
zbek,
Trkmen,
Uygur vb. Trkelerinde de erkek
ad olarak kullanlr. Kuran

ezberleyen
kiilere de hfz denir.]
hdiye (Arapa isim;

1)
Asa, denek; 2. Su iinden sivrilerek
) :

ykselen kaya.
[Trkiye Trkesinde
kz
ad olarak
kullanlmtr. Her iki anlam da kz
.
ad iin uygun deildir.]

hatice (Arapa isim;
): Vakitsiz,
erken doan kz ocuu.
[Hz. Muhammedin ilk

einin ad.]
him (Arapa sfat;

): orbaya
kuru ekmek krnts dorayan; 2.
.
Ezen, yaran, kran, paralayan.

ham (Arapa sfat;

): Hametli, gsterili.
[Birinde uzun, tekinde

uzundur; birinde (h/he), dierinde (h/ha)
olmak
harfleri vardr. Sylerken dikkatli
gerekir.

27
Tuncer Glensoy
hicabi
;(Arapa sfat
): Zorla
ilgili, perde ile ilgili.
[Trk insanna
]olmayan bir addr.
uygun
;hurda (Farsa isim

Ufak, deersiz ey, krnt; 2. Nkte,
): 1.
dakika.
. uygun olarak, ad verilen kzn
[Herhlde
geleneine
eski ad verme
deersiz olduunu belirterek,

kt ruhlardan
korunmak istenmitir. Bu kadn
adna Ankara-Yahyal mezarlnda

rastlanmtr.
Gnmzde Ankara ve stanbul
sokaklarnda
eski ve kullanlm
]ey toplayanlara hurdac denilmektedir.
;huriye (Arapa isim

hriye
): Cokunluk hllerinde hrilerle
bulutuklarna inanan bir tarikat.
): 1. Uak, ( ispir
;yanama
2. Arabann yannda bulunan at ua.
.
[Trkede
hem
hem yer ad
] de soyad olarak yaamaktadr.
;ksm (Arapa sfat

):
][ksmetten
: Taksim eden, ayran, blen.
.
;ksm (Arapa sfat
): Krc, ezici, ufaltc.
erkek ad olarak
[Trkede
kullanlan bu szcn anlam olarak birincisi
]uygundur.
;linet (Arapa isim
): Yumuaklk,
mlyimlik, ishal.
[Trkede kz ad olarak
kullanlan
]bu ad anlam olarak uygun deildir.
;nket (Arapa isim

): Nkteler, herkesin anlayamayaca ince,
zarif, manal szler.
;nkhet (Arapa isim

) : Koku, b.
[Trkede kadn ad olarak
kullanlan bu adn yazl (iml) ve syleyiine
]ok dikkat etmelidir.
): Yz, surat.
;peyker (Farsa isim
): len, lc.
;peym (Farsa sfat
;peymn (Farsa isim

): Yemin, and.
28
Grld gibi Trkiye Trkesi ile teki Trk lkelerinde de kullanlan

baz Arapa ve Farsa adlarn tadklar kt ya da gzel olmayan anlamlar
bakmndan Trk erkek ve kz ad olarak kullanlmas uygun deildir. Tarih
Trk adlar incelendii zaman binlerce erkek ve kz admzn bulunduu
grlecektir. Trk adlar zerine aratrma ve yayn yapan adbilimcilerimizden
Aydil EROL 17 bin addan oluan Adlarmz adl yeni eseriyle bu konuyu
tam anlam ile doldurmaktadr. Genlerimize ad verirken eski ve tarih gzel
adlarmzdan verirsek, Trk dili ve kltr kazanr. Trk kii adlarn semekle
din ve inanmzdan hibir ey kaybetmeyiz.
29
30
Dil Aratrmalar
Dvn
Say: 8 Bahar 2011, 31-49
Kamal Abdulla Mtninin

Konseptual-Linqvistik Thlilin Giri
Mehman Musaolu*
zet: Makalede Kamal Abdulla Metninin kavramlar dnyas

ve zel metin kurucu iaretleri, gsterge bilimi ve bilisel
dilbilim teorilerine ve uygulamalarna gre ele alnmaktadr.
Yazarn Bycler Deresi roman metninin sz konusu
teorilere ve uygulamalara dayanan kavramsal-lengistik tahlili,
metin dil bilimi balamnda yaplmaktadr. Metnin bal,
birinci paragraf ve metinde kullanlan arkaik kelimeler zel
metin kurucu ve dil iaretleri dzeyinde birbiriyle rten
gsterge bilimsel birleenler olarak tespit olunmaktadr.
Sz konusu paragraf oluturan mikro metinlerdeki konu,
yorumlar ve dier metin dilbilimsel hususlar ise dilbilgiselszdizimsel zelliklerine gre belirlenmektedir.
Anahtar szckler: Kamal Abdulla, kavram, metin, gsterge
bilimi, semiosis, semiosfera, iaret, bilisel, lengistik
Introduction to Lingual-Conceptual
Analysis of Kamal Abdulla Books
Abstract: In this article Kamal Abdulla is discussed in aspects
of special text constructive signs, semiotics and cognitive
theories and applications. The lingual-conceptual analysis
of the text of Valley of Wizards (Buyuculer deresi) by
Kamal Abdulla based on these theories is done in this context.
Header, first paragraph and archaic words used in text, is
determined as semiotic and text composing components on
the level of linguistic signs. The themes and comments and
other text linguistics subjects in these micro texts are pointed
out as according to grammatical-syntactic properties.
Key Words: Kamal Abdulla, concept, text, semiotics,
semiosis, semiosphere, sign, cognitive, linguistics
Prof. Dr. Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm retim yesi,
mehman.musaoglu@gmail.com
31
Mehman Musaolu
Giri
Trk dbi dillrind yazlan mxtlif dbi-bdii mtnlrin nnvi
sciyyli filoloji elmlrin klassik prinsiplrin gr aradrlmas v yrnilmsi
trkologiyada btn cidd-chdiyl bu gn d davam etdirilmkddir. zllikl
d tarixi mtnlrimizin dbi-tnqidi nsxlri hl d klassik filoloji-tekstoloji
prinsiplr gr hazrlanmaqdadr. Bzn hmin mtnlrd hr hans bir szn
oxunuu aylarla v illrl srn uzun mbahislr sbb olur. Ancaq trk dbi
dillrind v ya xarici dillrd trk dillrin v dialektlrin dair yazlm olan
tarixi sciyyli btn mtnlrin dbi-tnqidi nsxlri bu gn artq, demk
olar ki, hazrlanmdr. Bu baxmdan trkoloq-dili, professor hmd Bican
rcilasunun szgedn tekstoloji xarakterli aradrma-yrnilm ynm
v yntmi haqqnda syldiklri ox ibrtamizdir. O qeyd edir ki, indi artq
klassik tekstoloji sullarla dbi-tnqidi nsxsi hazrlanacaq tarixi mtnimiz,
demk olar ki, qalmamdr. Buna gr d mvcud dbi-tnqidi nsxlri
hazrlanm tarixi mtnlrimizin bundan sonra yeni dbi-linqvistik ynm v
yntmlrl yrnilmsi haqqnda fikirlmk lazm glir (Ercilasun 2009: 143145). Szgedn fikr biz d qouluruq. Ancaq lav etmk istyirik ki, bu gn
tarixi yazl dbi mtnlrimizl brabr, bdii v digr hr cr elmi, publisistik,
mumiyytl, dbi mtnlrimiz mtn dililiyi kontekstind konseptuallinqivistik yntmlrl yrnilmlidir. Bu bilgi v informasiya texnologiyalar
dvrnn tlbidir.
Trk mtninin nvsini v bir milli mentalitet fenomeni olaraq var ola
bilm sasn nc ski aman-trk v gy tanr inanc tkil etmidir. Bu mtn
sonralar trk-islam, tsvvf v ada mdniyyt trkibind monoloji, dialoji
v ritmik sciyyli nql etm trzi il seilmidir. Qopuza v saza syknn ifahi
xalq dbiyyat rnklri, mumxalq dilinin mxtlif ifad killri, dialektlri v
ivlri szgedn mtnin konkret anlatm vasitlri olmudur. Yunus mr, M.
P. Vaqif, Aq lskr, Mhtimqulu, hmt Ysvi, Hac Bekta Vli, Cambul,
Manas, Kitabi-Dd Qorqud kimi real v fsanvi tarixi-dbi xsiyytlrin
dilind mahid ediln trkc thkiy sonrak trk dil-danq mtninin
sasnda durmudur. Trkc yazlan divan dbiyyat, msln, Nsimi, Fzuli
v Nvainin dili d balancda trk dbi-bdii metamtninin formalamasnda
ox byk rol oynamdr. XIX yzilin vvllrindn etibarn nc heca, sonra
is srbst eirl, hm d nsrl yazlan, yeni bir nql etm hadissin v ya dildanq sistemin syknn masir trk dbi dillri tkkl tapr. XX yzild
hmin yeni dbi dillrd v onlarn mtnlrind gcl bir tarixi-filoloji dyim
prosesi balayr. XXI yzild is mumtrk dbi mtni artq ntnlraras
laqlr kontekstind inkiaf edrk formalar. Azrbaycan trk dbi mtnind,
tarixi v masir mtnlraras kontekstd gerkln konseptual-intellektual
mahiyytli nql etm hadissinin ilk rnklri ortaya xr. Szgedn rnklri
32
Kamal Abdulla Mtninin Konseptual-Linqvistik Thlilin Giri
Kamal Abdullann srlrinin makromtnlrind mahid ed bilrik. Msln,

Yarmq lyazma romannda srin sjet xttini tkil edn frdildirilmi
yar mifoloji, dbi-tarixi sciyyli hadislr v novellavari gediatlar yaznn
kndin mxsus bir Ouz trkcsi il nql edilir. Daha dorusu, XI-XIV
yzillrd Anadolu-Qafqaz corafiyasnda ilniln Ouz trkcsi il gnmz
Azrbaycan trkcsi arasnda konseptual-linqvistik sciyyli dbi paralellik
qurulur. Bel bir konseptual-intellektual aqlanma gerkliyi v dbi-linqvistik
paralellik epik v nalvar sciyyli sylm-diskurs anlatmnn v ya ifahi
nql etm hadissinin gerkldirilmsi snasnda hyata keirilir. Msln,
Kamal Abdullann Yarmq lyazma romannn mtninin anlatmna epik
sciyyli bir nql etm trzi xasdr. Yaznn Sehrbazlar drsi srinin
mtnind is anlatm qissvari bir slubla yerin yetirilir. Daha dorusu, hr iki
srin mtnind fonetik, morfoloji, leksik v frazeoloji dil-danq vasitlri XIXIV v XX-XXI yzillr arasnda mvcud olmu mmtrk mtnlri aras tarixi
kontekstin konseptual-intellektual mahiyytin v dil-danq slubuna uyun
olaraq ilnilir. Sz birlmlri, cml v mrkkb sintaktik btvlr is
szgedn mtnlrd dialoji-rivli kontekstual sralanma, tkrarl v qafiyli
mumtrk mtninin sintaktik btvdn-btv alm arxitektonikas sasnda
qurulur (Musayev 2011: 269-270).
Kamal Abdulla Mtni XX yzilin 80-ci illrindn etibarn istr filologiya
elmimiz, istrs d bdii dbiyyatmza gtirdiyi znmxsus elmi-bdii
xarakterli qavramlar dnyas v yeni bir ifad-anlatm trzi il seilir. Bu Mtn;
Azrbaycan trk filologiyasna z il brabr essevari publisistik-semiotik
aqlanma drinliyi v ya orijinal ifad-anlatm trzi il frqlnn yeni bir dbi
tnqid slubunu gtirir (Slcuq 2005; Hacl 2010). V trcm, dbi mtn
uyunladrlmas ilrinin mtnlraras kontekstd (Musaolu 2010; Hseynzad
2010: 120-127), btvlkd dbiyyatnaslq v dililik aradrmalarnn
is mumi bir filoloji istiqamtd aparlmasn istiqamtlndirir. Buna gr
mqald Kamal Abdulla Mtninin bdii qavramlar dnyas, zl mtn iarlri
v bunlarla bal olaraq bzi konkret lnqvistik zlliklri zrind durulur.
1. Kamal Abdulla Mtnind qavram, qavranlan v qavrayan
komponentlri
Kamal Abdullann elmi, dbi, bdii, publisistik v trcm yaradcl
btvlkd byk bir mtnlraras (intertekstual) Mtndir v ya metamtndir.
Bu Mtnin v onun qavramlar dnyasnn birbaa mllifi is, lbtt, Kamal
Abdulladr. Kamal Abdullann znmxsus olan bdii qavramlar dnyas
v hmin dnyaya gr mllif trfindn gerkldiriln v obrazladrlan
mrkkb qavramladrma v buna bal olaraq realladrlan kateqoriyaladrma
rivsi vardr. Mhz btn bunlar hmin Mtnin birinci, yni danan v ya
33
Mehman Musaolu
adresant olan Kamal Abdulla tfkkr v txyyl fenomenini (Hacl 20103)

v ya komponentini tkil edir. Bu Mtnin ikinci komponenti qavranlandr,
yni mllifin geni oxucu ktlsin tqdim etdiyi srdir, bu srd ifad ediln
fikirdir v ya mtn dililiyi terminlri il ifad etsk informasiyadr, referensdir
v onlarla ifad ediln denotatdr. nc komponent is dinlyndir, oxucudur,
adresatdr. Kamal Abdulla Mtnind veriln fikir v ya informasiya adresatn
qavraynda yeni bir semiotik mkan v ya semiosfera yaradr, semiotik
prosesi (semiozisi1) canlandrr, oxucu mllifin trf-mqabili kimi fallar,
mllifl birlikd mtn hopmu flsfy dalr v z sorulamaa, axtarmaa
v seim z qavraynda alternativ dnya mnzrsini qurmaa balayr
(Hacl 2010: 8).
1. 1. Semiotika, semiozis v semiosfera anlaylar. Gnmzd
qavram, qavranlan v qavrayan ly artq sadc mtn dililiyind v
ya funksional qrammatikada yrnilmir. Szgedn lyn kmponentlri
arasndak sintaktik, semantik v praqmatik mnasibtlr hm semiotika
elmind, hm d koqnitiv dililikd hrtrfli elmi tdqiqata clb olunur. Mlum
olduu kimi, semiotika elmind iar v iar sistemlrinin aradrlmas v
yrnilmsi sas aspekt ayrlr: 1) Sintaksis v ya sintaktikada hr hans
yerin yetiriln v ya ediln uyun bir aqlanmaya qeyd-rtsiz olaraq aid olan
iar sistemlrinin daxili zlliklrindn bhs edilir. Bu blmd hm mtnin
morfologiyas, kompozisiyas v sintaksisi, hm d bunlara bal olaraq nitq
prosesind ilniln iarlr arasndak laqlr myynldirilir; 2) Semantika
iarnin iarlnn v ya dnyann statik xritsind yer tutan hr cr
yayi-dlil mnasibtini v btvlkd iarlnnl iarlynin laqlrini
iqlandrr. Semiotikann szgedn sahsind tdqiq ediln sas predmet v
ya obyekt bildirilnlrin v iarlrin aqlanmas v ya fikrin ifad vasitsi
olan iar sistemlrinin yrnilmsidir; 3) Praqmatikada iarnin adresatla
laqsi v aqlanma problemlri tdqiqata clb olunur: danan v dinlyn
v ya adresant v adresat arasndak laqlr yrnilir. Bir szl, semiotikann
szgedn blmnd iar sistemlri v onlardan istifad ednlrin arasndak
mnasibtlr yrnilir (Ceao 2001: 5-42; http://ru.wikipedia.org/wiki).
XX yzilin axrlarnda semiotika elminin inkiafnda yeni bir mrhl
1 Semiozis (yunan. sema iar) iar prosesi demkdir v iarlrin yaratma, qurma, hrkt v aqlama zlliklrini
ehtiva edir. Bu termin tez-tez kommunikasiya anlaynn v ya sznn sinonimi kimi d ildilir. Bunun nticsind
iarnin iarlnnl iarlyn arasndak uyunluu qurulmu olur. Semiosfera (yunan. sema iar, sphaira ar) is
iarlrin qlobal sahsi v hat dairsi, mkan v zamanda mvcud olan iarlri v dil laqlrinin btnn ehtiva
edn semiotik mkandr. Semiosfera anlayn, semiotik kulturologiyada ilk df olaraq Y. M. Lotman iltmi v elmi
dbiyyata bir termin olaraq o gtirmidir. Semiosfera z obyektin v mahiyytin gr mdniyyt kimidir. O, hr eydn
nc, verici (adresant) v alcnn (adresat) vvlki kulturoloji tcrbsindn v eyni zamanda informasiya kanalndan asl
olan zruri dil kommunikasiyalarnn zminini tkil edir. Semiosferann btn elementlri mnasibt formullarnn bir-biri
il davaml olaraq transformasiya olunduu dinamik bir durumda yerlir ( 2008: 539-540).
34
balamdr. Y. M. Lotmann v masirlrinin srlrind semiotika elmin

aid yeni anlaylar, msln yuxarda gstriln semiozis termin-anlay
v onlarn da mxtlif kateqoriyalar myynldirilmidir. Y. M. Lotmann
ad il bal olaraq semiotika elmind byk bir mktb yaranmdr. Bundan
daha nc, XX yzilin vvlrindn etibarn is elmin v texnikann inkiafna,
canl dnyann doal znginliklrinin myynldirilmsin bal olaraq
elmnaslqda neosfera, biosfera kimi anlaylar ortaya xmdr. ar,
mna v anlam anlaylar is yzilin sonlarna doru semiosfera termini il
ifad olunmaa balamdr. Bu termini Y. M. Lotman neosfera v biosfera
terminlri il mqayisd yaratmdr.
1. 2. Bdii mtnin mumi v xsusi zlliklri. ada filologiyada
bu gn artq bdii mtnin yaradc v intellektual olaraq qavranlmas v onun
digr mtnlr mnasibtd yozumu prinsiplri myynldirilir. Hr hans bir
mtn yalnz mtnlraras (intertekstual) kontekstd v ya daha byk mtnd
(metatekstd) digr bir mtn gr var ola bilm zlliklri il seilir. Eyni
zamanda daha byk mtn d mtnd v ya metatekst tekstd (Sedirm
bizimdir- M. M.) zn gstrir. Bir szl kontekst mtn v ya mtn d
paralanaraq kontekst evrilir. Btn bunlar mtnin mumi zlliklridir v
hr ynyl dbi-linqvistik tdqiqata clb oluna bilir.
nformasiyavericilikd ilk nc mtnin sas mnas v ya anlam bri v
milli ur sviyylrin gr drk edilir. Daha sonra is hr hans bir dbi-bdii
mtnd mllifin verdiyi konkret bilgilr v mumildirilmi biliklr mnalar
v mxtlif anlamlar il hafizd v milli urda qruplandrlaraq yenidn
ilnilir. Bunlar tfkkrd konkret fikirlr v ya dnclr olaraq hazr hala
gtirilir v z oxucularna trlr. nki hr hans bir mtnin iki sas funksiyas
v ya znmxsus zlliklri vardr. Bunlar uyun bir anlamn trlmsi v
mtnd yeni fikir v ya fikirlrin ifad edilmsindn ibartdir (http://slovar.lib.
ru/dictionary/text). ks halda mtn anlamsz olar v yeni olaraq hr hans bir
fikri ifad etmkdn d mhrum qalar. Bel mtnlr is slind dbi-linqvistik
zlliklri il seilmyn adi sz ynndan baqa bir ey olmaz.
Bdii mtn XX yzil boyunca humanitar tdqiqatlarn sas tdqiqat
obyektlrindn biri olmudur. Szgedn tdqiqat snasnda bdii mtnin
digr mumi v xsusi sciyyli zlliklri v ya flsfi, ontoloji, tipoloji,
psixoloji, dbi v linqvistik-filoloji ynm v yntmlri hrtrfli olaraq
iqlandrlmdr. lkin tdqiqat mrhlsind bdii mtnin formal-semantik
baxmdan yrnilmsin n ox aadak konkret msllr clb olunmudur:
-Bdii mtn v bdii olmayan mtn;
-Mtnin dbi v linqvistik ynmdn dyrlndirilmsi;
35
Mehman Musaolu
-Nsr v nzm;
-Mtn v mllif;
-Mtn v dil;
-Mtn v dnya;
Mtn v mtnlr;
Mtn tarixd v mtn tarix xaricind v s. (ea 1998: 301).
1. 3. Bdii mtnin zl mtnqurucu iarlri. ada dililikd artq
sadc dil iarlri, iarlr sistemi, onlarn sylmdki v diskursdak tkrarnn
mtnin sas adekvat lamtlri olaraq yrnilmsi ii qnatbx hesab oluna
bilmz. nki dbi-bdii mtni ayrca bir fenomen olaraq tkil edn v
myyn konseptual v kateqorial lamtlri il seiln ayrca bir znmxsus
iarlr sistemi (Sedirm bizimdir- M.M.) v ya vahidlri d vardr. Onlar, hr
eydn nc, dbi-semiotik mahiyytli mtnqurucu vasitlr olaraq yrnilir
(http://slovar.lib.ru/dictionary/text).
Bu is o demkdir ki, bir dbi-bdii
mtn sadc fonemlrdn, morfemlrdn, leksemlrdn, frazemlrdn, sz
birlmlrindn v cmllrdn ibart deyildir. V ya dbi-bdii mtn btn
bunlarn birlmsindn ibart olan bir sz yn v ya monoton cmllr
birlmsi olaraq da yrnil bilmz.
gr mtnin sadc yuxarda gstrilnlrdn ibart olduu
dnlsydi, o zaman onun komponentlrinin morfoloji, leksik v sintaktik
thlilinin nticlndirilmsi il mtn dililiyin dair btn mvcud problemlr
d hll edilmi olard. Ancaq mtn dililiyi v nzriyysi mhz ona gr ortaya
xmdr ki, onlarn da znmxsus bir tdqiqat obyekti vardr. Daha dorusu,
dil vahidlrinin nnvi olaraq frqlndiriln zlliklrindn hrktl n
szgedn linqvistik elmin, n d mumi mtn nzriyysinin elmi v praktik
tlblrin btvlkd cavab veril bilmz.
Mtn, hr eydn nc, kommunikativ v informativ bir vahid olaraq
sadc ona mxsus olan zl iarlrl qurulur. Bunlar ifad planna gr
yuxarda gstriln bildiyimiz dil iarlri il uyun glir. Ancaq szgedn
hr iki iar sisteminin mtndki mnas v funksiyas el hr hans bir dbibdii mtndc mzmun planna gr bir-birindn prinsipial olaraq ayrlr. Bdii
mtni formal-semantik baxmdan formaladran zl iarlr digr hr cr mtn
iarlrindn d frqlnir. Bunlar mmkn olduu qdr bdii mtnin aql,
aydnl v baa dlmsini v zl yaz mvqeyini ehtiva edir. Hmin
zlliklr is bir mtn aid olan znmxsus anlalrllq v sadc hr
hans bir mtnin mllifin mxsus olan mzmun plan v ya avtosemantiklik
(Sedirmlr bizimdir- M.M.) olaraq da ifad oluna bilr.
36
Mtn digr dil iarlrindn frqli olaraq, yuxarda gstrildiyi kimi,

hm kommunikativ, hm d informativ bir mahiyyt dayr. O, digr dil v
nitq vahidlrindn informasiyavericilikd dad mqsdynl funksiya
il brabr, ifahi v yazl olaraq gerklm killrin gr d frqlnir.
Normal mtnd hr hans bir konkret informasiya verilir. Diskursiv ortamda hr
hans bir konkret informasiyann veril v zllikl d myyn bir fikrin ifad
oluna bilmsi bdii mtnin znmxsus anlalrll v mllif aid olan
avtosemantiklikin paralel olaraq mvcud olmas il rtlnir. Szgedn mtn
zlliklrinin ifadsi is zl mtn iarlrinin ilnilmsil gerklir.
Qeyd olunmaldr ki, filologiyada konkret tematik ifadlr yerind
zn gstrn balqlarn ayr-ayr diskursiv ortamlarda zl mtnqurucu
iarlr yerind ilnilmsi bdii mtn yaradcl materiallar sasnda geni
aradrlmaqdadr. Grkmli rus yazlarndan A. P. exovun Gecikmi
iklr, M. A. oloxovun Xal v V. M. ukinin Yaamaq yans
hekaylrnin balqlar tematik v semantik mna-anlam yknn arl
baxmndan diqqt kicidir. Szgedn srlrin v bunlara oxar digr klassik
v masir srlrin mtnlrinin balqlar il brabr, formal-semantik quruluu
da rus dililiyind geni yrnilmkddir ( 2006: 130-156; 37-48;
168-297). mumiyytl, balqlar mtnlrd ifad ediln tarixi v gndlik
hadis v gediatlarn mhtvasnn bir sas sjet xttind birldirilmsini tmin
edn mtnqurucu zl iarlrdndir. nki onlar mllif dnyas qavramlarnn
aqlanmasnda bir zk sz-ifad olaraq zn gstrmkddir.
Azrbaycan dbiyyatnda da mtnqurucu zl iarlr olaraq ox byk
uurla ildiln hm klassik, hm d masir sciyyli bdii sr balqlar vardr.
Bunlardan C. Mmmdquluzadnin Pot qutusu, randa hrriyyt, Quzu,
Qurbanli by v Saqqall uaq hekaylrinin balqlar gstril bilr. .
Haqverdiyevin Bomba hekaysinin v M. Claln Bir gncin manifesti, .
xlnn Dli kr v Anarn Bemrtbli evin altnc mrtbsi romanlarnn
balqlar da uurla seilmidir.
1. 3. 1. Kamal Abdulla Mtnind zl mtnqurucu iarlr.
Yuxarda gstriln balqlar bdii mtnin tematik xarakterli mna-anlam
yk dayclar olaraq ilnilmsin gr diqqt kicidir. Yazc v alimpublisist Kamal Abdullann 2000-ci illrd yazd v bir ox xarici dil
evrilrk byk uurlar qazanan Yarmq lyazma v Sehrbazlar drsi
romanlar is hm mtn balqlar, hm d konkret tarixi hadislrin v dinimifoloji kemiimizin frdildirilmsi v trk-islam dnyas corafiyasna dair
qavramlarn orijinal bdii aqlanmas v yozumu olaraq sadc Azrbaycan
dbiyyatnda deyil, mumtrk v dnya dbiyyatnda yeni bir dbi-bdii v
elmi-publisistik platforma yaratmaqdadr. O qdr ki, Kitabi-Dd Qorqud
37
Mehman Musaolu
dastannn tarixi-mtnalt motivlri v ah smayl xsiyyti sasnda yazlm

Yarmq lyazma roman Trkiyd Trkiy Trkcsind yaymlandqdan
sonra stanbulda bir tdqiqat-trkoloq bir yazsnda Kitabi-Dd Qorqud
dastanlarnn yeni lyazmasnn tapldn bildirmidi.
Roman Trkiyd yaymlandqdan sonra bel bir allziyann v
ya assosiativ xarakterli dnc faktnn ortaya xmas, hr eydn nc,
Yarmq lyazma balnn v ya zl mtnqurucu iarnin yaz trfindn
ox uurlu seimin baldr. slind szgedn balq z bal-bana bir
metatekst v ya kontekstdir. Yaz onu obrazladrmdr. nki hmin balq
romann hm balancn, hm d nticsini ifad edir. Yarmcqlq burada
oxucunun qavraynda bir semiozis yaradr v bir tamamlanma snasnn
balancn qoyur. mumiyytl, qdim lyazma fenomeni tarixin mxtlif
zamanlarnda semiotik iar sistemlrin gr gerkln konkret hadislri
il byk bir dbi-tarixi v linqvistik-tipoloji kontekst tkil edir. Yarmq,
tamamlanmam, yanl, aydn v aq olmayan qrafik iarlrl, unudulmu
v ya l bir dild yazlm lyazma fenomeni is semiotik zaman v mkan
rivsind ayrca bir qavram, yni konsept ola bilm zlliyi il seilir. He
d tsadfi deyildir ki, Umberto Ekonun mhur Qzlgln ad adl srinin
sjet xtti v bdii mtninin formal-semantik kompozisiyas da kilsd taplan
qdim bir lyazmasnn oxunub deifr olunmas il balantl olaraq qurulur
( 1998: 650-669).
Kamal Abdullann Yarmq lyazma romannn bal hm srin
mumi sjet xttinin v ayr-ayr fabulalarn qurulmasnda, hm d mllif
dnyas qavramlarnn v hmin qavramlara bal olaraq gerkln Kamal
Abdulla reallnn ifad olunmasnda ox nmli bir rol oynayr. Daha dorusu,
romann mtnind Kamal Abdulla avtosemantikasna (Sedirm bizimdirM.M.) bal olaraq ifad ediln yeni bir mtnalt Dd Qorqud dnyas da
szgedn baln tarixi sciyyli mtn v ya metatekst kontekstind gerklir.
Bu yeni dnya is mllifin znn yaratd bir reallqr. V ya mtnalt Dd
Qorqud dnyas modelidir. Bu reallq-model slind Biz Cavanirlr, Babklr,
Korolular nsliyik patetikasn sarsdr v bizi papamz qabamza qoyub
ox drindn dnmy vadar edir. V bununla bal olaraq buna bnzr digr
mvcud patetik stereotiplri d qrb-dadr. Oxucusunu yeni bir semiosfera
ortamna, semiotik mkana v zamana gtrr. Dastan qhrmanlarnn romanda
yaradlan mnfi obrazlarnn sr ap olunduqdan sonra dbi tnqidd
ox geni mbahis dourmas da el szgedn realln yeni mtnqurucu
iarlrl ifad olunmasna bal olaraq meydana xr. Balqlarla brabr,
ada filoloji-linqvistik tdqiqatlarda bdii mtnin ilk cmlsi v paraqraf v
mrkkb sinataktik btvlri (MSB) d mllif fikrini v niyytini qabaqcadan
ifad edn sas mtn iarlri kimi yrnilir. Szgedn kontekstd metatekst,
38
intertekstuallq, mxtlif mtnlrdn gtiriln sitatlar, anaqrammalar v s. is

dililikd zl bdii mtn iarlri olaraq tsbit edilir (http://cc.bingj.com/cache.
aspx). Bu baxmdan Kamal Abdullann Sehrbazlar drsi adl roman da sjet
xttinin qurulmas v mumi kompozisiyas, bal v janr kimi digr zl bdii
mtn iarlri il diqqti clb edir. Yaznn bu roman bir qdr dini v daha ox
is mifoloji-folklorik mzmunlu flsfi-ibrtamiz qiss-hekay (prita) janrnda
qlm alnb. V bu janrn konseptual v dbi imkanlarndan sonuna qdr
faydalanlb. Ancaq romanda sakinlri mkan v zaman idar etmy qadir
olan Sehrbazlar Drsi v hmin Drd ba vern hadislr haqqnda nalvar
bir slubla v nallarn sjetinin qurulu morfologiyasna (Propp 1946)
uyun olaraq sz alr. Romanda Karvanbann probleminin ortaya xmas,
onun problemi zmk n Sehrbazlar drsin getmsi, sehrbazlardan birini
sarayna gtirmsi, atasnn ruhunun arlmas, hqiqtin meydana xmas
v Karvanbann dhtli aqibti kompozisiyas lap nallarda olduu kimi
qurulur. Tbii ki, Karvanbann dhtli aqibtindn baqa. Nallarda ntic
msbt olur, burada is mnfidir. nki aqbt-ntic romanda prita//qiss janrthkiysinin tlblrin uyun olaraq ifad olunur.
2. Kamal Abdulla bdii Mtninin qavramlar (konseptlr) dnyas
nsan biliyi v ya bilik sviyysi sistemi nec qurulmudur, hans
formalarda v mexanizmlrl ilyir? Btn bunlar v varlq simvollar
dyiimlrin dair fakt v hadislrin v duyularn yaratd biliklrin drketm
proseslrinin tfkkrd ks olunmasn indi birbaa olaraq koqnitiv dililik
yrnir. Dil vasitsil insan beynind ks olunan bilik sisteminin alt v st
sviyylri il qavramladrlmas v kateqoriyaladrlmas koqnitiv dililiyin
aradrma prinsiplrinin cmi kimi drk edilir. Bunun nticsind qavram,
kateqoriya, anlam v mna kontekstli aradrma-yrnilm istiqamti d
filologiyada gndm glir. Artq filoloji-linqvistk aradrmalarda paradiqmatik
v sintaqmatik faktorlar ox vaxt qavramlara, yni konkret bir konsept gr
gstrilir. Funksiyaya, anlama, mnaya v ya arxitipik obrazlara, mtnqurucu zl
iarlr v nhayt konkret dil-danq qurulularna doru istiqamt onlardan
hrktl myynldirilir. Elektronik v kompter texnologiyalarnn inkiaf
sasnda insan biliyinin dil vasitsil modelldirilmsini is informasiya
texnologiyalar dililiyi yerin yetirir (Bilgisayar destekli dil bilimi altay
bildirileri 2006).
Dililiyin konkret olaraq qavramlara v kateqoriyalara dayal elmi sas
gzl grnn bir kild genilnir. Hll edilck problemlr aradrclardan
sadc dililiyi v uyun sahlrini deyil, flsf, drketm nzriyysi, mifolo
giya, folklor, tarix, psixologiya, antropologiya kimi digr sosial elmlri d bilmyi
tlb edir. Buna gr d, mxtlif dillr dair ontoloji sciyyli aradrmalarda
39
Mehman Musaolu
ttbiq olunan n yeni linqvistik yntmlr konseptual olaraq formaladrlr v

koqnitiv dililiyin ttbiqi sahlri d buna bal olaraq genilndirilir (
2004; 2004).
Gnmzd ada izah il insan intellektin v bir btn kimi drk
ediln tcrbsin dair mcrrd v konkret qavramlarn birldiril biln alt
kateqoriyalarla frqli aqlanmalardak tsviri iini koqnitiv dililik yerin
yetirir. Dnyann dil xritsini kainat, yol, din, dil, inanc, mharib, slh,
demokratiya, xobxtlik, bdbxtlik, dmnlik, dostluq, ac, mrhmt v
s. kimi mumi mdniyyt sciyyli qavramlar tkil edir. Bu qavramlar koqnitiv
dililikd insana mxsus sitm v ya giley-gzar etmk, tssf, niyyt, istk,
sbb, mqsd, dyrlndirm, sevgi, sevinc kimi semantik sahlrl balantl
olaraq gerk prototiplri il myynldirilir. Hmin kontekstd mhbbtacma v ya sevgi-nifrt kimi linqvistik qavramlar2* konkret diskursiv variantlar
il d gstrilir.
Mlum olduu kimi, dnyann konkret v ya somut bir denotat (yayidlili) olan qavramlar v mcrrd obrazlar (msln, su prisi, tpgz,
kentavr kimi) vardr. Bunlar insan urunda dnyann dil xritsinin semiotik
iarlri olaraq koqnitiv-konseptual xarakterli grm, hiss etm, dadma, eitm
v oxuma kimi drketm vasitlri il ks olunur v ilk mrhld thtlur
olaraq myynlir. Hmin obrazlarla dnyann mumi dil xritsi v konkret
dil kateqoriyalar arasndak iyerarxik laqlr is gnmzd koqnitiv dililikd
aradrlr. Daha dorusu, ss, morfem, sz, deyim v mtn komponentlri sra
lanmalar dil-danq vahidlri olaraq fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik v
frazeoloji sviyylri il yenidn kateqoriyaladrlr. Bunun nticsind toplum,
frd-danan, veriln-informasiya v yozumlayc-dinlyn kimi diskurs faktorlar
il gerkln konseptual sxemlr d bu gn artq daha konkret dil faktlar il
qurulur. Htta daha geni bir konseptual mstvid subyektivlik//obyektivlik
dyrlri mqayis edilir. Subyektivlikl laqdar ayrca bir dil mrkziliyi v
ya eqoizmi, bir baqa szl hadis v faktlarn dyrlndirilmsind mzmun
v ifad baxmndan digr sosial saslarla mqayisd dil daycsna dayallq
2 Szgedn anlay insan trfndn psixoloji sviyyd drk ediln v koqnitiv xarakterli urlanma il kamilln
tfkkrn yaranmas v inkiafnn dil rivli faktorlar il myynldirilmkddir. Bu anlay Allahn yaratd
insan tfkkrnn inkiaf il bilavasit baldr v dnya sistemi mtnasibliyinin mhafiz olunmasnda qavramalarn
rolu v linqvistik olaraq adlandrlmas il is bilvasit laqlidir. Dnyann dil xritsini tkil edn universal v
milli sciyyli fonetika, fonologiya, morfologiya, sintaksis, leksika, leksikoqrafiya v frazeologiya st kateqoriyalar
konkret linqvistik gstricilrl bilinir. Bunlar eyni zamanda mcrrd konseptual qurulularla ifad ediln qavram v
komponetlri il d tsbit olunur. Bellikl, hm konkret dil gstricilri, hm d konseptual faktorlarla ifad ediln
anlaylar linqvistik qavramlar olaraq trif edilir. Szgedn kateqoriyalardan hr biri bir ox dild konkret qrammatik
gstricilri il iartlnir. Bzn is mxtlif dillrd qrammatik kateqoriyalarn konkret qrammatik gstricilri olmur.
Msln, bir ox dild leksik, sintaktik v morfoloji gstricilrin birinci v sonrak funksiyalar il kompleksiv olaraq
ifad edil biln mumi aspektuallq linqvistik qavram v buna bal olaraq myynldiriln trz alt kateqoriyas v
ya alt qavram vardr. Aspektuallq faktoru bu v ya digr kild trk dillrind d vardr. Ancaq bir ox dnya dilind
olduu kimi mumtrk dilind aspektullan konkret bir kateqoriya olaraq morfoloji gstricilri yoxdur (Musayev
2011:27).
40
nzriyysi yaradlr (., ., 2004).

Koqnitiv dililikd v btvlkd koqnitiv elmnaslqda insan faktoru
ox vaxt ada sosial elmlrin mumi bir elmi aradrma sas sviyysind d
irli xarlmaqdadr. Bel bir aradrma sas is insan intellektin syknn dil
ballqlarnn bundan sonra dnyann drk edilmsind bir balanc nqtsi
yerind aradrlacann siqnallarn vermkddir. Son 20-30 il irisind
myynln koqnitiv dililik yntmlri il yeni dil gerklri yrnilir. Bunlar
is dil formalamalar il konkret olaraq obyektldiriln v insan tfkkrnd
zl qurulular il mvcud olan evrlri, evrlnmlri, shnlri v s.
tkil edir. Bu baxmdan dilin bilavasit gerkliyi v ya varl deyil, insan
hafizsindki konseptual tablonu ks etdirdiyi d deyil bilr (e 2005). Bu
fikir koqnitiv dililiyin tarixind ilk df olaraq 1984-c ild ifad edilmi v
dilin insan hafizsind konseptual olaraq proyeksiyalar halna gtirilmi biliklr
sistemindn ibart olduu v bu biliklri ks etdirdiyi gstrilmidir (Jackendoff
1984).
Trk-islam mdniyytin, tfkkr v dnc trzin daha ox bal
olan qavramlar dnyasnn ayr-ayr fenomen evrlnmlri v ya shnlri is
aadak kimi sralana bilr:
-Tanr haqq, axirt, qdr;
-Qardalq, qonuluq laqlri;
-Ail, bakirlik; bakir v bakir;
-Qhrmanlq;
-Sevgi v gzllik;
-Qonaqprvrlik,
-mant;
-hidlik;
- Sbr v tvkkl v s.
Szgedn qavramlar mumtrk mtninin poetik-folklorik thkiysind
zn daha ox gstrir. Dnyann dil xritsin v trk-islam mdniyytin
gr myynldiril biln st qavramlar Kamal Abdulla mtninin bdii
qavramlar dnyas kontekstind Azrbaycanla uyun st v alt qavramlara
bal olaraq qavramladrlr. Bu is mllifin znmxsus bir yaradclq
avtosemantikasnn, gerkliyinin v dbi-bdii dilinin tkkl tapmasna
yol ar. Mhz bu dil bir zamanlar dbi tnqidimizd yax baa dlmmi,
arladrlm v daranmam bir dil kimi geni mbahislr sbb olmudur
(Slcuq 2005:189-192). Ancaq hmin dil desant cmllrinin, lngrli dil
qatlarnn znmxsus bir trzd ilnilmsi, dil v zl mtnqurucu semiotik
iarlrin bir ox halda st-st dmsi il seilmidir. Bunun nticsind
41
Mehman Musaolu
yaznn bdii qavramlar dnyasnn ifadsin bal olaraq gerkln orijinal

bir mtnlinqvistik3* sralanma ortaya xm v hmin sintaqmatik sralanma
v btvlkd dbi-bdii dil bu gn artq z mtlq adekvatln sbut ed
bilmidir. nki Kamal Abdullaya mxsus qavramlar dnyas z konseptual
rngarnliyi seilir. Bu rnglr, qavramlar v konseptual izgilrin bir oxu is
aadaklardan ibartdir:
-Dolun an;
-Yol;
-Ruh v ruhun gz;
-Tnhalq; tklik v tkcnlik;
-Sirr;
-Qriblik;
-Xatir, unutqanlq v unutmaa kims yox;
-Oyun;
-Gnah;
-Qisas;
-Sufilik v tsvff;
-Mif v tarix; mifin v ya tarixin tkcnldirilmsi;
-Azrbaycanlq; etnik myynlik v milli kimlik.
-Hyat-lm;
-dbi-fani;
-Rbbani-rzani;
-Ruh-cisim;
-deal-gerk;
-Batin-zahir;
-Azadlq-zrurt;
-Frd-cmiyyt v nhayt air-hkmdar qavramladrmalar (Hacl
2010: 61).
Kamal Abdulla Mtni v onun paradiqmatik sistemi ada dbi-bdii
prosesd dibin masiri olduu digr yazlarn dbi-bdii mtnlrindn
frqlnir. Hr eydn nc, yuxarda gstriln qavramlarn drk olunmas,
txyyl trlmsi, fikir v dnc konteksti sviyysind myynlmsin
3 Azrbaycan trkcsind trfimizdn mtnlinqvistik klind ildiln sz mtn aid olan linqvistik zlliklri
bildirir v bir termin olaraq ingilisc Text Linguistics almanca texstlengistik, rusca ca eca, Trkiy
trkcsind is metindilbilimsel szlri il ifad olunur.
42
gr. Daha dorusu, hmin Mtn qavramlarn yaznn txyylnd

anlamlandrlmas v tfkkrnd fikir v dnc komponentlrinin konseptual
rivlri v mrkkb obrazlar olaraq formaladrlmas zlliklrin gr
baqalarnn mtnlrindn seilir. Bu qavramlarn zl mtn iarlri v ana
dili il homojen olaraq ifadsi is szgedn mtnin, yuxarda gstrildiyi
kimi, n orijinal mtnyaradc chtlrindndir. Bu byk Mtnin sintaqmatik
iyerarxiyas v ya funksional olaraq ifadsi is szgedn qavramlarn zl
mtn iarlrinin v ana dilinin n mxtlif dbi-bdii formalarda v janrlarda
ilnilmsil myynlir. Msln, tezis, elmi monoqrafiya, drs vsaiti,
mqal; roman, hekay, povest, pyes, eir, qiss, esse v s. olaraq. Szgedn
metamtnd yuxarda gstriln janrlarn dbi, bdii, texniki, semiotik v
iarvi mtnqurucu imkanlarndan maksimum drcd istifad olunur.
Bellikl, Kamal Abdulla Mtninin konseptual thlili ii hmin Mtnd dil
v zl mtnqurucu iar paralelliyinin myynldirlmsi il balanlmaldr.
Bel bir thlild, hr eydn nc, mtnd ifad ediln yaz gerkliyi il
mtnlinqvistik qurulu arasndak balantlar gstrilmlidir.
3. Kamal Abdullann Sehrbazlar drsi romannn mtninin
konseptual-linqvistik thlili
Romann bal Sehrbaslar Drsi sz birlmsi v ya bir mrkkb
sz-adlandrma il ifad olunur. Bu, leksik mnasna gr adi adamlar trfindn
bilinmyn v srarngiz bir almi ifad edn mbhm bir corafi anlay
demkdir. Qrammatik funksiyasna gr is hmin sz birlmsi mrkkb
sz sciyyli bir leksik-sintaktik adlandrma anlamna glir. Szgedn sz
birlmsi v ya mrkkb sz-adlandrmann hr hans bir qrammatik-sintaktik
paraleli dild ilnilm geniliyin v ya adekvatlna malik deyildir. Yni biz
sehrbazlarn drsi v ya trkn dnyas (trk dnyas yerin ), futbolun
meydanas (futbol meydanas yerin ), gzlliyin salonu (gzllik
salonu yerin) demirik. Bellikl, konkret bir dil-danq vahidi il srarngiz
v mczli bir yaz dnyas v ya reall dild nisbtn yeni formalaan
leksik-sintaktik bir qlibl ifad edilir. Bu, Mtnin konseptual mzmunu il
mtnlinqvistik ifadsi arasndak balantn gstrn dil v mtnqurucu zl
iarlrdn birinin ox yerind ilnilmsi anlamna glir. Nticd yaz bzi
semiozislr v ya mrkkb iar proseslrin trk-islam dnyas semiotik
mkannda zl mtnqurucu iar zlliyi qazandrm olur.
Romann mtnind Karvan, karvanba, sarvan, xac, drvi kimi
dilimizin daha ox passiv lt fondunda qorunub saxlanlan szlr ildilir.
Hmin szlr mdniyytimizin nmli faktorlarn v milli-tarixi kemiimizin
bzi unikal cizgilrini ifad edir. Burada dbi-flsfi mahiyytli v struktural
43
Mehman Musaolu
sciyydki zl mtnqurucu ifadlrl linqvistik vahidlrin mtnyaratmadak

funksiyalar st-st dr. Bu is Kamal Abdulla Mtninin thlilinin yeni
semiotik v konseptual yntmlrl aparlmasn rtlndirn amillrdn biridir.
Bellikl, szgedn leksik-sintaktik vasitlr hm srbst sciyyli
dil, hm d zl mtnqurucu iarlr olaraq zn gstrir. Bunlarla brabr,
Xac brahim, Mmmdqulu, Syyah kimi xsusi adlar da trk-islam dnyas
semiotik mkannda tarixi kemiimizin ox zl hadislrini hm forma, hm
d mzmun planna gr ifad ed biln semiotik iarlrdir. Dil v zl mtn
iarlri zamann ox geni bir mrhlsind sadc diaxronik deyil, hm d
panxronik olaraq yaanlan dini, psixoloji, flsfi, milli v mnvi zlliklr
iar edir. Bunlar ox vaxt interospektiv xarakterli milli mentalitet syknn
adt v nnlri dayanlar adlandrr.
Romanda yer tutan paraqraflar v ya abzaslar v onlar tkil edn MSBlri yaz srin mifoloji-folklorik sciyyli thkiy slubuna uyun olaraq
ildir. Szgedn thkiy is mllif nitqi, personajlarn zg nitqi v dialoq
klind gerkldirdiklri danqlar il ifad olunur. Kamal Abdullann
Sehrbazlar drsi srinin bdii mtninin birinci paraqraf slind romanda
ifad ediln mllif fikrinin aqlanmasnda bir nv epiqraf sciyyli zk (aar)
mikromtn v ya mtnqurucu zl iar rolunu oynayr. nki el balancda
hmin paraqrafn anlalmas mtnd veriln mllif fikrinin oxucular trfindn
drk edilmsin v srin baqa xarici v qohum dillr daha rahat trcm
olunmasna da yol ar. ngndrimli v konseptual bir mtnqurucu vasit v
semiotik iar olaraq.
Mikromtnd yorun bir karvan tsvir edilir. Sehrbazlar drsindn
kerk yorun addmlarla, ahst-ahst mnzil bana tlsn bir Karvan!
Karvan qavramna trk-islam dnyasnn milli semiosferasnda (Sedirm
bizimdir- M. M.) ox tsadf edilir. Szgedn qavram mrkkb bir dil v
digr dbiyat, musiqi, rsm, heykl v s. semiotik iarlr sistemlri ttbiq
olunma faktlaryla(Erkman-Akerson 2005:133-247) ox geni ifad olunur.
Msln,t hrr, karvan ker atalar sz v ya C. Hacbyovun Karvan
simfonik poemas kimi. Bunlar hmin qavramn rq mdniyytin bal
interospektiv4* zlliklrini aqlayan srlr olaraq dyrlndiril bilr. Bu
4 Mxtlif dil-nitq kateqoriyalarna dair dil vahidlri v diskursiv paralar v ya btnlmlr masir linqvistikada
koqnitiv-konseptual olaraq glcy gr perspektiv, indiy v glcy gr prospektiv, tarixi kemi gr is
retrospektiv aspektlrd aradrlmaqdadr. Sosial elmlrd konkret hadis v predmetlr, tarixi aura v intellektual
gediatlar btvlkd retprosperspektivel v ayrlqda interospektivel bir mstvid diyrlndirilrk, kompleksiv bir
kild birldirilmkl iqlandrlmaqdadr. Msln, bel bir kontekstd frazeologizmlrin ayrca bir nvnn v
ya digr milli sciyyli dil-nitq vahidlrinin (sedirm bizimdir- M.M.) aradrlmas diqqti kmkddir. Burada
daha ox mqayissiz sciyyli zbz olan milli mentalitet, etnoqrafiyaya, demoqrafiyaya, folklora, mifologiyaya
v s. gr myynln dil-danq vahidlrin v konkret dil-danq ortamlarna bal olaraq gerkln diskursiv
btnlmlr nzrd tutulur. Bunlar, hr eyden nc, interospektiv aspektd yrnilmkddir. Mhz bu baxmdan
yuxarda gstriln prospektiv, retrospektiv, perspektiv v interospektiv aspektlrin btnn gr Trkoloji dililikd
44
baxmdan Kamal Abdullann Sehrbazlar drsi srinin metamtni d istisna

deyildir.
Kamal Abdulla Mtnindki szgedn mikromtn d yaz reallnn
ifad olunmas baxmndan bir mstqil zl iarlr sistemi olaraq seilir. Trkislam dnyasnda ayrlqda bir nqliyyat, btvlkd is bir mdniyyt fenomeni
olaraq zn gstrn karvan qavram kemi dnyann xatrlatlmasna
dayanlan znmxsus bir dbi yaradclq slubu v zaman, mkan v
insanlar qavramlarn ifad edn mrkkb iarlr sistemi il aadak
mikromtnd ifad olunur:
1. Az qala bir balaca dartnb lini atsayd, toxunacaqd. Karvanba
bann dz stnd dn-dn, duz-duz olmu bu ltaq v yorun ulduzlar yen d
heyran-heyran seyr elmyind idi. Bir xeylaqdan sonra ban dndrib bu df
drd trafda qatr, dvsi, at hr bir yerd zn geclik yer elyn karvana
nzrini sald. Karvan lhliy-lhliy gecnin sssizliyin batrd. Hrdn drd
bir trfd quru topraa kb bir-birin qslm dvlrdn kvyn, atlardan
kinyn olurdu, haradansa bir az da uzaqdan ya kpk, ya qurd ssi idi qribqrib glib drtrd zn adamn qulaqlarna. Baqa bir ss yoxuydu bu mum
sakitliyi pozayd. Orda-burda ocaq atmdlar, yorunluqdan zlm gn kimi
yeni bir retprosperspektivel v interospektivel aradrma-yrnilm konteksti formaladrlmaqdadr. Szgedn ynm,
fikrimizc, koqnitiv dililiyin sas linqvistik prinsiplrindn biri olaraq da qiymtlndiril bilr (Musaolu 2002: 319320; Musaolu, Hasanova 2006).
Sosial elmlrin intellektual kontekstin mahiyytini dill ks etdirn drk etmy (idraka), ura v tfkkr sasn
tdricn dyidiyi, inkiaf etdiyi v getdikc d hmin prosesd bir-biri il qovuduu masir elmnaslqda mahid
olunmaqdadr. Masir dililiyin sas inkiaf meyli is milli-mnvi dyrlr, canl v cansz alm dair faktorlara gr
mxtlif st v alt qavramlarn v kateqoriyalarn yeni bir konseptual-kateqorial kontekstd bir-biri il bal olaraq
qavramladrlmas v kateqoriyaladrlmas il myynlir. Hmin qavramladrmalar v kateqoriyaladrmalar
masir elmnaslqda byk tkaml dyiikliklri keirdn v artq btvlkd koqnitiv xarakterli sosial elmlrin
ayr-ayr sahlrin dair inkiaf etdiriln v formaladrlan yeni elmi-ttbiqi metodlarla aparlr. bhsiz ki, yeni bir
konseptual-kateqorial kontekstd gerkln btn qavramlamalar v kateqoriyalamalar, hr eydn nc, tbii insan
dilind z ks-sdasn tapr, yni szn sl mnasnda dild simvollar, sistemlir, mcrrdlir v konkretlir. Buna
gr d dyin, yeniln sosial elmlrin banda, bizc, dililik glir. Dililik elminin is bu gn tdqiq v tdbiq
olunan sahlri getdikc genilnir. Daha dorusu, hmin elm sahsinin yuxarda gstriln retrospektiv, prospektiv,
perspektiv v interospektiv aradrma aspektlri orijinal konseptual-semantik ynmlri v informasiya texnologiyalar
v kompter dililiyi proqram tminatlar sistemlri il ortaya xr. mumi mqayisli-tipoloji dililiyin bu gn hmin
sistemlrl tkmilldiriln mqayisli-qarladrmal v -tutudurmal yntmlri is yenidn myynldirilir.
Trkoloji dililikd mxtlif sistemli dillrin v trk dillri materiallarnn mqayisli olaraq yrnilmsi nticsind
mqyisli-qarladrmal (kontrastiv) v mqayisli-tutudurmal (konfrontativ) yntmlr bu gn artq ox aq
bir kild myynldiril bilmkddir. Mqayisli dililikd prospektiv+retrospektiv=perspektiv+inrerospektiv
sciyyli binar aspektlr v ya artq iyerarxik xarakterli tk bir aradrma-yrnilm istiqamti ortaya xmaqdadr.
Hmin istiqamtd sinxronik-diaxronik sciyyli tdqiqatlarn davam etdirilmsi tarixi-mqayisli v ya mqayislitarixi dililiyin pro-, protodil dil sviyylrinin canlandrlmas ilrinin nticlndirilmsin d yol amaqdadr.
Bellikl, trkologiyada tarixi-mqayisli v ya mqayisli-tarixi dililik bu gn artq mumi bir prospektiv+retrosp
ektiv=perspektiv+interospektiv aspektd mqayisli-qarladrmal v -tutudurmal linqvistik ynm il konseptual
olaraq myynldiril bilmkddir. Frazeologizmlr konseptual-kateqorial xarakterli qavramladrmalarn v
kateqoriyaladrmalarn mumi v xsusi prinsiplrin gr sinxronik-prospektiv, diaxronik-retrospektiv v diaxronikinterospektiv sviyylrd tsniflndirilmkddir (Musaolu, Hsnova 2006). MSB d digr hmhdud filoloji elm
sahlri il mqayisli olaraq masir koqnitiv v kompter mhndisliyi dililiyindki yeniliklrin inda iqlandrlr.
V prospektiv+retrospektiv=perspektiv+interospektiv aspektd mqayisli-qarladrmal v -tutudurmal linqvistik
ynm v yntmlri myyn bir ld ttbiq olunmaqla da yrnilir.
45
Mehman Musaolu
atr-atr yanb kzrmyind idi, dvlr yer kb bir-birin qslb stn

mamr basm da kimi hrktsiz qalmd, atlar, qatrlar da ki Qrz geclik
el buradaca dincln karvan, z d byk bir karvan-heyvan il, nkri il,
sarvan, qulu il(Abdulla 2006: 9-10).
1.1. Birinci MSB: Az qala bir balaca dartnb lini atsayd, toxunacaqd.
Karvanba bann dz stnd dn-dn, duz-duz olmu bu ltaq v yorun
ulduzlar yen d heyran-heyran seyr elmyind idi. /Bir xeylaqdan sonra ban
dndrib bu df drd trafda qatr, dvsi, at hr bir yerd zn geclik yer
elyn karvana nzrini sald.
Szgedn MSB sad geni cmldn qurulur. Birinci cml MSBd ba, ikinci cml orta, nc cml is son mrhlni tkil edir. Birinci
v ikinci cmllr MSB-nin temas yerind ilnilir. nki burada blli olan
mlumat sman badan-baa qaplayan v dn-dn, duz-duz olmu ulduzlar
dnyasndan baqa bir ey deyildir. O dnya ki, htta Karvanba bel lini
atsayd, ona toxunacaqd. Karvanba bir az sonra seyr eldiyi bu tbit
mnzrsindn v ya mtn gr blli olandan ayrlb trafndaklara nzr salr.
Mhz bunlar, yni trafnda zn geclik yer elynlr, btvlkd is karvan
szgedn durumda MSB-nin remasn tkil edir. nki MSB-d yeni veriln
bunlardr, mikromtnd is karvandr.
1.2. kinci MSB: Karvan lhliy-lhliy gecnin sssizliyin batrd.
Hrdn drd bir trfd quru topraa kb bir-birin qslm dvlrdn
kvyn, atlardan kinyn olurdu, /haradansa bir az da uzaqdan ya kpk, ya
qurd ssi idi qrib-qrib glib drtd zn adamn qulaqlarna. /Baqa bir ss
yoxuydu bu mum sakitliyi pozayd.
Szgedn MSB formal olaraq cmldn ibartdir. Birinci cml
MSB-d ba, ikinci cml orta, nc cml is son mrhlni tkil edir.
MSB-d birinci v ikinci cmllr btvlkd onun temasn tkil edir. nki
burada mlum olan ey sssizlik v oradan-buradan eidiln ayr-ayr sslrdn
ibartdir. Hrdn dvlrdn ediln kvm v atlardan eidiln kinm
sslri. Bir d ki, haradansa bir az da uzaqdan glib lap adamn qulaqlarna
drtln kpk v ya qurd ssi. nc cml is slubi-sintaktik kild ifad
olunan subordinativ-tyin mnal v ya tyin budaq cmlli mrkkb cmldir.
Hmin cml hm MSB-nin remasn, hm d egndrimli bir mtnqurucu
vasit olaraq btvlkd mikromtnin konseptual-predikativ mrkzini tkil
edir. nki yeni verilni v ya sssizliyin v orada-burada v haradansa eidiln
sslrin xaricindki mum sakitliy iar edir. Bu mum sakitlik orta srlrin
sirli-soraql rq dnyasn ifad edn mrkkb bir semiotik iardir. Qeyd
olunmaldr ki, szgedn MSB-d ikinci cml v ya para-orta mrhl olaraq
ayrdmz sintaktik konstruksiya is slind sad quruludak parselyatikli bir
MSB-dir.
46
1.3. nc MSB: Orda-burda ocaq atmdlar, yorunluqdan zlm

gn kimi atr-atr yanb kzrmyind idi, dvlr yer kb bir-birin qslb
stn mamr basm da kimi hrktsiz qalmd, atlar, qatrlar da ki /Qrz
geclik el buradaca dincln karvan, z d byk bir kavran-heyvan il,
nkri il, sarvan, qulu il
Szgedn MSB-nin birinci cmlsi tipindki sintaktik konstruksiyalar
nnvi qrammatika kitablarmzda, sasn, qarq tipli tabesiz mrkkb
cmllr kimi trif olunurdu. Amma slind szgedn sintaktik konstruksiya
iki sad geni cmldn v bir d onlara qoulan subyekt mnal parselyatikdn
ibartdir. Orda-burda ocaq atmdlar, yorunluqdan zlm gn kimi atratr yanb kzrmyind idi sad geni cmlsi MSB-nin ba mrhlsindn
ibartdir. Dvlr yer kb bir-birin qslb stn mamr basm da kimi
hrktsiz qalmd, atlar, qatrlar da ki parselyatikli para is MSB-nin orta
mrhlsidir. Qrz geclik el buradaca dincln karvan, z d byk bir
karvan-heyvan il, nkri il, sarvan, qulu il eliptik cmlli parselyatikli
slubi-sintaktik konstruksiya is ayrlqda szgedn MSB-nin, btvlkd
is mikromtin temasdr. Ondan vvlki cmllr is btvlkd MSB-nin
remasn tkil edir.
Hr hans bir elmi, bdii v mumiyytl prinsipial olaraq istniln dbi
mtn mllifin bir fikir v myyn konkret dnclr ifad edn mrkkb
monoloundan baqa bir ey deyildir. Diskursiv ortamda ortaya xan monoloqmtn hm linqvistik, hm d dbi bir sr mxsus olan konseptual sciyyli
zl iarlrl gerklir. Yuxarda gstriln mikromtn d orta srlrin zaman
v mkan rtlrind yaayan insanlarn arzu, xyal v mahidlrinin hm
zl mtn, hm d mstqil mnal dil-danq iarlri il konkret bir ifadsidir:
Ayl-ulduzlu gec, znmxsus gec sslri, mum sssizlik v nhayt
yorun bir karvan! Btn bunlar ayr-ayrlqda v mikromtn z btvlkd
zl bdii mtn iarlri olaraq qiymtlndiril bilr. Mikromtn MSB-dn
ibartdir. MSB-lr sad, sad geni, parselyatikli, ellipsisli cmllrl v slubisintaktik variantlarda ilniln mrkkb cmllrl qurulur. Mikromtnd
Karvanba, karvan, xeylaq, qatr, dv, qurd, nkr kimi daha ox arxaik
leksik trkibl ifad olunan klmlr d ilnilir. Btn bunlar is formal
ifad planna gr yuxarda szgedn semiotik zl bdii mtn iarlri il
st-st dn mstqil mnal dil-danq iarlri olaraq dyrlndirilir. Bu
baxmdan rssamlq, heykl, rqs, musiqi, shn v kinematoqrafiya mtnlri
d znmxsus semiotik iarlrl qurulur. Onlar da incsnt aid semiotika
elminin mxtlif blrind tdqiqat obyekti olaraq iqlandrlr. Bellikl, hr
hans bir bdii mtn mumi Semiotika v daha ox srbst dil iarlrindn
bhs edn Semiologiya elmind dbi-linqvistik iarlr (Sedirm
bizimdir- M.M) sistemi baxmndan mtrk olaraq yrnil bilr.
47
Mehman Musaolu
Ntic
Hind-Avropa dillrind kommunikasiya adresantla adresatn dil hafizsind
ncdn hazr olan sz killrinin nsiyyt snasnda seilrk ilnilmsil
reallar. Trkcd (ng. Turkic, Rus. c ) is sz kli yuxarda
gstriln sz ilnilm formasndan frqli olaraq mxtlif sz kk, gvdsi v
kililrinin ifad etdiyi funksiya v anlam sahlrinin nsiyyt snasnda v
ya dolun andak (Kamal Abdulla) ard-arda dzlyl gerklir. Msln,
rus dilind eo oece, ingilis dilind is in his works kimi ilniln
szlrin sz srasna gr ifad ed bildiyi anlam Trkcd yaradclndak
sznn yarat sz kk-gvdsi v -c, -lq, -n, -dak kililri vasitsil
formalaan dzlyl ifad edilir. Trkcd kklr v kililr; dz, yan v
qrammatik anlamlarnn yer tutduu ard-arda blnmyn bir dzll sralanr.
Szgedn dzl dil-danq ortamnda konkret bir nsiyyt ehtiyacna bal
olaraq dolun anda v ya dil v dnc faliyytinin gerkldiyi aktual
zaman ksimind reallar. Bellikl, flektiv dillrd sz leksikonuna v
srbst srasna gr nsiyyt ncsi durum sviyysind myynln sz
formas trkcd nsiyytin dolun an v dil daxili faliyyt fenomeni olaraq
xarateriz olunur. Bel bir sz formas dnyann dil xritsini tkil edn st
v alt qavramlarn drk olunmasn, hr eydn nc, szdzldici (leksik),
formadzldici (leksik-qrammatik) v szdyidirici (qrammatik) kililrin
sz kkndn sonrak mntiqi sralanmasyla gerkldirir (Musaolu 2009:
19). Kamal Abdulla mtni d kommunikasiyann qavram, qavranlan v
qavrayanmexanizminin ilnilmsini szgedn morfoloj dzld simmetrik
v asimmetrik sralanmal evik v lngrli bir sz sras il realladrr. Daha
dorusu, dnyann dil xritsind mxtlif iarlrl iarlnn qavramlara
dair informasiyalar v ya mllifin uyun semiotik mkanda v semiosferada
adresata tqdim etdiyi fikirlr v dnclr szgedn Mtnd qavrayana ana
dilinin mntiqi-aqqiltinativ sz formas v sras il brabr, hm d onun btn
sinxronik v diaxronik sciyyli dil-danq qatlarnn znmxsus bir kild
ifadsi il trlr.
dbiyyat
Abdulla K. M. (2006), Sehrbazlar Drsi. Roman, Mtrcim, Bak, 222 s.
. . (2004), -
. , No 5, s. 32-44.
Bilgisayar destekli dil bilimi altay bildirileri. 14 Mays 2005, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2006, s. 139-158.
Ercilasun A. B. (2009), Trk Dili Aradrmalarnn Bugnk Durumu ve Sorunlar. Gazi
Trkiyat, Trklk Bilimi Aratrmalar Dergisi, Gz, Say:5, s.113-154.
48
Erkman-Akerson F. (2005), Gstergebilime Giri, MULTILINGUAL, emberlita-stanbul,

262 s.
Hacl A. (2010), Kamal Abdulla: Seimin morfologiyas, Bak-Mtrcim, 131 s.
Hseynzad . M. (2010), Kamal Abdulla v qarda Trkiy. Tdqiqlr, 2, Azrbaycan Milli
Elmlr Akademiyas, Nsimi adna Dililik nstitutu, Bak, s. 120-127.
Jackendoff R. (1984), Sense and reference in a psychologically based semantics.//Talking
minds. Cambridge (Mass.), s. 49-72.
e . . (2005), .
. , T. 64, No 1, s. 3-9.
. (1998), . . . , . 650-669.
. . (2004),
. , No 5, s. 3-16.
. ., . ., . . (2004),
. , No 5, s. 68-78.
Musaolu M. M. (2002), Trkolojinin eitli Sorunlar zerine Makaleler-ncelemer, T. C.
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 320 s.
Musaolu M. M., Hasanova V. . (2006), Trkede Deyimler. TRKSOY, Trk Dnyas
Kltr ve Sanat Dergisi, Nisan 19, s. 46-53.
Musaolu M. M. (2009), Trk Lehelerinin Bilgisayar Ortamnda Aktarm Mmkn m?
TRKSOY, Trk Dnyas Kltr ve Sanat Dergisi, ubat 29, 14-19.
Musaolu M. M. (2010), Kemal Abdullann Eserleri Trkiye Trkcesinde, Kltr Ajans
Yaynlar, Ankara, 207 s.
Musayev M. M. (2011), Trk dbi dillrind mrkkb cml sintaksisi, Drs vsaiti,
Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi, Bak Slavyan Universiteti, Bak, 401 s.
() . . (2006),
, , --, , 510 .
Propp V. (1946), Masaln Biimbilimi, Franszcadan Trkeye evirenler: Mehmet RifatSema Rifat, stanbul, 143 s.
. . (1998), //
. , . 301-316.
Slcuq E (2005), Kdrin sirri. Kamal Abdullann bdii yaradclnn zlliklri, (dbibdii esse), XXI- YNE, Bak, 285 s.
. . (2008), oo cec coa. --, ,
811 c.
Ceao . C. (2001), e e. C: . , c. 5-42.
http://slovar.lib.ru/dictionary/text 10.01.2011
http://cc.bingj.com/cache.aspx 02.01.2010
http://ru.wikipedia.org/wiki 02.01.2011
49
50
2010 Yl tibaryla H Tsadam Blgesi ve Orhun Vadisi
Dil Aratrmalar
Dvn
Say: 8 Bahar 2011, 51-76
Bakurt Trkesinde -sX ve hAnA

Kiplik aretleyicileri
Habibe Yazc Ersoy*
zet: Bakurt Trkesi gramerlerinde sX ve hAnA

iaretleyicileri kiekse (Rus. astitsa) parack bal
altnda ele alnp incelenmitir. Bu iki kiplik parac
gnmz Trk lehelerinin byk bir ksmnda kullanlmakla
birlikte, Trkenin tarih dnemlerinde de benzer ilevlere
paralel bir ekilde takip edilebilmektedir. Ancak sX ve
hAnA kiplik paracklar Bakurt Trkesinde, bugne
kadarki aratrmalarda, hem Trkenin tarih lehelerinde
hem modern lehelerinde hem de Bakurt gramerlerinde
bahsedilen ilevlerinden farkl eitli kiplik anlamlara
iaret edebilmektedir. Bu makalede sz konusu iki kiplik
paracnn Bakurt Trkesinde iaret ettii kiplik anlamlar
zerinde durulmutur.
Anahtar szckler: Bakurt Trkesi, kiplik, kiplik parac,
emir- istek kipi
-sX and - hAnA Modality Markers

in Bashkir Turkish
Abstract: In Bashkir grammars, the markers sX and hAnA
are given and analyzed under the title of kiekse particles
(Rus. astitsa). These two modality particles are used in most
of the modern Turkish dialects. They can also be traced with
a similar function in the old periods of Turkish. However,
the modality markers of sX and hAnA in Baskir can mark
modality functions which cannot be seen in both modern
and old dialects. Also, these various different functions have
not been explained in Baskir grammars and other studies
conducted up until now. The focus point of the present
manuscript is the modality meanings which are marked by the
above mentioned modality particles in Bashkir.
Key Words: Bashkir Turkish, modality, modality particle,
imperative-request mood
Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, yhabibe@gazi.edu.tr
51
Habibe Yazc Ersoy
Giri
Bakurt Trkesi gramerlerinde genellikle sX ve hAnA kiplik
iaretleyicileri kiekse (Rus. astitsa) parack olarak ele alnp incelenmitir.
Paracklar, ifadeye konuurun duygu ve dncelerine ynelik eitli kiplik
manalar katan, ifadeyi tamamlayan ve pekitiren kiplik iaretleyicileridir.
Paracklar sadece Bakurt Trkesinde deil Trkenin tarih ve modern
lehelerinde olduka fazla kullanlmtr. Kiplik parac iin bugne kadar
yaplan aratrmalarda farkl terimler kullanlmtr: partikel (Grnbech 1936),
ek-edat (stner 2003, Nalbant 2004), enklitik (Rsnen 1957, Lewis 1967,
Ercilasun 2008, pek 2009, Nalbant 2004, znder 2001, Erdal 2000), enclitik
suffix (Dnk 2005), clitik (Kornfilt 1997, Kerslake-Gksel 2005, Erdal 1991),
kuvvetlendirme edat, pekitirme edat (Korkmaz 1995). Fonolojik olarak baka
bir kelimeye baml; kelimeyle ek arasnda davran gsteren sentaktik zellie
sahip biimbirim olarak tanmlanan ve vurgusuz olan klitikler kendisinden
nceki unsura balanrsa enklitik; kendisinden sonraki unsura balanrsa
protklitik ismini alrlar (Trask 1993:91, Crystal 1994:57, Kroeger 2005: 316,
Redhouse 1990: 313).
Paracklar ierisine giren kiplik iaretleyicilerinin bazlar farkl
almalarda pekitirme enklitikleri olarak ele alnmtr (aatay 1978, Tulum
1993, stner 2003, Kagarl 2004, Nalbant 2004, Ercilasun 2008). Mevcut
almalar deerlendirip, pekitirme enklitiklerinin on bir zellii zerinde duran
Ercilasun, bir pekitirme enklitii teorisi ortaya koymutur (2008: 43). Paracklar
ounlukla balam ierisinde pekitirme grevini stlenmekle birlikte konuurun
ifadesinde rica, istek, pimanlk, kzgnlk vb. gibi eitli bakmlardan kiplik
anlamlara da iaret ederler. Ercilasun da pekitirme enklitiklerinin ayn zamanda
rica, istek, yalvarma, acma, hayret, hitap, soru, balama, benzerlik, zaman
gibi farkl anlam zellikleri kazanabileceini ifade etmitir (2008: 50). Ayrca
pekitirme de konuurun cmlesine kar taknd bir tavr olmas asndan kiplik
bir anlam iermektedir. Paracklar dier gramer kategorileri ile ilikisi olmayan
bamsz unsurlardr. Onlarn kullanm tamamen konuurun cmlesine yklemek
istedii kiplik anlamlar gre ekil alr.
Makalenin konusunu tekil eden sX ve hAnA kiplik paracklar da
kendisinden nceki unsurlara balanan ve genel olarak konuurun ifadesine
eitli kiplik anlamlar ykleyen iaretleyicilerdir.
Bir kelimenin, bir kelime grubunun veya btn cmlenin muhtevasna
ve anlamna bir eit mn farkll ve orijinallii katan yardmc kelimeler
olarak tanmlanan (BTH 1993, Seyitbattalov 1997: 138) paracklar Bakurt
Trkesinde fonolojik adan kelimeye bal kalarak eklere; ancak anlamlar
asndan ise modal szlere (kiplik kelimeler) benzerler. Bakurt gramercileri
52
Bakurt Trkesinde -sX ve hAnA Kiplik aretleyicileri
paracklar farkl ekillerde snflandrmlardr (Dimitriyev 1950: 130,

bulatov 1972: 141, Yuldaev 1981: 328, Kiyekbayev, Seyitbattalov 1997: 138139, Zeynullin 2002: 329, BTH 1993: 510). Snflandrmalarda dikkati eken
unsur paracklarn belirli bir blmnn gramatik anlamlar ifade ederken, bir
blmnn ise eklendii kelime ya da cmle ierisinde farkl kiplik anlamlara
iaret etmesidir.
Poppe, paracklar kelimelerin bana ve sonuna gelmelerine gre iki
gruba ayrr. Baa gelen paracklar iin sfat pekitirmelerini verir: qapqara,
yapaya. Sona gelen paracklar ise -mX,-mXni, -DA/-A/-lA, -DA/-A/-lA
baha, -sX, -hAnA, -GnA/-KnA, -DXr/-Xr/-lXr eklindedir. Grld zere
Poppe -sX, -hAnA kiplik paracklarn sona gelenler ierisinde deerlendirmitir
(1964: 59).
Dmitriyeve gre paracklar ayr bir kelime tr olmadklar gibi
semantik deil gramatik anlamlar stlenirler ve ayr bir ses dzenleri yoktur.
Onun ele aldklar ierisinde -sX, -hAnAnn da bulunduu paracklar unlardr:
-mX, -DA/-A/-lA, -DA/-A/-lA baha,- sX, -GnA/-KnA, -UK, -DXr/-Xr/-lXr,
-hAnA (1950: 131-133).
Yuldaevin edat olarak kabul ettii paracklar mX, -GnA/-KnA, -UK,
-DXr/-Xr/-lXr, -hAnA, -sX, -DA/-A/-lA baha, el, -DA/-A/-lA eklindedir
(1981: 328-330).
Kiyekbayev ve Seyitbattalov bakanlnda bir komisyon tarafndan
hazrlanan Bakurt gramerinde paracklar, cmlenin anlamna ayr ve zel
bir anlam katan yardmc kelime olarak tanmlanm ve bala olarak kabul
edilmitir. 1. Soru paracklar: -mX, -mX ni, -mX iken (miken) 2. DorulamaTasdik paracklar: -DA/-A/-lA baha, -sX, i, bit, te, tas, r, aw, salt,
-DA/-A/-lA 3. Snrlama paracklar: -GnA/-KnA, -UK 4. phe-tereddt
paracklar: -DXr/-Xr/-lXr olarak paracklarn drt grupta deerlendirildii
snflandrmada sX dorulamatasdik parac olarak yer almken, -hAnAnn
yer almay dikkat ekicidir (1997: 139-141)
Zeynullin, parac sz grubu ve cmlelere duygu, heyecan ve bir yandan
da kiplik manalar katan yardmc kelimeler olarak tanmladktan sonra aadaki
ok geni ve detayl snflandrmay yapar:
1. Gramatik anlam bildirenler
a. Soru paracklar: -mX, -mX ni, -mX iken, -mX elle, -mX hu, -mX iken
ni.
b. Snrlama paracklar: -GnA/-KnA, -UK, feket, tik, bar
c. Kuvvetlendirme paracklar: -te, bik, i, tma, r, dm, calt
d. Belirsizlik paracklar: elle
53
Habibe Yazc Ersoy
2. Kiplik anlam bildirenler

a. Dorulama paracklar: -DA/-A/-lA baha, , -DA/-A/-lA, bit, -sX, ind
b. Varsaym paracklar: -DXr/-Xr/-lXr, felen, maar, el
c. Emir, seslenme paracklar: -sX, -hAnA (2002: 329-335).
Bu snflandrmada -sX, -hAnAnn ayn ekilde emir ve seslenme kiplik
anlamlarna iaret eden paracklar olarak ele alnd grlmektedir.
Konuurun cmlesindeki olu ya da kln gerek olup olmama durumu
karsnda taknd tutumunu, grn, bak asn, deerlendirmesini
gsteren bir anlam bilimi kategorisi olan kiplik, dilde fiil ekimleri ve kipler, kiplik
kelimeleri, edatlar, vurgu, sylem gibi deiik ekillerde ortaya kabilmektedir.
Konuurun cmlesinde farkl biim ve anlamlar erevesinde tercih ettii
dildeki paracklar da kimi zaman kiplik anlamlara iaret etmektedir. Konuur
bazen ifade ettii cmlesini dorulamak, bazen eitli karmlar yapmak bazen
de emir, istek veya ricada bulunmak amacyla kiplik paracklarn kullanr. Bu
trden yaplar daha ok syleme ynelik olduu iin, edeb metinler ierisinde
de ounlukla diyaloglarda yer almaktadr. Bakurt Trkesinde olduka fazla
sayda parack bulunmaktadr. Yaz diline geii yirminci yzyl olduu
dnldnde Bakurt Trkesi iin bu durum artc deildir. Sylem dili
ile edebi dil kimi zaman birbirinden ayrlr ayrca edebi dil daha kuralcdr ve
tekrarlardan kanr.
Bakurt Trkesinde kullanlan bu ok eitli paracklar ierisinden
makalede sX ve hAnAnn tercih edilme nedeni iki paracn birbirine
yakn ve benzer kiplik anlamlara iaret ediyor olmasndan kaynaklanmaktadr.
Dier paracklara gre bu kiplik paracklarnn bir fark da kelimelere
birleik yazlyor olmalardr. Makalede sz konusu iki paracn Bakurt
Trkesindeki kullanm ve bu esnada ortaya kan kiplik anlamlar ortaya
konulmaya allacaktr.
1. -sX Kiplik Parac

Bakurt Trkesinde -sX kiplik parac ekimli fiillerden, zellikle
de emir kipi iaretleyicilerinden sonra gelerek onlara istek, rica, yalvarma,
kzgnlk vb. gibi baz kiplik anlamlar kazandrmaktadr. Birok Trk lehesinde
de zellikle emir kipini oluturan ekim iaretleyicilerinin arkasndan kullanlan
GIl, -KIn, -GIr, -KIr, A, I, -I/ -U paracklar pekitirme, istek, davet, teklif,
rica, nezaket, yalvarma, alk, karg, kzgnlk, gururlanma gibi kiplik anlamlara
iaret etmektedir (aatay 1978: 173, Teniev 1988: 337-347; KTLG 2006:
787; znder 2007: 1427-1438).
Bakurt Trkesindeki sX kiplik parac; tarih lehelerde -I/ -U
54
(Teniev 1988: 337-347; znder 2007: 1427-1438) modern lehelerden Yeni

Uygur Trkesinde emir kipinin btn ahslarna gelerek istek anlam katmak
zere u (Ersoy 2007: 398), ayn ekilde Karakalpak Trkesinde emir kipinde
kuvvetlendirme ileviyle I (Uygur 2007: 590), Tatar Trkesinde ikinci
teklik ve okluk ekillerinden sonra nezaket ifadesi iin (ner 2007: 719),
Krm Trkesinde birinci ve ikinci kii emir kipi ekleri zerine gelerek istei
kuvvetlendirmek iin I (Yksel 2007: 855), Krgz Trkesinde emir kipinde
btn kii eklerinden sonra istein derecesini artrarak anlam kuvvetlendiren
I (engel 2005: 239), Nogay Trkesinde emir ikinci teklik kii eki zerine I
(KTLG 2006: 730), Kazak Trkesinde btn ahslarda I (KTLG 2006: 740),
uva Trkesinde btn ahslardan sonra (KTLG 2006: 755) eklinde
karmza kmaktadr.
Erdal, paracklar kapsamlarna ve konumlarna gre snflandrm ve
burada szn ettiimiz sX kiplik paracn istek paracklar maddesinde
deerlendirerek istek anlamna dikkat ekmitir. Onun snflandrmas:
1. Pekitirici paracklar (Emphatic particles): Ok, kAn, mAt, I.
2. Balayc veya kart fikir belirten paracklar (Connective or
adversative particles): yme, mA.
3. Epistemik paracklar (Epistemical particles): mU, gU, lA.
4. stek paracklar (Volitive particles): U, U (2004: 342-351)
eklindedir.
Trkede I/U ek edat zerinde yapt incelemede bu ek edatn fiil
ekimde emir (istek) kipinde kullanldn ifade eden znder, ek edatn bilinen
emir veya emir-istek ekimi zerine gelerek fiile, zorlama, istek anlamlarn katp
kuvvetlendirdiini belirtir. Ayrca bu ek edatn zamirler ve isimlerle kullanln
da inceler (2007: 1427-1438). Divanu Lugat-it Trkte maddesinde Kgarl,
bu paracn olumlu ve olumsuz emirlerin sonuna geldiini ve kuvvetlendirme
ilevi yaptn belirtmitir; ancak, burada ek edatn sadece hitaplarda kullanld
ifade edilir ve kel hele gel, her halde gel, barma u hele girme, her halde
gitme rnekleri verilir (Atalay 1985: 207).
Teniev bu kiplik paracnn ikinci teklik ahs emir iaretleyicilerinden
sonra geldiini ifade ederek ilevini Trkiye Trkesindeki sana/-sene ile
gstermitir (1988: 340). Kiyekbayev ve Seyitbattalov tarafndan hazrlanan
Bakurt Trkesi gramerinde sX dorulamatasdik paracklar bal altnda
verilmitir (1997: 139), Zeynullin ise sXdan emir kipi ierisinde bahsetmi ve
55
Habibe Yazc Ersoy
yumuak emir ifadelerinde kullanldn belirtmitir (2002: 163). Yuldaev de

yine emir kipi bahsi ierisinde yer verdii sXnn emir kipi iaretleyicilerinden
sonra kullanlan bir kiplik parac olduunu ve bu durumda istei ifade
ettiini kimi zaman pimanla gnderimde bulunduunu kimi zaman ise
emri kuvvetlendirdiini vurgulamtr (1981: 284). Dimitriyev emir kipinin
ikinci ahsna sXnn eklenebileceini ve durumda da emir ifadesini biraz
yumuatacan ifade etmitir (1950: 177).
Grld zere sX kiplik paracnn ilevleri hem genel Trk dilini
ele alan gramerlerde hem de Bakurt Trkesi gramerlerinde fonksiyonlar
asndan ok detayl verilememitir. Onun istek ve pekitirme fonksiyonlarna
deinilmise de Bakurt Trkesinde iaret ettii dier kiplik anlamlar
incelenmeye aktr. Taranan eserler dorultusunda bu kiplik paracnn
Bakurt Trkesindeki ilevleri u ekilde sralanabilir.
1.1. -sX Kiplik Paracnn levleri
1.1.1. stek, yalvarma
Semantik balamnda yaplm birok almada emir, istek, rica,
izin, yalvarma, yakar vb. trden kiplik anlamlarn birbiriyle bana dikkat
ekilmi, bunlar arasndaki sral bant ortaya konulmaya allmtr. J.
Bybee, R. Perkins ve W. Pagliuca tarafndan yaymlanan The Evoluation of
Grammar adl eserde kiplik: Agent-oriented modality Klcya ynelen kiplik;
Speaker-oriented modality Konuucuya ynelen kiplik; Epistemic modality
Bilgiye dayal kiplik; Subordinating moods Baml kip olarak drt grupta
snflandrlm ve bunlarn birbirleriyle bants, oluum yollar ile geliim
sreleri zerinde durulmutur. Sz konusu eserde rnein bilgiye dayal
olasn (epistemic possibility) geliim srecinde ncelikle yeterlilik (ability)
ardndan temel olaslk (root possibility) ve hatta izinin (permission) bulunduu
ifade edilir (1994: 241).
Johanson istek (volition) kiplik anlam alann st bir alan olarak grr
ve bunun gnlllk kipi (voluntative), istek kipi (optative) ve varsaym
iaretleyicileri (hypothetic markers) yoluyla ifade edildiini belirtir. Bu
gruptaki morfolojik iaretleyiciler ise istekleri, ricalar, ynergeleri, emirleri,
cezalar, yalvarmalar, tembihleri, uyarlar, tavsiyeleri, teklifleri, nerileri,
tleri, cesaretlendirme ve tevikleri ierir. stein ierii gerekleebilir
veya gerekleemez olabilecei gibi istek, gnlllk, varsaym, gereklilik ve
olaslk iaretleyicileri sadece konuucu odakl deildir. Gnlllk ve istek
konumacnn kendi gelecei ile, varsaym kipi konumacnn kendi hayal gc
56
ile, gereklilik ve olaslk kipleri ise konumacnn kendi deerlendirmeleriyle

daha az baml olabilir (2009: 489).
Aslan da emir, istek, rica ve yalvarma kiplik anlamlarn isteme
semantii adn verdii bir st anlam alan erevesinde incelemi ve bu kiplik
alanlarnn gelecee ynelik olmalarna dikkat ekmitir (2008: 15). Kroeger
de istek, dilek ve tevik (t) kiplerinden bahsederek bunlarn baz nemli
alardan benzer zellikler gsterdiini belirtir. Sz konusu kipler konuurun
cmlesindeki ifadede doruluk iddias olmadn, cmlede tanmlanan durumun
gerek d olduunu gstermektedir ve bu nedenle de bu kip gerek d
kip olarak adlandrlmaktadr (Kroeger 2005: 165). Bu trden kip ve kiplikle
ilgili almalarda bir yandan kip hem de kipliin snrlar izilmeye allrken,
dier yandan snflandrma almalar da yaplmtr (Palmer 1986, 2001;
Lakoff 1972; Lyons 1977;; Coates 1983, 1990; Sweetser 1990; Bybee, Perkins
& Pagliuca 1994; Bybee & Fleischman 1995; Frawley 2005; Kroeger 2005).
Bu adan bakldnda emir, istek, rica, izin, yalvarma, yakar, dua ve
beddua gibi kiplik anlamlarn birbiriyle bantl ve sral bir anlam erevesi
oluturduu aktr. Sz konusu kiplik anlamlar arasndaki isel ba, zellikle
de balam ierisinde ayn morfolojik birimde kendini gsterdiinde kimi zaman
birbirinden ayrt edilebilmeyi de gletirmektedir. Bununla birlikte istek
anlam alannn emir, rica, yalvarma, t, tavsiye, uyar gibi kiplik anlamlarn
temelinde var olduu aktr. yle ki konuur btn bu dier, belki de kendi
ierisinde belirli anlam ayrntlarna gre sralanabilecek olan, kiplik alanlarn
hepsinde, istekleri dorultusunda ifadesini gerekletirir.
Bu bakmdan Bakurt Trkesinde -sX kiplik paracnn kimi zaman
istek ifadesiyle kullanl dikkati ekmektedir. stek anlam alan konuurun
karsndakinden gerekletirilmesini arzulad beklentilerini iine alr.
Aadaki 1 ve 2 numaral rneklerde konuurlardan biri hemen stn
deitirmek istediini, dieri ise allklarn arkasna gidip gelmek istedii
ynndeki ifadesini Bakurt Trkesinde birinci teklik ahs emir iaretleyicisinin
arkasndan -sX kiplik paracn kullanmak suretiyle gerekletirmitir.
(1) Hw buyn tp eylenrb. Sf hw hulp kilmeyse, kl
blm, rh. Min, Url Gelpvi, t almtrp lyms ti gne, bl ky
kilme. (UYT 390) Su kenarnda eyleniriz. Temiz hava solumaynca gnl
rahatlamaz sonra. Ben, Ural Gelpevi, abucak stm deitireyim, bu hava
bitmez.
(2) Anaw qwaq artna barp qna kileyms, bik qtaldm, tigen
buld. (BY 170) te allarn arkasna gidip de geleyim, ok sktm, dedi.
57
Habibe Yazc Ersoy
-sX, el kiplik parac ile birlikte kullanldnda ltfen anlam ile

istek anlam biraz daha kuvvetlenir. Bu durumda bazen anlam yalvarmaya
kadar gidebilir. Yalvarma da istek anlam alanndaki kiplik ifadelerden biridir.
Bu ifade de elbette istek kaynakldr. Burada konuucu bir olay ya da durumun
gereklemesini istemekte ancak bunun gereklemesi ynndeki kuvvetli
arzusunu karsndakine yalvarla dile getirmektedir. Bu durumda yalvarmann
istekten derece bakmndan bir fark bulunmaktadr. Aslan, yalvarmann dier
kiplik anlamlar olan emir, istek, rica semantik birimlerinden balca farknn
youn ve srarl bir isteme deeri tamas olmasndan yola karak isteme anlam
alannn ierisinde yalvarmay ayr bir alan olarak deerlendirir (2008: 161).
Bakurt Trkesinde sX ve el kiplik paracklarnn birlikte oluturduklar
anlam alannda, istek ve yalvarma balama gre ifadesini bulduundan, bu
iki kiplik anlam bir balk altnda deerlendirilmitir. Aada 5, 6, 7 numaral
metinlerde istek anlam n plana karken, 8 ve 9. metinlerde anlam biraz daha
istekten yalvarmaya dnmektedir.
(3) unan tt ynn vjt ittrp kisp ald. Harglaq trtlep quy,
brlp yehne qaran. elfet bl ten elle sirqand, elle yanwar yellep quy
- Kitgs el, yuq mnen bulmag, tin. (UYT 334) Sonra kpein tyn
hzla alp kesti. Sarkulak silkindi, dnp sahibine bakt. Gelfet bu iten irendi,
canavara acd Gidin ltfen, yok olmayn dedi.
(4) Gllerie. s yl s h yuq!..Ferixa . Quys el, elle nemeler uylap,
kld blqhtma. rk quyha, kl ya yla kwk, tara na tra.
(Blegnen ttp.) Btt, btt, d qula al, kiln! Grgr babay aldnda
uayh bit! (DHK 75) Gllerie - ylda kelime yok! Feriha Brak ltfen
ya, byle eyleri dnp endielenme. stesen, gnl baharda akan nehir gibi
taar. (Elinden tutup) Bitti bitti kendine gel gelin! Grgr dede nnde uygunsuz
tabi!
(5) Yaray, heybet bulan! Eye, maina kte... Ul qulmda
tynsegmd alra itt. - y, quys el!.. (UYT 91) - Tamam, iyi olmu! Haydi,
araba bekliyor - O elimdeki paketi almaya alt. Ey, ltfen brak ya.
(6) Maa (Inyn ta la qsaqlap ala hem brge ttna). Bna ulay!
Bna ulay! Iny. Kits el, Kanagl apay krp qalr!.. (DHK 178) Maga
(nciyi tekrar kucaklayp alyor ve pmeye balyor). te byle! te byle! nci.
Git ltfen ya, Kaznagl abla grr!
58
1.1.2. Rica
Bakurt Trkesinde sX kiplik paracnn emir kiplik alanna iaret
eden emir kipi eklerinden sonra gelerek rica ilevi ile kullanm son derece
yaygndr. Bu haliyle parack, balam ierisinde Trkiye Trkesine ltfen
anlamyla aktarlabilir. Yukarda bahsedilen anlam zinciri erevesinde, zaman
itibariyle daima gelecee gnderimde bulunan emir kipi iaretleyicilerinin istek,
rica vb. kiplik anlamlar ifade edii normal olmaldr.
Sonu olarak Bakurt Trkesinde emir kipi iaretleyicilerinin ardndan
kullanlan sX kiplik parac balamda konuur ve muhatab arasndaki emir
ifadesini nezaket erevesinde yumuatmakla rica kiplik anlamna yaklatrr.
Aadaki 3 numaral rnekte oluna seslenen yal kadn evine
dnebilmek, son gnlerini memleketinde geirebilmek iin oluna ricada
bulunmaktadr. Bir sonraki rnekte ise soru ile birlikte rica anlam daha da
netlemekte ve Tahav, Glnaradan piposu iin ate rica etmektedir. 7. rnekte
ise kadn komusundan kznn doum gn iin pasta kalb rica etmektedir.
(7) y, balam, min le alp qayts Baqrtstanma. Mie le yeerge
kp qalman bit. Hu kndermd eziz yrkeymde tkereyms... Twan
yaqtaran mexrm itme min, ulm... (KR 23) -Ey yavrum, beni de alp dn
ltfen Bakurdistanma. Benim mrm ok kalmad ite. Son gnlerimi aziz
yerlerde geireyim ltfen. Doduum yerlerden mahrum etme beni olum.
(8) Taxaw (aqmay na barp ultra hem trpkehn alp). Hlw, ut alp
birs? Glnara. Nindey ut? (DHK 209) Taxaw (acele etmeden gidip oturuyor ve
piposunu alp). Gzel, ate verebilir misin? Glnara Nasl ate?
(9) Qatn. Ana ulay bit ul hin. Eytkend yaratmayh... Leysenmd bgn
un bi tula. ua erlenp yrgen kn. Pn brrge in, frmalard birp
trs? (KB 67) Kadn te bylesin sen. Sylenenden holanmyorsun
Leysenim on beini dolduruyor bugn. Bunun iin hazrlanma gn. Pii
biirmek lazmd, (pasta) kalplarn versene ltfen?
-sX kiplik paracnn rica anlam ile karmza kt dier baz rnekler
ise unlardr:
(10) Ul sakta bit ata-esem ien bulp ta b qrlp bttk. El qaya, br
me s bala... x, biseler, trmegs ike, tin le yelengen kn hrtp,
itegn eylendrp tanaw atn hrtp quy. (KKTY 76) O vakit ite annem
babam sad da krlp bittik. Hani nerede bana ocuk. Eh, kadnlar aklma
59
Habibe Yazc Ersoy
getirmeyin ltfen, dedi ve yaaran gzlerini silip, eteini evirip burnunu sildi.
(11) Nurzile (artnan). aq yrme! (tel erlewn dawam ite, Rstem
yrlaan yr qabatlay.) Meglkke mie bulp, atlq hips, Rstemm!. (DHK
118) Nurzile (arkasndan) ok uzaklama. (Masa hazrlamaya devam ediyor,
Rstem syledii arky tekrarlyor.) Sonsuzlua ulap, mutluluk serp ltfen
Rstemim!
(12) Malayar, tlas min... ur tnsm bar hge... Belenen
qtqar... tin. (HM 6) - ocuklar, dinleyin beni ltfen Byk bir ricam
var sizden
(13) Leysen . Eytgs ul Xaya birhn mie le br beps! Min de
ese bulm kile! Ulm twha, ua min mtlaq Resim tip ism qur inm, e qma
Resime! (HT 231) Leysen Syleyin ltfen Allaha bana da bir bebek
versin. Ben de anne olmak istiyorum. Olum olursa ben mutlaka ona Resim
ismini veririm, kz olursa da Resime.
Ulandarm!.. Trhgm h? Yawap birgs? (Kte.)

ndemeyhg... Nise yl ind min h ktm. (HM 161) Oullarm!.. Sa
msnz siz? Cevap verin ltfen. (Bekliyor). Ses vermiyorsunuz Kanc yl
imdi bu ben sizi bekledim.
(14)
(15) Iny. Barmayq ta. Min arnm. Bwndarm qaltray, saq qna xel
yyayq. Qualaq esmd esttre. Brey q yah leyk. Ese. Quys, balam,
quys. Qtar xer bala sara. Ulara tyrge yaramay. (KB 6) nci.
Gitmeyelim. Ben yoruldum. Torunlarm korkuyor, biraz dinlenelim. Kuzgalak
midemi ekitiyor. Bir ku yuvas arayalm. Anne- Brak ltfen yavrum brak.
Kular imdi yavruluyorlar. Onlara demek uygun deil.
-sX kiplik paracnn rica anlam kimi zaman Bakurt Trkesinde

zinhar ltfen kelimesi ile pekitirilebilmektedir.
(16) Xisbulla trba yaqta haman ilap tran qatn yanna bar.
nisk buld hu el bl?.. Bib, hylep birs zinhar! (ZB 337) Hisbulla mutfak
tarafnda hl alayan hanmnn yanna gitti. Bu nasl oldu? Bibi sylesin
ltfen!
60
(17) Tayxan Yanbaeve (qaar birp). Bna un alp qaytp, partkom

skrtarna birs, zinhar! (DHK 164) Tayhan Yanbaevi, (katlar verip.) te
bunu gtrp, parti komitesi sekreterine ver ltfen!
1.1.3. Pimanlk
Bu kiplik parac art kipi ekim iaretleyicilerinden sonra
kullanldnda ise zaman zaman Trkiye Trkesinde keke anlam ile
karlanabilen bir istee iaret eder. ounlukla bu ekildeki kullanmda ifade
edilen i, olu, hareket gemite kalmtr. Konuur isteinin gerekleme
ihtimalinin olmadn bilmektedir. Dolaysyla kimi zaman pimanlk ifadesi
ortaya kar. Taranan metinlerde rneine olduka fazla rastlanan bu kullanmda
-sX kiplik parac art kipi iaretleyicisi hAnn btn ahslarna gelmektedir.
(18) x, nie ul mie qaynaa iken? smaham, qeyn-felen bulhas
m ygrp barr a, rexetlenp btehn de hrar, tpsr inm! (MB 92)

-Eh neden o benim aabeyim ki? Hi deilse byk kaynbiraderim olsayd
keke kendim koar gider rahat rahat tamamn sorar, renirdim!
(19) Tkr ular tanawna... yne hie typ tram? Nisk typ
trmay? Bulamahas ular mnen, tim. hin - se, ular ernse: yr
ytmeym? Kge br arin yr yte... (U 441) Tkr unlarn alnna Evine,
sana deer mi? Niin demesin? unlara bulamasan keke dedim Sana kendine
gre onlara kendine gre yer yetmiyor mu? nsana bir arn yer yeter
(20) Ym, -ne aptrap, sten ut ytp trp qald: Ni sn ulay
qlandm? Ye, br tapqr, his yu br gne tapqr uramdan qulap thems un
mnen?! tip knd, e br aan tnsland. (ZB 394) Yemi kendi kendine
arp sinirlendi. Niin byle davrandm? Ya bir sefer, hi deilse sadece
bir sefer sokaktan ksaydm keke onunla! diye piman oldu. Ve birazdan
sakinleti.
(21) Ni tihe de, qala qala ind, heykelne bap qna la badan kepes
trlk. Ular awlnda, his yunda, belekey ne brey heykel bulhas...
(ASA 134) Ne desen de ehir ehir ite, heykeline bakp ta bandan apkan
der. Onlarn kynde hi olmasa kck bir heykel olsayd keke.
(22) Zifa. E nie barmaqa? Brew hinen kn de almay. Aybike (Zifan
61
Habibe Yazc Ersoy
qsaqlay). Ax, ulay bulhas! (KB 85) Zifa E niin gitmiyoruz? Hibiri
senden gzn alamyor. Aybike (ziyay kucaklayarak) Ah, keke yle olsa.
(23) Xelime. Sr bldk, maturqaym. Tik bl tamuqtan mr qasa
almab. x, hin kwk belekey bulhams... (HM 136) Helime Srr
rendik, gzelim. Ancak bu cehennemden mr karamayz. Eh, keke senin
gibi kck olsaydm.
(24) Nie ulay tih, qqay, tip brlan aq qayn, Min tirek
trlwmd tlehes... (HM 49) - Niin yle diyorsun, kuum, diye fsldad ak
aa, - Benim abucak canlanmam dilesen keke
(25) Blmeyhm ni? Urman ssqan bit min. Blem, blem min hin,
Urman ssqan... Hmd tlas, kr urmanda dktr Tumrtqaa na

barp eythes, min bik nq awrym. (HM 49) - Bilmiyor musun ne? Ormann
faresiyim tabi ben. Biliyorum, biliyorum ben seni, Orman faresi Szm
dinle (ltfen), komu ormandaki doktor Tumrtkaya gidip sylesen ya keke,
ben ok hastaym.
(26) y, hylee blhes... bulha la ylrek bulr in... (HM 132) Ey,
konuabilsen keke z olsa kolay olurdu
(27) Arlan. Ni buld, nie yulma sqt? t. H barhnan da ksl iken,
min xujam bulhas, min gge alhas. Min xuja leym. (HM 122)
Arslan Ne oldu, neden yoluma ktn? Kpek. Siz hepsinden glyken,
benim sahibim olsanz, beni kendinize alsanz keke. Ben sahip aryorum.
(28) Aqbike . -i, qm, uramda qaldras, bala nisk ilamahn ind?.. Ul
saby ni eyb bar? me qaytarp qna quyan bulhas! (HT 82) Akbike
-i kzm, sokakta braknca ocuk nasl alamasn tabi. O yavrunun ne gnah
var? Bana dndrseydin keke!
(29) Bulat (uylanp), hin bl qarard xuplaym min, Gzel. (Kul birp.)
Ul yul! Aqbike . Brgelep barhaqs, qm? (HT 98) Bulat (dnp) Senin
bu kararn onaylyorum ben, Gzel, (Elini verip) Hayrl yolculuk! Aybike
Birlikte gitsek keke, kzm?
62
(30) Ala aldna qsqrp uylananday itp: -ul kpr breyh btr
kne quyhas ind... tip esnp quy. (U 169) Alia ne doru barp dnr
gibi u kpry birisi bitirse artk keke diye kederlendi.
Kii kimi zaman kuvvetli isteini dua (alk) ve beddua (karg) ile de dile
getirir. Her ikisinin temelinde de istek ifadesi vardr. Aslnda yalvarma, dua ve
beddduada konuurun kuvvetli istei bulunmakla birlikte konuur bu isteinin
kolay kolay gerekleemeyeceini bilmekte ve bunu gerekletirebilecek bir
g sayd merciden talep etmektedir. zellikle dua ve beddualar tanrya
havale edilmi isteklerdir. Buradan hareketle Bakurt Trkesinde art kipi ve
sX kiplik parac birlikte beddua ifadeleri iin de kullanlmaktadr ve taranan
metinlerde tek bir rneine rastlanmtr.
(31) Knegm, ap-aq qna qalay knegm tutqqan bit! Tilr ind,
aqqa tme ind, tip taqmaqlay-taqmaqlay biterlen gey eseh.
Kngmd tutqtrans, unda kgrp qatp qalhas, sian balah!
(ZB, 364) Kovam, bembeyaz olan kovam nasl paslanm! Delinir artk,
ok dayanmaz artk, diye sylene sylene sitem etti vey annesi. Kovam
paslandrana kadar kendin kflensen ingene yavrusu!
1.1.4. Kzgnlk, aknlk

Bakurt Trkesinde sX kiplik parac zellikle nc kii emir
iaretleyicilerinden sonra kzgnlk ifade edebilmektedir. Karlatrmal Trk
Leheleri gramerinde paracn teklik 3. ahsta kullanldnda kzgnlk
gururlanma ifade ettii belirtilmitir (KTLG 2006: 792). Ancak taranan
metinlerde tespit edilen aadaki rneklerde sXnn emir kipi iaretleyicilerinin
dier ahslarndan sonra kullanldnda da kzgnlk ifade ettii tespit edilmitir.
(32) Karina bala qarawsa tkr, hnamsl qaran tben. Nindey
Djyms? Unday kn blmeyms min... Bnday ismd le tewlep item. (T 87)

Karina ocuk bakcsna keskin, basiretli baklarn dikti. Nindey Djims? yle
birini bilmiyorum ki ben Byle bir ismi de ilk defa iitiyorum.
(33) lay baytaq waqt, ntlan hmaq, mp ultras, ul eypl
tterek ban sayqan: - Yuq ul, Kamil, br e ne xetrlemeyms skender
rman yawn. (Y 196) Byle hayli vakit unutulmu gibi susup oturunca
o sulu bir ekilde ban sallad. Hayr Kamil, skenderin roman yazdn
hibir ekilde hatrlamyorum ki ya.
63
Habibe Yazc Ersoy
(34) elie iney karawatda aqqa trlgen beps tewe aqrn na,
unan hn qatp ilay. Gzel . latmas bepsmd! (HT 82) Galiye annenin
yatanda beyaza sarlm bebi ilk nce yavaa sonra katlrcasna alyor.
Gzel Alatmayn ltfen ya bebiimi!
(35) smeil . Wet, ylqtar, e!,. hin kwk hlw xanm hyerkem bulha,
min kln kre blr inm. Qq sn ne hnap qaraybm elle? Leyle
(nalanp). Quys, h ind artq... (HT 164) smegil te dilenciler ha!
Senin gibi gzel bir hanm metresim olsa, ben gnln alrdm. Elence olsun
diye tekrar grr myz? Leyle (Nazlanp) Brakn ltfen ya, siz artk fazla

sX kiplik iaretleyicisi zellikle kit- git- fiilinin ardndan geldiinde
Trkiye Trkesinde git uradan veya hadi oradan anlamlaryla karlabilecek
kzgnlk ifadeleri kazanr. Burada kzgnln yannda azarlama da vardr.
(36) Emir n bldkllgn krhetmeks. Br yl snde, yeni yaan
kgese, br umartan ks 250 mge yaqn seskenen bal yya iken ul, tip
alatt. Kits. ul saql la seske bulam iken ni?! (ASA 41) Emir kendisinin
ne kadar bilgili olduunu gstermek istiyor. Bir yl ierisinde yani yazdan
gze kadar bir ar kovannn oul arlar 250 bine yakn iekten bal toplarm,
diye anlatt. Git uradan (hadi oradan) bu kadar iek olur mu ki hi?
(37) Kiseg sn malayar da asw kild. Zeki xatta deftermd yrtp
talay ya. Kits, bulma, ulay qat berlm? tip ejeplend. Rawza.
Min un ynl ygtke hanay inm el. (ASA 76) Dnk iin ocuklar da sinirlendi.
Hatta Zeki defterimi yrta yazd. Git uradan (Hadi oradan) olmaz, bu kadar kat
yrekli mi? diye ard. Ravza Ben onu iyi bir gen sanyordum ya.
(38) Iny . Blek nime bula hu ul? Seske . Kits, blek nime ikenn de
blmey. (KB 10) nci Hediye ne ola ki? iek. Git uradan, hediyenin ne
olduunu da bilmiyor.
Bu kiplik anlam kimi zaman el, ind paracklar ile de desteklenmektedir.

(39) Zifa . Kits el, qar kwk, qamr mnen uynayh. Mie
qamasawlama. Birsn. Apay, ul ymrn aqa halp qaynatp birs el. (KB 75)
Zifa Git uradan ya, kz gibi hamurla oynuyorsun. Bana engel olma. Birsin
64
Abla, u bezeleri yemee koyup kaynatver ltfen.

(40) Isnlap ta, Yr plantahnda twan Batr yehennem tbnde
urnlaqan Ura elle nindey yawz klerge qar krep yrhns el! (SPK
99) Gerekten de yeryznde doan yiit, cehennemin dibine yerlemi olan
Ura ve dier btn kt kiilere kar savasn ltfen
(41) Xebire . Eytr barm? Bte k bayram itkende, saby q ye br
ya tilmrp ultrhns el... (HT 220) Hebire Syleyecein var m? Herkes
bayram ederken, kzcaz evde tek bana ac eksin ya
(42) aahna, Xammatma qar hua im, ti... Vet gnah ml...
k bala ik yaqta brbrhne qar hup yrhns ind... Ey Zakir ulm,

aqla ultrman hin, ultrman... (U 154) Kendi aabeyine, Hammatma
kar savayormu. te gnah endiesi. ki ocuun iki tarafta birbirine kar
savap dursun artk ya. Ey olum Zakir akln bana almadn hi sen, almadn.
(43) Almabike . Ataym malay ktp yrgende, q tw la quy. ua
ism le Artqbike bit un. Ul atayma artq bala. Hlwbike . Kits ind,
yemh ta. Ua qara la kilmey. Min ua gl ism atap, sktrehm kilp
tra. (KB 56) Almabike Babam erkek ocuu beklerken kz dodu. Bunun
iin ismi Artkbike onun. O babam iin fazladan ocuk. Hlwbike Git uradan
ya, kendisi irkin de. Ona bakasn da gelmez. Benim ona daima isim takp
sataasm geliyor.
Kimi zaman da sX kiplik parac cmleye kzgnln yannda aknlk

anlam da katmaktadr.
(44) Buranin dew kilbetne yarah nske taw mnen qsqrp klp
yber: -Bnaay! sm bte respublikaa bildel yaws yabay br

xmetker uramda ktp trhns el. (Y 103) Onun dev klna uyumayan
ince sesle gld. - Hoppala! smi btn cumhuriyette bilinen yazar, basit bir
hizmetkr sokakta beklesin ha.
(45) Xammat batr mnen rurlanra, teren ixtiram itrge, un ynde
bte bulan klkllk, drlk, namllqt qaqamas yaqlawshn krrge
yrengen bit. Xer bna ul k, ytmehe, unday l yw knnde, yaralanp
65
Habibe Yazc Ersoy
ylhns ind!.. (U 200) Kahraman Hammat ile gururlanmay, derin sayg

gstermeyi, onun yznde olan btn kiilik, doruluk, namusluluun sarslmaz
koruyucusunu grmeyi rendi tabi. imdi ite bu kii stelik byle byk zafer
gnnde yaralanp dsn ya!
(46) - Ye ygrm bike ytken, mr ylge kitken. Ye, asa yrt-yr,
bala-saa, yerl at bulmahns el?! (U 10) - Ya yirmi bee gelmi, mr

gelmi gemi. Ya imdiye dek evin barkn oluk ocuun eyerli atn olmasn
ha!
1.1.5. Pekitirme, kuvvetlendirme
Bakurt Trkesinde sX kiplik parac belirli gemi zaman
iaretleyicisi -DX /-nX /-X ve imdiki zaman iaretleyicisi -A/-ynn btn
ahslarndan sonra gelerek ifadeyi pekitirme, kuvvetlendirme grevi
stlenmektedir. Bu trden kullanmlarda sXnn eklendii fiil ekimine rica,
istek, yalvarma trnden bir kiplik mana katmad aka grlmektedir. Burada
kiplik anlam kuvvetlendirme noktasndadr. Konuur ifadesini pekitirmek ve
kuvvetlendirmek maksadyla parac kullanr.
(47) Taxaw (ttp alp). Sw, sw, tulqnlanma. Eseyer brsla ind ul.
Kterp ultrtaymm? Safiya. Kit, ier? Xi-xi-xi... Tulqnlanwan tawm da
gerp kitts... Taxaw. Zyan yuq. (DHK 241) Taxaw (tutup). Alama, alama,
duygulanma. Anneler endieleniyor artk. Kaldrp oturtaym m? Safiya. Git,
sarho? Hi-hi-hi Alamaktan sesim de deiti gitti ya Taxaw. Zarar yok.
(48) Syrsqtar xer ya talan, kitrge yyna, hin bala srandarn
da krmey qald, buay? Krms, tg yan her waqt ketem min, tip
n itibarlln eytt Emir. (ASA 57) - Srcklar artk yuvalarn braktlar,
gitmek iin toplanyorlar, sen yavrularn uurduklarn da gremedin galiba?
Grdm tabi, dier yuvay srekli izliyorum diyerek kendisinin dikkatliliini
syledi Emir.
(49) Atah bala ygenh at ul ind. Btnley ba birmey
balans. (BY 102) - Babasz ocuk gemsiz ata gibidir. Tamamen tabi
etmeden baladn tabi.
(50) Min hie tgl, ana bseyge bsey! tip qsqrm. Qttarmd
66
alds, tin le eseh kir inp kitt. (BY 112) - Ben sana deil, o kediye
kedi! diye bardm. Rahatm bozdun tabi, dedi ve annesi geri girdi.
(51) Lqman (rhelenp). Bl Neimen uralmaan yr yuq, wallahi!
Krm arift nisk sixrlaann?! Un mmnt! Fatima . Elles, unday
neme himenms br e... (HT 130) Lokman (heyecanlanp) Bu Negimenin
sarlmayan yeri yok, vallahi! Grdn m Garifi nasl bylediini? Bir saniye
abi! Fatima. Bilmem yle bir ey sezmedim hi tabi.
(52) Xeise (haayp). Tuqta el, qay, tgler unda nindeyr bise
le alp ingen tglm? Fatixa. Elles... Min br e ik aslann itmenms...
(HT 238) Hezise (kulak kabartp) Dur hele, dnr, tekiler oraya bir kadn
almadlar m? Fatiha Bilmem Ben hi kap aldn duymadm tabi
(53) Xebire . Minde le br plan bar, qm. Maksim aay saqran yre
brgelep barhaq, tims? (HT 227) Hebire Benim de bir planm var, kzm.
Maksim abinin ard yere birlikte gitsek, diyorum tabi?
(54) Glnur tewg sp lenne qalw buld, q barman tg
tlep te ald. hrenley: y! y! Muynmd hndrahs! Tyme mie!
(BY 230) lk nce Glnarn ot plerine dedi, kzn parman dieri
soktu. Kendisi bararak: - Oy, oy! Boynumu kryorsun ya! Dokunma bana!
1.1.6. Kar kma

Bakurt Trkesinde emir ekim eklerinden sonra gelerek istek ilevini
pekitirip kuvvetlendirmek iin kullanlan -sX paracn zaman zaman
kalplam ekillerde de gryoruz. Bunlar quys yeter, brak, kits haydi, git
gibi baz ifadelerdir. Bakurt Trkesi szlnde nlem olarak deerlendirilen
ve kiplik kelimeleri olarak kabul edilen bu ifadelerin ounlukla olumsuz
fiillerle birlikte kullanlp, kar kmay, engellemeyi ifade ettii belirtilmitir
(BTH 1993: 514, 692, 693). -sX parac eklenerek kalplat fiillerin ardndan
balamda konuur tarafndan bir kar kma ifadesi oluturmaktadr.
(55) Dym ism bl. Seske hut. Quys, alalmay bnh la,
arwran leyk, tabrb, mayn. Ks. Yaqnlaab hmaq. (ASA 29)
Genel bir isim bu. iek z suyu. Brak ya, bu anlalmyor, memnuniyetle
ararz, buluruz elbette. Sr. Yaknlayor gibiyiz.
67
Habibe Yazc Ersoy
(56) Abaw, elle nilen de quy, krd le tanmayh xer.

Yuqs, min lkkse ul. (ASA 39) Ay, ne yaptn, komunu da tanmyorsun
artk. Yok ya, ben daha nceki gibiyim.
(57) Ygtterg e yt, qar a uan. Ferit asq qna
ylmayp ald. Qarel, qa hikrtp te alahr el qara, bigrek siberer
ehe! Yuqs, elles... Min blmeym. (ASA 49) Genleriniz evik, kzlarnz
olgunlam. Ferit aka glmsedi. Bak hele kzlara ka kaldryorsunuz,
ou da gzel stelik!- Yok artk, bilmem ki Ben bilmiyorum.
(58) Km... diwana bula balanmm elle? Hin itehm? Kskter
siqldata bit! tter rlday! Tteg kwk, tter aqldap tra, ynl buld, axrh...
Ana, itehm? Aqaar (br balalarn blr tip qurqp). Yuqs, itmeym.
Br ni e itmeym.., (DHK 33) Kzm Delirmeye mi baladn? Sen
duyuyor musun? Kpek yavrular havlyor! Kpekler havlyor! Ryadaki gibi
dileri akrdyor, kuduz oldu sonunda te, duyuyor musun? Akazar ( kurt
yavrularn bilir diye korkup). Yok ya duymuyorum. Hibir ey duymuyorum
(59) Safiya. Min eytem... (Klet sne iaralap.) Aswlanmam? Glnara.
Yuqs, ni lep aswlanhn, ti. (DHK 238) Safiya Ben syleyeyim (Ambarn
iini iaret edip) Sinirlenmez mi? Glnara Yok ya, niin sinirlensin, demi.
(60) Emir . Krem, h bik ephg. Ata-eseg qaya? Elle gnem,
hlw? Zifa (yalbraq qna). Yuqs! Atam-esem bar. (KB 76) Emir
Gryorum, siz ok mutlusunuz. Anne ve babanz nerede? Yoksa yalnz msn
gzel? Zifa ( Utanarak) Yok ya! Anne babam var.
2. -hAnA Kiplik Parac

Bakurt Trkesi gramerlerinde -hAnA kiplik parac iin birbirine
benzer ifadeler yer alr. Poppe, fiillere eklenen hAnAnn az da olsa kategorik
bir ifade oluturduunu belirtir (1964: 59). Dmitriyev bu paracan genellikle
diyalektlerde, az da olsa edebi dilde emir kipinin tekil ikinci ahsna a/-e sesinin
geldii eklin, art kipi ekilleriyle deitiini belirterek ha++a eklinde
bir etimoloji ortaya koyar ve bunun emri deil daha ok ricay ifade ettiini
belirtir (1950: 177-178). Zeynullin de bu paracn kuvvetli bir ricay ve soruyu
bildirdiini belirtmitir (2002: 335). Yuldaev emir kipinde fiillerden sonra istek
ve t ifade ettiini syleyerek Kilhn, krhn, bizzi gin gyiplp yrme.
Gelsene, grsene bizi ayplama, Atlahana, alla kl- tip aqtr. Atlasana
68
Allahn kulu diye acele ettirdi rneklerine yer verir (1981: 329). bulatov
paracklar ierisinde yer verdii hAnAnn Miyis boyu Bakurtlarnn dilinde
hInA eklinde bir varyantnn olduundan bahseder ve Kzm hwa barp
kilhne. eklindeki cmleyi rnek verir (1972: 141). Bu durum dikkat ekicidir
ve teklik nc ahs emir iaretleyicisinin ardndan bir a seslenme edatnn
gelmi olabileceini dndrmektedir. Ancak sylemin ikinci tekil kiiye
ynelik olmas bu ihtimali azaltmaktadr.
Bakurt Trkesindeki bu parack Trkiye Trkesinde kullanlan
sana ile bire bir rtmektedir. Bu bakmdan ilk olarak Trkiye Trkesi
gramerlerinde bu iaretleyiciye bak asna gz atmak gerekecektir.
Deny, gramerinde arl nidalar bal altnda a nidasn anlatrken
bunun pekitirimli uymaca bir edat olarak sz daha salamm gibi yapmaya ve
ok ak olan bir eyi bildirmeye yaradn, eer kendinden evvel gelen kelime
nlyle bitmise araya y girmesi suretiyle ya nidasnn kullanlmas gerektiini
ifade eder ve alad a!, malum a! rneklerini vererek ardndan saa/-see,
-saza/-seize ekillerine yer verir. Fiilin istek ve rica iin kullanlan art kipinin
ikinci ahsnda iken, emir kipine denk olduunu ve art kipi iaretleyicisinin
ardndan gelen nida ann nl uyumuna girdiini belirtir: baksa a,gelse
e, glseiz e. nc ahsta ise yann kullanlacan ifade eder: yazsa ya,
yazsalar ya. Deny, btn bunlar syledikten sonra saa/-seenin bir art
kipi iaretleyicisinin ardndan gelen ne kelimesinden olutuu eklindeki
gr deerlendirir ve byle bir ihtimalin olamayacan, bunlarn baksa a
(muhakkak bak), gelse e (muhakka gel) anlamlarna geldiini dolaysyla da
enin bir pekitirim edat olduunu belirtir (1941: 680).
Ergin de -sann bazen istek, temenni iin kullandln, sAnA iin
ise gelsene, alsanza, otursana gibi hitapl art ekillerinde bulunan art
iaretleyicisinin art anlamnda bulunmadn yalnz ikinci ahslarda kullanlan
bu eklemi hitap edatl ekillerin emir istek aras bir ifade tadn syler
(1990: 293).
Underhill gramerinde emirler bahsinde, Trkede emir ve istei
ifade etmenin birka yolu olduunu belirtir. Bunlarn en basit yolu emir
iaretleyicilerinin kullanmdr. Dier bir yol ise yazl dilde nadir olmakla
birlikte sylemde daha ok kullanlan art iaretleyicisinin tekil veya oul
ikinci ahslarnda e ekinin kullanlmasdr. Underhill, -sene iin tek bir ahsa
ynelik nezaket iermeyen, -senize iin ise bir veya daha fazla ahsa ynelik
nezaket ieren ekil diyerek abuk gelsene. (Come quickly!), tmesenize. (Dont
push!) rneklerini verir (1976: 422-423).
Lewis de art cmleleri bal altnda yer verdii sene, -senize iin emir
ifadesinde kullanldklarn ve art iaretleyicisinin ardndan nida ifade eden e/a
69
Habibe Yazc Ersoy
dan meydana geldiini belirtmitir (1967: 271).

Kornflit, be gruba ayrd klitikler (paracklar) iersinde sAnA,
-sAnIzA ekillerine yer vermezken, bu iaretleyicilere emrin zel ekilleri
ierisinde yer verir. sAnA, -sAnIzA ekillerinin daha ok gnlk konuma
dilindeki emir ifadelerinde yer aldn ve ikinci ahslarla snrl olduunu ifade
eder (1997: 371).
Klitikleri cmlelere balanan paracklar olarak tanmlayan Kerslake ve
Gksel de Trkedeki klitikleri alt gruba ayrmlar ancak bunlar ierisinde
sAnA, -sAnIzA ekillerine yer vermemilerdir. Bununla birlikte sAnA, -sAnIzA
ekilleri emirler bal altnda inandrc emir (persuasive commands) alt
balnda ilenir. sAnIzA l ekiller ok fazla emir ifade etmezken, ineleyici
veya hatrlatc ya da yaplmas gerekli olan eylere iaret ederler. sAnIzA l
ekiller sAnAl ekillere gre daha nadir kullanlr (Kerslake-Gksel 2005:
360-361).
Teniev de sAnA iaretleyicisini emir kipi teklik ikinci ahs ierisinde
deerlendirerek etimolojisini sa+n+a < [-(y)+sa(r)+(su)-a!] eklinde
yapmaktadr (1988: 341).
Grld zere Trkiye Trkesi iin yazlm gramerlerde sAnA,
-sAnIzA iin genellikle benzer grler zikredilmitir. A pekitirme ekini tarih
dnemlerden gnmze geni bir ekilde iledii makalesinde stner, sAnA
eklinde, +-A pekitirme ekinin art kuvvetlendiren bir ek olmaktan ktn,
art kipinin emre dnmesini salayan bir emir kipi teklik 2. ahs eki durumuna
geldiini ifade eder (stner 2000: 193).
Trkenin tarih dnemlerinde de bu kiplik iaretleyicisinin kullanldn
grmekteyiz. Ettuhfetz-Zekiyyede kelsene, kelsenizne ekillerinin emir
kipinde pekitirme olduu ve bunun gelseniz a anlamna geldii, ayn zamanda
emirde pekitirme iin kelgin, kelseniz ne ekillerinin de kullanlabilecei ifade
olunur (Atalay 1945: 87). Ayrca Glistan Tercmesinde bolsangan (olsana),
iksengen (eksene) ekillerinde bulunan an, -enin de bir geniletme, pekitirme
olduunu ifade eden Karamanlolu, bunlarn daha genilemi ekli olan
bilseene, oqsaana rneklerinin Myessiretl-Ulmda da emir ifadesinde
kullanldn vurgular (1989: 72). Haceminolu da Hsrev irinde on sekiz
rnekte sangan,-sengen ekillerine rastlandn belirttikten sonra, bu eklin
Darende azndaki kuvvetli art iin kullanlan sanang, -seneng ekilleriyle
70
rttn, ayn anlamla Konya aznda da sangna,-sengne eklinin

bulunduu ifade eder. Sz konusu eklin (-sangan>sanang>sangna)
metatez ile izah edilebileceini dnen Haceminolu, an unsurunu a+n
olarak ayrr. Yapdaki a iin ar hali, -n iin ise yanl benzetme yoluyla
halk tarafndan eke ilave olunan bir vasta halidir der (2000: 151).
Sertkaya da An iaretleyicinin -gl / -gil emir ekinin ardndan -gnan /
-ginen; art kipi ekinin ardndan -saan / -seen ve zarf-fiil eki pnin ardndan
-pAn ekillerinde anlam pekitiren, kuvvetlendiren bir ilevde kullanldn,
-sAAn eklinde ise bu ilevin yansra vezni tamamlayan bir unsur grevi
yaptn belirtir. Sz konusu ekin bir defa daha A ile pekierek -sAAnA
eklinde kullanlna Osmanl ve Azerbaycan Trkelerinde, TuhfetlLetaifte, Maarifnmede, Dede Korkut hikyelerinde ve MyessiretlUlumda rastlandn ilave eder (1989: 340).
Bu grlerle farkllaan bir gr Ercilasun tarafndan zikredilir.
Yapdaki ilk unsurun art deil, bir enklitik olduunu syleyerek, Osmanl
Trkesi dneminde art ekiyle bulama (kontaminasyon) ierisine girdiini ve
-sAdan sonra gelen nA enklitiinin de ayn bulama sonunda ahs eki+A
haline geldiini ifade eder. Ercilasun, bu durumu Krm Trkesinde tek bana
kullanlan sA (okusa oku) enklitiinin kuvvetlendirdiini vurgular (2008:52).
Ancak Doerfer Krm Tatarcas adl makalesinde sz konusu iaretleyicinin
hem sAnA hem de sAA eklinin bulunduunu ifade ederek versene, kaytsana,
yusaa rneklerini verir (Doerfer 1995: 369-390).
Bugn Trkiye Trkeesinde yaz dilinde fazla olmasa da sylemde sAnA
ve sAnIzA ekilleri ar, davet, istek gibi ilevlerle kullanlmaktadr. Ayrca
Trkiye Trkesi azlarnda da zellikle Bat ve Orta Anadolu blgelerinde
kullanlan u rnekler dikkat ekicidir: siz glsiz bi yu bn sorsaza.
(Manav 2006: 282); gl dsiz bn ddim. (Manav 2006: 468); e
aldmz zaman msiminde endirseize o gbreye otuz liraya. (Kana 2010:
131; la yemek yisseize. (Yldrm 2007: 145). Bu durumda hem azlardaki
hem de gramerlerde yer alan rnekler dorultusunda sAnIzA eklinde okluk
ikinci ahsn da kullanlyor olmas sAnA eklinin sa+na eklinden olutuu
ihtimalini azaltmaktadr. Ancak dier yandan Trkiye Trkesinde edeb dilin
stanbul azna dayal olmas nedeniyle sAA eklinin sAnA eklindeki
kullanm aklanabilirken, edeb dilde damak nsini koruyan ve kullanan
Bakurt Trkesinde hAA deil de hAnA eklinin kullanlmas ve bu eklin
okluk ikinci ahsnn bulunmay da Ercilasunun sa+na etimolojisine
71
Habibe Yazc Ersoy
yaklamaktadr. Grlyor ki yapnn etimolojisi iin daha derin aratrmalara

ihtiya vardr ve belki de ikili bir ekilden bahsetmek gerekecektir.
2.1. -hAnA Kiplik Paracnn levleri
-hAnA kiplik parac Bakurt Trkesinde daha ok sylemde
kullanlrken, edeb metinler ierisinde rneine son derece az rastlanmaktadr.
Bununla birlikte Bakurt edebiyatnda folklorik metinlerde karmza
kmaktadr. Bakurt Dilinin Szlnde kithene kelimesi madde ba olarak
yer alr ve kelime anlam olarak kits git ltfen ekli verilir (BTH 1993).
2.1.1. Rica, ar
Bu kiplik parac kullanld cmleye rica anlam katmaktadr. Bugn
Bakurt edeb dilinde neredeyse kullanmdan dm olan bu iaretleyici taranan
eserler ierisinde sadece bir rnekle tarih hikyelerden oluan metinlerde
karmza kmtr. Her ne kadar rnekler kstl olsa da hAnA kiplik
iaretleyicisi balam ierisinde sadece ricay ifade etmekle kalmaz konuurun
karsndakini istei dorultusunda hareket geirmesini de salamaktadr. Bu
bakmdan hAnAnn ar, davet ilevini de yerine getirdii sylenebilir. Buna
rnek olarak 62. rnekte Nine kz denemek istediinden ona yapmas iin bir
i buyumaktadr. Elbette bunu emirden ziyade rica ifadesiyle ve ar yoluyla
yapacaktr. Tpk bu rnekte olduu gibi dier iki rnekte de hareketin yaplmas
noktasnda bir ynlendirme ve ar ifadesi bulunmaktadr.
(62) Eby, Milbiken le hnap qaramaqs bulp, minde br ik-s kn
trrh da unan qaytp kitrh, tigen. Q riza bulan. unan eby: - Qm,
mie qymaq brp birhene! tigen. -Nisk brrge hu un? tip hraan
Milbike. (E 99) Nine, Minlibikeyi denemek isteyip bende bir iki gn durursun
da sonra dnersin demi, Kz raz olmu. Sonra nine: - Kzm bana kuymak
piiriversene! demi. Nasl piirmek lazm ki onu? diye sormu Minlibike.
(63) seyge aw brw, km kne qaq, hab nek, ttmahana
qul brr (Xalq yrnan). Scak ay az yakmal, sadece gm kak, sap
ince tutmasana, elini yakar. (Halk iirinden)
(64) Apaqaym asqtm. Brer qalaq birhene. (Ekietten). Ablam acktm.
Bir ekmek versene. (Masaldan)
Sonu
Bakurt Trkesinde sX ve hAnA kiplik iaretleyicileri birbirine paralel
ekilde ekimli fiillerden sonra kullanlarak farkl kiplik anlamlara iaret eden
kiplik paracklardr. Bu iki parack kendilerinden nce gelen ekimli fiillere
72
birleik yazlmalar asndan dier kiplik paracklarndan ayrlrlar. Bunlardan

Bakurt Trkesi edeb dilinde hAnAnn kullanm alan daha az hatta bugn
kullanmdan dt syleyebilecek kadar zayflamtr. Bir yandan hAnA
edeb dilden ekilirken dier yandan ise sX kiplik parac olduka geni bir
anlam yelpazesi ile dikkati ekmektedir. sXnn ifade ettii kiplik anlamlar
zellikle istek semantik alan kaynakl emir, arzu, rica, yalvarma, kzma, alk,
karg vb. ekilde sral bir bant ierisinde bulunmaktadr.
Kaynaklar
ASLAN, Sema, (2008), Trkese steme Kiplii Semantik- Pragmatik Bir nceleme, Ankara.
ATALAY, Besim. (1985), Kgarl Mahmut, Divn Lgtit-Trk, TDK Yay: 521, C.I,
Ankara.
BTH= Bakurt Tilinin Hzligi, 1993.
BYBEE, Joan, Revere PERKNS, William PAGLUCA (1994), The Evoluation of Grammar,
The University of Chicago Press, Chicago and London.
BYBEE, Joan, Suzanne FLESCHMAN (1995), Modality and Grammar in Discourse,
(Typological Studies in Language 32), Amsterdam and Philadelphia: Joan Benjamins.
COATES, Jennifer, (1983), The semantics of the modal auxiliaries, London.
COATES, Jennifer, (1990), Modal Meaning: The Semantic-Pragmatic Interface, Journal
of Semantics, 53-63.
CRYSTAL, David (1994), A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Blackwell, Oxford.
AATAY, Saadet (1978), Kazan Lehesinde Baz Tekitler, Trk Leheleri zerine
Denemeler, Ankara, s. 168-175.
ENGEL KASAPOLU, Hlya. (2005), Krgz Trkesi Grameri- Ses ve ekil Bilgisi,
Aka, Ankara.
DENY, Jean. (1941). Trk Dili Grameri (Osmanl Lehesi) , Terc. Ali Ulvi Elve, stanbul.
DMTRYEV, Nikolay Konstantinovi (1948). Grammatika bakirskogo yazka, MoskovaLeningrad.
DMTRYEV, Nikolay Konstantinovi (1950). Bakurt Tilinin Grammatikah, Ufa.
DOERFER, Gerhard, (1995), Das Krimtatarische, PhTF I, Wiesbaden 1959: 369-390,
(ev. Mustafa Argunah, Krm Tatarcas, Trk Dnyas Aratrmalar, s. 94, 1995,
177-203).
DNK, Dnercan, (2005) Addtve Encltc Suffx -da n Turksh as a Cohesve Devce,
Dil Dergisi, Say: 130, Ekim, Kasm, Aralk.
ERCLASUN, Ahmet B., (2008), La Enklitii ve Trkede Bir Pekitirme Enklitii
Teorisi, Dil Aratrmalar, Ankara, S. 2, s. 35-56.
ERDAL, Marcel (2004), A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston.
ERDAL, Marcel, (1991), Clitics in Turkish Studies on Turkish and Turkic Languages,
Proceeding of the ninth International Conference on Turkish Linguistics, Lincoln
College, Oxford, Agust 12-14, 1998 (edited by Asl Gksel and Celia Kerslake),
73
Habibe Yazc Ersoy
Wiesbaden.
ERDAL, Marcel, (2000), Clitics in Turkish. In Gksel, Asl & Celia Kerslake (eds.), Studies
on Turkish and Turkic Languages. Proceedings of the 9th International Conference
on Turkish Linguistics. Oxford 1998. Wiesbaden, Harrassowitz, 2000, pp.41-48.
(Turcologica 46)
ERGN, Muharrem. (1990). Trk Dil Bilgisi, stanbul.
ERSOY, Habibe Yazc (2007), Bakurt Trkesi Trk Leheleri Grameri, (Ed. Ahmet B.
ERCLASUN), Aka, Ankara, 749-810.
FRAWLEY, William (1992), Linguistic Semantics, Lawrence Erlbaum Associates Publishers,
Hillsdale, New Jersey.
HACIEMNOLU, Necmetttin, (2000), Kutbun Hsrev irini ve Dil Hususiyetleri,
Ankara.
PEK, Birol (2009), Divn Lgtit-Trkte Geen Enklitik Edatlar, Turkish Studies, S.
4/3, s. 1199-1212.
BULATOV, . (1972), Hezirgi Bakurt Tili, Ufa.
JOHANSON, Lars, (2009), Modals in Turkic, Modals in the languages of Europe. A
reference work. (Empirical Approaches to Language Typology 44.), (Ed. Hansen,
Bjoern & de Haan, Ferdinand), Berlin & New York: Mouton de Gruyter. 487-510.
KANA, Ilay, (2010), Denizlinin Babada lesi Az, Yksek Lisans Tezi.
KARAMANLIOLU, Ali Fehmi, (1989), Glistan Tercmesi, Ankara.
KAGARLI, S. Mahmut (2004), Uygur Trkesinde la Edat zerine, V. Uluslararas Trk
Dili Kurultay Bildirileri II, Ankara, s. 1731-1735.
KERSLAKE Celia-Asl Gksel (2005), Turkish: Comprehensive Grammar. Routledge.
KYEKBAYEV, G.F., SEYTBATTALOV G. G. (1997), Bakurt Tili, Ufa.
KORKMAZ, Zeynep (1995), Trkede ok/k Pekitirme (Intensivum) Edat zerine, Trk
Dili zerine Aratrmalar-Birinci Cilt, Ankara, s. 98-109.
KORNFLT, Jaklin, (1997), Turkish, London. New York.
KROEGER, Paul. R. (2005). Analyzing Grammar An Introduction, Cambridge University
Pres, New York.
KTLG= Karlatrmal Trk Leheleri Grameri. Ankara:Trk Dil Kurumu. 2006.
LAKOFF, Robin T., (1972), Pragmatics of Modality, CLS 8, 229-305.
LEWIS, G.L. (1967). Turkish Grammar, Oxford University Press, Oxford, New York.
LEWS, G. L. (1967), Turkish Grammar, Oxford. New York.
LYONS, John. (1977). Semantics I-II, Cambridge University Pres.
MANAV, Asl, (2006), Denizlinin Gney lesi Az (Fonetik-Morfoloji), Yksek Lisans
Tezi, Denizli.
NALBANT, Mehmet Vefa (2004), Trke Enklitik Edat La, V. Uluslar Aras Trk Dili
Kurultay Bildirileri II, Ankara, s. 2157-2173.
NER, Mustafa, (2007) Tatar Trkesi Trk Leheleri Grameri, (Ed. Ahmet B.
ZNDER, Sema Barutcu (2007), Trke Enklitik Edatlar zerine: I/U, IV. Uluslararas
Trk Dili Kurultay Bildirileri II, 24-29 Eyll 2000, Ankara.
74
PALMER, F.R. (1986). Mood and Modality, Cambridge University Press, New York.
PALMER, F.R. (2001), Mood and Modality, Cambridge University Press, New York.
POPPE, Nicholas. (1964), Bashkir Manual, (Descriptive Grammar and Texts with A BashkirEnglish Glossary), Indiana University, Bloomington.
RSNEN, Martti (1957), Materialien zur Morphologie der Trkischen Sprachen, Helsinki.
Redhouse Szl (ngilizce-Trke), 1998, stanbul.
SERTKAYA, Osman Fikri, (1989), -an / -en Ekli Yeni ekiller ve rnekleri zerine
TDAY Belleten, ANKARA, 335-352.
SWEETSER, Eve, (1990), Modality: From Etymology to Pragmatics, Metaphorical and
cultural aspects of semantic structure, Cambridge.
TENEV E.R. (1988). Sravnitelno-istorieskaya garammatika tyurskih yazkov, Moskova
Nauka.
TRASK, R., L. (1993), A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics, New York.
TULUM, Mertol (1993), -La / -Le Ekine Dair, TDED Dergisi, .U. Edebiyat Fakultesi
Yaynlar, stanbul, C. XXVI, s. 157-164.
UNDERHILL, Robert. (1976). Turkish Grammar, The MIT Pres, Cambridge.
UYGUR, Ceyhun Vedat (2007), Karakalpak Trkesi, Trk Leheleri Grameri. Aka,
(Ed. Ahmet B. ERCLASUN), Ankara, 543-622.
STNER, Ahat (2003), Trkede Pekitirme, Elaz.
STNER, Ahat, (2000), Trkedeki +-A Pekitirme Ekinin Trkiye Trkesi Azlarnda
Kullanl, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat Universty Journal of
Social Science Cilt: 10 Say: 1, Elaz:189-206.
YILDIRIM, Mehmet, (2007), Ankara Beypazar lesi Az, Yksek Lisans Tezi.
YULDAEV, A. A. (1981), Grammatika sovremennogo bakirskogo literaturnogo yazka,
zdatelstvo Nauka, Moskova.
YKSEL, Zuhal (2007), Krm-Tatar Trkesi, Trk Leheleri Grameri, (Ed. Ahmet B.
ZEYNULLN, M. V. (2002), Hezirgi Bakurt Ezebi Tili- Morfologiya, Ufa.
RNEKLERN ALINDII ESERLER

ZB
: BEVA, Zeynep. (1982), Zynp Bieva- srr Drt Tomda, Ufa.
: BEVA, Zeynep. (1990), l yk Buynda, Ufa.
MB
: SULTANGEREEV, Reit, Hammatov Yanbay, Yamalstdinov,
Mevlit. (1992), Musa Batr, Ufa.
UYT
: SULTANGEREEV, Reit. (1995), Ulu Yuld Tuan, Ufa.
: ASLAYEV, T. X., ATNAFOLOVA S.V., Ekietter (1996), Ufa.
ASA
: NUGUMANOV, Bary (1999), Ak Sekseli Aklan, Ufa.
75
Habibe Yazc Ersoy
KR
HM
HT
DHK
KB
T
KKTY
Y
SPK
BY
U
76
: URAZGULOV, Relis, SAFNA, Eklime. vd. (2000), Krsnta, Ufa.

: YEEFEROVa Ayhlw (2001), Handugas Munu, Ufa.
: SADKOVA Mkereme (2001), Havalag Turna, Ufa.
: AKBA Kebir (2002), Dramalar Hem Komediyalar, Ufa.
: DAYANOVA Teksire (2002), Kanbaba, Ufa.
: GZYENOVA, Najiye (2002), Tkdir, Ufa.
: EHLULLN, Ehmet. (2002), Kndk Qan Taman Yr, Ufa.
: HEKM, Ehier. (2002), yrm , Ufa.
: GEYTBAY, Nail (2003), Sit Pleneta Qz Ufa.
: KERM, Mostay (2003), Bizin yzn Yemi, Ufa.
: KAMAL, Rinat. (2004), ntal, Ufa.
Dil Aratrmalar
Dvn
Say: 8 Bahar 2011, 77-91
Tarih Trk Lehelerinde ber-/bir-

Yardmc Fiili ile Kurulan Birleik
Fiiller ve Anlamlar zerine
Zeynep Gener*
zet: Bu makalede, tezlik tasvir fiili olarak adlandrlan

iver- ile kurulan birleiin Eski Trke ve Orta Trke
dnemlerindeki yaps ve ilevleri incelenmeye allmtr.
Buna bal olarak, Eski Trke dneminde cmleye bireyi
bir bakas yararna yapma, bizim adlandrmamzla ltuf
veya kran anlamlar kazandran bu yapnn tezlik tasvir
fiili olarak kullanlmaya balanmas ve gei srecinde
karlalan yap deiiklikleri ortaya konmaya gayret
edilmitir.
Anahtar szckler: tezlik tasvir fiilli, Tarihi Trk Leheleri,
-i ver-, ltuf ve kran ifadeleri
On Compound Verbs Founded with

ber-/bir- Auxiliary Verbs in Historical
Turkish Dialects and Their Meanings
Abstract: In Old Turkish period, descriptive verb iver- was
used for doing something on behalf of someone.According
to this, in this study we will focus on the structure and the
same functions of mentioned descriptive verb and try to figure
out the benefactive function of iver- in both Old Turkish and
Middle Turkish periods.
Key Words: descriptive verbs, benefactive,Old Turkish
Dialects, -i ver-
Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora rencisi
77
Zeynep Gener
1. Giri
Eski Trke dneminde, fiil + zarf-fiil eki + bir- / ber- yapsnda
karmza kan bir- yardmc fiilinin eklendii ana fiile o ii bakas iin yapmak,
bakasnn yararna yapmak anlam verdii bilinmektedir.1 Sonraki dnemlerde
de bu birleme yapsn korumu, tarih sre ierisinde ber-, bir-, vir- ve ver- gibi
eitli ses deiiklikleriyle birlikte cmlede tezlik, beklenmezlik, kibar emir ve
kolaylk gibi anlam deiikliklerine uramtr. Bu almada, Trkiye Trkesi
ve dier ada Trk Lehelerinde de varln devam ettiren, tezlik tasvir fiili
olarak adlandrlan bu fiilin tarih Trk Lehelerinde ltuf ve kran ifadesi
olarak kullanlmas ve cmleye vermi olduu anlam zerinde durulacaktr.
1.1.Ama
Bu almayla ltuf ve kran ifadesi olarak kullanlan bir- yardmc
fiilinin, bu ilevinin deime sreci, dier bir deyile ne zaman tezlik tasvir
fiili olarak kullanlmaya baland tespit edilmeye allacaktr.
1.2.Yntem
bir- yardmc fiilinde grlen bu gramatikal deiikliin tespitinde,
ncelikle Eski Trke dnemi eserleri, ardndan Karahanl Trkesi dnemi
eserleri, son olarak da Harezm Trkesi eserleri gzden geirilmi ve her biri
kendi dneminin tek eseri olma zelliini tayan ya da adalarndan dil
zellikleri, hacmi ve konular itibariyle ne km olan eserler kaynak olarak
ele alnmtr. Eserler tespit edildikten sonra, bir- yardmc fiilinin iinde getii
cmleler, beyitler taranm ve bir liste oluturulmutur. Farkl dnemlerde
karmza kan ayn birleik fiiller yaplar ve ilevleri asndan karlatrlm,
farkl dnemlerde ayn ekli tespit edilemeyenler ise iinde getii cmle veya
beyit erevesinde deerlendirilmitir.
1.3.Taranan Eserler
almada alt eser taranmtr. Bu eserler ve bir- yardmc fiiliyle
kurulmu birleik fiiller Trkenin tarih dnemlerine ayrlarak Tablo-1de
gsterilmitir.
1 ay-u bir-: bildirmek, yani bir bakasnn menfaati iin; bir-: vermek. bala-p bir-i (Maitr.,(bizim menfaatimize)
balayn! (Gabain, 2000 s. 90-91); tik-e bir-: dikivermek (BG G9,11), it-i bir-: dzenleyivermek (KT D1, BK D3)
vd. (Tekin, 2000 s. 100); bolu ber-: to be in somebodys favour.(Erdal, 2004 s. 262)
78
Tarihi Trk Lehelerinde ber-/bir- Yardmc Fiili ile Kurulan Birleik Fiiller ve Anlamlar zerine
Tablo-1
Dnem
Eser / Fiil Says
Eski Trke
Orhon Yaztlar / 13
Kalyanamkara ve
Papamkara / 4
Fiil+-U / -A /
-(X)p+ biral birbasa bereid beriti birkazganu birklu bersley birtike birtuta bir-
Kullanm
Skl
3
1
1
1
1
1
2
2
1
ayu beralp ber-
3
1
79
Zeynep Gener
Karahanl Trkesi
80
Kutadgu Bilig / 132
aa biralp biralu birarturu birayu birbasa birbolu birite birkel birklu birkingr birkodu birkolu birkrkit birkr birkutaru biroduru birge birsaknu birsevn birszley birsunup birtegr birtire birturu birtuta birtutzu bir
udu biryakru bir-
8
1
1
1
42
1
26
1
7
1
1
16
3
1
2
1
2
1
1
1
1
3
1
2
1
3
1
1
1
Atebetl-Hakyk / 1
ayu bir-
Harezm Trkesi
Nehcl-Feradis / 156
aytu beralu berbitiy berda berqlu berndey ber-
18
3
2
115
16
2
Ksasl-Enbiy / 142
ala beralu beravutu beraytu berayta ber

aa berbelgrte berbezey berkaru berda berdu berkata berkayta berkeltre berkla berklu berkrgze berkrgz berkrn berktr berkura berkurayu bergret bersala berszley bertey bertiley bertey bertuta beryanduru beryandura beryaza ber-
2
1
1
66
8
2
1
1
1
4
3
2
2
2
1
10
2
1
1
1
1
1
11
3
2
1
1
1
2
2
2
3
81
Zeynep Gener
2.Bulgular
Yaplan tarama sonucunda aadaki durumlar tespit edilmitir.
Orhon Yaztlarnda:
1. bir- yardmc fiiliyle kurulan dokuz ayr fiile rastlanm, bunlardan al-(almak),
sle-(asker sevk etmek) ve tik-(dikmek) fiilleri birden fazla kullanld iin
toplamda on birleik fiil tespit edilmitir.
2. bir- yardmc fiili asl fiile A/-U/-I zarf-fiil ekleriyle balanm, sz konusu
yapda -(X)p ekine rastlanlmamtr.
3. Yardmc fiil, bas-, ed- ve kl- fiilleriyle balanrken geni nlyle ber- ,
dier fiillerde ise bir- olarak okunmutur. Sz konusu ses olay incelendiinde,
asl fiil ile yardmc fiil arasndaki zarf-fiil ekinin geni nll ya da dar nll
olmasnn buna etkisinin olmadna kanaat getirilmitir.
1) a. Men [T]rgi kaanka kzm[n............] erting ulu trn al
birtim. (BK-K9) (T.Tekin)
Ben Trgi hakanna kzm pek byk (bir) trenle alverdim.
(T.Tekin)
b. [...T]rgi kaganka kzm[n...] erting [ulu] trn al birtim.
(M.Ergin)
Trgi kaanna kzm ... fevkalade byk trenle al verdim.
(M.Ergin)
Grld gibi alver- birleik fiili cmlelerde bir bakas iin yapma
grevinde kullanlmaktadr.
2) a. Kaan[m, ben] zm, Bilge Tunyukuk tntk tnmin eid
berti. (T-G8) (T.Tekin)
Kaanm, (benim) kendimin, Bilge Tunyukuk un arz ettiim ricam
dinlemek lutfunda bulundu. (T.Tekin)
b. Kaganm [ben] zm Bilge Tonyukuk tntk tnmn eid
birti. (T-G8) (M.Ergin)
Kaanm benim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettii maruzatm
iiti verdi. (M.Ergin)
82
Yukardaki rneklerde de yardmc fiilin nlsnn dz, dar ya da dz,

geni okunmas cmlede anlam deiikliine sebep olmamtr.
4. bir- yardmc fiiliyle kurulan birleik fiillerin yer ald bu on cmlede
tezlik, kolaylk, beklenmezlik anlamlarna henz rastlanlmamaktadr.

1) a. Olurupan, Trk bodunng ilin tr[s]in tuta birmi,iti birmi.
(KT-D1) (T.Tekin)

Tahta oturarak, Trk halknn devletini (ve) yasalarn ynetivermi,
dzenleyivermiler. (T.Tekin)

b. Olurupan Trk budunung ilin tr[s]in tuta birmi, iti birmi. (KTD1) (M.Ergin)

Oturarak Trk milletinin ilini tresini tutu vermi, dzenleyi vermi.
(M.Ergin)
Kalyanamkara ve Papamkarada :
1. ay- ve al- fiilleri olmak zere bu yapda kurulan iki fiile rastlanlmtr. Bu
fiillerden ay- kez kullanlm toplamda bir- yardmc fiiliyle kurulmu drt
birleik fiil tespit edilmitir.
2. Yardmc fiil asl fiile -U / (X)p ekleriyle balanmtr. Ancak, -(X)p ekiyle
balanan al- fiilinin iinde getii cmlede bir- fiilinin yardmc fiil olarak kabul
edilip edilmemesi tartmaya ak olmakla birlikte ada Trk Lehelerinde
karmza kan -(X)p ber- yapsndaki birleik fiillerle benzerlii asndan
zerinde durulmas gereken nemli bir durumdur.
1) ...bizie asa tusu (L) l yettin kn rdini alp beri
(beryin?) tep tedi (L.2.)
Ben de yedinci gn mcevheri alaym ve onu vereyim (mcevheri
aln ve onu verin), dedi. (Korkut, Birkan)
Bize gre:

Ben de yedinci gn mcevheri alvereyim dedi
3. Eserde geen sz konusu fiillerin cmleye tezlik, kolaylk, beklenmezlik gibi

anlamlar verdiine rastlanlmamtr. Bu konuyla ilgili olarak Toprak (2005)ta
ber-, bar- fiilleri tezlik fonksiyonuyla birleik fiiller yaptklar belirtilmektedir.
bar- fiili konu d olduundan zerinde durulmayacaktr. Ancak, ber- yardmc
fiilinin aadaki cmlede tezlik fonksiyonunda kullanldn dnmemekteyiz.
83
Zeynep Gener
1)...trisi nty yol ayu berdi (LX.7)

Perisi seslenerek ona yolu gsteriyordu. (Korkut, Birkan)
Bize gre:

Perisi seslenerek ona yolu gsteriverdi.
Kutadgu Bilig de :
1. Eserde bir- yardmc fiiliyle kurulmu yirmi sekiz ayr fiile rastlanm,
tekrarlar ile birlikte toplamda 132 fiil tespit edilmitir.
2. Tespit edilen fiillerin hepsi ayn birleme yapsna sahip deildir. ounlukla
A/-U/-I bireklinde birlemeler grlmekte, -(X)p bir- li yaplara drt beyitte
rastlanlmaktadr. Bunlardan al-(almak) fiili bir beyitte u bir-, bir beyitte ise
-(X)p bir- olmak zere iki farkl yapda karmza kmakta, sun- (sunmak,
uzatmak) fiili ise yerde -(X)p bireklinde birlemektedir.

(3983)
1) Alu birse a kr altun km/ ayua at alsa ayua yumu (2542)

Onlara hkmdardan altn-gm, ihsanlar koparmal; bazlarna
unvan ve bazlarna da vazife verilmesi hakknda tavassutta
bulunmaldr. (Arat)
2) Nengi bolmasa er alp birgke/ Elig sa bold amu edgke
Verecek mal olmazsa, insan hi bir iyilie el uzatamaz.(Arat)
3) Tketti szin trdi bad bitig/ Sunup birdi ald ada tetig (3811)
Szn tamamlad; mektbu katlayp, balad; uzatt ve zeki kardei
ald.(Arat)
-(X)p bir- ile kurulan yap bir nceki eserde de tartld gibi burada
da ayn yapda karmza kmaktadr.Yukarda belirtilen nedenden dolay bu
yapnn ilerleyen dnemlerde kullanld cmlede anlam deiikliine etkisinin
olaca dnlmektedir. Ayrca, eserde srasyla yaplan iler dile getirilirken
sadece -(X)p bir- yapsna bavurulmamas da baka bir destekleyici ipucu
olarak dnlmektedir.
84
1) Yat yarlkal ir bir yig/ meg edg tutgl ay bilge bg (495)

Yabancnn kusurunu bala, onu yedir ve iir; ey lim hakm,
misfire iyi mumele et.(Arat)
3. Yardmc fiil btn birlemelerde dar nll okunmutur.

1) tigli bayatm ite birdi z/ te birdi tzdi yaraturd tz. (146)

Her eyi yoluna koyan Tanrm bunlar da yola getirdi; tanzim etti,
dzeltti ve birbirleri ile bartrd. (Arat)

2) Bolumsuza devlet kel birse ut/ ter devletin ol kermez
kni(1715)
Olmayacak kimseye devlet ve saadet gelirse, o ayana gelen bu
devleti derhl teper. (Arat)

3) al olsa sen tut steng elig/ Er atn sevindr ge bir erig (5481)
Eer sen he vakit stn gelmek istersen, adamlarn memnun et ve
onlara deer verip, erek, evke getir. (Arat)
4. Eserle ilgili almalarda Ercilasun (Ercilasun, 1984), sz konusu yardmc

fiilin kolaylk ve abukluk anlamlarna deinmi, dier taraftan failin bayat,
tengri, dnya, dlek, ana-ata, mavir gibi stn ve kudretli kimseler ve nesneler
olmasnn dikkat ekici olduunu vurgulamtr. Haceminolu (Haceminolu
1996), anlamla ilgili bir gruplandrma yapmazken Toprak (Toprak, 2005),
bir- ile kurulan birleik fiillerde kolaylk ve abukluk ifadesinin olduunu
belirtmitir. ne srlen bu fikirler dikkatle incelendikten sonra, Ercilasun un
dikkat ektii kudretli faillerin belirtilen ileri yapm olmalar, o faillerin ltfu
sonucu kolayln ortaya km olmas ihtimalini glendirmektedir.
Atebetl-Hakyk ta :
1. Eserde tek bir fiilin bu yapda kullanlm olmas dikkat ekicidir. u bireklinde karmza kan bu yapda yardmc fiil dar nlyle okunmu, cmlede
tezlik ya da kolaylk anlamlarna rastlanlmamtr.
1) ayu bir manga bu negke kerek (314)
Bana syleyiver, bu neye yarar? (Arat)
Nehcl-Feradis te :
1. Eserde ber- yardmc fiiliyle kurulmu alt ayr birleik fiil tespit edilmi, her
biri birden fazla kullanlan bu fiillerden d- (gndermek, yollamak, atmak) fiiline
85
Zeynep Gener
yz on be yerde rastlanlmtr. Toplamda ise bu yapda yz elli alt birleik fiil

vardr. ayt- (18) ve ql- (16) en ok kullanlan ikinci ve nc sradaki fiillerdir.
2. d- dndaki tm fiiller dar nlyle balanm, -(X)p bir- yapsna
rastlanlmamtr.
1) adca rah azq qlu berdi (7-9)
Hz. Hatice yiyecek hazrlad. (Aktan)

Bize gre:
Hz. Hatice yiyecek hazrlayverdi.
2) sanga rtglg szm bar, aytu bereyin (421-7)
Sana gizli bir szm var, syleyeyim. (Aktan)
Bize gre:
Sana gizli bir szm var, syleyivereyim.
3)...on ming yarmaq asan atl kii birle a berdi (187-2)
Hasan adl kiiyle on bin yarmak gnderdi, (Aktan)
Bize gre:
Hasan adl kiiyle on bin yarmak gnderiverdi.
3. Dier dnemlerde karmza bir- olarak kan yardmc fiil bu dnemde ses
deiikliine uram ve ber- olmutur.
4. Eserde tespit edilen birleik fiillerde ltuf ve kran anlam aka
grlmektedir.
(312-8)
1) Bu etlerning uddalarn yp bizim etkke a bergil temi erdi

Etlerin bezlerini toplayp bizim kediye gnder.demiti. (Aktan)
Bize gre:
Etlerin bezlerini toplayp bizim kediye gnderiverdemiti.
(383-12)
2) aq tel ol qula utma ir iinde bir ew bin qlu bergey

Cenabhak o kula cennette kale iinde bir kk yapacaktr. (Aktan)
Bize gre:
Cenab- Hak o kula cennet kalesi iinde bir kk yapverecek.

86
(Aktan)
3) ...manga Alni ndey bering (139-1)

Bana Aliyi arn! (Aktan)
Bize gre:
Bana Aliyi arverin.
4) Ey ey,Tangr izzeti n bu keeki (17) ahvllarngzdn manga
aytu bering (317-17)
Ey eyh! Tanrnn an iin bu geceki durumunuzu bana syleyin.
Bize gre:
Ey eyh! Tanrnn an iin bu geceki durumunuzu bana syleyiverin.
5)...taq menim n met alu bersengiz (339-12)
*kimiz birlikte gidip bana bir eyler alsak. (Aktan)
Bize gre
...Ve bana / benim iin met (bir eyler) alverseniz.
6)...emgek(6)leringiz iinde ne avb kim berdi erse, anlarnng

dvnnda taq ol avblarn bitiy berdi tep ayd. (409-6)
sizin emeinize ne sevap verdiyse, onlarn defterine de ayn sevab
yazd.(Aktan)
Bize gre:
Emeklerinize ne sevap verdi ise onlarn divanna da o sevab yazverdi.
5. da ber- birleik fiillerin kullanld baz cmlelerde ber- ltuf ya da kran

ifadesi olma zelliini ksmen yitirmi, cmlede eylemin kolayca ve abuka
yapld anlam kendini gstermeye balamtr. Bu duruma d- fiilinin anlamnn
nemli lde etki ettii dnlmektedir. Kagarl Mahmud, eserinde ilgili fiili
ve ayn fiilden tremi olan isimleri aadaki rneklerle aklamtr.

dld
tutgun dld: Tutsak (ya da balanm adam ya da benzer bir
kstlanm durumda bulunan kimse) serbest brakld.
dnu:
dnu sa: Erkein uzun sre toplu tutulduktan sonra zlp serbest
braklan sa.
dun ylq: Serbest braklan, doaya salnan hayvan.
87
Zeynep Gener
Yukardaki rnekler incelendiinde d- fiilinin kendi iinde bir

abukluu barndrd, ber- ile oluturduu birleik fiilde ber- fiilinin ilevinin
kuvvetlendirme olabilecei dnlmektedir.
1) ...gtlep abar a berdi erse (325-14)
t verip yle haber gnderdi(Aktan)
6. Eserde dikkat eken bir dier nemli nokta ise, d- ile derhl zarfnn ayn
cmlede kullanlm olmas ve cmledeki tezlik anlamnn aka grlyor
olmasdr. Cmlenin bu anlam ber- yardmc fiili ya da d- asl fiilinden deil,
derhl zarfndan ald dnlmektedir.
2) Derl kii a berdi,bu qullarn keltrdiler (247-1)
Derhal adam gnderdi, hizmetileri getirdiler. (Aktan)
Ksasl-Enbiy da :
1. Eserde ber- yardmc fiiliyle kurulmu olan yirmi be ayr fiil tespit edilmi,
tekrarlar ve ayn fiilin farkl yaplaryla birlikte toplamda ise yz krk iki
birleik olduu grlmtr.
2. ber- yardmc fiili asl fiile A/-U zarf fiil ekleriyle balanm, sz konusu
yapda -(X)p ekine rastlanlmamtr. Ancak, al- (almak), ayt- (sormak,
sylemek), d- (gndermek), kl- (klmak, eylemek, yapmak), krgz(gstermek), yandur- (geri evirmek, evirmek, gndermek) fiilleri her iki dar
nly de kullanarak birlemilerdir.
1) al-:
eligge kterip yrg bamaz yo erdi. Bu yigit iitip baman
olara ala berdi. (204r-15)
...elinizde giyip yryecek ayakkabnz yok idi. Bu yiit (bunu) iitip
ayakkabsn onlara veriverdi.
seyn bard yegirmi yeti kii z mevllarndn alu berdi (244v-5)
Hseyin vard, kendi azatl klelerinden yirmi yedi kiiyi (yanna)
alverdi.
2) ayt-:
erat akmn olara aytu berdi (216r-14)
eriat hkmlerini onlara anlatverdi
Rblni ud, Ysufnu aberlerin sord, amun ayta berdi. (106r88
2)
Rbli kucaklad, Yusufu sordu, hepsini anlatverdi
3) d-:
Ol temr azularda aran yaturda susad Mevl tal umadn
erbet u berdi (113v-11)
O, demir kazklar (stnde) srt st yatarken susad; Mevla tal
cennetten erbet gnderiverdi.
...ol yerni men bilmezin ayda turur? Mevl azze ve celle bir un
ulavuz a berdi (13r-19)
O yeri ben bilmem, nerededir? Mevla azze ve celle bir kuu klavuz
olarak gnderiverdi
4) kl-:
13)
ni yer yzini saa mescid (13) ld ta ar lu berdi (194vncs, yeryzn sana mescid kld ve onu temiz klverdi
...z mlmzdn saa sercn la bereli (179v-17)
...kendi malmzdan sana bahedelim
5) krgz-:
suw ze rdek yrgenin krgz berdi, aa oayu kimi yze (2)
baladlar (24r-1)
(Cebrail) Suyun stnde rdein yryn onlara gsteriverdi ve
onu taklit ederek yzmeye baladlar.
....men sizlerge krgze bereyin,(5) siz tutup ltr (190r-4)
Ben size gsterivereyim, siz tutup ldrn.
6) yandur-:
dy, ol eki eek-(19)-lerimni maa yanduru bergil (100v-19)
Tanrm, o iki ieimi bana geri gnderiver.
ol atlarn maa yandura beri (140v-5)
O atlar bana geri getiriverin
Yukardaki yaplarda, cmlede anlam farkllna neden olacak bir
durum tespit edilememitir. ncelenen dier dnem eserlerinde karmza farkl
89
Zeynep Gener
fiillerde kan bu yapnn ayn eserde ayn fiillerde grlmesi (du ber-/ da ber-,
yanduru ber-/ yandura ber- vb.) ilgin olup bir baka aratrma konusu olarak
ele alnmaldr.
4. Aadaki iki cmlede eylemin bakasnn yararna yaplmas, bakas iin
yaplmas gr geerliliini kaybetmitir.
1) Ysufn yawla swer erdi. An n s yalava urn Ysufa
bildrmeyin ton iinde (17) belige urayu berdi. (97v-17)
Yusufu ok severdi. Onun iin shak peygamberin kuan Yusufa
sezdirmeden elbisesi iinden beline balayverdi.
Cmle ilk bakta bir ltuf ifadesiymi gibi grnse de, eylemi
gerekletiren, yaptyla eylemden etkilenene zarar vermektedir. Kssann
devamnda, eylemden etkilenen hrszlkla sulanp eylemi gerekletirenin
klesi olma cezasna arptrlmtr. Ayrca, bildrmeyin zarfnn cmlede yer
almas iin abuklukla yapldn belirtmektedir.
2) Oyanp bu tni erie aytu berdi... (227r-6)

Uyanp ryasn kocasna anlatt.
kinci cmle de ayn ekilde, eylemi gerekletirenle bundan etkilenen

arasnda bir yarar (ltuf) ilikisini ortaya koymamakta, aksine zne sonraki
cmlelerde yapt iten dolay zarara uramaktadr.
3. Sonu
bir-/ber- yardmc fiilinin incelendii bu almada; fiilin Eski Trke
dneminde asl anlamn koruduu ve cmlede ltuf ve kran ifadesi olarak
kullanld, Karahanl Trkesinde tanrsal ltuftan kaynakl bir kolaylk anlam
kazand ve bundan dolay ifadelerde eylemi gerekletiren ile eylemden
etkilenene bal olarak cmlelerin ltuf veya kran bildirdii tespit edilmitir.
Harezm Trkesi dnemine gelindiinde ise, kullanlan zarflarn ve asl fiillerin
de etkisiyle cmlelerde abukluk anlam grlmeye balanmtr. Ancak bu
dnemde incelenen sz konusu yardmc fiilin oluturduu birleimlerde
dilbilgisellemenin tam olarak tamamland dnlmemektedir2. Yardmc fiil
2 Demirci (2008) dilbigisellemeyi u ekilde tanmlamaktadr:Dilbigiselleme, dillerdeki baz kelimelerin byk
bir lde gerek anlamlarn kaybedip yapsal olarak fosillemeleri/kalplamalar, dilde semantik grevden ziyade
90
gerek anlamn henz yitirmi deildir. alma sonunda, tezlik tasvir fiilinin
incelenmesinde d- fiilinin rolnn tekrar ele alnmasna ve dilbigiselleme
srecinin tespiti iin kaynak eser ve sahalarn geniletilmesine karar verilmi
olup bir sonraki almada Eski Anadolu Trkesi dnemi ve eserlerine yer
verilmesi dnlmektedir.
Kaynaklar
AKTAN, Bilal (2006), Kerderli Mahmud Cennetlerin Ak Yolu Nehcl-Feradis, Edebiyat
Ota, Ankara.
ARAT, Reid Rahmeti (1987), Kutadgu Bilig I Metin, TDK Yaynlar, Ankara.
ARAT, Reid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III ndeks, (Haz.: Eraslan, Sertkaya, Yce) Trk
Kltrn Aratrma Enstits, 47, IV, A12, stanbul.
ARAT, Reid Rahmeti (1951), Edib Ahmed bin Mahmud Ykneki, Atebetl-Hakyk, Ate
Basmevi, stanbul.
ATA, Aysu (1997), Ksasl-Enbiy I Giri-Metin-Tpkbasm, TDK Yaynlar, Ankara.
ATA, Aysu (1997), Ksasl-Enbiy II Dizin, TDK Yaynlar, Ankara.
ATA, Aysu (1998), Nehcl-Feradis Utmahlarning Auk Yol Cennetlerin Ak Yolu III Dizin
- Szlk, TDK Yaynlar, Ankara.
ATALAY, Besim (1939 1941), Divan Lugatit-Trk Tercmesi, Ankara: Cilt I, II, III, IV
DEMRC, Kerim (2008), Dilbigiselleme zerine zerine Bir nceleme, Bilig S. 45, s. 131146
ECKMANN, Janos (2004), Nehcl-Feradis (Hazrlayan: Semih Tezcan, Hamza Zlfikr),
TDK Yaynlar, Ankara.
ERCLASUN, A. Bican (1984), Kutadgu Bilig Grameri, Gazi niversitesi, Ankara.
ERDAL, M. (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden:Brill.
ERGN, Muharrem (2007), Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar No:95, stanbul.
GABAIN, A. V. (2000), Eski Trkenin Grameri,(eviren: Mehmet Akaln), TDK Yaynlar:
532, Ankara.
HACIEMNOLU, Necmettin (1996), Karahanl Trkesi Grameri, Trk Dil Kurumu,
Ankara.
HAMILTON, James Russel (1998), Budac yiveKt Kalpli Prens Masalnn. UygurcasKalyanamkara ve Papamkara-, (eviren: Ece Korkut, smet Birkan), Simurg Yay.,
Ankara.
ZYETKN, A.Melek (2001), Ebu Hayyan, Kitabul-drak Li Lisanil-Etrak, Fiil: Tarih
Karlatrmal Bir Gramer ve Szlk Denemesi, KKSAV, Tengrim Trklk Bilgisi
Aratrmalar Dizisi: 3, Ankara.
TEKN, Talat (2003), Orhon Yaztlar, Yldz Yaynlar, stanbul.
TEKN, Talat (2000), Orhon Trkesi Grameri, TDAD, Ankara.
TOPRAK, Funda (2005), Harezm Trkesinde Fiil, Ankara.
dilbilgisel ilev yklenmeleri demektir.
91
92
Dvn Lgatit-Trkte Geen Her Kelime Trke Kkenli midir?

Dil Aratrmalar
Say: 8 Bahar 2011, 93-114 ss.
Trkiye Trkesinde Yazm

Klavuzlarnda (1928-2005) Nispet
ili Renk Adlarnn Yazm ve
Kullanm zellikleri
Salim Kk*1
zet: Trkenin sz varlna katkda bulunan ve Arapa,
Farsa gibi Dou kaynakl dillerin yan sra Bat kaynakl
szcklerde de karmza kan nispet isinin kullanld
alanlardan biri de renk adlardr. Trkiye Trkesinde
renginde (olan), renkte (olan), renkli karl
kullanlan nispet isinin kullanm son derece yaygn olup bu
ekilde tretilen szcklerin nemli bir ksm zaman ierisinde
eskimi, unutulmu hatta azlarda kullanmdan dmtr.
1928-2005 yllar arasnda baslan yazm klavuzlarnda
nispet ili renk adlarnn yazm ve kullanm zelliklerini
incelemeyi amalayan bu almada toplam 34 renk ad
tespit edilmi ve mesele yazm birlii ve kken asndan ele
alnarak deerlendirilmitir.
Anahtar Szler: Trkiye Trkesi, yazm klavuzu, nispet
isi, renk adlar, sz varl.
The Writing and the Usage

Characteristics of Colour Names
with Suffix of Relation in Turkey
Turkish Spelling Books (1928-2005)
Abstract: One of the areas, in which suffix of relation that not

only makes a contribution to the vocabulary of Turkish but
also we come across in West origin vocabularies besides East
origin languages such as Arabic and Persian is used, is colour
names. In Turkey Turkish the usage of suffix of relation in
the acknowledgment of ... coloured is very common. The
important parts of vocabularies that are produced in that way
went out of date, forgotten and even are no longer used. In this
study that aims to examine the characteristics of writing and
usage of colour names with suffix of relation in 1928-2005
dated spelling book, 34 colour names has been determined in
total and the issue has been handled and evaluated in terms of
writing unity and origin.
Key words: Turkey Turkish, Spelling book, suffix of relation,
colour names, vocabulary
*
Yrd. Do. Dr., Ordu niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm. sakucuk@hotmail.com
93
Salim Kk
Giri
Trkiye Trkesinin yap ve ileyii ile ilgili sorunlardan birisi de
Trkenin belli kurallar erevesinde yazya geirilmesi, yani imls olmutur.
Ancak yazm klavuzlar yazm birliinin salanmas asndan her zaman nemli
grlmekle birlikte 1928den 2005e kadar hazrlanan yazm klavuzlarnda bir
btnlk salanamam ve kurallarn sk sk deitirilmesi eitim ve retime
olumsuz ynde yansmtr (Parlakyldz 2008: 545). Kurallarn, alkanlklarn
ve yaygn kullanmn geerli olduu imlnn dzeltilmesinde yardmc olacak
unsurlardan biri de telffuzdur. nk szcklerin doru yazm kadar yanlsz
ve yeterli bir ekilde seslendirilmesi de nemlidir. Trkiye Trkesinde
telffuzla ilgili olarak ele alnmas gereken konulardan biri de dzeltme
iaretlerinin kullanld nispet ili renk adlarnn yazm ve seslendirilmesidir.
Trkiyede Cumhuriyet sonras yeni harfli Trk imlsnn balangcnda 1
Kasm 1928 tarihinde 1353 sayl kanunla kabul edilen Trk Harflerinin Kabul
ve Tatbiki Hakknda Kanun bu bakmdan bir milat zellii tar. Bu kanunu
1928 ylnda Ahmet Cevat, Ahmet Rasim, Cell Sahir, Falih Rfk, Fazl Ahmet,
brahim Necmi, brahim Osman (raporu yazan), smail Hikmet, Mehmet Baha,
Mehmet Emin, Mehmet hsan, Ragp Hulsi, Ruen Eref, Yakup Kadriden
oluan Dil Encmenince yazmda birlii salamak amacyla dzenlenmi ve
yaymlanm olan ml Lgati takip eder.
emsettin Saminin Kmus- Trk adl eseri ile Mehmet Bahaeddinin
(Mehmet Baha) Yeni Trke Lgati rnek alnarak hazrlanan 1928 tarihli ml
Lgati TDKnin kuruluundan nce yaymlanmasna ramen Kurumun yayn
gibi deerlendirilmi ve on yl boyunca kullanlmtr (Yazm Klavuzu 2005:
I, II).
Her ne kadar ad lgat ise de bu eser, Ltin harfli ekillerin karlnda
eski harfli ekillerin verildii bir kelimeler listesidir. Kelimeler eski harflere
gre dizilmitir. Kitabn bandaki n sz dikkatle okunduunda o yllarda
Trkenin iml ile ilgili birok meselesinin henz farknda bile olunmad
grlr. Ltin harflerine geiin ilk rn olmas bakmndan bu durumu
normal karlamak gerekir. (Zlfikar 1991: 71).
1941 tarihli ml Klavuzunda ml Lgatinin kinci Basm

aklamasna yer verilmesi klavuzun 1928 tarihli ml Lgatinin devam
sayldnn bir gstergesidir.
Trke, Arapa, Farsa vb. szcklerin sonuna eklenen ve renk bildiren
kelimelerde renginde (olan), renkte (olan), renkli karl
kullanlan nispet isinin yazm ( )1928den bugne (bk. EK-1 ve EK-2) Kurum
tarafndan karlan yazm klavuzlarnda farkl ekillerde yazla gelmitir
(Doan 2003: 190, 199).
1928-2005 tarihleri arasndaki yazm klavuzlarnda nispet ili renk
94
Trkiye Trkesinde Yazm Klavuzlarnda (1928-2005) Nispet ili Renk Adlarnn Yazm ve Kullanm zellikleri
adlarn nesnel bir ekilde incelemeyi amalayan bu almada, Kurum yayn

olmamakla birlikte ilk klavuz olmas nedeniyle 1928 tarihli ml Lgati
balang olarak kabul edilmitir. almada toplam 14 adet yazm klavuzu
incelenmi olup bunlarn 13 Kurum yayndr. almada 1948, 1956, 1957
ve 1960 tarihli klavuzlar nispet ili renk adlar ile ilgili olarak 1941 tarihli ml
Klavuzundan farkl bilgilere ve yazma yer vermedikleri iin incelenmemitir.
1. Yazm Klavuzlar ve Nispet isi
Nispet isinin kullanlmaya balad ilk klavuz olan 1928 tarihli ml
Lgatinde eserin ba ksmna konulan n sz niteliindeki blmde (s. XII)
nispet ili renk adlarnn yazm ile ilgili olarak Arapa nisbet sinden gelen,
fakat nisbet deil renk ve ekil gsteren kuruni, armudi gibi trke kelimelerdeki
i lere ise konulmamtr. ifadesine yer verilmitir.
nemli lde 1928 tarihli ml Lgatine dayanan ve ikinci basks
1941 ylnda brahim Necmi Dilmen nclnde karlarak 23 yl kullanlan,
nc basks 1948, drdnc basks 1956, beinci basks 1957, altnc basks
1960 ve yedinci basks 1962 ylnda yaplan klavuzlarda nispet isi ile ilgili
herhangi bir aklamaya yer verilmedii grlr.
1965 tarihli Yeni ml Klavuzunda:
1.Arapa ve Farsa kelimelerin sonuna eklenerek sfat yapan ve nispet
isi denilen uzun , eski ml Klavuzunda kimi kelimelerde uzun, kimi
kelimelerde ksa i olarak gsterilmiti: Mill, ilm, ferd, itima, siyasi,
medeni gibi.
Yeni ml Klavuzuna gre bunlar her yerde uzun olarak yazlacaktr:
tima, siyas, meden, mill, ilm, ferd, armud, gm, altun gibi.
(s.XIV)
2. Yabanc kelime kklerinden yaplan bir eit yabanc sfat da zerine
uzatma iareti konulan nispet eki ile kurulur: Meden, shh, dnyev, mill,
ahlk, iktisad gibi. (s.33)
3. Trke kelimelere de bu ekin getirildii grlr; Gm, armud,
altun gibi. Bunlar i ile yazmak doru olmaz; Gmi, armudi, altuni
gibi. Fakat uzatma iaretinin bo yere bir ok yabanc kelimeye konulduu
grlmektedir; Keml, sft gibi. Bunlarn uzun okunuu Trkeye aykrdr.
(s.33) aklamalarna yer verilmitir.
Yeni Yazm (ml) Klavuzu adn tayan 1970 tarihli klavuz da 1965
tarihli klavuzla hemen hemen ayn gr paylamaktadr:
1.Arapa ve Farsa szcklerin sonuna eklenerek sfat yapan ve nispet
isi denilen uzun eski ml Klavuzunda kimi szcklerde uzun, kimi
szcklerde ksa i olarak gsterilmiti: mill, ilm, ferd, itimai, siyasi,
medeni gibi.
95
Salim Kk
Yeni Yazm Klavuzuna gre bunlar her yerde uzun olarak yazlacaktr:
tima, siyas, meden, mill, ilm, ferd, armud, gm, altun, millletirmek,
Alevlik, iler gibi. (s. XIV).
2. Yabanc szck kklerinden yaplan bir eit yabanc sfat da zerine
^ iareti konulan nispet eki ile kurulur: Meden, shh, dnyev, mill,
ahlk, iktisad gibi. (s.32). hkmnden sonra dipnotla gnderme
yaplarak Trke szcklere de bu ekin getirildii grlr: gm, armud,
altun gibi. Bunlar eskiden kurulmu szcklerdir(s. 32) aklamasna
yer verilmitir.
Grld zere bu aklamalarda geen nispet ili renk adlarndan
gm ve altun szckleri uzun ile yazlmtr.
Tarih olarak birbirlerine ok yakn olan 1975 ile 1977 tarihli klavuzlarda
ise nispet ili szcklerin yazm farkldr. 1975 tarihli Yeni Yazm Klavuzu,
1970 tarihli Yeni Yazm (ml) Klavuzu ile ayn hkmleri tarken (s.32),
yeniden dzenlenmi dokuzuncu basky oluturan 1977 tarihli Yeni Yazm
Klavuzunda Dzeltme mi bal altnda (s. 47) Uyar: Eski nispet isi ile
yazlan szcklerden, bu im kaldrlmtr: milli, siyasi, hukuki, insani, iktisadi
gibi. aklamasna yer verilmitir. 1975 tarihli Yeni Yazm Klavuzunda nispet
ili renk adlar uzun ile yazlrken, 1977 tarihli Yeni Yazm Klavuzunda ksa
ili yazlmtr. 1981 tarihli Yeni Yazm Klavuzunda da yine Dzeltme mi
bal altnda 2 nolu uyar olarak (s. 41) 1977 tarihli Yeni Yazm Klavuzundaki
gr tekrarlanmtr.
Prof. Dr. Hasan Eren tarafndan hazrlanan 1985 tarihli ml Klavuzunda
ise nispet isi ile ilgili olarak (s.3):
ml Klavuzunun Yazm Klavuzu adn alan son basklarnda dzeltme
(inceltme, uzatma) iaretinin kaldrlmas, yazda ve syleyite byk
sorunlara yol amtr. Eski nispet isi zerinden bu iaretin kaldrlmas,
yaz ve syleyi sorunlarn bir kat daha artrmtr. Bu durum karsnda
Mill Eitim Bakanl, 1982 ylnda bir bildiri yaymlayarak yazma ve
yaynlarda gzlenen aksaklklar gidermek ve yazlta birlii salamak zere
dzeltme iaretinin kullanlmasn bakanlk tekilatna bildirmitir (Mill
Eitim Bakanl Tebliler Dergisi 12 Nisan 1982, cilt 45, say 2110, s. 166).
aklamasna yer verilmitir.

1988 tarihli ml Klavuzunda Sunu (s. 3) bal altnda:
5. Son yllarda, dzeltme (uzatma, inceltme) iaretinin kullanlmamas
sonucu ortaya kan karklklar gidermek zere bu iaretin kullanlmas
zorunlu olan durumlar, iml kurallar blmnde belirtilmi, bu gibi kelimeler
de szlk blmnde dzeltme iaretiyle gsterilmitir. Bu kurallarn
dnda, Arapa ve Farsadan dilimize girmi kelimelerin doru sylenmesi
iin uzun a, i, u harfleri zerine bu iaretin konmas, bir iml sorunu olarak
dnlmemi ve serbest braklmtr.
96
ve nemli bir yenilik olarak ilk defa 1988 tarihli ml Klavuzunda karmza
kan Dzeltme (inceltme, uzatma) iareti bal altnda (s. 7-8):
17. Eski nispet isini gstermek iin dzeltme iareti kullanlr: ahlk,
iktisad, insan, edeb, fikr, meden, shh, siyas, dahil, haric, dnyev gibi.
Bylelikle askeri (asker-i) ve asker, dini (din-i) ve din (= dinsel), ilmi (ilm-i)
ve ilm (= bilimsel), resmi (resm-i) ve resm gibi biimlerin kartrlmas
nlenmi olur.
Nispet isi Trke kelimelerde de kullanlr: altun, bayat, gm,
kurun. Buna karlk, engi, ini, harami, klhani, tiryaki gibi rneklerde
ler iye dnmtr. fadeleri yer almtr.
Burada da dikkati eken nispet ili renk adlarnn altun, gm ve

kurun eklinde uzun li yazmlardr. 1993 tarihli ml Klavuzunda da nispet
isi ile ilgili olarak ayn gr (s. 9) tekrarlanmtr.
1996 tarihli ml Klavuzunda nller zerinde dzeltme iareti (s. 8)
ve 2000 tarihli ml Klavuzunda Dzeltme areti balklar altnda nispet
isi (s. 8) ile ilgili olarak: Nispet si baz Trke kelimelerde de kullanlr:
altun, bayat, gm, kurun. Bu rneklerde ikinci heceler de uzun sylenir.
bilgisine yer verildiini grrz. 1996 ve 2000 tarihli klavuzlar dierlerinden
ayran en nemli zellik her iki klavuzun sonuna nispet ili szcklerin yazmn
gsteren birer listenin eklenmesidir.
2005 tarihli Yazm Klavuzunda ise Dzeltme areti bal altnda
nispet isi ile ilgili olarak (s.7):
3. Nispet isinin belirtme durumu ve iyelik ekiyle karmasn nlemek
iin kullanlr. Bylece (Trk) askeri ve asker (okul), (slam) dini ve din
(bilgiler), (fizik) ilmi ve ilm (tartmalar), (Atatrkn) resmi ve resm
(kurulular) gibi anlamlar farkl kelimelerin kartrlmas da nlenmi olur.
Nispet isi alan kelimelere Trke ekler getirildiinde dzelme
iareti olduu gibi kalr: millletirmek, milllik, resmletirmek, resmlik.
aklamasna yer verilmi ancak nispet ili renk adlarna ilikin

rnekler yer almamtr.
2. Nispet ili Renk Adlar ve Yazm Klavuzlar

Nispet ili renk adlarnn yazm ile ilgili ikilik ilk imla denemesi olan
1928 tarihli ml Lgati ile balam, 1941 tarihli klavuzla srmtr. 1928
tarihli klavuzda (bk. EK-1) erguvan, firfir, hak, kibrit, sincab ve zmrd gibi
renk adlar uzun ile yazlrken bunun dndakiler ksa ili olarak yazlmtr.
Bu ikilik 1941 ve 1962 tarihli klavuzlarda da devam etmitir. rnein 1941
tarihli ml Klavuzunda olmayan altuni, angudi, efltuni, fndki, nohudi renk
adlarna 1962 tarihli ml Klavuzunda yer verilmitir (bk. EK-1). Bunun gibi
1941 tarihli ml Klavuzunda ividi, demiri, filizi, lciverdi, tahini renklerinin
97
Salim Kk
1962 tarihli ml Klavuzunda ivid, demir, filiz, lciverd, tahin eklinde

yazldklar grlr (bk. EK-1).
Latin harflerine dayal Trkiye Trkesi yazm kurallarnn henz yerine
oturmad ve baz tereddtlerin yaand bu dnemde 1965, 1970 ve 1975
tarihli klavuzlarda nispet ili renk adlarnn tm uzun li yazlarak bu konuda
yazm birlii salanmtr. Ancak 1977 tarihli Yeni Yazm Klavuzu ile uzun
li yazm birlii yerini ksa ili yazm birliine brakr. Bylece 1977 tarihli
Yeni Yazm Klavuzunda nispet ileri tamamen kaldrlr (Grses 2001: 175).
Nispet ili renklerin yazm ynnden 1977 ile 1981 tarihli yazm klavuzlar
ayn yapdadr. 1985 ylnda tekrar eskiye dnlr ve bu sre 1988, 1993, 1996
ve 2000 tarihli klavuzlarla devam ettirilir (bk. EK-2). Bu tarihlerde nispet ili
renk adlar uzun li yazlarak yeniden yazm birlii salanr.
2005 tarihli Yazm Klavuzunda ise sz konusu birlik tekrar bozulmutur.
rnein ceviz, filiz, hk, laciverd, neft ve tahin szckleri uzun li, bunlarn
dndaki nispet ili renk adlar ise ksa ili yazlmtr.
Grafik 1. 1928-2005 Yazm Klavuzlarna Gre Nispet li

Renk Adlarnn Kullanm Younluu
98
3. Varlklara Verili Ynnden Nispet ili Renk Adlar

Trkiye Trkesinde nispet ili renk adlar daha ok yiyecek ve iecek
adlaryla oluturulmutur. Bunu bitkiler, hayvanlar, madenler, eitli nesneler,
yanc maddeler vb. izlemektedir.
1. eitli Yiyecek Adlaryla Oluturulanlar

1.1. Sebzeler: patlcani.
1.2. Meyveler: limoni.
1.3. Kuruyemiler: ceviz, fndki, fstki.
1.4. Tahl ve Baklagiller: nohudi.
1.5. Baharatlar: tarni.
1.6. Hazr Yiyecekler: tahin.
1.8. Doal Yiyecekler: zeytuni.
2. ecekler
2.1. Souk ecekler: arabi.
3. Bitkiler
3.1. Aalar: bergamodi, ividi, erguvani, leylaki.
3.2. Ot Cinsi Bitkiler: filiz, kimyoni, samani.
4. Hayvanlar
4.1. Memeli Hayvanlar: sincabi.
4.2. Kular: angudi, kuzguni.
5. Madenler
5.1. Metaller: altuni, demiri, gmi, kuruni.
5.2. Deerli Talar: zmrdi.
6. Nesneler
6.1. Yanc Maddeler: barudi, kibrit, neft.
7. Tabiatle lgili Olanlar: ate, hk, havai mavi.
8. Renklerle lgili Olanlar: eflatuni, firfiri, laciverd.
Grld zere varlklara veriliine gre sincabi, angudi ve kuzguni
dnda nispet ili renk adlar daha ok cansz nesneleri karlamaktadr.

4. Yap ve Anlam Ynnden Nispet ili Renk Adlar
Nispet ili renk adlarn yap ve anlam ynnden incelerken nce nispet
ili renklerin anlamlar iin Arap harfleri ile yazlm Kamus- Trki (KT,
1978, 2010) ve Mehmed Bahaeddin (Mehmet Baha) tarafndan yazlm olan
99
Salim Kk
Yeni Trke Lgat (YTeL 1997) ile brahim Alaeddin Gvsa tarafndan Latin
harfleriyle yazlm Yeni Trk Lgatini (YTLi 1930) yeniden gzden geirip
ayrca 1945 tarihli Trke Szlk de dikkate aldk. Bunlardan Dil Encmeni
zs olan ve Trk Dil Kurultaylarndan ikincisinde Gramer komisyonunda,
ncsnde de Umum Meclise katlm olan Mehmet Bahaeddin tarafndan
yazlan ilk Trke Lgat ilk basksn 1912 ylnda yapm ve 12 yl sonra Yeni
Trke Lgat adyla ikinci basksn yapmtr. Eser ayn zamanda Lgat-i Baha
adyla da anlmaktadr.
Zaman ierisinde meydana gelen anlam farkllklarna dikkat ekmek iin
son olarak Gncel Trke Szlk ve 2005 tarihli Trke Szlke bavurduk.
Szcklerin yazmnda ise 2005 tarihli Yazm Klavuzundan yararlandk.
Altuni (altu:ni:)
Trke (altn) + Arapa (-). Somutlatrmadr. ET ve OTdeki altn
yazmna nispet isinin eklenmesiyle oluturulmutur diyebiliriz (Eren 1999,
Glensoy 2007a). GTSde 1. Altn rengi. 2. sf. Bu renkte olan. eklinde
tanmlanmtr.
1928, 1941 ve 1981 tarihli klavuzlarda yer almamtr. Altuni ve altun
olmak zere iki farkl ekilde yazlmtr. 2005 tarihli klavuzda altuni eklinin
yan sra altn sars, altnms ve altns szcklerine de yer verilmitir.
Angudi (angu:di:)
Trke (angut) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr.
KTde (1978, 2010) angt ve angd karl olarak Angt kuu ve tula
renginde olan. aklamasna yer verilmitir. YTLi de (Gvsa 1930) de angd,
angudi karl olarak ayn mana verilmitir. YTeLde (Bahaeddin 1997) ise
angt maddesinde Ak krmz renkte bir cins ku. Angd: angt kuu renginde
kuma vesaire. aklamasna yer verilmitir. Yine KTde (1978, 2010) ve
YTLide (Gvsa 1930) angut/angt Kazdan bycek tula renginde bir cins
ku. eklinde aklanmtr. Angudi iin 1945 tarihli TSde Angt kuunun
renginde., GTS ve TSde (2005) 1. Angut kuunun rengi. 2. sf. Bu renkte
olan. karlklar verilmitir.
Erene (1999) gre angt Tyleri kiremit renginde, rdee benzer bir su
kuu.dur. Yerel azlarda angut ve angurt biimlerine de rastlanr (Eren 1999).
DLTte angt rdee benzer kzl renkli bir ku, angt. eklinde aklanmtr
(Atalay 1998: 93). Osmanl Trkesinde angt ve ankt yazmlarna da rastlanr
(Glensoy 2007a). DSde (1963) ankut (III) Krmzya yakn koyu sar renk.
olarak verilmitir. Yine DSde (1963) Bir tr kk orman kuu. karl
olarak angut, agut, anga, angd; rdekten daha iri, kiremit renkli bir ku.
karl olarak da agd, angrt, angud, angult, angurt angut, agut kaz, ant,
k, ankt, ankut, anrk szckleri yer alr.
100
1928 tarihli ml Lgatinde nce angud ve angd eklinde verilmi

ardndan tashihler ksmnda angudi, angd eklinde yazlmtr. 1941 ve 1981
tarihli klavuzlarda yer almamtr. 1962 ve 2005 tarihli klavuzlarda angudi
dier klavuzlarda angud eklinde yazlmtr.
Ate (atei:)
Farsa (te) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010) Ate
renginde, ak kzl. manas verilmitir. YTeLde (Bahaeddin 1997) Ate
renginde. eklinde karlanmtr. TTSde (1985) de ayn ekilde tanmlanmtr.
1975ten sonraki klavuzlarda yer almamtr. Atei ve ate olmak zere
iki farkl ekilde yazlmtr. 1996 ylndan itibaren klavuzlarda ate krmzs
kavramna yer verilmitir.
Barudi (baru:di:)
Farsa (brd) + Arapa (-i). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr. KT
(1978, 2010), YTeL (Bahaeddin 1997) ve YTLde (Gvsa 1930) Barut renginde,
koyu zeytun. karl verilmitir. 1945 tarihli TSde Barut renginde.; GTS
ve TSde (2005) 1. Koyu gri renk. 2. sf. Bu renkte olan. eklinde aklanmtr.
Btn yazm klavuzlarnda vardr. Barudi ve barud olmak zere iki
farkl ekilde yazlmtr. 2005 Yazm Klavuzunda barudinin yannda barut
esmeri ve barut rengi de mevcuttur.
Bergamodi (bergamodi:)
talyanca (bergamotto) + Arapa (-i). Somutlatrmadr. 1945 tarihli
TSde Gzel kokulu bir esans karlan, turungillerden bir eit.; GTS
ve TSde (2005)1. Sarms pembe rengi. 2. sf. Bu renkte olan. karl
verilmitir. Bergamot turungillerden bir aa olup bergamot szc ayn
zamanda bu aacn kabuklarndan reel yaplan ve esans karlan meyvesini
karlamaktadr. YTLide (Gvsa 1930) de bergamot Portakal cinsinden gzel
kokulu bir meyva. olarak aklanmtr.
1928 tarihli ml Lgatinden itibaren bergamot szc klavuzlarda
yer almasna ramen bergamodi yazm 2000 ylna kadar yazm klavuzlarna
girmemitir. 2000 tarihli klavuzda bergamod, 2005 tarihli klavuzda ise
bergamodi eklinde yazlmtr.
Ceviz (cevi:zi:)
Arapa (cevz) + Arapa (-). Somutlatrmadr. GTSde 1. Ceviz aacnn
gvdesi kesilince kesikte grlen koyu kahve renk. 2. Ceviz meyvesinin yeil
kabuunun kaynatlmasndan elde edilen kahve rengi. olarak aklanmtr.
TSde (1988) ceviz maddesine yer verilmezken, TSde (2005) Cevizden
yaplm veya cevizi andran. eklinde aklanmtr.
1928-1981 tarihleri arasndaki yazm klavuzlarnda yoktur. lk olarak
101
Salim Kk
1985 yazm klavuzunda yer almtr. Ceviz eklinde tek ekilli olarak yazld
grlr.
ividi (ivi:di:)
Trke (ivit) + Arapa (-i). Somutlatrmadr. OTde cvt, vt, wt
boya karl kullanlmtr. DLTte kzl wt (kzl boya, zincifre, slegen),
al vt (al boya), kk vt (lcivert boya), yal vt (yeil boya) ve sar
vt (sar boya, zrnk) yazmlarna da yer verilmitir. OTde esasen vt
szcyle bu renklerin hepsi karlanrd (Atalay 1999: 162). ivit Eskiden
ivit otundan, bugn yapay yollarla elde edilen mavi renkli, sarln gidermek
iin amarn son suyuna kartrlan toz boya. demektir (Eren 1999).
KTde (1978, 2010) ividi ekli olmamakla birlikte ivit szc ivit
yahut t ve galat ivid. Hintte ve Yemende hsl olan bir nebattan karlan
koyu mavi boya, ki sarl kaybettirmek iin az miktarda amara da konur.
ve YTeLde Hintte ve Yemende kan koyu mavi boya. aklamasna yer
verilmitir. YTLide (Gvsa 1930) ividi ivit rengi. olarak karlanmtr.
1945 tarihli TSde ivit renginde olan. ivid mavi.; GTSde ve TSde (2005)
1. ivit rengi. 2. sf. Bu renkte olan. eklinde aklanmtr.
Btn yazm klavuzlarnda yer almtr. 1928 tarihli ml Lgatinde
nce ivid, tashihler ksmnda ise ividi eklinde yer almtr. Klavuzlarda ividi
ve ivid olmak zere iki farkl ekilde yazlmtr. 2005 Yazm Klavuzunda
ividinin yan sra ivit mavisi ve ivit rengi kavramlarna da yer verilmitir.
Demiri (demiri:)
Trke (demir) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr. KTde
(1978, 2010) Demir rengine alar kr. karl verilmitir. KTde verilen
Demir bir ift at; demir kr. rnekleri bu rengin at donu/rengi olduunu
gstermektedir. YTLide (Gvsa 1930) demir karl olarak yer verilen
Demir rengine alar kr [at]. aklamas da bu gr desteklemektedir. Ayn
ekilde YTeLde (Bahaeddin 1997) demiri szc Demir renginde olan. ve
demiri kr Demir rengine alan kr (at). olarak aklanmtr. Szce GTSde
1. Gri. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde (2005) ise 1. Demir mavisi, gri. 2. sf.
Bu renkte olan. karl verilmitir.
1965, 1970, 1975, 1981, 1985, 1988, 1993 tarihli klavuzlarda yer
almamtr. 1928 tarihli ml Lgatinde nce demir tashihler ksmnda ise
demiri eklinde yazlmtr. 1941 ile 2005 tarihli klavuzlarda demiri dier
klavuzlarda demir olmak zere iki farkl ekilde yazlmtr.
Eflatuni (efl:tu:ni:, l ince okunur)
Arapa (efltn) + Arapa (-). Somutlatrma yoluyla yaplmam renk
adlarndandr. KTde (1978, 2010) Leylak ile erguvan arasnda, ak mora
102
alar bir renk. ve YTeLde (Bahaeddin 1997) Ak mora alan renkte, leylaki
ile erguvani arasnda. eklinde aklanmtr. GTSde ise 1. Eflatun rengi. 2. sf.
Bu renkte olan. karl verilmitir.
1928 ile 1941 tarihli klavuzlarda yer almamtr. Klavuzlarda efltuni,
eflatun, eflatuni, efltun olmak zere drt farkl ekilde yazlmtr. 2005
Yazm Klavuzunda eflatuni yazmnn yannda eflatunumsu yazmna da yer
verilmitir.
Erguvani (erguva:ni:)
Farsa (eravn) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010)
Erguvan iei renginde, gzel parlak kzl, ercvn., YTeLde (Bahaeddin
1997) Erguvan iei renginde, gzel ve parlak kzl, meneke rengine yakn
koyu krmz, firfiri., YTLide (Gvsa 1930) Erguvan iei renginde gzel ve
parlak kzl., TSde (1945) Erguvan iei renginde; efltun ile krmz aras.,
GTSde 1. Erguvan rengi. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde (2005) 1. Eflatunla
krmz aras renk. 2. sf. Bu renkte olan. karlklar verilmitir.
Btn klavuzlarda yer almtr. Erguvan ve erguvani olmak zere iki
farkl yazm vardr.
Fndki (fndki:)
Arapa (funduk) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010)
ve YTeLde (Bahaeddin 1997) Fndkkabuu renginde., YTLide (Gvsa
1930) Fndkkabuu rengi., TSde (1945) Fndkkabuu rengi. GTSde 1.
Fndkkabuu. ve TSde (2005) 1.Fndkkabuu rengi. 2. sf. Bu renkte olan.
eklinde karlanmtr.
1941, 1977 ve 1981 tarihli klavuzlarda yer almamtr. Klavuzlarda
fndk, fndki ve fndk olmak zere farkl ekilde yazlmtr.
Fstki (fstki:)
Arapa (fustuk) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010)
am fstnn ii renginde olan, ak yeil, YTeLde (Bahaeddin 1997) Fstk
renginde olan, ak yeil., YTLide (Gvsa 1930) am fst renginde, ak
yeil., TSde (1945) Fstk rengi, ak yeil., TSde (1988) 1. Sarya alan
ak yeil renk. 2. Bu renkte olan, ak yeil renk. ve TSde (2005) 1. Sarya
alan ak yeil renk. 2. sf. Bu renkte olan. eklinde tanmlanmtr.
Btn klavuzlarda vardr. Fstk, fstki ve fstk olmak zere farkl
ekli vardr.
Filiz (filizi:)
Yunanca (filiz) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010)
filiz eklinde yer almamakla birlikte asma filizi Ak fstk renk. olarak
aklanmtr. YTLide (Gvsa 1930) Ak fstk renk., TSde (1945) Asma
103
Salim Kk
filizi rengi, ak yeil., GTSde 1. Filiz rengi. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde
(2005) 1. Asma filizinin rengi, ak yeil renk. 2. sf. Bu renkte olan. karl
verilmitir.
Btn klavuzlarda vardr. Filizi ve filiz olmak zere iki farkl ekilde
kullanlmtr.
Firfiri (firfiri:)
Arapa (firfr) + Arapa (-). Somutlatrma yoluyla oluturulmamtr.
KTde (1978, 2010) Parlak kzl, erguvan. manas verilmitir. YTeLde
(Bahaeddin 1997) Menekeye yakn koyu krmz renkte, erguvani. eklinde
karlanmtr. YTLide (Gvsa 1930) Parlak kzl renk, erguvani., TSde
(1945) Parlak kzl renk., GTS ve TSde (2005) 1. Parlak kzl renk. 2. sf. Bu
renkte olan. eklinde tanmlanmtr.
1965, 1977, 1981, 1985, 1988 ve 1993 tarihli klavuzlarda yer almamtr.
Firfir ve firfiri olmak zere iki farkl ekli mevcuttur.
Gmi (gm:i:)
Trke (gm) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde yoktur. ET ve
OTde km eklinde karmza kar (Eren 1999). 1945 tarihli TSde gm
eklinde yazlan szcn anlam Gm rengi. eklinde aklanmtr. GTS
ve TSde de (2005) 1. Gm rengi. 2. Bu renkte olan. karlklar verilmitir.
1941 ve 1962 tarihli klavuzlarda gmi, gm ve 1965 klavuzunda
gm, gm olmak zere iki farkl ekilde yazlmtr. 1928 ve 1981 tarihli
klavuzlarda yer almamtr. Gmi, gm ve gmi olmak zere farkl
yazm mevcuttur. 2005 Yazm Klavuzunda gminin yan sra gm grisi ve
gm rengi kavramlar da yer alr.
Hk (ha:ki:)
Farsa (hk) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010)
Topraa mensup ve mteallik veya topraktan ibaret olan, dnya adam,
beer. manas verilmitir. Renk anlam yoktur. YTLide (Gvsa 1930) KTden
(1978, 2010) farkl olarak Topraa mensup ve mteallik olan, topraktan ibaret
bulunan. Toprak rengi. eklinde aklanmtr. 1945 tarihli TSde Toprakla
ilgili demek ise de dilimizde yeile alar koyu sar anlamna kullanlr. Hak
elbise. eklinde aklanmtr. GTS ve TSde (2005) 1. Yeile alan toprak
rengi. 2. sf. Bu renkte olan. karlklar verilmitir.
Btn yazm klavuzlarnda vardr. 1965 tarihli Yeni ml Klavuzunda szck
nce hak eklinde yazlm, ardndan dzeltme cetvelinde hk eklinde gsterilmitir.
Klavuzlarda hak, haki ve hk olmak zere farkl ekilde yer almtr.
Havai Mavi
Arapa heva ve mi szckleriyle oluturulmu bir somutlatrmadr.
104
KTde (1978, 2010) hava Hava renginde, ak gk. ve hava mavi Ak

mavi. eklinde karlanmtr. Yalnzca hava szcnn yer ald YTLide
(Gvsa 1930) ise Havaya mensup ve mteallik. Hava renginde, ak gk, ak
mavi eklinde aklanmtr. TSde (1945) havai szcnn karl olarak
1. Gk renginde. Havai mavi. aklamasna yer verilmitir. GTSde 1. Gn
rengi, ak mavi. 2. sf. Bu renkte olan. karl verilmitir.
Nispet ili renk adlar ierisinde iki szck ile oluturulmu tek renktir.
lk olarak 1996 tarihli klavuzda yer almtr. Hava mavi ve havai mavi olmak
zere iki farkl ekilde yazlmtr.
Kibrit (kibriti:)
Arapa (kibrt) + (-). Somutlatrmadr. Eski ve azlarda kullanmdan
dm bir szcktr. KTde (1978, 2010) Kkrt renginde, ak sar.,
YTeLde (Bahaeddin 1997) Kkrde mensup, kkrt renginde, ak sar.,
YTLide (Gvsa 1930) Kkrde mensup ve mteallik. Kkrt renginde, ak
sar. eklinde aklanmtr. TASta (1998a: 535) ve ATSde de (1998b: 484)
benzer olarak schwefelgelb yani kkrt sars karl verilmitir.
1928, 1941 ve 1962 tarihli klavuzlarda kibrit eklinde yazlmtr. 1962
ylndan sonraki klavuzlarda grlmez.
Kimyoni (kimyo:ni:)
Arapa (kemmn) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr.
KTde (1978, 2010) Kimyon renginde, ak zeytun., YTeLde (Bahaeddin
1997) Ak zeytuni. ve YTLide (Gvsa 1930) Ak zeytuni renk. karl
verilmitir. TSde (1945) Ak zeytin renginde olan.; GTSde 1. Kimyon
rengi. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde (2005) 1. Kahverengiye alan yeil renk.
2. Bu renkte olan. eklinde tanmlanmtr.
Btn klavuzlarda mevcuttur. Kimyoni ve kimyon olmak zere iki farkl
yazm vardr.
Kuruni (kuru:ni:)
Trke (kurun) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Trke olan kurun
szc OTde korujn olarak geer. DLTte karmza kan kon szc
Ouzlarda korn eklinde kullanlmtr (Eren 1999, Glensoy 2007). KTde
(1978, 2010) Kurun renginde, ak kl renginde, sincab., YTeLde (Bahaeddin
1997) Kurun renginde. ve YTLide (Gvsa 1930) benzer olarak Kurun
madeninin renginde olan, ak klrengi, sincabi. eklinde karlanmtr. TSde
(1945) Kurun rengi, koyu kl rengi., GTS ve TSde (2005) 1. Koyu kl
rengi, kurun rengi. 2. sf. Bu renkte olan. karlklar verilmitir.
Btn klavuzlarda yer almtr. Kuruni ve kurun olmak zere iki farkl
ekli vardr. 2005 Yazm Klavuzunda kuruni szcnn yan sra kurun
105
Salim Kk
grisi ve kurun rengi kavramlarna da yer verildii grlr.

Kuzguni (kuzgu:ni:)
Trke (kuzgun) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr.
Eski Trkede Uygurlar tarafndan kara karga karl verilmitir. Ayn
zamanda OTde DLTte de geer (Glensoy 2007). KTde (1978, 2010) ve
kuzgun szcnn iri kara karga eklinde karland YTLide (Gvsa 1930)
Pek siyah, koyu siyah. karl verilmitir. Kuzgun szcnn Byk kara
karga. olarak akland YTeLde (Bahaeddin 1997) de kuzguniye Koyu
siyah. karl verilmitir. Szck benzer ekilde TSde (1945) Kuzgun rengi,
simsiyah.; GTS ve TSde (2005) ok koyu, kara. eklinde aklanmtr.
Btn klavuzlarda yer almtr. Kuzguni ve kuzgun ekillerinde
yazlmtr. 2005 tarihli Yazm Klavuzunda kuzguni eklinin yan sra kuzguni
siyah kavramna da yer verilmitir.
Laciverd (la:civerdi:, l ince okunur)
Farsa (Lcverd) + Arapa (-) eklinde oluturulmutur. Nispet ili renk
adlar ierisinde somutlatrma yoluyla oluturulmam nc renktir. KTde
(1978, 2010) Lcivert ta renginde, koyu mavi., YTeLde (Bahaeddin 1997)
Koyu mavi., YTLide (Gvsa 1930) Lcivert renginde, koyu mavi., GTSde
Lacivert renkte, lacivert renkli. ve TSde (2005) Lacivert renkli, laciverde
alan. karlklar verilmitir.
1965, 1970, 1975, 1977, 1981, 1985, 1988 ve 1993 tarihli klavuzlarda
yer verilmemitir. Lciverd ve laciverd olmak zere iki farkl yazm vardr.
Leylaki (leyla:ki:, l ince okunur)
Arapa (leylk) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr. GTS
ve TSde (2005) 1. Leylak rengi. 2. sf. Bu renkte olan. eklinde aklanmtr.
1928, 1965, 1970, 1975, 1977 ve 1981 tarihli klavuzlarda yer almamtr.
Leylki, leylk ve leylaki olmak zere farkl ekilde yazlmtr.
Limoni (limo:ni:)
Yunanca (limon) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010)
Limon renginde, ak ve az yeile alar sar., YTeLde (Bahaeddin 1997),
Limon renginde, az yeile alar ak sar. ve YTLide (Gvsa 1930) Yeile
alar ak sar renk. [s] Ak sar. karl verilmitir. TSde (1945) 1. Limon
gibi pek az yeile alan ak sar.; GTSde 1. Limon rengi. 2. sf. Bu renkte
olan. ve TSde (2005) 1. Limon rengi, yeile alan ak sar. 2. sf. Bu renkte
olan. eklinde aklanmtr.
Btn klavuzlarda mevcuttur. Limoni ve limon olmak zere iki farkl
ekilde yazlmtr. 2005 tarihli Yazm Klavuzunda limoni yannda limon sars
kavram da yer alr.
106
Neft (nefti:)
Farsa (neft) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010) Neft
ya renginde yani koyu yeil ile kahve renkleri arasnda bir reng-i mahssda
olan., YTeLde (Bahaeddin 1997) Neft ya renginde, koyu yeil. ve
YTLide (Gvsa 1930) Koyu yeil ile kahverengi arasnda bir renk. eklinde
aklanmtr. TSde (1945) Siyaha yakn koyu yeil., GSTSde (1968)
(Resim) Maviye alan koyu yeil., GTSde Siyaha yakn koyu yeil.
ve TSde (2005) 1. Siyaha yakn koyu yeil. 2. Bu renkte olan. karlklar
verilmitir.
1928 ml Lgatinde yoktur. Neft ve nefti olmak zere iki farkl ekilde
yazlmtr.
Nohudi (nohu:di:)
Farsa (nohd) + Arapa (-). Somutlatrmadr. TSde (1945) Nohut
renginde., GTSde 1. Nohut rengi. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde (2005) 1.
Kirli veya donuk sar renk. 2. sf. Bu renkte olan. karlklar verilmitir.
1928 ve 1941 tarihli klavuzlarda yoktur. Nohudi ve nohud olmak zere
iki farkl yazm vardr.
Patlcani (patlca:ni:)
Arapa (bdincn) + Arapa (-). Somutlatrmadr. GTS ve TSde (2005)
1. Patlcan rengi. 2. sf. Bu renkte olan. eklinde aklanmtr.
lk defa 1985 tarihli klavuzda yer almtr. Patlcan ve patlcani olmak
zere iki farkl ekilde yazlmtr.
Samani (sama:ni:)
Trke (saman) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010)
Saman renginde olan, kl rengiyle ak sar arasnda. ve YTLide benzer
olarak (Gvsa 1930) Saman renginde olan, kl rengiyle ak sar arasnda bir
renk. eklinde karlanmtr. TSde (1945) Saman rengi, ak sar., GTSde
1. Saman rengi. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde (2005) 1. Saman rengi, ak
sar. 2. sf. Bu renkte olan. manalar verilmitir.
Btn klavuzlarda vardr. Samani ve saman olmak zere iki farkl
ekilde yazlmtr. 2005 tarihli Yazm Klavuzunda samani szcnn yan
sra saman rengi ve saman sars kavramlar da vardr.
Sincabi (sinca:bi:)
Farsa (sincb) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010) ve
YTeLde (Bahaeddin 1997) Sincap renginde, koyu kuruni. ve benzer olarak
YTLide (Gvsa 1930) Sincap renginde koyuca kurun. olarak aklanmtr.
TSde (1945) Kahverengi ile kurun rengi arasnda bir renk., GTSde 1.
Sincap rengi. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde (2005) 1. Kahverengi ile kurun
107
Salim Kk
rengi arasnda olan renk. 2. sf. Bu renkte olan. eklinde karlanmtr.

1977 ve 1981 tarihli klavuzlarda yer almamtr. Sincab ve sincabi
olmak zere iki farkl ekilde yazlmtr.
arabi (ara:bi:)
Arapa (erb) + Arapa (-). Somutlatrmadr. GTS ve TSde (2005) 1.
Krmz arap rengi. 2. sf. Bu renkte olan eklinde karlanmtr.
1928 ve 1941 tarihli klavuzlarda yer almamtr. arabi ve arab olmak
zere iki fakl ekilde yazlmtr. 2005 tarihli Yazm Klavuzunda arap rengi
kavramna da yer verilmitir.
Tahin (tahi:ni:)
Arapa (tahn) + Arapa (-). Somutlatrmadr. KTde (1978, 2010)
Tahin yani dar unu veya tahin helvas renginde olan, kl renginde., YTeLde
(Bahaeddin 1997) Tahin renginde olan tahin rengi. ve YTLide (Gvsa 1930)
Tahin renginde olan, kl rengi. eklinde aklanmtr. TSde (1945) Tahin
rengi, kirli ak sar., GTS ve TSde (2005) 1. Tahin rengi. 2. sf. Bu renkte
olan. karl verilmitir.
1928 tarihli ml Lgatinde nce tahin eklinde yazlm ardndan
tashihler ksmnda tahini eklinde gsterilmitir. Btn klavuzlarda yer almtr.
Tahini ve tahin olmak zere iki farkl ekilde yazld grlr. 2005 tarihli
Yazm Klavuzunda tahin yazmnn yan sra tahin rengi de vardr.
Tarni (tar:ni:)
Farsa (drn) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr. KTde
tarn szc darn eklinde karlanmtr. Ancak eserde tarn maddesine
yer verilmemitir. Tarn Bir aa ve bunun bahar gibi kullanlan kabuu.dur
(Eren 1999). GTSde 1. Tarn rengi. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde (2005) 1.
Sar ile kahverengi aras bir renk. 2. sf. Bu renkte olan. eklinde aklanmtr.
lk olarak 1993 tarihli ml Klavuzunda yer almtr. Tarn ve tarni
olmak zere iki farkl ekilde yazlmtr.
Zeytuni (zeytu:ni:)
Arapa (zeytn) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr.
KTde (1978, 2010) Zeytin renginde az kahverengine ve fstkye mail koyu
yeil renkte olan., YTeLde (Bahaeddin 1997) Siyaha mail koyu yeil renkte
olan. ve YTLide Zeytin renginde, biraz kahverengine mail koyu yeil renkte
olan. eklinde aklanmtr. TSde (1945) Az kahverengine alan yeil.,
GTSde 1. Zeytin rengi. 2. Bu renkte olan. ve TSde (2005) 1. Kahverengiye
yakn yeil renk. 2. sf. Bu renkte olan. karlklar verilmitir.
Btn klavuzlarda yer almtr. Zeytuni ve zeytun olmak zere iki farkl
ekilde yazlmtr. 2005 tarihli Yazm Klavuzunda zeytuninin yan sra zeytin
108
rengi de vardr.
Zmrdi (zmrdi:)
Arapa (zumurrud) + Arapa (-). Somutlatrmadr. Eski bir szcktr.
KTde (1978, 2010) zmrd ve zmrdn ve YTLide (Gvsa 1930)
zmrdi, zmrdin szckleri Zmrt renginde, zmrt gibi yemyeil. olarak
karlanmtr. YTeLde (Bahaeddin 1997) ise zmrt Zmrt renginde olan.
ve zmrdin Zmrt gibi yeil olan. eklinde aklanmtr. GTSde 1.
Zmrt yeili. 2. sf. Bu renkte olan. ve TSde (2005) 1. Zmrt rengi, koyu
yeil. 2. sf. Bu renkte olan. karl verilmitir.
1965, 1970, 1975, 1977, 1981 ve 1985 tarihli klavuzlarda yoktur.
Zmrd ve zmrdi olmak zere iki farkl ekilde yazlmtr. 2005 tarihli Yazm
Klavuzunda zmrdinin yan sra zmrt yeili kavramnn da olduu grlr.
Sonu
Anlam ynnden incelediimiz nispet ili renk adlarnda Kamus- Trki,
Yeni Trke Lgat ve Yeni Trk Lgatinde kk farkllklar olmakla birlikte
bunlar szcklerin anlamlarn deitirecek boyutta deildir. Benzeri durum
1945 tarihli Trke Szlk ve Gncel Trke Szlk ile 2005 tarihli Trke
Szlk iin de geerlidir.
Yllara dayal olarak nispet ili renk adlarnn klavuzlardaki saysnn
da deikenlik gsterdii ve sonu olarak artt gzlenmektedir. Buna gre L
1928de 22, K 1941de 23, K 1962de 29, YK 1965de 23, YYK 1970de
24, YYK 1975de 24, YYK 1977de 17, YYK 1981de 17, K 1985de 25, K
1988de 26, K 1993de 27, K 1996da 31, K 2000 ve YK 2005de 32 nispet
ili renk ad bulunmaktadr.
Gnmzde Trkiye Trkesinde 14 adet Arapa (ceviz, eflatuni,
fndki, fstki, firfiri, havai mavi, kibrit, kimyoni, leylaki, patlcani, arabi,
tahin, zeytuni, zmrdi), 9 adet Farsa (ate, barudi, erguvani, hk, laciverd,
neft, nohudi, sincabi, tarni), 8 adet Trke (altuni, angudi, ividi, demiri,
gmi, kuruni, kuzguni, samani), 2 adet Yunanca (filiz, limoni) ve 1 adet
talyanca (bergamodi) nispet ili renk ad bulunmaktadr. Bunun gibi Kaymazn
(1997: 270-274) tespit ettii ancak eskimi, azlarda kullanmdan dm
eski szlklerde karmza kan birok nispet ili renk adnn da bugn yazm
klavuzlarmzda yer almad grlmektedir. adr (a particular color of gren),
gvezi (koyu krmz, vine r renk, gk mavisi), glgani (ekerrenk),
kiremid ve mercan bunlara rnek gsterilebilir. rnein kiremid szc
hibir klavuzda yer almazken onu karlar nitelikteki kiremit rengi 1993ten
sonraki klavuzlarda yer almtr. Dier yandan yazm klavuzlarnda hibir
ekilde yer almayan mercan szcne karlk olarak 1996 tarihinden itibaren
mercan yeili kavramna yer verilmitir.
109
Salim Kk
Trke, Farsa, Arapa Yunanca ve talyanca szcklere eklenerek yeni

szckler reten nispet isi son derece yaygn olmakla birlikte nisbet ili her
szck renk anlam tamamaktadr. rnein buday, kfur, leyl, safrav,
seher, siyah, smbli, algam, zenc, zifir gibi.
Yaygn bir kullanma sahip nispet isi yeni szck tretmede her
kelimeye uyum salayamamaktadr. rnein genel ada (internet) portakal
rengini karlamak iin portakali yazmna rastlanrken yazm klavuzlarmzda
portakali/portakal szcne yer verilmemitir. Yazm klavuzlarmzda
portakali yerine 1996 ylndan beri portakal rengi kavram yer almaktadr.
Ksaltmalar
ATS
bk.
DS
ET
GSTS
GTS
K
L
KT
OT
sf.
TAS
TDK
TS
TTS
vb.
bunun gibi.
YK
YK
YTeL
YTLi
YYK
110
: Almanca Trke Szlk

: Baknz
: Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl
: Eski Trke
: Gzel Sanatlar Terimleri Szl
: Gncel Trke Szlk
: ml Klavuzu
: ml Lgati
: Kamus- Trk
: Orta Trke
: Sfat
: Trke Almanca Szlk
: Trk Dil Kurumu
: Trke Szlk
: Temel Trke Szlk
: Ve bakas, ve bakalar, ve benzeri, ve benzerleri, ve
: Yeni ml Klavuzu
: Yazm Klavuzu
: Yeni Trke Lgat
: Yeni Trk Lgati
: Yeni Yazm Klavuzu
Kaynaklar
ATALAY, Besim (ev.) (1998), Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C.1, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara.
ATALAY, Besim (ev.) (1999), Divan Lgatit-Trk Tercmesi, C.3, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara.
BAHAEDDN, Mehmed (1997), Yeni Trke Lgat, Aka Yaynlar, Ankara.
DOAN, Enfel (2003), Trkiye Trkesinde Nispet Ekini Karlama Yollar, EF, Trk
Dili ve Edebiyat Dergisi, C. XXX, stanbul, s. 189-207.
EREN, Hasan (1999), Trk Dilinin Etimolojik Szl, 2. Bask, Ankara.
GVSA, brahim Alettin (1930), Yeni Trk Lgati, Cilt 1-2, Amed Matbaas, stanbul.
GLENSOY, Tuncer (2007), Trkiye Trkesindeki Trke Szcklerin Kken Bilgisi
Szl, C.1, A-N, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
GRSES, Reide (2001), Trk Dilinin Telffuzu ve mls zerine Baz Dnceler
(Dzeltme, nceltme ve Uzatma areti Olarak Adlandrlan (^) areti), Trk Yurdu,
Cilt 21, Say: 162-163, s. 175-176.
ML KILAVUZU (1941), ml Lgatinin kinci Basm, T.D.K., Cumhuriyet Basmevi,
stanbul.
ML KILAVUZU (1962), Trk Dil Kurumu Yaynlarndan, Say: 192, Yedinci Bask, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
ML KILAVUZU (1985), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 525, Hazrlayan: Prof. Dr.
Hasan Eren, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara.
ML KILAVUZU (1988), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 525, Gzden Geirilmi Yeni
Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
ML KILAVUZU (1993), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 525, Gzden Geirilmi Yeni
Bask, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara.
ML KILAVUZU (1996), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 525, Geniletilmi ve Gzden
Geirilmi Yeni Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
ML KILAVUZU (2000), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 525, Geniletilmi ve Gzden
Geirilmi Yeni Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
ML LGAT (1928), Dil Encmeni Tarafndan Tertip Edilmitir, Devlet Matbaas,
stanbul.
KAYMAZ, Zeki (1997), Trkiye Trkesi ve Azlarnda Renk Bildiren Kelimelerin
Kullanl ve Sistematii, TDAY, Belleten, Ankara, s. 251-341.
PARLAKYILDIZ, Hayrettin (2008), Atatrk ve ml, Turkish Studies, International
Periodical Fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume
3/6 Fall 2008, s. 536-547.
STEUERWALD, Karl (1998a), Trke Almanca Szlk, ABC Kitabevi, stanbul.
STEUERWALD, Karl (1998b), Almanca Trke Szlk, ABC Kitabevi, stanbul.
EMSETTN SAM (1978), Kms- Trk, ar Yaynlar, stanbul.
EMSETTN SAM (2010), Kamus- Trk, (hzl. Paa Yavuzarslan) Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara.
TEMEL TRKE SZLK (1985), Sdeletirilmi ve Geniletilmi Kmus- Trk, C. 1,
A-F, stanbul.
111
Salim Kk
TRKE SZLK (1945), Trk Dil Kurumu, C.III, I., Trk Dil Kurumu Lgat Kolu
almalaryla Hazrlanmtr, Cumhuriyet Basmevi, stanbul.
TRKE SZLK (1988), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
TRKYEDE HALK AZINDAN DERLEME SZL (1963), C. I, A, Trk Dil
Kurumu Yaynlar, Ankara.
YAZIM KILAVUZU (2005), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 859, 24. Bask, Ankara.
YEN ML KILAVUZU (1965), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 235, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara.
YEN YAZIM (ML) KILAVUZU (1970), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 309, Altnc
Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
YEN YAZIM KILAVUZU (1975), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 309, Sekizinci Bask,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
YEN YAZIM KILAVUZU (1977), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 309, Yeniden
Dzenlenmi Dokuzuncu Bask, lkyaz Basmevi, Ankara.
YEN YAZIM KILAVUZU (1981), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 309, 11. Basm, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
ZLFKAR, Hamza (1991), mlmzn Geirdii Evrelerden rnekler, Trk Dili, Say 470,
Ankara, s.65-76.
Yararlanlan nternet Adresleri

http://tdkterim.gov.tr/bts/
http://tdkterim.gov.tr/
112
EK-1 TDK Yazm Klavuzlarnda (1928-1977)

Nispet li Renk Adlar ve Yazmlar
L 1928
angudi
angd
atei
barudi
ividi
demiri
erguvan
fndk
fstk
filizi
firfir
hak
kibrit
kimyoni
kuruni
kuzguni
lciverdi
limoni
samani
sincab
tahini
zeytuni
K 1941
altuni
angudi
altun
angud
YYK
1970
altun
angud
ate
ate
ate
ate
ate
barudi
barudi
barud
barud
barud
barudi
ividi
ivid
ivid
ivid
ivid
ividi
demiri
demir
erguvani
efltuni
erguvani
eflatun
erguvan
eflatun
erguvan
eflatun
erguvan
fndki
fndk
fndk
fndk
fstki
fstki
fstk
fstk
fstk
fstki
filizi
filiz
filiz
filiz
filiz
filizi
firfir
firfir
firfir
firfir
gmi,
gm
hak
gmi,
gm
hak
gm (gm)
gm
gm
hk
hk
hk
kibrit
kibrit
kimyoni
kimyoni
kimyon
kimyon
kimyon
kimyoni
kuruni
kuruni
kurun
kurun
kurun
kuruni
kuzguni
kuzguni
kuzgun
kuzgun
kuzgun
kuzguni
lciverdi
lciverd
leylki
limoni
leylki
limoni
limon
limon
limon
limoni
neft
samani
neft
nohudi
samani
neft
nohud
saman
neft
nohud
saman
neft
nohud
saman
nefti
nohudi
samani
sincabi
sincabi
sincab
sincab
sincab
tahini
arabi
tahin
arab
tahin
arab
tahin
arab
tahin
arabi
tahini
zeytuni
zeytuni
zeytun
zeytun
zeytun
zeytuni
K 1962
YK 1965
YYK
1975
altun
angud
YYK 1977
-
eflatuni
erguvani
-
haki
-
113
kuzguni
lciverdi
limoniKk
Salim
samani
sincab
tahini
zeytuni
zmrd
kuzguni
kuzguni
kuzgun
kuzgun
lciverdi
lciverd
leylki
limoni
leylki
limoni
limon
limon
limon
limoni
neft
samani
neft
nohudi
samani
neft
nohud
saman
neft
nohud
saman
neft
nohud
saman
nefti
nohudi
samani
sincabi
sincabi
sincab
sincab
sincab
tahini
arabi
tahin
arab
tahin
arab
tahin
arab
tahin
arabi
tahini
zeytuni
zeytuni
zeytun
zeytun
zeytun
zeytuni
zmrdi
zmrdi
kuzgun
-
kuzguni
-
EK-2 TDK Yazm Klavuzlarnda (1981-2005)

Nispet li Renk Adlarnn Yazm
YYK 1981
barudi
ividi
eflatuni
erguvani
fstki
filizi
haki
kimyoni
kuruni
kuzguni
limoni
nefti
nohudi
samani
arabi
tahini
zeytuni
-
114
K 1985
altun
angud
barud
ceviz
ivid
efltun
erguvan
fndk
fstk
filiz
gm
hak
kimyon
kurun
kuzgun
leylk
limon
neft
nohud
patlcan
saman
sincab
arab
tahin
zeytun
-
K 1988
altun
angud
barud
ceviz
ivid
efltun
erguvan
fndk
fstk
filiz
gm
hk
kimyon
kurun
kuzgun
leylk
limon
neft
nohud
patlcan
saman
sincab
arab
tahin
zeytun
zmrd
K 1993
altun
angud
barud
ceviz
ivid
efltun
erguvan
fndk
fstk
filiz
gm
hk
kimyon
kurun
kuzgun
leylk
limon
neft
nohud
patlcan
saman
sincab
arab
tahin
tarn
zeytun
zmrd
K 1996
altun
angud
barud
ceviz
ivid
demir
efltun
erguvan
fndk
fstk
filiz
firfiri
gm
hk
hava mavi
kimyon
kurun
kuzgun
lciverd
leylk
limon
neft
nohud
patlcan
saman
sincab
arab
tahin
tarn
zeytun
zmrd
K 2000
altun
angud
barud
bergamod
ceviz
ivid
demir
efltun
erguvan
fndk
fstk
filiz
firfiri
gm
hk
hava mavi
kimyon
kurun
kuzgun
lciverd
leylk
limon
neft
nohud
patlcan
saman
sincab
arab
tahin
tarn
zeytun
zmrd
YK 2005
altuni
angudi
barudi
bergamodi
ceviz
ividi
demiri
eflatuni
erguvani
fndki
fstki
filiz
firfiri
gmi
hk
havai mavi
kimyoni
kuruni
kuzguni
laciverd
leylaki
limoni
neft
nohudi
patlcani
samani
sincabi
arabi
tahin
tarni
zeytuni
zmrdi
Dil Aratrmalar
Dvn
Say: 8 Bahar 2011, 115-140
ss.Lgatit-Trkte Geen Her Kelime Trke Kkenli midir?
Trk Dilinde {GA} Ekinin

Kaynaklar - I
todays morphology is yesterdays syntax
Talmy Givn
Hseyin Yldz*
zet: Trkede isim yapm ekleri arasnda geen {-GA} eki,

birka ilevde birden kullanlmasna ramen kelime tretmede
sk tercih edilmeyen eklerdendir. {-GI} ekiyle arasnda ses ve
ilev benzerlii olmas, ekin zerinde pek dnlmemesine
sebep olmutur. Bu almada gramatikalleme, gme
gibi dil hadiseleri dikkate alnarak, Trkiye Trkesi Azlar
Szl (TTAS)nn rehberliinde {-GA} ekinin kaynaklar
ve geliimi hakkndaki tespitler ortaya konacaktr.
Anahtar szckler: Trkiye Trkesi Azlar, -GA, yapm
ekleri, gramatikalleme, gme
Resources of suffix {-GA}

in Turkish - I
Abstract: Suffix {-GA} suffix in Turkish has a few

functions, but not used frequently in word formation.
Scientists have not researched much on {-GA} because of
phonetic and functional similarities between {-GA} and
{-GI}. In this article, determinations on the development
and resources of suffix {-GA} will be presented, by paying
attention on language events such as grammaticalization /
grammaticization, metathese with examples from Trkiye
Trkesi Azlar Szl (TTAS).
Key Words: Turkic Dialects in Turkey, -GA, derivated
suffixes, gramaticalization, metathese
1. GR
Malzemesi kelimeler ve ekler olan kimi almalarda grlen yollardan
biri de rnekseme (analogy) metodudur. Ancak, kelimelerin etimolojisinde
fonetik ve morfolojik esaslar kadar, semantik ve sentaktik ilikiler de nemlidir.
Bir kelimenin yalnz seslerine bakmak, o kelimeyi ilgili morfemlerden hareketle
*
Ar. Gr., Gazi niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, hyildiz@gazi.edu.tr
115
Hseyin Yldz
zmlemeye yetmez, salkl etimolojiler iin salkl veri toplamal ve

akademik analiz yaplmaldr. Bu yntemleri pek kullanmayan rnekseme
metodu bu yzden ok da bilimsel saylmaz.
{-GA} eki kimi almalarda rnekseme terimiyle aklanmaya allan
eklerden olup{-GI} ekiyle ilikilendirilerek incelenir. Bu almada {-GA}
ekinin, Trke Szlk (TS) ve Trkiye Trkesi Azlar Szl (TTAS) temel
alnmak kaydyla zaman zaman Osmanl Trkesi ve ada Trk lehelerinden
rneklere de yer verilerek, kullanld kelimelerden hareketle eke mahsus bir
kken incelemesi ve fonksiyon tespiti yaplacaktr. Ama, rneklerde geen
kelime kk ya da gvdelerinin etimolojisine ynelik ayrntl aklamalar
yapmaktan ziyade, bahsi geen kelimelerde ek hlinde bulunan {-GA} ses
grubuyla ilgili zmlemeler yapmak ve kaynana ilikin fikir yrtmektir.
Trkede yapm eki olarak kullanlan {GA} eki iin muhtelif gramerlerde
birbirine benzeyen aklamalara rastlanmaktadr.
Zeynep Korkmazn Trkiye Trkesi Grameri-ekil Bilgisi isimli
almasnda fiil kk ve gvdelerinden ad ve sfatlar treten bir ek olarak
gsterilen {gA} ekinin genellikle {-n-} ve {-r-} at eki alm fiil gvdelerine
geldii vurgulanr ve ilevleri sralanr (Korkmaz, 2007: 79):
Ad olarak eitli ara gere adlar tretmitir: atlanga, burga, evirge,
dayanga, kska, patlanga, oturga, salnga, solunga, szge, yzge
Eklendii fiildeki anlamla ilgili huy ve tabiat bildiren sfatlar da tretmitir:
alnga, irenge, eringe, utanga, enge
Yeni szckler: evirge, solunga, yzge; tuta, toka (Korkmaz,
2007: 79)
Trkenin Grameri adl eserinin gi adlar blmnde gi ile ge

ekinin fonetik ve ileyi olarak birbirine paralel olduuna deinen (2004: 242)
Tahsin Banguolu e adlar ve -ge adlar bahislerinde u bilgileri verir:
-e Adlar
195. Eski Trkede canl ve bir birleik olmas muhtemel ge ekinden
damak sesinin dmesiyle meydana geldii grlyor (aka, ksa). Bu ek
eski ekliyle ve anlatmlar ile de dilimizde canl kalm, hatt bazen kelime
eski ve yeni ekliyle yan yana yaamtr (kska x ksa). Balca aygt
adlarnda grlr:
tuta, drte, toka, dike, baka, gme, gge > gve gibi.
Ayn ekin sfatlar ve bu yoldan adlar da yapm olduu grlr. Bunlar
dilimizde nadirdirler (gle, kma).
Aygt adlar yapmada e eki zamanmzda zel bir canllk gstermektedir.
Yeni terimler arasnda bu ekle yaplm aygt adlar tutunuyor:
saya = muaddit, sarka = rakkas, byte = pertevsuz, souta =
mberrit, kaldra = manivel, ayra = miyar, rete = mvellit (gnrateur)
116
Trk Dilinde {GA} Ekinin Kaynaklar - I
gibi, bkz. i adlar 214. (Banguolu, 2004: 229)

-ge Adlar
206. Fiile ek e bahsinde belirttiimiz gibi ge eki Eski Trkeden beri
balca aygt adlar ve berkitme sfatlar yapmtr. Damak sesini drm
eklinin yan banda bu eski ekilde canl kaldndan onlar iki ayr ek gibi
gsteriyoruz. Aslnda bu ek fiile ek genin e kltme ekiyle uzatlm
olabilir:
a. ou aygt adlar olan adlar yapar:
kska, szge, tepge, burga, ylge < yl-, silge, anga,
oturga, yastanga, salnga > salncak, evirge, dayanga, ilge ve
dolanga, yenge gibi.
Bunlardan kimisinin g ekiyle yaplm deiikleri veya benzerleri de
vardr:
szg, oturgu, silgi, tepki, ylg, yang, yzg gibi.
b. Berkitme sfatlar yapar:
yzge, utanga, enge, irenge, eringe > erincek gibi.
Yeni kelime yapmnda bu ekin damak sesi dm e ekli tercih
ediliyor, bkz. 195.
Bununla birlikte solunga = galsama, yzge = misbah vardr.
(Banguolu, 2004: 239)
Muharrem Ergin Trk Dil Bilgisi isimli eserinde ekin eskiden beri
grldn fakat ilek olmadn belirtir. Ekin, {G} ekinin bir ei olduuna
ve iki ekin ayn fonksiyonda kullanldna deinen Ergin rnek verir: szge,
yzge yzme ve kska (Ergin, 1997: 190)
Besim Atalay Trk Dilinde Kkler ve Ekler zerine Bir Deneme adl
kitabnda -ge eklinde ele ald ekin fiil ve isimlere gelerek birtakm
anlamlar bildirdiini ifade eder ve rnekleri gruba ayrr (Atalay, 1941: 131) :
sim
BESGE : Tandrda piirilen bir eit ekmek Kelimenin kk
Beslemek fiilinde dahi grlmektedir.
YENGE : Bak. (Yang).
Aygt smi
SZGE : Szme aygt.
LGE : Rabtiye (Tar.). Kk lmek fiilindendir.
DELGE : Makkap, marangoz kalemi (Orta Anadolu).
Sfat
YZGE : Yzen, yzmek bilen. Kelimenin kk Yzmek fiilindendir.
Celia Kerslake ile Asl Gkselin beraber hazrladklar Turkish. A

Comprehensive Grammar adl kitapta ekle ilgili olarak yalnzca Forms (i)
117
Hseyin Yldz
nouns: szge sieve, kska pincers, yzge fin; (ii) adjectives: utanga
shy bilgisi verilir (Gksel, 2005: 54).
Jaklin Kornfilt ise Turkish isimli eserinde ekle ilgili u bilgileri verir
(Kornfilt, 2006: 449).
There are two suffixes, -ge and gi, which are rather unproductivei and
which derive nouns that express, in most instances, the reflexive n is added
to the verb stem, before the derivational morpheme is suffixed :
sz (to) fitler, strain
sz ge strainer, filter, sieve
bala (to) begin
bala-n-g beginnig
A. N. Kononov
adn tayan eserinde ilek olmadn belirttii eki iki grupta ele alr.
lkinde alet ismi yapanlar {-GA} ile, ikincide ise fiilden treyen isimleri {-GI}
ile gsteren Kononov, yeni kelime rnei olarak da yarg verir (Kononov,
1956: 123).
199. -ga |-ge; -g|-gi|-gu|-g

-ka |-ke; -k|-ki|-ku|-k
C
, :
1) : kska (ks-mak),
szge (sz-mek).
2) : balang (balan-mak), bilgi (bilmek), dalg (dal-mak)
H: yarg
O -ga (
2673) (Kononov, 1956: 123)
2673. -ga |-ge; -g

-ka |-ke; -k (. 199). 1. yzge (yz-mek), 2. utanga (utanmak) (Kononov, 1956: 153)
Bahsi geen almalarda da grld zere {GA} ekiyle ilgili olarak

zetle isim ve sfat yaptna deinilmekte ve zaman zaman baz bilim adamlar
tarafndan (Banguolu, Ergin, Kornfilt vb.) {-GI} ekiyle ilikilendirilmektedir.
Ancak bahsi geen kaynaklarda ekin neden hem isim hem fiil tabanlarna
geldii, neden {-GI} ile ilikilendirilmesi gerektii ve baka kaynaklarnn olup
olmad zerinde dnlmemi; eke dair mstakil almalara da tarafmzdan
rastlanmamtr.
Trkiye Trkesi Azlar Szl (TTAS)nde yaptmz taramalardan
hareketle {-GA} ekinin (imdilik) alt kayna olabileceini tespit ettik:
1. aa > -GA : eri aa > erea
118
eri aa (I) Tek hayvanla ekilen arabalarda iki ucu oklara geirilen
eri aa ksm (DS-5 / Balkesir ve evresi, Aliky *aycuma
Zonguldak, orum); erea Tek hayvanla ekilen arabalarda iki ucu
oklara geirilen eri aa ksm (DS-5 / Scll *Yalva Isparta); eri
(I) Tek hayvanla ekilen arabalarda iki ucu oklara geirilen eri aa
ksm (DS-5 / pl *ivril Denizli, *Maka Trabzon)
2. -GA >< -cAk : salncak >< salnga
sallange Salncak (DS-10 / Ouz *Acpayam Denizli, *Emet
Ktahya), (DS-12 / Karamanl *TefenniBurdur, Darveren *Acpayam
Denizli); sallanga Salncak (DS-10 / Denizli ile ve kyleri, Yeniky
Balkesir, Tokat Eskiehir, Reyhanl ve Amikovas Trkmenleri
*Reyhanl, *Antakya Hatay, anll *Aya Ankara, Baheli *Bor
Nide, Gvurda *Osmaniye Adana, Ceylan *Lleburgaz Krklareli),
(DS-12 / Karadoruk*Grn Sivas, *Gdl ve kyleri Ankara,
*BnyanKayseri); salnga Salncak (DS-10 / r Afyon, *Dzce
Bolu, *Akyaz ve evresi Sakarya, *Bnyan Kayseri, *Bor Nide);
salga Salncak (DS-12 / Yozgat, *Silifke el); salg Salncak
(V) (DS-10 / Mesudiye *Data Mula); sallancak Salncak (DS-10
/ Fili *Biga anakkale); sallanck Salncak (DS-10 / Fili *Biga
anakkale); sallanah Salncak (DS-10 / rili, Bayburt *Sarkam,
*Selim Kars); sallag Salncak (DS-10 / pl *ivril Denizli,
Hacahmet *Dzce Bolu); sallagu Salncak (DS-10 / Darc *Dzce
Bolu, Krehir); sallana Salncak (DS-10 / *Antakya Hatay),
sallanka Salncak (DS-10 / Alemdar Bolu, *Merzifon Amasya);
sallankuc Salncak (DS-12 / Kerkk)
3. -GA ~ -GI : srge ~ srg
srge (I) Bulak bezi, paavra (DS-10 / Anbanaz Afyon, *Bozdoan
Aydn, *aramba Samsun, Mara, Edirne); srg (I) 1.Bulak bezi,
paavra (DS-10 / Bayat *Emirda Afyon, Akky *St Bilecik,
*Sivrihisar, Bozan, Tokat Eskiehir, neciler *Mudurnu, Alemdar,
Kbrsk Bolu, Aadana *Safranbolu Zonguldak, Aakay *Tosya,
Takpr Kastamonu, *Ilgaz, *Kurunlu ankr, *lskilip, *Mecitz
orum, Sinop, Samsun, Bayad Ordu, *ebinkarahisar Giresun,
Arakos *Suehri, *arkla ve evresi, Kovak *Yldzeli Sivas, anm
*Aya, *ubuk Ankara, *Bor -Nide ve kyleri, Konya, *Elmal
Antalya)
119
Hseyin Yldz
4. -GA ~ -mA : yumulga ~ yumulma

yumulga Saklamba (DS-11 / *Bayrami anakkale); yumulma
(DS-11 / Pazar *Karamrsel Kocaeli, *nye Ordu, *Antakya Hatay)1
5. -GA + a > -GA : sorga (<*sorga a), dolanga (<*dolanga a)
sorga2 nce doranm soan yada kavurarak yaplan yemek (DS-10
/ Ergn Erzincan); bske rek / dolanga (III) Oklavaya sararak
yuvarlatlm yufkay, tepsiye i ie halkalar eklinde dedikten sonra
piirilen brek (DS-4 / Rusuk -Bursa gmen kyleri)
6. -GA + cI > -GA : dingeci > dinge
dingeci Maskara, soytar(DS-4 / Srkl Sivas); dinge Maskara,
soytar(DS-4 / Bozan Eskiehir)
Bu makalede bunlardan ilk ikisi ele alnacak, dierleri hakkndaki
grlerimiz ilerleyen zamanlarda yine tarafmzdan akademik dnyann
takdirine sunulacaktr.
2. aa > -GA (gramatikalleme)
Dillerde kimi leksik birimler zamanla anlamn, ilevini kaybedip mevcut
yapsn deitirerek gramer birimleri haline gelip yeni anlam ve ilev kazanarak
ekleirler. Bu duruma gramatikalleme denir. Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri
Szlnde Dilin evrim sreci iinde bir szlk birimin ekil birime dnmesi
(Vardar, 1980: 59) olarak tanmlanan ve Gstergebilim, Dilbilim ve eviribilim
Terimleri Szlnde dilbilgiselleme (Rifat vd, 2010: 25) karl verilen
gramatikalleme; Agop Dilaarn Gramer: Tanm, Ad, Kapsam, Trleri,
Yntemi, Eitimdeki Yeri ve Tarihesi balkl yazsnda bir szcn anlamn
yitirerek (dsmantisation) ek haline gelmesi olarak tanmlanr ve yor (<
Et. yormak, yormak) rnei verilerek, ekin yrmek anlamyla bir ilgisinin
kalmadndan bahsedilir (Dilaar, 1971: 97).
Trkiye Trkesi gramer/dil bilgisi/dil bilimi terimleri szlklerinde
ender yer alan gramatikalleme (grammaticalization / grammaticization) terimi
dil bilimi alanna ilk defa Saussuren rencisi Antoine Meillet tarafndan
dahil edilse de, gramatikal biimlerin bamsz szlksel birimlerden gelitii
tezi ilk olarak tienne Bonnot de Condillac (1746) tarafndan ortaya atlmtr.
Fiillerdeki kii eklerinin kii zamirlerinin eklemesinden, zaman kategorilerinin
ise zaman bildiren zarflarn ilgili kk ile birlemesinden ortaya ktn ileri
1 kr. yumuma (DS-11 / *Sorgun Yozgat)
120
sren Condillacn bu grnden sonra; John Horne Tooke edatlarn ad ya da

fiil kaynakl olduunu teklif ederek gnmz gramatikalleme almalarnn
temel savlarndan biri olan kk gramer kategorilerinin byk gramer
kategorilerinden ortaya kt grnn ilk temsilcisi olur (Gke, 2007: 2829).
Alman filozof Wilhelm von Humboldt gramatikal iaretlerin birbiriyle
ilikili drt evrede gelitiini tasarlamtr (Gke, 2007: 29-30):
I. Gramatikal kategoriler tamamen bamsz szlksel birimler ve
anlam sz dizimsel dzenlerde gizlidirler.
II. Kimi szckler somut ve yapsal ya da gramatikal anlamlar
arasnda gidip gelen kararsz unsurlar hlini alacak, bunlardan bir
ksm sylemlerde ilevlerini geniletmek amac ile yer aldklar
cmlelerde daha fazla anlamszlaacak ve daha fazla ilev grmek
iin zelleeceklerdir.
III. Bu ilevsel szckler gevek bir ekilde somut szcklere eklenerek
kendilerinden nce veya sonra gelen szcklere baml bir szck
ya da biimi ifade eden ekleiklere geliecekler, bylece de bir
somut szck ile bir balam d szc ieren ekleik iftler ortaya
kacaktr.
IV. Sz edilen ekleik iftler sentetik bir yapya brnerek, tek-szck
yaplar sergileyeceklerdir.
Georg von der Gabelentz gramatikallemenin birbiriyle rekabet halindeki

iki eilimin (syleyi kolayl ve bakalama) sonucunda olutuu tezini
savunurken, Meillet de yeni gramatikal biimlerin iki srete ortaya ktn
ileri srer. lk srete gramatikal biimlerin dilde teden beri var olan dizgelere
rnekseme yoluyla meydana gelmesi, ikinci srete ise bamsz bir szcn
gramatikal unsur rolne geerek gramatikallemesi kastedilir. Aralarndaki bariz
farkllklardan biri, ikincisinin dil sistemini tamamen deitirmesidir. Meillete
gre gramatikallemenin nedenleri kullanm sklna sahip olan ve ayn rol az
ya da ok karlayan, dolaysyla ilevleri yeni sz birlemelerinde canlanabilen
sz dzenlemelerindeki ifade kayb ile ilgili grr (Gke, 2007: 30-33).
Jerzy Kuryowiczin sadece bamsz szlksel birim(lerin) > gramatikal
konum(lara) deil, ayn zamanda dk gramatikal konum(dan) > youn
gramatikal konum(a) ykselme eklinde tasarlad gramatikallemeyi; B. Heine
ve M. Reh bir gramatikal birliin srasyla anlamn, pragmatik zelliini, sz
dizimsel bamszln ve son olarak ses varln kaybettii geliimsel bir sre
olarak yorumlar. April MS. McMahon gramatikalleme iin byk szlksel
kategorilerin yeleri olan adlarn, fiillerin ve sfatlarn; edatlar, zarflar,
yardmc fiiller ve ekler gibi kk gramatikal kategorilere dnmesi ifadesini
kullanrken, J. Bybee tam szck yapsndan eklemeye doru giden kademeli
bir sre olarak tanmlar (Gke, 2007: 34-40).
121
Hseyin Yldz
zellikle yabanc birok bilim adam tarafndan ele alnan

gramatikallemenin, teorik olarak birbiriyle ilikili etkileim mekanizmasnn
sonucunda ortaya kt dnlmektedir (Gke, 2007: 41):
A. Anlamszlama (desemanticazition) = anlam ieriindeki kayp
B. Kategorisizleme (decategorialization) = bamsz szlksel birimlerin
ya da az ok gramerlemi birimlerin biim sz dizimi zelliklerinde
meydana gelen kayp
C. Erozyon (ya da ses indirgemesi) = ses yapsndaki kayp
Gramatikallemenin anlamszlama, kategorisizleme ve ses erozyonu

gibi temel gramatikalleme srelerinin yannda yine gramatikalleme sreleri
ile ilikilendirilebilecek olan yenileme, katmanlama, ayrlma vb. sreler de
vardr (Gke, 2007: 43-61):
D. Yenileme (Dilde yaayan anlamlarn yeni biimler ile ifade edilmesi)
E. Katmanlama (Ayn gramer alanna katkda bulunan gramatikal
biimlerin bir gramerleme zinciri oluturmas)
F. Ayrlma (Bamsz szlksel bir birimin gramerlemeye urayarak
kendilerinden nceki veya sonraki bir szce baml bir ek biimi
aldklarnda, ayn zamanda bamsz bir unsur olarak da kalabilmesi ve
sradan bir szlksel madde olarak gramerleme srecinde olduu gibi
birtakm deiikliklere urayabilmesi)
Lehmann gramatikallemenin ortaya kma aamalarn bir emayla

gsterir. Ona gre gramatikalleme, sylemde potansiyel olarak ekimlenmi
/ yaln bamsz szlksel birimler ile balar. Bir sonraki aamada sz konusu
szlksel birim, sz dizimselleme sonucunda bir sz dizim yapsna dnr,
bu yap ayn zamanda analitik yap eklinde de adlandrlr. Ekleme ile ayn
anlamda kullanlabilecek olan biim birimsellemede analitik yap sentetik
yapya indirgenir, dolaysyla gramatikal treticiler eklere dnrler. Bir
sonraki aamada biim bilgisi teknii eklemeliden ekimliye deitii iin
szcn yaps zayflar. Nihayet son aamada ise gramatikal yapnn ierii
sfra dnr (Gke, 2007: 42-43)2.
zetle, kelime eitlerinden zamirler, isimler, sfatlar, zarflar ve fiillerde
gramatikalleme meydana gelebilir. Bu tr kelimeler zamanla ilevlerini ve
ekim zelliklerini kaybedebilir, yaplarnda ses bilimsel indirgeme meydana
gelebilir ve kendi anlam zelliklerini kaybederek gramatikalleme srelerinden
geebilirler (Gke, 2010: 92).
Gramatikallemenin Trkedeki tipik rnekleri arasnda ahs zamirleri,
edatlar, yardmc fiiller, i- (< er-) fiili ve dier kimi isimler gsterilebilir:
2 Gramatikalleme almalar hakknda ayrntl bilgi iin bk. Gke, 2007. Ayrca, Buran, Ahmet (1999), Trkede
Kelimelerin Eklemesi ve Eklerin Kkeni, 3. Uluslararas Trk Dili Kurultay (23-27 Eyll 1996), Trk Dil Kurumu,
Ankara, s. 207-214.
122
men > -(I)m
Et. kazganur men > Tt. kazanrm, Et.

barr men > Tt. varrm
sen > -sIn
Et. mez sen > Tt. dnmezsin, Et.

ltei sen > Tt. leceksin
biz > -(y)Iz
Et. kalta biz > Tt. kalacaz, Et. (neke)

tezer biz > Tt. (niin) kayoruz, Et. biz az
biz > Tt. biz azz
teg > -DAy
Et. ko teg > Krg3. koydoy koyun gibi,

Et. ta teg > Krg. tatay ta gibi, Et. kz
teg > Krg. kzday kz gibi
er(di) > i(di) > -DI
Et. ben erdim > Tt. ben idim > Tt. bendim
er(mi) > i(mi) > -mI
Et. kagan ermi > Tt. kaan imi > Tt.

kaanm
er(ser) > i(se) > -sA
Et. umaz men erser > Tt. muktedir olamaz

isem > Tt. muktedir olamazsam
er(ken) > i(ken) > -ken
Et. kapar erken > Tt. kaparken
yor(ur) > -yor
Et. kele yorur men > Tt. geliyorum
tur(ur) > -Dr
Et. klmaz turur > Tt. klmazdr, Et.

tutma a > tutma4, kavurma a > kavurma
-mA a > -mA

-lI a > -lA
stl a > stla, gll a > glla, yal a

> yala3
TTASde gze arpan bir baka durum ise aa kelimesinde grlr.

Aa kelimesi de aynen {mA} ekinde olduu gibi, stelik bir baka eke ihtiya
duymadan gramatikalleebilmektedir. Bu durumun netlemesi iin TTASde
aa kelimesinin urad deiimleri grmekte fayda vardr:
aa Tarak genilii 1,5 metre olan kilim dokuma tezgh (DS1 / *Kandra Kocaeli); aga Aa (Diyarbakr); a Aa
(DS-1 / rencik *Yeilova Burdur); aa Aa (Aybast /
AybastOrdu); aac Aa (Krehir ve Yresi); Aa (DS11 / Hasanolan Ankara), (Dou Trakya), (Zonguldak Bartn
Karabk); aa Aa (DS-1 / Ovack *Dinar Afyon Karahisar,
Karakoyunlu aireti Kars, Kesirik Elz), < ET ga: aa;
odun; tahta; kereste; sopa. || aa atmak: sopa ekmek || don aa:
3 Krgz Trkesi rnekleri iin bk. engel, 2005: 112
4 Bk. Ercilasun, 1975 : -ma, -me Eki zerine.
123
Hseyin Yldz
kaskat (Erzurum), (Keban Baskil AnElaz), (Uak); ae (I)

Aa(DS-1 / Hisarard*Yalva Isparta), (Ktahya ve Yresi);
aa Aa (Krehir ve Yresi); Aa (Dou Trakya); a
Aa (Ordu li ve Yresi); ava Aa (DS-1 / Manastr
Denizli, *Dzce kyleri Bolu, Aliky *aycuma Zonguldak,
Cehet *Readiye Tokat)
Grld zere aa kelimesi aga, a, aa, aac, , aa, ae, aa,
, a ekillerine deimekte ve 11 farkl biimde kullanlmaktadr.
TTASde geen yastaac, aktaraac, ahtar aac, gelep aac, ip
aac, eri aa, evri aa, evir aa, evre aa, aka aa, aca aa,
evreaa, pisliaa, karaaa, yaslaa, yastaa, yassaa, ahtaraa,
kabaaa biimlerinde aka aa kelimesinin bulunmas ve bu kelimelerin
anlamlarnda da aa kavram alanndaki ifadelerin (tahta, aa, odun vb.) yer
almas fonetik ilginin yansra semantik ilgiyi de kurmakta ve bu kelimelerin
sonraki biimlerinde yer alan {-GA} ses grubunun da aa kelimesinden
gelerek ekletiini dndrmektedir.
Divan Lgtit-Trkte (DLT) geen yasa kelimesinin yannda buna
yas yga da denir ifadesinin gemesi dndrcdr.5 yleyse yas yga ile
yasa arasndaki semantik ve fonetik benzerliin bir aklamas olmaldr.
yas- fiiline fiilden isim yapma eki {-(I)}n gelmesiyle oluan yas
kelimesi ilgili fonetik hadiselerle yas kelimesine dnm, o da yga
kelimesiyle birlikte bir tamlama oluturmutur: yas6 yga. Bu durum
gramatikallemenin ilk basamana denk gelmektedir.
Trkedeki aa kelimesinin gramatikallemesinde yntem TTASden
rneklerle u ekilde gsterilebilir:
I. Kelime grubu (Belirtisiz isim tamlamas) : isim + aac
yastaac, aktaraac, ahtar aac, gelep aac, ip aac

II. Tamlanandaki iyelik ekini drme / Sfat tamlamas : sfat +
aa (diftong)
eri aa, evri aa, evir aa, evre aa, evreaa, aka
aa, aca aa, pisliaa, karaaa, yaslaa, yastaa,
yassaa, ahtaraa, kabaaa, karacaaa
5 Esasnda Trkiye Trkesi Azlar Szl (TTAS) veritabanndan yararlanarak gelitirmekte olduum bu teoriye,
kymetli hocam Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasunun DLTden fark ederek yapt bu katk, fikrin ispatnda nemli bir
rnektir. yasga: Yasda, hamur tahtas. Asl yas ygatr, yass aa demektir. (DLT-III: 38-17)
6 Kelimenin geliimi u ekilde olmaldr: yas-() > yass > yas > kr. elig > elli, s > ss > s
124
III. Araya nsz alarak ekleme ve nl uyumuna girme :

V+n+GA
evrenge, yastnga
IV. Yardmc nsz almadan ekleme : VGA
erega, evraa, evrea, evria, evrege, evreka,
ergive, ergve, erkive, evreye, evreyi, evriye, rege,
reke, pislie, pislihe, bislee, bislehe, bisleye,
bisleyi, bislie, bilee, bilehe, bilene, bileye,
bilige, bilihe, biliye, bitlee, biklee, bslege,
bslege, , bssra, yasdga, yasdge, yastge, akaa,
ahaa (c), karage, garage, burgaa
V. Kelime sonu nlsn drme ve nsz uyumuna girme :
KGA
evirge < evrege; piirge, piirke, pirge, psrge,
biirge, biirge, brge, bisirge, bisrge, bsrge
< *pirige, *pisrige, *bisrige, *birige < pislie,
pislihe, bislehe, bisleye; garge < garage, burga <
*buraa < burgaa
VI. Kelime sonu ve ek ba nszlerinin dmesi, diftong ve
uzunluk : V
evra, kaba, karaca
VII. Diftong : VA
evrea, biklee, bislaa, bislee, bilee, pislia, yasta,
yastaa
VIII. Uzunluk :
evr, bisl, pisl, yasl
IX. Uzunluun kalkmas : A
evre, evle, re, pile, pisle, pisre, bssra, bsra,
bsle, bikle, bkle, ble, akdra, ahtara, ahdara,
yasla, kabaa, re, biek
125
Hseyin Yldz
X. Ek banda nl dmesi :
pisli, akca
10 aamadan geerek gramatikalleen aa kelimesinin rneklerini ayrca
gstermekte fayda vardr7:

eri aa, erea, eri Tek hayvanla ekilen arabalarda iki ucu
oklara geirilen eri aa ksm V + aa > VGA >

eri aa (II), evre aa, evri aa, evir aa, evreaa, evraa,
evrea, evria, evree, evrenge, evirge, evreka, ergive,
ergve, erkive, evirecek, evrecek, evreye, evreyi, evriye, evra,
evrea, evr, evre, evle, rege, reke, re Sa zerinde piirilen
yufka ekmekleri evirmeye yarayan uzun ve yass tahta ara V +
aa > Vaa > VGA > V > VA > V

pisliaa, pislee, pislehe, pisliha, pilehe, bislee, bislehe,
bisleye, bisleyi, bislie, bilee, bilehe, bilene, bileye,
bilige, bilihe, biliye, bitlee, biklee, bslege, bslege,
piirge, piirge, piirke, pirge, psrge, biirge, biirge,
brge, bisirge, bisrge, bsrge, bkrge, bssra, bsra,
biklee, bislaa, bislee, bilee, bil, pisl, pislia, pile, pili,
pisle, pisre, bisle, bisle, bsle, bikle, bkle, ble, biirecek,
bieyi, biek Sac zerinde piirilen ekmei evirmeye yarayan krek
biiminde tahta ara Vaa > VGA > V > VA > V

yastaac, yaslaa (1), yastaa, yassaa, yastnga, yasdga,
yasdge, yastge, yastaa, yasta, yasl, yasla stnde hamur
alan, yemek yenilen tahta; et kymakta kullanlan tahta; stnde odun
yarlan ktk V+aac > V+aa > V-n-GA > VGA >
V > VA > V

aka aa, aca aa, akaa, akcada, ahcaa (c), akca Beyaz
gvdeli, parlak ve dayankl kerestesi olan bir aa V+aa >
VGA > V
7 Aa kelimesinin gramatikallemesiyle ilgili olan iki rnek daha tespit ettik, ancak bunlardan ilki gramatikalletikten
sonra metateze uram bir kelimedir ki, bu almann ikinci blmne dahil edilebilir. kinci rnek ise ekleme srecini
tamamlayamam ama aa yapsn da bozmu mstakil bir rnektir:
gelep aac, gelepek Erilmi ipleri kelep yapmakta kullanlan bir aygt K+aac > *KGA > KCAk
ipaac, ipac Dokuma tezgh K+aac > *K+c > K+ac
126

karaaa, karage, garage, garge Karaaa V+aa >
KVGA > KGA

aktaraac, ahtar aac, aktaraac, ahtaraa, ahtaracak,
ahtaracah, ahdaracak, ahtraak, akdra, ahtara, ahdara Sa
zerinde piirilen yufkay evirmeye yaryan, tahta veya demirden
yaplan aygt V+aac > Vaa > VA

kabaaa, kaba, kabaa Kaln gvdeli mee aac Vaa >
V > A

burgaa, bura Ucu atall, uzun, meyve koparmaya yarayan
aa (V)aa > KGA

karacaaa, karaca Karaca aa V+aa > V
Osmanl Trkesinde de grlen bu durum iin birka rnek verilebilir:

karaa karaaa I 201b, char aghccj (Adamovi, 2009: 158)

yastga zerinde yufka alan tahta, hamur tahtas (LL, 834);
yastga Hamur tahtas (LO, 417)
Bu duruma ada Trk lehelerinde de rastlanmaktadr. Birka rnekle
buna da deinmekte fayda vardr:

almaa ruzaalar semyalman alma bir turan cimi aac (TTS-I,
1977: 49); almaa Elma aac (ner, 2009: 25); almaas Alman
aas (BTH-I, 1993: 54)

karaga Elmesmannar trinnen bir aa, urta payasn clrak
urnnarnda se (TTS-II, 1977: 51); karaga Karaaa (ner, 2009:
158); karaas Kzn kuyula turgan yumak lsl zatl hanalgan kat
aas (BTH-I, 1993: 637)

tabaa Taban kzuva kuyuv hem aluv in uzn aa sapka utrtlgan
timir kaptrgtan gybarat caylanma (TTS-III, 1977: 7); tabaa
Maa (ner, 2009: 259); tabaas Taba tutuv sn kullanlan rgak
bal, uzun hapl kural (BTH-II, 1993: 290) < *taba aa
Tespit edilen rneklerden de aka grld zere aa kelimesi,
127
Hseyin Yldz
zellikle iinde /aa/ ses grubu bulunan ve aa kavram alan iinde

anlamlandrlan kelimelerden hareket ederek denebilir ki, gramatikalleerek {
GA} ekine dnmektedir. Ek, daha sonralar kimi rneklerde bandaki /G/
sesini de drmekte ve GA > -A > - biimlerinde de grlebilmektedir.
3. cAk >< -GA (gme / metatez)

Azeri, Trkmen, Gagauz, Tatar, Bakurt, Karaay-Malkar, Nogay, Altay,
Hakas, Tuva ve or Trkelerinde Rusann tesiriyle metateza; dier Trk
lehelerinde ise metateza teriminin yansra zbek Trkesi tvualmainii,
Uygur Trkesinde tavularni oran almaturui, Kazak Trkesinde dbstard
orn awstraw, Krgz Trkesinde oran almatruu ve Kumuk Trkesinde
awazlan yerlerin aldrw ifadelerinin de bulunduu metatez terimi iin
Trkiye Trkesinde gme ve yer deitirme terimleri de kullanlmaktadr
(Naskali, 1997: 63).
Gramer Terimleri Szlnde Kelime iindeki komu veya uzak
seslerin yer deitirmesi olay. nszlerin birbiri ile karlamasndan doan
telaffuz zorluklarn giderme amacna dayanan bu olay, daha ok r ve l akc
nszlerinin bulunduu kelimelerde ve azlarda grlr: kpr>krp,
kibrit>kirbit, karyola>kayrola, bulgur>burgul, ileri>ireli, lanet>nalet,
eki>eki, dn>nd, gvercin>gvencir, zerdali>zelderi vb. Yanyana
bulunan sesler arasndaki gme yakn gme, uzak sesler arasndaki
gme de uzak gme adn alr. bk. yakn gme, uzak gme.
ng.: metathesis Fr.: mtathse Alm.: Metathesis, Umstellung, Metathese
(Korkmaz, 2003: 107) aklamasnn yapld metatez kavram zetle bir
sz birlii iindeki seslerin yer deitirmesi olarak tanmlanabilir. Ancak yer
deitiren birimlerin hangilerinin metateze konu saylaca hususunda dil
aratrmaclar arasnda tam bir uyuma olduu sylenemez. Baz aratrmaclar
konsonlarn yannda vokallerin hatta hecelerin yer deitirmesini de metatez
olaynn iine alr (Uluta, 2007: 117).
Trkede metatez zerine yaplan mstakil almalar sayca her ne
kadar az grnse de konu hakknda fikir vermeye hatta teori retmeye yetecek
derecede ciddidir. Bu konuda Hasan Eren, Ahmet Caferolu, Faruk alayan,
Gnay Karaaa ve smail Ulutan makaleleri bulunmaktadr.
Hasan Eren, Trk Dillerinde Metathse (1953) baln tayan
almasnda Trk lehelerinden toplad malzemeden hareketle tespit ettii l
~ l, lm ~ ml, m ~ m, pr (br) ~ rp (rb), ps ~ sp, q ~ q, kp (qp) ~ pk (pq), sk
128
(sq) ~ ks (qs), q ~ q, qt ~ tq, rd ~ dr, rg (r) ~ gr (r), rk ~ kr, l ~ q, l ~ s, l ~ z, b

~ l, g ~ r, m ~ l, m ~ r, n ~ r, q ~ r, r ~ l, r ~ y deiikliklerini rnekler gstererek
aklamaktadr (Eren, 1953). Ahmet Caferolu ise Anadolu Azlarndaki
Metathse Gelimesi (1955) adl makalesinde Anadolu azlarndan derledii
metatez rneklerini iki grupta tasnif etmitir. lk grupta komu konsonlar
arasnda 55 farkl metatez biimine yer verilirken, ikinci grupta komu olmayan
konsonlar arasndaki 26 farkl metatez biimi rneklenmektedir (Caferolu,
1955). Caferolu ile ayn yl Metathese (1955) balkl sayfalk bir alma
yapan Faruk alayan, konuyu Caferolunun tarznda ancak daha zet olarak
ikiye ayrarak rneklendirmitir: komu seslerde, komu olmayan seslerde
(alayan, 1955). 1991de yaymlanan Gnay Karaaan Eski Metatez
rnekleri adl almasnda metatezle ilgili genel bilgiler verilmekte ve kar,
imek, eki, atla- kelimeleriyle ilgili incelemeler yaplmaktadr (Karaaa,
1991). Metatez olayyla hece sistemi ilikisini inceleyen smail Ulutan Metatez
Olay Trkenin Hece Sistemiyle lgili midir? (2007) adl yazs Sonorantlk
Sralama Prensibine (SSP) de deinerek konuyu irdelemektedir (Uluta, 2007).
Bahsi geen almalarda rnekleriyle ilenen metatez konusu {GA}
ekli kelimelere bakldnda da kendisine rnek bulabilmektedir. {+CAk} eki
ile arasnda byle bir nbetleme olduunu da syleyebileceimiz bu durum
temelde ekin niteliiyle ilgilidir.
Trkede hem {GA} eki, hem de {CAk} eki iki trden (isim ve fiil)
kelimelere, {-AcAk} ekiyse yalnzca fiillere gelebilmektedir:
{+CAk} ev+cek, yavru+cak, oyun+cak
{-CAk} erin-cek, gln-cek
{-AcAk} yak-acak, yi-y-ecek, i-ecek
{+GA} er+ke, +ga
{-GA} sz-ge, ks-ka
Her iki ekin de iki trden kelimelere gelebiliyor olmas, ekler arasnda bir
karmaaya yol aarak, eklerin iki farkl ek gibi alglanmasna sebep olmutur.
Halbuki {+CAk} eki isimlere, {-GA} eki ise fiillere geldii rneklerde daha
baskndr. Fiile gelen {-CAk} eklerinin ilevinin, fiile gelen {-GA} ekinin
ileviyle benzerlik gsterdii ve {-GA} ekinin bu ilevini art zamanl ve e
zamanl olarak tad dikkate alnrsa, asl ek {-GA} olmaldr. yleyse
{-CAk} ekinin, fonetik olarak metatez yoluyla benzedii {-GA} ekinden
gelitii dnlebilir. Ayrca TTASden derlenen rneklerde /CAk/ ses
grubuyla /GA/ ses grubu arasnda bir metatez sz konusu olduu da aka
grlmektedir:
129
Hseyin Yldz

aka anahtar ~ aacak (I) 1. anahtar

alga, alge, alga, alge yourt mayas ~ alacak (I) yourt
mayas

krana Bir eit tahterevalli ~ krancakBir eit tahterevalli

krnka ocuklar yrmeye altrmak iin kullanlan tekerlekli
araba ~ krncak (I) ocuklar yrmeye altrmak iin kullanlan
tekerlekli araba

dakge 2. Taklacak yer, engel ~ *takacak

demcek Semaverlerde aydanl zerine koymaya yarayan,
semaverin tepesine geirilen bir ara~ demke, temke aydanlk

dutaa, dutuge, tutuge, dutge, tuta Tencere tutaca ~
dutacak (I) Tencere tutaca

eringe Tembel, enen (kimse) ~ erincek Tembel, enen (kimse)

gsdrga, ksdrga (III), kska (III) Sa tokas ~ gstracak (II)
Sa tokas

langa, llga, lnka Kk ocuk salnca ~ lncak (I) Kk
ocuk salnca

kolka Ceket, gmlek ya da elbise kollarnn kirlenmesine engel olmak
iin bilekten dirsee kadar geirilen ereti kolluk ~ kolak Ceket,
gmlek ya da elbise kollarnn kirlenmesine engel olmak iin bilekten
dirsee kadar geirilen ereti kolluk

nge, vnge, nbe Kendi kendini ven, vngen ~ ncek
Kendi kendini ven, vngen
130

sallange, sallanga, salnga, salg (V), sallag sallagu,
sallanka, sallana, sallankuc Salncak~ sallancak, sallanck,
sallanah Salncak

sree (II) ocuu yrmeye altrmaya yarayan, tahtadan yaplm
tekerlekli bir eit araba, yrte; srecek (IV) ocuu yrmeye
altrmaya yarayan, tahtadan yaplm tekerlekli bir eit araba,
yrte

utange Utanga ~ utancak Utanga

enge Tembel ~ encek Tembel
Tespit edilen rneklerden hareket ederek; Hasan Erenin almasnda
geen q ~ q8 denkliini ve Caferolu ile alayann almalarnda geen
komu olmayan seslerdeki metatez hususunu da dikkate alarak {-GA} ekiyle
ilgili metatez ilgisinin ekilde olduu sylenebilir:
I. fiil + {ACAk} > fiil + {-GA}
aamal olarak gelien ilk biimde ncelikle /AcAk/ ses grubu ile /
AGA/ ses grubu arasnda bir metatez gereklemekte ve metatez sonras arada
kalan /k/ sesi sedallaarak /G/ seslerine dnmektedir. kinci aamada /AGA/ ses
grubunun bandaki /A/ sesleri daralarak /U/ seslerine deimekte ve son olarak
da bu /U/ sesleri zayflayarak dmektedir. Durum yle ematize edilebilir:
1. ACAk > -AGA srecek > sree / dutacak > dutaa
2. AGA > -UGA dutaa > dutuge, tutuge
3. UGA > -GA alga, alge > alga, alge
II. isim + {+CAk} > isim + {+GA}
sim kklerine geldii bilinen {+CAk} ekli kelimelerde grlen bu hadise
iin taramalarda yalnzca iki rnek tespit edilebilmitir:
kolka ~ kolak
temke, demke ~ demcek
8 aka, ake, aqa, aqa, axa, axta ~ axa; boha, boqo, poqo, boqa, buqa, boxa, boa, bou ~ poqo; ak,
aq, ax, a ~ axtt; ukur, qr ~ qr (Eren, 1955: 167-168)
131
Hseyin Yldz
III. fiil + {GA} > fiil + {-CAk}

fiil + {ACAk} > fiil + {-GA} biimine benzeyen bu durumda /GA/ ses
grubunun /CAk/ ses grubuna metatez yoluyla dnmesi sz konusudur. Fiillere
gelmeyen {-CAk} eki, ilev bakmndan da {-GA} ekinin ilevini stlenmitir:
nge, vnge > ncek
eringe > erincek
enge > encek

utange > utancak
4. SONU
TTASden taranan malzemeler gstermektedir ki, kimi almalarda
rnekseme metoduyla aklanan {-GA} ekinin aslnda birden fazla kayna
vardr. Bunlardan ikisi gramatikalleme ve metatezdir.
Gramatikalleme hadisesinde aa kelimesi tamam rnek kelimelerle
takip edilebilen pek ok deiiklie urayarak eklemektedir. Aa kelimesinin
eklemesiyle oluan yeni kelimelerin bir ksmnn, iinde aa, tahta, odun,
ktk, denek vb. anlamlar barndran ve hammaddesi aa olan aletler, bir
ksmnn ise dorudan aa trleri olduu gzlenmektedir. Aa kelimesinin
dildeki fonetik serveni yle emalatrlabilir:
Metatezde ise {-GA} ekiyle ilgili olarak istikametten bahsedilebilir.

Bunlardan birincisi ve ncsnde fiile gelen, ikincisinde ise isme gelen
{-GA} ekiyle ilgili kullanmlar deerlendirilmitir:
i) fiil + {ACAk} > fiil + {-GA}
a) ACAk > -AGA
b) AGA > -UGA
c) UGA > -GA
ii) isim + {+CAk} > isim + {+GA}
iii) fiil + {GA} > fiil + {-CAk}
rneksemeyi {-GA} ekinin kaynaklar arasndan tamamen karmak
elbette ki mmkn grnmemektedir. Ancak konu ayrntl olarak ele alnmal,
{-GA} ~ {-GI} ilgisinin neden kurulmas gerektii sorgulanmaldr. Aksi
takdirde hadise akademik bir temele oturtulmu olmaz. rnekseme dahil olmak
zere, ekin dier kaynaklar bir baka almada ayrntlaryla ele alnacaktr.
132
5. Kaynaklar
ATALAY, Besim (1941), Trk Dilinde Kkler ve Ekler zerine Bir Deneme, Trk Dil
Kurumu, stanbul.
BANGUOLU, Tahsin (2004), Trkenin Grameri, Trk Dil Kurumu, Ankara.
BTH: Bakurt Tilini Hzlii (1993), II Cilt, Russiya Fender Akademiyah Ural Bligi
Bakurtustan Gilmi zeyi Tarih, Tl Hem Ezebiyet nstitut, Russkiy Yazk, Moskova.
CAFEROLU, Ahmet (1955), Anadolu Azlarndaki Metathse Gelimesi, Trk Dili
Aratrmalar Yll-Belleten 1955, s. 1-7.
ALAYAN, Faruk (1955), Metathese, Trk Dili, Nisan, Cilt IV, Say 43, s. 409-411.
ENGEL, Hlya Kasapolu (2005), Krgz Trkesi Grameri. Ses ve ekil Bilgisi, Aka
Yaynlar, Ankara.
DLAAR, Agop (1971), Gramer: Tanm, Ad, Kapsam, Trleri, Yntemi, Eitimdeki Yeri
ve Tarihesi, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1971, s. 83-145.
DLT-III: ATALAY, Besim (1999), Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, Cilt III, Trk Dil Kurumu
(4. Bask), Ankara.
ERCLASUN, Ahmet Bican (1975), -ma, -me Eki zerine, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. XXI, stanbul, s. 83-88.
EREN, Hasan (1953), Trk Dillerinde Metathse, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten
1955, s. 161-180.
ERGN, Muharrem (1997), Trk Dil Bilgisi, Bayrak Yaynlar, stanbul.
GKE, Faruk (2007), Ouz Trkesinde Fiil Birlemeleri. Tarihsel Karlatrmal Bir
nceleme Denemesi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili
ve Edebiyat Anabilim Dal Trk Dili Bilim Dal (Yaymlanmam Doktora Tezi),
Ankara.
GKE, Hlya (2010), Bakurt Trkesinde Gramatikalleme rnekleri zerine, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Trkoloji Dergisi, 17, 1(2010), s. 83104.
GKSEL, Asl Celia Kerslake (2005), Turkish. A Comprehensive Grammar, Routledge
Publishing, London.
KARAAA, Gnay (1991), Eski Metatez rnekleri, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar
Dergisi, VI, zmir, s. 85-102.
KOHOHOB, A. N. (1956), ,
,
-.
KORKMAZ, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu, Ankara.
KORKMAZ, Zeynep (2007), Trkiye Trkesi Grameri-ekil Bilgisi, Trk Dil Kurumu,
Ankara.
KORNFILT, Jaklin (2006), Turkish, Routledge Publishing, London-New York.
NASKAL, Emine Grsoy (1997), Trk Dnyas Gramer Terimleri Klavuzu, Trk Dil
Kurumu, Ankara.
NER, Mustafa (2009), Kazan-Tatar Trkesi Szl, Trk Dil Kurumu, Ankara.
RFAT, Mehmet Sema RFAT, Ayenaz KO, Duygu TEKGL (2010), Gstergebilim,
Dilbilim ve eviribilim Terimleri Szl, Sel Yaynclk, stanbul.
TTAS: Trkiye Trkesi Azlar Szl, Trk Dil Kurumu, http://tdkterim.gov.tr/ttas/
133
Hseyin Yldz
TS : Tarama Szl, Trk Dil Kurumu, http://www.tdkterim.gov.tr/tarama/

TTS: Tatar Tilini Anlatmal Szligi (1977), III Cilt, SSSR Fenner Akademiyas Kazan Fillal
Galimcan brahimov simindegi Til, Edebiyat Hem Tarih nstitut, Tatarstan Kitap
Neriyat, Kazan.
ULUTA, smail (2007), Metatez Olay Trkenin Hece Sistemiyle lgili Midir?, Bilig, Gz2007, Say 43, s. 117-132.
VARDAR, Berke (1980), Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu, Ankara.
6. EK: RNEKLER DZN

aka Anahtar (DS-1 / Konya ve
evresi); aacak (I) 1. Anahtar (DS1 / shakl *Bolvadin Afyon Karahisar,
Yakaky *Gelendost Isparta, Akaky
*Yeilova, Yayla *Tefenni Burdur,
Alettin *Acpayam Denizli, Dallca
*Nazilli Aydn, plak, Halky *demi
zmir, Emre *Kula Manisa, *znik
Bursa, Balkesir, Fili *Biga, *Bayrami
anakkale, Domani *Tavanl Ktahya,
Sarkavak, caattin *Seyitgazi Eskiehir,
*Kandra Kocaeli, Kkahmet *Dzce
Bolu, Cumayan Zonguldak, *Karg,
-Kastamonu, zmirli *Sungurlu, Toyhana
*skilip orum, *Zile ve evresi, *Erbaa,
*Niksar, ilehane *Readiye, Altunta
Tokat, *nye, Uzunmusa Ordu, Gneyce
Rize, *Ardanu ve kyleri, Yoncal, Tepeky
, ayaz *avat Artvin, lek, *Ardahan
Kars, Ergn Erzincan, Siirt)
aka aa 1. Beyaz gvdeli ve
dayankl kerestesi olan kayn aac (DS-1 /
*Senirkent Isparta); aka aa 2. Dalarda
yetien ve keiler tarafndan yenilen, beyaz
gvdeli bir aa (DS-1 / Bereketli *Tavas,
Ortaky *al Denizli); aka aa 3.
Kk yaprakl, gevrek ve ii beyaz bir
eit aa (DS-1 / Fili *Biga anakkale);
aka aa 4. Meyvasz bir eit orman
aac (DS-1 / *Elmal Antalya); akca
aa Beyaz gvdeli ve dayankl kerestesi
olan kayn aac (DS-1 / Zile *Mesudiye
Ordu, *Yldzeli Sivas); aca aa Beyaz
gvdeli, parlak ve dayankl kerestesi olan
bir aa (DS-1 / orum, *Zile ve evresi,
134
Dllk, Kzlky Tokat, Zile *Mesudiye

Ordu, akrky *ebin Karahisar Giresun,
Erzincan, Yukarkale, Hacilyas *Koyulhisar
Sivas); akcaa Kerestesi ak, yasz,
sert bir eit aa (DS-12 / Dereine
*Sultanda Afyon); akcada Kerestesi
ak, yasz, sert bir eit aa (DS-12 /
Dereine *Sultanda Afyon); ahcaa
(c) < akaaa: akaaa (Erzurum /
Erzurum); akca Beyaz gvdeli ve dayankl
kerestesi olan kayn aac (DS-1 / neciler
*Mudurnu Bolu);
aktaraac 1. Yemenicilikte, yemenileri
evirmek iin kullanlan uzun ve yuvarlak
bir aa (DS-1 / *Gerze Sinop, *Bor
Nide); ahtar aac Ayakkabnn iini
dna evirmeye yarayan bir aygt (DS-1
/ *Kemaliye Erzincan); aktaraac 2.
Sacn zerindeki yufkay evirmeye yaryan,
yass demir veya tahta aygt. (DS-1 / Urfa);
ahtaraa Sa zerinde piirilen yufkay
evirmeye yaryan, tahta veya demirden
yaplan aygt (DS-1 / *ebin Karahisar
Giresun, Urfa, *Grn Sivas); ahdaracah
Sa zerinde piirilen yufkay evirmeye
yaryan, tahta veya demirden yaplan aygt
(DS-1 / Dodurga *Artova, *Zile Tokat,
*Divrii Sivas); ahtaracak Sa zerinde
piirilen yufkay evirmeye yaryan, tahta
veya demirden yaplan aygt (DS-1 / *Zile,
*Artova, Kzlky, Tokat, Audu *Darende
Malatya, *Divrii Sivas); ahdaracak
(DS-1 / *Grn Sivas); ahtraak Sa
zerinde piirilen yufkay evirmeye yaryan,

tahta veya demirden yaplan aygt (DS-1
/ Gkeyaka *Yeilova Burdur); akdra
Sacn zerindeki yufkay evirmeye
yaryan, yass demir veya tahta aygt.
(DS-1 / Aydomu *Keiborlu Isparta,
Burdur, Yukarkaraay *Acpayam, Ksten
Denizli); ahtara 1. Sa zerinde piirilen
yufkay evirmeye yaryan, tahta veya
demirden yaplan aygt (DS-1 / Cumayan
Zonguldak, Karknck *Artova, Kzlky
Tokat, Denizli *Vakfkebir Trabzon,
Kuruay, Armudan *Refahiye Erzincan,
Polat *Akada, *Darende Malatya,
Hacilyas, *Koyulhisar, Ortaky *arkla,
*Kangal ve kyleri, *Divrii, *Zara,
*Gemerek, pl *Grn Sivas); ahdara
(DS-1 / Dambayl *Salihli Manisa)
burgaa Ucu atall, uzun, meyve
koparmaya yarayan aa (DS-2 / ayl
Adana); burga (II) 5. p gibi bklerek
byyen aa (DS-2 / Gmhane)
alga
yourt mayas (DS-3 /
Karacasu Aydn); alge yourt mayas
(DS-3 / Srez *Bozdoan Aydn); alga
Yourt mayas (DS-3 / *Bozdoan
-Aydn); alge Yourt mayas (DS-3 /
Eymir *Bozdoan Aydn); alacak (I)
yourt mayas (DS-3 / Dili *Bolvadin
Afyon, *Acpayam Denizli, Dallca
*Nazilli Aydn, Kerem *Burhaniye,
*Manyas Balkesir, Kuky anakkale,
Bozan, Tokat, *Sivrihisar Eskiehir, Data
Bolu, ayr *Zile Tokat, Havsu *Kelkit
Gmhane,
Hacilyas
*Koyulhisar,
*arkla Sivas, Yozgat, ayrl *Haymana
Ankara, akrlar, Karaviran *Seydiehir
Konya, *Akseki, *Korkuteli, *Ka, Bayaka
*Finike Antalya, Dont *Fethiye Mula,
*Lleburgaz Krklareli)
krnka
ocuklar
yrmeye
altrmak iin kullanlan tekerlekli araba
(DS-3 / orum); krncak ocuklar
yrmeye altrmak iin kullanlan
tekerlekli araba (DS-3 / Karabzey *Ara

Kastamonu, orum, Sinop, Krehir)
kranga Bir eit tahterevalli (DS3 / neciler *Mudurnu Bolu); kranck
Bir eit tahterevalli (DS-3 / *Saray
Tekirda)
dakge 2. Taklacak yer, engel (DS-4
/ *Alaehir Manisa) < *takacak
demcek 2. Semaverlerde aydanl
zerine koymaya yarayan, semaverin
tepesine geirilen bir ara (DS-4 /
-Erzurum); demke Semaverin stnde
demliin konulduu ksm (DS-4 / Revan
*Idr Kars); temke aydanlk (DS-10
/ *Tavanl Ktahya)
dutaa Tencere tutaca (DS-4 /
Scll *Yalva Isparta); dutge Tencere
tutaca (DS-4 / Eymir *Bozdoan
Aydn); dutacak (I) Tencere tutaca
(DS-4 / *Eridir kyleri Isparta, Ktahya,
Bozan Eskiehir, *Kurunlu ankr,
*Zile Tokat, Savrun *Divrii Sivas,
*iekda Krehir, *Bor Nide,
*Mersin kyleri el); dutuge Tencere
tutaca (DS-4 / *Alaehir Manisa);
tutuge Ate stndeki kab tutup indirmek
iin bez vb. eylerden yaplan tutacak
(DS-10 / *Gelendost Isparta, *Yeilova
ve kyleri Burdur, *Alayunt Ktahya);
tuta Tencere tutaca (DS-10 / Yeniky,
Zeytinli *Edremit, *Dursunbey, Balkesir,
Kulfal *Ezine, *Biga anakkale, Konurlar
*negl Bursa, Uak, Ktahya, Aa Kay
*Tosya Kastamonu)
eri aa (I) Tek hayvanla ekilen
arabalarda iki ucu oklara geirilen eri aa
ksm (DS-5 / Balkesir ve evresi, Aliky
*aycuma Zonguldak, orum); erea
Tek hayvanla ekilen arabalarda iki ucu
oklara geirilen eri aa ksm (DS-5
/ Scll *Yalva Isparta); eri (I) Tek
hayvanla ekilen arabalarda iki ucu oklara
geirilen eri aa ksm (DS-5 / pl
*ivril Denizli, *Maka Trabzon)
evre aa Sa zerinde piirilen yufka
ekmekleri evirmeye yarayan uzun ve yass
135
Hseyin Yldz
tahta ara (DS-5 / epni *Gemerek Sivas,

Kadehri *Sorgun Yozgat); evri aa Sa
zerinde piirilen yufka ekmekleri evirmeye
yarayan uzun ve yass tahta ara (DS-5 /
Bykafar *Krkkale Ankara, Dada
Kayseri); evir aa Sa zerinde piirilen
yufka ekmekleri evirmeye yarayan uzun ve
yass tahta ara (DS-5 / *Grn Sivas);
evreaa Sa zerinde piirilen yufka
tahta ara (DS-12 / Afar, Pazarren
*PnarbaKayseri); evraa Sa zerinde
piirilen yufka ekmekleri evirmeye yarayan
uzun ve yass tahta ara (DS-5 / Eskiyapar
*Alaca orum, *Afin Mara, Audu
*Darende Malatya, *Yerky, Kkboynul
Yozgat, vriz *Ereli Konya, akall
Adana); evrea Sa zerinde piirilen
yass tahta ara (DS-5 / Adana); evria
Sa zerinde piirilen yufka ekmekleri
evirmeye yarayan uzun ve yass tahta ara
(DS-12 / Gkdere *Akdamadeni Yozgat);
evree Sa zerinde piirilen yufka
ekmekleri evirmeye yarayan uzun ve
yass tahta ara (DS-5 / Kzlky *Dinar,
*Emirda Afyon, Ulubey *Senirkent
Isparta, *Antakya Hatay, Adana, *Mersin
el); evrenge 1. Sa zerinde piirilen
yufka ekmekleri evirmeye yarayan uzun
ve yass tahta ara (DS-5 / *Hekimhan
Malatya, Yeniky, Hortu *Ereli Konya,
Gvurda *Osmaniye Adana); evirge
evirmeye yarayan uzun ve yass tahta
ara (DS-5 / ankr, *Afin ve kyleri
Mara, Reyhanl ve Amik ovas Trkmenleri
*Reyhanl Hatay, Gaziantep, Karayusuf
hy *Avanos Nevehir); evreka Sa
orum); ergive Sa stnde piirilen
ekmei dndrecek yass aa / Tr [ Fa.]
26 mnas var 12- ve etmek aacak
oklaya ve etmek dndrecek yass aaca
tlak olunur ki ergive tbir olunur |
Burh. XVIII-XIX. 195. (TS); ergive Sa
136
stnde piirilen yufka ekmeini evirmek

iin kullanlan 70-80 cm. uzunluunda,
5-6 cm. enliliinde ucu sivri tahta ara
(DS-5 / Gaziantep); ergve Sa stnde
piirilen yufka ekmeini evirmek iin
kullanlan 70-80 cm. uzunluunda, 5-6 cm.
enliliinde ucu sivri tahta ara (DS-5 /
stanbul); erkive Sa stnde piirilen
yufka ekmeini evirmek iin kullanlan
70-80 cm. uzunluunda, 5-6 cm. enliliinde
ucu sivri tahta ara (DS-5 / Gaziantep,
Antalya); evirecek Sa zerinde piirilen
ve yass tahta ara (DS-5 / *Kangal
Sivas); evrecek Sa zerinde piirilen
ve yass tahta ara (DS-5 / Kahyal
ankr); evreye Sa zerinde piirilen
ve yass tahta ara (DS-5 / Gnenky
Isparta); evreyi Sa zerinde piirilen
yass tahta ara (DS-5 / Tatarl *Bnyan
Kayseri); evriye Sa zerinde piirilen
yass tahta ara (DS-5 / Gaziantep); evra
evirmeye yarayan uzun ve yass tahta ara
(DS-5 / Sarkavak Eskiehir, *Pnarba
Kayseri); evrea Sa zerinde piirilen
yass tahta ara (DS-5 / epni *Gemerek
Sivas, Aaeli Ankara, *Mersin ve kyleri
el); evr Sa zerinde piirilen yufka
tahta ara (DS-5 / alan zmir, Havit
*Sungurlu, orum, Artvin, Bykayl
*Drtyol Hatay, Geben *Andrn-Mara,
Yozgat, Solakua *ereflikohisar
Ankara, *Mucur Krehir, Kayseri, abanl,
Hotam Konya, Mansurlu Adana,
*Mersin ve kyleri el); evre Sa
yarayan uzun ve yass tahta ara (DS5 / Emirler, Geresin *Keiborlu Isparta,
Lengime Burdur, Dutluca, St, Honaz
Denizli, Kurtkula Aydn, Sarkozan
*Kula Manisa, Hacilyas *Koyulhisar

Sivas, Urfa, *Kilis Gaziantep, Mara,
ncirlik Adana); evle 1. Sa zerinde
piirilen yufka ekmekleri evirmeye yarayan
uzun ve yass tahta ara (DS-5 / decik
Isparta); rege 2. Sac stnde piirilen
ekmei evirmeye yarayan tahta ara (DS9 / Mara); reke Sac stnde piirilen
ekmei evirmeye yarayan tahta ara (DS9 / Gaziantep, Mara); re Sac stnde
piirilen ekmei evirmeye yarayan tahta
ara (DS-9 / Adana); eri aa (II) Sa
Nide)
eringe Tembel, enen (kimse) (DS-5
/ r *Dinar Afyon, Tepeky *Torbal
zmir, Tokat Eskiehir, *Zile Tokat, *Afin
ve kyleri Mara, Reyhanl ve Amik ovas
Trkmenleri, *Reyhanl, *Antakya Hatay,
Hacilyas *Koyulhisar, *Grn Sivas,
*Pnarba Kayseri, Nevehir, *Ermenek ve
kyleri Konya); erincek Tembel, enen
(kimse) (DS-5 / *Yalva Isparta, pl
*ivril Denizli, orum, *Merzifon ve
kyleri Amasya, *Idr, Kars, Gaziantep,
Sivas, Ahrl Ankara, Mucur, Krehir,
Kayseri, *Avanos Nevehir, *Bor Nide,
*Karaman, Zvark, Konya, akall Adana)
gelep aac Erilmi ipleri kelep
yapmakta kullanlan bir aygt (DS-6
/ Kasaba *Ka Antalya); gelepek (I)
Erilmi ipleri kelep yapmakta kullanlan
bir aygt (DS-6 / *Takpr Kastamonu,
*Osmanck, Eskice *Mecitz orum)
gsdrga (II) Sa tokas (DS-6 /
Mara); gstracak Sa tokas (DS-6 /
*Glnar el); kska (III) Sa tokas (DS8 / *Reyhanl ve Amik ovas Trkmenleri
Hatay); ksdrga (III) 1. Sa tokas (DS-8
/ Yukarseyit *al, St, Honaz Denizli)
langa Kk ocuk salnca
(DS-7 / Audu *Darende Malatya),
(DS-7 / orum, *Merzifon ve kyleri
Amasya, Kkisa *Zile Tokat, epni
*Gemerek Sivas, Yozgat, Kargal *Polatl,
*Haymana Ankara, *Talas Kayseri,

*Avanos Nevehir); lncak (I) Kk
ocuk salnca (DS-7 / *skilip, orum,
*aramba ve kyleri Samsun, *Merzifon,
*Taova ve kyleri Amasya, Karknck
*Artova, Zodu Tokat, Ordu, Kayadibi,
Tepeky, Piraziz Giresun, Trabzon, Rize,
Erzurum, *Koyulhisar Sivas, Yozgat,
*Bnyan Kayseri); llga Kk ocuk
salnca (DS-7 / *Afin Mara); lnka
Kk ocuk salnca (DS-7 / *Sungurlu
orum, Samsun, *ncesu Kayseri)
ipaac Dokuma tezgh (DS-7 /
Brngz *Bnyan, Kayseri, Yeniky
*Ereli Konya); ipac Dokuma tezgh
(DS-7 / St, Honaz Denizli, Kaya
*Fethiye Mula)
kabaaa Kaln gvdeli mee aac
(DS-8 / Sarmahmutlu, Kurandam, Derbent,
Kadky *Buldan Denizli); kaba Mee
aac (DS-12 / Bertiz Mara); kabaa 2.
Kaln gvdeli mee aac (DS-8 / Kzlky
*Ezine anakkale)
karaca Karaca aa (Dou Trakya
/ Dou Trakya)
karage Karaaa (DS-8 / zmir);
garage Karaaa (DS-6 / Bapnar
*Tefenni Burdur); garge Karaaa
(DS-6 / Karamanl *Tefenni)
kolka Ceket, gmlek ya da elbise
kollarnn kirlenmesine engel olmak iin
bilekten dirsee kadar geirilen ereti
kolluk (DS-8 / ukurbostan stanbul);
kolak (I) 1. Ceket, gmlek ya da elbise
kollarnn kirlenmesine engel olmak iin
bilekten dirsee kadar geirilen ereti
kolluk (DS-8 / *Urla, *eme zmir, *Biga
anakkale, Kars, Erzurum, Kargn *Tercan,
Armudan *li Erzincan, Elz, Kocaz
Malatya, *arkla, epni *Gemerek Sivas,
Ankara, Krehir, Akakaya Kayseri, *Bor
Nide, avuu *Ilgn, *Sultaniye, Konya,
*Feke Adana, *Lleburgaz Krklareli)
nge Kendi kendini ven, vngen
(DS-9 / Hadm *al Denizli, Srez
*Bozdoan Aydn, Bozan Eskiehir,
137
Hseyin Yldz
*Takpr Kastamonu, *Artova Tokat,

*Afin ve kyleri Mara, Gdene *Akseki
Antalya), Kendini beenen, onurlu
(DS-12 / orum); ncek (I) Kendi
kendini ven, vngen (DS-9 / *Sivrihisar
Eskiehir, *Kurunlu ankr, *skilip
orum, *Merzifon kyleri Amasya, *nye
Ordu, Maksutlu *arkla Sivas, Ankara,
Genezin *Avanos Nevehir, Baheli *Bor,
Nide, Gven, *Ermenek Konya, Kbrs);
nbe Kendini beenen, onurlu (DS12 / orum); vnge vngen (DS-12 /
Yozgat, Pazarren *PnarbaKayseri)
pisliaa Sac zerinde piirilen
ekmei evirmeye yarayan krek biiminde
tahta ara (DS-9 / *Beypazar Ankara);
pislee Sac zerinde piirilen ekmei
evirmeye yarayan krek biiminde tahta
ara (DS-9 / Baviran Kastamonu);
pislehe Sac zerinde piirilen ekmei
ara (DS-9 / Alemdar *Dzce Bolu);
pisliha Sac zerinde piirilen ekmei
ara (DS-9 / *Dzce Bolu); pilehe Sac
zerinde piirilen ekmei evirmeye yarayan
krek biiminde tahta ara (DS-9 / Ankara);
bislee Sata yufka ekmei evirmeye
yarayan tahta aygt (DS-2 / Kastamonu,
ankr, *Gdl Ankara); Yufka evirmeye
yarayan tahta ara, evirge (DS-12 /
*Gdl ve kyleriAnkara); bislehe Sata
yufka ekmei evirmeye yarayan tahta
aygt (DS-2 / Baky Ankara); bisleye
Sata yufka ekmei evirmeye yarayan
tahta aygt (DS-2 / Fndcak *Mudurnu
Bolu, Bulak *Safranbolu Zonguldak,
Kastamonu); bisleyi Sata yufka ekmei
evirmeye yarayan tahta aygt (DS-2 /
Kastamonu); bislie Sata yufka ekmei
Kastamonu); bilee Sata yufka ekmei
Grl *Kzlcahamam Ankara); bilehe
tahta aygt (DS-2 / Karabzey *Ara
Kastamonu, Sivas); bilene Sata yufka
ekmei evirmeye yarayan tahta aygt (DS2 / ankr); bileye Sata yufka ekmei
138

Kastamonu); bilige Sata yufka ekmei
*Yeniehir Bursa); bilihe Sata yufka
ekmei evirmeye yarayan tahta aygt
(DS-2 / Bulku, *erke ankr); biliye
tahta aygt (DS-2 / Kastamonu, Samsun);
bitlee Sata yufka ekmei evirmeye
yarayan tahta aygt (DS-2 / *Kurunlu
ankr, Ankara); biklee Sata yufka
(DS-2 / *Kurunlu, *Ilgaz, ankr, Ankara);
bslege Sata yufka ekmei evirmeye
yarayan tahta aygt (DS-2 / *Takpr
Kastamonu, *Boyabat Sinop); bslege
tahta aygt (DS-2 / *Takpr Kastamonu,
*Boyabat Sinop); piirge Sac stndeki
ekmei evirmeye yarayan tahta ara (DS12 / Sarkz *Hekimhan Malatya); piirge
Sac zerinde piirilen ekmei evirmeye
yarayan krek biiminde tahta ara (DS9 / shakl,*Sandkl, *Bolvadin Afyon,
*Senirkent, *Uluborlu, *Gelendost Isparta,
Cumaovas zmir, *Bozcaada anakkale,
Ktahya, Yukarstn, Tokat Eskiehir,
Sinop, Tuzakl Samsun, Amasya, Hayati
*Erbaa Tokat, Sivas, Etimesgut Ankara,
Kker *iekda Krehir, Nevehir,
*Bor Nide, Kzlviran, *Bozkr, Yenidiin
*Ilgn, Zvark Konya); piirge Yufka
ekmei piirirken yufkay evirmeye yarayan
ubuk (Krehir ve Yresi / Krehir);
piirke Sac zerinde piirilen ekmei
ara (DS-9 / Konya); pirge Sac
zerinde piirilen ekmei evirmeye yarayan
krek biiminde tahta ara (DS-9 /
*Boyabat Sinop, *Niksar Tokat); psrge
Sac zerinde piirilen ekmei evirmeye
yarayan krek biiminde tahta ara (DS9 / Balova zmir, *Mecitz orum,
Aliar *Merzifon Amasya); biirge 2.
tahta aygt (DS-2 / Hocalar *Sandkl,
shakl *Bolvadin Afyon, Yakaky, alt
*Gelendost, *Senirkent ve kyleri, Banus
*Eridir, Kumdanl *Yalva Isparta,
*Sarayky Denizli, Balkesir, Ktahya,

*Sivrihisar, Tokat, Bozan Eskiehir,
Danman *Fatsa Ordu, Karaz*Gemerek
Sivas, Solakua *ereflikohisar, ayrl
*Haymana Ankara, Karahisar *ncesu
Kayseri, Krehir, Nevehir, *Bor Nide,
Argthan, Sarayck, Akehir, Grmel
*Ermenek Konya); biirge Yufka
evirmeye yarayan tahta ara, evirge
(DS-12 / Dereine *Sultanda Afyon);
brge Sata yufka ekmei evirmeye
yarayan tahta aygt (DS-2 / *Gynk
Bolu, *Boyabat Sinop, *Bafra Samsun,
Zana *Merzifon Amasya, Kekn *Niksar,
Bizeri Tokat, avdar, Karaku ve kyleri
*nye Ordu); bisirge Yufka evirmeye
yarayan tahta ara, evirge (DS-12 /
Ulukla *Bor Nide); bisrge Sata
yufka ekmei evirmeye yarayan tahta
aygt (DS-2 / *Merzifon, *Gmhacky
Amasya); bsrge (I) Sata yufka
(DS-2 / Afyon, *Beikta stanbul, orum,
*Merzifon Amasya, Hayati *Erbaa Tokat);
bkrge Sata yufka ekmei evirmeye
yarayan tahta aygt (DS-2 / Meeln
*Readiye Tokat); bssra Sata yufka
ekmei evirmeye yarayan tahta aygt (DS2 / *Bartn Zonguldak); bsra (II) Sata
yufka ekmei evirmeye yarayan tahta aygt
(DS-2 / *Cide Kastamonu); biklee Sata
(DS-2 / *Kurunlu, *Ilgaz, ankr, Ankara);
bislaa Sata yufka ekmei evirmeye
yarayan tahta aygt (DS-2 / *skilip
orum, *Ilgaz Bolu); bislee Sata yufka
(DS-2 / Gll *Eme Uak, *Takpr
Kastamonu); bilee Sata yufka ekmei
Kastamonu, *erke kyleri ankr);
bil 1. Sata yufka ekmei evirmeye
yarayan tahta aygt (DS-2 / Peman *Daday
Kastamonu); pisl Sac zerinde piirilen
tahta ara (DS-9 / Aliky *aycuma,
*Ereli, Karamusa Zonguldak, *skilip
orum, anll *Aya, Atal *Nallhan
Ankara); pislia Sac zerinde piirilen

tahta ara (DS-9 / *Gerede Bolu); pile
2. Sac zerinde piirilen ekmei evirmeye
yarayan krek biiminde tahta ara (DS9 / stanbul); pili Sac zerinde piirilen
tahta ara (DS-9 / Himmet *Daday
Kastamonu); pisle Sac zerinde piirilen
tahta ara (DS-9 / Hisarck *Osmaneli
Bilecik, Aakay *Tosya Kastamonu,
*Safranbolu Zonguldak, Bucak *Aya
Ankara); pisre Sac zerinde piirilen
tahta ara (DS-9 / leyz, Hisarn
Zonguldak); bisle Sata yufka ekmei
*Aya Ankara); Yufka evirmeye yarayan
tahta ara, evirge (DS-12 / *Gdl
ve kyleri Ankara); bisle Sata yufka
ekmei evirmeye yarayan tahta aygt (DS2 / *Aya Ankara); bsle Sata yufka
ekmei evirmeye yarayan tahta aygt (DS2 / Cumayan Zonguldak, Samsun); bikle
Sata yufka ekmei evirmeye yarayan tahta
aygt (DS-2 / *Kurunlu, *Ilgaz, ankr,
Ankara); bkle (I) Sata yufka ekmei
*abanz ankr, Hasanolan *Kalecik
Ankara); ble Sata yufka ekmei
Dayl *Boyabat Sinop); biirecek Sata
(DS-2 / Uurlu *Ermenek Konya); bieyi
tahta aygt (DS-2 / Bademli *Beyehir
Konya); biek Yufka evirmeye yarayan
tahta ara, evirge(DS-12 / *Seydiehir,
*BeyehirKonya)
sallange Salncak (DS-10 / Ouz
*Acpayam Denizli, *Emet Ktahya), (DS12 / Karamanl *TefenniBurdur, Darveren
*AcpayamDenizli); sallanga Salncak
(DS-10 / Denizli ile ve kyleri, Yeniky
Balkesir, Tokat Eskiehir, Reyhanl
ve Amikovas Trkmenleri *Reyhanl,
*Antakya Hatay, anll *Aya Ankara,
Baheli *Bor Nide, Gvurda *Osmaniye
Adana, Ceylan *Lleburgaz Krklareli),
139
Hseyin Yldz
(DS-12 / Karadoruk*Grn Sivas, *Gdl

ve kyleri Ankara, *Bnyan Kayseri);
salnga Salncak (DS-10 / r Afyon,
*Dzce Bolu, *Akyaz ve evresi Sakarya,
*Bnyan Kayseri, *Bor Nide); salga
Salncak (DS-12 / Yozgat, *Silifke el);
salg (V) Salncak (DS-10 / Mesudiye
*Data Mula) sallag (DS-10 / pl
*ivril Denizli, Hacahmet *Dzce
Bolu); sallagu Salncak (DS-10 /
Darc *Dzce Bolu, Krehir); sallana
Salncak (DS-10 / *Antakya Hatay),
sallanka Salncak (DS-10 / Alemdar
Bolu, *Merzifon Amasya); sallankuc
Salncak (DS-12 / Kerkk); sallancak
Salncak (DS-10 / Fili *Biga anakkale);
sallanck Salncak (DS-10 / Fili *Biga
anakkale); sallanah Salncak (DS-10
/ rili, Bayburt *Sarkam, *Selim Kars)
sree (II) ocuu yrmeye
altrmaya yarayan, tahtadan yaplm
tekerlekli bir eit araba, yrte (DS-10
/ Yozgat); srecek (IV) ocuu yrmeye
altrmaya yarayan, tahtadan yaplm
tekerlekli bir eit araba, yrte (DS-10 /
Samsun)
utange Utanga (DS-11 / Bereketli
*Tavas Denizli); utancak Utanga (DS11 / Eskiehir kyleri, *Kurunlu ankr,
*skilip orum, Samsun, *Taova kyleri,
*Merzifon Amasya, Bayad Ordu, Yavuz,
Salc *avat, *Ardanu kyleri Artvin,
*Erci, -Van, Diyarbakr, Sivas ile ve
kyleri, anll *Aya Ankara, Baheli,
*Bor, Nide, *Ermenek Konya, Gzelsu
*Akseki Antalya, *Mut kyleri el,
Edirne, *Lleburgaz kyleri, Krklareli)
enge Tembel (DS-11 / shakl
*Bolvadin Afyon); encek Tembel
(DS-11 / Peman *Daday Kastamonu,
*Kurunlu ankr, Yozgat, Hasanolan
Ankara)
yastaac stnde hamur alan,
yemek yenilen tahta (DS-11 / Bulgaristan);
yaslaa 1. stnde hamur alan, yemek
yenilen tahta (DS-11 / Kastamonu, *Bafra
Samsun, Erzurum, *Gdl Ankara); 2. Et
kymakta kullanlan tahta(DS-11 / *Tavas
140
Denizli); yastaa stnde hamur alan,

yemek yenilen tahta (DS-11 / Demirkap
*Susurluk Balkesir, -Adana); yastaa
stnde odun yarlan ktk (DS-11 /
-Ktahya); yassaa stnde hamur
alan, yemek yenilen tahta (DS-11 /
Sinop ve evresi); yastnga stnde
hamur alan, yemek yenilen tahta (DS11 / Denizli ve evresi); yasdga stnde
hamur alan, yemek yenilen tahta (DS-11
/ *Susurluk Balkesir, Ktahya, Aa Kay
*Tosya Kastamonu, *Kurunlu ankr,
Sinop); yasdge stnde hamur alan,
yemek yenilen tahta (DS-11 / Darveren,
*Acpayam Denizli, Eymir *Bozdoan
Aydn, *Alaehir Manisa, *Milas Mula);
yastge stnde hamur alan, yemek
yenilen tahta (DS-11 / Salda *Yeilova
Burdur, Denizli, Aydn, *Urla, *Kuadas
zmir, Ahiky, Mula); yaslaha stnde
hamur alan, yemek yenilen tahta
(DS-11 / Bilecik, neciler *Mudurnu,
Daryeri *Dzce Bolu, Karabzey *Ara
Kastamonu, Baky Ankara); yaslha
stnde hamur alan, yemek yenilen
tahta (DS-11 / Bolu); yastaa stnde
hamur alan, yemek yenilen tahta (DS11 / andarl *Bergama zmir, Bursa,
Trabzon, Ceyln, engelli *Lleburgaz
Krklareli, Trkgc *orlu Tekirda);
yasta stnde hamur alan, yemek
yenilen tahta (DS-11 / Balkesir ve evresi);
yasla, yasl (I) stnde hamur alan,
yemek yenilen tahta (DS-11 / Yakakay,
*Sivrihisar Eskiehir, *zmit ve kyleri,
Hediyeli *Kandra Kocaeli, *Adapazar
Sakarya, Yakack *Kartal stanbul,
*Devrek, Aliky *aycuma, Akehir
Zonguldak, Kastamonu, *erke kyleri
ankr, *skilip orum, Zincidere *Gdl,
anll *Aya, Pazar *Kzlcahamam,
*Kalecik, Etimesgut Ankara, Eskire
Geriam *Kyceiz, *Marmaris Mula)
Dvn Lgatit-Trkte Geen Her Kelime Trke Kkenli midir?

Dil Aratrmalar
Say: 8 Bahar 2011, 141-153 ss.
Trk Dilindeki Fiilden sim Yapan

-cAk Eki Hakknda
Mehmet Hazar*1
zet: zet: Trk dilinde fiilden isim yapan -cAk eki var mdr?
Makalede bu sorunun cevab irdelendi. Trkiye Trkesinde
fiilden isim yapan -cAk ekinin olmad grld. Fiilden isim
yapan -cAk eki iin verilen rnek kelime gvdelerinin aslnda
isim olduu tespit edildi. Daha ok g nsznn erimesi ve
bunun takip edilememesi sebebiyle byle bir ekin olduu
zannedilmitir. Aslnda bu ek isimden isim yapan +CAk
ekidir.
te salncak, sal-n-cak eklinden deil sal-kn+ak ~ selkin+ek eklinden, br-n-cek eklinden deil br-m+ek
(Cez. Ar. brencek) eklinden ve Kzk. makta-n-ak deil
makta-an+ak (makt <Ar. meth) eklinden gelmektedir.
Eski, Orta, Yeni ve ada Trk leheleri dnemleri dikkate
alnarak fiilden isim yapan -cAk ekine verilen rnekler fonetik
olarak tahlil edildi. Ayrca Anadolu azlarndaki baz ekiller
zerinde duruldu. Trkeden Arapaya geen, Arapadan
Trkeye geen birer kelime de bu ekin rnekleri arasnda
tespit edildi. ada Kpak Trkesinin lehelerindeki
durumu akla kavuturuldu.
Anahtar Szler: Orta Trke, e ve art zamanl, -CAk,
+CAk, g> .
On The Cak Nominalization

Affix In Turkish Language
Abstract: Is there a cak nominalization affix in Turkish

language? In this study, the answer of this question was
examined and it was found out that Turkish language did not
have this affix. It was detemined that the word stems which
were submitted as samples for -cak affix were originally
nouns. It was thought that there was a such affix because of
the omission of g consanant and losing track of this sound.
In fact, this is a -cak affix that nominalize from nouns.
For example, salncak comes of sal-kn+ak ~ sel-kin+ek
not sal-n-cak, br-m+ek (Cez. Ar. brencek) not br-ncek form and Kzk. not makta-n-ak form but it comes of
makta-an+ak (makt <Ar. meth).
The samples that were submitted to -cak nominalization
affix were analysed regarding the periods of Old, Middle,
*
Nevehir niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi, mhazar@nevsehir.edu.tr
141
Mehmet Hazar
New and Modern Turkish dialects. Also, some forms in

Anatolian local dialects were dwelled on. One word switched
from Arabic to Turkish and another one from Turkish to Arabic
were determined among the samples of this affix. Its status in
the dialects of Modern Kipchak Turkish was clarified.
Key words: Middle Turkish, simultaneous and diachronic,
-CAk, +CAk, g> .
1. -CAk Eki Sorunu:

Gramer incelemelerimde ve Trk dili derslerinde pheyle baktm ve
isimden fiil yaptn sandm bu -cAk ekinin aslnda isimden isim yapma eki
olduunu grdm. Trk lehelerinin tasviri gramerlerinde e zamanl yntem
kullanld iin -cAk ekine yer verilir. Bu makalede e ve art zamanl mukayese
yaplarak Yeni Trke dnemine kadar grlmeyen bu ekin zellikle ada
Kpak Trk Lehelerinde grldne dikkat ekilecektir. Yaz dili geleneine
sahip Trkiye Trkesinde byle bir eke yer vermeyen dil bilgisi kitaplarnda
meseleye doru yaklatklar grlmektedir. Yaz dili gelenei olmayan az ve
lehelere dayal rnekleri veren tasviri dil bilgisi kitaplarnda ise -cAk ekini alan
kelimeden sonra (hlk.) ibaresi kullanmas yeniden bir deerlendirme yapmay
gerektirmektedir. Problem isimden isim yapan +cAk ekinin e zamanl bir
dnceyle fiilden isim yapt zannndan kaynaklanmaktadr. zellikle yapm
eki alarak ok heceli kelimelerde orta hecedeki aklk uyumu sebebiyle g
nsz (absorption) yutulmaktadr. nsz kendinden sonraki nlnn ierisinde
erimeye frsat bulamadan kaybolmaktadr. Aada grlecei zere ou
rnekte bu ses hadisesinden sonra aslnda isim taban olan kelimelerin sonunun
n nszyle fiil tabanym gibi bittii grlecektir (F-Gn+Ak> F-
n+Ak, yanl rneklemeyle anologie fosse F-n-Ak oluyor).
Bu almada yanl ek aktarm zerinde durulacaktr. Birletirme,
ksaltma, kopyalama vb. yeni kelime yapma yollar (Demir 2005: 180) arasna
yanl ek aktarm da katlabilir. Aadaki rnek kelimelerde fiilden isim yapt
yanl rnekleme yoluyla dnlen
-cAk eki aslnda son sesleri gsterilen
(n+Ak, +Ak, g+Ak, m+cek, n-AcAk, -n(X)+Ak, +X-n-+Ak, r+Ak,
-(X)g+CAK> -(X)+CAK,-(X)w+CAk> -+ak> -+CAk) ekillerden
kaynaklanmaktadr. Orta Trkenin en nemli ses zelliklerinden biri, belki
birincisi ok heceli kelimelerde /g/ nsznn > eklinde erimesidir. Bu
1
1 EDT G = ET; VG(K) / V(K)GV> XI. yzyl, OT (sreklileiyor): Gneyde > (erime), Douda G> k
(tmszleme), Kuzeyde G> v (dudaksllama); ET taglg, OT Douda taglik, Kuzeyde tavl, Gneyde dal> dal
(Tuna 1986: 6). Tekil ekleri ile szn bnyesine dhil hecelerin banda bulunan - ve g- sesleri, yaz dilinde daha bir
mddet muhafaza edilmi olmakla beraber, ayr ivelerde artk XI. asrda dm grnyor: tama damak, kerge-k
kerek, kazan- filinde muhafaza edilmi. (Arat 2006: 110-111). >y deimesini de unutmamak gerekir: zb.
tugunk, Tat. tgnek, Alt., Tel. tnek dm, Ker., Barb. tnzek, Kzk. tynk (Korkmaz 1995: 66).
142
Trk Dilindeki Fiilden sim Yapan -cAk Eki Hakknda
erime hem kelimelerde hem de eklerde2 grlebilir.

2. Daha nce Yaplm almalarda -CAk Eki:
Baz Trke gramer kitaplarnda salncak3 (hlk.) kelimesinden mlhemle
ilek olmayan fiilden isim yapan -cAk ekine yer verilmitir (Eker 2005: 357).
Kpak Trkesinde rzgr anlamna gelen bu kelime yledir: selkinek4
(<*sal-kun5+ak), selgencek (Toparl 2003: 231). Bu durumda salncak kelimesi
salnak at eerinin kay (Karamanlolu 1994: 24), o da salgancak (DS
X: 3523 salgan eimli yol) kelimesinden gelmi olmaldr. Bu kelimenin baz
Trk lehelerindeki karlklar ekin bandaki nsz deiiklii bakmndan
dikkat ekicidir: Bak. bvilsk, Kzk. tkenk, Az. yellnck, zb. rmk.
simden isim yapan +cA ekiyle yaplan tretmeler zerinde daha nce detayl
bir alma yaplmtr (Korkmaz 1995: 65).6 Bu ekin Trk dilinde urunak7
emanet, rehin gibi gnmzde yaamayan rnekleri de vardr (Tekin 1989:
177).
Gramerciliimizin teorik alt yapsn oluturan Trk Dil Bilgisinde
ise iki rnek u ekilde verilmektedir: 302. -cak, -cek: lek olmayan bir
ektir, erin-cek8 tembel, enen (Azeri Trkesi), gln-cek maskara (Eski
Anadolu Trkesi) kelimelerinde bu ek vardr. (Ergin 1997: 198). Birincisi
eringen ~ eringin tembel, enen (kimse) (DS V: 1770) kelimesinden gelmi
olmaldr; <erincek <erinek ~ Uyg. rinek ~ CC. irinek (Toparl 2003: 75)
<erigin+ek<*erigenek ~ arganak.9 Bu kelimenin baz Trk lehelerindeki
karlklar yledir: Tat. irink, Kzk. erinek, Bk. irinsk. kincisi glncek
maskara kelimesi gl-n+ek eklinden gelmi olmaldr. Kpak Trkesinde
kltkn gl, glme (CC) ekli vardr (Toparl 2003: 168); glncek
<*glnek <*klknek <*kltknek. Gnmzde bu kelimenin gln
ekli vardr. Trkmen Trkesinde eskicil ekline yakn olan glkn ekli
grlmektedir.
-Ak eki: Clauson trin- szcn kendi etrafnda toplanmak
2 Eski Trke gA(y)sUg > EAT AsI (Aca 2010: 231).
3 -cak: Bu ek, fiil ve isim kklerine gelerek bir takm anlamlar bildirir; salnmak fiilinden salncak dahi grlmektedir.
Asl kk sal-dr. (Atalay 1941: 60).
4 Krg. selkinek salncak rnei fiilden isim yapan kelimeler arasndadr (Glensoy 2004: 103), Trkm. salhancak
(Glensoy 2007: 725).
5 zbek Trkesinde salkn bol- (esintiden dolay) serin ol-. ifadesi vardr.
6 Daha ziyade Krg., Kaz. gibi baz Kpak lehelerinde rastlanan ve aradaki isim tretme eki artk nllemi
bulunan aldauan, aldanan, oan vb. ekilleri gz nnde bulundurursak, daha sonraki bir ses gelimesi ile fiilden
isim tretme eki kalnts olan nl ve ikiz nl unsurlarnn da bsbtn erimesi ile bunlarn dorudan doruya fiillerden
tretilmi sanlmas vakas ile karlalr. (Korkmaz 1995: 69).
7 urunak <urun ~ orun yer <*r- vur-, Yak. r- koy-, yerletir-, Rus. zalog> soluok, soluok r rehine koyma.
8 erincek Kaygulu gibi ban aa brakp dahi sekli ve slpk ve erincek olucu kii. (TS III: 1499) eklinin
erinig tembel, enge (abayr 2007: 1467) ~ eringe (DS V: 1770) metatezli rnekleri de vardr.
9 ET rin- ~ ar- yorulmak, durulmak, Kayseride Argnk adl bir semt var.
143
Mehmet Hazar
anlamnda vermektedir, trin- > trink (EDPT: 552b), Rsnede bu szck

trink eklinde yer almaktadr (VEWT: 475b). Genel olarak ilek olmayan
bir ektir. Ouz sz varlnda bir kadn elbisesinde karmza kmaktadr: DLT
trin-k, iki paradan yaplan kadn elbisesi (Atalay I, 510). (Karalar 2010:
510, 511). Szlklerde bu kelimeler olsa bile temel gramerlerde byle bir ekten
bahsedilmemektedir. Eski Trke gramer almasnda bu kelime (trink)
+Ak ekine rnek verilmektedir (Erdal 1991: 47).10 Necmettin Haceminolu
Karahanl Trkesi Grameri adl eserinde byle bir eke yer vermemitir. Besim
Atalay Divanu Lgat-it-Trk Tercmesi I adl eserinde verilen rnein hemen
zerinde alnm mal anlamnda bilinek kelimesini de gstermitir. Bu ek
u ekillerde olabilir; F-(I)n+Ak, -+Ak> -+Ak> -+Ak veya N+A+ok>
+cAk (Korkmaz 2003: 39).11 Muhtemelen ikincisi olmaldr: teri derin, geni,
teri+e+k> trink; bilin *bilek12 veya kuvvetle muhtemel bli korkma,
irkilme (DS: 618) <ET bli korku, bli++k> bilinek. Yine DLT
basncak (er) zayf grlen, nem verilmeyen adam kelimesi, TS basncak
ykselme aleti, TS bashun, TS basgun, bas-kn+ (grete) herkese yenilen
(Paacolu 2006: 67) kelimelerinin kaynaklk ettii *ba-kn+ak eklinden
gelmi olabilir.
emek: Vcudun gs blmnde bulunan yuvarlak ulu knt,
diilerde emzirme organ, meme. DLT. emik, Krg., zb., Uyg. emek, Tkm.
emcek, Kzk. emek. Trkiye Trkesi yaz dilinde kullanlmayan bu kelimenin
em- fiilinden -ek ekiyle isim yapld anlalmaktadr. Trk dilinde bu organ
adyla anlam ilgisi bulunan ve ayn kkten tretildiini dndmz emiz, emzir-, emzik kelimeleri kullanlmaktadr. (Bada 2004: 57). Eski Anadolu
Trkesinde Ekler adl eserde M. Ergine dayanarak Dede Korkuta atfen bir
rnek verilmektedir: emek DKor.D.215,2 (Glsevin 1997: 134). Zhal Karg
lmez, hazrlad ecere-i Terkimede meme anlamnda Eski Trkede
emig kelimesine dikkat eker. Zeynep Korkmaz gibi sorunun -ek ekinden
kaynaklandn syler. Clauson -ek diye bir ek verse de imek bu ekle tremi
olmasa gerek der. Bir olaslk em-ge kelimesinde yer deitirmeyle em-ek
biimi olabilir. Bir baka olaslk ise em-i-g+e eklidir. Yazma eserlerde ve
Trk lehelerinde rnekleri oktur. Anadolu azlarnda emcek, emek, imicek
(<*emigek) eklindedir diye daha nceden izah edilmitir (lmez 1996: 276),
TS em-cik yannda KB em-eek ekli de vardr (Paacolu 2006: 195).
10 Ayrca -n- ile biten kelimelere gelerek daha ok soyut isimler yapan -(X)n (kl-n- hareket) ve ok ekillerine (s-nok krk) dikkat ekilmitir (Erdal 1991: 275). Dilde n nsz ile biten kelime tabanlar zerine nsz ile balayan
eklerin gelmesi belki yanl analojiye zemin hazrlayarak erime olay da grlmeyince +Ak eki cAk eki zannedilmitir.
11 Bir eye mahsusluk bildiren ilek +lIk ekinin karl olarak ilek olmayan +cA eki rnekleri yaz dilinin aksine
Trkiye Trkesi azlarnda ilekliini korumutur: ayaca yabanlk elbise, kirlike yastk rts gibi. Ayrca Zeynep
Korkmaz, Trk Dilinde +a Eki ve Bu Ek le Yaplan sim Tekilleri zerine Bir Deneme adl makalesinde Uyg.
oolca kolcuk, Kara. boyuncak gerdanlk, glekek zerinde yalnz gmlek olduu halde (Yahya Div. 275-8)
rneklerini de vermektedir.
12 bilekek kelepe (DS: 691).
144
3. -CAk Ekiyle lgili Dier Kelimeler:

a. avunak avuntu (Eckmann 1988: 37) kelimesi avun-13 fiilinden
deil avun teselli <ET abn isminden gelmektedir. Buradaki ek -ak eklinde
deil, +ak eklinde olmaldr. a. brncek ba rts(Eckmann 1988: 37)
kelimesindeki ek eklinde -cek deil, -ecek14 eklinde olmaldr. Brmcek
koza gibi yumaklanm ey; rt, ba rts; palto <b-r-+m+cek ,
brmck kadn ba rts = OT brnk <b-r-+n-k , T.> Ar. (Cez.)
brencek tl, gazl bez, krep, brnecek (hlk.) ba rts <b-r-n-ecek
(Glensoy 2007: 196).
a. silkinek tlsm, by, uur (Eckmann 1988: 37) kelimesinin
aatay Trkesinin devam olan zb. ve Uyg. Trkelerinde silki- ekli de
var. Moolcada geisiz fiil ekli olan silgd- silkin- grlr (Lessing 2003:
1095). Buradaki n nsz at eki deil, seyrek olarak fiilden isim yapan -n
eki olmaldr (Gabain 98: 54). ET alnunu d lm saati (al- sona ermek)
(Gabain 1998: 54) rneindekine benzer bir ekil olan *silk(i)-n()+ek
kelimesinden gelmi olabilir.
a. tayanak sedir (Eckmann 1988: 37) kelimesinin *tay+a- (Glensoy
2007: 269) kknden gelen ET tayan srda ekli vardr (Gabain 1998: 298).
Muhtemelen bu da E. Uyg. tayan mavir (Caferolu 1993: 150), *tay+an(u)+ak kelimesinden gelir (Gabain 1998: 54).
a. tfrek tkrk (Eckmann 1988: 37), Azr. tprck kelimesi br-n-ecek gibi *tpr-ecek eklinden gelmi olmaldr.
a. yasanak gsteri merakls (Eckmann 1988: 37) kelimesinin Y.
Uyg. yasan-donanmak <yasa- tanzim et- ekli vadr. Bu kelime yasa- filinden
yasa-n, oradan da yasa-n+ ak olmaldr. a. yastanak dinlenme yeri,
sedir (Eckmann 1988: 37) kelimesi de tay+a-n(u)+ak gibi yasta-n(u)+ak
gibidir.15 Bu kelimenin yasla- ve yastn- eklinde mteradifleri vardr. zellikle
Kpak grubunda tmszlk uyumu daha ok gelimitir.
Kpak Trkesinin takipisi olan gnmz lehelerinde -Xk / -Xk eki,
son sesi daha ok n, m, l, r sonantlaryla biten kelimelerde ileklik kazanmaya
balamas bu diyalektlerin konuma diline gre muhafazakr olan yaz diline ge
gemesiyle izah edilebilir. Kelime urad fonetik deiiklie gre -Ak ekini
sesde +Ak ekine benzemesinden dolay yanl rnekleme yoluyla mteradifi
olan veya az bir ihtimal de olsa baz rneklerde g><, ><g metateziyle -gA
13 (ET ab- korumak, gizlemek <<AT*b- ).
14 Kap-ak 1. Kale kuatmasnda duvara taklan byk engel. 2. Tulumbac engeli. (Glsevin 1993: 21), kapak
<kap-cak <kap-acak 1. Uzun sapl byk engel; byk kanca, 2. Eskiden kale kuatmalarnda duvarlara saplanan
byk kanca, 3. Tulumbaclarn engeli (abayr 2007: 2398).
15 Bu rnekleri Bugnk Kpak Trkesi de esas almtr (ner 1998: 86).
145
Mehmet Hazar
ekinin yerini alm olmaldr.16 -GXn sfat-fiil ekinin ses erimesinden sonra
fonksiyonunu yitirerek ek ylmas yoluyla ayn fonksiyonda baka bir ekin
gelmesi, fonksiyonunu yitiren ekin at ekine benzetilerek kelimenin fiil olarak
alglanmas sebebi de baz rnekleri oaltm olabilir. Krgz Trkesinde artk
tek heceli fiil kklerinde de bu ek iletilmeye balamtr. Tatar Trkesine gre
yazya ge geen Kazak ve Krgz Trk lehelerinde rneklerin oalmas dikkat
ekicidir: Tat. borak bezelye (ner 1998: 86), bor- deil bor+ak, bor2 sar
toprak, ekilmemi toprak; Kp. kire, al (Toparl 2003: 34), Yak. buor, Trkm.
br <AT *br (Glensoy 2007: 160). Tat. tegerek ark, tekerlek (ner
1998: 86), kelimenin teker <*tegir(mi) deirmi, yuvarlak, evre isimi olduu
aikrdr, tekirek (DS X: 3865) ekli de vardr (Glensoy 2007: 875).
Kazak Trkesinde > deimesiyle ekin yeni bir varyant olumutur.
zellikle alnma kelimeler Kazak Trkesinde ses deiiklii geirmitir. Kzk.
maktanak hep vnen, mtekebbir (ner 1998: 87), makta-an+ak <*Mo.
makta- (Lessing 2003: 812).17 Artk Kazak ve Krgz Trkesinin konuurlar
sonu n nszyle biten kelimelerin dnda da fiil kk veya tabanlarnda
fiilden isim yapma -uw> ekinin -> - eklinde tamamen eriyip kaybolmasndan
sonra bu ekin getirildii grlr: Kzk. ayanak ekingen, jaskanak utanga,
tartnak ekingen;18 korganak ekingen (<*koran- korunmak <*kor+akorumak <*kor- korkulacak yer, yasak orman, koru, a. koruk), ksganak
kskan;19 suranak hep bir ey isteyen kimse, urnak kavgac, auvlanak
kzgn (<auw hiddet <* <*hug ac) gibi (ner 1998: 87). Ayrca
Kazak Trkesinde ikisi organ ad olmak zere jutqnaq yutak <*jutqnuw+aq (Bayniyazov 2007: 785), naak sere parma (Bayniyazov 2007:
637),20 uyalaqtq utangalk (Bayniyazov 2007: 732 ) gibi sfatlar da var.
Krgz Trkesinin karakteristik zelliklerinden biri olan dudak
ekerlilii sebebiyle ekin nlsnde o ve yuvarlak sesler grlmektedir.
Ayrca ekin nls vurgu dolaysyla uzayarak ikincil uzun nl eklinde
grlmektedir: Krg. soonok topuk, pene (<soon yaban soan), blk
parack (<*bl-w+k, *bl-ek+ek), knk kulak memesi,21 kemirek22
16 -Uk veya -Ug ekinin de mteradifi -gU ekidir (Erdal 1991: 357), rak ~ rka symbols (Erdal 1991: 359),
+ak <+()k (Erdal 1991: 107). Ayrca > deimesini dnerek DS ngrak ~ kranck tahterevalli (abayr
2007: 969) <ng+r2 (karlkl aslan iki) su kovas <ng dal kr rneini de dnebilir. Trkiye Trkesi
azlarnda dnl fillerden sfat olarak kullanlan isimlerden eringe rneinin metatezle erincek ekli de grlr
(zelik 2000: 90).
17 Kazaka szlkte Moolcadan alnt olan bu kelimenin Arapa alnt olduu gsterilmitir (Bayniyazov 2007: 540).
18 Kelimenin orta hecesi -gan sfat fiiliyle sestetir.
19 *ks+a-n-+ak veya *ks+a-n-+ak, Kp. T ks+an- ekli dnlebilir.
20 alak kk parmak<-a-l-ak <* kk (Bada 2004: 56), E. Uyg. amuk, belki Kp. pak sere
kelimesine benzetmekle ikileme tarz n+a+ak gibi ak tabiat taklidi olabilir veya l> nsz deimesi de olabilir.
21 kn- 1.muvafakat etmek, 2. almak fiilinden gelmi olmamal; <kn mein, sahtyan (Yuhadin 1994: 502) <*k:
hamderi; tabaklanm deri, Krg. k teri, Trkm. g:n (Glensoy 2007: 381).
22 kemirek Kemircek- kemik ucunda yumuak kemik (zbudak 1936: 29).
146
kkrdak,23 emir+ek kkrdak, baalak at trnann stndeki boum

[Krg. bagelek donun alt ksm, paa, bar, baal da ift organ adlarna
kol+ak kolluk <ET kolak kolcuk gibi rnektir ve lambdacism lleme
daha eskicil bir zelliktir (Hazar 2003: 132)], kuymulak kuyruk sokumu
<*kud-m+ul+ak,24 bundan sonraki rnekler bu ekin kiinin sfatn bildiren fiil
kk veya tabanlarnda fiilden isim yapan -uw ekinin eriyip tamamen kaybolduu
kelimelerde ilek olmaya baladn gsterir: tanlak ba, deste (bu l
nszyle biten fiil tabandr; <tan-l- balanmak<tan- bala-), uruaak kavgac kavgac (<r-u <*hr, uv. vr-), tarn-ak alngan, darlan
(<*tr+-n-), casanaak ssl (Mo. casa-, ET yasa- yap-), adaaak akn
(adayolunu ar-), traak alkan (tr- buru-, mec. al-).
rnekler oaltlabilir. Makalenin hacminin almamas iin sadece ekin
Trk lehelerindeki ekilleri toplu olarak gsterilecektir: Gag. -k, Azr. -ca,
zb. -k / -k, Uyg. -k / -ak / -uk, Kzk., K. Klp. ve Nog.-ak / -ek / Kzk.
-a,25Krg. -ak /-ek / -aak /-eek / -ook / -k, Alt., Tat. ve Krm-Tat. -ak
/-ek, Bak. -sk /-sk,26 Kumk. -ak27 /-ek /-an / -en, Hak. -ceh / -ah / -cak
/ -cek, Tuva -ak / -ek / -k / -ik / -uk / -k, uv. (ili ekli gsteremedik)
-k28 (Ercilasun 2007: 106-1297). Yak. -sax/ -sex, boxtusax hacim, boy ve akl
itibariyle biraz aa olan < boxtuo- aa, dk olmak (Kiriiolu 1994:
47). Trkedeki -i-gden gelen fiilden isim yapma eki -uu (Kiriiolu 1994:
43)> - zerine bu ek gelmi olabilir (<*boxtuo-+sax <*boxtuo-g+ak).
4. Sonu:
Trk dilinin tarihi lehelerinde fiilden isim yapma -cAk eki yoktu. Radikal
bir yapda olan yaz dili geleneine sahip yaayan lehelerde dilin konuurlar
bu ekin zerine geldii kelimelerin kk veya tabanlarn doal olarak fonetik
gelimeleri bilemedikleri iin benzer eklerin etkisiyle yanl analoji yaparak
isimden isim yapan +cAk ekini kullanmlardr. Leheler yaz diline ne kadar
ge gemise doal olarak ilek olmayan bu ekin kelime tretme oran artmtr.
Ekin mteradifi -GX ekidir. -cAk ekinin dar , i nlsnn (daha sonra u,
dar-yuvarlak olur) genileyip a, e, ve olmas Eski Trkeden kaynaklanan
bir az hususiyeti olabilir (Tekin 1992: 78).
23 kemir- fiilinin yannda bor2 rneindeki gibi rhotacism rleme de dnlebilir. Fonetik deiiklikler bir anda
olup bitmez (Ceylan 1997: 123). Baz kelimelerde omuz, omur+ilik gibi eskicil zellikler korunabilir.
24 kuyruk, DLT kudruk,Yak. kuturuk, ET kud> zb. kuy TT (yz) koyu <*kut-, (Bada 2004: 59).
25 ksl-a skk, zor, ap-a abucak.
26 bulgansk bulank.
27 quraq kukla, Krg. qraq, Kzk. quwraq, zb. qorq, <*qour- (oynarken) kursaktan ses karmak, E.
Uyg. qoursaq, metatezle DLT qurusaq olabilir. Kursak sesi kuudan rneksemedir; belg+r- gibi, *qou+r- <ET qou
kuu.
28 Mteradifi -k; sr- k szge.
147
Mehmet Hazar
Ekin bandaki, sonundaki nszlerde ve vurgu etkisiyle iindeki nlde

ses deimeleri olmutur: c < > > s, h < x < k, q > > n > ve A: a, , , e; I: ,
i, ; U: u,; diftong: aa, ee, oo, . Ekin allamorfemleri u morfemle gsterebilir:
-CX(X)K.
Fiilden isim yapt yanl analoji yoluyla dnlen -cAk (aslen +cAk)
eki (rmk, tkenk, avunak, baalak, bvilsk, bilinek, borak,
brmcek, emirek, emek, erincek, glncek, ksganak, kolak, knk
, kuymulak, maktanak, salncak, silkinek, soonok, trink, tayanak,
tegerek, tfrek, yasanak, yellnck) oktan aza doru srasyla n, l, m, r
sonantlar zerine gelmektedir.
Yukardaki n ve l nszleriyle biten kelimelerin etkisiyle mehul fiil atl
zannedilerek (casanaak ssl < yasa- yap-, tanlak ba, deste <tanl- balanmak<tan- bala-, mec. al-, unut-aak unutkan <*u-n--t<*u- muktedir ol-, uru-aak kavgac <r-u-, tarn-ak alngan, darlan
<*tr+-n- kederlenmek) at eki alan -uw isimden fiil yapan ekin eridii
fiillerin zerine gelmeye balamtr. ki rnekte ise (adaaak akn <adayolunu ar-, traak alkan <tr- buru-, mec. al-) sonu nsz
ile biten fiillere gelmitir.
Ksacas Trkiye Trkesinde fiilden isim yapan -cAk eki yoktur.
simden isim yapan +CAk (+cak, +cek, +ak, +ek) ekinin fiilden isim yapt
sanlmaktadr. Fonetik gelimeler takip edilemediinden yaz diline ge geen
bugnk Kpak Trkelerinde tasviri gramer anlayyla e zamanl yazlan
gramer kitaplarnda fiilden isim yapan -CAk ekine yer verilmektedir.
aretler ve Ksaltmalar:
a) Dil ve Lehe Ksaltmalar: Alt.: Altay Trkesi, And. Az.: Anadolu
Azlar, Ar.: Arapa, AT: Ana Trke, Azr.: Azerbaycan Trkesi, Bak.: Bakurt
Trkesi, Cez.: Cezair, a.: aatay Trkesi, uv.: uva Trkesi, EAT:
Eski Anadolu Trkesi, E. Uyg.: Eski Uygur Trkesi, ET: Eski Trke, Far.:
Farsa, Gag.: Gagavuz Trkesi, Hak.: Hakas Trkesi, Hlk.: Halk az, K. Klp.:
Krakalpak Trkesi, Krg.: Krgz Trkesi, Krm-Tat.: Krm Tatar Trkesi,
Kumk.: Kumuk Trkesi, Kzk.: Kazak Trkesi, Nog.: Nogay Trkesi, OT: Orta
Trke, zb.: zbek Trkesi, Tat.: Tatar Trkesi, Tel.: Telet Trkesi, T.:
Trke, Uyg.: Uygur Trkesi.
b) Eser Ksaltmalar: DLT: Dvnu Ltit-Trk, DS: Derleme
Szl, KB: Kutadgu Bilig, TS: Tarama Szl.
148
c) aretler ve Gramatikal Ksaltmalar:

( ): htiyari sesi veya ekli gsterir.
: Kelimenin anlamn ierir.
*: Tasavvur ekli veya kelimeyi gsterir.
/: Ekin dier eklini gsterir.
-: 1. Fiili gsterir.
2. nlnn zerinde uzunluu gsterir.
~: Kelimenin dier eklini gsterir.
+: smi gsterir.
<<: Arada bir ses olay daha var.
>, <: aretin ak taraf kaynak ekli gsterir.
><: Metatez, yer deitirme.
: Sfr eki ve eriyen sesi gsterir.
r2: rleme, z <r2> r.
A: a,e nllerini gsterir.
C: c, nszlerini gsterir.
G: k, g, , w, nin geldii sesi gsterir.
F: Fiil.
K: Konsonlar, nszleri gsteren iarettir.
U: u, nllerini gsterir.
X, V, : Deiik kaynaklarda nly gsteren iaretlerdir.
Lgate:
adaaak Krg. akn.
aldanan Kzk. aldanan.
aldauan ~ aldag Krg. aldatc.
auvlanak Kzk. kzgn.
avunak a. avuntu.
ayanak Kzk. ekingen.
basncak (er) DLT zayf grlen, nem verilmeyen adam kelimesi, basncak,
bashun, basgun TS ykselme aleti.
bilekek And. Az. kelepe.
149
Mehmet Hazar
bilinek DLT bir zaman sonra hrszn veya bakasnn elinde bulunan alnm
maln ad.
borak Tat. bezelye.
boxtusax Yak. hacim, boy ve akl itibariyle biraz aa olan.
blk Krg. parack
bulgansk Bak. bulank.
brmcek koza gibi yumaklanm ey; rt, ba rts; palto, brncek a.
ba rts, OT brnk> brencek Cez. Ar. tl, gazl bez, krep,
brnecek (hlk.) ba rts.
ngrak And. Az. tahterevalli.
rak ~ rka ET sembol.
emek a. vcudun gs blmnde bulunan yuvarlak ulu knt, diilerde
emzirme organ, meme., emik DLT., emek, emecek KB, Krg., zb.,
Uyg., emcek Tkm., emek Kzk., emcek, emek, imicek An. Az. meme
.(<*emigek) eklindedir diye daha nceden izah edilmitir (lmez 1996:
276), TS em-cik yannda KB em-eek ekli de vardr (Paacolu 2006:
195).
erincek Az.tembel, enen.
glncek EAT maskara, glkn Trkm. gln.
jaskanak Kzk. utanga,
jutqnaq Kzk. yutak.
kapak 1. Kale kuatmasnda duvara taklan byk engel. 2. Tulumbac
engeli..
kemirek kkrdak.
ksganak Kzk. kskan.
kolak kolluk, kolak ET kolcuk .
koolca kolcuk Uyg., boyuncak gerdanlk, glekek zerinde yalnz
gmlek olduu halde .
korganak Kzk. ekingen.
knk Krg. kulak memesi deri,
kuymulak kuyruk sokumu.
maktanak Kzk. hep vnen, mtekebbir.
quraq kukla, qoursaq E. Uyg., qurusaq DLT, qraq Krg. , quwraq
Kzk., qorq zb.
salncak, salnak Kp. T at eeri, selkinek, selgencek; salhancak Trkm.,
150
bvilsk Bak., tkenk Kzk., yellnck Az., rmk zb. salncak.

silkinek a. tlsm, by, uur
soonok Krg. topuk, pene
suranak Kzk. hep bir ey isteyen kimse.
naak Kzk. sere.
tanlak Krg. ba, deste, tutam.
tarnak Krg. alngan, darlan.
trink DLT iki paradan yaplan kadn elbisesi
tartnak Kzk. ekingen.
tayanak a. sedir.
tegerek Tat. ark, tekerlek, tekirek DS tekerlek.
traak Krg. alkan.
tugunk zb., tgnek Tat., tnek Alt., Tel., tnzek Ker., tynk Kzk.
dm.
tprck Azr., tfrek a. tkrk.
urnak Kzk. kavgac.
urunak emanet, rehin.
uruaak kavgac kavgac.
uyalaqtq Kzk. utangalk.
yasanak a. gsteri merakls
yastanak a. dinlenme yeri, sedir.
Kaynaklar:
ACA, Ferruh (2010), Eski Trke -gA(y)sUg Eki ve Trk Dili Alanndaki Trevleri
zerine, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi MTAD, Ankara: Dil ve TarihCorafya Fakltesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm yayn, C. 7,
S. 1, s. 2231-250.
ARAT, Reit Rahmeti (2006), Edib Ahmed B. Mahmud Ykneki Atabetl Hakayk, Ankara:
TDK yaynlar, 163 + CLXXIII s.
ATALAY, Besim (1941), Trk Dilinde ve Kkler zerine Bir Deneme, stanbul: Matbaai
Ebzziya, 382 s.
BADA, Cahit (2004), Trke Organ Adlarnda Kelime Sonu -K nsz ve okluk,
Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi SBArD, Diyarbakr: AKADER, S. 5, s. 53-64.
BAYNYAZOV, A. J. ve Bayniyazova, J. T. (2007), Trike-Kazaka Szdik, (Editr: Kenan
Ko), Almat, s. 798.
151
Mehmet Hazar
CAFEROLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Trkesi Szl, (3. bask), stanbul: Enderun
Kitabevi, 200 s.
CEYLAN, Emine (1997), uvaa ok Zamanl Ses Bilgisi, Ankara: TDK yaynlar, 256 s.
ABAYIR, Yaar (2007), tken Trke Szlk, stanbul: tken Yaynlar, C. 3, 22953438 s.
DEMR, Nurettin ve Ylmaz, Emine (2005), Trk Dili El Kitab, (2. bask), Ankara: Grafiker
Yaynlar, 269 s.
ECKMANN, Jnos (1988), aatayca El Kitab, (Hazrlayan: Gnay Karaaa), stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlar, 288 s.
EKER, Ser (2005), ada Trk Dili, Anakara: Grafiker Yaynlar, (3. bask), 681 s.
ERCLASUN, A. Bican (2007), Trk Leheleri Grameri, Ankara: Aka Yaynlar, 1340 s.
ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation Vol. I, Weisbaden: Otto Harrassawitz,
414 p.
GABAN, A. von (1998), Eski Trkenin Grameri, (eviren: Mehmet Akaln), Ankara: TDK
yaynlar, 313 s.
Szl A-N, O-Z, Ankara: TDK yaynlar, 1204 s.
GLSEVN, Grer (1997), Eski Anadolu Trkesinde Ekler, Ankara: TDK yaynlar, 156 s.
GLSEVN, Grer ve Glsevin, Selma (1993), (Kms- Trkye Gre) Trkede Yapm
Ekleri ve Kullanlar I. Fiilden sim Yapan Ekler, Malatya: zmert Matbaaclk, 125
s.
HAZAR, Mehmet (2003), Trk Lehelerindeki Szcklerle Kaynam Bir okluk Eki +(I)
z zerine, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara: TDK yaynlar, S. 15, s.
131-141.
ZBUDAK, Velet (1936), El-drk Haiyesi, (Kastamonu Saylav), stanbul: Devlet Basmevi,
TDK yaynlar, 55 s.
KARAMANLIOLU, Ali Fehmi (1994), Kpak Trkesi Grameri, Ankara: TDK yaynlar,
164 s.
KARALAR, M. Selda (2010), Dvnu Lutit-Trkteki Ouzca Eya Adlarna Bir Bak,
Turkish Studies, Volume 5/1 Winter, pp. 528-524.
KROLU, Fatih (1994), Saha (Yakut) Trkesi Grameri, Ankara: TDK yaynlar, 136 s.
KORKMAZ, Zeynep (1995), Trk Dilinde +a Eki ve Bu Ek le Yaplan sim Tekilleri
zerine Bir Deneme, Trk Dili zerine Araltrmalar, C. 1, Ankara: TDK yaynlar,
s. 41-68.
KORKMAZ, Zeynep (2003), Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), Ankara: TDK
yaynlar, 1224 s.
LESSNG, Ferdinand (2003), Moolca-Trke Szlk 2 O-C (Z), (eviren: Gnay Karaaa),
Ankara: TDK yaynlar, 1769 s.
LMEZ, Zhal Karg (1996), Ebulgazi Bahadr Han ecere-i Terkime (Trkmenlerin Soy
Kt), Ankara: Simurg Yaynlar, 559 s.
NER, Mustafa (1998), Bugnk Kpak Trkesi, Anakara: TDK yaynlar, 270 s.
ZELK, Sadettin ve Erten, Mnir (2000), Trkiye Trkesi Dilbilgisi, Diyarbakr, 323 s.
PAACIOLU, Burhan (2006), VIII-XVI Yzyllar Arasnda Trkenin Szck Daarc,
Ankara: Bizim Bro Basmevi, 7726 s.
152
TEKN, inasi (1992), Trk Dnyas El Kitab kinci Cilt Dil-Kltr-Sanat, (2. bask),
Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, 535 s.
TEKN, Talat (1989), XI. Yzyl Trk iiri Dvnu Lutit-Trkteki Manzum Paralar,
Anakara: TDK yaynlar, 272 s.
TOPARLI, Recep vd. (2003), Kpak Trkesi Szl, Ankara: TDK yaynlar, 338 s.
TUNA, Osman Nedim (1986), Trk Dilbilgisi (Fonetik ve Morfoloji), Malatya: nn
niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Blm Ders Notlar: 3, 57+49 s.
YUDAHN, K. K. (1994), Krgz Szl Cilt: II (K-Z), (eviren: Abdullah Taymas), Ankara:
TDK yaynlar, 809 s. +XXIII.
153
..........
154
..........
Dil Aratrmalar
Dvn
Say: 8 Bahar 2011, 155-169
ss.Lgatit-Trkte Geen Her Kelime Trke Kkenli midir?
Ouzca Ayla yle, o ekilde

Kelimesinin Kkeni zerine
Orun nal*
zet: Bu almada, ilk kez Dvn Lutit-Trkte geen ve

Ouzca ibaresiyle verilen ayla yle, o ekilde kelimesinin
tarih ve modern Trk dillerindeki varyantlar aratrlarak
kelimenin Eski Trke anlayu kknden geldii ortaya
konmaya allacak ve Ouzca ayla kelimesinin aslnda
Kpakadan bir alnt olduu gsterilecektir.
Anahtar szckler: Ouzca, Kpaka, Similatif eki, Alnt,
Ayla, Alay
On The Origin of The Word Ayla

thus, in this way in Oghuz
Abstract: The present article studies the word ayla thus,
in this way which first appears in Dvn Lut al-Turk as
Oghuz. Investigating its variants in historical and modern
Turkic languages the author will try to show that the word
goes back to OT anlayu and that supposedly Oghuz ayla is in
fact a loanword from Kipchak languages.
Key Words: Oghuz, Kipchak, Similative case, Loanword,
Ayla, Alay
1. Giri
lk kez DLTde geen ve Ouzca ibaresi ile verilen ayla yle, o ekilde
kelimesinin tarih ve ada Trk lehelerinde grlen rnekleri aada
verilmitir:
Tarih lehelerde:
DLT (Ouz) ayla byle, bu suretle (fol. 69, madde ba); (Ouz) ayloq
ayloq byle byle (fol. 69, madde ba). Ayrca ayla fol. 93, 526 ve bir okuyua
gre (DankKelly 280, dn. 2) 555te geer.
*
Okutman, Beykent niversitesi, orcununal@live.com
155
Orun nal
CC alay, alay-ox, alley1 yle, o ekilde (Gr0nbech 1942: 34).

Osmanlca eyle <YL >, <YLH> yle (TS 1582-1585), ylelik
ylesine, yle bir, ylece (TS 3151), beyle byle (TS 527), byle ile
bylelikle, bu suretle (TS 670). Senglah (57v. 2) ayla thus, in that way,
(92v. 19) yle (EDPT 272b). Borovkov (1963: 72) ayla <YL> (ayla ?) tak.
Resuli Szl (205D33) yle <YL> this way, that way, (205D32)
byle <BWYL> thus,
like this, in this way (Golden 2000: 313)2.
Alnin Ka-y Ysufu (16) ayla thus (EDPT 272b).
Kutbun Hsrev rni (7) alay thus (EDPT 272b).
Et-Tuhfetz-Zekiyye (37. b.-13) alaydr yledir, bulaydr3 (37. b.-12)
byledir.
Bulatl-Mutk (15, 13) ayla kim yle ki (EDPT 272b).
Glistan Tercmesi alay yle, ylece, o ekilde (KTS 6b).
Mnyetl-Guzt alay yle, ylece, o ekilde (KTS 6b).
El-drk Haiyesi yle zuhr vakti, ve evet gibi tasdik edat (zbudak
1936: 37).
Baytaratul-Vzh eyle (ayla?) yle, o ekilde (KTS 78b).
Abuka Lgati alay mu bolur yle mi olur (Atalay 1970: 26).
Glistan Tercmesi eyle (ayla?) yle, o ekilde (KTS 78b).
Kitb F lmin-Nb eyle (ayla?) yle, o ekilde (KTS 78b).
Kitb F Riyazatil-Hayl eyle (ayla?) yle, o ekilde (KTS 78b).
Al Bitigi alay byle, bu ekilde, alayoh yle, byle (Chirli 2005: 134).
ada lehelerde:
Trke yle onun gibi olan, ona benzer.
Anadolu Azlar (Rize li) oyleyin ylece; (Adana, Osmaniye) yleleyin
ylece, (Adana, Osmaniye) ylelik sra ~ sire ylece, bylece (DS).
Anadolu Azlar (Karaaycadan Bahyk *Kadnhan -Konya) allay
1 CCta alley sadece iki kez geer. Bu ekli Clauson (EDPT 272b) allay, Gabain (1959: 56) allay olarak gstermitir.
Bizce bu ekil fonetik ally veya alley biimlerini yanstmaktadr. Bu ekiller aley ve aliy olarak Karaycada yaamaya
devam etmektedir.
2 Goldenn yle okuduu ekil, ayla olarak da okunabilir. Ancak ayn eserdeki byle kelimesi, Goldenn okuyuunu
hakl karmaktadr.
3 Atalay (1945) bleydir olarak ince sradan okurken, Clauson bulaydr okur. Bizce Clausonn okuyuu dorudur.
156
Ouzca Ayla yle, o ekilde Kelimesinin Kkeni zerine
yle, o ekilde, bllay byle, bu ekilde; (Klk -zmir, -Manisa, *Susurluk

-Balkesir, *Kean -Edirne, Konyar, Katransa *Kayalar, Selanik) bolay ki bari,
keke, hi olmazsa, yle ise, (Havran *Edremit -Balkesir, -Ktahya) bulay
bari, keke, hi olmazsa, yle ise, (*Lapseki -anakkale) bulayki bari, keke,
hi olmazsa, yle ise (DS). Azerice ele ~ eyle yle (AzDL II 20-21, 49), bele
(AzDL I 255-6).
Gagauzca le yle, leliklen, ble ~ ble byle (GTS 40b, 188b);
y:le yle (Sevortyan
1974: 247).
Trkmence eyle yle (TTS 208).
Kazaka olay yle, onun gibi, blay yle, byle, bulaya bylece
(KTTTS 76a, 80a,
379b).
Tatarca alay da, tak, kak, tot (Budagov 1869: 79-80); alay so (TDW 9).
Kazan Tatarcas ll so, auf solche Weise (< *ly) (Radloff 1893: 814).
Karayca ewle yle, yle, bewle byle, bunun gibi, yle yle, onun
gibi, byle byle,
bunun gibi (ulha 2006: 52, 54, 63, 93); alay, (Trakay) aly, aley yle,
byle, yle
(Sevortyan 1974: 133, ulha 2006: 43); alayoh yle, yle (ulha
2006: 43).
Krm Karaycas oyla (Sevortyan 1974: 247).
Krm Tatarcas oyle o biimde, o yolda (Sevortyan 1974: 247; Gllda
2005: 614), alay yle, onun gibi, ona benzer (Sevortyan 1974: 133; Gllda
2005: 521). Bakurta ly (Sevortyan 1974: 133). Krgzca alay tak (Yudahin
1965: 44). Kumuka olay, bulay, ulay (Berta 1998: 314).
Karaay-Malkarca alay ~ allay yle, blay byle, nellay nasl,
kalay ~ kallay nasl
(Tavkul 2000: 77b, 80b, 121b, 237b, 306a).
uvaa alay4 yle mi, sahi mi (Bayram 2007: 32b).
Grld zere, tarih ve ada lehelerde bu kelimenin iki ana varyant
gemektedir: lk kez DLTde geen Ouz merkezli ayla ve Kpak merkezli alay.
Bulay, beyle veya byle gibi b-li varyantlar DLT ve CCta grlmemektedir,
fakat nellay ve kallay gibi ge analojik varyantlarn aksine eskicil ve orijinal
olduklar kesindir.
4 uvaa alay kelimesi baka bir kkten gelmiyorsa, Kpakadan ge bir alnt olabilir.
157
Orun nal
2. Alay layla Kelimelerinin Kkeni ve Eski Trke Anlayu

EDPT (272), ilk olarak DLTde ayla ekli grlmesine ramen kelimenin
esas eklinin alay olmas gerektiini belirtmekte ve kelimeyi *anlayu eklinden
getirmektedir. Clauson, bu zarfn an+ veya ol zamiri ve ile edatndan geldii
kuramnn eletiriye ak olduunu belirtmektedir. Yukarda verdiimiz Kazaka
olay biimi, ol+layu oluumunu dndrse de DLT ayla ve CC alay verileri
nda bu pek de olas gzkmemektir. Kazaka olay, alay eklinden ol
zamirinin analojik etkisiyle meydana gelmi olmaldr.
ulha (2006: 54, 93), Karayca yle kelimesinin etimolojisini ET dlg
time; noon, midday (EDPT 55-56) szcne, byle kelimesini ise bu
d+leye dayandrmaktadr. Trke yle ve byle kelimelerinin srayla *o+ile ve
*bu+ile ekillerinden geldiini savunan etimolojiler gibi yukardaki etimolojiler
de, bizce, yanltr.
Clausonun farazi *anlayu ekline karlk, Erdal (1991: 410; 2004:
200-1) Eski Trke iaret zamirlerinin similatif hali iin anlayu ve munlayu
ekillerini verir. Bu ekiller, akuzatif an ve mun ekillerinin zerine +lAyU
similatif ekinin getirilmesiyle kurulmutur5. te bu ekiller DLT ayla ve CC
alay zarflarnn kkeni olmaldr.
ET anlayu gz nnde tutulduunda alay u ekilde meydana gelmi
olmaldr: ET anlayu > *anlayu > *allayu > alay ~ allay6
Yukarda varsaylan *-nl- > -ll- benzemesi, genel fonetik ve Trke iin
gayet olas bir gelimedir. Gabain (1959: 56) de burada bir benzeme olduunu
dnmektedir: Das ll in allay so und allnda vor kann als einer der seltenen
Flle von Assimilation angesehen werden. CC allnda7, -ln- > -ll- ilerleyici
benzemesiyle alnnda kelimesinden geldiine gre, allay da *anlay(u) < ET
anlayu eklinden gerileyici benzeme ile geliyor olabilir. ET anlayu zarfnn
alay/ayla eklinde geliimini daha iyi anlayabilmek iin ncelikle +lAyU ekinin
tarih ve ada varyantlarn inceleyecek, sonra da ekin i yaps zerinde
duracaz.
5 Erdal (1991: 410-11) ve (2004: 198) ET kii zamirlerinin similatif hali iin bizinlay, biziyilay,
sinilay ve sizniilay ekillerini veriyor. Similatif ekinin zamirlerin akuzatif hali (bizin, sini, sizni,
mun, an) zerine eklenmesini +lA- yapm ekiyle aklyor. Benzer surette +lXg yapm eki de biznilig
eklinde grlecei zere bizni akuzatif halinin zerine ekleniyor (Erdal 2004: 201). Genitif ekiyle
oluturulan biziyilay ise, Erdaln dedii gibi ge bir ekil olmaldr.
6 Sevortyan (1974: 133) da doru fakat eksik bir gelime dizisi gsterir: anlay > allay > alay.
7 Allnda ekli, KT-Enbiyda da n, kar taraf anlamyla grlr (Ata 1997: 22a). Bu ekil,
alnda (Bulatl-Mutk) biiminden ikizlemeyle de gelimi olabilir.
158
3. Eski Trke +lAyU Similatif Ekinin Tarih ve ada Varyantlar

ncelikle +lAyU similatif ekine bir btn olarak bakmamz gerekmektedir:
Bu ek, Orhon Yaztlarndan 8 beri Eski Trkede kullanlmaktadr, fakat
Maniheist metinlerde grlmez (Erdal 2004: 179). Eski Uygurcada zellikle
doa fenomenleri (yagmur, bult, , kragu), bitkiler (kam, kavk), hayvan adlar
(op) ve insanlar niteleyen isimlerle (kdn, ortuk, bod) kullanlr (Erdal 1991:
408-9 ve 479n.). DLT ve KBde, Orhon Yaztlarnda olduu gibi ska hayvan
adlar (ad, arju, arslan, kaz, us, bri, ud) ile birlikte kullanlr (Sertkaya 1995:
155-6). Ayrca, KB 6549. beyitte zel bir isme getirilir: Rstm+ly (Erdal
1991: 409). Orta Trke dneminde, +lAyIn ve +cIlAyIn olarak Eski Anadolu
Trkesinde ska kullanlr (Kerslake 1998: 196-7). Kerslake, +lAyIn ekinin
3. ahs iyelik ekinden nce pronominal nyi gerektirdiini yazar. Bu duruma
anasnlayn annesi gibi, yetdginleyin, dedklerinleyin ve erinleyin kocas
gibi gibi rnekler verilebilir. Bu ek; isimlere (blblleyin, deryalayn), zel
isimlere (Mansurlayn), partisiplere (nanacaklayn) ve zamirlere9 (sizleyin)
eklenerek gibi, olarak, kadar anlam katar (TS Ekler 177-182). Ekin +laynca
ekli de (uurlaynca) bir kez tanklanmtr. Behcetl-Hadikte geen
eekinley rnei de (Sertkaya 1995: 157) dikkate deerdir, fakat Eski Anadolu
Trkesindeki +lAyIn ekinin yaygnlna kar tek bir +lAyU rnei sadece sz
konusu eserin eski yaz diline olan yaknln gsterir.
Berta (1998: 164), ekin Orta Kpakada kullanldn yazar ve CC
yamurlayn like the rain rneini verir. CCta +ley (< +lAyU) ve +leyin10
ekleri yan yana geer: kgrinley, umley, qurtlay, buzowly, kmley
(Gabain 1959: 51, 66) ve yavlayn ya gibi (Gabain 1959: 65),
ognlayn (Erdal 1991: 406).
aataycada benzer bir eke rastlanmamaktadr.
ada Trk lehelerindeyse, Schnig (1998: 269) Trkmencede
+lAy(In) ekinin kullanldn yazar ve vatlayn for a while rneini verir.
Buna halkalayn, hepdeleyin, tverekleyin ve aytmlayn (TLG 250), aaklayn
(TTS 35b), atlayn, btnleyin ve +lAy iin yzley yzeysel olarak (Hanser
2003: 87) gibi rnekler eklenebilir. Berta (1998: 314); Karayim Trkesi iin
yalnley ve issileyin, Krm Tatarcas iin aqamlayn gibi rnekler vererek
Bat Kpak dillerinde -lAy ve -lAyIn eklerinin kullanldna iaret eder. Buna,
Krm Tatarcas sabalayn (TLG 851) eklenebilir. Karaay-Malkarcada +lAy
8 Yaztlardaki tek rnek, 15 kez geen op+layu tag- eklindedir.
9 Bu ekin okluk 2. ahs zamiriyle kullanm ilgintir ve bu trdeki tek rnektir.
10 Bu iki ek, okumas pheli olan ogrlayn rnei hari incelik-kalnlk uyumuna girmemektedir. Sz
konusu ekler btn rneklerde +ley ve +leyin olarak yazlmtr. Bu durum +leyin ekinin Trkedeki
durumuna benzerlik gstermektedir.
159
Orun nal
eki halen ekvatif eki olarak kullanlmaktadr: br+ly, kl+lay, mn+ly,

sn+ly, biz+ly, siz+ly (Tavkul 2000: 28, 45-46, 52; ayrca bk. -gAnlAy ve
-mAgAnlAy gerundium ekleri).
Trkiye Trkesinde sadece kalplam olarak akamleyin, sabahleyin,
leyin ve gndzleyin gibi rneklerde grlr. Ancak Anadolu Azlarnda
gibi, -ms, vakti, -d zaman, taraftan anlamlar katt birok szckte
grlr11. Gagauzcada sabaalen ~ sabaalin sabahleyin, avamneyin ~
avamnen akamleyin ve uurlayn uru gibi (TLG 104) gibi rneklerde ve
+cil()n olarak benimciln ve seninciln zamirlerinde grlr. Azericede ise
bu ek kullanmdan dm gibi gzkmektedir.
uvaada benzer bir eke rastlayamadk, fakat kk sul yl olan sullen
yllk, her yl (Bayram 2007: 210a) kelimesindeki +len eki byk bir olaslkla
+lAyIn ekinden gelmektedir. Bu ek, sulla yaz, yazn kelimesinde grlen +lA
(< ET +lA) ekinden farkl bir ektir. TT yle ve byle zarflarnn Halaadaki
karl ina ~ inay ~ inayda ~ inaya ve mina ~ minay ~ minayda ~ minayadr
(Doerfer 1988: 102). Bu ekiller hibir ekilde +lAyU ekiyle ilikili deildir.
Fakat Halaada iki husus dikkati eker: Bunlardan birincisi, genellikle yer
ve yn bildiren kelimelere eklenerek zarf yapan +lAU12, +lAUyA, +lAyU
ve +lAyUyA ekleridir (Doerfer 1988: 100-1). Zaman bildiren tek rnek olarak
yil+lao jhrlich mevcuttur ve bu da uvaa sullen (= *yaslayn) rneine
benzemektedir. Halaa +lAyU(yA) zarf ekinin ET +lAyU ile balantl olduu
aikrdr. Bu durumda baka bir eskicil zellik olarak, Halaa ET +lAyU ekini
olduu gibi koruyan tek ada Trk dilidir. kinci dikkat eken bir husus ise,
saby+la ~ saby+lan, yav+la ~ yv+lan (Doerfer 1988: 102) zarflarnda
grlen +lA(n) ekidir. Bu ek, Doerferin belirttii gibi ET +lA zarf ekinden
gelebilecei gibi, Ouzcadan alnm +lAyIn ekinin bzlm hali de olabilir
(kr. TT sabahleyin, Gagauz sabaaln ve uvaa +len).
4. +lAyU Ekinin Yaps
+lAyU ekinin uzunluu, onun birleik bir ek olduunu ele vermektedir.
11 +leyin: ancileyin, annakleyin, bayakleyin, benceleyin, bencileyin, bykleyin, dillileyin, erteleyin,
etlikleyin, ettikleyin, gafilleyin, gelmileyin, getmileyin, guluhleyin, gcleyin (~ gcle), gzelleyin,
habesleyin, hapesleyin, krmzleyin, ksaleyin, kkleyin, mavileyin, onceleyin, ovleyin, nceleyin,
vleyin, sabahleyin, sabaleyin, sebahleyin, sencileyin, uzunleyin, yuvarleyin, zabahleyin. +layn:
anclayn, arklayn, arkalayn (~ arkalay), buldulayn, doruklayn, onculayn, sabahlayn, uurlayn,
yastlayn, zabahlayn. +lAyn: bldrlayn, etraflayn, ettikleyn, leyn. +lay: arkalay, kabalay ~ gabalay
(~ kabala), ardalay, kabaklay, ortalay. +leyi: karleyi. (DS) Anadolu azlarnda +lAy ekli hi
grlmez.
12 Halaa +lAU(yA) eki, ET +lAU kalplam gerundiumundan (Erdal 1991: 403) gelmektedir ve
+lAp, +lAyU, +lAyIn ve +lAtI gibi analiz edilmelidir: +lA-(X)-U. Yani bu ek +lA- yapm ekine getirilen
itelik ekinin kalplam gerundiumudur.
160
Ekin i yapsn belirlemek, onun hangi morfemlerden olutuunu ortaya

koymaktr.
+lAyU similatif ekinin i yaps, Erdal (1991) ve (2004) tarafndan farkl
aklanr. Erdal (1991: 406-7), eki kalplam +lA-yU gerundiumundan ayr
tutarak +lA zarf ekinin +yU 13 ile geniletilmi bir hli olarak inceler. Erdala
(1991) gre; birtmlti, n^klati, ntglti ve kalt (< ka+la+t) kelimelerinde
geen +lAtI eki de, +lA zarf ekinin yine bir zarf eki olan +tI ile geniletilmi
eklidir.
Erdala (1991: 409) gre ilevleri asndan farkl +lAyU eki mevcuttur:
1) FY +lA- eki ile tretilmi fiillerin kalplam vokalgerundiumu:
ba+la-yu, zK+l-y, n+la-yu ve yely (< yel+l-y).
2) +lA zarf eki ile oluturulmu zarflarn +yU ile geniletilmi ve yine zarf
grevi gren ekillleri: iki+l+y, tgirmi+l+y, z+l+y, yaj+la+yu,
yana+la+yu, kur+la+yu.
3) Eklendii isme veya zamire gibi, -mi gibi anlamlar katan ve
rnekleri yukarda verilen +lAyU similatif ekli ekiller.
Bu gruba ayn ilevli +UlAyU ~ +IlAyU eki de girer: bultulayu,
bultlayu ve krgly (Erdal 2004: 179-80). almamzn esas konusu
olan anlayu ekli de nc gruba dahil edilmelidir; nk zarf olarak
kullanlmasnn yannda ncelikle onun gibi anlamn tar. Bizi ilgilendiren
nc gruptaki +lAyU similatif ekini Erdal (1991: 409) +lA+yU olarak aklar:
[...] its origin must have been in the sequence +lA+yU. Erdal (2004: 179) ise,
similatif eki iin yle yazar: The similative suffix +lAyU no doubt comes from
the vowel converb of denominal verbs ending in +lA-.
Bizce, ikinci gruptaki +lAyU zarf eki, +lA+tI14 eki gibi +lA+*yU olarak
analiz edilebilir. Bu analizin en byk destei +lAyU ekli zarflarn ounun +lA
ekli varyantlarnn (ya da kklerinin) bulunmasdr. kinci gruba giren Osm.
ytji+yin yeniden (YTS 242b; kr. ET yarjlayu), ikilyin ikinci kez (YTS
113b, iki+l+yin15, kr. ET ikily) ve Trkmence arka+yn arkasnda (Hanser
2003: 90) +lA+*yU analizini destekler.
13 Farazi *+yU eki, ET kanu hangi (< ka(n)+yu) soru zamirinin iinde gizlidir. znder (2001: 1435)
de bu gre katlmaktadr.
14 +tI ~ +dI eki, (farazi *+yU ekinin aksine) ET yaztlarda da grlen ve varl kesin olan bir zarf ekidir
(Tekin 2003: 142-144, Erdal 2004: 330). +lAtI ekinin +lA- yapm eki zerine gelen -(X)t- ettirgen atnn
gerundiumu olma ihtimali dktr. Ancak Tekinin (2002) +lA-tI eklindeki analizi Osm. ikiladin ikinci
kez (YTS 113; kr. ET ikilay) gz nne alnrsa doru olabilir. Tekin, bu ekteki *-tI ekini -mAtI(n)
gerundiumundaki -tI(n) ve Halaadaki -di ~ -dU gerundium ekleri ile bir ve ayn sayar. EAT -mA-dIn ve
iki+la-din dikkate alndnda +lAtI eki, Eski Ouzca iin *+lAdIn olarak yeniden kurulabilir.
15 Bu kelime, gerundium ekli iki+la-yin olarak da incelenebilirdi, fakat yarji+yin yukardaki analizi
hakl karmaktadr.
161
Orun nal
Ancak nc gruptaki similatif eki +lAyU, Erdaln (2004) savunduu

gibi +lA-yU olarak grlmelidir. Bu ek, Orta Trke dneminde +lAy eklini
almtr. -yU gerundiumunun ksalmasn aada inceleyeceiz. Fakat imdilik
unu syleyebiliriz ki hem -yU gerundiumunun hem de +lAyU ekinin ksalmas,
Erdaln grn destekler mahiyettedir. Ayn ekilde, Ouz merkezli Orta
Trke +lAyIn eki de FY +lA- ve -(X)yXn gerundium eki (Erdal 2004: 316-7)
olarak analiz edilebilir.
Baz benzer rneklere16 bakarak ET +lAyU > +lAyIn gibi bir geliim
dnlse bile, eklerin farkl olan ikinci nlleri yznden bu pek olas
gzkmemektedir. Eski Trke eklerdeki /U/ arkefonemi, Eski Anadolu
Trkesinde /U/ olarak devam eder: ET -dUk+ : EAT -dUk+, ET sUn ~ -zUn : EAT -sUn, ET -tUr- : EAT -dUr-.
Btn bunlara ek olarak, baz ada Trk lehelerinde grlen +lA-p
eki, yapsal olarak +lA-yU ve +lA-yXn eklerine ok benzemektedir. Bu ek, daha
Codex Cumanicusta kalplamaya ve zarf eki olarak kullanlmaya balamtr:
berklep, kertilep, terklep (Gabain 1959: 67). Trkmencede +lAp hlen ilek bir
ektir: aylap, sagatlap, gnlp, minutlap, piyadalap, yzlp, mr/lp (Hanser
2003: 88). Kazakada da +lAp, zarf eki olarak grlmektedir: jayaw+lap
yayan, yaya olarak (Kirchner 1998: 327) < jayaw < ET yada. Bu ek, +lAyU
ve +lAyIn eklerinin gerundium kkenli olduu varsaymn glendirir.
Moolcaya baktmzda Trkedekine benzer ilgin bir tabloyla
karlayoruz: Klasik Moolcada yle, byle anlamlarn tayan egnilen
similarly to this, [in] this way, thus, tegnilen thus, so, that way ile ein
so, thus, in this way or manner, tein such, so, this way, thus; yes; that is
right zarflardr (Lessing 1995: 301b, 304a, 795b, 796b). Lessing, egnilen
ve tegnilen ekilleri iin modal conv[erb] of egnile-/tegnile- diye
yazar. Bahsedilen modal converb, yoluyla (by way of) anlam veren
Moolca -(U)n gerundium ekidir (Janhunan 2003: 25). Janhunan (2003: 20)
ise eyin ve teyin ekillerini *e.yi- ve *te.yi- farazi fiillerinin modal gerundiumu
sayyor. Grld gibi, Moolcada da yle, byle anlamlarna gelen zarflar,
gerundium eki ile oluturulmutur.
Janhunann aksine, eyin ve teyin ekilleri e+*yin ve te+*yin eklinde
de yorumlanabilir. Osm. yr/i+yin de gz nne alnnca, zarf yapan bir +yIn
ekinin varl da olas gzkmektedir.
16 Nogay sayn, Trkmence gn+sayn, aatayca sayn < ET sa-yu; EAT degin, CC deyin (Gabain 1959:
62), Karayca deyin < ET tag-i; CC dahn (Gabain 1959: 71), Tatarca tagn, zbek tagin, Karayca tagn
< ET taq-i; EAT arqun (YTS 13a), CC aqrn ~ arqun (Gabain 1959: 66) < ET aqr-u; EAT yzinhvyun
(YTS 256b), TT yzkoyun, alt koyun arka st (H 10) < ET qud-i; Bakurta, Kazan Tatarcas taban
(Grnbech 1995: 41) < ET tap-a; Karayca yarn gizlice < ET ya-ur-u.
162
5. Eski Trke -yU Gerundium Ekinin Tarih ve ada Varyantlar

Similatif ekinde grlen -yU gerundiumunun -y eklinde ksalmas; ilk
olarak Harezm Trkesinde, gerundium eki -y ve olumsuzu -mAy17 ekinde
grlr (Ata 2002: 91). -y ve -mAy gerundium ekleri, aataycada varln
srdrr18 (Eckmann 2003: 97-98, 100, 142-143; Boeschoten&Vandamme
1998: 172). Tekin (2002) aatayca -mAy gerundium ekinin -mA-olumsuzluk
eki ile ET -yU ekinden geldiini yazar. Ayn durum, Memluk Kpak Trkesi
iin de geerlidir (Berta 1998: 164). Berta, ayn zamanda arkaik -yU varyantnn
varlndan da bahseder. Codex Cumanicusta -y ve -mAy ksa ekilleri grlr.
Ancak bunun yannda -mAyIn19 (< ET -mAyIn) gerundiumuna da rastlanr.
-y ve -mAy gerundium ekleri; zbekede (TLG 338-39), Yeni Uygurcada
(TLG 411), Kazakada (TLG 472), Karakalpakada (TLG 596) Nogaycada
(TLG 662), Tatarcada (TLG 725-26), Krm Tatarcasnda (TLG 862-63),
Karaay-Malkarcada (TLG 919-21), Kumukada (TLG 997), Altaycada (TLG
1065-66) yaamaktadr. -y eki ise, Krgzcada (TLG 526), Bakurtada (TLG
794), Tuvacada (TLG 1208) mevcuttur.20
Ouzcada ise durum farkldr: ET -yU gerundium eki, -y eklinde
ksalmaz. Eski Anadolu Trkesinde -yA, -yI ve -yU (Kerslake 1998: 195),
Trkiye Trkesinde -yA (TLG 65), Trkmencede -(y)A21 (Schnig 1998: 269),
Azericede -yA (TLG 213) ve Gagauzcada -yA olarak devam eder. Olumsuzu
-mAy da grlmez. Olumsuz gerundium eki olarak; Eski Anadolu Trkesi
-mAdIn, -mAzdAn, -mAksIzIn (Kerslake 1998: 195) ve -mAyIn22, Trkiye
Trkesi -mAdAn ve -mAksIzIn (TLG 66), Trkmence -mAAn23 (TLG
278) ve -mAzdAn
(Schnig 1998: 269, Hanser 2003: 120), Azerice -mAdAn ve -mAzdAn
(TLG 213) ve Gagauzca -mAdAAn (TLG 137) eklerini kullanr. Sonu olarak;
1) -yU eki (Trkmence hari) Ouz grubunda ksalmaz. Ouz grubu
17 -yU gerundiumunun olumsuzu olan -mAyU, Eski Trkede ok nadir grlr: umayu, krmy
ve ilinmy. Bir kez de ksa ekliyle grlr: bulmay (Erdal 2004: 314, 507dn.). Atann (2002: 91)
verilerine baklrsa, -y ve -mAy ksa ekilleri Harezm Trkesinde sadece Kl-Enbiyda grlr.
18 Eckmann (2003: 98), aataycada -yU ekinin sadece iirde, vezin zaruriyetiyle kullanldn yazar.
19 Gabain (1959: 66) -mAyIn ekli rnekleri -n gerundium altnda verir. Ayrca bk. Erdal 2004: 317.
20 Bu dillerde -mAy eki grlmez.
21 Hanser (2003: 124) nlden sonra -y gerundiumunun geldiini yazar.
22 Kerslakede (1998: 195) gsterilmemi olmasna ramen -mAyIn eki, Sheyl Nevbahrn 2882.
ve 2892. beyitlerinde olmak zere iki kez geer (Dilin 1991). Trkiye Trkesindeki -mAyIncA eki,
genellikle -(y)IncA (< ET -gInA) ekinin olumsuzu olarak grlse de, aslnda Codex Cumanicusta
(Gabain 1959: 66) ve modern dillerden Krgzca, Karayca ve Tatar azlarnda (Schnig 1997: 19n.) var
olan -mAyInA ekinden geldii dnlebilir. Kpakadaki bu -mAyInA ekinin *-mA-gInA eklinden
gelmedii ve -mAyIn+A eklinden gelitii aktr.
23 Bu ek, ET -mAyIn ekinin bzlmesi ile meydana gelmitir.
163
Orun nal
dnda ise neredeyse istisnasz -y olarak ksalm grlr.

2) ET +lAyU similatif eki, *+lAyIn ekliyle ncelikle Ouz grubunda,
sonra da ona komu olan ve ondan etkilenmi tarih ve ada lehelerde
grlr. Anlalaca zere +lAyIn Ouz merkezlidir. Bu bakmdan, Maniheist
metinlerde Eski Trkede yaygn olarak kullanlan anulayu yerine anula
zarfnn grlmesi24 ve +lAyU similatif ekinin kullanlmamas ilgintir.
3) Ouzca +lAyIn, dorudan ET +lAyU ekinden getirilemez. +lA-yU,
+lA-p, +lA-tI ve +lA--U ekleriyle yap benzerlii gsterir ve +lA-yXn olarak
analiz edilmelidir. -yXn gerundium eki, Eski Trkede hem mstakil olarak hem
de olumsuzu -mA-yXn ekinde grlr.
4) CC, Trkmence, Karaay-Malkarcadaki +lAy eki ve Halaa
+lAyU(yA), dorudan ET +lAyU similatif ekinden gelir.
5) -yU gerundium ekinin Orta Trkeden itibaren ksa eklinin (-y)
grlmesi, anlayu > allay zarfnn ksalmasna bire bir paralellik gsterir.
6. Eski Trke Anulayu ve Eski Anadolu Trkesindeki Devam
Anclayn
Erdal (1991: 410; 2004: 202-3), Eski Trkede anlayu ve munlayu
yannda anulayu ve munulayu ~ mnulayu ekillerinin de kullanldn
belirtiyor. Erdal (1991: 404) +U+ ekini locative formative olarak aklarken,
Erdal (2004: 198) bunu ekvatif eki +A+ olarak gryor, fakat Eski Trkenin
fonolojisinde A/U nbetlemesinin pek mmkn olmadn da belirtiyor.
znder (2001: 1433), bu ara eki tabi olduu isme phesiz, kesin olarak,
kesinlikle anlamlarn veren I/U ek-edat olarak gryor. Bu ek, aada
greceimiz gibi, Eski Anadolu Trkesinde +I+ olarak sadece dz nll
olarak karmza kyor. Bizce, bu ek ne locative formative +U, ne ekvatif eki
+A, ne de I/U edatnn eklemi hlidir. Bizce +I+ ~ +U+ eki, ET strti,
itirti, tatrt, kedirti ve jjdrti zarflarnn ve antran ~ antaran, muntran,
mundrtn zamirinin orta hecesinde bulunan, gn+dz kelimesinin ikinci
hecesini oluturan ama tek bana kullanlmayan +dXr+ ekine25 benzer bir ektir
(Erdal 2004: 203, 330). Yukarda bahsedilen Moolca egnilen ve tegnilen
zarflarnda grlen +I+ ekiyle de ayn olmaldr. Bu durumda Ouzca +I+
eki, ET +U+ ekine gre daha eskicildir. Fakat Eski Trkede erken rneklerin
+UlAyU ile (bizinlay, sinilay) ve ge rneklerin +IlayU ile (bizijilay,
sizniilay) grlmesi (Erdal 2004: 198), +U+ > +I+ gelimesini de muhtemel
gstermektedir.
24 Anula, ET anulayu zarfnn sadece Maniheist metinlerde geen nadir bir varyantdr (Erdal 1991:
410).
25
164
Eski Anadolu Trkesinde ayla ~ yla yannda ET anulayu zarfnn

devam niteliinde olan anclayn (TS 129-31) da kullanlr. Bunun dnda
bunclayn ~ munclayn (TS 698-99) ve anlarclayn rnekleri de ayn gruba
dahildir.
Anclayn, ayla zarfna gre sayca daha azdr. rnek olarak, Sheyl
Nevbahrda anclayn 3 kez, ayla 16 kez kullanlmtr. Dede Korkut Kitabnda
anclayn gemez; ayla 16 kez, yla 2 kez kullanlmtr. Cem Sultan Divannda
da anclayn gemez, sadece ayla kullanlr. Hsrev rn ve Kitbu Evsf
Mescidi-erfede ayla ve buna ek olarak anca yle kullanlr, fakat
anclayn zarf gemez. rnekler oaltlabilir, ancak sonu yine yukardakine
benzer olacaktr. Anclayn zarfnn sayca azl, i) eskicil oluundan ii) daha
ksa olan ayla ~ yla zarfnn tercih edilmesinden kaynaklanyor olabilir.
Yukarda verdiimiz birinci sebebin dayanak noktalarn aada
aklayacaz.
1. Ouzcada Kpakadan Eski Bir Alnt: Ayla ~ Ayla
EAT anclayn iki sebepten tr eskicildir ve tamamen Ouzca zellikler
gsterir:
1) ET +lAyU ekine karlk EAT (Ouzca) +lAyIn ekini barndrmas;
2) ET +U+ ara ekine karlk EAT (Ouzca) +I+ ekini barndrmas26.
Bizce, Ouzca anclayna karlk ayla, Kpakadan ok eski bir
alntdr. Yukarda verdiimiz geliim izgisini devam ettirelim:
1) ET anlayu > *anlayu > *allayu > Eski Kpaka alay ~ allay
2) Eski Kpaka alay ~ allay Eski Ouzca *alay
3) Eski Ouzca *alay > DLT (Ouz) ayla > EAT ayla > EAT yla Al(l)ay
zarfnn Ouzca olmadnn iki dayanak noktas vardr:
1) -yU ve +lAyU ekleri, Ouz deil Kpak merkezli olarak son nlsn
drr ve ksalrlar.
2) +lAyU ekinin Ouzca karl +lAyIndr.27 ve son olarak ol zamirine
analojiyle ilk hecede yuvarlaklamaya maruz kalmtr. Bu deiimler onu
Kpaka al(l)aydan uzaklatrm ve Ouzca bir grnm vermitir.
DLTye gre 11. yzylda Ouzcada ayla var olduuna gre, en ge 10.
yzylda Kpakada al(l)ay ekli var olmu ve ayn yzylda Ouzca tarafndan
dn alnp gme yoluyla DLTdeki eklini alm olmaldr.
Bu durumda, DLT ayla ve EAT yl ~ yl Karnin bahsettii Ouz26
27 Benzer bir incelme, ET yay > EAT yayi, ET ayt- > EAT ayt- ve ET amt > EAT emdi kelimelerinde de
grlr.
165
Orun nal
Kpak kardeliinin hatr saylr bir yadigrdr.

8. Proto-Ouzcada Kpakadan Alnt Baka Bir Kelime: *iglk
ilek
Ouzcadaki tek Kpaka alntnn ayla/yl kelimesi olamayaca
aktr. O yzden Ouzcada Kpakadan alnt olduunu dndmz baka
bir kelimeyi daha aada vermeyi uygun grdk.
Biz; Trke ilek, Trkmence igelek (Rsnen 1949: 226) ve Azerice
giylk (AzDL I 488) kelimelerinin kkeni olan Proto-Ouzca *iglk28
kelimesi, nce gmeye urayarak *yidglk (EDAL 1549-50), sonra [d]
> [y] ses deiimiyle *yiyglk zerinden Kpakada *yiglk ~ *y!glk
eklini almtr. Kpakada sz ba [y] > [c] deiimiyle29 ^iglk olarak
alntlanmtr. *Yigdlk, Hakas lehesinde istek ~ sestek (< *yiz()lk <
*yidlk) (Baskakov 1953: 317), Altay lehesinde distk, Tatar lehesinde cilk
~ (dial.) yelk, Bakurt lehesinde yelk, Kazakada cidek, Karaay-Malkar
lehesinde cilek, Kumukada ciyelek, Nogaycada yelek (EDAL 1549) eklinde
devam etmektedir.
Ksaltmalar
CC: Codex Cumanicus DLT: Dvn Lutit-Trk EAT: Eski Anadolu
Trkesi
EDPT: Clauson 1972.
ET: Eski Trke
FY: simden fiil yapan
KB: Kutadgu Bilig KM: Klasik Moolca TT: Trkiye Trkesi
Kaynaka
ATA, Aysu (1997), Nrd-din Bin Burhnd-din Rabzl: Kl-Enbiy, II: Dizin,
Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681-2, Ankara.
ATA, Aysu (2002), Harezm - Altn Ordu Trkesi, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 36,
stanbul. ATALAY, Besim (1945), Et-Tuhfetz-Zekiyye, Trk Dil Kurumu Yaynlar,
stanbul. , (1970), Abuka Lgat veya aatay Szl, Ankara.
AzDL 1= Azrbaycan Dilinin zahl Lgati, (2006), I. Cild, Azrbaycan Milli Elmlr
Akademiyas, Baku. AzDL II= Azrbaycan Dilinin zahl Lgati, (2006), II. Cild,
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas, Baku. BARUTU ZNDER, Sema (2001),
28 Glensoy (2007: 242) Eski Trke iin *yidlak ~ *yiglak eklini neriyor.
29 Her ne kadar DLTde Ouzca iin de [y] > [c] deiiminden bahsedilmi olsa da byle bir deiim
tarih ve ada Ouz lehelerinde grlmemektedir.
166
Trke Enklitik Edatlar zerine: I/U, IV. Uluslararas Trk Dili Kurultay
Bildirileri (24-29 Eyll 2000), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. BASKAKOV, N.
A. (1953), Hakassko-Russkiy Slovar, Moskova.
BAYRAM, Blent (2007), uva Trkesi-Trkiye Trkesi Szlk, Tablet Yaynlar, Konya.
BERTA, Arpd (1998a), Middle Kipchak, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva
Agnes Csat), Routledge,
London-New York, s. 158-165.
, (1998b), Tatar and Bashkir, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva Agnes Csat),
Routledge, London-New
York, s. 283-300.
, (1998c), West Kipchak Languages, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva Agnes
Csat), Routledge,
London-New York, s. 301-317.
BOESCHOTEN, Hendrik, VANDAMME, Marc (1998), Chagatay, Turkic Languages, (ed.
Lars Johanson, Eva Agnes Csat), Routledge, London-New York, s. 166-178.
BOROVKOV, A. K. (1963), Leksika sredneaziatskogo Tefsira XIII-XV vv., zdatelctvo
Vostonoy Literatur, Moskova.
BUDAGOV, Lazar (1869), Sravnitelny Slovar Turetsko-Tatarskih Nariy, Tom 1, Nauk, St.
Petersburg. CHIRLI, Nadejda (2005), Ermeni Kpaka Dualar Kitab: Al bitigi,
Stichting SOTA, Haarlem/Hollanda. CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological
Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Clarendon, Oxford. ULHA, Tlay
(2006), Karaycann Ksa Szvarl: Karayca-Trke Ksa Szlk, Dil ve Edebiyat
Dizisi 6, stanbul. DankKelly = DANKOFF, Robert, KELLY, James (1982-1985),
Mahmd al-Ksgar: Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk),
Parts I-III, Harvard University Printing Office, Cambridge.
DLN, Cem (1991), Mesd Bin Ahmed: Sheyl Nev-Bahar (nceleme-Metin-Szlk),
Atatrk Kltr Merkezi Yayn: Say 51, Ankara.
DOERFER, Gerhard (1988), Grammatik des Chaladsch, Harrassowitz, Wiesbaden. DS =
http://tdkterim.gov.tr/ttas/ (13.09.2009)
ECKMANN, Janos (2003), Harezm, Kpak ve aatay Trkesi zerine Aratrmalar, (yay.
haz. Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya), Trk Dil Kurumu Yaynlar: 635, Ankara.
EDAL = STAROSTN, S. A., DYBO A. V., MUDRAK O. A. (2005), An Etymological
Dictionary of Altaic Languages, Brill.
ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon,
I- II, Harrassowitz, Wiesbaden.
, (2004), A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston.
GABAN, Annemarie Von (1959), Die Sprache des Codex Cumanicus, Philologiae Turcicae
Fundamenta, Vol. 1, Wiesbaden, s. 46-73.
GOLDEN, Peter (2000), The Kings Dictionary: The Rasulid Hexaglot, Handbook of Oriental
Studies, section 8: Central Asia, vol. 4, Brill, Leiden.
GR0NBECH, Kaare (1942), Komanisches Wrterbuch (Trkischer Wortindex zu Codex
Cumanicus), Einar Munksgaard, Kopenhagen.
GRNBECH, Kaare (1995), Trkenin Yaps, (ev. Mehmet Akaln), Trk Dil Kurumu
Yaynlar: 609, Ankara. GTS = BASKAKOV, Nikolay Aleksandrovi (1991), Gagauz
Trkesinin Szlg, ev. Prof. Dr. smail Kaynak, Prof. Dr. A. Mecit Doru, Kltr
167
Orun nal
Bakanl Yaynlar, Ankara.

Szlg, I (A-N), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
GLLDA, Nesrin, (2005), Krmak Trkesi Grameri, Frat niversitesi, Yaymlanmam
Doktora Tezi. HANSER, Oskar (2003), Trkmence Elkitab, (ev. Zhal Karg
lmez), Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi: 17, stanbul.
ZBUDAK, Veled (1936), El-drk Haiyesi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, stanbul.
JANHUNAN, Juha (2003), Proto-Mongolic, Mongolic Languages, (ed. Juha Janhunan),:
Routledge, London-New
York, s. 1-29.
KERSLAKE, Celia (1998), Ottoman Turkish, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva
Agnes Csat), Routledge, London-New York, s. 179-202.
KIRCHNER, Mark (1998), Kazakh and Karakalpak, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson,
Eva Agnes Csat), Routledge, London-New York, s. 318-332.
KTTTS = KO, Kenan, BAYNYAZOV, Dr. Ayabek, BAKAPAN, Vehbi (2003), Kazak
Trkesi Trkiye Trkesi Szlg, Turan Yaynevi, Trkistan.
KTS = TOPARLI, Recep, VURAL, Hanifi, KARAATLI, Recep (2007), Kpak Trkesi
Szlg, 2. Bask, Trk Dil
Kurumu Yaynlar, Ankara.
LESSING, Ferdinand D. (1995), Mongolian-English Dictionary, The Mongolia Society,
Bloomington.
RADLOFF, Wilhelm (1893), Versuch eines Wrterbuches der Trk-Dialecte, Vol. 1, St.
Petersburg.
RSNEN, Martti (1949), Materialien zur Lautgeschichte der trkischen Sprachen, Sto. XV.
SCHNG, Claus (1998), Turkmen, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Eva Agnes
Csat), Routledge, LondonNew York, s. 261-272.
, (2007), Some Notes on Modern Kipchak Turkic (Part 1), UralAltaische Jahrbcher, Neue Folge, Band 21,
170-202.
SERTKAYA, Osman Fikri (1995), Kl Tigin ve Kl-i-or kitabelerinde
geen oplayu tegmek deyimi zerine, Gktrk tarihinin meseleleri, TKAE
Yaynlar, Ankara, s. 153-59.
SEVORTYAN, Edvard Vladimirovi (1974), Etimologieskiy Slovar
Tyurkskih Yazkov, t. I, Nauk, Moskova. TAVKUL, Ufuk (2000), KaraayMalkar Trkesi Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 770, Ankara. TDW =
DAWLETSCHIN, Tamurbek, DAWLETSCHIN, Irma, TEZCAN, Semih
(1989), Tatarisch-Deutsches Wrterbuch, Harrassowitz, Wiesbaden.
TEKN, Talat (2002), On the Turkic Gerundial Suffix {-mAtI(n)},
Splitter aus der Gegend von Turfan, Festschrift fr Peter Zieme, Trk Dilleri
Aratrmalar Dizisi: 35, stanbul-Berlin, s. 375-384.
168
TMEN = Doerfer, Gerhard (1963-1975). Trkische und mongolische

Elemente im Neupersischen, unter besonderer Bercksichtigung lterer
neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit.
Franz Steiner Verlag, Wiesbaden.
TLG = Trk Leheleri Grameri, (2007), (ed. Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun),
Aka Yaynlar, Ankara.
TS = Tarama Szl, (1963-1972), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
TS Ekler = Tarama Szl: Ekler, (1974), Trk Dil Kurumu Yaynlar,
Ankara.
TTS = TALAT, Tekin, LMEZ, Mehmet, CEYLAN, Emine, LMEZ,
Zuhal, EKER, Ser (1995), Trkmence-Trke Szlk, Simurg, stanbul.
YTS = Yeni Tarama Szl, (1983), Dz. Cem Dilin, Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Ankara.
YUDAHN, Konstantin Kuzmi (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar,
zdatelctvo Sovetskaya Entsiklopediya, Moskova.
169
..........
170
Dil Aratrmalar
Say: 8 Bahar 2011, 171-176 ss.
..........
Sir Gerard Clauson*

ev. Fatma Ertrk**
1
2
Grnbech ve Kruegerin Central Asiatic Journalda (2. cilt, 1956,

s.76) yazm olduklar Introduction to Classical (Literary) Mongolian balkl
makaleleri Prof. Udo Posch tarafndan deerlendirilmitir. Prof. Posch,
makaledeki Trk, Mool ve Tunguz dil gruplarnn varsaylan genetik
akrabalklarnn asla ispat edilemeyecei savnn Moolca alan gen
aratrmaclar iin tehlikeli olacan ileri srm ve Grnbechi bu sra d
savn ispata davet etmitir.
Akas ou Mogolistten (tabii byle bir szck var ise) farkl olarak,
ou Trkolog gibi, Trk, Mool ve Tunguz dillerinin ortak bir ataya sahip
olduklarnn asla ispat edilmediini syleyen eski arkadam Prof. Grnbechin
bu grn paylayorum. Hatta daha da ileri gidip, mmkn olduu kadaryla
aksinin ispatlanabileceini yani bu dillerin ortak bir ataya sahip olmadklarnn
kantlanabileceini sylyorum. Bu yzden de bu grlere sahip olmamn
nedenlerini ona danmadan burada ifade etmeye alacam.
Tarih ncesi aratrmalarda, belirli bir etnik grupla belirli bir dil
zdeletirilebildiinde genelde rastlanan durum udur: ounlukla sz konusu
etnik grubun varlna dair deliller, sz konusu dilin ilk tarihlendirilebilen
kalntlarndan ok daha ncesine gider. Buna bir rnek, eski Britanyallar ve
onlarn dilidir. Bu yzden, Moolca ve Trke konuan kabilelerle ilgili ilk
bilgilerimizin, bu dillerin ilk nemli kalntlarndan birka yzyl ncesine
dayanmas artc deildir (Bu makalede Tunguz dilleri hakknda ok az
ey syleyeceim nk bu diller hakknda ok snrl bilgim var). Trkenin
ilk nemli kalntlar milattan sonra 8. yy.n ilk yarsna tarihlenen Orhun
Kitabeleri; Moolcann ilk nemli kalntlar ise milattan sonra 1240 yllarnda
derlenen Gizli Tarihtir (Bu derlemenin bir blm, daha erken tarihli malzemeye
dayanmakla birlikte ne kadar nceye gittii belirsizdir). ki dil arasndaki olas
kaltmsal iliki sorusunun herhangi bir incelemesine, besbelli ki bu iki dili
erken evrelerinde kyaslayarak balanmaldr. Fakat karlatrmann temelini
geniletmek adna Trke tarafna, ayn lehelerde (Trk ve Uygur) yer alan
*
**
Clauson, Sir Gerard, The case aganist the Altaic Theory, Central Asiatic Journal, 2, 1956, ss. 181-187.
eviren, Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Trk Dili ve Leheleri Doktora rencisi.
171
Sir Gerard Clauson, (ev. Fatma Ertrk)
Budist ve Maniheist metinlerin 8. ve 9. yy. evirilerini ve dier ada metinleri

ayrca balca 11. yy. Hakani kaynaklar olan Kutadgu Biligi ve Kagarl
Mahmutun Divan Lugatit-Trkn eklemem uygun olacaktr.
12. yy.dan nceki Moolca ve 8. yy.dan nceki Trke kalntlar
nemsizdir ve aslnda yabanc kaynaklardaki (in, Bizans) mnferit szcklerden
ibarettir. Bu szckler de zaten belli bir tarihte bir dili ya da dierini konuan
kabileleri belirlemekten daha te bir fayda salamazlar. Hatta genellikle var olan
kantlar o kadar belirsizdir ki, sorulara yant vermek yerine yeni sorulara yol
aarlar. rnein, ben Dr. Pritsakn var olan kantlarn Hsiung-nu ve Avrupa
Hunlarnn ayn olduunu ve Trke konutuklarn gsterdii grn
paylamama ramen dier aratrmaclar farkl grler benimsemekteler. Fakat
yine de, mevcut kantlar, Trk ve Mool kabilelerinin 12. yy.dan ok nce
birbirleriyle sk ilikiler iinde olduklarna iaret eder. Orhun Kitabelerinin
ncesine gitmemek iin (ki aslnda ok ncelere gitmek mmkndr) unu
belirtmek yerinde olacaktr: Gizli Tarih derlemesinden 5 yy.dan fazla bir sre
ncesinde tartmasz Moolca konuan Kita kabilesi ile Kuzey Trk yakn
temastaydlar.
Bu yzden, iki dili konuan kabileler arasndaki bu uzun ve yakn
temasn, ortak bir ata dil olmamasna ramen her iki dilde de ok sayda ortak
szcn bulunmas ile sonulanmas doal olarak beklenebilir. Fakat ok
garip grnse de, erken dnem Trke metinler ile Gizli Tarihteki szckler
karlatrldnda neredeyse hibir ortak zellik gzlenememitir. Var olan
tek tk rnekler ise kagan ba hkmdar ve teri cennet gibi uluslararas
szckler (teri birka yzyl ncesinin Huncasna kadar izlenebilir) ve Prof.
Poppenin bu derginin 1. cildinde yaymlanan 36. ve ilerleyen sayfalar kapsayan
makalesinde listeledii says 50 ksuru bulan Orta Moolcada Trke dn
Szcklerdir. te yandan, temel szckler yani rakamlar, sylemek, vermek,
almak, gitmek gibi temel fiiller, yiyecek, at gibi temel isimler ve iyi, kt
gibi temel sfatlarn hepsi tamamen farkldr.
Her iki dildeki ortak szcklerin saysnn 12. yy.n sonlarndan itibaren
hzla artmaya balad aikrdr. Cengiz Han Asyadan Avrupaya ilerleme
srecinde, Trk halklarnn ounu zapt ettii zaman iki dil arasnda ciddi bir
alveri balam ve gnmze kadar aralkl olarak da olsa devam etmitir.
Bu dnemde, Moollar Trklerden daha yabani ve kltrsz olduklarndan,
Trklerin onlardan dn aldklar szckten ok daha fazlasn onlarn
Trklerden almalar gerektiini kabul etmek uygun olandr. lk dei tokular
muhtemelen teknik idari terminoloji alanndayd: bylece rnein Moollar
li szcn Trkeden ald ve karlnda iki tr vergi olan alban ve
kupcur szcklerini verdi. Dei tokular phesiz zamanla geniledi ve daha
nceden bilinmeyen hayvan isimlerini ve benzeri eyleri de kapsar hale geldi.
172
Moollar Budizm inancn benimsediklerinde dei toku sreci yeni bir

evreye girdi. Budist metinlerinin Moolcaya evrilmesiyle ok sayda Trke
szck ve Trke klnda baka dillerden (Sanskrit gibi) szckler Moolcaya
katlmaya balad. Moolcann fonetik sistemi Trkeden bir derece farklyd
ve genellikle de daha zayft. Moolcada Trke szcklerin benimsenmesi
ekseriyetle baz fonetik deiiklikleri gerektiriyordu; rnein, Moolcada sonda
gelen ve slks ses karan damak nsz olmad iin Trke ulu lke
szc ulusa dnmtr .
Moolcann kuzeybat (Kpak, Kaman vs.), gney merkez (aatay vs.)
ve gneybat (Osmanl vs.) Trk dil gruplarna ne denli nfuz ettii, 13.yy.dan
itibaren yazlan bir dizi metin ve belgeye baklarak deerlendirilebilir. Genel
olarak, bu dil gruplarnda ok az sayda Moolca szck vardr; olanlar da ulus
gibi yalnzca Mool klndaki eski Trke szcklerdir.
Kuzeybat (Tuva, Hakas, Altay Dalar vs.) ve gney merkez (Krgz,
Kazak vs.) Trk dil gruplarnda ise durum ok farklyd. Bu Trk dil gruplar,
batda olandan ok daha uzun sre Mool hkimiyeti ve etkisi devam eden
blgelerde konuuluyordu. Bu diller yazlmadklar iin Mool istilasnda
geirdikleri aamalar belirlemek ne yazk ki mmkn deildir ve 19. yy.n
ikinci yarsnda Rus aratrmaclarn topladklar metin ve szcklerden daha
ncesine ilikin elimizde kant bulunmamaktadr.
Nihayet perde kalkt zaman, ortaya kan resim byk bir deiiklik arz
eder. Bunun u bir rnei, 1944e kadar d Moolistann bir paras saylan,
Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin Tuva zerk Vilayetinde
konuulan Tuvacadr. Bu dilde, yok etmek gibi olduka sradan kavramlar
ifade eden zgn Trke szcklerin yerini, Moolca karlklar almtr. Yakn
zamanda meydana gelen baz fonetik deiiklikleri (rnein, sonu nszle biten
ou ismin iyelik eki olan t yerine l gemesi gibi) saymazsak, temel
olarak Tuvaca en eski ada Trk dillerinden biridir. Hl bu dilde kullanmda
olan ve bu dilden baka yalnzca 8.9. yy. Uygur metinleri ya da 11. yy.a ait
Kagarlnn Divannda rastlanan ok sayda eski Trke szck mevcuttur.
Dier taraftan, dilin mevcut tek szl olan Palmbakhn Tuvinsko Russkiy
Slovarnda ok sayda Moolcadan dn szck bulunmaktadr ama aslnda bu
szcklerin bazlar ulus gibi Moolca klnda Trke olup Moolcaya verilip
geri alnmtr. Baz sayfalarda, hemen hemen btn szckler Moolca aslldr.
Rusadan dn alnan szckler karldktan sonra, geri kalann yarsna
yaknnn Moolcadan dn szckler olduunu sylemek muhtemelen yanl
olmayacaktr.
Elbette ki, iler bundan ok daha ileriye gitmitir: Btn Trk dillerinin
iinde sadece Tuvacada (birka szck dnda) morfolojinin byk bir blm de
Moolcadr. Bu ksmen standartlatrmadan ileri gelmektedir ki szlkte buna
173
dair ak iaretler vardr; ancak, bu durum daha ok dilin mevcut durumundan

kaynaklanmaktadr. rnein, fiilden treyen isimler iin standart son ekler, her
ikisi de saf Moolca olan a:kn, e:kin ve la /-lgedir. Dile giren Moolca
fiillerin beraberlerinde Moolcadan tremi ekillerini de getirmi olmalar
artc deildir. rnein, klasik Moolcadaki rege yok etmek fiili modern
Moolcada re- eklini almtr ve Tuvacada bu ekilde kullanld gz nnde
bulundurulursa, yok etme/yok ediin re:kin olmas makul gzkyor. Ancak,
tam olarak ayn ey saf Trke fiillerde de gereklemektedir. rnein, 8.inci
yy.a dayanan lg bir pay ve le paylatrmann yan sra onlar kadar eski
bir Trke fiil olan le paylatrmak, datmaktan, Moolca bir son ek ile
lelge (matematiksel) blmeyi buluruz. Bu szck, phesiz yeni tretilmi
bir szcktr; ancak, Katanovun bu yzyln banda yaynlanan ve Uryankhay
olarak adlandrd Tuva dili almasnda, Trke kklerin Moolca son ekler
ald benzer szckler yer almaktadr.
Tuva dilinden sonra, Moolcadan en ok etkilenen iki Trk dili tahmin
edilecei zere, Hakas ve Dalk Altay dilleridir. Bu dillerin szck hazineleri
Moolcadan dn pek ok szck ierir ama morfolojileri hemen hemen hi
etkilenmemitir. Bu diller slam dnyasndan uzak blgelerde konuulduundan,
birka istisna dnda Arapa ve Farsadan dn alnm szck ihtiva etmezler.
Szan szcklerden biri olan arba araba ise Arapa asl arrda olup Trkeye
12. yzyl civarnda ya da 13. yzyln balarnda girmi ve muhtemelen bir
ya da iki ara dil vastayla ve ulama sreci srasnda deiiklie urayarak bu
dillere ulamtr.
Orta kuzey dillerinde, Krgzca ve Kazakada Moolca eler fark
edilir olmasna ramen daha azdr. Dier taraftan, bu diller, sklkla ciddi bir
deiiklie uram ekilde, kayda deer sayda Arapa ve Farsa dn szck
ihtiva ederler, rnein hir yerine ezir gibi. Akas Krgzca ve Kazaka,
btn Trk dilleri arasnda, saf Trke bileenlerini bulmann en zor olduu iki
dildir ve bu dilleri Ugrian alnt szckleri gibi olas nemsiz kategoriler bir
yana, Moolca, Arapa ve Farsa alnt szcklerden ayrmak son derece gtr.
Yukarda ana hatlarn verdiim olgularn Altay teorisi zerindeki etkisi
aikrdr. Eer Moolcadaki belirli bir szck, yap ve anlamyla baka bir dilde
rnein Kazakada karmza karsa, bu durum, sz konusu iki dilin ortak
atalara sahip olduunun kant deildir. Bu olsa olsa, yukarda anlatm olduum,
yaygn szck dei-tokuunun yzlerce rneinden biridir. Benzer bir ekilde,
Moolcann bir ey iin gsterilen eilim ya da bir eye duyulan tutku anlamn
veren ve isim yapan sa/-se son ekinin olmas, rnein emeseg kadnlara
dkn erkek ve Trkede benzer bir anlama sahip benzer bir son ekin olmas,
iki dilin ortak atalara sahip olduu anlamna gelmez. Bu son ek, Trkenin
morfolojik yapsnn bir parasdr, ama Moolcann deildir. kisinden sadece
174
Trkede sa/-se isim-fiil yapm eki vardr ve sadece Trke dilek-istek kip fiili
oluturur, rnein suv su dan suvsa su istemek, susamak ve er erkek
den erse erkeklerin peinden komak, erkek delisi olmak gibi. Trke sak/sek, sadece bu gibi dilek-istek kip fiillerinden gelen eylemin isim/sfat eklidir,
yani ersek erkek delisi kadn, dorudan erden deil, erse-den tremitir.
Akas Moolca, Trke fiil yapma eki -sa/-seyi dn almamasna ramen,
Trke sfat yapm eki -sak/-seki dn alm (Moolca fonetik kurallarna
uydurmak iin sa/sege dntrm) hatta eme gibi saf Moolca szcklere
bile ek olarak eklemitir. Tpk Tuvacann le- gibi saf Trke szcklere bile
-/a/-/ge gibi Moolca taklar eklemesi gibi. Trk taraf iin yaklak olarak
M.S. 1200den, Mool taraf iin ise M.S. 1240tan sonrasna ait metinleri
karlatrmaya dayanan Altay teorisinin herhangi bir geerlilii yoktur; nk
sz konusu szcklerin biri ya da dierinin dn szck olmad hibir
zaman kantlanamayacaktr. Muhakeme benzerlii ile Tunguzla ilgili benzer
tartmalarn ayn ekilde geersiz olmas gerektiini varsayyorum; nk
Tunguz dilindeki ilk somut malzemeden yzyllar ncesinde Mool ve Tunguz
dili konuanlar arasnda sk temaslar olduu bilinmektedir.
Elbette ki, bu, kendiliinden Altay teorisini tamamen bertaraf etmez.
Sadece szck hazineleri tamamen farkl grnyor diye 12. yy. ncesi
Trkesi ve Gizli Tarihin Moolcas arasndaki genetik bir akrabal inkr
etmek konuyu basite indirgemek anlamna gelebilir. Ne de olsa five fnf
cinq quinque penta paea, tamamen farkl grnrler, ama ortak bir
atalar vardr. Bunun aklamas, ne kadar uzak bir ihtimal de olsa, ortak bir
ata teorisini kantlamak iin dilin en erken iki aamasna ait yeterli sayda e
anlaml szcn olmamasdr. Yukarda sylediim gibi, iki dildeki eanlaml
temel saylar, fiiller, isimler ve sfatlar, yani szck hazinesinin, iftlerin nemli
olmas gerektii blmleri tamamen birbirinden farkldr ve mesela five ile
cinqin ortak atadan olduunu kantlayan trden hi bir yaratclk, bu temel
szckler arasnda akrabalk kurmaya hizmet etmemitir. Baz szck iftlerinin
retilebilecei olduka dorudur. Prof. Poschun kendisi de, Prof. Gronbechin
kitabnn eletirisinde birka tane retmitir. Ancak, bana kalrsa bunlarn ou,
Cengiz Hann dneminden itibaren ok hzl bir ekilde ilerleyen szck deitokuunun, daha nceki dnemde, mesela Kuzey Trk ve Kitalar 7. ve 8.
yy.da temas halindeyken muhtemelen daha yava bir tempoda devam ettiini
kantlamaktadr.
Prof. Poschun rneklerinden zellikle biri konuya k tutmaktadr.
Szckleri yle listeler: -Orta Moolca hker; Tunguzca ukur/hukur; Trke
hkiz (ada bir bozulma) kiz kz; uva vGr; ona gre hepsi de boa
demektir (dorusu kz olmaldr) ve bu verilerden Proto-Mool pkr
sonucuna varr (Trkler iin Proto-Mool yerine Proto-Altay tabirini
175
kullanmak daha kibarca olacaktr). Durum byleyken, 8.- 9. yy. kadar eski bir
dneme (Irk Bitig) ait bir Trke szck olan kz bu gibi etimolojik maceralara
eilimli olmayan Trkologlarn bile kendilerini yabanc kken arama zorunda
hissettikleri en eski birka Trke szckten biri olup kmtr. Bir taraftan
kz, Trk rknn varsaylan kltr beiinin, buras neresiyse, tipik bir hayvan
deildir, dier taraftan kz, eanlamls olan Kuchean (Tokharian B) dilindeki
oksoya, pheli bir biimde, hkere benzediinden daha fazla benzer. Aslnda,
tarih ncesi bir dnemde Trklerin kzleri Kucheanlardan ya da baka bir
Hint-Avrupa halkndan alm olduklarn var saymak ok daha mantkldr. Ve
bu gibi durumlarda adet olduu zere, hayvanla birlikte ismini de aldklar ve
tarih ncesi daha sonraki bir dnemde Moollarn bu sefer Trklerden kz ve
beraberinde hayvann ismini aldklar ve kendi fonetik yatknlklarna uyacak
ekilde deitirdikleri varsaylabilir. Eer yleyse, pkr tamamen hayal
mahsuldr ki aslnda ben szcn olmas gereken Altay ba harfinin polduuna inanyorum.
Altay teorisine kar oluturduum nermeler bana olduka kuvvetli
grnmektedir; ancak, bu nermelerin bir aklamas olabilir. Umarm,
bu makale, belki Prof. Poschun kendisi de olmak zere, Altay teorisini
destekleyenlerin bir aklama retmesine ilham kayna olur. Fakat bu gerekeli
bir aklama olmaldr, bu alandaki otoritelere bir gnderme eklinde deil;
en azndan gnmzde bizim gibi iki dilin tarihini derinlemesine aratrma ve
Tuvaca gibi son derece kark dillerin bozulmu yapsn ayrntl bir ekilde
alabilme imkn olmam ve vefat etmi sekin aratrmaclarn otoritelerine
bir gnderme eklinde hi deil.
176
..........
Deerlendirme
ve Tantmalar
Reviews
177
178
Dil Aratrmalar
Say: 8 Bahar 2011, 179-188 ss.
Bir Ad Bilimi Kayna: Antik a Anadolu

Yazarlarndan Strabon
Ve Geographka (= Corafya) Adl Eseri
Tuncer Glensoy*
ze Kk Teri asra yagz yer klndukta, ikin ara kii oglu klnm.
Trklerin ilk yazl belgeleri olan Kk Trk abidelerinde byle demi atalarmz.
Ondan sonra VIII. yzylda ne yaptlarsa taa kazmlar. Trklerin daha
nce, skitler (Sakalar), Massagetler, Sha-tolar ve Hunlar zamannda neler
yaptklarnn pek ounu bilmiyoruz. Bildiklerimizi de inliler kaleme almlar
ve vakayiname ad verilen tarih gnlklerinde kaydetmiler. Trk insan
konar-ger bir hayat srd, hayvanclk, avclk ve aknclk yapt iin, eline
kalemi ve kd alarak yazmam, ancak yzlerce yl sonra yaptklarn taa
kazmak (hkketmek) ihtiyacn duymu. Daha sonra da Eski Uygur Trkesi ile
yzlerce yazma brakmlar. Biz de bunlara Trkish Turfantexte ve Berliner
Turfantexte adn vermiiz. O yazmalardan da Trklerin din hayatn, kukuk
hakkndaki dncelerini, sosyal hayatnn baz blmlerini (mzik, fal, spor
vb.) renmiiz.
Trklerin yaad Orta Asya corafyasndan ok uzaklarda, Anatolia
(=ark lkesi) ad verilen bir corafyada yaayan eitli kavimler arasndan
kan baz insanlar, yaadklar dnemlerin tarihlerini, siyasi corafyalarn,
ehir hayatlarn yazdklar gibi kendilerini yneten kiiler, irler (ozanlar),
filozoflar, hatipler, bilim adamlar, mzisyenler, kitaraclar, retorikiler,
hekimler, devlet adamlar, khinler, diyalekti ve mantklar, gramerciler,
matematikiler, corafyaclar, tanrlar ve tanralar hakknda o kadar geni
bilgiler vermiler ki okurken arp kalmamak mmkn deil.
Anadolu, hibir zaman btnyle Helen (Yunan) lkesi olmam,
hibir zaman Helen kltr ve dilinin egemenlii altnda bulunmam bir
lke idi. Bu byk, zengin ve gzel lkenin dousunda Hurriler, Urartular;
gneydousunda Smerler, Elamlar, Akatlar, Asur-lular; ortasnda Hattiler,
Hititler (Etiler), Galatlar, bugnk Akdeniz ve Ege denizi sahilleri boyunca
Lidyallar, Mysiallar, Skyth (skit)lerin bir boyu Alazonlar (Borysthenes
rmann te yakasnda), Lykiallar, Trakyallar (Sintiler / Sintler / Sailer),
Brygler (Phrygler), Kilikyallar, Kapadokyallar, Toriallar (Truvallar),
*
Prof. Dr., Emekli retim yesi.
179
Tuncer Glensoy
Mysler (Maisonlar / Meonesler), Kelkitler (Appaitler), Kaukonlar, Kariallar,

Galaktophaglar (skit lkesinde yaayan gebe bir halk), Amazonlar vb. pek
ok, Helenlere gre barbar (= bizden olmayan) kavimler yaamtr. Trk
soyundan olan Kimmerler, skitler / Sakalarn en byk boyu Partlar, Sarmatlar
(Sauramatlar), barbar Aspurgianlar, Pisidiallar, Katanneler, Toroslarn
tepesinde oturan Selgeliler, gezici bir kavim olan kvrk yayl Lelegler, kvrk
yayl Paioniallar, [Orta Asyadaki KAY ylan kabile adnda olduu gibi]
ylan kabilesine mensup Ophiogenler, Trakyal Kebrenler de Anadoluda
yaam olan kavimlerdendir.
M..ki Anadolu haritas da olduka ilgi ekicidir. Bu alarda Anadolunun
Ege ve Akdeniz sahillerinin yannda ovalar ve dalar da yerleim alan olarak
kullanlm, pek ok ehir, kltr ve ticaret merkezi olarak n yapmtr.
Anadolu yzyllar ierisinde pek ok tarihi ve edipler yetitirmitir.
Dnya tarih biliminin ncleri kabul edilen Miletoslu Hekataios (M..
550lerde) ile Halikarnasoslu (bugnk Bodrum) Herodotos (Herodot); yine
Miletoslu Dionysos, Mytileneli Hellanikos, Lampsakoslu Kharon, M..
IV. Yzylda ilk kez 30 ciltlik dnya tarihini yazm olan Kymeli Ephonos,
nl hatip Edremitli (Adramittionlu) Ksenokles, retoriki Diophanes,
tarihi Theophanes, Aristotalesin rencisi Sigrionlu filozof Tyrtamos
(Theophrastos) ve Phanias, Rhetorik Sanatn yazm olan Temnos, hatip
sokratesin rencisi Tarih ve Keifler adl eserin yazar Kymeli Ephoros,
air Kymeli Hesiodos, Antiokheial nl filozof Diotrephes, Dnyann Yedi
Bilge Kiisinden biri olan, Helenlerde matematik ve doa felsefesi bilimini
balatan Miletoslu Thales ve rencisi Anaksimandros ile onun rencisi
Anaksimenes, Historia yazar Miletoslu Hekataios, Miletoslu hatip
Aiskhines, trajedya airi ve Miletosun Dareios Tarafndan Zapt adl oyunun
yazar Phrynikhos, lirik air Anakreon, Efesli air Hipponaks, Efesli ressam
Parrhaisos ve Apelles, Lykhnos takma ad ile tannan Efesli hatip Aleksandros,
Kolophonlu flt ve mersiye airi Mimnermos, nazm eklinde Siliyi yazm
olan Kolophonlu filozof Ksenophanes, tanr tarafndan kendisine ilham ve
kehanet kudreti verilmi olan Erythraili Sibylla (Sibel) ve hekim Herakleides,
Manisal hatip Hegesias, Manisal lirik air Simos, Koslu hekim Simos, Koslu
eletirmen ve air Philetas, Karyandal tarihi Skylaks, Amasral Strabon
(M.. 63/64-M.S. 24) bunlardan yalnz birkadr.
Strabon, Her ne kadar Ephoros bu yarmadann on alt kabile tarafndan
iskn edildiini sylyorsa da, bunlardan Hellen ve dierleri, karm
olanlar dnda BARBARlardr. Bunlar yle toplayabiliriz: KLKALILAR,
PAMPHYLALILAR, MARANDYNLER, TROALILR ve KARALILAR deniz
kysnda; PSADALILAR, MYSALILAR, KHALYBLER, PHRYGALILAR
ve MLYASLILAR i ksmda yaarlar. Bu soruna hkim olan Apollodoros,
180
Bir Ad Bilimi Kayna: Antik a Anadolu Yazarlarndan Strabon Ve Geographka (= Corafya) Adl Eseri
Ephorosun devrinden daha sonra gelen GALATLARIN, nce sz edilenlerden

sonra, ONYEDNC KABLE olduunu syler. Troia (Truva) Savalar
srasnda HELLENLER henz buraya yerlememilerdi ve yabanc kabileler
zaman amndan tr daha fazla karmlard. diyerek gney ve gneybat
Anadolunun antik alardaki yerli halklarna iaret eder. .bunlardan bazlar
henz bu blgeye yerlememilerdi ve dierleri de teki kabilelerin iinde yer
alyorlard. der (s. 269, 270). Demek ki, antik alarda bile Anadolunun
pek ok yresinde yaayan kabileler henz birer kavim haline gelmemilerdi.
Strabon, hangi kavimlerin Troia Savalarndan sonra Avrupadan veya baka
yerlerden Anadoluya geldii hakknda eserinin XIV. kitabnda (s. 273 ve 274te)
geni bilgi verir.
Strabonun 17 kitaptan oluan Corafya adl eserinin XII, XIII,
XIV. ciltleri Anadolu ve Trakya ile ilgilidir. Onun bu byk eserinden baka
43 ciltlik Historika hypomnemata = Tarih Hatralar adl eseri daha vardr
ki Kartacann yklndan Ceasarn ldrlmesine kadarki dnemi kapsad
bilinen bu eser, gnmze kadar ulaamamtr.
Strabonun Corafya adl eseri, . Edebiyat Fakltesi Eski a
Anabilim Dal re tim yesi rahmetli Prof. Dr. Ahmet Pekman (1922-2008)
tarafndan Trkeye tercme edil-mi ve Arkeoloji ve Sanat Yaynlar arasnda
yaymlanmtr (stanbul, 1987, 1991, 1993, 2000, 2008, 2009).
Bu eser eski a Anadolu tarihi ile uraan bilim adamlarnn yannda,
Anadolu yer (ehir, nehir, da, gl) adlar zerine alan bilim damlar
(Trkologlar, tarihiler) tarafndan da dikkatle incelenmeli ve yorumlanmaldr.
Strabon, Anadolunun pek ok yresini bizim Evliya elebiden
yzlerce yl nce gezip dolam, pek ok ehir, kasaba ve kyn o zamanki
konumu, zenginlii ve kltr hakknda geni bilgiler vermitir. Pek ok ehrin
kurucusunun adn ondan renmekteyiz. O, gezip grd ehirlerdeki ticaret,
ziraat ve sanatlar hakknda da bilgi vermektedir.
Bugn iinde yaadmz pek ok ehrin antik alardaki adn
Strabondan renmekteyiz:
ALASUN
AMANOS
oluturan dalar.
AMASRA
AMASYA
ANAMUR
ANKARA
: [ < Sagalassos]
: Bugnk Amanos Dalar. Kilikyann dou snrn
: (kurucusu olan Amastris adl kadnn adndan)
: [ < Amaseia]
: [ < Anemurion Burnu]
: [ < Ankyra]
181
Tuncer Glensoy
ANTALYA
: [ < Attaleia. Adn kurucusu Attalos Philadelphostan alr.]
APOLYONT GL : [ < Apolloniatis]
ERCYES DAI : [ < Argaios]
ASPENDOS : (Bugnk antik ehir kalntsnn bulunduu Aspendos)
ASYA
: [ < Asia]
AVRUPA
: [ < Eurp]
BABL
: [ < Babylonia]
BERGAMA : [ < Pergam/Pergamon]
BEYRUT
: [ < Berytos]
BURSA
: [ < Prusa. Bithynia kral I. Prusiann kurduu kent]
DDM
: [ < Didyma]
EDREMT
: [ < Adramyttnos (krfezi)/Adramittion]
EFES
: [ < Ephesos]
ERDEK
: [ < Arteke]
EREL
: [ < Herakleia]
FELEN Yaylas : [ < Phellos]
FENKE
: [ < Phoinikia]
FIRAT
: [ < Euphrates]
ZMR
: [ < Smyrna / zmir o zamanki kentlerin en gzelidir.
Kentin bir paras tepededir ve surla evrilidir; fakat byk ksm ovasda
limann, Metroonun ve Gymnasionun yaknndadr.]
GELBOLU : [ < Kallipolis]
GLNDERE : [ < Kelenderis]
GRESUN
: [ < Kerassos]
GRT
: [ < Kreta]
ILGAZ Da : [ < Olgassys]
KADIKY
: [ < Khalkedon]
KTAHYA
: [ < Kotieion]
LAPSEK
: [ < Lampsakos]
MALATYA
: [ < Melitene]
MANSA
: [ < Magnesia]
MLAS
: [ < Mylasa]
PERGE
: (Bugnk Perge. Pergenin yaknnda, yksek bir
yerde, her yl genel bir festivalin dzenlendii Artemis Pergaia Tapnana
182
gelinir(Strabon, s. 249).
SAMSAT
: [ < Samosata]
SAKARYA
: [ < Sangarios]
SART
: [ < Sardeis. Bu ehir nce Kimmerler, ondan sonra
trerler ve Lykiallar tarafndan ve son olarak da Kyros ve Kroissos zamannda
zaptedilmitir (s.173).]
SDE
: (Pamphyliada bir kent): Gnmzde de Side olarak
yaamaktadr. [Strabon, Pamphyliada bir kent olan Sidede tersaneler
Kilikiallara akt ve onlar burada tutsaklar, onlarn hr insanlar olduklarn
kabul ettikleri hlde, ak arttrmayla satarlard. Geri Pamphyliallar, talyaya
kadar deniz egemenliini kazanmay baardlar; fakat Lykiallar yle uygar
ve nezih bir ekilde yaamlarn srdrdler ki imdiye kadar hi utan verici
kazan istekleri olmad ve atadan kalma Lykia Birliinin nfuz alan iinde
kaldler. diye bilgi vermektedir (Strabon, s. 243).]
SLFKE
: [ < Seleukia]
SNOP
: [ < Sinp. Hem doa hem de insanlar tarafndan
ok gzel bir ekilde sslenmitir. nk bir yarmadann boynu zerinde
kurulmutur. Berzahn her iki tarafnda da i ve d limanlar ile olaanst
iyi palamut dalyanlar bulunur. Ben bunlardan daha nce de sz etmi ve
Sinopelilerin balklkta ikinci, Byzantionlularn da nc olduklarn
sylemitim. Ayrca yarmada epeevre dik kylarla evrilidir ve bunlar
arasnda halkn Khoinikidos dedii kaya kovuklar vardr; su ykselince
bunlar suyla dolar ve hem bu nedenle, hem de btn kayann yzeyinin diken
gibi oluundan ve plak ayakla gemeye imkn olmadndan buraya erimek
gtr. Daha yukarda, kentte toprak verimlidir ve zellikle kentin dolaylar
eitli bostanlarla bezenmitir. Kent surlarla gzel bir ekilde evrili olup, ayrca
gymnasion, agora ve stunlu caddelerle gsterili bir ekilde sslenmitir.]
(Strabon, s. 23)
TARSUS
: [ < Tarsos. Tarsosun ortasndan Kydnos rma akar.
Tarsosta halk kendini byk bir evkle sadece felsefeyle deil ayn zamanda
genellikle btn retim dallarna balamtr. Kent bu konuda Atinay ve
Aleksandreiay veya filozoflarn dersleri ve okullaryla anlan herhangi bir
yeri gemitir. (Strabon, s. 261). Aadaki kimseler doutan Tarsosludur:
Stoiklerden Antipatros, Arkhedemos ve (Ceasarn kz kardei Octaviann
olu Marcellusun retmeni olan Strabonun da ada akademisyen) Nestor
ve keza iki Athenodoros ki, bunlardan biri Kordylion olarak adlandrlr ve
Marcus Catoyla birlikte yaam ve vatannda lmtr. Bir kyden adn
alm olan dieri ise, Kananites adn tar ve Sandonun oludur ve Ceasarn
hocas olup onun tarafndan ok onurlandrlmtr. (Strabon, s. 262) Tarsoslu
183
Tuncer Glensoy
dier filozoflar arasnda Plutiades ve bir konu verildiinde ounlukla trajik iir
de yazan Diogenes; gramerci Artemidoros ve Diyotoros ile Pleiades (=Yedi
Yldzlar)te ad geen en iyi trajik air Dionysides. bulunmaktadr (Strabon, s.
264)].
TERME
: [ < Termerion]
TOROSLAR : [ < Tauroslar]
TRABZON
: [ < Trapezus]
Anadolunun dalk, ormanlk, aalk, yreleri; bu yrelerde bulunan
altn, gm, demir gibi madenler ve tuzlalar hakknda bilgi veren Strabon,
bu yrelerde yetien eitli bitkilerden, zengin balardan ve bu balardan elde
edilen mehur araplardan, gnlk ormanlar ile gnlk sakzndan da yeri
geldike bahseder.
Strabonun Pontos Komanas ad verilen blgede yaayan insanlarn
domuz eti yemediklerini; hatta bu hayvann kente sokulmasn da
yasakladklar hakknda da bilgi bulunmaktadr (Strabon, s. 78). Komana adnn
da Balkanlarda ve Trakyada yaadklar bilinen Trk kkenli KUMANlar ile
ilgisi aratrlmaldr.
Yukarda bahsettiimiz YILAN kabilesine mensup Ophiogen
erkeklerinin, ylan tarafndan srlan kiilerin yaralarn devaml okayarak,
zehiri kendi vcutlarna aktarp- atei, acy dindirerek tedavi ettikleri efsanesi
de burada verilmektedir. Efsaneye gre, kabilenin gerek kurucusu ylandan
insana dnen bir kahramandr (Strabon, s. 102). Bu bilginin de folklor
malzemesi olarak hatrlanmas ve baka Trk ve Anadolu efsaneleriyle
karlatrlmas gerekecektir.
TUFAN konusu da Strabonda ksa da olsa anlatlmaktadr: Platonun
varsaymna gre, tufandan sonra aamal bir uygarlk olutu. Dalarn
tepesinde oluan birincisi, ilkel ve kabayd. nsanlar hl ovalar kaplayan
sulardan korkuyorlard. Yamalarda oluan ikincisinde, insanlar yava yava
cesaretleniyordu, nk sular ovalardan ekilmeye balamt. ncs
ovalardayd. Drdnc, beinci ve hatta fazlasndan da sz edilebilir; fakat, esas,
insanlarn sonunda korkudan tamamen arndklar zaman kylarda ve ovalarda
kurduklar uygarlktr (Strabon, s. 109-110).
Strabonun naklettii bir efsane de KYKLOPlardr. Dede Korkut
Destanlarndaki Tepegz; Moollarn Gizli Tarihindeki tam alnn
ortasnda tek gz bulunan DUVA SOKUR, Strabonun belirttii Tepegz
(Kyklop)den bakas deildir: Platonun varsaymna gre ozann dalarn
tepesinde maaralarda yabani meyveleri yiyerek geinen Btn bunlar ekilip
biilmeden yetiiyordu. Kykloplarn yaantsn rnek olarak anlat onun,
uygarln ilk aamasn ima ettiini gsterir. O, yle sylyor: .onlarn
184
meclisleri ve belirli yasalar yoktu, yksek dalarn tepesindeki maaralarda

oturuyorlard ve her biri kendi ocuklarnn ve karlarnn hkimiydi. (s.110)
ADA
: Kayallarn kral Hekatomnosun kznn ad. [Ada szc
ETde ADA biiminde olup atadan tremedir. Szck Azerbaycan
Trkesinde de ada, Trkmen Trkesinde da; Bakurt, Kazan Tatar ve
Karakalpak Trkelerinde ataw, uva Trkesinde ut biimindedir.]
Strabondan Kilikiada bir Sarpedon Artemisin Tapnann ve bir
KEHANET OCAInn bulunduunu; bu kehanetlerin TANRISAL LHAM
SAHB KLER tarafndan sylendiini reniyoruz (s. 266). Bu bilgi de
Anadolunun inan haritas iin nemlidir.
Strabon, yand zaman demirleen ve sonra bir cins toprakla bir frnda
stlnca yalanc gm [= inko] elde edilen bir ta vardr ve buna bakr
katarak bazlarnca da bakr (=Lat. Orichalcum] denen karm elde edilir.
diyerek Anadolunun yer alt zenginliklerine de temas etmektedir (Strabon, s.
141). Demek ki Strabonun verdii bilgiler haritalarla karlatrlarak baz doa
zenginliklerine ulalacaktr.
Muhtemelen pomza ta olan bir tr maden hakknda da tulalar
suyun stnde yzmektedir. Tyrrheniada da, bir cins toprak nedeniyle ayn ey
sz konusudur. nk bu toprak ayn hacimdeki sudan daha hafif olduu iin
yzer. demektedir (Strabon, s. 150).
Yunus bal, btn kutsal kitaplarda ad geen bir deniz memelisidir.
Strabon, Herodotos ve onu izleyenlerin anlattklar bir efsaneye gre, Arion
korsanlar tarafndan denize atldktan sonra bir YUNUS zerinde Iainarona
ulamay baarmtr. Arion ark syler ve kitara alard. diyerek Yunusla
ilgili efsaneyi hatrlatmaktadr (s.157).
Eski alarda alnan kitara, yedi telli lir, drt tonlu ark, arp vb. gibi
terimler Strabon dneminde mzie verilen nemi gstermektedir.
Strabon, pek ok ehir, nehir, da ve gl hakknda bilgi verirken onlarn
baz zelliklerinden de bahseder. Mesela, bugnk Denizliyi anlatrken
Laodikeiadaki rmaklarn sularnn da taa dnt sylenir. Hierapolisteki
su, YN BOYAMASI iin olaanst uygundur. Kklerle boyanan ynler,
KIRMIZI ve MORla boyanan ynlerden ok stndr. Burada su ok boldur ve
kentte bir sr doal havuzlar ve hamamlar vardr. (s.178) diye yazar.
Bugn spanyada yaplan mehur boa greleri srasnda boaya
klc ile hamle yapan ve onu srtndan yaralayan boa greisine hitaben
Oley! Oley! diye barrlar. Strabon, bu konu ile ilgili olarak yle yazar:
.Hem Miletoslular hem de Deloslular, salk ve ifa tanrs olan Apollon
Uliosa dua ederlerdi. Bu nedenle ulein fiili salkl olma anlamna gelir.
Ule ad ve Sana salk ve bol nee selam ekli buradan gelir, nk
185
Tuncer Glensoy
Apollon ifa tanrsdr. Artemis, ismini insanlar Artemieas [=emin ve salkl]

yapmasndan tr almtr. (s. 186)
Kularda ve bceklerde umay salayan organa verilen KANAT
szc pek ok insan cezp etmi, kanat takarak gklerde uabilmek heyecan
pek ok kereler baarszlkla sonulanmtr. Osmanllar zamannda kollarna
kanat takarak kendisini Galata Kulesinden skdara doru brakan ve denizi
atktan sonra orada bir ayrla indii rivayet edilen Hezarfen Ahmet
elebiden yzlerce yl nce cereyan etmi bir olay Strabon yle anlatmaktadr:
Samosun yan sra Ikaria Adas uzanr. Ikaria Denizinin ad buradan km
ve ada ismini Daidalosun olu Ikarostan almtr. Baba olun kendilerine
KANAT TAKARAK Kreta Adasndan uarlarken kontrollerini kaybederek
gnee ok yaklatklarndan, balmumunun erimesiyle Ikarosun kanatlarnn
koparak buraya dt sylenir. (Strabon, s. 194)
ORTYGA ad klasik a mitolojisinde hem Apollonla Artemisin
annesi Letonun ocuklarn emziren st anne hem de Panarmosla Ephesos
(Efes) arasndaki kyda bulunan kutsal koruluk olarak geer. ou servilerden
meydana gelmi her eit aacn yetitii ahane bir koruluk olan Ortygann
ortasndan Kenkhrios ay geer. Artemis ve Apollonun annesi Letonun
doum sancs ve efsanev doum sahnesinden sonra bu ayda ykand
sylenir. Stanne Ortygiann ilk defa st verdii kutsal yer ve tanrann doum
sancsndan kurtulduktan sonra, altnda ilk defa dinlendii sylenen zeytin aac
da buradadr. (s. 195). Bu yredeki tapnaklarda heykeltra Skopasn elinde
asa tutan Leto ile yannda her kolunda bir ocuk ile ayakta duran Ortygiann
heykelleri bulunurdu. Ora halk her yl Kenkhiros ay kenarnda toplanarak
bayram yaparlar ve belirli bir dete gre genler grkemli lenler yaparak
birbirleriyle yarrlar; Kuretlerin zel bir topluluu da baz mistik kurban
trenleri dzenlerlerdi.
Strabon, eski alarda yaam olan kadns erkekler hakknda da yle
demektedir: Salmakis adndaki nl eme buradadr. Ondan su ienlerin
tmn kadns yapmasnn nedenini bilemiyorum. yle grlyor ki bir
erkein kadnlamas havaya veya suya braklmtr. Lakin byle deildir, daha
ziyade zenginlik, zevk ve sefahat dkn yaant, ite bunlar kadnlamann
nedenleridir. (s. 227)
Strabon gezdii Anadolu corafyasndaki kavimlerin dillerinin de
birbirinden farkl olduklarn yazar. Mesela Karyallardan bahsederken
Onlarn ou Leleg ve Pelasglard der. Ve Ozan (Homeros), Masthles,
sras gelince barbarca konuan Kariallar ynetti dedii zaman bu nasl
byle olmutur diye sormaya neden yoktur, Homeros pek ok yabanc kabileler
tand halde sadece Kariallarn BARBAR dilinden sz ediyor, fakat hibir
yerde barbarlardan sz etmiyor. (s. 216)
186
Strabonun bu yazdklarndan Anadolunun pek ok yresinde Kimmerler

ve Partlar gibi skit/Saka Trk kavimlerinin de yaad anlalmaktadr. Hatta
Strabonun Partlar o srada Asiaya sahiptiler (s 234) ifadesinden bu Trke
konuan skit/Saka boyunun Anadoludaki varl ortaya konmu oluyor.
Anadolunun pek ok yresinde doal MAARAlar bulunduunu
biliyoruz. Mesela, Bugn, Alanya plajnn yannda ve astm hastalnn
tedaisi iin kullanlan bir maara vardr. Strabon, byle nemli bir maaray yle
anlatmaktadr: yine bir burun olan Korykosa gelinir. Bunun yukarsnda,
yirmi stadion uzaklkta, iinde en iyi SAFRANn yetitii KORYKOS
MAARASI vardr. O, byk bir ember eklinde, evresi kayalk yamalarla
evrili, her yan olduka yksek bir ukurdur. Aaya iine doru inen kimse
yamr yumru ve ounlukla kayalk fakat funda trnden, daima yeil kalan
ve zel olarak yetitirilmi olan aalarla dolu bir tabana ular. Bu aalar
arasnda safran yetitirilen toprak paralar bulunur. Burada iinde byk bir
kaynak olan bir de MAARA vardr. Bu kaynak SAF VE SAYDAM SULUL BR
IRMAK meydana getirir, rmak hemen yer altna dklr ve bir sre yer altnda
aktktan sonra denizde darya kar ve PKRON HDOR (= Ac Su) olarak
adlandrlr. (Strabon, 256)]
Strabonun vermi olduu bu bilgi Trkiyenin Maara Turizmi iin
olduka kymetlidir. Bu bilgilere gre yaplacak olan yzey aratrmalarnn
bulgular Strabondaki bilgilerle karlatrlarak aradan geen yzyllar iinde
elimizde nelerin kald renilebilir.
Strabonun Corafya adl eseri ANTK A ANADOLU TARH
iin nemli bir kaynaktr. Mehur tarihi Homerosun drt ciltlik TARH adl
eseri ile LADA ve ODSE adl iir kitaplar bu eserin tamamlayclardr.
Anadolunun Trklerden nceki tarihini renmek mutlaka zel ilgi
gerektirmektedir. Ama, Smerler, Etiler, Akkadlar, Urartular gibi kavimlerin
Anadoluda brakt eserler ve kltr malzemeleri de bizimdir. Onlara sahip
kabilmek iin tarihlerini de bilmek gerekir.
Bugn Anadolu corafyasnda yaayan Krmanlar, Zazalar, Sryaniler,
Keldaniler, Arap Uaklar, Akaraplar (Hristiyan Araplar) vb. kavimlerin de
bu sre iinde aratrlmas ve Anadolu Trk kltrne ne gibi katklarda
bulunduklar ortaya konulmaldr.
Bu arada, aslnda Trk soyundan olan Yrkler, Trkmenler, Alevler,
Tahtaclar, Karakalpaklar (Karapapaklar) gibi Anadolunun asl hamurunu
meydana getiren 24 Ouz Boyu mensuplarnn da yeniden ele alnp Trk
genlerine tantlmas gerekmektedir. Bu tarih grevi yerine getirmek de
Trkologlarn (dilci, tarihi, sanat tarihisi, sosyolog, felsefeci vb. bilim
adamlarnn) asli grevleridir. Byk devlet adam, Trkiye Cumhuriyetinin
187
Tuncer Glensoy
kurucusu ulu nder Mustafa Kemal ATATRK, TRK TARH KURUMU ile
TRK DL KURUMUnu bu sebepten kurmutur.
Strabon, Anadoluyu kar kar gezerken kendisinden binlerce yl sonra
gelecek nesillere nasl bir malzeme braktnn bilincinde idi. Bu bilin iledir
ki yaya, (belki eek, katr ve at ile) belki araba ile dolap grd Anadolunun
btn zelliklerini vermeye almtr. Bu eserin ok dikkatli okunarak iindeki
gizli hazineler ortaya karlmaldr. Ben bir merakl olarak Strabonu ve
Homerosu okudum. Eski a tarihilerini daha byk grevler bekliyor.
Ankara-Batkent, 15-23 Ocak 2011
188
Dil Aratrmalar
Say: 8 Bahar 2011, 189-191 ss.
..........
Kartallolu, Yavuz, ada Moolcann Grameri

-Ses ve ekil Bilgisi-, Trk Kltrn Aratrma
Enstits Yaynlar, Ankara, 2010, xvi+136 s,
ISBN 978-975-456-100-5
Feyzi Ersoy*
Trke ile beraber Altay dillerinin nemli bir yesi olan Moolca,
aratrmaclarn zerinde sklkla durduu dillerden biri olmutur. zellikle
Batda birok lim, Moolca ile ilgilenmi ve bu dili konu alan eserler meydana
getirmitir. Bunlarn banda da Altayistik sahasnn iki byk ismi Ramstedt
ve Poppe gelmektedir. lkemizde ise zellikle Ahmet Temirin 1948 ylnda
hazrlad Moollarn Gizli Tarihi adl eserle birlikte ivme kazanan almalar,
sonraki ylarda daha da artm ve gnmze kadar sregelmitir. Geen sre
ierisinde Talat Tekin, Tuncer Glensoy ve Gnay Karaaa bata olmak zere
pek ok deerli bilim adammz Moolca ile ilgilenmi ve eitli yaynlara imza
atmtr.
Yavuz Kartallolu da Trkiyede son on yl iinde Moolca zerinde
almalar yapan aratrmaclardan biridir. Kendisinin alanla ilgili Trke
ve Moolcada sim ekim Eklerinin Sras, Trke ve Moolcada Soru,
Trke ve Moolcada ekim Edatlarndan nce Gelen sim ve Zamirlerin
Ald Hal Ekleri balkl makale bazndaki almalar 2003, 2004 ve 2008
yllarnda eitli dergilerde yaymlanmtr.12Yazarn, Gnay Karaaa ile
birlikte hazrlad Moolca-Trke Konuma Klavuzu da 2009 ylnda
baslmtr. Kartallolunun uzun sredir zerinde alt Moolcann grameri
ise getiimiz gnlerde Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar arasndan
kmtr.
Kartallolunun eseri ada Moolcann Grameri -Ses ve ekil Bilgisibaln tamaktadr. Eser, son gnlerde yayn faaliyetlerine yeniden hz veren
Trk Kltrn Aratrma Enstitsnn dil aratrmalar alanndaki nc
kitab olarak kmtr. ana blmden meydana gelen almada ilk blm
Ses Bilgisi (s. 1-15) bal altnda ele alnmtr. Burada srasyla nller (s. 5),
nszler (s. 9) ve ses olaylar (s. 12) ilenmitir. Dier blmlere gre eserde
Yrd. Do. Dr. Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.
1 Bahsedilen yazlardan ilki Seluk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Dergisinin 13. saysnda, ikincisi V.
Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri I-IIde, sonuncusu ise Trklk Bilimi Aratrmalar Dergisinin 23. saysnda
yaymlanmtr.
*
189
Feyzi Ersoy
daha ksa yer tutan bu ilk ksm, yazarn ifadesine gre Mool aratrmac
Sancaann almasna dayanlarak hazrlanmtr. Yazar, Ses Bilgisi blmnde
Moolcadaki sesleri ve onlarn zelliklerini ksa ve net bir ekilde okuyucuya
vermeyi baarmtr.
Eserin ikinci blm Kkler ve Yapm Ekleri baln tamaktadr.
almann 17-70. sayfalar arasnda yer alan ikinci blmde arlkl olarak
yapm ekleri ilenmitir. Burada kelime kklerinin ve yapm eki alm tremi
ekillerin szlkteki sayfa numaralarnn belirtilmesi, esere zenginlik katmtr.
Yazar, Moolcadaki ekleri ele ald bu blmde sk sk Poppeye ve Mool
aratrmac Bolda atflarda bulunmutur. almada yapm eklerinin incelendii
sayfalarn, zellikle Trke ile Moolca arasndaki ortak ekleri grmek isteyenler
asndan, olduka faydal bilgiler ierdii grlmektedir.
nc blm Kelime baln tar. Burada isimler, isim ekim ekleri,
zarflar, sfatlar, fiiller, fiil ekimi, zamirler, ve yardmc kelimeler srasyla
ilenmitir. Konular ilenirken kitabn amacyla paralel olarak fazla ayrntya
girilmemi, okuyucuya net ve pratik bilgiler verilmitir. Bu blmde Mool
gramerciliinin tesiriyle say bahsi ayr bir balkta ilenmitir. Eserin bu blm
de arlkl olarak nrbayan (1994, 2000), Uranimeg (2000) ve TsrenpilKullmannn (2001) hazrlam olduklar eserler dikkate alnarak oluturulmutur.
Bu blm gzelletiren ve yazar tarafndan Trkiye Trkesindeki karlklar
da verilen rnek cmleler, konularn daha net anlalmasna yardmc olmutur.
Eserin sonuna Klasik Moolca ekler dizininin ilave edilmesi almaya
ayr bir zenginlik katmtr.
Temel olarak bir eksiklii gidermek amacyla yazlan ve bunu da phesiz
baaran almaya katk olacan dndm bir iki hususa deinmekte fayda
gryorum. almann giri sayfasnda ada Mool Alfabesi bal altnda
Moollarn kulland Kiril alfabesindeki harfinin Latin karl y olarak
verilmitir. Bununla birlikte metin iinde bu ses sanrm Bat gramerciliinin
tesiriyle nllerin yannda kullanld durumlarda i olarak transkribe edilmitir.
Bu bir tercih meselesi olmakla birlikte, nin metin transkripsiyonlarnda da y
eklinde gsterilmesinin daha doru olacan dnmekteyim.
Eserin yapm ekleri bahsinde szlklere yaplan atflarn almaya
zenginlik kattn belirtmitim. Ayn zenginlik Kelime bahsindeki rneklerde
grlmemektedir. Bu tarz atflar yazar tarafndan ilgili ksmda zaman zaman
yaplsa da (Dnllk zamirleri iin verilen rnek - s. 124) rnek cmlelerin
alnd kaynaklar genellikle belirtilmemitir. Yine, Ses Olaylar ksmnda Klasik
Moolca-ada Moolca arasndaki baz ses hadiselerine temas edilirken de
kelimelerin szlklerdeki sayfa numaralarna atflar yaplmas, almay daha
da zenginletirebilirdi.
190
Kartallolu, Yavuz, ada Moolcann Grameri -Ses ve ekil Bilgisi-
Her almada olduu gibi bu almada da phesiz birtakm

skntlarla karlalmtr. Fakat Kartallolu bu zorluklar am ve elimizdeki
eseri meydana getirmeyi baarmtr. Kendisinin de deindii gibi eser, alannda
Trkiyede bir ilktir. G bir kap alm ve ilk admlar atlmtr. Atlan bu
ilk admlar, sonra atlacak admlara bir rehber olacaktr. imdi daha salam,
devam gelen admlar beklemek Trkologlarn hakkdr. Bu vesileyle Sayn
Kartallolunu tebrik ediyor ve yeni almalarn sabrszlkla beklediimizi
ifade ediyoruz.
191
Dil Aratrmalar
Say: 8 Bahar 2011, 192-194 ss.
Roland Breton (ev. Orun Trkay), Dnya

Dilleri Atlas, NTV Yaynlar, stanbul 2007, 80 s.,
ISBN 978-975-6690-84-0
Dilek Ergnen Akbaba*
Dnyada 6000den fazla dil birarada varln srdrmektedir. Artk

biyoeitlilii korumak zorunda olduunun farkna varan insanolu, binlerce
ylda olumu dil miraslarnn ve yava yava ortaya karlm kltrel
farkllklarnn da ayn ekilde korunmas gerektiinin farkna varmaldr. Diller
insanolunun gelecei iin vazgeilmezdir. Dnya dillerinin nerelerde, ne
zamandan beri, kimler tarafndan konuulduu ve bunlarn arasndaki ilikiler;
konuyla ilgili karmza kan nemli sorulardr.
Roland Bretonun hazrlad bu atlas en yeni kaynaklara dayanarak, harita
ve grafikler ile ksa ve z metinler kullanlarak hazrlanmtr. yi kalite kada
baslm eser, renkli olduu iin son derece ilgi ekicidir. Paris niversitesinde
(Vincennes-Saint-Denis) onursal corafya profesr olan Roland Breton,
yaklak 30 yln dnya stndeki dil sorunlarn zmeye adamtr. Breton,
yllardr dnyann farkl yerlerinde; blgelerin, lkelerin ve belli kentlerin
dillerini haritalara ilemek stne almalar yrtm bir uzmandr.
Eser; Kaliforniya Stanford ve New York niversitelerinin onursal
profesr olan ve ok dilllik, dillerin geliim ekilleri vb. konular zerine
almalar bulunan Joshua Fishmann nszyle balar. Fishman bu
blmde nfussal dalmlarn asla srekli olmadn, gler, ticaret, ekonomik
gelimeler ve savalarn da dillerin kullanmn etkilediini belirtir.
alma Dil Aileleri ile balamaktadr. Renkli haritalar zerinde
gsterilen bu dil ailelerinin douu hakknda ksa bilgi verilmekte, kta bana
den kii says istatistiklerle gsterilmektedir.
Daha sonra btn dnya dillerinin tarih ncesi soy aalar ve makro
ailelerin dalm harita ve izelgelerde verilir. Dil konusunun insan karmak
deneylere de srklediini belirten Breton, hkmdarn birinin baz ocuklarla
konuulmasn yasaklayarak, bydklerinde hangi dili konuacaklarn grmek
istediini anlatr.
*
Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Eitimi Blm. dileker@gazi.edu.tr.
192
Roland Breton (ev. Orun Trkay), Dnya Dilleri Atlas
Dnyadaki tm diller birbiriyle akrabadr Ama ne yazk ki bu farkl

gruplarn ana gvdeden nasl bir dzenle ayrldklarn hl bilmiyoruz. diyen
M. Ruhlen gibi dnya dilcilerinin szlerine de yer veren Breton, dilsel ve
kaltmsal akrabalklarn olas uyumunu yine bir emada gsterir.
Bir sonraki konu bal Diller, Leheler ve teki Azlardr.
Devletlerin ve dil alanlarnn snrlar ile dnyadaki balca kreol ve picinlerin
yer ald haritay bu blmde verir. Kreol; doduu topraklardan koparlan ve
birbirine karan, efendilerinin dillerini konumaya zorlanan ve o dillere kendi
ana dillerinden geler katan eski kle halklarn melez dillerine verilen isimdir.
Picinler ise bir smrge sisteminde alan yerli halklarn ikincil, arac dilleridir,
yani smrgeci dillerinin basitletirilmi hlidir. Dnyada ka dil olduuna dair
dkmleri de veren Breton, 2000 ylnda Gallerdeki Hebron Dilbilim Aratrma
Merkezi tarafndan yaynlanan bir almada 4994 d dil ieren 13840 i dil
ve 8881 lehe bulunduunu belirtmektedir.
Orta Avrupa ve inde varolan binlerce dilin her birine deinmek yle
dursun, onlarn alt beklerini ve lehelerini gzden geirmenin bile hayli
zor, hatta olanaksz olduunu belirten Breton, bu sebeple rnek olarak az
hiyerarisinde en iyi bilinen, ancak snflandrlmalar konusu zellikle tartlan
durumlardan bazlarnn seildiini ifade eder. Bir dil ordusu ve donanmas olan
bir lehedir (Mareal Lyautey) gibi szlerle zenginletirilen eserde incenin
blmlenmesi de anlatlr.
Eserde birok farkl azn kullanld Franszcann hem Avrupada hem
de Avrupa dnda kullanld yerler haritalarda gsterilmi, Franszca kkenli
denizar azlar ayrca anlatlmtr.
Dilin teki Biimleri bal altnda dnyadaki yaz sistemleri
anlatlarak alfabeler ve yaz sistemleri, gsterge dilleri ve planl dillerden bu
blmde bahsedilmitir.
Binlerce dil arasnda pek aznn ayrcalkl konumda olduunun belirtildii
Resmi Dillerin Oran blmnde, kabul gren resm veya ulusal dillerin oran,
hem harita stnde hem de istatistik olarak verilmitir.
Birok devlette konuulan ve dnya zerinde eit olmayan bir yaylm
izleyen uluslararas diller vardr. Bunlarn banda 20. yzyln bandan beri
ngilizce gelmektedir. kinci srada ise Franszca vardr. Bu iki dilin de harita
zerindeki dalmlar verilmitir. ngilizceden sonra anakaralar arasnda bir
yaylma sahip olan drt dil vardr: spanyolca, Portekizce, Arapa ve Hollandaca.
lkelerin okdillii, Klasik okdilli Rejimler, okuluslu okdilli
Rejimler haritalar zerinde ve ksaca bilgi verilerek anlatlan dier blmlerdir.
Her bir dili ka kiinin konutuu ise dier bir nemli konudur. Bu
diller en byk topluluklar, byk topluluklar ve orta byklkteki topluluklar
193
Dilek Ergnen Akbaba
olarak blmde ele alnmtr. Trke burada Byk Topluluklar iinde yer
almtr.
Aznlk Dilleri, Eski Yazl Klliyatl Diller, Balang Dilleri yani
klliyatlar uzun sre szl kalm ve sonra yazl dil konumuna erimi diller,
Ana diller ve kinci Diller, kinci Dillerin renimi harita, istatistik, ema
ve bilgi olarak ele alnm dier konular arasndadr.
Daha sonra Avrupadan balayarak hangi dillerin konuulduu
tek tek ele alnr. Arap Dnyas, Trk-ran Dnyas, Hint Dnyas,
Uzakdou:in, Kore, Japonya, Gneydou Asya, Okyanusya, Kuzey
Amerika, Orta Amerika ve Karayipler, Gney Amerika, Gney Sahra
Afrikas tek tek incelenmi ve buralarda konuulan diller haritalar ve emalar
eliinde gsterilerek bilgi verilmitir. Siyah Afrika: ngilizce Konuan
Devletlere rnekler, Siyah Avrupa: Franszca Konuan Devletlere rnekler,
verildikten sonra Ulusal Diller bal altnda ulusal olarak adlandrlan 100
kadar dilin ve bunlarn resm dil olduu 200 kadar devletin olduu belirtilir.
Dilin resm dil olduu devlet veya blge says ile bu devletlerin, blgelerin
adlar byk bir istatistikte incelenir.
Breton, almasnda son olarak dillerin geliimleri arasndaki byk
eitsizlii inceler. Dillerin toplumsal kullanmlarla (aile ii, arac diller, okul dili,
ynetsel, kltrel, ekonomik, siyasal, seilmi veya dayatlm diller) gelecei
nasl biimlendirecei sorusuyla birlikte, l Avrupa dilleri, internet dilleri ve dil
bana ylda yaymlanan kitap saysn oranlayarak verir.
Eser hem haritalara hem de dile ilgi duyanlar iin gerek bir gzellik
olarak karmza kmaktadr.
194
Dil Aratrmalar
Say: 8 Bahar 2011, 195-201 ss.
..........
Aca, Ferruh (2010), Budist Trk evresi Metinlerinde

Olumsuzluk ve Yokluk ekilleri, Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara. X + 246 s.,
ISBN: 978-975-456-098-5
Hseyin Yldz*
Geni anlamda Eski Trke, dar anlamda da Budist Trk evresi Metinleri
zerine yaplan almalar gerek Trkiyede gerekse dnya apnda son derece
snrl. Reit Rahmeti Arat, F. Sema Barutu znder, Ceval Kaya, Mehmet
lmez gibi birka isim dnda Trkiyede; W. Bang, A. von Gabain, W. Radlov,
P. Zieme, M. Erdal gibi birka isim dnda da dnyada bu konuda alan
aratrmac says pek fazla deil. Son yllarda yazd makalelerle, sunduu
bildirilerle ve yapt tantmalarla bu listeye eklenen bir isim olan ve Erciyes
niversitesinde 1999 ylnda savunduu Karamanl Trkesi Morfolojisi
(ekil Bilgisi) balkl teziyle yksek lisansn tamamlayan Aca, 2006 ylnda
da Eski Uygur Trkesiyle Yazlm Eserlerin Ses ve ekil zelliklerine Gre
Tarihlendirilmesi adl teziyle doktor unvann alr. Eski Trkeyle ilgili
zellikle morfolojik konularda almalar yapan Ferruh Acann dneme ait
almalarndan bazlar unlardr:
2006 Eski Uygur Trkesiyle Yazlm Eserlerin Ses ve ekil
zelliklerine Gre Tarihlendirilmesi (Doktora Tezi)
2007 Maniheist ve Budist Trke Metinlerde Fiil + -mAk + yEk
Bol- Yaps zerine (Makale)

Eski Trkede {-A /- I /- (y) U} nl Zarf - Fiil Eklerinin
Farkl Bir levi zerine (Makale)

Maniheist ve Buddhist Trk evresi Metinlerinde Sfatlarda
Karlatrma ekilleri (Bildiri)

Abdurishid Yakup. Diastvustik, Eine altuigurische
Bearbeitung einer Legende aus dem Catusparisat-sutra.
Harrassowitz Verlag. Wiesbaden 2006. VIII + 176 ss. ISBN
3-447-05252-x. (Tantma)
2009 Ceval Kaya, Uygur Harfli Rzvan ah ile Ruh-Afza Hikyesi,
Giri, Tpkbasm, Metin, eviri, Notlar ve Dizinler, Trk Dil
*
Ar. Gr. Gazi niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm
195
Hseyin Yldz
Kurumu Yaynlar: 930, Ankara, 2008, ss. 216, ISBN 978-97516-2032-3. (Tantma)
2010 Eski Trke gA(y)sUg Eki ve Trk Dili Alanndaki Trevleri
zerine (Makale)
ada Moolcann Grameri, Mool Ataszleri gibi akademik bakmdan

nem tayan birok yaynla Trkoloji dnyasna, uzun bir aradan sonra, yeniden
giren Trk Kltrn Aratrma Enstits, 2010 yl iinde Ferruh Aca imzal
Eski Trke asndan son derece nemli bir eseri daha yaynlar arasna katt:
Budist Trk evresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk ekilleri.
Eski Uygur Trkesi almalarnn metin nerinin dna kmas
bakmndan da nem tayan bu alma, birbiriyle ilgili olmasna ramen
birbirinden uzak duran Trkoloji ile dil bilimi bilim dallarn birletiren bir
nitelie de sahip.
Tarih Trk lehelerinde sk grlen metin neri almalar Eski Uygur
Trkesi gibi ender ilenmi tarih lehelerde hl nemli olsa da Eski Ouz
Trkesi gibi sk ilenmi lehelerde orijinal bir tespit iermedii mddete
emek kayb olarak yorumlanabilir ve bu tr lehelerle ilgili olarak, elde yeteri
kadar neredilmi metin verisi olduunu dikkate alarak, belki de problematik
ve mukayeseli almalar daha faydal olabilir. Ancak Eski Uygur Trkesi gibi
metin neri az yaplan, yaplanlarn birouna da ulalmas g olan, snrl
kaynaa sahip lehelerde bir problemi ele alan veya bir konuyu derinlemesine
inceleyen, mukayese eden almalar yapmak g olsa gerektir.
Bu glkleri aarak 7si Trk runik harfli metin, 15i Maniheist Trk
evresi metni, 96s Budist Trk evresi metni, 3 Hristiyan Trk evresi
metni, 5i Uygur sivil metinleri, 3 ilk slam Trk evresi metni olmak zere
kimi mstakil kitap, kimi makale/bildiri olmak zere toplamda 129 metnin
taranmasyla kendine olduka geni bir veri taban oluturan Aca; eserini giri
blm hari ana blmde ilemitir:
0. Giri ve Metodoloji
0.1. Olumluluk ve Olumsuzluk Kavramlar
0.2. Dilbilim Aratrmalarnda Olumsuzlukla lgili Teori
ve Yaklamlar
0.3. Maniheist ve Budist Trk evresi
1. Budist Trk evresi Metinlerinde Olumsuzluk ekilleri
1.1. Fiillerde Olumsuzluk (Standart Olumsuzluk)
1.2. sim beklerinde / Cmlelerinde Olumsuzluk: ermez
196
Aca, Ferruh (2010), Budist Trk evresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk ekilleri
2. Budist Trk evresi Metinlerinde Yokluk ekilleri

2.1. simlerde Yokluk ekilleri
2.2. sim beklerinde / Cmlelerinde Yokluk ekilleri
3. Olumsuzluk ve Yokluk Niceleyicileri
3.1. artt
3.2. idi
3.3. neng
4. Sonu
5. Kaynaklar
6. Dizin
almann nsznde de grld zere Trklk bilimi aratrmalarnda

yaygn olarak Eski Trke dnemi iinde Maniheist-Budist Trk evresi adyla
adlandrlabilecek dnem, 8. yzyln ikinci yarsndan 14. yzyln sonlarna
kadar yaklak yedi yzyllk bir zaman dilimini kapsamaktadr. Byk lde
Budist Trk evresinde yazlm metinlerdeki olumsuzluk ve yokluk ekilleri
zerine odaklanan, ancak Uygur Trklerinin baka evrelerde yazm olduklar
metinleri de kapsayan alma; Maniheist Trk evresi, Hristiyan Trk evresi
ve din d Uygur metinlerindeki ekilleri de mukayese ederek olumsuzluk ve
yokluk ifadelerinin mevcudiyetlerini ve kullanm ekillerini deerlendirmitir.
Trk runik harfli klliyat ile 11-12. yzyllara ait ilk slam Trk evresi
metinleriyle de mukayeselerin yapld almada, kltrel evre farkllklarnn
olumsuzluk ve yokluk ekillerine tesir edip etmedii de sorgulanmtr.
Olumsuzluk kavramnn evrensel dil bilimi erevesinde ifade edilen teori
ve yaklamlar temelinde ele alnd giri blm alt balktan olumaktadr.
lk balk olan Olumluluk ve Olumsuzluk Kavramlar blmnde genel bilgiler
verildikten sonra olumsuzluk kavramnn Aristonun nermesel kip derecesinin
en sonunda bulunduuna deinilmi; felsef ve mantksal ilgilerle olumlulukolumsuzluk kavramlar Givn ve Miestamodan da yararlanarak aklanmaya
allmtr.
Dilbilim Aratrmalarnda Olumsuzlukla lgili Teori ve Yaklamlar, giri
blmnn ikinci baldr (s. 2) ve kendi iinde de ikiye ayrlarak incelenir:
1. Anlam Bilimi Asndan Olumsuzluk ve 2. Biim Bilimi, Biim Sz Dizimi ve
Sz Dizimi Alarndan Olumsuzluk. Olumsuzluk, sz dizimi ve anlam bilimi
hakknda Zeijlstra, Jespersen, Klima ve Jackendorfun fikirlerinden hareketle
genel bilgilerin verildii bu blmde, Zeijlstraya gre olumsuzluk unsurlar,
Jespersenin dillerdeki olumsuzluk geliimi ile ilgili belirledii safhalar,
Veselinovann olumsuzluk stratejileri (A ve F grubu) sralandktan sonra
olumluluk-olumsuzluk ilikisine (vice versa) deinilir ve Budist Trk evresine
197
Hseyin Yldz
ait rnekler gsterilir (s. 4-5).

Anlam Bilimi Asndan Olumsuzluk baln tayan ilk ksmda
olumsuzluk iaretleyicisine sahip yaplarn ifade ettii anlam boyutu,
olumsuzlatrc zarflar ve artl sz beklerinin anlam bilimiyle ilgisi zerinde
durulmutur. Budist Trk metinlerinden rneklerle de aklanmaya allan
konu, baz edatlarn ve soru szcklerinin olumsuzluk kavramyla ilikisine de
deinmitir.
kinci ksm oluturan Biim Bilimi, Biim Sz Dizimi ve Sz Dizimi
Alarndan Olumsuzluk konusunda; ncelikle olumsuzluk ifadesinin ve
olumsuzluk ekillerinin ele alnmas sz konusudur. Burada eitli bilim
adamlarnn olumsuzluk tasnifleri de verilir. Mesela Dahl dnyadaki dillerde
grlen biim bilimsel olumsuzluu drt ksma ayrmtr (s. 11): neklerle yaplan olumsuzluk, son-eklerle yaplan olumsuzluk, vezne/lye
bal (prosodic) olumsuzluk, indirgeyici (reduplicative) olumsuzluk. Ayn
ekilde Payne, Honda ve Auwerann da olumsuzluk tasnifleri vardr. Aca,
burada Miestamo ve Veselinova gibi aratrmaclarn grlerini gz nnde
bulundurarak, kitabna da uygulayaca kendi tasnifini de yapar (s. 13):
1. Olumsuzluk
1.1. Fiillerde Olumsuzluk (Standart Olumsuzluk)
1.2. sim Cmlelerinde Olumsuzluk
2. Yokluk
3. Olumsuzluk Niceleyicileri
Daha sonra bu blm drt alt bala ayran Acann ilk bal
Standart Olumsuzluk / Fiil Olumsuzluu, Biim Bilimsel Olumsuzluk, Sz
Dizimsel Olumsuzluk olarak verilir. Burada olumsuzluk kavramnn dnya
dillerindeki konumundan ve olumsuzluun genellikle evrensel bir kategori kabul
edildiinden bahsedilir. zellikle yapsal/sz dizimsel / standart olumsuzlukta
mutlaka bir olumsuzluk iaretleyicisisinin olduu vurgulanr. Temeli 1917de
Jespersenin yazd bir makaleye dayanan standart olumsuzluk teorisi, ak
bir ekilde olumsuzlatrcnn gramatikalizasyonuna iaret etmektedir (s.16).
kinci olarak Fiil Olmayan Szck ve Sz beklerinde Olumsuzluk bal
gelir. Miestamo ve Auweraya olumsuzluun olumlu karlnn olmad ve
asimetrik olduundan bahseden bu ksmda, dnya dillerinde isim cmlelerinin
ekilde olumsuzlatrldna da deinilmektedir. Yokluk fade ekilleri
nc alt balktr ve isimlerin varlk ya da yokluk durumlarn ifade eden
ekilleri konu edinir. Son olarak ise Olumsuzluk Niteleyicileri bal altnda
olumsuzluk iaretleyicisinden farkl olarak olumsuzluk ifade eden unsurlardan
ve bunlarn biim sz dizimiyle ilikisi ortaya konmaya allr.
Giri blmnn son ksm Maniheist ve Budist Trk evresi balyla
ilendii bu ksmda Uygurlarn tarihi ve edebiyat hakknda bilgiler verilir.
Uygurlarn siyasi tarihi, boy adlar ile balayan tarih bilgiler Kansu Trk Devleti
198
ve Hoo (Turfan) Trk Devleti hakkndaki aydnlatc bilgilerle tamamlanr.

Maniheist ve Budist Trk Edebiyat ad altnda drde ayrlan edebiyat ksm,
Maniheist, Budist, Nestur Hristiyan ve Din D Uygur Edebiyat eklinde ayr
ayr anlatlr.
almann birinci blmn oluturan Budist Trk evresi Metinlerinde
Olumsuzluk ekilleri konusu fiillerde ve isim beklerinde/cmlelerinde olmak
zere iki ksmda incelenir. Fiilleri ele alan ilk ksmda bitimli fiiller ile bitimli
olmayan fiiller ayr balklarda ele alnr. Bitimli/ekimli fiil terimi zaman,
kiplik, ahs gibi iaretleyiciler ile belli bir grnme brnen ve bylece sz
beklerini zaman, kiplik ve ahslara bal olarak sonlandran fiiller (s. 41)
anlamnda kullanlmaktadr. Tasarlama kiplerini ve zaman ekim ekilleri
olarak ikiye ayrlp incelenen bitimli fiiller; tasarlama kiplerinden gereklilik ve
iktidarlik biimlerinde drder farkl ekilde, art ve istek/emir kipinde ise tek
ekilde incelenmekte; zaman ekim ekillerinden geni zamanda drt, duyulan
gemi zaman ile gelecek zamanda iki, bilinen gemi zamanda ise bir ekilde
ilenmektedir. Acann da belirttii gibi, Budist Trk evresi metinlerinde kiplik
ve zaman ekillerinden oluan bitimli fiillerin olumsuzluu -mA- iaretleyicisi
ile karlanmtr (s. 41):
Tasarlama Kipleri
1. Gereklilik

isim + kergek;

-mi (+ yelik ekleri) + kergek

-gU (+kergek), -gUlUk, -gU ol (-gUl)

-mAk kergek
2. ktidarlik

-(y)U u- : -(y)U u-ma
-(X)p u- : -(X)p u-ma
-gAlI u- : -gAlI u-ma
-gAlI bol- : -gAlI bol-ma3. art
-mA4. stek /Emir -mAZaman ekimi ekilleri
1. Geni Zaman

-Ar : -mAz

-Ir : -mAz

-Ur : -mAz

-yUr, -r : -mAz
2. Bilinen Gemi Zaman -mA3. Gelecek Zaman

-gA(y) : -mA-gA(y)

-mAI
4. Duyulan Gemi Zaman

-mI : -mA-mI

-yUk : -mA-yUk
199
Hseyin Yldz
sim-fiil, sfat-fiil ve zarf-fiil ekleriyle cmle iinde isim, sfat ve zarf

trnden szckleri meydana getiren, fiil ekim eklerini almayan biimler bitimli
olmayan olarak nitelendirilir (s. 72). Bitimli olmayan fiillerde de olumsuzluk
iaretleyicisi -mA-dr. :
sim-fiil ekleri
-mAk : -mA-mAk
Zarf-fiil ekleri

-(y)U / -A / -I, -(X)p, -(X)pAn(I)n : -mAtIn

-gInA : -mA-gInA

-ken : -mAz erken / -mAzkAn
Sfat-fiil ekleri
-dUk, -mI : -mAdUk (~-mAmI)
-(yX)r : -mAz / -mAyUr
-dAI : -mA / -mAdAI
-yUk : -mAyUk
-gU : -mAgU

Birinci blmn ikinci ksm ise yalnzca ermez kelimesinin incelendii

sim beklerinde / Cmlelerinde Olumsuzluk baldr.
almann ikinci blmn oluturan Budist Trk evresi Metinlerinde
Yokluk ekilleri konusu isimlerde ve isim beklerinde/cmlelerinde olmak zere
iki ayrlr. simlerde yokluk ekillerinin iki ekilde (+sXz ve +sIrA) gsterildii
ilk ksmda baskn olan +sXz biiminin kullanmlar da iki grupta toplanmtr:
Biim Bilimi Odakl +sXz Eki
-mAklIg : -mAksIz
-(X)nlXg : -(X)nsXz
-gUlUk : -gUlUksUz
-(X)glXg : -(X)gsXz
+sXzXn
Biim-Sz Dizimi ve Sz Dizimi Odakl +sXz Eki
Zarf trnden szcklerde
Sfat trnden szcklerde
Zamir trnden szcklerde
+sXz Ekli yklemler
+lXg / +sXz Ekli sfatlar
+sXz Ekli Zarflar
almada isim beklerinde / cmlelerinde yokluk ekilleri olarak iki

biim gsterilmektedir: bar : yok ve bultukar : bultukmaz.
Aca, kitabnn nc ve son blmn oluturan Olumsuzluk ve Yokluk
200
Niceleyicileri konusu iin kelimeyi ele almtr: art, idi, neng. Her kelime
incelenirken de, isimlerin ve isim cmlelerinin yokluk ekilleri ile fiillerin
olumsuzluk ekillerinde bu olumsuzluk niceleyicilerinin nasl kullanldn ayr
balklarla incelemitir.
Eski Uygur Trkesinin gramer almalarna katk salayacan
dndmz bu eser iin Acay tebrik ediyor ve almalarn devam
ettirmesini diliyoruz.
201
Dil Aratrmalar
..........
Say: 8 Bahar 2011, 202-209 ss.
Fuat A. Ganiyev, 2010, Tatarcada Birleik

Kelime Teekkl, TDK Yay., Ankara, 154 s.
ISBN 978-975-16-2308-9
Ilay Ikta Sava*
Dil biliminin dikkat ekici konularndan olan birleik kelimeler, bilim
adamlar tarafndan birleik fiiller, birleik zarf fiiller gibi balklarda incelenmi,
bu almalar da 2000li yllardan itibaren artmaya balamtr. Zeynep Korkmaz1,
Grer Glsevin2, Glsel Sev3, Murat Uzun4, Dilek Ergnen Akbaba5, Fatma
ahan Gney6, Deniz ztrk7 ve Ahmet Gztok8 tarafndan yaplan almalar
bunlarn banda gelmektedir. Birleik kelimeler konusu, Trkiye Trkesi
ve Trk Leheleri ile ilgili yazlm gramer kitaplarnda genellikle birleik
fiiller blmnn iinde eitli alt balklarda inceleirken Zeynep Korkmazn
Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi)9 kitabnda bal bana bir blm
olarak Birleik Kelimeler yer almakta ve bu blmn iinde; birleik adlar,
birleik sfatlar, birleik zarflar, birleik zamirler, birleik balalar, birleik
nlemler, birleik fiiiller adlaryla incelenmektedir.
Tatarca-Trke Szlk, Trke-Tatarca Szlk gibi almalarndan
tandmz Fuat Ganiyevin Tatarcada Birleik Kelime Teekkl adl
eseri, birleik kelime teekklnn Trkoloji ve (Kazan)10 Tatar dil biliminde
incelenmesinin tarihi seyrini ve ada (Kazan) Tatarcadaki birleik kelime
teekkl incelemesinin teorik meselelerini gzler nne sermesi, Trk
* Aratrma Grevlisi, Gazi niversitesi Edebiyat Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.
isilaysava@yahoo.com
1 KORKMAZ, Zeynep (1998), Birleik Filler ve Anlam Kaymalar, Trk Dili, S.559 (Temmuz), TDK Yaynlar,
Ankara
2 GLSEVN, Grer, (2001), Trkiye Trkesinde Birleik Zarf Fiiller, AK Sosyal Bilimler Dergisi, C.II, S.2, Afyon
3 SEV, Glsel, (2001), Etmek Fiiliyle Yaplan Birleik Fiiller ve Tamlayclarla Kullanl, TDK Yaynlar, Ankara
4 UZUN, Murat, (2007), Kazan Tatar Trkesinde Birleik Fiiller, KT, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Trabzon
5 ERGNEN AKBABA, Dilek, (2007), Trkiye Trkesinde Yapsnda sim Fiil Bulunan Birleik Fiiller, Dil
Aratrmalar, S.1, Gz, Ankara
6 AHAN GNEY, Fatma, (2008), Tatar Trkesinde Bitme ve Tamamlanma Bildiren Birleik Yaplar, Ege n. Trk
Dnyas Aratrmalr Enstits Dergisi, C. 8, S.1, Yaz, zmir
7 ZTRK, Deniz, (2008), Trkiye Trkesinde Anlamca Kaynam Deyimlemi Birleik Fiiller, TDK Yaynlar,
Ankara
8 GZTOK, Ahmet,(2009), Eski Anadolu Trkesinde Anlamca Kaynam Deyimlemi Birleik Fiiller, Trakya
niversitesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Edirne
9 KORKMAZ, Zeynep, (2003), Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi), TDK Yaynlar, Ankara
10 Tatarca adlandrmasnn Krm Tatarcay m yoksa Kazan Tatarcay m ifade ettii ak deildir.Bu trden bir ifadenin
sebep olaca anlam karklna engel olmak iin kitaptaki kullanmn aksine (Kazan) Tatarca eklinde bir kullanm
daha uygun grmekteyim.
202
Fuat A. Ganiyev, 2010, Tatarcada Birleik Kelime Teekkl
lehelerinde birleik kelime teekkl iin bir deil yolun kullanldn ileri
srmesi bakmndan dil bilimi almalarnda mhim bir eserdir.
n Sznde 1982 ylnda yaymland ifade edilen eser, yedi blmden
olumaktadr. Bu monografik almadan nce genel olarak btn Trke gramer
kitap ve aratrmalarnda birleik kelime teekklnn sadece kelime birletirme
yntemi bakmndan incelendii ve bu eserde ise birleik kelime teekklnde
yolun kullanldn belirtilmekte; o yol da yle verilmektedir: a) Kelimeleri
(veya gvdeleri) birletirme, b) Kelime beini birleik kelimeye dntrme,
c) Kelime beini sonek getirerek birleik kelimeye dntrme. (s.7-8)
Srasyla Trkoloji ve (Kazan) Tatar Dil Biliminde Birleik Kelime
Teekkl nceleme Tarihi, ada (Kazan) Tatarcadaki Birleik Kelime
Teekkl ncelemesinin Teorik Meseleleri, Birletirme Yoluyla Birleik
Kelime Teekkl, Kelime beinin Kelime Hline Dnmesi Yoluyla
Birleik Kelime Teekkl, Kelime beinin Ek Alarak Kelime Hline
Dnmesi Yoluyla Birleik Kelime Teekkl, stikrarl Kelime beinin
Birleik Kelimeye Geii, Birleik Kelimelerin Tatarcadaki mls adl
balklardan oluan eserin Giri blmnde ise birleik kelime teekklnn
Almanca, ngilizce, Japonca ve Hintede yaygnlndan, Franszcada ise ikinci
derecede neme sahip olduundan bahsedilir ve konunun Rusadaki durumu
hakknda yaplan almalarna deinilir.
Trkoloji ve (Kazan) Tatar Dil Biliminde Birleik Kelime Teekkl
nceleme Tarihi balnda eitli Trkologlarn Trk dillerindeki birleik
kelime oluumu meselesine bak alarndan ve birleik kelimelerin ayrntl
olarak sadece Trkmence Dil bilgisi kitabnda (fiil+tasviri fiil) eklinde
incelendiinden bahsedilmektedir. (Kazan) Tatarcann ilk dil bilgisi kitaplarnda
birleik kelimelerin varlndan sz edilse de birleik kelime teekklnn bir
btn olarak ele alnmayp sadece birleik kelimelerin rneklerinin verildiine,
baz Trkologlarn birleik kelimeleri sadece fiiller arasnda tespit ettiine vurgu
yaplmaktadr. Kayyum Nasrnin 1860ta yaymlad dil bilgisi kitabnda
ikileme biimindeki isim rneklerine yer vermesi, .A. Ramazanovun
birleik kelime teekkln genel bir ekilde ele almas ve (Kazan) Tatarcada
fiil teekkl adl makalesindeki incelemeleri ile ilgili bilgiler de verilmitir.
Birleik kelime teekklnn aratrlmasnda yaplan nemli hatalar da Fuat
Ganiyev tarafndan yedi maddede sralanmtr. Daha sonra (Kazan) Tatar
dil biliminde birleik kelime teekkl kuramnn gelitirilmesinde de genel
anlamda kelime teekkl meselelerine gereken dikkatin verilmemesinden
kaynaklanan eksiklikler bulunduuna deinilerek birleik kelimelerin byk bir
ksmnn zellikle de birleik fiillerin Trk dillerinin szlklerde bulunmaynn
Trk szlkbiliminin byk bir kusuru olduuna vurgu yaplmaktadr. Ancak
bu bilgiler iin kullanlan kaynaklarn 1975te (s.16) yazlm olmas ve
203
Ilay Ikta Sava
aradan geen zamanda yaplan yeni almalarda (szlklerde) birleik fiillerin

yer almas okuyucular tarafndan dikkate alnmaldr. Kelime teekkln
incelerken son ek yntemi zerinde duran aratrmaclar tenkit eden Ganiyev,
bunu da iki sebebe balamaktadr: 1) Son zamana kadar Trkolojide, dil bilgisi
kavramlarn ifade etmenin analitik aralarn grmezden gelme eklinde sz
dizimsel dillere ait dil bilgisi emalarnn uygulad gl basknn hissedilmesi,
2) Trkolojide, genel dil biliminde olduu gibi, kelime yapsn ele alan derli
toplu bir kuram bulunamamas; kelime ve onun yaps ile ilgili kuramn pek ok
ynnn tartmal olmas; teorik adan zmlenememesi (s.17).
Eserin ada (Kazan)Tatarcadaki Birleik Kelime Teekkl
ncelemesinin Teorik Meseleleri adl ikinci bal Birleik Kelime Teekkl
nceleme Yntemleri ve lkeleri, Birleik Kelime geleri Arasndaki likiler,
Birleik Kelime gelerinin Leksik ve Dil Bilgisel zellikleri, Birleik Kelime
gelerinin Leksik ve Anlamsal zellikleri, Birleik Kelime gelerinin Kaynak
Dili, Birleik Kelimenin Bamsz Kelime beinden Fark, Birleik
Kelimenin Deyimden Fark adl alt balklarda incelenmitir. Birleik Kelime
Teekkl nceleme Yntemleri ve lkeleri balnda dil biliminde birleik
kelime ve kelime teekklnn eski bir gemii olmasna ramen henz birleik
kelime teekklnn doru dzgn bir kuram bulunmay eletirilerek birleik
kelimelerin gnmzdeki tasnifleri yle verilmitir: 1) gelerin nemine gre
birleik kelimelerin tasnifi, 2) geler arasnda balayc unsur olup olmadna
gre birleik kelimelerin tasnifi, 3) geler aras balant trne gre birleik
kelime tasnifi, 4) gelerin leksik ve dil bilgisel niteliklerine gre birleik
kelimelerin tasnifi, 5) gelerin tam anlaml ve yar anlaml olup olmamasna gre
tasnif. Ayrca mellif bu tasniflere bir de gelerin kaynak dillerine gre tasnifi
maddesinin eklenmesinin mmkn olduunu syler. Daha sonra da Kazan
Tatarca da dhil olmak zere Trk dillerindeki birleik kelime teekklnn
yapl yollarn sralar: 1) Kelimeleri birletirme yoluyla, 2) Kelime beklerinin,
ekil ve dilbilgisi deiimine uramadan kelimeye dnmesi yoluyla, 3) Kelime
beklerinin zerine ek alarak birleik kelimeye dnmesi yoluyla (s.23).
Ayn blmn devamnda Birleik Kelime geleri Arasndaki
likiler alt balnda birleik kelime gelerinin birbirine eit veya tbi
olma durumuna gre incelenebildiinden sz edilir. geleri eitsel balantl
beklerin ada (Kazan) Tatarcada genellikle savt-saba kapkacak, kzkrkn kz ve cariye gibi ikilemelerde grld ifade edilir. geleri tabiiyet
balantl birleiklerin 1) geleri niteleyici balantl, 2) geleri tamamlayc
balantl trlere ayrlmasndan sz edilerek rnekleri gsterilir. Birleik
Kelime gelerinin Leksik ve Dil Bilgisel zellikleri alt balnda bir birleik
kelimenin hangi kelime trne ait olduu genellikle, sonda yer alan geye gre
belirlenir aklamasnn iinde bu kuraln istisnalarna yer verilir: 1) Eer
204
son ge bir edatsa, sz konusu birleik kelime sfat grevi yapar: rayonara
ileler aras, 2) Son ge bir ad fiil olduunda, sz konusu birleik kelime ad
grevindedir: cirttre deprem, szyasalu kelime teekkl, 3) say+say
eklindeki birleik kelimeler bazen zarf ilevinde kullanlmaktadr: ikeden ike
ikisi birlikte, 4) yklemcil kelime+yklemcil kelime eklindeki birleik
kelimeler ad bildirirler: yuq-bar sama sapan (s.28).
Birleik Kelime gelerinin Leksik ve Anlamsal zellikleri alt
balnda birleik kelime gelerinin leksik ve anlamsal zellikler bakmndan,
tam anlamllk ve yar anlamllk ilkesine gre iki gruba ayrld belirtilmekte ve
gelerin tam anlamll bakmndan birleik kelimeler u trlere ayrlmaktadr.
1. ki gesi tam ve bamsz anlama sahip olan birleik kelimeler: za (z+a
kendi+bilin =bilin, uur), bala-aga (bala+aga ocuk+yavru=oluk
ocuk), 2. lk gesi bamsz, ikincisi ek anlam tayan birleik kelime tr
zarf fiil+tasvir fiil eklindeki fiillerde grlmektedir: ukp k- hepsini
okuyup bitirmek, crlap ciber- ark syleyivermek, 3. kinci gesi
bamsz, ilk gesi ise yardmc anlam tayan veya en azndan leksik anlam
zayflam olarak ne kan birleik kelimeler: alp bar-, alp kit-, kilp kir-,
alp bir-11 (s.31). 4. (Kazan) Tatarcada birleik kelimenin her iki gesine ayr
olarak rastlanmaz ve bamsz anlama sahip deildir.12 5. Birleik kelime, onu
oluturan ge anlamlarndan bamsz bir anlam kaanabilmektedir: naratba
atkuyruu, kargabrn pense. Birleik Kelime gelerinin Kaynak Dilialt
balnda da (Kazan) Tatarcadaki birleik kelimelerin (yaklak %15 ) gelerin
biri alnt kelime olannemli sayda kelimenin bulunduu, Ekim ihtilline kadar
birleiklerin geleri olarak ska Arapa ve Farsa alnt tutyk papaan,
sufiykurt peygamber devesi gibi kelimelerin kullanld, belirtilmekte; son
yllarda zellikle bilimsel ve tekik terminolojide genellikle Rusadan ve Rusa
araclyla Avrupa dillerinden geen fotokegaz fotoraf kd gibi szler
olduuna dikkat ekilmektedir (s.34).
Birleik Kelimenin Bamsz Kelime beinden Fark alt balnda
ada (Kazan) Tatarcada birleik kelimelerin pek ounun eklenbamsz
sz dizimsel beklere veya deyimlere benzedii ifade edilmekte ve birleik
kelimelerin kendine zg zellekleri veriilmektedir: 1. Birleik kelimeleri
oluturan geler, tek bir leksik anlam ifade eder ve cmlede tek bir kelime olarak
ilem grr. 2. (Kazan) Tatarcadaki birleik kelime geleri arasna, bamsz
11 Sz konusu rneklerde birleik yapnn asl anlam ikinci geyle ifade edilmekte, yardmc anlam ise zarf fiil eki
alm ilk ge tarafndan karlanmaktadr.
12 Bu ifade kanatimizce yanl bir ekilde dile getirilmitir, nk bu ifadeyle Kazan Tatarcasndaki btn birleik
kelimeler iin genel bir ifade kullanlm ve buraya kadar tespit edilen bilgilerle ters dlmtr. Halbuki bu hkm
birleik kelimelerin anlam bakmndan snflandrlmasndaki 4. maddedir ve u ekilde ifade edilmesi daha doru olur:
Her iki gesi de tek bana bir anlam ifade etmeyen birleik kelimeler: et-tir zar zor, ug-zg kouturma,
tela... gibi.
205
Ilay Ikta Sava
anlama sahip olan bir kelime giremez, yani bu geler birbirinden ayr olarak
yer almazlar. 3. Birleik kelime geleri arasnda karlkl artlandrlmlk ve
karlklnfu etme mevcuttur, bundan dolay kelimenin anlamna ve btnlne
bir kayp vermeden herhangi bir gesini karmak mnkn deildir. 4. Birleik
kelime ve bamsz sz dizimselarasnda fonetik ve tonlama farkllklar
mevcuttur: karak karaku birleik kelimesinde ikinci genin son hecesinde
tek bir vurgu vardr. kara k kartal kelime beinde ise iki bamsz vurgu
bulunmaktadr (s.36).
Birleik Kelimenin Deyimden Farkadl alt balkta ise birleik kelimeler
ve deyim birimleri arasndaki farklar yle verilmektedir: 1. Birleik kelimeler,
onlarla benzeen deyim birimlerinden farkl olarak bamsz kelmelerden deil,
gvde morfemden olumaktadr: islmay parfm, bakala bakent... gibi.
Ancak kuyan yrek tavan yrekli, cl sz scak sz gibi deyimlerde ise
deyimi oluturan her iki kelime greceli olarak bamszdr. 2. Birleik kelime
geleri, d yap bakmndan benzer deyim birimlerinden farkl olarak bamsz
tek bir vurgu tarafndan birletirilmekte, sadece baz durumlarda ona ek bir vurgu
elik etmektedir. balaak ocukluk a, kulba omuz, bilbau belba
gibi birleik kelimeler son heceye den tek bir vurguyla nitelendirilmektedir.
it tukm it nesli, satlk can satlm kimse, kart tlki yal tilki deyim
birimleri ise iki vurguya sahiptir. 3. Birleik kelimeler ve deyim birimleri,
anlamsal ve ifade canll zellikleriyle de ayrlmaktadr (s.38).
EserinBirletirme Yoluyla Birleik Kelime Teekkl adl nc
baln gelerin Eitsel Balantda Birletirilmesi alt balnda Almanca
ve Rusadaki ikilemelerin durumundan bahsedildikten sonra Trklojide
ve (Kazan) Tatar Dil Bilgisinde geleri eitsel Balantl Birleik Yaplarn
ncelenme Tarihi ad altnda Altayca, Bakurta ve (Kazan) Tatarca dil bilgisi
kitaplarnda ikilemelerle ilgili almalar dile getirilir (s.43). Sonra kilemelerin
Teekkl ve gelerinin Leksik ve Dibilgisel Nitelii alt balnda srasyla,
kileme Adlarn Teekkl, kileme Sfatlarn Teekkl, kileme Fiillerin
Teekkl, kileme Saylarn Teekkl, kileme Zamirlerin Teekkl,
kileme Zarf Teekkl, kileme nlemlerin Teekkl, kileme
eklindeki Ses ve Grnt Yansmal nlemlerin Teekkl, kilemelerin
Yapsal zellikleri, kilemelerin Anlamlar, kileme gelerinin Leksik ve
Anlamsal likileri, kilemelerde Genel Anlamn Oluumu alt balklarnda
ikilemeler teferruatl bir ekilde incelenmektedir. Neticeler alt balnda ise
(Kazan) Tatarca ikilemerin daha ok ad, zarf ve nlem arasnda gzlendii ifade
edilmi ve ikileme gelerinin sahip olduu anlamsal zellikler sralanmaktadr
(s.44-67).
geleri Niteleyici Balantl Birleik Kelimeler alt balnda
birleik kelimelerin btn Trk dillerinde az ok incelense de ge balantlar
206
bakmndan ele alnmad gr verilmekte ve bu alt balk srasyla Birleik

Adlarn Teekkl, Birleik Zamirlerin Teekkl, Birleik Zarflarn
Teekkl, Birleik Grevli Kelimelerin Teekkl, Birleik Balalarn
Teekkl, Birleik Modal Kelimelerin Teekkl alt balklarnda birleik
kelimeler incelenerek Neticeler alt balnda birleik kelime teekkl
yntemlerinin en verimli olarak ad ve zarflarda, en verimsiz olarak ise sfat
ve zamirlerde kullanld belirtilmektedir (s. 83). gelerin Tamamlayc
Balantl Birleik Kelime Teekkl alt bal altnda (Kazan) Tatar dil bilinde
ve genel Trkolojide birleik kelimelerin gelerin birbiriyle olan balantlar
bakmndan henz incelenmedii, hatta geleri tamamlayc balantl
birleik yap kavramna bile rastlanmas ifade edilerek ve bu konu Birleik
Adlarn Teekkl, Birleik Fiil Teekkl, Birleik Zarf Teekkl alt
balklarnda deerlendirilmektedir (s.84-108). Neticeler alt balnda ise
(Kazan) Tatarcada geleri tamamlayc balantl birleik sfatlarn olmad,
geleri tamamlayc balantl birleik zarflarn byk blmnn tamamlayc
ilikili kelime beklerinin kelime hline dnmesiyle ortaya kt bilgileri
verilmektedir (s.110).
Eserin Kelime beinin Kelime Hline Dnmesi Yoluyla Birleik
Kelime Teekkl adl drdnc bal Kelime beinin Ek Almadan
Kelime Hline Dnmesi Yoluyla Birleik Kelime Teekkl, Yklemcil
Kelime beklerinin Birleik Kelimeye Geii, Niteleyici Kelime beklerinin
Birleik Kelimeye Dnm, Tamamlayc Kelime beklerinin Birleik
Kelimeye Dnmesi alt balklarnda deerlendirilmitir. Kelime beinin
Ek Almadan Kelime Hline Dnmesi Yoluyla Birleik Kelime Teekkl
alt balnda birleik kelimenin, kelime birletirme yoluyla m yoksa kelime
beklerinin dnmesi yoluyla m oluturulduunun tespit edilmesinin olduka
zor olduu; onlarn oluturulma ynteminin ayrt edilmesinde esas ltn
sz konusu birleik kelimeye balak canl kelime beinin dilde bulunup
bulmamasnn olaca dile getirilmektedir. Yklemcil Kelime beklerinin
Birleik Kelimeye Geii adl alt balk da Birleik Adlarn Teekkl,
Birleik Fiillerin Teekkl kendi iinde gruplanarak incelenmektedir.
Niteleyici Kelime beklerinin Birleik Kelimeye Dnm bal
kendi iinde Birleik Adlarn Teekkl, Birleik Sfatlarn Teekkl
alt gruplarna ayrlarak deerlenmektdir. Tamamlayc Kelime beklerinin
Birleik Kelimeye Dnmesi alt bal da Birleik Adlarn Teekkl,
Birleik Sfatlarn Teekkl ve Birleik Fiillerin Teekkl alt balklarna
ayrlarak incelenmektedir (s.111-123).
Kelime beinin Ek Alarak Kelime Hline Dnmesi Yoluyla Birleik
Kelime Teekkl adl beinci balkta Birleik Adlarn Teekkl, Birleik
Sfatlarn Teekkl, Birleik Zarf-Fiillerin Teekkl alt balklar yer
207
Ilay Ikta Sava
almakta ve konu rneklerle izah edilmektedir (s. 124-129).

Eserin stikrarl Kelime beinin Birleik Kelimeye Geii adl altnc
balnda ise Birleik Adlarn Teekklve Birleik Fiillerin Teekkl alt
balklar bulunmakta ancak istikrarl kelimenin ne olduu ya da neleri kapsayp
kapsamad aklanmamaktadr. Neticeler alt balnda ise Trklolojide
birleik kelimeleri konu alan aratrmalarn byk blmnn kelime beklerinin
birleik kelimelere dnmesini tamamyla gzden kardklarna ve bunun
kelime oluturma yntemlerinden biri olarak ele almadklarna deinilmektedir.
Ayrca ada (Kazan) Tatarcada Kelime beklerinin kelime hline dnmesinin
yolu verilmektedir: 1. Kelime beinin Kelime Hline Dnmesi, 2. Kelime
beinin Ek Alarak Kelime Hline Dnmesi, 3. stikrarl Kelime beinin
Birleik Kelimeye Geii (s.139). Ancak unu belirtmek gerekir ki kitabn
iindekiler ksmnda balklarn sralanmasndastikrarl Kelime beinin
Birleik Kelimeye Geii bal, ana balklar arasnda gsterilmekte ve byk
harflerle yazlmaktadr, buraki durumla eliki arz etmektdir.
Eserin Birleik Kelimelerin Tatarcadaki mls adl yedinci ana
bal, gelerin balantlar bakmndan 1, gelerin Eitsel Balantl Birleik
Kelimelerin mls, 2. geleri Tabiiyet Balantl Birleik Kelimelerin mls
eklinde iki balkta incelenmitir. gelerin eitsel Balantl Birleik
Kelimelerin mls alt balnda bu tr kelimelerin Trkolojide ikileme
olarak adlandrld, tireli (-) yazldklar ve bunun da kurala uygun olduu bilgisi
verilmektedir. Oysa Trkiye Trkesinde ikilemelerin arasna hibir noktalama
iaretinin girmediini bilmekteyiz. Tireli yazllarn Rus imlsndan getii de
herkese mlumdur. geleri Tabiiyet Balantl Birleik Kelimelerin mls alt
bal rnekleri ve aklamalaryla u maddelerde incelenmektedir. 1. geleri
yklemcil balantl birleik kelimelerin imls, 2. geleri niteleyici balantl
birleik kelimelerin imls, 3. geleri nesnesel balantl birleik kelimelerin
imls, 4. geleri koulsal balantl birleik kelimelerin imls (s.131-135). Bu
ana baln neticeler alt balnda tavsiye niteliinde alt madde okuyucuya
sunulmaktadr: 1. Trk dillerinde birleik kelimelerin yazmnn bilimsel ve
maddi lt, sadece geler aras balantlar olabilmektedir. 2. geleri yklemcil
balantl birleik kelimeler, birleik yazlmal; Kildyar, Urazbakt, cirtre
deprem. 3. geleri koulsal balantl birleik kelimeler ayr yazlmal; yuklap
alu kestirmek, harap bulu hayatn kaybetmek. 4. Belirsiz ad tamlamasyla
balak olan birleikler dnda, geleri niteleyici balantl birkleik kelimeler
, birleik yazlmal; yanartau yanarda, bibarmak mill yemek. 5. geleri
nesnesel balantl birleik kelimeler genel olarak birleik yazlmal; ilbasar
istilc. 6. gelerin eitsel balantl birleik kelimeler her zaman tireli
yazlmal; savt-saba kap kacak, bala-aga oluk ocuk (s. 135).
Yedi ana balkta incelenen ve rnekleriyle aklanmaya allan konunun
208
topluca deerlendirildii Sonu blmnde birleik kelimelerin teekklnn

Trk dillerinde dzensiz bir ekilde incelendii ifade edilmitir. Birleik
kelimelerle ilgili almalarn Trk dillerinin kimisinde var kimisinde yok olduu
belirtilmi ve btn kelime snflarn ieren bir birleik kelime teekklnn
Trk dillerinin hibirinde incelenmediine dikkat ekilmitir. Kazan Tatarca da
dhil olmak zere btn Trk dillerinde var olan birleik kelime teekklnn
iki yntemi verilmitir: 1. Gvdelerin birletirilmesi, 2. Kelime beinin birleki
kelimeye dnmesi. Ayrca ada Kazan Tatarcada kelime beklerinin kelime
hline dnmesinin de yolu olduu belirtilmektedir: 1. Kelime beklerinin
ek almadan birleik kelimeye dnmesi, 2. Kelime beklerinin zerlerine ek
alarak birleik kelimeye dnmesi, 3. stikrarl kelime beklerinin birleik
kelimeye dnmesi (s.139).
Tatarcada Birleik Kelime Teekkl adl eser bugne kadar
Trkolojide bir btn olarak ele alnmayan kapsaml bir konuyu incelemesi
bakmndan alannda bir ilktir. Eser, meselenin eitli ynlerden tasniflerini,
deerlendirmelerini ve zellikle Rusada bu konuda ortaya konan teorileri
iermesiyle bundan sonra bu konuda yaplacak almalara yol gsterici olacak
niteliktedir. Eserin ierisinde konuyla ilgili dier Trk lehelerinde ve yabanc
dillerdeki almalara atflar yaplrken Trkiye Trkesiyle ilgili herhangi bir
almaya deinilmemesi hususunda bu eserin yazld yl ve o dnemin siyas,
idar artlarn gz nne almak gerektii de dnlmelidir. Bylesine teferruatl
ve kapsaml bir gramer almasn Trk dil bilimine sunduu ve mhim bir
konuyu aydnlatt iin Fuat. A. Ganiyeve; eserin Trkiye Trkesine aktarlp
Trkiyede okunmasn salayan Catein Turgunbayeve teekkr ederiz.
209
Dil Aratrmalar
..........
Say: 8 Bahar 2011, 210-213 ss.
Ay, zgr (2009), Trkiye Trkesi Azlarnda Fiil

ekimi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 901 s.,
ISBN 978-975-16-2205-1
Serap Karakl Ak*
Trk dili aratrmalarnn nemli bir blmn oluturan az almalar

ile ilgili bugne kadar pek ok yayn yaplmtr. Bunlarn pek ou blgesel
nitelikte almalar olup sz konusu yrelerin az zelliklerinin eitli derleme
metodlar kullanlarak tespit edilmesi eklinde olmutur. Trkiye Trkesi
azlarnn btnn deerlendirici nitelikteki almalarn says ise son
derece yetersiz kalmtr. Bunlarn nde gelenleri, Leyla Karahann Anadolu
Azlarnn Snflandrlmas (TDK, Ankara 1996); Ahmet Burann Anadolu
Azlarnda sim ekim (Hal) Ekleri (TDK, Ankara 1996) ve Ahad stnerin
Anadolu Azlarnda Sfat-fiil Ekleri (TDK, Ankara 2000) isimli almalardr.
2009 ylnda TDK yaynlar arasnda kan sz konusu alma, Trkiye
Trkesi azlarnda kullanlan fiil ekim ekleri, bunlarn ilevleri ve fonetiini
inceleyen ve deerlendirici nitelikte olan bir eserdir. almann amac,
yazarnn ifade ettii ekilde Trkiye Trkesi azlarndaki fiil ekiminin
mevcut durumunu ortaya koymak, azlar arasndaki benzerlikleri, farkllklar
ve bunlarn Trkenin genel kullanm iindeki yerini tespit etmektir.
Bu alma, Dr. zgr Ayn yksek lisans tezinden mteekkildir.
almann plan da tez formatnda tertip edilmi olup alma, esas itibaryla iki
ana blmden olumaktadr. Yazarn almay hazrlarken kulland yntem,
daha nce Trkiye Trkesi azlarndan derlenmi ve ou yaymlanm
metinlerde geen fiil ekim eklerinin taranmas ve bu eklerin iinde getii
kelimenin bulunduu cmlenin tek tek filenmesi eklinde olmutur.
Eser, Fiil ekimi Kavram ve Gramerlerimizin Konuya Yaklam alt
balyla verilen Giri blmyle balamaktadr. Bu blmde, almann dar
anlamda Trkiye Trkesi Azlarnda Fiil ekimi konusuyla snrlandrlm
olmas gz nnde bulundurularak, ncelikle bir gramer terimi olarak fiil
kelimesi ve onun kavram alan zerinde deerlendirmelere yer verilmitir.
Bunun iin muhtelif gramer kitaplar ile alanla ilgili dier kaynaklarda ortaya
konulan grler sunulduktan sonra, mevcut tariflerden yola klarak zgn
*
Ar. Gr., Gazi niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm.
210
Ay, zgr (2009), Trkiye Trkesi Azlarnda Fiil ekimi
bir tanm verilmeye allmtr. Yazar ikinci admda, anlan almalarda

geen kii eklerini sralamtr. Ortaya konulan bu bilgilerin devamnda, yine
Trkiye Trkesi gramerlerinde nce zaman, daha sonra da kip tanm iin
yaplan aklamalara yer verilmitir. Tm bunlarn neticesinde yazar, bahsi
geen gramerlerde aslnda zaman ve kip konusunun birbirinden tam anlamyla
ayrlamam olduu yargsna varr ve almasnda, zaman ve kip konusunu
yaygn ekliyle u iki balk altnda incelediini bildirir:
Zamanlar ve Kipler
I.

Bildirme Kipleri
1. Duyulan veya Farkna Varlan Gemi Zaman
2. Grlen Gemi Zaman
3. imdiki Zaman
4. Gelecek Zaman
5. Geni Zaman
II. Tasarlama Kipleri

1. stek Kipi
2. Dilek Kipi
3. Gereklilik Kipi
4. Emir Kipi
Giri blmnden sonra yer alan ve almann esas atsn oluturan
birinci blm, Fiil ekiminde Kullanlan Ekler baln tamaktadr. Bu
eklerden ilki Kii Ekleri, ikincisi Zaman ve Kip Ekleri alt balklaryla
incelenmitir. Bu ekler, taranlan eserlerden alnan rnek cmlelerle azlardaki
kullanmlar ve fonetik varyantlaryla ayrntl olarak incelenmitir. Kii Ekleri
alt balnda Trkiye Trkesi aydn konumas ile azlarda kullanlan ekler
arasndaki farka deinilmi ve bu farkn temelde eklerin kkeninden deil, alt
ekillerinin okluundan kaynakland sonucuna varlmtr. Bunun iin eklerin
nce ekillerinde, sonra da kullanllarnda grlen farllklara eitli rneklerle
temas edilmitir. Zaman ve Kip Ekleri, Bildirme Kipi Ekleri ve Tasarlama
Kipi Ekleri olarak ikiye ayrlarak ele alnmtr. Bildirme Kipi Ekleri ad altnda
(y)ACAK, -DI, -(y)IK, -(y)IP, -(y)IP bat(r)/-(y)IP yata(r), -(y)IP DUrU(r), -(y)
Ir, -(I)K geli(r), -KAn, -mAKDA/-mAdA, -mI, -(V)r/-mAz, -sA GEREK, -y/A, -I(yor) eklinde on be ek; Tasarlama Kipi Ekleri ad altnda ise -(y)A, (y)
211
Serap Karakl Ak
AyIm/-(y)AlIm//-gInA(n)/-(y)In(Iz)/-sIn/-sInlAr, -mAk/-mA GEREK, -mAk/mA LAZIM, -mAlI, -sA eklinde alt ek incelenmitir.
almada ekler incelenirken izlenen yol, ncelikle her bir ekin
fonksiyonu, ileklii, Trkenin tarihi dnemlerdeki serveni, varsa aydn
konumasndaki ekimlenii ile ilgili ksa aklamalara yer verilmesi; daha
sonra eklerin ekilllerine ve ilevlerine gre ayrlmas eklinde olmutur.
Ekin ekilleri ksm, eklerin fonetiine dair zellik ve varyantlarn verildii
ekin fonetii ile eklerin teklik ve okluk ahs eklerine gre ekimlenileri
ve varsa birleik ekimlerinin verildii ekin ekimlenii balklar ile
deerlendirilmitir. Ekin levleri ksmnda ise, ekin asl ve dier ilevleri ile
tarzlarna yer verilmitir. Bu blmde ayrca Trkiye Trkesi gramerlerinde yer
almayp zaman ve kip ilevini stlendii dnlen -mAk/-mA gerek, -mAk/mA lazm, -(y)IP bat(r)/-(y)IP yata(r), -sA gerek, KAn, -(y)IP gibi eklere de yer
verilmitir.
Birinci blmn ikinci alt bal olan Zaman ve Kip Ekleri baln
tayan bu ksmda Trkiye Trkesi azlarnda tespit edilen tm zaman ve kip
ekleri, genel olarak Bildirme Kipi Ekleri ile Tasarlama Kipi Ekleri dnda
ayr bir adlandrma yaplmadan tek tek incelenmitir. Bunun iin Zamanlar ve
Kipler eklinde farkl bir blm oluturulmu ve ilk blmde detayl olarak
incelenen tm kip ekleri ortak balklar halinde bir araya getirilmeye allmtr.
Sz konusu yapy sunmak iin kurulan iskelet, ana hatlar ile u ekildedir:
Bu blm, Bildirme Kipleri ve Tasarlama Kipleri olarak iki ksmda
incelenmitir. Burada birinci blmde listelenen tm eklerin, bir anlamda ad
konularak Bildirme Kipleri blm Duyulan-Farkna Varlan Gemi Zaman,
Grlen Gemi Zaman, Gelecek Zaman, imdiki Zaman, Geni Zaman;
Tasarlama Kipleri blm ise stek Kipi, Dilek Kipi, Gereklilik Kipi, Emir
Kipi alt balklarna ayrlmtr.
Bu blmn yazl amac iin Aratrmada Kullanlan Materyal ve
Yntem bal altnda yazarn, Zamanlar ve kipler temele alnarak Trkiye
Trkesi azlarndaki zaman ve kip olgusu zerinde durulmu, hangi zaman
veya kip iin hangi eklerin kullanld birinci blmle balantl olarak
anlatlmtr. Zaman ve kip ekimlerinde kullanlan ekler btn fonetik
ekillleriyle, btn ilevleri ve tarzlar ile birinci blmde ayrntl olarak
ilendii iin bu blmde birinci blme gndermeler yaplarak tekrardan
kanlmtr. eklindeki ifadesi aslnda tekrara dmekten kanmaya
altn ortaya koymaktadr. Ancak bizce zaman ve kip eklerinin derli toplu
alt balklar altnda birletirildii ve ayr bir blm olarak takdim edildii bu
blmn, aslnda ilk blm ierisinde deerlendirilmesi gerekmekte ve eserin
ana atsna zgn bir katk salamamaktadr. Zira burada birinci blmden
farkl olarak, bildirme ve tasarlama kipleriyle ilgili ksa aklamalar yaplarak,
212
Ay, zgr (2009), Trkiye Trkesi Azlarnda Fiil ekimi
bu zamanlar iin hangi eklerin kullanld ifade edilmitir. levsellik asndan

dnldnde de, bu ekilde bir yntem uygulanmas okuyucularn bu
iki ana bal, ilk bakta birbirinden tamamen farkl iki ayr blm olarak
dnmesine neden olmaktadr. Oysa zaten ok hacimli olan eserin fazladan bir
blm alarak gereksiz yere kabarmasna yol amak yerine, bu iki blmn tek
bir blm halinde birletirilmesi ve tm alt balklarn gerekli dzenlemelerle
btne yedirilerek, daha sistemli bir sunum ekli meydana getirilmesi mmkn
grnmektedir.
Sonu blmnde Trkiye Trkesi azlarnda kullanlan fiil ekim
eklerinin balca karakteristik zelliklerinin maddeler halinde sralanarak
verilmesi ve kii ekleri ile zaman ve kip ekleri iin ayr ayr tablolar oluturulmas,
btn bir arada grebilmek asndan ok faydal olmu ve eserin kymetini
arttrmtr. Ayrca Ekler Dizini hazrlanarak fiil ekiminde kullanlan ekler, btn
fonetik varyantlaryla derli toplu halde okuyuculara sunulmutur. Son olarak
Kaynaka ksmnda eseri olutururken yararlanlan kaynaklar listelenmitir.
Trkoloji sahas iin ok nemli bir yeri ve nemi olan az aratrmalar,
gnmzde allagelmi aratrma yntem ve teknikleri dnda farkl bak
alaryla da deerlendirilmeye balanmtr. zgr Ay, bu almasnda Trkiye
Trkesi azlarnda kullanlan fiil ekim eklerini etraflca incelemi ve alana
nemli bir katkda bulunmutur. Bununla birlikte eserde, bask hatalarndan
kaynaklandn dndmz baz yazm yanllar ile ifade bozukluklar
da yer almaktadr. rnein, Giri blmnde .... Aspect, kln veya grn
olarak adlandrlan bu ve benzeri durumlar gramerlerinizde yeteri kadar
ilenmi deildir.(s.36) cmlesinde geen gramerlerinizde kelimesinin doru
ekli gramerlerimizde olmaldr. Yine Giri blmnde Muharrem Erginden
alntlanan bir cmlenin ifadesi u ekildedir: Muharrem Ergin, zaman
fiilin gsterdii hareketin hangi zamanda yapldn veya olduunu ifade
eden gramer kategorisidir. eklinde zaman tanmlam....(s.39) Sz konusu
cmlede geen ikinci zaman kelimesi karlarak anlatm bozukluu ortadan
kaldrlabilir.
Bundan sonraki basklarda bu gibi hususlarn gz nnde bulundurulmas,
eserde ilk bakta gze arpan eksikliklerin ortadan kaldrlmasna yardmc
olacaktr. Yazar, bir bavuru kayna olarak da faydalanlabilecek olan bu
almas dolaysyla tebrik ediyoruz.
213
Dil Aratrmalar
..........
Say: 8 Bahar 2011, 214-219 ss.
Musaolu, Mehman (2010), Kemal Abdullann Eserleri

Trkiye Trkesinde, Kltr Ajans Yay. Ankara, 207s.
ISBN: 978-975-8951-68-0
Fatma Soytrk Hamza*
1990l yllardan sonra Trk yaz dilleri arasnda hzlanan aktarma

almalar, aktarma bilimi kavramnn alm ve onun bilimsel olarak
tanmlanmas sorununu da gndeme getirmitir. Her ne kadar bu alanda alan
Trkologlara yol gsterecek nitelikteki almalar hz kazanmsa da alana
kaynak olabilecek say ve nitelikte eserin yeterli olmay, sizlere tantmay
amaladmz bu eserin nemini artrmaktadr.
Gazi niversitesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm
retim yesi Prof. Dr. Mehman Musaolunun hazrlad ve 2010 ylnda Kltr
Ajans tarafndan Ankarada yaymlanan Kemal Abdullann Eserleri Trkiye
Trkesinde adl eser Trk yaz dilleri arasnda aktarma meselesine bilisel ve
biliimsel alglama temelinde yeni bir bak as getirmeyi amalamaktadr.
blmden oluan almann ana balklar: Aratrma -nceleme, Kaynak
ve Hedef Metin ve Trke Aktarmal-Aklamal Szlkler eklindedir.
Aratrma -nceleme ana baln yazar, eviri ve Aktarma Bilimi
Kavramlar ve Kemal Abdulla Fenomeni eklinde iki alt balkta ele almtr.
eviri ve Aktarma Bilimi bal altnda eviri-tercme ve aktarma
kavramlarnn ne anlama geldiini rnekleriyle birlikte aklam, aktarmalarda
karmza kan kaynak dil-hedef dil kavramlar ve bunlar arasndaki ilikilerin
aktarma srecindeki nemi hakknda bilgi vermitir. Trk yaz dilleri arasnda
edebi aktarma biliminin temel ilkelerinin belirlenmesi ve Trke karakterli
otomatik aktarma yazlmnn oluturulmas almalarnn yeni filolojik
metotlar ve lengistik yntemlerle mmkn olabileceini savunan yazar, bu
alandaki almalarda faydalanlabilecek yeni bilim alanlarn, bilisel bilimler
(cognitive sciences), biliim bilimleri (computing sciences), bilisel dilbilim
(cognitive linguistics), biliimsel veya berimsel dilbilim (computational
linguistics), tantmtr. Bu gelimeleri yakndan takip ettii anlalan yazar,
Trk yaz dilleri arasndaki aktarma almalarnn da artk klasik yntemlerin
dna klarak bilisel-lengistik bak as ile yaplmas gerektii grn
*
Gazi niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili Bilim Dal Doktora rencisi, ferisoy@hotmail.com
214
Musaolu, Mehman (2010), Kemal Abdullann Eserleri Trkiye Trkesinde
savunmaktadr. Eserde, amzda hzla gelien bilisel bilim almalarna

dikkat ekilmi ve bilisel bilimin temel ilgi alanlarnn; bilim, bilgi ve bili
olgular, hafza psikolojisi, bilgi betimlemesi, edinimi, ilemi ve depolanmas,
insan ve bilgisayar etkileiminde bilisel ynler, zihin ve beyin ilikileri, akln
lekleri ve bilisel sreleri olduu belirtilmitir. Bu alanlar erevesinde
bilisel alglanma temelinde dilbilimi, kavramlarn oluumunu alglama-bilindn ekseninde belirlemektedir. Trk yaz dilleri ve tarihi leheleri iin
de somut dilbilgisi dzeyleri, bilisel yntem uygulanarak tanmlanmaldr. Bu
yntem; kip, at ve grn gibi dilbilgisi alanlarnn net olarak aklanmasn
salayarak eviri ve aktarma almalarna da olumlu ynde katk salayacaktr.
Yazar, bilisel bilim ve bilisel dilbilim kavramlarn genel hatlaryla tanttktan
sonra Bu bilisel yaklam Trklk bilimine nasl uygulanabilir? sorusunun
yantn vermektedir. Bunun iin yazar tarafndan ncelikle Trk Uygarl
Konular Bilisel Projelendirmesi bal altnda bilisel bilimin st ve alt
kavramsallatrma ve kategoriletirme anlay Trklk, Trk dili ve buna bal
olarak eviri ve aktarma bilimi kavramlarnn geni bir almnn yaplabilmesi
iin Trk dnyas ve uygarl erevesinde uygulamaya koyulmutur.
Kltrel, corafi-demografik, siyasal-stratejik ve st Trk kimlii olgusu
eklinde aklanan etkenler gz nnde bulundurularak Trk uygarl ile ilgili
bilisel bir incelemede temel oluturabilecek proje oluturulmutur. Bu projede
genel itibariyle Trklk biliminde kavramlatrma bileenleri UygarlkTrk Uygarl (Trke- Dinler ve nanlar-Gelenek ve Grenekler) -Trk
Kimlii erevesinde oluturulmu olup bu proje balamnda Trk dilbilimi ve
buna bal olarak aktarma bilimine ilikin yeni aratrma-inceleme yntemlerinin
gelitirilmesi gerektii belirtilmitir.
Kitabn birinci blmnde yazarn nemle zerinde durduu bir dier konu
da eviri ve aktarma almalaryla ilgili biliim uygulamalardr. Eserde bu konu
iin bir blm ayrlarak eviri ve aktarma almalarndaki biliim uygulamalarnn
tarihsel geliimi hakknda bilgi verilmi, bugne kadar bu alanda yaplan en
klasik almalarn otomatik eviri almalar olduu belirtilmitir. Gnmzde
otomatik eviri almalar iyice ilerlemi olmasna karn hala bilgisayarlar bir
evirmenin grevini yerine getirme yeterliliini kazanamamlardr. Otomatik
eviri almalar Trk yaz dilleri iin de Sovyetler Birlii dneminde Rusa
temelinde balam olup teorik dzeyden teye geememitir. lkemizde biliim
almalar 1960l yllara dayanr. O gnden bu yana biliimin eviri-aktarma
bilimine uygulanmas konusunda baz almalar yaplmakta olup bu amala
dzenlenen bilimsel toplantlarda, genel ada Trk yaz dilleri aras otomatik
aktarma yazlmnn hazrlanmas iin uygun bir dil derleminin belirlenmesi
sorunu tartlmtr. Trk yaz dilleri aras bilgisayar destekli dilbilim
almalar ve elektronik aktarma yazlm programlar hazrlanmas almalar
215
Fatma Soytrk Hamza
birka rnek adm gz nne alndnda henz balang aamasndadr. Bu

almalar Trk yaz dillerinde eviri mant ile deil, aktarma mant ile
yaplmal ve kendine zg yazlm teknikleri oluturulmaldr. Trke otomatik
aktarma yazlm, ancak yaz-konuma aynlklar, farkllklar, varyantlar ve
yalanc edeerler olarak bilinen dil zelliklerinin bilgisayar algoritmalarnn
dzenlenmesiyle gerekletirilebilecektir. eviri ve aktarma almalarnda
biliim uygulamalarnn nemini vurgulayan yazarn yaplacak almalar
konusundaki nerileri kendi ifadeleriyle yledir:
1. Trk alfabeleri, dil-konuma zellikleri, ses deerleri temelinde Trke
Uluslararas Fonetik Transkripsiyon; yaz-konuma aynlklar, farkllklar,
varyantlar ve yalanc edeerlerin bilisel olarak tanmland ilevsel dil
bilgisi dzenlenmelidir.
2. Mantksal bir dil olan Trkenin potansiyel olanaklar gerekletirilecek
ve onun ses uyumuna, eklemeli yapsna ve sz dizimine dayal yeni bir dil
modellemesi, bilisel alglanma temelinde kurulabilecektir. Byle bir modelin
oluturulabilmesi iin madde ba kelimeleri Trkiye Trkesinde, verilen
anlamlar ise eitli Trk yaz dillerinde en az 500.000 kelime ve deyimle
aklanan ve e zamanl olarak dzenlenen Byk Trke Aktarmal-Aklamal
Szlk hazrlanmaldr.
Eserde, Trk yaz dilleri arasnda yaplan edebi aktarma almalar
hakknda rneklere dayanarak aklamalar yaplmtr. 2009 ylna kadar yaplan
edebi aktarma almalar; dnemler aras, dolaysyla kaynak dil olarak tarihi
Trk lehelerinden veya eski Trk yaz dillerinden hedef dil olarak ada Trk
yaz dilleri ve lehelerine yaplan art-zamanl aktarmalar, kaynak ve hedef
dil olarak ada Trk yaz dilleri ve lehelerinden birbirine yaplan szl
veya yazl e-zamanl aktarmalar eklinde snflandrlmtr. Sz konusu
almalarn 1990 ylndan bu yana hz kazand ve youn olarak Trk yaz
dillerinden Trkiye Trkesine yaplmakta olduu belirtilmi; ancak aktarma
almalarnn btn Trk yaz dilleri arasnda hz kazanmasnn gerei ve ortak
bir biliim ve iletiim dili olarak bu yaz dillerinden birinin ne kmasnn
hedeflenmesinin nemi vurgulanmtr. Mevcut koullarda bu dil Trkiye
Trkesi olabilir, gr savunulmaktadr. Yabanc dillerde yazan Trk soylu
yazarlarn eserlerinin dilinde rastlanan Trke alntlar, i katman tabakas
olarak deerlendirilmeli ve bu eserlerin Trkiye Trkesine eviri deil aktarma
mantyla aktarlmas gerekmektedir, gr vurgulanmaktadr. Azerbaycan
yazarlarnn eserlerinden Trkiye Trkesine yaplan aktarma almalarndaki
yntemlerden ksaca sz eden yazar, Trk diliyle ilgili eviri ve aktarma
bilimi kavramlarnn aklanabilmesi iin Avrasya corafyasnda son bin yl
ierisinde gereklemi olan dil ilikileri, iki dillilik ve ok dillilik ortamlar ve
bu corafyada yer alan ada Trk yaz dillerinin ortak bir Trke temelinde
216
bilisel olarak irdelenmesinin gerekliliini vurgulamtr. Ona gre ada Trk

yaz dilleri bilisel ve sosyo-lengistik adan snflandrlmaldr. Bu gr
temelinde eserde bir snflandrma denemesi de yaplm ve ada Trk yaz
dilleri haritas izilmitir.
Yazar kitabn banda dosta bir syleyile bu almay doumunun
60.yl ansna Kemal Abdullaya ithaf etmitir. Birinci blmn ikinci ana
bal da Kemal Abdulla Fenomeni dir. Bu blmde Azerbaycan Bilimler
Akademisi Yedek yesi Prof. Dr. Kemal Abdulla, eitli ynleriyle ksaca
tantlm ve onun Trkiye Trkesine aktarlan Gizli Dede Korkut, Eksik El
Yazmas , Bycler Deresi ve Tarihsiz Gnlk adl eserleri hakknda bilgi
verilmitir. Ayrca Eksik El Yazmas, Bycler Deresi ve Tarihsiz Gnlk
romanlarndan alnan paralar zerinde bilisel-lengistik inceleme yaplmtr.
Bu inceleme sonucunda, sz konusu metinlerde eitli dil aynlklar, varyantlar
ve edeerlerinin kullanld gzlenmi ve bunlarla ilgili tespit edilen rnekler
okuyucunun dikkatine sunulmutur. Birinci blmn sonunda eviri ve aktarma
bilimi ile ilgili yazarn faydaland kaynaklar listesi sunulmutur.
Eserin ikinci blm Kaynak ve Hedef Metin bal altnda kaynak
metin olarak seilen Kemal Abdullann 2005 ylnda Bakde yaymlanan
Tarihsiz Gndelik adl romanndan bir blm verilmi, metnin tm ise hedef
metin olarak Tarihsiz Gnlk adyla Trkiye Trkesine aktarlmtr. Her
iki metinde de koyu harflerle belirtilen cmleler Azeri Trkesi ve Trkiye
Trkesinde ifade ortaklklarn gstermektedir. Bu ortak ifadelerin okluu
dikkate alndnda yazarn daha nce de belirttii Trk yaz dilleri arasnda
oluturulacak bilisel-lengistik aktarma metodunda ncelikle diller arasndaki
aynlklar, farkllklar, varyantlar ve yalanc edeerlerin bilisel olarak
tanmlanmas gerektii fikri desteklenmektedir.
Eserin son blmnde Trke Aktarmal-Aklamal Szlkler
bal altnda dilbilimin bir dal olan leksikografi (szlklk) bilimi hakknda
bilgi verilmi ve bugne kadar yaplan szlk almalar ama ve yntemlerine
gre yle snflandrlmtr: 1.Dil retimi, 2.Ana dilin normlamas ve
betimlenmesi, 3.Diller aras art grnml kalc temaslar ve e grnml
iletiim-biliim ilikileri, 4.Dilin kavramlar haritasnn ve bununla ilintili kelime
hazinesinin dilbilimsel ve szlksel olarak incelenmesi.
Yine bu blmde, gnmzde szlklk geleneinin klasik ve yeni
Hint-Avrupa lengistik geleneine gre devam ettii belirtilmi; fakat yeni
bilimsel aratrmalarn nda yakn ve en yakn akraba diller teorisinin
ortaya k, mevcut szlklk anlaynn deierek, aktarmal-aklamal
szlklk trnn gelimesinin gerekliliini ortaya karmtr, gr
savunulmutur. Trk yaz dilleri ve tarihi leheleri de yakn ve en yakn akraba
diller dzeyinde nitelendirilmeli ve Trk yaz dilleri arasnda e zamanl
217
Fatma Soytrk Hamza
aktarmal-aklamal szlklerinin dzenlenmelidir, fikri vurgulanmtr. Trk

dilbiliminde szlklk almalarnn tarihesi hakknda bilgi verilmi ve XI.
yzyldan bu yana Trk szlklnde yaplan almalar etimolojik-tercme,
aklamal-betimlemeli, akraba olmayan dillerle diller aras-e zamanl
tercme ve yakn akraba dillerle ise karlatrmal nitelikte aktarmalaklamal szlkler olarak drt grupta snflandrlmtr. Yazar, Trk dilinin
ada leksikal ve leksikal-gramatikal varlnn e zamanl olarak szlksel
betimlenmesinin, her eyden nce Ouz-Karluk-Kpak ve Krgz-Yenisey
dil-diyalekt gruplarndaki ada yaz dillerinin kullanmlaryla normlaan,
varyantlaan, mecazileen ve buna bal olarak da deyimleerek kalplaan
vb. zelliklerine gre yaplabilecei grn ifade etmektedir. Bundan
sonra yaplacak yeni almalarn da ieriine gre genel karlatrmal ve
aktarmal-aklamal e zamanl szlkler (leksik ve gramatikal sz varl,
mecazileen tamlamalar, deyimleen dil kullanmlar vb.) ve zel aktarmalaklamal e zamanl szlkler (ataszleri, deyimler, yeni kelimeler,
terimler, alnt kelimeler, e anlaml kelimeler, zt anlaml kelimeler vb.)
biiminde snflandrlabileceini belirtmitir. Bu blmn sonunda yazar XXI.
yzyla girerken Trk yaz dillerinin eklemeli sisteminin analitik-bkmllk
zelliklerine gre dzenlenecek aktarmal-aklamal szlklerinin yaplmasna
ihtiya duyulduunu vurgulam ve hazrlanacak bir Trke-Azerice Aktarmal
Trke Szlk almasnn dzenleme ilkelerini belirleyerek ileride yaplacak
olan bu tarz almalar iin rnek tekil etmitir. Bu ilkeler ksaca unlardr:
1. Madde ba kelimelerin trleri, kkenleri, azlardaki kullanmlar
ve terimlerin ait olduklar alanlarnn yan sra, szcklerin hangilerinin yeni
kelime olduunun da gsterilmesi, 2. Her iki yaz dilinde ayn olan kelimelerin
yazm ekillerinin gsterilmesi, anlamlarnn ksaca aklanmas; kelimelerin
Trkiye Trkesinde olan ama Azerbaycan Trkesinde bulunmayan veya tam
tersi, anlamlarnn veya birden fazla anlamlarnn betimlenmesi, 3.Trkiye
Trkesinde kullanlan ama Azerbaycan Trkesinde ayn leksikal karl
bulunmayan kelimelerin Azerbaycan Trkesindeki uygun szlksel karlnn
belirlenmesi ve karl bulunmayan kelimelerin anlamlarnn aklanmas,
4.Trke szlkte e sesli (homonim) olarak belirlenen birok kelime, madde
ba kelime olarak verilmitir. Kaynaklar ve anlamlar farkl olan sz konusu
kelimelerin anlamlar birbirinden ayrlarak aklanmtr. Trkiye TrkesiAzerbaycan Trkesi Aktarmal-Aklamal Szlnde de sz konusu
kelimelerin anlamlarnn Azerbaycan Trkesindeki karlklarnn verilmesi
ve aklanmas, 5. Baz e sesli kelimelerin Trke Szlkte ve Azerbaycan
Trkesi Szlnde madde ba kelimeler olarak verilmesinde farklar vardr.
Bu tr kelimelerin sz konusu szlkte madde banda deil, madde ierisinde
e ses.(e sesli) veya hom. (homonim) ksaltmalaryla gsterilmesi; e sesli
218
kelimelerin Trkiye Trkesinde bulunmayan anlamsal- yapsal varyantlarnn

ve birden fazla leksik anlamlarnn gsterilmesi, 6. Her iki Ouz grubu Trk
yaz dilinin kelime hazinesinde e anlaml kelimeler olarak bilinen ama hem
kullanm sklna hem de kullanm alanlarna gre farkllaan szcklerin
Trke Szlk teki madde ba srasna gre belirlenmesi
Bu ilkeler belirlendikten sonra szlkte kullanlabilecek ksaltmalarn
listesi verilmi, ayrca Trkiye Trkesi ve Azerbaycan Trkesi E Zamanl
Aktarmal-Aklamal Szl nn oluturulmasnda kullanlabilecek yalanc
edeerler szlnn dzenleme ilkeleri belirlenmi ve bu ilkelerin uygulan
rneklerle aklanmtr. Eserin sonunda tm bu ilkeler esas alnarak sadece
A harfini kapsayan Trkiye Trkesi-Azerbaycan Trkesinde Yalanc
Edeerler Szl ve Azerbaycan Trkesi-Trkiye Trkesi Deyimler
Szl denemesine yer verilmitir.
Kemal Abdullann Eserleri Trkiye Trkesinde ismini tayan bu
kitab ilk elime aldmda Kemal Abdulla adl bir yazarla ve onun Trkiye
Trkesine aktarlm eserlerine ait Oysa kitabn kapan kaldrdmda sadece
bir yazarla tanmakla kalmadm, aklmdaki soru iaretlerini yok etme ve yeni
bilgiler edinme ansn yakaladm. Trk iveleri arasnda aktarma yaparken sk
sk sorunlarla karlarz ve bazen iin iinden nasl kacamz bilemeyiz.
te, bu alma, aktarma meselesi ile ilgili pek ok sorunun cevabn vermesinin
yannda bize bu konu ile ilgili yeni yntemler sunacak, farkl bak alar
kazandracaktr. Bu alanda aratrmaclara yol gsterecek kaynak eserlerin
yetersizlii gz nne alndnda hem aklamalar hem de uygulamalara yer
verilerek hazrlanan bu eserin Trk yaz dilleri arasnda aktarma almalar
yapan ve bu konuya ilgi duyan aratrmaclara kaynak olabilecei grndeyiz.
lkemizde yaplacak Trk yaz dilleri arasndaki aktarma ve aktarmalaklamal szlk almalarnda rnek tekil edeceini dndmz bu eseri
hazrlayan hocamz Prof. Dr. Mehman Musaoluna teekkr ediyor, bu alanda
yapaca yeni almalar merakla bekliyoruz.
219
Dil Aratrmalar
..........
Say: 8 Bahar 2011, 220-224 ss.
Han-Woo CHOI, Trke, Korece, Moolca ve ManuTunguzcann Karlatrmal Ses ve Biim Bilgisi,
Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2010, 314s.,
ISBN 978-975-16-2244-0
Hasan Sevban Kapdan*
Altay dilleri aratrmalar, Trkiye Trklk bilimi iin olduu kadar Dnya
Trklk bilimi iin de ok eski saylmaz. Dnyada yaklak asr nce balayan
Altay dilleri zerine aratrmalar kademeli olarak deiik aamalardan geerek
gnmze kadar devam ede gelmitir. Bu geliim srecinde farkl Trkologlar
tarafndan farkl snflandrmalarda kendini gsteren Altay dillerine ye diller ya
da Altay dili yesi diye tanmlayabileceimiz bu farazi Altay dili leheleri, kimi
zaman Trk dili, Moolca ve Manu-Tunguzca ile snrlandrlrken kimi zaman
da Korece ve Japoncann da mezkur dillere katlmasyla geni tutulmutur.
Trk Dil Kurumu yaynlar arasnda 2010 ylnda kan incelemekte
olduumuz bu alma, Altay dillerinin karlatrmal gramerini inceleyen
nemli almalardandr. Daha nce Han-Woo Choi tarafndan gerekletirilen
bu alma, genel yap olarak yazarn 1985 ylnda hazrlam olduu Trke
ile Korecenin Karlatrmal Fonolojisi adl yksek lisans tezi ile 1989 ylnda
hazrlad Trke ile Korecenin Karlatrmal Morfolojisi adl doktora
tezinin bir araya getirilmesinden olumaktadr. Ayrca aratrmacnn ses bilgisi
ve biim bilgisi olmak zere iki ana blmden oluan bu almas, akademisyen
arkadalar Ser Eker ve Emine Ylmaz tarafndan ierik, dil ve slup asndan
baz gncelleme, dzenleme ve dzeltmelere tabi tutulmutur. Bu mdahale ve
katklarn gerekeleri yine almann sunu blmnde kitabn yazarnn
uzun sre nce Koreye dnm bulunmas ve alan d faaliyetlere odaklanm
olmas olarak belirtilmitir.
Eser, Altay dilleri (Trke-Korece-Moolca-Manu-Tunguzca)nin
karlatrmal ses bilgisi ve karlatrmal biim bilgisi olarak iki ana blmden
olumakta olup, sunu blm Ser Eker ve Emine Ylmaz ikilisi tarafndan
hazrlanmtr. Sunu blmnde almann Altayistik aratrmalar asndan
nemi vurgulanrken kitabn bu alanda aratrma yapacak akademisyenler
iin kaynak kitap olmaya aday olduu dile getirilmitir. Ayrca eserde yaplan
*
retim Grevlisi, Polis Akademisi, Gvenlik Bilimleri Fakltesi
220
Han-Woo CHOI, Trke, Korece, Moolca ve Manu-Tunguzcann Karlatrmal Ses ve Biim Bilgisi
gncellemeler de bu blmde hatrlatlmtr.

Birinci kitabn n sz blmnde yazar, Altayistik alannda sadece
Trke ile Koreceyi karlatran bamsz bir ses bilgisi almasnn bugne
kadar yaplmadn belirtir. Yapt almann, bu sahadaki boluu bir nebze
de olsa kapatmas dileinde bulunur. Korece ile Trke arasndaki ses denklikleri
iin bavurduu dil dnemlerini ve malzemeyi dile getirirken mmkn olduu
lde sz konusu rneklerin Moolca ve Manu-Tunguzca karlklarn
vermeye altn syler.
Ksaltmalar blmnn ilk blmnde yerli ve yabanc dergi ve kitap
ksaltmalar gze arpar. Ksaltmalarn ikinci blmnde ise karlatrmal
almada malzeme ve rnekleri kullanlan dil ve lehe adlarnn ksaltmalar
yer alr.
Karlatrmal Ses Bilgisi blmnn giriinde ilk olarak Altay Dilleri
Aratrmalarnn Tarihesi anlatlr. Bu blmde, Altay Dilleri Aratrmalar,
Altay Dillerinde nemli Ses Deiiklikleri ve Korece ile Altay Dillerinin
Akrabal sorunu ele alnr. (Altay Dilleri aratrmalarnn ilk defa ne zaman
ve kim tarafnda balatld ve zamanla hangi Trkologlarca devam ettirilip
gelitirildii bu blmde ele alnr.) Daha sonra Trke ile Korece Hakknda
Tarihsel Bilgilerle devam eden girite, Trkenin Tarihi Gelimesi ve
ada Trk Dillerinin Tasnifi, Eski ve Orta Korecenin Tarihi Gelimesi
konular hakknda bilgiler verilir.
Karlatrmal Ses Bilgisi Ana Trke ve Ana Korecenin Ses Sistemleri
blmnde Trkenin Ses Sistemi konusu ilenir ve bu ksmda Trkenin
nl ve nsz sistemleri anlatlr. Ardndan Korecenin Ses Sistemi ele alnarak
bu dilin de nl ve nsz sistemi aklanr.
Birinci kitabn ikinci blm Trke ile Korece arasnda Ses
Denkliklerine ayrlmtr. Bu blmde kelime ba, kelime ii ve kelime
sonundaki nszlerin Korece ve Trk dillerindeki denklikleri verilirken mmkn
olduu lde Moolca ve Manu-Tunguzcadaki biimleri de verilmeye allr.
Daha sonra ilk hece nlleri ile ilk hece dndaki nllerin ses denklikleri ele
alnr.
Karlatrmal Ses Bilgisinin sonu blmn yazar, Ana Altayca, Ana
Trke ve Ana Korece nszlerinin sz banda, sz iinde ve sz sonundaki
denklikleri ile hece ba ve ilk hece dndaki nl denkliklerini ematik olarak
verir ve bu tabloya gre saptamalarn maddeler.
Karlatrmal Ses Bilgisi blm sonundaki kaynakada, zellikle
fonetik almalaryla ne kan ok sayda yerli ve yabanc Trkologun eserini
grebilmekteyiz. Kaynakada ayrca Koreli dilbilimcilere ait Korece dil
almalar gze arpmaktadr.
221
Hasan Sevban Kapdan
Eserin ikinci kitab Karlatrmal Biim Bilgisi blm de bir nszle

balar. imdiye kadar bu konu ile ilgili olarak ortaya atlan almalarn hemen
hepsinin G. Ramstedtten ilham aldn dile getiren Choi, bugne kadar Trke
ile Korecenin karlatrmal biim bilgisi zerine, dilbilimsel ltlere dayanan,
salkl biimbilimsel denklikler veya bununla ilgili yeni grler ileri srlm
olmadn belirtir. Bugne kadar Korece ile Trke arasndaki toplam 92 biim
bilgisel denkliin 58 tanesinin yeni olup yazara ait olduu aklanr. Ayrca
yazar, baz Trkologlarca Korecenin Altay dilleri ailesi iinde deerlendirilmek
istenmemesini, Korecenin gerekten Altay dillerinden uzaklna deil, bu
konu ile ilgili yaplan almalarn azlna balar. Korecenin Moolca ya da
Manu-Tunguzca ile Trkeyle olduu kadar yakn bir akrabalnn olmad
gerekliinden baka, Hint-Avrupa dilleri aratrmalar iin gelitirilen baarl
bir metot gibi Altay dillerine ait uygun bir alma metodunun yeterli derecede
gelitirilememesi ve konuyu zme kavuturmak iin elde yeterli dilbilimsel
malzemenin bulunmamas gibi nedenlerin Koreceyi Altay dillerine balamada
zorlatrc nedenler olarak ortaya kt gerei zerinde durur. Btn bu
gereklerin yannda Choi, bu almann kendisini getirdii noktay u ekilde
zetler: Korece ile en yakn akrabal bulunan dil Trkedir.
Karlatrmal Biim Bilgisi giri blmnde de Karlatrmal Ses
Bilgisi blmndekine benzer bir metot izlenir. Ksaltmalar blmnden
sonra giri blmn srasyla Altay Dillerinin Karlatrmal Biim Bilgisi
zerine Yaplan almalar, Trk Dillerinin Karlatrmal Biim Bilgisi
zerine Yaplan almalar ve Kore Dili zerine Yaplan Gramer almalar
izler.
Trke ile Korecenin Karlatrmal Biim Bilgisi blmnde, Ses
Bilgisi blmndeki gibi Moolca ve Manu-Tunguzcadan da rnekler getirilmek
suretiyle Korece ve Trk dilleri karlatrmalar olarak gerekletirilir. Yapm
ekleri, ekim ekleri ve fiil ekim eklerinin bahsedilen diller arasndaki biim
bilgisel karlatrmas yaplr.
Karlatrmal Biim Bilgisi sonu blmnde yazar, aratrmas
neticesinde ulat sonular 11 madde halinde sralar: Korece ile Trke
arasndaki biim bilgisel denkliklerin dalmnda en fazla denklii grlen
ek, fiilden isim yapma ekidir. Toplam denklik says ise 92dir. Daha nce
Ramstedtin tespit ettii ve bu almada kendisinin bulduu btn bu biim
bilgisel denklikler yine bu sonu blmnde sralanr. Ayrca, Trke,
Korece, Moolca veya Manu-Tunguzca verilerin bulunduu l veya drtl
denklikleri, Trke ve Korece dndaki Altay dillerinde denklii bulunmayan
biim bilgisel geleri bu blmde bulmak mmkndr. Bu almann verileri
nda yazar, Altay dil birlii ile ilgili bir de ema vermektedir. Bu emaya gre
Altay dil birliinden kan alt ana dil birlii yle olumutur: uva-Trk
222
Han-Woo CHOI, Trke, Korece, Moolca ve Manu-Tunguzcann Karlatrmal Ses ve Biim Bilgisi
Birlii, Proto Kore Dili ve Manu-Tunguz-Mool Birlii. Sonu blmnn

ngilizcesi Abstract da bu blmde yer almaktadr.
Son olarak, alma blmden oluan zengin bir kaynaka ile biter.
Kaynakada Altay dillerinin karlatrmal biim bilgisi zerine yaplan
almalar, Trk dillerinin karlatrmal biim bilgisi zerine yaplan almalar
ve Kore dili grameri zerine yaplan almalar gruplandrlarak verilmitir. Kore
dili grameri zerine yaplan almalar da kendi iinde bir snflandrmaya tabi
tutulmu olup blm halindedir: Yabanc aratrmaclar tarafndan yaplan
almalar, Koreli aratrmaclar tarafndan yaplan almalar ve dier konular.
almann konusu, Trke, Moolca, Manu-Tunguzca ve Korecenin
fonolojik ve morfolojik karlatrmas olmasna ramen, esas olarak Trke
ve Korecenin karlatrlmas erevesinde gereklemitir. Mool ve ManuTunguz dillerine ait rnek malzemenin karlatrmaya sonradan, artlarn el
verdii lde eklemlenmi olduu anlalmaktadr.
Eserin ieriinin yaklak yirmi be yl nce yaplan akademik almalara
dayanyor olmas, sonrasnda elden geirilip gnmze uyarlanmas gayretlerine
ramen, birtakm kk eksiklikleri ortadan kaldramam gzkmektedir.
Kitapta sayfa numaralarnn, ilk blmn (kitabn) bandan ikinci blmn
(kitabn) sonuna kadar kesintisiz verilmi olmas, kitab incelemek iin eline alan
aratrmacya veya okura kullanm kolayl salamasna ramen almann iki
ana blm olarak tek kitap halinde baslmas yerine, iki farkl mstakil kitap
olarak baslmasnn daha gzel bir fikir olaca kansndayz. nk eseri
oluturan her iki ana blmn, yani fonoloji ve morfoloji blmlerinin nsz,
ksaltmalar, giri, sonu ve kaynaka blmleri ayr ayrdr. Bu durum bize tek bir
kitapla deil, iki ayr kitapla kar karya olduumuz hissini vermektedir. Ayrca
almada kaynaka blmnde baz nemli eserlerin unutulmu olduu
grlmektedir. Mesela, Trkiye Altayistlerinden Osman Nedim Tunann 1983
ylnda Trk Dnyas El Kitabnda da yaymlanan Altay Dilleri Teorisi adl
87 adet dipnotlu o deerli ve kuatc almasnn, almann icras srecinde
yararlanlmayp kaynakaya dahil edilmemesi herhalde bir unutma ya da
gzden karma olarak deerlendirilmelidir. Son olarak, bu almada Altay
dillerinin karlatrmal ses ve biim bilgisi olarak tantlyor olmasna ramen,
Japoncann be yeden oluan Altay dilleri ailesi dnda braklp karlatrmaya
dahil edil(e)memesi de tatmin edici ekilde bu almada anlatlmalyd, diye
dnyoruz.
Genel izgileriyle tantmaya altmz bu eser, genel anlamda Trklk
dnyas aratrma ve aratrclar, zel anlamda Altay dilleri aratrma ve
aratrclar iin nemli bir kaynak kitap olmaya adaydr. Maalesef dnyada
ve zellikle Trkiyede Altay dilleri ve Altay dilleri kuram zerine yaplan
almalarn yetersizlii ortadadr. lkemizde Korece bilen Trklk bilimi ve
223
Hasan Sevban Kapdan
Altayistik zerinde alan akademisyenlerin olmay znt vericidir. te

bu noktada, bu deerli almann nemi kendini gstermektedir ve eser, bu
satrlarn sahibini olduu kadar, dier gen akademisyen adaylarn da Korece
bata olmak zere dier Altay dillerini renerek Altayistik alannda almaya
itecek niteliktedir.
Sahasnda bir ilk olma zelliindeki bu almay, Trk Dil Kurumu
yaynlar arasnda yaymlanmasna izin vermek suretiyle Trklk bilimine
ve Altay dilleri bilimine kazandran Koreli akademisyen Han-Woo Choiye
teekkr bir bor biliriz. Trklk bilimi dnyas emektarlar, kendilerinden bir
an nce karlatrmal Altayistik almalarna tekrar dnp yeni aratrmalara
imza atmasn beklemektedir.
224
Yayn lkeleri
Dil Aratrmalar
Uluslararas Hakemli Dergi
Yayn lkeleri
Dil Aratrmalar dergisi, uluslararas hakemli bir dergidir. Bahar ve Gz
olmak zere ylda iki kez yaymlanr. Drt sayda bir dizin oluturulur. Dergi, Yayn
Kurulu tarafndan belirlenen yurt ii ve yurt dndaki ktphanelere, uluslararas
indeks kurumlarna, abonelere ve ilgililere gnderilir.
Ama: Dil Aratrmalar dergisinin amac, genel Trk dili, genel dil bilimi,
tarih ve ada Trk leheleri alanlarndaki zgn almalara bir ortam hazrlamak
ve bu yolla sz konusu alanlardaki aratrmalar ilgili kamu oyuna duyurmaktr.
Konu: Dil Aratrmalar dergisi, tarih ve ada Trk leheleriyle genel dil
bilimi konularn ele alan zgn aratrmalara yer verir.
erik: Aratrmaya dayal, alannda bir boluu dolduracak ve daha nce
hibir yerde yaymlanmam zgn yazlar ile bilimsel toplantlarda sunulmu
bildiriler (bu durum ak bir ekilde belirtilmek artyla), alann geliimine katk
salayacak tantm ve eletiri yazlar Dil Aratrmalar dergisinde yaymlanr.
Yazlarn Deerlendirilmesi: Dil Aratrmalar dergisine gnderilen
yazlar, Yayn Kurulu tarafndan derginin yayn ilkelerine uygunluk bakmndan
deerlendirilir. Yayn Kurulunun uygun bulduu yazlar, alannda almalaryla
kabul grm iki hakeme gnderilir. ki hakemden olumlu rapor alan yazlar
yaymlanr. Hakem raporlarndan biri olumlu dieri olumsuz ise, yaz nc bir
hakeme gnderilir. Hakemlere yazar ad gnderilmez ve hakemlerin isimleri gizli
tutulur. Gelen raporlar be yl sreyle saklanr.
Yazarlar hakemlerin eletiri, neri ve dzeltme taleplerini dikkate alrlar;
katlmadklar hususlar varsa, gerekeleriyle birlikte itiraz etme hakkna sahiptirler.
Dil Aratrmalar dergisine kabul edilmeyen yazlar istek hlinde yazarlarna iade
edilir.
Yayn Dili: Dil Aratrmalar dergisinin yayn dili Trkiye Trkesidir.
Ancak her sayda Yayn Kurulunun kararyla dier Trk lehelerinde de yaz
yaymlanabilir.
Yazm Kurallar
1. Balk: 14 punto, koyu, kk harflerle yazlmaldr.
2. Yazar Ad: Baln altnda sa tarafta, soyad kk harflerle, koyu
yazlmal; unvan, grev yaplan kurum ve e-posta adresi italik olarak bir yldz
225
Yayn lkeleri
iareti ile soyadna dipnot dlerek ilk sayfann altnda verilmelidir.

3. zet: Yaznn banda, Trke ve ngilizce zet (en fazla yz kelime)
mutlaka bulunmaldr. zet iinde kaynak, ekil, izelge vb. bulunmamaldr. zetin
hemen altnda en fazla on kelimelik anahtar kelimeler yer almaldr. zet ve anahtar
kelimeler Trke ve ngilizce olarak hazrlanmaldr.
4. Makale Metni: Yazlar, A4 boyutundaki ktlara, MS Word programnda
Times New Roman yaz karakteriyle, 11 punto, tek satr aralyla, sayfa kenarlarnda
3er cm. boluk braklarak ve sayfalar numaralandrlarak yazlmaldr. Gnderilen
yazlar, 10 000 kelimeyi gememelidir. Metinde geen rnekler eik harflerle,
anlamlar trnak iinde ve dz olmaldr. Yazlarda Trk Dil Kurumunun yazm
kurallar geerlidir. Yazar zel bir font kullandysa, yazyla ile birlikte bu fontlar da
gndermelidir. Ayrca yazda kullanlan resim, ekil vb. iin numaralar verilmelidir.
5. Kaynak gsterme ve alntlar: Metin iinde atflar ad ve tarih ve/veya
sayfa olarak parantez iinde (Haceminolu 1991), (Haceminolu 1991: 30)
eklinde gsterilmelidir. satrdan az alntlar satr arasnda ve trnak iinde;
satrdan uzun alntlar ise satrn sandan ve solundan birer santimetre ieride, blok
hlinde, 9 puntoyla, tek satr aralyla verilmelidir. Atfta bulunulan tezlerin hangi
niversitede, hangi akademik derece iin ve hangi tarihte yapld belirtilmelidir.
Dipnotlar sayfa altnda numaralandrlarak verilmeli ve sadece aklamalar
iin kullanlmaldr.
6. Kaynaklar: Kaynaklar, metnin sonunda, yazarlarn soyadna gre alfabetik
olarak, 9 punto, tek satr aralyla ve aadaki biimde yazlmaldr. Eser adlar
yatk, makale adlar trnak iinde ve dier bilgiler rneklerdeki gibi verilmelidir. Bir
yazarn birden fazla yayn olmas durumunda, kaynaklar yaymlan tarihine gre
sralanmal; bir yazara ait ayn ylda baslm yaynlar ise 2008a, 2008b eklinde
olmaldr.
CLAUSON, Sir Gerard (2005), Altayca Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir
Deerlendirmesi (ev. smail ULUTA) Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi V/2,
K, Bornova, zmir, s. 311-324.
ECKMANN, Janos (1988), aatayca El Kitab (ev. Gnay KARAAA),
EF Yaynlar, stanbul.
ERCLASUN, Ahmet B. (2007), Trkenin En Eski Komular Makaleler
(Haz. Ekrem ARIKOLU), Aka Yaynlar, Ankara, s. 41-62.
KARAHAN, Leyla (1997), Fiil-Tamlayc likisi zerine, Trk Dili, S.
549 (Eyll), Ankara, s. 209-213.
KORKMAZ, Zeynep (2003), Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi),
Ankara, TDK Yaynlar.
Yazlarn Gnderilmesi
Belirtilen ilkelere uygun olarak hazrlanm yazlar, internet veya yazma
adresimize gnderilmelidir. Yazarlara raporlar dorultusunda gelitirilmek veya
226
Yayn lkeleri
dzeltilmek zere gnderilen yazlar, gerekli dzenlemeler yaplarak en ge bir

ay iinde tekrar dergiye ulatrlmaldr. Yaz ileri, esasa ynelik olmayan kk
dzeltmeler yapabilir.
Yukardaki kurallara uymayan makaleler yaymlanmaz. Yaymlanan
makalelerin fikr ve ilm, evirilerin ise hukuk sorumluluu yazarlarna /
evirmenlerine aittir.
Yazma adresi
Do. Dr. Ekrem Arkolu
Gazi niversitesi
Fen Edebiyat Fakltesi
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm
06500-Teknikokullar/ Ankara/ TRKYE
Tel: 0 312 202 14 20
dilarastirmalari@gmail.com
www.dilarastirmalari.com
227
Editorial Principles
Dil Aratrmalar
International Refereed Journal
Dil Aratrmalar is an international refereed journal and it is published twice
a year as spring and fall seasons. An index is prepared and published at the end of
each fourth issue. Each issue is forwarded to national/ international libraries and
international indexing institutions determined by editorial board and to subscribers.
Aim: Dil Aratrmalar is published to bring forth original studies in the
fields of Turkish Language, linguistics, historical and modern Turkish Dialects and
to inform the public opinion about these studies.
Topic: Articles related to historical and modern Turkish Dialects and
linguistics are published in Dil Aratrmalar
Content: Articles forwarded for publication must be original, contributing to
knowledge and scientific information in related fields or bringing forth new views
and perspectives. Articles shouldnt have been previously published or accepted to
be published elsewhere. Papers presented at conferences may be accepted (provided
that it is clearly stated). Articles introducing works and critiques can also be published
in Dil Aratrmalar.
Evaluation of Articles: Articles forwarded to Dil Aratrmalar are first
reviewed by the editorial board in terms of journals publishing principles. Those
regarded as acceptable are initially sent to two referees who are well-known for their
studies in the fields. Articles are published if the referees sent affirmative reports. If
one of the reports is affirmative and the other is negative, it is forwarded to a third
referee. Names of the authors are not sent to the referees. Names of the referees are
also kept secret. The reports are kept for five years.
The authors are expected to consider the criticism, suggestions and corrections
proposed by the referees. If the authors disagree, they are entitled to express their
views with justifications. Articles which are not accepted for publication can be
returned to their authors if requested.
The Language of Publication: The publication language of Dil Aratmalar
is Turkish. Articles in other Turkish dialects may be published upon the decision of
the Editorial Board in each issue.
Writing Rules
1. Title: The title should be written in bold, with 14 type size.
228
2. Name of the Author: It should be written with the surname in small

letters and bold, under the title and on the right side. Academic position, institution
and e-mail address should be written in italics with an asterisk as a footnote to the
surname at the bottom of the first page.
3. Abstract: The article should include an abstract in Turkish and English
(in maximum 100 words) at the beginning of the text. There should be no reference
to sources used, figures and charts etc. There should be key words, maximum ten
words, under the abstract. Abstracts and key words should be written in Turkish and
English.
4. Main Text: The article should be written in MS word program in Times
New Roman, 11 type size and 1 line on A4 format papers. There should be 3 cm
space on the margins and pages should be numbered. Articles should not exceed
10000 words. The examples should be in italic, their equivalents in Turkish should
be in quotation marks and not in italic. The articles must confirm to the writing rules
of The Turkish Language Association. If the author had used a special font type, he
should forward it with the article. Besides, the pictures and figures etc. in the article
should be numbered.
5. Indicating Sources and Citations: References within the text should be
given with name and date and/or page in parentheses as follows: (Haceminolu 1991),
(Haceminolu 1991: 30). Citations less than 3 lines should be typed between lines and in
quotation marks; citations more than 3 lines should be typed with indent of 1 cm in block, 9
type size and with 1 line space. At which university, for which academic position and when
the cited dissertations are prepared should be stated.
Footnotes should be numbered at the bottom of the page, and be used only for
explanations.
6. References: References should be typed at the end of the text in alphabetical
order of the authors surnames, with 9 type size and 1 line space as follows. The names of
the works should be in italic, the names of the articles should be in quotation marks and
other information should be as in the examples. If there are more than one source by the
same author, then they will be listed according to their publication date; sources of the same
author published in the same year will be shown as 2008a, 2008b.
CLAUSON, Sir Gerard (2005), Altayca Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir
Deerlendirmesi (ev. smail ULUTA) Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi V/2,
K, Bornova, zmir, s. 311-324.
ECKMANN, Janos (1988), aatayca El Kitab (ev. Gnay KARAAA),
EF Yaynlar, stanbul.
ERCLASUN, Ahmet B. (2007), Trkenin En Eski Komular Makaleler
(Haz. Ekrem ARIKOLU), Aka Yaynlar, Ankara, s. 41-62.
KARAHAN, Leyla (1997), Fiil-Tamlayc likisi zerine, Trk Dili, S.
549 (Eyll), Ankara, s. 209-213.
229
KORKMAZ, Zeynep (2003), Trkiye Trkesi Grameri (ekil Bilgisi),

Ankara, TDK Yaynlar
How to Forward Articles
The articles prepared in accordance with the principles should be sent to the
e-mail address given below. The articles returned to the authors for correction and
improvement should be sent back to the Journal not later than one month. Minor
editing may be done by Editorial Board.
Articles not prepared in accordance with the principles above will not
be published. The scientific responsibility of the published articles and legal
responsibility of the translations belong to the authors/translators.
Correspondence Address
Do. Dr. Ekrem Arkolu
Gazi niversitesi
Fen Edebiyat Fakltesi
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm
06500-Teknikokullar/ Ankara/ TRKYE
Tel: 0 312 202 14 20
dilarastirmalari@gmail.com
www.dilarastirmalari.com
230

"Kat" Kelimesinin Coğrafi Ve

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

"Kat" Kelimesinin Coğrafi Ve

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

..........

Say: 8 Bahar 2011

Dil Aratrmalar/Language Studies

Anlamlar Kt Trk Kii Adlar

Kamal Abdulla Mtninin

Tarih Trk Lehelerinde ber-/

Trkiye Trkesinde Yazm

Trk Dilinde {GA} Ekinin

Trk Dilindeki Fiilden sim Yapan

Ouzca Ayla yle, o ekilde

Altay Teorisi Kart Bir ddia

Deerlendirme ve Tantmalar/ Reviews

Bir Ad Bilimi Kayna: Antik a Anadolu

Kartallolu, Yavuz, ada Moolcann

Roland Breton (ev. Orun Trkay),

Aca, Ferruh (2010), Budist Trk

Fuat A. Ganiyev, 2010, Tatarcada

Ay, zgr (2009), Trkiye Trkesi

Musaolu, Mehman (2010), Kemal

Han-Woo CHOI, Trke, Korece, Moolca

Kat Kelimesinin Corafi ve

zet: Trke kat kelimesi; misil, etaj, elbise

On The Geographic and Semantic

Abstract: In Turkish kat word means misil, etaj,

Prof. Dr, Gazi niversitesi, (Emekli retim yesi)

Ahmet Bican Ercilasun

Trke Szlkte kat iin, ayrntl olarak verilmi 12 anlam, 5 anlama

Kat Kelimesinin Corafi ve Semantik Yolculuu zerine

Dou Trkistann Sengim ehri civarnda birka nshas bulunan ve

Ahmet Bican Ercilasun

Kat Kelimesinin Corafi ve Semantik Yolculuu zerine

Kat, 12. yzyln ikinci eyreinde Harezm blgesinde grlr.

Ahmet Bican Ercilasun

Kat Kelimesinin Corafi ve Semantik Yolculuu zerine

u bela: od kaldurd ba / bile yansar kuru katnda ya, Darrin Yz Hadis

Ahmet Bican Ercilasun

Ouz (Gney-Bat) Trk Leheleri

Kat Kelimesinin Corafi ve Semantik Yolculuu zerine

416, 418). Ancak Krgzcada da daha sk kullanlan ve ok anlaml olan kelime

Ahmet Bican Ercilasun

metinlerinde ev, rt, hendek, altn madeni, da vb eylerin tabakalarn anlatmak

Kat Kelimesinin Corafi ve Semantik Yolculuu zerine

kullanlmas; Krm Trkesinde bir gl tr iin katmer gl, zbekede gebe

Ahmet Bican Ercilasun

Kat Kelimesinin Corafi ve Semantik Yolculuu zerine

KARAAA, Gnay, Trke Verintiler Szl, Ankara 2008.

Anlamlar Kt Trk Kii Adlar

zet: Trklerin tarih sahnesine klarna kadar uzanan Trk

Turkish Person Names Which Have

Trk kii adlar tarihi, Trklerin tarih sahnesine klarna kadar

Prof. Dr., Emekli retim yesi

verilen adlar genellikle geici olurdu. Gerek ad sonradan kazanlan ad idi.

Anlamlar Kt Trk Kii Adlar

Bugn Trkede kullanlan Arapa ve Farsadan alnt kii adlarnn

arasnda olduka byk farklar vardr. Trk insan

ikinci ad kzna koyarken

teki anlamlar bir Trk kz

): 1. Ceyln, karaca; 2. (mec.) gzellerin gz.

[Bu rnekteki temel

ha ile he harflerindedir. Trkler, Farsa szcn

dolay bu ad kzlarna vermilerdir. Moolca

tad ceyln anlamndan

Ceren szc de ayn