1

T.C.
GAZ NVERSTES ECZACILIK FAKLTES
FARMAKOGNOZ ANABLM DALI







FARMAKOGNOZ UYGULAMA
I












ANKARA 2012



2

Pazartesi 09:00-12:00 C
14:00-17:00 A

Sal 09:00-12:00 B


2012-2013 Gz Yaryl
FARMAKOGNOZ-I Uygulama Program

25. 09. 2012 Teorik Bilgiler
01-02. 10. 2012 Hcre tipleri-parenkima, mantar, sklerenkima, iletim demetleri, ta hcresi
15-16. 10. 2012 Billur tipleri, niasta incelenmesi
(Scillae bulbus, Belladonnae folium, Sennae folium, Solani amylum, Rhei rhizoma)
22-23. 10. 2012 rt ve salg tylerinin incelenmesi
(Thymi folium, Absinthi herba, Althae folium, Belladonnae folium)
05-06. 11. 2012 Stomalar ve stoma indisi, yaprak ve iek elementi incelenmesi
12-13. 11. 2012 Kabuk kk, meyve tohum inceleme ve karlatrlmas
19-20. 11. 2012 VZE HAFTASI
26-27. 11. 2012 Baz nemli droglarn mikroskobik ve morfolojik analizi
(Cocae folium, Opium, Cannabis herba, Papaveris fructus)
03-04. 12. 2012 Oz ve holozitlerle ilgili tanma reaksiyonlar
(Molisch, Fehling, Seliwanoff ve niasta tanma reaksiyonlar)
10-11. 12. 2012 Heterozit tanma reaksiyonlar-I
(Antrasenozitler, flavonozitler, antosiyanlar)
17-18. 12. 2012 Heterozit tanma reaksiyonlar-II
(Kardiyoaktif, kumarin trevi, siyanogenetik heterozitler ve glukosinolatlar)
24-25. 12. 2012 Heterozit tanma reaksiyonlar-III
(Tanen, saponozit)


Ar. Gr. Dr. Nilfer ORHAN (Laboratuvar Sorumlusu)
Ar. Gr. Uzm. Ecz. F. Sezer ENOL
Ar. Gr. Uzm. Ecz. Tuba GNBATAN
Ar. Gr. Ecz. Fatma AYAZ
3
Mikroskobik almalarda ncelenecek Droglar

01-02. 10. 2012: Hcre tipleri-parenkima, mantar, sklerenkima, iletim demetleri, ta hcresi
Kullanlacak Reaktif: Sartur Reaktifi (t
o
)
1. Drog: Liquiritiae radix Bitki: Glycyrrhiza glabra (Leguminosae)
ncelenecek doku ve elementler: Parenkima, Mantar, Sklerenkima, letim demetleri
2. Drog: Cinnamomi cortex Bitki: Cinnamomum cassia (Lauraceae)
ncelenecek doku ve elementler: Parenkima, Ta hcresi
3. Drog: Theae folium Bitki: Camelia sinensis (Theaceae)
ncelenecek doku ve elementler: Ta hcresi (idioblast)

15-16. 10. 2012: Billur tipleri, niasta incelenmesi
1. Drog: Rhei rhizoma Bitki: Rheum palmatum (Polygonaceae)
ncelenecek doku ve elementler: Druz [Kloralhidrat (t
o
)], Basit ve bileik niasta (Distile su)
2. Drog: Scillae bulbus Bitki: Urginea maritima (Liliaceae)
ncelenecek doku ve elementler: Uzun kaln rafit ve nce ksa rafit [Kloralhidrat (t
o
)]
3. Drog: Belladonnae folium Bitki: Atropa belladonna (Solanaceae)
ncelenecek doku ve elementler: Billur kumu [Kloralhidrat (t
o
)]
4. Drog: Sennae folium Bitki: Cassia acutifolia (Leguminosae)
ncelenecek doku ve elementler: Basit billur dizisi [Kloralhidrat (t
o
)]
5. Drog: Solani amylum Bitki: Solanum tuberosum ( Solanaceae)
ncelenecek doku ve elementler: Basit ve bileik niasta (Distile su)

22-23. 10. 2012: rt ve salg tylerinin incelenmesi
1. Drog: Thymi folium Bitki: Thymus sp. (Labiatae)
ncelenecek doku ve elementler: Di ty ve Labiatae tipi salg ty [Kloralhidrat (t
o
)]
2. Drog: Absinthi herba Bitki: Artemisia absinthium (Compositae)
ncelenecek doku ve elementler: T ty ve Compositae tipi salg ty [Kloralhidrat (t
o
)]
3. Drog: Malvae folium Bitki: Malva silvestris (Malvaceae)
ncelenecek doku ve elementler: Yldz ty ve Malvaceae tipi salg ty [Kloralhidrat (t
o
)]
4. Drog: Digitalis folium Bitki: Digitalis purpurea (Scrophulariaceae)
ncelenecek doku ve elementler: Ktikulas noktackl boumlu rt ty [Kloralhidrat (t
o
)]
5. Drog: Hyoscyami folium Bitki: Hyoscyamus niger (Solanaceae)
ncelenecek doku ve elementler: Solanaceae tipi salg ty [Kloralhidrat (t
o
)]

05-06. 11. 2012: Stomalar ve stoma indisi, yaprak ve iek elementi incelenmesi
1. Drog: Menthae folium Bitki: Mentha sp. (Labiatae)
ncelenecek doku ve elementler: Diasitik stoma, palizat p. ve snger parenkimas [Kloralhidrat (t
o
)]
2. Drog: Belladonnae folium
ncelenecek doku ve elementler: Anisositik stoma [Kloralhidrat (t
o
)]
3. Drog: Sennae folium
ncelenecek doku ve elementler: Parasitik stoma ve stoma indisi [Kloralhidrat (t
o
)]
4. Drog: Matricaria flos Bitki: Matricaria chamomillae (Compositae)
ncelenecek doku ve elementler: Polen, Stigma paralar, Anterde endotesyum [Sartur (t
o
)]

12-13. 11. 2012: Kabuk kk, meyve tohum inceleme ve karlatrlmas
1. Drog: Chinae cortex Bitki: Cinchona succirubra (Rubiaceae)
2. Drog: Liquiritiae radix
3. Drog: Anisi fructus Bitki: Pimpinella anisum (Umbelliferae)
4. Drog: Lini semen Bitki: Linum usitatissimum (Linaceae)
Her drogta belirleyici 2 element izilecek, Kabuk-Kk ve Meyve-Tohum farkn belirlenerek ve aklanacak

26-27. 11. 2012: Baz nemli droglarn mikroskobik ve morfolojik analizi
Cocae folium, Opium, Papaveris immaturi fructus, Cannabis herba






4
TEORK BLGLER
FARMAKOGNOZDE GENEL ANALZ YNTEMLER
Farmakognozi uygulamalarnda, doal kaynakl ila ve ila hammaddelerinin
makroskobik, mikroskobik ve kimyasal analizlerinin yannda bu hammaddelerdeki maddelerin
elde edilmesi, fiziksel ve kimyasal analizleri ve kalite kontrollerine ait deneyler de bulunur.
Farmakognozi laboratuvarlarnda yaplan bu almalarda kullanlan yntemleri u balklar
altnda verebiliriz.
1. Organoleptik Yntemler 3. Fiziksel ve Kimyasal Yntemler
2. Mikroskobik Yntemler 4. Biyolojik Yntemler
1) MAKROSKOBK YNTEMLER:
Droglarn plak gzle ve dier duyu organlarmzla tannmasna yarayan zelliklerinin
tespitine dayanr. Toz droglar iin organoleptik inceleme u ekilde yaplr:
Renk: Droun rengi tespit edilir.
Koku: Bir miktar drog avu iinde ezildikten sonra koklanr.
Tat: ok az miktarda drog (zehirli droglar hari) alnarak dil ucu ile tadna baklr. Bu
esnada yutulmamaldr.
Grn: Droun genel grn tespit edilir (Homojen toz, heterojen toz, tyl gibi).
2) MKROSKOBK YNTEMLER:
Mikroskop, gzle ayrnts grlemeyen objeleri incelemek iin kullanlan mercek
sistemlerinden ibaret olan optik bir alettir. Farmakognozi laboratuvarnda droglarn ve drog
tozlarnn anatomik yapsn incelemek iin kullanlmaktadr.
Mikroskop, mekanik ve optik ksm olmak zere balca iki ksmdan olumaktadr:
1) Mekanik Ksm: Optik ksma destek grevi grr ve u ksmlardan ibarettir:
5
Mikroskop aya: Mikroskobun masa zerinde salam bir ekilde oturmasn salar.
Yarm ay, at nal veya daire eklinde olabilir.
Mikroskop kolu: Mikroskobun tutulaca yerdir. stten mikroskop tpne, alttan ise
mikroskop tablasna baldr.
Binokler Mikroskop Tp: st ucunda okleri alt ucunda objektifleri tayan
tplerdir. Okler tplerinin dibinden gz bozukluklarn dzeltmek iin dioptri ayarlar
yaplr. Ayrca tpler birbirlerine yatay ynde yaklatrlp, uzaklatrlarak gzler aras
aklk olan pupil ayar yaplr.
Revolver: Mikroskop tpnn alt tarafna bal olan ve bir eksen etrafnda dnerek
istenilen objektifin gr alanna gelmesini salayan dairedir. zerinde 3 veya 4 delik vardr
ve objektifler bu deliklere vidalanr. Tp ile objektif ayn hizaya gelmezse, alann bir ksm
karanlk grnr.
Makrometrik vida: Mikroskop tpn gzle grlr ekilde aa yukar hareket
ettirerek kaba ayar yapar.
Mikrometrik vida: Mikroskop tpn ok yava bir ekilde hareket ettirerek ince
ayar yapar, incelenecek objeyi netletirir. ok ksa bir mesafede hareket eder ve bu
mesafenin dnda ilemez. Bu nedenle vida daima ortada tutulmaldr, sona dayanrsa
makrometrik vida 1 mm aa veya yukar hareket ettirilerek bu mesafe salanmaldr.
Mikroskop tablas: ncelenecek preparatn konulduu, daire veya kare eklinde
madeni ksmdr. Aynadan yansyan n preparata gelebilmesi iin ortas deliktir.
aryo: Tablann zerinde preparat tespit etmeye yarayan ksmdr.
aryo Kontrol Vidalar: Tablann altnda, aryoyu ve buna tutturulmu olan ve
preparat saa sola, ileri geri hareket ettiren ksmdr. Hareketin miktar aryo zerinde
6
bulunan blmelerle llebilir. Bu blmeler yardmyla preparatn herhangi bir noktasn
kolaylkla tekrar bulmak mmkndr.
2) Optik Ksm: Preparatta bulunan objeyi uygun bir ekilde aydnlatan ve bu cisimden
bytlm bir grnt veren ksmdr. u ksmlardan oluur:
Lamba: Gvdenin alt ksmnda aydnlatmay salayan genellikle dk voltta alan
ksmdr.
Potansiyometre: Elektrik akm iddetini deitirerek azaltan veya oaltan
dmedir.
Kondansatr: Tablann altnda bulunan kuvvetli iki mercekten ibaret olup, aynadan
gelen cisim zerinde toplamaya ve alan homojen bir ekilde aydnlatmaya yarar.
Diyafram: Kondansatrn altnda bulunan ve ortasndaki delii istenilen oranda
daraltlp geniletilebilen bir perdedir. Aynadan gelen n iddetini ayarlamada kullanlr.
Objektif: Mikroskobun en kymetli paralarndandr. Bir veya bir ka mercekten
yaplm olup gerek, ters ve bytlm bir grnt verir. Her objektifin zerinde bytme
derecesi yazldr. Zayf objektifler ksa, kuvvetli objektifler daha uzundur. Revolveri
evirerek zayf objektiften kuvvetliye srayla gei mmkndr. Her objektifin bytme
derecesi zerinde yazldr.
Okler: Mikroskop tpnn gze yakn olan ucunda bulunan, iki mercekten yaplm
bir sistemdir. Objektifin verdii grnty bir lup gibi bytr. Bytme derecesi zerinde
yazldr (5x, 10x, 15x gibi).
Mikroskobun Bytme Gc
Mikroskopta incelenen objenin ne kadar bytldn hesaplamak iin, kullanlan
okler ve objektifin bytme dereceleri arplr.
rn. Mikroskop Bytmesi (M.B.) = 10x40 (Okler bytmesi x Objektif bytmesi)
7

Mikroskobun Kullanl
Mikroskop incelemeye uygun bir ekilde yerletirilir. Hareket ettirilmeden k ayar
yaplr. En kk objektif eksen zerinde evrilerek oklerden baklp gr alan en aydnlk
olacak ekilde ayarlanr.
Preparat tabla zerine yerletirilir. Preparattaki obje, mikroskop deliine gelecek
ekilde ayarlanr. Makrometrik vida ile objektif preparata yaklatrlr. Oklerden bakarken
makrometrik vida geri evrilerek mikroskop tp yavaa yukarya kaldrlr. Dokularn
grnmeye balad anda makrometrik vida braklarak mikrometrik vida ile grnt
netletirilir.
Preparat daha fazla bytlerek incelenmek isteniyorsa, revolver evrilerek daha
byk bir objektif preparat zerine getirilir. Mikrometrik vida ile netletirilir. Grntnn
derinlii hakknda bir fikre sahip olmak iin mikrometrik vida ne arkaya hareket ettirilerek
baklmaldr.
Grntnn netlii, objektifin cisme en uygun mesafeye kadar yaklatrlmasyla
birlikte, ayn zamanda kesite gelen n da uygun bir ekilde ayarlanmasna baldr. Ik iyi
ayarlanamazsa grnt bulanktr. Bu durumda mikroskop lambasnn ayarn kontrol etmek
gerekir. Ayrca kondansatr ve diyaframn da kontrol edilmesi gerekmektedir. zellikle ok
ince ve effaf kesitlerin incelenmesinde diyafram uygun ekilde ayarlanmaldr.
Mikroskop hibir zaman zorlanmamaldr. Mikrometrik vidann bir ynde dnmesi
durduu takdirde, mikroskop tablas makrometrik vida ile aa indirilmeli ve mikrometrik
vida ters ynde bir mddet boaltldktan sonra tekrar grnt elde edilmeye allmaldr.
Mikroskopta hava kabarcklarnn bulunmad blgeler incelenmeli veya incelenecek
blge hava kabarcklarndan kurtarlmaldr.
8
Objektif yukar kaldrlmadan preparat alnmamal ve preparat alnrken objektife
dedirilmemelidir.
Aynal mikroskoplarda, k kayna olarak gn veya floresan kullanldnda
aynann dz taraf, lamba kullanldnda ise aynann ukur taraf kullanlmaldr.
Mikroskobun Bakm
Pratik almalara balamadan nce ve almalar bittikten sonra optik ksmlar ok
yumuak ve ykanm bir tlbent ile silinmelidir. Mekanik ksmlar ise yine yumuak bir toz
bezi ile silinmelidir.
Mikroskop tozdan, reaktiflerden ve asit buharlarndan korunmaldr. Mikroskop
tpnn iine toz girmemesi iin tpn st ucunda daima bir okler bulunmaldr. Eer
objektiflere reaktif bulamsa nce slak, sonra kuru bir tlbent ile silinmelidir. Belirtele
hazrlanm preparatla alrken mikroskop tablas dz tutulmaldr, aksi halde tablann
eimi nedeniyle reaktif akabilir ve mikroskop tablas kirlenip bozulabilir. Oklerin
merceklerinin kirli olup olmad mikroskoba baklarak kolayca anlalr. Okler olduu yerde
evrilirken kirlilikler de hareket ediyorsa, kirliliin oklerden geldii anlalr.
Mikroskobun ii bittikten sonra en kk objektif gr noktasnda olmak zere
ayarlanmal, rts rtlmelidir.
Preparat Hazrlama
Temiz bir lam zerine bir damla reaktif konur. Sonra alnm olan kesitler bu damla
ierisine yerletirilir. Toz drog ile allyorsa, temiz bir pens veya toplu ine yardmyla toz
droun ince ksmlarndan uygun miktarda alnp damla ierisine datlr. Drog ok az veya
ok fazla olmamaldr. Sonra lamelin bir kenar damlaya temas ettirilerek lamel, lam zerine
yaklatrlr ve 45lik a kald zaman birden braklr. Lam ile lamel aras tamamen
reaktifle kapl olmaldr. Reaktif yetersiz kalmsa, lamel kaldrlmadan kenarndan eksik olan
ksm tamamlanmaldr. Bu esnada dikkat edilmesi gereken husus, reaktifin lamel zerine
9
tamamasdr. Lam zerindeki fazla reaktif ise szge kad ile temizlenmelidir.
Baz reaktifler (Sartur, kloralhidrat gibi) scakta tesir eder. Bu takdirde preparat
kk bir alev zerinde stlmaldr. Istma ilemi alevin ierisinde deil 2 cm yukarsnda
yaplmaldr. Preparat kaynamaya balad an alevden ekilmelidir. Bu ilem bir ka kez
tekrarlanmaldr. Kaynama ile preparattaki hava kabarcklar da uzaklatrlm olur.
Preparatta hava kabarc varsa bunlar kenarlar kaln, siyah ve ortas renksiz kreler
eklinde grlr. Kaynama esnasnda reaktif azalmsa yine lamelin kenarndan lamel
kaldrlmadan dikkatlice tamamlanmaldr.
Bu ekilde hazrlanm olan preparat mikroskop tablasna yerletirilmeden nce
soumu olmaldr. Aksi takdirde reaktiften gelecek asit buharlar objektiflere zarar
verebilir.
Ayrca kullanlan lam ve lamelin krk, atlak olmamasna zen gsterilmelidir. yi bir
preparat u zellikleri tamaldr:
1) Bir lam zerinde ancak bir preparat hazrlanmaldr.
2) Lam ve lamel arasndaki mesafe homojen ve aklk mmkn olduu kadar az
olmaldr. Yani lam ve lamel birbirine paralel olmaldr. ri drog paralar varsa karlmaldr.
3) Preparattaki materyal miktar ok az ya da ok fazla olmamaldr. Hava kabarc
bulunmamaldr.
4) Preparat temiz olmal, belirte lamelin dna tamamaldr. Lam ve lamel arasnda
reaktif kapl olmaldr.

Kesi Alnmas ve Kesit eitleri
Anatomik yapnn incelenmesinde kk ve ince kesiler hazrlamak gerekmektedir. Bu
amala kesi bir jilet, bistri veya mikrotomla alnr. Kesi almaya balamadan nce hangi
ynde kesi alnacan tespit edilir. Drog sol el ile keskin jilet ise sa el ile tutulmaldr. nce
droglar pens ile kpk ierisine sktrlarak kesi alnr.
10
Kesi eitleri: Enine kesi, Boyuna-radyal kesi, Boyuna-teetsel kesi, Yzeysel kesi
Reaktifler:
1) Distile su: Niasta tanelerinin incelenmesinde ve ekillerinin belirlenmesinde
kullanlr.
2) Kloralhidrat zeltisi: Kristal haldeki kloralhidratn %50lik sulu zeltisidir.
Scakta tesir eder. Dokular berraklatrr, niasta tanelerini eritir, kalsiyum okzalat
kristallerini ise bozmaz.
3) Sartur Reaktifi: Bileik bir belirtetir. Prof.Dr. Sarm elebiolu ve Prof. Dr.
Turhan Baytop tarafndan 1949 ylnda ayn preparattaki pek ok elementi tehis etmek ve
tanmak iin hazrlanmtr. Reaktif scakta tesir eder. Kalsiyum okzalat kristallerini
etkilemez.
Belirtete potasyum iyodr, su ve etanol yardmc madde olarak bulunmaktadr. Sudan
III, bir boya maddesidir; ya, ktin ve sberini turuncu renge boyar. Ancak sberinin
turuncu olmas gerekirken, mantar dokusunun koyu renkli olmas nedeniyle esmer-krmz
renk alr. Laktik asit ortam asit yapar ve dokular berraklatrr. Anilin asit ortamda lignini
sar renge boyar, bu nedenle tm odunlam eperler (odun borular, sklerenkima lifleri, ta
hcreleri, ta mantar hcreleri) sar renk alr. yot, niastay mavi-mor renge boyar.
Potasyum iyodr iyodun znrln artrr. Su ve etanol ise zcdrler.
Sartur Reaktifinin Bileimi:
Saf laktik asit .................................................................. 60 ml
Sudan III ile soukta doyurulmu laktik asit ........... 45 ml
Saf anilin ............................................................................... 2 g
yot ..................................................................................... 0.2 g
Potasyum iyodr ................................................................... 1 g
Etanol 95
o
.......................................................................... 10 ml
Distile su .......................................................................... 80 ml

11
4) ini Mrekkebi: Msilaj hcrelerinin incelenmesinde kullanlr. Msilaj hcreleri
su ile ier ve siyah fon zerinde renksiz grnr. Ayrca msilaj hcreleri, %10luk bakr
slfat ile muamele edilip su ile ykandktan sonra, %10luk potasyum hidroksit ilavesiyle
parlak mavi renge boyanrlar.

HCRE
Btn canllar gibi bitkiler de hcre ad verilen biyolojik yap talarndan meydana
gelmitir. Hcreler, canllar yaatan ve hayatsal grevlerini yapan birimlerdir. (ekil 1)

ekil 1. Allium cepa bitkisinin epiderma hcresi
h: Hcre eperi, g: geit, : ekirdek, v: vakuol

Bir bitki hcresi ana maddesi selloz olan bir eperle evrilidir. eperin iinde kalan
boluk (lmen), protoplazma (stoplazma, ekirdek ve plastidler) ve hcrenin dier ksmlar
tarafndan doldurulmutur.
Plastidler: Bitki hcrelerinin stoplazmalarnda bulunan nemli stoplazmik
organellerden birisidir. Plastidler ilerinde bulunan renkli maddelere gre snflandrlrlar.
Buna gre yeil renkte olanlar kloroplast, sar veya turuncu renkle olanlar kromoplast,
renksiz olanlar ise lkoplast adn alr.
Niastalar: Bitkilerde ok rastlanan nemli bir depo maddesidir. Yapraklarda
kloroplastlar iinde fotosentez sonucu meydana gelen niastaya "asimileme niastas" denir.
Besin maddesini yedek olarak saklayan dokularda ise (kabuk, kk, rizom, yumru ve
tohumlarda) lkoplastlar ierisinde, kk molekll karbohidratlarn polimerizasyonu
12
sonucunda meydana gelen niastaya "yedek niasta", "depo niasta" denir. Yedek niasta
taneleri, asimileme niastasndan daha byktr. Niasta tanelerinin ekil ve byklkleri
bulunduklar bitkilere gre deimektedir (ekil 2).

ekil 2. Niastalar: A Amylum Solani, B A. Phaseoli, C A. Oryzae, D A. Tritici, E A. Maydis,
F Rh. Rhei, G R. Sarsaparillae, H R. Colombo, I Rh. Iridis.

Yedek niastann ilk meydana geldii yere "hilum" denir. Hilum, niastalarn tehisinde
ayrc bir zelliktir. Bir plastitte bir hilum varsa, o plastitten basit bir niasta meydana
gelir; fakat birden fazla hilum mevcutsa, niasta tanesi bileik olur.
Proteinler: Bileiminde azot bulunan organik bileiklerdir. Bir ksm hcre
zsuyunda znm olarak bulunur. Bir ksm ise tohumlarda kat haldedir ve bunlara
"alron" denir. Alron, iki ksmdan oluur; kristaloit (byk ksm olup proteinlerden
oluur), globoit (kk ksm olup inozitofosfat asidinin magnezyum ve kalsiyum tuzudur).
Alronlar pek ok tohumun endospermasnda bulunur (ekil 3).





ekil 3: Ricinus communis tohumunun endosperma
hcrelerinde alron;
yk yumurta ak kristaloidi;
g globoid;
al alron;
yd ya damlas
13
Yalar: Yalar bitkilerdeki yedek besin maddeleridir. Droglarda sabit ve uucu ya
olmak zere iki tiptir. Sabit yalar, tohumlarda, parenkimatik dokularda, uucu yalar ise yaprak,
meyve, kabuk, rizomlarda zel organlar iinde, salg hcrelerinde (Cinnamomi cortex, Boldo
folium), salg ceplerinde (Eucalypti folium, Jaborandi folium), salg kanallannda (Foeniculi
fructus), salg tylerinde (Menthae folium) bulunur.
Hem sabit yalar ve hem de uucu yalar, Sartur reaktifi ile hazrlanan
preparatlarda krmz-turuncu renge boyanm irili ufakl tanecikler halinde grlr(ekil 3).
Ancak bir miktar %70 etanol ilave edilirse uucu yalar erir, sabit yalar ise erimeden kalr.
Billurlar: Metabolizma sonucu oluan artk maddelerin bazlar bitkiler iin zararldr.
Bitki bunlar ya darya atar ya da bileimlerini deitirerek zararsz hale getirir. Bitkilerde
bulunan kalsiyum okzalat kristallerine billur denir. Bitkide metabolizma sonucu oluan okzalik
asit, bitkinin topraktan ald kalsiyum ile birleerek zararsz kalsiyum okzalat billurlarn
oluturur (ekil 4).


Okzalik Asit Kalsiyum Karbonat

Billurlar ekillerine gre iki gruba ayrlrlar; 1- Basit Billurlar, 2-Bileik Billurlar.
1- Basit Billurlar: ne eklinde olanlarna "rafit" (Ipecacuanhae radix, Sarsaparillae
radix), kk billurlarn tekil ettii kmelere "billur kumu" (Belladonnae folium) denir. Bazlar az
ok izodiametrik (Liquiritiae radix)
,
uzun prizmatiktir (Iridis rhizoma).
2- Bileik Billurlar: Yldz eklindeki kalsiyum okzalat kristallerine "druz" (Stramonii
folium), iki basit billurun bir araya gelmesiyle oluan kristallere de "ikiz billur" denir
(Hyoscyami folium). Genellikle kabuk, kk ve yaprakta (mezofilde) parankima hcrelerinde
bulunur. Bazen de sklerenkima demetleri etrafndaki hcrelerde rastlanr ve bir dizi
olutururlar. Buna "basit billur dizisi" denir (Sennae folium, Liquiritiae radix).
14





ekil 4: Billur tipleri
a. Liquiritiae radix,
b. Hamamelidis cortex ve
c. Iridis rhizoma'da basit bulurlar,
d. Ipecacuanhae radixte rafitler,
e. Hyoscyami foliumda ikiz billurlar,
f. Stramonii foliumda druzlar,
g. Belladonnae foliumda billur kumu




Hcre eperi: Bitkilerde hcreye belirli bir ekil veren, ana maddesi selloz olan
ve protoplazmay evreleyen dayankl rtye "hcre eperi" denir. Hcre eperinde orta lamel,
primer ve sekonder eper olmak zere tabaka vardr, Ayrca hcre eperinde komu
hcreler arasnda madde alveriine imkn salayan geitler bulunmaktadr
a) Basit geitler: Ta hcresi, kollenkima ve sklerenkima liflerinde, parankima
hcrelerinde grlr. Enine kesitte dar bir izgi, kanal veya bir ukur halinde, yzden
grnte ise nokta, az ok geni yuvarlak veya yumurtams ekillerde grlrler.
b) Kenarl geitler: Kalnlam cidarlar, geitin zerine doru ilerleyerek geitin azn
daraltmtr. stten bakld zaman i ie girmi iki daire gibi grlrler. Odun borularnda
rastlamak mmkndr.


15
Hcre eperinde Meydana Gelen Deiiklikler
1) Odunlama: Selloz miselleri arasna lignin birikmesi sonucu eper odunlar.
2) Ktinleme: Ktin birikmesiyle olur. Ktin, havayla temasta bulunan epiderma
dokusunun zerinde devaml bir tabaka oluturur. Buna "ktikula" denir.
3) Mantarlama: l hcrelerde sberin maddesinin birikmesiyle oluur.
4) Silisleme: Selloz miselleri arasna silisyum dioksit toplanmasyla oluur. Silisleme,
bitkiye diklik ve diren salar.
5) Kireleme: Kalsiyum karbonat toplanmasyla olur. zellikle su bitkilerinin eperlerinde
grlr, kireleme bazen hcre eperinin dar bir ksmndan ieriye doru geliir ve
"sistolit" denilen zm salkmna benzer yaplar meydana getirir.
6) Tanenleme: Hcre eperinde tanen birikmesiyle eper tanenleir. Bitkilerde
kabuk, odun, meyve, tohum kabuklar ve mazlarda grlr.
7) Mumlama: Epidermada mum toplanmasyla olur. Baz meyvelerde ise donuk
bir tabaka halinde bulunur.
8) Msilajlama ve Zamklama: Hcre eperi bazen suda kolaylkla iebilen
msilaj veya zamk haline geer.

DOKU
Ayn meneyden gelen, belirli bir grevi yapmak zere toplu bir sistem
oluturan, ayn ekil ve yapdaki hcre gruplarna "doku" denir. Balca 2 ana gruba
ayrlr:
A) Meristem Doku: Blnme yetenei olan hcrelerden olumutur. Primer
meristem ve sekonder meristem olmak zere iki ekilde meydana gelir.
B) Srekli Doku: Meristem hcrelerinin gelimesi ve farkllamas sonucu
meydana gelir. Hcrelerin eperleri deiik ekillerde kalnlamtr.

16
Srekli doku grevlerine gre be ksma ayrlabilir:
1-Temel Doku
2-Koruyucu Doku
3-letim Doku
4-Destek Doku
5-Salg Doku
1-Temel Doku: Bitkinin her organnda bulunup temel yapsn meydana getiren
dokudur. rn: Parenkima hcreleri. Parenkima hcreleri ince ve sellozik cidarl
hcrelerden meydana gelmitir. Gvde ve kklerin kabuk ve zleri, yapraklarn
asimileme dokular, tohumlarn endosperma ve kotiledonlar, meyvelerin etli ksmlar
parenkimadan yaplmtr. Birer doku sistemi olan ksilem ve floemde de parenkima
bulunur.
Parenkimatik dokularda hcreler izodiametrik (boyu ile eni eit ekilde) (rnein;
endosperma), bir ynden uzam (kabuk, z ve palizat parenkimas) ya da dallanm
(snger parenkimas) eklinde olabilir. Hcreler arasndaki boluk bazen olmad gibi
bazen kk bazen de byktr. Cidarlar ince olmakla beraber dzgn bir kalnlama da
grlebilir. Geitlenmi, a eklinde kalnlam veya odunlam da olabilir.
2-Koruyucu Doku: Bitki organlarnn d ksmlarnda bulunan ve onlar d
etkenlerden koruyan dokudur. Mantarlam veya mantarlamam olabilir.
Epiderma: Hcreler aras boluu olmayan, genellikle tek sral ve eni boyuna eit,
canl hcrelerdir. Epiderma hcrelerinin d ksmna ktin maddesi ylarak ktikula
tabakasn meydana getirir. Ktikula dz, noktackl, izgili, dalgal veya przl bir yap
gsterir. Epiderma, bazen i bazen de her iki tarafa doru ikinlik meydana getirir. Bu
ikinlik alt epidermann her hcresinde grlrse "papil" adn alr (Cocae folium).
Epidermann altnda oluan hcre tabakalarna "hipoderma" denir. Epiderma
hcreleri bazen byk ve zel ekilde olan msilaj hcreleri eklini alr (ekil 5-f).
17


ekil 5: Epiderma ve stoma komu hcreleri: a Belladonnae folium, b Menthae folium,
c Sennae folium, d Digitalis folium, e Cocae folium,
f Cocae folium'da enine kesine papil eklinde kabark alt epiderma hcreleri,
g Sennae folium'da enine kesitte epiderma ve msilaj hcresi

Stoma: Epidermada mezofil ile d ortam arasnda gaz al veriini salayan organlar
stomalardr. Epiderma hcrelerinin aksine stoma hcreleri kloroplast tarlar. Bbrek
eklinde karlkl iki hcreden oluan stomalar monofasyal yapraklarda her iki yzde;
bifasyal yapraklarda ise sadece alt epidermada bulunurlar. Stomay evreleyen hcrelere
"stoma komu hcresi" denir. Bunlarn ekil ve saylarna gre deiik stoma tipleri vardr
(ekil 5).
Avrupa Farmakopesindeki snflandrmaya gre stoma tipleri ise aada akland
ekilde snflandrlmtr. (ekil 6)
1) Anomositik (Dzensiz Hcreli) Tip: Stoma genellikle epiderma hcrelerinden
farkllk gstermeyen farkl sayda hcre ile evrilmitir. Ranunculaceae tipi rnek
verilebilir. Uvae-ursi folium'da stoma komu hcreleri says 69, Digitalis folium'da ise 5-
6dr.

a
b
g
e
c

d
f


18
2) Anisositik (Eit Olmayan Hcreli) Tip: Biri dierlerinden kk 34 komu hcre
bulunur. Solanaceae tipi rnek verilebilir. (Belladonnae folium, Stramonii folium, Hyoscyami
folium)
3) Diasitik (Zt Hcreli) Tip: Stoma eksenine dik a yapan 2 komu hcre vardr.
Labiatae tipi rnek verilebilir. (Menthae folium)
4) Parasitik (Paralel Hcreli) Tip: Stoma eksenine paralel 2 komu hcre bulunur.
(Cocae folium, Boldo folium, Sennae folium)






ekil 6: Avrupa Farmakopesinde Yer Alan Stoma Tipleri
Stoma Says: 1 mm
2
epidermadaki ortalama stoma saysdr. Alt ve st yaprak
yzeylerinde saymlar yapldktan sonra alt yzey saymlarnn st yzey saymlarna oran
eklinde ifade edilir.
rn: Baz cinslerin yakn trlerini birbirinden ayrt etmek iin stoma saylarndan
yararlanlmtr. Bunlara rnek olarak Datura trleri verilebilir. Datura stramonium da
saylan stoma saylar aada verilmektedir.
Alt epiderma: 145-254 ortalama: 200
st epiderma: 59-140 ortalama: 87
Stoma says = Alt Epiderma Hcresi Says / st epiderma Says = 2.3
19
Stoma Says, yaprak yana gre deimeler gsterebilmesine ramen Stoma indeksi
belli bir tr iin sabit bir deerdir ve tam veya toz droglarda tayin edilebilir.

Stoma ndeksi: Bir yapran birim alanndaki stoma saysnn, ayn birim alandaki
epiderma + stoma saysna orannn yzdesidir.
Stoma ndeksi = Stoma Says x 100 / (Stoma Says + Epiderma Says)
rnein; 10 epiderma hcresi arasnda 2 stoma varsa,
S. = 2 x 100 / (10+2) = 16.6

Tyler: Epiderma hcrelerinin da doru meydana getirdii uzantlardr. rt ve
salg tyleri olmak zere iki tiptir, rt tyleri tek hcreli (di ty, ktikulas noktackl rt
ty) veya ok hcreli tylerdir (T ty, amdan ty, yldz ty, dirsek ty, kam ty, boumlu
rt ty) (ekil 7).


ekil 7: rt Tyleri
a Thymi herba (di ty),
b Thymi herba (dirsek ty),
c Sennae folium (kutik. nokt. rt t.),
d Absinthii herba (T ty),
e Hyoscyami folium (ok hcreli .t.),
f Digitalis folium (ok hcreli .t.),
g Rosmarini folium (amdan ty)
h Farfarae folium (kam ty)
i Malvae folium (yldz ty)
a
b
g
e
c
d
f
h
i
20
Mantar Doku: Kabuun d ksmnda epidermann harap olmas sonucunda oluan,
yzeysel ok keli olan cansz hcrelerdir. Hcre cidar ince, esmer renkli ve derinlemitir,
ikinci bir mantar dokusu olan ta mantarda ise hcre cidar odunlam, kalnlam ve
geitlidir (ekil 8).

3-letim Doku: Kkten su ve suda erimi olan maddeleri ve yapraklardan asimilasyon
sonucu sentez edilmi bileikleri bitkinin dier organlarna tayan iletim sisteminin
oluturduu dokudur. letim doku, ksilem ve floemden olumutur.
a) Ksilem: Trake, trakeit, ksilem parenkimas ve ksilem sklerenkimasndan ibarettir.
Trake, silindir eklinde st ste dizili hcrelerin aralarndaki eperlerin erimesiyle meydana
gelen borulardr (ekil 9). aplar daha dar, uzunca silindir veya prizma eklinde, iki ucu sivri
bamsz hcreler ise trakeitleri oluturur. Ksilem parenkimas, canl stoplazmas bol, eitli
besin maddelerinin depo edilmesi ve iletilmesine yarayan hcreler olup, ksilem ierisine
dalmtr. Ksilem sklerenkimas ise, iletim dokuyu destekleyen, eperleri odunlam uzun
hcrelerdir. Kkten su ve suda erimi maddeleri bitkinin dier organlarna iletir.
b) Floem: Asimilasyon rnlerini ileten bileik bir dokudur. Kalburlu borular, arkada
hcreleri, floem parenkimas ve floem sklerenkimasndan ibarettir. Kalburlu borular, geni
lmenli, ince eperli, birbirleriyle boru gibi ucuca birleen, birleme yzeylerindeki enine


ekil 8: Mantar
A Cinnamomi cassiae cortex enine kesit
a ince cidarl mantar,
b ta mantar,
c cidar at nal eklinde kalnlam mantar
B Cinnamomi cassiae cortex yzden grnle
ince cidarl mantar,
C Cinnamomi cassiae cortex yzden grnte
ta mantar,
D Granati cortex, enine keside cidar at nal
eklinde kalnlam ta mantar)
21
eperleri kalbur gibi delikli olan canl hcrelerdir. Kalburlu borularn yannda bulunan ve daha
dar olan stoplazmaca zengin parenkimatik hcrelere ise arkada hcreleri denir. Floem
parenkimas, yine parenkimatik hcrelerdir. Floem sklerenkimas ise, destek grevi yapan ve
eperleri lignin birikmesiyle kalnlam hcrelerdir.







4-Destek Doku: Hcre eperl eri kal nl am ve genel l i kl e zel ekiller alm
hcrelerden oluur. eperdeki kalnlamalar, lignin veya selloz birikmesiyle olur. Sert doku
(sklerenkima) ve pek doku (kollenkima) olmak zere iki eit dokudan olumutur.
a) Sert doku: ki eit hcreden oluur; sklerenkima lifleri ve ta hcreleri.
Sklerenkima lifleri, ince uzun, eperleri kaln, ular sivri hcrelerdir. Hcre eperi lignin
birikmesiyle kalnlamtr. Tek tek olabildii gibi demetler halinde de bulunabilir. Ta
hcreleri ise; hcre eperleri lignin birikmesiyle kalnlam hcrelerdir. Kollu ta hcrelerine
"idioblast" denir. (ekil 10)
b) Pek Doku: Sklerenkima hcreleri l olduu halde, kollenkima hcreleri
canldr. Farklar ise, eperlerinin her yannn kalnlam olmamasdr. Bazlarnn keleri
selloz birikmesi sonucu kalnlamtr (ke kollenkimas), bazlarnda da eperin bir veya iki
yz kalnlamtr (levha kollenkimas).

ekil 9. Ksilem kalnlamalar.
A halkal,
B,C spiralli,
D as,
E Liquiritiae radixde trake ve trakeit
22







ekil 10: Sklerenkima lifleri ve ta hcreleri,
a Cinnamomi cassiae cortexde a1 boyuna, a2 enine kesine sklerenkima lifleri ,
b Chinae cortex'de b1 boyuna, b2 enine keside sklerenkima lifleri,
c Liquiritiae radixde enine keside bir sklerenkima demeti,
d Cinnamomi cassiae cortex'in primer korteksinde ta hcreleri.
e Lini semende e1 enine kesitte e2 stten grnte ta hcreleri tabakas,
f Rhamni purshianae cortex'in primer korteksinde bir ta hcresi kmesi,
g Thea foliumda idioblast.

5-Salg Doku: Hcreler tarafndan salglanan bir eit maddeye "salg" ve bunlar
meydana getiren hcre topluluklarna da "salg doku" denir. Salglar uucu yalar gibi sv
olabildii gibi kalsiyum okzalat kristalleri gibi kat da olabilir. Salg doku intraseller ve
ekstraseller salg doku olmak zere ikiye ayrlr.
a) ntraseller salg doku: Hcre stoplazmasnda oluan salglar stoplazma veya
vakuolde birikirse buna hcre ii salglar denir. eitli ekilleri vardr (ekil 11).
a.Salg Hcreleri: Cidarlar sberinlemi olup, parenkimatik bir doku iine
dalmtr.
b.St Borular: nce selloz eperli, ok ekirdekli, az stoplazmal, hcre zsuyu
olarak lateks ad verilen yapkan bir sv ihtiva eden hcrelerdir.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
a
.
a1


c
d
e1

.
.
g

e2
.
a2
b1
b2
.
.
.
f
23


ekil 11: Salg sistemi a Boldo folium'da salg hcresi, b Jaborandi folium'da salg cebi,
c Anisi fructusda enine kesitte salg kanal, d Filicis rhizomada i salg ty,
e Papaveris immaturi fructus'da balantl st borular,
f Anisi fructusda salg kanallar (yzeysel)

b) Ekstraseller salg doku: Bu tip hcreler salglarn hcre dna karrlar.
Salg Cepleri: Yaprak, gvde ve meyvede eitli ekilde meydana gelen ceplerdir.
Lizigen salg cepleri: Bir grup salg hcresinin eperlerinin ve stoplazmasnn yava
yava erimesiyle meydana gelir.
izogen salg cepleri: Salglanmay yapan hcreler boluun etrafnda salam veya
ezilmi vaziyetledir.
izolizigen salg cepleri: Salglanmay yapan hcreler ile komu hcreler erimi ve
yrtlmtr. Salg cebi bylece genilemitir.

Salg Kanallar: Salg maddeleriyle dolan hcreler aras boluklarn st ste gelmesi
ve birbirleriyle balanmas sonucu meydana gelen uzun kanallardr.
Salg Tyleri: ounlukla epiderma hcrelerinden meydana gelen, salglarn darya
karan tylerdir. Sap ve ba ksmndan oluurlar. Deiik tipte salg tyleri vardr (ekil
12).
24

ekil 12: Salg tyleri: a Rosmarini folium, b Menthae folium, c, d Digitalis folium,
e Belladonnae folium, f Hyoscyami folium, g, h Absinthii herba,
i Malvae folium, k,l Menthae folium, m,n Betulae folium, o Cannabis herba

Labiatae tipi salg ty: Bir sap ve sekiz ba hcresinden meydana gelir.
Solanaceae tipi salg ty: Sap ve ba hcreleri bir veya bir ka tane olabilir.
Compositae tipi salg ty: Salg tyleri iki sra geniliinde ve bir ka hcre
yksekliindedir.
Malvaceae tipi salg ty: Bir taban hcresi zerine oturan drt hcreden
olumutur.
Bbrek tipi salg ty: ki farkl ekilde grlebilir; sap tek hcreli ba yanyana iki
hcreden olumu veya ba ve sap tek hcreli salg ty.
salg tyleri: Hcre aras boluklarda yer alan bir ba ve bir sap ksmndan
ibarettir.
Nektaryumlar: ekerli sv, balz salglayan ty ve dier ekildeki bezlerdir.


25
YAPRAK (FOLIA)
Dal ve gvdedeki noduslardan kan, genellikle yeil renkli fotosentez ve
terleme olaylarnn olutuu organlardr. Yaprak anatomik olarak epiderma, mezofil ve
iletim doku demetlerinden oluur. Epiderma yapran alt ve st yzeyinin d ksmnda
bulunan tek sra hcreden yaplm, stomalar tayan ksmdr.










Mezofil: Kloroplast ihtiva eden palizat ve snger parenkimalarndan ibarettir
(ekil 13). Palizat parenkimas, uzun veya ksa silindirik, aralarnda ok dar hcre aras
boluklar bulunduran hcrelerden oluur. Snger parenkimas hcreleri ise, geni hcre
aras boluklara sahip yuvarlak veya kollu hcrelerdir.
Palizat parenkimas sadece yapran st tarafnda, snger parenkimas ise alt
tarafnda bulunuyorsa byle yapraklara "bifasyal yaprak" (Belladonnae folium),
her iki epidermada da palizat ve aralarnda snger parenkimas mevcut ise byle
yapraklara da "monofasyal yaprak" denir (ekil 14, 15).




ekil 13: Cocae folium tozu,
1 snger dokusu,
2 st epiderma ve stomalar
3 palizat parankimas
4 st epiderma
5 sklerenkima demeti ve demete
bitiik hcreler iinde basit billurlar
p papiller

1-4 yzden grnte, 5 boyuna
grnte
26






ekil 14: Bifasiyal yaprak (Belladonnae folium),
e st epiderma, pp palizat parenkimas, sp snger parenkimas,
ae alt epiderma, st salg ty, bk billur kumu, dr druz














ekil 15: Monofasyal bir yapran enine kesiti (Sennae folium)
c kollenkima, cr druz ve basit billur, crs basit billur dizisi, le alt epiderma,
lp alt palizat parenkima, m msilaj hcresi, ph floem, s stoma, t rt ty,
sm snger parenkima, ts rt ty taban ve st epiderma, up st palizat,
vb iletim demeti, xy ksilem

ts
sm
27


1. Theae folium









2. Belladonnae folium
ekil 16: Theae folium
a idioblast
b st epiderma ve palizat parenkimas
c stomal alt epiderma
d alt epiderma ve snger parenkimas
e rt ty.

ekil 17: Belladonnae folium
a st epiderma ve palizat parenkimas,
b stomal alt epiderma ve ktikula kvrmlar,
c,e Solanaceae tipi salg tyleri,
d stomal st epiderma,
f genel grnte billur kumlar.

ncelenecek Yaprak Droglar
28
3. Sennae folium
ekil 18: Sennae folium tozu (X 183)
A Epidermis yzeyinin grn,
B Yaprak kesitinden bir para,
C Kutikulas noktackl rt tyleri,
D Trake,
E Billur dizisi,
F Prizma eklinde kalsiyum okzalat kristalleri tayan parenkima hcreleri,
G Agregat kalsiyum okzalat kristalleri

29
4. Thyme folium
ekil 19: Thymi folium tozu
1 stten grnte st epidermada ; 7 polenler,
1a diasitik stoma, salg ty, palizat parankimas, 8 korollann i epidermas,
1b Labiatae tipi salg ty, 9 kaliksin i epidermasnda rt tyleri,
1c di ty, 10 stten grnte kaliksin d
2 enine kesitte st epidermada di tyler, epidermasnda salg ve rt tyleri,
3 di ty, 11 stten grnte epiderma hcreleri
4 alt epidermada stomalar, ile evrili ok hcreli salg ty
5 gvdede yer alan lifler, 12 yandan grnte ok hcreli salg ty
6 salg ty ve korollann d epidermas 13 gvde epidermasnn stten grn
30
5. Absinthi herba









ekil 20. Flos Pyrethri tozu a ovaryumda salg ty ve billurlar, b filament epidermas, c polen,
d ovaryumda ta hcreleri, e braktede sklerenkimatik tabaka, f tps iein epidermas,
g korollann d epidermas ve druz, h anterde endotesyum i T ty, j stigma, k dilsi iein epidermas


6. Malva folium

ekil 21. Althaeae folium tozu
a alt epiderma ve snger parenkimas,
b yldz rt ty,
c stomal st epiderma,
d st epiderma ve palizat parenkimas,
e druz, Malvaceae tipi salg ty.
31
7. Digitalis folium

ekil 22. Digitalis folium tozu
1 stten grnte st epiderma ve 8 Boyuna kesitte parankima
altlarndaki palizat hcreleri 9 stten grnte epiderma hcreleri
2 Alt edipermada anamositik stomalar 10 Ktikulas noktackl boumlu rt ty
3 stten, yandan ve alttan grnte 11 Ba tek hcreli, sap okhcreli salg tyleri
iki ba hcresi tayan salg ty 12 Damarlar ieren bir epidermann stten
4 ok hcreli rt ty paras grn
5 Epidermaya bal salg tyleri 13 Paralanm bir rt ty
6 Enine keside epidermada salg ty 14 stten grnte st epiderma ve
7 Paralanm rt ty taban ve tepesi altlarndaki palizat hcreleri

32
8. Hyoscyami folium

ekil 23. Hyoscyami folium tozu
1 stten grnte st epiderma, 7 stten grnte korolla epidermas
anizositik stomalar ve palizat 8 stten grnte fibrz yapl anter
2 Alt epidermada stomalar ve rt ty 9 stten grnte epiderma ve rt ty
3 Enine kesitte st epiderma, palizat, 10 Ba ve sap ok hcreli salg tyleri
snger parankimas ve ikiz billurlar 11 stten grnte korolla epidermas ve
4 stten grnte billurlar ve iletim demeti ba ok hcreli, sap tek hcreli salg ty
5 Bir rt ty ve iki farkl tip salg ty 12 Polen
6 Kalsiyum okzalat kristalleri
33
9. Menthae folium







ekil 24. Menthae folium tozu
1 stten grnte st epiderma 6 rt tyleri
ve palizat 7 stten grnte epiderma hcrelerine
2 stten grnte alt epidermada bal ba ok hcreli salg ty
diasitik stomalar 8 stten grnte yaprak kenarna yakn
3 stten grnte gvde epidermas epiderma hcreleri
4 Enine kesitte Labiatae tipi salg tyleri, 9 stten grnte yaprak kenarnda
palizat parankimas, snger parankimas epidermaya bal rt ty
ve epiderma hcreleri 10 Gvdede damarlar ve ksilem
5 Epiderma hcresine bal tek ba hcreli parankimas
salg ty

34
EK (FLORES)
Angiospermae'lerin reme organdr. Tam bir iekte dtan ie doru;
sepallerden yaplm yeil kaliks, petalleri oluturan renkli korolla, stamenlerin
bulunduu androkeum ve pistillerden yaplm ginekeum ksmlar bulunur. Drog olarak
kullanlan ieklerin bir ksmnda bu paralarn bazlar eksiktir. Toz droglarda her
iee gre farkl grnte olan iein ksmlarna ait dokular grlr (ekil 25).

















ekil 25: Chamomillae vulgaris flos tozu
1 stten grnte papil tayan 6 Brakte merkezindeki ta hcreleri
korollann i epidermas 7 Brakte kenar
2 stten grnte salg ty tayan 8 Polenler
korollann d epidermas 9 Compositae tipi salg ty
3 Anterde endotesyum 10 Damar ve billur tayan parankima
4 Papilli stigma, stilus ve billurlar 11 Dilsi korollann i epidermas
5 Korolla tabannn i epidermas 12 rt tyleri
35
MEYVA (FRUCTUS)
Ovaryum gelimesiyle oluan ve tohumlar tayan organdr. Ekzokarp,
mezokarp ve endokarp olmak zere 3 tabakadan olumutur. Ekzokarp tek sra hcreden
oluur, epiderma tabakasna benzer ve stoma tar. Parenkimatik hcrelerden oluan
mezokarp ve endokarp tabakalarnn yaplar her meyvaya gre farkllklar gsterir (ekil
26).























ekil 26. Anisi fructus tozu,
1 Ligninlememi parankimaya bal 5 stten grnte stoma ve dalgal
ta hcreleri kutikula tayan epikarp
2 endokarp ve salg kanallar 6 Endokarp ve salg kanallar
3 rt tyleri 7 stten grnte testa
4 iletim demetleri 8 Druz ve ya damlalar tayan
endosperma
36
TOHUM (SEMEN)
iekteki tohum taslaklarnn dllenip, olgunlamasyla oluan, imlenerek bitkiyi meydana
getirme yetenei bulunan organdr. Testa, embriyo ve besi dokusundan oluur. Testa tohumun
kabuudur, d yznde bir epiderma ve altnda birka sra hcre tabakas vardr. Anatomik yap
her tohumda farkldr. Besi dokusu; niasta, ya ve protein tayan ince cidarl parenkimatik
dokulardr, endosperma ve perisperma ad altnda incelenir. Embriyo yeni bitkiyi verecek olan
bitki tasladr. Genellikle ok kk olduunda anatomik incelemelerde nem tamaz (ekil 27).




















ekil 27. Lini semen tozu
1 stten grnte testann
pigment tabakas, pigment
tayan hcreler ve
endosprema hcreleri
2 Enine kesitte epiderma ve
testa parenkimas
3 stten grnmde testa,
epiderma ve parenkima
4 Enine kesitte testann pigment
tabakas ve endosperma.
5 Pigment kmeleri
6 Testann enine kesitinde,
sklerenkima, hiyalin ve
pigment tabakalar
7 Uzunlamasna enine kesitte,
sklerenkima tabakas ve
parenkima hcreleri
8 stten grnmde epiderma ve
parenkima hcreleri
9 Yzeysel grnmde
sklerenkima tabakasnn kaln
duvarl hcreleri
10 Yzeysel grnmde
sklerenkima tabakasnn
hiyalin tabakasyla beraber
grlen ince duvarl hcreleri
11 Yzeysel grnmde
sklerenkima tabakasnn
duvarlar kalnlam
hcreleri.

37
KK (RADIX)
Bitkiyi topraa balayan, topraktan su ve suda znm tuzlar alan toprakalt
organdr. Kabuk, kambiyum ve merkezi silindir tabakalarndan olumutur. Kabuk geni
bir dokudur, dtan ie doru epiderma, kabuk parenkimas ve endoderma tabakalarn tar.
Kambiyum bir veya birka sra hcreden oluur, sadece dikotil bitkilerde bulunan d tarafa
doru floemi, i tarafa doru ksilemi oluturur. Merkezi silindir ise trake, trakeit ve z
parenkimas, iletim demetleri arasnda parenkimatik z kolu hcreleri tar (ekil 29).
1-Monokotil kk: Kabuk ve merkezi silindirden olumaktadr. Kabuk dtan ie
doru; epiderma, kabuk parenkimas ve endoderma tabakalarndan olumaktadr. Merkezi
silindir ise; trake, trakeit ve z parankimasndan ibarettir.
2-Dikotil kk: Kabuk ve merkezi silindirden olumaktadr. Merkezi silindir kambiyum
tar.














ekil 28. Rhei rhizoma tozu
a parenkima ve druz,
b radyal z kolu,
c teetsel oz kolu,
d niasta,
e odun borular.

ekil 29. Scillae bulbus
a stomal i epiderma,
b d epiderma,
c parankimada ince ksa ve uzun kaln rafitler,
d odun borular.

38

























ekil 30: Liquiritiae radix tozu.
1 Yzeysel grnmde mantar doku 8 Kabukta kollenkima tabakas
2 Enine kesitte mantar doku ve 9 Kalsiyum oksalat kristalleri
kabuun bir blm 10 Sklerenkima liflerinde basit billur dizisi
3 Niasta taneleri 11 Dizili belirgin geitler tayan trake,
4 Teetsel grnte z kollar arasnda parenkima ve odunlam ksilem
parenkima hcreleri parenkimas
5 Tek bir sklerenkima lifi 12 Dizili geitler tayan trake
6 Genilemi geitler tayan trake paras 13 Radyal uzunlamasna kesitte, z kollar,
7 Dizili geitler tayan trakeitler parenkima ve dizili geitler tayan trake

39
KABUK (CORTEX)
Dikotil bitkilerde gvde, dal ve kklerin kambiyum tabakasnn dnda kalan
ksmdr. Kabuun d ksmnda epidermann harap olmas sonucunda oluan periderma
bulunur. Periderma dtan ie doru mantar, fellogen ve fellodermadan oluur.
Peridermann altnda parenkimatik hcrelerden oluan primer ve sekonder korteks
tabakalar bulunur (ekil 31).



















ekil 31: Cinnamomi cassiae cortex tozu
1 Sklerenkima lifi 7 Kalsiyum oksalat kristalleri
2 Ta hcreleri 8 Salg hcresi ve floem parenkimasna bitiik
3 Niasta taneleri sklerenkima lifinin bir ksm.
4 Yzeysel grnmde mantar doku 9 Skleraenkima liflerinin bir ksm ve ta hcreleri
5 Floem parenkimas ve bir salg hcresi 10 Bir salg hcresi
6 Teetsel uzunlamasna kesitte z kollar, 11 Enine kesitte mantar doku ve kabuun bir
asikular kalsiyum oksalat kristalleri blm.
tayan hcreler, floem parenkimas
40


















ekil 32: Chinae cortex tozu
1 Tek bir sklerenkima lifi 5 Enine kesitte mantar ve felloderm
2 Radyal boyuna kesitte sklerenkima 6 Floem parankimas ve merkezi silindir
lifleri, parankima ve merkesi silindir 7 Niasta taneleri
3 Niasta ve pigment tayan 8 stten grnte mantar
parankima hcreleri 9 Geitli floem parankimas
4 Sklerenkima lifi, floem parankimas,
billurlar

41
Baz nemli Droglarn Mikroskobik ve Makroskobik Analizi:
Cocae folium: Erythroxylum coca; koka yapra (Erythroxylaceae)
Renk:mat,esmer-yeil Koku:hafif Lezzet:hafif ac, dili uyuturur Grn: het.
ekil 33: Cocae folium tozu
1 Papil ve parasitik stoma ieren alt epiderma 6 Kollenkima
2 st epiderma, palizat parenkimas ve billurlar 7 st epiderma ve mezofil
3 Yandan grnmde papilli alt epiderma, 8 Epiderma hcreleri
Stoma ve snger parenkimas 9 Snger parenkimas
4 Sklerenkimada basit billur dizisi 10 Ksilem
5 Basit billur 11 Papilli alt epiderma


42
Opium: Papaver somniferum; ham afyon, (Papaveraceae)
Renk: kahverengi Koku:kendine zg Lezzet: aromatik Grn: sert, kaba toz

ekil 34: Opium
1 st epiderma ve palizat parenkimas 5 Snger parenkimasnda silindirik iletim
2 Anamositik stoma ieren alt epiderma demetleri
ve snger parenkimas 6 Polen taneleri
3 Yandan grnmde kapsln d tabakalar 7 Plasenta epidermas
parenkima hcreleri 8 Kapsln i epidermas
4 stten grnmde kapsln d tabakalar 9 Kapsl kabuunun kalnlam duvarl
hcreleri

43
Papaveris immaturi fructus:
Renk: Kahverengi Koku: hafif Lezzet: hafif ac,yavan Grn: heterojen


ekil 35. Papaveris immaturi fructus tozu
a.) stomal ekzokarp,
b.) hipoderma,
c.) mezokarp parenkimas,
d.) st ve odun borular,
e.) endokarp
44
Cannabis herba: Cannabis sativa var. indica; kenevir, kendir, esrarotu
(Cannabinaceae)
Renk: Koyu yeil Koku: hafif Lezzet: hafif ac Grn: heterojen
ekil 36: Cannabis herba tozu
1 Braktenin st epidermas, ktikula izleri, 7 Paralanm ok hcreli salg tyleri
salg ty, palizat parenkimas ve billur 8 Kk salg tyleri
tayan hcreler 9 Papil
2 Ba ok hcreli, sap ok hcreli salg ty 10 Brakteoln alt epidermas, anomositik stoma,
3 Braktenin alt epidermas, anomositik stoma, alttaki mezofilde kalsiyum okzalat kristalleri,
salg tyleri sistolit tamayan rt tyleri
4 Sistolit tamayan rt tyleri 11 Palizat parenkimasnda billur
5 Papil tayan stigma 12 Ba ok hcreli, sap ok hcreli salg ty
6 Sistolit tayan rt tyleri ile kapl st 13 Brakteoln st epidermasnda eperleri
epiderma, alt tabakada palizat parenkimas kalnlam hcreler, mezofilde billurlar
45
Mikroskopik bir analizde toz edilmi droglan karakterize eden balca elementler
unlardr.
Folia elementleri: Stoma tayan epiderma paralar, snger ve palizat
parenkimasna ait paralar, ince iletim demetleri, salg hcreleri, rt tyleri.
Flores elementleri: Korolloya ait papilli epiderma hcreleri, polen, papilli stigma
paralar, anterlerin karakteristik endotesyum tabakas paralar (salg ve rt tyleri,
stoma vs.)
Semen elementleri: Alron, niasta, ya ve bunlar ieren besi dokusu
(endosperma), kotiledon paralar, testa epidermas, az miktarda ince odun borular
paralar.
Fructus elementleri: Tohum tozunda grlenlere ilaveten perikarpa ait paralar
(ekzokarp, mezokarp, endokarp), her meyve iin karakteristik zellikte olan endokarp
paralar, ince odun borular grlr.
Radix elementleri: Bol miktarda parenkimatik paralar, deiik ynlerden grnte
z kollar tayan; paralar, drog soyulmamsa mantar dokusu paralar ve odun borular
grlr.
Cortex elementleri: Radix elementlerinin hepsi grlrken odun borularna
rastlanmamaktadr.




Not: Mikroskobik yntemler blmnde yer alan izimler aadaki kaynaklardan alnmtr:
1. ener, B. ve ark., Droglarn Morfolojik, Anatomik ve Kimyasal Analiz rnekleri, Seldem Ofset, Ankara (1985).
2. Baytop, A., Bitkisel Droglarn Anatomik Yaps, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul (1981).
3. Jackson, B.P, Snowdon, D.W., Atlas of Microscopy of Medicinal Plants, Culinary Herbs And Spices, Belhaven Press,
Londra, (1990).

46
3) FZKSEL VE KMYASAL YNTEMLER
Droglar ve droglardan elde edilen saf maddeler zerinde balca tehis ve miktar
tayini amacyla yaplan incelemelerdir.
Drog zerinde Yaplan Analizler:
1. Droun kimyasal yapsnn belirlenmesi
2. Drogdaki ana madde veya maddelerin miktarlarnn tespiti
3. Fizikokimyasal zelliklerin tespiti: Asitlik ndisi, Ester ndisi, Sabunlama ndisi, yot
ndisi, Peroksit ndisi vb.
Saf Madde zerinde Yaplan Analizler:
1. Fiziksel zelliklerin tespiti: Ergime Noktas, Kaynama Noktas, Donma Noktas,
Spesifik Arlk, Optik evirme, Sirkler Dikroizm, Krlma ndeksi, Absorpsiyon
Spektrumu (UV, IR, NMR), Ktle Spektrumu
2. Kimyasal zelliklerin tespiti: Tehis, Miktar Tayini
A.) Tehis: Droglarn kimyasal yapsn meydana getiren primer ve sekonder
metabolitlerin belirlenmesi amacyla yaplr. Bu amala klasik kimyasal reaksiyonlardan ve
kromatografik yntemlerden yararlanlmaktadr.
Kimyasal Reaksiyonlar: Kimyasal reaksiyonu veren bileik renklenme, kelek
teekkl ve gaz k gibi bir belirtiyle tanmlanr. Bunlar sekonder metabolit grubu
iin genel veya zel reaksiyonlar olabilir.
Kromatografik Yntemler: Esasnda bir ayrma yntemi olan kromatografi, deiik
uygulama biimleri ile hem tehis hem de miktar tayini iin uygulanmaktadr.
B.) Miktar Tayini: Bu amala gravimetrik, volumetrik, kromatografik ve optik
yntemler kullanlmaktadr.

o Farmakope analizleri: Bir droun ya da kimyasal maddenin ila hammaddesi veya
ila olarak kullanlmadan nce farmakopelerde belirtilen zellikleri tayp tamadnn
aratrlmas, saflnn kontrol veya eczanelerde kullanlp kullanlamayacann tayini iin
47
yaplan analizlerdir. Bunlardan bazlar drog ve ekstrelerde etkin madde tehis ve miktar
tayini, indeksler, kl miktar tayini, nem miktar tayini, su miktar tayinidir.
Bu aratrmalar esnasnda aadaki ilemlerden faydalanlr:
A) Ekstraksiyon: Drog, karm veya zeltideki bir maddenin veya madde grubunun
uygun zc kullanlarak ekilip alnmas ilemdir.
1-Kat-sv
a) Maserasyon: Uygun bykle getirilen drogun, uygun zc iinde oda
scaklnda belirli bir sre bekletilmesi ile yaplan en basit ekstraksiyon yntemidir.
b) nfzyon: Uygun bykle getirilen drog zerine kaynar su konulur. Az kapal
olarak 5-10 dakika beklenir. Yaprak, iek ve herba droglar iin uygundur.
c) Dekoksiyon: Uygun bykle getirilen drog zerine souk su konulur,
kaynayncaya kadar stlr. 5-10 dakika ksk atete kaynatlr. Odun, kk gibi ekstraksiyonu
zor droglar iin kullanlr.
d) Perkolasyon: Uygun bykle getirilen drog, perkolatr iine yerletirilir.
stten ilave edilen uygun zc ile alttaki musluktan ekstre toplanarak istenen maddeler
ayrlr. Perkolatrdeki zc miktar devaml tamamlanarak ilem istenen maddenin tm
ekstre edilene kadar devam ettirilir.
e) Devaml ekstraksiyon: Soxhlet apareyi ile yaplan devaml scak perkolasyon
yntemidir.
2-Sv-sv: Ayrma hunisinde Nerst Dalma kanunu esasna dayanarak yaplan
ekstraksiyondur.
3-Mekanik: Ekuel, ekspresyon, snger yntemi
B) Kromatografi: Bir karm oluturan farkl zellik ve yapdaki maddelerin, birbiri
ile karmayan iki faz arasnda farkl mekanizmalarla ayrlmasna dayanan ayrm yntemidir.
C) Distilasyon: Bir zeltideki veya sv karmdaki bileenlerin s ile buhar haline
dntrlmesi ve bu buharn tekrar younlatrlmas esasna dayanan ayrm yntemidir.
Adi, vakum, su, su-buhar, buhar ve fraksiyonlu distilasyon olmak zere 6 tipi vardr.

48
GLUSTLER
Glusitler klorofilin katalitik etkisi sonucu yeil bitkilerde oluan maddelerdir. nceleri
bu maddelere karbonhidrat (veya karbonhidrat) ad verilmekteydi. Karbonhidrat deyimi bu
gruptaki maddelerin (CH
2
O)n formlne uymasndan dolay kullanlmtr. Fakat sonralar
anlalmtr ki formaldehit (CH
2
O)
1
asetik asit (CH
2
O)
2
laktik asit (CH
2
O)
3
ve benzeri
maddeler de zellikleri bakmndan deiik olduklar halde ayn genel formle uymaktadrlar.
Ayrca yap bakmndan tamamen bu gruptan saylmas gereken ramnoz, digitaloz, mannitol
gibi maddeler ise kapal forml asndan karbonhidratlara uymaz. Bu bakmdan bu grup
maddeler iin glusit terimi bulunmu ve yeni bir isimlendirme uygulanmtr. Bununla beraber
karbonhidrat teriminin kullanlmasna da devam edilmektedir.
Glusitler bitkilerde basit ya da karmak bir biimde fakat her zaman bulunan
maddelerdir. ounlukla enerji kayna ya da depo maddesidirler. C, H, O' den oluan bu
yapda, ortak zellik olarak en az 2 tane OH grubu ve bir de redktr grup yer alr. Bu
redktr grup ya bir aldehit ya da bir ketondur.
Glusit ad altnda toplanan bileiklerin bazs tek bir moleklden olumutur ve
basittir, bu gruba alnan glusitlere oz denir (rnek: glukoz, ramnoz). Baz glusitler ise
birden fazla moleklden meydana gelmitir. Moleklleri birletiren ba, seyreltik mineral
asitlerle kaynatarak ya da baz fermentlerle beraber, belirli koullarda bekletilerek
paralanabilir ve glusiti meydana getiren basit molekllere ayrlabilir, yani hidroliz olabilir.
te bu zellikteki glusitlere ozit ad verilir (rnek: sakaroz, niasta, digioksozit).
Bir ozitin yapsnda yalnzca oz moleklleri yer almsa bu bileikler iin holozit deyimi,
bir veya birka oz yannda, oz olmayan bir molekl de tayorsa heterozit deyimi kullanlr.
OZLAR VE TREVLER
Ozlar C, H, Oden ibaret olup, iki veya daha fazla OH grubu ile bir redktr grup
tarlar ve doada ok deiik biimlerde ve pek ok sayda bulunurlar. Bu basit bileikleri
birbirinden ayrabilmek iin, molekln yapsna dayanarak genel isimlendirmeden yararlanlr:
49
Redktr grubuna gre, oz aldehit ise aldoz (rn. glukoz) veya keton ise ketozdur
(rn. fruktoz).
Oz, moleklndeki OHlarda ve redktr grupta yer alan O atomlarnn saysna
dayanarak bioz, trioz, pentoz (rn. ramnoz, arabinoz), heksoz (rn. glukoz), heptoz olarak
isimlendirilir.
CHO CHO


CH
2
OH CH
2
OH
D glukoz L arabinoz
Bitkiler leminde rastlanan ozlar, yalnzca imdiye dek anlatld biimde yani yaln
halde deildir. Oksidasyon ve redksiyon rnlerine rastland gibi ester yaps ya da amin
yaps gsterenlere de tank olunur ki bu bileikler, ozlarn trevi olarak kabul edilir.
Polioller, ozlardaki karbonil (-OH ya da C=O) grubunun redklenerek OH haline
gemesi sonucu olumu bileiklerdir. Bu bileikleri adlandrmak iin poliol, polialkol gibi
szckler de kullanld gibi ozun isminin sonundaki -oz kaldrlp -itol ekini getirerek,
tredii oz veya oz grubu belirtilebilmektedir. (rn. arabinoz arabitol; heksoz heksitol).
Ozlar ve trevleri, byk bir ounlukla tatldrlar.
Alkol (-OH) gruplarndan tr suda znrler.
Organik zclerde znmezler.
Sudaki zeltileri optike aktiftir.
Ozlarn kristallenmesi genellikle ok zordur. Ancak temizken ve glkle
kristallenebilirler. Polioller ise etanolden kolayca kristallenirler.
50
Redktr grubu (aldehit/keton) bal olmayan, serbest olan btn ozlar ve uronik
asitler redktrdr. Alkali ortamda metal tuzlarn indirgerler, rnein FEHLNG
belirtecinden (alkali CuSO
4
ve Na, K tartarat) krmz renkli Cu
2
Oi ktrrler.
Bir bitkide ozun varln saptamak iin MOLISCH belirtecinden yararlanlabilir.
Bitkinin incelenecek blmnden ok ince olmayan bir kesit alnr, zerine 1 damla %15-20lik
-naftol zeltisi, sonra da birka damla deriik H
2
SO
4
damlatlr. Kesitin birden bire
meneke renge dnmesi bitki parasnda glukoz, fruktoz, sakaroz ya da inlinin varln
kantlar.
Ayn ilem tp iindeki bitki ekstresi ile de yaplabilir. Meneke rengin olumas birok
oz ve ozitin varln gsterir.
Ozlarn tannmasnda, asitli ortamda stma sonucu furfuralin olumasndan yararlanlr.
Furfural, fenol ya da aminlerle renkli kondensasyon bileikleri verir.
Ketozlarn, rnein fruktozun tanm iin ok uygulanan bir deney SELIWANOFF
deneyidir. Oz zeltisine 1-2 tane rezorsinol kristali ve eit hacimde deriik HCl katlr.
Kaynar su banyosuna alnan deney tpnde, birka dakika iinde krmz bir renk olumas
ketoz varln kantlar.
Pentozlarn aranmas iin oz ieren zelti eit hacimde deriik HCl ile birka dakika
stlr. (deriik HCl pentozlar furfurale evirir), bir tane floroglusinol kristali katlmasyla
oluan krmz renk, pentozlarn varln gsterir; ayn deneyle meneke renk meydana
gelirse uronik asitlerin bulunduu anlalr.
Dezoksiozlar: Oz moleklndeki karbon atomlarndan biri, -OH grubu tamayabilir,
bunu belirlemek iin dezoksi n ekinden yararlanlr. OH tamayan C atomunun numarasn
da syleyerek hidroksilsiz olan konum aka anlatlabilir, rnein 2 dezoksi metilpentozda
metil pentozun 2 numaral konumunda OH grubu yok demektir.
51
Dezoksiozlar, baz nemli kalp heterozitlerinin bileiminde yer aldklarndan bu
ekerlerin tannmas iin renk reaksiyonlar aranmtr KELLER KLIANI reaksiyonu ve PESEZ
reaksiyonu ok kullanlan reaksiyonlardr.
KELLER KLIANI reaksiyonunda oz, az miktarda Fe
+3
tuzu (rn. FeCl
3
) ieren glasiyal
asetik asitte zlr. Deney tp biraz eik tutularak kenarndan deriik H
2
SO
4
szdrlr ve
iki tabakann olumas salanr. Balangta birbiriyle karmayan bu iki tabakann ayrlma
yzeyinde koyu mavi bir halka grlrse 2-dezoksi oz var demektir.
PESEZ reaksiyonunda, 2-dezoksi oz aranacak zeltiye ksanthidroln (C
13
H
10
O
2
) asetik
asitteki zeltisinden katlr, pembe rengin olumas, sonucu olumlu olmas anlamna gelir.
Ozlara uygulanan tanma reaksiyonlar arasnda osazon oluturma da vardr. Osazonlar,
farkl deiik kristal biimi gsteren trevlerdir. Bu kristallerin ekilleri gibi erime
dereceleri ve znrlkleri de deiik ve ou kez her oza zgdr. Bu reaksiyon genellikle
asit ortamda yrtlr. Sodyum asetat ve asetik asitli ortamdaki oz zeltisi, fenilhidrazin
ile su banyosunda stldnda, redktr grupta yryen katm reaksiyonu sonucu renkli bir
osazon meydana gelir. Baz ozlar ayn osazonu verebilirler, rnein glukoz ve fruktozun
ayrlmasnda osazon deneyinden yararlanmak sz konusu deildir, burada ketozlar iin
uygulanan SELIWANOFF deneyine bavurulur.

Oz Tehis Yntemleri:
A) Klasik Tehis Reaksiyonlar
A.1) Metal Tuzlarnn Redksiyonu
FEHLING Reaksiyonu: Redktr oz + CuSO
4
+ Alkali Cu
2
O ker (krmz)
BARFOED Reaksiyonu: R. Oz + Cu asetat / CH
3
COOH Sar, krmz kelek
BENEDICT Reaksiyonu: R.Oz + Na slfat/Cu slfat Sar, krmz kelek
TOLLENS R. Oz + AgNO
3
/ NH
3
Gm (Ag
o
) aynas
52
A.2) Aromatik Nitro Bileiklerinin Redksiyonu:
PKRK AST testi: Oz zeltisi + pikrik asit Aminonitrofenol (krmz)
A.3) Furfural Trevlerinin Olumasna Dayanan Reaksiyonlar:

- Seliwanoff (ketozlar iin) furfural + rezorsinol krmz
- Antron ( pentozlar iin) furfural + floroglusinol krmz
- Molisch furfural + -naftol mor-meneke halka
- Bial ( pentozlar iin) furfural + orsinol pembe, meneke
- Naftorezorsinol furfural + naftorezorsinol farkl renkler m.g.

A.4) OSAZON Reaksiyonu
Ozlarn karbonil grubunun aromatik hidrazinlerle verdii reaksiyondur. Reaksiyon
sonucu oluan kristalerin ekilleri, erime noktalar, znrlkleri her oza gre farkldr.
Oz z + fenil hidrazin + Na asetat OSAZON

53
B) Kromatografi le Tehis: Bu amala gaz, ince tabaka veya kat kromatografisi
kullanlabilir. TK, KK iin solvan sistemi: n-BuOH/Propanol/H
2
O (1:1:1), n-BuOH/Pridin/H
2
O
(9:5:4), revelatr; Anilin ftalat, naftil amin



Kullanlacak Drog:
Oz zeltisinin hazrlanmas: 5 g toz edilmi drog havanda 10 ml su ile iyice
ezilir. Sulu ksm szlerek ayrlr. Bu ilem 1 kez daha tekrarlanr. Drogdaki klorofil,
flavonoit ve tanen gibi maddelerin ktrlerek ayrlmas amacyla birletirilen sulu
ekstre zerine %10luk kurun asetat zeltisi ilave edilir. kelek oluumu
tamamlanana kadar kurun asetat zeltisinden eklenmelidir. Daha sonra karm
szlr. Eklenen kurun asetatn fazlasn ktrerek ortamdan ayrmak amacyla,
elde edilen ekstreye disodyumhidrojenfosfat zeltisinden damla damla ilave edilir.
Meydana gelen kelek filtre kadndan szlr. Elde edilen test zeltisi oz tanma
reaksiyonlarnda kullanlmak zere 3e ayrlr:
Oz Tanma Reaksiyonlar:
FEHLING testi: Test zeltisinden 1 ml deney tpne konur. zerine 2 ml
FEHLING A ve 2 ml FEHLING B zeltisi konur. Istma ile oz varlnda krmz renkli
bakr (I) oksit ker.
MOLISCH testi: 1 ml test zeltisine a - naftol'un alkoldeki %5lik zeltisinden
1-2 damla ilave edilir. Tp yatay tutulurken yavaa kenarndan szdrlan deriik slfrik
asit ile meneke mor halka tekil ettirilir.
DENEYLER
54
SELIWANOFF testi: 1 ml numune zeltisi asitlendirilir ve 1 ml Seliwanoff
belirteci ilave edilerek kaynatlr. Bir sre sonra ketoz varlnda krmz renk grlr,
aldozlar ise daha ge reaksiyon verir ve daha ak krmz renk grlr. Pentozlar ise
mavi-yeil renk meydana getirirler.

OZTLER
Yapsnda en az iki oz bulunan ozitlere holozit ad verilir. Holozitlerdeki oz says
10dan az ise Oligoholozit; 10dan fazla ise Poliholozit deyimleri kullanlr. Holozitlerin
ayn cins birka ozun birlemesiyle meydana gelenlere homojen oligoholozit/homojen
poliholozit; deiik cins ozlarn birlemesiyle olumu rnekleri ise heterojen
oligoholozit/heterojenpoliholozit olarak isimlendirilir.
POLHOLOZTLER
Poliholozitler, suda tamamen deil fakat ksmen znen, sulu zeltisine etanol veya
Ca, Mg, Ba tuzlar katlmasyla bir kelti meydana getiren bitkisel rnlerdir.
Poliholozitlerden eczaclk bakmndan nemli olanlar, niasta, desktran, zamk, msilaj,
selloz pektin ve mukopoliholozitlerdir.
Nisastalar (Amyla)
Niasta, deiik bitki organlarnda bulunabilen bir asimilasyon rndr. Yumrularda
(patates), gvdede (baz palmiyelerde) gelimi kklerde (manihot), rizomlarda (maranta),
tohumlarda (Leguminosae ve Gramineae) ve meyvelerde depo maddesi olarak birikmektedir.
Bu organlar arasnda en ok tohumlarda ve toprakalt yumrularnda bulunmaktadr.
Bir drogda niasta bulunduunu kantlamak iin drog nce kaynak metanol ile tketilir,
bylece hem ya ve klorofilinden kurtarlm hem de enzimleri inaktive edilmi olur. Bu
55
artlm rn souk su ile tketilir, santrifj edilir ve 0.1 N iyot zeltisi ile renklendirilerek
tanecikler mikroskopta incelenir.
Amiloz, niastann sudan znen ksmdr ve %10-20 kadarn oluturur (bu oran bazen
%35e kadar kabilir) 250-300e kadar -D glukoz molekl 1-4 ba ile balanarak (maltoz
tipi) dz bir zincir oluturmutur. Molekl tarts 10.00-60.00 kadardr.
Amilopektin ise niastann suda erimiyen fakat ien ksmdr. %80-90n kapsar,
1000den fazla -D glukozdan olumutur ve bu zincir dallanmtr. Molekl tarts 50.000-
100.000 kadardr.
Niasta iyotla amilozdan tr mavi renk verir. Hidroliz balangcnda amilo-
desktrinden tr renk yine mavidir. Hidroliz biraz daha ilerleyince eritrodekstrinden tr
krmz veya kahverengi renk oluur, daha kk molekll akrodekstrin oluunca renklenme
grlmez; ayn ekilde hidroliz maltoz ve glukoza kadar sregelince de renk yine olumaz.
Niastann amiloz ve amilopektinden olutuunu dikkate alarak hidrolizdeki bu deiiklik ayr
ayr incelendiinde karlalan durum yle olmaktadr:
Hidrolizden nce; Niasta + iyot mavi
Beta-amilaz hidrolizi ile hidrolizi srasnda; Amilodekstrin + iyot mavi meneke
Eritrodekstrin + iyot soan kabuu
Akrodekstrin + iyot hafif renk
Maltoz + iyot renksiz

Eczaclk tekniinde kullanlacak niasta yabanc maddeler ve ya iermemelidir. Biimi
bozulmu niasta tanesi bulunmamaldr. Nem oran %15ten, kl miktar %0,6dan fazla
olmamaldr. Asitlii kontrol edilmeli, azot miktar belli dzeyin altnda olmaldr.
Niasta iin belirtilen deerler arasdan bir de Mavilik deeri vardr. Bu deer
niastann iyot ile verdii mavi rengin 680 nm deki ekstinsiyonudur. Bu deer niastadaki
amiloz ve amilopektin miktarna baldr, amiloz miktar ne kadar yksekse mavilik deeri de
o kadar fazladr. Bu nedenle mavilik deer belli tr niasta iin karakteristiktir. rnein
56
patates niastasnda amilozun mavilik deeri 1.6, amilopektinin 0.15tir. Patates niastasnn
mavilik deeri ise 0,4 olarak llr.



Kullanlacak Drog:
Niasta zeltisinin Hazrlan: 0.5 g niasta, 3 ml souk suyla kartrlp
zerine 25 ml kaynar su ilave edilerek karm 2 dakika ksk bek alevinde stlr,
soutulur. Bu rnek zelti olarak kullanlr.
1. Niastann yotla Tehisi: 2 ml rnek zeltisine 1-2 damla iyot zeltisi
damlatlr. Koyu mavi renk gzlenir.
2. Niastada Redktr Oz Aranmas:
2 ml rnek zeltisine Fehling reaksiyonu uygulanr. zeltinin mavi renginin
deimedii gzlenir.
2 ml rnek zeltisine 2 ml dile slfrik asit ilave edilir. Su banyosunda 30
dakika asit hidrolizine braklr. Bu sre sonunda tp alnarak eit hacimde baz
eklenir. Fehling A ve Bden eit miktarda ilave edilir. Tp bek alevinde stlr.
Krmz renkli kelek oluur.






DENEYLER
57
HETEROZTLER
Dile mineral asitler veya bir enzim yardmyla hidroliz edildiinde bir veya birka
molekl oz ile glusit olmayan bir maddeye (aglikon veya genol) ayrlan bitkisel bileikler
heterozit adn alr.
Heterozitlerde oz moleklnn redktr grubu aglikondaki bir OH (alkol veya fenol)
grubuyla balanm olarak bulunursa bu tip heterozitlere O-heterozitleri ad verilir. Oz
moleklnn redktr grubu aglukondaki bir SH (tiyol) grubuyla balanrsa S-heterozitleri
ve NH
2
(amin) grubuyla balanrsa N-heterozitlerinden bahsedilir. Sonraki aratrmalarla
bu gruplara bir de C-heterozitleri eklenmitir; burada oz ile aglikon arasnda C-C ba
mevcuttur ve bu tip heterozitler bileenlerine ancak glkle ayrlabilir. Heterozitlerde
ozlar redktr gruplaryla ba tekil ettiklerinden indirgen kabiliyetlerini kaybederler. Bu
sebeple heterozit zeltileri ancak hidroliz edildikten sonra redktrdr.
Heterozitler genellikle iyi kristallenen, bazen amorf, kat maddelerdir. Ekseriya beyaz
renkli ve ac lezzetlidir. Heterozitler arasnda sar (flavonozit), turuncu (baz
antrasenozitler) ve krmz (antosiyanozit ve antrasenozitler) olanlar da vardr.
Heterozitlerin znrl hakknda genel bir ey sylemek zordur. Genellikle su,
metanol, etanol, aseton, etil asetat ve piridinde znrler, petrol benzini ve eter gibi
zclerde znmezler. Kloroform baz heterozitleri eritir. Heterozitler iin genel
saylabilecek bir eritici 70-90lik etanoldr. Molekldeki oz says arttka, organik
zclerdeki erirlik azalr.
Btn heterozitler iin ortak en nemli zellik, asitler ve enzimlerle hidroliz
olmalardr. Asitlerle yaplan hidroliz ksa srelidir, abuk sonulanr ve total bir hidroliz
temin edilir. Asitle hidrolize mineral asitlerin (hidroklorik asit, slfrik asit) %1, %5 ve
%10luk dile zeltileri kullanlr. Enzimle hidroliz ise daha uzun srer fakat nispeten
spesifiktir ve aglikonu yahut ozu bozmaz. Bu hidroliz, enzimi optimum artlarda (scaklk, pH
vs.) belirli bir sre (48 saat veya daha fazla) heterozitle temasta brarak yaplr.
58
Heterozitlerin aglikonlar deiik yapda olduklarndan ve farkl solvanlarda farkl
derecelerde eridiklerinden, ekstraksiyonlar da ortak usullere balanamaz.
1. ANTRASEN TREV HETEROZTLER (ANTRASENOZTLER)
eitli familyalara ait baz droglar, aglikonu antrasen trevi olan heterozitleri
ierirler. Bunlarn ou katartik etkili droglardr. (Rhizoma Rhei, Aloe, Folia Sennae, Cascara
sagrada vs.) Antrasen trevi maddeleri ieren baz droglar ise boya olarak kullanlr
(Coccionella, Radix Rubiae vs.).
Antrasen trevi bileikler bitkide 3 tipte bulunur. Oksantron, antron ve antrakinon.
Oksantronun enol ekli antrahidrokinon, antronun enol ekli antranol adn alr.
Bu tip arasnda en kararl olan antrakinonlardr; antranol ve antrahidrokinonlar
kolaylkla okside olarak antrakinon haline geerler. Bunlardan purgatif olarak tesir eden ve
eczaclk ynnden nemli olanlar 1,8-dihidroksiantrakinon trevi maddelerdir.
Antrakinon yannda ayn zamanda tanen de tayan droglarn laksatif etkisi azalr.
rnein Rhizoma Rhei dk dozlarda kabz etki gsterir ve ancak yksek dozlarda
laksatiftir.

59
Antrakinonlar alkali hidroksitleri ile koyu krmz renk verirler (BORNTRGER
reaksiyonu). Antron ve antranoller oksitlendikten, heterozit halindeki antrakinon bileikleri
ise hidrolizden sonra ayn reaksiyonu verirler. BORNTRGER reaksiyonunda daha ok % 10
luk KOH veya amonyak zeltileri kullanlmaktadr.
Drog su ile kaynatlr. Szlr ve sznt, pH 3e ayarlandktan sonra, eterle tketilir.
Serbest antrakinonlar etere geer. Eterli faz NaHCO
3
ile alkalanr, bikarbonatl tabaka
ayrlr, asitlendirilir ve yine eterli tketilir. Serbest karboksilli antrakinonlar (rein) etere
geer. BORNTRGER reaksiyonuyla tehis edilir.
Antrasen heteroziti tayan baz droglar: Aloe, Sennae folium, Rhei rhizoma, Rhamni
purshianae cortex.

Kullanlacak Drog:
1. Mikrosblimasyon: Toz edilmi numuneden bir lam zerine konur. Lamn st
arada 1-2 mm mesafe kalacak ekilde ve eik vaziyette baka bir lam ile kapatlr.
Alttan ufak bir alevle stlr. Bylece sblimat st lamn alt yznde toplanr, ineler
veya damlack halindeki sblimat 1 damla sodyum hidroksit zeltisi ile muamele edilir.
Krmz renk meydana gelir.
2. BORNTRGER Reaksiyonu: 0.2 g toz edilmi drog, bir tpte 2 ml toluen i l e
alkalanr, dekante edilir. Szntye 1 ml % 10 luk amonyak zeltisi konur. Sulu ksm
pembe renk olur.
Tpte kalan drog, 5 ml dile slfrik asit ile 2 dakika kaynatlr. Scakken szlr
ve toluen ile alkalanr, Toluenli ksm ayrlr ve zerine 1 ml %10luk amonyak zeltisi
ilave edilir. Sulu ksm pembe-krmz olur.
DENEYLER
60
2. FLAVON TREV HETEROZTLER (FLAVONOZTLER)
Flavonozitler flavonoitlerin heterozitleridir. Flavonoitler ise kromon trevi
maddelerdir. Kromon benzo--pirondur ve bitkilerde imdiye kadar serbest olarak
rastlanmamtr.
Bitkilerdeki birok renkli bileii oluturan bu maddeler, hidroksil grubu ne kadar
fazla ve ortamn pHs ne kadar yksek ise o kadar koyu renklidir.





Flavonozitler, genel olarak, su ve etanolde znr, eter, kloroform ve
benzende znmez. Genolleri ise eterde erir, suda erimez. Bu maddelerin ou kristalizedir.
61
Halka yaplarna gre ak veya koyu sar renklidirler. Alkali ortamda (NaOH veya KOH dile
zeltileri ile), flavonoitler, havada koyulaan sar bir renk vererek erirler. Asitlendirilirse
renk alr ve kerler. Flavonoitlerin tehisi iin ok kullanlan bir reaksiyon Siyanidin
reaksiyonudur. Bu reaksiyonda flavonoitlerin sulu-alkol zeltisi ve hlsas hidroklorik
asitli ortamda magnezyum tozu ile muamele edilir, yani doal hidrojenle redklenir.
Flavonlarla portakal rengi, flanonollerle kiraz krmzs, flavononlarla meneke-krmz bir
renk elde edilir. Kalkon ve izoflavonlar bu reaksiyonu vermezler. Bu reaksiyon kolorimetrik
tayinler iin de uygundur.
Flavonoitlerin P vitamini aktivitesi bir teoriye gre 3, 4 pozisyonundaki iki OH
grubundan ileri gelmektedir.
Flavonoit tayan baz droglar: Crataegi flos, Auranti folium, Rutae herba, Auranti
pericarpium.

Kullanlacak Drog:
Toz edilmi numuneden %50lik 10 ml etanolle %2lik dekoksiyon hazrlanr.
1. 3 ml ekstre zerine 1-2 damla %5lik demir (III) klorr'n sulu zeltisi
eklendiinde; yeil, mavi-siyah,
2. 3 ml ekstre zerine 1-2 damla %10luk sodyum hidroksit zeltisi eklendiinde;
koyu sar,
3. 3 ml ekstre zerine 1-2 damla bazik kurun asetat zeltisi eklendiinde; sar
oranj renk oluur.
4. SYANDN (SHINODA;SHIBATA) reaksiyonu: 0.2 g numune 5 ml %50lik
etanolle 5 dakika kaynatlp szlr. Sznt zerine 0.5 ml deriik hidroklorik asit ve
bir spatl ucu magnezyum veya inko tozu ilave edilir. Hidrojen gaz k ile uygun
deriimde flavonda turuncu, flavonolde krmz, flavanonlarda mor renk meydana gelir.
DENEYLER
62
3. ANTOSYAN TREV HETEROZTLER (ANTOSYANDOLLER):
Bitkilerde ok rastlanan, iek, yaprak, meyva, meyva usaresi ve araplara renk veren
pigmentlerdir. Antosiyanidoller benzo piron yerine benzopirilyum ekirdei tar.
Benzopirilyumda 4. karbonda keton bulunmaz. Antosiyanidoller genellikle 3. ve 5.
konumlardaki OH gruplarndan ozlarla balanarak antosiyanozitleri meydana getirirler.
Antosiyanozitler birka grupta toplanabilir.
Antosiyanidin tayan baz droglar: Althaeae flos, Malvae folium, Violae folium.
Bitkilerdeki krmz pigmentler yannda renksiz baz maddelerin HCl etkisiyle renkli
bileikler haline dnt grlp bu maddelerin antosiyanidollere yakn bileikler olduu
anlalnca, bu tip bileiklere proantosiyanidoller ad verilmitir. rnein asma yapraklar
%1lik HCl ile tketilip amil alkol ile alkalannca antosiyanidoller organik zcye geer.
Kalan asitli sulu ekstre renksizdir. Fakat bu renksiz svya %20 HCl katp kaynatlrsa koyu
arap krmzs bir renk oluur. Renkli madde amil alkole geer. Sonbaharda rengi kzaran
yapraklarda bu renk dnm de proantosiyanidollerden ileri gelir. te HCl etkisiyle
antosiyanidol haline getii iin bu bileiklere proantosiyanidol ad verilmitir. Aslnda pro-
n eki ile biyosentezdeki ara rn kastedilir ise de burada byle bir durum yoktur.
Proantosiyanidoller, bitkide, antosiyanidollerin biyosentezinde n rnler olmayp, sonradan
ortamn pHsndaki deiiklikle antosiyanidollere dnerek renklenen maddelerdir.
Krmz lahana ekstresinin pH deiimi ile verdii renkler *:
pH < 7 ise asit pH > 7 ise baz
pH
2 4 6 8 10 12
Renk Krmz Eflatun Mor Mavi Mavi-yeil Yeil-sar
* Kaynak: http://www.health-science-spirit.com/calcium.html


63

Kullanlacak Drog:
2 g numune 10 ml %50lik etanol ile su banyosunda tketilir, szlr. Sznt 5e
ayrlr.
1. 1 ml szntye, seyreltik hidroklorik asit ilave edilir, krmz renk oluur.
2. 1 ml szntye, sodyum hidroksit zeltisi ilave edilir oluan renk kaydedilir.
3. 1 ml szntye, 1 ml amil alkol ilave edilerek alkalanr. Amil alkol tabakas
renksiz kalr.
4. 1 ml sznt 1 ml deriik hidroklorik asitle kaynatlr. Souduktan sonra amil
alkolle alkalanr. Amil alkol tabakas renklenir.
5. 1 ml szntye kurun asetat zeltisi ilave edilir. Yeil renk oluur.

4. KARDYOAKTF HETEROZTLER
Kardiyoaktif heterozitlerin aglikonlar steroit yapsndadr ve siklopentanofenantren
halkas ihtiva eder. Bu sisteme bir de lakton halkas balanmtr. Heterozitlerin ou 5 yeli
doymam bir lakton halkas tar ve 23 karbonludur. Urginea ve Helleborus trlerindeki
heterozitlerde doymam, 6l bir lakton halkas mevcuttur ve bunlar 24 karbonludur. 23
karbonlu olanlara kardenolit, 24 karbonlulara bufadienolit ad verilir.

DENEYLER
Kardenolit (23 C)
Bufadienolit (24 C)
64
Be karbonlu doymam lakton halkas redktr karakterdedir, amonyakl gm
nitrat redkler ve piridinli ortamda sodyum hidroksit karsnda, sodyum nitropursiyat ile
krmz bir renk verir (Legal deneyi). 6 karbonlu lakton halkas ihtiva edenler Legal
deneyinden renk vermezler.
Kardiyoaktif heterozitlerin aglikonunda siklopentanofenantren halkas en az iki OH
grubu tar. Bu hidroksil gruplarndan biri 3nc karbon atomuna, dieri ise genellikle 14nc
karbon atomuna baldr. OH gruplar ikiden fazla ise dierleri, 5, 11 veya 16 konumunda yer
alr. Ozlar bir holozit zinciri halinde 3nc karbon atomundaki OH grubuna balanr.
Siklopentanofenantren halkasndaki 10. karbona bal R radikali, -CH
3,
CH
2
OH veya
CHO gruplardr.
Siklopentanofenantren iskeletinde A ve B halkalarnn tekil ettii dzleme nazaran 5.
ve 10. C atomlarndaki sbstitentler cis veya trans olabilirler. Bu iki konfigrasyon
izomerinden cis olanlar kardiyoaktiftir. Nitekim ayn sbstitentleri ihtiva ettikleri ve ayn
molekl yapsnda olduklar halde cis izomeri digitoksigenoln aktif olmasna ramen trans
izomeri uzarigenol, barsak kontraksiyonunu inhibe ettiinden antidiyaretik olarak etki
eder.
Kardiyoaktif zellik bir de etilenik lakton halkasna baldr. Katalitik hidrojenlenme
ile lakton halkas doyurulur veya alkali hidrolizle bu halka alrsa maddenin kalp zerindeki
etkisi kaybolur.
Kardiyoaktif heterozit ieren baz droglar: Bulbus Scillae, Digitalis folium,
Convallariae herba, Hellabori rhizoma, Stophanthi semen.
Tehis:
Kardiyoaktif heterozitlerin tehisleri, aglikonun veya dezoksiozlarn tehis edildii
renk reaksiyonlarna dayanr. Kardiyoaktif heterozitlerin aglikonlar steroller iin ortak olan
LIEBERMANN reaksiyonunu (kloroform ve asetik asit anhidritli ortamda slfrik asitle
65
meneke, mavi sonra yeil renk) verirler. Fakat bu reaksiyon spesifik olmadndan pek
kullanlmaz. Kardenolitler Legal reaksiyonundan baka, 5li lakton halkasnn alkali ortamda
nitrolanmasndan sonra baz katm reaksiyonlar da verirler ve renkli maddeler meydana
getirirler. rnein 3,5-dinitro benzoik asit ile krmz (KEDDE reaksiyonu) ve pikrik asit ile
turuncu (BALJET reaksiyonu) renk verirler. Bu reaksiyonlar bufanolitler vermez. Bu sebeple
bufanolitler iin Liebermann reaksiyonundan istifade edilir. Ayrca, trikloro asetik asidin
Digitalis heterozitleriyle verdii floresans da karakteristiktir.
Kardiyoaktif heterozitlerde bulunan 2-dezoksi ozlarda karakteristik KELLER-
KILIANI reaksiyonunu verirler. Madde glasiyel asetik asitte eritilir ve FeCl
3
ilave edildikten
sonra deriik slfrik asit ile tabakalandrlr. ki sv tabakas arasndaki yzeyde mavi
meneke bir halka meydana gelir ve biraz sonra btn asetik asit tabakas mavi olur.


Kullanlacak Drog:
1. KELLER-KLIANI reaksiyonu: 1 g toz rnek 20 ml %50lik etanolle kaynar su
banyosunda 3 dakika kaynatlr. Szlr, szntye 5 ml %10luk kurun asetat zeltisi
ilave edilir. kelek szlerek ayrlr. Sznt bir ayrma hunisinde iki defa 5er ml
kloroform ile alkalanr. Birletirilen kloroformlu fazlar bir kapslde buharlatrlr.
zerine %3.5luk demir (III) klorr'n glasiyel asetik asitteki zeltisinden ilave edilir.
Elde edilen zelti, bir deney tpnde bulunan 2 ml deriik slfrik asit zeltisine,
tpn kenarndan dikkatlice szdrlr, iki tabaka arasnda mavi-meneke halka oluur.
2. BALJET testi: 5 ml kloroformlu ekstre bir kapslde buharlatrlr. 1 ml etanolde
zlerek bir deney tpne alnr ve zerine 1 ml Baljet belirteci ve 2 damla %6lk
sodyum hidroksit zeltisi ilave edilir. Turuncu renk oluur.
DENEYLER
66
5. SENEVOL HETEROZTLER (GLUKOSNOLATLAR)
Heterozitlerde oz, S-ba ile balanmtr. Bu heterozitler zel bir enzim olan mironaz
(=mirozinaz) ile hidroliz olarak kkrt ihtiva eden uucu bir bileik ile oz moleklerine ayrlr.
Bu uucu aglikon senevol trevidir. Senevol, izotiyosiyanik asit esterlerine verilen bir
isimdir. Bu esterler yakc kokulu, rubefiyan ve uucu svlardr.

Tehis: Senevol heterozitlerini, drogtan suyla masere etmek ve sonra su buhar
distilasyonu yoluyla senevol trevini ayrmak, eterle izotiyosiyanat tketmek ve buradan
amonyak ilavesiyle tiyore haline geirmek (sinigrozitten alil tiyore) ve bu yeni bileiin
zeltisini kada tatbik etmek suretiyle, kat kromatografisi yoluyla tehis mmkn
olmaktadr. Revelatr olarak amonyakl gm nitrat kullanlr. Hardal tohumlar iin
gelitirilen bu usul dier Cruiciferae droglarna da uygulanabilir.
Senevol heterozitleri tayan baz droglar: Sinapis nigrae semen, Sinapis albae semen

Kullanlacak Drog:
1 g toz edilmi numune erlene konur. 5 ml %10luk hidroklorik asit ilave edilir. Gm
nitrat zeltisi ile slatlm szge kad, amonyak buharna tutulduktan sonra bir
mantarla erlenin boynuna sktrlarak slatlm droun yaknna sarktlr. Az sk
olmayacak ekilde kapatlm olan olan erlen stlr. Szge kadnn rengi siyahlar.
DENEYLER
67
6. SYANOGENETK HETEROZTLER (SYANOFOR HETEROZTLER)
Hidroliz edildikleri zaman HCN veren heterozitler bu gruba girer. Uzun zaman, bu
heterozitlerden yalnz amigdalozit (amigdalin) tannmaktayd.
Bu tip heterozitler hidroliz olduklar zaman aglukon olarak HCN ile birlikte bir aldehit
veya keton verirler. Bu aldehit ekseriya benzaldehit, keton da yine ekseriya asetondur. HCN
aldehit veya ketonla sitanidrin (=hidroksinitril) halinde bulunur.

Siyanogenetik heterozitleri tanmak iin, hidrolizde meydana gelen HCNnin
tehisinden ve miktar iin de yine ayn rnden yararlanlr. Tehis iin GUIGNARD n
sodyum pikratl kad kullanlr. Toz edilmi veya paralanm drog bir deney tbnde ok az
su ile slatlr (birka damla toluen de konulabilir). Bylece heterozit hidroliz olur. Bu srada
taze hazrlanm ve nemli, sodyum pikratl bir kat tbn azna bir mantar yardmyla
sktrlp tp iine sallandrlmtr. Eer siyanogenetik heterozit bulunuyorsa kat kzarr.
Reaksiyon bazen birka dakikada, bazen da etvde 30Cde bekletilmek suretiyle birka
saatte sonulanabilir.
Siyanogenetik heterozit tayan baz droglar: Sambuci flos, Laurocerasi folium,
Amygdalae amarae semen.

68

Kullanlacak Drog:
0.1 g toz edilmi numune bir deney tpnde 1-2 damla su ile stlr. nce erit
eklinde kesilmi pikrik asitli szge kad sodyum karbonat zeltisi ile slatlarak
tpn iine sarktlr ve tpn az gevek olarak kapatlr. Tp, ksk bek alevinde
stlr. Hidroliz nedeniyle aa kan HCN sodyum pikratla reaksiyona girerek sodyum
izopurpurat oluturur. Szge kadnda turuncumsu krmz renk meydana gelir.

7. KUMARN TREV HETEROZTLER
Kumarin heterozitleri, adndan da anlalaca zere hidroliz edildiinde, oluan
aglikonu kumarin yapsnda olan heterozitlerdir. Kumarin, ortohidroksi sinnamik asidin
laktonu, bir baka deyimle benzo -pirondur.
Kumarinler, baz zellikleri ile tannrlar. rnein, hidroksilli kumarinler ultraviyole k
altnda mavi veya mavi-yeil fluoresans gsterirler. Bu zellikten yararlanarak kumarinleri
kromatografide de tehis etmek mmkn olduu gibi buna dayal olarak miktar tayini de
yaplabilir.
Kumarin tayan baz droglar: Rutaceae trleri, Apiaceae trleri




DENEYLER
69

Kullanlacak Drog:
1 g numune tartlr. 20 ml %50 etanol ile su banyosunda 10 dakika tketilir,
szlr, sznt bir kapsle alnr. Kurulua kadar younlatrldktan sonra 1 N sodyum
hidroksitten damla damla ilave edilir. Kumarin halkas kumarinik aside dnr, sar
renk meydana gelir. Kumarinik asit fenolik hidroksilden dolay UV 366 nmde mavimsi-
yeil fluoresans verir.

Fenolik OH UV 366 nmde mavi-yeil fluoresans

8. SAPONOZTLER
Bitkilerde bulunan baz heterozitlerin sudaki zeltileri alkalannca kalc kpk
meydana getirir. Bu tip heterozitlere saponozit ad verilmektedir.
Saponozitler, amorf, kokusuz, renksiz, tahri edici lezzette maddelerdir. Genellikle
kaynar metanol ve etanolde znr, soutulunca ker.
Saponozitlerin aglikonuna sapogenol denir Sapogenoller polisiklik maddelerdir.
Sapogenollerine gre iki tip saponozit vardr:
1- Steroidal saponozit (C
27
)
2- Triterpenik saponozitler (C
30
)
DENEYLER
70
Saponozitleri tehis etmek iin drog su, metanol ya da etanol ile ekstre edilir. Bu
ekstreye batrlan bir szge kad kurutulduktan sonra kan ieren jelatin peltesi ile
temasta braklr. Szge kadnn etrafnda effaf bir kuak meydana gelirse hemoliz
yapan saponozit vardr. (Baz saponozitlerin suda kprdkleri halde, hemoliz kabiliyetleri
yoktur).












Tehis:
Saponozitlerin tannmas iin ok kullanlan reaksiyonlar unlardr:
Steroidal sapogenollerin kloroformlu zeltisi slfrik asit ile sar bir renk verir.
(SALKOWSK reaksiyonu),
Asetik asit anhidridinde eritilmi steroidal sapogenoller deriik slfrik asitle


Sarsapogenin


Glisiretik asit


71
tabakalandrlr, nce yeil sonra mavi bir renk meydana gelir (LIEBERMANN-BURCHARD
reaksiyonu),
Triterpenik sapogenoller kloroslfonik asitle krmz bir renk verir. (BRIESKORN-
BRINER reaksiyonu).
Saponozitlerin Kprme indeksi:
Bu usuller btn saponozitlere uygulanmaz. Bu bakmdan, bir droun saponozit
ynnden deeri, kprme indeksi veya hemoliz indeksi hesap edilmek suretiyle tayin edilir.
16 mm apnda bir tpte, 15 saniye yatay olarak alkalanp 15 dakika dinlenmee
brakldktan sonra, 1 cm ykseklikte kpk meydana getiren 10 ml saponozit zeltisinin
dilsyon derecesine (yani konsantrasyonunun tersine) Kprme indeksi denir. Bir dizi deney
tpne, rnein, %0.1lik dekoksiyondan, birinci tbe 1 ml, 2. Tbe 2 ml ve devam konulmak
ve her birini 10 mlye tamamlamak suretiyle hazrlanan gamn 7inci tbnde meydana gelen
kpk 1 cm ykseklikte olsa bu tpte 7 ml dekoksiyon ve 0.007 g droa tekabl eden
saponozit var demektir. 10 mlden 0.007 g drog olduuna gre konsantrasyon 0.007/10 ve
bunun tersi de 10:0.007 = 1428 olacaktr. O halde droun kprme indeksi 1428dir.

Kullanlacak Drog:
0,5 g numune 5 ml %50lik etanolle ekstre edilir. Szlr, sznt 1 ml %10luk HCl ile
subanyosu zerinde 5 dakika stlr. Souduktan sonra 5 ml kloroformla ayrma hunisinde
tketilir. Kloroformlu ekstreye aadaki testler uygulanr.
1. Steroidal Saponozitler
Salkowski Testi: 1ml kloroformlu ekstre zerine 1-2 damla deriik slfrik asit ilave
edilir. Tabakalandrlr. nce sar renk oluur. Daha sonra yava yava renk krmzya
DENEYLER
72
dnr.
Liebermann Testi: 2 ml ekstre zerine 1 ml asetik asit anhidriti 1 damla deriik
slfrik asit eklenir. Ya dorudan doruya yeil renk oluur, ya da krmz ve mavi tonlarndan
sonra renk yeile dner.
2. Triterpenik Saponozitler
Brieskron-Briner Testi: 2 ml ekstreye birka damla kloroslfonik asit ilave edilir.
Triterpenler iin 5-10 dakikada oluan krmz renk karakteristiktir.
Rosenthaler Testi: 1 ml ekstre zerine %1lik vanilinin hidroklorik asitteki zeltisi
ilave edilir. Krmz renk oluur.
Anisaldehit Testi: 2 ml ekstre, su banyosunda uurulur. Artk zerine taze hazrlam
anisaldehit-slfrik asit damlatlr. nce pembe, sonra mor renk oluur.
Kprme indeksi: Belirli koullarsa kalc kpk veren sulu dekoksiyonun dilsyon
derecesinin llmesidir.
500 mllik erlende 0.1 g toz edilmi drog 100 ml su ile 30 dakika kaynatlr. Szlr ve
balon jojede 100 mlye tamamlanr. 16 cm boyunda 16 mm apnda 10 tp ile bir seri
hazrlanr. Dekoksiyondan tplere 1, 2, 3.10 ml konur, distile su ile her tp 10 mlye
tamamlanr. Her tp ba parmak ile kapatlp yatay olarak saniyede iki defa olmak zere 15
saniye alkalanr. 15 dakika sonra tplerdeki kpk ykseklikleri llr. 1 cm kpk elde
edilen tpteki dilsyondan kprme indeksi hesaplanr.
Eer btn tplerdeki kpk ykseklii 1 cmden fazla ise, dekoksiyon daha dile
hesaplanr. Kprme indeksi aadaki formle gre hesaplanr:
K..= 10/a
a: 1 cm kpk oluan tpteki drog miktar.
73
TANENLER
Bitkilerde bulunan azotsuz polifenolik bir yaps olan, su, etanol ve asetonda eriyen,
eter ve kloroformda az eriyen, buruk lezzette, deri ile birleerek onu sertletiren
maddelere tanen ad verilmektedir.
Bitkilerde tanenler kompleks halde bulunurlar ki bu komplekslere tannoid ad verilir.
Bazlar ozlarla birlemilerdir, bunlara da tannozit denir.

Tanenleri belli bal iki grupta toplamak mmkndr:
1. Hidroliz olabilen tanenler: Asit fenollerin ozlarla yaptklar esterlerdir. Bunlara
eskiden pirogallik tanenler de denirdi. nk kuru kuruya distillendiklerinde pirogallol
verirler. Yaplarndaki asit fenol tipine gre iki snfta incelenebilirler:
a) Gallo-tanenler
b) Elaji-tanenler diye ikiye ayrlrlar.
2. Kondanse tanenler: Hidroliz olmayan kondanse tanenlere kateik tanenler ad da
verilir. Bu maddeler asitlerle veya tannaz ile hidroliz olmaz. Kuvvetli asitlerle scakta veya
oksidasyon ajanlaryla krmz veya esmer renkli bileikler meydana getirirler ki bunlara
flobafen ad verilir ve solvanlarn ounda erimezler. Kuru distilasyon ile pirokateol verirler.
Tanenler suda erir ve kolloidal bir zelti meydana getirir. Etanol ve asetonda ok,
dier organik solvanlarda az znr. Nadiren kristallendirilebilir.
74
Tehis:
Tanenler sulu zeltilerinden ar metal (Cu, Fe, Hg, Pb, Zn) tuzlar ile ktrlebilir.
Ferri tuzlar ile gallik ve ellajik tanenler mavi-siyah; kateik tanenler, esmer-yeil
kelek verirler.
Barit suyu, kire suyu, amonyum molibdat, sodyum tungstat, jelatin zeltisi gibi
reaktiflerle kerler. Alkaloitlerin ou da tanenleri ktrr.
Tanen + % 5 FeCl
3
yeil, siyah, mavi renk
Tanen + Tuzlu jelatin krem rengi kelti
Tanen + Bromlu su sar krem renk
Tanen + Stiasny (Formol + HCl) paralar halinde kelek
Tanen tayan baz droglar: Hamamelidis cortex, Quercus cortex, Salicis cortex, Rhei
rhizoma, Rosae flos, Thea folium


Kullanlacak Drog:
Drogdan %5 lik 10 ml. dekoksiyon hazrlanr.
a) 1 ml dekoksiyona % 5'lik demir (III) klorr'n sulu zeltisinden 1 damla ilave
edilir. Kondanse tanenler yeil, hidroliz olabilen tanenler mavi-siyah renk verir.
b) 1 ml dekoksiyona 1 mi %1lik tuzlu jelatin zeltisi ilave edilir. Tanen
varlnda krem renkli kelek meydana gelir.
c) 1 ml dekoksiyona 1 ml STIASNY (formol + HCl) belirteci ilave edilir. Karm su
banyosunda stlr. Tanen varlnda paralar halinde kelek meydana gelir.
DENEYLER