Amerikan Müdahaleciliği - Noam Chomsky

N O A M
C H O M S K Y
AMERKAN
MDAHALECL
Noam Chomsky: Noam Chomsky, ABDnin en nde gelen muhalif simalarn
dan birisidir. Massachusetts Institute of Technologyde grev yapan tannm
bir dilbilim profesrdr. Chomsky, gelien dnyada Amerikan mdahaleci
lii, insan haklarnn ekonomi politii, tekelci medyann propaganda rol gi
bi meseleleri dikkatle inceleyen otuzun zerinde politik kitaba imza att.
Noam Chomskynin Trkiyede yaynlanan eserleri unlardr: Dtl ve Zihin (Ay
ra Yaynevi, 2001), Halfan Srtndan Kazan (Om Yaynevi, Ekim2000), Ye
ni Dnya Dzeninde Yalanlar ve Gerekler Mavi Ada, Austos 2000), Dnya
Dzeni: Eskisi Yenisi (Metis Yaynlan, Nisan 2000), Sam Amca Ne istiyor kin
ci Dnya Sava'ndan Gnmze Amerikan Politikalar (Minerva Yaynlan,
Ocak 2000), Medya Gerei (Tmzamanlar Yaynlan, Nisan 1999), Demokra
tik deallerin k (Pnar Yaynlan, 1997), Medya Denetimi hmnediast Bil
dirgesi (Tmzamanlar Yaynlar, Ekim1995), Modem ada Entelektellerin
Rol (Pnar Yaynlan, Gz 1994). Kader geni (letiim Yaynevi, 1993),
Korsanlar ve mparatorlar Gerek Dnyada Uluslararast Terrizm, (Akademi
Yaynlan, Ekim1991)
Atam Yaynclk
Amerikan Mdahalecilii
Noam Chomsky
Trkesi: Taylan Doan - Ban Zeren
Aram Yaynclk 29
Aram Yaynclk
nc Bask: ubat 2002
Yayna Hazrlayan: mer F. Kurhan
Bask ve Cilt: Berdan Matbaaclk
ISBN: 975-8242-15-6
Aram Yaynclk
Kei Hatun Mah. Millet Cad. No: 11/8
Aksaray stanbul
Tel: 0212 530 61 74
Fax: 0212 529 94 32
Noam Chomsky
Trkesi
Taylan Doan - Bar Zeren
Azmtoplum
NDEKLER
AMERKAN MDAHALECL
SUNU.................................................................................................... 7
HA YDUT DEVLETLER.......................................................................... 11
BLGLENMEK VE ENTELEKTEL ZSAVUNMA................................. 41
BALKANLARDA KRZ......................................................................... 4 8
AHLAK LKELER VE ULUSLARARASI HUKUK HAKKINDA BAZI
SORULARA YANITLAR.........................................................................6 9
DOU TtMOR DNN HKA YES DEL............................................ 74
MLENYUM GRLER VE SEC GR -1.....................................79
MLENYUM GRLER VE SEC GR - I I .................................. 8 5
KOLOMBYA -I............................... .....................................................92
KOLOMBYA -11...................................................................................9 6
SRDRLEMEZ KALKINMAMA....................................................... 100
KREDBLTE..................................................................................... 105
NSAN MDAHALE.......................................................................... 109
"BARI SREC BEKLENTLER........................................................ 113
SEA TTLEIN ANLAMI......................................................................... 120
EL-AKSA NTFADASI........................................................................ 134
ORTADOU'DA BARI OLASILIKLARI.................................... .......143
HAYATTA KALMAK N KENDN KORUMA M
HEGOMONYA M?-I................................................... .......................18 6
HA YA TTA KALMAK N KENDN KORUMA MI
HEGOMONYA MI?-II......................................................................... 192
BOMBALAMALAR ZERNE..............................................................197
Sunu
SUNU
Amerikan Mdahalecilii, Noam Chomskynin, sistem kart bir in
ternet sitesi olan zmag.orgda 1998-2001 arasnda yaynlanan makale
lerinin bir derlemesinden oluuyor. Bu internet sitesi esnek ve geni
bir katlma ak, dnyaya egemen glerle ba dertte olanlarn bir
platformu olma zellii tayor. Bu kitap yaynlandnda muhteme
len Aram da zmag.orgda yerini alacak ve eitli yazarlarn bu sitede
yaynlanan makalelerini zaman zaman ngilizceden evirip kendisine
ayrlan zel sitesinde yaynlayacak. Bu projenin hayata geirilmesini
tevik eden faktr u: Sitenin editrlerinden Michael Albertn katk
larn karlkl hale geldii ve internet araclyla dolama sokulduu
kolektif bir iliki biimini ne karmas.
Hi kukusuz, Noam Chomsky sitenin prestijini arttran nemli bir
isim. Bir yandan dilbi'im alannda devrim yaratan almalaryla a
mzn nde gelen bilim adamlarndan biri olma zelliini tayor. Di
er yandan, ABDnin balca muhalif isimlerinden ve politik bir akti
vist. zellikle ABDnin dolayl ya da dolaysz (zulm) politikalarn in
celikle sorgulayan zmleyici ve aydnlatc makale ve kitaplaryla
btn dnyada tannyor. Amerikan Mdahaleciliim okuyanlarn
fark edebilecei gibi, tm dnyadaki kritik politik gelimeler onun il
gi oda haline geliyor. Ortadou, Balkanlar, Dou Timor, vs. blge
lerde yaanan gelimeleri yakndan takip ediyor ve alternatif bir yo
rum stratejisi gelitiriyor.
Neye alternatif?
Gnmzde halk toplumsal gelimeler hakknda bilgiyi esas olarak
7
medyadan edinir. Egemen medya baml olduu kesimin,
Chomskynin deyiiyle dnya nfusunun ok kk, gerekten ok
kk bir kesiminin karlar ekseninde bilgiyi deiik ilemlerden
geirir ya da dorudan gizleme gerei duyar; hatta duruma gre ol
mayan bilgiler icat eder. Halkn kendi karlar dorultusunda yorum
layabilecei olay verilerine sahip olmas yaamsaldr. Noam Chomsky
tam da bu ihtiyac karlamay ilke edinen tarafl bir entelektel. Olay
lar ele al biimine zellikle dikkat etmek gerekiyor. Serbest ve en
telektel birikimin gndelik dille kaynat (evirisi hi de kolay ol
mayan) bir slupla yazyor. yle ki neredeyse dank veya savruk
yazd dnlebilir. Asl meselenin farkl olduunu kavramak zor
deil. Noam Chomsky okuyucuyla sohbet ediyor ve yazdklar zerin
de dnmesini istiyor. Temelde okuyucudan talep edilen alternatif
yorum stratejileri zerinde younlamas. Bu konuda rnein unlar
sylyor: medya, fikir gazeteleri, akademik incelemeler gibi doktri-
ner kurumlarn rnleriyle urarken, propaganda perdesinin ardna
nfuz etmek iin insann alkanlk haline getirmesi gereken birok
teknik vardr. rnein bir makalenin ya da haberin temel erevesi
nin doktriner gerekliliklere uygun olarak umutsuz lde yanl yn
lendirme ilevine sahip olmas hayli sk rastlanan bir durumdur; fakat,
bu ereve iinde baka bir eylerin olup bittiini gsteren ipular
ska kefedilebilir.
Alternatif bir yorum stratejisi gelitirmenin tesinde, zerinde durdu
u nemli bir mesele var: Olan bitenleri uzaktan seyretmek ve ac
olaylar karsnda en iyi ihtimalle gzya dkmek yerine, kendi so
rumluluunu da iin iine katarak tavr almak. Chomsky aynaya bak
mann ve aynada grnenin drste zmlemesini yapmann zor
olduunu belirtmekle birlikte, bu iin yaplmasnda srarl. nsanlk
aklc ve ahlaki tutumlar gelitirmeyi ilke edinmek zorunda. Suluyu
ve hatay hep baka yerde aramann, sorunlar dsallatrmann, res
mi aralarla bize retilen bu gibi yaklamlar alkanlk haline getir
menin, ksaca sorumsuzluk duygusu diyebileceimiz eyin tehlikele
rine ve bedellerine iaret ediyor.
Amerikan Mdahalecilii"nde, zel olarak Trkiye ve Trkiyedeki
Krt sorununa birok makalede deinmeler var. Bu noktada altn iz
8
.Sunu
dii konu ABDnin rnein Kosova krizine dnk olarak insan hakla
r ampiyonluuna soyunup kendi slubunca (bombardmanlar) in
sani mdahalelerde bulunurken, sz konusu Trkiye, Kolombiya ve
ya Endonezya olduunda ak bir ikiyzllk sergilemesi. Sonuta in
san haklar ABD egemenlerinin karlarna gre rafa kaldrlyor veya
indiriliyor. Chomskynin szckleriyle yle de sylenebilir: nsan
haklarna layk halklar olduu gibi, yeri geldiinde her tr kt mu
ameleye layk zararl halklar da var -Krtler ve Filistinlilef gibi. Di
er yandan, bir halkn (rnein Kosova Arnavutlannn) insan haklar
na layk olduu dnldnde bile ortaya bir mutluluk tablosu k
myor, sivil ykmlara neden olan operasyonlarla kar karya kaln
yor.
Trkiyedeki Krt sorununa deinirken Chomskynin bu konu ze
rinde daha fazla younlamas ve daha ayrntl zmlemeler yapma
s bir talep olarak ister istemez gndeme gelebilir. Ortadou sz ko
nusu olduunda, rnein Filistin sorunu zerine antsal denilebilecek
bir eserler toplam ortaya koyduu biliniyor. Buna karlk, nemli l
de ABDnin silah yardm ve diplomatik destei ile sahnelenen kir
li savan byk toplumsal ve ekonomik bedeller denerek hzn yi
tirmesinden sonra, Krt zgrlk hareketinin iine girdii evreyi na
sl deerlendirdii veya bu alanda yaanan gelimeleri izlemek iin ne
kadar zaman ayrd imdilik belirsiz grnyor.
Chomskynin dnyann deiik blgelerinde uygulanan ABD destekli'
terrn sonulan hakknda genelde pesimist olduunu belirtmek ge
rekiyor. Krt direniinin, Filistin direniinin, Kolombiyadaki gerilla
direniinin, vs. tek bana sonu alc olmasnn kolay olmadn,
ABDnin halklar zerinde estirilen terre desteinin durdurulmas
iin gl bir Amerikan yerli muhalefetinin rgtlenmesi gerektiini
dnyor. nk, Endonezya rneinde grld gibi, ABD dur
ya da seni daha fazla desteklemem mmkn deil dediinde maz
lum halklar zerinde acmaszca terr uygulayan devletlerin sngs
annda dyor.
Chomskynin zmlemelerinden yola karak, Trkiyenin birok
bakmdan Endonezya ile benzeen bir durumu yaad sylenebilir:
9
IMFye verilen szler yerine getirilemedi ve gerek politik gerekse
ekonomik dzeyde ABDnin tek bana tamak istemedii, tayama
yaca ar bir yk olutu. Sonuta, on yl akn bir sredir fiili olarak
ana muhalefet oda haline gelen Krt zgrlk hareketini bitirmek
isteyenler beslendikleri toplum dzenini bitirme noktasna geldiler.
Chomskynin Batnn dayatt ve Avrupada almas eilimi gle
nen ulus-devlet modeline eletirileri ve halklara dnk olarak uztin
vadeli entegrasyon hedefini ieren gl yerel zynetimlerin olutu
rulmas hakkndaki nerileri tartlmaya deer grnyor. Trki
yenin iine girdii Avrupa Birlii srecinde Krt sorununun aznlk
haklan erevesinde zmnn gereki olmad ok ak. Krtler
Avrupa Birlii srecinin zorunlu bir deikeni haline geldiinde, Or
tadouyu da ieren rasyonel (ban) dzenlemelerin yaplmas ister
istemez gndeme geliyor. u da sylenebilir: Mevcut yapsyla Trki
ye Cumhuriyeti - tersini ne kadar iddia ederse etsin - blnme deil
demokratik btnleme (entegrasyon) fobisi yayor. Yaadmz
corafyaya ilikin olarak Krt zgrlk hareketinin ekillendirdii
nerilerle Chomskynin ipucu niteliindeki nerileri arasnda ilgin
kesimeler bulunabilecei iddia edilebilir. Fakat, bu konuda yargy
okuyucuya brakmak doru olacaktr.
10
Haydut Devletler
HAYDUT DEVLETLER
Haydut devlet kavram bugn politika planlamasnda ve analizinde
etkin bir rol oynamaktadr. Mevcut Irak krizi bunun yalnzca en son
rneidir. Washington ve Londra, Irak komular ve btn dnya
iin bir tehdit oluturan haydut bir devlet olarak ilan ettiler. Irak
yasad bir ulustur. Dnya dzeninin bekileri, ABD ve -yarm yz
yl nce ngiltere Dileri Bakanlnn hznle kulland bir terimi
benimsersek- onun kk orta ngiltere tarafndan zapturapt alt
na alnmas gereken, Hitlerin onda yeniden bedenlendii birisi tara
fndan ynetilmektedir. Kavram yakndan ele alnmay hak etmekte
dir. Fakat nce, mevcut krizde nasl uygulandna bir bakalm.
Irak krizi hakkndaki tartmann en ilgin zellii, byle bir tartma
nn hibir zaman yaplmam olmasdr. Doru, pek ok szck sarfe-
dildi ve nasl hareket edilmesi gerektii zerine tartmalar yapld.
Fakat tartma u aikar yant dlayan kat snrlar iinde tutuldu:
ABD ve ngiltere kendi yasalarna ve anlama ykmllklerine uy
gun olarak hareket etmek zorundadr.
lgili hukuki ereve Birlemi Milletler artnda formle edilmitir.
BM art, uluslararas hukuk ve dnya dzeninin temeli olarak tan
nan balayc bir anlamadr ve ABD anayasasna gre lkenin en
stn yasasdr.
BM art, Gvenlik Konseyi bara kar herhangi bir tehdidin varl
n, barn bozulmasn ya da saldn edimini tespit eder ve tavsiyelerde
bulunur veya 41. ve 42. maddelere uygun olarak hangi nlemlerin al
nacana karar verir der. 41. ve 42. maddeler ise, tercih edilen silah-
11
h g kullanm iermeyen nlemleri ayrntlandrr ve bu tr nlem
leri uygun bulmamas halinde, Gvenlik Konseyinin baka eylemlere
girimesine izin verir. Tek istisna, Gvenlik Konseyi uluslararas bar
ve gvenlii muhafaza etmek iin gerekli nlemleri alana kadar.... si
lahl saldrya kar bireysel ya da kolektif kendini savunma hakkna
izin veren 51. maddedir. Bu istisnalar dnda, ye devletler uluslara
ras ilikilerinde g tehdidi veya kullanmndan kanrlar.
Dnya barna kar birok tehdide tepki gstermenin yasal yollan
vardr. "Eer Irak'm komular tehdit edildiklerini hissediyorlarsa, teh
dide karlk vermek iin uygun nlemleri onaylamas iin Gvenlik
Konseyine bavurabilirler. Eer ABD ve Ingiltere tehdit edildiklerini
dnyorlarsa, ayn eyi yapabilirler. Ancak hibir devletin bu konu
lar hakknda kendi karann verme ve diledii ekilde hareket etme
yetkisi yoktur. Elleri temiz olsayd bile -ki durum pek yle deildir-
ABD ve Ingilterenin byle bir yetkisi olamazd.
Yasad devletler bu koullan kabul etmezler: rnein Saddamn
Irak veya ABD. O zaman BM bykelisi olan Dileri Bakam Made
leine Albright tarafndan ABDnin pozisyonu aka ifade edilmiti.
ABDnin Irakla daha nceki bir kar karya gelii srasnda, Madele
ine Albright Gvenlik Konseyine ABDnin mmknse ok ynl ve
gerektiinde tek ynl olarak harekete geeceini bildirmiti. n
k bu blgenin ABDnin ulusal karlar asndan yaamsal nemde
olduunu dnyorlard, dolaysyla dsal bir kstlamay kabul et
miyorlard. BM Genel Sekreteri Kofi Annan ubat 1998de diplomatik
misyonunu balattnda, Albright bu duruu tekrarlad: Kendisinin
baarl olmasn temenni ediyoruz, geri dndnde, ne getirdii
ne ve ulusal karlarmza ne lde uyduuna bakacaz. Bu da na
sl tepki gstereceimizi belirleyecektir. Annan bir anlamaya vanl-
dn duyurduunda, Albright doktrini tekrar etti: Annann bizim
houmuza gitmeyen bir eyle dnecek olmas mmkndr, ki bu du
rumda ulusal karmza uygun davranacaz. Bakan Clinton, Irakn
(Washington tarafndan belirlenen) uyum testinde baarsz olmas
halinde olacaklan yle duyurdu: ABDnin ve umut edilir ki btn
mttefiklerimizin, bizim setiimiz bir zamanda, yerde ve tarzda tek
yanl karlk verme hakk olacan herkes anlayacaktr. Verecekleri
12
Haydut Devletler
karlk, dier zorba ve yasad devletlere benzer bir tarzda olacakt.
Gvenlik Konseyi oybirliiyle, ABD/ngilterenin Irakn anlamaya
uymamas halinde g kullanmalarna izin vermesi taleplerini reddet
ti ve Annann anlamasn desteklediini bildirdi. Karar ok ciddi so
nular hakknda uyanda bulunuyordu, fakat daha fazla ayrntya yer
verilmemiti. Kritik nemdeki son paragrafta, Konseyin anlamadan
kaynaklanan sorumluluklanna uygun olarak, bu kararn uygulanmas
n temin etmek ve blgede gvenlii salamak amacyla, konu zerin
de aktif olarak durmaya karar verdii yazyordu. Karan veren Kon
seydi, bakas deil; BM artna uygun olarak.
Olgular akt ve belirsizlik iermiyordu. Gazete balklan yle diyordu:
Otomatik Bir Saldn Desteklenmiyor (WallSt. Joumaty, BM, Anlama
ya Uymamas Halinde ABDnin Irak Tehdit Etmesini Reddetti (New
York Times) vs. ngilterenin BM bykelisi Irakn (BMnin aratrma
sn) engellemesi halinde, karann ABD ve ngiltereye Iraka kar oto
matik bir saldn balatma yetkisi vermediini konseydeki meslektalan-
na kiisel olarak garanti etti. Kosta Rika bykelisi, silahl gcn ne
zaman kullanlacana Gvenlik Konseyinin karar vermesi gerektiini
belirterek, Gvenlik Konseyinin pozisyonunu ifade etti.
Washingtonun tepkisi farklyd. ABD bykelisi Bill Richardson an
lamann tek yanl g kullanmm engellemediini ve ABDnin dile
diinde Badata saldrmak iin yasal hakkn koruduunu ileri srd.
Dileri Bakanl szcs J ames Rubin karar metnini yaptmz
zel tartmalar kadar nemli deil diyerek dikkate almad: Bu kara
ra aldn etmediimizi sylemiyorum, fakat eer anlama ihlal edi
lirse, tekrar Gvenlik Konseyine bavurmaya gerek grmediimizi
aka ortaya koyduk. Bakan, ABDnin Irakn anlamaya uymas ko
nusunda tatmin olmamas halinde karann harekete geme yetkisi ta
ndn belirtti. Bakann basn sekreteri, bunun askeri eylem anla
mna geldiini aka syledi. New York Times'm maneti doru ola
rak ABD Irak Cezalandrma Hakkm Sakl Tutmakta Israrl diye ya
zyordu. ABD dilediinde tek yanl g kullanma hakkna sahiptir:
te bu kadar.
Bazlan bu duruun bile, uluslararas ve ulusal hukuktaki balayc y
kmllklerimize fazlasyla yakn olduu hissine kapldlar. Senato
ounluk lideri Trent Lott, ynetimi d politikay taerona verir gi
bi bakalarna -yani BM Gvenlik Konseyine- teslim ettii iin ele
tirdi. Senatr J ohn McCain, Birleik Devletler kudretini Birlemi
Milletlere baml klyor olabilir uyarsnda bulundu -ki bu, yalnzca
hukuka uyan devletler iin bir ykmllkt. Senatr J ohn Kerry,
Saddamn Birlemi Milletler kararlarm ihlal etmeye ve dnya top
luluu iin tehditkar bir konumda kalmaya inatla devam etmesi ha
linde, ABDnin dorudan Irak igal etmesinin meru olacan ek
ledi. Gvenlik Konseyinin buna karar vermesi ya da vermemesi
nemli deildi. Byle tek yanl bir ABD eylemi, Kerrynin kavrad
ekliyle uluslararas hukukun erevesine uygun decekti. Viet
nam savana kar kmasyla ulusal bir hret kazanan, liberal bir g
vercin olan Kerry, mevcut duruunun eski grleriyle tutarl olduu
nu aklad. Vietnam ona, gcn ancak eer hedefe ulalabilirse ve
lkenizin ihtiyalarn karlyorsa kullanlmas gerektiini retmi
ti. O halde Saddamn Kuveyti igali yalnzca bir nedenle yanlt:
Olaylarn gsterdii gibi, hedef ulalabilir deildi.
Yelpazenin liberal-gvercin ucunda, Annann anlamas olumlu kar
land, ama esas sorunlar darda brakan dar erevede. Tipik bir
tepkiyle Boston Globe, Saddamn pes etmemesi halinde ABDnin
Iraka saldrs yalnzca hakl kmakla kalmayp, saldrmazsa sorum
suz duruma deceini belirtti -yle ki, saldrnn sorgulanmasna
hibir ekilde gerek kalmayacakt. Ayn zamanda editrler, bilimi da
ha nce hayal edilmemi bir ykm yaratma yoluna sapmaktan alkoy
mak iin dnyann sahip olduu en byk ans olarak kitle imha si
lahlarna kar evrensel bir utan uzlamas arsnda bulundular.
Duyarl bir neri; g tehdidine bavurmadan, balamak iin kolay
yollar dnlebilir, ama niyet edilen bu deildir.
Politika analisti William Pfaff, Washingtonun teolojik ve felsefi g
re, Akinah Thomas ve Renaissance teologu Francisco Suarezin g
rlerine bavurmakta gsterdii isteksizliini esefle karlad. Halbu
ki, felsefe ve teolojinin rehberliini arayan, ABD ve ngilteredeki
analitik toplumun bir blm 1950 ve 1960larda byle yapmt.
Ama entelektel kltrle ilintisiz olsa da, olduka ak olan ada
14
Haydut Devletler
uluslararas ve ulusal hukukun temellerinin rehberliini aklndan ge
ilmemiti. Baka bir liberal analist, ABDnin u olguyla yzlemesi
gerektiinin altn izdi: Eer ABD benzersiz kudretini gerekten in
sanln iyilii iin kullanyorsa, insanlk bunun kullanlmasyla ilgili
sz hakk talep ediyor. Oysa anayasa, Kongre ve televizyonun Pazar
bilgileri buna izin vermeyecektir. Ve dnyann dier uluslar Was-
hingtona, (kendi) karlarna ne zaman, nerede ve nasl hizmet edil
mesi gerektiine karar verme hakkn devretmediler. (Ronald Steel).
Anayasa geerli anlamalar, zellikle aralarnda en temel olan BM ar-
tm lkenin en yksek yasas ilan ederek, gerekte bu tr mekaniz
malar salamaktadr. Ayrca Kongreyi, amzda temelleri BM art
tarafndan belirlenen uluslarn hukukuna kar saldrlan... tespit et
meye ve cezalandrmaya yetkili klmaktadr. Dier yandan, baka
uluslarn Washingtona haklarn devretmediklerini sylemek ger
ekleri biraz hafife alan bir ifadedir. Uluslar ona bu hakk vermeyi,
BM artn byk lde ekillendirmi olan Washingtonun (en
azndan retorik dzeydeki) yol gstericilii dorultusunda iddetle
reddetmilerdir.
Irakm BM kararlann ihlal ettii sylendiinde, genellikle bu, iki sa
vaan devletin dnya polisi roln stlenerek, tek yanl g kullan
maya hakk olduu eklinde anlalmtr. Bu ilkesel olarak, yasalan
yerden yere vurmas deil, onlan uygulamas beklenen polise bir ha
karettir. Washingtonun g konusunda kstaha davrand ve
benzeri eletiriler yaplmtr. Ama bu, kendi kendisini g kullan
makla grevlendiren zorba bir yasad devlet iin pek uygun bir ifa
de deildir.
Kimsenin gerekten denememi olmasna karn, ABD/ngilterenin
iddialarn desteklemek iin, hayli eilip bklm yasal bir argman
icat edilebilir. Birinci admda, Irakn 3 Nisan 1991 tarihli, 687 nolu
BM kararn ihlal ettii sylenebilir. Sz edilen karar, Irakn zikredi
len hkmleri (silahlann yok edilmesi, denetim vs.) kabul ettiini be
lirten resmi bildirimi zerine bir atekes ilan etmektedir. Bu muh
temelen kayda geen en uzun ve en aynntl Gvenlik Konseyi kara
rdr, fakat uygulama mekanizmasndan sz edilmemektedir. O halde,
15
argmann ikinci adm, Irakn hkmlere uymamasnn 678 nolu
karan (29 Kasm 1990) yeniden gndeme getirdii olacaktr. Bu ka
rar ye devletleri 660 nolu karar desteklemek ve uygulamak iin
btn gerekli aralar kullanmaya yetkili klmaktadr. 660 nolu ka
rar (2 Austos 1990), Irakn derhal Kuveytten ekilmesini istemek
te ve Irak ve Kuveyte, Arap Birlii sistemini tavsiye ederek, ihtilaf
larnn zm iin derhal youn mzakerelere balama ars yap
maktadr 678 nolu karar, ayn zamanda sonraki btn ilgili kararla
ra (bunlar 662, 664 eklinde sralar) atfta bulunur. Bunlar (662,
664) ilgili kararlardr, nk Kuveytin igali ve Irakn bununla ilgi
li eylemlerine gnderme yapmaktadrlar. 678 nolu karar yeniden
gndeme getirmek, bu nedenle, olaylan daha nce olduklan haliyle
brakmaktadr: G kullanma yetkisi olmadan, 687 nolu son kararn
uygulanmas -ki 687 nolu karar, tamamen farkl konulan gndeme
getirmekte ve yaptnmlar dnda hibir eye izin vermemektedir.
Sorunu tartmaya ihtiya yoktur. ABD ve ngiltere, BM artnn n
grd gibi, Gvenlik Konseyinden kendilerine g tehdidi ve
kullanm iin yetki vermesini isteyerek kolaylkla btn kukular
ortadan kaldrabilirdi. ngiltere bu ynde baz admlar att, ama G
venlik Konseyinin buna raz olmayaca hemen belli olduunda, bu
abalarna son verdi. Ama hukuk dzenini reddeden haydut devletle
rin hakim olduklan bir dnyada, bu deerlendirmelerin pek bir ne
mi yoktur.
Gvenlik Konseyinin, BMnin 687 nolu atekes kararm ihlal ettii
iin Irak cezalandrmak amacyla g kullanmm onayladn varsa
yalm. Bu onay btn lkelere uyguland: rnein, bu nedenle bir
ayaklanmay desteklemek iin Gney Irak igal etmeye yetkili ola
cak ran da. ran, Irakn komusudur ve ABD-destekli Irak saldns-
nn ve kimyasal savan kurbandr. Ve pekala makul biimde, igal
eyleminin yerel bir destee sahip olacan iddia edebilir. ABD ve n
giltere byle bir iddiada bulunamazlar. Eer hayal edilebilirse, rann
bu tr eylemlerine hibir zaman izin verilmeyecektir, ama kendi ken
dilerini grevlendiren yaptnmclann planlanndan ok daha az ac
masz olacaktr. Bu trden temel gzlemlerin, ABD ve ngilteredeki
kamuoyu tartmalarna girdiini hayal etmek olduka gtr.
16
Haydut Devletler
Hukuk dzeninin hor grlmesi, ABDnin pratiinde ve entelektel
kltrnde derin kklere sahiptir. rnein, 1986da Dnya Mahke-
mesinin ABDyi Nikaraguaya kar yasad g kulland iin
mahkum eden kararna kar gsterilen tepkiyi hatrlayn. Karar,
ABDnin yasad g kullanmna son vermesini ve kapsaml onarm
ileri iin tazminat demesini talep ediyordu. Ayrca, ABDnin kont
ralara btn yardmnn, nitelii ne olursa olsun, insani yardm de
il askeri yardm olduunu ilan ediyordu. Mahkeme, itibarn ayak
lar altna ald iin her yandan sulamaya maruz kalmt. Kararn h
kmlerinin baslmas uygun grlmemi ve grmezden gelinmiti.
Demokratlarn kontrolndeki Kongre yasad g kullanmm arttr
mak amacyla derhal yeni fonlar iin yetki vermiti. Washington, b
tn devletleri uluslararas hukuka sayg gstermeye davet eden bir
Gvenlik Konseyi kararm veto etmiti. Karar, amac ak olmakla bir
likte, hibir lkenin adn zikretmemiti. Genel Kurul benzer bir ka
rar kabul ettiinde, ABD fiilen karan veto ederek, sadece srail ve El
Salvadorla birlikte kar oy kullanmt. Bir sonraki yl, yalnzca sra
ilin otomatik oyunu toplayabilmiti. Ne anlama geldiim bir yana b
rakn, medya ya da fikir dergilerinde bunlara hemen hi yer verilme
di.
Dileri Bakam George Shultz bu arada (14 Nisan 1986) u aklama
da bulundu: Eer kudretin glgesi pazarlk masasna dmemise,
mzakereler teslim olmann nazike adlandrlmasndan baka bir ey
deildir. Denklemdeki g unsurunu ihmal ederek, dardan arabu
luculuk, Birlemi Milletler ve Dnya Mahkemesi gibi topik, hukuki
aralan savunanlan mahkum etti -modern tarihte ncellerine rastla
nabilecek duygular.
51. maddenin aka hor grlmesi zellikle bilgilendiricidir. Bu tu
tum, Hintini iin barl bir zm ngren 1954 Cenevre Anla
masndan hemen sonra, dikkate deer bir aklkla sergilenmitir.
Washington anlamay bir felaket olarak grm ve altm oymak
iin derhal harekete gemitir. Ulusal Gvenlik Konseyi yerel kom
nist ayaklanma ya da bakaldnnn silahl bir saldr tekil etmemesi
halinde bile, eer ayaklanmann kayna olduu tespit edilirse
ine saldn dahil, ABDnin askeri g kullanmn dneceine giz-
17
lice karar vermitir (NSC 5429/2). Her yl kelimesi kelimesine planla
ma belgelerinde tekrar edilen bu ifade yle bir ekilde seilmitir ki,
ABDnin 51. maddeyi ihlal etme hakkn ak hale getirmektedir. Ay
n belge u istekleri dile getirmektedir: J aponya'nn yeniden askerile
tirilmesi, Tayvann ABDnin Gneydou Asyadaki rtl ve psiko
lojik operasyonlar iin odak noktasna dntrlmesi, btn Hint-
ininde geni ve etkin lekte rtl operasyonlara giriilmesi ve
genel olarak Cenevre Anlamas ve BM artnn altn oymak iin et
kili bir hareket tarznn izlenmesi. Bu son derece nemli belge, Pen
tagon belgeleri, tarihileri tarafndan irkin bir biimde tahrif edilmi
ve byk lde tarihten silinmitir.
ABD saldry, politik sava veya iktidarn devrilmesini (yani ba
kas tarafndan) kapsayacak ekilde tanmlamay srdrmtr. Bu,
J.F. Kennedynin Gney Vietnama kar saldrlar kapsaml bir hcu
ma kadar trmandrmasn savunurken, Adlai Stevensonun i saldr
olarak tanmlad eydir. 1986da ABD Libya ehirlerini bombalad
nda, resmi gereke gelecekteki saldrlara kar z savunmayd.
New York Times hukuk uzman Anthony Lewis, Ynetimi iddeti (bu
durumda) bir z savunma edimi olarak hakl gsteren hukuki bir ar
gmana dayand iin kutlamtr. Lewisin dayand BM artnn
51. maddesinin bu yaratc yorumu, eitimli bir ortaokul rencisini
bile zor durumda brakrd. ABDnin Gvenlik Konseyi bykelisi
Thomas Pickering, ABDnin Panamay igalini 51. maddeye bavura
rak savunmutur. Pickeringe gre 51. madde bir lkeyi savunmak,
karlarmz ve halkmz savunmak iin silahl g kullanmna ola
nak salamaktadr ve ABDye uyuturucu kaakl yaplmas iin
toprann bir s olarak kullanlmasn nlemek amacyla ABDyi, Pa
namay igal etmeye yetkili klmaktadr. Eitimli gr sahipleri,
onaylama anlamna gelecek ekilde, balarn bilgece salladlar.
Haziran 1993de Clinton, Iraka, sivillerin lmesine yol aan bir fze
saldrs emri verdi. Saldr, bakan, kongredeki gvercinleri ve sald
ry yerinde, makul ve gerekli bulan medyay cesaretlendirmiti. Yo
rumcular, bykeli Albrightn 51. maddeye gnderme yapmasn
dan zellikle etkilenmilerdi. Albright bombardmann silahl saldr
ya kar z savunma olduunu aklad -yani, iki ay nce eski Bakan
18
Haydut Devletler
Busha bir suikast giriiminde bulunulduu ileri srlyordu. ABD
Irakn ie kartn kantlayabilseydi bile, 51. maddeye yaplan gn
derme en iyi tabirle sama olarak nitelendirilebilir. New York Times,
sorunu ciddi biimde ele almadan, isim belirtmeden konuan yne
tim yetkililerinin basna Irakn sulu olduu yargsnn salam istih
barattan ok, tali bilgilere ve analize dayandn sylediklerini yaz
d. Basn, koullarn 51. maddeye tamamen uyduunu syleyerek
sekin gr sahiplerini rahatlatt ( Washington Post). New York Ti
mes, her bakann, ulusun karlarm korumak iin g kullanma g
revi vardr diye yazarken, sz konusu durum hakknda baz kukular
dile getiriyordu. Diplomatik adan, bu bavurmak iin uygun bir ge
rekedir ve Clintonn BM artna gnderme yapmas, Amerikann
uluslararas hukuka sayg gsterme arzusunu iletmitir CBoston Glo
be). 51. madde devletlere, dmanca bir g tarafndan tehdit edil
diklerinde, askeri olarak karlk verme izni vermektedir (Christian
Science Monitor). ngiltere Dileri Bakam Douglas Hurd, Clintonn
hakl ve orantl z savunma hakkn kullanmasn destekleyerek,
Parlamentoyu u ekilde bilgilendirdi: 51. madde bir devlete yurtta
larna ynelik tehditlere kar kendini savunmak iin g kullanma
yetkisi vermektedir. Hurde gre, eer iki ay nce eski bir bakan l
drmek iin baarsz bir giriim emrini vermi -ya da vermemi -ola
bilecek bir dmana kar fze atmadan nce ABDnin Gvenlik Kon-
seyinin onayn almas gerekseydi, dnyada tehlikeli bir fel olma
hali ortaya kard.
Olaylarn kayd, ulusal iktidar tarafndan tanmland ekliyle ulusal
karlara uygun hareket ederek, kendini gcn egemenliine vakfe
den haydut devletler hakknda yaygn olarak beslenen kaygya
nemli bir dayanak sunuyor. En uursuz biimde de, kendilerini k
resel yarg ve cellat olarak kutsayan haydut devletler hakknda.
HAYDUT DEVLETLER: DAR BR KURGU
Irak krizi zerine yaplmayan tartmaya girmemi olan konulan gz
den geirmek ilgin olacaktr. Ama nce haydut devlet kavram
zerine birka sz.
Temel anlay udur: Souk Savan bitmesine karn, ABDnin yine de
19
dnyay koruma sorumluluu vardr -ama kimden koruyacak? Aktr
ki bu, radikal milliyetilikten, yani kudretlinin iradesine boyun e
mek istenmemesinden koruma olamaz. Bu tr dnceler genel ka
muoyu iin deil, ancak dahili planlama belgeleri iin uygun olacaktr.
1980lerin bandan itibaren, kitle seferberlii iin kullanlan gelenek
sel tekniin etkinliini yitirdii akt. Monolitik ve acmasz komp
lo (J-F- Kennedy) veya ktlk imparatorluu (Reagan) gibi souk
sava sloganlarna bavurmak artk ie yaramyordu.Yeni dmanlara
ihtiya vard.
Yurtiinde, Sula lgili Ulusal Adalet Komisyonu u sonulara varm
t: Su korkusu -zellikle uyuturucu korkusu- suun kendisiyle ilgi
si olmayan eitli faktrler tarafndan tevik ediliyordu. Komisyona
gre bu faktrler arasnda, medya uygulamalar da dahil, politik
amalar iin gizli rksal gerilimi smren hkmet ve zel sektrn
tutumunu yer alyordu; yle ki hkmet ve zel sektr kendi ama
lan iin yurttan korkusunu krkleyen bir rol oynuyordu. Yasala-
nn uygulanmasnda ve karar verilmesinde etkin olan rksal nyarglar,
siyah topluluklan ykana uratyor, rksal bir uurum yaratyor ve
ulusu sosyal bir felaket riskine sokuyordu. imdi ABD tarihinde ilk
kez, Afrikal Amerikallar mahkumlann ounluunu oluturuyordu
ve beyazlara gre yedi kattan daha fazla bir oranda hapse atlyorlar
d. Siyahlarn tutuklanma oranlar ise beyazlannkiyle karlatnlama-
yacak kadar yksekti ve tutuklamalar da, ok yksek bir oranda uyu
turucu kullanm ya da kaakl sulamasyla siyahlan hedefliyor
du. Bu olgular, kriminologlar tarafndan Amerikan Gulag*, yeni
Amerikan Apartheid** olarak tanmland.
Yurtdnda, tehditlerin uluslararas terrizm, spanik* uyuturu
cu kaaklan ve hepsinden nemlisi haydut devletler olmas ge
Gulag: 1920lerden 1950 ortalarna kadar SSCBde siyasi tutuklu ve hkml
lerin tutulduu, Sovyet alma kamplar sistemi, -.n.
** Apartheid: Gney Afrikada, siyahlara kar yrtlen iktisadi ve siyasi
ayrmclk politikas. nceleri de var olan ve yasalara giren ayrmclk poli
tikas, Nasyonal Parti tarafndan 1948 ylnda geniletilmi, apartheid olarak
adlandrlmtr, -.n.
*** Ispanik: Birleik Devletlerde yaayan, spanyolca konuan Latin Amerika
kkenliler iin kullanlan bir terim. -.n.
20
Haydut Devletler
rekiyordu. Stratejik nkleer silah cephaneliinden sorumlu olan Stra
tejik Kumandann 1995deki gizli bir almas temel dncenin ana
hatlarn izmektedir. APin bildirdiine gre, Bilgi zgrl yasas
uyarnca yaynlanan Essentials o f Post-Cold War Deterrence (Souk Sa
va Sonras Caydrcln Esaslar) adl alma, ABDnin caydrc
stratejisini nasl varl son bulan Sovyetler Birliinden, Irak, Libya,
Kba ve Kuzey Kore gibi haydut devletlere kaydrdn gstermek
tedir. alma, ABDnin yaamsal karlarna saldnlmas halinde
kendisini irrasyonel ve intikamc olarak gstermek iin, nkleer si
lah cephaneliinden yararlanmas gerektiini savunmaktadr. Bu b
tn hasmlarmza zellikle haydut devleere yansttmz ulusal
personann* bir paras olmaldr. Kendimizi, yalnzca uluslararas
hukuk ve anlama ykmllkleri gibi ahmaklklara bal, tamamen
rasyonel ve soukkanl olarak gstermek zarar verir. ABD hkmeti
nin baz unsurlarnn potansiyel olarak denetim d gibi grnebil
mesi, bir hasmn karar vericilerinin zihninde korku ve kukular yarat
mak ve pekitirmek iin faydal olabilir. Rapor Nixonin deli adam
teorisini yeniden kullanma sokmaktadr: Dmanlarmz, emrimiz
de olaanst bir ykc gle bizim ldrm ve ne yapaca ngr
lemez olduumuzu anlamaklar, bu durumda korkuyla irademize bo
yun eeceklerdir. Kavram aka 1950de srailde, iktidardaki i
Partisi tarafndan icat edilmitir ve babakan Moe aret gnlnde
parti liderlerinin delilik edimlerini ven sylevler verdiini kayde
der. Moe aret, eer isteklerimiz kabul edilmezse ldrrz (nish-
tagea) uyarsnda bulunur. Bu, ksmen zamannda yeterince gveni
lir bulunmayan ABDyi hedef alan gizli bir silahtr. Kendisine yasa
tanmayan bir devlet olarak bakan ve ieride sekinlerden gelen pek
az kstlamayla karlaan dnyann biricik sper gcnn bu duruu,
dnya iin olduka byk sorunlar yaratr.
Reagan ynetiminin ilk gnlerinden beri, Libya bir haydut devlet
olarak gzde bir tercihti. Saldrlara ak ve savunmasz Libya, ihtiya
duyulduunda mkemmel bir boks torbasyd: rnein, 1986da, pri
me time** iin tarihte ilk kez bir bombardman dzenlendiinde, tele
* persona: darya kar gsterilen hal, tavr, hareket, -.n.
** pirime time: gn iinde televizyonun en ok seyredildii zaman dilimi, -.n.
21
vizyon Byk letiimcinin Nutuklar n yazanlar tarafndan, Washing-
tonun Nikaraguaya saldran terrist glerine destek toplamak iin
kullanlmt. Bombardmann gerekesi, terrist ba Kaddafinin
kendi evindeki sava ABDye tamak iin Nikaraguaya 400 milyon
dolar, bir cephane dolusu silah ve danmanlar gndermesiydi. O s
rada ABD, Nikaragua haydut devletinin silahl saldrsna kar z sa
vunma hakkn kullanyordu.
Sovyet tehdidine yaplabilecek her trl gndermeye son veren Ber
lin duvarnn yklmasndan hemen sonra, Bush ynetimi devasa bir
Pentagon btesi iin Kongreye yllk talebini sundu. Ynetim bte
talebi iin u aklamada bulundu: Yeni bir ada, askeri gcm
zn kresel dengeyi belirleyen asli unsur olarak kalacan ngryo
ruz, fakat... asker gcmzn kullanlmas iin en muhtemel talepler
Sovyetler Birlii ile ilgili olmayabilir ve yeni kuvvetlerin ve yaklam
larn gerekli olabilecei nc Dnyada olabilir. rnein Bakan
Reagann kentlerdeki hedefleri bombalamas iin Amerikan deniz ve
hava kuvvetlerine, 1986da (Libya)ya ynelmeleri emrini vermesi
gibi. Libyann bombalanmas, demokrasimizin -ve dier zgr lke
lerin- iinde yeerebilecei uluslararas bir bar ortamna, zgrlk
ve ilerlemeye katkda bulunmak hedefinin rehberliinde gerekle
tirilmiti. Karlatmz ilk tehdit nc Dnyann giderek artan
teknolojik gelikinliidir. O halde yeni tesisler ve tehizata, aratr
ma ve gelitirmeye yatrm yapmay zendirecek tevikler yaratarak
savunma endstrisinin temelini -aka yksek teknoloji endstrisi-
glendirmeliyiz. Ve mdahale glerini, zellikle Ortadouyu he
defleyen glerimizi muhafaza etmeliyiz. Dorudan askeri giriimi ge
rekli klm olan Ortadouda karlarmza ynelik tehditler,
Kremlinin inisiyatifine braklamaz -bunlar, sonu gelmez Sovyet
tehdidi uydurmalarna imdi ara verilmi olmasna karn sylenmek
tedir. lk yllarda zaman zaman, bazen gizlice itiraf edildii gibi imdi
tehdidin blgede kkleri resmi olarak kabul edilmektedir. Yalnzca
Ortadouda deil baka yerlerde de, her zaman ncelikli sorun ola
rak grlen radikal milliyetilik.
O tarihte, karlarmza ynelik tehditler Irakn inisiyatifine de b
raklamazd. Saddam o zaman gzde bir dost ve ticaret ortayd. Sad-
22
Haydut Devletler
damn stats sadece birka ay sonra, ABDnin kendisine Kuveytle
snrn g kullanarak deitirmesine izin verme niyetini, Kuveyti
ele geirmesini onaylamas olarak yanl yorumlaynca deiiverdi.
Saddam, Bush ynetiminin perspektifinden bakldnda, ABDnin Pa
namada yapt eyi tekrar etmesine onay verildiini sanmt. Sad-
damn Kuveyti igal etmesinden hemen sonra yaplan yksek dzey
bir toplantda, Bakan Bush temel sorunu formle etti: Suudiler hak-
kndaki endiem... son dakikada askeri eylemden caymalar ve Ku
veytte kukla bir rejimi kabul etmeleridir. Genelkurmay Bakam Co
lin Powell sorunu keskin bir biimde ortaya koydu: nmzdeki
birka gnde, Irak kuklasn yerletirerek geri ekilecek ve Arap
dnyasnda herkes bu durumdan memnun olacak."
Tarihsel paralellikler elbette hibir zaman tam deildir. Washington
kuklasn yerletirdikten sonra Panamadan ksmen ekildiinde, Pa
nama dahil btn yar krede byk bir fke vard. Gerekte dnya
nn byk blmn de saran bu fke, Washingtonu iki Gvenlik
Konseyi kararn veto etmek ve bir Genel Kurul kararna kar oy kul
lanmak zorunda brakt. Genel Kurul karar ABDyi uluslararas huku
ku ve devletlerin bamszl, egemenlii ve toprak btnln
aka ihlal etmekle mahkum ediyor ve ABDnin silahl igal gle
rinin Panamadan ekilmesini ngryordu. Irakn Kuveyti igali,
standart versiyondan olduka uzak ekilde, farkl biimde ele alnd.
Bu farkl yorumlar (bu makalenin yaynland ZMagazine dahil) ya
zl basnda kolaylkla bulunabilir.
ifade edilmesi bir hayli g olan olgular politik analistlerin yorumuna
aklk kazandrd. rnein, ABDnin kar karya kald bilmece
zerine bugn derin derin dnen Ronald Steel unlar yazd: Dn
yann en gl ulusu olan ABD, g kullanma zgrl zerinde
baka herhangi bir lkeden daha fazla snrlamayla karlamaktadr.
Washingtonun Panamada iradesini ortaya koyamamasyla karlat
rldnda, Saddamn Kuveytteki baarsnn nedeni buydu.
Tartmann 1990-91de etkin bir biimde engellendiini hatrlamak
nemlidir. Yaptrmlarn ie yarayp yaramayaca ok tartlmt,
ama belki 660nolu kararn alnmasndan ksa sre sonra, yaptnmla-
23
rn halihazrda ie yaram olabilecekleri hi tartlmamt. Yaptrm
larn ie yaram olabilecei korkusu, Irakn Austos 1990dan Ocak
1991 bana kadar geri ekilme tekliflerini snamay Washingtonun
reddetmesine yol at. ok ender istisnalar dnda, bilgi sistemi so
run hakknda sk bir disiplin uyguluyordu. Ocak 1991deki bombar
dmandan birka gn nce kamuoyu yoklamalar, srail-Arap ihtilaf
zerine uluslararas bir konferansn yansra, Irakn ekilmesine daya
l barl bir zmn 2ye 1orannda desteklendiini gsteriyordu.
Bu duruu ifade edenlerden hemen hi kimse, bu zmn kamu
oyunda ak bir savunusunu duyma olanana sahip olamamt. Med
ya -bu kendine zg durumda- olgular arasndaki balanty dn
lemez bularak kabul etmedi ve sadk biimde Bakann yol gsterici
liini izledi. Anketlere yant verenlerin kendi grlerinin, egemen
medyada yasaklanan Irak demokratik muhalefeti tarafndan da payla
ldn bilmesi dk bir ihtimaldi. Ya da kendi savunduklar h
kmleri ieren bir Irak teklifinin, teklifi makul bulan ABD yetkilileri
tarafndan bir hafta nce basna aklandm ve Washington tarafn
dan dorudan reddedildiini bilmeleri de dk bir ihtimaldi. Ya da
Irakn bir ekilme teklifinin Austos ortas kadar erken bir tarihte
Ulusal Gvenlik Konseyi tarafndan ele alndn, fakat reddedilerek
fiilen gizlendiini bilmeleri de dk bir ihtimaldi. Irakn teklifi red
dedilmiti, nk, New York Times diplomasi muhabirinin ima yoluy
la bildirdii gibi, Konsey aka gizlenen Irak giriimlerinin krizi ya
ttrmasndan korkmutu.
O tarihten itibaren, Irak nde gelen haydut devlet olarak ran ve
Libyann yerini ald. Dierleri hibir zaman sralamaya girmediler.
Belki konuyla ilgili en yakn rnek, general Suharto Batda byk
memnuniyet uyandran devasa bir katliam yneterek 1965de iktida
r ele geirdiinde, dmandan dosta dnen Endonezyadr. O za
mandan beri, kendi halkna kar kanl saldrlar ve sonu gelmeyen zu
lmler yapan Suharto, Clinton ynetiminin tanmlad gibi, artk bi
zim adammz olmutu. Cesetlerin bir ok tedavi biimi olarak etraf
ta brakldn yazan bizim adammzn kiisel tanklna gre, yal
nzca 1980lerde 10.000 EndonezyalIy ldrmt. Aralk 1975de
BM Gvenlik Konseyi oybirliiyle Endonezyaya gecikmesizin igal
24
Haydut Devletler
glerini Dou Timordan ekmesi talimatm verdi. Bunun yansra,
btn devletleri Dou Timorun toprak btnlne olduu kadar
halknn devredilemez kendi kaderini belirleme hakkna sayg gster
meye ard. ABD saldrganlara silah sevkyatn (gizlice) arttrarak
karlk verdi. Carter, 1978de saldr neredeyse soykrm boyutlarna
ulatnda, bir kez daha silah akn hzlandrd. BM bykelisi Da
niel Patrick Moynihan anlarnda, olaylarn (sonradan olduu gibi)
meydana gelmesini arzulayan ve bu sonuca ulamak iin aba gste
ren Dileri Bakanlnn talimatlarm izleyerek, BMyi ald btn
nlemlerde tamamen etkisiz klma baarsndan gurur duyar. ABD,
uluslararas anlamalarn her trl makul yorumunu ihlal ederek, (bir
ABD irketinin itirakiyle) Dou Timorun petrolnn alnmasn da
ayn memnuniyetle kabul eder.
Farklar bulunmasna karn, ABD/Dou Timor ve Irak/Kuveyt benzet
mesi yaknlk gsterir: Bu farklardan yalnzca en bariz olanna deinir
sek, Dou Timorda ABD sponsorluunda yaplan zulm, Kuveytte Sad-
damn sorumlu tutulduu herhangi bir uygulamann ok tesindeydi.
Baka birok rnek vardr. Bununla birlikte, genellikle gndeme geti
rilenlerden bazlarnn temkinli bir ekilde ele alnmas gerekir, zel
likle de sraille ilgili olanlarn. srailin 1982de ABD desteiyle ger
ekletirdii Lbnan igalinde len sivil says, Saddamn Kuveyt i
galinde lenlerin saysn gemiti. stelik Lbnan igali, Kuds, Go
lan Tepeleri ve dier konularla ilgili ok sayda baka kararn yans-
ra, sraile derhal Lbnandan ekilme talimat veren 1978deki G
venlik Konseyi kararnn bir ihlali olarak kalmay srdrmektedir. Ve
eer ABD dzenli biimde bu tr kararlan veto etmemi olsayd, sra
ilin ihlal ettii kararlarn says ok daha fazla olurdu. Ancak srailin,
zellikle mevcut hkmetin BMnin 242 nolu kararn ve Oslo Anla
malarn ihlal ettii ve ABDnin, b;: ihlallere gz yumarak ifte stan
dart sergiledii yolundaki ortak sulama en iyi ihtimalle kukuludur.
Sz konusu sulamalar, bu anlamalann yanl anlalmasna dayan
maktadr. Madrid-Oslo sreci bandan beri, ABD-srail gc tarafn
dan Bantustan tarznda bir yerleimi* dayatmak zere tasarlanm ve
* Irk Gney Afrikada kuatlm blgeler iinde yaayan ve belirli bir zerklie
sahip olan siyahlarn, rejimle ibirlii yapan nderleri tarafndan denetim
altnda tutulmas, -.n.
25
uygulanmtr. Arap dnyas, baka biroklan gibi, konu hakknda
kendini kandrmay semitir. Ama bu hedefler gncel belgelerde ve
mevcut Likud hkmetinin imdi suland projeler dahil, zellikle
Rabin-Peres hkmetlerinin ABD destekli projelerinde aka grle
bilir.
srailin, Gvenlik Konseyi kararlarn ihlal ettii aka gsterile
mez (New York Times) iddias bariz ekilde doru deildir. Fakat sk
sk ne srlen nedenlerin dikkatlice incelenmesi gerekir.
Iraka dnersek, hi kukusuz n sralardaki kriminal bir devlet ola
rak nitelenmektedir. 18 ubatta televizyondan yaynlanan bir toplan
tda ABDnin Iraka saldn plann savunurken, Dileri Bakanlan Alb
right ve Cohen tekar tekrar en byk zalimlii gndeme getirdiler:
Saddam komularna ve kendi halkna kar kitle imha silahlar kul
lanmaktan suluydu; bu onun en korkun suuydu. ABDnin Suhor-
toya destei hakknda soru soran birisini kzgn biimde yantlayan
Albright u ilkeyi vurgulama gerei duydu: ABDnin ve uygar dnya
nn bu kitle imha silahlarm, brakn komulanna, kendi halkna kar
kullanmak isteyen birisiyle mzakere yapamayacan akla kavu
turmak bizim iin ok nemlidir. Ksa sre sonra Senatr Lott, Kofi
Annan bir kitle katliamcsyla insani bir iliki gelitirmeye alt
iin mahkum etti ve ynetimi bu kadar alalan bir kiiye gvendii
iin sulad.
nlayan szckler. Yneltilen sorudan kamalar bir yana, Albright
ve Cohen yalmzca, imdi bu denli korkun bulduklar eylemlerin ge
mite Irak haydut bir devlete dntrmemi olduunu belirtme
yi unuttular. Yorumcular ise buna dikkat ekmeyecek kadar nazikti
ler. Ve Lott, kahramanlan Reagan ve Bushun kitle katliamcsyla al
lmadk lde scak ilikiler gelitirdiine dikkat ekmedi. Saddam,
Mart 1988de Halepede Krtere kar gaz kullandktan sonra, aske
ri bir saldn iin ateli arlar yaplmamt. Aksine, ABD ve Byk
ngiltere o zaman yine bizim adammz olan kitle katliamcsna g
l biimde destek vermilerdi. ABC televizyonu muhabiri Charles
Glass Halepeden on ay sonra Saddamn biyolojik sava programla
rndan birisinin yrtld yeri ortaya kardnda, Dileri Bakan
26
Haydut Devletler
l olgular inkar etti ve hikaye burada sona erdi. Glass, Dileri Ba
kanlnn imdi ayn yer hakknda brifingler dzenledii saptama
sn yapyor.
Kresel dzeninin iki bekisi ayn zamanda -siyanr, sinir gaz ve dier
barbar silahlan kullanmas dahil- Saddamn baka zulmlerini, dier
pek ok eyin yansra istihbarat, teknoloji ve malzeme tedarikleriyle
abuklatrdlar. Bili Blum, 1994te Senato Bankaclk Komitesinin ha
zrlad bir raporu hatrlatyor. Bu rapora gre, ABD Ticaret Bakanl
, daha sonra Irakta BM inceleme heyeti tarafndan bulunup yok edi
lenlere ok benzeyen biyolojik malzeme sevkyat yapmt. Bu sev
kyatlar, en az Kasm 1989a kadar devam etti. Bir ay sonra, Bush dos
tu Saddam iin yeni kredilere onay verdi. Egemen medyada eletiriyle
(hatta haberle bile) karlamadan, Dileri Bakanl ciddi bir ifadey
le kredilerin amacm ABDnin ihracatn arttrmak ve insan haklan si
ciliyle ilgili olarak Irakla grmek iin kendimize daha iyi bir posiz-
yon salamak hedefini.... gerekletirmek olarak aklyordu.
ngilterenin belge kaytlar resmi bir soruturmada (Scott Sorutur
mas) en azndan ksmen akland. Scott raporunun yaynlanmasn
dan sonra, yani en az Aralk 1996a kadar, ngiltere hkmeti biyolo
jik silahlar iin kullanlabilir malzeme ihra etmeleri iin ngiltere fir-
malanna lisans vermeye devam ettiini, ancak imdi kabul etmek zo
runda kald.
Timef da, Batl lkelerin mikrop sava ve dier kitle imha silahlar
iin kullanlabilir malzeme satlannn ele alnd 28 ubat tarihli bir
inceleme yaynland. ncelemede, 1980lerde ABD satlarnn bir r
nei zikredilirken, buna, bazlar Fort Detrickteki mikrop aratrmas
iin ordu merkezinden alnan lmcl patojenlerin hkmet ona
yyla satlmasnn dahil olduu belirtiliyor. Ama bu sadece aysbergin
grnen ucu.
Genellikle bavurulan gncel bir aldatmaca Saddamm sularnn bi
linmediidir. Dolaysyla imdi bunlar kefedince gerek anlamda
ok olmu durumdayz ve biz uygar insanlann bu tr sular ileyen
birisiyle mzakere yapamayacan akla kavuturmamz gereki
yor (Albright). Taknlan tutum sinik bir sahtekarlktr. 1986 ve 1987
27
tarihli BM raporlar Irakn kimyasal silah kullanmasn mahkum et
miti. Trkiyedeki ABD elilik grevlileri kimyasal sava saldrlarn
dan kurtulan Krtlerle grtler ve CIA bunlar Dileri Bakanl-
na bildirdi, insan haklar gruplar Halepe ve baka yerlerdeki vah
eti hemen duyurdular. Dileri Bakam George Shultz ABDnin konu
hakknda kantlara sahip olduunu kabul etti. Senato D ilikiler Ko
mitesi tarafndan 1988de gnderilen bir aratrma ekibi sivillere kar
yaygn kimyasal silah kullanm hakknda ok gl kantlar buldu.
Komite, Baty, Irakn bu silahlar rana kar kullanmasn sessizce
onaylad iin suluyordu. nk Batnn bu onay, Saddam -do
ru olarak- bunlar kendi halkna kar acmaszca kullanabileceine
inanmas iin cesaretlendirmiti. Mevcut durumda Krtlere kar, ki
Krtlerin bu airet temelli ekyann halk saylmas bir hayli gtr.
Komite bakan Claibome Pell, insanlar gazla zehirlenirken sessiz
kalnmasn su ortakl yaplmas olarak sulad. Bu, Hitler Avru
palI Yahudilerin neredeyse tamamen yok edilmesine varan bir kam
panya balattnda, dnyann sessiz kalmas kadar byk bir su
ortaklyd. Pell, soykrma kar bir daha sessiz kalamayz uyar
snda bulunarak, 1988 Soykrmn nlenmesi Yasasm sundu. Re
agan ynetimi iddetli ekilde yaptrmlara kar kar ve sorunun ses
sizce geitirilmesinde srar ederken, kitle katliamcsna desteini su
nuyordu. Gazeteci Adel Danvish, Arap dnyasnda Kuveyt basn
nn, Badatn Krtlere kar hal seferini en cokulu biimde destek
leyen Arap medyas arasnda yer aldn yazd.
Ocak 1991 de, sava davullar alarken, Uluslararas Hukukular Ko
misyonu, BM insan Haklar Komisyonuna u tespitini iletti: BMden
tek bir sulayc szck gelmeden kendi halk zerinde en rezilce ih
lalleri gerekletirdikten sonra, Irakn keyfi ne isterse onu yapabile
cei sonucuna varlm olmas gerekir. BM bu balamda, ncelikle
ABD ve ngiltere anlamna gelmektedir. Bu hakikat, uluslararas hu
kuk ve dier topik lgnlklarla birlikte topraa gmlmelidir.
Kaba bir yorumcu, ABD/ngilterenin yakn tarihte zehir gaz ve kim
yasal sava iin gsterdii hogrnn ok da artc olmadna dik
kat ekebilir. ngiltere karargahna gre, ngiltere ordusu 1919da Bol-
eviklere kar Kuzey Rusyaya mdahale ettiinde, byk bir baary
2 8
Haydut Devletler
la kimyasal silah kullanmt. 1919da Sava Bakan olan Winston
Churchill uygarlamam kabilelere -Krtler ve Afganlar- kar zehirli
gaz kullanlmas ihtimalinden cokuya kaplmt. Hindistan Bakanl
nn itirazlarn makul olmad iin reddetmi ve gaz kullanmna
kar gsterilen yufka yreklilii esefle karlamt. Ve Hindistan Ba-
kanlnn itirazlarna karn, RAF (Royal Air Force -Kraliyet Hava
Kuvvetleri) Ortadou Komutanlna sz dinlemeyen Araplara kar
deney amacyla kimyasal silah kullanma yetkisi tanmt. Churchill,
snrda hkm sren kargaann hzl bir ekilde sona ermesini sala
mak iin var olan herhangi bir silahn kullanlmasna hibir koulda
kar kamayz aklamasnda bulunmutu. Kimyasal silahlar, Churc-
hille gre, sadece Bat biliminin modem savaa uygulanmasyd.
Kennedy ynetimi 196l-1962de Gney Vietnama kar saldr balat
tnda, kimyasal silahlarn sivillere kar kitlesel ekilde kullanlmas
na nclk etmiti. Kimyasal silahlarn ABD askerleri zerindeki etki
lerinden, hakl olarak fazlasyla endie duyuluyordu. Ama siviller ze
rindeki karlatrlamayacak kadar kt etkiler sz konusu edilmiyor
du. En azndan ABDde byleydi. Yksek tirajl bir srail gazetesinde,
saygn gazeteci Amnon Kapeliouk 1988deki Vietnam gezisini haber
yapt. Kapeliouk, Gney Vietnamda eyrek milyon kurban olduu
tahminlerine yer vererek ve gneyde kanser ve iren doum bozuk
luklarndan len ocuklarn bulunduu hastanelerdeki dehet veri
ci sahneleri betimleyerek, hala binlerce Vietnamlmn Amerikan
kimyasal savann etkilerinden tr ldn yazd. Kapeliouk,
kimyasal sava iin bu sonularn izine rastlanmad Kuzeyin deil,
Gney Vietnamn hedef alndm bildirmektedir. Ayn zamanda,
ABDnin Kbaya kar biyolojik silahlar kullandna ilikin nemli
kantlar vardr ve bunlar 1977de kk haberler olarak yer almtr.
En kt ihtimal, bunlarn sregiden ABD terrnn yalnzca kk
bir bileeni olmasdr.
Daha nceki rnekler bir yana, ABD ve ngiltere imdi Irakta biyolo
jik savan lmcl bir biimini uygulamaya giritiler. Altyapnn ykl
mas ve onarlmas iin ithalatn yasaklanmas, hastalklara ve kt
beslenmeye, BM aratrmalarna gre 1995e kadar 567.000 ocuk da
hil, ok byk sayda kk yata lme yol amtr. UNICEF
29
1996 da ayda 4.500 ocuun ldn bildirmektedir. 54 Katolik
piskopos, yaptrmlar sert biimde knayan bir aklamada (20 Ocak
1998), Irakn gney blgesi Bapiskoposunun salgn hastalk gazab
binlerce ocuk ve hastay alp gtrrken, hastalktan kurtulan o
cuklar kt beslenmeye yenik dyorlar szlerine yer verdi. Stan
ley Hellerin The Struggle adl gazetesinde tam metni yaynlanan Ba
piskoposun ifadesi basnda ok az yer ald. ABD ve ngiltere yardm
programlarnn engellenmesine nclk ettiler -rnein, askeri birlik
lerin tanmasnda kullanlabilir gerekesiyle ambulanslar iin onay
vermeyi geciktirerek, hastalklarn yaylmasn nlemek iin kullan
lan haere ilalarn ve halk sal sistemleri iin yedek malzemeleri
yasaklayarak. Bu arada batl diplomatlar, ABDnin, Rusya ve Fran
sadan daha fazla olmasa bile, en az onlar kadar (insani) operasyon
dan dorudan yarar saladna dikkat ekiyorlar. rnein, 600 mil
yon dolar deerinde Irak petrol satn alnmas (Rusyadan sonra ikin
ci en byk alc) ve ABD irketleri tarafndan 200 milyon dolarlk in
sani yardm mallarnn Iraka satlmasyla. Diplomatlar, aym zamanda,
Rus irketleri tarafndan satn alnan petroln byk ksmnn sonun
da ABDye gnderildiini belirtiyorlar.
Washingtonun Saddama destei o kadar ar bir noktaya varmt ki,
Irak uaklarnn bir Amerikan gemisine (Stark) saldrmasna ve 37
mrettebat ldrmesine bile gz yummak niyetindeydi. Baka trl,
(ABD gemilerinin zgrl sz konusu olduunda) yalnzca srailin
yararlanabilecei bir imtiyaz. ran-Irak sava tarihini anlatt kitabn
da Dilip Hiro, rann Badat ve Washingtona teslim olmasna yol
aan eyin, imdi ynetim ve Kongreyi ok eden sulardan epey son
ra, Washingtonun Saddama verdii kesin destek olduu sonucuna
varr. ki mttefik Tahrana kar askeri operasyonlarn koordine et
tiler. Hiro, bir ran sivil havayolu uann gdml fzeli Vincennes
kruvazr tarafndan vurulmasnn, Washingtonun Saddamn lehine
yrtt diplomatik, askeri ve ekonomik kampanyann doruk
noktas olduunu yazar.
Saddamdan bir himaye devletin alldk hizmetlerini yerine getirme
si de istenmiti: rnein, Reagann eski Beyaz Saray yardmcs Ho
ward Tiechern akladna gre, Kaddafi hkmetini devirebilme-
30
Haydut Devletler
leri iin ABD tarafndan Iraka gnderilen birka yz Libyahmn eitil
mesi.
Saddam Badat Canavar mertebesine ykselten iledii byk
sulan deildi. Daha ok, izginin dna kmasyd; ok daha alt d
zeyde bir sulu olan ve balca sularm yine ABDnin himayesindey-
ken ileyen Noriegann durumunda olduu gibi.
Geerken, ran Havayollannn 655 sayl uann ran hava sahasn
da Vincennes kruvazr tarafndan imha edilmesinin Washingtonun
yakasn bir trl brakmayaca dnlebilir. En hafif tabirle, olayla
ilgili olgular kuku uyandrmaktadr. Yarbay David Carison donanma
nn resmi gazetesinde, civardaki gemisinden -o srada ran karasula
rnda bulunan- Vincennes kruvazrnn vurduu uan, aka tica
ri koridordaki sivil bir havayolu ua olduunu grnce hayrete
dtn yazmaktadr. Yarbay Carison, ran uann vurulmas
nn, belki Aegislerin gvenilirliini, yksek teknolojili fze sistemi
ni kantlama gereksinmesinden kaynaklandn belirtmitir. Deniz
kuvvetleri (emekli) albay David Evans, Donanma Bakanlnn olay
rtbas etmesini ele ald aym gazetedeki sert bir yazda, komutan ve
st dzey subaylara baanl ynetimleri dolaysyla madalya verildi-
ini saptamaktadr. Bakan Bush ise BMyi u ekilde bilgilendirmi
tir: uras aktr ki, Vincennes ran gemilerinin balatt bir deniz
saldrsnn ortasnda... kendini savunmak iin harekete gemitir.
Emekli Albay Evans, ABD adna hibir zaman zr dilemeyeceim
diyen Bushun pozisyonu gz nne alndnda bir nemi olmasa da,
hepsinin yalan olduuna iaret etmektedir olgularn ne olduu umu
rumda deil. Resmi oturumlara katlan emekli bir deniz albay ise u
sonuca varmtr: Donanmamz konulandnlamayacak kadar tehli
keli.
Birka ay sonra Lockerbie zerinde Pan Am 103n imha edilmesinin,
rann misillemesi olduu dncesinden kanmak zordur. Guardi-
an'm bildirdiine gre, Bakan Rafsancaninin yardmcln yapm
ve ran istihbaratndan ayrlm olan ve Almanya ve baka yerlerde
gvenilir, st dzey bir ran kayna olarak baklan Abulhassem Mes-
bani bu dnceyi aka belirtilmitir. 1997de aklanan, 1991 ta
31
rihli bir ABD istihbarat raporu (Ulusal Gvenlik Kurumu), El Abbas
ve Abu Nidal terrist gruplaryla balantlarna gnderme yaparak,
eski bir ran ileri Bakan olan Akbar Mohtasheminin ABDnin ran
Airbusn vurmasna misilleme olarak Pan Am 103 bombalamak
iin 10 milyon dolar gnderdiini ileri srerek, ayn sonuca varmak
tadr. Kantlara ve ardndaki ak nedene karn, bunun neredeyse
rann sulanmad tek terrizm eylemi olmas arpcdr. Bunun ye
rine, ABD ve ngiltere iki Libya vatandam sulad.
Libyallara kar yaplan sulama geni biimde tartld. Hkmetin
Ulusal Havaclk Komitesinde grev yapm olan British Airwaysin
eski gvenlik bakan Denis Phipps bu konuda ayrntl bir aratrma
yapt. ngiliz Lockerbie kurbanlarnn aileleri rgt byk bir rt
bas etme olduuna inanyor (szc Dr. J im Swire). rgt, ran ba
lants ve ABD DEA (Drug Enforcement Agency -Uyuturucuyla Mca
dele rgt) iin alan bir kuryeyle ilgili bir uyuturucu operasyo
nu hakknda kantlar salayan, Alan Frankoviin Malta Ha belgesel
filminde sunulan aklamay daha inandrc buluyor. Film ngiltere
Avam Kamarasnda ve ngiliz televizyonunda gsterildi. Ama ABDde
gsterilmesi kabul edilmedi. ABDli aileler sk skya, yknn Was
hington tarafndan anlatlan ekline inanyorlar.
ABD/ngilterenin sulanan Libyallann yarglanmasna izin vermeyi
reddetmeleri de merak uyandrcdr. Bu Libyann zanllar, bamsz
bir yarg blgesinde yarglanmalar iin serbest brakma teklifinin red
dedilmesi eklinde oluyor: BMnin tayin edecei bir yarg tarafndan
(Aralk 1991), sko yasalarna gre La Hayede yaplacak bir yargla
ma vs. Bu neriler, Arap Birlii ve ngiliz akrabalar rgt tarafndan
da desteklenmekte, fakat ABD/ngiltere tarafndan dorudan redde
dilmektedir. Mart 1992de, BM Gvenlik Konseyi, be ekimser oya
kar, Libyaya yaptrmlar uygulayan bir karar kabul etti. ekimser
kalan lkeler, in, Fas (tek Arap ye), Hindistan, Zimbabve ve Cape
Verde* idi. Byk lde tehdit yoluyla bask uygulanmt. Bylece,
in karar veto etmesi halinde, ABDnin ticaret tercihlerini kaybede
cei yolunda uyarlmt. ABD basn, Libyann zanllarn yarglanma
* Cape Verde Adalar: Afrikann bat kys aklarnda bulunan Windward ve
Leeward adl iki ada grubu -.n.
32
Haydut Devletler
lar iin serbest brakma teklifini haber yapt. Ama Kaddafnin, iki
Libya ehrini bombalayan ve evlatlk kz dahil 37 kiiyi ldren ABD
pilotlarnn teslim edilmesini isteyen dramatik hareketini dikkate al
maya demez ve gln bularak grmezden geldi. Bu aka, Kba
ve Kosta Rikann ABDli terristlerin iade edilmesini istemeleri kadar
samayd.
ABD/ngilterenin, Norieganm karlmasnda olduu gibi, denetle
yebilecekleri bir yarglamay garanti etmeyi istemek durumda kalma
s anlalabilir bir eydir. Bamsz bir yarglama blgesinde, mantkl
herhangi bir savunma avukat ran balantsn gndeme getirecektir.
Bu sama durumun ne kadar srebilecei belli deil. Mevcut Irak kri
zinin ortasnda, Dnya Mahkemesi ABD/ngilterenin konu zerinde
yarglama yetkisi olmad eklindeki iddiasn reddetti ve konunun
btn ynleriyle ele alnaca bir duruma dzenlemek istiyor (karar,
ABD ve ngiliz yarglarn kar kmasyla, 13e kar 2 oyla alnd).
Bu, gerein gizlenmesini daha da gletirebilecek.
Mahkemenin karar, Libya ve ngiliz aileler tarafndan olumlu kar
land. Washington ve ABD medyas ise Dnya Mahkemesi kararnn,
Libyann Lockerbie bombalamas zanllarm skoya veya ABDde
yarglanmak zere teslim etmesi gerektiini (New York Times) ve
Libyann phelileri ABD ve ngiltereye iade etmesini (AP) isteyen
1992 BM kararna ters debilecei uyarsnda bulundular. Bu iddialar
doru deildir. skoya ya da ABDye iade etme meselesi hibir za
man gndeme gelmedi ve BM kararlarnda belirtilmemektedir. Karar
731 (21 Ocak 1992) Libya Hkmetinden, Pan Am 103 ve bir Fran
sz havayolu uana yaplan saldrlarla ilgili olarak yasal prosedrle
balantl taleplere derhal tam ve etkili bir yant vermesini srarla is
ter demektedir. Karar 748 ise (31 Mart 1992) Libya Hkmetinin
daha fazla gecikmeksizin hemen Karar 731in taleplerine uymas
gerektiine ve terrizmden vazgemesine karar verir. Libyann
bunu yapmamas halinde, yaptrmlar iin ar yaplacaktr. Karar
731, ABD/ngilterenin, Libyamn sulanan herkesi yarglama iin
teslim etmesi gerektii eklindeki aklamasna yant olarak kabul
edilmitir ve ayrntlara yer vermez.
33
O dnemde basnda kan haberler de benzer biimde doru deil
dir. Bylece New York Times, ABDnin Libyann phelileri bamsz
bir lkeye iade etmesi teklifini geri evirdiini bildirirken, u szck
leri vurgulamt: Libya yine BMnin talimatndan kamaya alyor.
Washington Post da Libyann teklifini dikkate almam ve Gvenlik
Konseyinin, phelilerin ABD veya Ingiliz mahkemelerinde yarglan
mas gerektiini savunduunu bildirmiti. Kukusuz Washington
meselelerin bu ekilde grlmesini tercih etmektedir. Doru bir de
erlendirme, Fletcher Schooldan uluslararas hukuk uzman Alfred
Rubin tarafndan 1992deki bir gr yazsnda yapld (Christian Sci
ence Monitor). Rubin, Gvenlik Konseyi kararnn ABD ve Ingilte
reye iadeden sz etmediini belirtiyordu. Rubine gre karar metni
aktarld ekliyle ABD, ngiltere ve Fransann istediklerinden o ka
dar ayn dmektedir ki, Amerikann diplomatik bir zaferinden ve
BMnin Libya zerindeki basklarndan sz eden mevcut beyanlar ve
basndaki deerlendirmeler anlalmaz grnmektedir. Maalesef, ba
snn konuyu ele al btnyle ve haddinden fazla sradandr.
BM hukuku uzman ngiliz Marc Weiler, New York TimeJa bir ke
yazsnda, Rubinle ayn gr paylayordu. ABDnin uluslararas
hukukun ak gerekliliklerine uymas ve Libyann yarglamann Dn
ya Mahkemesinde yaplmas nerisini kabul etmesi gerekiyordu. We
iler, sorunu Dnya Mahkemesine gtrmeyi dorudan reddettikle
ri iin ABD/ngiltereyi mahkum ediyor ve Libyann ABD/ngilte
renin talebine verdii yantn kesinlikle uluslararas hukukun emret
tii ekilde olduunu yazyordu. Rubin ve Weiler ayn zamanda ba
ka ak sorular da sorarlar: Yeni Zelanda, Auckland limannda Rain
bow Warrior gemisini bombalayan (Fransz hkmetine bal) ter
ristlerin iade edilmesi iin aba gstermektedir. Yeni Zelanda, bu a
balarna son vermesi iin kendisini zorlayan gl Fransz basksna
direnirse ne olur? Ya da Iran, Vincennes kruvazr kaptannn kendi
sine iade edilmesini isterse?
Dnya Mahkemesi imdi Rubin ve Weilerla ayn sonulara ulamtr.
Haydut devlet nitelemeleri, ABD-Irak arasndaki dmanln sona
ermesinden hemen sonra, Mart 1991da Iraktaki ayaklanmalara kar
34
Haydut Devletler
Washington un gsterdii tepkiyle daha bir aklk kazanmaktadr.
Dileri Bakanl resmi olarak, Irak demokratik muhalefetiyle her
hangi bir ilikisi iinde olduunu bir kez daha reddetti. Krfez Sava-
ndan nce olduu gibi, Irak demokratik muhalefetine nde gelen
ABD medyasnda hemen hi yer verilmedi. Dileri Bakanl szc
s Richard Boucher Bu sralar onlarla politik grmeler yapmam
zn politikamz asndan uygun olmayacan belirtti. Bu sralar 14
Mart 1991 tir, yani ayaklanan subaylara ele geirilen Irak silahlarna
ulama izni bile vermeyen general Schwartzkopf un gzleri nnde,
Saddamn gney muhalefetinin ounluunu ortadan kaldrd ta
rihtir. Beklenmedik kamuoyu tepkisinin basks olmasayd, Washing
ton ksa sre sonra ayaklanan ve aym muameleye maruz kalan Krt-
lere muhtemelen gnlsz destek bile salamazd.
Irakl muhalefet liderleri mesaj aldlar. Londra merkezli Irak Demok
ratik Reform Hareketinin Bakan Leith Kuba ABDnin, rejim dei
ikliinin ierden, halihazrda iktidarda olanlardan gelmesi gerekti
inde srar ederek, askeri bir diktatrl desteklediini ne srd.
Irak Ulusal Kongresinin bakan, Londrada yaayan banker Ahmet
elebi Irakn iilerine karmama bahanesiyle ABD, daha sonra uy
gun bir subay tarafndan devrilecei umuduyla Saddamn ayaklanan
lar katletmesini seyrediyor dedi. ABDnin istikran korumak iin
diktatrlkleri destekleme politikasnda kklemi olan bir tutum.
Ynetimin akl yrtmesi, New York Times'va ba diplomasi muhabi
ri Thomas Friedman tarafndan ana hatlanyla ortaya konmutur. Bir
halk ayaklanmasna kar karken, Washington askeri bir darbenin
Saddam devirebileceim umut etmiti ve sonra Washington en ok
iine yarayan durumu salam olacakt: Saddam Hseyinsiz demir
yumruklu bir Irak cuntas. Saddamm demir yumruunun, (Was
hington bir yana) Amerikann mttefikleri Trkiye ve Suudi Arabis-
tani honut edecek ekilde Irak bir arada tuttuu gnlere geri d
nlmesi. ki yl sonra, Friedman gereklii bir kez daha yararl bir e
kilde tanrken u gzlemde bulundu: Demir yumruklu Bay Hse
yinin Irakn bir arada tutulmasnda ie yarar bir rol oynamas ve is
tikrar korumas, her zaman Amerikann benimsedii bir politika
olmutur. Washingtonun demokrasi yerine, grmezden gelinen
35
Irak demokratik muhalefetinin onaylamad diktatrlk tercihini de
itirdiine inanmak iin pek az neden vardr -bu noktada kukusuz
farkl bir demir yumruu tercih etse de. Eer baka bir demir yumruk
yoksa, istikran Saddamn korumas gerekecektir.
Haydut devlet kavram byk lde nans iermektedir. Bylelik
le Kba uluslararas terrizmle ilikisi olduu iddia edildii iin nde
gelen bir haydut devlet olarak nitelendirilir. Ama yaklak 40 yldr
Kbaya kar terrist saldnlar gerekletirmesine karn, ABD bu ka
tegoriye girmemektedir. Ulusal basnda yer almayan (Avrupada yer
verilmitir) Miami Herald n aratrma niteliindeki nemli bir habe
rine gre, bu saldnlar bariz biimde geen yaz boyunca srmtr.
Kba, Angolada ABDnin destekledii Gney Afrika saldnlanna kar
, askeri gleriyle hkmeti desteklediinde bir haydut devletti.
Gney Afrika ise, tersine, ne o zaman, ne de BM komisyonuna gre
komu lkelerde (geni ABD/ngiltere desteiyle) 600 milyar dolar za
rara ve 1.5 milyon lme neden olduu Reaganl yllar boyunca bir
haydut devlet deildi -lke iindeki baz olaylan bir yana brakalm.
Benzer bir muafiyet, Endonezya ve baka ok sayda lke iin de ge-
erlidir.
Kriterler olduka aktr: Bir haydut devlet basite sulu bir devlet
deil, fakat kudretlinin emirlerine kar koyan devlettir. Kudretliler
ise tabii ki muafiyetten yararlanrlar.
TARTIMA ZERNE DAHA FAZLA SYLENECEKLER
Saddamn sulu olduu kuku gtrmez biimde dorudur. yle sa
nyorum ki, ABD ve ngilterenin ve egemen doktiriner kurumlann,
sonunda ABD/ngilterenin kitle katliamcsna desteini vaktinden
nce mahkum edenlerin safna katlmasndan memnuniyet duyulma
s gerekir. Saddamn menziline giren herkese kar bir tehdit olutur
duu da dorudur. Bakalarndan gelen tehditlerle karlatnldn-
da, Austos 1990dan itibaren iine girdikleri (mphem) dnm
den sonra ABD ve ngiltere dnda, bu konuda fazla bir szbirlii yok
tur. ABD ve ngilterenin 1998deki g kullanma plan, Saddamn
blgeye kar tehdit oluturmasyla hakl gsteriliyordu. Ancak, blge
halknn, hkmetleri muhalefette birletirme derecesinde iddetle
36
Haydut Devletler
kendi kurtuluuna kar kt olgusunu gizlemenin imkan yoktu.
Bahreyn, ABD/ngiltere glerinin topraklarndaki sleri kullanmas
na izin vermeyi reddetti. Birleik Arap Emirlikleri Bakam, ABDnin
askeri eylem tehdiderini kt ve tiksindirici olarak tanmlad ve
Irakn komularna kar bir tehdit oluturmadn aklad. Suudi
Arabistan Savunma Bakan Prens Sultan daha ncede, bir halk ve bir
ulus olarak, Iraka saldnlmasn onaylamayacaklarm ve kar oldukla
rm sylemiti. Bu, Washingtonun Suudi slerini kullanma talebin
de bulunmaktan kanmasna neden oldu. Annann diplomatik girii
minden sonra, uzun sredir grevde bulunan Suudi Arabistan Dile
ri Bakan Prens Suud El Faysal, Suudi hava slerinin her trl kullan
mnn bir ABD meselesi deil, bir BM meselesi olmas gerektiini
bir kez daha belirtti.
Msrn yan-resmi gazetesi El Abram'ak bir bayaz Washingtonun
pozisyonunu dayatc, saldrgan, aklszca ve gereksiz yere yaptrm
lara ve aalanmaya maruz braklan rakllarn yaamlarm nemse
meyen eklinde tanmlad ve ABDnin Iraka kar planlanm sal
drsn knad. rdn parlamentosu Irak toprana kar her trl
saldry ve Irak halkna gelebilecek her trl zarar mahkum etti. r
dn ordusu iki gn sren Irak yanls bir ayaklanmadan sonra Maan
ehrinin giri ve klarm kapatmak zorunda kald. Kuveyt niversi-
tesindeki bir politika bilimi profesr Saddamn, Yeni Dnya D
zeni ve Washingtonun srailin karlarm savunmasndan duyulan
hayal krklm dile getirerek, Arap dnyasnda sessizlerin sesini
temsil etmeye balad uyarsnda bulundu.
Kuveytte bile basn, ABDnin pozisyonuna verilen destein en iyi ih
timalle gnlsz olduunu ve ABDnin gerekeleri hakknda sinik
bir tavn temsil ettiini teslim etti. Boston Globe muhabiri Charles Sen-
nott Iraka kar Amerikan sava davullarnn sesi ykseldike, Kahi-
renin kaynayan gecekondularndan Arap Yanmadasmn ldayan
bakentlerine kadar, Arap dnyasnn sokaklarnda seslerin fkeyle
ykselmekte olduunu bildirdi.
Daha nceki kalp krlarak, egemen medyada Irak demokratik muha
lefetine biraz daha yer verilmeye baland. New York 7'emes'la. yapt
37
bir telefon mlakatnda, Ahmet elebi haftalar nce Lonrdada ayrn
tl biimde aktarlan pozisyonunu tekrarlad: Saddam devirmek
iin politik bir plan olmakszn, askeri saldrlarn binlerce rakly l
drecei, belki Saddam kitle imha silahlaryla daha da glenmi ha
le getirecei ve gerekte 1991 bombardmanna gre daha fazla silah
ve retim tesisini yok eden UNSCOMu [BM denetileri] kovmas
iin ona bir bahane salayaca iin zarar verici olduunu ne sr
d. elebiye gre, ABD/ngiltere planlan olabilecek her eyden da
ha kt bir duruma yol aacaktr. eitli gruplardan muhalefet lider
leriyle yaplan mlakatlar, Saddam devirmek zere bir ayaklanmann
temelini hazrlamayan askeri eyleme kar klmasnda neredeyse
bir fikir birlii olduunu ortaya koydu. elebi bir parlamento komi
tesi nnde konuurken, Saddam devirmek iin bir strateji olmak
szn Iraka saldrmann ahlaki bakmdan savunulamaz olduu gr
n dile getirdi.
Londrada, muhalefet alternatif bir programn ana hatlann da ortaya
koydu: (1) Saddamn bir sava sulusu ilan edilmesi; (2) muhalefet ta
rafndan oluturulan geici bir Irak hkmetinin tannmas; (3)
Irakn yurtdmda bloke edilmi yz milyonlarca dolarlk varlklan-
nn serbest braklmas; Saddamn kuvvetlerinin uua yasak bir bl
geyle snrlandrlmas ya da uua yasak blgenin btn lkeyi
kapsayacak ekilde geniletilmesi. elebi, Senato Silahl Hizmetler
Komitesine ABDnin, Saddamn iktidardan uzaklatnlmas iin Irak
halkna yardm etmesi gerektiim syledi. Reutersin bildirdiine g
re, elebi dier muhalefet liderleriyle birlikte suikasta, rtl ABD
operasyonlarna veya ABD kara birliklerine kar karak, bunun ye
rine bir halk ayaklanmas ansnda bulundu. Benzer neriler za
man zaman ABDde de ortaya kondu. Washington muhalefet grupla
rm desteklemek iin aba gsterdiini iddia etti, ama bu gruplarn
kendi yorumlan farkldr. ngilterede yaynlanan elebinin gr
yllar ncesiyle byk benzerlik tamaktadr: Herkes Saddamn k
eye sktrldn sylyor, ama politik deiim dncesini destek
lemeyi reddederek keye skm olanlar Amerikallar ve ngilizler
dir.
Blgesel muhalefete, hesaba katlmas gereken bir faktr olarak deil,
38
Haydut Devletler
kurtulunmas gereken bir sorun olarak bakld -uluslararas hukuka
bakld gibi. Ayn ey, planlanan bombardmanlarn zaten sefalet
iinde ac eken halk zerinde bir felaket etkisi yaratabileceini ve
en azndan baz dzelmeler salam olan insani operasyonlar sona
erdirebileceini syleyen st dzey BM ve dier uluslararas yardm
grevlilerinin uyarlan iin de geerliydi. nemli olan, 1991 de bom
balar ve fzeler derken Yeni Dnya Dzenini ilan eden Bakan
Bushun zafer edasyla aklad gibi Ne stersek O Olur ilkesini
yerletirmektir.
Kofi Annan Badata gitmek zere hazrlanrken, Britisb Middle East
muhabiri David Gardner Amarikann balca Krfez mttefikinden
destek aramak iin yaknda Riyada yapt ziyaretlerde... Madeleine
Albrightm karlat muamelenin aksine, Tahranda hala nemli
bir ahsiyet olan eski ran bakan Rafsancaninin Suudi Arabis
tanda sal ktleen Kral Fahd tarafndan huzura kabul edildiini
yazd. Rafsancaninin on gnlk ziyareti 2 Martta bittiinde, Dile
ri Bakam Prens Suud ziyareti ilikileri gelitirmek ynnde doru
ynde atlm bir adm olarak tanmlad. Prens Suud, Ortadoudaki
en byk istikrarszlatnc unsurun ve blgedeki dier btn sorun
larn nedeninin srailin Filistinlilere kar politikas ve ABDnin bu
nu desteklemesi olduunu tekrarlad. srail/ABD politikas, Suudi Ara
bistann byk korku duyduu halk glerini harekete geirebilirdi.
te yandan bu politika, byk Kuds, neredeyse srailin elinde
tutaca rdn Vadisine kadar geniletme niyetini tayordu. Bu ni
yetin bir sonucu olarak, ABD/srail program imdiden Dou Ku
dsteki Mescid i Aksay fiili olarak ilhak etmiti ve bu durum, slami
kutsal mekanlann koruyucusu olarak Suudi Arabistann meruiye
tini zayflatabilirdi. Ksa sre nce Arap devletleri, Clinton ve Peres in
Yeni Ortadou projesinin ilerletilmesinin amaland ABD spon
sorluunda Katarda dzenlenen bir ekonomi zirvesini boykot ettiler.
Bunun yerine Aralkta, Irakn da katld Tahrandaki bir slam kon
feransnda bir araya geldiler.
Bunlar hatr saylr lde nemli eilimlerdir ve ABDnin blgedeki
politikasn harekete geiren arka plandaki kayglarla ilgilidirler. Bu
kayglar, II. Dnya Savandan bu yana, ABDnin dnyann balca
39
enerji rezervlerini kontrol etmekteki kararlldr. Birok kiinin gz
lemledii gibi Arap dnyasnda, 1996 da resmileen ve imdi byk
lde glenmi bulunan uzun sreli srail-Trkiye ittifakna kar
giderek byyen bir korku ve kzgnlk vardr. Nixonn Savunma Ba-
kannn ifade ettii gibi, blgeyi yerel polislerle kontrol etmek yl
lardr ABD stratejisinin bir bileeni olmutur. rann ABD egemenlii
nin yerine geirmek zere, blgesel gvenlik dzenlemelerini savun
mas aka byyen bir takdir toplamaktadr. likili bir sorun, Orta
Asya petroln zengin lkelere ulatrmak iin boru hatlar zerinde
younlaan ihtilaftr ve doal k kaplarndan birisi ran zerinden-
dir.
Ve ABD enerji irketleri yabanc rakiplerin -imdi bunlara in ve Rus
ya da dahildir- Suudi Arabistandan sonra ikinci srada yer alan Irak
petrol rezervlerine ya da ran'n gaz, petrol ve dier kaynaklarna ay
rcalkl ekilde erime imkan kazanmalarndan memnun olmayacak
tr.
u an iin, Clintonn planlayclan imal ettikleri kutudan geici ola
rak kurtulmu olduklar iin rahatlam olabilirler. Ancak bu kutu
onlara Irak bombalamaktan baka seenek brakmad ve Irakn
bombalanmas temsil ettikleri karlara bile zarar verebilirdi. Soluk
lanma dnemi geicidir. Bu, sava devletlerin yurttalarna, ok
uzun olmayan bir gelecekte byk bir farkllk yaratabilecek bir bi
lin ve sorumluluk deiiklii gerekletirme frsat sunmaktadr.
Nisan 1998
40
Bilgilenmek ve Entelektel zsavunma
BLGLENMEK VE ENTELEKTEL ZSAVUNMA
Dnya, fizik, birinci beyzbol ligi veya baka bir ey, aklmzda ne olur
sa olsun, aba harcamadan oralarda neler olup bittii hakknda bilgi
lenmenin yolu yoktur. Anlamak bedava deildir. Yaltlm bir birey
iin, bu iin mthi zor olmakla hepten umutsuz olmak arasnda bir
yerlerde olduu dorudur. Ama elbirliki bir cemaatin paras olan
herhangi biri iin bu yaplabilir bir eydir -ve bu, dier btn durum
lar iin de dorudur. Ayn ey entelektel zsavunma iin de geer-
lidir. Tek banza bir konum almak byk lde zgven, belki de
birinin sahip olmas gerektiinden dahafazla zgven gerektirir; n
k size doru gelen grdnz ve duyduunuz her eyle kartlk
iindedir. Bunun hakknda kantlar da vardr: Deneysel koullar altn
da, insanlar doru bildikleri eyin gvenmek iin nedenlere sahip ol
duklar baka kiiler tarafndan yadsndn rendiklerinde, kendile
ri de bu doru bildikleri eyi yadsrlar (ekseri insanlarn konformist
ve irrasyonel olduklarm gstermek iin rnek verilen, ama insanlarn
olduka makul olduklar ve ellerindeki btn bilgiyi kullandklarn
gstermek iin farkl biimde de anlalabilecek Solomon Aschin sos
yal psikolojideki klasik deneyleri).
Bunlardan daha nemlisi, bir cemaatin -bir rgtlenmenin- eylem iin
bir temel olabilecei, ve dnyay anlamak ruh iin iyi bir ey olsa da
(bu kk grmek anlamna gelmiyor), eyleme ynlendirmedii tak
dirde, sz konusu mesele hakknda hi kimseye, insann kendisine de
ok fazla yardmc olamaddr. Ayn zamanda medya, fikir gazetele
ri, akademik incelemeler gibi doktriner kurumlann rnleriyle ura
rken, propaganda perdesinin ardna nfuz etmek iin insann al
41
kanlk haline getirmesi gereken birok teknik vardr. rnein bir ma
kalenin ya da haberin temel erevesinin doktriner gerekliliklere uy
gun olarak umutsuz lde yanl ynlendirme ilevine sahip olmas
hayli sk rastlanan bir durumdur; fakat, bu ereve iinde baka bir
eylerin olup bittiini gsteren ipular ska kefedilebilir. Ben ekse
ri egemen basn son paragraflardan balayarak okumay neririm. a
ka yapmyorum. Kk puntolara bakma, haber hakknda fazlaca ka
fa yorma ve onu dnk haberlerle karlatrma zahmetine girmeye
cek neredeyse btn okurlar iin, manet, erevelendirme, ilk pa
ragraflar genel manzaray ve hikayenin tamamm vermek zere tasar
lanmtr (bilinli olarak bunlar gazetecilik okulunda renirsiniz).
Bu her zaman kefedilen bir eydir.
rnek vermem gerekirse, Pazar gnnn New York Times gazetesini
biraz nce okudum. Week in Review blmnde, Konuulamaz
Olan Dnlemez Olanla Karlatrmak balm tayan Ralph
Blumenthaln ilgin bir makalesi var. Doru olarak iaret edildii gi
bi, hem deneysel, hem de kullanm dzeyinde Mengele ile rahata
karlatrlabilir olan J aponyann II. Dnya Savandaki tyler rper
tici biyolojik sava siciliyle ilgili 4 Martta yaynlanan (J udith Millerle
birlikte yazdklar) uzun makalesini zetliyor. Dehet verici 731 Biri
mini ve onun bandaki General Ishiiyi tartyorlar. ereve u:
Byle bir ktlk nasl olabilir?, J aponya bilgi iin yaplan bavu
rulan geri eviriyor, J aponlar nasl bu kadar korkun olabiliyorlar?,
vs. zsorgulamayla -ki yararl ve gerekleri aa kartan bir altr
madr- karlatrarak benim ska tarttm bildik ve ie yaradm
kabul etmemiz gereken bir tarz.
Orijinal makale, bu rktc sulan ifa etmeyi ve pheli Qapon) i
tirakilerin ABDye girmesini yasaklamay amalayan ABD Adalet Ba
kanlndan gelen soruturmalan yantlamay reddettii iin, J apon
yay mahkum ediyor.
Btn bunlar yllardr izleyen dikkatli bir okur, her iki makalede ifa
de biimi dikkatlice yumuatlm, uygun bir biimde gizlenmi ba
ka bir ey hakknda ipularnn farkna varacaktr. Aada, ounluk
la bugnn zet makalesine bal kalarak birka rnek veriyorum.
Makale 1980lerin banda, Amerikal ve ngiliz akademisyen ve ga
42
zetecilerin Amerikann sularn gizlenmesine karmas hakknda, ye
ni ayrntlar ekleyerek, mikrop sava konusunu yeniden kefettikleri
ni belirtiyor. Amerikal ve ngiliz akademisyen ve gazetecilerin" ne
kadar harika ve korkusuz olduklarn gsteriyor. Blumenthaln bilme
mesinin pek mmkn olmad gibi, gerek udur: ABD hkmeti
(ve egemen akm iinde yer alan akademisyenler ve gazeteciler),
ABDnin sularn gizlenmesine karmasnn nitelii ve kapsam dahil
olmak zere, hikayeyi ortaya kartmam ve ileri srlebilecei gibi,
rtbas etmilerdir. Blumenthal ve meslektalar ayn yolu izlemekte
dirler. Olgular Amerikal ve ngiliz akademisyen ve gazeteciler tara
fndan 1980lerin banda deil, fakat Ekim-Aralk 1980de Bulletin
o f Concerned Asian Scholars'da. (Sorumlu Asyal Akademisyenler Bl
teni) ortaya kartlmtr. Bu, 60larn egemen akademisyenliine ve
ideolojisine muhalefetten ve eletirisinden yola km dergilerden
birisidir ve bu makale derginin, egemen akmn -tabii ki Times'm- sak
lamak istedii malzemeyi ifa etme baarsnn bir rneidir. nemli
miktarda ayrntl bilgi ieren bu makalenin yazan J ohn Powelldi ve
bu nedenle Kongre komiteleri onun peini brakmadlar: e alnma
d, kkrtclkla suland, China dergisi kapatld, vs. Bu olgu, Blu-
menthal/Millerin makalelerini ok yakndan ilgilendirir. Fakat doru
yu sylemek gerekirse -ki bildikleri kesindir- J ohn Powellin bana
gelenler zgr kurumlanmzn, bunlann liderlerinin ve katlmclan-
nn cesaret ve drstlnn gklere kartlmas iin gerekli imaj
yaratmaya yardmc olmayacaktr.
Timesdaki makale J apon sava sulannn tannmasndaki gecikme
nin Batnn sava srasndaki aclan Avrupa-merkezci bir bakla ele
almas kadar, iki eski Mihver mttefikinin kendi gemileriyle uzlama
istekleri arasndaki arpc farklan ortaya koyduunu belirtmekte ve
souk sava dmanlklarna acmasz bir k tutmaktadr. Gerekte
gecikme kkten farkl bir eyi ortaya koyar: Gecikme, ABDnin tik
sindirici operasyonun tamamn devralmasndan, imdi ortaya kart
makta ok istekli olduunu iddia ettii Mengeleleri korumasndan ve
onlann almalann, ABDnin devasa biyolojik ve bakteriyolojik sava
program iin temel olarak kullanmasndan kaynaklanmtr. 1949dan
itibaren kuvvet komutanlan sonulan ilk saldn planlarna dahil et
miler ve bunun iin resmi onay 1956da verilmitir.
43
Souk savaa" yaplan inandrc olmayan referansa gelince: Bu, ge
mi sulan rtbas etmek iin standart -neredeyse refleks trnden-
bir dzenektir. Bu dzenee, tam da imdi Orta Amerika sz konusu
olduunda bavurulduu gibi, korkaka olduu kadar utan verici bir
biimde bavuruluyor. Ritel bir terim olarak souk sava anldn
da, her zaman meseleye daha yakndan bakmak gerekir. Kritik bir bi
imde, gecikmenin zikredilen eyle pek bir ilgisi yoktur. Fakat, ok
rahat bilmezden gelinen eyle byk bir ilgisi vardr.
T/zwes'daki makale unu belirtiyor. ledii biyolojik sava sulan nede
niyle Sovyetlerin J aponlan yarglamas komnist propaganda olarak
Batda byk lde grmezden gelindi veya dikkate alnmad ve ABD
bu sulardan tr hi kimse hakknda kovuturma yapmad. Doru ve
bu, drst bir haberde iaret edilebilecei gibi, New York TimeJm or
taya koyduu doru bir manzaradr. Fakat, hikayenin btn olmaktan
hayli uzak. Sovyetlerin, J apon Mengelelerini yarglamalan, ABDnin
onlara salad korumay ve kriminal faaliyetlerini devralmasn gizle
me ihtiyacnn bir parasyd ve bu nedenle alaya alnmt. Makalenin
sonuna doru, ABDnin General Ishiinin verilerini ele geirebilecei
cmlesinde, TimeJn pekala her eyi bildiine dair bir ipucu bulunu
yor. Hikayenin henz tamamlanm hali tam da belirtildii gibi.
Ve bu yalnzca hikayenin kk bir blm. Time/m bilmemesinin
imkansz olduu gibi, bir yl nce Indiana University Press yakn d
nemde eriilebilen in ve ABD arivlerine dayanarak, btn bu konu
larda akademik bir alma yaynlad (Endicott ve Hagerman, The US
and Biological Warfare). Hikaye biraz nce deindiim, yeterince k
t olan eyin ok daha tesine gidiyor. TimeJdaki makale J apon biyo
lojik/bakteriyolojik savaun kurbanlan hakknda inli aratrmacla-
nn elde ettii yeni kantlara atfta bulunuyor. Doru, fakat Times'va. ve
Endicott-Hagerman belgesinin yine bilmesi gerektii gibi, bu inli
aratrmaclar ayn zamanda Birleik Devletlerin Ishii ve Birim
731den rendiklerini, 50li yllarn banda, Kuzey Kore ve inde
uygulamas sonucu lenler hakknda kantlar ortaya koyuyorlar. ste
lik, Endicott-Hagermann tarttklan gibi, in belgelerinde yer alan
ve inli Aratrmaclann ortaya koyduklanyla ABD arivlerinde yer
alan bilgiler arasnda rahatsz edici bantlar bulunuyor. Gemite,
44
ben hibir zaman ABDnin Kuzey Kore/inde bakteriyolojik/biyolo
jik sava uygulad sulamalarm ciddiye almadm. imdi byle dav
ranmak o kadar kolay deil. Gerekte bu, yeni yaynlanan komnist
ariv ve aratrmalardan elde edilen az saydaki nemsizletirilmeme-
si gereken ifaatlardan birisi; baka birok ey kadar manete tanma
y hak eden bir olgu. Sulamalar kantlanm deil, ama kukusuz ok
daha yakndan incelenmeyi hak ediyorlar. Ve artk basite komnist
propaganda olarak (gerekte benim de yapm olduum gibi) bu su
lamalar ciddiye almamak doru olmaz.
Timeidaki makaleler akademik aratrmaya yer veriyorlar. Fakat, en
yeni ve en nemli olduunu bildikleri, yakn zaman nce eriilebilen
in arivleri ve in aratrmas kadar yeni aklanan ABD arivlerini
de kullanan tek aratrmay zenle atlyorlar. Tahmin edilmesi pek
g olmayan nedenlerden tr aklanamayacak orijinal bulguyu bir
yana brakalm, bu konuyu aratrm olmak ve en nemli ve en yakn
tarihli akademik almay kefedememek dikkat ekici lde ye
teneksizlik gerektirir.
Sunumunu yapanlarn kukusuz bildii gerek hikaye bu izgileri izle
mektedir. Drst bir haber, urada burada ipularn gizlemek ve ban
dan beri ok farkl bir hikayeyi anlatmak yerine, yalnzca btn bunla
r vurgulamakla kalmazd, ayn zamanda gncel konularla ilgili ak so
nular kartrd. rnein u konu: ABDnin kitle imha silahlarnn
tehlikeleri -belki hala yrrlkte olan, ama ABDnin erken sava-sonra-
s resmi politikasna gre var olmayan bir kategori -ve biyolojik/bakte
riyolojik silahlarn deheti ve bunlarn terristler ve haydut devletler ta
rafndan potansiyel kullanm hakknda ate pskrmesi. Birim 731de
ki kkenleri dahil ABDnin btn bunlar devralmas ve (olas saha de
nemeleri dahil) gelitirmesi, btn hikayenin ne ekilde ele alnm ol
duu ve ele alnd n sayfalarda yer almas gereken ve kukusuz tar
tmaya deer bir konu.
Ve ne ekilde ele alnaca. Habere doru ynde bir ereve kazan
drmaya vakti olursa, bir gn TimeJn btn bu konular hakknda
uzun bir makale hazrlamas muhtemeldir. Haber resmi inkarlar, So
uk Sava hakknda ilikisiz fakat ie yaramas muhtemel savunmalar,
uzun sredir gizlenmi olanlar ortaya kartan akademik almada
45
gzken (kanlmaz) hatalar zerine bol bol atp tutmalar, vs. ile e
killendirilmi olacaktr. Kukusuz bu almada hatalar vardr; fakat
eer bu hatalar, doktriner gereksinmelere hizmet ettiinde nemli l
de saygn tarih olduu dnlen ey hakknda ortaya kartlanla
rn kk bir blmne ularsa, bu srpriz olacaktr. Yine oraya bu
raya dalm, dikkatli bir okuyucunun byk abayla bulabilecei ve
onu geree gtrebilecek ipular olacaktr.
Doru yalnzca irkin olmakla kalmayp byk lde yerinde ve za
mannda olma zellii tar. Eer var olsayd, zgr bir basnda habe
rin ekillendirilecei ve sunulaca biimin byle olmas gerekirdi.
Ciddi bir aba gsteren birisi, mevcut basnda kendisini doru resme
gtrecek ipularn ayrdedebilir. Ama bu aba ve bu ilerin tipik
olarak nasl dnd hakknda biraz ainalk gerekir.
Boston Globe'xm -ksmen Amerika Atinasnm nde gelen isimlerine
ynelik bir dergi -konu hakknda, sulan lanetleyen bir bayazsnn
olduunu ekleyebilirim: (Sular) o kadar aalktr ki, hibir zaman
snrlamalar getiren bir yasann uygulanmamas gerekir ve unutkanl
n perdesinin bu sulan gelecek kuaklardan saklamasna izin veril
memelidir. Times'm haberleri arasna dalm olan birka ipucu bi
le bayazdan kartlmtr. Bayaz Tokyoyu sulamaktadr nk
(Tokyo) bir biyolojik ava birimine katlm eski J apon askerlerinin
isimlerini bile ABDye vermeyi reddetmitir. Nasl bizim J apon Men-
geleleri hakknda gerein her knntsm ortaya karma gayretimizi
engellemeye nasl cesaret ederler -ve nasl bize tapmamzn retildi
i kiiler tarafndan kabul edilmilerdir?
Bu yalnz rneklerden bir tanesidir. Ayn gnn gazetelerinden baka
bir dzine daha rnek kullanabilirdim. imdi artk var olmayan Zama
nmzn Yalanlan adl bir dergi iin bu konular hakknda dzenli ma
kaleler yazardm -yazl iftira davalarndan korkulduu iin Timesn
Yalanlan olarak adlandnlmadn sanyorum.* Bu makalelerin pek
ou Lexingtondan Mektuplar (Common Courage) isimli bir kitap
ta topland. Balk byle, nk gayri-resmi ekilde, mektup olarak
* New York Times gazetesine ksaca Times deniliyor ve zaman anlamna geliyor.
Zamanmzn Yalanlar The Lies of our Times denildiinde ayn zamanda New
York Times kastedilmi oluyor, ama dorudan bir sulama iin kant olutur
muyor. -.n.
46
Bilgilenmek ve Entelektel zswunm
yazlyorlard. Mevcut kitap ve yazlarda ok daha fazla ayrntl analiz
ler bulunmaktadr. Entelektel zsavunma hakknda baz ipular ve
rebileceklerini dnyorum, ama nihai olarak bu, fizik ya da beyz-
boldan farkl deildir. Eer bir ey renmek istiyorsanz, almanz
gerekecektir. Baar ans veya ie yarar baar ans ise ibirliine da
yal karlkl bilgi al verii ve abayla byk lde artmaktadr.
8 Mart 1999
47
BALKANLAR DA KRZ
24 Martta basndaki manet haberleri, ABD nclndeki NATO
glerinin Yugoslavyadaki hedeflere cruise fzeleri ve bombalar at
tklarm, ABDyi askeri bir ihtilafn iine sokan Bakan Clintonn et
nik temizlii durdurmak ve Dou Avrupa'ya istikrar getirmek iin bu
nun gerekli olduunu sylediini bildirdiler. Clinton, bir televizyon
konumasnda, Yugoslavyay bombalayarak deerlerimizi savundu
umuzu, karlarmz koruduumuzu ve bar davasn ilerlettiimi
zi aklad.
Geen yl, Batl kaynaklara gre, Yugoslavyann Kosova blgesinde
yaklak 2.000 kii ldrlmt ve lke iinde birka yz bin mlte
ci vard. Asl kurbanlar, genellikle nfusun yzde 90m oluturdukla
r sylenen Kosoval Amavutlar olduuna gre, insani felaketten ok
byk lde Yugoslavya ordusu ve polis gleri sorumlu tutulabilir
di. Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserliine gre, gn
lk bombardmann ardndan birka bin mlteci iki komu lke olan
Arnavutluk ve Makedonyaya srlmt. Mlteciler, terrn daha n
ce nemli lde olaylarn dnda kalan bakent Pritineye ulatm
bildirdiler. Byk lekli ky ykmlar, katliamlar ve belki Arnavut n
fusun nemli blmn srme abasyla, mltecilerin saysnda radi
kal bir art olduu hakknda gvenilir bilgiler verdiler. ki hafta iin
de, hem havada hem yerde artan iddetten kamak amacyla bilinme
yen sayda Srp kuzeye Srbistana kaarken, byk ounluu Koso-
vann Makedonya ve Arnavutluka komu gney blgelerinden gelen
mlteci akm 350.000 kiiye ulat.
48
Balkanlarda Kriz
27 Martta, ABD-NATO komutan general Wesley Clark NATO bom
bardmanndan sonra Srp terr ve iddetinin younlaacann ta
mamen ngrlebilir olduunu duyurdu. Ayn gn, Dileri Bakan
l szcs J ames Rubin ABDnin, Kosoval Arnavut sivillere kar
Srp saldrlarnn trmandn bildiren raporlardan byk endie duy
duunu syledi. imdi bu saldrlardan byk lde, bombardman
dan sonra harekete geen paramiliter gler sorumlu tutuluyor. Ge
neral Clarkn tamamen ngrlebilir ifadesi bir abartdr. Hibir
ey, kukusuz an iddetin etkileri de tamamen ngrlebilir deil
dir. Ama bombardmann hemen ardndan meydana gelenlerin yk
sek bir olaslk olduunu ima ederken kesinlikle hakldr. Fletcher
School of Law and Diplomacyden (Fletcher Diplomasi ve Hukuk
Okulu) Cames Lordun gzlemledii gibi, ate aldnda dman
lar genellikle tepki gsterirler ve Batl grevliler bunu yadsmay
srdrseler de, bombalama harekatnn ilk elde dnldnden da
ha geni ve daha vahi bir Srp operasyonu iin hem gereke, hem de
frsat salad hakknda pek az kuku olabilir.
Daha nceki aylarda, NATOnun bombardman tehdidinin ardndan -
yine ngrlebilir biimde- zalimce uygulamalarda bir art olmutu.
Srp Parlamentosu tarafndan iddetle eletirilen uluslararas gzlem
cilerin ekilmesi, ngrlebilir ekilde ayn sonucu dourmutu. O
halde bombardman, bir sonu olarak -ki gerekten byle oldu- cina
yetlerin ve mlteci akmnn trmana geecei rasyonel beklentisi
iinde yrtlmt. Bu trmann eritii dzey bazlar iin srpriz
olsa da, komuta eden general iin hi de byle olmad aktr.
Tito ynetiminde, Kosovallann dikkate deer lde kendilerini y
netme haklan vard. Slobodan Miloevi tarafndan Kosovann zerk
liinin ortadan kaldrld 1989a kadar durum byleydi. Miloevi
dorudan Srp ynetimini kurdu ve nceki ABD hkmetinin ahin
Balkanlar uzman J ames Hooperm szckleriyle Apartheidn Srp
versiyonunu dayatt. Hooper Kosovann NATO tarafndan dorudan
istilasn savunmaktadr. Hoopera gre Kosovallar uluslararas top
lumu akna evirmilerdi. nk bir ulusal kurtulu savandan
kanmlar, bunun yerine nde gelen Kosoval entelektel brahim
Rugovann destekledii iddet iermeyen bir yaklam benimsemi
49
ler ve paralel bir sivil toplum kurmulard. Bu etkileyici bir baary
d ve bundan tr olaylarn kibar izleyicileri ve Batl hkmetlerin
retorik dzeyindeki tevikiyle dllendirilmilerdi. Hooper, iddet
iermeyen stratejinin Kasm 1995deki Dayton anlamalarnda kredi-
bilitesini yitirdiini" saptar. Daytonda, ABD Hrvat diktatr Tudj-
mannn kuvvetlerine silah ve eitim salayarak ve Srplar Krajina ve
baka yerlerden zorla srmesini destekleyerek terr dengesini kaba
ca eitlemiti. Bundan sonra, Bosna-Herseki sonunda oluacak daha
byk bir Hrvatistan ve daha byk bir Srbistan arasnda fiili olarak
paylatrd. Taraflar az ok dengelendiinde ve gleri tkendiinde,
ABD, rahatsz olduklar kirli ile grevlendirilen AvrupalIlarn yerine
geerek duruma hakim oldu. Hooper, ABD Miloeviin isteine
uyarak" diye yazar Kosoval Arnavut temsilcileri Dayton grmele
rinden dlad ve Kosova sorunun tartmaktan kand. iddet
iermeyen stratejinin dl uluslararas kaytszlkt, daha dorusu
ABDnin kaytszl.
ABDnin yalnzca gten anladnn kavranmas Kosova Kurtulu
Ordusunun (UK) douuna ve silahl bir bamszlk mcadelesi
iin popler destein yaygnlamasna yol at. ubat 1998den itiba
ren, UKnn Srp polis karakollarna saldrlar Srplarn sk nlem
almasna ve sivillere kar misilleme yapmasna yol at -ki bu da ba
ka bir standart kalptr. Tam olarak uygun bir rnek olmasa da, sra
ilin Lbnanda, zelliide Nobel bar dll imon Peresin ynetimi
altnda yapt gaddarlklar tamdk ya da yle olmas gereken bir r
nektir. Gvenlik Konseyinin ok nceki geri ekilme talimatna kar
n, srailin bu gaddarlklar tipik olarak, yabana bir topra igal
eden askeri glerine yaplan saldrlara karlk olarak yaplmtr.
Lbnan'n byk blmn ykma uratan ve geriye 20.000 sivil l
brakan 1982 igali (hakikatin srailde bilinmesine karn, ABDnin
yorumunda farkl bir hikaye tercih edilir) dahil, pek ok srail saldr
s hi de misilleme deildir. Yalnzca, yabanc slere ve tehizata sa
hip bir gerilla gcnn polis karakollarna yapt saldrlara ABDnin
nasl karlk vereceini hayal etmemiz gerekiyor.
Zalimliklerin boyutunun kabaca iddetin kaynaklaryla orantl oldu
u bir durumda, Kosova'daki atma trmand. Ekim 1998 atekesi
50
Balkanlardu Kriz
2.000 Avrupal gzlemcinin konulandrlmasna olanak salad. ABD-
Miloevi grmelerinin baarszla uramas atmalarn yeniden
balamasna yol at. atmalar, yine ngrld gibi, NATOnun
bombardman tehdidi ve gzlemcilerin geri ekilmesiyle artt. BM
mlteciler kuruluunun ve Katolik Yardm Hizmetlerinin grevlileri,
NATOnun burada kalmamz olanaksz klmas halinde doacak
trajik sonulan ngrerek, bombardman tehdidinin ormanlarda
sakland sanlan on binlerce mltecinin yaamlarn tehlikeye ataca
uyarsnda bulundu.
Bunun zerine, tamamen olmasa da, kukusuz ngrlebilir ol
duu gibi, Mart sonundaki bombardman gereke ve frsat yaratt
nda zalimlikler hzla artt.
Miloevi, NATO glerinin ubattaki Rambouillet Anlamasnn so
nucu olan bir ABD ltimatomunu kabul etmeyi reddettikten sonra,
bombardman ABD inisiyatifi altnda balatld. NATO iinde, bir New
York Times manetinde saptanan anlamazlklar mevcuttu: Byk
Gler Arasnda Kosova Grmelerinde Hassas Blnmeler Var. So
runlardan birisi NATO ban gcnn konulandrlmasyla ilgiliydi.
Avrupal gler, NATO ykmllklerine ve uluslararas hukuka uy
gun olarak, Gvenlik Konseyine konulandrmay onaylamas iin
bavurulmasn istediler. Buna karn, New York Times Washing-
tonun sonunda destekleme szcne rza gsterse de, sinir bo
zucu onaylama szcne izin vermeyi reddettiini bildirdi. Clin
ton ynetimi NATOnun BMden bamsz olarak hareket edebilme
si gerektii yolundaki pozisyonuna bal kalyordu.
NATO iindeki anlamazlk devam etti. (Artk neredeyse Gorbaev-
ncesi yllarda Ukranyann bamsz olduu kadar bamsz bir aktr
olan) ngiltere dnda, NATO lkeleri Washingtonin g kullanma
tercihinden kuku duyuyorlard. ABD yetkilileri sert tutumdan vaz
gemeye niyetli olmamalarna karn, grmeler bu kadar hassas
bir aamadayken yararsz olarak grdkleri Dileri Bakan Alb-
rightn askeri g gsterisi canlann skyordu.
Genellikle kabul edilen olgulardan speklasyona dnersek, ABDli
planlamaclarn kararlan zerinde odaklanarak olaylann neden byle
51
gelitiini sorabiliriz. Bu, temel ahlaki ilkelerden tr ncelikli soru
numuz olmas gereken bir faktrdr ve belirleyici olmasa bile, eit
derecede temel olan g hakkndaki dnceler nedeniyle bata ge
len bir faktrdr.
lk elden Miloeviin houna gitsin diye Kosoval demokratlarn
dlanmasnn pek artc olmadn saptayabiliriz. Baka bir rnek,
Saddam Hseyinin 1988de Krtlere kar st ste zehirli gaz kullan
masndan sonra, ABD kendi dostu ve mttefikine sayg gerei, med
yadan nemli lde dlanan Krt liderleri ve Irakl demokrat muha
liflerle resmi temaslar yasaklamt. Saddam rtk olarak gneyde
bakaldran iilere ve sonra kuzeydeki Krtlere katliam yaplmasn
onayladnda, resmi yasak Krfez Savandan hemen sonra, Mart
1991de yenilenmiti. Katliam, Washingtonun Saddamn kullanmas
iin onay verdii askeri helikopterlerle askeri eylemler gerekletire
bileceini tahmin etmeyen ve Saddam tarafndan aldatldn ak
layan Frtna lakapl Norman Schwartzkopf un souk baklarnn al
tnda gerekleti. Bush ynetimi, Saddamm desteklenmesinin istik
ran korumak iin gerekli olduunu aklad ve tpk Saddamn yap
t gibi Irak demir yumrukla ynetecek bir askeri diktatrlk y
nnde yapt tercih saygn ABDli yorumcular tarafndan bilgece des
teklendi.
Dileri Bakan Albright, gemiteki politikay st rtl kabullene
rek, Aralk 1998de eer gerekten kendini temsil eden bir hk
metleri olsayd, bunun Irak halknn yaranna olaca kararna vardk
larn duyurdu. Birka ay nce, 20 Maysta, Albrihgt Endonezya Ba
kam Suhartoya, kontrol kaybettii ve IMF talimatlarna uymad
iin artk bizim adammz olmad haberini ulatrmt. Bu neden
le ekilmeli ve demokratik bir geisalamalyd. Birka saat sonra,
Suharto biimsel yetkiyi zenle setii bakan yardmcsna devretti.
imdi biz, Washington ve basnn son 40 yldaki ilk demokratik se
imler olarak selamlad Endonezyadaki Mays 1999 seimlerini kut
luyoruz -ancak ABDnin byk lde, demokratik sistemin solun ka
tlmna bile izin vererek kabul edilemez lde ak olmas nedeniy
le giritii ve 40 yl nce Endonezya demokrasisine son veren byk
rtl askeri operasyonu hakknda hibir hatrlatma yaplmadan.
52
Balkanlar'da Kriz
Washingtonun son birka ayda demokrasinin deerli ynlerini ke
fetmesinin inandrcl zerinde oyalanmamza gerek yok. Szckle
rin bir yorum ortaya karmadan sarfedilebilecei olgusu yeterince
bilgilendiricidir. Her ne olursa olsun, Kosovada iddet iermeyen de
mokratik glere dudak bklmesine armak iin bir neden bulun
muyor. Ya da bombardmann, Belgradta cesaretli ve byyen bir de
mokratik hareketin altm oyaca beklentisiyle yaplm olmasna a
rmak iin de bir neden yok. Yugoslav muhalif Milovan Djilasn ta
rihi olu Aleksa Djilasn szckleriyle, Srplar arasnda birlik gk
yznden ama Tanrnn deil, bombalanl yardmyla saland iin,
bu muhalefet imdi muhtemelen ortadan kalkmtr. imdi yasaklan
m olan bamsz radyo istasyonu Radyo B-92nin ba editr, Srp
muhalif Veran Matie gre bombardman 10 milyondan fazla insa
nn yaamn tehlikeye soktu. Filizlenmekte olan tohumlarm kuru
tup, ok uzun sre bir daha yeermemelerini salayarak, Kosova ve
Srbistandaki gen demokrasi glerini geriletti. Yllarca Balkanlar
da alan ve Belgradta yaayan Boston GlobeXa eski editr Ran
dolph Ryan yle yazmaktadr: imdi Srbistan, NATO sayesinde, l
gnca bir sava seferberlii iinde bir gecede totaliter bir devlete d
nt. NATOnun bunu ngrm olmas gerekiyordu. Tpk Milo-
eviin Kosovadaki saldrlarn iki misli arttrarak, hemen intikam
alacam -ki NATOnun bunu durdurma imkan yoktu- bilmesi gerek
tii gibi.
Planlayclann ngrlerine" gelince, Cames Lordun gvenini pay
lamak gtr. Eer gemi eylemlerin belgeli kaytlannn bir rehber
ilevi grebileceini kabul edersek, planlayclar muhtemelen ellerin
de gl bir kart -ki bu durumda iddettir- tutanlara doal gelen eyi
yapyorlard. Yani, kartnz oynayn, sonra ne olacan grn.
Temel olgulan aklda tutarak, Washingtonda kararlarn nasl alnd
hakknda fikir yrtlebilir. Teknik anlamda, Balkanlardaki kargaa
insani bir kriz olarak" nitelenmektedir: Bu kriz, Sierra Leone ya da
Angoladaki katliamlar veya bizim desteklediimiz ya da bizzat ger
ekletirdiimiz sulardan farkl olarak, zengin ve imtiyazl kiilerin
karlarn zedeleyebilir. O halde sorun, hakiki krizin nasl kontrol
edileceidir. ABD dnya dzeninin kurumlanna tahamml gsterme
53
yecektir. yleyse sorunlarn byk lde ABDnin egemen olduu
NATO tarafndan ele alnmas gerekir. NATOnun iindeki blnme
ler anlalabilir: iddet Washingtonun gl kartdr. NATOnun
kredibitesinin -ki ABDnin uygulad iddet demektir- garanti alt
na alnmas zorunludur: Bakalar kresel hegemonik gten korkma
ldrlar. Washington Postta Kosovadaki atmaya yol aan olaylar
ele alan bir yazda Barton Gellman u tespitte bulunmutu: (Bombar
dmann) alternatifi olan hemen btn zmlerin cazip olmayan y
n, NATO ve ABDnin kk drlmesiydi. Ulusal Gvenlik Da
nmam Samuel Berger, bombardmann balca amalar arasnda
NATOnun ciddi olduunun gsterilmesini sralamt. Avrupal bir
diplomat da ayn fikirdedir: Eylemsizlik zellikle 50. yldnmnn
kutlanaca NATO zirvesine yaklatmz u srada, ciddi bir kredibi-
lite kaybyla sonulanacakt. Babakan Blair Parlamentoya mdaha
leden kanmak NATO'nun kredibilitesini yok edecektir eklinde
bilgi vermiti. Blair talya veya Belikann kredibilitesiyie ilgilenme
mektedir ve kredibiliteyi herhangi bir mafya babasnn anlad bi
imde anlamaktadr.
iddet baarszla urayabilir, ama planlayclar yedekte her zaman
daha fazlasnn olduuna gvenebilirler. kincil faydalan silah retimi
ve satlarnda bir art ierir -devletin yksek teknoloji ekonomisin
de yllardr oynad gl rol iin bir paravana. Nasl bombardman
Srplan Miloeviin arkasnda birletiriyorsa, Amerikallan da Bizim
liderlerimizin arkasnda birletirmektedir. Bunlar iddetin standart
etkileridir; uzun sre devam etmeyebilirler, ama planlama ksa vade
iindir.
MESELELER
ki temel mesele var: (1) Dnya dzeninin kabul edilen ve uygula
nabilir kurallar nelerdir? (2) Dikkate alnan bu ve dier hususlar
Kosova rneine nasl uygulanyor?
(1) BM Aniamasna, daha sonraki kararlara ve Dnya Mahkemesi ka
rarlarna dayanan ve btn lkeleri balayan bir uluslararas hukuk ve
uluslararas dzen rejimi vardr. Ksaca, Gvenlik Konseyi banl
aralann sonusuz kald ya da Gvenlik Konseyi harekete geene ka
54
Balkanlar da Kriz
dar silahl saldrya kar kendini-savunma (dar bir kavram) zorunlu
luu olduuna karar verdikten sonra, Gvenlik Konseyi aka onay
lanmadka, g kullanma tehdidi ya da g kullanm yasaklanmtr.
Elbette sylenmesi gereken daha fazla ey vardr. Bu nedenle, BM An
lamasnda ortaya konan dnya dzeni kurallar ile II. Dnya Savan
dan sonra ABD inisiyatifi altnda oluturulan ve dnya dzeninin ikin
ci dayanan oluturan nsan Haklan Evrensel Bildirgesi (HEB) ara
snda, dorudan bir eliki olmasa da, en azndan bir gerilim vardr.
BM Anlamas devlet egemenliini ihlal eden gc yasaklar; HEB bas
kc devletlere kar bireylerin haklarn garanti altna alr. nsani m
dahale meselesi bu gerilimden kaynaklanmaktadr. Ke yazarlannn
ve haberlerin genel desteiyle, ABD/NATO tarafindan Kosovada in
sani mdahale hakk savunulmaktadr.
Hukuk Uzmanlan G Kullanma Savn Destekliyorlar balm ta
yan bir New York Times haberinde sorun bir kere gndeme getirilmi
ti. Bir rnek verildi: Ailen Gerson, BMdeki ABD misyonunun eski da
nman. Baka iki hukuk uzman daha zikredildi. Bunlardan birisi, Ga
len Carpenter, Ynetimin argmann alaya ald ve ne srlen m
dahale hakkn reddetti. ncs, Chicago Law Schoolda (Chicago
Hukuk Okulu) uluslararas hukuk alannda bir uzman olan J ack Golds-
mithtir. Goldsmith NATO bombardmann eletirenlerin olduka
iyi bir hukuki argmana sahip olduklarn, ama birok kiinin bir te
aml ve uygulama sorunu olarak (insani mdahale iin bir istisnann)
var olduunu dndn sylemektedir. Bu, haberin balnda
belirtilen, arka klan yargy hakl karmak iin sunulan kantlan
zetlemektedir.
Goldsmithin gzlemi makuldr, en azndan eer olgulann teaml
ve uygulamann belirlenmesiyle ilgisi olduu konusunda anlarsak.
Ayn zamanda bildik bir sz aklmzda tutabiliriz: nsani mdahale
hakk, eer varsa, mdahale edenlerin iyi niyetine dayanarak ileri
srlr ve bu varsaym onlann retoriine deil, zellikle uluslararas
hukukun ilkelerine, Dnya Mahkemesi kararlarna vs. bal kalp kal-
madklan ynndeki siciline dayanr. Bu gerekten, en azndan ba-
kalanna ilikin olarak, bilindik bir szdr. rnein rann, Batnn bu
55
nu yapmad bir srada, katliamlar nlemek iin Bosnaya mdahale
etmeyi teklif ettiklerini dnn. Bu teklifler gln bulunarak dikka
te alnmamt (gerekte, genellikle grmezden gelinmiti). Eer g
ce boyun eilmemesinin ardnda bir neden vard ise, bunun sebebi
rann iyi niyetinin kabul edilemeyecei idi. Rasyonel bir kii bu du
rumda bariz sorular sorar: rann mdahale ve terr sicili ABDnin-
kinden daha m ktdr? Ve baka sorular, rnein: Btn devletleri
uluslararas hukuka uymaya aran bir Gvenlik Konseyi kararn ve
to eden biricik lkenin iyi niyetini nasl deerlendirmeliyiz? Tarih
sel sicili nedir? Bu tr sorular sylemin gndeminde nemli bir yer
tutmad srece, drst bir insan sylemi sadece doktrine ballk
olarak grp nemsemeyecektir. Yararl bir egzersiz literatrn -
medya ya da dierleri- ne kadarnn, bunun gibi temel koullar yerine
getirildiinde ayakta kalabileceini tespit etmektir.
(2) Bombardmana karar verildiinde, bir yl boyunca Kosovada cid
di bir insani kriz yaand. Bu tr durumlarda, yabanc glerin nn
de tercih vardr:
(I) Felaketi arttrmaya almak
(II) Hibir ey yapmamak
011) Felaketi hafifletmeye almak
Tercihler baka ada olaylar tarafndan meklenmitir. Bunlardan
yaklak ayn lekteki birkana bakalm ve Kosovann tercihler ka
lbnda nereye oturduu sorusunu soralm.
(A) Kolombiya. Dileri Bakanlnn tahminlerine gre, Kolombi
yada hkmet ve paramiliter ortaklan tarafndan gerekletirilen po
litik cinayetlerin yllk dzeyi Kosovadaki dzeye yakndr. ncelikle
bu glerin zulmnden kaynaklanan mlteci ka ise, 300.000i ge
en yl olmak zere, bir milyonun olduka zerindedir. 1990lar bo
yunca iddet arttka, Kolombiya Bat yan-krede ABDden en fazla si
lah ve eitim alan lke haline gelmitir ve imdi bu yardm, neredeyse
hibir ciddi gzlemcinin ciddiye almad bir uyuturucuyla sava
bahanesi altnda artmaktadr. Clinton ynetimi, insan haklan rgde-
rine gre greve gelmesiyle seleflerini bile geride brakan korkun
56
Balkanlar da Kriz
icklet dzeyinden sorumlu tutulan Bakan Gaviriay verken zellik
le cokulu davranmtr. Aynntl bilgilere kolayca ulalabilir.
Bu durumda, ABDnin tepkisi (I)dir: Zalimlikleri trmandrmak.
(B) Trkiye. Trkiyenin Krtleri iddetle bastrmas yllardr byk
bir skandaldi. Bu skandal 1990larda zirveye ulat. Gstergelerden bi
risi, Trk ordusu krsal blgeleri yakp yktka, 1990-1994 arasnda
bir milyondan fazla Krdn buralardan gayri resmi Krt bakenti Di
yarbakra kadr. Trkiyenin nsan Haklarndan sorumlu Devlet
Bakanna gre iki milyon kii evsiz brakld ve Bakan bunun ksmen
devlet terrnn sonucu olduunu kabul etti. kence, binlerce k
yn yklmas, napalmlarla bombalamalar ve genellikle on binlerce ol
duu tahmin edilen, says bilinmeyen sava kayplarnn (hi kimse
lenleri saymyordu) yansra, yalnzca Krtlerin ldrld esra
rengiz cinayetler (zel timlerin neden olduu sanlmaktadr) 1993
ve 1994te 3.200e ulamt. Trkiyenin yapt propagandada cina
yetlerden Krt terr sorumlu tutuldu ve bu iddia ABDde genellikle
kabul grd. Byk ihtimalle Srp propagandas da ayn uygulamay
izliyor. 1994 yl Trkiyede iki rekora tanklk etti: J onathan Ran-
daln blgeden getii habere gre, 1994 Krt blgelerinde bask
nn en ok artt yld ve Trkiyenin Amerikan askeri tehizatnn
en byk ithalats haline geldii, bylece dnyann en byk silah
acs olduu yl oldu. Randala gre Yzde 80i Amerikan mal olan
ve nihayetinde hepsi Kltlere kar kullanlan Trkiyenin silah en
vanteri M-60 tanklarn, F-16 avc-bombardman uaklarm, Kobra he
likopterlerini ve Blackhawk akll helikopterlerini kapsamaktadr.
nsan haklan gruplan Trkiyenin ABD jetlerini kyleri bombalamak
ta kullandm ortaya kardklarnda, Clinton ynetimi Endonezya ve
baka yerlerde yapt gibi, silah teslimatlarnn askya alnmasn ge
rektiren yasalardan kamann yolunu buldu. imdi Trk uaklan Sr
bistan bombalamaya yneldiklerinde, Trkiye insancll iin vg
ye layk grlmektedir.
Kolombiya ve Trkiye (ABD-destekli) kendi zalimce uygulamalarm,
lkelerini terrist gerillalann tehdidine kar koruduklan gerekesine
dayanarak aklyorlar. Yugoslav hkmetinin yapt gibi.
57
rnek yine (I)e uymaktadr: Zulmleri arttrmak amacyla hareket et
mek.
(C) Laos. Her yl, ou ocuk ve yoksul kyl binlerce kii, grnd
kadaryla tarihte sivil hedeflerin en ar bombardmanna ve peka
la en acmaszna sahne olan Kuzey Laosdaki J ars ovasnda ldrl
mektedir: Washingtonun yoksul bir kyl toplumuna gz dnm
saldrsnn, blgede yrtt savalarla pek bir ilikisi yoktu. En k
t dnem 1968den itibaren, Washington (i evreleri ve kamuoyu
basks altnda) Kuzey Vietnam dzenli olarak bombalamasn sona
erdiren grmeleri kabul etmeye zorlandnda balad. Bundan son
ra, Kissinger ve Nixon uaklarn ynn Laos ve Kamboyann bom
balanmasna doru evirdiler.
lmler bombacklardan, kara maynlarndan ok daha kt olan
kck anti-personel silahlardan kaynaklanmaktadr: zel olarak l
drmek ve yaralamak zere tasarlanmlardr ve kamyonlar, binalar
vs. zerinde etkili deillerdir. J ars ovas, imalats HoneywelFe gre
patlamama oran yzde 20-30 olan bu su dzeneklerinin yz milyon-
larcasyla tka basa dolmutu. Saylar ya dikkat ekici lde kt bir
kalite kontroln ya da gecikmeli eylemle rasyonel bir sivilleri katlet
me politikasn akla getirmektedir. Ailelerin saklandklar maaralar
tahrip etmek iin kullanlan gelimi fzeler dahil, bunlar konuland
rlm teknolojinin yalnzca bir blmn oluturmaktadr. Bomba-
cklann yol at halihazrdaki zayiatn ylda yzlerce kiiden lke
apnda ylda 20.000 kii dzeyinde bir zaiyat oranna kadar ulat
tahmin edilmektedir. Wall Street Journal va. Asya basksnda alan
deneyimli Asya muhabiri Barry Waine gre, bu 20.000 kiinin yar
sndan fazlas lmektedir. Sregiden vaheti hafifletmek iin
1977den bu yana Laosta alan Mennonite Central Commiteenin
bildirdii aratrmalara gre, lmlerin ok daha yksek oranda (yan
dan fazlas) ocuklar arasnda younlamasna karn, muhafazakar
bir tahmin geen ylki krizin yaklak olarak Kosovayla karlatnla-
bilir olduunu ortaya koymaktadr.
Bu insani felaketi kamuoyunun gndemine getirmek ve stesinden
gelmek iin eitli abalar gsterildi. ngiltere merkezli bir Mayn Da
58
Balkanlar da Kriz
nma Grubu (Mine Advisory Group -MAG) ldrc nesneleri sk
meye alyor. Fakat ngiliz basm, sonunda baz Laoslu sivilleri eit
meyi kabul etmekle birlikte, ABDnin bariz olarak MAG izleyen bir
avu Batl kurulu arasnda yer almadn bildiriyor. ngiliz basn,
belirli bir rahatszlkla, MAG uzmanlarnn ilerini ok daha abuk ve
ok daha gvenli hale getirecek hasar azaltan yntemleri" ABDnin
kendilerine salamay reddettii iddiasna da yer veriyor. Bunlar, ola
yn btn gibi, ABDde bir devlet srr olarak kalmaktadr. (Bankog)
basn Kamboyada, zellikle 199un bandan beri ABD bombard
mannn en youn olduu dou blgesinde, son derece benzer bir
durum yaandn yazyor.
Bu durumda, ABDnin tepkisi (II)dir. Hibir ey yapma. Medya ve yo
rumcularn tepkisi, Laosa kar savan, Mart 1969dan itibaren Kam
boya rneindeki gibi (iyi bilinen, ama rtbas edilen anlamnda)
gizli bir sava olarak adlandnld normlara uyarak sessiz kalmaktr.
Otosansr dzeyi o zaman da, imdi olduu gibi, olaanstyd. Bu
ok edici rnek, konuyla ilikisi bakmndan daha fazla yoruma gerek
brakmayacak kadar ak olmaldr.
Bakan Clinton ulusa gzn baka tarafa evirmenin basite bir ter
cih olmad zamanlar vardr aklamasnda bulundu. Dnyann her
kesindeki trajediye kar bir ey yapamayz. Ama bu hibirisi iin
bir ey yapmamamz gerektii anlamna gelmez. Ama Bakan ve yo
rumcular, kendileri asndan bu zamanlarn olduka iyi tanmland
n eklemeyi unuttular. nsani krizlere dnk ilke daha nce tart
tmz teknik anlamda uygulanr: Zengin ve imtiyazl kiilerin kar
lar tehlikeye dtnde. Buna uygun olarak, yukarda belirtilen r
nekler insani krizler olarak nitelendirilmez, dolaysyla gzn ba
ka tarafa evirmek ve bir ey yapmamak, zorunlu olmasa da, kesinlik
le bir tercihtir. Benzer nedenlerle, Clintonun Afrika politikas Batl
diplomatlar tarafndan Afrikay kendi krizlerini zmekle ba baa
brakmak eklinde anlalmaktadr. rnek olarak byk bir savaa ve
devasa zulmlere sahne olan Kongo Cumhuriyetini gsterebiliriz.
BMnin Afrika Ba Temsilcisi, olduka saygn bir diplomat olan Mu-
hammed Sahnouna gre, Clinton Kongoda bir BM Bar Gc Birli
i iin nemsiz bir parasal tutar talebini reddetmitir -BMnin teklifi
59
ni torpilleyen bir reddetme. Sierra Leone rneinde, Washington
baka byk bir felakete zemin hazrlayarak, 1997de ngilterenin
bar gc konulandrma nerisi zerindeki tartmalar gereksiz ye
re uzatt. Ama burada da gzn baka tarafa evirme bilinli ola
rak yaplan bir tercihtir. Dier rneklerde de, muhabir Colum
Lynchin yazd gibi BMdeki ve Avrupal diplomatlara gre, ABD,
BMnin Afrikadaki savalardan bazlarn nleyebilecek bar koruma
operasyonlarn stlenme abalarn aktif biimde engelledi. Bu sra
da, Srbistan bombalama planlan son aamasna ulayordu.
(I) ve (Il)ye ilikin baka ok sayda rnei ve biyolojik savala ayn
kapya kan acmasz bir yntem araclyla Irakl sivillerin katledil
mesi gibi farkl trdeki ada gaddarlktan atlayacam. 1996da ulu
sal TVde, be ylda yarm milyon Irakl ocuun lmesine kar tep
kisi sorulduunda Madeleine Albright ok zor bir tercih yorumunu
yapm, ama buna dediini dnyoruz demiti. Mevcut tahmin
ler ayda 5.000 ocuun ld eklindedir ve yine de buna demek
tedir. Clinton ynetiminin ahlaki pusulasnn sonunda Kosovada
nasl gerektii gibi iledii hakknda takdir dolu deerlendirmeleri
(David Phillips, Colombia niversitesi nleyici Diplomasi Profesr)
okuduumuzda bu ve dier rnekler aklda tutulabilir.
Kosova (I)in baka bir rneidir: iddeti arttracak ekilde, tam ola
rak bu beklentiyle davran.
(111). seenek iin rnekler bulmak ok daha kolaydr, en azndan res
mi retorie bal kalrsak. nsani mdahalenin yakn zamanda en
kapsaml akademik incelemesi George Washington niversitesi Hu
kuk Profesr Sean Murphy tarafndan yaplmtr. Murphy, sava ya
sad ilan eden 1928 Kellogg-Briand paktndan sonraki ve daha son
ra, bu hkmleri glendiren ve formle eden BM Anlamasn izle
yen kaytl olaylan gzden geirir. lk cmlesinde insani mdahale
nin en gze arpan rneklerinin, J aponyann Manuryaya saldrs,
Mussolininin Etiyopyay igali ve Hiderin ekoslovakyann baz
blgelerini igal etmesi olduunu yazar -her birine duygulan kabartan
insani bir retorik ve olgusal hakllatrma abalan elik etmitir. J a
ponya, nde gelen bir in milliyetisinin desteiyle Manuryallan
60
Balkanlar da Kriz
inli haydutlardan koruyarak yeryznde bir cennet kuracakt -
bu, ABDnin Gney Vietnama saldrs srasnda tahayyl edebilecei
herkesten ok daha inandrc bir ahsiyetti. Mussolini Batl uygar
latrc misyonunu" yerine getirerek binlerce kleyi zgrlne ka
vuturmutu. Hitler, kendi iradelerine uygun olarak blgede yaayan
halklarn gerek karlarna hizmet etmek iin ciddi bir arzu barnd
ran bir operasyonla, Almanya'nn etnik gerilimleri ve iddeti sona er
dirme ve Alman ve ek halklarnn ulusal ahsiyetlerini koruma ni
yetini duyurmutu. Slovakya Cumhurbakan Hitlerden Slovakyay
Almanyann himayesinde bir lke ilan etmesini istemiti.
Baka bir yararl entelektel egzersiz bu edepsiz gerekeleri, insani
mdahaleler dahil olmak zere, BM Anlamas sonras dnemdeki
mdahaleler iin sunulan gerekelerle karlatrmaktr.
Bu dnemde (), tercihin belki en ilgin rnei, Vietnamn Aralk
1978de, o zamanlar dorua ulaan Pol Pot vahetini sona erdiren
Kamboyay igalidir. Vietnam gereke olarak silahl saldrya kar
kendini savunma hakkn ne srmt. Bu, gerekenin makul olduu
az saydaki BM Anlamas sonras dnem rneklerinden birisidir: Kzl
Kmerler rejimi (Demokratik Kamboya, DK) snr blgelerinde Viet
nama kar kanl saldrlar dzenliyordu. ABDnin tepkisi reticidir.
Basn Asyann PrusyalIlarm, uluslararas hukuku irkin bir ekilde
ihlal ettikleri iin mahkum etmiti. VietnamlIlar Pol Pot katliamlarm
sona erdirdikleri iin, ilk nce (ABD destekli) bir in igaliyle, daha
sonra da ABDnin son derece sert bir yaptrm uygulamasyla cezalan
drldlar. Dileri Bakanl, Pol Pot rejiminin devam olduu iin
ABDnin srgndeki DKy Kamboyann resmi hkmeti olarak tan
dm aklad. Pek de incelikli olmayan bir biimde; ABD, Kzl Ka
merleri Kamboyada srdrdkleri saldrlarnda destekledi. Bu r
nek bize insani mdahalenin domakta olan hukuki normlarm be
lirleyen teaml ve uygulama hakknda daha fazlasn anlatmaktadr.
(III). tercihin baka bir rnei 1971de Hindistann, devasa bir katli
am ve mlteci kam (zamann tahminlerine gre on milyonun ze
rindedir) sona erdiren Dou Pakistan igalidir. ABD Hindistan sal
drgan davranmakla mahkum etti. zellikle Kissinger, Hindistann
61
eylemiyle ileden kmt. Bunun ksmen, Hindistan igalinin dikkat
lice hazrlanan gizli bir in gezisinin nn kesmesinden kaynaklan
d grlmektedir. Tarihi J ohn Lewis Gaddis, Kissingern anlarnn
son cildini ele ald dalkavuka tantm yazsnda Kissingern Nazi
Almanyasnda yetimi olmasnn ve anne ve babasnn zerinde b
rakt etkilerin bir sonucu olarak ahlaki bir erevenin dnda al
mann kendisi iin imkansz hale geliini, burada, gemite olduun
dan daha ak bir biimde teslim ettiini hayranlkla ifade ederken,
aklndan geirdii rneklerden birisi sakn bu olmasn. Burada man
tk kahredici bir gce sahiptir, kayda geirilmeleri gerekmeyecek ka
dar ok iyi bilinen baka rneklerde grld gibi.
YNE AYNI DERSLER
deologlarn dairelerin kare olduunu kantlama ynndeki umutsuz
abalarna karn, NATO bombardmannn uluslararas hukukun k
rlgan yapsndan geriye ne kaldysa, onu daha da fazla zayflattna
ilikin pek az kuku vardr. Daha nce tartld gibi, NATO karar
na yol aan tartmalarda ABD bunu aka grnr klmtr. Bugn
ihtilafl blgeye ne kadar yakndan baklrsa, NATO iinde bile (Yuna
nistan ve talya) Washingtonun g kullanlmasnda diretmesine kar
muhalefetin o kadar byk olduu grlecektir. Yine, bu allma
dk bir olgu deildir: Baka bir gncel rnek, Gvenlik Konseyini al
lmadk biimde kmseyen pikin hareketlerle, zamanlamasn bi
le krizin ele alnd acil bir toplantyla aktrarak, ABD/ngilterenin
Aralkta Irak bombalamaya balamasdr. Yine baka bir rnek -ki
balam daha nemsizdir- birka ay nce kk bir Afrika lkesinin
ila retiminin yansnn yok edilmesidir. ABD tesislerinin slamc te
rristler tarafndan karlatrlabilir lde tahrip edilmesi akla biraz
daha farkl bir tepki getirse de, bu ahlaki pusulann doruluktan
amadna iaret eden baka bir olaydr. Eer olgulann teaml ve
uygulamann belirlenmesiyle ilgisi olduu dnlseydi, hemen im
di dikkat ekici ekilde gzden geirilecek ok daha kapsaml bir
olaylar kaydnn varolduunu vurgulamak gereksizdir.
Dnya dzeninin kurallannn daha fazla tahrip edilmesinin, 1930la-
rn sonlannda olduu gibi, imdi artk pek nemli olmad makul bi
62
Balkanlar da Kriz
imde ne srlebilir. Dnyann nde gelen gcnn dnya dzeni
nin erevesini hor grmesi o kadar an bir noktaya varmtr ki, ge
riye tartlacak pek bir ey kalmamtr. ABDnin dahili belge kaytla
rnn gzden geirilmesi bu tutumun erken tarihlere, hatta 1947de
yeni oluturulan Gvenlik Konseyinin ilk taslana kadar geriye gitti
ini gstermektedir. Kennedyli yllar boyunca bu tutum aka ifade
edilmeye baland. rnein, olduka saygn devlet adam ve Ken-
nedynin danman Dean Acheson, Amerikan Uluslararas Hukuk
Demei lkemizin kudreti, konumu ve prestijinin sz konusu oldu
u bir durumun hukuki bir sorun olarak ele alnamayacan bildi
rerek, 192de Kbaya uygulanan ablukay hakl gstermiti.
Reagan-Clintonl yllarn balca yenilii, uluslararas hukukun ve
balayc ykmllklerin inenmesinin btnyle ak hale gelmi
olmasdr. Bu tutum ayn zamanda ilgin aklamalarla desteklenmi
ti. yle ki, eer drstlk ve insani sonular nemli deerler olarak
kabul edilseydi, bu aklamalar gazetelerin ba sayfalarnda yer alr ve
okul ve niversite mfredat programlarnda nemli bir yer tutard. En
st dzeydeki yetkililer uluslararas hukuk ve kurumlarn nemini
kaybettiini, nk ABDnin ezici bir gce sahip olduu erken sava-
sonras dnemde yaptklar gibi, artk ABDnin emirlerine uymadkla
rn akladlar. Dnya Mahkemesi, daha sonra Washingtonu Nikara
guaya kar yasad g kulland iin mahkum ettii sorunu g
rrken, Dileri Bakan George Shultz denklemin g unsurunu
gzden kararak, dardan arabuluculuk, Birlemi Milletler ve Dn
ya Mahkemesi gibi topik hukuksal aralar savunanlarla alay etmi
ti. Ak ve dolambasz, ama hibir ekilde orijinal deil. Dileri Ba
kanl hukuk danmam Abraham Sofaer BM yelerinin artk bizim
grmz paylatklarna gvenilemeyeceini ve ounluun
ska nemli uluslararas sorunlarda ABDye kar ktn, bu ne
denle nasl hareket edeceimize karar verme kudretini kendi elimiz
de tutmamz gerektiini aklad.
Standart uygulamaya uyulabilir ve baz sama gerekelere dayanlarak
(gidiatn deimesi, Souk Sava ve dier tandk bahaneler) te
aml ve uygulama grmezden gelinebilir. Ya da saygn normlardan
uzaklap teaml, uygulamay ve aka ifade edilen doktrini ciddi
63
yetle ele alabiliriz, bunu yaptmzda en azndan dnyada ne olup
bittiini anlama imkanna kapy aralam oluruz.
Reaganclar yeni bir a aarken, Clinton dneminde dnya dzeni
nin hor grlmesi, ahin politika analistlerini bile endielendirecek
kadar ar bir noktaya ulat. nde gelen kurulu dzen dergisi Fore
ign AffairJ'm bu saysnda, Samuel Huntington Washingtonun tehli
keli bir yol izledii uyarsnda bulunuyor. Huntington ABDnin, dn
yann byk blmnn, muhtemelen ounun gznde kendi top-
lumlar iin biricik en byk d tehlike eklinde deerlendirilen
haydut bir sper g haline gelmekte olduunu belirtiyor. Gerek
i uluslararas ilikiler kuramnn, haydut sper gc dengelemek
iin koalisyonlarn ortaya kabileceini ngrdn ne sryor.
O halde, pragmatik nedenlerle bu pozisyon gzden geirilmelidir.
Kendi tophmlan hakknda farkl bir imaj tercih eden Amerikallarn
bu eilimlerden kayg duymak iin baka gerekeleri olabilir. Ama
dar bir bak asna sahip ve tepeden trnaa ideolojiye batm olan
planlayclar sz konusu eilimleri muhtemelen pek dikkate almyor
lar.
Btn bunlar Kosovada ne yaplmas gerektii sorusunu nasl bir ze
mine tayor? Bu soruyu yantsz brakyorlar. ABD, aka teslim etti
i gibi, zulmleri ve iddeti arttran bir eylem hatt seti. Bu eylem
hatt, gszlere yamac devleder karsnda en azndan snrl bir
koruma salayan uluslararas dzen rejimine baka bir darbe daha
vurmaktadr. Yugoslavyada, olaslkla Makedonyada da umut vaat
eden demokratik gelimelerin altn oymakta, belki de yok etmekte
dir. Uzun vadede nelerin olabileceine gelince, sonular ngrle
mezdir.
Dikkate deer bir gzlem Srbistana den her bomba ve Koso-
vadaki her etnik cinayet, Srplarn ve Arnavutlarn bir ekilde ban
iinde yan yana yaamasnn son derece g olacan akla getirmek
tedir (Financial Times). Baka olas uzun vadeli sonular, tahmin
edilmesi ho olmayan eylerdir. iddete bavurma, yine ngrlebilir
biimde, seenekleri daraltmtr. Belki geriye kalan en az tatsz see
nek Kosovann sonunda blnmesidir: Srbistan zengin kaynaklara
64
Balkanlar da Kriz
sahip ve balca tarihsel eserlerin olduu kuzey blgeleri alacak ve
gney blgesi, baz Arnavutlarn sefalet iinde yaayabilecekleri bir
NATO vilayetine dnecektir. Baka bir olaslk, nfusun ounun
blgeyi terk etmesiyle birlikte, ABD Kartaca zmne* ynelebilir.
Eer bu gerekleirse, Hintininin geni blgelerinin tanklk ettii
gibi, bu yine yeni bir ey olmayacaktr.
Standart bir argman bir ey yapmak zorunda olduumuzdur: Gad
darca eylemler srp giderken bir kenarda oturup bekleyemezdik.
Argman o kadar samadr ki, seslendirildiini duymak olduka ar
tcdr. Sokakta bir su ilendiini grdnz ve sessizce bir ke
de duramayacanz hissettiinizi varsayalm. yleyse bir tfek alp,
ilgili herkesi ldryorsunuz: Suluyu, kurban, olay seyredenleri.
Bunun rasyonel ve ahlaki bir yant olduunu anlamamz m bekleni
yor?
Her zaman mevcut bir seenek, Hipokrat ilkesine uymaktr: nce
zarar verme. Eer bu temel ilkeye bal kalmann bir yolunu dne-
miyorsamz, o zaman hibir ey yapmayn. Bu, en azndan zarara ne
den olmaya gre tercih edilir bir durumdur. Ama her zaman dn
lebilecek baka yollar vardr. Diplomasi ve mzakereler hibir zaman
sona ermi deildir. Bu, bombardmann hemen ncesinde doruy
du: Dnya apndaki haber servislerinin bildirdiine gre (ama bura
da pek belirtilmedi), Clintonn ltimatomuna yant veren Srp Parla
mentosu blgede yaayan btn ulusal topluluklarn kabul edecei,
Kosovada zynetim iin bir anlamann imzalanmasndan hemen
sonra Kosovada uluslararas bir varlk zerinde mzakereler iin
ar yapt. Bunun tam olarak ne anlama geldiini bilemeyiz, nk
iki sava devlet iddet lehine diplomatik yolu reddetmeyi tercih et
tiler.
Baka bir argman, eer byle adlandrlabilirse, en belirgin ekilde
Henry Kissinger tarafndan ne srld. Kissinger mdahalenin bir
hata olduuna inanmaktadr (ak-ulu, bataklk, vs.) Bu bir yana,
yararszdr. Yzyllar boyunca, (Balkanlardaki) bu ihtilaflar iin ben
* Kartaca zm ya da bar: Yenilen tarafn neredeyse tamamen yok edilmesi.
-.n.
65
zersiz bir gaddarlkla savalmtr, nk topluluklarn hibirisinin
Batl hogr kavramyla ilgili ne bir deneyimleri olmutur, ne de
esasen bu kavrama inanmaktadrlar. Sonunda, neden Batllarn yz
yllar boyunca birbirlerine bu kadar hassas bir ihtimamla davrandk
larn ve neden bakalarna iddet kullanmama, hogr ve sevecen
bir evkat mesaj vermek iin yzyllardr bu kadar gayret gsterdik
lerini anlyoruz.
Gln bir yardm iin her zaman Kissingera gvenilebilir; bununla
birlikte gerekte bu konuda yalnz deildir. Kissingera, Batl insani
rasyonellik siciliyle kartlk kurarak, Balkan mant" zerinde kafa
yoranlar elik etmektedir. Ve savatan ya da bakalarnn iine mda
hale etmekten duyduumuz tiksintiyi yani ikin zaafmz, ulusla
raras anlama ve insan haklan konvansiyonlanyla oluturulan norm
ve kurallann tekrar tekrar ihlal edilmesi hakkndaki endiemizi (ta
rihi Tony J udt) bize hatrlatanlar elik etmektedir. T/mes'dzki bir yo
rum yazsnn balna gre, Kosovay Dou ve Batnn Yeni bir a
tmas olarak dnmemiz gerekmektedir. Samuel Huntingtonn
Uygarlklar atmasnn ak bir rnei: Ortodoks Srplann bar
barca insanlk diilii tarafndan geri evrilen demokratik bir Bat ve
onun insani igdleri. Btn bunlar Amerikallar iin aktr, ama
bakalan iin ak deildir; bu, Amerikallann anlayamadktan bir ol
gudur (Huntington, mlakat).
Ya da Savunma Bakan Wiliam Cohenin Norfolk donanma hava s
snde Bakan tantrken kulland esin verici szcklere kulak vere
biliriz. Cohen konumasna Theodore Rooseveltten alnt yaparak
balad: Bu yzyln afanda, Amerika dnyadaki yeni yerinin bilin
cine vanyordu. Bakan Roosevelt byk idealler iin savama isten
ciniz yoksa, bu idealler yok olacaktr demiti. Cohene gre Bugn,
gelecek yzyln afanda aramza katlan Bakan Bill Clinton da u
gerei Teddy Roosevelt kadar iyi anlyordu: Gereklemek zere
olan ve gerekte NATO lkelerinin ban ve istikrann etkileyecek ta
rifsiz dehetin bir tan olarak (...) hareketsiz kalmak basite kabul
edilemez. Amerikan deerlerinin bir modeli olarak bu nl rk fa
natii ve sayklayan ovenisti gndeme getiren birisinin zihninden ne
lerin gemesi gerektii merak edilmelidir. Szn ettii aziz byk
66
Balkanlar'da Kriz
ideallerinin birer rneini oluturan olaylarn da hatrlanmas gere
kir: Rooseveltin, Kballarn bamszlk hedefine ulamasn nle
yen katksndan ksa sre sonra, Kba gibi spanyol egemenliinden
kurtulmaya alan yz binlerce Filipinlinin katledilmesi.
Daha akll yorumcular Washington resmi bir hikaye zerinde karar
klana kadar bekleyecekler. ki hafta sren bombardmandan sonra,
hikaye Washingtonun bir felaketin meydana geleceini hem bildii,
hem de bilmediidir. 28 Martta bir muhabir bombardmann vahe
ti arttrp arttrmadm sorduunda (Bakan Clinton) kesinlikle ha
yr yant vermiti (Adam Clymer). Clinton bu duruunu 1Nisanda
Norfolkdaki konumasnda tekrarlad: Eer biz harekete gemesey-
dik, acmasz bir Srp saldrs gerekleecekti. Bir sonraki gn, Pen
tagon szcs Kenneth Bacon tersinin doru olduunu syledi: Hi
kimsenin bu gaddarln boyutunu nceden tahmin edebildiini san
myorum. Basn, ynetimin ilk kez krize kar tam olarak hazrlkl
olmadn teslim ettiini yazd. Oysa bir hafta nce, komuta mevki-
indeki general basna bunun tamamen ngrlebilir bir kriz oldu
unu sylemiti. Bandan beri, blgeden gelen haberler ynetimin
Srp askeri tepkisi karsnda hazrlksz yakaland ynndeydi (Ja
ne Perlez ve baka biroklar).
imdi Souk Sava bahaneleri etkisini yitirdii iin, insani mdahale
hakk belki gerekeler ileri srlerek, belki herhangi bir gereke ol
makszn, olaslkla gelecek yllarda daha sk gndeme getirilecektir.
Byle bir dnemde, byk saygnla sahip yorumcularn grleri
nin dikkate alnmas deerli bir abadr -mdahale ve insani yardm
konusunda ABDnin reddettii bir karar -ki esaslar haber bile yapl
mamtr- veren Dnya Mahkemesini bir yana koyalm.
Uluslararas iler ve uluslararas hukukla ilgili akademik disiplinlerde
Hedley Bull ve Louis Henkinden daha saygn kiiler bulmak gtr.
15 yl nce Bull Bakalarnn grlerini dikkate almadan, kendileri
ni dnyann ortak iyiliinin yetkili yarglar olarak ortaya koyan tek
tek lkeler veya lke gruplan, gerekte uluslararas dzen iin, dola
ysyla bu alandaki etkin eylem iin bir tehdittir uyansnda bulun
mutu. Henkin, dnya dzeni zerine standart bir almada unlan
67
yazar: G kullanm zerindeki yasa andran basklar ok kt
dr ve bu koullarda g kullanmn merulatrmaya dnk arg
manlar inandrc deildir ve tehlikelidir... nsan haklan ihlallerine
gerekte ok sk rastlanr. Eer d g kullanm yoluyla bunlan d
zeltmeye izin verilseydi, neredeyse her devletin baka herhangi bir
devlete kar g kullanmasn yasaklayan hibir yasa olmazd. Bana
gre, insan haklannn neminin ortaya konmas ve dier hakszlkla-
nn dzeltilmesi, saldrganla kap aralayarak ve uluslararas hukukta
ki balca ilerlemeyi, savan yasad saylmas ve gcn yasaklanma
sn yok ederek deil, baka banl aralarla gerekletirilmelidir.
Uluslararas hukukun ve dnya dzeninin kabul gren ilkeleri, anla
ma ykmllkleri, Dnya Mahkemesinin kararlan, en saygn yorum
cularn zerinde dnlm beyanlan, bunlar otomatik olarak tikel
sorunlara zm retmezler. Her bir sorunun kendi niteliklerine g
re deerlendirilmesi gerekir. Saddam Hseyinin standartlann be
nimsemeyenlerin, uluslararas dzenin ilkelerini ihlal ederek g teh
didi veya kullanmna giriirken, salamalan gereken ar bir kant y
k vardr. Belki bu yk yerine getirilebilir, ama bunun gsterilmesi
gerekir, yalnzca ateli bir retorikle ilan edilmesi yetmez. Uluslararas
hukukun bu ekilde ihlal edilmesinin sonulannn dikkatlice hesap
lanmas gerekir -zellikle ngrlebilir olduunu dndmz
eylerin. En kk bir ciddiyete sahip olanlar iin bile, eylemlerin ne
denlerinin tarihsel olgulara ve belgeli kaytlara dikkat edilerek rasyo
nel gerekelerle saptanmas gerekir- basite liderlerimizin ve onlann
ahlaki pusulalannn yceltilmesiyle deil.
Mays 1999
68
Ahlaki ilkeler
AHLAK LKELER VE ULUSLARARASI HUKUK HAKKINDA
BAZI SORULARA YANITLAR
Geerli ahlaki ilkelerin temeli nedir?
Bombardman uluslararas hukukun bir ihlali deil mi?
Bu nedenle yasal sulamalarda bulunan bir ileri var m?
Bu konuda ABDdeki tepkiler nelerdir?
Pek baanl olamasa da, binlerce yldr bu konularda en azndan bir
eyler sylemeye aba gsteren devasa bir literatr olduunu biliyo
ruz. Ama yine de, korkarm ilk soru sahici bir soru deil. Ciddiyetle
ele almak iin ok fazla geni ve ok az anlalr neden eyler meyda
na gelmektedir gibi gya-sorulardan daha fazla sahici bir soru deil.
Fakat, ele aldmz meseleyle ilikili az sayda ahlaki bildik dorudan
sz edebiliriz. Bu bildik dorular herkes iin geerlidir. Herhangi bir
kii dnelim ve ona X diyelim, ilk bildik doru udur: X kendi ey
lemlerinin ya da eylemsizliinin muhtemel sonularndan ncelikle
sorumludur. kincisi udur: Xin ahlaki konulardaki (sular, vs.) so
rumluluu -elbette tek faktr olmamasna karn- Xin bir etkiye sahip
olma yeteneine gre deimelidir, iki ilke, Xin kartaca sonular
da birbirleriyle bant iinde olma, hatta akma eilimi gsterir -ya
ni, X ahlaki bir eyleyiciyse, dikkate alnmaya deer bilisiyse.
rnek vermem gerekirse, Cengiz Hann sularn incelemek aba
harcamaya deebilir, ama bunun pek az ahlaki nemi vardr. Dier
yandan, benzer bir akl yrtmeyle, ABD destekli zulmle (rnein,
Trkiyede veya Kolombiyada veya Dou Timorda veya Irakta veya
baka pek ok yerde) ilgilenmek son derece nemli bir abadr, diye
69
biliriz. nk, bu sulardan sorumluyuz ve hi zorlanmadan pek ok
ey yapabiliriz; rnein, sk sk tayin edici olduu gibi, desteimizi
ekerek. Ama Pol Pot un sularna dikkat gstermek -eer drst bir
biimde yaplrsa ki bu ok enderdir- deerli bir giriim olmasna kar
n, ahlaki neme sahip olmusa bile ok az olmutur; nk bu su
lar hakknda ne yaplmas gerektiine dair bir nerinin ipular hi
yoktur. Bu sular sona erdirildiinde, ABD ileden km ve kinci
Dnya Savandan bu yana insani mdahalenin en ak rneini
gsteren sulular (Vietnamllan) sert bir biimde cezalandrmtr.
Bakalarm dndmzde bu bildik dorulan ok iyi anlyoruz.
Bu nedenle, Sovyet komiserleri ABDnin sulan hakknda ikayette
bulunduklannda, ABDde hi kimse bundan etkilenmemiti. Fakat,
SSCBdeki muhalifler Sovyetlerin sulann mahkum ettiklerinde ok
etkilenmitik. Byle olmasnn nedenleri yukanda belirtilen iki ahlaki
bildik doruydu (ve bunlar, genelde olduu gibi, sonulan itibariyle
akmlard.)
Bu noktada, psikolojik bir bildik doruyu hatrlamak yararldr. Yapma
s en g eylerden birisi aynaya bakmaktr. Bu, ayn zamanda, ahlaki
bildik dorular nedeniyle ekseri yaplmas gereken en nemli eydir.
Ve insanlan bu g ve kritik greve girimekten korumay hedefleyen
ok gl kurumlar (tm grnmleriyle btn bir doktriner sistem)
vardr. Her toplumun kendi muhalifleri ve kendi komiserleri vardr ve
toplum iinde komiserlerin vgye boulmas ama muhaliflerin yerin
dibine batrlmas neredeyse tarihsel bir yasadr. Dier yandan, resmi
dmanlar sz konusu olduunda durum tersine dndrlr.
Baka psikolojik bildik dorulan hatrlamak da nemlidir. Dikkatlerin
bakalannn sulan zerinde odaklanmas genellikle bize iyi insan
lar olmann, o kt insanlardan bu kadar farkl olmann ho ve s
cak duygusunu tattnr. Bu zellikle belli bir mesafeden, bakalarnn
sularnn daha kt hale gelmesine yardmc olmak dnda yaplabi
lecek pek fazla ey olmadnda dorudur. Bu durumda, herhangi bir
bedel demeden yalnzca feryat figan edebiliriz. Kendi sulanmza
bakmak ok daha gtr ve bunu yapmak isteyenler ekseri bedeller,
bazen ok ciddi bedeller demek zorunda kalrlar. Bu, El Salvadorda
70
Ahlaki lkeler
katledilen Cizvit entelekteller rneinde grld gibi, ABD hima
yesindeki devletlerin muhalifleri iin tipik bir durumdur. Yararl bir
deney, arkadalarnza bu entelektellerin isimlerini ya da yazdklan
eylerin ne kadarn okuduklarn sormak ve sonra sonulan, Stalin-
sonras dnemde hibir yerde bu kadar sert muamele grmemi olan
Sovyet muhalifleriyle ilgili ayn sorulann sonulanyla karlatrmak
tr. Bu, kendimiz ve kendi kurumlannz hakknda bir dolu ey re
tebilecek aynaya bakmann bir yoludur.
Bunlar sonu gelmez biimde tartlm olan konulardr.* O kadar
nemsizdirler ki, tekrar etmeyi srdrmek can skc olmaktadr. Fa
kat, belki aym zamanda yararldrlar. Bu bildik dorularn uygulanma
alan son derece genitir. Kolaylkla rnekler bulabileceinizi d
nyorum.
Bombardmanlarn uluslararas hukukun ve NATOnun BM Anlama
sna tabii klnd kendi kurulu belgelerinin ar bir ihlali olduu
ciddi olarak inkar edilmemektedir. Yasal bir soruturma nergesine
gelince, birisi Yugoslavya tarafndan Dnya Mahkemesine sunulmu
tur. Benzer biimde Hindistan hukukular komisyonu, yine uluslara
ras hukukun ar ihlali olduu gerekesiyle ABD/ngilterenin Irak
bombalamas hakknda Dnya Mahkemesine bir soruturma nerge
si verdiler. Sudan ila ve gbre tedariklerinin yansnn ABD tarafn
dan -yine aka yasad- terrist bombardmanla imha edilmesi hak
knda bir Gvenlik Konseyi soruturmas talep etmitir. Ama ABD
basks konuyu gndemden drmeyi baarmtr.
Buradaki tepkilere gelince, ilgi ekicidirler. ABD uluslararas hukuka
radikal biimde kar kmtr, nk uluslararas hukukun modem
kurumlan 1945te ABDnin inisiyatifi altnda kurulmutu, ilk gnler
de, bu inisiyatif imdi aklanan belgelerde saklanmt. rnein, ye
ni oluturulmu Ulusal Gvenlik Konseyinin ilk memorandumu
(NSC 1/3) , eer sol seimleri kazanrsa Ityalyaya askeri mdahale
ans yapmtr.** Kennedy ynetimiyle birlikte uluslararas huku-
* bkz, rnein, Herman ve benim Political Economy o f Human Rights ( nsan
Haklarnn Ekonomi Politii) almamam girii.
** Bu konuda Z Magazinede yazmtm. Daha sonra Deterring Democracyde
(Caydrc Demokrasi) geniletilmi biimiyle yeniden basld.
71
kun horlanmas, zelde Kennedynin ba danman Dean Ache-
sonun konumalarnda hayli aleni hale geldi. Clinton/Reagan yllar
nn balca yenilii bu hor grmenin nndeki tm engellerin kald
rlmasyd. Gerekte, ABD, btn devletleri uluslararas hukuku g
zetmeye aran bir Gvenlik Konseyi kararn veto eden tek lkedir.
Bu karan hangi devletin veto ettii belirtilmemiti, ama herkes kimin
kastedildiini anlamt. ZMagazine'va. Mays saysnda bu konuyu k
saca gzden geiren bir makalem var.
Niin kudretli olann uluslararas hukuku kmsemek ve niin zayf
olann (zellikle eski smrgelerin) genellikle desteklemek durumun
da olduu tamamen aktr. Kudretli olanlar istediklerini nasl olsa ya
pyorlar; anlamalar ve dnya dzeninin sistemleri onlara hibir koru
ma salamyor. Fakat bunlar zayf olanlar iin en azndan snrl bir ko
ruma salyor, ite bu nedenle gerek uluslararas cemaat, hayli ile
ri dzeyde ortak tavr iinde, ABD/ngiltere (ve imdi NATOdaki or
taklan) tarafndan iddete bavurulmasna kar kyor. ABDde
uluslararas cemaat terimi NATOya atf yapmak iin kullanlr, ama
kukusuz biz kendimizi bu rk/emperyalist jargondan kurtarabiliriz.
Souk Sava sonras sahnenin ok ilgin bir grnm, ABDnin
BMye, Dnya mahkemesi ve anlama ykmllklerine, vs. saldrs
nn -smrgelerin kurtuluu ve Washingtonun 60larda kontrol yi
tirmesinden bu yana srmektedir- ok daha kapsaml hale gelmesidir.
Nedeni dolaysz biimde aktr: Eski gerekeler (Ruslar geliyor) ar
tk ie yaramyor, ve caydnc bir engelin yokluunda, ABD eskiye g
re iddete bavurmakta ok daha zgr hale gelmitir. Bu bir zaman
lar akt ve imdi tamamen ak. Harikulade bir yeni paradigma bi
le deniyor.
Solun byk ounluunun dahi grmezden gelmeyi tercih ettii bir
eyi aklda tutmak nemlidir. Dnya dzeninin zayf, knlgan ve bir
ok bakmdan kusurlu sisteminin yalnzca bir tek gerekten mevcut
alternatifi var: Kudretli olanlar diledikleri gibi yapacaklardr. Alexan
der Soljenistin dnya ilerinde benim tam olarak beendiim bir yo
rumcu deildir, fakat bu kez temelde hakldr: NATO btn dnya
ya ve gelecek yzyla eski bir yasay dayatmaktadr (...) gl olan
72
Ahlaki lkeler
hakldr. O halde, en glnn yeni paradigmann en cokulu ami
gosu olmas pek artc deildir.
Geriye yalnzca bir fiili bildik doruyu eklemek kalyor: Her zaman ol
duu gibi saygn entelektellerin grevi, olan biteni koruyucu bir me
lein ileri gibi betimlemektir. Veya muhtemelen anlalabilir bir ha
ta olarak betimlemektir -eer sonulan rtbas etmek hi de kolay
deilse. Bu, yazl tarih kadar eskidir.
9 Mays 1999
73
DOU TMOR DNN HKAYES DEL
Son haberlere gre, Dou Timordaki Birlemi Milletler gc
850.000 kiilik tahmini bir nfusun 150.000inden biraz fazlas hak
knda bilgi verebilmitir. BM gc 260.000 kiinin evlerinden katk
tan veya zorla g ettirildikten sonra imdi Bat Timorda milislerin et
kin kontrol altnda pislik iindeki mlteci kamplarnda ok kt ko
ullar altnda yaadklarn ve 100.000 kiilik baka bir grubun Endo
nezyann baka blgelerine yerletirildiklerini bildiriyor. Geriye ka
lanlarn dalarda gizlendikleri tahmin ediliyor. AvustralyalI komutan
yer deitirmi insanlarn yiyecek ve tbbi malzemeleri olmad ko
nusundaki doal endieyi dile getirdi. Dou ve Bat Timordaki kamp
lar gezerken, ABD Dileri Bakan Yardmcs Harold Koh mltecile
rin alk iinde okluklar ve iddet uygulamalaryla terrize edildik
lerini ve aklamas olmayan kayplarn gnlk bir olay olduunu
syledi.
Bu faciann boyutunu deerlendirebilmek iin, blgeden aynlan En
donezya ordusu ve paramiliter yardmclarnn (milisler) hayatta ka
labilmenin fiziksel koullarm fiili olarak yok etmesi ve Carter yneti
mi gerekli diplomatik ve askeri destei salarken, yz binlerce insa
nn katledilmesi dahil olmak zere, blgenin eyrek yzyldr maruz
kald terr dnemi aklda tutulmaldr.
1990lar boyunca ulusal basndaki saygn yorumcularn huu veren
retoriinden baz alntlar yaparsak, Carter ynetiminin ardllar kut
sal parltsyla d politikann imdiki soylu dneminde buna nasl
tepki gsterdiler? Tepkinin bir biimi katillere, Clinton ynetiminin
74
Dou Timor Dnn Hikayesi Deil
General Suhartoyu betimledii biimiyle bizim adama verilen des
tein arttrlmasyd. Bu, General Suhartonun kontrol yitirerek ve
sert IMF talimatlarn yeterli evkle uygulamakta baarsz kalarak gz
den dmesinden nceydi. 1991 Dili katliamndan sonra, Kongre si
lah satlarm snrlandrd ve Endonezya ordusunun ABD tarafndan
eitilmesini yasaklad. Ancak Clinton yasaktan kamann dolambal
yollarn buldu. Far Eastern Economic Review ve buradaki muhalif ya
ynlarn okuyucularnn renebildikleri gibi, Kongre ABDnin Endo
nezyaya askeri eitim vermesini yasaklamann Kongrenin amac ol
duu ve halen bu amac koruduunu tekrarlayarak kzgnln ifa
de etti. Ama bir ie yaramad.
Clintonnn programlar hakkndaki soruturma nergeleri Dileri
Bakanlhn rutin yantyla karland: ABDnin askeri eitimi yaban
c askerlerin ABD deerlerine bal klnmas bakmndan ok pozitif
bir ilev salamaktadr. Bu deerler, Endonezyaya 1997 mali yln
dan geen yla kadar be kat artan, hkmetin onay verdii aralksz
silah satlar biimindeki askeri yardm olarak kendini gsterdi. Bir
ay nce (19 Eyll), London Observer International haber servisi ve
London Guardian Weekly ABDnin eittii Dou Timor kasaplar
baln tayan bir haber yaynlad, iki saygn muhabirin hazrlad
haber, Kongre yasaklarn ihlal ederek 1998 gibi yakn bir tarihe ka
dar Endonezya ordusunu eiten Clintonnn Demir Denge progra
mn betimliyordu. Programa Kopassus birlikleri, yani milisleri r
gtleyen, yneten ve dorudan onlarn vahetine katlan ldrc
kuvvetler dahildi ve Washington bunu pekala biliyordu. Tpk ABD
eitiminden uzun sre faydalanan bu birliklerin gaddarlklaryla efsa
neletiklerini ve Dou Timorda her trl vahetin ncs ve rne
i haline geldiklerini bildii gibi (dnyanm nde gelen Endonezya
uzmanlarndan, Ben Anderson).
Clintonm Demir Denge program bu kuvvetlere, ayn anda etkin
biimde uygulamaya koyduklar kar-ayaklanma ve psikolojik ope
rasyonlar uzmanlk alanlarnda, daha fazla eitim salad. Sz edi
len kuvvetler ve yardmclar Eyllde bakent Diliyi atee verdikle
rinde, cinayetler ileyip her yana saldrdklarnda, Pentagon nsani
ve afet yardm faaliyetleri zerinde younlaan bir ABD-Endonezya
75
eitim tatbikatnn 25 Austos ta sonulandrldn duyuruyordu -
sularda keskin bir trmann ortaya kt referandumdan be gn
nce. Tam da, en azndan eer kendi istihbarat raporlarn okuyorlar
sa, Washingtondaki politik liderliin bekledii gibi.
Btn bunlar, geen yln baka birok olay gibi, basnn hi yer ayr
mad zalimlikler iin ABDnin verdii kritik destein gemi kaytla
rm tayan bellek deliinde kayboldular. rnein, okuyucularn Irish
ff/nes'dan renebilecekleri gibi, Senatonun Clinton ynetiminden
Endonezyaya verilen her trl kredi ve finansal yardmn Endonez
yann Dou Timordaki askeri eylemleriyle ilikilendirmesini isteyen,
30 Haziranda oybirliiyle ald karar.
1999un byk blmnde, Batl aydnlar Kosovadaki muhteem
performanslar hakknda tarihin en cretkar zpohpohlama gsterile
rinden birini yapmaya girimilerdi. Gerektii ekilde yerine getirilen
bu byk baarnn birok grnmnden birisi, bombardmandan
sonra yerlerinden edilen, insanlktan karlm mltecilerin muaz
zam g ak karsnda, Washingtonun sorumlu BM kuruluundan
para yardmn geri ekmesi sayesinde ok az yardmn salanabilmi
olmasdr. Bu kuruluun personeli 1998de %15 ve Ocak 1999da %20
azaltlmt. Ve imdi bu kurulu, ABD/ngiltere bombardmannn
beklenen sonucu olan vahetin ardndan, sorunlu ileyii" nedeniy
le (yine aziz rolndeki) Tony Blairin sulamalarna maruz kalmakta
dr. Karlkl hayranlk toplumu roln gerektii gibi oynarken, Do
u Timordaki vahet artyordu. Austos referandumunun ncesinde
bile, gvenilir Kilise kaynaklarna gre 3.000 ile 5-000 arasnda insan
ldrlmt; (iki katndan fazla nfusa sahip olan) Kosovadaki
bombardmandan nce, NATOya gre ldrlenlerin yaklak iki ka
t. Eyllde gaddarca eylemler ayyuka ktnda, i ve (ounlukla
Avustralyadan gelen) uluslararas bask tarafndan en azndan baz
jestlerde bulunmaya zorlanncaya kadar, Clinton olan biteni sessizce
seyretti. J estlerin gerekletirilmesi EndonezyalI generallerin olayla
rn ynn hemen tersine evirmeleri iin yeterli olmutu -her zaman
yedekte tutulmu gizli gcn bir gstergesi. Rasyonel bir kii krimi
nal sululuk hakknda rahatlkla baz sonular kartabilir.
76
Dou Timor Dnn Hikayesi Deil
Son bilgilere gre; ABD, Avustralyann ban ektii BM mdahale
gcne finansman salamad (buna karn, Endonezyann uzun sre
ateli bir destekisi olan J aponya 100 milyon dolar verdi). Fakat
ABDnin BMnin Kosovadaki sivil operasyonlarna bile para vermeyi
reddetmesinin nda dnldnde, belki de bu artc deil.
Washington ayn zamanda BMden daha sonraki operasyonlarnn l
eini kltmesini istedi, nk maliyetlerin bir blmn deme
ye zorlanabilirdi. Yz binlerce kayp insan dalarda alktan lyor
olabilirler, ama sivil hedeflerin yok edilmesi iin nokta atlarnda m
kemmel olan Hava Kuvvetleri aka havadan yiyecek atma kapasite
sinden yoksundur. Ve bylesine temel bir insani nlem iin bile hi
bir anya kulak aslmamtr. Yz binlerce insan da Endonezyada
korkutucu bir akbetle kar karyadr. Washingtonin bir sz acla
rn sona erdirmeye yetecektir, ama ne bir szck ve ne de bir yorum
vardr.
Kosovada, istihbarat bilgilerine ei grlmemi bir eriim dahil, ABD-
ngilterenin inisiyatifiyle hzlandrlan sava sular mahkemeleri iin
hazrlklar Maystan bu yana yaplmaktadr. Dou Timorda, sorutur
malar Endonezyann katlm ve skk bir tarih snrlamasyla (31
Aralk) hi acele edilmeksizin tartlmaktadr. Britanya basnna ko
nuan BM grevlilerine gre, bu tamamen ciddiyetsiz bir ey, tam
bir rtbas etme giriimidir. Uluslararas Af rgtnn bir szcs
planland haliyle soruturma hakknda unu eklemektedir: Dou
Timorlularda daha nce yaadklarndan daha byk bir tramvaya yol
aacaktr. Bu, iinde bulunduumuz aamada gerekten hakaret et
mek anlamna gelecektir. Avustralya basm EndonezyalI generallerin
korkudan tir tir titreyen bir halleri olmadn bildirmektedir. Bu
nun bir nedeni En ok aleyhte kullanlabilecek kantlarn muhteme
len... gelimi ABD ve Avustralya elektronik yakalama donanmlar ta
rafndan hava dalgalarndan alnan malzemeler olmasdr. Ve general
ler eski dostlarnn kendilerini terk etmeyeceinden emin gzkmek
tedirler -keke bunun nedeni yalnzca sorumluluk zincirinin tam do
ru noktada koparlmasnn g olabilecei olsayd.
Dou Timordaki vahetlerin kantlarn ortaya kartmak iin de pek
bir aba gsterilmemektedir. arpc bir kartlkla Kosova, NATO
77
bombardman iin gerekelere dntrlebilecek byk lekli
vahet uygulamalarm ortaya kartmak umuduyla ABD ve baka lke
lerden su bulgularn arayan polis ve tp ekipleriyle dolup tamt -
ki bu uygulamalar NATO bombardmannn ngrlen sonularyd.
imdi bu zalimliklerin Miloevi tarafndan ok nceden planlad
ne srlmektedir. Buna karn, NATO komutam general Wesley
Clark bombardmandan bir ay sonra, var olduu iddia edilen planlar
hakknda u aklamalar yapmtr: Hibir zaman benimle paylal
mad ve NATO operasyonu [politik liderlik tarafndan] Srp etnik te
mizliini engellemenin bir arac olarak tasarlanmad... Hibir zaman
bunu yapmaya dnk bir ama olmad, dncenin bu deildi.
Washingtonun kendi sularnn kurbanlarna yardm etmek iin par
man kprdatmay reddetmesini yorumlarken, deneyimli Avustral
yalI diplomat Richard Butler u gzlemde bulunmutur: ttifakn ger
eklerinin esas olarak neler olduu st dzey Amerikal analistler ta
rafndan bana son derece ak biimde anlatlmtr: ABD byk l
de kendi karlar ve tehdit deerlendirmesiyle tanmlanan ereve
de, orantl olarak tepki gsterecektir... Bu dnceler Washing
tonun eletirisiyle karlamad. Bunun yerine, yaamn gereklerini
anlamayan AvustralyalI meslektalar, bakalarnn ykleri omuzlama
s ve maliyeti -ki bu Avustralya iin pek de az saylmaz- karlamas ge
rektii dncesini eletirdiler. Eer bundan birka yl sonra ABD ir
ketleri, Avustralyann eylemlerinden kzgnlk duyan, ama byk h
kmdardan pek az ikayeti olan bir Endonezyada keyifle yeniden i
lerini dzeltmeye koyulurlarsa, bu pek de byk bir srpriz olmaya
caktr.
zpohpohlama korosu ok fazla olmasa da biraz yatt. Bu utan ve
rici gsterilerden ok daha nemli olan, bu korkun yzyln en deh
et verici trajedilerinden birisinden geriye kalanlar kurtarmak iin -
hemen ve kararl biimde- harekete gememektir.
23 Ekim 1999
78
Mildiyum Grleri /
MLENYUM GRLER VE SEC GR -I
Yeni yl, numerolojinin* glendirdii bildik nakaratlarla balad: Bir
zpohpohlama korosu, dmanlarmzn anlalmaz ktl hakkn
da kasvetli derin dnceler ve ilerlerken karmza kan przleri
ortadan kaldrmak iin her zamanki seici bellek kaybndan yararlan
ma. Eer entelektel kltrde farkl deerler ar bassayd, ortaya
kacak farkl deerlendirme tarzn artrabilecek birka rnek aa
da yer almaktadr.
Yzyl boyunca kar karya geldiimiz ve nihayette ldrdmz
canavarlar hakkmdaki tamdk ayinle balayalm -en azndan gereklik
te kklerinin olmas gibi bir deere sahip olan bir ritel. Bu canavar
larn korkun sulan Fransz akademisyen Stephane Courtois ve di
erlerinin yazd, yeni evrilen Black Book o f Communism'de (Ko
mnizmin Kara Kitab -Trke basks, Doan Kitaplk, 2000) kay
dedilmitir ve yeni milenyuma geite oka uram kitap eletirileri
nin konusunu oluturmaktadr. Bunlardan en ciddisi, en azndan be
nim grdklerim arasnda, sekin bir akademisyen ve sosyal demok
rat yorumcu, politik felsefeci olan Alan Ryan tarafndan yeni yln ilk
New York Times Book Review (2 Ocak) yazlmtr.
Ryan, Komnizmin Kara Kitabi nm en sonunda komnizmin deh
etleri hakkndaki sessizlii, ylesine mutlak derecede yararsz, an
lamsz ve aklanamaz aclarla basit olarak kafas kantnlm insanla-
nn sessizliini bozduunu yazmaktadr. Kitabn ifaatlan -bu konuda
medya ve dergilerde, filmlerde, romanlardan akademik eserlere ki
* numerolojl: saylarn gizemini konu alan disiplin -.n.
79
taplarla dolup taan ktphanelerde vuku bulan srekli akm bir ya
na- ocukluumdan bu yana, zellikle geen 80 ylda sol literatrde
okuduum komnizmin dehetleri hakkndaki acmasz sulamalar
ve ayrntl ifaatlar akmndan bir ekilde habersiz kalmay baarabil
mi olanlara kukusuz bir srpriz olarak gelecektir. Hibiri sessizliin
perdesini kaldramamtr. Fakat bunu bir yana brakalm.
Ryan, Kara Kitapm kayt tutan bir melein stiline sahip olduunu
yazmaktadr. Kitap, 100 milyon kiinin ldrlmesi tamamen baa
rszla uram devasa bir toplumsal, ekonomik ve psikolojik dene
menin ceset says- hakknda acmasz bir cezai sulamadr. Her
hangi bir yerde bir baar iareti dahi gstermekten aciz muak kt
lk, yumurtalar krmadan bir omlet yapamazsnz gzlemini boa
karmaktadr.
Dmann anlalmaz canavarlnn -kendini dnyadaki nezaket ve
grgnn en kk parasn toptan ortadan kaldrmaya (Robert
McNamara) adam monolitik ve zalim komplo (J ohn f. Kennedy)-
yansra bizim muhteemliimiz, bu vizyon geen yarm yzyln im
gesini ayrntl biimde zetlemektedir (gerekte, bunun da tesinde,
dostlar ve dmanlar hzla deise de, gnmze kadar sregelen im
geyi de). Yayn alanndaki devasa bir literatr ve ticari medya bir ya
na, bu imge, yaygn olarak Souk Savan kurucu belgesi olarak tan
nan, fakat belki de saygn devlet adamlar Dean Acheson ve Paul Nit-
zenin lgn ve histerik retoriini skntya sokmamak iin ender ola
rak zikredilen dahili belge 1950 NSC (Ulusal Gvenlik Konseyi) 68de
canl bir biimde yanstlmtr.*
Ortaya konulan manzara her zaman son derece kullanl olmutur.
Bugn bir kez daha yenilenen bu manzara, bizim taraftakilerin ge
mi yllarda derledii btn tiksindirici zalimliklerin kaydn tamamen
silmemize imkan tanmaktadr. Hereyden nce, dmann nihai k
tlyle karlatrldnda bunlarn hibir nemi yoktur. Su ne ka
dar byk olursa olsun, imdi nihayet hangi amaca hizmet ettikleri
anlalan karanln glerine kar koymak iin gerekliydi. Koso-
vadaki insani zaferin son parltsnn ardndan New York Times mnhz-
* Bir rnek iin, bkz. Deterring Democracy, Chomsky, Birinci Blm
80
Menyum Grleri l
biri Michael Wines bize baz son derece dndrc dersleri gz
den karmamamz gerektiini hatrlatmt: nsanlk diilii sona er
dirmeye kararl idealist bir Yeni Dnya ile sonu gelmeyen atma
hakknda eit derecede kaderci bir Eski Dnya arasndaki derin ide
olojik blnme. Buna karn yalnzca pek az pimanlk duyarak bu
durumda soylu grevimizi yerine getirmeye dnebiliriz. Dman
mutlak ktln bedenlenmesiydi, fakat dostlarmzn bile bizim
ba dndrc yksekliimize trmanmadan nce nlerinde kat et
meleri gereken uzun bir yol var. Yine de, Tanrnn koruyuculuu al
tndaki bir Ulusa yarat gibi temiz ellerimiz ve saf kalbimizle ile
riye doru yryebiliriz. Ve en nemlisi, devlet kapitalizmi sistemi
nin sularnn kurumsal kkenlerine ynelik her trl delice aratr
may alaya alarak reddedebiliriz. Bunlar Ktln karsnda yiliin
imgesini hibir ekilde karartmayan nemsiz eylerdir ve gelecek
hakknda son derece akla yakn ya da deil, hibir ders retmez
ler. Bu, incelikle ele alnmay gerektirmeyecek aikar nedenlerle, ok
elverili bir durutur.
Dierleri gibi, Ryan makul biimde cezai sulamann A kant olarak 24
40 milyon l saysyla indeki 1958-61 alk dnemini seiyor. Bu
nun, kayt tutan meleklerin Komnizme atfettii 100 milyon cese
din byk bir blm olduunu bildiriyor (Komnizmle her ne kas-
tediliyorsa, ama konvansiyonel terimi kullanalm). Korkun zulm yl
lardr urad ve burada yenilenen sert mahkumiyeti tamamen hakke
diyor. Aynca alktan Komnizmi sorumlu tutmak uygundur. Bu so
nu, birka yl nce Nobel dl kazanan ve indeki al demokra
tik Hindistann siciliyle karlatrmas zel bir dikkat eken ekonomist
Amartya Senin almasnda en yetkin biimde temellendirilmiti.
1980lerin banda yazan Sen Hindistann byle bir alkla karla
madn gzlemlemitir. Hindistan-in farkn, Hindistann rakip
gazetecilik ve muhalefeti ieren politik sistemine balamtr. Buna
karn, inin totaliter rejimi ciddi bir tepkiyi azaltan yanl bilgilen
dirmeden muzdaripti ve muhalefet gruplarndan ve bilgilenmi bir
kamuoyundan ok az politik bask vard.*
* J ean Dreze ve Amartya Sen, Hunger and Public Action, 1989. lmleri 16,5 milyon le
29,5 milyon arasnda tahmin ediyorlard.
81
Amerikan iVtciuhaiecilii
rnek, tam olarak Ryann yazd gibi, totaliter Komnizmin cezai
sulanmasnn dramatik bir rnei olarak durmaktadr. Fakat, sula
ma zerine kitab kapatmadan nce, Senin yapt vurguya karn bir
ekilde hibir zaman su yzne kmad grnen, Senin Hindistan-
in karlatrmasnn dier yansna dnmeyi isteyebiliriz. Sen 50 yl
nce kalknma planlan baladnda, lm oranlan dahil, Hindistan
ve in arasnda olduka arpc benzerlikler olduunu gzlemler.
Sen Fakat hastalk oran, lm oran ve yaam sresi sz konusu ol
duunda, inin Hindistan zerinde byk ve kesin bir stnl ol
duu konusunda ok az kuku olduunu yazar (eitim ve dier top
lumsal gstergelerde de durum byledir). Hindistandaki lm oran
fazlasnn ine gre ylda 4 milyona yakn olduunu tahmin eder:
Hindistann her sekiz ylda bir ykln, inin utan yllannda
(1958-1961) doldurduundan daha fazla iskeletle doldurmay becer
dii grnmektedir (Dreze ve Sen).
Her iki durumda da, sonularn politik sistemlerin ideolojik eilim
leriyle ilgisi vardr: inde krsal salk hizmetleri dahil, tbbi kaynak-
lann grece eit dalm ve devletin yiyecek datmas sz konusu
dur ve bunlann hibirisi Hindistanda yoktur. Bu durum, sz edilen
yl uygulanan piyasa reformlan sayesinde (inde) lm orannda
ktye doru giden eilimin en azndan durdurulduu ve muhteme
len tersine evrildii 1979 ylndan ncesi iin geerlidir.
Bellek kaybnn stesinden gelmek iin, imdi Kara Kitap va. ve ele
tirilerinin yntemini, yalnzca doktriner adan kabul edilebilir yans
na deil, btn ykye uyguladmz varsayalm. Bu durumda, Hin
distanda 1947den bu yana demokratik kapitalist deneyin, 1917den
beri Komnizmin her yerdeki devasa, btnyle baanszla ura
m ... deneyinin btn tarihinden daha fazla lme yol at sonu
cuna ulayoruz: Yalnzca Hindistanda 1979a kadar 100 milyon, bu
tarihten sonra da on milyonlarca l.
Eer Komnizmin knden sonraki etkilerine bakacak olursak,
demokratik kapitalist deneyin cezai sulanmas daha da acmasz
hale gelir: Bir rnek olarak, Rusyadaki milyonlarca ceset verilebilir.
Rusya Dnya Bankasnn Hzla ve yaygn olarak liberalleen lkeler
82
Menyum Grleri l
[bunu yapmayanlara gre] daha hzl biimde daha iyi bir duruma
ularlar" eklindeki gvenli reetesini izledike, I. Dnya Savandan
nce iinde bulunduu durumun bir benzerine, nc dnyann
her yerinde tandk olan bir manzaraya geri dnmektedir. Ama Sta-
linin syleyebilecei gibi, yumurtalar krmadan bir omlet yapamaz
snz. Eer, gerekten devasa bir iskelet sicili ve tamamen yarar
sz, anlamsz ve aklanamaz bir ac (Ryan) sonucunu reten Bat ve
sayeti altnda kalm geni alanlar dikkate alrsak, sulama ok daha
acmasz hale gelir. Ayn yllarda, Bat gcnn ve onun himayesinde-
kilerin dorudan saldrsyla yaklp yklm lkeleri hesaba eklersek,
sulama ok daha fazla gl hale gelir. Bu sicilin burada tekrar ele
alnmasna gerek yok. Saygn grn Kara Kitap m yaynlanmasn
dan nce Komnizmin sularn bilmedii lde, bunu da bilmiyor
gibi grnmesine ramen.
Ryan Kara Kitap m yazarlarnn byk soruyla kar karya gelmek
ten korkmadklarn saptyor: Komnizmin ve Nazizmin greli ahlak
szl. Ceset saysnn durumunu Komnizmin aleyhine deitirme
sine karn, Ryan Nazizmin yine de ahlakszln daha aadaki de
rinliklerine batt sonucuna vanyor. deolojik hizmet verebilen bel
lek yitiminin stesinden gelindiinde, ceset saysnn ortaya koydu
u baka bir byk soru sorulmamtr.
Kendi durumumu akla kavuturmak iin, kendi yarglarm dile
getirmediimi sylemeliyim. Bunun yerine, tercih edilen dorulan te
mellendirmek iin kullanlan ilkelerin sonucunda ortaya kan yarg
lan -ya da eer doktriner filtreler kaldnlabilmi olsayd, ortaya ka
cak olan yarglan dile getiriyorum.
Bu yl fiili bir gelgit dalgasna dnen zpohpohlamadan sz eder
ken, belki Mark Twainin ardmzda braktmz grkemli yzyl
aan Filipinlerdeki kitle katliam kampanyasnn byk askeri kahra
manlarndan birisi hakkndaki dncesini hatrlamak yeterlidir: O
ete kemie brnm hicivdir; hibir hiciv gsterisi mkemmelli
e eriemez, nk bizzat kendisi bu zirveyi bizzat igal etmekte
dir. Bu referans bize, katliam ve ykmdaki etkinlik ve her hicivciyi
umutsuzlua sevk edecek kendini yceltme kapasitesi dnda, muh-
83
teemliimizin baka bir ynn hatrlatyor: Drst bir biimde su
larmzla yzleme isteimiz, fikirlerin gelien serbest pazarna bir v
g. Amerikann nde gelen yazarlarndan birisinin iddetli anti-em-
peryalist denemeleri totaliter devletlerde olduu gibi bask altna aln
mamt; halk bunlara serbeste eriebilir, yalnzca 90 yllk bir gecik
meyle.
10 Ocak 2000
84
Milenyum Grleri II
MLENYUM GRLER VE SEC GR -II
Drst konuulacaksa, milenyumu kapatan zpohpohlama korosu
nun baz uyumsuz notalar tarafndan rahatsz edildikleri belirtilmeli
dir. u ynlendirici ilkeleri kabul etmemizin tutarll hakknda soru
lar sorulmutu: Yeni doktrinin, Kosova ve Dou Timor rneklerinde
olduu gibi, evrensel insan haklan standartlanmn egemenlik zerin
de en azndan baz snrlar oluturduunu sylemesi -Dou Timor il
gin bir rnektir, nk burada, Endonezyaya uluslararas ahlak bek
isinin onaylad istila hakkn bahedenler hari bir egemenlik soru
nu hi sz konusu olmad.
Bu konular New York Times Week in Revieu?deki bayazda, Craig
Whitney tarafndan yazlan n sayfadaki bir makalede (12 Aralk) gn
deme getirildi. Whitney yeni doktrinin en etin snavnda baansz
olabilecei sonucuna vanyordu: Ruslarn Grozniye saldrs.
Belli ki Whitney drt gn nce Bakan Clinton tarafndan yaplan
aklamayla ikna olmamt: Elimiz kolumuz bal, nk Birlemi
Milletler tarafndan bir yaptmm rejimi uygulanmaldr, BMde byle
bir karar Rus vetosuyla engellenecektir. Clintonin amaz, ksa bir s
re nce, BMde 155e 2 (ABD, srail) ile sonulanan bir oylamayla bir
kez daha Washingtonu Kbaya kar uygulad yaptrmlara son ver
meye ardnda meklenmiti. 1962den bu yana yrrlkte olan,
fakat monolitik ve zalim komplo nihayet ortadan kalktnda insaf
sz bir insani bedelle birlikte giderek daha kat hale gelen bu yaptrm
dnyada uygulanan yaptrmlar arasnda en sertidir. Washingtona ka
lrsa, bu bir yaptrm rejimi deildir. ABD Dileri Bakanl bunla-
85
nn kesinlikle iki tarafl bir ticaret politikas meselesi olduu ve BM
Genel Kurulu tarafndan dikkate alnmas uygun olmayan bir mesele
olduu yantn vermitir. O halde bir eliki yoktur. Ve stelik BM
oylamas, en azndan bilgiyi bu olay haber yapmayan ulusal basndan
alanlar iin hala bir olay deildir.
Yeni doktrinin bu iki rneini aynntlandrmay erteleyelim. Ve
yeni doktrin iin en etin snav olmayan ya da gerekte hibir s
nav nitelii tamayan eenistana Rus saldrsndan daha retici
olanlara, ilan edilen yksek ideallere kendimizi adaymz snayan
baka olgulara dnelim. Ciddi snavlar tercih etmek yerine Rus sald
rsnn srekli ne srlmesinin nedeni belki de u: ne srlen e
yin ciddi bir snav nitelii tamamas. Rusyann sulan ne kadar gad
darca olursa olsun, bunlar iin pek bir ey yaplamayaca anlalm
tr. Tpk 1980Ierde ABDnin Orta Amerikada srdrd terrist
savalan ya da nceki yllarda Gney Vietnam ve daha sonra btn
Hintinini yerle bir etmesini engellemek iin pek bir ey yaplamad
gibi. Askeri bir sper g lgnca davrandnda, mdahalenin ma
liyetleri tahmin edilemeyecek kadar yksektir: Caydrcln byk
lde ierden gelmesi gerekir. Bu tr abalar Hintini ve Orta Ame
rika rneklerinde belirli bir baanya ulamtr. Fakat, kurbanlarn ka
deri bu baannn ok snrl olduunu aka ortaya koymutur. Ya
da u sylenebilir: Sonulara drste bakmak ve uygun sonulan
karmak mmkn olsayd, sz konusu abalar baanl olurdu.
O halde yeni doktrinin daha ciddi snavlanna dnelim: Mdahale
ederek deil, sadece katlmaktan geri durarak kolayca sona erdirilen
zulmlere tepki kukusuz en ak ve retici durumdur. Geen yln
sonu soylu ideallerin snamas iin benzeri birok olanak salad. Bun
lar arasnda ayn incelenmesi gereken birisi, uursuz ihtimalleri iinde
barndracak biimde ABD destekli terr Kolombiyada trmandran
giriimdir. eitli baka snavlar da, pratikte yorumland haliyle, ye
ni doktrinin ieriini byk bir aklkla ortaya koymaktadr.
Otoriter tarz ve yozlaml Amerikal ve Bat Avrupal yetkililerin
sert eletirilerini ekmekle birlikte, genellikle Batyla scak ilikiler
iinde olan bir Miloevi kopyas, Hrvat devlet bakam Franjo Tudj-
86
MUenyum Grleri II
man n lm zerine Aralk ta birok makale yaynlanmt. Yine de
Tudjman bamsz Hrvatistann babas olarak hatrlanacaktr. Tudj-
mann talandnc baars Mays ve Austostaki askeri operasyon
larla gereklemiti: Ordular Hrvatistan Srplarnn Srbistana kitle
sel gn tevik ederek Srplar tarafndan igal edilen Hrvat top
raklarn yeniden ele geirmeyi baarmt. (Michael J ordan, Christian
Science Monitor, 13 Aralk, olduka tipiktir). Talandnc baardan
yllardr blgeden hayli sra d bir baanyla haberler geen David
Bindern yazd uzun bir New York Times haberinde de (11 Aralk)
birka kelimeyle sz edilmiti: Tudjman tamamen Hrvat topra ola
rak grd yerden (Krajina) Srplan srme hedefini gerekletirdik
ten sonra 1995 sonunda ABDnin nclndeki Dayton grmele
rine katlmay isteksizce kabul etti.
Askeri harekatn Austos evresi, Frtna Operasyonu, bu yllann en kap
saml etnik temizlik operasyonuydu. BM raporunda sava srasnda ve
savatan hemen sonra yaklak 200.000 Srp Hrvatistandaki evlerini
terk ederken, geriye kalan az saydaki Srbn iddetli kt muameleye
maruz kald belirtilmitir. Birka hafta sonra, Clinton diplomasisini
yneten Richard Holbrooke, To End a War adl amlannda, Tudjmana
Hrvat saldinsimn grmeler asndan byk deer tadn syledi
ini ve 90.000 Srbn daha srlmesine yol aarak, Tudjmana saldn-
sn geniletmesini tavsiye ettiini yazmaktadr. Dileri Bakan War
ren Christopher u aklamada bulunmutur: Bu tr bir saldrnn bir
sr mlteci yaratmaktan ve insani bir soruna yol amaktan baka bir
sonucu olamayacan dnmedik. Dier yandan, Daytona hazrlanr
ken bu saldn her zaman sorunlan basitletirme ihtimalini barndrd.
Clinton, Srp misillemesi riski nedeniyle sorunlu olsa da, Hrvatistann
etnik temizlik operasyonunun Balkan meselesini zmekte yardmc
olabilecei yorumunu yapyordu. O zaman bildirildii gibi, Clinton ye
il k ya da hafife yeile boyal san k yaklamn onaylamt.
Tudjman da bunu talandnc baan iin rtk cesaretlendirme ola
rak yorumlad. Misilleme riski dnda kitlesel etnik temizlik bir sorun
oluturmuyordu, yalnzca insani bir sorundu.
Akademik bir dergide Hrvat operasyonlann ele alrken Binder u
gzlemde bulunmaktadr: Beni en ok etkileyen ABD balants
87
hakknda ABD basnnda ve ABD Kongresinde neredeyse tam bir il
gisizliin olmasyd. yle grnyor ki, MPRI paral askerlerin rol
(Dileri Bakanlnn anlamasyla emekli ABD generalleri Hrvat or
dusunu eitmek ve danmanlk yapmak iin gnderilmiti) ya da
ABD ordu ve istihbarat birimlerinin katlm hakknda hi kimse
ksmi bir sorumluluk bile almak istemiyordu.* Dorudan katlm, Hr
vat saldn uak ve helikopterlerine ynelik her trl tehdidi ortadan
kaldrmak iin Krajinadaki Srp yerden havaya fze sahalannn ABD
donanma uaklanyla bombalanmasn, gelimi ABD teknolojisi ve is
tihbarat salanmasn, gizlice Bosnaya gnderilen ran silahlannn %
30unun Hrvatistana transferinin ayarlanmasnda kilit bir rol ve
aka btn operasyonun planlanmasn ieriyordu.
Uluslararas Sava Sulan Mahkemesi ok takdir edilen saldny ara
trd ve u bal tayan bir blmle birlikte 150 sayfalk bir rapor ha
zrlad: Sulama. Frtna Operasyonu, Dorudan Kabul Edilebilir Bir
Dava.**Mahkeme Hrvat ordusunun yargsz infazlar gerekletirdi
i, aynm gzetmeden sivil halk bombalad ve etnik temizlik yap
t sonucuna varmtr. Ancak soruturma mahkemenin talep ettii
kritik kantlan salamay reddetmesiyle Washington tarafndan en
gellenmitir ve tavsam grnmektedir. Sa eller tarafndan yaplan
etnik temizlik ve dier zulmlere dnk neredeyse tam bir ilgisizlik
srmektedir. Tudjmann lmnde, Times Week in Revieu?un ee-
nistan amaznn aa kard yeni doktrinin desteklenmesindeki
tutarllmz sorununu uzun uzadya ele almasyla da bir kez daha r-
neklenmitir.
Doktrinin maruz kald daha da etin bir snav, Aralkta Trki
yenin Avrupa Birlii yeliine aday olarak kabul edilmesine gsteri
len tepkiydi. Basnda konuya geni biimde yer verilmesi, u apak
sorunun grmezden gelinmesini salad: Zulm NATOnun Srbis
tan bombalamasn kkrtt iddia edilen sularn ok daha tesin
de bir dzeye ularken, Clinton ynetimi altnda artan kararl bir
ABD yardm ve eitimiyle yrtlen, kitlesel etnik temizlik dahil mu
* Stephen Klnzer, New York Times, 9 Aralk 2000
** The Role of the United States in the Krajina Issue, Mediterranean Quaterly,
1997
88
MUenyum Grleri It
azzam terr operasyonlar. Doru, baz sorular ortaya atld. Bir New
York Times maneti yleydi: Avrupa in ncelikli Soru: Trkiye
Gerekten Avrupal m? (Stephen Kinzer).* ABD destekli zulm u
tabiri hak ediyor: Trkiyenin Krt isyanclara kar sava iddetini
kaybetti; tpk, basn baka trl dnrken, ABD Belgrada ynla
yksek teknolojili silah ve diplomatik destek salasayd, Srbistann
Arnavut isyanclara kar ok daha dk dzeydeki savann id
detini kaybedecei gibi. Ksa sre nce, Kinzer nasl Clintonn B
yleyiciliini Trkiyede Gsterdiini (balk) betimlemiti. Deprem
kurbanlarn ziyaret ederken, efkatle tuttuu bir ocuun gzlerine
derin bir duyarllkla bakm ve bununla kalmayp insanlarla efsane
vi iliki kurma becerisini baka yollarla da gstermiti. Biz tarihte ei
grlmemi insan haklarna adanmhmz iin kendimize hayran ka
lrken, muazzam terr operasyonlar neredeyse tam bir ilgisizlikle
yantlanmay srdryordu.
Trk ve srail deniz kuvvetleri bir ABD sava gemisinin eliinde Do
u Akdenizde tatbikatlar yaptnda, Aralk ortalarnda aklayc bir
dipnot eklendi: AP bunun, ABD himayesi altnda Suriyeyi sraille
mzakerelere oturmaya zorlamak iin pek de ince olmayan bir uya
r olduunu bildiriyordu. Yoksa...
Doktrin iin baka bir snav Kasm ortalarnda gndeme geldi. Yeil
Berelilerin baka bir eitim dneminden yeni km ABD destekli te
rrist glerin sekin bir birliinin (Salvadoran ordusu) yine bir l
gnl srasnda, lkenin nde gelen niversitesinin rektr dahil,
baka pek ok kiinin yansra 6 nemli Latin Amerikal entelektelin
katledilmesinin, yani korkun zalimliklerle dolu bir on yl doruk nok
tasna kartan bir olayn onuncu yldnmyd. Katledilen Cizvit ay
dnlarn isimleri ABD basnnda yer almad. Canavar dmann alann
da ciddi basklara urayan muhalifler iin gsterilen tepkiyle keskin
bir kartlk iinde, Cizvit aydnlarn ad bile hatrlanmayacak ya da
yazdklar bir szck bile okunmam olacaktr. Oysa, Stalin-sonras
dnemde, buna uzaktan bile olsa benzer hibir ceza ABD kontroln
de dzenli olarak uygulanmad. Olaylarn kendisi gibi, bu kartlk hi
* Stephen Kinzer, New York Times, 9 Aralk 2000
89
de nemsiz olmayan sorular ortaya koyuyor; ama bunlar gndem d
saylmaktadr.
Yksek ilkelere ballmzn nihai gstergesi olarak sunulan iki r
nek hakknda fazla bir ey sylemeye gerek yoktur: Dou Timor ve
Kosova. Dou Timorun Portekiz ynetimindeki blgesine bir mda
hale yaplmad. Bunun yerine, kym ve baskyla geen 24 yl boyun
ca EndonezyalI generalleri destekleyen Washingtonun sonunda onla
ra oyunun bittiini iaret etmeyi kabul etmesinden sonra, Avustralya
liderliinde bir Birlemi Milletler gc sevkedildi. Washington, 1999
bandaki byk katliamlardan ve gvenilir kilise kaynaklarnn bir
ka aydaki l saysnn -be bine ulatn bildirmesinden sonra
bile, EndonezyalI generalleri desteklemeyi srdrmt. Bu say, NA
TO bombardmanndan nce Kosovadaki l saysnn yaklak iki
katyd. Artan i ve (Avustralya nclndeki) uluslararas bask al
tnda nihayet Endonezyann zulm iin salad destei ektikten
sonra, Clinton bir kenarda durmay srdrd. Dalarda alktan kr
lan yz binlerce mlteciye havadan yiyecek yardm yaplmyordu ve
yz binlerce kiinin Endonezya topraklarnda tutsak kalmasnda srar
eden Endonezya ordusuna kar arada bir resmi uyanlarda bulunmak
la yetiniliyordu. Dou Timorlulann pek ou hala Endonezyada tut
sak olarak yaamaya devam etmektedir. Eer soylu ilkeler ciddiye
alnsa talep edilecek devasa onarm ileri bir yana, Clinton anlaml bir
yardm yapmay da reddetmektedir.
Bu performans imdi, Clintonnn byk neme sahip tavrlanndan
birisi ve egemenlii (ki byle bir egemenlik var olmad) tanmayarak
insan haklarn savunma adna yeni mdahale doktrinini hayata ge
irmenin balca rnei olarak sunuluyor. Burada bellek yitimi ger
ekte seici deildir: Toptandr demek daha doru olacaktr.
Kosovadaki olaylann mevcut anlatm yledir: Srbistan aynlk bir
Arnavut gerilla hareketini bastrmak iin Kosovaya saldrd, fakat
10.000 sivili ldrd ve 700.000 kiiyi mlteci olarak Makedonya ve
Amavuduka srd. NATO Amavutlan etnik temizlikten korumak
adna havadan Srbistana saldrd, [ama] yzlerce sivil Srb ldrd
ve on binlercesinin ehirlerden krsal kesime g etmesine yol at
90
Milenyum Grleri //
(Daniel Williams, Washington Post). Pek de yle deil: Zamanlama,
artk rutin bir hal alarak can alc biimde tersine evrilmitir. Ayrn
tl bir yl sonu deerlendirmesinde, WaUSt. Joumolva ba haberi (31
Aralk) yorgun dm bir basn heyetinin NATO bombalaryla ld
rlen sivillerin kart yndeki haberine doru yol almasn engelle
mek iin ustalkla hazrlanm lm tarlalar haberlerini, rnein
NATO szcs J amie Sheann UK radyosunun yaynlarna dayana
rak salad vahet haberlerim ciddiye almamaktadr. Ama haber yi
ne de meydana gelen yerinden etme ve dier zalimane eylemlerin,
ngrld gibi, bunlardan nce gerekleen [NATOnun] bomba
lama harekatn hakl karmak iin yeterli olabilecei sonucuna var
maktadr.
Akl yrtme artk standarttr: ABD ve mttefikleri byk bir insani
felaket olaca beklentisiyle geriye kalan (ve daha sonra srdrlen)
diplomatik seenekleri terk etmek zorunda kalmlar ve (beklentinin
hemen gereklemesini salayan) bombalama eylemini yapmlardr;
bugnden geriye doru baktmzda bombalamay hakllatran bu-
dur. Ortaya kan sonucu hakl karmann bir baka yolu udur: Eer
NATO bombalamasayd, muhtemelen benzer bir ey nasl olsa ger
ekleecekti. Bu, en saf haliyle yeni doktrindir. Srbistandaki sivil
hedeflerin bombalanmasnn etkileri ve NATO igal glerinin gz
nnde Kosovann temizlenmesi dahil dier sonular bir yana b
raklsa bile, meydana gelmesi ok muhtemel daha kt olaylarla bir
likte belki de devlet iddeti iin kayda gemi en tuhaf hakllatrma-
dr.
Beklenebilecei gibi, olaylarn kayd dikkat ekici bir tutarll aa
karyor grnmektedir. Politikay belirleyen kurumsal faktrler doku
nulmadan ve deimeden kaldklan srece, yasak soruyu gndeme ge
tirmek iin neden tutarszlk beklememiz gerekiyor? Seici bellek kay
b ilkesine gre neyin adandn ve ilan edilen yksek standartlarn en
azndan bazen ilevsel olduu gstermek iin kamt olarak neyin sunul
duunu dikkate aldmzda, bir ifte standarttan sz etmek yalnzca
kaamak bir tutum, gerekte korkaka bir kaamak tutumdur.
13 Ocak 2000
91
KOLOMBYA -I
1999da Kolombiya Trkiyenin yerini alarak, ABDden en fazla aske
ri ve polis yardm alan lke haline geldi (srail ve Msr farkl bir ka
tegoride yer almaktadr). Yardm rakam gelecek iki yl iin hzla arta
cak ekilde planland. 1990lar boyunca Kolombiya Latin Amerikada
en fazla ABD askeri yardm alan lkeydi ve ayn zamanda, olduka
yerleik bir bantya uygun olarak, insan haklan alannda en kt ol
ma rekorunu krd.
Sistematik kalplardan genellikle bir eyler renebiliriz; o zaman da
ha nceki ampiyon Trkiye zerinde biraz duralm. nde gelen bir
ABD karakolu olarak, Souk Savan balangcndan bu yana nemli
dzeyde askeri yardm ald. Ancak silah teslimatlan Souk Savala hi
bir balants olmakszn, 1984de hzla artmaya balad. Aslnda bu
yl, Trkiyenin byk lde Krtlerin yaad Gneydouda b
yk lekli bir kar-ayaklanma harekat balatt yld. Silah teslimat
lan btn 1950-1983 (mali yllar) dneminin toplamm at ve ar si
lahlar (sava uaklan, tanklar vb.) dahil, Trkiyenin askeri donanm
nn yaklak %80ine ulaarak 1997de dorua kt. 1999 itibariyle
Trkiye, 2-3 milyon kiilik bir insan gn, 3.500 yklm ky (NA
TO bombardman altndaki Kosovann 7 kat) ve on binlerce ly
ardnda brakarak uygulad terr ve etnik temizlikle Krt direniini
byk lde bastrmt. Clinton ynetiminden gelen devasa silah
ak bu hedefleri gerekletirmek iin artk gerekli deildi.
Buna ramen, 1990Iann u noktaya varan baz devlet terrne daya
l uygulamalar sayesinde kazanlan byk baarya karn, askeri ope
92
Kolombiya i
rasyonlar devam ediyor ve Krt vatandalar hala en kk haklardan
bile yoksunlar (yine, Miloevi ynetimi altndaki Kosovadan ok da
ha acmasz bir rejim). 1Nisanda, 10.000 kiiden oluan Trk birlik
leri nceki yllarda ABD-Trkiye terr harekatlaryla yerle bir edilmi
blgelerde yeni alan tarama operasyonlarna baladlar. Ayn zaman
da, Krt gerilla glerine saldrmak zere Kuzey Irakta, ABD hava
kuvvetleri tarafndan Krtlerin (geici) yanl zorbadan korunduklar
uua yasak bir blgede baka bir harekat balattlar. Bu yeni harekat
lar balatlrken, hkmet haberine gre Savunma Bakan William Co
hen, bol kahkahal ve alkl bir elenceye vesile olan Amerikan-Trk
Konseyinde bir konuma yapt. Cohen, hi bozuntuya vermeden,
Yugoslavyann insani bombalanmasna katld iin Trkiyeyi vd.
Ardndan Trkiyenin yeni J oint Strike Uann ortak retimine katl
maya davet edildiini duyurdu -tpk NATOnun sadk bir yesi olarak
kendi topraklarnda onay gren etnik temizlik ve zulm eitlemele
rini uygulamak iin verimli biimde kulland F-l6lan ABDyle bir
likte rettii gibi.
Buna karn Kolombiyada, ABD tarafndan silahlandrlan ve eitilen
ordu dzenli yllk zulm bilanosunu retmeye devam etmekle bir
likte, yerel direnii kramad. Her yl yaklak 3-000 l ve pek ok
korkun katliamla birlikte, 300.000 dolaynda yeni mlteci evlerin
den srlyor. Human Rights Watch tarafndan bir kez daha belge
lendii gibi (ubat 2000), vahet uygulamalarnn byk ounluun
dan orduyla yakndan balantl paramiliter gler sorumlu tutuluyor.
Geen Eyll aynda Kolombiya Hukukular Komisyonu, cinayetlerin
orannn nceki yla gre %20 arttn ve paramiliter glerin sorum
lu tutulduu orann 1995deki %46dan 1998de yaklak 9680e yk
seldiini, bu orann 1999 boyunca srdn bildirdi. Human Rights
Watcha gre, zorla g ettirme 1998de, 1997dekinin %20 zerine
kt ve 1999da baz blgelerde art gsterdi. Kolombiya u anda,
Sudan ve Angoladan sonra, dnyadaki en byk g ettirilen nfusa
sahiptir. imdi insan haklarnn savunulmasnda nemli bir rol oyna
yan kilise temelli insan haklan grubu Adalet ve Bann cesur nderi
Fr. J avier Giraldo dahil, nde gelen insan haklan aktivistleri lm teh
ditleri karsnda lkelerini terkediyorlar. AFL-CIO, (American Federa-
93
tion of Labor and Congress of Industrial Organizations -Amerikan a
lma Federasyonu ve Sanayii rgtleri Kongresi) ounlukla hk
met gvenlik glerince desteklenen paramiliter gler tarafndan
her hafta birka sendikacnn katledildiini bildiriyor (ubat 2000).
Clinton ve dier ABD liderleri tarafndan nde gelen bir demokrasi
olarak kabul edilen Kolombiya, iktidarn bamsz bir politik parti ta
rafndan paylalmasyla sekinler sistemine meydan okuma frsat
salad. Bununla birlikte sz konusu parti, bakan adaylar, belediye
bakanlan ve parlamenterler dahil, yaklak 3.000 aktivistinin katle
dilmesi gibi baz glklerle karlat. Bu arada, acmasz Latin Ame
rika standartlarna gre bile servet ve toprak sahiplii younlamas
nn yksek olduu zengin bir lkede, utan verici sosyo ekonomik
koullar nfusun byk blmn sefalet iinde brakarak srmekte
dir ve hatta daha da iddetlenmi olabilirler.
nsan Haklan in Kolombiya Daimi Komitesinin Bakam, eski Di
leri Bakan Alfredo Vasquez Carrizosa, Kolombiyay Latin Ameri
kann en trajik lkelerinden birisi haline getiren eyin yoksulluk ve
yetersiz toprak reformu olduunu yazmaktadr. Bununla birlikte ba
ka yerlerde olduu gibi, iddet d faktrler tarafndan kkrtlm-
tr. D dmana kar deil, fakat daha ok i dmana kar sa
vunmayla ilgilenen ve Latin Amerikada Ulusal Gvenlik Doktrini
olarak bilinen eyi lkeye getirerek dzenli ordulanmz kar-ayak-
lanma birliklerine dntrmek iin byk aba harcayan Kennedy
ynetiminin giriimleri bu konuda balca rol oynamtr. lm
timlerinin yeni stratejisi orduya yoksul kesimler yararna faaliyet
gsterenlere, sendikaclara, dzeni desteklemeyen ve komnist an-
lar olarak kabul edilen erkek ve kadnlara kar mcadele ve imha et
me hakk tanmaktadr.
Latin Amerika ordusunu (yerel halka kar sava anlamna gelen) ya-
n-krenin savunmasndan i gvenlie doru dntrme stratejisi
nin bir paras olarak, Kennedy 1962de Kolombiyaya zel Kuvvet
ler Generali William Yarboroughun komutasnda askeri bir heyet
gnderdi. General Yarborough gvenlik glerine bilinen kom
nizm yandalarna (Vasquez Carrizonamn ima ettii komnist an-
lar) kar gerekli paramiliter, sabotaj ve/veya terrist faaliyetler yap
94
Kolombiya l
ma yetenei kazandrmak iin reformlar nerdi.
Kolombiyada bir hkmet komisyonu u sonuca ulamtr: Top
lumsal protestonun kriminalize edilmesi, insan haklarnn ordu,
polis yetkilileri ve paramiliter yardmclar tarafndan ihlal edilmesi
ne imkan veren ve cesaretlendiren balca faktrlerden birisidir. On
yl nce, ABD destekli devlet terr hzla artarken, Savunma Bakan
politik, ekonomik ve toplumsal alanlarda topyekn sava iin ar
yapm, baka bir yksek rtbeli askeri grevli ise gerillalarn nem
bakmndan ikinci srada geldiini aklamt: Gerek tehlike, is
yanclarn politik ve psikolojik sava olarak tanmladklar eydir,
popler unsurlar kontrol etmek ve kitleleri maniple etmek ze
re verilen savatr. Sendikalar, niversiteleri, medyay ve benzerleri
ni etkilemek ynndeki bozguncu umuttur. Kennedynin giriimle
ri younlatnda, 1963 tarihli bir el kitabnda u ya da bu ekilde
dmann hedeflerini destekleyen her birey bir hain olarak dnl
meli ve buna gre muamele grmelidir talimat yazyordu. (Gerek
hedefleri ne olursa olsun) Gerillalarn resmi hedefleri sosyal demok
ratik olduuna gre, terr operasyonlar iin hedeflenen ihanet em
beri genitir.
Kennedy-Yarborough stratejisi daha sonraki yllarda gelitirildi ve ge
ni lde uyguland. iddetli bask yan-kre boyunca yayld ve kor
kun dzeyine 1980lerde Orta Amerikada ulat. Kolombiya'nn s
nrn gneyindeki krinrinal devletler arasnda ilk sraya yerlemesi bir
ynyle Orta Amerikadaki ABD destekli devlet terrnn gerileme
sinin sonucudur. Derslerini ac deneyimleriyle renen (yani ABD
saldrsndan kurtulan) Salvadoran Cizvitlerinin szckleriyle syler
sek, Trkiyede on yl sonra olduu gibi, devlet destekli terr ardn
da ounluun beklentilerini ehliletiren ve gl olannkinden
farkllaan alternatiflere ynelik her trl zlemi zayflatan bir terr
kltr brakarak ncelikli amalarn gerekletirmiti. Kolombi
yada onay gren istikrar biimlerini yerletirme sorunu olduu gi
bi durmakta ve hatta daha ciddi bir hal almaktadr. Giderek artan si
lah sevkyatlaryla bant tandktr.
24 Nisan 2000
95
KOLOMBYA -II
Kolombiyaya sevk edilen silah miktarndaki keskin art resmi olarak
uyuturucuyla sava gerekesi ne srlerek hakl gsterilmekte
dir. Burada yalnzca bir rneini grdmz retici tarihsel kalp
bir yana, bu iddia az sayda uzman analist tarafndan ciddiye alnmak
tadr. Birok analistin tespit ettii gibi, ordunun kendisi byk l
de uyuturucu trafiine bulamtr ve uyuturucu trafiine dayandk
larm aka ilan eden paramiliter ortaklan planlanan operasyonlarn
hedefleri deillerdir. Hedefler kylle dayanan gerilla gleridir.
Gerillalar, petrol dahil deerli lke kaynaklarna erimelerine izin ve
rilen ABD gcnn karlanna bal sekin unsurlarn egemenlii al
tnda, ABDnin talep ettii koullarla Kolombiyann kresel sisteme
entegrasyonunu engelleyecek lke ii toplumsal deiim ans yap
maktadr.
Fakat bu konulan bir yana brakalm ve baka birka soruyu ele ala
lm.
Neden KolombiyalI kyller dier ekinleri deil de kokain retmek
tedirler? Bir zamanlar Kolombiya nde gelen bir buday reticisiydi.
Bu duruma, ABD tanm iletmelerine vergi deyenlerin sbvansiyonu
nu ve ABD himayesindeki lkelere genellikle askeri harcamalar ve
kar-ayaklanma amacyla kullanlan benzer nitelikteki fonlan sala
yan ABDnin Ban iin Gda yardm programyla 1950lerde son ve
rildi. Bir yl nce Bakan Bush byk bir gsterile (bir kez daha)
uyuturucuya kar sava ilan etti ve uluslararas kahve anlamas
ABD basksyla adil ticaretin ihlal edildii gerekesiyle askya alnd.
96
Kolombiya II
Sonu, Kolombiyann balca yasal ihracat iin iki ay iinde fiyatla
rn yzde 40tan daha fazla dmesi oldu.
Daha ayrntl arka plan yaknlarda len politik iktisat Susan Stran
ge son kitabnda tartmaktadr. 1960larda, nc Dnyann G-77
hkmetleri (imdi 130un zerindedir ve dnya nfusunun yzde
80ini oluturmaktadr) dnya nfusunun byk ounluunun so
runlarnn dikkate alnaca yeni bir uluslararas ekonomik dzen
iin bir giriim balattlar. Birlemi Milletler tarafndan bu tr sorun
lar ele almak zere kurulan UNCTAD (Birlemi Milletler Ticaret ve
Kalknma Konferans) spesifik neriler formle etti. Ancak ok ender
bile olsa, bu planlarn reddedilmesine gerek duyulmad. Resmi kre
selleme farkl bir kesimin, onu tasarlayanlarn gereksinmelerine hiz
met etmek zere tasarlanmt. Standart dogmada kresellemenin
hibir alternatifi olmayan kar konulamaz bir sre olarak tanm
lanmas olgusuyla karlatrldnda, bu durumun daha fazla srpriz
ierdii sylenemez.
UNCTADn ilk nerilerinden birisi metalann fiyatlarn istikrara ka
vuturmak iin bir programd. Bu, endstriyel lkelerde u ya da bu
sbvansiyon biimi altnda yaplan standart bir uygulamayd. 1996da
Kongre Amerikan tarmm, Newt Gingrichin tanmlad gibi Yeni
Dzenin (New Deal) Dou Alman sosyalist programlarndan kurtar
mak iin iftilie zgrlk Yasasm kabul etti. Sbvansiyonlar,
1999da 23 milyar dolarlk bir rekora ulaarak hzla e katland. Bu
na karn pazar sihirli etkisini gstermektedir: Nicholas Kristof un NY
Times'da doru biimde gzlemledii gibi, vergi deyenlerin sbvan
siyonlar orantsz biimde girdi ve kt tarafna egemen olan byk
tarmsal firmalara ve kapitalist oligopollere gitmektedir. (Enerji ir
ketlerinden restoran zincirlerine kadar) gda zincirinde pazar gcn
elinde bulunduranlar byk karlar elde ederken, gerek bir olgu olan
tarmsal kriz gda maddelerini reten zincirin ortasndaki kk
iftiler arasnda younlamaktadr. Ancak dad devlet tarafndan ko
runmalarn temin etmek iin zenginler tarafndan kullanlan meka
nizmalar yoksullar iin mevcut deildir. UNCTAD giriimi ksa sre
de sona erdi ve belirli lde kresel ounluun karlarn yanstan
dierleriyle birlikte, kurulu byk lde marjinalletirildi ve ehli-
97
Ietirildi. Strange bu olaylar ele alrken, bu durumda iftilerin istik
rarl bir pazarn olduu rnlere ynelmeye zorlandklarn tespit et
mektedir. Byk lekli tarmsal irketler geici zararlarn baka yer
lerden telafi ederek, metalarn fiyatlarndaki dalgalanmaya dayanabi
lirler. Yoksul iftiler ise ocuklarna merak etmeyin, belki gelecek
yl yemek yemeniz mmkn diyemezler. Strangee gre sonu,
uyuturucu iletmecilerinin, zengin toplumlarda her zaman hazr bir
pazar olan koka, hint keneviri veya afyon yetitirmek iin istekli
iftileri kolaylkla bulmas oldu.
ABDnin programlan ve hkmettii kresel kurumlar bu etkileri b
ytmek zere oluturulmulardr. Clintonn Kolombiya iin mevcut
plan, yalnzca alternatif rnler iin gstermelik parasal destei ier
mektedir; ABD askeri operasyonlar zerinde younlarken, yapc
yaklamdan gzetmesi gerekenler bakalandr. Bu arada sz konusu
operasyonlar, askeri donanmlar reten ve silah satlarnn trman
mas iin lobi yapan yksek teknolojili sektrlere yarar salamaktadr.
Ayrca, IMF-Dnya Bankas programlan lkelerin snrlarn (youn bi
imde sbvanse edilen) zengin lkelerin tarmsal rn akna ama
larm istiyorlar. Bunun da bariz etkisi yerel retimin altnn oyulmas
dr. Ve kyllere rasyonel olmalan tlenir: hra pazar iin ret
meli ve en yksek fiyatlan hedefiemelidirler -ki bu kokain, hint ke
neviri, afyon retimi diye tercme edilebilir. Kyller derslerini ge
rektii gibi rendiklerinde, dlleri roket saldnlan olur ve tarlalan
kimyasal ve biyolojik savala tahrip edilir- ite Washingtonun nezake
ti.
Baka bir soruyu arka planda kefetmek ok zor deildir. ABDnin be
enmedii bir rn tahrip etmek iin baka lkelerde operasyonlar
gerekletirmeye ne hakk var? Hkmetlerin bu yardm talep etti
i biimindeki kinik yant bir yana brakabiliriz; eer talep etmeseler-
di, uzun sre hkmet olarak kalamazlard. ABDde retilen ldr
c uyuturucular yznden hayatn kaybeden KolombiyalIlarn say
s, kokainden len Kuzey Amerikallann saysn gemektedir ve n
fuslara oranladmzda aradaki fark ok daha byktr. ABDde re
tilen ldrc uyuturucular Dou Asyada milyonlarca kiinin l
mne neden oluyor. Ciddi ticari yaptnmlar tehdidi altnda, bu lke-
98
Kolombiya II
ler yalnzca sz konusu rnleri kabul etmeye deil, ayn zamanda bu
rnlerin reklamn yapmaya da zorlanyorlar. Buna karn Kolombi
ya kartellerinin, J oe Camel benzeri birinin kokainin mucizelerini gk
lere kartt devasa reklam kampanyalar finanse etmelerine izin ve
rilmiyor. Durum byleyse, inin Kuzey Carolinada askeri, kimyasal
ve biyolojik sava yrtmeye hakk var m? Eer yoksa, neden yok?
Yine baka bir sorun, uyuturucu kullanm hakknda var olduu id
dia edilen endieyle ilgilidir. Bu endienin ne kadar ciddi olduu, bir
Temsilciler Meclisi Komitesi Clintonun nerilerini ele aldnda ak
la kavutu. Komite, Californial demokrat Nancy Pelosinin uyutu
rucu talebini azaltma hizmetlerinin finanse edilmesini talep eden de
iiklik nerisini reddetti. Bu hizmetlerin zora dayal nlemlerden
ok daha etkili olduu olduka iyi bilinmektedir. ABD ordusu ve h
kmetin uyuturucu denetimiyle ilgilenen kurulular tarafndan fi
nanse edilen bir Rand aratrmas, ulusal uyuturucu tedavisine harca
nan fonlarn kaynak lke denetiminden (Clintonun Kolombiya Pla
n) 23 kat, yasaklamadan 11 kat ve ulusal yasalarn uygulamasndan 7
kat daha etkili olduunu ortaya kard. Ancak bu yol izlenmeyecek
tir. Bunun yerine, uyuturucuyla sava darda yoksul kylleri ve
ierde yoksul insanlar hedeflemektedir. Uyuturucuyla sava mali
yetinin az bir blmyle sorunlar hafifletmek iin yapc nlemler al
mak yerine, kuvvet kullanm tercih edilecektir. Uyuturucu trafiine
kartklar bir sr olmad halde, neden ABD bankalar ve kimya ir
ketlerine Delta Force basknlar yaplmadm da sorabiliriz.
Bir sonraki soru udur: Neden spesifik biimiyle uyuturucuyla sa
va"? Yant, sosyal istatistiklere yakndan ilgi duyan az saydaki sena
trden Daniel Patrick Moynihann bir gzleminde rtk olarak bu
lunmaktadr. Moynihan, bu nlemleri benimseyerek, aznlklar ara
snda younlam iddetli bir su sorununa sahip olmay seiyoruz
tespitini yapmaktadr. Ve neden bu seimin yapsal uyumun dahili
bir biimi dayatlrken yaplmas gerekiyor? Yantlarn bulunmas ok
g grnmyor.
25 Nisan 2000
99
SRDRLEMEZ KALKINMAMA
Geenlerde yaplan bir syleide Cbomsky'ye u soru soruldu:
"ABD'nin gelimekte olan dnyay srdrlebilir kalknma iin zorla
masnn ardndaki saikler nelerdir?" Cbomskynin yant yleydi:
Bunu ilk kez duyuyorum. ABD srdrlebilir kalknmay m zorluyor?
Benim bildiim kadaryla ABDnin zorlamas srdrlemez kalknma
ma iindir. rnein Ticari Fikri Mlkiyet ve Ticari Yatrm nlemleri
(TRIP ve TRIM) gibi Dnya Ticaret rgtnn kurallarna bir bakn,
ABD politikasna ikin olan programlar kalknmay ve bymeyi en
gellemek zere tasarlanmtr. Bu nedenle, fikri mlkiyet haklan tam
da tekelci fiyatlandrma ve kontroln korunmasna yneliktir. Ger
ekte artk mega-irketler olan irketlerin tekelci fiyatlar isteme hak
km garanti etmektedir; rnein ila sanayiinin rettii ilalann dn
yann ou yerinde, hatta ABDdeki halkn bile satn alamayaca bir
dzeyde fiyatlandrlmasn! garanti etmektedir. rnein, ABDdeki
ilalar Kanada kadar yakn bir lkedeki ayn ilalardan ok daha pa
haldr, yine rnein Avrupadan bile ok daha pahaldr ve nc
dnya iin bu tam da milyonlarca inam lme mahkum etmektedir.
Baka lkeler ila retebilirler. Ve daha nceki patent rejimlerinde
retim sreci patentleriniz vard. Bunlann yasal olup olmadklarn bi
le bilmiyorum, ama retim sreci patentleri u anlama geliyordu:
Eer belirli bir ila irketi bir ilac retmenin yolunu bulduysa, daha
akll birisi bu ilac retmenin daha iyi bir yolunu bulabiliyordu. n
k patentli olan yalnzca retim sreciydi. O zaman, eer Brezilya ila
100
Srdrlemez Kalknmama
sanayi o ilac imal etmenin daha ucuz ve daha iyi bir yolunu bulduy
sa, tamam, onu retebiliyordu. Patentleri ihlal etmi olmuyordu.
Dnya Ticaret rgt rejimi bunun yerine rn patentlerinde srar
etmektedir. Dolaysyla daha akll bir retim sreci bulamazsnz. Bu
nun bymeyi ve kalknmay engellediine ve bu amala yapldna
dikkatinizi ekerim. Yeniliin, bymenin ve kalknmann engellen
mesi ve an yksek karlarn korunmas amalanmtr.
Evet, ila irketleri ve dierleri aratrma ve gelitirme maliyetlerini
azaltabilmek iin buna ihtiya duyduklarm ne sryorlar. Ama so
runa daha yakndan bakalm. Aratrma ve gelitirmenin ok nemli
bir blm her halkarda kamu tarafndan denmektedir. Dar anlam
da, bu %40-50 dzeyindedir. Ama bu dk bir tahmindir, nk t
m kamu tarafndan karlanan temel biyoloji ve temel bilimi hesaba
katmamaktadr. O halde eer gereki bir tutar elde etmek istedii
nizde, yle ya da byle kamu tarafndan denen yzdenin ok yk
sek olduunu grrsnz. Pekala, bu orann %100e ulatm varsa
yalm. O zaman tekelci fiyatlandrma iin ne srlen nedenlerin ta
mam ortadan kalkm ve devasa bir sosyal yardm salanm olacak
tr. Bunu yapmamak iin hakl gsterilebilir ekonomik bir saik yok
tur. Belirli bir ekonomik saik, yani kar vardr; ama bu bymeyi ve
kalknmay engelleyen bir giriimdir.
Ticari Yatrm nlemlerine ne demeli? Bunlar neye hizmet ediyorlar?
Ticari Fikri Mlkiyetler, kamu tarafndan sbvanse edilen irketler
araclyla, zengin ve glnn yaranna yaplan dorudan korumac
lktr. Ticari Yatrm nlemleri biraz daha nceliklidir. unu talep
eder: Bir lke bir yatrmcnn yapmaya karar verdii eye koullar da
yatamaz, rnein General Motorsun darda retim yapmaya, baka
bir lkede sendikasz ucuz emekle paralar imal etmeye ve sonra
bunlar General Motorsa geri gndermeye karar verdiini varsayalm.
Asyadaki gelimekte olan baarl lkeleri ele alalm. Kalknrken izle
dikleri yollarndan birisi, eer yabanc yatrm olacaksa, bunun yatr
mn yapld lke iin retken bir biimde gerekletirilmesinde s
rar ederek bu tr giriimleri engellemeleri olmutur. O zaman ya tek
noloji transferi olmas ya da onlarn yatnm yapmanz istedikleri yer
lere yatrm yapmanz gerekir; veya yatrmn belirli bir orannn ka
101
zan getiren mamul mallarn ihracat iin yaplmas gerekir. Buna
benzer pek ok dzenleme yaplmtr. Bu, Dou Asya ekonomik mu
cizesinin gerekletii yollardan birisidir. Sras gelmiken syleye
yim, ngiltereden teknoloji transfer eden ABD dahil, bu baka btn
gelimekte olan lkelerin de gelitikleri yoldur. Bu yaklamlar Ticari
Yatrm nlemleriyle engelleniyorlar. Yzeysel olarak, sanki serbest
ticareti arttryormu gibi grnyorlar. Ama gerekte arttrdklar,
dev irketlerin lke d ilemlerini merkezi bir ynetimle gerekle
tirme kapasiteleridir. nk lke dnda retim yapma ve irket ii
transferler denen ey budur -merkezi olarak ynetilirler. Bu szcn
hangi anlamm kabul edersek edelim, ticaret deildir. Ve yine by
me ve kalknmann altm oymaktadrlar.
Gerekte, eer tabloya bakarsanz, kurumsallatrlan ey bugn zen
gin olan endstriyel lkelerin gerekletirdikleri kalknma trn en
gelleyecek olan bir rejimdir. Kukusuz hayal edebileceimiz en iyi
kalknma tr deil, ama en azndan belli bir kalknma tr. Eer n
giltereden ABD, Almanya, Fransa, J aponya ve Koreye geriye doru
giderseniz, bu lkelerin her biri imdi Dnya Ticaret rgtne ikin
olan ilkeleri radikal biimde ihlal ederek kalknmtr. Bu ilkeler, b
yme ve kalknmann altn oyma ve gcn younlamasn salama
yntemleridir. Srdrlebilir kalknma sorunu gndeme bile gelme
mektedir. Bu tamamen baka bir sorundur. Srdrlebilir kalknma,
rnein, dallklar (externalities) olarak adlandrlan eylere, i dn
yasnn ilgilenmedii eylere dikkat etmek anlamna gelir.
rnein ticareti alalm. Ticaretin refah arttrd varsaylr. Belki art
tryor, belki de arttrmyordur. Ama rnein hava kirliliinin maliye
ti gibi, hesaba katlmayan maliyetleri ticaretin maliyetine dahil edene
kadar, refah arttrp arttrmadm bilemezsiniz. Bir ey buradan ora
ya giderken hava kirlilii yaratmaktadr. Bu bir dsallk olarak adlan
drlr; bunu hesaba katmazsnz. Kaynaklarn tkenmesi sz konusu
dur, tarmsal retimin kaynaklarm tketmeniz gibi. Askeri maliyetler
vardr. rnein petrol fiyat, Ortadou petrol reticilerine ynelik fa
aliyetler gsteren Pentagonun esasl bir blm tarafndan ok yk
sek ve ok dk olmamak zere, belirli bir bant iinde tutulur. Bu
nun nedeni ABDnin l idmanm ya da buna benzer bir eyi sevme-
102
\ '
Srdrlemez Kalknmama
si deil, orada petroln bulunmasdr. Petrol fiyatnn ok ykselme
mesini, ok da dmemesini, fakat sizin istediiniz yerde kalmasn
temin etmek istersiniz. Bu konu hakknda pek fazla aratrma yapl
mamtr. Ama ABD enerji bakanl iin bir danman tarafndan ya
plan bir aratrma, yalnzca Pentagonun harcamalarnn belki petrol
fiyatna yaplan %30 orannda bir sbvansiyona ulatn tahmin et
mitir.
Evet, tabloya baktnzda buna benzer bir dolu eyle karlarsnz.
Ticaretin maliyetlerinden birisi, insanlar geim alanlarnn dna sr
mesidir. Meksikaya sbvansiyonlu ABD tarmsal rnleri ihra ettii
nizde, bu milyonlarca kyly iftilii brakmaya zorlamaktadr. Bu
bir maliyettir. Gerekte ok ynl bir maliyettir, nk bu milyonlar
ca insan yalnzca ac ekmekle kalmaz, fakat cret dzeyini dr
dkleri ehirlere srlrler. Dolaysyla, imdi daha da dk cretler
le rekabet eden Amerikal iiler dahil, baka insanlar da olumsuz et
kilenirler. Bunlar maliyetlerdir. Eer bunlar hesaba katarsanz, eko
nomik etkileimler hakknda tamamen farkl bir manzara elde edersi
niz.
Sras gelmiken, bu Gayrisafi Yurtii Hasla gibi gstergeler iin de
dorudur. Gayrisafi Yurtii Haslann lmlerine bakarsanz, bunlar
byk lde ideolojiktir. rnein, ABDde Gayrisafi Yurtii Haslay
arttrmann yollarndan birisi, ki gerekte yaplmaktadr, yollar onar-
mamaktr. Eer yollan onarmazsanz her yerde ukurlar oluur. Bu
otomobillerin giderken kaza yapmalan anlamna gelir. Bu da yeni bir
araba safn almanz gerekiyor demektir. Ya da tamirciye gitmeniz ve
otomobilinizi tamir ettirmeniz gerekir. Btn bunlar Gayrisafi Yurti
i Haslay arttrrlar. Atmosferi kirleterek inanlan hasta edersiniz. Bu
Gayrisafi Yurtii Haslay arttrr, nk insanlar hastaneye gitmek,
doktorlara para demek ve ila satn almak zorunda kalrlar. Aslnda
imdi rgtlendikleri haliyle toplumlarda Gayrisafi Yurtii Haslay
arttran ey, genellikle anlaml bir biimde refahn bir ls deildir.
Bunun gibi eyleri dikkate alan baka lmler oluturma abalan ol
mutur ve bunlar size ok farkl ykler anlatrlar. rnein ABD, o
cuklarn istisman, yaam sresi gibi toplumsal refah llerinden olu-
\
103
an dzenli sosyal gstergeler" yaynlamayan az saydaki endstriyel
lkelerden birisidir. ou lke bunu yapmaktadr. Her yl iin bir sos
yal gsterge lmleri vardr. ABDnin yoktur, bu yzden lkenin
toplumsal salnn lsn elde etmek olduka zordur. Ama bunu
yapmak iin abalar olmutur.
New Yorkta bir Cizvit niversitesi olan Fordham niversitesinde b
yk bir proje uygulanyor. Yllardr ABD iin bir toplumsal salk l
s oluturmaya alyorlar. Bir ka ay nce son cildini yaynladlar,
ilgin bir malzeme. Benim szn ettiim trdeki ller hakkndaki
analizlerine gre, yaklak 1975e kadar, yani adlandnld gibi altn
a boyunca, toplumsal salk az ok ekonomiyle birlikte gelimiti.
Bir anlamda ekonomiyi izlemiti. Ekonomi iyiye gittike, toplumsal
salk da iyiye doru gidiyordu. 1975ten sonra yollan aynld. Daha
ncesine gre daha yava olmakla birlikte ekonomi bymeyi srdr
d, ama toplumsal salk inie geti. Ve inie gemeye devam ediyor.
Gerekte, neme sahip ller asndan bakldnda, ABDnin bir
durgunluk, ciddi bir durgunluk iinde olduu sonucuna vardlar. Sr
drlebilir kalknma, anlaml kalknma gibi sorunlara bakmaya bala
dnzda sz konusu olan bunlardr. Ama bu, btn bu ekonomi ve
sonulan gibi sorunlar hakknda tamamen farkl bir perspektif, kesin
likle stlenilmesi gereken bir perspektif gerektirir. Ve insanlar srd
rlebilir kalknma hakknda konutuklarnda gndeme gelen sonnlar
bunlardr. Ama ABDnin kesinlikle byle bir program yoktur. Olma
s gerekir, ama yoktur.
30 Mays 2000
104
Kredibilite
KREDBLTE
Bu y tltn bandaki bir syleide Chomskyye "Kosova'ya mdahaleyi
ynlendiren karlar neler? Blgedeki halk iin neler ngryorsu
nuz? sorulan yneltildi. Yanlt yleydi:
Mdahalenin ardndaki saiklerin neler olmadn syleyerek balaya
biliriz. Mdahalenin saiki insani sorumluluk deildir; bu noktamn kar
konulamayacak lde ak olduunu dnyorum. imdi bom
bardmana kadar gerekte Kosovann, muhtemelen o kadar kt ol
masa da, Kolombiyadan pek farkl olmayan biraz tatsz bir yer oldu
unu gsteren az nce belirttiim trde kaynaklardan elde edilmi
zengin bir belge madeni bulunmaktadr. Fakat bombardmandan n
ceki dnemde zel hibir ey meydana gelmiyordu. Kosova izleyici
heyetleriyle, Avrupal izleyici heyetleriyle, uluslararas insan haklan
rgtleri, ICRC (Uluslararas Kzlha Komitesi), UNHCR (BM Mlte
ciler Yksek Komiserlii) vs. ile dolup tayordu; bunlann raporlan
byk lde eriilebilir ve olduka aktrlar. Bombardmandan n
ceki son iki aylk rapor dneminde, szn ettiim kurulular gnde
birden fazla iddete dayal lm olduunu tahmin ediyorlard -ki bu
kt bir durumdur. Bu arada lmler her iki taraf arasnda dalmt
-Srplar, Amavutlar, Arnavutlar n bazlan Amavutlar tarafndan ld
rlyordu. Tatsz, ancak deimeyen bir durum; ve gerekte zel hi
bir ey olmuyordu.
Daha sonra, vaheti keskin biimde trmandraca beklentisiyle bom
bardmana giriildi. imdi bombardmandan sonra neler olduuna da-
105
ir ayrntl belgeler vermi olan Avrupa Gvenlik ve birlii Tekila
tndan (AGT) elde ettiimiz, bombardmann nerede zalimce uygu
lamalar trmandrdn gsteren kaytlara sahibiz. Kaytlarn ulat
sonu zalimliklerin, ngrld gibi, ncelikle gerilla faaliyetinin ol
duu blgelerde ve potansiyel igal yollarnda meydana geldii y
nndedir. Kt ve dehet verici, sava sular ve baka her trl ey.
Ama bir lkeyi bombaladnzda ve onu igal etmekle tehdit ettii
nizde bunlar hi de artc olmayan eylerdir. Bu bombardmann
ngrlen sonucuydu. imdi olaylarn ifade edili tarznda bir tersine
evirme meydana gelmitir. Bunun sonucunda, okuduunuz eye g
re onlar etnik temizlik gerekletiriyorlard, dolaysyla biz etnik te
mizlii durdurmak iin bombalamak zorunda kalmtk. Kaytlara bir
gz atn; tam tersi dorudur. Etnik temizlik bombardmandan sonra
gerekleti ve irkin, ama anlalabilir nedenlerden tr, etnik te
mizlik bombardmann beklenen sonucuydu. rnein eer Meksi
kada slenmi bir gerilla ordusu, ok da uzun olmayan bir sre nce
Meksikadan alnan bir topra geri almaya alma gayreti iinde,
Meksikadan gelen tehizatlarla polisleri, memurlar, sivilleri ldr-
seydi ABDde nelerin olabileceini kendinize sorabilirsiniz. Burada
nasl bir tepki gsterirdiniz? ABD nasl bir tepki gsterirdi? Sylemek
zahmetine katlanmanza gerek yok.
NATO komutan General Clarkn o zaman syledii ok doru k
yor. Bombardman baladnda, Clark basna vahetin hzla artaca
nn tamamen ngrlebilir olduunu sylemiti. imdi zalimlikle
rin nasl keskin biimde arttm biliyoruz, nk daha nce hangi
dzeyde olduklarm ve daha sonra ne olduklarn biliyoruz. Birka
hafta sonra general Clark basna tekrar, bombardmann amacnn et
nik temizlikle hibir zaman bir ilgisinin olmad, bombardman ger
ekletiren politik liderlik veya askeri komutann kaygsnn bu olma
d bilgisini verdi. imdi bugnden geriye doru baktmzda, du
rum tam olarak buydu. O halde bu argman, mdahalenin amacnn
insani olduunu dncesini silip sprebileceimizi dnyorum.
Amac bu deildi. yleyse neydi ? te sorun bu.
Evet, burada snayabileceiniz olgulardan, dahili belgelere sahip ol
madmz iin yalnzca tahmin edebileceiniz kurguya doru gidiyo
106
Kredibilite
ruz. Dolaysyla eer benim kurgumu renmek istiyorsanz, imdi
bunun iin daha fazla kant olduunu dnyorum. Ama bu hala bir
kurgudur, nk dahili planlama belgelerine sahip deiliz. Eer o d
neme dnp bakarsanz, bombardman iin iki argmann ne srl
dn fark edeceksiniz. lk argman bizim etnik temizlii durdur
mamz gerektii idi. Bu byk ihtimalle doru olamaz -yalnzca olgu
sal kaytlara yle bir bakn. Sunulan ikinci argman bana gre daha
akla yakndr; bu argmana gre, bombardman NATOnun kredibili-
tesini korumak iin zorunluydu. Evet, bunun akla yakn olduunu d
nyorum, ama bunu tercme etmeniz gerekir. Politik retorikteki
pek ok ey gibi, bu argman zerinde biraz almanz gerekecek.
ABD ve Britanya NATOnun kredibilitesinden sz ettiklerinde zihinle
rinden geen nedir? Yani unu demek istiyorum, Norvein kredibilite-
si hakknda m endie duymaktadrlar? talyamn, Belikann kredibili-
tesi hakknda m endieleniyorlar? Sanmyorum. ABDnin ve onun sal
dn kpeinin -ki ngiltere bu hale gelmitir- kredibilitesi hakknda kay
g duymaktadrlar. ngiltere esas olarak insanlara saldrmak zere gn
derilen yksek derecede militarize olmu bir devlettir. Bu nedenle teh
likede olan ABD ve onun saldn kpeinin, onlarn kredibilitesidir.
Kimin nezdindeki kredibiliteleri? Bu geni bir izleyici topluluudur.
Her eyden nce, Avrupa nezdindeki kredibiliteleri. u kamdaym ki,
atma alannn diplomasiden iddete kaydrlmasnn nedeni, bir y
nyle, ABD ve Britanyann en etkin biimde hkm srdkleri alann
buras olmasdr. Eer NATOyu yardma arabilirseniz, bu bir ABD,
ikincil olarak da Britanya operasyonudur. Eer bu bir diplomasi soru
nuysa, ABDnin elinde Almanya, Fransa ya da baka herhangi lkeden
daha gl bir kart yoktur.
Avrupa ve ABD arasnda, dnyann ortaya kmakta olan ekli hakkn
da dikkate deer bir anlamazlk vardr. Her ey hakknda ayn gr
te deillerdir. NATOyu n cepheye koymak, ABDyi n cepheye koy
mann bir yoludur. ABD Avrupaya hakim deildir, ama NATOya ha
kimdir. Eer Avrupa, Fransann ve Almanyada bazlarnn nerdii e
kilde, diyelim Atlantikten Urallara kadar bir gvenlik sistemine do
ru ilerlerse, bu ABDyi Avrupa ilerinde marjinalize edecektir. Eer Av
107
rupa NATOnun kontrol altnda kalrsa; ABD, Avrupay ynetecektir.
Dolaysyla sz konusu olan kredibilitenin bir blmnn, ABD gc
nn Avrupa karsndaki kredibilitesi olduunu dnyorum.
Fakat o zaman szn ettiimiz kredibilite bundan ok daha genitir.
Srbistan, ister beenin, ister nefret edin, kendini gelimelerin ne yn
de olmas gerektii konusunda ABDnin izdii manzaraya tabi klma
m olan Avrupa'nn bir parasdr ve gzden karlmas gerekmekte
dir. Ve eer, yapm olduu gibi, emirlere uymayan bir lke olup kar
sa, o zaman gzden karlmas iin ok daha fazla neden var demek
tir. Burada baka anlamda bir kredibilite devreye girmektedir. Eer kre
dibilitenin bu biimini anlamak isterseniz, sadece gzde mafya baban
za gidin ve ona kredibilitenin ne anlama geldiini sorun. Eer yerel bir
dkkan sahibi koruma parasm demezse, paray tahsil etmek iin yal
nzca ona birisini gndermekle kalmazsnz, ibret olsun diye onu ceza
landrrsnz. nk kredibiliteyi oluturmanz gerekir. Kiralk bir ka
baday gnderirsiniz ve onu evire evire dvdrrsnz ya da buna
benzer bir ey yaparsnz. Bu kredibilite oluturur. O zaman bakalar
isteklerinize daha fazla kulak vermeleri gerektiini anlarlar, ite bu kre-
dibilitedir ve ona gemi olaylarn erevesinden bakarsnz. Bu, yal
nzca mafya babas tarafndan deil, fakat kresel mafya babas tarafn
dan da her zaman oluturulmas gereken kredibilite trdr. Kresel
mafya babas kim olursa olsun; ve son yarm yzylda bu ounlukla -
ve imdi arpc biimde- ABD oldu, ite kredibilitenin bu anlamda
oluturulmas gerekir. Patronun kim olduunu gstermelisiniz. San Sal
vadordaki Cizvitlerin, hayatta kalanlarnn rendii gibi, zlemleri
ehliletirmeniz gerekir; nk gl olann isteklerine aykr zlemle
re tahamml gsterilmeyecektir ve bu zlemleri yerine getirme aba
lar son derece ciddi sonulara yol aacaktr. Baka pek ok durumda
olduu gibi, bu durumda da planlamay belirleyen eyin muhtemelen
bu eit deerlendirmeler olduunu tahmin ediyorum. Ama tekrar sy
lememe izin verin, bu kurgudur. Ben ldkten uzun bir sre sonra,
belgelere dayal kaytlar ortaya kana kadar, tahmin ediyorum ki bu
konu hakknda hibir ak kanta sahip olmayacaz.
16 Haziran 2000
108
nsani Mdahale
NSAN MDAHALE
ubat aynda herkese ak bir tartmada Chomsky'ye u soru yneltil
di: "Bakan Clinton geenlerde; 'ABDnin, yurttalarnn insan hakla
rn ihlal ettii kanaatine vardt her lkeye, insani gerekelerle, zor
kullanarak mdahale etme hakk vardr' dedi. Bakan Clintonm
nermesine katlyor musunuz ?te Chomskynin verdii yant:
nermenin ilgin sonulan var. Bu durumda, rnein, ABD Hava
Kuvvetlerinin Washingtonu bombalama yetkisi olduunu sanyo
rum. Kesinlikle bu sonu kacaktr. Ve Hava Kuvvetleri baka birok
yeri de bombalayabilir. rnein Dou Timoru alalm. Okuduklann-
zn aksine, Dou Timora hibir zaman bir mdahale yaplmad. M
dahale olmad, nk egemenlik diye bir sorun yoktu. Endonezya'nn
Dou Timor zerindeki haklan yalnzca ABD tarafndan tannmt.
Bu bir igaldi. Endonezya ABDnin onayyla Dou Timoru 1975de i
gal etti. Gvenlik Konseyi, Endonezyann Dou Timordan kmas
talimatm verdi. Aslnda ABD bu ynde oy kulland, ama Gvenlik
Konseyi kararnn altm oydu. Gerekte Bykeli de byle syledi
ve nedenini aklad. Daha sonra devasa katliamlarla geen 25 yllk
bir dnem balad. Nfusun belki te biri ABDnin diplomatik ve as
keri desteiyle ortadan kaldnld. 1999un banda vahet tekrar tr
manmaya balad. Yln ilk aylannda binlerce insan Endonezya ordu
su ve paramiliter gleri tarafndan ldrld. Bu olay ABDde fazla
haber konusu yaplmad, ama ok da gizli kald sylenemez. Geen
Eyll aynda bu durum, 750.000 kiinin, yani nfusun %85inin evle
109
rinden srld, zalimce srld ve lkenin byk blmnn
yaklp ykld bir noktaya kadar trmand. Birka yz bin kii Endo
nezyaya srld. 150.000 kii hala orada, Endonezyadaki toplama
kamplarnda bulunuyor. ABD hibir ey yapmad. AJBDnin pozisyonu
uydu: Bu onlarn sorumluluu ve sorumluluklarn azaltmak istemi
yoruz. Sonuna kadar benimsenen pozisyon buydu. En sonunda, Ey
ll ortasnda, Clinton -ierdeki bask ve ncelikle Avustralyadan ge
len olduka ar uluslararas bask altnda- EndonezyalI generallere
oyunun bittiini sylemek zorunda kald.
znde olan buydu. Clinton Bakn, bu kadar yeter dedi. General
ler hemen Dou Timoru terk ettiler. Bu size Endonezyada her za
man tam olarak ne kadar byk bir gizil gcn bulunmu olduunu
gsteriyor. Bu gaddarl durdurmak iin Washingtonu bombalamak
ya da J akartay bombalamak veya yaptrmlar uygulamak gerekmiyor
du. birliini brakmak ve onlara bu iin bittiini sylemek yeterliy-
di. Dou Timoru terk ettiler. Onlar ekildikten sonra, Birlemi Mil
letler Bar Gc girdi. ABD, elbette imdi toplama kamplarnda
ryp gidenler iin hibir ey yapmayarak, bu gcn azaltlmasn is
tiyor ve para yardm yapmay reddediyor. Bu mdahale deildir ve
insani mdahale deildir.
Ve buna benzer birok rnek var. Eer dnyada iyilik yapmak istiyor
sak, en iyi balang noktas nl Hipokrat ilkesidir: nce zarar ver
me. Yaplmas gereken ilk ey, zalimlik yapmay durdurmaktr. Clin
ton hibir zaman, bir kez bile uygulamad insani mdahale hakkn
dan bahsederken, biz bunu yapmyoruz. Clintona dnk eletirileri
azaltmak istiyorum: hi kimse uygulamamtr. Btn tarihte sahici
bir insani mdahale rnei bulabilmeniz ok dk bir olaslktr. Bul
maya aln. ok zordur. nsani bir amala gerekletirilen mdaha
leyi kastediyorum. Zaman zaman mdahalelerin insani etkileri olmu
tur, ama bunlar tesadfidir. Ve elbette neredeyse her mdahalenin in
sani olduu ilan edilmitir -Hitler, Mussolini, herkes. Ama gerek
olanlan, gerekten insani ama tayanlar bulmak son derece zordur.
Tek bir rnek bile olmayabilir. Dolaysyla Clinton allmn dnda
bir rnek deildir. Fakat dnyadaki durumlar dzeltecek ekilde ha
reket edebileceimiz pek ok yol var.
110
nsani Mdahale
rnein, en kolay yol trmanan vahete katlmamaktr. Ve biz tam da
imdi bunu yapyoruz. Gemi hakknda, geen yl hakknda konu
muyorum. Gelecek yldan sz ediyorum. te, Clintonn gelecek yl
iin balca projelerinden birisi Kolombiyaya yaplan askeri yardm
da byk bir arta gitmektir. Kolombiya halihazrda yan kredeki en
kt insan haklan siciline sahiptir ve geen on yl boyunca da sahip
olmutur. Byk lde himayemizdeki baka lkelerde insan hakla
n ihlalleri azalrken, Kolombiyada artt iin. Kolombiya ayn za
manda bu on ylda ABD askeri yardm ve eitiminden yararlanan ba
lca lke olmutur ve bu durum Clinton dneminde devam etmekte
dir. imdi ABDden daha da fazla askeri yardm ve eitim alacaktr.
Kolombiyann imdi, ABD askeri yardm alan lkelerin en banda
bulunan Trkiyenin yerine getiine dikkatinizi ekerim (aslnda
baka bir kategori var, srail ve Msr, ama bu tamamen farkl neden
lerden tr ayr bir kategoridir). Fakat askeri yardm alan lkeler ara
snda Trkiye bu yla kadar en n sradayd, imdi Kolombiya en n
sraya yerlemitir. Nedeni udur ki, Trkiye yaklak 2-3 milyon kii
nin g etmesine, 3 500 kyn yklmasna -bu Kosovann yaklak
yedi katdr- on binlerce insann ldrlmesine yol aan kanl, acma
sz bir kar-ayaklanma program ve etnik temizlik operasyonu yr
tyordu (bunun NATO iinde olduuna, smrlann tesinde olmad
na dikkat edin). Bunu nasl yapyorlard? Evet, Clinton ynetiminin
aktt askeri yardmla. Zalimlikler arttka yardm da artt. Bu yard
mn nemli blm yasal deildi, nk Kongre tarafndan yasaklan
mt. Dolaysyla dolambal yollardan yaplmas gerekti. Yardm ne
den azald? nk saldrdktan yerli nfusu byk lde bastrdlar,
ite bu nedenle yardm azald. imdi askeri yardm hala bu sorunun
yaand Kolombiyaya doru yn deitirmektedir. Vahice uygula-
malann yaklak %70-%80inden, ylda birka bin insann ldrlme
sinden orduyla sk balant iinde olan paramiliter gler sorumlu tu
tulmaktadr. ABD Dileri Bakanl bile bu grtedir. Yardm tam
da bu kiilere gidecektir. Yardm bir kar-ayaklanma sava iin yn
lendirilmektedir ve kyllere saldrlarda kullanlacaktr. Tpk ordu
gibi, paramiliter glerin boazna kadar uyuturucu kaaklna
bulatn herkesin bilmesine karn, askeri yardm paramiliter g
111
lerin denetim blgelerini grmezden gelmektedir. Btn bunlar, Ko
lombiya ya da uyuturucular hakknda biraz bilgisi olan hi kimsenin
ciddiye almad bir uyuturucuya kar sava rts altnda yaplmak
tadr. Evet; bu, zalimlikleri trmandracaktr. ok byk olaslkla, ha
lihazrda yar-krede en kt durumdaki insan haklan ihlalleri dze
yini arttracak ve hatta daha da ktletirecektir.
Tamam, durdurmak istiyorsunuz. Yine, akademik insani mdahale
(ki bilinen rnekleri yoktur) sorunu hakknda konumadan nce,
gemite yapmakta olduunuz gibi zalimce uygulamalan trmandr
mayarak ie balayabilirsiniz. yleyse rnein Trkiyede olduu gibi
ve bakalann ieren uzun bir liste verebilirdim, zulmleri trmandr
mak yerine, Kolombiyada ve baka birok yerde bunu yapmayn. Do
laysyla yaplabilecek bir dolu ey var. Sorun yaplabilecek hibir e
yin olmamas deil; fakat bu konuda ciddi olmanz gerekir.
5 Temmuz 2000
112
Bar Sreci Beklentileri
BARI SREC BEKLENTLER
Camp Davidden gelen en son AP haberi (25 Temmuz, akam) yle
balyor: Camp Daviddeki Ortadou bar grmeleri Dou Kuds
zerindeki rakip talepler dolaysyla Sah gn baarszla urad. Ha
yal krklna urayan Bakan Clinton birok yaklam denediini fa
kat bir sonuca ulaamadn syledi. Clinton Dou Kuds sorunun
da bir sonuca ulalana kadar srecin devam edeceini, bu noktada
nde gelen temel sorunun zlm olacam umduunu belirtti.
Ne olduu hakknda bir fikir edinmek iin, geriye doru birka adm
atmak ve u andaki olaylara biraz daha geni bir perspektiften bak
mak yararldr.
ster u anda Camp Davidde srmekte olan, isterse bakas olsun,
bar sreci olarak adlandrlan ey hakkndaki her tartma ifadenin
ilevsel anlam aklda tutularak yaplmaldr: Tanm itibaryla, ban
sreci ABD hkmetinin yrtmekte olduu bir eydir.
Bu temel ilkeyi kavradktan sonra, bir bar srecinin Washingtonun
aka ilan edilmi abalaryla barn altn oymak iin ilerletilebile
cei anlalabilir. rnek vermek gerekirse: Basn Ocak 1988de
Shultzun planlad Latin Bar Turu maneti altnda Dileri Baka
n George Shultzun Orta Amerikaya ban turunu haber yapmtr.
Alt manet amac aklyordu: Heyet Kontralara Yaplan Yardma
Kar Muhalefeti Etkisizletirmek iin Son Kurtulu abas Olacaktr.
Yetkililer ban heyetinin, byyen Kongre muhalefeti karsnda
kontralara yardm kurtarmak iin tek yol olduunu aklyorlard.
Zamanlama nemlidir. Austos 1987de, ABDnin kuvvetli itirazlarna
113
karn, Orta Amerika lkelerinin bakanlan Orta Amerikadaki iddet
li ihtilaflar iin bir bar anlamasna vardlar: Esquipulas Anlamalar.
ABD, bu anlamalarn altm oymak iin hemen harekete geti ve
Ocak ayna gelindiinde byk lde baarl olmutu. Anlamalar
da belirtilen tek vazgeilmez unsuru fiili olarak dlad: Kontralara
verilen ABD desteine son verilmesi (CIAin tedarik salayan uula
r hemen katma kt ve kontra terr artt). Washington ayn za
manda anlamalarn ikinci temel ilkesini de ortadan kaldrd: nsan
haklan hkmleri Nikaraguaya olduu kadar ABDden yardm alanla
ra da uygulanmaldr (ABDnin kararna gre, yalnzca Nikaraguaya
uygulanmalan gerekiyordu). Washington, ayn zamanda, Austosta
plann uygulanmasndan sonra ne olup bittiini doru olarak tanmla
ma suunu ileyen ve hor grlen uluslararas izleme heyetinin gre
vini sona erdirmeyi baard. Reagan ynetiminin akn baktan altn
da, Nikaragua yine de ABD gcnn ustaca kotard Anlamalarn
deitirilmi halini kabul etti; ABD gcnn eseri Shultz ban heye
ti ykm operasyonundan geri dn olmamasn temin ederek ba-
n srecini ilerletme grevini stlenmiti.
Ksacas, ban heyeti ban engellemek ve ABDnin yakn zaman
nce Dnya Mahkemesi tarafndan mahkum edildii yasad kuvvet
kul lan imim m desteklemek zere Kongreyi harekete geirmek iin
son bir kurtulu abasyd.
Ortadoudaki ban srecinin sicili benzer bir nitelikte, ama ok
daha u noktadadr. 1971den itibaren, ABD srail-Filistin sorununun
mzakerelere dayal diplomatik zmn engelleme konusunda,
uluslararas arenada neredeyse tek banayd: Ban sreci bu geli
melerin kayddr. Ksaca temel noktalan gzden geirirsek, Kasm
1967de BM Gvenlik Konseyi ABD inisiyatifi altnda ban karl
toprak zerine 242 nolu karan kabul etti. ABD ve dier imzaclar ta
rafndan aka anlald haliyle, BM 242 Filistinlilere hibir ey sun
madan, ok kk ve karlkl ayarlamalarla Haziran 1967 ncesi s
nrlar zerinde tam bir ban anlamas iin an yapyordu. ubat
1971de Msr bakam Sedat resmi ABD pozisyonunu kabul edince,
Washington ABD ve srailin belirleyecei ekilde, BM 242yi srailin
ksmi ekilmesi anlamna gelecek biimde deitirdi. Tek yanl olarak
114
Bar Sreci Beklentileri
yaplan bu deiiklik imdi toprak karlnda bar olarak adland
rlan eydir ve ABD gcnn doktrin ve ideoloji alanndaki yansma
sdr.
APnin yukarda belirtilen Camp David grmelerinin baarszla
uramas hakkndaki haberi son resmi beyanatn, Arafata bir jest
olarak, bara giden tek yolun 1967 ve 1973 Ortadou savalarn
dan sonra BM Gvenlik Konseyi tarafndan kabul edilen kararlar oldu
unu belirttiini bildirmektedir. Bu kararlar, gvenli snrlar karl
nda sraili Araplardan kazand topraklan terk etmeye armak
tadr. 1967 karan BM 242dir ve ok kk ve karlkl snr ayaria-
malanyla srailin tamamen ekilmesi ansnda bulunmaktadr; 1973
karan, deiiklik yapmakszn sadece BM 242yi desteklemektedir.
Ancak BM 242nin anlam, Washingtonun dikte ettirdii artlardan
sonra, ubat 1971den bu yana kritik biimde deimitir.
Sedat, ABD-srailin BM 242yi reddetmesinin savaa yol aaca uya-
nsnda bulunmutu. Dikkat ekici biimde dinsel stnle ve rk
la dayal gerekelerle (bu daha sonra srailde sert biimde eletiril
mitir) ne ABD, ne de srail Sedat ciddiye ald. Msr Ekim 1973de
savaa girdi. Olaylar srail iin ve dnya iin bir felakete doru geli
meye balad: Nkleer bir sava ihtimali az deildi. 1973 sava Henry
Kissingera bile Msr'n basite grmezden gelinebilecek, uzuvlan
kesilmi bir lke olmadn aka gsterdi. Dolaysyla Washington
doal yedek stratejisine yneldi: srailin, artan ABD desteiyle, igal
edilmi topraklar ilhak etmeye ve Lbnana saldrmaya giriebilmesi
ni salayacak ekilde Msr sorunun dnda brakmak. Bu sonuca, o
zamandan beri ban srecinin byk am olarak kabul edilen Camp
Davidde 1978de ulald.
Bu arada ABD, Gvenlik Konseyinin BM 242yi ieren, ama imdi Fi
listin haklann da kapsayan diplomatik bir zm iin anda bulu
nan kararlann veto etti. ABD ayn zamanda her yl (srail ile, bazen
de himayesindeki u ya da bu devletle birlikte) benzer Genel Kurul
kararlarna kar oy kulland ya da Avrupa, Arap lkeleri veya FK ta
rafndan balatlan sorunun barl bir zmne dnk btn aba
lan engelledi. Diplomatik zmn bu srekli reddi ban srecidir.
115
Bu gerek olgularn medyada yer almasna uzun sre izin verilmedi
ve akademik almalarda bile byk lde yasakland; bunlar orta
ya karmak ok kolaydr.
Krfez Savandan sonra, ABD nihayet kendi tek yanl inkarc tutu
munu dayatacak bir konumdayd ve ilk nce 1991 sonunda Mad
ridde, daha sonra da 1993ten sonra birbirini izleyen srail-FK an
lamalarnda bunu yapt. Gzleri ak herkes iin aikar olmas gerek
tii ve belgelerdeki kaytlarda, daha nemlisi deneyim alanndaki ka
ytlarda tamamen ak olduu gibi, bar sreci bu nlemlerle ABD
ve srailin istedii Bantustan tarz dzenlemelere* doru ilerledi. Bu
bizi mevcut aamaya getiriyor. Camp David, Temmuz 2000.
Birka hafta sren mzakereler boyunca, dzenli olarak esas engelin
Kuds olduu bildirildi. Son haber bu sonucu tekrarlamaktadr. Gz
lem yanl olmamakla birlikte, biraz yanltcdr. Kudsde, ya da
Arapa adlandrld gibi El-Kudsda,** sembolik Filistin iktidarna im
kan tanyacak yaratc zmler nerilmiti. nerilen yaratc
zmler unlar ieriyordu: Arap mahallelerinde Filistin ynetimi (sra
ilin tercih edecei biimde ve eer rasyonelse), Mslman ve Hristi-
yanlann dinsel alanlarnda baz dzenlemeler ve kk bir el abuk
luuyla ismi El-Kuds olarak deitirilebilecek, Kuds yaknlarndaki
Abu Dis kasabasnn Filistin bakenti olmas. Byle bir giriim baar
l olabilirdi ve hala baard olabilir. Ama temel bir soru sorduumuz
da hemen daha g bir sorun ortaya kyor: Kuds nedir?
srail Haziran 1967de Bat eriay ele geirdiinde, Kuds ilhak et
ti -ama pek de nazik olmayan bir biimde. rnein, yakn zaman n
ce srailde u gerek ortaya kartld: Alama Duvarnn yaknndaki
Arap Mughrabi mahallesinin 10 Haziranda ykm o kadar aceleyle ya
plmt ki, says bilinmeyen ok sayda Filistinli buldozerlerin brak
t kalntlarn altnda gml kalmt.
srail ehrin snrlarn hzla katna kard. Pek az deiiklikle b-
* Irk Gney Afrikada kuatlm blgeler inde yaayan ve belirli bir zerklie
sahip olan siyahlarn, rejimle ibirlii yapan nderleri tarafndan denetim
altnda tutulmas, -.n.
" Trkede kullanlan biimiyle Kuds Arapa El-Kudsdan gelir. ngilizce orijinal
metinde kullanlan J erusalem ise branice Yerualimden gelir, -.n.
116
Bart Sreci Beklentileri
tn hkmetler tarafndan izlenen ardk gelime programlar b
yk Kudsn snrlarn darya doru geniletmeyi amalyordu.
Bugnk srail haritalar temel planlan yeterince ak biimde ifade
etmektedir. 28 Haziranda srailin nde gelen gazetesi Haaretz sra
ilin kalc yerleim iin nerisini aynntl olarak gsteren bir harita
yaynlad. Bu harita hkmetin bir ay nce sunulan Nihai Stat Hari
tasyla neredeyse zdetir. Byk lde genilemi Kudsn et
rafndaki ilhak edilecek topraklar her yne uzanmaktadr. Birbirlerine
yakn iki byk Filistin ehrine, Kuzeyde eski Ramallaha ve gneyde
eski Beyt-l Aleme kadar ulamaktadr. Bu ehirler Filistin kontrol
ne braklacak, ama srail topraklanyla bititirilecek ve Ramallahn
durumunda, douda Filistin topraklanyla balants kesilecektir. B
tn Filistin topraklan gibi her iki ehir de, srailin ilhak ettii toprak
larla Kudsten, Bat eria yaamnn merkezinden aynlmtr. Do-
uda, sraile dahil edilecek topraklar hzla gelien srail kasabas
Maale Adumimi iermektedir ve Eriha ehrine komu olan kk bir
yerleim blgesine, Vered Erihaya kadar uzanmaktadr. Bu knt r
dn snnna ulamaktadr. Btn rdn snn Bat eriay blen Ku
ds kntsyla birlikte sraile dahil edilecektir. Daha kuzeyde ilhak
edilecek baka bir knt fiili olarak ikinci bir blnmeyi dayatmakta
dr.
Gemi yllarn youn inaat ve yerleim projeleri bu kalc yerlei
me yol aacak olgulan yaratmak zere tasarlanmtr. Bu, Eyll
1993teki Oslo Anlamasndan bu yana birbirini izleyen hkmet
lerin ak taahhd olmutur. Pek ok yoruma kart olarak, resmi g
vercinler (Rabin, Peres, Barak) en fazla mahkum edilen Benyamin Ne
tanyahu kadar inanla bu projeye kendilerini adamlard -projeyi da
ha az protestoyla yrtebilmi olsalar da. Bildik bir hikaye burada da
karmza kmaktadr. Bu yln ubat aynda srail basn, yeni bina in
aatna balama saysnn 1998den (Netanyahu) iinde bulunduu
muz yla kadar (Barak) yaklak te bir orannda arttn bildirmek
tedir. srailli muhabir Nadav Shragai tarafndan yaplan bir analiz yer
leime aynlan topraklann yalnzca kk bir blmnn halihazrda
tanmsal ya da baka amalarla kullanldn ortaya koymaktdr. rne
in Maale Adumimin durumunda, buraya aynlan topraklar kullam-
117
lan topraklardan 16 kat daha fazladr ve benzer oranlar baka yerler
iin de geerlidir. Filistinliler srail Yksek Mahkemesine Maale Adu-
mimin genilemesine kar kan dilekeler vermiler ama itirazlar
reddedilmitir. Geen Kasmda bir bavuruyu reddederken bir Yk
sek Mahkeme yargc gerekesini yle aklamtr: Fiili olarak Bat
eriay blen Maale Adumimin ekonomik ve kltrel gelimesin
den evre [Filistin] kasabalarnda yaayanlar iin baz faydalar doabi
lir.
Projeler ABDli vergi verenlerin yardmseverlii sayesinde, ABD yard
mnn resmi olarak bu amalar iin yasaklanm olmasnn stesinden
gelmek iin eitli yaratc aralar devreye sokularak uygulanmtr.
Amalanan sonu olas bir Filistin devletinin Bat eriada drt kan
tondan olumasdr: (1) Eriha, (2) Abu Dise (yeni Arap Kuds) ka
dar uzanan gney kantom*, (3) Nablus, Cenin ve Tulkarm Filistin e
hirlerini kapsayan bir kuzey kantonu ve (4) Ramallah iine alan mer
kezde bir kanton. Kantonlar tamamen sraile dahil edilecek toprak
larla kuatlmtr. Filistin nfusunun youn olduu yerler Filistin y
netimi altnda olacaktr - srail ve ABD sz konusu olduunda tek an
laml sonu olan geleneksel smrge kalbnn benimsenmesi. Bein
ci kanton olan Gazze eridi iin planlar belli deildir: srail burasm
Filistinlilere brakabilir veya gney ky blgesini ve fiili olarak Gazze
ehrinin altndaki eridi blen baka bir knty elinde tutabilir.
Bu ana hatlar, srailin, hibir zaman resmi olarak sunulmam, fakat
aka Bat eriann yaklak %40n sraile dahil etmeyi amalayan
Allon PIann kabul ettii 1968den bu yana ortaya atlan nerilerle
tutarldr. O zamandan bu yana an sac general aron, i Partisi
ve dierleri tarafndan spesifik planlar nerilmitir. Bu planlar anlay
ve ana hatlar bakmndan tandktr. Temel ilke, Bat eria iindeki
kullanlabilir topraklarn ve kritik kaynaklarn (ncelikle su) srail de
netiminde kalmas, ama nfusun yoz, barbar ve itaatkar olmas bekle
nen bir Filistinli ibirliki rejim tarafndan kontrol edilmesidir. Filistin
ynetimi altndaki kantonlar bylece srail ekonomisi iin ucuz ve ko
lay smrlebilir emek salayabilirler. Ya da uzun vadede, uzun sre
dir beslenen umutlara uygun olarak, Filistinli nfus u ya da bu yolla
118
Ban Sreci Beklentileri
baka bir yere transfer edilebilir.
Dinsel alanlar ve Kudsun Filistinli mahallelerinin ynetimiyle ilgili
sorunlar ustalkla yoluna koyacak yaratc projeler hayal etmek
mmkndr. Fakat daha temel sorunlar baka yerde yatmaktadr. u
ana kadar daha tedeki etkileri bir yana, yzyllardr bizatihi Avru
padaki caniane sonularyla birlikte dnyann byk blmne Bat
nn fethi ve egemenliiyle dayatlm olan ulus-devletlerin erevesi
iinde, bu temel sorunlarn anlaml biimde zlebilecekleri hi de
ak deildir.
Temmuz 2000
119
SEATTLEIN ANLAMI*
Sylei: David Barsamian'
Kasm sonu /Aralk banda, WTO (Dnya Ticaret rgt) bakanlar
toplants srasnda Seattleda olanlar hakknda konualm. Orada
olup bitenlerden nasl bir anlam kartyorsunuz/
ok nemli bir olay olduunu dnyorum. Dnyann byk bir b
lmnde younluu giderek byyen ve gelien yaygn bir duyguyu
yanstt. Seattleda ilgin olan, her eyden nce, olaylarn ok geni
eitim ve rgtlenme programlarn yanstmasdr ve Seattle bunlarla
nelerin baarlabileceini gstermektedir. kinci olarak, katlm son
derece geniti ve eitlilik gsteriyordu. Gemite ender olarak bir-
birferiyle balant kurmu olan gruplar bir araya geldiler. Bu uluslara
* Seattleda Dnya Ticaret rgtne (WTO) kar yaplan protestolar, ekonomik
kresellemenin yol at sonularla lgiliydi: rnein Batl lkelerdeki re
tim tesislerinin nc Dnyaya aktarlmas, bylece Batl lkelerde milyon
larca iinin isiz kalmas, yaam standartlarnn gerilemesi, sosyal amal
programlara son verilmesi, sendikaszlatrma vs. sorunlar yaanmaktadr.
Dier yandan, retim tesislerinin ihra edildii nc Dnya lkelerinde, o
unlukla ocuk emei kullanlmakta, sendikalar yasaklanmakta, ekolojik eit
lilik yok edilmektedir.
WTOnun zledii kresellemecl politikalar, emek, nsan haklan, salk, ekolo
jik eitlilik asndan bir dizi sorun yaratmaktadr. Bu nedenle, Seattledaki
gsterilere emek rgtlerinin youn bir katlm oldu. Ayn nedenle, evreciler
de katlm gsterdiler.
Bunun yansra, WTO serbest ticaret adna, dnya apnda tarmsal destekle
rin kaldrlmas politikas izlemektedir. Bu, ulusal devletlerin saladklar des
teklerle ayakta duran ok sayda kk tarm iletmesini dorudan tehdit eder.
Bu nedenle, ifti rgtleri de Seattle gsterilerine katldlar.
Dier yandan sistem-kart hareketler yelpazesinden birok siyasal grup (anar
istler, vs.) aktif katlm gsterdi. Seattledaki gsterilere katlanlann says
40.000in zerindeydi, -.n.
' David Barsamian: Boulder, Coloradoda bulunan Alternatif Radyonun kurucu
sudur. Z Magazine ve dier yaynlara ska katk yapmaktadr.
120
Seattlem Anlam
ras dzeyde doruydu -nc Dnya, yerliler, kyller, emek r
gtleri liderleri ve dierleri. Burada ABDde, ayn karlan olan ama
ortak bir anlay etrafnda bir araya gelen evreciler, sendikalarn ge
ni bir katlm ve dier gruplar vard. Bir yl nce ok Tarafl Yatrm
Anlamasn (MAI) engelleyen ve NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ti
caret Anlamas) ya da WTO gibi baka szmona anlamalara -ki
bunlar, en azndan halk dikkate alnacaksa anlama deildir- gl bi
imde kar kan glerin koalisyonuyla ayn trde bir koalisyon
olutu. Halkn byk ounluu bu anlamalara kar kmt. Seatt-
ledaki olaylar, dramatik bir kar karya gelme noktasna ulat. Muh
temelen de devam edecek ve ben son derece yapc formlar kazana
bileceini dnyorum.
Seattledan kartlmas gereken dersler var mt?
Derslerden birisi, uzun bir sre boyunca dikkatlice yaplm eitim ve
rgtlenmenin gerekten baarl olabileceidir. Bir baka ders ise,
Amerikan ve dnya nfusunun nemli bir blmnn -sanyorum bu
konular hakknda dnenlerin muhtemelen ounluunun- zaman
mzn gelimelerinden rahatszlk duymaktan bunlara gl biimde
muhalefet etmeye uzanan bir yerde konumlanmasdr. ncelikle mu
halefet edilen ey demokratik haklara, kendi kararlarnz verme z
grlne yaplan saldrlar ve btn meselelerin, temelde, kann aza
mi hale getirilmesine ve dnya nfusunun ok kk, gerekten ok
kk bir ksmnn egemenliine baml klnmasdr. Kresel eitsiz
lik gemite benzeri olmayan bir dzeye eriti.
Birlemi Milletlerin Ticaret ve Kalknma Konferans (UNCTAD) top
lants Bangkokta yapld. ubat ortasnda Guardian Weekly de ya
zan Andew Simms yle demiti: "Gerekli g ve kaynaklar saland
nda, UNCTAD uluslararas sistemdeki klerin stesinden gelin
mesine yardmc olabilir." Ve UNCTAD Gelimekte olan lkelerin g
venine sahiptir.
Bu biraz abartma. UNCTAD temelde bir aratrma kuruluudur. Yap
trm yetkisi yoktur. Belirli lde gelimekte olan lkelerin, daha
yoksul lkelerin karlarn yanstr. Bu kadar marjinal kalmasnn ne
deni budur. rnein, i dnyas gazetelerinin yer yer verdikleri ha
121
berler dnda, ABDde UNCTAD konferans hakknda ok az haber
kt. Konferansa nc Dnya nn, Gneyin katlm oldu. UNC
TAD dnya nfusunun byk ounluunun sorunlarn yansttn
da, genellikle grmezden gelinir. nemli gncel yanklar olan bir r
nek, UNCTADn 30 yl nce tarmsal rn fiyatlarn istikrara kavu
turma giriimiydi. Bylece yoksul iftiler geimlerini srdrebile
ceklerdi. Tanm irketleri fiyatlardaki k bir yl idare edebilirler.
Ama yoksul iftiler ocuklarna yemek iin bir yl beklemelerini sy
leyemezler. Tavsiyeler zengin lkelerde rutin olarak uygulanan politi
kalara uyuyordu. Ancak politik iktisat Susan Stragein belirttii gibi,
gvenilir liberal iktisatlarn tavsiyesine, kar ve gce katkda bu
lunduu zaman uyulan, baka trl grmezden gelinen tavsiyeye uy
gun olarak zenginler tarafndan engellendi. Sonulardan birisi yasal
rnlerin (kahve vb.) retiminden, ykc fiyat dalgalanmalarndan
etkilenmeyen koka, hint keneviri ve haha retimine kaytr.
ABDnin tepkisi lkede ve yurtdndaki yoksullara daha da acmasz
cezalandrmalar dayatmaktr ve mevcut tavsiyelerin uygulanmas ha
linde, gelecek yl bu cezalandrmalar belirgin biimde younlaacak
tr.
Bu tek rnek deildir. UNESCO da benzer nedenlerle zayflatld.
Tm bunlara ramen hala gelimekte olan lkelerin gveninden
sz etmek durumu abartmak olur. nc Dnyada kan yaynlara,
diyelim Malezyadaki Third World Network'te n (nc Dnya A)
bir rnee bakn. nemli yaynlarndan birisi Third World Econo-
m icfi (nc Dnya Ekonomisi). Geen saylarndan birisi, g-
llerin gndemine tabi olduu iin UNCTAD konferans hakknda
eletiri dozu ok yksek eitli haberlere yer verdi. UNCTADn, di
yelim endstriyel lkelerin ynetimi altndaki WTOya gre daha ba
msz olduu ve gelimekte olan lkelerin karlarn daha ok yan
stt dorudur. Bu nedenle evet, farkldr. Ancak abartlmamas ge
rekir.
Eitsizlik sorununu grmezden gelmek hi phesiz ok zor. Financial
Times bile geenlerde u yorumu yapt: "19- yzyln banda, dnya
nn en zengin ve en yoksul lkeleri arasnda kii batna den gerek
gelirin oran e kar birdi. 1900 itibaryla, ona kar bir oldu. 2000
122
Seattle tn Anlam
y l itibaryla ise, altma kar bire ykseldi."
Bu son derece yanltc. Olanlar, byk lde gerekte olduundan
daha nemsiz gsteriyor. Gerek ve arpc fark lkeler arasndaki
fark deil, fakat kresel nfus iindeki farktr, ki bu farkl bir ldr.
lkelerin kendi iinde blnmeler keskin biimde artt. imdi yakla
k 80e kar l den, yaklak 120ye kar l e ulatm dnyorum
-yalnzca son 10 ylda ya da buna yakn bir srede. Dnya nfusunun
en stteki yzde 1i, imdi muhtemelen en alttakilerin yaklak yzde
60nn gelirine sahip. Bu yaklak milyar insan ediyor.
New York times'ta yazan Thomas Friedman Seattledakigstericileri
dnyann dz olduunu sanan, Nuh'un Gemisi'nin savunucular
olarak tanmlad.
Onun bak asyla, bu muhtemelen dorudur. Kle sahiplerinin ba
k asndan, klelie kar kanlar muhtemelen byle grnyor
lard. Eer baz saylar isterseniz, Doug Henwoodun ok deerli Left
Business Observer dergisinin yaknda kan bir says, kresel gerek
leri ortaya koyuyor. Bu bir Dnya Bankas iktisatsnn yakn zaman
nce yapt bir tahmin. Yalnzca 1993e kadar geliyor. 1993de, n
fusun en zengin yzde 1inin serveti en alttaki yzde 57nin serveti
ne eit. Bu 2,5 milyar insan eder. Dnyann en zengin yzde 5i ile en
yoksul yzde 5i arasndaki ortalama gelirlerin oran, 1988de 78e
kar l den, 1993de 114e kar l e ykselmi. Gini endeksi olarak
adlandrlan eitsizlik endeksi, kaytlarda grlen en yksek dzeyine
ulam durumda. Burada sz konusu olan dnya nfusu. Eitsiz bi
imde olsa bile, eer herkes kazanyorsa bunun ok nemli olmad
ne srlebilir. Bu dehet verici bir argman; ama dikkate almama
mz gerekiyor, nk ncl yanl.
Seattle sokaklarnda gz yaartc gazlarla karan eylemlerin, ayn
zamanda bir demokrasi esintisi olduunu sylemek uygun der mi?
Bu dnceyi kabul ederim. leyen bir demokrasinin sokaklarda ger
ekletii kabul grmez. Karar verme srelerinde gerekletii var
saylr. Seattledaki eylemler, demokrasinin altnn oyulmasnn ve bu
na kar popler tepkinin bir yansmas, ilk kez olan bir ey deil.
Yzyllar boyunca demokratik zgrlkler alanm geniletmeye al
123
mak iin uzun bir mcadele verildi ve pek ok zafer kazanld. Bu m
cadelelerden pek ou tam da bu yolla kazanld; ltufla deil, at
ma ve mcadeleyle. Eer bu durumda popler tepki rgtl, yapc
bir form kazanyorsa, zorla dnyaya kabul ettirilen uluslararas ekono
mik dzenlemelerin byk lde anti-demokratik hamlesini zayfla
tabilir ve tersine evirebilir -sz konusu dzenlemeler byk lde
anti-demokratiktir. Doal olarak yerel egemenlie saldn akla geliyor,
ama dnyann byk blm ok daha kt durumda. Dnya nfu
sunun yansndan fazlasnn kendi ulusal ekonomi politikalan zerin
de, kelimenin gerek anlamyla teorik bir denetimleri bile yok. Edil
gen, kabul edici drmdalar. Ekonomi politikalan bor krizinin bir
sonucu olarak Washingtondaki brokratlar tarafndan ynetiliyor -ki
bor krizi ekonomik deil ideolojik bir kurgudur. Dnya nfusu
nun yansndan fazlasnn asgari dzeyde bile egemenlii bulunmu
yor.
Neden bor krizinin ideolojik bir kurgu olduunu sylyorsunuz/
Bir bor var, ama borcun sahibi kim ve borcun sorumlusu kim soru
su ekonomik deil, ideolojik bir sorudur. rnein, hi kimsenin dik
kate almak istemedii kapitalist bir ilke vardr: Diyelim ki eer ben
sizden bor alrsam, bor alan benim, dolaysyla borcu geri demek
benim sorumluluumdur; ve siz bor verensiniz, o halde eer ben ge
ri demezsem bu sizin riskinizdir. Kapitalist ilke budur. Bor alann
sorumluluu ve bor verenin riski vardr. Bu ilkeye uyduumuzu var
sayalm. rnein Endonezyay alalm. u sralar borcu Gayri Safi Yur
tii Haslasnn (GSYH) yaklak yzde l40 olduu iin ekonomisi
km durumda. Bu borcu geriye doru izliyorsunuz, bor alanlarn
bizim desteklediimiz askeri diktatrln evresindeki 100 ya da
200 kii ve onlann dostlan olduu ortaya kyor. Bor verenler ise
uluslararas bankalard.
Bu borcun byk blm IMF araclyla toplumsallatrld, ki bu
Kuzeyli vergi verenlerin sorumlu olduu anlamna geliyor. Paraya ne
oldu? Diktatrlk ynetimi kendisini zenginletirdi. Belirli bir serma
ye ihrac ve belirli bir kalknma gerekleti. Fakat bor alanlar bun
dan sorumlu tutulmadlar. Borcu temizlemek zorunda olan Endonez
124
Seattiem Anlam
ya halkdr. Bu ezici kemer skma programlan, ciddi bir yoksulluk ve
ac altnda yaamak demektir. Gerekte almadktan borcu geri de
mek kadanlamayacak bir klfettir. Bor verenlere ne oldu? Bor ve
renler riskten korunuyorlar. Bu IMFnin balca ilevlerinden birisidir,
bor veren ve riskli tahvillere yatrm yapan kiilere cretsiz risk si
gortas salamak. te bu nedenle yksek kazanlar elde ediyorlar,
nk bir dolu risk var. Risk almak zorunda deiller, nk risk top-
lumsallatnlmtr. Brady bonolan gibi, risk IMF ve dier aygtlar ara
clyla eitli yollardan Kuzeyli vergi verenlere transfer edilmitir.
Btn sistem, bor alanlarn sorumluluktan kurtanldklan bir sistem
dir. Bu sorumluluk kendi lkelerindeki nfusun yoksullatrlm kit
lesine aktarlmtr.
Bunlar ekonomik deil, ideolojik tercihlerdir. Hatta bunun da tesine
gemektedir. 100 yl nce ABD Kbay kurtard zaman -ki bu K
bann kendisini 1898de Ispanyadan kurtarmasn nlemek iin K
bay fethetmesi demektir- ABD tarafndan icat edilen bir uluslararas
hukuk ilkesi vardr. Bu tarihte ABD Kbay aldnda Kbann Ispan
yaya olan borcunu iptal etti. Bunu olduka makul gerekelere daya
narak yapt: Bor geersizdi, nk Kba halkna onlann onay ol
makszn, zorla, gl bir iktidar ilikisi altnda dayatlmt. Bu ilke,
yine ABDnin inisiyatifiyle, daha sonra uluslararas hukukta irkin
bor olarak adlandrlan ilke olarak tannd. Eer esas olarak zorla da
yatlmsa, bor geersizdir. nc Dnyann borcu irkin bortur.
Bu, birka yl nce eer irkin bor ilkelerini uygulam olsaydk
nc Dnyann borcunun byk blm ortadan kalkard deme
ye getiren uluslararas bir iktisat ve ABDnin IMFdeki temsilcisi Ka
ren Lissaker tarafndan bile kabul edildi.
Seattle'a ve yakn gemiteki dier aktivizmlere dnersek, New York'lu
bir NGO (Sivil Toplum rgt) olan MADREden Vivian Stromberg l
kede bir ok hareketlenme olduunu, ama hareket" olmadn syl
yor
Ayn fikirde deilim. rnein, Seattleda meydana gelenler hi kuku
suz hareketti. Yalnzca birka gn nce, niversitelerin, birok
renci rgtnn nerdii kt alma koullanna kar gl dzen
125
lemeleri kabul etmemesi zerine yaplan protestolarda renciler tu
tuklandlar. Bana hareket olarak gzken, meydana gelen baka pek
ok ey var. Biz Seattle zerinde odaklanmay srdrsek de, yakm za
man nce Montrealde meydana gelenler birok bakmdan daha ar
pcdr.
Montreal'de yaplan biyo-gvenlik Protokol toplantsyd.
kircikli bir uzlamaya ulald, ama ok keskin bir saflama vard. Uz
lamayla sonulanan mzakerelerde ABD ou zaman neredeyse yal
nzd. ABDyi biyoteknoloji ihracatndan kar etmeyi uman baka bir
ka lke destekledi. Ama ncelikle ok nemli bir sorun hakknda
ABD dnyann byk ounluunu karsna ald: nleyici ilke ola
rak adlandrlan sorun. Bu u anlama geliyor: Bir lkenin, bir halkn
gerekletirdiiniz bir deneyde ben bir deney nesnesi olmak istemi
yorum deme hakk var m? Kiisel dzeyde bu olanak var. rnein,
eer niversite biyoloji blmnden birisi bronuza gelir ve size siz
bir deneyde deney nesnesi olacaksnz. Beyninize elektrotlar yapt
racam ve unu unu leceim derse, sizin zgnm, ben deney
nesnesi olmak istemiyorum deme hakknz var. Sizin sz konusu de
neyin size zarar vereceini gsteren bilimsel kantlar sunmanz, tek
rar gelmelerine ve sizi deney nesnesi olarak kullanacaklarm syleme
lerine imkan tannmaz. Ama ABD uluslararas dzeyde tam olarak bu
nun zerinde srar ediyor. te nleyici ilke bu. Montrealdaki gr
melerde, byk biyoteknoloji sanayilerinin, genetik mhendislii vb.
merkezi olan ABD sorunun WTO kurallarna gre belirlenmesini ta
lep ediyordu. Bu kurallara gre, deney nesnesi olacak kiiler bunun
kendilerine zarar vereceini gsteren bilimsel kantlar salamak zo
rundalar. Yoksa irketin haklarnn her eyin stndeki deeri ar ba
syor ve yapmak istediklerini yapabiliyorlar. Avrupa ve dnyann ge
riye kalan lkeleri nleyici ilke zerinde srar ettiler. nsanlarn ben
bir deney nesnesi olmak istemiyorum. Bunun bana zarar vereceini
gsteren bilimsel kantm yok, ama buna maruz kalmak istemiyorum
deme hakk.
Besinlerin gvenli olmas, yiyeceklerin radyasyona maruz braklarak
uzun sre dayankl olmalarnn salanmas ve genetik mhendislii
126
SeatUc'n Anlam
sorunu insanlarn can damarna dokunuyor ve ayn zamanda gele
neksel sol-sa, liberal-muhafazakar izgileri enlemesine kesiyor gibi
grnyor. rnein, olduka muhafazakar olan Fransz iftileri ve
Hindistan 'daki iftiler de ayaa kalkm drmdalar.
Hem retim, hem de tketimde besin sistemine sonulan bilinmeyen
mdahaleler yaplrken, lkelerin deney nesneleri olmaya zorlanmas
konusunda pek ok sorun var. Geen sonbaharda bir ara olduka al
lmam bir ey meydana geldiinde, sorunlar burada da kendini gs
terdi. Biyoteknoloji ve genetik mhendislikle retilen rnleri piya
saya sren balca irketlerden Monsantonun stoklan nemli lde
dmeye balad. Kamuoyundan zr dilemek ve terminator genler,
yani tohumlan ksrlatracak genler gibi daha an projelerden baz
larm, en azndan teorik olarak, iptal etmek zorunda kaldlar. Eer
projeler srseydi, rnein, Hindistandaki yoksul iftiler Monsanto
tohumlarn ve gbrelerini fahi bir bedelle satn almaya devam et
mek zorunda kalacaklard. Bir irket iin byle bir konuma zorlanmak
olduka allmam bir eydir.
ABDde, bu temelde bir snf sorunudur. Daha zengin, daha eitimli
kesimlerde, rnein yksek fiyatl organik besinler satn almamak gi
bi, deney nesnesi olmaya kar kendini koruma anlamna gelen ei
limler vardr.
Size gre besin gvenlii sorunu, solun gndemine alarak daba geni
kesimlere ulaabilecei sorunlardan birisi olabilir mi?
Ben bunu zel olarak solun bir sorunu olarak grmyorum. Gerek
te, solun sorunlan tam da popler sorunlardr. Eer solun herhangi
bir anlam varsa, bu solun ihtiyalarla, refahla ve genel nfusun hak-
lanyla ilgileniyor olmasdr. Dolaysyla solun nfusun ezici ounlu
u olmas gerekir ve baz bakmlardan yle olduunu dnyorum.
Bu anlamda, popler bir sorun solun sorunu olabilir. Geri planda tu
tulmas ok g olan baka balantl konular var. Bunlar her yerde
ne kyorlar. Gzle grlr biimde yine en yoksul lkelerde ken
dilerini gsteriyorlar. Ama bu sorunlar burada, ABDde dahi kendini
gsteriyor. rnein, ila sanayi rnlerinin fiyatlarn alalm. Fahi
dzeydeler. ABDde baka lkelerden ok daha yksekler. yle ki
127
ABDdeki ilalar Kanadadan yzde 25 daha pahal ve muhtemelen
Italyadakinin iki misli. Bunun nedeni ABD hkmeti tarafndan b
yk lde desteklenen ve WTOnun kurallarna ikin olan tekelci
uygulamalar. Bunlar fikri mlkiyet haklan denilen ve aslnda dev me-
ga-irketlere uzun bir sre iin tekel fiyatlarna varan fiyatlandrmala-
n garanti eden byk lde korumac dzenlemeler. Sz konusu d
zenlemelere Afrika, Tayland ve baka yerlerde gl biimde direni
gsteriliyor.
Afrikada, AIDSin yaylmas son derece tehlikeli. Burada, Clinton ya
da Gore bir konuma yaptklannda, Afrikallarn davranlarm dei
tirmesi gerektiinden bahsediyorlar. Gzel, tamam, belki Afrikallann
davranlarn deitirmeleri gerekiyor. Ama kritik unsur bizim, tama
m olmasa da ounluu ABD kkenli reticilere hi kimsenin satn
alamayaca kadar yksek fiyatlar belirleme garantisi veren davran
mz. Son raporlara gre, ylda 600.000 ocua annelerinden HIV vir
s bulayor, ki bu byk olaslkla hepsinin AIDSten lecei anlam
na geliyor. Bu gnde birka dolar eden ilalann kullanlmasyla dur
durulabilecek bir ey. Ancak ila irketleri ilalann, zorunlu lisans al
ma olarak adlandrlan prosedre gre satlmalarna izin vermiyor. Ya
ni lkelerin ilalan, ila irketlerinin tekelci koullar altndaki fiyatla-
nndan ok daha ucuz bir fiyatla retmelerine imkan tanyan prosed
re izin vermiyorlar. Yaknda yalnzca Afrikada sadece AIDS yznden
40 milyon ksz ve yetim ocuk olabilir.*
Benzer eyler Taylandda oluyor ve protesto ediyorlar. Tayland ve Af
rikann kendi ila sanayileri var ve zellikle balca ila irketlerinin
sattklarndan ok daha ucuza mal olacak markasz ilalar retme hak
km kazanmaya alyorlar. Bu byk bir salk krizi. Sz konusu
olan on milyonlarca kii. Ayn ey baka alanlarda da geerli: Stma,
tberkloz. Muazzam sayda insann lmne yol aan nlenebilir
hastalklar var. nsanlar lyorlar, nk nleyici imkanlar o kadar
pahal tutuluyor ki insanlar bunlan kullanamyorlar.
Gerekte neden ila irketlerinin muazzam tekelci haklan var? Ara
* bkz. AIDS politikasndaki deiiklikler iin, McClartynin Z Magazine Temmuz-
Austos saysnda yer alan makalesi.
128
Seattletn Anlam
trma ve gelitirme maliyetleri yznden bu haklara ihtiyalar oldu
unu ileri sryorlar. Ama bu byk lde bir tezgah. Aratrma ve
gelitirme maliyetlerinin esasl bir blm kamu tarafndan karlan
yor. 1990larn balarna kadar kamu maliyetlerin yaklak yzde
50sini dyordu, imdi belki yzde 40tr. Bu oranlar gerek kamu
maliyetini olduundan daha kk gsteriyor, nk her eyin da
yand temel biyolojiyi hesaba katmyor. Oysa temel biyoloji nere
deyse tamamen kamu tarafndan destekleniyor. ok iyi bir ekonomist
olan ve bu konuyu titizlikle inceleyen Dean Baker bariz soruyu sor
du. Tamam dedi, kamunun btn maliyetleri dediini varsaya
lm, kamu maliyetini iki katna kartn ve sonra ilacn pazara srl
mesi iin diretin. Tahminleri bundan muazzam bir refah tasarrufu el
de edileceini gsteriyor. Yalnzca nmzdeki birka ylda on mil
yonlarca insann yaam ve lmnden sz ediyoruz.
ABDye dnersek, rencilerin atr alma koullarna kar hareke
linden biraz daha sz edelim. Sizin aina olduunuz daha nceki ha
reketlerden fa rkl m?
Farkl ve benzer. Baz bakmlardan apartheid kart harekete benzi
yor. Ancak bu defa, szn ettiimiz bu inanlmaz eitsizlik rakamla
rna ulamak iin kullanlan smr ilikilerinin kalbine darbeyi vuru
yor. Son derece ciddi. Farkl gruplarn nasl bir arada altklarnn
baka bir rnei. Bu hareketin byk ksm, New Yorktaki Ulusal
Emek Komitesinden Charlie Kemaghan ve emek hareketindeki ba
ka gruplar tarafndan balatlmt. imdi birok alanda dikkate deer
bir renci sorununa dnt. Birok renci grubu bu konuda ok
iddetli bask yapyor, o kadar ki ABD hkmeti bu basky karlamak
iin yasal bir dzenleme balatt. Hkmet destekli bir koalisyon
oluturmak zere sendika ve renci liderlerini bir araya getirdiler.
Ama pek ok renci grubu buna kar kyor, nk hibir biim
de yeterli bir zme ulalmadn dnyorlar. Bunlar imdi ok
fazla tartlan konular.
renciler kapitalistlerden daha az bencil olmalarn talep etmiyorlar
m?
Smr sisteminin sona erdirilmesi iin arda bulunmuyorlar. Bel
129
ki bulunmalar gerekiyor. stedikleri teorik olarak garanti altna aln
m emek haklan. Eer bu konulardan sorumlu olan Uluslararas a
lma rgtnn (ILO) szlemelerine bakarsanz, rencilerin kar
ktklan uygulamalann ounu, muhtemelen hepsini yasaklyor.
ABD bu szlemelere taraf deildir. En son baktmda, ABD ILO sz
lemelerinin neredeyse hibirisini onaylamamt. Belki Litvanya ya
da El Salvador dnda, ABDnin dnyadaki en kt sicile sahip oldu
unu dnyorum. Dier lkeler de szlemelere gerektii lde
uyuyor deiller, ama en azndan szlemelerde adlan var. ABD szle
meleri ilkesel olarak kabul etmiyor.
Sizin kampsnzde, MIT'de (Massacbusetts Institute o f Technology)
neler oluyor? Ar alma koullarna kar hareket etrafnda bir r
gtlenme var m?
Evet ve pek ok konu zerinde. Lisans rencilerinden oluan ve s
rekli faaliyet gsteren ok aktif toplumsal adalet gruplan var. Birka
yl ncesine gre daha fazla.
Buna y o l aan nedenler neler?
Bu hareketlerin nedeni nesnel gereklik. nsanlan Seattleda sokakla
ra itenlerle ayn duygular, anlay ve alglama. ABDyi ele alalm. ABD
nc Dnya gibi aclar yaamyor. Latin Amerikada, szmona re-
formlann uygulanmasndan 20 yl sonra bir ilerleme salayamadlar.
Dnya Bankas bakan daha geenlerde 20 yl nce hangi noktada
iseler, yine ayn noktada olduklarm aklad. Ekonomik byme sz
konusu olduunda bile. Bu btn szmona kalknmakta olan lke
ler iin duyulmam bir ey. Bu terimi sevmiyorum, ama Gney iin
kullanlan bir terim. 1990lan, 1970lerden daha yava bir byme h
zyla geride brakyorlar. Refah uurumu artyor. Bu dnyann geri ka
lan ksmnda da byle. Ayn zamanda ABDde daha ncekilere benze
meyen bir gelime var. Ekonominin bymesi, retkenlik, sermaye
yatrm gibi btn makro-ekonomik ller asndan, daha nceki
25 ylla karlatnldnda son 25 yldaki ekonomik byme greli
olarak yava oldu. Birok iktisat daha nceki altn ala karlatr
dklarnda, bu dnemi kuruni a olarak adlandnyorlar. Ama n
cesine gre daha yava olsa da, byme oldu. Ynetim ve denetim
130
Seattle'm Anlam
grevi olmayan iilerin ou iin, ki bu igcnn ounluudur,
cretler 25 yl ncesine gre belki yzde 10 ya da daha dktr. Bu
mutlak dzeydir. Tabi greli olarak ok daha dk. Bu dnem bo
yunca retkenlikte ve ekonomide byme gerekleti, ama bu nfu
sun ana kitlesine yansmyor. Yars daha dk, yars daha yksek
demek olan ortalama gelirler, imdi yalnzca on yl nceki dzeyleri
ne geri dnyor ve bundan nceki 10 ve 15 yldaki dzeylerinin ol
duka altmdalar. Bu, son iki veya yldaki olduka yksek ekono
mik byme dneminde gerekleiyor. Bunu, hayranlk uyandran
bir dnem olarak adlandryorlar, ama son iki veya yl yaklak ola
rak 1950ler ya da 1960larn dzeyindeydi -ki bu yllar tarihsel stan
dartlar asndan yksektir. Yine de nfusun ounu darda brak
yor.
Uluslararas ekonomik dzenlemeler, szmona serbest ticaret anla
malar temelde bu durumu muhafaza etmek iin tasarlanmtr. Es
nek bir i gc pazan olarak adlandrlan ve insanlarn gvenceden
yoksun olmas anlamna gelen eyi teminat altna alyorlar. Alan Gre
enspan bir zamanlar iilerin giderek artan gvencesizliinin sihirli
ekonominin balca faktrlerinden birisi olduunu sylemiti. Eer
insanlar korku iindeyseler, i gvenceleri yoksa, daha iyi koullar ta
lep etmezler. Eer baka bir ie aktarlma korkulan varsa (bu yanl
biimde adlandnlan serbest ticaret anlamalarnn sonularndan
birisidir) ve i gvencesinden yoksun olmanz demek olan esnek bir
igc pazar varsa, insanlar daha iyi koullar ve sosyal yardmlar ta
lep etmeyeceklerdir.
Dnya Bankas bu konuda ok ak davranmtr. imdi alnt yapyo
rum, dnyann btn blgeleri iin asli nemde olduunu syledikle
ri igc pazan esnekliinin, cretleri drmek ve iileri iten
kartmann kibarca adlandnl olarak kt bir hret kazandm ka
bul ediyorlar. gc piyasasnn esneklii tam olarak bunu salyor.
gc piyasas esneklii bu kt hreti hakl bir nedenle kazand.
gc piyasasnn esneklii ite bu demek. Bir Dnya Bankas kalkn
ma raporundan alnt yapyorum, dnyann btn blgeleri iin asli
nemde olduunu, en nemli reform olduunu sylyorlar. Bu ra
por, igc hareketlilii ve cret esnekliinin zerindeki btn kst
131
lamalarn kaldrlmasn istiyor. Bu ne demek? ilerin istedikleri her
yere gitmekte, rnein Meksikal iilerin New Yorka gelmekte z
gr olmas gerektii anlamna gelmiyor. ilerin ilerinden atlabil-
meleri anlamna geliyor. nsanlarn ilerinden atlmalar ve cret es
neklii zerindeki kstlamalar kaldrmak istiyorlar -ki bu yukarya
doru deil, aaya doru esneklik demek. nsanlar bir dereceye ka
dar bunun farkndalar. Tketimin ve devasa bir borlanmann ycel-
tilmesinin altnda bir dolu eyi gizleyebilirsiniz. Ama yalnzca dura
anlaan ya da azalan gelirlerini korumak iin insanlarn haftada, 25
yl nce olduundan daha fazla saat altklar olgusunu gizlemek
gtr.
Massachusetts 'deki devlet yksek okullarnda durum nasl? -
Birok adan ok daha g. Bunlar ounlukla ehrin yoksul, khne
blgelerinden gelen ya da ii snf kkenli, birou gmen, etnik
aznlklara mensup ve dier renciler. Buna karn ounluunun,
bir hemire ya da polis olmak anlamnda, ilerleme anslar olan beyaz
alan snf olduunu dnyorum. zerlerinde ok sk basklar
var. Sekin bir okuldaki gibi geni bir hareket alanlar yok. Bunun yal
nzca ne yaptklar zerinde deil, fakat ne dndkleri zerinde de
gl bir disipline sokma etkisi olduunu sanyorum. Ayn zamanda,
bu yksek okullar byk bask altmdalar.
Hangi bakmdan?
Sezgilerime gre, ama bunu kamtlayamam, devlet yetkilileri yoksul
ve alan insanlara bu olanaklar sunan devlet okullarn esasl biim
de azaltma abas iindeler. Olan u ki, temelde yoksul ve alan s
nfn okullar demek olan devlet okullarna kabul standartlarm yk
seltiyorlar. Kabul standartlarm ykseltiyorlar, ama 12 devlet okulun
da kapasiteyi arttrmyorlar. Ne olduunu ngrmek zor deil. Eer
kabul standartlarm ykseltirseniz ve okullarn kapasitelerini arttr-
mazsanz, bu daha az kiinin okumaya hak kazanmas anlamna gelir.
Dolaysyla okula kabul edilen renci saysn azaltm olursunuz.
Okullara kabul edilen renci saysndaki azalma geen yl ya da iki
yldr olduka belirgindi. Eer okullara kabulleri azaltrsanz, eyalet
meclisine ve buraya hakim olan i adamlarna bavurmanz gerekiyor.
132
Seattlem Anlam
Onlar personel ve faklte saysn azaltn diyorlar, bu da frsatlar da
ha fazla azaltyor. Bu durum personel ve faklteye igc pazar es
neklii getiriyor. Bu da personelin hibir gvencesi olmamas ve dev
let okullarna daha az bal kalmas anlamna geliyor. Uzun vadede
eilim, eyalette daha yoksul olanlara ve alanlara hizmet eden kamu
eitim sistemini kltmek veya muhtemelen ortadan kaldrmaktr.
O zaman geriye, yksek okula gitmeme ya da zel yksek okullardan
birisine ylda 30.000 dolar deme seenekleri kalacak.
nternet ve mahremiyet konularndan sz edelim. Ticari if ketler in
sanlarn tercihleri hakknda kiilik zelliklerine ilikin bilgiler ve veri
ler topluyorlar. Bu durum hangi sonulara y o l aabilir?
Sonular olduka ciddi olabilir, ama bana kalrsa baka bir konuya,
yani internet eriimine gre hala ikincil nemdeler. Gereklemekte
olan devasa medya irketlerinin birlemesi u tehdidi barndryor:
Gzde sitelere eriimi etkin biimde ynlendirecek gce kavuabilir
ler. Yani internet sistemini bilgi ve karlkl etkileim yerine, imdi
olduundan ok daha fazla evden alveri hizmetine evirme tehdi
dini tayorlar. Sistem henz devlet denetimindeyken ve internet ge
nellikle bir sper bilgi otoyolu olarak adlandrlrken, 1990lann ba
nda bir meyda eletirmeni olan Norman Solomon buna iaret etmi
ti. 1990lann sonunda, internet kimsenin bilmedii bir yolla bir hedi
ye olarak zel irketlere devredildiinde, bir sper bilgi otoyolu de
il, e-ticarete dnt. AOL-Time Wamer gibi mega birlemeler, in
ternete girdiinizde sizi, grmek isteiniz eye doru deil, onlann
grmenizi istedikleri eye doru ekmelerini salayan teknik olanak
lar sunuyor. Bu bilgi, rgtlenme ve iletiim iin muazzam bir ara.
dnyasnn interneti baka bir eye dntrmeyi istediinden ku
ku yok.
Temmuz-Austos 2000
133
EL-AKSA NTFADASI
srail igalindeki topraklarda hafta sren fiili savatan sonra, baba
kan Ehud Barak blgenin nihai statsn belirlemek iin yeni bir
plan aklad. ABD basnnda pek sz edilmeyen Uluslararas Af rg-
tnn ayrntl bir raporunda, bu haftalar boyunca ne gvenlik g
lerinin, ne de bakalarnn yaamnn yakn bir tehlike iinde olmad
koullarda, yasad lmlerle sonulanan ar ve ldrc g
kullanmyla 30u ocuk, 100 akn Filistinlinin ldrld sonu
cuna varld. O tarihte, Filistinli llerin sraillilere oran yaklak 15e
kar 1di ve kullanlan gcn kaynaklarn ele veriyordu. Barakn pla
nnn ayrntlar aklanmad, ama ana hatlar tandktr: Temmuzda
baarszla urayan Camp David grmelerinin temelini oluturan
ve ABD-srail tarafndan sunulan nihai stat haritasna uyuyor. Bu
plan, ABD-srailin nceki yllardaki inkarc tekliflerini genileterek,
kullanlabilir topran ve kaynaklarn (ncelikle suyun) srailin elin
de kalmasn salayacak mekanizmalarla, srailin 1967de igal ettii
topraklarn Yahudi yerleimine almasn ngryordu. Bu arada Fi
listin halk, emperyal ynetimin eitli trleri altnda geleneksel ola
rak yerli ibirlikilere verilen rol oynayan, yozlam ve zorba bir Fi
listin Ynetimi (FY) tarafndan ynetilecektir. Bu ynetim biimine
en bariz ekilde benzeyen bir rnek olarak, Gney Afrikadaki Bantus-
tanlann siyah nderliini verebiliriz. Bat eriada, kuzeyde bir Yahu
di yerleimi Nablusu ve dier Filistin ehirlerini iine alacak, merkez
de bir yerleim Ramallahda ve gneyde bir yerleim de Beyt-l
Alemde kurulacaktr. Eriha yaltlm bir durumda kalacaktr. Filistin
liler, Filistin yaamnn merkezi olan Kudsden Mi olarak koparla-
134
El-Aksc ntifadasi
aktr. srail gney ky blgesini ve (yakn gemite pek ok zalimli
e tank olan) Netzarimdeki kk bir yerleimi elinde tutarken,
benzer dzenlemeler muhtemelen Gazzede de yaplacaktr -ki bu b
yk bir askeri gcn ve Gazzenin altndaki eridi blen yollarn var
l iin bir bahaneden baka bir ey deildir. Bu teklifler, Krfez Sa-
vandan sonra ABDnin kendi bar sreci yorumunu uygulama
olana bulmasndan bu yana, artan bir enerjiyle salad muazzam
yardm sayesinde, srailin yrtmekte olduu geni yerleim ve ina
at programlarn resmiletirmektedir.*
Mzakerelerin amac, FYnin bu projeye resmen katlmasn sala
makt. Mzakerelerin baarszla uramasndan iki ay sonra, iinde
bulunduumuz iddet evresi balad. Barak Hkmetinin 28 Eyll
Perembe gn Ariel aronun 1.000 polisle mslman dinsel blge
leri (El Aksa) ziyaret etmesini onaylamasyla birlikte, her zaman yk
sek olan gerilim artt. aron, 1953e kadar uzanan zengin bir vahet
siciliyle, srail devlet terr ve saldrganlnn tam bir semboldr.
aronun aklanan amac, El Aksa zerindeki Yahudi egemenliini
kantlamakt. Fakat deneyimli muhabir Graham Usherin belirttii gi
bi, Filistinlilerin adlandrd ekliyle El Aksa intifadasi, aronun zi
yaretiyle deil, bir sonraki gn, Cuma yani ibadet gn, Barakn kit
lesel ve tehditkar bir polis ve asker gc ymasyla balad. Bu, n
grlebilecei gibi, binlerce kii camiden sel gibi boalnca, geriye 7
l ve 200 yaral Filistinli brakan atmalara yol at. Barakn amac
ne olursa olsun, sonraki haftalarn ok edici zulmleri iin sahneyi ha
zrlamann daha etkili bir yolu olamazd.
Ayn ey, Kuds -ki ABDnin yorumunda titizlikle gzetilen bir koul
dur- zerinde odaklanan baarsz mzakereler iin de sylenebilir. s
railli sosyolog Baruch Kimmerling, bu sorun iin zme be daki
kada ulalabilirdi diye yazarken muhtemelen abartyordu. Ama her
eit diplomasi mantna gre zlmesi en kolay sorun olmalyd
derken hakldr (JHa'aretz, 4 Ekim). CIinton-Barakn ok daha fazla
nem tayan, igal edilmi topraklarda yapmakta olduklar eyleri
* Mzakereler ve bunlarn arka plan hakknda daha fazla bilgi iin benim 25
Temmuzdaki yorumuma, Alex ve Stephen Shalomun 10 Ekimde Znefte yer
alan yorumlarna baknz.
135
gizlemek istemeleri anlalabilir. Arafat bunu neden kabul etti? Kabul
etmesinin nedeni, belki de Arafatn u gerei bilmesidir: Arap dev
letleri liderlii Filistinlilere bir ba belas olarak bakmaktadr ve Ban-
tustan tarz bir zmle pek bir sorunlar yoktur. Fakat, kendi halkla
rnn tepkisinden korktuklar iin, dini blgelerin ynetimini gz ar
d edemezler. Yzyllarn deneyiminin aa kard gibi, dini tonla
ra brnm bir atmay, atmann en uursuz trn atelemek
iin daha iyi bir hesap yaplamazd.
Barakm yeni plannn balca yenilii, antajc diplomasi yerine ABD-
srail taleplerinin dorudan kuvvet uygulanarak dayatlmas ve kibar
ca teslim olmay reddeden kurbanlarn daha acmasz bir ekilde ce
zalandrlmasdr. Ana hatlar, 198de gayri resmi olarak oluturulan
politikalarla (Allon plan) ve o zamandan beri her iki politik grup ta
rafndan teklif edilen versiyonlarla (aron plan, i Partisi hkmeti
plan ve dierleri) temelde uyumaktadr. Politikalarn yalnzca ne
rilmekle kalnmadm, fakat ABD desteiyle uygulandm hatrla
mak nemlidir. Bu destek, Washingtonun balatt diplomatik er
eveyi (BM Gvenlik Konseyi Karar 242) terk ettii ve sonraki yllar
da Filistin haklarnn tek yanl olarak inkar politikas izledii
1971 den bu yana belirleyici olmutur -bu inkarc politikalar Oslo s
reciyle dorua kar. Btn bunlar ABDde fiilen tarihten silindii
iin, asli olgular ortaya kartmak biraz alma gerektiriyor. Bu olgu
lar tartmal deildir, sadece grlmek istenmemitir.
Belirtildii gibi, Barakn plan bildik ABD-lsrail inkarclnn zellik
le sert bir biimidir. imdi fiili bir kuatma altndaki Filistin halkna
dk oranlarda verilen elektriin, suyun, telekomnikasyon ve dier
hizmetlerin kesilmesini istemektedir. 1967den itibaren halk yoksul
luk ve bamllk iinde brakarak, bamsz gelimenin askeri rejim
tarafndan acmaszca engellendii hatrlanmaldr. Bu durum,
ABDnin ban ektii Oslo sreci srasnda belirgin biimde daha
kt hale gelmitir. Bir nedeni, gvercin i Partisi temelli hkmet
ler tarafndan daha zalimce uygulanan dzenli kapatmalardr, yani
Filistin blgelerinin giri klarnn kapatlmasdr. Baka bir kalbu
rst gazeteci Amira Hassn tartt gibi, bu politika Rabin hkme
ti tarafndan Hamasn intihar saldrlar planlamasndan yllar nce
136
El-Aksa ntifcdast
balatlm [ve] yllar getike, zellikle Filistin Ulusal Ynetimi nin
kurulmasndan bu yana kusursuz biimde uygulanmtr. Etkin bir
boma ve denetim mekanizmas olan kapatmaya, ekonominin byk
blmnn dayand ucuz ve smrlen Filistin emeinin yerine
gemesi iin asli bir metann ithal edilmesi elik etmitir: Pekou
kresellemenin ilk yllarnda yaplan neo-liberal reformlarn kur
ban olan, dnyann her yanndan gelen yz binlerce yasad g
men. Sefalet iinde ve haklardan yoksun yaayan bu gmenler, ge
nellikle srail basnnda fiili bir kle emei olarak betimleniyor. Ba-
rakn mevcut teklifi, Filistinlilerin basit olarak yaamlarn srdrme
beklentilerini dahi fazlasyla azaltarak, bu programn geniletilmesini
amalamaktadr.
Bu programn nndeki balca engellerden birisi, ylda 2.5 milyar
dolarlk bir ihracat iin tutsak alnm bir Filistin pazarna dayanan s
rail i dnyasdr. srailli iadamlar, Filistin gvenlik yetkilileriyle ve
kendilerine resmi FY onayyla tekeller oluturma imkan salayan
Arafatn ekonomi danmanyla balar kurmutur.* srailli iadamla
r ayn zamanda, evre kirliliini srailin dna aktararak ve teden
beri bu ekilde zenginleen srail iletmelerinin ve Filistinli sekinle
rin sahip olduu maquiladora-tarzi tesislerde ucuz bir igcn s
mrerek, igal edilmi topraklarda sanayi blgeleri kurmay mit et
milerdir. -
Daha nce gndeme gelenlerin doal bir uzants olmalarna karn,
Barakn yeni teklifleri bir plandan ok bir uyarya benzemektedir. Bu
teklifler uygulandklar lde, yllardr gerekletirilen grnmez
nfus transferi projesini geniletecektir ve bu (resmi dmanlar tara
fndan yrtldnde adlandrdmz gibi) dorudan etnik temiz
likten daha akllca bir yntemdir. Umudunu terk etmeye zorlanan
ve anlaml bir varolu iin frsat tannmayan insanlar, eer bunu yap
ma anslar varsa, baka bir yere srkleneceklerdir. Balangcndan
itibaren (ideolojik yelpazenin bir ucundan dierine) siyoriist hareke-
\
* 22 Ekim tarihli Financial Times ve yine ayn tarihli New York Times
** Orta Amerikada, ihracat amacyla gmrk vergisi demeden paralar ithal
eden ve montaj yapan imalat tesisleri. Bu dzenleme, iletme sahiplerine ucuz
emek avantaj salamaktadr, -.n.
137
tin geleneksel hedeflerinde kkleri bulunan bu planlar, dorudan et
nik temizlik yaplrken, 1948de srail hkmetinin i tartmalarnda
formle edilmitir: Beklentileri mltecilerin yok olacaklar ve le
cekleri, ounun ise yaayan insan kalntlarna ve toplum artna
dnerek, Arap lkelerindeki en yoksul snflara dahil olaca idi.
Gnmzdeki planlar da, ister antajc diplomasi ister dorudan g
le uygulansnlar, ayn amaca yneliktir. Eer dnyann egemen gc
ne ve onun entelektel snflarna dayanabilirlerse, bunlar pekala ger
eki planlardr.
Mevcut durum Amira Hass tarafndan srailin en prestijli gazetesinde
eksiksiz biimde tanmlanmaktadr (,Ha'aretz, 18 Ekim). Grmeyi ter
cih eden herkes iin bu sonucu nceden haber veren Eyll 1993de
ki ilkeler Bildirgesinden yedi yl sonra, srail Bat eriann oun
da ve Gazze eridinin %20sinde gvenlii ve idari denetimi elinde
tutmaktadr. srail, 10 ylda yerleimcilerin saysn iki katna kar
may, yerleimleri geniletmeyi, milyon Filistinlinin su kotalarn
azaltarak ayrmclk politikasn srdrmeyi, Bat eriann byk b
lmnde Filistinlilerin gelimesini nlemeyi baarmtr. Ayrca, sade
ce Yahudilerin kulland ve Filistin blgelerinden gemeyen bir yol
ebekesi iinde hapsolmu btn bir ulusu snrl alanlara kapatabil-
mitir. Bat eriada dahili hareketin kat biimde kstland gnler
de, her yolun ne kadar dikkatle planland grlebilir: yle ki,
200.000 Yahudnin hareket zgrl varken, yaklak milyon Fi
listinli srail taleplerine boyun eene kadar kendi Bantustanlanna ka
patlmlardr. Nasl ilk intifada srailin dorudan igalinin sonucu ol
duysa, haftadr sregiden kan banyosu da yedi yllk yalan ve aldat
macann doal sonucudur.
ktidarda kim olursa olsun, yerleimler ve inaat programlan ABD
desteiyle devam etmektedir. 18 Austosta, Ha'aretzM. hkmetin
-Rabin ve Barak- ABDde ve srail solunun byk blmnde tercih
edilen gvercin imajna uygun olarak, yerleimlerin dondurulduu
nu ilan etmi olduklanna dikkat ekti. Dondurduk aklamasn,
yerleimleri younlatrmak iin kullandlar. Buna sekler nfus iin
ekonomik tevikler, ar dinci yerleimciler iin ise otomatik devlet
yardmlan ve dier dzenlemeler dahildi. Bunlar, iki ktden daha
138
El'Aksa Intifadas
az kt olan kararlan verirken, fazla bir protestoyla karlamadan
gerekletirilebildi -baka yerlerde olduka tandk olan bir tarz. Ha
ber ineleyici bir ekilde, bir yanda dondurma, dier yanda gerek
lik var saptamasn yapyor. Gereklik u ki, Barak ynetimi srasn
da devam eden -belki hzlanan- igal edilmi topraklardaki yerleim
ler, srail nfus merkezlerinin drt katndan daha byk bir hzla art
mtr. Yerleimler, kendileriyle birlikte blgenin ounu sraille bir
letirmek iin tasarlanan byk altyap projelerini yannda getirirken,
geilmesi cesaret isteyen Filistin yollan dnda, Filistinlileri yaltl
m bir durumda brakmaktadr.
Baarl bir sicili olan baka bir gazeteci, Danny Rubinstein, Filistin ga
zetelerini okuyanlarn (hakl olarak), yerleimlerdeki faaliyetin hibir
zaman durmad izlenimi edindiklerine iaret etmektedir. srail, Ba
t eria ve Gazzedeki Yahudi yerleimlerde srekli olarak inaat yap
makta, yerleimleri geniletip glendirmektedir. srail srekli
1967deki snrlarn tesinde evler ve topraklar ele geiriyor ve tabii
btn bunlar Filistinlilerin zaranna oluyor: Filistinlileri daha dar bir
toprakla snrlandrmak, onlan keye sktrmak ve daha sonra da
oradan atmak amalanyor. Baka bir deyile, ama sonunda Filistinli
leri kendi anavatanlarndan ve bakentlerinden, yani Kudsten yok
sun brakmaktr. (Haaretz, 23 Ekim)
Rubinstein, tamamen olmasa da, hoa gitmeyen olgularn byk l
de srail basnnn okuyuculanndan gizlendiini syleyerek devam
ediyor. Aikar nedenlerle, ABDde halkn bilgisiz braklmas ok da
ha nemlidir: Ekonomik ve askeri programlar kritik ekilde ABD des
teine dayanmaktadr ve ABDde bu yardm programlan iin kamu
oyu destei zayftr. Eer amalan bilinirse, bu destek ok daha fazla
zayflayabilir.
rnek vermek gerekirse, 3 Ekimde, sert atmalann ve lmlerin
yaand bir haftadan sonra, Haaret'va. savunma muhabiri srail ha
va kuvvetleri tarafndan son on yldaki en byk askeri helikopter ali
minin yapldn bildirdi. Keif uaklan ve Apai saldn helikopter
lerinin alnmasndan ksa sre sonra, ABD ve srail arasnda, jet yak
tyla birlikte, 525 milyon dolarlk 35 Blackhawk askeri helikopterleri
139
ve yedek paras tedarik ^.icsini ngren bir anlama yaplmt.
Jerusatem Post bunlarn ABD envanterindeki en yeni ve en gelimi,
ok amal saldr helikopterleri olduunu eklemektedir. Bu hediye
leri salayanlarn olay ortaya kartamayacaklann sylemek haksz
lk olur. Bir veri taban aratrmasnda, David Peterson askeri helikop
ter satnn Raleigh (Kuzey Carolina) basnnda haber yapldn bul
du.
Askeri helikopterin sat Uluslararas Af rgt tarafndan knand
(19 Ekim), nk ABDnin tedarik ettii helikopterler, blgede ksa
sre nceki atmalar srasnda Filistinlilerin ve Israilli Araplarn in
san haklarnn ihlal edilmesi amacyla kullanlmlardr. ilerlemi de
recede zeka gerilii yoksa, bu sonular hi phesiz ngrlmt.
srail, Filistin iddetine kar orantsz bir tepki gstererek an g
kulland iin (ABDnin ekimser oyuyla) uluslararas dzeyde
mahkum edilmitir. Buna, en az 18 Kzl Ha ambulansna saldr d
zenlendii iin Uluslararas Kzl Ha Komitesinin (ICRC) nadiren al
d knama kararlan bile dahildir (NYT, 4 Ekim). srailin yant, ken
disinin haksz yere eletirildii olmutur. Yant tamamen dorudur.
srail, ok daha eski dnemlere ait olmasna, yzyllarca geriye git
mesine karn, burada Powel doktrini olarak adlandrlan resmi
ABD doktrinini kullanmaktadr: Alglanan her trl tehdide kar yo
un g kullan. srailin resmi doktrini yaanlan tehdit eden, zel
likle glerimize ve sraillilere ate aan herkese kar btn silahla-
nn tamamen kullanlmasna* izin vermektedir. Modem bir ordunun
tam g kullanm tanklar, helikopter roketlerini, sivilleri (genellik
le ocuklar) hedef alan keskin nianclar, vs. kapsar. Bir Pentagon
yetkilisi, ABD silahlannm satnn silahlann sivillere kar kullanla
mayaca eklinde bir koul tamadn sylemitir. Ayn yetkili
bununla birlikte, anti-tank roketler ve saldm helikopterlerinin ge
nellikle kalabaln kontrol iin dnlm aralar olmadm ka
bul etmitir -hakim sper gcn koruyucu kanatlar altnda, yeteri
kadar kudretli olanlar iin bu snrlama sz konusu deildir. Baka
bir ABD yetkilisi birlikleri saldrya urad iin bir Kobra helikop
teri aran I srailli bir komutannn bunu neden yapt hakknda bir
* srail askeri hukuk danman, Daniel Reisner, FT, 6 Ekim.
140
El-Aksa ntifadcs
yargda bulunamayz"* demitir. Bu nedenle, bu tr ldrme makine
lerinin kesintisiz bir ak iinde salanmas gerekir.
ABD himayesinde, ok yakn gemiteki yllar dahil ardnda kaydedil
mesi ok utan verici bir lm bilanosu brakm bir devletin stan
dart ABD askeri doktrinini benimsemesi gerektii, artc deildir.
Elbette bu doktrini benimserken ABD ve srail yalnz deillerdir ve
hatta bazen sz konusu doktrin mahkum edilmektedir: Yani, yok
edilmesi hedeflenen dmanlar tarafndan kullanld zaman. Yakn
bir rnek, Arnavutlukta konulanm gerillalarn (ABDnin srarla be
lirttii gibi) Srbistan topraklarna saldrmasna, Srp polisiyle sivilleri
ldrmelerine ve (Amavutlar dahil) sivilleri karmalarna Srbistann
verdii karlktr. Arnavut gerillalar, Batnm fkesini, sonra da NA-
TOnun askeri saldrsn gndeme getirmek iin orantsz bir karl
a yol ama niyetlerini aka ilan etmilerdi. imdi, ABD, NATO ve
dier Batl kaynaklara dayanan ok zengin belgeler var ve ou bom
bardman hakllatrmak abasyla hazrlanmtr. Bu kaynaklarn g
venilir olduunu varsaydmzda u sonuca ularz: ne srld
gibi kukusuz orantsz ve su ieren Srp tepkisi, srail dahil, ABD
ve himayesindeki devletlerin ayn doktrine bavurmasyla karlatr
lamaz.
Egemen ngiliz basnnda, en azndan unlar okuyabiliyoruz: Eer Fi
listinliler siyah olsalard, srail imdi ABDnin nclk ettii [maale
sef, bu doru deildir] ekonomik yaptrmlara tabii, dlanm bir dev
let olurdu. srailin Bat eriada gelimesi ve yerleimleri, beyazlar su
ve elektrii tekellerine alrken, yerli halkn lkesinin kk bir bl
mnde, z ynetime sahip bantustanlarda yaamasna izin verildii
bir apartheid sistemi olarak grlrd. Ve Siyah nfusun, Gney Af
rikann beyaz blgelerinde hibir kaynaa sahip olmayan kasabalar
da rezilce yaamasna izin verimesi, nasl bir skandal olarak kabul edil
diyse srailin srailli Araplara kar -barnma ve eitim harcamalarn
da onlara kar ahlakszca ayrmclk yapan- tutumu da bir skandal ola
rak kabul edilirdi.**
* Deutsche Presse - Agentur, 3 Ekim
** Observer, Guardian, 15 Ekim
141
Bu tr sonular, yllardr grleri doktriner at gzlkleriyle snrlan
mam olanlara artc gelmeyecektir. Bu at gzlklerini en nemli
lkede kartmak balca grev olarak durmaktadr. Bu, seyredilmesi
ho olmayan uzun vadeli sonularyla, gzlerimizin nnde yeterince
korkun biimde trmanan kaos ve ykma kar her trl yapc tep
kinin nkouludur.
26 Ekim 2000
142
Ortadou'da Bar OUsltkUtn
ORTADOUDA BARI OLASILIKLARI
Noam Chomskynin, Toledo niversitesinde, 1. Yllk Maryse
Mikhail Konferansnda yapt konumann metni
Hepinize teekkr ederim. Maryse Mikhail konferanslar dizisini a
ma imtiyazna sahip olabildiim iin gerekten kvan duyuyorum.
Konferanslar dizisini kutlayc bir konumayla aabilmeyi isterdim,
ama bu gereki olmazd. Belki daha gereki olan, u nl vecize-
ye bal kalmaktr: Zihnin ktmserlii, fakat iradenin iyimserlii
iin aba gstermeliyiz.
Konuya girmeden nce, konuyla ilgili birka n yorumda bulunma
ma izin verin. lkinde, sadece duyurunun baln dn alyorum.
Ban savaa tercih edilir. Ama bu mutlak bir deer deildir. Ve bu
nedenle her zaman nasl bir bar? sorusunu sorarz. Eer Hitler
dnyay fethetmi olsayd ban olurdu, ama bu bizim grmek iste
diimiz trden bir bar olmazd.
kinci yorum, bu tikel konunun -Ortadouda Ban Olaslktan- bir
ok boyutu olduudur. Sregiden vahim iddetin birok alan var.
zellikle, hakknda bir eyler syleyeceim alan. Birisi srail ve
Filistindir. kincisi Iraktr -orada hem yaptrmlar, hem de bombar
dman var. ncs ise Trkiye ve Krtlerdir. Buras gerekte ha
len devam eden, 1990larda insan haklarna yaplan en ciddi sald-
nlarn olduu yerdir. Ve baka pek ok mesele sz konusudur.
rann blgedeki yeri sorunu var. Ve baktnz her yerde, neredey
se istisnasz olarak, ciddi basklar, insan haklan ihlalleri, ikence ve
dier dehet verici olaylar vardr. Dolaysyla Ortadouda bar so
rununun birok boyutu bulunmaktadr.
143
nc ve son yorum udur: Btn bu alanlarda ABDnin rol
nemlidir ve ekseri belirleyicidir -ve gerekte deindiim drt zel
durumda da belirleyicidir. Ayrca, bir faktr ne kadar nemli olur
sa olsun, tamamen ak nedenlerden tr, bizim kendi sorunlar
mz asndan merkezi bir yer tutmaldr -bu, bizim dorudan etki
leyebileceimiz bir faktrdr. Bakalarn sulayabiliriz, ama onlar
hakknda fazla bir ey yapamayz. Bu bildik bir dorudur veya bil
dik bir doru olmas gerekir. Ama bunu vurgulamak nemlidir,
nk neredeyse evrensel olarak reddedilmektedir. Egemen dokt
rin, Lazer gibi bakalarnn sulan zerinde odaklanmamz, onlar
iin feryat figan etmemiz gerektiini syler. Kendi sulanmz ise
grmezden gelmemiz ya da inkar etmemiz gerekir. Ya da daha do
rusu, aynaya bakma imkann reddedecek ekilde olaylan grme
tarzmz yaplandrmamz gerekir. Sylemi ylesine ekillendirme-
liyiz ki, kendi sorumluluklanmza dair sorunu gndeme bile gele-
mesin veya daha dorusu, yalnzca bir balantyla gndeme gelebil
sin: Bakalarnn sulanna nasl tepki gstermemiz gerektii balan
ts. Bylelikle, rnein, bakalan su ilediinde -ki genellikle yle
olduu kabul edilir- insani mdahalenin ikilemleri olarak adland
rlan konu hakknda gerek popler, gerekse akademik dzeyde
imdiye kadar devasa bir literatr olutu ve son birka ylda bir do
lu eser yazld. Fakat baka bir sorun, ok daha nemli bir konu
hakknda bir szck bile bulamazsnz: Byk zulmlere katlmak
tan geri durmann ikilemleri. Aslnda ikilemler yoktur, ama bu ke
penkleri skca kapatlmas gereken bir penceredir; yoksa nmze
bakmamamz gerektii dnlen, ho olmayan grntler ka
caktr.
Merkezi temalardan kan tam olarak nasl gerekletii ilgin ve
nemli bir konudur ve bu konuda sylenecek bir dolu ey var. Ama
ne yazk ki bunu bir yana koyacam ve yalnzca bir tr arka plan
uyans olarak brakarak, bizi burada ilgilendiren zel durumlan ele
alacam. unu da eklemeliyim ki, bu utan verici duru hibir e
kilde bir yenilik deildir -gerekte kltrel-evrensel bir durutur.
Tarihte ya da bugn baka bir yerde, ayn tutumun egemen olmad
bir rnei bulmak iin ok byk bir gayret sarfetmek zorunda
144
Ortadou da Bar Olaslklar
kalacanz dnyorum. Bu Homo sapiens'm ekici bir zellii
deildir, ama son derece gerek bir zelliidir.
Gelin elimizdeki rneklere bakalm. Irakla balayalm. Yaptrmla
ra ilikin tek ciddi soru udur: Bunlar basite korkun sular mdr?
Yoksa, durum hakknda en yakndan bilgi sahibi olanlarn, zellik
le BM programlar koordinatr ve olduka saygn bir BM grevlisi
olan Deni Hallidayn sulad gibi, szcn gerek anlamnda
soykrmsal sular mdr? Halliday, halefi Hans von Sponeckin yap
t gibi, soykrmsal eylemler olarak adlandrd eyleri gerek
letirmeye zorland iin protesto ederek istifa etmitir. Btn ta
raflar, yaptrmlarn etkisinin Saddam Hseyini glendirmek ve
halk mahvetmek olduu konusunda hemfikirdir; ama yine de bu
nu kabul ederek devam etmeliyiz. Yaptrmlarn bu sonulan do
urduu konusunda ciddi bir gr aynl yoktur.
Sunulan gerekeler var ve zenli bir dikkati hakkediyorlar -bu ge
rekelerin bize, kendimiz hakknda pek ok ey sylediini d
nyorum. Y aptnmlan hakl kartmaya dnk en basit argman
izgisi Dileri Bakan Madeleine Albright tarafndan sunulmutur.
Birka yl nce ulusal televizyonda Albrighta, yarm milyon Irakl
ocuu ldrm olduu gerei karsnda kendisini nasl hissetti
inin sorulduunu eminim hatrlayacaksnz. Albright olgusal sula
may inkar etmedi. Yksek bir bedel olduunu syleyerek byle
olduunu kabul etti, ama yle dedi: Buna dediini dnyo
ruz. Tartma bu ekilde kapand. Bu nemli bir olgudur ve tepki
yi grmek son derece aydnlatcdr. Yorum ona, tepki ise bize ait
tir. Tepkiye bakarak kendimiz hakknda bir eyler reniyoruz.
Genellikle gsterilen ikinci bir gereke, bunun Saddam Hseyinin
hatas olduudur. Mantk ilgin mi ilgintir. yleyse iddiann do
ru olduunu varsayalm: Bu Saddam Hseyinin hatasdr. kartlan
sonu, o halde, bizim de sivil halkn mahvedilmesi ve kendi yne
timinin glenmesi iin ona yardm etmemiz gerektiidir. Eer
onun hatas olduunu, fakat bizim yardm etmeyi srdrmemiz ge
rektiini sylerseniz, mantksal olarak yukandaki sonucun ktna
dikkatinizi ekerim.
145
Sunulan nc argman, ki en azndan doru olmak gibi bir dee
ri vardr, Saddam Hseyinin bir canavar olduudur. Gerekte, eer
Tony Blairi, Bili Clinton, Madeleine Albright ya da bu konuda
grlerini dile getiren hemen herkesi dinlediinizde, bu adam y
le bir canavardr ki, yaamasna izin veremeyiz diyerek tekrar tek
rar yaptrmlar hakl gsterirler. Saddam Hseyin en acmasz gad
darl bile yapmtr -yani, tyler rpertici bir biimde Krtleri gaz
la zehirleyerek, kendi halkna kar kitle imha silahlan kullanmtr.
Bunlann hepi dorudur, ancak atlanan iki szck var. Doru, Sad
dam -kendi halkna kar zehirli gaz ve kimyasal silahlar kullanarak-
bizlm desteimizle en byk ktl yapmtr. Tepkimizin de
kantlad gibi, besbelli ki bizim iin bir nemi olmayan bu zulm
lerden tamamen bamsz olarak, Saddam gzde bir dost, ticari bir
ortak ve bir mttefik olarak kaldka desteimiz gerekte devam et
ti -devam etti ve aslnda artt. Yapabileceiniz ilgin bir deney, ege
men basndaki tartmalarn herhangi bir yerinde, yukandaki iki ek
sik szcn eklenmi olduu bir yer bulup bulamayacanz gr
mektir. Bunu okuyucu iin bir deney olarak brakacam. Ve bu ay
dnlatc bir deneydir. Size yant dorudan verebilirim: Bulamaya
caksnz. Ve bu ayn zamanda bize kendimiz hakkmzda da bir ey
ler sylyor, ve tab argman hakknda da.
Ayn ey, bir rastlant olarak Saddamn kitle imha silahlan iin de
dorudur. Muhtemelen yaratt kitle imha silahlar tehlikesinden
tr, genellikle onun yaamasna izin veremeyeceimiz ne srl
mtr. Bu tamamen dorudur. u istisnayla ki, bugnknden ok
daha byk bir tehdit olduu bir srada, bu kitle imha silahlanm ge
litirmesi iin ona bilinli olarak aralar saladmz dnem boyun
ca da bu doruydu. Dolaysyla bu, argman hakknda baz sorular
dourmaktadr.
Drdnc argman, Saddam Hseyinin blgedeki lkeler iin bir
tehdit oluturduudur. Ve kukusuz menzili iindeki herkese kar
ciddi bir tehdittir; tam da en kt sularn ABD destei ve katl
myla ilediinde olduu gibi. Fakat gerek udur ki, imdi menzili
gemite olduundan ok daha dardr ve blgedeki lkelerin, rne
in geen gnk ABD bombardmanna kar tutumlar bu argman
146
Ortadouda Bart Olastltklart
hakknda ne dndklerini aka ortaya karmaktadr.
Evet, bildiim kadaryla bu bize sunulan argmanlar tketiyor. Fa
kat bu argmanlar, ok sert yaptrmlar dayatarak halka ikence
yapmaya ve Saddam Hseyini glendirmeye devam etmemiz ge
rektii sonucunu douruyor. Grebildiim kadaryla, btn bunlar
drst bir yurtta iki grevle kar karya brakmaktadr: Birincisi
bunun hakknda bir eyler yapmak -bunun biz olduunu hatrlayn,
o halde yapabiliriz. kincisi entelekteldir; gerek nedenleri anla
maya almak, nk gerek nedenler byk ihtimalle ne sr
lenler olamazlar. Hibir anlam ifade etmiyorlar.
Dier yandan, tehdidi olduundan daha kk gstermek istemiyo
rum. Irak ve Saddam Hseyin hakknda kayg duymak iin ok cid
di sebepler var. Tehdidi gelitirmeye yardm ettiimiz dnem bo
yunca daha da byk sebepler vard. Ama bu, kayglanmak iin bu
gn de sebepler olduu gereini deitirmiyor. Ve daha genel ola
rak, blgede ok byk bir iddet ve ykm tehdidi hakknda kayg
lanmamz gerektiren sebepler var. Ve bu sadece benim grm
deil. rnein, Clinton ynetiminde Stratejik Komuta Bakan olan
General Lee Butler tarafndan da alt iziliyor. Bu nkleer strateji ve
nkleer silahlarn kullanlmasyla ilgili en yksek askeri kurumdur.
General Butler unlar sylemitir:
Bizim Ortadou dediimiz dmanlk kazannda bir ulusun, ak
a, belki yzlerce nkleer silah stokuyla kendini silahlandrm ol
mas ve bunun dier uluslar ayn ynde tevik etmesi son derece
tehlikelidir.
Ya da caydrc bir g olarak baka kitle imha silahlarnn gelitiril
mesi -ki son derece uursuz sonular dourabilecek ak bir tehdit
tir. Ve General Butlern bu konuda hakl olduundan kuku duyul-
mamaldr. Gerekte baka bir ey eklediimizde tehdit ok daha
fazla uursuz hale gelir: Ulusun sper gl patronunun kendisine
irrasyonel ve intikamc ve tahrik edildiinde, nkleer silahlan ol
mayan devletlere kar nkleer silahlarn ilk kullanm dahil, ar
iddete bavurmaya hazr birisi olarak baklmasn istemesi. Clinton
ynetiminin yksek dzeydeki planlama belgelerinden sz edlyo-
147
ram -o zaman Bakann direktifleriyle hazrlanan planlar. Eer biri
si kendimiz hakknda ve neden dnyann byk blmnn bizden
dehetle korktuu hakknda bir eyler renmek isterse zorlukla
karlamayacaktr, btn bunlar kamuoyuna ak kaytlarda bulun
maktadr.
Gerekte dnyada, bakalarnn caydrc g olsun diye doal ola
rak kendi kitle imha silahlaryla karlk vermeye zorlandklar anla
lmaktadr -ve buradaki stratejik analistler de bunu anlyor ve hak
knda yazlar yazyorlar. Bunlar ABD istihbarat ve ABDli stratejik
analistler tarafndan kabul edilen olaslklardr ve olduka aikardr
lar. Ve ABD istihbarat ve analistler olduka ak biimde, bu gizli
deildir, imdi yrtlmekte olan programlarn insanln yaamna
ynelik tehdidi arttrdn da kabul etmektedirler. rnein, dnya
daki hemen her lkenin bir ilk Saldr silah olarak bakt Ulusal F
ze Savunmasnn gelitirilmesi. Olduka gereki biimde, byle
bakmaktadrlar. Dolaysyla potansiyel hasmlar ok muhtemel ola
rak Ulusal Fze Savunmasna kar u ya da bu trden caydrc bir
g gelitirerek karlk vereceklerdir. Bu, ABD istihbarat ve strate
jik analistleri tarafndan batan kabul edilmektedir ve neden kendi
mizi olduu gibi bakalarn da yok etme tehdidi douran bir poli
tikay izlemekte srar ettiimiz hakknda sorulara yol amaktadr.
Sorulabilecek baka bir soru.
Ortadouya geri dnersek, belki ncelikli tehlikeyi bu bakmdan
gndeme getirmektedir; tek tehlike deil, fakat en azndan kesin
likle ilk sralarda yer alyor.
1990 ve 91de, Krfez Savann arifesinde bu sorularn gndeme
geldii hatrlanmaya deer. Irak tarafndan gndeme getirilmiler
di. Krfez Sava balamadan birka gn nce, Irak bir kez daha -
aka bunun gibi birok teklifte bulunmutu- Kuveytten ekilme
yi teklif etti. Ancak teklifi, kitle imha silahlarnn yasaklanmas da
hil, blgesel stratejik meselelerin zme kavuturulmas balam
iindeydi. Bu pozisyon, Dileri Bakanl Ortadou uzmanlar ta
rafndan ciddi ve mzakere edilebilir eklinde deerlendirildi.
Bundan bamsz olarak, savatan nce -birka gn nce- yaplan
148
Ortadouda Bar Olastlklart
son kamuoyu yoklamalarna gre bu pozisyonun, ABD kamuoyu
nun te ikisi tarafndan benimsendii ortaya kt.
Dileri Bakanl grevlilerinin karar verdii gibi, Irakn bu teklif
lerinin gerekten ciddi ve mzakere edilebilir lp olmadn bil
miyoruz. Bilmememizin nedeni zerinde hi dnlmeden ABD
tarafndan reddedilmi olmalardr. Sz konusu teklifler medya tara
fndan gizlendi, yle ki etkileri neredeyse yzde bire dt. urada
burada birka sznt vard. Ve Irakn teklifleri fiili olarak tarihten
silindi. Bu nedenle bilmiyoruz. Buna karn, sorunlar ok byk l
de canl kaldlar -General Butlerin syledii gibi ok byk l
de* ve politikann gndeminden ve kamuoyunun tartmasndan si
linseler de, canl kalmaya devam ediyorlar. Bir kez daha bu bizim
yapabileceimiz bir tercihtir. Hi kimse bizi silinmi olmalarn ka
bul etmeye zorlamyor.
Pekala, ikinci soruna dnmeme izin verin -Trkiye ve Krtler. Mo
dem Trk devletinin btn tarihi boyunca Krtler fena halde ezil
diler, ama iler 1984de deiti. 1984te, Trk hkmeti Gneydo-
uda Krt nfusuna kar byk bir sava balatt. Ve bu devam et
ti. Gerekte, halen devam etmektedir.
Eer ABDnin Trkiyeye askeri yardmna bakarsak -genellikle ol
duka iyi bir politika gstergesidir- Trkiye tabii ki stratejik bir
mttefikti, dolaysyla her zaman olduka yksek dzeyde askeri
yardm ald. Ancak yardm 1984te, kar-ayaklanma sava balad
nda, byk art gsterdi. Bunun, aka grlebilecei gibi, So
uk Savala hibir ilgisi yoktu. Kar-ayaklanmadan kaynaklanyor
du. Yardm yksek dzeyde kalmaya devam etti ve zulmler arttk
a, 1990larda dorua kt. Yardmn en yksek olduu yl 1997
idi. Gerekte tek bana 1997 ylnda ABDnin Trkiyeye askeri yar
dm, szmona Souk Sava sorunlarnn olduu btn bir 1950
1983 dnemine gre daha yksekti. Sonu byk lde utan ve
ricidir: ldrlen on binlerce insan, iki ya da milyon gmen,
3.500 civarnda kyn ykld youn bir etnik temizlik. NATO
bombardman altndaki Kosovamn yedi kat. stelik bu kez, Clin-
tonun nasl kullanlacaklar hakknda kesin bilgi sahibi olarak gn
149
derdii uaklar kullanan Trk Hava Kuvvetleri dnda, hi kimse
bombalamyordu.
ABD Trkiyenin silahlarnn yaklak yzde 80ini salyordu ve si
lahlar derken, ar silahlan kastediyorum. Siz ve ben bunu durdur
madmz iin -ve ancak biz durdurabiliriz- Clinton ynetimi
1990lann en kt zulmlerinden birisini gerekletirmek iin kul
lanlan jet uaklarm, tanklar, napalm bombalarn, vs. serbeste
gnderebildi. Ve gndermeye devam ediyorlar. Dzenli olarak,
hem Trkiyenin gneydousuna, hem de Kuzey Iraka oradaki
Krtleri hedef alan snr tesi operasyonlar yaplyor. Krtlerin
ABD tarafndan, bir sredir haksz yere Krtleri ezdii dnlen
Saddamdan korunduklar uua yasak blge eklinde adlandr
lan yerde, bir dolu zulmle sonulanan saldrlar gerekletiriliyor.
Kuzey Iraktaki operasyonlar, srailin Gvenlik Konseyi kararna
aykr olarak, ama ABDnin onayyla (dolaysyla bir sorun yoktu)
Gney Lbnan igal ederek 22 yl boyunca Lbnanda srdrd
operasyonlarla nitelik olarak benzerlik gstermektedir. Bu dnem
boyunca srailin ldrd insan says bilinmiyor; hi kimse ger
ek anlamda bilmiyor, nk hi kimse ABD ve dostlannn kurban-
lann saymyor. Ama Lbnan kaynaklarna dayanarak bir yargya va
rrsak, bu yllar boyunca ldrlenlerin saysnn yaklak 45.000 ki
i olduu grnyor. Hibir ekilde, nemsiz bir say deil. Ve Ku
zey Iraktaki operasyonlar da benzer nitelikteki operasyonlardr.
Oras uua yasak blgedir.
Daha fazla ayrntya girmeden u soruyu soralm: ABDde btn bu
sorunlarla nasl baa klyor? ok basit. Sessizlikle. Kontrol edip
grebilirsiniz -bunu yapmanz kuvvetle tavsiye ediyorum. Sorun
zaman zaman uyumsuz insanlar tarafndan gndeme getirilmitir.
Ve gndeme getirildiinde ve grmezden gelinemediinde, istik
rarl bir tepki gsterilir: Kendi kendilerini insan haklan savunucu-
lan ilan edenler, Krtleri korumaktaki baarszlmz olarak ad
landrdklar olguyu esefle karlar ve onaylamazlar vs. Aslnda biz
Krtleri korumakta, Ruslann eenistan halkm korumakta ba
arsz kald gibi baarsz kalyoruz.
150
Ortadou'da Bar Olaslklar
Ya da ABD hkmetinin olup bitenden haberdar olmad ne s
rlr. yleyse Clinton Trkiyeye devasa miktarda silah gnderir
ken, danmanlar silahlarn kullanlacan fark etmediler. Oysa, bu
dnem boyunca Trkiye dnyada en fazla ABD askeri yardm alan
lke haline geldi (birazdan bunu aacam). Clintonn danmanla
r, Trkiyenin silahlarnn yzde 80ini tedarik ederken -sava b
ydke say artmaktadr- akllarna hibir zaman silahlarn gerek
ten o srada devam eden savata kullanlaca gelmedi ve savan si
lah akyla ok yakn biimde aktm fark etmediler. Sofistike
yorumcular konuyu gndeme getiren ve baka bir yol neren
uyumsuz kiilerin nanslarn farknda olmadklar saptamasn
yaptlar.
Ya da bazen ABDnin olup bitenlerin ayrmna varamad ne s
rlmektedir -gerekten de uzak bir blgedir- Trkiyenin gneydo
usunda ne olduunu kim bilebilir? ABD slerinin serpitirildii,
ABDnin nkleer silahlar tayan uaklara sahip olduu ve son dere
ce sk gzetim altnda bulunan bir blge. Fakat orada ne olduunu
nasl bilebilirdik? Ve tabii hi kimse, srekli olarak olup bitenleri
ayrntl ekilde tanmlayan insan haklan raporlann veya baka pek
ok aratrmay okuyamyor. Gsterilen tepki tam da budur.
Bu dnem boyunca, Trkiyenin dnyada ABD silahlarnn nde ge
len alcs haline geldiinden sz ettim. Bu tam olarak doru deil
dir -balca alclar farkl bir kategori olutururlar. Bunlar srail ve
Msrdr. Her zaman ilk srada yer alan alclardr. Fakat bu lkeler
dnda, bir kar-ayaklanma sava dnemi boyunca Trkiye ilk s
raya yerlemitir. Trkiye, bir sreliine, o tarihlerde kendi halkm
katleden ve ilk sraya geen El Salvador tarafndan yerinden edil
miti. Ama El Salvador bastrma operasyonunda baarl olunca,
Trkiye srasn devrald ve birinci oldu.
Bu durum 1999a kadar srd. 1999da Trkiyenin yerine Kolom
biya geti. Kolombiya yan-kredeki en kt insan haklar siciline
sahiptir ve en kt insan haklan siciline sahip olduu son on ylda,
ABD askeri yardm ve eitiminin nemli bir blmn, yaklak ya
nsn almtr. Bu arada, bunun olduka yakn bir bant olduunu
151
syleyeyim. Neden 1999da Kolombiya Trkiyenin yerini ald?
Evet, 1999 kadar Trkiyenin i direnii bastrmakta baarl olduu
ve Kolombiyann henz baarl olamadn fark etmemiz istenmi
yordu -ve tamamen tesadf eseri bu yl, Kolombiyaya gnderilen
devasa silah aknn artt ve iki daimi alc dnda, Kolombiyann
Trkiyenin yerine getii yl oldu.
Btn bunlar hepinizin bildii bir eyden tr zellikle dikkat e
kicidir: Son iki ya da ylda, tarihte ilk defa insan haklarn savun
mak adna ilkeler ve deerleri uygulamay istediimiz iin ne ka
dar muhteem olduumuzu dnerek bir kendini beenmilik de
nizinde yzyoruz. Bakan Clintonm szcklerini dn alrsak,
zellikle kritik durumlarda, NATOnun snrlarnn bu kadar yak
nnda insan haklar ihlallerine msamaha gsteremeyeceimiz, do
laysyla bunlarla mcadele etmek iin muhteemliin yeni doruk
larna kmamz gerektiini dnyoruz. Bildiim kadaryla bu
kendini beenmiliin tarihte bir rnei yoktur. Yine atlanan bir
ka szck var. Aka NATOnun snrlarnn yaknnda insan hak
lan ihlallerine tahamml edemeyiz, ama bu ihlallere tahamml et
mekle kalmayp, aslnda NATOnun snrlan inde tevik eder ve
katlrz. Bu eksik szckleri bulmaya aln. Bulamayacaksnz; ve
bulamamanz bir kez daha size bir ey anlatacaktr. Evet, bu da ikin
ci rnekti.
nc rnee dnmeme izin verin -srail-Filistin. Dorudan bu
gnden balayaym. Biraz olaylann arka planna geri gideceim,
ama imdilik yalnzca yle bir bakmakla yetineceim. yleyse El
Aksa ntifadas olarak adlandrlan halihazrdaki atmay ele alalm
ve ABDnin tepkilerine yakndan bakalm. Bu beni en fazla ilgilen
diren ksmdr ve bizi en fazla ilgilendirmesi gereken ksm olmal
dr.
ABDnin resmi bir pozisyonu var; daha dn ABD bykelisi Mar
tin Indyk tarafndan tekrar edildi. iddeti dllendirmenin yararl
olacana inanmadmz syledi. Dn Filistinlilere sert bir uyan
yaplmt ve bunun gibi baka pek ok uyan yapld. Ve bu iddi
ann geerliliini deerlendirmek kolaydr. yleyse gelin bu iddiay
152
Ortadou 'da Bar Olaslktan
yalnzca olanlara bakarak deerlendirelim. El Aksa ntifadas,
Indykin onaylamad iddet 29 Eyllde balad. Bu tarih, imdi
babakan olan Ariel aronun yaklak bin askerle birlikte Haram El
erife gittii gnn ertesi gndr. O gn artc biimde pek bir
olay olmadan geti. Ama ertesi gn, Cuma gnyd, insanlar iba
detten sonra camiden ayrlrken devasa bir ordu vard. Bazlar ta
attlar ve hemen ardndan srail ordusu ve Snr Devriyesi, arkasn
da yarm dzine l ve yzden fazla yaral Filistinli brakarak ate
at. Bu 29 Eylldr. 1Ekimde, srail askeri helikopterleri, daha
kesin konuursak, srailli pilotlarn kulland ABD askeri helikop
terleri, Gazze'de iki Filistinliyi ldrerek iddeti trmandrd. 2
Ekimde, askeri helikopterler Gazzede 10 kiiyi ldrp, 35 kiiyi
yaralad. 3 Ekimde, helikopterler apartmanlara ve baka sivil he
deflere saldrdlar. Ve bylece devam eti. Kasm bana gelindiin
de, helikopterler hedeflenen politik suikastler iin kullanlyordu.
Ve ABD nasl tepki gsterdi? Evet, ABDnin tepkisi ilgintir -ve ha
trlayn, ABDnin tepkisi biziz. Eer istersek onu kontrol edebiliriz.
Eyll ortasnda, atma balamadan nce, ABD sraile yeni bir ge
limi saldr helikopteri sevkyat yapt. Yine Eyll ortalarnda,
ABD deniz piyadeleri ve srail ordusunun sekin birimleri IDF ortak
bir tatbikat yaptlar -igal edilmi topraklarn yeniden ele geirilme
si iin eitim tatbikattan. Deniz piyadelerinin rol, srailin sahip
olmad gelimi yeni tehizat salamak ve bunlarn kullanlmas
iin eitim vermek, teknikleri retmekti. Bu Eyll ortalardr.
3 Ekim, basnn, askeri helikopterlerin apartmanlara saldrd ve
dzinelerce inam ldrdn haber verdii gndr. 3 Ekimde,
srail basn ABD askeri helikopterlerinin sraile sevk edilmesi iin
ABD ve srailin anlamaya vardklarn (on yldaki en byk anla
ma) duyurdu. Daha sonra uluslararas basn bu haberi tekrar etti.
Bir sonraki gn, nde gelen askeri dergiler bu sevkyatn yeni geli
mi saldr helikopterlerini ve eski helikopterler iin paralar kap
sadn haber verdiler; bunlar sivil hedeflere saldn kapasitesini
arttracakt. Bu arada, srail savunma bakan helikopter retemedik-
lerini aklad. Helikopter retme kapasiteleri yoktu, dolaysyla
ABDden almak zorundaydlar. 19 Ekimde, Uluslararas Af rgt
153
ABDye, bu koullar altnda sraile askeri helikopter gndermeme
ars yapan bir rapor hazrlard - Uluslararas Af rgtnn bir di
zi raporundan bir tanesi.
Hemen bugne geersek, 19 ubatta buradaki Savunma Bakanl
(Pentagon), srail ve ABDnin gelimi Apai saldn helikopterlerini
kapsayan yarm milyar dolarlk baka bir anlama yaptklarn du
yurdu. Bu bizi bugne getiriyor. Tabi biraz basitletirdim.
imdi bu konunun nasl ele alndna bakalm. Evet, aslnda bir
dostumdan bu konuda bir veri taban analizi yapmasn istedim. B
tn bunlann zgr Basnda belirtilmeden geilmedii ortaya kt.
Raleigh Kuzey Carolinada kan bir gazetedeki bir ke yazsnda
bir kere sz edilmiti. Bugne kadar, betimlediim gelimeler hak-
kndaki btn haberler bundan ibaret. Bunun olduka etkileyici ol
duunu dnyorum.
imdi olaylar bilinmedii iin basnda yer verilmiyor deil. Tabi ki
biliniyor. lkede btn boyutlaryla gelimelerin farknda olmayan
tek bir haber brosu yok. Uluslararas Af rgtnn raporlarn
okuyabilen herkes konu hakknda bilgi sahibi olur. Aslnda konu
hakknda bilgi sahibi olmak isteyen herkes bunlar bilebilir. lgisiz
bir ekilde, en az bir byk ABD gazetesinin (ki o da en liberal ga
zete olmakla nlenmitir) editrlerinin zel olarak dikkatini ek
mitir. Ve kesinlikle herhangi bir editrler kurulu ya da haber b
rosunda konunun yksek bir haber deeri tadna dair en kk
bir kuku yoktur. Fakat bilgiyi kontrol edenler besbelli ki, bilmek
istemiyorlar veya okuyucularnn bilmesine izin vermek istemiyor
lar. Ve bunu yapmamak iin geerli nedenleri var. Halka kendi ad
na ne yapld hakknda bilgi salamak, ulusal dzeyde bir doktri
ni etkin ekilde alamak istediinizde sk skya kapal tutmanz ge
reken pencereleri aacaktr. Sivil hedeflere saldran veya seilmi
hedeflere politik suikast dzenleyen ABD helikopterlerinden tek
tk bahseden ve ABDnin btn taraflara iddetten uzak durmalan
iin yapt sert uyarlara yer veren haberlerin yamsra bu raporlar
yaynlamak basite uygun dmeyecektir.
Bu iddeti dllendirmeye inanmadmz ilkesine nasl uyduumu
154
Ortadou da Bart Olaslktan
zu gsteren, birok rnekten birisidir. Ve yine drst yurtta iki
grevle kar karya brakmaktadr: nemli olan -bunun iin bir
eyler yap. Ve kincisi, neden bu politikalarn izlendiini bulmaya
al.
Evet, bu konu hakknda, temel nedenlerin gerekten tartmal ol
madklarn dnyorum. Uzun sredir Krfez blgesinin dnya
daki balca enerji kaynaklarna sahip olduu anlalmt. Bu kar
latrlamaz bir stratejik kaynaktr ve byk bir zenginlik kayna
dr. Kim bu blgeyi kontrol ederse yalnzca muazzam bir zenginli
e erimekle kalmaz, fakat ayn zamanda dnya ilerinde ok gl
bir etkiye sahip olur. nk enerji kaynaklarnn kontrol dnya i
lerinde son derece gl bir maniveladr. Bilindii kadaryla bu kay
naklar, baka herhangi bir yerdekine gre, karlatrlamaz bir s
tnle sahiptir -en azndan kolaylkla eriilebilir kaynaklardr. Ay
rca Ortadou enerji kaynaklarnn bu kritik neminin srecei ve
gerekte gelecek yllarda artaca -belki keskin biimde artaca-
beklenmektedir.
Petrol zerinde denetim kurulmasnn nemi aa yukar I. Dnya
Sava dneminde anlalmtr. Bu dnemde, ngiltere balca dn
ya gcyd ve blgenin byk blmn denetliyordu. Bununla
birlikte, I. Dnya Savandan sonra ngilterenin blgeyi dorudan
askeri igalle denetleyecek askeri gc yoktu. Askeri gc bunu ya
pamayaca bir dzeye dmt. Dolaysyla baka aralar ne
kard. Birisi hava gcnn kullanlmas ve ayn zamanda, o tarihte
en byk zulm olduu dnlen, zehirli gazd. Zehirli gazn en
cokulu destekisi, Krtlere ve Afganlara kar kullanlmasn iste
yen Winston Churchilldi.
ngilterenin zehirli gaz kulland yllarca gizlendi. Churchillin
cokusu dahil, kaytlar 1980 civarnda yaynland. ngiltereye ne
zaman gitsem ve herhangi bir konu hakknda konuma yapsam,
mutlaka bunu gndeme getiririm ve herkesin habersiz olduunu
fark ederim. Krfez Sava zamannda bu konu hakkndaki bilgiler
szmaya balamt, ama ordunun Churchillin direktiflerini nasl ye
rine getirdii konusundaki ayrntlar hala gizliydi. 1992de Britanya
155
hkmeti kamuoyu basks altnda ak hkmet politikas uygu
lamaya balad. Bu, zgr ve demokratik bir toplumda, halkn ken
di hkmetleri hakkndaki bilgilere ulamas gerektii anlamna ge
liyordu. Ak bilgi politikas altnda yaplan ilk ey, ngilterenin
Krtlere ve Afganlara kar zehirli gaz kullanmas ve Churchillin
buradaki rolyle ilgili btn belgelerin Devlet Kaytlar dairesinden
silinmesi oldu. Dolaysyla bu, kendimizi cokuyla vdmz z
grlk ve demokrasiye adanmtk sayesinde hakknda fazla bir ey
renemeyeceimiz konulardan birisidir.
Denetimin askeri bileeninin yansra, belirli bir ekilde devam
eden politik dzenlemeler de vard. I. Dnya Sava boyunca Bri
tanya Smrge Bakanl Arap cephesi olarak adlandrdklar eyi
kurmak iin bir plan nerdi ve sonra uygulad: Durumun kontrol
den kmas halinde nihai olarak Britanya denetimi altnda yerel
halklar ynetecek zayf, uysal devletler. O zaman olduka byk
bir g olan Fransa da iin iindeydi ve ABD dnya ilerinde nde
gelen bir g olmamakla birlikte, blgedeki eylemden bir para ele
geirecek kadar glyd. devlet 1928de, Ortadou petrol re
zervlerini g arasnda parselleyecek Krmz Hat Anlamasm
yaptlar. Btn bu srelerin iinde dikkat ekici lde eksik olan
blge halkyd. Fakat onlar, arkasnda kuvvet bulunan cephe tara
fndan denetim altnda tutuldular. Bu temel dzenlemeydi.
II. Dnya Savandan itibaren ABD ezici bir stnlkle dnyann
egemen gcne dnt ve hemen ardndan ak ak Ortado
unun enerji kaynaklarn ele geirmeye yneldi -bu konuda bir
tartma yoktu. Fransa nezaket kurallar hie saylarak devreden
kartld. ngiltere gnlszce, bir Dileri Bakanl grevlisinin
hznle ifade ettii biimiyle kk ortak roln kabul etti ve ro
l zaman iinde normal g ilikilerinin sonucu olarak tedrici bir
ekilde gerilemektedir. Artk ngiltere ABDnin bir tr saldr kpe
i haline gelmitir -dnya ilerinde nemli ancak ikincil bir rol.
ABDnin bat yar-kredeki petroln ounu kontrol ettiini ekle
meliyim. Kuzey Amerika yaklak 25 yl boyunca en byk retici
konumunu korudu. ABD bat yar-kredeki petrol zellikle, Wil-
156
Ortadou 'da Ban Olaslklar
son ynetimi Ingiltereyi en byk retici olan Venezeladan kov
duktan sonra etkin biimde kontrol etmeye balad.
ABD, Ingilterenin kurduu yapy devrald -temel ilke varln sr
drd. Temel ilke Batnn (bu ncelikle ABD demektir) bu blge
de olup bitenleri kontrol etmesi demektir. Ayrca, blgenin zengin
liinin Batya akmas gerekir. Bu da, ncelikle ABD ve ngiltereye
akmas anlamna gelir: Bu iki lkenin enerji irketleri, yatrmclar,
tekrar dolama giren petro-dolarlara byk lde baml olan
ABD hzinesi, ihracatlar, inaat firmalar vs. Esas nokta budur.
Karlarn Batya akmas ve iktidarn, bata Washington olmak zere,
mmkn olduu kadar Batda kalmas gerekir. Bu temel ilkedir.
Bu her eit sorunu ortaya kartr. Sorunlardan birisi, blge halk
nn geri kalm ve eitimsiz oluu ve bu dzenlemelerin mantn
veya temeldeki haklln hibir zaman anlayamam olmasdr. Ba-
tllar blgedeki insanlarn kafasna, blgedeki zenginliin oradaki
yoksul ve ac eken halka deil de, bir ekilde Batya akmas gerek
tiini sokamamaktadr. Ve bu basit ve aikar ilkelerin onlar tarafn
dan anlalmasn salamak srekli olarak kuvvet gerektirmektedir -
geri kalm halklarla srekli yaanan bir sorun.
1953de muhafazakar milliyeti bir hkmet ran sistemin dna
kartmaya alt. Bu durum, tekrar ah iktidara getiren ABD ve n
gilterenin destekledii bir askeri darbeyle hzla tersine evrildi. Bu
olaylar srasnda, ABD ngilterenin ran zerindeki kontroln b
yk oranda ele geirdi.
Bundan hemen sonra, Nasr etkili bir kiilik haline geldi ve ksa s
rede balca tehdit olarak deerlendirildi. Belki petrol yoktu ama
Nasr bamszlk milliyetiliin sembolyd -ve ite tehdit buy
du. Bakalarna bulaabilecek bir virs olarak adlandrlan birisi
gibi dnld- bamszlk milliyetilik virs. Bu uluslararas
planlamann (yalnzca Ortadouyla snrl olmayan) geleneksel ter
minolojisi ve temel zelliidir.
Bu noktada ABD, arkasnda ngiltere kuvvetinin olduu bir Arap
cephesinden oluan ngiliz sistemini tadilata sokan ve genileten
bir doktrin gelitiriyordu -yani ABD, Nixon ynetiminin daha sonra
157
yerel polisler olarak adlandraca bir evre devletleri kordonu
oluturuyordu. Polis merkezi Washingtondadr, ama yerel polisle
riniz vardr. O zaman balca iki yerel polis, byk bir askeri g
olan Trkiye ve ah ynetimindeki rand.
1958den itibaren, CIA Arap milliyetiliine kar mcadele etme
nin (alnt yapyorum) mantksal sonucu, Ortadouda geriye ka
lan tek gvenilir Bat yanls g olarak sraili desteklemek olacak
tr tavsiyesinde bulundu. Bu akl yrtmeye gre, srail ABD gc
nn blgedeki balca ss haline gelebilirdi. O zaman bu neril
mi, ama henz uygulanmamt. 1967den sonra uyguland.
1967de, srail ABDye byk bir hizmet sundu -yani Nasr, virs
yok etti. Ve ayn zamanda Arap ordularn darmadan etti ve
ABDnin tek ykselen g olmasn salad. Ve bu noktada, aslnda
ayakl bir ittifak kuruldu -srail, ran ve Suudi Arabistan. Suudi
Arabistan teknik olarak ran ve sraille sava halindeydi ama bu
nemli bir farkllk yaratmaz. Suudi Arabistann petrol vard; ran
ve srail (ve elbette Trkiye) ise askeri glerdi. Bu, hatrlayn ah
ynetimi altndaki randr. Pakistan da bu dnemde sistemin bir
parasyd.
Bu ok ak olarak kabul edilmiti -gerek konu hakknda yazan ABD
istihbarat uzmanlar, gerekse planlamada nde gelen kiiler tarafn
dan. rnein bunlardan birisi, Senatonun Ortadou ve petrol ko
nusundaki balca uzman Henry J acksond. J ackson, srail, ran ve
Suudi Arabistann baz Arap devletlerindeki sorumsuz ve radikal
unsurlar engelledikleri ve denetim altnda tuttuklarna iaret et
miti. Bu sorumsuz unsurlar eer bunu yapabilecek serbestlie sa
hip olsalard, gerekten Ortadoudaki balca petrol kaynaklarm
za ynelik ciddi bir tehdit olutururlard. Ortadoudaki petrol
kaynaklar derken kastettii, kendisinin de bildii gibi, ncelikle
kar ak ve dnyann denetimi iin bir manivelayd. Suudi Arabis
tan bunu sadece fon salayarak ve en byk petrol rezervlerini
elinde tutarak yapmaktadr. ran ve srail, Trkiye ve Pakistann
yardmyla, blgesel gc salyorlard. Bu lkeler yalnzca yerel
polislerdir, hatrlayn. Yani eer bir eyler yolunda gitmezse, b
yk abileri arrsnz -ABD ve ngiltere.
158
Ortadou'da Ban Olaslklar
Evet, ite manzara budur. 1979da bir sorun meydana geldi -direk
lerden birisi kt: ran bamszlk milliyetiliin penesine d
t. Carter ynetimi ahn iktidarn yeniden tesis etmek iin he
men bir askeri darbeyi destek vermeye alt. Carter bir NATO ge
nerali gnderdi, ama ie yaramad. ran ordusu iindeki ABD mt
tefiklerinin desteini kazanamad.
Hemen ardndan, geriye kalan iki direk, srail ve Suudi Arabistan es
ki dzenlemeyi geleneksel aralarla yeniden tesis edecek bir darbe
gerekletirmek iin ABDnin giriimine katldlar: Silah yollamaya
baladlar. Olgular ve ama hemen ifa edildi, ama abucak kamu
oyundan gizlendiler. Daha sonra, artk gizlenmesi olanaksz hale ge
lince, ufak tefek haberler kamuoyuna ulamaya balad. O zaman
bu, rehineler karl silahlar anlamas olarak adlandrld. Tama
men hata olsa bile, kulaa ho gelen insancl bir adlandrmadr:
Reaganclar, Lbnanda alkonulan ABDli rehinelerin serbest bra
klmasn salamak iin bir yol aryorlard. Gerekte olan uydu ki,
ABD rana (randaki belirli askeri gruplara) daha nce ran ordu
suyla yakn ilikileri olan srail zerinden, Suudi Arabistann finan
se ettii silahlar gnderiyordu. Bu, basit bir nedenden tr rehi
neler karl bir silah anlamas olamazd: Ortada rehine filan yok
tu. Lbnandaki ilk rehineler daha sonra alkonuldular (ve bunlar
ran uyrukluydu). Gerekte bu, yalnzca ilerin normal ileyi bii
miydi. Eer herhangi biriniz diplomaside almaya karar verirse ve
sivil bir hkmetin nasl devrileceini renmek istiyorsanz, bu
nun dolaysz bir yant vardr. Bunun derslerde retilmi olduunu
sanyorum, ama belki o kadar aikar ki ders gerekli olmayabilir.
Eer sivil bir hkmeti devirmek istiyorsanz, soru udur: Hkme
ti kim devirecek? Askeri unsurlar. yleyse askeri unsurlarla ilikiler
kurarsnz, onlar finanse edersiniz, onlar eitirsiniz, iyi ilikiler ku
rarsnz, onlar hkmeti devirmeye ilna edersiniz ve sonra istei
niz yerine getirilmi olur. Son derece akla yatkndr ve genellikle
ie yarar. Endonezya ve ili yakn zaman nce bu yntemin gayet
gzel ie yarad iki rnektir -Endonezyada yz binlerce katledil
mi insann ve ilide ikence edilmi cesetlerin pek yararna olma
d, ama bu ynteme nem ve deer atfeden insanlarn iine hayli
159
yarad. Ve ayn politikay randa denemek tamamen akla uygundu.
Gerekte olduka aleniydi. Gizli sakl bir taraf yoktu. yle ki
ABDdeki srail bykelisi Moe Arens dahil, st dzey srailli yet
kililer ne olup bittiini ABD medyasna anlatmlard. Arens abu
cak susturuldu. arpc bir ekilde sunulan nemli bir BBC belgese
linde, ah zamannda fiilen srailin ran bykelisi olan Uri Lubra-
ni, eer sokaklarda binlerce insana ate etmeye istekli birini bulabi
lirsek, muhtemelen ahn yeniden iktidara gemesini salayabiliriz
dedi. Eski st dzey srailli ve Amerikal istihbarat yetkilileri kesin
bir ey bilmediklerini, ama bunun izlenmesi gereken doal yol gibi
gzktn syleyerek yant verdiler. Aka silahlar bunun iin
di -bir kez daha rehine filan yoktu. Olanlardan habersiz ABDdeki
halk hari, her ey tamamen aleni olarak gerekleiyordu. Planlar
ie yaramad. ran hkmeti komployu aa kard, ordu iinde
ABD-srailin iliki kurduu kiileri buldu ve infaz etti. Daha sonra
baka bir aama geldi. Bu hakknda bir eyler duyduunuz Oliver
North aamasdr. Ama bunun yalnzca ilk aamann bir devam ol
duunu varsaymak iin geerli nedenler var. Eer byleyse ve by
le grnmektedir, o halde rehineler karlnda silahlar iin ola
s hibir geerli nedeninin olmad kritik ilk aamann fiilen hasr
alt edilmesiyle birlikte dnldnde, bu tamamen akla yatkn
ve alageldiktir.
Ayn dnemde, ABD^rann Irak tarafndan igal edilmesini destek
liyordu -yani, Irakn ran igal etmesi iin dostu Saddam destek
liyordu. Yine ayn amala: Bamsz bir lke faciasn, bu durumda
Arap olmayan, ama bamsz bir petrol reticisi lke haline gelme
faciasn tersine evirmeye almak. Saddamn Irak da rahat dav
ranmak asndan fazlasyla bamszla sahipti, ama ran ABDnin
blgedeki politikasnn en salam direklerinden birisi olmutu.
Bundan bamsz olarak, ran 25 yl nce bamszla doru ilerle
me abasn engelleyen ABD destekli bir askeri darbeyi boa kart
mak gibi ciddi ve balanamaz bir su ilemiti. Bu tr bir itaatsiz
lie tahamml edilemezdi, yoksa kredibilite tehdit altna girerdi.
Evet, bu bizi 1980Ierin ortalarna getiriyor. ABDnin Irak istilasn
160
Ortadou'da Bar Olaslklar
desteklemesi son derece ciddiye alnmt. Bu yalnzca btn b
yk zulmleri sresince Saddamn desteklenmesinden ibaret deil
di, bunun ok daha tesinde bir eydi. Bu nedenle ABD, rann
Irakm petrol sevkyatna engel olmamasn salamak iin Krfezde
devriye gezmek zere askeri gemiler gndermeye balad. Ve bu
ok ciddi bir sorun haline gelmeye balad. ABDnin Saddam Hse
yine ballnn derinlii, Irakn srail dnda bir Amerikan gemi
sine saldrma ve hibir ceza grmeden bu kez 37 denizciyi ldrme
hakk bahedilen tek lke olmas olgusuyla rneklendi. yle ok
fazla lkenin bu durumdan svmasna izin verilmez. srail 1967de
ve Irak 1987de bunu yaptlar, ama baka bir rnei yoktur. Bu ba
lln derinliinin bir gstergesidir.
Bunun da tesine geti. Bir sonraki yl, 1988de, bir ABD kruvaz
r (Vincennes) ran hava sahasnda ticari bir ran uam, ran Ha
vayollar 654 drd ve 290 kiiyi ldrd. Gerekte kruvazr
ran karasularndayd. Olayla ilgili temel olgular hakknda ciddi bir
gr ayrl yoktur. ran bunu ok ciddiye ald. Saddamn kazan
mas iin ABDnin her trl areye bavurmaya istekli olduu sonu
cuna vardlar ve bu noktada teslim oldular. Bu ranllar iin nem
siz bir olay deildi. Burada nemsiz bir olay olarak alglanyor, n
k bu yalnzca bizim gerekletirdiimiz bir vahettir. Ve doas ge
rei kudretli olann normal ahlaki sorumluluklar yoktur ve su i
leyemez.
Burada speklasyon yaptm vurgulamama izin verin. Pan Am
103n intikam olarak havaya uurulduunu varsaymak olas ve ma
kul grnmektedir. Bat istihbaratnn olayn hemen arkasndan or
taya att varsaym, bunun ran havayollar 654 uann vurulma
sna kar rann intikam olduuydu. Ve olup bitenlere baklarak
karar verilirse, bunun akla uygun bir speklasyon olmaya devam et
tiini dnyorum. Libyann sorumlu olduu yolundaki kantlar
ok zayf kalmaktadr. ABD ve Britanya'nn sonunda davann bala
masn izin vermeyi kabul etmesinden sonra (Libya yllar nce da
vaya tarafsz bir yarg blgesinde izin vermeyi teklif etmiti), La-
heydeki tuhaf yarglama sreci, konuyu yakndan izleyenler arasn
da kukulan arttrmaktan baka bir sonu yaratmad. Ama bu konu
161
nun tartlmasna izin verilmeyecektir -bundan emin olabiliriz. r
nein, 1192 (1998) noIu Gvenlik Konseyi kararna uygun olarak,
BM genel sekreteri Kofi Annan tarafndan atanan uluslararas bir
gzlemci Hollandada Lockerbie Yarglamas Hakknda Rapor ha
zrlamt. Bu raporun tamamen gizli tutulmas aka gerekli grl
d. Bir ay nce yaynlanan gzlemcinin raporu, yasal sreleri sert
biimde mahkum ediyordu. Eer ABD-Britanyann resmi pozisyo
nunu onaylasayd, basnda rapordan bahsedilecei, muhtemelen
manetlere kaca hakknda yine speklasyon yaplabilir.
Eer ran sorumluysa, makul inkar edilebilirlii hedeflemi olma
lar olduka muhtemeldir -CIAnin Beyaz Saraya salad bir hiz
met tr. Ve 1985de Beyrutta uluslararas terrizmin en korkun
eylemini dzenlediinde CIAnin aka yapt gibi, ran ajanlar
kullanm olabilir. Beyrutta bir caminin dndaki bir arabaya ko
nan ve insanlarn camiden kaca saate ayarlanm bir bomba, 80
kiiyi ldrm, bilinmeyen sayda insan yaralamt -bir ABD za
limlii, dolaysyla allm geleneklere gre bir su deil. Olaslk
la ran Libyah bir ajan semi olabilir. Ama bunlarn hepsi speklas
yondur. Byk ihtimalle hibir zaman bilemeyeceiz, nk bunlar
aratrlmas uygun olmayan konulardr.
Evet, btn bunlara karn, Irak bir tr aykr durum olarak kalma
y srdrd. 1958de, Irak kendisini ABD egemenlii altndaki sis
temin dna karmt. Bu aykr bir durumdu ve ortada baka bir
adan da aykrlk vard. Rejim ne kadar dehet verici olursa olsun,
gerekte durum uydu ki Irak kendi kaynaklarn i kalknmas iin
kullanyordu. Bu nedenle Irakta nemli bir toplumsal ve ekonomik
gelime oldu ve bu sistemin ilemesi gerektii dnlen tarz deil
dir -zenginliin Batya akmas gerekiyordu. Dolaysyla teden beri
aprak ve aykr ilikiler vard. imdi bunlara girecek zaman yok.
Bu kadar yeter. imdi savan ve zellikle yaptrmlarn etkisi iste
nen tarzdan sapmalar esasl biimde tersine evirmitir. Neredey
se kesinlikle gerekleecei gibi, Irakm ABD denetimindeki ulusla
raras sisteme tekrar girmesine izin verildii andan itibaren -ki bu
nun gerekleecei hemen hemen kesinlemitir- Irakn i kalkn
mas iin kaynaklarn kullanmas artk ciddi bir tehlike olmaktan
162
Ortadou da Bart Olaslklar
kacaktr. Ayakta kalr ve ksmen yaralarn sararsa ansl olacaktr.
Dolaysyla bu sorun belki de az ok sona ermitir. Bunun yaptrm
larn amacnn bir paras olup olmad tartlabilir, ama sonucu
olmas byk bir ihtimaldir.
Evet, btn bunlar bir soruyu gndeme getiriyor -bizim insan hak
larna efsanevi sadakatimiz ne durumda? nsan haklar Ortadouda
ki eitli aktrler arasnda nasl datlmtr? Yant ok basittir:
Haklar sistemin ayakta tutulmasna yaplan katkya gre datlr.
ABD doas gerei haklara sahiptir. ngilterenin sadk bir saldn k
pei olduu srece haklan vardr. Arap cephesi kendi halklarn de
netim alnda tuttuu ve zenginliin Batya akmasn temin ettii s
rece haklara sahiptir. Yerel polislerin kendi ilerini yaptklan sre
ce haklar vardr.
Ya Filistinliler? Evet, onlann hibir zenginlii yok. Hibir gce sa
hip deiller. Dolaysyla, devlet ynetme sanatnn en temel ilkele
rine gre, onlarn hibir hakk olmad sonucu kar. Bu iki ile iki
nin toplanp drt etmesine benzer. Gerekte, negatif haklan vardr.
Nedeni udur ki, mlkszletirilmeleri ve ac ekmeleri blgenin
geri kalannda protesto ve muhalefete yol amaktadr. yleyse sis
temin gznde deerleri tam olarak sfr deildir, daha ziyade zarar
l addedilirler.
Evet, bu deerlendirmelerin nda bakldnda, geen yaklak
30 yl boyunca ABDnin politikasn tahmin etmek olduka basittir.
Bu politikann temel unsuru inkarcln ar bir biimi olmutur ve
yle olmay srdrmektedir. imdi burada terimi geleneksel olma
yan bir biimde kullandm aklamam gerekiyor -yani, rk olma
yan bir anlamda. nkarc terimi geleneksel olarak Bat syleminde
tamamen rk bir anlamda kullanlr: Terim Yahudilerin ulusal hak
larn reddedenlere gnderme yapar. Bunlar (yle olduklar iin)
inkarc olarak adlandnlrlar. Fakat eer biz bu terimi rk-olma-
yan bir anlamda kullanrsak, o zaman terim eski Filistindeki rakip
glerin birisi ya da dierinin ulusal haklann reddedenlere gnder
me yapar. Bu nedenle Filistinlilerin ulusal haklann inkar edenler
inkarcdrlar. Ve ABD son otuz ylda, rk olmayan anlamda inkar
163
c kampn nderliini yapmtr. Gerekte, ncln yapt ve
halen yapmakta olduu kampn tek nemli yesidir.
67 sava tehlikeliydi; nkleer bir atmaya ok yaklamt. Ve be
lirli bir diplomatik zmn bulunmas gerektii kabul edildi. Ba
ta ABD ve dier byk gler tarafndan nerilen diplomatik
zm, 242 nolu BM karar olarak adlandrlmaktadr. Bu kararn ak
biimde inkarc olduuna dikkatinizi ekerim. srailin kabul edilen
snrlar iinde bar ve gvenlik iinde yaama hakknn tannmas
iin ar yapmakta, fakat, mlteciler sorununa yaplan mulak bir
gnderme dnda, Filistinlilerin haklan konusunda hibir ey sy
lememektedir. 242 nolu BM karan, blgenin varolan devletleri ara
snda bir zm talep etmektedir. Anlamaya gre, basit szckler
le sylersek, srailin igal edilmi topraklardan tamamen geri ekil
mesi karlnda tam bir ban olmaldr. BM 242 budur. Ve BM 242
o zaman ABDnin resmi politikasyd. Geri ekilme, snrlarda k
k dzeltmeleri ve karlkl ayarlamalar ierebilir: Belki urada
buradaki eri snrlarn dzletirilmesi. Ama daha fazlas deil. Ve
tabii ki igal edilmi topraklar iinde her trl yerleim ve gelime
yasaklanmtr. Bunun, Cenevre Konvansiyonunu ihlal edecei ko
nusunda bir tartma sz konusu deildir. Bu konuda dnyann g
r, srail ve ABD dnda, ortaktr. Ve ABD bu durumda, Nazilerin
gerekletirdiklerine benzer sulan yasaklamak iin oluturulan
uluslararas hukuka ve Konvansiyonlara kartln aleni bir biim
de ifade etmek istememitir. Bu yzden, srailin red ve ABDnin e
kimser oyu hari, oy birliiyle geen kararlar karsnda ekimser
kalmtr.
ABD, BM 242nin bu yorumunu 1971e kadar benimsedi. 1971de
ok nemli bir olay gerekleti. Msrda bakan Sedat iktidara ge
ti ve BM 242nin koullarna uygun bir zm teklif etti -yani, res
mi ABD politikasna uygun bir zm: srailin tamamen ekilmesi
karlnda tam ban. Aslnda Sedatn pozisyonu daha da dostay-
d: Tam ban, srailin Msr topraklarndan ekilmesi karlnda
nermi ve igal edilmi topraklar ve Golan tepelerinin statsn
ak brakmt. Tabi ki onun nerisi de dnsz biimde inkarcy
d ve Filistinliler hakknda hibir ey sylemiyordu.
164
Ortadou 'da Ban Olaslktan
Evet, ABD bir seimle kar karyayd: Bunu kabul m edecekti,
yoksa BM 242yi red mi edecekti? srailin ifade ettii gibi, Sedatn
nerisinin hakiki bir bar nerisi olduu anlalmt -o tarihte s
railin ABD bykelisi olan zak Rabinin anlarnda tanmlad gi
bi bara giden yolda bir kilometre ta.
ABDnin karar vermesi gerekiyordu. ABD iinde bir atma yaan
d. Henry Kissinger kazand ve Washington onun amaz politika
sn benimsedi: Mzakere olmayacak, yalnzca g konuacakt.
Bylelikle ABD, BM 242yi ubat 1971de fiilen reddetti ve BM
242nin ABD ve srailin karar verdii kadaryla geri ekilme" anla
mna geldiinde srar etti. Bu, 1971den bu yana ABDnin kresel
ynetimi altnda BM 242nin ilevsel anlamdr.
Resmi dzeyde, ABD BM 242yi Clintona kadar desteklemeyi sr
drd. Clinton, BM kararlarnn ilevsel olmadn aklayan ilk
bakandr. Ama o zamana kadar, en azndan aklama dzeyinde,
ABD BM 242yi kabul etmiti. Bununla birlikte, bunlar yalnzca sz
cklerdi. Pratikte, ABD Kissingern yorumunu izliyordu. Her ba
kan iin BM 242, srail ve ABDnin belirleyecei ekilde ksmi bir
geri ekilme demekti. rnein, Carter ABDnin BM 242ye olan
desteini gl biimde teyit etti, ama ayn zamanda (Camp David
anlamasnn bir paras olarak) sraile yapt yardm, ABDnin
toplam yardmnn yaklak yarsna ulaacak ekilde arttrd. Byle-
ce tam olarak ngrld ve gerekletii gibi, srailin igal edil
mi topraklan ilhak etmesini ve BM 242nin anlaml bir biimde uy
gulanmasnn nlenmesini (ve srailin kuzey komusuna saldrma
sn) salad.
Uluslararas sistemin inkarc taahhtleri 1970lerin ortasndan itiba
ren deiti. 70lerin ortalarndan itibaren, son derece geni bir ulus
lararas konsenss olutu ve aslnda temelde her lke, srailin hak
larnn yansra Filistinlilerin ulusal haklarn kabul etmeye balad.
Ocak 1976da Gvenlik Konseyi, 242nin metnini de ieren, ama
srailin ekilecei topraklarda yaayan Filistinlilerin ulusal haklar
nn eklendii bir karar tartt. ABD bu karar veto etti, dolaysyla
bu karar tarihten sildi. yle ki ender istisnalar dnda, sz konusu
165
karar tarih kitaplarnda bile bulamazsnz. Ayn ey ubat 1971
olaylar iin de geerlidir. Gayretli bir aratrmayla olgular ortaya
kartabilirsiniz, ama fiilen tarihsel hafzadan silindiler.
Bu devam etti. Olaylarn btn kaytlarna girmeyeceim. ABD
1980de, benzer bir Gvenlik Konseyi kararn veto etti ve genellik
le (sraille birlikte) yalnz bana ve zaman zaman himayesindeki
baka bir devleti de yanna alarak, yllarca benzeri Genel Kurul ka
rarlarna kar oy kulland. Bir Genel Kurul kararnn ABD tarafn
dan tek yanl olarak reddedilmesinin aslnda ifte veto olduunu
hatrlayn: Karar ilevsiz hale gelmekte ve ancak nadiren haber ko
nusu yaplarak tarihten silinmektedir. Washington ayn zamanda
baka mzakere abalarn da engellemitir: Avrupal ve Arap dev
letlerin gsterdii abalar, Filistin Kurtulu rgtnn (FK) aba
lar ve aslnda her trl kaynaktan gelen abalar. Ve olaylar bu e
kilde Krfez Savana kadar devam etti.
Bu barl bir diplomatik zmn engellenmesi srecinin bir ismi
vardr, tam da Orwellin anda konmas beklenecek bir isim: Ba
r sreci olarak adlandrlmaktadr.
Krfez Sava olaylarn akn deitirdi. Bu noktada, dnyann ge
ri kalan blm ABDnin ok ak bir ey sylediini kavrad: ABD
dnyann bu blgesini gle ynetecektir, yleyse yoldan ekilin.
Bu dnyann her yerinde byle anlald. Avrupa yelkenleri suya in
dirdi. Arap dnyas tam bir kargaa iindeydi. Rusya kmt. Ba
ka hi kimse dikkate alnmyordu. ABD hemen, uluslararas bir izo
lasyon iinde 20 yldr koruduu ABDnin inkarc erevesini tek
yanl olarak dayatabilecei Madrid mzakerelerine geti.
Bu eitli yollardan Osloya ve lkeler Bildirgesinin (B) 13 Eyll
1993de Beyaz Saray bahesinde byk bir gsterile kabul edilme
sine giden yolu at -basn bu tarihi huu duyulan bir gn olarak
tanmlamt. B daha yakndan incelenmeyi hakketmektedir. B be
lirsizlie yer vermeden, aka gelecekte neler olacann ana hat
larn iziyordu. Dikkate deer olduunu bugnden bakarak syle
miyorum: B hakknda hemen, Ekim 1993de yaynlanan bir maka
le yazmtm. O zamandan beri pek srpriz bir gelime olmad.
166
Ortadou 'da Bar Olaslklar
B kalc statnn, yolun sonundaki nihai zmn BM 242 ye ve
yalnzca BM 242ye dayanmas gerektiini belirtmektedir. Bu ok
nemlidir. Ortadou diplomasisine aina olan herkes o gn tam ola
rak hangi gelimelerin olacan biliyordu, ilk olarak, BM 242
ABDnin belirleyecei ekilde ksmi ekilme, Kissinger revizyonu
anlamna gelmektedir. Ve yalnzca BM 242, BM 242 demektir ve
srailin yansra Filistinlilerin haklar iin ar yapan dier BM ka
rarlarnn gzard edilmesi anlamna gelmektedir. BM 242nin ken
disinin kat biimde inkarc olduunu hatrlayn. 1970lerin ortasn
dan beri diplomasinin ncelikli sorunu, diplomatik bir zmn
yalnzca BM 242ye mi, yoksa ABDnin Gvenlik Konseyinde veto
ettii ve Genel Kurulda (fiilen) veto ettii dier kararlarla tamamla
nan BM 242ye mi dayanmas gerektii olmutur. Ve ikinci sorun
242nin orijinal ekliyle mi yorumlanaca, yoksa 1971de Sedatn
bar nerisini reddettikten sonra ABDnin ykledii ilevsel yoru
ma m bal kalnaca olmutur. ABD Bde kararl ve ak biimde,
Washingtonun tek yanl inkarclna sadk kalarak kalc zmn
yalnzca BM 242yi temel alacan aklamt. Baka her ey mza
kere masasnn dnda tutuluyordu. Ve o zamandan beri, bu tek
yanl bir g oyunudur ve 242 ABDnin karar verecei ekilde an
lamna gelmektedir. Bir belirsizlik sz konusu olmamtr. Aldatl
m olmay seebilirdiniz -biroklan byle yaptlar. Ama bu bir se
imdi ve akllca olmayan bir seimdi, zellikle kurban durumunda
olanlar iin.
Olaylar byle devam edip gider. Ayrntlar dnda, gerekten srail
Oslo anlamalann ihlal etmekle sulanamaz, igal edilmi toprakla
r yerleime amaya ve buralar sraile ilhak etmeye devam etti. Bu
siz ve ben yaptk anlamna gelir, nk ABD sraile bilerek para
yardm yapyor ve uluslararas hukukun bu ar ihlalleri iin can
alc neme sahip diplomatik ve askeri destek salyor. Birbirini iz
leyen anlamalar ayrntlan aklamaktadr. Yalandan incelemeye
deecek bir neme sahiptirler. Eer ilgilenirseniz, balca anlama
lardan birisini 1996da yaynlanan bir yazmda ele aldm. Bu anla
malarda yer verilen maksatl aalama dahil, aynntlar arpcdr.
Ve eksiksiz denebilecek lde uygulanmlardr.
167
Gl bir mikroskopla ok yakndan bakarsak, (ABDde olduu gi
bi) sraildeki iki ana politik kmelenme arasnda bir fark ayrdede-
biliriz. Buna karn, ABDnin bunlara kar tutumunda dikkat ekici
bir farkllk vardr, ancak bunun nedeni ze ilikin bir fark deil,
tarzla ilgili bir farktr. ki ya da gn nce daha yeni savunma ba
kan olarak atanan kiiyi, Ben Elayzeri ele alalm -imdi i Parti
sinin ahini olarak tanmlanyor. imon Perez hkmetinde konut
bakanyd ve i Partisinin gvercini olarak tannmt. ubat
1996da, Peres hkmetinin sonuna doru, gvercinliin dorua
kt bir zamanda, igal edilmi topraklarda geniletilmi bir yer
leim programn aklad. Bunu okuyacam nk imdi olup bi
tenlerin zn anlatmaktadr. Tarih ubat 1996 idi. unu sylemi
ti: Hkmetin, ki bizim nihai talebimiz olacaktr, Kdusn blge
lerine -Maale Adumim, Givat Zeev, Beytar ve Gush Etzion- ilikin
pozisyonu bir sr deildir: Bu blgeler srailin gelecekteki haritas
nn aylmaz bir paras olacaktr. Bu konuda hibir kuku yoktur.
Eliezer ayn zamanda, srailin Har Homa olarak adlandrd yerin
inaatn duyurmutu. Buras byk lde Araplardan ele geiri
len, Kuds civarndaki son blgedir. Bu program, gl uluslarara
s ve yerel muhalefet nedeniyle Netanyahu hkmeti dneminde
askya alnd. Fakat Perezin projesi Barak tarafndan tekrar balatl
d ve protestoyla karlamadan ilerledi.
Haritaya bir kez bakmak bunun ne anlama geldiini aklayacaktr.
(Oslodan sonra zak Rabin tarafndan ok nceden tanmlanm ol
duu gibi), bu ekilde tanmlanan blge, Bat eriay fiili olarak
blmektedir: Maale Adumim ehri ncelikle bu amaca ynelik ola
rak gelitirilmitir ve Kudsn blgelerinin dier paralarnn
eklenmesi yalnzca fiili blnmeyi pekitirmektedir.
Ben Elayzer ubat 1996da, i Partisinin inaat faaliyetlerini, rakip
Likud koalisyonu gibi gsterili ekilde deil, babakann tam hima
yesi altnda sessizce yrttn de aklamt. Babakan Rabin,
Peres, Barak -ki btn inaat rekorlarn krmtr- veya baka her
hangi birisi olabilir, ama biz sessizce inaa ediyoruz: te kritik
cmle budur. Ve ABDnin her zaman i Partisini Likuda tercih et
mesinin nedeni budur. i Partisi bunu sessizce yapar. Onlar g-
168
Ortadou 'da Bart Olaslklar
veremlerdir. Likud Partisi kendini beenmitir ve bu konuda ok
grlt kopartr. Ve bu, bizim halihazrda ne yapmakta olduumu
zu bilmediimizi iddia etmeyi gletirir. Bu yzden, her zaman
i Partisi tercih edilmelidir.
Bunun nedeni, farkl semen gruplar olmasndan kaynaklanr. i
Partisi yneticilerin, profesyonellerin, aydnlarn partisidir - genel
olarak Batl ikiyzlln normlarn ok iyi anlayan, daha sekler
ve batllam kesimler. Dolaysyla bunlar birlikte i yaplmas da
ha kolay olan kesimlerdir, bu nedenle Batda daha ok beeni top
larlar. Politikalar bir lde farkllk gsterirler: Belirtildii gibi,
i Partisi yerleim blgelerinin inaatnda (ve ayn zamanda askeri
eylemlerde) Likuda gre genellikle daha saldrgan davranmtr.
Bazen tersi geerlidir, ama bu ikincil nemdedir.
Ayrntya girmeden konuursak, ne kan mzakereler ve Clinton
ve Barakm pek yaknda vaatleri, cmerte dnleri hakknda-
ki btn mevcut tartmalarda, nemli baz eksiklikler olduunu
fark edeceksiniz. Bunlardan birisi haritadr. ABD gazetelerinin biri
sinde olup bitenleri betimleyen bir harita bulmaya aln. Evet, ba
na gre hi harita olmamasnn nedeni, Camp David teklifine, Clin
tonn son planna ve Barakn planna gre uygulamaya konanlarn,
Ben Eliezerin tanmlad programa ok benzemesidir. Biraz nce
belirttiim yerler, dierlerinin yansra, sraile dahil edilen yerlerle
hemen hemen ayndr. kinci bir kritik eksiklik cmerte dnle
rin olamayacadr. nk Rusya'nn Afganistandan veya Alman
yann igal edilmi Fransadan ekildiinde olduu gibi, toprakla il
gili hibir dn sz konusu olamaz.
Kuds olarak adlandrlan ehir, btn ynlere doru yaylarak
genilemektedir. Kuzeydeki Ramallah gneydeki Beytlehemden
ayrmakta ve fiili olarak Bat eriay blmektedir. Maale Adumim,
ABD basnnda Kuds civarnda bir yerleim yeri olarak adlandr
lyor. Aslnda, ABD ve srail tarafndan esas olarak Oslo grmele
ri srasnda Kudsn olduka dousunda kurulmu olan bir ehir
dir. ehrin planlanan snrlarnn Erihann birka kilometre dna
kadar ulamas dnlmektedir. Eriha ise imdi insanlarn ehre gi
169
ri kn engellemek iin derin bir ukurla evrelenmitir -ve ay
n ey dier ehirler iin de planlanyor. Bu, Kuds kntsnn,
Filistin blgelerini iki kuatlm blgeye ayrarak, Bat eriay fi
ilen ikiye bld anlamna gelmektedir. Ve btn Filistin blgesi
(imdi yalnzca srail yerleimleriyle byk lde genilemi olan)
Kudsteki Filistin yaamnn geleneksel merkezinden ayrlmtr.
Kuzey ve merkezdeki blgeleri fiilen blen kuzeyde baka bir
knt vardr. Gazze tartmas mulaktr; ama yerleimlere ve geli
me kalplarna bakarak karar verirsek, muhtemelen benzer bir ey
planlanmaktadr. Btn yerleimlerin, bunlar sraile ilhak etmek
ve kendi kuatlm blgeleri iinde denetlenen Bat eriaI Filistin
lileri gzden rak bir yere g ettirmek iin tasarlanan byk altya
p projelerine dahil edildiini hatrlayn.
Bunlar pek yaknda gerekleecek, cmerte dnlerdir. Olduka
iyi anlalmaktadrlar. Barak hkmetinin mzakere heyetinin ba
kam ve aslnda -olduka ar uta- bir i Partisi gvercini olan, n
de gelen Israilli gvercinlerden birisinin, lomo Ben Aminin yoru
muyla bitireceim. Hkmete girmeden hemen nce Ibranice yaz
d akademik bir kitapta, tamamen doru bir ekilde, Oslo gr
melerinin amacnn igal edilmi topraklar iin kalc bir yeni-s-
mrgeci bamllk durumu oluturmak olduuna iaret etmiti.
Bu genellikle srailde, bir Bantustan zm olarak tanmlanmak
tadr -eer Gney Afrikann politikasn dnrseniz, esaslar ba
kmndan benzerdir.
Bu zmn nde gelen destekileri arasnda, Israilli sanayicilerin
olduunu belirtmek nemlidir. Yaklak on yl nce, Oslo anlama
sndan nce, Israilli sanayiciler kabaca bu tr bir Filistin devleti isti
yorlard -olduka geerli nedenlerle. Onlar iin kalc bir yeni-s-
mrgeci bamllk ok anlamldr. Filistin tarafnda snr boyunca
montaj tesisleri ve maquiladoraslann yer alaca, ABD ve Meksika
ya da ABD ve El Salvadordakine benzer bir durum. Bu, ok ucuz i
gc ve berbat alma koullan olana sunmaktadr; kar etme ze
rindeki evre kirlilii ve dier skc kstlamalar hakknda endie
lenmeye de gerek yoktur. Ve her zaman tehlikeli olan insanlann s
raile getirilmesine gerek kalmayacaktr. Kim bilir? Gzel ruhlar
170
Ortadou 'da Bar Olaslklar
diye alaya alman bu insanlardan bazlar, kendilerine nasl muamele
edildiini grebilirler ve en alt dzeyde uygun alma koullar ve
cret isteyebilirler. Snrn te yannda, Transkei* gibi, kendi dev
letlerinde olmalar onlar iin ok daha iyidir. Bu, yalnzca insan
haklarnn korunmas tehdidini ortadan kaldrmakla ve karlan arttr
makla kalmaz, fakat ayn zamanda srail ii snfna kar da kulla
nl bir silah olur. srailli iilerin cretlerinin ve sosyal yardmlan-
nn altnn oyulmas iin olanaklar sunar. Ve aynca, grev krmann
aralann salar -lke dnda, ABDdeki grevleri krmak iin kullan
labilecek an bir kapasite gelitiren ABDli imalatlar tarafndan
genellikle kullanlan bir ara. Birka yl nceki Caterpiller grevi bu
nun bir rneidir. rnein, limanlarn zelletirilmesine allyor
du ve srail sendikalan greve gitti. Sanayiciler asndan bir sorun
olutu. Grevi krmak iin, bir Msr limann veya Kbnstaki bir li
man kullanabilirlerdi, ama bunlar ok uzaktalar. te yandan, eer
Gazzede bir limanlan olsayd, bu mkemmel olurdu. Yeni-smr-
geci bamllk iindeki yetkililerin ibirliiyle, liman ilemleri ora
ya aktarlabilirdi. srailli iilerin grevi krlabilir ve limanlar hesap
verme ykmll olmayan zel ellere geebilirdi. Bu, kalc bir
yeni-smrgeci bamllk iindeki bir Filistin devletini desteklemek
iin iyi bir nedendir. Hikaye Toledoda tandk olsa gerek.
srailin kendisi -artc olmayan bir ekilde- giderek ABDye ok
benzer hale geliyor. imdi muazzam bir eitsizlie, ok yksek bir
yoksulluk dzeyine, yerinde sayan veya gerileyen cretlere ve k
tleen alma koullanna sahip -dier sanayilemi lkelerin o
una gre, daha ok ABDye benziyor. ABDde olduu gibi, ekono
mi nemli lde, bazen askeri endstri adyla gizlenen, dinamik
devlet sektrne dayanyor. ABDnin ileri karakolunda, Birleik
Devletlerdekine ok benzer dzenlemeleri desteklemesi gerektii
gerekten artc deildir.
ABDnin ifte snrlandrma olarak adlandnlan politikay izlemek
* Transkei: Gttney Afrika hkmeti tarafndan 1959da siyahlarn yaamas iin
kurulan ve bamsz olmayan bir devlettir. 1976da rk apartheid sisteminde
Gney Afrika vanatdalm kaybeden siyahlar iin yasal bir anavatan ilevi
grmesi amacyla szde bamszlk verilmitir, -.n.
171
te oluu da artc deildir. Kendilerini ABD egemenliindeki k
resel dzene baml klmam olan blgedeki iki devletin -ran ve
Irakn- yaltlmas. Buna karn, bu politika kmektedir. Ve srd
rlemez bir politikadr. Blge lkeleri bu politikay artk kabul et
miyorlar. ABD ve snrl lde ngiltere dnda, ok az destek ve
ok gl bir muhalefet var. ABD iindeki muhalefet ayn zamanda
kritik bir alanda, en nemli frsatlarn rakiplerine terk etmeye zor
lanm olmaktan honut olmayan i dnyasnda gelimektedir.
Ir^kn dnyadaki en byk ikinci petrol rezervlerine sahip olduu
nu ve rann da ok fazla kaynaa sahip olduunu hatrlayn. yley
se, u ya da bu ekilde bu iki blgenin ABD denetimi altnda siste
me yeniden dahil edileceklerini beklemek makuldr. Kolayca deil
-nk bunun gerekletirilmesinin nnde bir dolu sorun vardr.
Gerekte, btn blge son derece deiken ve ok tehlikelidir.
ABDnin rolnn kritik, muhtemelen belirleyici olmay srdrece
i konusunda kuku yok. Bu bizim iin iyi bir eydir, nk bizim
etkileyebileceimiz bir faktrdr -bize son derece ar sorumluluk
lar ykleyen bir olgu.
SORU-YANIT BLM
Saddam Hseyin bunlar bizim desteimizle yap t" eklindeki arg
mana y a n t olarak bir adm daha ileri gitm enizi istiyorum. Eer bi
risi "Pekala, bakltsntz, bu bizim hatamzd ve dzeltmeye alyo
ru z" derse, siz ne diyeceksiniz?
Hatamz nasl dzeltiyoruz? Her eyden nce, aslnda bu iyi bir ya
nt ve bu yantn drst bir ekilde verilmesi gerekir. Bu nedenle,
eer Bili Clinton, George Bush vs. Evet, bu adam bir canavar. On
dan kurtulacaz, nk en kt sularn bizim desteimizle iledi
derlerse, bu nemli bir aama olacaktr. Bundan sonra, en azndan
sorunla drst biimde yzleebiliriz.
Ve bundan sonra, mantkl yant ne olacaktr? Evet, eer Saddam
Hseyin bizim desteimizle su ilemise, kim cezalandrlacaktr?
Saddam Hseyinin Evet, zgnm. Bu bir hatayd dediini varsa
yalm. Bu yeterli midir? Hayr, yeterli deildir. Eer birisi byk bir
su ilerse, bundan sorumlu olur. Clinton, Saddam Hseyine kar
172
Ortadou 'da Bart Olaslklar
kmad ve George Bush babasn sulamayacak.
Bunlar ABD politikalardr. Bunlar yllardr yrrlkte olan politika
lardr. Bu durumda, aslnda Saddam yle diyebilir: Evet, o zaman
su iledim, fakat imdi uslu ocuk oldum. Bir daha byle eyler
yapmayacam. Bunu kabul etmiyoruz. Eer biz su ilediysek,
kendimize neden bunu yaptmz sormamz gerekir. Ve bundan
sorumlu muyuz? Ve ayrca, tekrar br soruya geliyoruz: Sula baa
kmann yolu Saddamm gcn arttrmak ve halk mahvetmek mi
dir? Buna kimse inanmad iin, politikalarn farkl nedenlerle uy
guland sonucuna varyoruz ve bu nedenleri bulmak iin aba gs
termeliyiz. Ama eer birisi evet, Saddam suu bizim desteimizle
iledi derse, bunun nemli bir adm olaca konusunda sizinle ay
n fikirdeyim. Bu ileriye doru atlm iyi bir adm olacaktr.
Sorunlarn en zoru olan Kuds hakknda dnceleriniz neler.?
Kudsn en zor sorun olduunu dnmyorum. En kolay sorun
lardan birisi olduu kansndaym. Tam Camp David mzakereleri
nin ortasnda, ok iyi bir Israilli sosyolog olan Baruch Kimmerling
//,a'aretzde, New York Timesakilete olduka benzeyen bir makale
yazd. Kuds sorununun, ortadaki btn sorunlarn en kolay oldu
unu ve birka dakikada zlebileceini syledi. Belki zlmesi
biraz daha fazla zaman alabilir. Ama ne srd grn doru ol
duunu dnyorum. Kuds sorunu, maharetle manevra yapabile
ceiniz bir sorundur. Ve bu sorunu becerikli bir ekilde zme ka
vuturmann bir ok yolu var. Kuds sorunuyla ba etmek iin ok
sayda teknik zm dnebilirsiniz.
Kolayca zme kavuturamayacamz ey, benim betimlediim du
rumdur: igal edilmi topraklarn kuatlm blgelere blnmesi ve
balca blgelerin sraile ilhak edilmesi. te bu konuda hareket ala
nnz yoktur. Ve ite bu nedenle hi kimse bu konu hakknda konu
mak istemiyor. Clinton ve srail bariz nedenlerle bu konuda konu
mak istemiyorlar. Peki neden Arafat bu konuda konumak istemiyor?
Evet, bana gre bunun nedeni, Kuds sorununda Arap devletlerinin
desteini kazanabilecek olmasdr. Arap devletleri, Filistinlilerin yok
edilmesi konusunda u ya da bu yolun seilmesine aldr etmiyorlar.
173
Eer Filistinlilerden kurtulurlarsa, mutlu olacaklar -Filistinliler onlar
iin ba belas, tpk kendi halklarnn ba belas olmas gibi. Bu yz
den ben Arafatm Kuds zerinde odaklanmasnn taktik amal oldu
unu tahmin ediyorum -bu, Arap cephesinin desteini salayabilece
i bir konu. Bunun nedeni, Arap devletlerinin kendi halklarndan
korkmas. Eer Kuds brakrlarsa, insanlar fkelenirler.
Belki Arap devletleri Filistinlilerin yok olup gitmelerine aldtrt etmi
yorlar. Ama Filistinlilerin yo k olmadklar da ak. Her eye karn
imdiye kadar yok olmadlar. Apartheid rejimi olduunu, srail'in
altrmak iin Asyallan getirdiini, Oslonun im di ldn, s
railde solun artk hi olmadn gren National Lawyers Guild
(Ulusal Avukatlar Demei) yakn zamana kadar bir yesiydim. Os
lo sreci arttk ilemiyor. Eer Oslo ldyse ve ilemiyorsa, tarihin bir
sonraki aamas iin ngrleriniz ne?
Sizinle ayn fikirde olmay isterdim. Ama deilim. iddetin etkinlii
ni kmseme eiliminde olduumuzu dnyorum. Eer tarihe
bakarsanz, iddet genellikle baarl olmutur. Ve Oslonun ileme
diini gsteren bir kant yoktur. Oslo lomo Ben-Aminin tanmlad
eydir: gal edilmi topraklarda kalc bir yeni-smrgeci bam
llk yaratma abas. Ve ben bunun pekala gerekleebileceini d
nyorum. ABD ve srailin honut olmadklar bir direni dzeyi
olduu doru, ama bu direnii bastrmak iin kullanabilecekleri ok
sayda iddet aracna sahipler ve kan akmasnn devam etmesinin
bir snr var. Gerekten bir snr vardr. Btn tarih boyunca hk
medenlerin anladklar ey budur. Ve genellikle ie yarar. Eer buna
izin verirsek -biz, siz ve ben, ABD halk- eer bunun srp gitmesi
ne izin verirsek, pekala yine ie yarayabilir.
Daha yaknda Eriha iin yaplm olana benzer her trl taktik dn
lebilir: Bu, btn Arap ehirleri iin yaplabilir. Bat eriadaki her
Arap ehri, insanlarn giri klarn engelleyecek byk bir hendek
le evrilebilir. Daha fazla suikast dzenlemek ve sivil ynlara daha
fazla saldn gerekletirmek iin ABD daha fazla helikopter gnderebi
lir. ABD bunu yaparken, nasl son alt ayda bunlarn hibirisinden sz
etmediyse, yine olacaklara yer vermeyecek olan basnna gvenebilir.
174
Ortadouda Ban Olaslklar
Uzun vadeli ama pekala srailin teden beri benimsedii politika
olabilir. Btn Israilli liderler arasnda belki Filistinlilere en sempa
tik davranm olan Moe Dayan gibi en gvercin srailliler bile bu
amac benimsemilerdir. Otuz yl nce kabine ii tartmalarda Mo
e Dayann gr yleydi: Onlara hibir ey vermeyin; onlara k
pekler gibi muamele etmeliyiz, yapabilenler baka yere gidecekler
dir ve bundan sonra, ne olduuna bakacaz.
Bu on be yldr biliniyor. yi anlalmas gerekiyor -yaynlanan bel
gelerde var ve buradaki muhalif yaynlarda da bahsedildi. Ve bu po
litikadr. Sras gelmiken belirtmek gerekir ki bu, grmezden gelin
memesi gereken Yahudi tarihine ok iyi uyan bir politikadr. Yahu-
diler kendi tarihlerini biliyorlar. Buradaki bakalar gibi, ben de o
cukken bu tarihi rendim, daha sonra ocuklara rettim ve zel
likle srailde bu tarih ok iyi bilinmektedir. Romallarn srgn
edilerini dnn -iki bin yl nce Romallar gerekte ne yaptlar?
Filistinden btn nfusu mu srdler? Hayr. Sekinleri srdler.
Kylleri braktlar. Kyller yalnzca yaamlarn srdrrler. Ya
amlarn srdrrler, ac ekerler ve katlanrlar. Fatihler gelir, ba
ka fatihler onlarn yerini alrlar ve kyller deien koullara kendi
lerini uyarlarlar. Bir ekilde yaamaya devam ederler. Sekinler gitti
-bu bir srgn olarak adlandrld. Neden bu bir kez daha olmasn?
Tatsz olan olgu udur ki, ieriden snrlandrlmadka, iddet genel
likle amacna ular. iddeti snrlayabilecek ABD dnda bir g yok.
ABD iinde bunu kontrol altna alabilecek bir g var. Eer biz yap
mazsak, Oslonun ileyecei kansndaym. Ho olmayacaktr, ama
Oslonun ileyeceinden kuku duymak iin hibir neden grmyo
rum.
Pdkat Gney Afrika veApartheid rejiminin sonu iin ne diyorsunuz?
Gney Afrikada olan byk bir olaydr. Nfusun yzde sekseni be
yaz yneticilerle yaptklar bir anlamayla biimsel bir zgrlk el
de etmeyi baard. Bu anlama ekonomik denetimi byk lde
beyaz yneticilere brakt ve imdi yeni bir siyah sekinler grubu
onlara katkm durumda. Bu oldu ve bu bir baardr. Tarihin byk
blmnde, bu byle olmaz ve bu rnekte bile sz konusu olan son
175
derece ksmi bir zaferdir. Zafer diye bir eyden szdilebilse bile, bu
nun Gney Afrika halknn ounluu bir zafer olmad aktr.
Cape Downun dndaki siyah yerleim blgelerine ve J ohannes-
burgun gecekondu mahallelerine bir bakn. Orada yaayan insanlar
bir zafer kazanmadlar ve bunu biliyorlar. Muhtemelen oradan yk
selen bir fke patlamas var. Birka gn nce Mandela, bu nedenler
le ANCnin yaptklar hakknda iddetli bir eletiri yaynlad.
Israil-Filistin sorunu iin gereki ve adil bir zm size gre ne ol
mal?
Evet, son derece geni bir uluslararas konsenss var ve bu olas bir
geici zm. Bu, ABD dnda dnyada hemen herkesin destekle
mi olduu zm: Bir Filistin devleti iin arda bulunan dier BM
kararlaryla tamamlanm ekilde, BMnin 242 nolu karan. Bu karar,
Kuds iin baz teknik zmler gerektirecektir; Kudsn ak bir
ehir haline getirilmesi, belki kabaca Haziran 1967 ncesi snrlara
gre Kudsn iki devletin ortak bakenti yaplmas.
Kiisel olarak, bunun her zaman berbat bir zm olduunu dn
dm. u anda olandan daha iyi, ama gerekten uzun vadede uygula
nabilir bir zm olduunu dnmyorum. Hibir anlam ifade et
miyor. Ohio eyaletinin ortasna keyf bir snr izmeye ve ABD ile
Meksika gibi, iki bamsz devlet kuracaz demeye benziyor. srail
ve Filistin birbirlerinden ayrlamayacak kadar iie gemitir. Aslna
bakarsanz, srail ve Filistinin gerekten rdn ve muhtemelen di
erleriyle birlemesi gerekir. Uzun vadeli zmn -bunu aacam-
Osmanl mparatorluundakine benzer bir ey olduunu dn
yorum. Osmanl mparatorluunun kt bir ileyii vard, ama do
ru bir dnceye sahiptiler. Bereket versin Osmanl yneticileri o
kadar yozlamlard ki, insanlan byk lde kendi hallerine b
raktlar. ounlukla halklar soymakla ilgileniyorlard ve kendi ile
rini, kendi dinlerini ve kendi cemaatlerini ynetmek konusunda ol
duka geni bir yerel zynetim hakk tanyarak insanlar kendi ba
larna brakmlard.
Evet, ok kr Osmanl mparatorluuna geri dnmeyeceiz, ama
oradaki genel manzara gerekidir. Aslnda bu, Avrupann zalim ve
176
Ortadouda Bart Olastltklan
kanl bir sistem olan ulus-devlet sistemini paralayarak ilerlemekte
olduu ey olabilir. Sadece ulus-devlet sisteminin kurulduu Avru
pa tarihinin son be yz ylna bakn. Bir dehet tarihidir. Ve bu sis
tem, blgeciliin yansra, aama aama bir tr entegrasyona doru
ilerlemektedir -ki bu anlaml bir sretir. Belki ayn ey Dou Akde
niz lkeleri iin de geerlidir. Belki uygulanabilir ama irkin olan iki
devletli bir zmden, belirli bir karlkl etkileimin ve paylalan
sorumluluun olduu federal bir dzenlemeye doru admlar hayal
edebiliriz. Daha sonra, entegrasyonun daha ileri biimlerine geile
bilir. Bunun olabileceini sanyorum. Bu, ABD politikasnda byk
bir deiiklik gerektirecektir. ABD desteklemedii srece, bu
zm hibir zaman gereklemeyecektir. Fakat olabilir. Ve bir ilk
adm olarak, uluslararas konsenss gibi bir ey olabilir.
Sorunlara hibir zaman bir kerede zm bulamazsnz. Anlk bir
zm olas deildir. Ciddi bir sorun sz konusu olduunda, bu hi
bir zaman gereklemez. Ancak gerekleme ans olan, daha ileri
admlara giden yolu kolaylatracak admlardr. Ve bana yle gr
nyor ki, burada yapc olabilecek bir gelime seyri dnebiliriz.
Beyaz Gney Afrika'dan yatrm larn geri ekilmesi fikrinde srar et
tiim iz g ibi srailden yatrm larn geri ekilmesi fik rin i zorlamann
iyi bir yntem olduunu dnyor musunuz?
Son 30 yl iin, bu konuda ABDyi en byk sulu olarak gryo
rum. Ve bizim ABDnin yatrmlarn geri ekmesini zorlamamz ger
ekte hibir anlam tamaz. Yapmamz gereken ABD politikasnda
deiim iin srar etmektir. rnein imdi sraile saldr helikopter
leri gnderilmemesi iin bastrmak nemlidir. Aslnda ABDde baz
gazetelerin bunlarn gnderildiini haber yapmasn salamaya a
lmak ok nemlidir. Bu bir balang olacaktr. Ve sonra bask uy
gulamak iin kullanlan askeri silahlarn gnderilmesini durdurmaya
sra gelebilir. Ve bunun gibi admlar atabilirsiniz. Byle bir politika
hayal edilebilir olsa bile (ki deildir), srailden yatrmlarn geri e
kilmesi iin bastrmann pek anlaml olacan sanmyorum.
ncelikli sorunumuzun, on yllardr bu ileri yneten temel ABD
politikasn deitirmek olduunu dnyorum. Ve bu bizim ey
177
lem gcmzn snrlar iinde olmaldr. Bizim yapabilme gcne
ulamamz gereken ey udur: ABD politikasn deitirmek.
Filistinlilerin geri dn hakk konusunda ne dnyorsunuz?
Geri dn hakk olduunu dnyorum. Pek ok sayda geri dn
hakk var. rnein, oturduklar yerlerden srlm ve hayatta kalan
insanlar iin geri dn hakk olduu kansndaym. Geriye dnme
haklan vardr. Dnyada her eit hak var, ama sorun u ki pek ok
hak basite yerine getirilmeyecektir. Genellikle olduu gibi haklar e
litiinde, belli bir insani zm bulmaya almak zorundasnz.
ngrlebilir gelecekte -ve hi kimse zavall Filistin mltecilerini
bu konuda aldatmamaldr- dnyada sraili byk sayda mlteci ka
bul etmeye zorlayacak, brakalm zorlamay, bu konuda sktracak
bir g olmayacaktr. Belki belli sayda mlteci kabul edebilir, ama
bu byk bir say olmaz. Eer, hayal edilmesi g olsa da, srail bu
nu yapmaya zorlanrsa, muhtemelen dnyaya fke saacaktr -ve
unutmayn bunu yapabilir. General Butler haklyd. Ve o zaman or
tada endielenmemiz gereken bir sorun kalmayacaktr.
Dolaysyla ngrlebilir gelecekte, bu tannmas ve insani bir tarz
da zme kavuturulmas gereken bir haktr; ama haklannn tama
men verileceine inandrarak ac eken insanlar aldatmamak gere
kir nk haklarn tamamen verilmesi gibi bir ey olmayacaktr.
Bugnden yola karak neler yapabilirsiniz? Evet, mltecilerin so-
runlann halletmek iin uygun yollar bulmaya alrsnz. Pek ok
mlteci buraya getirilebilir. Hatrlayn, BMnin 194 nolu karan geri
dn ya da tazminat ars yapmt. Tazminat bir ihtimaldir. So-
rumluluklanmz ve zenginliimiz gz nne alndnda, kolaylkla
tazminat iini halledebiliriz ve halletmemiz gerekir. Ve bu buraya
yerleimi de kapsayabilir -her eye ramen mltecilerin ounun
bunu tercih edebileceini zannediyorum. En azndan onlara bu se
enek tannmaldr. sraile geri dne gelince, bunun bir seenek
olmas gerekir, ama snrlandnlmaldr.
Kader geni'nin 1983 basksnda, srailin Filistinlilere bu ekilde
muamele etmesinin ABD asndan baz riskler ierdiini ileri sr
mtnz. imdi Sovyetler B irlii yok olduuna gre, kt muame-
178
Ortadouda Bar Olasltklan
temizden tr bi riskim iz var mi? Gelecekteki bir tarihte geri tepe
bilecek bir ey?
Evet, ben hibir zaman Sovyetler Birlii nin ciddi bir caydrclk
oluturduunu dnmedim. Aslnda, Sovyetler Birlii pekala her
zaman olan bitenin arka plannda yer alyordu. Ve hatrlayn,
1990daki kne kadar olan dnem boyunca, Sovyetler Birlii
bu konuda uluslararas egemen gr paylayordu. Diplomatik bir
zm hakknda benimsedii pozisyonlar bakmndan Avrupadan
nadiren farkllayordu.
Gerekte Sovyet riskinin bir ls, Bush ynetimi tarafndan son
derece nemli bir belgede verilmiti. Size bu belgeyi okumanz id
detle tavsiye ederim ve herkesin bu belgenin nemli olduunu bil
mesi gerekirdi. Her yl ilkbahar civarnda, Beyaz Saray Kongreye as
keri bte iin bir plan sunar. Biz bunun byle olmasn isteriz. Ge
nellikle bu rutin bir itir, her yl ayn hikaye tekrarlanr. Ama ilgin
olan, Mart 1990da sunulmu olan pland. Son elli yln bahanesi or
tadan kalktna gre, Mart 1990da bu plan nasl ele alacaklard?
Berlin duvar daha yeni yklmt.
Bu nedenle, ABD d politikasyla veya kendi lkemizle ilgilenen
herkes hemen bu plana bakmalyd. Ve ok ilgintir. Daha nceki
lerle neredeyse ayndr. Devasa bir askeri rgte ihtiyacmz var.
Savunma sanayiinin taban olarak adlandrlan eyi muhafaza et
memiz gerekiyor -bu yksek teknolojili sanayi iin kullanlan bir
isimdir. Tpk daha nce olduu gibi, Ortadouyu hedefleyen mu
azzam mdahale glerine sahip olmamz gerekiyor. Her ey eski
den olduu gibidir. Deien tek ey, gsterilen gerekedir. Dolay
syla bu devasa askeri bteye, Ruslar nedeniyle deil, fakat, alnt
yapyorum, nc Dnya lkelerinin teknik gelikinlii nede
niyle sahip olmalyz. te sadece bu yzden byle bir bteye ihti
yacmz var.
Mdahale glerimize gelince, sunulan plan, daha nce olduu gi
bi, ncelikle Ortadouyu hedefleyen bu glerin korunmas gerek
tiini sylyor. Ardndan u cmle geliyor: [Ortadouda] karla
rmza ynelik tehditler Kremlinin inisiyatifine braklamaz. Baka
179
bir deyile, Ey ahali kusura bakmayn, size elli yldr yalan sylyor
duk, ama imdi size gerei syleyeceiz, nk Kremlin ortalarda
yok. Dolaysyla karlarmza ynelik tehditler Kremlinin inisiya
tifine terk edilemez. Bu arada, Irakn inisiyatifine de braklamaz,
nk hatrlayn Irak o zamanlar bir mttefikti. Tehdit her zaman
ne olduysa, yine ayn eydir -sonunda bulut dald: Bamszlk
milliyetilik. Bu, daha nce dahili kaytlarda olduka akt, ama
imdi herkese ak hale geldi. Evet, ite tehdit buydu. Ve Filistinli
lerin oluturduu tehdit, bamszlk milliyetilii canlandracak
olmalardr.
u tamamen dorudur: Ortalkta baka bir sper g olduu srece,
olaylar kontrolden kabilir. rnein 1967de, savan tam sonun
da, atekesten sonra (ve ABDnin isteklerine ramen) srail Golan
tepelerini igal ettiinde, bir nkleer sava tehdidi vard. Ruslar
kplere binmilerdi, Krmz Telefon grmeleri yapld. Dou Ak
denizde filolar kar karya geldiler. McNamara sonradan Savaa
ramak kalmt dedi.
Her yerde nkleer silahlarnz varken, her zaman korkun bir sava
tehdidi vardr. Bu hala devam ediyor. Aslnda, belki imdi bu tehdit
gemite olduundan daha byktr. Byk bir olaslkla Ruslar bu
gn, 15 yl ncesine gre daha byk bir tehdit oluturuyorlar -ya
ni, daha byk bir nkleer tehdit. Ve biz onlarn daha byk bir
tehdit haline gelmesine yardmc oluyoruz. rnein, Clinton yne
timi Ruslar, uyar geldiinde fzelerini frlatma durumunda tutma
lar iin zorlad. Bu u anlama geliyor: Fzeler insanlarn kararna
gre deil, elektronik bilgiye gre bir saldn yapld uyans geldi
inde havalanyorlar. Clinton ynetiminin bunu yapmasnn nedeni,
ABDnin Anti-Balistik Fze Anlamasnn altn Ulusal Fze Savunma
s ile oymasn Ruslara kabul ettirmeye almaktr. Fikir uydu:
Kayglanmayn -fzelerinizin ateleme statsn ykseltebilirsi
niz.
Ama Ruslann komuta ve kontrol sistemleri ktleiyor. Kursk deni-
zaltsnn bana gelenler her yerde meydana geliyor. Ve bizim on
lardan yapmalann istediimiz, bu bozulan sistemleri elde tutmalar
180
Ortadou 'da Ban Olasltklart
ve bunlar nkleer balkl fzelerin ne zaman ateleneceini belir
lemek iin kullanmalardr. Bu herkes iin son derece tehlikeli. Ve
bu tehlike varln srdrmekle kalmyor, muhtemelen artyor.
Nkleer Fze Savunmas bu tehlikeyi daha da arttracak, nk bu
neredeyse Ruslardan caydrc kapasitelerini arttrmalarn istemek
anlamna geliyor. Dolaysyla, bu sorunlar her zaman varoldular.
Her zaman bir eyin patlamas tehdidi var ve bu her eyin sonu de
mek. Bu o zaman da geerliydi ve imdi de geerli.
Ama politikalar belirleyenlerin dolaysz olarak kar karya kaldk
lar tehdit her zaman var olmu olan bir eydir: Blgelerin halklar
kendilerine dayatlan dzenlemeleri kabul etmeyebilirler, kendi h
kmetlerini devirebilirler ve bamszlk milliyetilik dorultusun
da harekete geebilirler. Ve bu durumda, eer yapabilirse, ABDnin
g kullanarak mdahale etmesi gerekecek; bu o kadar kolay deil.
Yksek okuma yazm a oram gz nne alndtnda, Amerikan bal
k neden bu kadarpasif ve sradan ABD vatandalar ber ik i tarafn
bana doru adm atmasn zorlamak iin ne yapabilirler?
Evet, gelin bu konuda somut konualm. Olduka yksek bir okuma
yazma oram olduu doru -daha da yksek olmasn isterdim, ama
makul lde yksek. Dier yandan, yksek okuma yazma orannn,
rnein sivil ynlara saldrmak iin sraile saldn helikopterleri gn
derdiinizi kefetmeniz konusunda size bir yaran oluyor mu? Hayr,
hibir yaran olmuyor, nk etkin bir ekilde marjinalletirilmi olan
muhalif yaynlar dnda, bunu hibir yerde okuyamyorsunuz. Eer
okunacak bir ey yoksa, yksek bir okuma yazma oranna sahip olma
nn fazla bir anlam yoktur. Ve bu genel olarak geerli. Daha imdi
bahsettiim belgeyi rnek alalm, Bush ynetiminin Mart 1990 tarih
li belgesi. Ve bu belge kamuoyuna ak ekilde,- orada duruyor. Ama
yksek bir okuma yazma oran bu belgeyi bulmak iin yeterli deil.
Onu egemen medyada bulamazsnz. Bildiim kadanyla, muhalif ya
ynlar dnda, bu belgeden bahsedilmedi bile. Ve baka yerlere bak
mak iin neyi aradnz bilmeniz gerekir.
rnein eer bir fiziki olmak istiyorsanz, bir ton veri olmas yeter
li deildir. Neyi aradnz bilmeniz gerekir. Bu, ilerin nasl dnd
181
hakknda belirli bir kavray gerektirir. Ve bu kavray edinmek
iin, nemli olan eyleri semekte sizi ynlendiren bir eitim gerek
lidir. Bizim eitim sistemimiz bunu salamaz. Aslnda, tam tersini
yapar. Sizi bu tr tehlikeli dncelerden korumaya alr. Ve ge
nellikle baarl olur. te bu nedenle, insan haklar ihlallerini sona
erdirmenin kolay yollan gibi eylere dikkat gstermeyiz. En kolay
yol, tabi ki, bu ihlalleri gerekletirmeyi durdurmaktr. Bunun sra
dan bir ey olmas gerekir. Bu nedenle, insan haklanyla ilgilenenle
rin ncelikli sorunu insan haklarna zarar verecek ne yapyoruz?
sorusunu sormak olmaldr. Bunu yapmaya son verin.
Bununla birlikte, iler byle dnmez. Okullar, yksek okullar, med
ya ve genel entelektel kltrn ileyii byle deildir. Hatta bunla-
nn grevinin, bunun bir sorun haline gelmesini nlemek olduu
sylersek hi de abartm olmayz. Birisi kt bir ey yaptnda in
sani mdahale ve ikilemler zerinde bu kadar fazla younlaman
zn, ama biz yaparken sulara katlmaya son vermek konusunda ne
redeyse hibir ey dnmemenizin nedeni tam olarak budur. Evet,
bu genel olarak da dorudur. yleyse bu u anlama gelir ki, yapl
mas gereken, bir nkoul olan okuma yazmadan, rgtlenme, ei
tim ve her aktivistin bildii btn eyleri gerektiren kavraya do
ru ilerlemektir. Bu her konuda geerlidir.
Ortadouda bar iin ne yapabiliriz? Bir dolu ey. rnein yapabi
leceklerimizden biri, bann engellenmesinin nne gemektir. Bu
iyi bir balang olacaktr. Barn engellenmesini durdurduktan ve
bu noktaya geldikten sonra, yapc admlann neler olacan sorabi
liriz. Baz yapc admlar olduunu dnyorum, rnein biraz n
ce tartlanlar gibi.
Konumanztn bal Ortadouda Faizm Olaslklar olsayd
sanki daba iy i olurdu. ok karanlk bir manzara. srail toplumun-
da bu kresel politikann onaylad sonulara kar bir direni ba
latabilecek herhangi bir bamsz g -kadnlar hareketi, entelekt
eller, iiler, Filistin toplumu iinde bir hareket- gryor musunuz?
Birleik Devletlerde bildiimiz kadaryla hareketler bu konuyla fa z
la ilgilenmiyorlar. Bu hareketlerin, ABD politikasnn nasl iledii
182
Ortadou'da Bart Olaslktan
ve bir muhalefetin nastl harekete geirilebilecei zerinde younla
abilmesi iin nastl bir y o l neriyorsunuz?
Evet, sorunun son blmnn nemli olduunu dnyorum. El
bette, baktnz her yerde meydana gelen bir dolu iyi ey var. sra
ilde, Filistinde, her yerde. Ama onlar iin fazla bir ey yapamyo
ruz. Yapabileceimiz bir ok ey burada olup bitenlerdir. Evet, ok
ey yapabiliriz. Amerikan nfusunun ounluu her zaman iki dev
letli zme benzer bir eyi destekledi. Nfusun ounluu sraile
askeri yardm gnderilmesine kar ve eer ne yapldn bilmi ol
salard, iddetle kar karlard. Bunlar bizim yapabilme gcm
zn snrlan iinde olan eylerdir.
Ve konuyla ilgilenmeyen hareketlere gelince. Bunlar hakknda bir
ey bilmiyorum. ABD ve baka lkelerde her eit sorun zerinde
younlaan byk bir enerji ve aktivizm olduunu dnyorum.
Bu sorun rerinde duruluyor mu? Hayr. Ama bu sorun hakknda bir
eyler yapmaya alabiliriz. 60lann banda, ayn sorulan Vietnam
sava iin sorabilirdik. Bizim baka bir lkeyi bombaladmz, mu
azzam sayda inam toplama kamplarna srdmz, onlan kont
rol altna almak iin besin kaynaklarn yok ettiimiz ve bir dizi ba
ka zulmler gerekletirdiimiz bir durumda, nasl olur da hi kim
se bununla ilgilenmez? Peki tamam, bunun iin bir ey yapn. Ama
yaplmas gerekenler sr deil. Ne yaplmas gerektiini biliyoruz.
Bu, sadece olan biteni izlemekle olmaz.
Ortadouda olanlar makul lde doru olarak anlatan baz ABD
yaynlan hakknda bilgi verir misiniz?
rnein bir MERIP yayn olan, Middle East Report dergisi. Aslnda
Israilli sanayiciler ve lomo Ben-Amin hakkndaki bu olduka ilgin
makaleyi alntladm dergi. ngilizce. Filistin-lsrail Blteni olarak
adlandrlyor. srailde yaynlanyor, ama ngilizce. Ve ok sayda il
gin malzeme ieriyor. Z Magazine'de ok sayda malzeme var. Z
Nef te de bir dolu malzeme var. Etrafta ok malzeme var. [Dikkat
edin: Bu, Ortadou zerine Washington Raporu mu?] Hayr, deil.
Middle East Report MERIP dergisidir -sanyorum imdi kendilerini
byle adlandmyorlar. Yakn zaman nce isimlerini deitirdiler.
183
Birlemi Milletlerin II Dnya Sava sonrasnn g yapsn yanst
tn gz nne alrsak, gerekten bar salayan bir kurulu ola
ca konusunda m itli misiniz, yoksa buna inanmyor musunuz.?
BM hakknda mitsiz olmak iin ok sayda neden var. Her trl
yozlama var. Sadece olduka garip olan kendi deneyimimden hare
ket ederek size uzun bir hikaye anlatabilirim. Ama BMnin temel so
runu, yalnzca byk glerin yapmasna izin verdii eyi yapabil
mesi. Ve byk gler ncelikle biziz. Dolaysyla eer ABD bir s
nr koyar ve ocuklar, bunu yapamazsnz derse, orada biter -BM
onu yapamaz.
Bu nedenle, her zaman olduumuz yere geri dnyoruz. Dnyada
ki en gl lkede yaadmz olgusunu grmezden gelemeyiz.
Gerekten yapmay mit edebileceimiz ey, dnyann en gl l
kesi iindeki politikalar deitirmektir, dolaysyla bu son derece
nemlidir. Ve ABD, BM ve baka her eyle ilgili olarak, temel snr
lar belirliyor. ABD ona baka bir seenek brakmadnda, unlar
unlar yapt diye BMyi sulamak kolaydr. BMyi eletirmek iin
syleyebileceiniz bir dolu ey var, ama byk gcn snrlamalar
yznden harekete geemedii eletirisiyle karlatrldnda, bu
nemsiz kalr. Ve bu bir kez daha bizim elimizdedir. Tarttmz
rnekte BM hibir ey yapamyor, nk ABD yapmasna izin ver
meyecektir. rnein, BM igal edilmi topraklara gzlemci bir g
yerletirmek istedi ve bu iddeti azaltmann somut bir yolu olacak
t. srail buna kar kt ve ABD veto etti.
Israilli ban gruplarnn srailin politikalar zerinde nasl bir etki
si var? Akademik ve dini cemaatlerin bu srecin merkezi bileenleri
olduunu syleyebilir miyiz?
Bar gruplar olduka geni bir yelpazeye iaret ediyor. Bir kez
daha bu konuya geri dnmeme izin verin. srailde yalnzca syledi
im her eyle hem fikir olmakla kalmayp, bunun ok daha gl
bir ekilde sylenmesinde srar edecek unsurlar var. Dier yandan,
Barakn mevcut teklifinden ok etkilenmi olan bar gruplar da
var -ki bu teklif Bat eriay yaltlm blgelere bld. yleyse han
gi bar gruplarndan sz ediyoruz?
184
Ortadou da Ban Olaslklar
Skc olmaktan nefret ederim, ama ayn eyi tekrar etmeme izin ve
rin. ABD iinde ok gl bir destee sahip olmadka, srailde hi
bir grup -bar grubu, sava grubu ya da baka bir grup- bu toplum
iinde hibir inandrclk kazanamaz. Ve bu dorudan bamllk
ilikilerinin bir sonucudur. Bu nedenle, eer sizin ve benim bak
ama gre hakiki bir bar grubu olan bir unsur varsa, ancak ABD
iinde nemli bir destek salad oranda belirli bir inandrclk ka
zanabilir. Yoksa, inandrclk kazanamayacaktr.
eidi gruplarn deerli ynlerini tartabiliriz. Ama eer yapabile
cekleri eyler zerinde olumlu bir etkide bulunmak istiyorsanz, bu
nu ABDde yapmanz gerekir. Yine ayn noktaya, her zaman olduu
muz yere geri dnyoruz. Sorunlar dsallatrmak ok gl bir
ayartcla sahiptir. Oradaki sorunlara, oradaki insanlarn yaptklar
veya yapmadklar eylere bakalm. Ve orada ynla sorun var. Fa
kat en byk ncelik, her zaman bu sorunlar iselletirmektir. On
lar iin ne yapabiliriz? zellikle bizim iin bu son derece kritik bir
neme sahiptir, nk birok ey yapabiliriz. Allmadk lde z
gr bir lkede ve dnyann en gl lkesinde yayoruz. Bu bize,
son derece nemli olan bir seenekler dizisi sunuyor. Ve byk so
ru udur: Bu konuda bir ey yapyor muyuz? Yararlandmz muaz
zam frsatlar ve imtiyaz kullanyor muyuz? Evet, eer kendimize
bakarsak, bu konuda ok fazla bir ey yapmadmz grebiliriz ve
ite sorun budur.
4 Mart 2001
18 5
HAYATTA KALMAK N KENDN KORUMA MI
HEGOMONYA MI? -I
Haziran aynn sonunda Birlemi Milletler Silahszlanma Konferan-
snn 2001 yl oturumlarndan kincisi gerekletirildi. Silahszlanma
abalarndan yapc bir sonu kma olasl zayf. Birleik Devlet-
lerin Balistik Fze Savunma Programn (BMD) neredeyse tm br
katlmclarn muhalefetine ramen srdrmekte srar etmesi yzn
den tartmalar tkand.
BMDnin amalan konusunda ok geni bir yelpazedeki pek ok ke
sim hatn saylr bir fikir birlii iinde. Potansiyel hasmlan, sz konu
su programn saldn amal olduunu dnyor. Reagann SDIs
(Stratejik Savunma nisiyatifi -Yldz Savalan) da byle deerlendiri
liyordu. inin byk silahlan denetleme yetkilisi u gzleminde asln
da ortak bir anlay yanstyor: Birleik Devletler gl fzeleri ve
gl bir kalkan olduuna bir kez inanrsa, bunu Birleik Devletlere
kimsenin zarar veremeyeceini kantlamak iin kullanabilir ve dnya
nn herhangi bir yerinde istediine zarar verebilir. Kosovada yaptn
dan ok daha fazla bombalama gerekletirebilir." Dnyann byk
bir kesimi bu durumu, kendilerini savunma olana olmayan yerlile
rin ve gsz lkelerin, Batl smrgeci glerin teknolojik stnl
altnda ezildii ve btn bunlann ahlaki adan hakl olma gereke
siyle yapld*bir asr ncesinin gambot savalanna geri dn ola
rak alglayarak tepki gsteriyordu. Birleik Devletler-lngiltere nin y
rtt Krfez Savana ynelik tepkiler de bu geleneksel yerliler ve
* srailli askeri analist Amos Gilboa.
186
Hegemonya I
gsz lkeler anlaynn bir eitlemesi biiminde ortaya konuyor
du. ok kr Bat ideolojisi, kendine izdii imaja da uygun olarak,
salt bu trden geleneksel argmanlar yznden doru dnce tarz
nn dna kmak gibi bir hata yapmaktan btnyle uzaktr.
in ayrca kendisinin pek emniyette olmadnn da gayet farknda.
Nkleer silahlan ilk olarak kullanma hakknn hala ABD ve NATOnun
elinde olduunu biliyor ve Birleik Devletlerin EP-3 uaklanyla
inin yaknnda gerekletirdii uulann yalnzca pasif bir gzetle
me olmadn, uaklarn ayn zamanda nkleer sava planlann geli
tirmekte kullanlacak bilgiler topladn da en az bunu syleyen Bir
leik Devletler askeri analisti kadar iyi biliyor.*
KanadalI askeri planlamaclar, hkmetlerine BMDde srar edilmesi
nin nedeni hakknda unun ne srlebileceini sylediler: ABDnin
Kuzey Kore ve rannn tehditlerinden gerekten korkmasndan ziya
de, ABD/NATO kilisine daha fazla hareket serbestlii kazandrmak;
nde gelen strateji uzmanlan bu gre katlyor. BMDnin Birleik
Devletler askeri gcnn lke dnda daha etkili biimde kullanlma
sn kolaylatracan belirten Andrew Bacevich* yle yazyor:
Anavatana misilleme yaplmas olasln -kstl da olsa- kaldracak
olan fze savunma sistemi, Birleik Devletlerin herhangi bir blgede
ki koullan ekillendirme yeteneini ve iradesini pekitirecektir.
Bacevich, Lawrence Kaplann u grn onaylayarak aktaryor:
Fze savunma sistemi aslnda Amerika'nn korunmas iin deil. Bu
sistem kresel egemenlik iin", hegemonya iin.
Bu ama, siyasal tartmalarn bal olaca parametreleri tanmlayan"
bu tr saygn fikirlerin peindeki tm sa grl yazarlar tarafndan
kabul ediliyor olmal. Yelpaze pek geni: yalnzca blk prk hal
leriyle yaltlmay hak eden sz dinlemez baldn plaklar ve hala
1960lann zaferiyle kendini avutan birka eli kolu bal radikal bu yel
pazenin dnda tutuluyor; aynca program ekimeden neredeyse ta
mamen muaf olduu iin ok gvenilir (Bacevich). Birinci ilke ok
ak: tarihsel bir nc olarak Amerika. Bu pek gvenilir ilke uyann-
* William Ar kin, Bull. Of Atomic Scientists, Mays/Haziran 2001
** National Interest, Yaz 2001
187
ca tarihin geri dndrlemez bir ynelimi ve gidiat vardr. Btn di
er dnya uluslarnn arasnda tarihin bu ereini bir tek Birleik Ame
rika idrak etmitir ve temsil etmektedir; tarihin erei, kapitalizmin
yaylmasyla ulalan ve Amerikan tipi yaam tarznda somutlaan z
grlk tr. Dolaysyla ABD hegemonyas da tarihin bu ereinin ger
eklemesidir; yle ya, bu hegemonya -bu apak doru- ekimeden
neredeyse tamamen muaftr.
Sz konusu ilke kesinlikle yeni deildir ve ABD de tarihte kendi d
nrleri tarafndan bu derece vlen tek devlet deildir.
Aslnda, halka sunulduu biimiyle programn amac -haydut devlet
lerden korunma- ciddiye alnmyor. Kolektif intihara kendini adama
yan hibir devlet ABDye fze atmayacaktr. Ayrca bu lkeye byk
zararlar vermenin ok daha kolay ve gvenli yollan vardr. nl bir
analist, alayc biimde, u yorumda bulunuyor: New Yorka nkleer
balk szdnlmasndan korkanlar, terristlerin bal bir marihuana
paketine sararak bunu yapabileceini bilmelidirler. Bir baka analist
de Manhattan yeryznden silecek ve 100.000 insan ldrebile
cek bir nkleer bomba, aslnda yaklak 15 pound arlndaki bir
platinyum topudur. Beyzbol topundan birazck daha byktr. Bu
boydaki bir bomba, Birleik Devletlere bavul iinde sokulabilir. Bir
tanesi sokulabiliyorsa, birou sokulabilir.
Elbette tek kitle imha silah (WMD) nkleer silah deildir: kimyasal
ve biyolojik silahlar, zengin ve gl lkeler iin ok daha byk bir
tehlike oluturmaktadr. Kimyasal silahlan yasaklayan 1997 ylndaki
anlama byk lde geersizlemi durumda, nk ABD kimyasal
silah soruturmalanna ve br faaliyetlere parasal destek vermiyor.
Henry Stimson Merkezinin nde gelen bir analisti u gzlemde bulu
nuyor: Ayn zamanda ABD kendisini syrd anlamayla dalgasn
geiyor. Biyolojik silah yasaklamalan, ABDnin kendi ila ve biyo-
teknoloji frmalann korumak adna soruturmalara kstlamalar geti
rilmesinde srar etmesi yznden delindi. Sylenenlere baklrsa,
Bush ynetimi alt yllk grmelerin sonucunda ortaya kan anla
ma ykmllklerini reddetmeye hazrlanyor; sz konusu grme
ler, biyolojik silahlar yasaklayan 1972deki anlamann balayclm
188
Hegemonya l
salamak zere yaplyordu.*
Tm bunlar bir yana, Birleik Devletler e (ve dnyaya) ynelik en cid
di tehdit, Sovyetlerin devasa nkleer silah sistemiydi; bu sistemin ko
runma ve komuta-denetim neoliberal dzenlemelerle ekonominin
kmesi sonucu bozuldu. Clinton zamannda Amerikal yetkililer,
Rusya'nn BMD hakkndaki ve ABM anlamasnn feshedilmesi hak-
kndaki kukularn hafifletmek amacyla Rusyay da fze uyar strate
jisini benimsemeye ikna etmeye abaladlar; bir uzman bu neriyi bi
raz tuhaf olarak yorumluyordu nk biliyoruz ki sistemlerinde s
ryle eksiklik var. Kazayla fze frlatma, son yllarda giderek yaknla
an bir tehlike halini ald. Clintonn, nkleer silahlardan korunmas
ve bu silahlan imha etmesi, aynca nkleer bilimcilere alternatif i sa-
halan yaratmas iin Rusyaya yardm edecek kk bir program var
d. Amerikan parlamentosundaki her iki partinin yelerinden oluan
Enerji Bakanl geici komisyonu, bu tr programlarn desteklenme
si iin fonlarn ykseltilmesi ans yapmt. Komisyon bakanlann-
dan Howard Baker, Cumhuriyeti Senatonun eski ounluk lideri, Ni
san aynda Senato D likiler Komitesine unlan syledi: Eski Sov-
yetler Birliinde, iyi denetlenmeyen ve iyi saklanmayan 40.000 nk
leer silahn olabilecei ve dnyann bu tehlike karsnda isterinin s-
nrlannda dolamyor olmas dncesi kafam allak bullak ediyor.
Bush ynetiminin ilk ilerinden biri, sz konusu programlan azalt
mak oldu; dolaysyla, baka lkelere, bu arada Washingtonun nde
gelen haydut devletlerine kazayla fze frlatlmas ve dank atom
bombalannn szdnimas riski artt; buna nkleer bilimcilerin mes
leklerini kullanabilecekleri baka bir sahann kalmamas tehlikesi ek
lenebilir. Rusyann, fze saysnn byk oranda azaltlmas nerisi,
Bushun nerileri sayesinde, reddedildi.
Ortak bir sava gre, BMD ilemeyecektir. ok daha byk bir tehlike
bu programn ileyebilecek gibi grnmesidir; sorun hayatta kalmak
olduunda grn gereklik olarak yorumlanr. ABD istihbaratna
gre, programda herhangi bir gelime, ini, nkleer cephaneliini
on kat arttrarak ve belki de bir ok sava bal (MIRV) ekleyerek ye
ni nkleer fzeler gelitirmeye iter; Hindistan ve Pakistan buna silah
* NYT, 27 Nisan, 20 Mays, 2001
189
lanmalanm hzlandrarak yant vereceklerdir bu durum, byk olas
lkla Ortadouda alkantlara neden olacaktr. Ayn zmlemelerde
ve baka zmlemelerde, bu duruma Rusyann akla yatkn tek ya
ntnn mevcut nkleer gcn srdrmek ve glendirmek olaca
ileri srlyor. Mays 2000 tarihinde yaplan BM Nkleer Silahlarn
Yaylmasn nleme Konferansnda BMD, on yllardr geerliliini
koruyan silah denetim anlamalarn geersizletirecei ve yeni bir si
lahlanma yarn kkrtaca gerekesiyle yaygn biimde knanyor
du. Farkl dozlarda olsa da her iki taraf da bu konuya vurgu yapyor.
Birleik Devletler Stratejik Komutasmn eski bakan (1992-1994)
General Lee Butlera gre, Ortadou dediimiz o dmanlklarla kay
nayan kazanda bir ulusun [srail] kendisini muhtemelen yzlerce
nkleer silahla donatyor olmas ve bunun br uluslar da aynsn
yapmaya itmesi son derece tehlikeli bir durum. Ekim 1998de ABD
ile srail arasnda yaplan, stratejik ilikilerin yenilenmesine ynelik
Anlama Tasla, genelde ABDnin sraile ait nkleer silah cephaneli
ini blgesel g dengeleri asndan olumlu bir etken olarak gr
mekle kalmad, ayn zamanda bu gcn desteklenmesi ve gelitiril
mesi gerektiine inand biiminde yorumland.* 1998 ylndan ba
layarak ABD siyaseti sraile askeri yardmm gayri-resmi biimde art
trd ve ylda 60 milyon dolara kard. Ocak 2001de, Clinton yneti
mi giderayak, sz konusu askeri destek siyasetinin 2008 ylna kadar
srmesi gerektiini beyan etti; 2008de nceleri 1.8 milyar dolar olan
yllk yardm, 2.4 milyar dolara km olacak. Clinton ayrca srailin,
daha tamamlanmam olan F-22 jetlerini ilk sipari edenlerden biri ol
duunu sylemiti. Haziran aynda srail, finansmann byk lde
Amerikan askeri yardmndan salamak zere, 50 F-16 jetini, 2 milyar
dolara satn aldn duyurdu; ok ksa bir sre sonra da ABD F-l6la-
n Filistinli sivil hedefleri bombalamak iin kullanld. ABD ve srail
gizli ortak tatbikatlar gerekletirmeye baladlar; srail deniz an bir
Amerikan askeri ss haline getirildi.** srail basnna gre bu ortak
tatbikatlardan birinde (Eyll 2000) ama Filistin ynetimine braklan
igal altndaki topraklarn yeniden ele geirilmesiydi; ABD denizcile
ri, sraile, aina olmad silahlar konusunda eitim salyor ve Ame
* Ortadou Bar Vakf, zel Rapor, K 1999
Sz konusu programlar iin bkz. William Arkin, Washington Post, 7 Mays 2001
190
Hegemonya I
rikan Sava Tekniklerini gsteriyordu. Zaten son derecede tehlike
li olan durum ABDnin WMDyi yayma abalan srdke geri dnd
rlemez sonulara yol aacak, yeniden tm insanlarn gvenlii, ve
hatta hayat tehdit altna girecek.
Sz konusu planlar akld grnebilir; ama bunlar yalnzca hayatta
kalma savamn hegemonyann stnde tutanlar iin aklddr. Si
lahlanma yanmn tarihine bakldnda ortada olduka farkl hesap
larn bulunduu grlebilir. 50 yl nce ABDnin gvenliine ynelik
tek tehdit, sonralar yalnzca potansiyel bir tehdide dnen
ICBMlerdi (ktalararas balistik fze). Muhtemelen SSCB, ok geride
kaldm bilerek, sz konusu silahlarn gelitirilmesini sona erdiren
bir anlamay kabul edecekti. Silahlanma yanmn tarihini inceleyen
McGeorge Bundy, bu olasl gerekletirmeye dnk bir abann ol
duuna ilikin herhangi bir kayt bulamadm aktanyordu. Son za
manlarda aklanan Rus arivleri de bu st dzey Birleik Devletler
analistinin deerlendirmelerini destekliyor; buna gre Stalinin l
mnden sonra Kruev, askeri saldn silahlannda karlkl olarak
azaltmaya gidilmesi iin bir ar yapyor ve bu an Washington ta
rafndan umursanmaynca, kendi askeri komuta yetkilerine dayana
rak silah indirimini tek yanl biimde uyguluyor. ABD arivleri, Eisen
hower ynetiminin silahszlanma grmelerine ve uluslararas geri
limi azaltacak baka hareketlere fazla itibar etmemi olduunu ortaya
koyuyor. Kennedynin planlamaclar hi kukusuz Eisenhowerm
byk bir savan Kuzey yanmkreyi yok edecei yolundaki gr
n paylayorlard. Aym zamanda Kruevin Sovyet saldn gleri
ni keskin biimde trpleyen tek yanl admlarn da biliyorlard,
ABDnin bu konuda herhangi bir anlaml aba gstermediini de bili
yorlard. Ne var ki, Kruevin karlkllk arlarm reddetmeyi se
tiler; devasa bir konvansiyonel ve nkleer g oluturmay tercih et
tiler; bylece Kruevin Sovyet askeri yaplandrmasn snrlama
gndemine ynelik son szlerini sylediler.*
Devam etmeden belirtmek gerekirse, kaytlar gsteriyor ki Clinton
Bush ynetimlerinin tercihlerinde ok az yenilik bulunuyor.
3 Temmuz 2001
* Matthew Evangelista, Uluslararas Souk Sava Tarihi Tasarm, Aralk 1997
191
HAYATTA KALMAK N KENDN KORUMA MI
HEGOMONYA MI? -II
AvrupalI gzlemciler, bir lkenin, kendisine yaklaan nkleer fzeyi
atmosfere girdii anda yok etmeye ynelik ne id belirsiz bir pro
jeye 100 milyar dolar harcamakta srar edip de, platinyumun u hay
dut devletlerin eline gemesini engelleme abalarna destek olarak
binlerce dolar daha az harcamay sememesinde bir paradoks bu
luyorlar; hele bir de herhangi bir haydut bombasnn, zerinde ia
de edilecei yerin ak adresini tayan gstere gstere frlatlm bir
fzeyle deil de bir bavul iinde, bir kamyonla ya da bir tekneyle yol
lanmas olaslnn ok daha fazla olduu bu lke tarafndan iyi bili
niyorsa.* nsanlarn hayatna ynelik tehdidi arttraca sylenen br
mevcut seenekler de, grnte, ayn derecede paradoksal. Yalnz
ca hegemonya ile hayatta kalmay bir deer sralamasnda doru dz
gn yerletirildiinde ve dnp dolap bavurduumuz askeri prog
ramlarn salad dier avantajlar da bu sralamada uygun yerlerini al
dklarnda paradoks zme kavuur.
Vijay Prashadn SDI (Yldz Savalar) ve BMD (Balistik Fze Savunmas)
zerine kaleme ald son yazsnda (18 haziran) belirttii gibi, asl me
sele BMD deil, uzayn denetim altna alnmas; bu aynca iki partinin de
paylat bir program. Bu canalc gerekler, Savunma Sekreteri Do
nald Rumsfeldin Pentagonun uzay programlarn yeniden ele alacana
ilikin beyanyla kamuoyunun dikkatini ekti: stratejik planlamada uza
yn nemi hzla artmaktadr. Bu yeni planlarda uzay ortamna uygun
silahlarn gelitirilmesi, uzaydan yrtlecek bir gn tesis edilme
si, yani saldn silahlarnn uzaya yerletirilmesi ngrlyor.** Bu plan
* J ulian Borger, Guardian Weekly, 24 Mays
** New York Times, 8 Mays; Christian Science Monitor, 3 Mays
192
Hegemonya II
lardan, ikinci Rumsfeld panelinin Ocak aynda yaymlanan raporlarnda
da sz ediliyordu (Ekim 1998de yaplan birinci panelde, BMD program
larna hz vermesi iin Clintonu etkilemek amacyla, fze saldn tehdit
leri olduuna ilikin uyan yaplmt). kinci panelin raporunda uzay sa
vann fiilen kanlmaz olduu belirtiliyor, ardndan da (1972deki
ABM anlamasn ineyerek) uydulan vuracak silahlarn (ASATlann -
antisatellite) gelitirilmesi ve (1967deki Uzay anlamasn ineyerek)
silahlann uzaya yerletirilmesi ans yaplyordu.
Sz konusu planlan Foreign A/fairfta. okuyan eski Henry Krimson
Merkezi Bakan Michael Krepton, planlann bir i eliki banndrdk-
lanna dikkat ekiyor: ASATlan gelitirmek, BMDleri gelitirmekten
ok daha kolay, ve dman ASATlar, herhangi bir BMD programm,
programn bal olduu uydulan devreden kararak, etkisizletirebi-
lir. Bu elikinin stesinden ancak uzay Rumsfeld raporunda neril
dii gibi batan aa donatmakla, saldn silahlanyla doldurmakla ve
baka lkelerin alaca kar nlemlerin kanlmaz sonucu olarak si
lahlanma yannn kztnlmasyla gelinebilir. Krepton bunun yerine,
varolan anlamalarn glendirilmesini tavsiye ediyor. Bu, eer ama
hegemonya deil de hayatta kalmak olsayd anlaml olurdu.
ABD Uzay Komutanl yle diyor: leride yeryzndeki hedeflerin
uzaydan vurulmasnn olanakl hale gelecek olmas, ulusal savunma
mz asndan ciddi tehlikeler barndrmaktadr. Bu yzden ABD Uzay
Komutanl, bu yeni olas sava alannda ele alnacak potansiyel rolle
ri, grevleri, alet ve aygtlan etkin biimde belirlemektedir. Temel ge
rekeler komutanln 2002 Vizyonu brornde aklanmtr. Bi
rincil hedef, gze arpacak biimde ilan ediliyor: ABD karlann ve
yatrmlarn korumak iin askeri operasyonlarn uzay boyutunda haki
mi olmak. Bu, askeri glerin tarihi grevlerinde gelinen bir sonraki
aamadr. Kuzey Amerikada Birleik Devletlerin batya doru yayl
mas srasnda, trenlerimizi, yerleim blgelerimizi ve demiryollanm-
z korumak iin askeri karakollar ve svariler ortaya kmt. Yalnz
ca kendilerini korumak amacyla hareket ediyorlard, bu ekilde anla
malyz, belki de [dierlerinin yansra] doutan Amerikal olanlan
tarihin doru tarafna ynlendirmek, onlara rehberlik etmek ve yar
dmc olmak (Bacevich) -ki Amerikann dnya iin tarihsel misyonu
193
dur- amacyla gsterilen iyi niyetli ama baarsz kalan abay srdyor-
lard. yle ya, uluslar, ticari karlarnn korunmas ve arttrlmas iin
donanma kurarlar. Bundan sonraki mantksal adm da uzaydaki g
lerin ABD Ulusal karlarn [hem askeri hem ticari] ve yatrmlarn
korumasdr. ABDnin uzayda benimsedii rol, bir zamanlar deniz ti
caretini koruyan donanmalarn oynad role baklarak anlalabilir;
geri gnmzdeki egemenlik ngiltere donanmasnn yzyllar nce
kurmu olduu stnlkten ok daha byktr.
Uzay Komutanl elbette Kreponun belirttii amazn farkndadr ve
bu amazn stesinden Tam lekli Hakimiyet ile gelmeyi planla
maktadr: Karada, denizde, havada ve ayn zamanda uzayda askeri s
tnlk salandnda ABD barta ya da savata her trden atmada
stn taraf olacaktr. Byle bir stnlk gereksinmesi, ekonomide
kresellemenin bir sonucudur; bu srecin, varlkllar ile varlk
szlar arasnda bir uurum dourmas bekleniyor; ayn beklentiyi
ABD istihbarat da 2015 ylna ilikin tahminlerde bulunurken payla
yor (bu tablo, kresellemeyi destekleyen ekonomik kuramlarla e
liiyor, ama gereklikle uyum iinde bulunuyor). Bu byyen uu
rum varlkszlar arasnda huzursuzlua yol aabilir; dolaysyla kural
d yntemlerle WMDlerin (Kitle mha Silahlar) dnyaya yaylma
sna karlk olarak ABD, uzay sistemlerini kullanma ve uzaydan
nokta saldrlar planlama yoluyla denetim kurmaya hazr olmaldr -
WMDlerin yaylmas, mevcut programlarn kanlmaz sonucudur,
tpk kresellemenin mevcut biiminden gittike bir byyen
uurum kacann bilinmesi gibi.
Aslnda Uzay Komutanl, yapt analojiyi deniz ticaretini koruyan
donanmalar ve giderek byyen karlar savunan askeriyeyi de ka
tacak biimde geniletebilirdi. Donanmalar ya da genel olarak askeri
ye, modem a boyunca teknolojik ve endstriyel gelimede nemli
rol oynad. Ayrca irketleri konsolide etti: tannm pasifist Andrew
Carnegie, ilk 1milyar dolarlk irketini, US Steeli kurarken byk l
de donanmayla yapt szlemelere srtm dayyordu. Gnmzde
de uzayn askerilemesi buna benzer frsatlar sunuyor. Ekonomi tarih
isi Clive Trebilcock Uluslararas teknoloji potansiyeli asndan di
yor, en geni silah montaj retimini yapabilmek 1910 ylnda ne anla
194
Hegemonya II
ma geliyorsa, uzay aralar imal edebilmek de 1980lerde o anlama ge
liyor. Hareket halindeki bir platformdan hareket halindeki bir hedefe
mermi atabilecek byk makineler yapmak gnmzn en karmak
mhendislik sorunlarndan birini tekil ediyor; bu arada da metalrji
de, elektronikte, makine aralarnda ve imalat srelerinde byk ge
limeler kaydedilmesine nderlik ediyor. Seri-atelemeli silahlarn ve
ileri model tfeklerin retimi de mhendislik ve imalatn nne zorlu
grevler koyuyor; bu zor grevleri, hkmet szlemeleri sayesinde
sivil endstriler de stlenebiliyor; bu tr bir retim, n aratrma ve
gelitirmeden (AR-GE), kitlesel retimden kaynaklanan riskleri nem
li lde ortadan kaldryor. Sonular dorudan otomotive ve br
modem endstrilere aktarlyor. Yzyl nce bu geliim, erken aama
lara oranla byk bir sray ifade ediyordu; o yllarda Springfield Ar
mory ve baka yerlerdeki ABD Sava Gereleri ubesi bnyesinde ger
ekletirilen 40 yllk yatrmlara ve AR-GElere dayal Amerikan ma
lat Sistemi tm dnyay oke etmiti; temel hedefi kitle retiminde
bir dnya devrimi idi. Daha nceleri, 18. yzyldan itibaren gelien si
lah dkm alanndaki ilerlemeler, demir retiminin ve buhar makine
lerinin temelini att ayrca geni-lekli endstrinin, yani fabrika sis
teminin kurulmasnn arac oldu. Aym faktrler II. Dnya Savanda
da geerliydi, yalnz bu kez ABDde, niteliksel bir sray da srece e
lik ediyordu; askeriye, modem yksek teknolojinin ekirdek parala
rnn ortaya kmasnda byk rol oynuyordu! Durumdan faydalanan
herhangi bir kimse, Trebilcockun deyiiyle bilimsel gelime iin de
vasa bir mutemet olduunu ispatlam, halkn cebindeki paray harca
yan asker bankalar dedii eyin kurulmakta olduunu grmek istemi
yor; bu bankalar aym zamanda teknolojik ve endstriyel geliimin de
mutemetti.
leri endstriye nayak olmak, II. Dnya Savandan bu yana askeri
planlamann balca hedefi durumunda; sava dneminde i dnyas
nn nde gelenleri, yksek teknolojili endstrinin serbest giriim
ekonomisinde yaayamayacam ve hkmetin yegane kurtarclar
olduunu fork etmilerdi.* Reagann SDIs, i dnyasna byle pazar
land. Bush, Berlin Duvannn yklmasyla Rusya bahane olmaktan -
* Fortune, Business Week
195
knca hi zaman kaybetmeden Pentagon btesinin aynen korunmas
ars yaptnda, savunma endstrisi altyapsnn srdrlmesi -
baka deyile yksek teknolojili endstrinin srdrlmesi- Bakan
Bush tarafndan kongrenin dikkatine sunulan faktrlerden biriydi.
Uzayn askeriletirilmesi, bir sonraki doal admdr; tahmin edildii
zere bunu bir silahlanma yar izleyecektir. br lkeler de bu sre
cin barndrd ekonomik potansiyellerin farkndadr. nceki eletirel
tutumundan cayan Alman anslyesi Gerhard Schroeder, Mart aynda,
Almanyann BMD teknolojisinin gelitirilmesinde yaamsal karlar
bulunduunu ve bu alandaki teknolojik ve bilimsel gelimelerin d
nda olmadmz herkesin bilmesi gerektiini syledi. BMD prog
ramlarna katlmak, genelde Avrupadaki lkelerin kendi endstriyel
altyaplarm glendirmelerini salayabilir; bu da beklenmektedir.*
Bu tr nedenlerle ABD ksa sre nce Uzay Anlamasnn yenilenme
si konusunda dnyann dier lkelerine katlmay reddetti (bu anla
maya 1999 ve 2000de srail, 2000de Mikronezya katld); ayrca Bir
lemi Milletler Silahszlanma Konferansnn Ocak ay grmelerini
engelledi. in ve Rusya, uzayn silahszlandrlmas ars yaptlar;
Rusya sava balklarnn 1500e indirilmesi ya da nkleerden arnd
rlm blgeler oluturulmas gibi nerilerle daha ileri admlar da att.
Reutersin ubat aynda bildirdiine gre ABD, 66 ye devletten,
uzayn kullanm hakknda resmi grmeler yaplmasna kar kan
tek devlet; bu bilgi ABDde Silahszlanma Konferansm haber yapan
neredeyse tek kitle iletiim arac olan Deseret Nevs' de (Salt Lake City)
de verildi. 7 Haziranda in yeniden uzay silahlarnn yasaklanmas
aasnda bulundu ama ABD BM Silahszlanma Konferansnda uzay
da bir silahlanma yarnn nlenmesi iin yaplacak grmelerin
balamasn srekli engelledi** ve ary reddetti.
Yinelemek gerekirse, btn bunlar ancak, hegemonya ve onun se
kinlere salad ksa dnemli karlar, hayatta kalma savamnn s
tnde tutulduunda anlaml olabilir.
4 Temmuz 2001
* bkz. Defetse Monitor, Mart 2001
** Financial Times, 8 Haziran
196
Bombalamalar zerine
BOMBALAMALAR ZERNE
Noam Chomsky bu yazy, 11 Eyll 2001 'de New York ve Washing
tonda gerekletirilen, izlenen yntem ve hedefine ulamas (Dnya
Ticaret Merkezi ve Pentagon binalannm yerle bir edilmesi) bakmm-
dan btn dnyay aknla srkleyen bombalama eylemlerinin ar
dndan yazd.
Terrist saldrlar byk zalimliklerdi. Karlatrma yapldnda, da
ha nce gerekletirilen pek ok zalimliin seviyesine ulaamadkla
rm sylemek mmkn. rnein, Clinton hibir inandrc gereke
olmakszn Sudan bombalayarak, mevcut ila stounun yansm yok
edip bilinmeyen sayda insamn lmne sebep olmutu (l saysn
kimse bilmiyor, nk ABD BMde balatlan soruturmay engelle
miti ve kimse bu olay takip etme zahmetine girmiyor). Hemen akl
mza geliveren ok daha kt rnekleri bir yana brakalm. Son bom
balamalarn korkun bir su olduu phe gtrmez bir gerek. Asl
kurbanlar, her zaman olduu gibi, emeki insanlar: Bina bekileri,
sekreterler, itfaiyeciler, vs. Grnen o ki, Filistinlilere ve dier yok
sul, ezilen insanlara indirilmi ezici bir darbeyle kar karyayz. Bom-
balamalann ayn zamanda, sivil haklan ve lke ii zgrl baltala
maya ynelik sonular dourubilecek sert gvenlik denetimlerine yol
amas muhtemel grnyor.
Olaylar, "fze kalkan" projesinin samalm arpc bir ekile ortaya -
kanyor. uras teden beri apakt ve strateji analistleri tarafndan tek
rar tekrar belirtilmiti: Eer biri, kitle imha silahlan dahil, ABDde deva
sa bir hasar yaratmak isterse, hemen ardndan kendi ykmm garanti al
tna alacak bir fze saldns dzenlemesi ok dk bir olaslktr. Bunu
yapmann, daha kolay ve nne geilmesi imkansz saysz yolu var. Fa
kat, bugn meydana gelen olaylar, byk ihtimalle, bu sistemlerin ge
197
litirilmesine ve uygulanmasna ynelik basky arttrmann bahanesi
olarak kullanlacak. "Savunma", uzayn askeriletirilmesi planlan iin
ok zayf bir bahanedir, ama iyi bir PRyle*, en zayf argmanlar bile r
ktlm bir halk iinde belli bir arla sahip olacaktr.
Ksacas su, kendi alanlann denetlemek iin g kullanmay umut
eden koyu ovenist saa verilmi bir hediyedir. Ve bunun anlam u:
Olas ABD eylemleri ve bu eylemlerin tetikleyecei etki-tepki zinciri
bir kenara braklsa bile, muhtemelen yaanana benzer veya ondan da
beter daha fazla saldn olacaktr. Gelecekte yaanmas muhtemel
olaylar, en son yaanan zalimliklerden nce tahmin edilenlerden bile
daha uursuz olacaktr.
Nasl tepki gstereceimize gelince, bir seim yapmamz gerekiyor:
Hakl bir nefret duyabiliriz, ya da ilenen sulara neyin yol am ola
bileceini anlamaya alabiliriz - ki bu, faillerin ne dndklerini an
lamak iin aba sarfetmek anlamna gelir. ayet ikinci yolu seersek,
Robert Fiskin szlerine kulak vermekten daha iyisini yapamayaca
mz dnyorum. Yllarca sren sekin bir habercilik deneyiminin
ardndan, Robert Fiskin blgede olup bitenler hakkndaki dorudan
bilgisi ve kavray esiz bir hal almtr. "Ezilmi ve aalanm insan
larn eytani ve korkun zalimlii"ni tarif ederken unlar yazar: "n
mzdeki gnlerde, dnyadan inanmas istenecek olan, sadece de
mokrasinin terre kar sava deildir. Aym zamanda, Filistinlilerin
evlerini vuran Amerikan fzelerine, 1996da bir Lbnan amblansna
fze frlatan ABD helikopterlerine, Kana adl bir kye den Ameri
kan top mermilerine, Amerika'nn mttefiki srailin maa balad
ve giydirip kuatt Lbnanl milislerin mlteci kamplannda gerek
letirdii krm, tecavz ve cinayetlere de inanmas istenecektir." Ve
ok daha fazlasna. Bir kez daha, bir seim yapacaz: Anlamaya al
abiliriz, ya da bunu yapmay reddedebiliriz ki bu durumda, bizi bek
leyen ok daha kt olaylarn gereklemesi ihtimalinin glen
mesine katkda bulunmu oluruz.
13 Eyll 2001
* PR (public relations) halkla ilikiler anlamna gelir. Belli olaylar karsnda
halkn eilimlerini incelemek ya da yeri geldiinde manipfile etmek PR (halkla
likiler) uzmanlarnca yrtlr, -.n.
198
(raim T OP L U M
Bugn Amerikan mdahaleciliinin ya da
"insani mdahale" denilen eyin gerek
anlam nedir? ABD'nin dnyann tek sper
gc olma yolunda kazand baar insanln
yararna m zararna m?
Devasa ideolojik aygtlar (medya, eitim kurumlan, vs.) souk
savan ardndan ABD'nin ina ettii dnya hegemonyasn insanlk
deerlerini yceltme baars olarak gsteriyorlar. Noam Chomsky
bu devasa ideolojik aygtlarn tekerine omak sokmay ilke edinmi
bir dnya entelekteli olarak gerein irkin yzn cesaretle
ortaya koyuyor. ABD bencil, acmasz ve kural tanmaz politikalaryla
dnya dzensizliinin mimardr, insan haklar ihlalleri ancak ABD
karlarn tehdit ediyorsa "insani mdahalenin" konusu haline
gelebilir. ABD himayesindeki ibirliki blgesel gler ise insan
haklarn ihlal etme zgrlne dilediklerince sahiptirler. Kural
tanmaz g kullanm ve zulm politikalar mthi bir etik rmeyi
kkrtrken, asgari dzeyde drstlkte srar eden vatandalar
ve entelekteller ne yapabilirler?
Chomsky bu sorunun yantlanmasnn acil olduunu srarla
vurguluyor.
I SBN q7Sf l 2421S- b

Amerikan Müdahaleciliği - Noam Chomsky

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Amerikan Müdahaleciliği - Noam Chomsky

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

N O A M

You might also like